Professional Documents
Culture Documents
Michel Foucault Bilginin Arkeolojisi
Michel Foucault Bilginin Arkeolojisi
M ICH EL FOUCAULT
M ic h el F oucault 1 9 2 6 ’da P oitiers’de doğm uştur. 1946’da Fransa’n ın e n ö n e m li
eğ itim k u ru lu la rın d a n Ecole Normale Supérieure’e kabul edilir. Felsefe ve psi
koloji okur. 1950’de girdiği Fransız K o m ü n ist Partisi’n d e n 1952’de ayrılır.
B ir süre hastanelerde psikolog olarak çalışır. 1953’te A lthusser’in y e rin e Ecole
Normale’de felsefe asistanı o lu r ve psikoloji eğ itim in e devam eder. Paris Psiko
loji E n stitü sü ’n d e n psikopatoloji ve deneysel p sikoloji diplom aları alır. M arksist
b ir bakış açısıyla yazdığı ilk kitabı Maladie mentale et personnalité''den (\9 5 4 , A k ıl
Hastalığı ve Kişilik) sonra G eorges D u m é z il’in tavsiyesiyle İsveç U ppsala’daki
M aiso n de F ran ce’a d ire k tö r olur. B urada Histoire de lafolie à l ’âge classique (K la
sik Çağda Deliliğin Tarihi) ü z erin e çalışmaya koyulur. Deliliğin Tarihim tam am
layıp C le rm o n t-F e rra n d Ü niversitesi’n d e psikoloji dersleri verm eye başlar. A r
d ın d an C le rm o n t-F e rra n d ’da felsefe b ö lü m ü n ü n başına geçer. A ynı yıl Gilles
D e le u z e ’le tanışır. B ir yıl sonra G eorges B ataille’m k u rm u ş o ld u ğ u Critique
d ergisinin yayın k u ru lu n a girer ve Naissance de la clinique (Kliniğin Doğuşu) adlı
kitabım yayım lar. 1966’da ilk baskısı b ir ayda tü k e n e n ve b ü y ü k tartışm alara
n e d e n olan Les mots et les choses (Kelimeler vefieyler) çıkar. 1969’da F o u c a u lt’n u n
Kelimeler ve fieyler d e kullandığı y ö n te m i açıklam a denem esi olan L ’Archéologie
du savoir (Bilginin Arkeolojisi) yayım lanır. 1970’te Fransa’n ın e n prestijli k u r a m
ların d an C ollège de F ran ce’ta kendisi için k u ru la n “ D ü şü n ce Sistem leri T arih i”
k ü rsü sü n e seçilir. B u n u n ardından G ro u p e In fo rm a tio n sur les P risons (G.I.P.
— H ap ish an eler Ü z e rin e E nform asyon G ru b u ) adlı o lu şu m u n k u ru c u la rın d a n
b iri olur. G e rek b u g ru p gerek adalet, tıp, psikiyatri ve cinsellikle ilgili b ir
dizi m ü cad ele çevresinde yeni b ir po litik e tkinlik b iç im in in ö n c ü lü ğ ü n ü yapar.
G eleneksel parti politik aların ın dışına çıkan b u e tk in lik biçim i yeni b ir eylem
ve en te lek tü el anlayışını da b e ra b e rin d e getirm iştir. 1973’te Sartre ve M a u rice
C lavel’le birlikte Libération gazetesinin k u ru lu şu n a katılır. 1975’te Surveiller et
punir: Naissance de la prison (Gözetleme ve Cezalandırma: Hapishanenin Doğuşu)
yayım lanır. İktidar ilişkileri, tek n ik leri, stratejileri ve taktik lerin in ; yani m o d e rn
B atı to p lu m ların d a öznelliği k u rm a b içim le rin in analizini yaptığı b u kitap ola
ğanüstü b ir ilgi g örür. 1976’da Histoire de la sexualité (Cinselliğin Tarihi) başlıklı
ve altı cilt olm asını planladığı dizinin ilk kitabı La volonté de savoir (Bilme İstenci)
çıkar. Ö zg ü rleşm e n in y erin e a lte rn a tif olarak k en d in i yaratm ayı ve arzu n u n
özgürleşm esi y e rin e zevki yoğunlaştırm ayı ö n e çıkaran bakış açısını b u son k i
tab ın ın ard ın d an geliştirir. A ltı yıl sonra yayım lanan Cinselliğin Tarihi’n in ikinci
ve ü ç ü n c ü c iltlerine kadar geçen süre içinde ö n d e gelen Fransız en te lek tü el
leriyle birlikte Ispanya’dan P olonya’ya çeşitli baskıcı rejim lere karşı y ü rü tü le n
uluslararası kam panyalara katılır. B ü tü n b u süreç için d e irili ufaklı b irço k kitap,
m akale ve söyleşisi yayım lanır. Söz kon u su m akale ve söyleşilerinin yanı sıra
dü n y an ın çeşitli ü lk ele rin d e verdiği dersler 1994’te d ö rt cilt olarak ve Dits
et écrits (Söylenmiş ve Yazılmışlar) başlığı altında b ir araya getirilip kitaplaştırılır.
[Dits et écrits’d e n yapılan kapsam lı b ir seçm e Seçme Yazılar (I Entelektüelin Siyasi
İşlevi, I I Ö zn e ve İktidar, III B üyük Kapatılma, I V İktidarın G özü, V Felsefe Sahne
si, V I Sonsuza Giden Dil) adıyla A yrıntı Yayınları tarafından yayım landı.)
A yrıntı: 235
1meleme Dizisi: 602
B ilg in in A rkeolojisi
Michel Foucault
K itab ın Ö z g ü n A dı
L'archéologie du savoir
F ransızca’d an Ç e v iren
Prof. Dr. Veli Urban
Y ayım a H azırlayan
İlkay Özkiiralpli
D ü zelti
Esra Koç
K apak R e sm i
Bharati Chaudhuri / SuperStock
Getty images Turkey
K apak D ü zen i
Gökçe Alper
D izgi
Hediye Giimetî
Baskı
K ayhan M atb aacılık San. v e T ic . L td. Şti.
D avutpaşa C ad . G ü v en San. Sit. C B lo k N o .:2 4 4 T o p k a p ı/İs ta n b u l
T e l: (0212) 6 1 2 31 85
S ertifika N o .: 12156
IS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 -6 2 5 -5
S ertifik a N o .: 10704
A Y R IN T I Y A Y IN L A R I
B asım D ağ ıtım T ic. San. ve L td . Şti.
H o b y ar M ah . C e m a l N a d ir Sok. N o .: 3 C ağ alo ğ lu - İstanbul
Tel.: (0212) 5 1 2 15 0 0 Faks: (0212) 5 1 2 15 11
w w w .ay rin tiy ay in lari.c o m .tr & in fo @ ay rin tiy ay in lari.c o m .tr
Michel Foucault
Bilginin Arkeolojisi
a
AYWiTl
İN C E L E M E D İZ İS İ
YEŞİL P O L İT İK A //. Porrin M A R K S , F R E U D VE G Ü N L Ü K HAY ATIN E L E Ş T İR İS İ/B . Broun K A D IN LIK
T A H A K K Ü M V E D İR E N İŞ S A N A T L A R I//C . S e m S A Ğ L IĞ IN G A S P I//. Illirh - * S E V G İN İN B İL G E L İĞ İ/A
Finkiclkraııt •**' K İM L İK VE F A R K L IL IK / IV Comıally A N T İP O L İT İK Ç A Ğ D A P O L İT İK A /G . Mülgan -* r
Y E N İ B İR S O L Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R /H . Waininright D E M O K R A S İ VE K A PİTA LİZM /.S. Bou'tes-H.
Giııtis - * r O LU M SA LLIK , İR O N İ V E D A Y A N IŞM A //?. Rony O T O M O B İL İN E K O L O JİS İ//? Freınıd-G.
M anin Ö P Ü Ş M E . G ID IK L A N M A VE SIKILM A Ü Z E R İN E //1 . Phillips İM K Â N S IZ IN P O L İT İK A S I/
J.M . Besnier ■ * G E N Ç L E R İÇ İN HAYAT B İLGİSİ EL K İT A B I/R . Vaneigem E K O L O JİK B İR T O P L U M A
D O Ğ R U /A /. Bookıhin İD E O L O J İ/T Eaglaon ■ * D Ü Z E N VE K A L K IN M A K ISK A CIN D A T Ü R K İ Y E //! .
İnscl A M E R İK A // Bandrillard P O S T M O D E R N İZ M V E T Ü K E T İM K Ü L T Ü R Ü /A /. Feaihersloııe ■ * E R
KEK A K IL /G . Uoyd B A R B A R L IK /A Í. Henry K A M U SA L İN S A N IN Ç Ö K Ü Ş Ü /R . Sen neti PO PÜ
L E R K Ü L T Ü R L E R /D . Roıre ■'*' B ELLEĞ İN İ Y İT İR E N T O P L U M /R Jatoby ■ * G Ü L M E /H . Bağımı ■ * Ö L Ü M E
KA R ŞI H A Y A T/N . O. Brom, - * SİVİL İT A A T S İZ L İK /ürr.: Y Coşar A H L Â K Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R //.
Nıtttall T Ü K E T İM T O P L U M U // Bandrillard ED EB İY A TV E K Ö T Ü L Ü K /C . Balaille Ö L Ü M C Ü L H A S
TALIK U M U T S U Z L U K /S . Kierkegaari ■ * O R T A K B İR Ş EY LER İ O L M A Y A N L A R IN O R T A K L IĞ I//!. Ungís
VAK İT Ö L D Ü R M E K /R Feyerabend VATAN AŞKI/.V/. Viroh -«■' K İM L İK M E K Â N L A R I/D . Morley-K. Ra
him D O S T L U K Ü Z E R İN E /S . Lynch KİŞİSEL İL İŞ K İL E R /H. U Follene K A D IN L A R N E D E N YA Z
D IK L A R I H E R M E K T U B U G Ö N D E R M E Z L E R ? /D . Leader * * D O K U N M A /G .Josiponici * İT İR A F ED İLE
M E Y E N CEM A A T/.W . Blancltot F L Ö R T Ü Z E R İN E /.-!. Phillips FELSEFEYİ Y A Ş A M A K /R . Billinglon - *
P O L İT İK K A M E R A /A /. Ryan-D. Kelliler C U M H U R İY E T Ç İL İK //? Penit P O S T M O D E R N T E O R İ/S .
Best-O. Kelliler ■ * M A R K S İZ M V E A H L Â K /S . Lııkes V AH ŞETİ K A V R A M A K //./? Reemtsma S O SY O LO JİK
D Ü Ş Ü N M E K /Z . Banman P O S T M O D E R N E T İK /Z . Banman T O P L U M S A L C İN S İY E T VE İK T İD A R /
R. W Connell ■ * Ç O K K Ü L T Ü R L Ü Y U R T T A Ş L IK / H; Kynılicka - * K A R Ş ID E V R İM VE İS Y A N /H . Marense
K U S U R S U Z C İN A Y E T //. Bandrillard T O P L U M U N M cD O N A L D L A Ş T IR IL M A S I/G . R itzer KUSURSUZ
N İH İL İS T /K ./!. Pearson H O Ş G Ö R Ü Ü Z E R İN E /A /. İ l i / a r 21 .Y Ü Z Y IL A N A R Ş İZ M İ/D ı-r./. A,«tıs &J. Bo-
ım ı M A R X 'IN Ö Z G Ü R L Ü K E T İĞ İ/G . G. Brenkerl M EDYA VE G A Z E T E C İL İK T E E T İK S O R U N L A R /
D e t: A . Belsey & R . Chadwiik - * HAY ATIN D E Ğ E R İ//. Harris - * P O S T M O D E R N İZ M İN Y A N IL S A M A L A R I/'/.'
Hagletoıı D Ü N Y A Y I D E Ğ İŞ T İR M E K Ü Z E R İN E /.V /. LSıry Ö K Ü Z Ü N A ’S I/B . Sanders TA H A Y Y Ü L
G Ü C Ü N Ü Y E N İD E N D Ü Ş Ü N M E K /D cr.: G. Rolünsen & J. Runde« T U T K U L U S O S Y O L O Jİ/.!. Game &
A . \etealfe ED E P S İZ L İK , A N A R Ş İ VE G E R Ç E K L İK /C . Sanuvll K E N T S İZ K E N T L E ŞM E /A /. Baokc-
lıin Y Ö N T E M E K A R Ş I//? Feyerabend H A K İK A T O Y U N L A R I//. Forrester T O P L U M L A R NASIL
A N IM S A R ?/!» Cmtnerlon Ö L M E H A K K I/S . İıneoğhı A N A R Ş İZ M İN B U G Ü N Ü /D ™ . Hans-Jurgen De
ğen * * M E L A N K O L İ K A D IN D IR /D . Binken SİYAH A N 'L A R I-II//. Bandrillard M O D E R N İZ M , EV
R E N S E L L İK VE B İR E Y /? . Benlıalıib K Ü L T Ü R E L E M P E R Y A L İZ M //. Tonılinson G Ö Z Ü N V İC D A N I/R .
Sent,en - * K Ü R E S E L L E Ş M E /Z . Banman E T İĞ E G İR İŞ //1 . Pieper D U Y G U Ö T E S İ T O P L U M /S . Alesıra-
wf EDEB İY AT O L A R A K HA Y A T//1. Nehamas İM A J/K . Rolıhıs M E K Â N L A R I T Ü K E T M E K // Urry
- * YAŞAM A S A N A T I/G . Sarnm-ll - * A R Z U Ç A Ğ I / / Kaoel - * K O L O N Y A L İZ M P O S T K O L O N Y A L İZ M //1 .
Leoıııba - * K R E Ş T E K İ Y A B A N İM . Phillips Z A M A N Ü Z E R İN E /N . Elias T A R İH İN Y A P IS Ö K Ü M Ü /.4 .
Munslow F R E U D S A V A Ş L A R I// Forrester Ö T E Y E A D IM /A /. Blaııeltot P O ST Y A PISA LC I A N A R Ş İZ
M İN SİYASET F E L S E F E S İ/T M ay - * A T E İZ M /R . Le ft.ii/.m i AŞK İL İŞ K İL E R İ/O ./? Kernberg - * PO ST -
M O D E R N L İK VE H O Ş N U T S U Z L U K L A R I/Z . Batanan Ö L Ü M L Ü L Ü K , Ö L Ü M S Ü Z L Ü K V E D İĞ E R
HAYAT S T R A T E JİL E R İ/Z . Banman T O P L U M VE B İL İN Ç D IŞ I/K . Utedakis BÜYÜSÜ BOZULM UŞ
D Ü N Y A Y I B Ü Y Ü L E M E K /G . R itzer ■ * K A H K A H A N IN Z A F E R İ/B . Sanders E D EB İY A TIN Y A R A T IL IŞ I//:
Dııponr - * P A R Ç A L A N M IŞ H A Y A T /Z . Banman K Ü L T Ü R E L B ELLEK //. Assmann M A R K S İZ M VE DİL
F ELSEFESİ/ V. .V Volojittov ^ M A R X T N H A Y A L E T L E R İ//. Derrida E R D E M P E Ş İN D E /.! .Maelntyre
D E V L E T İN Y E N İD E N Ü R E T İM İ //. Stevens * Ç A Ğ D A Ş SOSYAL B İL İM L E R F ELSEFESİ/B . Fay KAR
NAVALDAN R O M A N A /A f. Bakinin PİYASA//. O ’.Vri// A N N E : M ELEK M İ.Y O SM A M l î / f .l / l l t / H m ı
K U T SA L İN S A N /G . Agamben - * B İL İN Ç A L T IN D A D E V L E T /R . L o u ra u -* Y A ŞA D IĞ IM IZ S E F A L E T /.!. G e n
YAŞAM A SA N A TI FELSEFESİ//1. Sıham as K O R K U K Ü L T Ü R Ü //? Fnredi E Ğ İT İM D E E T İK //;H jj-rı.-i
D U Y G U S A L Y A Ş A N T I/D . Uıptoıı E L EŞTİR EL T E O R İ /R . G euss A K T İV İS T İN EL K İT A B I/R . Slıaır
K A R A K T E R A Ş1N M A S1/R. Sentten M O D E R N L İK V E M Ü P H E M L İK /Z . Banman N IE T Z S Ç H E : B İR
AH LÂ K K A R Ş IT IN IN E T İĞ İ/R Berkom t: ■ * K Ü L T Ü R , K İM L İK VE SİYASETIS a f i z Tok A Y D IN L A N M IŞ
A N A R Şİ/.V /. Kaııfitıattn M O D A VE G Ü N D E M L E R İ/D . Crane ^ B İLİM E T İG İ/D . Resnik CEHENNE
M İN T A R İH İ//L K . Ttırner Ö Z G Ü R L Ü K L E K A L K IN M A //1. Sen K Ü R E S E L L E Ş M E V E K Ü L T Ü R //. 7imı-
lîııson SİYASAL İK T İS A D İN A B C s i/R . Haltııel E R K E N Ç Ö K E N K A R A N L lK /K .R > ım » ıı ■ * M A R X VE
M A H D U M L A R I// Derrida * * A D A L E T T U T K U S U /R .C . Saloman H A C K E R E T İĞ İ/P ffin ıa rm ı KÜLTÜR
Y O R U M L A R I/7 e rry Eagleton HAYVAN Ö Z G Ü R L E Ş M E S İ//? Singer - * M O D E R N L İĞ İN S O S Y O L O JİS İ//?
Il'agner D O Ğ R U Y U S Ö Y L E M E K /A /. Foueanlı S A Y G I/R . Sennett - * K U R B A N S A L S U N U /A /. Basaran
F O U C A U L T ’N U N Ö Z G Ü R L Ü K S E R Ü V E N İ//. W Bernatter D E L E U Z E & G U A T T A R I//? Goodclıild
İK T İD A R IN PSİŞİK Y A ŞA M I//. Bul/cr Ç İK O L A T A N IN G E R Ç E K T A R İH İ/5 .D . Coe & M .D . Cae ■ * D E V R İ
M İN Z A M A N IM . Negri - * G E Z E G E N G E S E L Ü T O P Y A T A R İH İ//! . Mandarı G Ö Ç , K Ü L T Ü R . K İM L İK //.
Chambers ATEŞ VE S Ö Z /G .A /. Ramírez M İL L E T L E R V E M İL L İY E T Ç İL İK /E '/. Hobsbauın - * H O M O
L U D E N S //. Htıiziıma M O D E R N D Ü Ş Ü N C E D E K Ö TÜ LÜ K /.Ç . Nrim ım Ö L Ü M VE Z A M A N /E . L h ’inas
G Ö R Ü N Ü R D Ü N Y A N IN E Ş İĞ İ/K . Silnermaıı - * B A K U N IN ’D E N L A C A N 'A /5 . N etim an ORTAÇAĞ
DA E N T E L E K T Ü E L L E R // he C o ff HAYAL K IR IK L IĞ I//™ Craib H A K İK A T V E H A K İK A TL İLİK /B .
Williams R U H U N Y E N İ H A S T A L IK L A R I// Kristefa Ş İR K E T //. Bakan A L T K Ü L T Ü R /C .J e n k s
B İR AİLE C İN A Y E T İ/.M . Fmıeanlt ■ * Y E N İ K A P İT A L İZ M İN K Ü L T Ü R Ü /ft.d ı« * / Sennett D İN İN G E L E C E -
ĞVSantiago Zakata Z A N A A T K Á R /R if/w rí/ Scnıtett M E L E Z L İĞ E Ö V G Ü /A ftM Boıırse SER M A Y E VE
D İL /Clıristian M arazzi SAVAŞ O Y U N L A R I/R os;er Stahl BİR. İD EA O L A R A K K O M Ü N İZ M /.-i/aııı Badion
& Slanoj ¿ iz e k N İH İL İZ M /B ü le n t Diken M A D D E S İZ /A n d re Carz
İçindekiler
Sunuş.........................................................................................................................................7
G iriş ........................................................................................................................................ 13
B irinci B ölüm
Söylem sel D ü ze n ler
SÖYLEM İN B İR L İK L E R İ...............................................................................................33
SÖYLEMSEL O L U Ş U M L A R .........................................................................................45
N E SN EL E R İN O L U Ş M A S I........................................................................................... 55
İFADE B İÇ İM L E R İN İN O L U ŞM A SI......................................................................... 66
KAVRAM LARIN O L U ŞM A SI...................................................................................... 72
STRA TEJİLERİN O LU ŞM A SI.......................................................................................81
UY A RILA R VE S O N U Ç L A R ....................................................................................... 89
İkinci B ölüm
İfade ve Arşiv
İFADEYİ TANIM LAM AK..............................................................................................99
İFA DENİN İŞL E V İ..........................................................................................................109
İFA DELERİN B E TİM LE N M ESİ.................................................................................129
SEYREKLİK, DIŞARDALIK,YIĞILIM ...................................................................... 143
TARİHSEL A P R IO R I VE A R Ş İV ............................................................................. 152
Ü ç ü n cü B ölüm
A rkeolojik B etim lem e
A RK EO LO Jİ VE D Ü ŞÜ N C E T A R İH İ......................................................................160
ORİJİN A L VE D Ü Z E N L İ..............................................................................................166
U Y U ŞM A Z LIK LA R ....................................................................................................... 175
KARŞILAŞTIRM ALI O L G U L A R .............................................................................. 184
DEĞİŞİM VE D Ö N Ü Ş Ü M L E R ................................................................................... 194
BİLİM VE BİLGİ................................................................................................................207
S o n u ç ................................................................................................................................... 227
D iz in .................................................................................................................................... 245
Sunuş
atı’da felsefe ö te d e n b e ri bilg in in kaynağı konusuyla ilgili ola
B rak tem eld e b irb irin d e n farklı iki kanalda devam edegelm iştir:
A d a’da insan zih n in in doğuştan boş b ir levha o ld u ğ u n u d ü şü n en
ampirizm, K ıta’da bilg in in insan zih n in d e doğuştan geldiğini ö n e sü
ren rasyonalizm. B e n ze r b ir biçim de, X X . yüzyılda da A da’da R u s
sell, W ittg e n stein , Ayer, R y le, A ustin ve Q u in e gibi düşü n ü rler tara
fından am p irizm d e n beslenerek gerçekleştirilen felsefe çözüm leyici
b ir dil felsefesi niteliğini taşırken; K ıta’da, yani A lm anya ve Fransa’da
daha ço k teoriye, ta rih e ve edebiyata y ö n elm ek suretiyle farklı b ir
yol izlem iştir. K ıta A vrupa’sında çağdaş felséfenin başlatıcıları olarak
A lm anya’da E d m u n d H usserl’in, Fransa’da H e n ri B erg so n ’u n adı anı
labilir. B erg so n ’dan sonra Je an -P a u l S artre’da son derece edebi b ir us-
lu b a kavuşm uş olan Fransız felsefesi, parlak edebi h ü n e rle rin yanı sıra,
A d a’da eg em en olan çözüm sel disiplinden uzak b ir özgürlü k le te o ri
k u rm a özelliğine sahip olur. İşte F oucault çözüm leyici felsefenin k a
tılığından ve sıkıcılığından ziyade B erg so n ’u n ve N ietzsc h e’n in felsefi
u slu b u n d an gelen canlılığı işleyen b u geleneğin içinde yer alır. T arihe
y ö n elerek irdeleyici b ir gözle B a tı’n ın geçm işinde yer alan “ deliliğe
karşı toplum sal davranışların e v rim i” , “m o d e rn iz m öncesi tıb b ın ta
r ih i” , “b iy o lo ji” , “ dilbilim ” ve “ e k o n o m in in kavram sal k ö k le ri” gibi
büyüleyici ve doku n u lm am ış bazı alanlara el atan F oucault karm aşık
ve anlaşılması güç entellektüel b ir kişiliğe sahiptir.
R ö n esan sm başlangıcından b u yana, B atı düşüncesinin üç b ü y ü k
d ö n em in i gösteren bilgi sistem lerini b irb irin d e n ayırm aya ve o n la
rı b etim lem eye çalışmış olan F oucault b u d ö n em lere Rönesans, K la
sik Çağ ve Modern Çağ adını verir. Ç alışm alarının h e m e n tam am ını
R ö n esan s düşüncesiyle çağdaş düşünce arasında sınırlamış olm akla
birlikte o, d erin lem esin e olan araştırm alarını özellikle Klasik Ç ağ
(X V II. ve X V III. yüzyıllar) ile M o d e rn Ç a ğ ’da (X IX . yüzyıl ve so n
rası) bilginin ve bilimin oluşum u ü ze rin d e yoğunlaştırır. F o u cau lt’n u n
ken d in e özgü te rm in o lo jisin in en ö n em li kavram larından birisi olan
bilgi (savoir), h e r tü r bilgiyi içinde b arındıracak genişliğe ve d erin liğ e
sahiptir. D ilim izdeki karşılığı kazıbilim olan arkeoloji daha ç o k tarih in ,
geçm işten şim diye uzanan b ir zam an dilim i içerisinde olm uş bitm iş
şeylerle ilgili bilgiyi o lu ştu ru rk en b ir araştırm a y ö n te m i ve aracı ola
rak başvurduğu, yardım cı bilim ko n u m u n d ad ır. B ir düşünce sistem le
ri tarihçisi olan F oucault da arkeolojiye b ir y ö n te m olarak başvurur.
Fakat o n u n h em tarih e h e m de arkeolojiye yüklediği anlam , söz k o
nusu te rim le rin geleneksel anlam larından oldukça farklıdır. Ç ü n k ü
Deliliğin Tarihi’n d e n Cinselliğin Tarilıi’ne kadar uzanan y irm i k üsur
yıllık süre içerisinde, çağdaş k ü ltü rd ek i bazı uygulam aları tarihsel b ir
p e rsp e k tif içine o tu rta ra k b u n la rın kavram sal tem ellerin i b u lm ak n i
yetiyle h arek et eden F oucault, esas am acının “ şim dinin ta rih i” n i yaz
m ak o ld u ğ u n u ö n e sürer.
F ou cau lt ne b ir m ed en iy et tarafından k o ru m a altına alınm ış m e
tin lerin tam am ını ne de b u m e d en iy etin y ık ım ın d an kurtarılabilm iş
kalıntıların b ü tü n ü n ü , arşiv diye tanım lam azken b ir k ü ltü r içerisinde
ifadelerin ortaya çıkışını ve yok o luşunu, olayların ve şeylerin sürek
liliklerini, paradoksal varoluşlarını belirleyen kurallar o y u n u n u arşiv
diye adlandırır. Bilginin Arkeolojisi’y\e b ir düşünce tarihçisi olarak bil-
£in in için d e h e r b iri ayrı b ir ifadeler b ü tü n ü olan söylem sel o lu şu m
ları, pozitiflikleri, ifadeleri, b u n la rın olu şu m koşullarını, özel b ir alanı
ortaya çıkarm aya çalışır, yani b ir arşiv araştırm ası yapar.
F oucault’nun; ne o to n o m ne de kendi kendine yeterli oldukları
nı, hatta sınırlı b ir bölgenin çok k ü çü k b ir parçasının bulu n u p ortaya
çıkarılm asının söz konusu olduğu h er defasında, birbirlerinden destek
almaları gerektiğini söylediği, Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu, Kelimeler
ve Şeyler adlı eserlerinin problem atiği, yukarıda dile getirildiği gibidir.
Deliliğin Tarilıi’nde “psikiyatrinin arkeolojisi” , Kliniğin Doğuşu’nda “ tıb
bi bakışın arkeolojisi” , Kelimeler ve Şeyler’de “ insan bilim lerinin arke
olojisi” şeklinde alt başlıklara yer verildiğine ve Kelimeler ve Şeyler’in
önceki adının da “Yapısalcılığın A rkeolojisi” olduğuna bakılırsa arkeo
lojik incelem enin, F oucault’da tem el bir yaklaşımı oluşturduğu söyle
nebilir. Kelimeler ve Şeyler’d en sonra yayınlanm ış olan Bilginin Arkeolojisi,
F oucault’n u n araştırm alarında başvurduğu y ö n te m in ilkelerinin tespit
edilmesi, sınırlarının gösterilm esidir b ir bakım a. Ç ü n k ü o arkeolojinin
ne bir bilim ne de gelecek bir bilim in tem elleri olarak sunulam aya-
cağım açıkça söylem ektedir. B ilginin arkeolojisi b ir yöntem , b ir çağın
söylem lerinin norm atifliğini, bilginin norm alleşm e biçim lerini ve o lu
şum kurallarını inceleyen sıkı bir y öntem dir; am a b ir b ilim değildir. A r
keoloji, tarih, bilgikuram ı, sosyoloji ve tarihsel psikoloji gibi bilim lerin
yö n tem lerin i sınırlamakla etkili olan geniş b ir yöntem dir. A rkeolojinin
bu disiplinlerle karıştırılm am ası gerekir çü n k ü o, konusunu adı geçen
disiplinlerin ö zgün alanlarının üstünde tu ttu ğ u ve kendini hepsinin en
p o zitif tarihsel yön tem i kabul ettiğinden, onların tü m ü n ü aşar.
F o u cau lt’ya göre arkeoloji sözcü ğ ü n ü n , b ir şeyi ö n ce d en d ü
şün ü p b ild irm e gibi b ir işlevi yoktur. A rkeoloji sadece ifadenin ve
arşivin düzeyini, ifade d ü ze n le rin i ve pozitiflikleri gösterir; oluşum ,
arkeolojik tü rem e ve tarihsel a priori kurallarını oyuna sokar. F o u
cault ile birlikte, süreksizlik kavram ının tarihsel disiplinlerde ö n em li
b ir yer tu ttu ğ u g örülür. Bilginin Arkeolojisi tarafından ö n e sürülm üş
olan te o rik p ro b lem ler ve süreksizlik, kopm a, eşik, sınır, seri, d ö n ü şü m
kavram ları o y u n u n u n betim lenm esi konu su n d a ortaya çıkar. Bilginin
Arkeolojisi’n d e söylem sel o luşum lar ve ifadeler h akkında geliştirilm iş
olan genel te o rin in , Kliniğin D oğuşu’n u n ö n sö zü n d e y ö n tem le ilgili
olarak sorulm uş b ir soruya verilm iş cevap o ld u ğ u söylenebilir.
D ü şü n ce alanlarının varlığı, eğer düşünce k u ru lm u ş ise d ü
şünce alanlarının k o p u k lu ğ u n u da iç erir diyen M a rie tti’ye göre;
F o u cau lt’n u n Bilginin Arkeolojisi'nde gösterm eye çalıştığı şey, dilin
bölgesi, arşivin anlam ı ya da söylenm iş olan şeylerin alanıdır. A rke
olo jin in , söylem leri arşivin içinde özelleşm iş p ratikler olarak b e tim
lediğini ö n e süren F oucault, söylem sel o luşum ve ifadelerin b ir kez
baştan sona katetm iş o ld u ğ u alana, b ir kez tasarlanm ış genel te o riler
ve m ü m k ü n uygulam a alanları hakkında yapılm ış çözüm lem ey e arke
oloji adını verir.
K itabın içeriği ile ilgili olarak b ü tü n b u söylediklerim izden so n
ra, çeviri hakkında da söylenm esi gereken bazı şeyler o ld u ğ u n u d ü
şü n ü y o ru m . E linizde b u lu n a n eseri çevirirken Fransızca asıl m e tn in
T ü rk ç e ’ye aktarılm ası kolay olm ayan b ir m e tin o ld u ğ u n u n b ilin
ci içindeydik. B urada, söz konusu zorlu ğ u n kaynaklandığı b ir kaç
noktaya işaret edilebilir. B unlardan bize göre belki en ö n d e geleni,
F o u cau lt’n u n eserlerinin h e m e n tü m ü n ü n köşe taşlarını o lu ştu rd u
ğu söylenebilecek olan, y ukarıda b ir kısm ına işaret edilm iş b u lu n an ,
k en d in e özgü b ir kavram dağarcığı kullanm ış olm asıdır. Söz k o nusu
kavram dağarcığında yer alan tem el kavram lara yüklediği anlam lar
yakalanabildiği ölçüde, o n u n m e tin le rin d e anlatm ak istediği anlam ın
içine n üfuz etm e olanağı vardır.
M e tin le rin in anlaşılması ve anlaşılmış olan anlam ın b ir başka dilde
ifade edilm esini zorlaştıran noktalardan b iri de F o u cau lt’n u n , u zu n
ve çetrefilli cü m lelerd en oluşan b ir anlatım b içim in i tercih etm iş o l
masıdır. Sözü edilen bu zorluklara, T ü rk ç e ’ye çevirisi yapılm ış b u
lun an asıl m e tn e eg em en olan tem el kavram ların T ü rk ç e ’de onları
gerektiği gibi ifade etm eye y etecek karşılıklarını b ulm akta çekilen
sık ın tın ın da eklenm esi gerekir. B u d u ru m karşısında, yapılmış olan
çev irin in ço k iddialı b ir çeviri olm asını b ek lem e m e k gerektiği apaçık
ortadadır. Ş unu söylem ek istiyorum : B u eser T ü rk ç e ’ye çevirilirken
F o u cau lt’n u n tem el kavram larının anlam larını, b izim kavrayış g ü c ü
m ü z ü n yettiği ve T ü rk ç e ’n in de o n ları ifade etm eye elverdiği ölçüde,
asıl m e tn in k urg u su n a da olabildiğince sadık kalarak dilim ize aktar
maya ö zen gösterdik. T ü m eksiklikleriyle birlikte b u çev irin in felsefe
k ü ltü rü m ü z e b ir katkı sağlayacağını um u y o ru z.
Veli Urhan / Ankara 20Î1
Giriş
2. Son aylaklara, (hiç kuşkusuz kelimenin bütün anlamıyla) bir «tablomun, biçimsel olarak
bir «seriler serisi» olduğunu göstermek gerekir mi? Herhalde, bu, o yaşlarda şüphesiz
sinemanın canlılığını tercih edecek olan çocukların en büyük düş kırıldığı için bir fene
rin önüne yerleştirilen küçük, sabit bir imaj değildir.
N ih ay etinde, son sonuç: yeni ta rih , şim di tam am ın ın o n u b elirg in -
leştirdiği, hiç kuşkusuz, b ir ço ğ u n u n k en d in d en ö n ce de geniş b iç im
de varolan, belli sayıda yöntem sel sorunla karşılaşır. Sayacak olursak
b u n la rın arasında: D o k ü m a n la rın tutarlı ve h o m o je n b ü tü n lü ğ ü n ü n
(açık ya da kapalı, sonlu ya da sonsuz b ü tü n ler) kurulm ası, d o k ü m a n
yığ ın ın ın eksiksiz b ir biçim d e in c ele n m e k istenm esine, ö rn e k istatis
tik y ö n te m le rin e bağlı b ir ö rn e k le m e n in yapılm asına ya da en tipik
elem an ların ö n ce d en belirlenm eye çalışılmasına göre b ir seçim ilke
sinin tespit edilm esi; analiz d üzeyinin ve o n u n için u y g u n olan ele
m an ların tanım lanm ası (incelenen m ateryelin içinde, sayısal belirtiler;
olaylara, k u rum lara, pratiklere açık ya da gizli g ö n d erm e ler; o n ların
ku llan ım kuralları ve b u kuralların belirttiğ i sem antik alanlarla b irlik
te, kullanılm ış sözcükler ya da ö n e rm e le rin biçim sel yapısı ve o n ları
birleştiren bağlantı tip leri ortaya çıkabilir); incelenm iş olan m ateryali
(bölgeler, d ö nem ler, birleştirici süreçler) eklem leyen b ü tü n le rin ve
a lt-b ü tü n le rin sınırlandırılm ası; b ir b ü tü n ü belirg in leştirm ek olana
ğını veren ilişkilerin belirlenm esi yani, sayısal ya da m antıksal ilişkiler,
fonksiyonel, nedensel, analojik ilişkiler söz konusu olabilir; anlam lan
dıralım anlam landırm anla ilişikisi söz k o nusu olabilir.
B ü tü n b u problem ler, b u n d an böyle ta rih in yöntem sel alanında
yer alır, ik i sebepten dolayı b u alan d ikkate alınm aya değer. İlkin, söz
konusu alan daha yeni yeni tarih felsefesini k u ran şeylerden ve o n u n
(oluşun rasyonelliği ya da gayeliliği, tarihsel bilg in in göreceliliği, geç
m işin durağanlığında ve şim dinin tam am lanm am ış bütünselliğ in d e
b ir anlam ı b u lm an ın ya da o lu ştu rm a n ın im kânı konusunda) sorduğu
sorulardan h an g i noktaya kadar k u rtu ld u ğ u n u g ö rd ü ğ ü m ü zd e n d o
layı d ikkate değer. İkinci olarak, ö rn e ğ in dilbilim i, etnoloji, ek o n o m i,
edebi analiz ve m itoloji gibi başka alanlarda, b u ld u ğ u m u z so ru n la
rın belirli n o k taların d a y en id en kopukluklara sahne olm ası n edeniyle
dikkate değer. B u problem lere, eğer istenirse kısaca yapısalcılık adı
verilebilir. B un u n la birlikte b irço k koşul altında, b u problem ler, ta ri
h in yön tem sel alanını sadece kendisine m aletm ek şöyle dursu n ; ancak
ö n em i analiz alanları ve düzeyleriyle birlikte değişen b ir parçasını
işgal eder. Belirli sayıdaki nispeten sınırlı d u ru m u n içinde yalnızca
bu n lar b u g ü n k ü alışılmış güzergâha göre dilbilim den ya da etn o lo ji
den ithal edilm edi; fakat bizzat ta rih in alanı içinde, özellikle e k o n o
m i ta rih in in alanı içinde ve o n u n sorduğu sorular vesilesiyle doğdu;
nihayetinde ta rih in b ir yapısallaşm asından veya en azından yapı ile
oluş arasındaki b ir «çatışma» ya da b ir «zıtlık»ı aşma g irişim in d en söz
etm eye h içb ir şekilde izin v erilm edi. Şim di ta rih çile rin canlı, kırılgan,
titreyen «tarih»i k u rta rıp k u rtarm a d ık la rın ı k en d ilerin e sorm a gereği
ni duym aksızın, yapıları tespit, tasvir ve tahlil ettik le ri güzel zamanlar.
Y apı-oluş zıtlığı, hiç kuşku yok ki n e tarihsel alanın ne de yapısal b ir
y ö n te m in tanım ı için uygundur.
3. Bu m etnin ilk sayfalan özellikle, biraz farklı bir biçim altında, E.N.S.nin Cercle d ’Epistê-
mologie’si tarafından dile getirilmiş sorulara bir cevabı oluşturdu (cf. Cahiers pour l’Ana
lyse, no: 9). O te yandan bazı gelişmeler hakkındaki bir taslak Esprit (Nisan 1968) nin
okuyucularına cevap olarak verildi.
m i hazırlanıyorsunuz? Ö n ce , gelecek kitabınızda, size başka b ir yer
de y en id en b ird en bire ortaya çıkm ak, başka b ir yerde y en id en ve
şim di yaptığınız gibi b u n u k ü çü m sem ek olanağını verecek olan çıkış
yo lu n u m u düzenliyorsunuz? H ayır, hayır, b en i gözetlediğiniz yerde
değilim ; fakat burada size gülerek bak tığ ım yerdeyim .
- E h şim di, dü şü n ü y o r m u su n u z ki ben, bunca sıkıntıyı ve b u n
ca sevinci yazmaya başlayacağım, in anıyor m u sunuz ki biraz ateşli
b ir elle b en i m aceraya g ö tü recek , sö zü m ü n y erin i değiştirecek, ona
yeraltı g eçitleri açacak, o n u k e n d in d en uzaklaştıracak, o n u n g üzer
gahını özetleyen ve bazen çıkıntıları onda bulacak olan, kendisinde
kaybolacağım ve sonuç olarak artık h iç b ir zam an rastlam ak zo ru n d a
olm ayacağım ın göze g ö rü n d ü ğ ü labirenti eğer hazırladıysam , b u n d a
başı eğik olarak ayak direyeceğim . H iç kuşkusuz, b e n im gibi daha pek
ço k kişi, artık belirli b ir y ü zü n sahibi olm am ak için yazıyor. Bana k im
o ld u ğ u m u sorm ayınız ve aynı kalacağım ı söylem eyiniz: b u b ir m e d e
ni hal ahlakıdır; b u ahlak belgelerim izi yönetir. Y azm ak söz k o nusu
o ld u ğ u zam an bizi serbest bırakın.
B irin c i B ö lü m
Söylemsel D üzenler
S Ö Y L E M İN B İR L İK L E R İ
4. Bu Deliliğin T arih in d eki belirli bir konuya karşı yazılmış ve ÖnsÖz’de özellikle birçok kez
ortaya konulmuştur.
ğını onlara veren ve böylece ta rih in içinde, ortaya çıkış koşullarını
m eydana g etiren kurallar b ü tü n ü n e g eri g ö tü rm e k suretiyle ta n ım
lam ak. O n la rı b ir ilk toprağın genel d erin liğ in in içine sokm ayacak
fakat dağılm alarını y ö n eten düzenliliklerin d ü ğ ü m ü n ü çözecek olan
söylem sel n esnelerin, b ir tarih in i yapm ak.
B u n u n la birlikte, «şeylerin k e n d ile rim in zam anını o rtad an kaldır
m ak, ifadenin dilbilim sel çözüm lem esine z o ru n lu olarak başvurm ak
değildir. B ir söylem in n esn elerin in o luşum u tanım landığı zam an, ne
sözcükler arası b ir ö rg ü tle n m e ne de sem antik b ir alanın k o p u k lu k
ları belirlenm iş olur. Yani ne b ir d ö n e m d e «melankoli» ya da «aşırı
olm ayan delilik» sö zcüklerine verilm iş olan anlam n e de «psikoz» ile
«nevroz» arasındaki zıtlık incelenm iş olur. B urada yapılan, söylemsel
b ir uygulam ayı belirginleştiren ilişkilerin içine girişlerin in g ö steril
m esin in d enenm esidir. B en zer analizlerin gayrı m eşru ya da im kânsız
olarak d ü şü n ü lm eleri de incelenm iş olm az; fakat ö rn eğ in , suçluluğun
nasıl tıbbi b ir bilirkişi rap o ru n a k o n u olabildiğini ya da cinsel sapm a
n ın nasıl psikiyatrik söylem in b ir nesnesi olarak görülebildiğ in i, bil
m e k söz k o nusu o ld u ğ u n d a, anlam lı olm azlar. S özcüklerin içerik leri
h ak k ın d ak i analiz, b azen belirli b ir çağda konuşan öznelere sahip olan
anlatım ö ğ elerini, bazen de daha ö n ce telaffuz edilm iş söylem lerin
alanına ait sem antik yapıyı tanım lar; b u analiz, nesn elerin h em üstüste
h e m de yan yana b irb irin e karışm ış ço k lu ğ u n u n oluştuğu ve b o zu l
du ğ u , ortaya çıktığı ve silindiği yer olarak söylem sel uygulam ayla ilgili
değildir.
Y o ru m cu ların anlayışı burada boşa çıkarılm ış değildir: H iç kuşku
y o k ki yapm aya çalıştığım analizde kelimeler, şeylerin kendileri kadar
varlıkdışıdır; b ir sözcüğün tanım lanm ası b ir den ey im in canlı b ü tü n
lü ğ ü n e b aşv urm aktan daha farklı b ir şey değildir. S öylem in gerisinde,
h en ü z h iç b ir şeyin söylenm ediği ve şeylerin, h e m e n h em en , g ri bir
aydınlığın içine girdiği yerde, y en id en ona dö n ü lm ez; düzenlediği ve
arkasında bıraktığı b içim leri y en id en bulm ak için o n u n ötesin e g e
çilm ez; söylem in kendisinin seviyesinde kalınır, kalm aya çalışılır. En
belirg in y o k lu k ların en ufak n o k taların ı bile iyice açıklam ak gerektiği
için, ço k az ilerlem e kaydetm iş b u lu n d u ğ u m b ü tü n bu araştırm alar
da, işitilebildiği, m e tin fo rm ların d a o k unabildiği gibi «söylemler»in,
burada u m u d edilebileceği üzere, şeylerin ve kelim elerin saf ve basit
b ir çaprazlaşm ası olm adığını g ö ste rm ek istiyorum : Ş eylerin belirsiz
yapısı, k elim elerin açık, gözle g ö rü lü r ve canlı zinciri; söylem in, b ir
ilişkinin ya da b ir gerçeklik ile b ir dil arasında, b ir dilin söz dağar
cığının ve b ir d en ey im in karm aşıklığıyla karşılaşm anın önem siz b ir
alanı olm adığını g ö ste rm ek istiyorum ; söylem lerin k en d ilerin i analiz
etm ek suretiyle kelim eler ve şeyler arasında g ö rü n ü şte ço k kuvvetli
olan b ağın gevşediği ve söylem sel uygulam aya özgü olan b ir k u ral
lar b ü tü n ü n ü n ortaya çıktığının g ö rü ld ü ğ ü n ü , açık ö rn e k le r ü zerin d e
g ö ste rm ek istiyorum . B u kurallar b ir gerçekliğin sessiz varoluşunu ya
da b ir söz dağarcığının ilkelere u y g u n k u llanım ını değil; fakat n esne
lerin y ö n e tim b iç im in i belirler. «K elim eler ve Şeyler» b ir p ro b lem in
ço k ö n em li başlığıdır; o n u n b içim in i değiştiren, v erilerin in y erin i d e
ğiştiren, kısacası, b ü sb ü tü n başka b ir işi ortaya koyan b ir çalışm anın
iro n ik başlığıdır.Yapılm ası gereken şey, söylem leri b ir işaret (içeriğe ya
da tem sillere bağlı b u lu n a n anlam lı öğelerin) b ü tü n ü olarak değil de,
k en d ilerin d e n söz ettik le ri nesneleri sistem atik b ir biçim d e oluşturan
uygulam alar olarak in c ele m e k ten ibarettir. Şüphesiz, söylem ler işaret
lerd en oluşur; fakat söylem in yaptığı şey, daha çok, şeyleri g ö sterm ek
için b u işaretleri kullanm aktır. Şeyleri dile ve söze in d irg en em ez kılan
da b u daha çok sözcüğüdür. G österilm esi ve betim lenm esi gerek en de
b u , daha çok sözcüğüdür.
'X . yüzyılda tıp alanına ilişkin söylem de bulu n ab ilen şeyler şu n -
ardır: N iteliksel tanım lam alar, biyografik anlatılar, işaretlerin
y erin i bulm ası, yorum lanm ası ve y eniden doğrulanm ası, analojik akıl-
y ü rü tm eler, tü m d e n g elim , istatistik tahm inler, deneysel doğru lam alar
ve daha başka ifade b içim leri. Peki o nları b irb irin e bağlayan ne, hangi
zo ru nlu lu k ? N iç in b u n lar da başkaları değil? B ü tü n bu değişik dile
g etirm ele rin ilkesini ve o n ların geldikleri yeri b u lm ak gerekir.
a) İlk soru: K im konuşuyor? B ü tü n konuşan bireylerin için d e dili
bu çeşidini elinde tutm aya hakkı olan kim ? D ilin sahibi kim ? K im ö z
g ü n lü ğ ü n ü , saygınlığını dilden alıyor ve karşılık olarak dil, gerçeklik
garantisini değilse bile en azından gerçeklik kanısını k im d e n alıyor?
B e n zer b ir söylem in tercih edilm esinde, yasaya u y g u n ya da g elen ek
sel, hu k u k sal olarak tanım lanm ış ya da doğal olarak kabul edilm iş h ak
kın sahibi olan bireylerin; sadece o n la rın statüsü nedir? T ıb b ın statüsü
bilgi ve yetki ö lç ü tlerin i, k u ru m la n , sistem leri, ped ag o jik n o rm la rı,
b ilg in in uygulanm ası ve y o kluğunda sınırların koyulam ayacağı şek
lin d e d en en m esi h akkını veren yasal şardarı içerir. K endi statülerine
sahip olan başka bireyler ya da başka gruplarla (siyasal iktidar ve o n u n
tem silcileri, hukuksal iktidar, farklı m eslek kuruluşları, dinsel g ru p lar
ve g erek tiğ in de d in adam larıyla) b ir farklılaşm a ve ilişkiler sistem ini
(yetki paylaşımı, hiyerarşik bağ, fonksiyonel tam am layıcılık, b ilg in in
talebi, iletilm esi ve değişim i) de içerir. Söz k o nusu statü, kendi işlevini
to p lu m u n b ü tü n ü n e göre tanım layan özelliklerin belirli b ir m ik tarın ı
da içerir. B u özellikler; tıpta özel ya da az veya ço k zorlayıcı b ir b i
çim de to p lu m tarafindan istenen b ir kişi olarak adlandırılm asına göre,
b ir işi yapm asına ya da b ir görevi y erin e g etirm esine göre kabul edilen
rol; b u farklı duru m lard a o n a tan ın an m üdahale ve karar hakları; b ir
h alkın, b ir g ru b u n , b ir bireyin sağlığının gözeticisi, k o ru y u cu su ve
garantisi olarak o n d an istenen şeyleri; halkın ya da vatandaşların zen
ginliği k o n u su n d a sahip o lduğu payı; bazen için d e çalıştığı grup, ba
zen kendisine b ir görev veren iktidar, bazen kendisinden b ir ö ğ ü t, b ir
tedavi, b ir sağlık talebinde b u lu n a n m üşteriyle yaptığı açık ya da gizli
sözleşm enin biçim i olabilir. T ıb b ın bu statüsü genel olarak to p lu m u n
ve m e d en iy etin b ü tü n b iç im le rin d e o ldukça özeldir; h e m e n h em en
hiç farklılaşm am ış ya da b irb irin in y erin e geçebilir b ir rol değildir.
T ıb b i söz h erh a n g i b ir kişiden gelem ez; o n u n değeri, etkisi, tedaviyle
ilgili g ü çleri ve genel b ir b içim de tıbbi söylem olarak varlığı, acının
ve ö lü m ü n ö n ü n e geçm eyi o n u n için b ir h ak olarak ö n e sü rm ek
suretiyle b u söylem i dile g etirm e hakkına sahip olan, yasaya uy g u n
şekilde tanım lanm ış rolden ayrılabilir değildir. Fakat aynı zam anda
b ilin irk i batı m edeniyeti içindeki b u statü, X V III. yüzyılın so n u ve
X IX . yüzyılın başında, to p lu m ların sağlığı en d ü stri to p lu m ları tara
findan gerektirilm iş e k o n o m ik n o rm la rd a n b iri old u ğ u zam an d e rin
lem esine değişm iştir.
b) T ıb b ın söylem ini k en d ilerin d e n elde ettiği ve söylem in m eşr
kaynağını ve uygulam a noktasını (özel n esnelerini ve doğrulam a vası
talarını) k en d ilerin d e buld u ğ u kurum sal yerlen de tanım lam ak gerekir.
B u yerler bizim to p lu m larım ız içindir: H astahane; sürekli, kodlanm ış,
sistem atik, farklılaşmış ve hiyerarşi içinde yer alan b ir tıp perso n eli ta
rafından güvence altına alınm ış ve böylece sayılabilir b ir tekrarlanışlar
alanı o luşturabilen b ir gözlem yeri. Ç o k raslantılı, ço k fazla b o şlu k
ları b u lu n a n , ço k daha az sayıda b ir gözlem alanı sunan fakat bazen,
ö n cü llerin ve o rtam ın daha iyi bilgisiyle, daha geniş k ro n o lo jik b ir
düzey h ak k ın da tespitlerde b u lu n m a olanağını veren özel uygulam a
alanı olan laboratuar; tanıyla ilgili bazı öğeleri, değişim in bazı işaret
lerin i, iyileşm enin bazı ölçü lerin i veren ve tedaviyle ilgili den em elere
olanak tanıyan insan b ed e n i, hayat, hastalık, d o k u bozuk lu k ları k o n u
sunda genel d ü ze n in bazı gerçek lerin in ortaya çıktığı, hastahaneden
u zu n zam an ayrı kalm ış o to n o m yer. N ihayet «kütüphane» adı v e ri
lebilecek olan yer ya da sadece geleneksel b ir biçim d e geçerli olarak
kabul edilen kitapları ya da in celem eleri değil, yayınlanm ış ve iletilm iş
açıklam alar ve gözlem ler b ü tü n ü n ü de (sosyal ortam la, iklim le, salgın
larla, ö lü m oranıyla, hastalıkların seyriyle, bulaşm a ocaklarıyla, m esleki
hastalıklarla ilgili) yönetim ler, başka doktorlar, sosyologlar, coğrafya
cılar tarafından tıpta üretilebilen istatistik bilgiler toplam ını da içeren
d ö k ü m a n te r alan. İşte, tıbbi söylem in b u çeşitli «yerler»i, X IX . yüzyıl
da ö n em li ö lçü d e değişirken (kitabın ya da geleneğin etkisi azaldığı
ölçüde) b elg en in ö n em i artm aya devam eder; hastalıklar konu su n d ak i
söylem için sadece b ir katkı y eri olan, ö n e m ve değ er b ak ım ın d an
o n u özel uygulam aya (ki orada tıbbi ortam ların a bırakılm ış hastalıklar,
X V III. yüzyılda, bitkisel gerçekliklerinin içinde ortaya çıkm ak z o ru n
da idi) bırak an hastahane, o zam an, sistem atik ve tek d ü ze gözlem lerin ,
frekans ve ih tim allerin ortaya çıkışının, bireysel değişm elerin y ü rü r
lü k te n kalkışının geniş b ir ölçek ü ze rin d e karşılaştırılm alarının yeri,
kısacası, d o k to ru n bakışı altında tem el özelliklerini gösteren tekil tü r
olarak değil; fakat anlam lı işaretleri, sınırları, ev rim şansları ile o rtala
m a süreç olarak hastalığın ortaya çıkış y eri olur. Aynı şekilde, g ü n lü k
tıp uygulam asının fizik, kim ya ya da biyolojiyle aynı deneysel n o r m
lara sahip olan b ir söylem in yeri olarak laboratuarda birleştirilm esi de
X IX . yüzyıldadır.
c) Ö z n e n in k o n u m ları, kendisine çeşitli alanlarla ya da nesn
g ruplarıyla aynı şekilde m eşgul olm a im k â n ın ın verildiği d u ru m tara
fından belirlenir: O açık olan ya da olm ayan belirli b ir soru kafesine
göre so ru soran ve belirli b ir bilgilenm e pro g ram ın a göre dinleyen
ö zn ed ir; belirleyici b ir özellik tablosuna göre bakan ve tanım lı b ir tipi
dikkate alan özn ed ir; sınırlarının u y g u n bilgi sağanağını belirlediği
en iyi algısal m esafede k u ru lu r; bilgi ölçeğini değiştiren, dolaylı ya da
dolaysız algı seviyesine göre ö zn e n in y erini değiştiren, o n u n yüzeysel
b ir seviyeden d e rin b ir seviyeye geçişini sağlayan, o n u b ed e n in iç ala
nın d a g ö rü len arazlardan organlara, organlardan dokulara ve nihayet
do k u lard an h ü crelere dolaştıran belgesel aracılar kullanır. B u algısal
d u ru m lara, bilgi ağı içinde (teo rik ö ğ ren im d e ya da hastahane p ed a
gojisinde; gö zlem lerin, açıklam aların, istatistik verilerin , genel te o rik
ö n e rm e le rin , p ro jelerin ya da kararların alıcısı ve vericisi gibi sözlü
iletişim ya da yazılı d o küm antasyon sistem inde) işgal edebildiği d u
ru m la rı ek lem ek gerekir. T ıb b i söylem in öznesinin işgal edebildiği
çeşitli d u ru m lar, X IX . yüzyılın başında, (derinlem esine düzenlenm iş,
belgesel ara istasyonlar tarafından ortaya k o nan, cerrahi te k n ik ler ya
da otopsi y ö n te m le ri tarafından gösterilen, d o k u bozukluklarıy la ilgili
aileler çevresinde m erkezleşm iş) b ü sb ü tü n başka b ir algısal alanın ö r
gütlenm esiyle ve yeni kaydetm e, işaretlem e, betim lem e, sınıflandırm a,
n ü m e rik serilerde ve istatistiklerde b irleştirm e sistem lerine yerleştir
m eyle, yeni ö ğretim , bilgilerin akışını sağlama, başka te o rik alanlar
la (bilim ler ya da felsefe) ve başka k u ram larla (ki onlar yönetim sel,
siyasal ya da ek o n o m ik düzenlerdir) ilişki b iç im le rin in kuruluşuyla
y en id en tanım lanır.
K linik söylem de eğer doktor, sırasıyla eg em en ve direk soru soran,
bakan göz, d o k u n a n parm ak, işaretleri çözen organ, ö n ce d en yapılmış
b etim le m e lerin birleşm e noktası, laboratuar teknisyeni ise b u b ir iliş
kiler d e m e tin in oyuna sokulm uş bulunm ası dem ektir. Aynı zam anda
yardım , arıtılm ış ve sistem atik gözlem ve kısm en kanıtlanm ış kısm en
deneysel tedavi yeri olarak hastahane ile b ü tü n b ir te k n ik ve p ato lo jik
an ato m i tarafından tanım landığı gibi, insan b e d e n in in algılam a k o d u
g ru b u arasındaki ilişkiler; dolaysız gözlem alanıyla ö n ce d en kazanıl
m ış b ilgiler alanı arasındaki ilişkiler; tedavi ed e n olarak d o k to ru n , p e
d ag ogun, tıb b i bilg in in dağılım ı içinde ara istasyonun rolü ile sosyal
alanda halk sağlığından so ru m lu olanın rolü arasındaki ilişkiler. Bakış
açılarının, iç erik lerin , tanım lam a b içim le rin in ve stilinin, tü m e v arım -
cı ya da olasılıkçı akıl y ü rü tm e le rin kullanım ının, nedenselliğin tahsis
çeşitlerin in yenilenm esi olarak; kısacası ifade etm e hallerin in y en i
lenm esi olarak anlaşıldığında, klinik tıb b ın n e X IX . yüzyıldan ö n ce
de uygulanm ış olan otopsi gibi yeni b ir gözlem te k n iğ in in son u cu
olarak; n e X V III. yüzyılın ortasında M o rg o g n i’n in kullandığı y ö n te m
olan, o rg an izm an ın d erin lik lerin d e hastalık yapan sebeplerin araştırıl
m asının son u cu olarak; ne onlarca yıldan b e ri A vustralya ve İtalya’da
b u lu n a n hastahane kliniği gibi yeni b ir k u ru m u n so nucu olarak; ne
de B ich a t’n ın Çeperlerin incelenmesi’n d e d o k u kavram ının işin içine
sokulm asının sonucu olarak alınm am ası gerekir. Fakat tıbbi söylem de,
bazıları tıb b ın statüsüyle, bazıları k endisinden b ahsettikleri k urum sal
ve te k n ik yerle, bazıları algılayan, gözlem leyen, betim leyen, ö ğ rete n vs
özn eler olarak o n la rın duru m larıy la ilgili olan, b irb irin d e n farklı b e
lirli sayıdaki ö ğ en in ilişki içine sokulm ası olarak alınabilir. B u , bazıları
ö n c e d e n varolan farklı ö ğ elerin ilişkiye so k u lu şu n u n klin ik söylem
tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir: O n la r arasında ne «gerçek
olarak» verilm iş ne de ö n ce d en ku ru lm u ş olan b ü tü n b ir ilişkiler sis
te m in i p ratik olarak gerçekleştiren, söylem dir ve söylem in kullandığı
ya da k en d ilerin e yer verdiği ifade etm e halleri, eğer sadece tarihsel
olum sallıkların b ir serisi tarafından yan yana konulm am ışsa o n u n , bu
ilişkiler d em etin i sürekli b ir b iç im d e kullanm ası dem ektir.
B ir açıklam a daha: K linik söylem deki ifade tip lerin in uyuşm az
lığını tespit ettik te n sonra, b ir söylem de kullanılan biçim sel yapıları,
kateg o rileri, m antıksal art arda geliş biçim lerin i, akıl y ü rü tm e ve tü
m ev arım çeşitlerini, ayrıştırm a ve birleştirm e b iç im le rim g ö sterm ek
suretiyle söylem i daha k ü ç ü k boyutlara indirgem eye çalıştık. T ıb b ın
ifadeleri gibi ifadelere, o n la rın içsel z o ru n lu lu k h akkında içerd ik leri
ni v erebilen rasyonel ö rg ü tlen m ey i ortaya koym ak istem edik. T em el
b ir fiile ya da tıb b ın ilerlem esinin, d o ğ ru bilgiler arasında y er alm ak
için çabasının, gözlem y ö n te m le rin in sıkılığının, ondaki g ö rü n tü ya
da hayallerin dışarı atılm asının yavaşlığı ve zo rlu ğ u n u n , akıl y ü rü tm e
sistem inin saflaştırılm asının yavaş yavaş k en d in d e beliren rasyonelli
ğin genel u fk u n u oluşturan b ir bilince g eri g ö tü rm e k de istem edik.
N ih ay et, tıp zih n iy etin in ne am p irik d o ğ u şu n u ne de çeşitli ö ğ ele
rin i tanım lam aya çalıştık: T ıb b ın ilgisi nasıl değişti, han g i te o rik ya
da deneysel m o d e l tarafından etkilendi, han g i felsefe ya da ahlaksal
tem a dü şü n ce iklim ini tanım ladı, h an g i sorulara, h an g i isteklere cevap
v e rm e k zo ru n daydı, geleneksel önyargılardan k u rtu lm a k için hangi
çabaları sarfetm eleri gerekti, han g i yollarla h iç b ir zam an tam am lan
m am ış, h iç b ir zam an bilgilerine ulaşılm am ış birliğe ve tutarlılığa d o ğ
ru ilerlediler. S onuç olarak ifade e tm e n in çeşitli hallerini rasyonelliğin
saf te m el iradesi olarak ya da sentezin am p irik işlevi olarak alınm ış bir
ö z n e n in b irliğine bağlam ıyoruz. N e özneyi «bilebiliriz» n e de ö zn e
h ak k ın d ak i «bilgileri».
O n e sü rü len analizde, ifade e tm e n in çeşitli b içim leri sentezi ya da
b ir ö z n e n in birleştirici işlevini o rtad an kald ırm ak y erin e o n u n dağı
lım ın ı g ö sterir5. Ö z n e b ir söylem i gerçekleştirdiği zam an çeşitli sta
tü le ri kazanabilir, çeşitli yerleri işgal edebilir, çeşitli d u ru m la rı alabilir.
P lan ların süreksizliğinden söz edilm esi b u n d a n dolayıdır. B u planlar
eğer b ir ilişkiler sistem iyle b irb irlerin e bağlanırsa ilişkiler sistem i k en
din e özdeş, sessiz ve h e r sözden ö n ce olan b ir b ilin cin sen tetik ak -
tivitesiyle gerçekleşm ez; fakat söylem sel b ir uygulam anın özelliğiyle
gerçekleşir. D e m e k ki başka yerde yapılm ış b ir sentezin sözlü açıkla
m ası olan b ir ifadede, olguyu söylem de g ö rm e k te n vazgeçilecektir;
orada daha ziyade, öznelliğin çeşitli d u ru m la rı için b ir düzenlilik alanı
aranacaktır. B öyle anlaşılmış söylem , d ü şünen, b ilen ve konuşan bir
ö zn e n in gö rk em li b ir biçim de açılm ış g ö rü n ü şü değildir, ta m tersine
ö zn e n in dağılışının ve kendisiyle birlikte süreksizliğinin belirlen eb il-
diği b ir b ü tü n d ü r. Farklı yerler ağının ken d in i ortaya koyduğu b ir dış
sallık alanıdır. A z önce, söylem sel b ir oluşum a özgü nesneler rejim in in
tanım lanm ası gereğinin, ne «kelimeler»le n e de «şeyler»le olm adığını
gösterdik; aynı şekilde şim di, ifade rejim in in tanım lanm ası gereğinin,
n e aşkın b ir özneye ne de psikolojik b ir öznelliğe başvurm ayla o lm a
yacağını kabul etm ek gerekir.
5. Bu nedenle, Kliniğin Doğuşu nâz kullanılmış olan «tıbbi bakış» ifadesi çok uygun değildi.
K A V R A M L A R IN O L U ŞM A SI
Ji
hayetinde ifadesel alan, hafıza alanı diyebileceğim iz şeyi iç erir (söz
ko n u su olan artık n e kabul edilen ne de tartışılan, sonuç olarak, artık
ne b ir g erçekler b ü tü n ü n ü n e de b ir geçerlilik alanını tanım layandır;
fakat k en d ilerin in karşısında soykütüğü, doğuş, d ö n ü şü m , süreklilik ve
tarihsel süreksizlik ilişkilerinin yer aldığı ifadelerdir). B u n d a n dolayı
d ır ki, d oğa ta rih in hafıza alanı, T o u rn e fo rt’dan b eri, X IX . yüzyıldan
itibaren biy o lojinin kendisini y o luna adadığı b u kadar geniş, k ü m ü la
tif, özelleştirilm iş b ir hafıza alanına kıyasla y eterin ce dar ve b içim le
ri açısından yoksul g ö rü n ü r. B u n a karşılık, doğal ta rih in hafıza alanı
R ö n e sa n s’ta b itk iler ve hayvanlar tarih in i kuşatan hafıza alanından
ço k daha iyi tanım lanm ış ve ço k daha iyi eklem lenm iş görü n ü y o r.
D e m e k ki varlık alanından ço k da açık b ir b içim d e ayrılm ıyordu;
o n u n la aynı uzam ve aynı b içim e sahipti ve aynı ilişkileri içeriyordu.
c) N ihayet ifadelere m eşru b ir b içim de uygulanabilen müdaha
prosedürlerini tanım layabiliriz. B u prosedürler, gerçekte, b ü tü n söylem
sel oluşum lar için aynı değildir. P rosedürlerde kullanılm ış b u lu n an
söylem sel o luşum lar (bütün başka söylem sel o luşum ların dışında), bu
olu şu m ları b irb irin e bağlayan ilişkiler ve söylem sel o luşum ların bu
şekilde k u rd u k ları b ü tü n , h e r prosedüre özelleşm e olanağı verir. B u
p ro sed ü rler (klasik çağın natüralisderine, ö rn e ğ in ortaçağ ya da R ö
nesans b o y u n ca k u ru lm u ş olan yakınlık listeleri ve gruplarıyla n e aynı
ilkeye n e de aynı görüşe sahip olan sınıflandırm a tabloları içindeki
çizgisel b etim le m e leri y en id en yazm a olanağı veren te k n ik le r gibi)
y en id en yazm a tek n ik le ri içinde ortaya çıkabilir ve az ço k oluşm uş,
yapay b ir dile göre (doğal dilin içinde eklem lenm iş) ifadelerin kop
yalama yöntemleri (b u n u n projesi ve belirli b ir noktaya kadar da ger
çekleşm esi L inné ve A dan so n ’da bulunur) içinde g ö rü n ü r. N iceliksel
ifadeleri (tam am iyle algısal ölçü ler ve betim lem elerle ilişkiye girm iş)
niteliksel ve karşılıklı açıklam alara çevirme biçimleri; ifadelerin yakla
şıklığını g eliştirm ek ve kesinliklerini a rttırm ak için kullanılan araçlar
(yapısal analiz ö ğ elerin in biçim ine, sayısına, düzenlenişine ve b ü y ü k
lü ğ ü n e göre, T o u rn e fo rt’dan itibaren, betim sel ifadelerin daha b ü y ü k
ve özellikle daha sürekli b ir yaklaşıklığına olanak verdi); ifadelerin
geçerlilik alanının, g enişletm e ya da daraltm a yoluyla, y eniden sınırlan
dırılma biçim i (yapısal karakterlerin ifadelendirilm esi T o u rn e fo rt’dan
L in n é’ye sınırlandırıldı, sonra B uffon’dan Jussieu’ya y en id en genişle
tildi); b ir uygulam a alanının ifade tip in in b ir başka uygulam a alanının
ifade tip in e aktarılma biçim i (bitkisel tanım lam an ın hayvansal sınıf
lan d ırm a bilim ine aktarılm ası veya yüzeysel özellikler h akkm d ak i b e
tim lem en in o rganizm anın iç ö ğ elerin e aktarılm ası gibi); ö n c e d e n dile
getirilm iş olm ak için daha ö n c e d e n am a ayırt edilm iş halde varolan
ö n e rile r hakk m daki sistemleştirme y ö n te m le ri ya da ö n c e d e n b irb irle
rin e bağlanm ış b u lu n d u k la rı halde yeni b ir sistem atik b ü tü n ü n için
de y en id en birleştirilm iş olan ifadelerin y en id en dağıtılm asıyla ilgili
y ö n te m le r (ilk şeması soyut b ir birleştirici tarafından verilm iş yapay
b etim le m e lerin b ir b ü tü n ü içinde o n d an ö n ce ya da o n u n tarafından
gerçekleştirilebilm iş doğal tanım lam aları y en id en ele alan A danson
işte böyledir).
A nalizleri ö n e rile n bu elem anlar oldukça heterojendir. B u n ların
bazıları biçim sel yapı kurallarını, bazıları da re to rik alışkanlıkları oluş
tu ru r; bazıları b ir m e tn in iç g ö rü n ü şü n ü , bazıları da farklı m e tin le r
arasındaki ilişki ve b irb irin in içine g irm e b iç im le rin i tanım lar; bazı
ları belirli b ir d ö n e m in belirleyicisidir, bazılarının da epey uzakça b ir
kaynağı ve ço k b ü y ü k b ir k ro n o lo jik kapsam ı vardır. Fakat söylemsel
b ir oluşum a ait olan ve kavram lar g ru b u n u sınırlam a olanağı veren,
tam uym am akla birlikte, söylem sel oluşum a özgü olan şey, b u farklı
ö ğ elerin birb irleriyle ilişki içerisinde bulu n m aları halidir: B etim le
m e lerin ya da anlatıların düzenleniş b içim i, ö rn eğ in , y en id en yazm a
te k n ik le rin e bağlıdır; hafıza alanının b ir m e tn in ifadelerini y ö n eten
hiyerarşi ve bağım lılık b içim lerin e bağlı oluş şekli, ifadelerin yaklaşık
lılık ve gelişm e b iç im le ri ve daha ö n c e d e n dile getirilm iş ifadelerin
eleştirilm e, y o ru m lan m a b içim leri vs’n in bağlı b u lu n d u ğ u tarz; b ü tü n
bu n lar kavram sal b ir oluş sistem ini k u ran ilişkiler dem etidir.
B öyle b ir sistem in tanım lanm ası kavram ların ken d ileri h ak k m d a
ki d o ğ ru d an ve dolaysız b ir tanım lam ayla ilgili olam az. K avram ların
tam listesini yapm ak, genel olarak sahip olabildikleri özellikleri ortaya
koym ak, o n ları tasfiye etm eye girişm ek, iç tutarlılıklarım ölçm ek ya
da karşılıklı uyuşabildiklerini kanıtlam ak söz k o n u su değildir; analiz
k o n u su olarak, ayrı b ir m e tn in , bireysel b ir eserin ya da verilm iş b ir
zam andaki b ir b ilim in kavram sal yapısı alınm az. Yer aldığım ız b u geri
çekilm e, ortaya çıkan kavram sal o yuna göre değildir, ifad elerin b e
lirli b ir söylem tipi içinde b irb irlerin e han g i (seri haline konulm uş,
eşzam anlı g ruplam a, çizgisel ya da karşılıklı değişm e) şem alara göre
bağlandıkları belirlenm eye çalışılır; böylelikle ifadelerin g eri dönüşlü
ö ğ elerin in nasıl y en id en ortaya çıkabildikleri, b irb irlerin d e n ayrılabil-
dikleri, y en id en birleşebildikleri, gelişm e ya da belirlen m e kaydede
bildikleri, yeni m antıksal yapıların içinde y en id en ele alınabildikleri,
bu n a karşılık yeni sem antik iç erik le r kazanabildikleri, alanlarında kıs
m i ö rg ü tle n m ele r o luşturabildikleri gösterilm eye çalışılır. B u şemalar,
kavram ların içyapısının ilkelerini ya da o n la rın b ir insanın zih n in d ek i
sürekli ve bireysel doğuşlarını değil; fakat m etinler, kitaplar ve eserler
arasındaki genel dağılım larını b etim le m e olanağını verir. B ir söylem
tip in i belirginleştiren ve kavram lar arasındaki yalnız tüm d en g elim ,
tü rem e, tutarlılık b iç im le rin i değil, bağdaşm azlık, çaprazlaşm a, y erin e
geçm e, dışarıda tu tm a, karşılıklı değişm e, yer değiştirm e vs biçim lerin i
de tanım layan dağılım . O halde, b en z er b ir analiz, b ir çeşit önyargısal
düzeyde, kavram ların birlikte varolabildikleri alanı ve b u alanın k en
dilerin e bağlı b u lu n d u ğ u kuralları ilg ilendirm ektedir.
B urada «önyargısal» ile anlaşılması gereken şeyi belirlem ek için,
Kelimeler ve Şeylerde incelenm iş ve X V II. yüzyıl ile X V III. yüzyılda
genel dilbilgisini belirginleştirm iş olan d ö rt «teorik şema» ö rn eğ in i
y en id en ele alacağım . A tfetm e, eklem lem e, adlandırm a ve tü retm e
diye sıralayacağımız b u d ö rt şem a, gerçekten klasik dilbilim ciler tara
fından kullanılm ış kavram ları gösterm ez. O n la r farklı dilbilgisi eser
le rin in ü stü n e daha genel, daha soyut, daha zayıf fakat b u n u n la g ö rü
nü şte b irb irin e zıt olan bu farklı sistem lerin d e rin bağdaşabilirliğini
keşfedecek b ir sistem tü rü n ü y en id en k u rm a k olanağını bile verm ez.
Yalnızca tanım lam a olanağı verir:
1. Farklı dilbilgisi analizleri nasıl düzen e sokulabilir ve oluşabi
lir; isim, fiil ve sıfat analizleri, fonetiği ilgilendiren analizler ve söz-
dizim iyle ilgili analizler, doğuştan gelen dille ilgili ve yapay b ir dili
yansıtan analizler arasında han g i art arda geliş biçim leri olanaklıdır.
B u m ü m k ü n değişik d ü zen ler atfetm e, eklem lem e, adlandırm a ve
tü retm e te o rile ri arasında saptanabilen bağım lılık ilişkileri tarafından
zo ru n lu kılınır.
2. G en el dilbilgisi b ir geçerlilik alanını nasıl tanım lar (bir ö n e rm e
n in geçerliliği ya da geçersizliği han g i ölçütlere göre tartışılabilir)? B ir
normatiflik alanı nasıl o lu ştu ru r (söylem için u y g u n olm am aları ya da
gereksiz ve sıradan olm aları veya bilim sel olm am aları sebebiyle bazı
ifadeler h an g i ö lçütlere göre dışarıda tutulur)? B ir güncellik alanını n a
sıl o lu ştu ru r (elde edilm iş çö zü m leri kıyaslayan, m e v cu t p rob lem leri
tanım layan, kavram ları ve geçerliliği kalm am ış doğrulam aları o lu ştu
ran)?
3. G en el dilbilgisi mathesisle (kartezyen ve kartezyen-sonrası ce
birle; d ü zen h akkında g enel b ir bilim projesiyle), tem silin felsefi ana
lizi ve işaretler teorisi, doğa tarihi, tanım lam a ve sınıflandırm a p ro b
lem leri, zen g in lik lerin analizi, ölçü ve m ü b a d ele n in keyfi işaretleri
hak k ın d ak i problem lerle hangi ilişkileri devam ettirebilir: B u ilişkileri
tespit etm ek suretiyle, b ir alandan b ir başka alana akışı, geçişi sağlayan
yollar, kavram ların değişim i, b iç im le rin in bozuluşu ya da uygulam a
alanlarının değişm esi belirlenebilir. D ö rt te o rik parçadan oluşm uş
olan ağ, tü m dilbilim ciler tarafından kullanılan b ü tü n kavram ların
m antıksal yapısını belirlem ez; o n la rın olu şu m ların ın düzenli m ecra
sını ortaya çıkarır.
4. O lm a k fiilinin, koşacın, kök-fiilin ve çekim ek in in çeşitli kav
ram ları (bunlar atfetmenin te o rik şeması içindir); fo n etik öğelerin , al
fabenin, adın, zam irlerin ve sıfatların çeşitli kavram ları (bunlar eklem
leme te o rik şeması içindir); özel ve genel ism in, işaret sıfatının, isim
k ö k ü n ü n , h ece ya da anlam u y u m u n u n çeşitli kavram ları (bunlar ad
landırmanın te o rik parçası içindir); doğuştan ve türem iş dilin, m ecazın
ve b içim in , şiir dilinin çeşitli kavram ları (bunlar türetmenin te o rik p ar
çası içindir) eşzam anlı ya da ardışık olarak (altern atif tercih, değişm e
ya da y erin e geçm e biçim i altında) nasıl m ü m k ü n olm uştur?
B u şekilde çözüm lenm iş olan «önyargısal» düzey ne b ir ideallik
ufkuna n e de soyutlam anın am p irik d o ğuşuna b ir g ö n d e rm e yapar.
B u, b ir yandan k u ru c u b ir davranış tarafından ortaya konulm uş, keş
fedilm iş ya da gerçekleştirilm iş b ir ideallik ufku olm adığı gibi, o n u n
h e r k ro n o lo jik bağlanm adan k u rtulacağı başlangıç noktası da değil
dir. B u , h e m h er başlangıçtan, h e r g en e tik geri v erm e d en kurtulacağı
için g eri çekilm ede, h em de açık b ir tam lığın içinde asla kendisinin
çağdaşı olam ayacağı için g eri gitm ede, ta rih in sınırında, b itm ey en b ir
a priori değildir. A slında artık dışarıdan b ir çeviri değil de kavram la
rın doğuş yeri olan söylem in kendisinin d ü zeyinde soru sorulm akta,
söylem in değişm ezleri kavram ın ideal yapılarına bağlanm akta fakat
>. 78
.. . .J
söylem in iç d üzenliliğinden hareketle kavram sal b ü tü n b etim le n m e k
te; ifadelerin ço k lu ğ u kavram ların tutarlılığına ve ta rih -ü stü b ir id e-
alliğin sessiz k e n d in d en g eçm elerin e tabi kılınm am akta; aksi y ö n d ek i
seri gerçekleştirilm ektedir. Kavram sal bağdaşabilirlik ile bağdaşam az-
lığın b irb irin e karıştığı b ir b ü tü n ü n içine çelişkisizliğin saf h edefleri
y en id en yerleştirilm ekte; b u karışıklık da söylem sel b ir uygulam ayı
belirginleştiren kurallara bağlanm aktadır. B u n d a n dolayı da sonsuzca
geriye g ö tü rü lm ü ş başlangıç ve sonu gelm ez ufuk tem alarına baş
v u rm a k artık gerekli değildir. B u n u n la birlikte, b ir dile g etirm e ya
da b ir ortaya çıkarm a kadar k u rulm ası kolay b ir olayı teşkil etm ese
bile, söylem in uygulam ası içinde, b ir kurallar b ü tü n ü n ü n örgütlenişi,
tarih in öğesi içinde b elirlenebilir ve eğer o, tü k e d lem ez olan ise o n u n
o lu ştu rd u ğ u tam am iyle tanım lanabilir bir sistem in ço k dikkate değer
b ir kavram o y u n u n u ve h em b u kavram ları h e m de o n ların ilişkilerini
gerçekleştiren d ö n ü şü m lerin ço k ön em li b ir sayısını açıklam asından
dolayıdır. B öylece tanım lanm ış «önyargısal», ta rih in d ib in d e n gelecek
ve o n u n bünyesinde devam edecek olan b ir ufku göstereceği yer
de, tam tersine, daha «yüzeysel» b ir düzeyde (söylem lerin düzeyinde),
g erçek ten o düzeyde uygulanan kurallar b ü tü n ü olur.
G ö rü lü y o r ki genel sezgiler, özel hallere ilişkin keşifler, hayali te
m aların devre dışı bırakılm ası, te o rik ya da te k n ik engellerle karşı
laşma, geleneksel m o d ellerd en b irb irin i izleyen alıntılar, eksiksiz b i
çim sel yapının tanım lanm ası vs’yi olu ştu rm a olanağı veren faaliyetler
serisini y en id en bulm aya çalışan soyutlam aların, doğuşu da söz k o n u
su değildir. B urada ö n e sü rü len analizde, olu şu m kuralları b ireylerin
« z ih n iy e tle rin in ya da bilin cin in içinde değil fakat bizzat, söylem in
için d e yerlerini alır. S onuç olarak te k biçim li b ir adlandırm a çeşidine
göre, b u söylemsel alanda konuşm aya kalkışan b ü tü n bireylere k en d i
le rin i em p o ze eder. D iğ er yandan o luşum kuralları, ne olursa olsun
b ü tü n alanlar için evrensel olarak geçerli sayılmaz; onlar h e r zam an
belirlenm iş söylem sel alanların içinde b etim le n ir ve u zam ın belirsiz
im k ân ları o y u n u n u n girişi olarak kabul edilm ez. E n fazla, sistem atik
b ir kıyasla, kavram ların o luşu m kuralları, b ir b ö lg ed en ö b ü rü n e , k ar
şılaştırılabilir: K urallar hakkm daki b u b ü tü n le rin , klasik çağda, genel
dilbilgisinde, doğa ta rih in d e ve ze n g in lik lerin analizinde g österileb i
len b en zelik ler ve farklılıklar ortaya konm aya çalışılmıştır. Kurallarla
■ 79 »
ilgili b u b ü tü n ler, tekil ve daha ço k bireyselleşm iş b ir söylem sel o lu
şum u b elirg in leştirm ek için b u alanların h e r b irin d e oldukça özeldir;
fakat b u çeşidi o luşum ların daha geniş ve daha yüksek seviyeden b ir
söylem sel g ru b u o lu ştu rd u k ların ın görülm esi için y eterin ce analoji
tak d im eder. H erh ald e kavram ların olu şu m kuralları, genel d u ru m la rı
ne olursa olsun, bireyler tarafından gerçekleştirilm iş faaliyetlerin, ta ri
h in içine k o n ulm uş ve k o lle k tif alışkanlıkların içine çökeltilm iş so n u
cu değildir; onlar, kavram ların, yanılgıların, önyargıların, yanlışlıkla
rın , g elen ek lerin iç in d en geçerek ortaya çıkacakları sırada, anlaşılması
güç h erh a n g i b ir işin zayıf şem alarını oluşturm az. Ö nyargısal alan
kavram ların h etero jen ço k lu ğ u n u m ü m k ü n kılm ış olan düzenlilik ve
söylem sel karşıtlıkların daha da ötesi, d ü şü n celerin ta rih i yapıldığı za
m an b ilerek k en d ilerin e başvurulan b u tem aların, b u inançların , bu
tem sillerin çoğalm asına da izin verir.
G ö rd ü k ki nesn elerin olu şu m kurallarını çö z ü m le m e k için ne
şeylerin için e y erleştirm ek ne de kelim elerin alanına bağlam ak g ere
kiyor; ifade çeşitlerinin o lu şu m u n u ç ö z ü m le m e k için o n ları n e b ilen
özneye n e d e psikolojik b ir bireyselliğe bağlam ak gerekiyor. A ynı şe
kilde, kavram ların o lu şu m u n u çö z ü m le m e k için de o n ları ne idealliğin
u fk u n a n e de düşüncelerin am p irik yoluna bağlam ak gerekiyor.
S T R A T E JİL E R İN O L U ŞM A SI
İfade ve Arşiv
İFA DEYİ T A N IM L A M A K
1. İlk iş: söz dağarcığını saptam ak. G erçek ten doğal (ya da yapay
b ir dilden hareketle m eydana getirilm iş olan tü m işaretler b ü tü n ü n e
eğer sözsel edim ya da belki daha da iyisi dilbilimsel edim dem eyi kabul
edersek, h erh an g i b ir m adde ü ze rin d e ve belirli b ir biçim e göre, bu
işaretler g ru b u n u ortaya koyan bireysel (ya da gerektiğinde genel) fi
ile, dile getirme denilebilecektir. D ile getirm e, hiç değilse gerçekte h er
zam an, uzay-zam ansal koordinatlara göre işaretlenebilir, h e r zam an b ir
yazara ait ve m u h te m e len dile getirm eyle özel b ir fiili («perform a-
tif» fiil, diyor İngiliz analistleri) oluşturabilen b ir olaydır. D ilbilgisinin
ya da m antığın b ir işaretler b ü tü n ü içinde kabul edebildiği birliklere
cümle ya da önerme denilecektir. B u birlikler daim a onlara biçim veren
öğeler ve bu öğeleri birleştiren kuruluş ilkeleri tarafından karak teri-
ze edilir; cüm leye ve ö nerm eye göre kaynak, zam an, yer ve bağlam
pro b lem leri ancak ikincil problem ler olarak kalır; asıl problem on ların
düzeltilm eleri p ro blem idir (bu da ancak «kabul edilebilirlik» biçim i
altında olacaktır). B u işaretler b ü tü n ü n e özgü varoluş biçim ine, ifade
adı verilecek. O n a b ir iz serisinden, b ir m adde ü ze rin d e işaretlerin
art arda gelişinden, b ir insan varlığı tarafından üretilm iş h erh a n g i b ir
nesn ed en başka b ir şey olm a olanağım veren b u biçim , aynı zam anda,
nesneler alanı ile ilişkide olm a, h e r m ü m k ü n ö zn ed en belirli b ir d u
ru m d a olm asını bu y u rm a, başka sözsel edim ler arasında k u ru lm a ve
tek rar edilebilir b ir m addilikle donatılm a olanağını da verir.Y ıpranm ış
ve ço k değişik anlam lar içinde kötüye kullanılm ış olan söylem terim in e
gelindiğinde, te rim in kaypaklığının n ed en in i anlayabiliriz. Söylem en
genel ve en belirsiz b içim de b ir sözsel edim ler b ü tü n ü n ü gösteriyordu.
O zam an, söylem den gerçekten işaretlerin toplam ları halinde m eyda
na getirilm iş olan şey (m uhtem elen m eydana getirilm iş olan h e r şey)
anlaşılıyordu. Fakat aynı zam anda dile g etirm e fiillerinin b ü tü n ü , b ir
cüm le ya da ö n e rm e serisi de anlaşılıyordu. S onuç olarak o n u öncelikli
kılan b u anlam ıyla (ona u fku nu sağlayan ilk şeydir), söylem, ifadeler
olarak yani tikel varlık b içim lerini ortaya çıkaran olarak, b ir işaretler
dem eti b ü tü n ü y le kurulur. A z sonra kullanacağım gibi, eğer b en z er b ir
serinin ilkesinin kesinlikle buraya kadar söylemsel oluşum adını verdiğim
şey o ld u ğ u n u gösterm eyi başarabilirsem ; b u ilkenin dile g etirm elerin ,
cü m lelerin , ö n e rm e le rin değil fakat daha ziyade ifadelerin (bu kelim e
ye verdiğim anlam ında) dağılm a ve b ö lü n m e ilkesi old u ğ u n u göster
m eyi başarabilirsem ; söylem terim i tespit edilebilecektir. A ynı dile ge
tirm e sistem inden ileri gelen ifadelerin toplam ı; bu n a bağlı olarak da,
klinik söylem den, ek o n o m ik söylem den, doğa ta rih in in söylem inden,
psikiyatrik söylem den bahsedilebilecektir. B u tanım ların çoğunlukla
m ev cu t kullanım a uy g u n olm adığını çok iyi biliyorum . D ilbilim ci
lerin söylem kelim esine tam am iyle farklı b ir anlam v erm e alışkanlığı
vardır; m antıkçılar ve analistler de ifade terim in i başka tü rlü kullanırlar.
Fakat burada sadece bu ışığı, b ir kavram o y u n u n u , b ir analiz biçim ini,
vaktiyle o luşturulm uş bu lu n an b ir teoriyi bekleyecek olan b ir alana
geçm ek istem iyorum ; b ir m odeli, kendisine özgü olan etkinliğiyle, yeni
içeriklere uygulam ak suretiyle kullanm ak istem iyorum . H iç kuşkusuz,
istediğim b en z er b ir m od elin değ erin i tespit etm ek değil; istediğim ,
b u n u d en e m e d en önce, o n u n çerçevesini çizm ek ve aşmak zo ru n d a
olm adığı eşiği z o ru n lu olarak gösterm ektir. Fakat betim sel b ir olanağı
ortaya koym ak, o n u n elverişli olduğu alanı tasarlamak, sınırlarını ve
o to n o m isin i tanım lam ak istiyorum . B u betim sel olanak diğerlerinin
ü ze rin e eklem lenir, onlardan türem ez.
Ö zellikle g ö rü lü y o r ki ifadelerin analizi, «dilsin ya da «söylenmiş
olan şey»in tam , eksiksiz bir betim lem esi olm a iddiasında değildir. Sö
zel ed im ler tarafından içerilm iş h e r y o ğ u n lu ğ u n içinde, bu b etim le
m e başka b etim le m e lerd en kurtarılm ası, onlara göre belirginleşm esi
gerek en özel ve soyut b ir düzeyde ku ru lu r. Ö zellikle, ö n e rm e le rin
m antıksal, cü m lelerin dilbilgisel, dile g etirm ele rin psikolojik ya da
bağlamsal b ir ç ö z ü m ü n ü n y erini almaz: ifad en in analizi sözel ed im leri
eleştirm en in , karm aşıklığı uzaklaştırm anın, b irbiriyle çelişen te rim leri
b irb irin d e n ayırm anın ve o n ların k en d ilerin e bağlı b u lu n d u k la rı çe
şitli d ü zen lere işaret etm en in b ir başka biçim ini oluşturur. C ü m len in
ya da ö n e rm e n in karşısında ifadenin oyuna sokulm ası suretiyle n e
kaybolm uş b ir tam lık y en id en bulunm aya ne de sessiz kalm ak iste
m eyen b u n ca nostaljinin davet ettiği gibi, yaşayan sözün b ü tü n lü ğ ü ,
fiilin zenginliği, Logos’u n d e rin birliği diriltilm eye çalışılır, ifad elerin
analizi b etim le m e n in özel b ir düzeyine tekabül eder.
2. İfade, dem ek ki dilbilgisi ya da m antık tarafindan betim lenm
birliklere eklenebilecek veya onlarla birleşebilecek basit bir birlik değil
dir. O aynı sıfatla b ir cüm leden, b ir ö n erm e d en , bir dile getirm e eyle
m in d en ayrılamaz. B ir ifadeyi betim lem ek yeniden ufiıksal bir parçayı
ayııdetm ek ve belirginleştirm ek değildir; fakat bir işaret serisine (bu seri
zo ru nlu olarak ne dilbilgisine ne de yapılandırılm ış m antığa aittir) bir
varlık ve özel bir varlık verm iş olan işlevin içinde iş gördüğü koşulları
tanımlar. Saf bir iz değil am a daha çok b ir nesneler alanıyla kurulan iliş
ki gibi; b ir eylem in ya da bir bireysel faaliyetin sonucu değil aıııa daha
ço k özne için bir m ü m k ü n duru m lar oyunu gibi; organik, o to n o m ,
kendi ü zerin e kapalı ve yalnız kendisi için anlam oluşturm aya elverişli
b ir b ü tü n değil am a daha çok bir birlikte varoluş alanı içinde b ir öğe
gibi; geçici bir olay ya da hareketsiz b ir nesne değil am a daha ço k tek
rarlanabilir b ir m addilik gibi g ö rü n ü r kılınan b ir varlıktır. İfadelerin
betim lenm esi, adeta düşey bir boyuta göre, farklı anlamlı b ü tü n le rin va
roluş koşullarına seslenm ektedir. İşte b ir paradoks: B u betim lem e, sözel
edim leri, on ların gerisindeki ya da g ö rü n e n yüzlerinin altındaki gizli
b ir öğeyi, onlarda gizlenen ya da onların arasından sessizce ortaya çıkan
gizli b ir anlam ı keşfetm ek için sınırlamayı denem ez; b ununla birlikte
ifade d o ğ ru d an doğruya görülebilir değildir. O dilbilgisel ya da m an
tıksal b ir yapı kadar açık b ir biçim de kendini verm ez; bu yapı tüm üyle
açık olmasa bile, o n u n açıklığa kavuşturulm ası çok zor olsa bile, ifade
h em görülebilir değildir h em de gizli değildir.
Gizli değildir; ç ü n k ü gerçekten üretilm iş b ir işaretler b ü tü n ü n e
özgü varoluş b iç im lerin i belirginleştirir, ifad en in analizi asla söylen
m iş şeylerle, gerçek b ir biçim d e telaffuz edilm iş ya da yazılmış olan
cüm lelerle, yazılmış ya da eklem lenm iş olan anlam lı öğelerle; açıkçası,
on ları, başka şeylerin arasında am a başka şeyler gibi olm aksızın var
lığa getiren, bakışa, okuyuşa, m u h te m e l b ir y en id en canlanışa, b irço k
m ü m k ü n kullanım a ya da d ö n ü şü m e sunan bu benzersizlikle ilgili
değildir. B u analiz sadece y eniden gerçekleşm iş olan sözel edim lerle
ilgilidir; çü n k ü o nları varoluşları düzeyinde çö züm ler: söylenilenle
rin açıkça söylenm iş olanlar olarak betim lenm esi. O halde, ifadenin
analizi, tarihsel de olsa b ü tü n y o ru m la rın dışında tu tu lan b ir analizdir:
S öylenen şeylerde, g izlenenleri, söylenm iş olan şeyi ve onlara rağ
m e n üstü ö rtü le n söylenm em işi, içlerin d e b u lu n a n düşünce, imaj ya
da hayaller to p lu lu ğ u n u aram az; fakat tam tersine onlar hangi b içim d e
varoldular ise bu on lar için ortaya k o nulm uş olm ak, m u h te m e l b ir
k u llan ım için, izler bırakm ış olm ak ve belki de orada kalm aktır; bu
on lar için ortaya çıkm ış olm aktır: o n la rın y erin e h iç b ir başka şeyin
değil. B u açıdan gizli ifade kabul edilem ez; çü n k ü kendisine b aşv u ru
lan şey, gerçek dilin açıklığına aittir.
Savunulm ası zo r b ir tez. Şeylerin çoğunlukla birb irleri için söy
len d ik leri, aynı cü m len in aynı zam anda farklı iki anlam ının b u lu n a
bildiği, b ir anlam ın herkes tarafından kolaylıkla kabul edilm iş g ö rü n
d ü ğ ü , e z o te rik ya da ilahi ikinci b ir anlam ı gizleyebildiği, ço k ince b ir
açıklam anın ya da yalnızca zam anın akışının keşfinin tam am layacağı,
açık b ir dile g etirm e ile b ir başkasının kendisini y ö n eten e, itip ka
kana, bozana, sadece kendisine ait olan b ir eklem lem eyi kendisine
em p o ze ed en e eg em en olabileceği, kısacası, söylenm iş olan şeylerin,
şu ya da b u yolla, b u n u k en d ilerin d e n ço k daha iyi, belki de insanların
konuşm aya başladıkları g ü n d en b e ri söyledikleri gayet iyi biliniyor.
Fakat gerçekte, bu anlam artışı ya da ikiye b ö lü n m e etkileri, h e r şeye
rağ m en söylenm iş b u lu n a n bu söylen m ey en /d eğ il-sö z (non -d it) en
azından burada tanım landığı gibi ifadeyi gerçekleştirm ez. Ç o k an lam
lılık, h e rm ö n e tiğ e ve b ir başka anlam ın keşfine izin veren cüm leyle ve
cü m len in ortaya koyduğu h e rm ö n e tik alanlarla ilgilidir. B ir ve aynı
kelim e g ru b u b irço k anlam a ve b irço k m ü m k ü n yapıya yer verebilir;
o halde çeşitli anlam lar, b irb irin in içine geçm iş ya da seçenekli olarak
am a aynı kalan b ir ifade platfo rm u ü ze rin d e varolabilir. H atta sözel
b ir ed im in b ir başka sözel edim e baskısı, o nların b irb irlerin in y erin e
geçirilm esi ya da b irb irlerin in içine girişi dile g e tirm e n in düzeyiyle
ilgili olan fen o m e n lerd ir (onların dilbilim sel ya da m antıksal yapılar
üze rin d e etk ileri bulunsa bile); fakat ifadenin kendisi b u ikiye b ö lm e
ya da bu baskı altında tutm ayla ilgili değildir; çü n k ü o gerçekleştirilm iş
old u ğ u gibi sözel ed im in varoluş biçim idir. İfade, b irb irlerin e sarılan
h en ü z eklem lenm iş b ir ço k kaypak dile g etirm en in k ü m ü la tif sonucu
ya da kristalleşm esi olarak düşünülem ez. İfade değil-sözün, gizli an
lam ların, baskıların gizem li varlığıyla iç içe değildir; tam tersine, bu
gizli ö ğ elerin işlevini g örebildikleri ve eski d u ru m u n a gelebildikleri
biçim , ifade k ip in in kendisine bağlıdır: «değil-söz»ün, «baskım ın, b ir
m atem atiksel ifade ve b ir e k o n o m ik ifade söz k onusu old u ğ u zam an,
b ir otobiyoğrafı ya da b ir rüyanın anlatım ı söz konusu o ld u ğ u zam an,
ne yapısı n e de sonucu b ak ım ın d an aynı olm adığı gayet iyi bilinir.
B u n u n la birlikte, ifade alanının d erin liğ in d e k endini gösterebilen
değil-sözün b ü tü n b u değişik çeşitlerine, içinde olm ak y erin e b u alanla
bağlantılı olacak ve kendi varoluşunun b elirlenm esinde rol alacak b ir
eksikliği, h iç kuşkusuz ilave etm ek gerekir. İfadelerin doğuş koşulları
içinde, o n ların g ö n d erg e lerin i parçalara ayıran, te k b ir b içim serisini
geçerli kılan, birlikte varoluş g ru p ların ı kuşatan ve y en id en kapayan,
bazı k u llan ım biçim lerin i engelleyen dışarıda tutm alar, sınırlar ya da
boşluklar gerçekte varolabilir ve hiç kuşkusuz h e r zam an varolm uştur.
Fakat b ir ifade d ü ze n in in karakteristik eksikliğini ve b u d ü zen d e dile
getirilm iş b u lu n an şeyin içinde gizli anlam ları, n e statüsünde n e de
so n u cu n d a b irb irin e k arıştırm am ak gerekir.
3. O ysa ifadenin gizli olm am ası boşu n ad ır am a y in e d e o gözl
görülem ez; sınırlarının ve karak terlerin in apaçık taşıyıcısı olarak algı
ya sunulm az. İfadeyi bileb ilm ek ve k en d in d e d ü şü n eb ilm ek için b a
kışın ve davranışın belirli b ir uzlaşım ı gerekir. Belki o sahibini sürekli
rahatsız ed e n ço k iyi b ilin en b ir şeydir; belki h iç b ir şeyi yo ğ u n lu ğ u
içinde g izlem em ek için, y in e de apaçık olarak verilm em iş olan, b irb i
rin e ço k yakın saydam lıklar gibidir. İfade düzeyi o n u n kendi yakınlı
ğ ın ın içinde belirir.
B u n u n b irço k sebebi vardır. B irincisi daha ö n ce söylenm işti: ifade
cü m lelerin ya da ö n e rm e le rin yanı başında, üstü n d e ya da altında d u
ran b ir b irlik değildir; daim a bu tü rd e n b irlik lerin içine ya da o n ların
kurallarına uym ayan ve listeler, rasgele seriler, tablolar olam ayan işa
retlerin b ö lü m le rin in içine yerleştirilir; ifade birliklerde verileni ya da
b irlik lerin sınırlandırılm a biçim ini değil de o n la rın verildikleri o lg u
n u n kendisini ve birlik lerin ne ise o oldukları biçim i belirginleştirir,
ifade, h ak k ın da «şu ya da b u şey vardır» d enilebilen şeyin kendisinde
saklanan, «varnn şu sözde-g ö rü lem ezliğ in e sahiptir.
B ir başka sebep: dilin anlam lı yapısının daim a b ir başka şeye geri
d ö n m esid ir; nesneler b u yapıda gösterilm iş haldedir; anlam g ö rü le
bilir d u ru m d ad ır; özne, ken d in d e m e v cu t olm asa bile, belli sayıdaki
işaretle ilişkilidir. D il h e r zam an başka b ir şey, başka b ir yer, mesafe
ve uzaklık ile d o ld u ru lm u ş gibi g ö rü n ü r; yokluk tarafından derin leş
tirilir. D il, k e n d in d en başka b ir şeyin g ö rü n d ü ğ ü yer değil m idir? B u
yerde, o n u n kendi varoluşu o rtad an kalkıyor gibi g ö rü n m e z mi? O ysa
eğ er ifad en in düzeyi b etim le n m e k isteniyorsa bu varoluşun kendisini
dikkate alm ak; dili, kendisine y ö n elin en istikam ette değil, o n u o r
taya koyan b o y u t içinde incelem ek; b elirtm ek , adlandırm ak, göster
m ek , g ö rü n ü r kılm ak, anlam ın ya da gerçeğin y erin d e olm ak ve b u n a
karşılık o n u n bireysel ve sınırlı varoluşunu belirleyen anda, sözcü ğ ü n
biçim i ve anlam ı o y u n u n u n içinde b u lu n u lu r b ulunulm az, d u rm ak
hak k ın d a o n u n sahip old u ğ u gü cü b ir yana b ırakm ak gerekir. D ilin,
şurada veya burada, m ü m k ü n nesne ve özne alanlarıyla, başka dile
g etirm ele r ve m u h te m e l y eniden kullanım larla ilişki halinde b u lu n a n
olg u yu ortaya koym ak için, o n u n incelenm esinde, yalnız sözcü ğ ü n
biçim iyle ilgili bakış açısını değil, sö zcüğün anlam ıyla ilgili bakış açı
sını da askıya alm ak söz konusudur.
N ih ay et ifadenin b u sözde görülem ezliğ in in so n u n c u sebebi: ifa
de, analizlerin kendisini asla aydınlığa kavuşturm aksızın, anlatım ın
başka analizleri tarafından varsayılır. A nlatım ın farklı düzeylerde ay
rıştırılm ış, tasvir ve tahlil edilm iş b ir nesne olarak alınabilm esi için,
sonsuz değil am a daim a belirli b ir «ifadesel veri»nin varolm ası gerekir.
B ir dilin çö züm lenm esi h e r zam an sözlerin ve m e tin le rin d erle m e
si ü ze rin d e gerçekleşir; üstü ö rtü k anlam ların yorum lanm ası ve g ü n
ışığına çıkarılm ası sürekli olarak sınırlı b ir cüm leler g ru b u n a dayanır;
b ir sistem in m antıksal çö z ü m ü y eniden yazılm ış m etin d e, biçim sel b ir
dilde, verilm iş b ir ö n e rm e le r b ü tü n ü n ü içerir. İfade düzeyine gelin
ce, an latım h e r defasında nötrleştirilm iş b ulunur. A nlatım ister sadece
sürekli uygulanabilir olan yapıları serbest bırakm a olanağı veren te m
sili b ir ö rn e k olarak tanım lansın; ister b ir başka sözün gerçekliğinin
kendisinin gerisinde açım lanm ak z o ru n d a b u lu n d u ğ u saf b ir g ö rü n ü
şün için d e tasarlansın; ister biçim sel ilişkilere destek olm aya yarayan
önem siz b ir cev h er olarak değerlendirilsin; m e v cu t uygu n lu ğ u analiz
yapılabilsin diye h e r seferinde zo ru n lu olarak y ok eder. E ğ er b una
tü m b etim le m e lerin k en d ilerin i sonlu ifade b ü tü n le ri olarak k u rm ak
suretiyle ancak gerçekleştirebilecekleri ilave edilirse aynı zam anda, n i
çin ifade alanının b u sınırlı ifade b ü tü n le rin i h e r yandan çevrelediği,
b etim le m e lerin n için ifade alanından bağım sız kalam adıkları ve n için
o n u d o ğ ru d an doğruya k o n u olarak alabildikleri anlaşılacaktır, ifad e
leri k en d ilerin d e d ü şü n m ek , b ü tü n bu analizlerin ötesinde ve daha
derin lerd e, o nların u n u ttu ğ u dilin belirli b ir sırrını ya da belirli b ir
kaynağını araştırm ak olm ayacaktır. B u , o n ların olanaklılığm ın öğesi
n i o luşturan, oldukça yakın saydamlığı, gö rü leb ilir ve çözü m len eb ilir
kılm ayı d e n e m e k olacaktır.
İfad en in düzeyi ne gizlidir n e de açık; dilin sınırındadır. Sistem a
tik olm ayan b ir biçim d e bile, hiç de dilde k endini dolaysız te c rü b e
ye v erecek b ir k arakterler b ü tü n ü değildir; fakat dilin gerisinde, dile
g etirilem ey en gizem li ve sessiz kalıntı da değildir. İfadenin düzeyi
dilin ortaya çıkışının şeklini belirler; iç ö rg ü tle n m esin d en daha ço k
çevresini, iç eriğ in d en daha çok dış y ü zü n ü . Fakat dilin «veri»si te
m el b ir su sk unluğun basit bir çö z ü m ü olm am alıdır ki kelim e, cüm le,
anlam , do ğ rulam a, ö n e rm e le rin art arda gelişleri, d o ğ ru d an doğruya
b ir sessizliğin ilk karanlığına sırtım dayamasın. B ir cü m len in b ird en
bire ortaya çıkışı, anlam ın aydınlığa kavuşm ası, ad lan d ırm an ın ansı
zın belirişi daim a b ir ifade fo n ksiyonunun işlevsel alanında ken d in i
gösterm eli ki o k u n an ve işitilen am a daha ö n c e d e n de k onuşulan
dil ile h e r dile g etirm en in yokluğu arasında, h en ü z söylenm iş b ü tü n
şeylerin, askıya alınm ış b ü tü n cü m lelerin , yarım yam alak dile d ö k ü l
m üş b ü tü n d üşüncelerin, sadece bazı parçaları su y ü zü n e çıkm ış olan
b u sonsuz m o n o lo ğ u n , söz konusu b ir kaynaşması olm asın. Fakat h er
şeyden ö n ce ya da dilin kendisinden öncek i h e r d u ru m d a (çü n k ü dil
bu d u ru m lara bağım lıdır) ifadenin işlevinin k en d ilerin e göre gerçek
leştiği koşullar olm alı ki b u ifade düzeyi de betim lenebilsin. (!) B u da
gö steriy o r ki dilin yapısal, biçim sel ya da yorum sal çö z ü m lem elerin in
ötesinde, nihayet, ö zn e n in bağım sızlığının, insan varlığının çabasının
ya da aşkınsal b ir k ad e rin devreye girişinin k endini gösterebileceği
h e r tü rlü deneysellikten arındırılm ış b ir alanı aram ak boşunadır. D il
bilim sel y ö n tem lere ya da m antıksal analizlere karşı çıkm anın gereği
y o k tu r: «D ilin canlı varlığının b ü tü n lü ğ ü içinde, k uruluş ilkeleri k o
nusu n d a söylenen bun ca şeyden sonra, o n u n kendisi ile ilgili n e yapı
yorsunuz? D il ile ilgili sürekli yapılan b u çalışm anın içinde aralarında
b u n u anlayan kim se bulunm aksızın bu ö zg ü rlü k hakkında ya da tü m
anlam dan ö n ce gelen bu anlam hak k ın d a ne yapıyorsunuz? S öylem in
sonsuzluğunu m ü m k ü n kılan am a söylem i kurm aya ve o n u açıkla
maya y eteneği b ulunm ayan sonlu sistem leri aşar aşmaz, b u ld u ğ u m u z
şeyin b ir aşkınlık işareti ya da insan varlığının eseri o ld u ğ u n u bilm iyor
m usunuz? Su y ü zü n e çıkışı ve varolm a biçim i tü m ü y le analizlerinize
in d irg en em ey en b ir dilin, sadece bazı karakterlerini b etim led iğ in izin
farkında değil misiniz?» B ir kenara bırakılm ası gereken bazı itirazlar
var. Ç ü n k ü , eğer ne m antığa n e de dilbilim ine ait olan b ir b o y u tu n
varolduğu doğruysa b u boy u t, n e y en id en ku ru lm u ş aşkınlık n e kabul
edilem ez olan başlangıcın y ö n ü n d e y en id en açılm ış yol ne de insan
varlığı tarafından k en d in e ait anlam larının ku ru lu şu olur. O rtay a çık
tığı ve varoluşu şekillendiği anda, dil ifade olur; böylece o ne aşkın-
sal n e de an tro p o lo jik olan b ir b etim le m e d en doğar, ifad en in analizi,
dilbilim sel ya da m antıksal analizlerle güçsüzlüğünü y en id en ifade
etm ek ve y en id en kabul etm ek z o ru n d a kalacağı sınırı dayatmaz; ala
n ın ı çevreleyen çizgiyi gösterm ez; o nları b irbiriyle karşılaştıran başka
b ir y ö n d e k endini açar. B ir ifade analizinin olanağı, eğer çö zü m lem e
yapılmış ise bu dilin ve kaynağını k e n d in d en alm ak z o ru n d a o ld u ğ u
tem elin varlığı adına, felsefi söylem in belirli b ir b iç im in in dil ile ilgili
b ü tü n analizlerinin karşısına çıkardığı, aşkınsal k ö p rü ayağını dikm eye
izin v erm e k zorundadır.
Jâ l
Şim di bana analizin y ö n ü n ü d eğiştirm ek ve söylem sel olu şu m la
rı tanım ladıkları ifadelere bağladıktan sonra, bu kavram ların m eşru
ku llanım ını b ir başka yönde, b u kez dışarıya d o ğ ru araştırm ak kalıyor.
O n la rın arasından keşfedilebilen şeyler, o n la rın başka b etim le m e y ö n
tem leri arasında nasıl yer alabildiği, düşünce ta rih in in alanını hangi
ölçü d e değiştirebildiği ve y eniden dağıtabildiğidir. Fakat b u tersine
çevirm eyi g erçek leştirm ed en ö n ce ve b u n u daha güvenle yapabilm ek
için, dikkatle incelediğim b o y u tu n içinde biraz daha kalacağım , ifade
alanının ve b u alanı vurgulayan oluşum lar h akkındaki analizin, istedi
ği ve istem ediği şeyleri açıklam ayı deneyeceğim .
i f a d e n i n analizi b ir seyrekleşm e etkisini gerekli kılar.
Ç o ğ u zam an, söylem in çözüm lenm esi tam lık ve çokluk şeklinde iki
özel n iteliğin altına yerleştirilir. K endileriyle m eşgul o lu n an farklı
m e tin le rin nasıl b irb irlerin e dayandığı, te k b ir b içim d e örgü tlen m iş
o ld u ğ u , k u ru m larla ve uygulam alarla ortak lık içine girdiği ve h e r d ö
n em d e o rtak olabilen anlam lar taşıdığı gösterilir. G öz ö n ü n e alınm ış
h e r öğe, ait o ld u ğ u ve o n u sınırlayan b ir tam lığm ifadesi olarak kabul
edilir. Böylece, yine vaktiyle dile getirilm iş ve ilk kez insanların, sa
d ece sö zlerin in ve m e tin le rin in , söylem lerinin ve yazılarının içinde
değil de m eydana getirdikleri k u ra m la rın , pratik lerin , te k n ik le rin ve
n esn elerin içinde «söylem ek istedikleri» şeyi aydınlığa çıkaran b ir tü r
tekbiçim li b ü y ü k m e tin , söylenm iş şeylerin çeşitliliğinin yerin e geçi
rilir. B u ö rtü k , yüce ve o rtak «anlam»a göre, artışları içindeki ifadeler
aşırı b o llu k içinde g ö rü n ü r; ç ü n k ü ifadelerin tü m ü sadece b u anla
m a g eri d ö n e r ve sadece b u anlam o n ların gerçekliklerini oluşturur.
B u te k anlam a göre anlam lı ö ğ elerin ço k luğudur. Fakat b irin c i ve
so n u n cu anlam , ortaya ko n u lan b u dile g e tirm e le rin arasında ortaya
çıktığından, g ö rü n e n şeyin altında gizlendiği ve o n u gizli b ir b içim d e
ikiye b ö ld ü ğ ü n d e n , d em ek ki h e r söylem söylediği şeyden başka b ir
şeyi söyler ve böylelikle b ir anlam ço k lu ğ u n u iç erm e g ü cü n ü içinde
saklar: te k b ir anlam a göre anlam ın çokluğu. B u şekilde iyice ölçülüp
biçilm iş olan söylem h e m b ir b ü tü n lü k h em de sınırsız b ir ze n g in
liktir.
ifad elerin ve söylem sel o luşum ların analizi tam am iyle karşıt b ir
yö n ü ortaya koyar ve b u yön, ifade edilm iş anlam lı b ü tü n le rin sadece
kendisine g öre ortaya çıkabildiği ilkeyi belirlem ek ister. B u y ön, b ir
seyreklik ilkesini ortaya koym aya çalışır ve b u işin b irço k yolu vardır:
6. M .C anguilhem ’in,W illis’den Prochaska’ya, düşünm enin tanımına olanak veren önerm e
ler dizisini gösterdiği bu biçimdir.
ı_ L â 2 _ ı
A rk eo lo jik betim lem e, art arda gelen olgularına, ilkel ve saf b ir şe
kilde, yani d eğ er sözcükleriyle ortaya k o n m a k istem edikleri takdirde,
bağlanm ak z o ru n d a olan b u söylem sel pratiklere başvurur. A rkeolojik
b etim le m e n in b u lu n d u ğ u düzeyde, orijinallik-bayağılık karşıtlığı, akla
yatkın değildir. B ir ilk dile g etirm e ile yıllar, asırlar sonra, o n u az ya
da ço k d o ğ ru olarak tek rar ed en cüm le arasında, h erh a n g i b ir değere
bağlı hiyerarşi oluşturm az; köklü b ir ayrım ortaya koym az. A rkeolojik
b etim le m e sadece ifadelerin düzenim gerçekleştirm eye çalışır. D ü z e n
lilik, burad a sapkın, ano rm al, kahince, ço k eski, dahice ya da p a to
lojik ifadeyi belirginleştirecek, m e v cu t g ö rü şü n ya da sık kullanılan
m e tin le rin k enarlarında b u lu n a n , düzensizliğin karşısında yer almaz;
ne olursa olsun; olağanüstü ya da bayağı, kendi tü rü n d e eşsiz ya da
binlerce defa tekrarlanm ış, h e r sözel ed im için, varoluşunu sağlayan
ve tanım layan ifade fonk siy o n u n u n işlev gö rd ü ğ ü koşulların tü m ü n ü
gösterir. B öyle anlaşıldığı takdirde düzen , b ir istatistik grafiğin sınırları
arasında belirli b ir m erkezi d u ru m u belirginleştirm ez; d em ek ki d ü
zen, olağanlık ya da olasılık belirtisi gibi d eğerlendirilem ez; özellikle
gerçek b ir ortaya çıkış alanını belirler. H e r ifade belirli b ir d ü ze n in ta
şıyıcısıdır ve d ü ze n d en ayrı olarak bulunam az. D e m e k ki bir ifadenin
d ü ze n in in daha az b ek len e n , daha tekil, yanilik açısından daha zen g in
b ir başka ifadenin düzensizliğinin karşısına konulm am ası fakat başka
ifadeleri b elirginleştirecek olan başka d ü ze n le rin karşısına konulm ası
gerekir.
A rk eo lo ji icatların araştırılm ası değildir; arkeoloji ilk kez, b i
rin in belirli b ir d o ğ ru d an em in old u ğ u (heyecan verici, b u n u ço k
istiyorum ) o ana karşı duyarsız kalır; bayram sabahlarının aydınlı
ğını y en id en oluşturm aya çahşmaz. Fakat bu, d ü şü n cen in ortalam a
fe n o m e n lerin e ve herkesin, belirli b ir çağda, tek rar edebildiği şeyin
tek d ü zeliğ in e başvurm ak için değildir. A rk eo lo jin in L in n e’n in ya
da B u ffo n ’u n , P etty ’n in ya da R ic a rd o ’n u n , P in e l’in ya da B ich a t’m
m e tin le rin d e aradığı şey, aziz k u ru c u la rın listesinin ortaya konulm ası
değil; söylem sel b ir pratiğ in d ü ze n in in g ü n y ü zü n e çıkarılm asıdır. B u
k u ru c u la rın ö z g ü n lü k ten nasibini alam am ış takip çilerin d e ya da ö n ce
gelenlerde, aynı şekilde, esere ait olan b ir pratik; ken d i eserlerinde
sadece en ö zg ü n doğrulam aları değil, daha ö n ce hiç kim sen in d ü
şünm ediği; fakat y en id en ele alınm ış, onlardan ö n ce gelen lerin bile
y en id en kopyaladıkları şeyleri açıklayan b ir pratik. B ir bulg u , ifade
açısından o n u tek rar ed en ve yaygınlaştıran m e tin d e n daha az düzenli
değildir; düzenlilik, sıradanlığm içinde alışılmamış b ir olu şu m içinde
o ld u ğ u n d a n daha az işe yarar, daha az etk in ve a k tif değildir. B öyle b ir
betim lem ed e, yeni b ir şeyi gösteren, yepyeni b ir bilgiyi ortaya çıkaran
ve h e m e n h e m e n «aktif» olan yaratıcı ifadeler ile bilgiyi alan ve tek rar
eden, neredeyse «pasif» kalan taklit ifadeler arasında, tabiatları açısın
dan b ir fark yoktur. İfade alanı, verim li anlar tarafından vurg u lan an
hareketsiz b ir alanlar b ü tü n ü değildir; baştan sona aktiftir.
İfade d ü zen leri h akkm daki b u analiz, kendini b ir g ün belki daha
dikkatle incelenm esi gereken çeşitli yönlere açar.
1. D ü zenliliğin belirli b ir biçim i, o halde yeni olanla olm ayan ara
sında n e b ir ayrım yapm a z o ru n lu lu ğ u n e de b u n a olanağı b u lu n m a k
sızın, b ir ifadeler b ü tü n ü n ü belirginleştirir. Fakat b u daha sonra onlara
y en id en d ö n ü lecek düzenler, kesin olarak verilm iş değildir; T o u rn e -
fo rt ve D a n v in ’de ya da L ancelot ve Saussure’de, P etty ’de ve K aynes’de
eser olarak b u lu n a n d ü ze n değildir. D e m e k ki ifade d üzenleriy le ilgili
h o m o je n alanlar vardır; onlar söylem sel b ir o luşum u belirginleştirir;
fakat b u alanlar kendi aralarında farklıdır. O ysa yeni b ir ifade dü zen i
alanına geçiş, tü m diğer söylem d ü zeylerine u y g u n değişim lerle b ir
likte b u lu n m a k z o ru n d a değildir. D ilbilgisi söz dağarcığı, sözdizim i ve
dilin genel b ir biçim i ve m an tık b akım ından, ö n e rm e n in yapısı ya da
bu yap ın ın içinde yer aldığı d e d ü k tif sistem açısından, b irb irin in aynı
fakat ifadesel olarak b irb irin d e n farklı olan sözel ed im ler bulunabilir.
B öylece fiyatlar ve dolaşım halindeki parasal m ik tar arasındaki n ic e
liksel ilişkinin dile getirilişi, aynı ya da eşanlam lı sözcüklerle gerçek
leştirilebilir ve aynı akıl y ü rü tm ey le elde edilebilir; b u dile g etirm e
G resh am ’da ya da L o ck e’da ve X IX . yüzyılın m aıjinalistlerind e ifade
sel olarak aynı değildir; nesneler ve kavram lar h e r yerde aynı o lu şu m
sistem ine bağlı değildir. D e m e k ki dilbilimsel analoji ya da ç e v rile b i
lirlik, mantıksal özdeşlik ya da eşdeğerlik ve ifadesel homojenlik arasın
da ay rım yapm ak g erekm ektedir. A rkeolojinin so ru m lu lu ğ u n u aldığı,
sadece ve sadece b u h o m ojenliklerdir. D e m e k ki arkeoloji dilbilim sel
açıdan b irb irin in b e n z e ri ya da m antıksal b akım dan b irb irin in eşde
ğeri olan sözel dile g etirm ele r arasında yeni b ir söylem sel pratik o rta
ya koyam az eski atıf-cü m le ve bağfiil teorisini, b azen kelim e kelim e,
yen id en ele alm ak suretiyle, P o rt-R o y a l dilbilim cileri, özelliğini ar
k eo lo jin in b etim le m e k zo ru n d a olduğu b ir ifade düzen in i b u şekilde
ortaya koydu. B u n a karşılık, eğer şurada ya da burada b u h etero jen liğ e
rağm en, belirli b ir ifade düzen in i kabul ed ecek durum daysa sözlük
farklılıklarını g ö rm ez lik te n gelebilir, anlam bilim sel alanlar ya da farklı
d e d ü k tif d ü zen lem eler ü ze rin d e durm ayabilir. B u açıdan, X V III. y ü z
yılda karşılaşıldığı gibi eylem d ilinin teorisi, dillerin kaynağı ü ze rin e
araştırm a, ilk kaynakların ortaya çıkarılışı L ancelot tarafından yapılmış
«mantıksal» analizlere göre «yeni» değildir.
B öylece belirli b ir sayıda k o p m a n ın ve ek lem lem en in ortaya çık tı
ğı g ö rü lm ek ted ir. G enel b ir ilkenin dile getirilişi ya da b ir p ro jen in ta
nım ı gibi ö rn ek le n d irile b ilec ek b ir buluş, söylem in tarihi için d e yeni
b ir evre o ld u ğu artık söylenem ez. H e r şeyin örgütlenm esi, m ü m k ü n
ve zo ru n lu kılınm asından hareketle artık, y eniden başlam ak için y ü
rü rlü k te n kalkan b u m utlak başlangıç noktasın ın ya da tam anlam ıyla
değişim n o k tasın ın araştırılm ası gibi b ir zo ru n lu lu k söz k o n u su d e
ğildir. B izim işimiz, ayrı tarihsel yapıların içinde kabul edilm iş, farklı
tip ten ve d ü zeyden olaylar iledir. D ü z e n le n e n ifadesel b ir h o m o jen lik ,
h iç b ir şekilde, b u n d an böyle ve o n yıllar ya da y ü z yıllar boyunca,
insanların aynı şeyi söyleyecekleri ve düşü n ecek leri anlam ına gelm ez.
G eri kalan h e r şeyin, sonuç olarak, k endisinden doğacağı belirli b ir il
keler sayısının, açık ya da kapalı, tan ım ın ı da içerm ez. İfadesel h o m o
je n lik ve h eterojenlikler, dilbilim sel süreklilikler ve süreksizlik, m a n
tıksal özdeşlik ve farklılıklarla, b irb irleriyle atbaşı y ü rü m ek sizin ya da
b irb irlerin i z o ru n lu olarak gerektirm eksizin kesişir. B un u n la b irlikte
aralarında, hiç şüphesiz ço k karm aşık olan b u alanda d ö k ü m ü yapıl
ması gerek en belirli sayıdaki ilişki ve karşılıklı bağın varolm ası gerekir.
2. B ir başka araştırm a y önü; ifade d ü ze n le rin in içindeki hiyerarşi
ler. H e r ifadenin belirli b ir düzen e bağlı o ld u ğ u , sonuç olarak h içb ir
saf ve basit yaratım ın ya da d eh a n ın şaşılacak d erecedeki düzensizliği
olarak d ü şü n ülem ediği görü ld ü . Fakat hiçb ir ifadenin etkisiz olarak
d ü şü n ü lem ed iği ve b ir başlangıç ifadesinin h en ü z gerçekleşm iş göl
gesi ya da kopyası olarak değerlendirilem ediği de görü ld ü . H e r ifade
alanı h e m d üzenli h e m de uyanık haldedir: U y k u su zd u r; en k ü çü k
en ölçü lü ya da en bayağı ifade kullandığı ve stratejisinin b ir parçası
yaptığı kavram larına, tarzına ve nesnesine göre şekillendirdiği tü m
kurallar o y u n u n u kullanır. B u kurallar hiçb ir zam an b ir dile g etirm e
n in içinde verilm ez, dile g etirm ele rin içine n üfuz ed er ve onlarla b ir
birlik te varoluş alanını o lu ştu ru r; d em ek ki dile g etirm ele ri k en d ileri
ne göre eklem leyecek olan kuralların tekil b ir ifadesi bulunam az. B u
nu n la birlik te bazı ifade g ru p la n bu kuralları, uygulanabilir en genel
ve en geniş biçim leri altında kullanır. B unlardan yola çıkarak başka
n esn elerin , başka kavram ların, başka ifade k ip le rin in ya da başka stra
tejik seçim lerin, daha az genel ve uygulam a alanı daha özelleşm iş olan
kurallardan yola çıkarak nasıl o lu şturulabildikleri görülebilir. Böylece
b ir ifade türetme ağacı betim lenebilir. T em elinde, en geniş uzam ları
içinde o lu şu m kurallarım kullanan ifadeler; en yüksek düzeyde ve
belirli sayıda dallara ayrılm adan sonra, aynı düzen i kullanan fakat ço k
akıllıca eklem lenm iş, daha iyi sınırlanm ış ve ken d i b o y u tu içinde yer
almış ifadeler.
A rkeoloji böylece başlıca tem aların d an b iri olan söylem tü retm e
ağacım oluşturabilir. Ö rn e ğ in , doğa ta rih in in söylem i, k ö k b ak ım ın
dan, yön verici ifadeler sıfatıyla g ö zlem lenebilir yapıların ve m ü m k ü n
nesneler alanının tan ım ın ı ilgilendiren ifadelere, yararlanabildiği b e
tim lem e b iç im lerin i ve algısal kuralları gerektiren ifadelere, b elirg in
leştirm en in en genel olanaklarını gösteren ve böylelikle kurulacak
b ü tü n b ir kavram lar alanını açan ifadelere ve nihayetinde, stratejik b ir
seçim i oluşturan h e r şey, daha fazla sayıda sonraki tercihe yer bırakan
ifadelere y er verecektir. Y in e doğa tarihi, dalların u cu n d a ya da en
azından b ü sb ü tü n ince b ir yolda, fosil serilerin in keşfedilm esi gibi
«keşifler»i, tü rü n yeni tanım ı gibi kavram sal d ö n ü şü m leri, m em eliler
ya da org an izm kavram ı gibi yepyeni kavram ların su y ü zü n e çıkışını,
to p lu lu k ların tem el düzenleyicileri, sınıflama ve katalog y ö n tem i te k
nik ler h ak k ın daki açıklam aları y eniden bulacaktır.Y ön verici ifadelere
bağlı olan bu tü retm e, aksiyom lardan hareketle gerçekleşecek olan
b ir dedüksiyonla karıştırılm am alı; anlam ları d en e y le rin veya apaçık
kavram laştırm aların içinde yavaş yavaş k en d in i gösterecek olan ge
nel b ir fik rin ya da felsefi b ir ö zü n filizlenm esine de benzetilm em eli;
son olarak yavaş yavaş sonuçlarını geliştirecek ve olanaklarını açacak
olan b ir b uluştan hareketle psikolojik b ir doğuş olarak alınm am alı
dır. Söz k onusu tü retm e b ü tü n b u yollardan farklıdır ve o n u n kendi
özerkliği için de b etim lenm esi gerekir. D o ğ a ta rih in in arkeolojik tü
retm eleri kanıtlanm ası gerekm eyen aksiyom ları ya da tem el tem ala
rıyla (d oğanın sürekliliği örn eğ in ) başlam aksızın ve ilk buluşları veya
L in n e’n in k ilerd en ö n ce T o u rn e fo rt’u n yaklaşım ları, T o u rn e fo rt’u n k i-
lerd en ö n ce Jo n sto n ’u n yaklaşım ları gibi ilk yaklaşım ları hareket n o k
tası ve y ö n len d irici ilkeler olarak alm aksızın, betim lenebilir. A rk eo lo
jik d ü zen n e sistem leştirm elerin ne de k ro n o lo jik art arda gelişlerin
düzenidir.
B u n u n la birlikte b ü tü n b ir m ü m k ü n sorular alanının açıldığı g ö
rülüyor. Ç ü n k ü b ü tü n bu farklı d ü ze n le rin k en d in e özgü olm ası ve
h er b irin in k endi özerkliğine sahip bulunm ası boşunadır; on lar ara
sında ilişkilerin ve bağım lılıkların varolm ası gerekir. Bazı söylemsel
olu şu m lar için, arkeolojik düzen belki sistem atik d ü ze n d en ço k farklı
değildir, başka duru m lard a old u ğ u gibi belki o k ro n o lo jik art arda
gelişleri izler. B u paralellik (aksine başka yerlerde bu lu n an uy u m su z
luklar) çö zü m lenm eye değer. H e r ne olursa olsun, b u farklı d ü ze n
lem eleri b irb irin e karıştırm am ak, h e r şeyin k endisinden çıkarsana-
bilidiği ve türetilebildiği ilkeyi başlangıçtaki b ir «buluş»ta ya da bir
dile g e tirm e n in orijinalliğinde aram am ak; zam anın d ü zen in i y en id en
m eydana g etirm eyi veya d e d ü k tif b ir şem ayı g ün y ü zü n e çıkarm ayı
arkeolojik tü re tm e d e n b ek lem em ek , önem lidir.
A rtık h iç b ir şey, kapsayıcı b ir d ö n em leştirm e girişim ini söylemsel
olu şu m ların analizinde g ö rm e k te n daha yanlış olm ayacaktı: B elirli bir
andan itib aren ve belirli b ir zam an için, herkes aynı b içim d e d ü şü n e
cek, yüzeysel farklılıklara rağm en, ço k biçim li b ir sözlük içerisinde,
aynı şeyi söyleyecek ve b ü tü n anlam ların içinde ayrım gö zetm ed en
baştan sona dolaşılabilecek b ir b ü y ü k söylem tü rü n ü m eydana g etire
cekti. A rk eo loji tanı tersine, k en d in e özgü zamansal kopuklu ğ a sahip
olan ve dilde gösterilebilen tü m diğer özdeşlik ve farklılık b iç im
lerin i kendisiyle birlikte taşım ayan b ir ifadesel h o m o je n lik düzeyini
b etim le r ve b u düzeyde de yoğun, biçim siz ve ilk ve son kez tü m ü y le
verilm iş b ir eşzam anlılığı dışarıda tu ta n b ir düzeni, art arda gelişleri,
b ü sb ü tü n ince b ir yolu ortaya koyar. «Çağlar» adı verilen, y eterin ce
karışık b u b irlik lerin içinde arkeoloji, özgüllükleriyle b irb irin e ek
lem len en fakat kavram ların zam anı, te o rik d ö nem ler, b içim len m e
evreleri ve dilbilim sel ev rim in aşam aları konu su n d a b irb irin e karış
m ayan «ifade d ö n e m le rim i ortaya çıkarıverir.
ü şü n ce tarihi, çözüm lediği söylem de, genellikle b ir bağlantıyı
bulm ak ister. A caba b u tarih sözcüklerin kullanım ınd ak i d ü
zensizliği, b irbirleriyle bağdaşm az olan b irçok ö n erm e y i, b irb irlerin e
den kleştirilem eyen anlam ların, birlikte sistem leştirilem eyen kavram
ların b ir o y u n u n u tespit etm eyi başarabilir m i? D ü şü n ce tarih i söyle
m i d üzenleyen ve ona y en id en gizli b ir birlik kazandıran b ir bağlantı
ilkesini, az ya da ço k d e rin b ir düzeyde bulm a ödevini üstlenir. Bu
bağlantı yasası keşfettirici b ir kural, b ir h ü k ü m v erm e y ü k ü m lü lü ğ ü ,
neredeyse araştırm anın ahlaksal b ir baskısıdır. U yuşm azlıkları gereksiz
yere çoğaltm am ak; k ü ç ü k farklılıklara kapılıp g itm em ek ; değişiklik
lere, pişm anlıklara, geçm işe g eri dönüşlere, polem ik lere fazla ağırlık
v erm em ek ; insanların söylem inin arzularının, m aru z kaldıkları etk ile
rin ya da yaşadıkları koşulların çelişm esiyle sürekli içerd en yıp ratıld ı
ğını varsaym am ak; b u n u n la birlikte, eğer onlar ko n u şu y o r ve diyalog
içindeyse b u n u n daha ço k b u uyuşm azlıkları aşm ak ve o n ların k en
disinden hareketle egem en lik altına alınabilecekleri noktayı b u lm ak
o ld u ğ u n u kabul etm ek . Fakat b u bağlantının kendisi araştırm anın da
so n u cu d u r: Söz k onusu bağlantı çözüm lem eyi tam am layan son b ir
likleri tanım lar; b ir m e tn in iç örgütlenm esini, bireysel b ir eserin ge
lişm e b içim in i ya da farklı söylem lerin karşılaştığı y eri açığa çıkarır.
B u bağlantıyı y en id en k u rm a k için o n u n iyice tasarlanması gerekir
ve ancak old ukça uzaktan, y eterin ce u z u n zam an izlendiği takdirde
b u lu n d u ğ u n d a n em in olunacaktır. B u bağlantı en yüksek n o k ta gibi
g ö rü n ü y o r; en basit yollarla çözülm üş u yum suzlukların m ü m k ü n en
yüksek m iktarı.
O ysa kullanılan yollar ço k fazladır ve aynı seb ep ten b u lu n a n b ağ
lantılar da ç o k farklı olabilir. Ö n e rm e le rin d o ğ ru lu ğ u n u ve o n ları
birleştiren ilişkileri çö z ü m le m e k suretiyle çelişkisiz b ir m a n tık alanı
b etim len eb ilir: böylece b ir sistem atiklik ortaya çıkarılacaktır. C ü m
lelerin gözle gö rü leb ilir varlığından dilbilgisinin m uğlaklığı olan bu
ideal yapıya ulaşılır, sözcüklerin ço k anlam lılığı hiç şüphesiz çevril
dikleri ölçü d e m askelenir. Fakat ta m tersine, analojilerin ve sem b o l
lerin y o lu n u izlem ek suretiyle, söylem sel olandan daha fazla düşünsel,
rasyonel olandan daha fazla duygusal ve kavram dan ziyade arzuya ya
kın b ir tem a, y eniden bulunabilir. B u te m an ın gü cü b irb irin e en zıt
figürlere, o n ları ağır ağır dönüşebilir b ir birlikte kaynaştırm ak için
canlılık verir. O zam an ortaya k o n u la n şey, esnek b ir süreklilik, çeşitli
tem sil, im aj ve m etaforlarda biçim kazanan b ir anlam ın gidiş yolu
olur.T em atik veya sistem atik bağıntılar açık ya da kapalı olabilir; onlar,
konuşan ö zn ed e bilinç dahilinde bu lu n an ; fakat d u ru m u n koşulları
gereği ya da konuşan ö zn e n in d ilinin b içim in e bağlı b ir elverişsiz
lik ten dolayı, dile g etirm e güçlüğü çeken ö zn e tarafından b ilin cin e
varılan tem siller d ü zeyinde araştırılabilir. Yazara kendi yaptıklarından
daha fazla sıkıntı verecek olan ve postülatları, çalışma şem alarını, dil
bilim sel kuralları anlam adan b ir doğrulam alar, tem el inançlar, imaj çe
şitleri b ü tü n ü n ü ya da hayal k u rm a m n b ü tü n b ir m antığım o na zorla
kabul ettirecek olan yapıların içinde de araştırılabilir. N ih ay etin d e söz
k o n u su olabilen birey düzeyinde, o n u n biyografisinde ya da söylem i
n in tekil şartlarında k u ru lan bağlantılardır. Fakat daha geniş işaretlere
göre de ortaya k o n ulabilen ve k en d ilerin e b ir d ö n em in , genel b ir
b ilinç b iç im in in , b ir to p lu m tip in in , b ir gelen ek ler b ü tü n ü n ü n , b ü tü n
b ir k ü ltü rd e o rtak olan b ir düşünsel g ö rü n ü m ü n k o lle k tif ve ta rih
sel b o y u tların ı verebilen bağlantılar da söz k o n u su olabilir. B ü tü n bu
b içim ler altında, b u şekilde ortaya çıkm ış olan bağlantı h ep aynı rolü
oynar. D olaysız b ir b içim d e gö rü leb ilir u yum suzlukların yüzeysel b ir
h are len m e d en daha fazla b ir şey olm adığını ve b u dağınık parçalar
o y u n u n u te k b ir m erkeze geri gitm esi gerektiğini gösterm ek . U y u m
suzluk, gizli olan ya da g izlenen b ir birliğin yanılsam asıdır; sadece
b ilinç ve bilinçdışı, düşünce ve m etin , ifadenin idealliği ve olum sal
varlığı arasındaki uyuşm am azlıkta y eri vardır. N e olursa olsun analiz,
u y u m su zlu ğ u olabildiği ölçü d e o rtad an kaldırm ayı görev bilm elidir.
B u işin sonunda yalnızca to rtu şeklinde uyum suzluklar -arazlar, ek
siklikler, kırıklar- kalır ya da tam tersine, h e r analiz sessizce ve analize
rağm en sanki ona g ötürüyorm uş gibi, tem el uyum suzluk b ird en bire
ortaya çıkıverir. Sistem in başlangıcında bile, birbirleriyle bağdaşm a
yan postüladarm oyuna sokuluşu, birbiriyle uzlaştırılam ayan güçlerin
çaprazlaşması, arzunun ilk kırılışı, b ir to p lu m u kendi karşısına koyan
ek o n o m ik ve siyasi çatışma, b ü tü n bunlar, azaltılması gereken bu n ca y ü
zeysel öğe olacağı yerde, sonuçta, düzenleyici ilke olarak, b ü tü n k ü çü k
uyum suzlukları açıklayan ve onlara sağlam b ir tem el, yani b ü tü n başka
zıtlıkların m odelini veren k u ru cu ve gizli b ir yasa olarak görünür. Böyle
b ir çelişki, söylem in görünüşü ya da ilineği, sonuçta ortaya çıkan d o ğ ru
luğunu serbest bırakm ak için ö zgür kılınm ası gereken şey olm anın ö te
sinde, varlığının kendi yasasım oluşturur. B u, kendi yasasından hareketle
varlığını ortaya çıkarması, h em yasayı açıklam ak h em de o n u aşmak için
varlığın konuşm aya başlamasıdır; bu, yasa durm aksızın varoluşun için
de yen id en doğduğu, kendi kendini izlediği ve sürekli olarak yeniden
başladığı halde, yasadan kaçm ak içindir. Ç ü n k ü yasa daim a varoluşun
ötesindedir; d em ek ki varoluş o n u tüm üyle kuşatam az, değişir, dönüşür,
k en d in d en kendi sürekliliğine kaçar. O halde uyuşm azlık, söylem b o
yunca, varoluşun tarihselliğinin ilkesi olarak işlev görür.
D e m e k ki düşü n ce tarihi, uyuşm azlıkların iki düzeyini kabul et
m e k ted ir: söylem in d e rin birliği için d e çözü len g ö rü n ü şlerin düzeyi
ve söylem in kendisine y erin i veren tem ellerin düzeyi. B irin ci düzeye
göre söylem , ilineksel varoluşlarından, g ö rü n ü r cisim lerinden k u rta
rılm ası gerek en ideal b ir biçim dir; İkincisine göre ise söylem , uyuş
m azlıkları alabilen ve nihayet o n ları baskınları, şiddetleri içinde y en i
d en b u lm ak için, u y u m lu g ö rü n ü şü b o zm ak z o ru n d a olan deneysel
b ir biçim dir. Söylem b ir uy u m su zlu k tan d iğ erin e g id en yoldur; eğer
söylem g ö rü le n uyum suzluklara yer verirse bu, o n u n gizlediği u y u m
suzluğa b o y u n eğm esi dem ektir. Söylem i çö zü m lem ek , u y u m su zlu k
ları g ö ste rm ek ve y en id en ortaya koym ak; u y um suzlukların söylem de
oynadıkları oy u n u ortaya koym ak; söylem in o n ları nasıl ifade edebil
diğini, onlara nasıl varlık verebildiğini ya da nasıl geçici b ir g ö rü n ü ş
kazandırabildiğini gösterm ektir.
A rk eo lo jik analiz için, uyum suzluklar ne aşılması gereken g ö rü
nüşler n e de k en d ilerin d e n k u rtu lu n m a sı gereken gizli prensiplerdir.
B unlar, h an g i bakış açısında o rtadan kalkabildikleri ya da han g i d ü
zeyde radikalleştikleri ve so nuçların sebeplere d ö n d ü ğ ü araştırılm ak-
sızın, bizzat ken d ileri için b etim le n ec ek nesnelerdir. Sözgelim i basit
ve hatta burada b irço k kez anım sanm ış b ir ö rn ek : X V III. yüzyılda,
L in n e’n in değişm ezliği savunan ilkesinin, b u ilkenin sadece uygula
m a m o d e lle rin i değiştiren Peloria m n keşfi tarafından değil de B uffon,
D id ero t, B o rd eu , M aillet ve daha b ir ço klarında bulu n ab ilen belirli
sayıdaki «evrim ci» doğrulam alar tarafından, tam tersi ö n e sürüldü. A r
k eo lo jik analiz, b u zıtlığın altında ve daha tem el b ir düzeyde, herkesin
d o ğ an ın sürekliliği ve tam lığı, en son biçim ler ile iklim arasındaki
ilişki, cansızdan canlıya neredeyse hissedilm eyen geçiş gibi b irtak ım
tem el tezleri kabul ettiğini g ö ste rm ek te n ibaret değildir. Böyle b ir
zıtlığın, doğa ta rih in in özel alanı içinde, X V III. yüzyılın b ü tü n bilg i
sini ve b ü tü n düşüncesini paylaşan ç o k daha genel b ir çatışm a; kesin
kazanılm ış, o rtad an kaldırılam ayan b ir giz olm aksızın açılm ış d üzenli
b ir yaradılış tem asıyla gizem li güçler b ak ım ın d an zengin, tarih içinde
yavaş yavaş k endini gösteren ve zam anın b ü y ü k baskısına göre b ü
tü n uzaysal d ü zen leri altüst ed en b ir doğa tem ası arasındaki çatışmayı
yansıttığını da g ö ste rm ek te n ibaret değildir. A rkeoloji, b u iki kab u lü n ,
değişm ezlik yanlısı ve «evrimci», cinsler ve tü rle r h akkm dak i belirli
b ir b etim le m e n in içinde o rtak y erlerini nasıl aldıklarını gösterm eye
çalışır: B u b etim le m e k o n u olarak o rganların gözle gö rü leb ilir yapı
sını yani b içim lerin i, b ü y ü k lü k le rin i, sayılarını ve uzaydaki k o n u m
larını alır; o n u o rganizm anın b ü tü n ü n d e ya da bazen ö n em leri b ak ı
m ın d an b azen de ta k so n o m ik u ygunlukları b ak ım ın d an belirlenm iş
bazı ö ğ eleri de olm ak üzere sınırlayabilir. O halde ik inci d u ru m d a
b irço k belirlenm iş b ölm eyle do lu ve adeta tü m m ü m k ü n yaradılış
pro g ram ın ı o luşturan öyle ki şim di, gelecekte ya da geçm işte, cinslerin
ve tü rle rin d üzen i kesin olarak tespit edilir şekilde, düzenli b ir tablo;
b irin c i d u ru m d a ise belirsiz ve açık kalan, b irb irlerin d e n ayrı b u lu n an
ve varoluş-öncesi b içim lere o ldukça yakın, yeni biçim lere izin veren
ben zerlik g ru p ları ortaya konm aktadır. Belirli b ir nesneler alanıyla
ilgili iki tez arasındaki uyum suzluğu, b u alanın sınırlarından ve o n u n
parçalanm ışlığından b u şekilde tü retm ek le uyuşm azlık giderilem ez;
uzlaşm a noktası bulunam az. Fakat b u uyu m su zlu k daha tem elli b ir
düzeye de taşınam az. Sadece b u lu n d u ğ u yer tanım lanır, a lte rn a tif b ir
yol gösterilir, iki söylem in yan yana k o n u ld u ğ u ayrım ve yer belirlenir.
Yapı h ak k ın d aki te o ri o rta k b ir postülat, L inne ve BufFon tarafından
paylaşılmış b ir genel inanç zem ini, evrim cilik ile değişm ezlik yanlı
sı görüş arasındaki çatışmayı, y en id en b ir ikinci dereced en tartışm a
düzeyine itecek olan sağlam ve tem elli b ir kabül değildir. O n la rın
birb irleriy le bağdaşm azlıklarının ilkesi, tü rem ele rin i ve b irlik te varo
luşlarını y ö n eten yasadır. U yuşm azlıkları b e tim le n ec ek şeyler olarak
alırken arkeolojik analiz o n ların y erin e o rtak b ir biçim i ya da b ir
tem ayı açığa çıkarm aya değil, aralarındaki m esafenin d eğ erin i ve b içi
m in i belirlem eye çalışır. U yuşm azlıkları genel b ir b içim in belli— b elir
siz birliği için de e ritm e k ya da o nları y o ru m lam an ın veya açıklam anın
genel, tek b içim li soyut b ir ilkesi haline g etirm ek isteyen b ir dü şü n ce
tarih in e g öre arkeoloji, farklı uyuşm azlık türlerim betim ler.
A rkeoloji, d em ek ki, uyuşm azlığı söylem in b ü tü n d üzey lerin d e
aynı şekilde işleyen ve analizin ilk ve k u ru c u b iç im in in elin d en ya
tü m ü y le g eri alm ak ya da devam e ttirm e k z o ru n d a kalacağı, genel
b ir işlev olarak in c ele m e k ten vazgeçm ektedir: B in b ir veçhe altında
varolm uş, sonra y ok olm uş, nihayet d o ru k noktasına ulaştığı en b ü y ü k
çatışm anın içinde y en id en ortaya çıkm ış olan uyuşm azlığın b ü y ü k
o y u n u n u n y erin e arkeoloji, farklı uyuşm azlık tip lerin in , k en d ilerin e
göre tespit edilebileceği farklı d üzeylerin, çalıştırabileceği farklı fo n k
siyonların analizini geçirir.
Ö n c e farklı tipler: Bazı uyuşm azlıklar, hiçb ir şekilde ken d ilerin i
m ü m k ü n kılan ifade rejim in d en etkilenm eksizin, sadece ö n e rm e le r
ya da iddialar planında ortaya çıkar. X V III. yüzyılda fosillerin m ineral
doğaları hakkındaki geleneksel tezle çatışan, o n ların hayvansal karak
te ri h ak k ın d aki tez böyledir. Şüphesiz, b u iki tezden elde edilebilen
sonuçlar ço k sayıdadır ve sayıları artm aktadır; fakat o n ların aynı söy
lem sel o lu şu m u n içinde, aynı n oktada ve ifadenin işlevinin aynı işleyiş
koşullarına göre d o ğ d u k ları gösterilebilir; b u n lar arkeolojik olarak
türemiş b u lu n a n ve b ir uç d u ru m oluşturan uyuşm azlıklardır. Başka
uyuşm azlıklar tam tersine b ir söylemsel olu şu m u n sınırlarını aşar ve
aynı dile g etirm e koşullarından doğm ayan tezlere zıt düşer. B öylece
L in n e’n in süreklilik yanlısı görüşü D arvvin’in evrim ciliğiyle çelişmiş
b u lu n u r; fakat sadece birin cisin in ait old u ğ u doğa tarihi ile İkincisi
n in d o ğ d u ğ u biyoloji arasındaki ayrım etkisiz hale getirildiği ölçüde.
B u n lar farklı söylemsel oluşum lar arasındaki karşıtlığa geri g ö tü ren
dışsal uyuşm azlıklardır. B urada sürecin m ü m k ü n gidiş ve gelişlerini
d ik k ate alm aksızın, arkeolojik b etim le m e için türem iş uyuşm azlık
lar, analizin terminus ad qııc m ini (bitiş noktası) o luşturdukları halde, bu
zıtlık terminus a quoyu (başlangıç noktası) oluşturur. B u iki aşırı uç ara
sında, ark eo lojik b etim le m e içsel uyuşm azlıklar adı verilebilecek olan
şeyleri, bizzat söylemsel olu şu m u n içinde ortaya çıkan ve oluşum lar
sistem inin b ir noktasında doğm uş olan alt-sistem leri vareden şeyleri
betim ler: X V III. yüzyıldaki doğa ta rih i ö rn e ğ in d e kalırsak «yöntem
sel» ve «sistematik» analizlerini b irb irin in karşısına koyan uyuşm azlık.
K arşıtlık burada kesinlikle en uç n o k ta değildir. B u n lar aynı nesne
k o n u su n d a iki çelişkili ö n erm e , aym kavram ın b irbiriyle bağdaşm az
iki kullanım ı değil; am a daha ço k bazı nesneler, bazı öznellik d u
ru m ları, bazı kavram lar ve bazı stratejik seçim ler yoluyla birb irlerin i
belirginleştirm iş ifadeleri o lu ştu rm an ın iki tarzıdır. B un u n la b irlikte
b u sistem ler ilk değildir; çü n k ü h e r ikisinin de hangi n oktad a doğa
ta rih in in pozitifliği olan b ir ve aynı p o zitiflikten tü red ik leri g ö steri
lebilir. B unlar, arkeolojik analiz için anlam lı olan şu içsel zıtlıklardır.
Şim di d e farklı düzeyler. A rkeolojik b akım dan içsel olan b ir uy u ş
m azlık, b ir ilke olarak tespit etm en in ya da b ir sonuç olarak açıkla
m a n ın yeterli olacağı saf ve basit b ir olgu değil, söylem sel o lu şu m u n
farklı d ü zlem lerin d e bölüşülen karm aşık b ir olaydır. X V III. yüzyılın
b ir b ö lü m ü b o y u n ca b irb irin in karşısına konulm aya devam ed en Sis
tem atik doğa tarihi ve yöntem sel doğa tarihi için şöyle düşünülebilir:
N esn e le rin eksikliği (bir d u ru m d a b itk in in genel gidişi, b ir d u ru m d a
ise v ak tin d en ö n ce belirlenm iş bazı değişkenler betim len ir; b ir d u
ru m d a b itk in in tam lığı ya da en azından o n u n en ön em li kısım ları, bir
başka d u ru m d a ise taksonom ik u ygunlukları b ak ım ın d an keyfi olarak
seçilmiş ç o k sayıda öğe betim len ir; bazen b itk in in farklı gelişim leri ve
olgunlaşm aları d ikkate alınırken bazen de b ir o p tim u m görülebilirlik
anı ve evresiyle sınırlanır); ifade k ip lerin in ayrılığı (bitkiler hak k ın d a-
ki sistem atik analiz algısal ve katı dilbilim sel b ir kural ve sürekli b ir
ölçeğe g öre uygulanır; yöntem sel b ir b etim le m e açısından, kurallar
b ir dereceye kadar bağım sızdır ve tespit etm e ölçekleri kararsızlık
gösterebilir); kavram ların bağdaşmazlığı («sistemler»de, cinssel karakter
kavram ı cinsleri g ö ste rm ek açısından yanıltıcı olm adığı halde keyfi
bir işarettir; y ö n tem lerd e b u aynı kavram cinsin gerçek tanım ın ı için
de b u lu n d u rm a k zorun d ad ır); son olarak da te o rik seçim lerin ihracı
(zam an için d e devam ed en ve tab lo n u n öğelerin i yavaş yavaş ortaya
çıkaran b ir yaratılış fikri ya da doğal yakınlıkların çizgisel d ü zen in i
m ev cu t bakışım ızla altüst etm iş olan doğal felaketler fikri tarafindan
düzeltilm iş bile olsa, «süreklilik anlayışı»nı m ü m k ü n kılar; fakat y ö n
te m in kendisini kesinlikle içine alm adan kabul ettiği b ir d ö n ü şü m ü n
olanağını o rtad an kaldırır).
İşlevler; b ü tü n bu karşıtlık b içim leri söylem sel uygulam ada aynı
rolü oynam az; onlar, ardışık b ir biçim de, aşılacak engeller ya da ge
lişm e prensipleri değildir. H erhalde, ta rih in bazen durgunlaşm asının
bazen de h areketlenm esinin sebebini onlarda aram ak yeterlidir; bu,
zam anın, söylem in d o ğ ru lu ğ u n a ve idealliğine girdiği karşıtlığın boş
ve genel b iç im in d e n hareketle olm az. B u karşıtlıklar h e r zam an belirli
işlevsel anlardır. Bazı karşıtlıklar ifade alanının b ir ek gelişmesini sağlar.
O n la r çeşitli kanıtlam a, denem e, doğrulam a, çıkarsam a dizilerini o r
taya koyar; yeni nesn elerin belirlenişine olanak verir, yeni ifade kipleri
var eder, yeni kavram ları tanım lar ya da varolan kavram ların uygula
m a alanını değiştirirler. Fakat söylem in pozitiflik sistem inde h iç b ir şey
değiştirilm ez m adensel olanla bitkisel olan arasındaki sınır kon usunda,
hayatın ya da doğanın ve fosillerin kaynağının sınırları kon u su n d a,
X V III. y üzyılın naturalistleri tarafından yönetilm iş olan tartışm alar
böyle oldu. B öyle eklentisel süreçler açık kalabilir ya da onları, kesin
b ir biçim d e, ç ü rü te n b ir kanıt veya o n ları o y u n u n dışında tu ta n b ir
keşif sayesinde kapalı da bulunabilir. Başka süreçler söylem sel alanın
b ir yeniden örgütlenmesi so n u c u n u ortaya koyar: b ir d iğ e rin in içinde
b u lu n a n b ir ifade g ru b u n u n , o nları b irb irlerin e eklem leyebilecek
olan tu tarlı n o k ta n ın , daha genel b ir tü rü n içinde b ir araya gelişlerinin
m ü m k ü n dile getirilişiyle ilgili soruyu sorarlar. B öylece X V III. y ü zy ı
lın natu ralistlerindeki sistem -yöntem karşıtlığı, o n ların h e r ikisini tek
b ir b etim le m e b içim in in içinde y eniden yazm ak için, y ö n te m e siste
m in kesinliğini ve düzenliliğini v erm e k için, sistem in keyfîliğini y ö n
te m in so m u t analizleriyle u y g u n hale g etirm ek için o luşturu lan b ir
girişim ler serisi so n u c u n u doğu ru r. B u n lar eskilerine çizgisel olarak
ek len en yeni nesneler, yeni kavram lar, yeni ifade k ip leri değil; fakat,
oluşum kuralları değişm em ekle birlikte, daha genel ya da daha özel
başka b ir d ü zeyden nesneler, başka b ir yapıya ve başka b ir uygulam a
alanına sahip olan kavram lar, başka tip dile getirm elerdir. D iğ er kar
şıtlıklar eleştirel b ir rol oynar, söylem sel pratiğin varoluşunu ve «kabul
edilebilirlik»ini onlar oyuna sokar, m e v cu t olanaksızlığıyla ve tarihsel
tersine dön ü şüyle ilgili noktayı tanım lar. B öylece a to m ik değişkenler
arasında, belirli varoluş koşulları içinde işlev g ören organik dayanış
m aların ve işlevlerin, bizzat doğa ta rih in in içindeki, betim lem esi, en
azından o to n o m söylem sel o luşum adı altında, gözle görüleb ilir ka
rak te rlerin d en hareketle varlıkların tak so n o m ik b ir bilim i olacak olan
b ir doğa ta rih in e artık olanak verm ez.
Söylem sel o luşum o halde u yum suzlukların çok lu ğ u altında d e
vam e d e n ve onları tutarlı b ir d ü şü n c en in sakin birliği içinde çö zen
ideal, sürekli ve pürü zsü z b ir m e tin değildir; h ep g eri planda am a
h e r yerde eg em en olacak olan b ir u y um suzluğun, b in b ir farklı veç
he altında, yansıdığı b ir yüzey de değildir. O daha ziyade p ek çok
uy u m su zlu ğ u n b u lu n d u ğ u b ir alan; düzeyleri ve rolleri betim len m esi
gerek en b ir farklı karşıtlıklar toplam ıdır. A rkeolojik analiz d em ek ki
m o d elin i b ir ve aynı ö n e rm e n in h e m o lum lusunda h e m de o lu m
suzunda b u lan b ir uyum su zlu ğ u n ö nceliğini o rtad an kaldırır. Fakat
bu, d ü şü n c en in genel biçim leri içindeki b ü tü n karşıtlıkları düzeyleş-
tirm e k ve a priori b ir zo ru n lu lu ğ a başvurarak o nları zorla sü k û n ete
kav u ştu rm ak için değildir. Tam tersine, belirli b ir söylem sel pratik
içinde, olu ştu kları noktayı tespit etm ek , aldıkları b içim i, aralarındaki
ilişkileri ve eg em en oldukları alanı tanım lam ak söz konusud u r. K ı
sacası, sonuçta, söylem i çeşitli p ü rü z le ri içinde sü rd ü rm ek , L ogos’u n
farklılaşm am ış öğesi için d e aynı şekilde kaybolan ve y eniden b u lu n an ,
çözü len ve hep y en id en d oğan b ir uyuşm azlık tem asını o rtad an kal
d ırm ak söz k onusudur.
rk eo lo jik analiz söylem sel oluşum ları belirginleştirir ve betim ler.
A Bu, arkeolojik analizin söylem sel oluşum ları b irbiriyle karşılaş
tırm ak , b u lu n d u k la rı eşanlılık içinde b irb irlerin in karşısına koym ak,
aynı zam an içerisinde bulunm ayanlardan o n ları ayırdetm ek, özelli
ğini alabildikleri şeyin içinde k en d ilerin i kuşatan ve genel b ir öğe
h izm eti v eren söylemsel olm ayan pratiklerle ilişkiye sokm ak zo ru n d a
olm ası dem ektir. B u n u n la birlikte, b ir te o rin in iç yapısını çözüm leyen
ep istem o lo jik ya da «arşitektonik» b etim le m e lerd en çok farklı olan
arkeolojik in celem e, h e r zam an çoğul haldedir. B ir kayıtlar ço k lu ğ u
için d e çalışır; k ü ç ü k zam an aralıklarını ve m esafeleri kateder; b irlik
le rin yan yana dizildikleri, b irb irlerin d e n ayrıldıkları, sınırlarını tespit
ettik leri, b irb irlerin in karşısında b u lu n d u k la rı ve aralarındaki b o şlu k
ları gösterdikleri yerde, kendi alanına sahip olur. A rkeolojik analiz,
Deliliğin Tarihi’n d e k ı psikiyatrik söylem ya da Kliniğin Doğuşu’ndaki
tıbbi söylem gibi belirli b ir söylem tip in e başvurduğu zam an b u , o n u
k ro n o lo jik sınırlara kıyasla ortaya koym ak içindir; k urum sal b ir alanı,
olayların, u ygulam aların, siyasi kararların b ir toplam ım , dem ografik
istikrarsızlıkların, yardım te k n ik le rin in , işçi ihtiyaçlarının, farklı işsiz
lik d ü zey lerin in vs belirlediği b ir ek o n o m ik süreçler zincirini, k ro n o
lojik sınırlarla ve onlarla ilişki halinde iken, b etim le m e k içindir. Fakat
o, Kelimeler ve Şeylerde olduğu gibi b ir tü r te k yanlı yaklaşımla belirli
b ir d ö n em d ek i eşzam anlı halleri kıyasladığı ve verili b ir d ö n em d e
yerlerini almış diğ er söylem tipleriyle karşılaştırdığı p ek ço k farklı
pozitifliği de ortaya koyabilir.
A m a b ü tü n bu analizler genelde yapılan analizlerden ço k farklıdır.
1. K arşılaştırm a söz konusu analizde h e r zam an sınırlı ve yereldi
A rk eo lo ji genel b içim leri g ö sterm eyi istem ek şöyle d ursun, tekil b i
çim leri belirlem eye çalışır. G enel dilbilgisi, zen g in lik lerin analizi ve
doğa ta rih i klasik çağla karşılaştırıldığı zam an, X V II. ve X V III. y ü z
yılla g en ellen ebilecek olan b ir zihniyetin, özel olarak canlı değerle
yüklenm iş ve tu h a f b ir b iç im d e şim diye kadar ihm al edilm iş olan bu
üç belirtisini, y en id en gru p lam ak için değil; b ü tü n klasik çağda kulla
nılm ış olan akılsallık biçim lerin i, eksik b ir m o d e ld en , tekil b ir alandan
hareketle y en id en k u rm a k için değil; hatta ço k yakın o ld u ğ u n u d ü
şü n d ü ğ ü m ü z b ir kültü rel g ö rü n ü şü n en az b ilin en yanını aydınlatm ak
için bile değildir. X V III. yüzyılın insanlarının genel olarak tarih le o l
d u ğ u n d an daha ço k düzenle, oluşla o ld u ğ u n d a n daha ço k tasnifle,
nedensellik m ekanizm alarıyla o ld u ğ u n d a n daha ço k işaretlerle ilgi
le n d ik lerin i g ö ste rm ek istem edik. Söz k onusu olan, aralarında b irço k
b etim len eb ilir ilişki b u lu n a n söylem sel oluşum ların, belirlenm iş bir
birliğini ortaya koym aktı. B u ilişkiler, b irb irlerin in sınırında b u lu n an
alanlar ü ze rin d e b elirm ez ve gittik çe ne eşzam anlı söylem lerin b ü tü
n ü n e n e de genel olarak «klasik zihin» adı verilen şeye aktarılabilir:
in c elen en üçlüye sıkıca b ö lü n m ü ş ve ancak b u n u n la özelleşm iş b u
lu n an alanda değerlidir. B u birbirleriyle ilişkili parçalar b ü tü n ü n ü n
kendisi ve g ru b u , başka söylem tipleriyle b ir yandan tem silin analizi,
işaretlerin genel teorisi ve «ideoloji»yle; ö te yandan da m atem atik,
cebirsel analiz ve b ir mathesisi gerçekleştirm e girişim iyle ilişki halinde
bu lu n u r. D o ğ a T arih ’ini, Z en g in lik le rin Ç ö z ü m le n m esi’ni ve genel
dilbilgisini özel b ir birlik olarak karakterize e d e n ve onlarda b ir bir-
birleriyle ilişkili söylem biçimini (interdiscursive) kabul etm e olanağını
v eren b u iç ve dış ilişkilerdir.
« N ed en k o zm o lo jid en , psikolojiden veya kutsal kitapla ilgili y o
ru m d a n bahsedilm edi? Lavoisier’d en ö n ce kim ya veya E u le r’in m a te
m atiği ya d a V ic o ’n u n tarihi, eğer b u n lar oyuna sokulsaydı, Kelimeler
ve Şeylerde b u lu n ab ilecek olan b ü tü n analizleri geçersiz kılabilecekler
m iydi? X V III. yüzyılın yaratıcı zenginliği içinde arkeolojinin katı çer
çevesi içine g irm ey en b irço k başka fikir yok m udur?» diyecek olanlara
gelince; b iliy orum , o n la rın üreteb ilecek leri şeylere, haklı sabırsızlıkla
rına, b ü tü n k arşı-ö rn ek lere vereceğim cevap: E lbette, yalnızca analizin
sınırlı o ld u ğ u n u kabul ediyor değilim ; aynı zam anda b u n u istiyorum
ve b u n u o n a dayatıyorum da. B e n im için k arşı-ö rn ek olacak olan
şey, şunu d o ğ ru olarak söylem enin olanağıdır: U ç özel o luşu m k o
nusu n d a b etim le n en b ü tü n bu ilişkiler, atfetm e, eklem lem e, g ö sterm e
ve tü re tm e te o rile rin in b irb irlerin e ek lem lendikleri b ü tü n bu ağlar,
sürekli olm ayan b ir belirginleştirm eye ve d ü zen in sürekliliğine daya
n an b ü tü n b u tak so n o m i g eo m etrid e , rasyonel m ekanikte, m izaçlar
ve n e d e n le r fizyolojisinde, kutsal ta rih in eleştirisinde ve yeni k u ru l
m uş olan kristalografide hiç değişiklik g ö ste rm ed e n ve aynı b içim d e
b u lu n u r. A slında b u , b etim lem eyi ço k istediğim halde, b ir birbirleriyle
ilişkili pozitiflikler bölgesini betim lem iş olm ayacağım ın kanıtı olacaktır;
b ir d ö n e m in ru h u n u ya da bilim ini, b ü tü n girişim im in kendisine y ö
neldiği b u karşıyı karakterize etm iş olacağım . B etim led iğ im ilişkiler
tikel b ir b içim i tanım lam akla ilgilidir; b u n lar b ir k ü ltü rü n y ü zü n ü
b ü tü n lü ğ ü içinde betim leyecek işaretler değildir. Başladığım b e tim
lem en in , Weltanschauung’u n dostlarında düş kırıklığı yaratm ış olan
betim lem eleriy le aynı tip ten olm am asına ö zen gösteriy o ru m . O n u n
kilerde eksik, u n u tu lm u ş, hatalı olan şeyler, b e n im için, kesin olarak ve
belirli b ir y ö n te m e göre dışarıda kalm aktadır.
B u n u n la birlikte denilebilir ki; genel dilbilgisini doğa tarih i ve
ze n g in lik lerin analizi ile karşılaştırdınız. Fakat n için aynı çağa u y g u
lanm ış olan tarihle, kutsal kitaba ait eleştiriyle, retorikle, güzel sanatlar
teorisiyle değil? B u, keşfetm iş olacağınız b ü sb ü tü n başka b ir b irb ir-
leriyle ilişkili pozitiflikler alanı değil m idir? Ö yleyse b etim led iğ in iz
alanın ö nceliği nedir? A slında öncelik, genel dilbilgisinin y en id en ele
alınm asıydı ve tarihsel disiplinler ve m e tin eleştirisiyle olan ilişkile
ri tanım lanm aya çalışılsaydı, kesinlikle tam am iyle farklı b ir ilişkiler
sistem inin ortaya çıktığı g örülecekti. B etim lem e b irincisine ek len
m eyecek am a o n u belirli n o k taların d a geliştirecek olan parçalar arası
ilişkiye sahip b ir ağı ortaya koyacaktı. A ynı şekilde naturalistlerin tak -
sonom isi, dilbilgisi ve ekon o m iy le değil de psikoloji ve patolojiyle
karşılaştırılabilecekti: O rada, Kelimeler ve Şeylerde analiz edilm iş olan
ta k so n o m i-d ilb ilg isi-ek o n o m i ilişkilerinin ve Kliniğin Doğuşu’nda
incelen m iş olan ta k so n o m i-p ato lo ji ilişkilerinin kıyaslandığı, b ir-
birleriy le ilişkili yeni pozitiflikler de görülecek ti. B unlar ço k sayıda
ö n ce d en tanım lanm ış ağ değildir; sadece b u analiz denem esi on ların
varolup o lm adıklarını ve h an g ilerin in varold u ğ u n u yani h an g ilerin in
betim len m ey e elverişli o ld u ğ u n u gösterebilir. Ü stelik h e r söylemsel
o lu şu m b u sistem lerden sadece b irin e ait değildir, h e r koşulda zo
ru n lu olarak ait değildir; fakat aynı y eri işgal etm ediği ve aynı işlevi
g ö rm ed iğ i b irço k ilişkiler alanına aynı zam anda girer; tak so n o m i-p a
tolo ji ilişkileri taksonom i-dilbilgisi ilişkileriyle aynı b içim d e değildir;
dilb ilg isi-zen ginliklerin analizi ilişkileri d ilbilgisi-m etin yorum lam ası
ilişkileriyle aynı biçim d e değildir.
O halde ark eo lo jin in kendisine başvurduğu görüş alanı b ir bilim
alanı, b ir akılsallık alanı, b ir zihinsellik alanı, b ir kültür alanı değildir;
sınırları ve gelişm e n o ktaları h e m e n tespit edilem eyen birb irleriy le
ilişkili p o zitifliklerin b ir karışım ıdır. A rkeoloji, söylem lerin çeşitliliği
n i o rtad an kaldırm aya ve o nları b ir araya toplam ası gereken b ir birliği
gösterm ey e çalışmayan; am a o n la rın çeşitliliğini farklı b iç im le rin içine
dağıtm aya çalışan karşılaştırm alı b ir analizdir. A rkeolojik karşılaştır
m a n ın birleştirici değil, çoğaltıcı b ir etkisi vardır.
2. X V II. ve X V III. yüzyılın g enel dilbilgisi, doğa tarihi ve ze n g in
lik lerin analizi karşılaştırılırken b u çağdaki, dilbilim cilerin, d o ğ ab i-
lim cilerin ve ek o n o m i te o risy en lerin in genel olarak hangi d ü şü n cele
re sahip o ld u kları sorulabilir; te o rile rin in çeşitliliğine rağm en o n ların
h ep sin in üstü ö rtü k postülatları varsaydıkları, belki sessiz sedasız h an
gi genel prensiplere itaat ettik le ri sorulabilir; dilin analizinin tak so n o -
m i ü ze rin e h an g i etkiyi yapm ış o ld u ğ u ya da d üzenli b ir doğa fik rin in
zen g in lik teo risin d e han g i rolü oynam ış old u ğ u sorulabilir; b u farklı
söylem tip lerin d en h e r biriyle ilgili dağılm a, h e r b irin e tanınm ış olan
prestij, o n u n eskiliğine ya da tam tersine yeni ta rih in e ve daha çok
kesinliğine bağlı d eğ er kazanm ası, iletişim kanalları ve kendileriyle
bilgi alış-verişinin gerçekleştirildiği yollar aynı şekilde incelenebilir;
nihayet tam am iyle geleneksel analize katılan R o u sse a u ’n u n , bilgisi
ni ve b o tan ik le ilgili tecrübesini d illerin analizine ve kaynaklarına
han g i ö lçü d e aktarm ış o ld u ğ u ;T u rg o t’n u n paranın analizine, dilin ve
etim o lo jin in teorisine hangi genel k ateg o rileri uygulam ış old u ğ u ; ev
rensel, yapay ve yetk in b ir dil fikrin in L inné ve A danson gibi tasnif-
çiler tarafından nasıl y en id en elden geçirilm iş ve kullanılm ış o ld u ğ u
sorulabilir. Kısacası b ü tü n b u sorular, en azından aralarından bazıları
m eşru olacaktır. Fakat ne bun lar ne de ö te k ile r arkeolojinin d üzeyine
uyg u n d u r.
A rk eo lo jin in serbestlik kazandırm ak istediği şey, çeşitli söylemsel
o lu şu m ların devam ed en özelliği ve mesafesi içinde, ilk olarak o luşum
kuralları d ü zeyinde g ö rü n d ü k le ri şekliyle b enzerlikler ve farklılıklar
oy u n u d u r. B u beş farklı görevi içerir:
a) Farklı söylem sel öğelerin , b en z er kurallardan hareketle nasıl
oluşabildiklerini g ö ste rm ek (fiil, özne, nesne, kö k kavram ları gibi,
G en el dilbilgisinin kavram ları doğa ta rih i ve ek o n o m in in y in e de
ço k farklı, y in e de k ö k te n ayrışık olan kavram larıyla aynı d ü ze n le m e
lerd en hareketle, ifade alanı -atfetm e, eklem lem e, gösterm e, tü retm e
te o rile ri- tarafından oluşturulur); farklı oluşum lar arasındaki arkeolojik
izomotfızmleri g österm ek.
b) B u k u ralların han g i ölçü d e aynı şekilde uygulanıp u y g u lan
m ad ık ların ı, aynı d ü ze n içinde sıralanıp sıralanm adıklarını, farklı söy
lem tip leri içinde aynı m o d e le göre d üzenlenip d ü ze n len m ed ik lerin i
g ö sterm ek (genel dilbilgisi atfetm e, eklem lem e, gö sterm e ve tü retm e
te o rile rin i bile art arda ve b u d ü zen içinde sıralar; doğa ta rih i ve zen
g in lik lerin analizi ilk ikisini ve son ikisini y eniden g ru p la n d ırır am a
h e r b irin i tersi b ir d ü ze n in içinde sıralar); h e r o lu şu m u n arkeolojik
modelini tanım lam ak.
c) B irb irle rin d en tam am iyle farklı (değer ve özel karakter ya da
fiyat ve cinssel k arakter kavram ları gibi) kavram ların, uygulam a alan
ları, b içim len m e dereceleri, özellikle tarihsel doğuşları o n ları b irb ir
le rin e b ü sb ü tü n yabancı kıldığı halde, pozitiflik sistem lerinin kollara
ayrılm asında ki onlar b ir arkeolojik izotopiyle donanm ıştır, b en z er b ir
yeri nasıl işgal ettik lerin i g österm ek.
d) B u n a karşılık m u h te m e le n b ir ve aynı sözcükle gösterilm iş olan
b ir ve aynı kavram ın, arkeolojik b akım dan b irb irin d e n farklı iki öğeyi
(başlangıç ve ev rim kavram larının g enel dilbilgisinin ve doğa ta rih i
n in pozitiflik sistem i içinde ne rolü ne yeri ne de oluşum u aynıdır)
nasıl kapsayabildiğim g österm ek; arkeolojik farklılıkları gösterm ek .
e) B ir p o zitiflikten diğerine, bağım lılık ya da tam am layıcılık ilişki
le rin in nasıl ortaya konabildiğim g ö sterm ek (böylece zenginliğin ve
tü rle rin analizine göre, dilin betim len m esi, klasik çağ boyunca, te m
silin kendisini ikiye bö len , gösteren ve tem sil ed e n işaretler teorisi
ku ru lu şu o ld uğu ölçü d e eg em en b ir rol oynar; arkeolojik bağıntıları
gösterm ek .
B ü tü n bu b etim le m e lerin içindeki herh an g i b ir şey etk ilerin , d e
ğiş to k u şların , iletilm iş haberlerin , iletişim lerin tahsis edilm esine da
yanm az. İn k âr etm ek ya da herh an g i b ir zam anda b ir b etim le m e k o
nusu o lu ştu rabildiklerini kabul e tm e m e k de söz k onusu olam az. Fakat
bu b etim lem elere göre ölçülü b ir gerilem eyi kabul etm ek ten , analizin
eleştiri d üzeyini ayarlam aktan, o n ları m ü m k ü n kılan şeyi ortaya koy
m ak tan ziyade; b ir kavram ın b ir başka kavram ü ze rin e yansım asının
gerçekleşebildiği nok taları işaretlem ek, b ir y ö n te m le r ya da te k n ik
ler transferine izin veren izom orfizm i tespit etm ek, genelleştirm elere
olanak tanıyan yakınlıkları, sim etrileri veya benzerlik leri gösterm ek ;
kısacası, değiş tokuş oyu n u için, tarihsel b ir olanaklılık koşulu olan
vek tö rler ve farklı alıcılık (geçirilebilirlik ve geçirilem ezlik) alanını
betim le m e k söz konusudur. P ozitiflikler arası b ir g örünüş, sadece
b ir b irb irin e yakın b ir disiplinler g ru b u değildir; gözlem leneb ilir b ir
ben zerlik fen o m e n i değildir; şöyle ya da böyle b irço k söylem in g e
nel ilişkisi de değildir; aynı zam anda onların iletişim lerinin ilkesidir.
R o u sseau ve o n unla b irlikte başkaları tü rle rin düzenlenişi ve d illerin
başlangıcı ü ze rin d e sırasıyla d ü şü n d ü k le ri için, taksonom iyle dilbilgi
si arasında ilişkiler k u ru ld u ve değiş tokuşlar m eydana geldi; T urgot,
sonra Law ve Petty parayı b ir sim ge olarak in celem ek istedikleri için,
e k o n o m i ile dil teorisi b irb irin e yaklaştı ve b u eğilim lerin izi hâlâ
devam ed iy o r d em em e k gerekir. Fakat eğer hiç değilse arkeolojik b ir
b etim le m e yapm ak isteniyorsa daha ziyade, b u üç pozitiflik ten h er
b iriy le ilgili dü zen lem eler eser, yazar, bireysel varoluş, proje ve g iri
şim ler d ü zey inde b en z er değiş tokuşlarm bulunabileceği şekildedir
d em ek gerekir.
3. A rkeoloji söylem sel ve söylemsel olm ayan kurum lar, politi
pratik olaylar ve e k o n o m ik süreçler gibi oluşum lar arasındaki ilişki
leri de gösterir. B u yaklaşım ların, b ü y ü k kültürel süreklilikleri ortaya
koym ak ya da nedensellik m ekanizm alarını ayırdetm ek gibi b ir am acı
yo ktur. A rkeoloji b ir ifade olguları b ü tü n ü n ü n ö n ü n d e, b u b ü tü n ü
açıklayabilen şeyi (bu, dile g etirm e bağlam larının araştırılm asıdır)
kendi k en d in e sorm az; onlarda dile g etirilen şeyi keşfetm eye de çalış
m az b u , b ir h e rm e n e u tik işidir; kendisinden d o ğ d u ğ u ve ait o ld u ğ u
pozitifliği belirginleştiren o luşum kurallarının, söylem sel olm ayan sis
tem lere nasıl bağlanabildiklerini belirlem eye çalışır. Ö ze l ek lem lem e
b iç im lerin i tanım lam aya çalışır.
Söz gelirni, X V III. yüzyılın sonunda k u ru lm u ş olan klinik tıp ö r
neği, b irço k p o litik olayın, e k o n o m ik fe n o m e n in ve k urum sal deği
şikliğin çağdaşıdır. B u olgularla hastahanelerle ilgili tıbbi b ir ö rg ü t
len m e arasında, en azından sezgisel yolla, bağların bulunab ileceğ in i
dü şü n m e k kolaydır. Fakat b u n u n analizi nasıl yapılır? S em bolik b ir
ifade, k lin ik tıb b ın örgütlen m esin in ve o n u n la birlikte b u lu n a n ta rih
sel süreçlerin içinde, b irb irlerin i yansıtan ve sem bolleştiren, b irb irle
rin in aynası ödevini g ö ren ve anlam larını belirsiz b ir g eri g ö n d e rm e
oyu n u için d e kazanm ış olan iki eşzam anlı ifade görecektir: O n ları
b ir araya g etiren b iç im d e n başka hiçb ir şeyi dile g etirm eyen iki ifade.
B öylece o rg anik dayanışm a, işlevsel bağlantı, dokusal iletişim le ilgili
tıbbi fikirler ve bedensel etkileşim ler h akkm daki b ir analizin lehine
hastalıkların tasn if edilm esiyle ilgili ilkenin yoklu ğ u (hastalıkları yan
sıtırken onlarda da yansım ak için) hâlâ feodal olan tabakalaşm aların,
fonksiyonel ilişkilerin, e k o n o m ik dayanışm aların altında, bağım lılık
ları ve karşılıklı ilişkileri, hayatın b ir-ö rn e k liğ in i k o lle k tif b ir b içim d e
sağlaması gereken b ir to p lu m u ortaya koyan p o litik b ir uygulam aya
uy g u n düşecektir. B u n a karşılık nedensel b ir analiz, p o litik değişm ele
rin ya da ek o n o m ik süreçlerin bilim adam larının bilincini, ilgilerinin
u fk u n u ve y ö n ü n ü , değ er sistem lerini, nesneleri algılam a biçim lerin i
ve rasyonelliklerinin stilini ne ölçüde belirleyebildiğini araştırm ada
ısrar ed ecek ti; böylece, en d ü stri kapitalizm inin işçiye olan ihtiyacı
n ın sayım ını yapm aya başladığı b ir çağda, hastalık toplum sal b ir b o y u t
kazandı: sağlığın sürdürülm esi, iyileşm e, yoksul hastalara yardım , has
talık n e d e n le rin in ve kaynaklarının araştırılm ası devletin, b ir yandan
m asrafını karşılam ak, b ir yandan da d en e tle m e k z o ru n d a b u lu n d u ğ u
k o lle k tif b ir y ü k haline gelm iştir. B u n d a n dolayı b ed e n in b ir çalışma
aracı olarak değerlendirilm esi, tıbbı başka b ilim le rin m o d eli ü z e rin
d en aklileştirm e kaygısı, b ir halkın sağlık düzeyini devam e ttirm e k
için g ö sterilen çabalar, tedaviye, etk ile rin in devam ına, u z u n süreli fe
n o m e n le rin kaydedilm esine gösterilen dikkat b irb irin i izler.
A rk eo lo ji analizini başka b ir düzeye yerleştirir: D ile getirm e, yan
sıtma, sem b o lleştirm e fen o m e n leri arkeoloji için biçim sel b en z er
lik lerin ya da anlam ak tarım ın ın araştırılm asında yalnızca genel b ir
o k u m a n ın sonuçlarıdır; nedensel ilişkilere gelince, onlar bağlam ın ya
da d u ru m u n ve b u n la rın konuşan özne ü ze rin d ek i etk ile rin in d ü ze
yin d e ancak gösterilebilir; söz k onusu fen o m e n ler ve nedensel iliş
kiler h e r koşulda, k en d ilerin d e g ö rü n ü r hale geldikleri pozitiflikleri
ve b u p ozitifliklerin k en d ilerin e göre oluştukları kuralları, sadece b ir
kez gösterebilir. Söylem sel b ir oluşum u belirginleştiren ilişkiler ala
nı, sem b o lleştirm elerin ve so nuçların kendisi yoluyla kavranabildiği,
ku ru lab ild iğ i ve belirlenebildiği yerdir. A rkeoloji, eğer belirli sayıdaki
uygulam alayla ilgili tıbbi b ir söylem e yaklaşıyorsa bu, dile g etirm ed e n
daha az «dolaysız»; fakat konuşan ö zn e le rin bilinciyle yer değiştirm iş
b ir nedensellik ilişkisinden çok daha d o ğ ru d an ilişkileri keşfetm ek
içindir. A rkeoloji, p o litik u ygulam anın tıbbi söylem in anlam ını ve b i
çim in i nasıl belirlediğini değil de, o n u n ortaya çıkm a, bağlanm a ve iş
g ö rm e koşu llarının nasıl ve hangi sıfatla parçası o ld u ğ u n u g ö sterm ek
ister. B u ilişki b irço k düzeyde gösterilebilir. Ö n c e tıbbın k o n u su n u n
parçalanm ası ve sınırlandırılm ası düzeyinde: B u elbette, X V III. y ü zy ı
lın başlangıcından b e ri tıbba dokusal b o zu k lu k lar veya an ato m ik -fiz-
yolojik bağlantılar gibi yeni k onular dayatm ış olan p o litik uygulam a
değildir; fakat o n u n tıbbi nesnelerle ilgili yeni b ir gö sterim alanı aç
mış olm asıdır. B u alanlar y ö n etim yoluyla kuşatılm ış ve gö zetim altına
alınm ış, belirli hayat ve duygu n o rm la rın a göre değerlendirilm iş, b el
gesel ve istatistik kayıt b iç im lerin e göre analiz edilm iş halk tarafından
ve özel tıb b i k o n tro l b içim leriyle birlikte, d ev rim ve N ap o ly o n d ö n e
m in in silahlı halk kitleleri tarafından kuru lm u ştu r. H atta, X V III. y ü z
yılın so n u n d a ve X IX . yüzyılın başında, d ö n e m in e k o n o m ik ihtiyaç
ların ın ve toplum sal sınıfların karşılıklı k o n u m la rın ın b ir fonksiyonu
olarak, tanım lanm ış olan hastahanelere yardım cı k u ru m la r tarafından
ku ru lm u ştu r. Politik u ygulam anın tıbbi söylem le olan b u ilişkisi, aynı
şekilde bu söylem in sadece öncelikli değil aynı zam anda h e m e n h e
m e n tekel sahibi olan d o k to ra verilm iş statüde, d o k to ru n hastahaneye
yatırılm ış hasta ile ya da özel m üşterisi ile arasındaki k urum sal ilişki
biçim in d e, b u bilgi için gerektirilm iş ya da izin verilm iş olan ö ğ retim
ve d ağıtım b iç im le rin d e ortaya çıkm aktadır. N ihayet bireyleri yar
gılam ak, y önetim sel kararlar alm ak, b ir to p lu m u n n o rm la rın ı ortaya
koym ak, b ir başka d ü ze n in çatışm alarını «çözmek» ya da m askelem ek
için dile g etirm ek , to p lu m h akkındaki analizlere ve o nunla ilgili u y
gulam alara doğal m o d eller v erm e k söz konusu old u ğ u zam an, tıbbi
söylem e verilm iş olan işlevin ya da o n d an elde edilen rolün için d e bu
ilişki yakalanabilir. O halde verili b ir to p lu m hakkındaki po litik u y
gulam anın tıbbi kavram ları ve p ato lo jin in te o rik yapısını nasıl k u rd u
ğ u n u veya değiştirdiğini g ö ste rm ek söz konusu değildir; fakat belirli
b ir n esn eler alanına başvuran, tü zü ğ e u y g u n olarak belirlenm iş birço k
bireyin elleri arasında b u lu n a n , nihayet to p lu m içinde bazı işlevleri
yerin e g etirm esi gereken b ir uygulam a olarak tıbbi söylem in, k en d i
sinin dışında b u lu n a n ve söylem sel doğaya ait olm ayan uygulam aların
ü z e rin e nasıl eklem lendiğini g ö ste rm ek söz konusudur.
B u analizde arkeoloji, dile g etirm e ve yansıtm a k o n u ların ı askıya
alıyor ve eğ er daha ö n c e d e n k u ru lm u ş olaylar ya da süreçlerle ilgili
sem b o lik b ir yansım a yüzeyini söylem in içinde g ö rm e k te n kaçınıyor
sa o zam an bu, noktası noktasına b etim len eb ilecek olan ve b ir buluş
ile b ir olayı ya da b ir kavram ile b ir toplum sal yapıyı ilişkiye sokm a
olanağını v erecek nedensel b ir art arda gelişi keşfetm ek için değildir.
Fakat ö te yandan eğ er b en z er b ir nedensel analizi askıda tu tu y o r ve
k o nuşan ö zn e d en dolayı zo ru n lu olan m enzili k ullanm aktan k açın
m ak istiyorsa bu, söylem in eg em en ve te k başına olan bağım sızlığını
sağlam ak için değil; söylemsel b ir u ygulam anın varoluş ve işlev alanını
ortaya çık arm ak içindir. B ir başka ifadeyle söylem ler hakkın d ak i ar
k eo lo jik b etim le m e k en d in i genel b ir tarih b o y u tu içinde açar; b ü tü n
bu k u ru m lar, e k o n o m ik süreçler, söylem sel b ir olu şu m u n k en d ileri
ü ze rin e eklem lenebileceği toplum sal ilişkiler alanını keşfetm eye çalı
şır; söylem in o to n o m isin in ve özelliğinin o n a yine de saf b ir ideallik
ve tam tarihsel bağım sızlık statüsünü nasıl verm ed iğ in i gösterm eye
çalışır; o n u n g ü n y ü z ü n e çık arm ak istediği şey, ta rih in kendisinde,
ken d ileri ö zg ü n tarihsellik tip lerin e sahip olan ve çeşitli tarihsellikle-
rin b ü tü n ü y le ilişki halinde b u lu n a n , belirli söylem tip lerin e yer vere
bildiği b u b elirg in düzeydir.
im d i de sıra, değişim in arkeolojik b etim lem esin in ne o ld u ğ u so
Ş rusunda. İstenilebilecek ya da yapılabilecek b ü tü n te o rik eleştiri
ler geleneksel düşünce ta rih in e yöneltilebilir: A rkeolojinin b irb irin i
izlem e ve zam ansal bağlantı fen o m e n lerin i en azından kendisi için te
m el k o n u olarak alması, o n ları ev rim şem alarına göre analiz etm esi ve
böylelikle söylem lerin tarihsel açılım ını betim lem esi gerekm ektedir.
B u n a karşılık arkeoloji, tarihi sadece o n u d o n d u rm a k için inceliyor
gibi g ö rü n m ek ted ir. B ir yandan, söylem sel oluşum ları b etim le rk e n
o, ta rih te k en dini gösterebilen zam ansal serileri ihm al eder; zam anın
b ü tü n anlarında hiç ayrım gözetm eksizin, aynı şekilde geçerli olan
genel kuralları araştırır: B u d u ru m d a belki ağır ve algılanam az olan
b ir gelişm eye, b ir eşzam anlılığın zorlayıcı b iç im in i dayatıyor olabilir.
D ışarıd an bakıldığında, en d u rg u n figürlerin hızla o rtad an silinm esine
karşılık b u n ca düzensizliğin m eydana geldiği, ken d iliğ in d en böylesine
değişken olan geçm iş k endini d engede tutm ayı sü rd ü rü rk en gelece
ğin k en d in i h ep ö n c e d e n sezip kavradığı yer olan, kendi için d e bu
kadar değişken b u “ düşünceler dünyası”nda arkeoloji, hareketsiz b ir
dü şü n ce tü rü olarak değerlen d irilem ez m i? Ö te yandan yin e o k ro
nolojiye baş v u rd u ğ u zam an, öyle g ö rü n ü y o r ki b u sadece po zitiv ite-
n in sınırlarında iki k ü ç ü k noktayı tespit etm ek içindir: d o ğ d u k ları ve
yo k o ld u k ları anı. Süre sanki sadece b u basit zam an çizelgesini tespit
etm ek için kullanılm ış, b u n u n la birlikte sanki sadece analiz boyu n ca
o rtad an kalkm ış gibi; k ırılm an ın içi boş anında, ani b ir o lu şu m u n
b ir d iğ e rin in y erin i aldığı b u lekesiz ve paradoksal olarak zam andışı
k ırılm an ın içinde sanki sadece zam an varm ış gibi. P ozitiviten in eşza
m anlılığı, y erin e g eçm elerin birdenbireliği ve zam an o rtadan kalkar
ve b u n u n la da tarihsel b ir b etim le m e n in olanağı yok olur. Söylem ,
olu şun yasasına bağlanır ve süreksiz b ir zam andışılığın içine yerle
şir. S öylem parçalar tarafından hareketsizleştirilir; başlangıcı ve bitişi
olm ayan eğreti parçalar. Fakat b o şuna çaba. B irb irin i izleyen b irço k
başsızlık ve sonsuzluk sırayla gizlice çekip g id en b ir sabit g ö rü n tü le r
oy u n u n e b ir hareketi ne bir zam anı n e b ir ta rih i oluşturur.
B u n u n la b irlikte olaylara daha yakından b ak m ak gerekir.
7. Bkz. bu konuda M ichel Serres: Les Anamneses mathematiques (in Hermes ou la communica-
tion, s.78).
verdikleri ve bu bilg in in bilim statüsü ve rolü kazandığı ölçü d e söy
lem sel pratiklerdir. B u düzeyde b ir bilim ler ta rih in e girişm ek, episte-
m o lo jik yapıları d ikkate alm aksızın söylemsel oluşum ları b etim lem ek
değil; b ir bilim in k u ru lu şu n u n ve m u h te m e le n o n u n biçim selleşm eye
geçişinin b ir söylem sel oluşum da, o n u n pozitifliğinin değişim lerinde
olanağını ve etkisini nasıl bulm uş o ld u ğ u n u g österm ektir. B en zer bir
analiz için, o halde söylem sel pratik ler h akkındaki b ir tanım d an h a
reketle b ilim lerin ta rih in in profilini çıkarm ak; hangi düzen e g öre ve
han g i değişm eler sayesinde, y erini epistem olojikleştirm e süreçlerine
nasıl bırakabildiğini, bilim selliğin n o rm la rın a nasıl ulaşabildiğini ve
belki de b içim selleştirm e eşiğine kadar nasıl uzanabildiğim tanım la
m ak söz ko n usudur. B ilim lerin tarihsel y o ğ u n lu ğ u içinde, söylemsel
pratiğin d üzeyini araştırırken o n u d e rin ve tem el b ir düzeye (her g eo
m e trid e n ö n ce, düzensiz ve parçalanm ış olarak verilen bu yery ü zü n e,
b ü tü n astro n o m ilerin b ö lü n m ü şlü ğ ü içinde parıldayan b u g ö k y ü zü
ne), yaşanmış te crü b e zem in in e g eri g ö n d e rm e k gibi b ir isteğim iz
yok; sadece bilgiyi, epistem olojik b içim leri ve b ilim leri, b ü tü n fark
lılıklar, ilişkiler, mesafeler, d engelenm eler, bağım sızlıklar, o to n o m ile r
o y u n u n u ve kendi öz tarihselliklerinin birbirleriyle eklem len m e b içi
m ini pozitiflikler arasında g ö sterm ek istiyoruz.
Söylem sel o luşum ların, pozitifliklerin ve bilginin, epistem olojik
biçim ler ve b ilim ler ile olan ilişkilerinin içinde analizi, b ilim ler ta rih i
n in başka m ü m k ü n b iç im le rin d en ayırtedilebilm esi için, epistememn
analizi adı verilm iş olan şeydir. B elki, bu epistemenin dünyanın b ir viz
y on u , b ü tü n bilgilerde o rtak ve h e r b ir bilgiye aynı n o rm la rı ve aynı
postülatları dayatacak olan b ir tarih dilim i, aklın genel b ir evresi, b ir
çağın in san larının kendisinden kaçıp kurtulam ayacağı belirli b ir d ü
şünce yapısı, o rtak b ir el tarafından herkes için yazılmış b ü y ü k m ev
zuat gibi b ir şey o ld u ğ u n d a n kuşkulanılacaktır. Episteme ile gerçek
te, ep istem o lo jik biçim lere, bilim lere, m u h te m e le n biçim sel yapılara
kavuşm uş sistem lere yer veren söylem sel p ratikleri, belirli b ir çağda,
birleştirebilen ilişkiler b ü tü n ü ; b u söylemsel o luşum ların h e r b irin
de, epistem olojikleşm eye, bilim selliğe, biçim selleştirm eye geçişlerin,
kendisine g öre k u ru ld u ğ u ve işlediği biçim ; aynı zam anın içine g ire
bilen, b irb irlerin e bağlanabilen ya da zam anın içinde d engelen eb ilen
bu eşiklerin dağılım ı; b irb irin e yakın fakat b irb irin d en ayrı söylemsel
pratik lerd en doğdu k ları ölçüde epistem olojik biçim ler ya da b ilim
ler arasında varolabilen yanal ilişkiler kastedilir. E pistem e, h e r tü rlü
bilim in ö tesine geçtiğinden, b ir ö zn en in , b ir aklın ya da b ir çağın en
yüksek birliğini gösterecek olan b ir bilgi biçim i veya b ir rasyonellik
tipi değildir; söylemsel d ü ze n le rin seviyesinde analiz edildiği zam an
bilim lerin arasında, belirli b ir çağ için, keşfedilebilecek olan ilişkiler
b ü tü n ü d ü r.
Epistemenin tanım lanm ası d em ek ki b irço k tem el k arakteri o rta
ya koym aktadır: E pistem e tüketilem ez b ir alanı açar ve bu alan asla
kapatılam az; o n u n b ir çağın b ü tü n b ilg ilerin in kendisine bağlı b u
lu n d u ğ u postülatlar sistem ini y eniden k u rm a k gibi b ir am acı y o k tu r;
am a sonsuz b ir ilişkiler alanını baştan sona k atetm ek gibi b ir am acı
vardır. Ü stelik epistem e, b ir gü n g ö rü n e n sonra da b ird en bire o r
tadan silinip gid ecek olan hareketsiz b ir b içim değildir: E pistem e,
ku ru lan ve b o zulan kesilem elerin, d en g e le n m elerin , rastlaşm aların
belirsiz h areketlilikteki b ir b ü tü n ü d ü r. Ayrıca, bilim ler, epistem o lo
jik biçim ler, pozitiflikler ve söylem sel p ratikler arasındaki ilişkilerin
toplam ı olarak, epistem e, belirli b ir anda, ken d in i söylem e dayatan
çelişkiler ve sınırlam alar o y u n u n u yakalam a olanağı verir: Fakat bu
sınırlam a, bilgisizliği bilgililiğin, hayali akıl y ü rü tm e n in , görü n ü şlere
bağlılığı d örtbaşı m a m u r te c rü b e n in ve düş kurm ayı çıkarsam aların
ve tü m d e n g elim le rin karşısına koyan olum suz b ir sınırlam a değildir;
epistem e te k n ik yetersizlikler, zihinsel alışkanlıklar ya da gelen ek ta
rafından ko n ulm uş sınırlar hesaba katıldığında, b ir çağda bilin eb ilen
şeyler değildir; söylem sel p ratik lerin pozitifliği içinde, epistem olojik
b iç im le rin ve bilim lerin varoluşunu m ü m k ü n kılan şeylerdir. N ihayet,
epistem e h akkındaki analizin k ritik soruyu (M adem bilim diye b ir
şey var, h u k u k u ya da m eşruiyeti nedir?) y eniden ele alm anın b ir b içi
m i olm adığı görülüyor. B u soru, verilm iş olm ak olgu su n u n b u bilim
için olu şu n u kendi k en d in e so rm ak için ancak b ilim in verisini kabul
ed en b ir so rudur. B ilim sel söylem in karm aşıklığı içinde, o n u n oyuna
so k tu ğ u şey, b ir bilim olm a hakkı değil, b ir bilim olarak varolduğu
olgusudur. Y in e o n u n b ü tü n bilgi felsefelerinden ayrıldığı n o k ta, bu
olguyu, o lg u yu ve h u k u k u aşkın b ir ö zn e d e tem ellen d irecek olan b ir
ilk bağışlam a anm a değil de b ir tarihsel pratik sürecine bağlam asıdır.
f) Başka arkeolojiler.
B ir so ru askıda kalıyor: B ir bilg in in düzenlenişini apaçık göstere
cek fakat o n u epistem olojik b iç im le rin ve bilim lerin doğ ru ltu su n d a
analiz etm ey i d ü şünm eyecek olan b ir arkeolojik analiz kavranabilecek
m idir? Epistemeye d o ğ ru olan eğilim arkeolojiye açılabilen tek eğilim
m idir? A rkeoloji tek başına, b ilim lerin ta rih in i in c ele m e n in belirli b ir
biçim i o lm ak z o ru n d a m ıdır? Başka b ir ifadeyle, şim diye kadar k en d i
ni bilim sel söylem lerin bölgesiyle sınırlayarak arkeoloji, aşam adığı b ir
zo ru n lu lu ğ a b o y u n m u eğdi ya da özel b ir ö rn e k üzerin d e, b ü sb ü tü n
başka b ir gelişm eye sahip olabilen analiz b içim leri m i tasarladı?
Şu anda b u soruya kesin olarak cevap v erm ek için p ek az ilerlem e
kaydettim . Fakat genellikle yapılm ası gereken p e k ço k kanıtlam aya
ve d enem ey e bağlı olarak, farklı yönlerde gelişecek olan arkeolojiler
d ü şü n ü y o ru m . Ö rn e ğ in , «Cinsellik» h akkında arkeolojik b ir b e tim le
m e olsun. A rtık , o n u n , epistcmeye d o ğ ru nasıl yöneltilebileceğini daha
iyi g ö rü y o ru m : C inselliğin biyolojisi ve psikolojisi gibi epistem o lo
jik b iç im le rin X IX . yüzyılda hangi tarzda oluştukları ve han g i kopuş
ile F re u d ’la birlikte, bilim sel b ir söylem in k u ru ld u ğ u gösterilecektir.
B u n u n la b irlikte b ir başka analiz olanağı da var: Belirli b ir çağda b ir
sosyal yapıda, bilinçsiz b ir kalabalıkta ya da belirli b ir ahlaksal dav
ranışta, o n u n ilkesini araştırm ak suretiyle insanların cinsel davranı
şını in celem ek yerine, insanların cinsellik h akkında d üşünebild ik leri
şeyi (hakkında nasıl dinsel y o ru m la r yapılıyor, hangi d eğerlend irm ey i
ya da han g i ayıplam ayı ona dayandırıyorlar, cinsellik han g i d ü şü n
sel ve ahlaksal çatışm aları varedebiliyor) b etim le m e k yerine, b ü tü n
b ir söylem sel pratiğin, b u tem sillerde old u ğ u gibi, b u davranışlarda
da kapsanm ış b u lu n u p bulunm adığı; bilim sel b ir söylem e d o ğ ru olan
h e r y ö n elim in dışında, cinselliğin haklarında konuşulabilen (ya da k o
nuşulm ası yasaklanm ış olan) b ir n esneler toplam ı, lirik ifadelerin ya
da hukuksal yap tırım ların söz k onusu old u ğ u b ir m ü m k ü n ifadeler
alanı, kuşkusuz kavram ların ya da tem aların basit biçim i altında o rta
ya k o n ab ilen b ir kavram lar toplam ı, davranışların tutarlılığında ya da
yap tırım sistem lerinde g ö rü n eb ilen b ir seçim oyunu olup olm adığı
sorulacaktı. Böyle b ir arkeoloji, eğer g örevinde başarılı olsaydı cinsel
likle ilgili yasaklam aların, dışlam aların, sınırlam aların, d e ğ e rlen d irm e
lerin , ö zg ü rlü k lerin , ihlallerin, b ü tü n sesli ya da sessiz g ö rü n ü şlerin in
belirli b ir söylem sel pratiğe nasıl bağlandığını gösterecekti. A rkeoloji
belirli b ir «konuşm a ta rz ım ı, elbette cinselliğin arkasındaki gerçeklik
olarak değil fakat ona göre b etim lenebileceği boyutlardan b iri olarak
gösterecekti ve b u konuşm a tarzının, bilim sel söylem lerin içinde değil
de b ir yasaklar ve değerler sistem inin içinde nasıl kapsandığı göste
rilecekti. B öylelikle analiz epistemen in y ö n ü n d e değil fakat etik adı
verilebilecek o şeyin y ö n ü n d e yapılacaktı.
İşte başka b ir m ü m k ü n yö n elim ö rn eğ i daha. B ir tabloyu analiz
etm ek için, ressam ın gizli söylem i y en id en kurulabilir; sonuç olarak
sö zcü k lerin içine değil am a çizgilerin, yüzeylerin ve ren k le rin içi
ne girm iş olan n iy etlerin in fısıltısını y en id en b u lu n m a k istenebilir;
dünya h ak k ındaki v izyonunu o luşturduğu kabul edilen olan b u ö r
tü lü felsefe açığa çıkarılm aya çalışılabilir. B u n a parelel olarak, bilim i
ya da en azından çağın kanaatlerini sorgulam ak ve ressam ın onlardan
ö d ü n ç alabildiği şeyleri bilm eye çalışm ak m ü m k ü n olur. A rkeolojik
analizin b ir başka am acı daha olacaktır: A rkeoloji m e k ân ın , m esafe
n in , d erin liğ in , rengin, ışığın, oranların, hacim lerin , çevre çizgilerinin,
b ir söylem sel pratiğin içinde düşünülm üş, adlandırılm ış, ifade edilm iş,
kavram sallaştırılm ış olup olm adıklarını, b u söylemsel pratiğin k en d i
sine yer verdiği bilg in in te o rile r ve belki de spekülasyonlarda, ö ğ retim
b iç im le rin d e ve reçetelerde old u ğ u gibi, davranışlarda, teknik lerd e ve
ressam ın yaklaşık aynı el h areketinde kapsanm ış olup olm adığını araş
tıracaktı. S ö zcü k lerin kullanılm ayacağı özel b ir dile sahip olacak olan
resim in, ...anlam ına g elm en in ya da «demek» o lm an ın belirli b ir tarzı
o ld u ğ u n u g ö sterm ek söz k onusu olm ayacaktı. H iç değilse, b o y u tla
rın d a n b irin d e , o n u n teknik lerd e ve etkilerde v ü c u t bulan b ir söylem
sel p ratik o ld u ğ u n u g ö ste rm ek gerekecekti. Böyle betim len d iğ in d e,
resim , daha sonra uzayın m addeselliği içinde kopyalanm ası gerekecek
olan saf b ir g ö rm e değil, sessiz ve sürekli içi boş olan anlatım ları daha
sonraki y o ru m lam alar tarafından kurtarılm ası gerekecek olan, daha
ziyade çıplak b ir hareket değildir. O yo lu n u h e m bilim sel bilgilerden
h e m de felsefi tem alardan bağım sız olarak b ü tü n ü y le b ir bilg in in p o
zitifliği tarafından kateder.
B ana öyle g ö rü n ü y o r ki siyaset bilgisi konu su n d a da aynı tip ten
b ir analiz yapm ak m ü m k ü n d ü r. B ir to p lu m u n , b ir g ru b u n ya da bir
sınıfin siyasi tu tu m u n u n , belirli ve b etim le n eb ilir b ir söylem sel p ra
tiğin için d e yer alıp alm adığı görülm eye çalışılacaktır. B u pozitiflik,
kesinlikle, n e d ö n e m in siyaset te o rileriy le ne de e k o n o m ik belirle
m elerle aynı zam ana rastlamaz: Siyasetin dile g etirilm e lerin in nesnesi
olabilen şeyleri, bu dile g e tirm e n in alabildiği biçim leri, siyasette açığa
çıkm ış b u lu n a n kavram ları ve siyasette işlev g ö ren stratejik seçim leri
tanım lar. B u bilgi, pozitifliğin kendisine yer verebildiği ve h e r zam an
m ü m k ü n olan episteme d o ğ ru ltu su n d a değil de tu tu m lar, m ücadeleler,
çatışmalar, kararlar ve taktikler d o ğ ru ltu su n d a analiz edilir. P ratiğin
ikinci b ir teo rileştirilm esinin düzeniyle ilgili olm ayan ve te o rin in u y
gulam aya k o nuluşu da olm ayan b ir siyaset bilgisi, böylelikle ortaya
konulabilir. B u bilgi, başka p ratikler arasında açılan ve o n la rın ü ze rin e
ek lem len en b ir söylem sel pratik tarafından düzenli olarak o lu ştu ru l
d u ğ u n d an dolayı, «nesnel veriler»in ve gerçek p ratik lerin b irço ğ u n u
az ya da ço k eksiksiz b ir biçim d e «yansıtacak» olan b ir ifade değildir.
D aha baştan, aynı zam anda, özelliğini, işlevlerini ve ilin tilerin in ağını
b u ld u ğ u farklı p ratik lerin alanı içine kaydedilir. E ğ er böyle b ir ta
nım lam a m ü m k ü n olsaydı, öyle g ö rü n ü y o r ki b ir pratiğin ve siyasi b ir
te o rin in n ere d en eklem lendiğini anlam ak için bireysel ya da k o llek tif
b ir bilinç anından geçm eye ve bu bilincin, hangi ölçüde, b ir yandan
sessiz d u ru m la rı ifade edebildiğini, ö te yandan, te o rik doğrulara kar
şı duyarlı gö rülebildiğini araştırm aya ihtiyaç kalm ayacaktı. Y in e eğer
bu tanım lam a m ü m k ü n olsaydı b ir bilinç haliyle ilgili psikolojik b ir
p ro b lem ortaya atılm ak z o ru n d a kalınm ayacak; fakat b ir bilgin in o lu
şu m u n u ve d ö n ü şü m lerin i analiz e tm e k zo ru n d a kalınacaktı. P ro b lem
ö rn eğ in , n e hangi andan itibaren dev rim ci b ir bilincin ortaya çıktığını
n e de e k o n o m ik koşulların ve te o rik açıklam a işinin, bu bilincin d o
ğuşunda han g i karşılıklı rolleri oynayabildiklerini belirlem ek olacak
tı; d ev rim ci insanın genel ve ö rn e k biyografisini y en id en çizm ek ya
da o n u n projesinin kaynağını bulm ak söz konusu olm ayacaktı; fakat
tu tu m la rın ve stratejilerin içinde kapsanm ış olan, to p lu m hakk ın d a
b ir teo riy e yer veren, b irb irlerin in içine girm eye ve karşılıklı olarak
b irb irlerin e d önüşm eye çalışan b ir söylem sel pratiğin, d evrim ci b ir
bilg in in nasıl o lu ştu ğ u n u g ö ste rm ek söz konusu olacaktı.
Biraz ö n ce sorulm uş olan “ A rkeoloji sadece bilim lerle m i m eşgul
olur? A rk eo lo ji bilim sel söylem ler hakkındaki analizde başka b ir şey
değil m idir?” sorularına şim di cevap verilebilir. B u cevap da ik in
ci kez verilm iyor. A rk eo lo jin in betim lem eye çalıştığı şey, özel yapısı
için d ek i bilim değil, bilginin ço k değişik olan alanıdır. Ü stelik eğer
arkeoloji, epistem olojik b içim ler ve bilim ler ile olan ilişkisi içinde
bilgiyle m eşgul olursa bilgiyi, farklı b ir y önde de sorgulayabilir ve
b ir başka ilişkiler ağı içinde de o n u betim leyebilir. Epistemeye d o ğ ru
olan y ö n elim şim diye kadarki te k araştırm a oldu. B u n u n sebebi, hiç
kuşkusuz k ü ltü rlerim izi karakterize ed en b ir eğilim le söylem sel o lu
şum ların epistem olojikleşm eyi sü rdürm eleridir. P ozitiflikler alanının
ortaya çıkabilm esi bilim lerin, o n ların ta rih lerin in , tu h a f b irlik lerin in ,
dağılım larının ve k o p u k lu k la rın ın incelenm esi yoluyla olur; söylem
sel oluşum lar o y u n u n u n yakalanabilm esi, bilim sel söylem lerin k ü çü k
aralığı içinde olanaklıdır. E n verim li, arkeolojik betim lem eye en açık
d ö n em in , R ö n e san s’tan X IX . yüzyıla, b u kadar pozitifliğin ep istem o -
lojikleşm esini gözler ö n ü n e serm iş b u lu n a n bu «klasik çağ» olması,
bu koşullarda şaşırtıcı değildir; söylem sel o luşum ların ve bilgiyle il
gili özel d ü ze n le m elerin , bilim sellik ve biçim selleştirm e d ü zey lerin in
ulaşm akta en fazla zorlandıkları yerde şekillenm iş olm aları da şaşırtıcı
değildir. Fakat eleştirinin can alıcı noktası oradadır; bu, arkeoloji için
z o ru n lu b ir alan değildir.
Sonuç
ü tü n b u kitap b oyunca, şöyle ya da böyle, «yapısalcılıksan veya
genel olarak b u sözcükle kastedilen şeyden, kendinizi k o ru m a
ya çalıştınız. O n u n n e y ö n te m le rin i ne kavram larını kullanm adığı
nızı, dilbilim sel b etim le m e yollarına g ö n d e rm e d e bulunm ad ığ ın ızı,
hiçb ir biçim selleştirm e endişesi taşım adığınızı ileri sürdünüz. Fakat
b u farkların anlam ı nedir? Yoksa yapısal analizlerde p o z itif olarak var
olabileni, b u analizlerin kesinlik ve kanıtsal etk in lik hakkın d a sahip
olabildiklerini ortaya koym ada başarısız m ı oldunuz? Yoksa in cele
m eye çalıştığınız alan b u tü r b ir g irişim e u y g u n değil ve zenginliği
içine h ap setm ek istediğiniz şem alardan kaçıp ku rtu lm ay ı sürdürdü
m ü? Ü stelik gayet laubali b ir şekilde, y ö n te m k o n usundaki güçsüz
lü ğ ü n ü z ü m askelediniz; gerçek yapısal b ir analizden sizi ayrı tu tan ve
h e r zam an da ayrı tutacak olan o rtad an kaldırılam az mesafeyi, apaçık
olarak ileri sürülm üş b ir ayrım olarak şim di bize tak d im ediyorsunuz.
Ç ü n k ü bizi yanıltm ayı başarm ış değilsiniz. K ullanm adığınız y ö n
te m le r tarafından bırakılm ış b oşluğun içinde, dilleri ya da m itleri,
edebi eserleri ya da ö yküleri b etim leyen kavram serileri tarafından
şim di kabul edilm iş olan kavram lara yabancı gibi g ö rü n e n b ü tü n b ir
kavram lar serisini alaşağı ettiğiniz; oluşum lardan, pozitifliklerden, bil
gid en , söylem sel p ratiklerden, h e r adım da tekilliğinin ve harik a g ü ç
le rin in altını çizm ekle ö v ü n d ü ğ ü n ü z b ü tü n b ir te rim le r b ü tü n ü n d e n
söz ettiğiniz d o ğ ru d u r. Fakat yapısalcılığın tem el ko n u ların d an ; en
tartışm alı p ostülatlarını, en kuşkulu felsefeyi oluşturan aynı tem el k o
n u ların d an bazılarını, b u tuhaflıklara in d irg en em ez olan b ir alanda
d eğ e rlen d irm e k girişim inde b u lunm am ış olsaydınız, tü m b u tuhaflık
ları icat etm ek z o ru n d a kalacak m ıydınız? H e r şey, deneysel ve ciddi
b ir işi değil; fakat o n u n z o ru n lu ilk elerinden, daha ço k g enellem eleri
olan iki ya da üç tem ayı, analizle ilgili çağdaş y ö n tem lere sanki sahip
m işsiniz gibi cereyan etm ektedir.
B u n d an dolayıdır ki söylem in ö zg ü n bo y u tların ı k ü çü ltm ek ,
o n u n özel düzensizliğini savsaklamak, girişkenlik ve özgürlükle il
gili içerebildiği şeyleri gizlem ek, dilde ortaya çıkardığı dengesizliği
g id e rm e k istediniz; b u açılışı y en id en kapatm ak istediniz. Belirli b ir
dilbilim b içim i gibi, konuşan özneye aldırm am aya çalıştınız; b ü tü n
an tro p o lo jik g ö n d e rm e le rin hakkındaki söylem in gerçekleşebileceği
ne, sanki h erh a n g i b ir kişi tarafından h iç b ir şekilde dile getirilm em iş
gibi, sanki özel koşullar için d e doğm am ış gibi, sanki b etim le m e lerin
iç in d en geçm em iş gibi, sanki hiç kim seyi ilg ilen d irm iy o rm u ş gibi
in celen eb ileceğine inandınız. S onunda, ona eşzam anlılık ilkesini u y
guladınız: Söylem in, belki dilin tersine, te m eld en tarihsel o ld u ğ u n u ,
elde b u lu n a n öğ elerd en değil, açıldığı zam anın dışında analiz edile
m eyecek gerçek ve ardışık olaylardan k u ru lm u ş o ld u ğ u n u düşünm eyi
reddettiniz.
-H aklısınız: Söylem in aşkınlığım kabul etm ed im , tanım lark en bir
öznelliğe bağlam ayı red d e ttim , tarihsel karak terin i, ilk olarak ve sanki
genel biçim i olm ak zorundaym ış gibi d eğ e rlen d irm e d im . Fakat b ü
tü n bunlar, dilin alanında d enenm iş olan kavram ları ve y ö n tem leri,
dilin alanının ötesine uzatm aya tahsis edilm iş değildi. S öylem den b ah -
setriysem b u , dilin m ekan izm aların ın ya da süreçlerin in söylem de b ü
tün ü y le devam ettiğ in i g ö sterm ek için değildi; fakat daha ziyade, sözel
ed im lerin y o ğ u n lu ğ u içinde, m ü m k ü n analiz d ü zeylerinin çeşitliliğini
g ö sterm ek için; dilbilim sel yapılaşma ya da yorum lam a y ö n te m le rin in
yanında, ifadeler, ifadelerin oluşum ları ve söylem e özgü d ü ze n le m e
ler h ak k ın d ak i özel b ir b etim le m e n in gerçekleştirilebileceğini göster
m e k içindi. K onuşan özneye olan g ö n d e rm e le ri askıya aldıysam bu,
b ü tü n k onuşan ö zn eler tarafından aynı şekilde uygulanabilm iş olan
ku ru lu ş yasalarını ve b içim leri keşfetm ek için değildi, b ir çağın b ü tü n
insanlarında o rtak olacak olan b ü y ü k evrensel söylem i k o n u ştu rm ak
için de değildi. T am tersine, ayrım ların n elerd en ibaret o ld u ğ u n u , in
sanların, aynı söylem sel pratiğin içinde, farklı konulardan söz e tm e
le rin in , b irb irin e zıt kanılara sahip olm alarının, çelişkili seçim lerde
b u lu n m a la rın ın nasıl m ü m k ü n o ld u ğ u n u ve söylem sel pratik lerin
b irb irlerin d e n nasıl ayrıldıklarını g ö ste rm ek söz konusuydu. Kısacası,
özn e so ru n u n u o rtad a n kaldırm am ayı istedim ; ö zn e n in söylem lerin
çeşitliliği için de işgal edebildiği d u ru m la rı ve işlevleri tanım lam ak is
ted im . N ihayet, şunu tespit edebildiniz: T arihi inkâr etm ed im , farklı
düzeylerdeki d ö n ü şü m leri g ö ste rm ek için değişim in genel ve içi boş
kateg o risin i askıya aldım ; h e r söylem sel pratik konusunda, o n u n y ı
ğılm a, dışarı atm a, y en id en aktifleşm eyle ilgili kurallarını, türem eyle
ilgili ö zg ü n b iç im lerin i ve çeşitli art arda gelişler k o n usundaki bağlan
m a d ü zeniyle ilgili özel b iç im lerin i b etim le m e k için, tekbiçim li b ir
zam ansallaştırm a m o d elin i reddettim .
D e m e k ki yapısalcı girişim i m eşru sınırlarının ötesine g ö tü rm e k
istem edim . Tabii, h ak k ım ı rahatlıkla teslim edeceksiniz ki Kelimeler ve
Şeylerde, yapı te rim in i te k b ir defa bile kullanm adım . E ğ er b u n u ço k
istiyorsanız, «yapısalcılık» k o n usundaki p o le m ik le ri bırakalım . O n lar
b u g ü n çalışanlar tarafından te rk edilm iş bölgelerde güçlükle yaşıyor;
sonuç verebilen b u m ücadele şim di, artık, ancak m im ik sanatçıları ve
panayır o y u n cu ları tarafından yönetiliyor.
-B u p o le m ik le rd e n k u rtu lm a k istem eniz boşuna, so ru n d an ka
çam ayacaksınız. Ç ü n k ü soru n , sahibi b u lu n d u ğ u m u z yapısalcılığa
ait değildir. O n u n d o ğ ru lu ğ u n u ve etkinliğini bilerek ve isteyerek
kabul ediyoruz: B ir dili analiz etm ek söz konusu old u ğ u zam an m i
to lo jilerin , halk hikâyelerinin, şiirlerin, rüyaların, edebi eserlerin, b el
ki film lerin yapısal analizi, onsuz b irb irlerin d e n ayırt edilem eyecek
olan ilişkileri gösterir; karşıtlık biçim leri ve bireyselleşm e ölçütleriyle
tekrarlayan ö ğeleri tanım lam a ve d en k lik le rin ve d ö n ü şü m kuralla
rın ın k u ru lu ş ilkelerini de ortaya koym a olanağını verir. Başlangıçta
bahsedilen bazı üstü kapalı geçişlere rağm en, şim di insanların dilinin,
bilinçaltının, hayal g ü c ü n ü n yapının yasalarına u y d u ğ u n u kolaylık
la kabul ediyoruz. Fakat kesinlikle reddettiğim iz şey, sizin yaptığınız
şeydir: A rdı ardına gelişlerin içindeki bilim sel söylem lerin, oluşan bir
aktiviteye başvurm aksızın, bilim sel söylem lerin duraksam alarının içi
n e kadar b ir ilk tasarının ya da tem el b ir erekselliğin açılışını kabul
etm eksizin, o n ları b irb irin e bağlayan ve y eniden yakalayabildiğim iz
noktaya k adar g ö tü ren d erin sürekliliği y eniden bulm aksızın analiz
edilebilm esi; böylelikle aklın o lu şu m u n u n çözülebilm esi ve d üşünce
tarih in in h e r tü rlü öznellik göstergesinden kurtarılabilm esidir. Tar
tışmayı yoğunlaştırıyoruz: K uruluş ö ğeleri ve kurallarına dayanarak,
genel olarak dilden, b ir başka yerde ve b ir başka zam anda m itlerin
dili olan b u d ilden ya da bilinçaltım ızın veya eserlerim izin dili olan,
h e r şeye rağ m en biraz tu h a f olan bu dilden bahsedilebildiğini kabul
ediyoruz; fakat bilgim izin dilini, burada ve şim di kullandığım ız bu
dili, bize b u n ca ö tek i dilleri analiz edebilm e olanağını veren bu yapı
sal söylem in kendisini, tarihsel derinliği içinde, o rtadan kaldırılam az
olarak g ö rü y o ru z. B u n u n , kendisinden, yavaş d o ğuşundan, b u g ü n k ü
d u ru m u n a k adar getiren b u gizli olu şu m u n d an hareketle o ld u ğ u n u ,
yapılara dayanarak diğ er söylem lerden bahsedebildiğim izi y in e de
unutam azsınız; b u n u n olanağını ve h akkını bize verm iş olan bu o lu
şum d u r; b u oluşum , şeylerin kendisinden hareketle etrafım ızda b u g ü n
g ö rd ü ğ ü m ü z gibi d ü zen len d ik leri k ö r işi oluşturur. H in t-A v ru p a ef
saneleri ya da R a c in e ’in trajedileri çözüm lendiği zam an öğeler, iliş
kiler ve süreksizliklerle oynanır, b u n u ço k istiyoruz; konuşan ö zn eler
ü ze rin e b ir sorgulam adan olabildiğince kaçınıyor, b u n u da kabul ed i
yoruz; fakat analizin akışını tersine çe v irm ek için, o nları m ü m k ü n k ı
lan söylem b iç im lerin e kadar g eri g itm ek için ve b u g ü n kendisinden
söz ettiğim iz aynı y eri y en id en tartışm a k o nusu yapm ak için başarılı
olm uş b u girişim lere dayanabildiğim izi kabul etm iyoruz. Ö zn elliğ in
k en d ilerin d e b elirginlik kazandığı b u analizlerin tarih i, kend i aşkın-
sallığının ö zü n ü korur.
-B an a öyle g ö rü n ü y o r ki tartışm anın ve dayanağım ızın yeri, en
ince ayrıntısına kadar incelenm iş yapısalcılık so ru n u n d a o ld u ğ u n d an
daha çok, gerçekte burasıdır. S öylem em e izin verin, sizin de gayet
iyi bildiğiniz gibi, şu an söylem inizi anlayabilm em , y o ru m lam ak için
özel olarak uğraşm adığım düşünülürse elbette keyfidir. «Elbette, d i
y o rd u n u z sessizce, açıkladığım ız g eri plandaki tü m kavgalara rağm en,
d e d ü k tif söylem lerin oluştu ğ u n u b u n d a n böyle kabul etm ek z o ru n
dayız; elbette, b ir ru h u n ta rih in d en , b ir varoluş tasarısından daha çok,
felsefi b ir sistem in m im arisinin b etim len d iğ in i kabul etm ek z o ru n
dayız; h ak larında ne d ü şünürsek d üşünelim , elbette edebi eserleri b ir
bireyin yaşanmış tecrü b esin e değil de dilin yapılarına bağlayan bu
analizlere izin v erm em iz gerekir. E lbette, vaktiyle bilincin ü stü n lü ğ ü
ne dayandırdığım ız b ü tü n bu söylem leri b ir yana bırakm ak zo ru n d a
kaldık. Fakat y arım asırdan daha fazla b ir zam andan b e ri k aybetti
ğim iz şeyleri şim di, k en d ilerin e b aşvurduğum uz b ü tü n b u analizler
hakkındaki çö zü m lem e ya da en azından tem el sorgulam ayla ikinci
d ereced en g eri alm ak istiyoruz. B ü tü n bu analizlerin n ere d en geldiği
ni, k en d ilerin i kavram aksızın iç lerin e nüfuz ed en tarihsel k ad erin ne
o ld u ğ u n u , h angi nahifliğin k en d ilerin i m ü m k ü n kılan koşullara karşı
o n ları k ö r kıldığını, tam oluşm am ış pozitiv izm lerin in hangi m etafizik
du v arın içine çekildiklerini onlara soracağız. İşte o zam an, bilinçaltı
nın, inan d ığ ım ız ve doğruladığım ız gibi, bilincin saklı sınırı olm adığı
sonuç olarak önem siz kalacak; b ir m ito lo jin in artık dünyanın b ir viz
y o n u ve b ir ro m an ın yaşanmış b ir te c rü b e n in dış g ö rü n ü şü n d en başka
b ir şey olm adığı önem siz olacak; ç ü n k ü b ü tü n b u yeni «gerçeklikler»i
ortaya koyan aklı, işte b u aklı y u k arıd an gözetim altında tu tu y o ru z:
ne o n e o n u n geçm işi; ne o nu m ü m k ü n kılan şey ne de o n u bizim
yapan şey aşkın alana tahsis edilm işlikten kaçıp kurtulam az. Başlangıç,
ilk k u ru lu ş, teleolojik bakış açısı, zam ansal süreklilik hakkın d ak i asla
vazgeçm em eye iyice karar verdiğim iz soru; şim di akla aittir. B u g ü n
bizim d ü şü n cem iz olarak güncelleşen, tarihsel-aşkm sal alanda devam
ettireceğ im iz düşü n ce b u düşüncedir. B u n d an dolayı, ancak b ü tü n
yapısalcılıkları ister istem ez desteklem ek zo ru n d a kaldığım ız takdirde,
k en d im izin ta rih i olan b u düşü n ce ta rih in e değindiğim izi kabul ed e
bileceğiz; X IX . yüzyıldan b eri o n u başlangıç ve öznellik pro b lem a-
tiğine bağlam ış olan b ü tü n bu aşkınsal bağların çö zü ld ü ğ ü n ü ancak
kabul edebileceğiz. K endisinde m ülteci olarak b u lu n d u ğ u m u z fakat
sağlam b ir b içim d e zapt etm ek istediğim iz bu kaleye yaklaşan kişiye,
kutsal şeylere saygısızlık etm esini engelleyen b ir tavırla, tek rar ed ece
ğiz: N oli tangere*».
O ysa ilerlem eye ayak diredim . N e başarım dan ne de silahlarım dan
em in o ld u ğ u m için değil. Fakat asıl olanın düşünce tarih in i aşkın bir
alana olan bağım lılığından k u rta rm a k o ld u ğ u n u şu anda farkettiğim
için. B e n im için p ro b lem kesinlikle, bilg in in o luşum una ya da k an ıt
larını dilin alanında gösterm iş olan k ateg o rile r h akkındaki bilim lerin
doğu şu n a u ygulam ak suretiyle düşünce tarih in i yapısallaştırm ak d e
ğildi. Söz k o n usu olan, h iç b ir te leo lo jin in peşinen o rtad an kaldıram a
yacağı b ir süreksizliğin içinde, b u ta rih i analiz etm ek; ö n c e d e n sahip
o lu n an h iç b ir bakış açısının y en id en kapatam ayacağı b ir dağılm anın
içinde o n u tespit etm ek; hiçb ir aşkmsal k u ru m u n ö zn e n in b içim in i
kendisine dayatamayacağı b ir genelliğin içinde o n u kendisini açmaya
bırakm ak; h iç b ir g ü n d o ğ u m u n u h ab e r v erm eyecek olan b ir zam an -
sallığa o n u açm aktı. Söz konusu olan, b ü tü n aşkmsal narsisizm inden
o n u arın d ırm a k tı. İçine kapanıp kaldığı b u kaybolm uş ve tek rar b u
lu n m u ş olan başlangıç ç e m b e rin d e n o n u k u rta rm a k gerekiyordu; ne
K an t’tan b e ri ak ıly ü rü tm e m ekanizm asının ne H usserl’d en b e ri m a
tem atik idealliklerin ne M e rle a u -P o n ty ’d en b e ri kaybolm uş dünya
h ak k ın d ak i anlatım ların, o n u orada y en id en bulm ak için sarfettikleri
çabalara rağ m en, artık sahip olm adığı aşkınsal anın b u açım layıcı ro
lüne, d ü şü n ce ta rih in in sahip olam ayacağını g ö ste rm ek gerekiyordu.
Yapısalcılıkla ilgili g ö rü n ü rd e k i tartışm a tarafından içine so k u ld u
ğ u m u z m uğlaklığa rağm en, tem elde tam am iyle anlaşıldığım ıza in an ı
y o ru m ; d em ek istiyorum ki; h em b erik ileri h e m ö te k ile ri yapm ak is
tediğim izi tam olarak anladık. H e m b ir teleo lo jin in işleyişine h e m de
nedenselliğin sonsuz süreçlerine açık olan, sürekli b ir ta rih in haklarını
savunm anız ço k n orm aldi; fakat b u hareketi, k endindenliği ve iç d in a
m izm i b ilinm em iş olan b ir yapısallığın ortalığı kaplam asından tarihi
k o ru m ak için n o rm al değildi; gerçekte, kesintisiz b ir bilincin g ü çleri
ni, g ö zd en g eçird ik lerim izd en daha iyi oldukları için, güvence altına
alm ak istiyordunuz. O ysa b u savunm anın, tartışm ayla aynı yerde değil
de başka yerde gerçekleşm esi gerekiyordu: Ç ü n k ü , eğer deneysel b ir
C-Ç D io n y so s 37
C a n g u ilh e lm , G. 15 disiplin 1 7 ,6 2 ,1 6 4 ,2 3 7
ceza h u k u k u 57, 93 d isk ü rsif 4 1 ,5 3 ,6 1
cinsellik 26, 5 7 ,2 2 3 d o k so lo ji 165
cinsel sapm a 56 D ostoyevski, F y o d o r 36
C u v ier, G eo rg es 1 6 9 ,1 9 9 , 2 0 3 ,2 1 7 , d o k ü m a n 1 7 ,1 8 ,2 2
218 d ö n ü şü m 1 1 , 1 6 , 2 1 , 2 3 , 2 5 , 3 3 , 4 9 ,
c ü m le 38, 101, 102, 103, 105, 107, 52, 60, 75, 93, 102, 122, 145, 149,
111, 112, 113, 117, 118, 119, 120, 2 0 1 ,2 0 5 ,2 3 2
121, 122, 123, 124, 129, 130, 131, D u c lo s,Jac q u e s 49
1 3 6 ,1 4 1 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 9 7 D u L aurens, A n d ré 56
çalışm a 1 8 ,2 7 ,3 7 ,6 0 ,1 3 0 ,1 4 1 ,1 5 7 , d ü şü n c e ta rih i 23, 161, 162, 163,
176, 191 1 6 4 ,1 6 6 ,1 6 7 ,1 7 7 ,1 9 8 ,2 0 0
ç ık a rım z in c irle ri 52 düşünsel ilişkiler 61
D E
dağılım sistem leri 52, 202 Ecce H om o 37
D a rw in , C . 50, 51, 126, 127, 153, ed eb iy at 1 4 ,3 5 ,3 9 ,1 2 1 ,1 2 5 ,1 6 3
1 6 9 ,1 7 1 ,1 8 0 ek le m le m e 7 7 ,7 8 ,9 3 ,1 8 6 ,1 8 8 ,1 9 0
d e d ü k tif 61, 73, 140, 141, 171, 172, e k o n o m i 22, 25, 27, 50, 53, 62, 72,
1 7 4 ,1 9 7 ,2 3 3 8 4 ,8 7 ,9 2 ,1 5 2 ,1 6 1 ,1 8 7 ,1 8 9 ,1 9 6 ,
d eğişm e ilkesi 127 2 01, 202, 2 05, 206, 2 08, 2 09, 212,
Deliliğin Tarihi 1 0 ,1 1 , 26, 27, 63, 82, 2 1 5 ,2 1 8 ,2 3 8
1 8 5 ,2 0 8 e k o n o m ik b ü y ü m e m o d e lle ri 13
delilik 4 6 ,4 7 ,5 6 , 5 7 ,6 4 , 8 6 ,2 1 4 e p iste m e 2 2 2 ,2 2 5
d e rle m e 150, 156 e p iste m o lo jik 15, 23, 184, 2 10, 214,
dışardalık 151 2 15, 2 16, 2 17, 220, 2 21, 2 2 2 , 223,
D id e ro t, D e n is 5 1 ,1 5 3 ,1 6 9 ,1 7 8 2 26, 236, 239
dil 9 , 2 7 , 4 0 , 5 7 , 6 5 , 6 6 , 8 1 , 8 6 , 1 0 5 , ereksellik 15
106, 107, 111, 116, 117, 118, 121, eser 1 2 ,1 6 ,2 7 ,3 7 ,3 9 ,1 1 7 ,1 6 1 ,1 6 2 ,
122, 126, 131, 136, 137, 144, 156, 1 6 9 ,1 7 1 ,1 9 0
1 8 8 ,1 8 9 ,1 9 8 ,2 0 3 ,2 1 0 ,2 1 9 E squirol, Je a n -E tie n n e D o m in iq u e
dilbilgisi 4 6 , 5 2 , 6 2 , 7 2 , 7 7 , 7 8 , 8 1 , 5 5 ,5 8 ,2 1 7
85, 90, 102, 114, 119, 122, 123, eşik 11, 16, 20, 23, 25, 33, 45, 126,
132, 154, 185, 187, 188, 189, 200, 1 5 0 ,2 1 8
2 0 1 ,2 0 9 ,2 1 0 eşzam anlılık 1 9 7 ,2 3 0
dilb ilim i 2 2 ,2 4 e tn o lo ji 22, 24
dilbilim sel 40, 64, 102, 105, 114, e v rim 23, 34, 38, 68, 87, 126, 127,
121, 122, 127, 130, 134, 137, 140, 1 6 9 ,1 8 9 ,1 9 4 ,2 0 2 ,2 0 5
141, 144, 171, 172, 174, 176, 181,
1 9 9 ,2 2 9 ,2 3 1 ,2 3 8 ,2 4 0 F
d in 3 5 ,6 7 Faydacılar 51
246 .
felsefe 9, 12, 14, 35, 52, 69, 70, 74, id eo lo jik 1 5 ,2 6 ,2 1 5 ,2 1 6
1 6 2 ,2 2 4 ,2 3 6 , 237 ifade 1 1 , 1 2 , 1 8 , 2 1 , 3 5 , 4 0 , 4 1 , 4 2 ,
fiil 49, 77, 104, 130, 171, 188, 197, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 57, 61,
1 9 8 ,2 3 7 66, 70, 71, 73, 74, 76, 80, 81, 82,
fizik 68 8 3 ,8 5 , 87, 8 8 ,9 1 ,9 3 ,9 4 ,1 0 0 ,1 0 1 ,
F izyokratlar 82, 83, 8 7 ,9 2 ,1 5 3 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108,
fo n e tik 78 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115,
fonksiyon 115 1 1 6 ,1 1 7 ,1 1 8 , 120, 1 2 1 ,1 2 2 ,1 2 3 ,
Fransız D e v rim i 206 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130,
F reud, S ig m u n d 1 2 6 ,2 2 3 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137,
139, 140, 141, 142, 144, 145, 146,
G 147, 148, 149, 150, 156, 157, 158,
gelişm e 76, 77, 144, 154, 163, 176, 160, 170, 171, 172, 173, 174, 178,
1 8 1 ,1 8 7 180, 181, 182, 188, 190, 195, 200,
g en el ta rih 2 0 ,2 1 2 11, 2 12, 2 16, 2 24, 2 2 5 , 2 36, 240,
Genera plantarum 103 241
g e rçe k ilişkiler 61 ifade aktı 1 0 1 ,1 0 3
g e ri d ö n ü ş 19, 54, 111, 150, 203, iletişim 34, 58, 6 9 ,1 5 3 ,1 8 8 ,1 9 9
241 im aj 1 8 ,2 1 ,1 3 3 ,1 7 6
G illes d e R a is 35 insan b ilim le ri 202
global ta rih 20 insanlık Komedisi 36
göreli 51, 102, 125, 127, 144, 147, istatistik 22, 49, 66, 68, 69, 94, 170,
153 191
G rim m 168 istikrar alanı 126
G u e ro u lt, M . 15
g ü n c ellik 78 J
je o g ra fık 111
H je o lo jik 1 1 1 ,1 2 8
hafıza 18, 40, 42, 75, 76, 127, 148, Jevons, W illia m Stanley 153, 218
1 4 9 ,1 5 0
hareketsizlik 203 K
h astahane 59, 6 8 ,6 9 ,7 0 k â r oran ı 205
hastalık 2 7 ,5 6 ,6 8 ,7 0 ,1 9 1 ,1 9 9 kavram 1 2 ,2 0 ,3 4 ,5 0 ,5 1 ,7 2 ,7 4 ,7 9 ,
H e in ro th , Jo h a n n C h ristia n A u gust 8 1 ,8 2 ,8 3 ,1 3 1 ,1 5 3 ,1 6 0 ,1 8 1 ,1 8 9 ,
5 5 ,2 1 7 192, 1 9 9 ,2 1 1 ,2 2 0 ,2 3 0
H in t-A v ru p a dilleri 81 Kelimeler ve Şeyler 11, 26, 27, 28, 65,
h ip o te z 2 0 ,4 6 ,4 8 , 4 9 ,5 0 , 5 2 ,5 6 , 7 3 7 7 ,8 2 ,1 8 5 ,1 8 6 ,1 8 7 ,2 3 1
h ü m a n iz m 27 k ırılm a n o k tala rı 83, 86
kim ya 6 8 ,1 8 6 ,2 1 1
k itap 1 ,2 6 ,3 9 ,5 2 ,7 4 ,1 1 7 ,1 2 5 ,1 4 9 ,
I-İ 1 6 1 ,2 1 0 ,2 2 9 ,2 4 1
k lin iğ in d o ğ u şu 11, 26, 27, 28, 71,
8 2 .1 8 5 .1 8 7 N
klin ik 27, 48, 59, 70, 94, 131, 152, ne d en sellik 1 4 ,1 8 ,2 1 ,5 8 ,1 1 4 ,1 6 5 ,
190, 196, 199, 201, 203, 212, 214, 1 8 5 ,1 9 0 ,1 9 1
2 1 5 ,2 1 7 n e o -m e rk a n tiliz m 86
k lin ik söylem 7 0 ,9 4 ,2 1 5 niceliksel analizi 13
K o p e rn ik 126 niceliksel ö lç ü m 84
k o p m a 1 1 ,1 6 ,2 5 ,2 0 3 ,2 0 4 ,2 0 5 ,2 0 6 N ie tz sc h e, F rie d ric h 1 0 ,2 5 ,2 6 ,3 7
k o p u k lu k 3 3 ,4 5 niteliksel işaretler 84
kopyalam a y ö n te m le ri 75 n o m in a l 1 0 2 ,1 1 0 ,1 1 2 ,1 1 8
k o z m o lo ji 74 n ö ro -p sik o lo jik 58
K ötülük Çiçekleri 125
k ro n o lo ji 148 O -Ö
Odyssee 36
L oluş 2 3 ,2 4 ,2 5 , 5 6 ,7 6 , 9 1 ,1 4 4
L an c elo t 4 9 ,1 6 8 ,1 7 1 ,1 7 2 ,1 9 5 o lu şu m k uralları 53, 55, 7 9 ,8 0 , 182,
L inne, C a ri 72, 74, 75, 83, 85, 103, 188, 1 9 7 ,2 0 3 ,2 0 5
152, 169, 170, 174, 178, 179, 180, ö n e rm e 101, 102, 105, 107, 110,
1 8 8 ,2 0 3 ,2 1 3 111, 112, 113, 118, 119, 130, 131,
L ocke, D avid 1 7 1 ,2 1 8 1 4 1 ,1 6 8 ,1 8 0 ,2 1 7
özne 2 6 ,2 7 ,4 9 ,7 1 ,9 1 ,1 0 2 ,1 1 4 ,
M 115, 117, 121, 124, 130, 132, 135,
m ad d i m e d e n iy e t 14 139, 176, 188, 191, 198, 231, 238,
m a n tık 1 0 1 ,1 0 2 ,1 0 5 ,1 1 1 ,1 3 2 ,1 7 1 , 241
1 7 6 ,2 0 1
m antıksal 22, 49, 52, 70, 73, 74, 77, P
78, 94, 108, 113, 118, 122, 124, paranoya 55, 58
127, 130, 132, 134, 135, 137, 138, pasif 1 5 6 ,1 7 1
139, 140, 153, 171, 172, 197, 2 15, p e d ag o jik 6 7 ,8 5 ,1 1 6
240 P in e l, P h ilip p e 47, 55, 1 7 0 ,2 1 7
M a rx , K arl 16, 23, 24, 25, 26, 205, P la to n 126
218 P oe, E d g ar A ilen 37
m e k a n ik 154 P o rt-R o y a l 46, 49, 72, 85, 169, 172,
m e ta fo r 20, 2 3, 48, 148, 176, 202, 195
2 2 0 ,2 4 1 p o stu lat 179
m e tin 1 2 , 3 5 ,3 6 ,3 8 ,4 0 ,6 4 ,8 8 ,1 0 9 , po zitiflik 151, 153, 155, 160, 181,
115, 117, 120, 123, 125, 126, 127, 189, 2 08, 209, 2 10, 2 16, 217, 218,
1 4 4 .1 4 5 .1 4 9 .1 7 7 .1 8 2 .1 8 7 225
m itle r 2 6 ,2 3 0 , 232 p ro se d ü r 7 5 ,1 2 7
m o n o m a n i 55, 57 psikanaliz 24, 238
M o rg o g n i, G io v a n n i B attista 70 p sikoloji 1 ,1 1 ,1 6 5 ,1 8 7
psik o p ato lo ji 1 ,3 9 ,6 2 ,2 0 8 ,2 1 7
Q 2 10, 2 12, 2 14, 2 15, 2 16, 2 17, 232,
Q uesnay, F rançois 51, 152 2 36, 2 3 7 ,2 4 3
söylem ö n cesi 63, 95
R söylem sel ilişkiler 61
rastlantı 1 9 ,8 2 ,2 3 7 söylem sel o lu şu m la r 11, 7 5, 90, 99,
referans 118, 139, 237 137, 140, 155, 158, 160, 174, 180,
rejim ve u y u m süreçleri 85 198, 202, 2 05, 2 0 8 , 2 10, 2 11, 220,
re to rik ilişkiler 122 226
R ic a rd o , D avid 50, 72, 170, 198, sö zcü k 242
1 9 9 ,2 0 5 ,2 1 8 sözsel e d im 130
ro m an e sk 36, 86, 115 S ten d h al 36
stratejiler 5 1 ,8 2 ,8 7 ,9 1 ,1 0 0 ,2 1 2
S süreklilik 21, 38, 46, 75, 127, 149,
se m b o l 21, 34, 86, 103, 107, 113, 1 6 3 ,1 7 6 ,1 8 0 ,1 8 1 , 2 02, 203, 233
1 1 6 ,1 1 8 ,1 2 3 ,1 7 6 ,1 9 0 ,1 9 1 ,1 9 2 süreksizlik 11, 19, 20, 25, 45, 75,
se n tetik 2 5 ,3 9 ,7 1 1 3 8 ,1 4 1 ,1 7 2 ,2 0 3
seri 1 1 , 2 3 , 3 3 , 7 3 , 7 4 , 7 6 , 7 9 , 9 3 ,
1 0 7 ,1 1 0 ,1 1 6 ,1 3 2 T
seyreklik 144, 151 tahlil 23, 47, 56, 57, 5 8 ,1 3 5
sezgiler 79 ta rih 1 1 , 1 5 , 1 6 , 1 7 , 1 8 , 1 9 , 2 0 , 2 1 ,
sıfat 49, 77 22, 23, 24, 25, 27, 35, 79, 87, 127,
sınır 1 1 ,1 6 ,3 3 ,4 5 ,1 0 0 ,1 8 1 ,2 0 6 141, 146, 154, 164, 168, 175, 178,
sınırlam a 34, 57, 5 8 ,7 6 ,8 4 ,2 0 7 ,2 2 2 192, 2 08, 211, 2 14, 218, 2 19, 220,
sınırlandırılm a 7 5 ,1 3 5 2 2 1 ,2 3 5 ,2 3 6 ,2 3 7
sistem 23, 24, 25, 36, 40, 49, 77, 84, ta rih ç in in söylem i 20
86, 88, 91, 93, 95, 100, 140, 171, ta rih felsefesi 22
1 8 2 ,2 0 5 tarihsel analiz 27, 2 0 5 ,2 1 9 , 220
sistem atik 24, 41, 65, 68, 69, 76, 79, tarihsel a priori 11, 152, 153, 155,
8 7 ,9 4 ,9 5 ,1 4 6 ,1 4 7 ,1 6 5 ,1 7 4 ,1 7 6 , 238
1 8 0 ,1 8 1 tasvir 2 3 , 2 7 ,4 7 ,5 6 ,5 7 ,1 3 5
sistem leştirm e 76 telk in 56, 141
siste m le ştirm e n in çarpışm a n o k tala te m a tik 52, 5 3 ,1 5 3
rı 83 teo lo ji 74
siyaset 35, 39, 46, 90, 2 24, 225 te o ri 9 , 1 5 , 2 3 , 5 3 , 5 6 , 6 3 , 1 3 8 , 1 3 9 ,
sosyoloji 1 1 ,1 6 5 141, 179
söylem 3 5 ,3 6 ,3 8 , 3 9 ,4 0 , 4 1 ,4 3 , 4 5 , te o rik ö ğ re n im 69
46, 47, 50, 51, 56, 57, 60, 61, 63, tesp it 1 1 , 1 7 , 1 8 , 2 2 , 2 3 , 2 6 , 2 7 , 3 8 ,
67, 68, 70, 71, 74, 76, 77, 84, 85, 41, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 57, 70,
86, 87, 88, 94, 95, 100, 101, 126, 74, 78, 82, 83, 90, 101, 104, 113,
131, 141, 144, 146, 154, 161, 164, 114, 115, 122, 130, 131, 157, 162,
165, 166, 171, 173, 174, 177, 178, 168, 175, 179, 180, 181, 183, 184,
185, 186, 188, 193, 196, 199, 201, 187, 189, 195, 197, 200, 201, 208,
249
209, 2 3 1 ,2 3 4 ,2 3 5 ,2 3 9
tıb b i söylem 6 7 ,8 5 ,1 8 5 ,1 9 9
tıp 1, 39, 46, 48, 52, 57, 62, 66, 68,
7 0 ,8 1 ,8 4 ,1 5 4 ,1 9 0 ,1 9 6 ,2 1 0
tikel varoluş 41
Tractatus 37
tü m d e n g e lim 1 5 ,6 6 ,7 7
tü re tm e 7 7 ,1 7 3 ,1 8 6 ,1 8 8
U
u yuşm azlık tü rle ri 179
uzay-zam ansal 21, 107, 124, 126,
1 2 7 ,1 3 0
V
varlık alanı 7 4 ,7 5
varoluş 4 1 , 4 2 ,7 4 , 9 1 ,9 2 , 1 0 6 ,1 0 8 ,
109, 113, 1 2 0 ,1 2 2 , 130, 1 3 2 ,1 3 3 ,
134, 139, 140, 141, 147, 149, 153,
157, 158, 173, 177, 179, 182, 190,
1 9 2 ,2 3 3 ,2 3 9
varsayım 35
Y
yaklaşıklık 7 5 ,7 6
yapı 23, 25, 27, 52, 62, 72, 73, 76,
105, 108, 109, 118, 132, 138, 145,
1 5 4 ,2 3 1
yapısal analiz 7 5 ,2 3 5
yapısalcı 27, 231
yaraülış 95, 181
y etki 5 7 ,6 7
yığılım 1 1 8 ,1 4 3 ,1 4 8 ,1 5 0 ,1 5 1 ,2 1 8
y ö n v e ric i ifad eler 173
Z
zanıansal tü re m e v e k tö rle ri 197
z ıtlık 2 3 , 6 4 ,8 4 ,1 8 0
z ih n iy e t 3 4 ,1 6 2 ,2 4 0
AYîtfn
M ichel Bourse
Melezliğe Övgü
İmelcme/çev.: Işık Ergüdaı/292 sayfa/İSB N 975-539-552-4
Kim likler içine kapanm anın yarattığı sorunların çözüm üne katkıda b u
lunm aya çalışan bu denem e, seksenli yılların sonundan itibaren araştırma
gruplarında sürdürülen çalışmaların, özellikle R om anya ve M akedon
ya eksenli etkinliklerin ürünlerini de sergilem ektedir. M akedonya’da
“ç o k -etn ili” bir üniversite kurm a ve kültürler arası gerilim leri azaltma
tem el hedefinin de parçası olm uş bu eser, b u g ü n ü n T ü rk iy e ’sindeki kül
türler ve etnik yapılar arası ilişkilere ışık tutucu niteliktedir.
R o g er Stahl
Savaş Oyunları
İm e k m e /Ç e v .: Y a v u z A lo g a n /2 7 2 s a y fa /IS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 - 5 8 4 - 5