Professional Documents
Culture Documents
Cllo. de Irixoa. Unha Achega Ao Territorio
Cllo. de Irixoa. Unha Achega Ao Territorio
Maio de 2016
1. Presentación xeral.
1
O río Lambre aparece en moitas fontes baixo outros nomes, como o da Ponte Sampaio ou “Río Grande”.
2
Datos tomados de FARIÑA JAMARDO, X., Os concellos galegos, Tomo V, A Coruña, Barrié, 1993.
1
Antonio González López. Maio de 2016
2
Antonio González López. Maio de 2016
3
Véxase LÓPEZ SANGIL, J. L., Historia del Monasterio de Santa María de Monfero, A Coruña,
Diputación, 1999.
4
Principais informantes: Carmen e Antonio López Deibe, irmáns vecinos do Pazo de Irixoa; Marisol
García Alonso, casada co citado Antonio e nacida en Santa Xiá de Monfero; informan asemade os
veciños do Pazo, Mª Carmen Pérez Parga e José Lagares, o seu home, nacido en Ambroa.
3
Antonio González López. Maio de 2016
640) que se prolonga ata Viveiro, e que é a vía de comunicación principal do concello,
ao fío da cal se desenvolve a poboación da capital, Irixoa.
A parroquia da Viña linda ao norte e ao leste con Monfero (San Fiz), ao oeste
con Ambroa, ao surleste con Mántaras e ao sur con Irixoa. Comprende os lugares da
Albariza, Barreiros, o Carracedo, o Chao da Viña, os Fornos, Gulfar, a Hedrada, o
Meimón, Midoi, o Pereiro, San Paio, e a Ventosa.
Estas cuestións suscitan interese, e non serán abordadas aquí por razóns de
tempo, pero preténdense abordar con máis rigor e coñecemento de cara a futuras
investigacións sobre a historia destas terras comprendidas entre o Lambre e o Mandeo,
dentro das Mariñas de Betanzos, unha área xeográfica favorable para as actividades do
agro, de bo clima e que se presenta dinámica, con centro en Betanzos, ao que ata non
hai moito tempo chegaban os barcos navegando pola ría, sendo unha saída privilexiada
e resgardada ao mar. Polo eixo Pontedeume - Betanzos transcorre parte do Camiño
Inglés, e as aldeas das parroquias desta comarca terían nas feiras a ocasión de dinamizar
a súa economía, saíndose dos patróns de subsistencia e autarquía que moitas veces se
impoñían durante o pasado. Ademais, os indicios de habitación prehistórica (petróglifos,
mámoas e toponimia castrexa), restos de arte románico e outros aspectos son así mesmo
indicadores do que se refire. Pero en fin, non se debe entrar de cheo nesta temática sen
antes afondar noutros asuntos. Sirva para conformar unha idea xeral do contexto
xeográfico no que se enmarca o concello de Irixoa.
4
Antonio González López. Maio de 2016
Coruxou linda ao norte con Mántaras, ao leste con Churío, ao sur con Santa
María de Ois (Coirós) e ao oeste con Paderne. Comprende os seguintes lugares: o
Cepegal, o Ciao, as Congostras, a Eirixa, a Fonte Pequena, a Gándara da Eirixa, a
Gándara do Campo, a Lamela, a Oleira, o Penedo, o Pumar e a Queira.
Pola súa parte, Churío linda ao norte con Mántaras, ao leste con Verís, ao sur
con Aranga e ao oeste con Coruxou. Integra os seguintes lugares: Bóveda, o Casal, o
Cerro, a Fonte, a Gándara, o Moutillón, o Padernelo, o Penedo, a Ponte Muniferral,
Pruzos, San Paio e o Señorío.
5
Adaptada a linguaxe ó castelán actual.
5
Antonio González López. Maio de 2016
6
Refírese ó río non da fonte senón da Ponte Sampaio, do Xestal, que é o río Lambre.
7
Edreiros ou Odreiros.
8
A Cruz do Abade, linde con Monfero.
6
Antonio González López. Maio de 2016
a otra fuente que se nombra Villar da Viña, de allí a otra fuente nombrada da Insua, de
allí sigue a una pena de cantería nombrada do Oso, de allí coge a una fuente nombrada
Seca, y de allí al Puerto Varela, primera demarcación, su figura es la del margen y
responden.
9
Santa María de Ois, freguesía do concello de Coirós, á outra beira do Mandeo.
10
Ervedeiro, Hervedeiro ou Fervedeiro.
7
Antonio González López. Maio de 2016
va a una peña de cantería que tiene cuatro cruces nombrada o Castellano, de allí a una
peña parda de cantería que se nombra do Sangoriño, de allí a un marco de cantería que
se nombra Penedo Gordo, de allí a un seijo blanco intitulado Catavacas, de allí a un
marco de piedra nombrado do Castiñeiro, de allí se va a una piedra que se nombra do
Tanguer, que es donde finaliza el P.; de allí tomando al S. se va al río nombrado
Mandeo, de allí siguiendo el mismo río arriba y se deja éste volviendo a tomar al L. y se
va a la peña nombrada do Ervedeiro, primera demarcación, y su figura es la del margen
y responden.
11
Cisterna, nome da fonte e mais do monte.
12
O Mandeo.
8
Antonio González López. Maio de 2016
3º. Al artículo tercero dijeron que dicho Coto tendrá de distancia de L. a P. media
legua, de N. a S. una y de circunferencia tres leguas y cuarto, que para caminarlas a
paso regular se ocuparán seis horas y media. Linda principiando por la parte del Levante
con el río Zarzo y marco llamado de la Fuente, de allí sigue al marco de Salgueiral,
desde él al de Lagoa da Fonte, de allí al do Collón, desde el do Cal dos Lovos [sic, mais
será dos Lobos], desde allí sigue por el riachuelo do paso Cativo hasta el puerto dos
Fozós, en el río Zarzo; desde allí al puerto de Esperela, de allí al marco de Catavacas,
desde él al do Penedo Gordo, de allí al marco de fuente Gavín, entrando en el río Zarzo
agua arriba, por donde sigue hasta el marco de la Fuente, primera demarcación, y su
figura la del margen.
9
Antonio González López. Maio de 2016
allí a la puente y río nombrada Antigua [quizais, Vella?], de allí a la puente que tiene el
nombre Riveira, de allí al Río da Azureira [¿?] y marco de cantería nombrado da (…),
de allí donde se acabó el P., continuando al S. se va a un marco de piedra nombrado de
Vibedo [sic] de dos cuartas y media de alto y dos de ancho, de allí al río nombrado da
Lavandeira, de allí al sitio que se nombra pena de Rozamonte, y de allí sigue a un sitio
que se nombra Campo Collón, de allí a un marco de piedra de cantería que tiene el
mismo nombre de Collón, de tres cuartas de alto y una y media de ancho y una y media
de grueso, y de éste se va a la fuente llamada Varela; de allí a una peña blanca
nombrada do Oural, de allí a un marco de cantería que se nombra do Cal do Oural, de
tres cuartas de alto y dos de ancho, de allí a una peña nombrada Agua das Fontes, de allí
se va a una fuente nombrada da Uz, de allí a un marco de cantería nombrado Salgueiral,
de una vara de alto y cuarta y media de ancho, de allí a un sitio llamado la Mámoa do
Cordal, de allí a un marco de cantería nombrado de Filgueiro Covo, de tres cuartas de
alto y tres de ancho; de allí bajando al P. se va río Zarzo abajo hasta la puente Boaz y de
ésta a una peña nombrada Chá, de allí se va a otra, que se llama Penedo Gordo, de allí a
un sitio que se nombra Porto de Esperela, de allí sigue todo el Río Mandeu [sic] arriba
demarcando hasta la puente de Muniferral, de ésta siguiendo el mismo río Mandeo
arriba hasta un arroyo y fuente nombrada de Chicán, de allí a un marco de cantería
nombrado do Portomallo, de una vara de alto y otra de ancho; y de éste, caminando al
L. a un marco de piedra color parda de una vara de alto y tres cuartas de ancho que se
halla en el sitio da Castiñeira Cova, de allí se vuelve a una peña nombrada da Edra, de
allí a otra que se nombra Penedo da Vela, y de ésta se va tomando al N. cogiendo al L.
hasta el marco que se nombra Peón do Raño, primera demarcación; su figura la del
margen, responden.
13
De novo, refírese ao Lambre.
14
Neste caso refírese, sen dúbida, ao Zarzo.
10
Antonio González López. Maio de 2016
TIPO
VICARÍA
DIOCESE ARCIPRESTADO PARROQUIAS (NOMENCLATOR CONCELLO
TERRITORIAL
2016)
AMBROA
(SAN TIRSO)
CHURÍO
(S. MARTIÑO)
CORUXOU
(S. SALVADOR)
IRIXOA
SANTIAGO DE
A CORUÑA PRUZOS (S. LOURENZO) RURAL IRIXOA
COMPOSTELA
MÁNTARAS
(SANTA MARÍA)
VERÍS
(SANTA MARÍA)
VIÑA, A
(SANTAIA ou
Sta. Eulalia)
11
Antonio González López. Maio de 2016
CATASTRO DE ENSENADA
PROVINCIA PROVINCIA
LOCALIDADE ANTIGA LOCALIDADE ACTUAL
ANTIGA ACTUAL
PRUZOS (S. Lourenzo de Irixoa) BETANZOS IRIXOA (San Lourenzo) A CORUÑA
MÁNTARAS, C.R. (Santa María) BETANZOS MÁNTARAS (Sta. Mª) A CORUÑA
PRUZOS (S. Martín de Churío) BETANZOS CHURÍO (San Martiño) A CORUÑA
PRUZOS (S. Salvador de Coruxou) BETANZOS CORUXOU (S. Salvador) A CORUÑA
PRUZOS (S. Thirso de Ambroa) BETANZOS AMBROA (San Tirso) A CORUÑA
PRUZOS (Santa María de Verís) BETANZOS VERÍS (Santa María) A CORUÑA
PRUZOS (Santa Eulalia da Viña) BETANZOS A VIÑA (Santa Eulalia) A CORUÑA
En el año 2014 se registra un total de población de 1421 habitantes, según datos del
Instituto Galego de Estatística (IGE), de los cuales 717 son hombres y 704 son mujeres,
por lo que no hay un gran desequilibrio entre los dos sexos. Desde 2002, primer año de
los doce que se estudian, la población de Irixoa ha ido descendiendo paulatinamente,
registrándose una pérdida total de 252 habitantes (había 1673 en 2002), debido a un
crecimiento vegetativo negativo (más defunciones que nacimientos en todos los años,
sin excepciones) y a un saldo migratorio insuficiente, de 44 habitantes entre 2002 y
2013. Se trata por tanto de una población estancada, típica ya no sólo del medio rural
gallego, sino del conjunto de la comunidad autónoma.
12
Antonio González López. Maio de 2016
A partir de estas décadas, ya en los años 80, 90 y en los años concretamente observados,
el carácter de esta emigración de éxodo rural cambió en ciertos aspectos. Si en los años
anteriores el destino de los emigrantes era principalmente las ciudades de A Coruña y
Ferrol (aun habiendo también emigrantes que fueron al extranjero, a países europeos
como Suiza, Francia, Reino Unido y quizás también Alemania, en menor medida), el
desarrollo del automóvil hará que comience a haber movimientos pendulares, es decir,
que se traslade gente que reside en el municipio rural, en la casa familiar la mayoría de
las veces, a la ciudad o al polígono industrial donde trabaje. Sin embargo, se constata
que, a la hora en que estas personas se disponen a formar una familia, se produce la
emigración, interna, buscando mayor bienestar.
Por lo anterior, la emigración interna representa el 88,08% del total, y el 83,68% de los
emigrantes tienen como destino algún lugar de la misma provincia, lo cual indica que no
se recorren grandes distancias. Sólo el 4,39% sale a otra provincia de Galicia, mientras
13
Antonio González López. Maio de 2016
que el 10,87% sale de Galicia a otra comunidad autónoma y sólo el 1,05% sale de
España, muchas veces de manera temporal y con un contrato ya formalizado.
Sobre todo en los últimos años, el destino de muchos jóvenes de Irixoa ha sido la ciudad
de La Coruña, donde realizaron sus estudios y donde finalmente se afincaron, y algunos
no tan jóvenes, más bien adultos, se asentaron en Betanzos, el núcleo comarcal en el
que tradicionalmente tienen lugar, todavía hoy en día, ferias donde se comercializan
productos agrícolas y ganaderos de lugares diversos, pero principalmente de las áreas
rurales de la comarca, y que en otros ámbitos, como el administrativo, cuenta con
partido judicial propio, notarías y otros servicios. Presenta además un atractivo lúdico y
muchas comodidades para los que emigran hacia allí, puesto que se trata de una ciudad
pequeña, bien comunicada y próxima a áreas industriales, que cuenta además con
bastantes comercios y establecimientos hosteleros. El que muchos adultos hayan
cambiado su domicilio a esta ciudad es, no obstante, curioso, ya que la distancia
recorrida no es mucha, oscilando entre los 13 km que hay desde el centro de Irixoa hasta
los 20 km o pocos más que puede haber desde alguno de los límites municipales.
14
Antonio González López. Maio de 2016
Acerca de la estructura demográfica por edad de Irixoa, se reitera que se trata de una
población envejecida que cada vez envejece más. En 2002, el 40,23% de la población
eran viejos, mientras que sólo el 11,59% jóvenes y el 48,18% adultos. En 2014, el
envejecimiento se agudiza, al acercarse más, casi igualarse, los porcentajes que
representa la población vieja, el 45,11%, y la población adulta, el 46,45%, mientras que
sigue disminuyendo el número de jóvenes, que pasa a ser del 8,44%. En 2014, la edad
media de la población de Irixoa es de 54,61 años y la edad mediana es de 57,74 años,
acercándose mucho a la cifra de 60 años, que marca el umbral adultos/viejos.
15
Antonio González López. Maio de 2016
elevadas, sobre todo a partir de 80 años, es siempre mayor el número de mujeres que el
de hombres.
Atendiendo a otro indicador, como es la relación de masculinidad (Rm), hallada para los
años 2002 y 2014, se confirma este equilibrio, aun cuando el gráfico (Fig.3) refleja
oscilaciones, picos, que en ocasiones llegan a valores un tanto elevados (el máximo
absoluto es 166,67) o reducidos (mínimo absoluto: 55,38). Las tasas de masculinidad y
de feminidad reflejan el equilibrio mejor que el gráfico referido.
16
Antonio González López. Maio de 2016
17
Antonio González López. Maio de 2016
RODRÍGUEZ POMBO, Y.: «Las Mariñas de los Condes» (Vol. III da serie Estudios
sobre Betanzos dos profesores do Instituto Laboral), Concello de Betanzos, 1969.
18