Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 18

Antonio González López.

Maio de 2016

O concello de Irixoa. Un achegamento ao territorio

1. Presentación xeral.

Irixoa é un concello rural situado ao


leste da provincia da Coruña, nunha zona de
transición entre as estribacións da serra da
Loba —da Dorsal Occidental galega— e as
Mariñas de Betanzos, presentando unha
paisaxe variada nas diferentes parroquias,
cunhas máis montuosas —caso de Verís,
onde se atopa o Pico de Vales, máxima
elevación, de 702 msnm— e outras cunha
orografía máis suave e con terreos chans
máis aptos para o desenvolvemento da
actividade agrícola —caso de Ambroa, a
parroquia con maior número de explotacións
agropecuarias—.

O concello divídese en sete parroquias: Ambroa (San Tirso), A Viña (Santa


Eulalia), Irixoa (San Lourenzo), Mántaras (Santa María), Verís (Santa María), Churío
(San Martiño) e Coruxou (San Salvador). A superficie total do concello é de 68,6 km2.
Pertence á comarca de Betanzos, que antano era tamén a provincia na que se atopaba,
non co nome de Irixoa senón co de Pruzos, nome da xurisdición durante o Antigo
Réxime, de señorío dos condes de Lemos e Andrade, e que non incluía a parroquia de
Mántaras, pois era un couto redondo de señorío do marqués de Figueroa.

O territorio do concello de Irixoa atópase entre os cursos dos ríos Lambre 1, ao


norte, que o divide nalgúns puntos de Monfero —pontes de Sampaio e do Xestal, lindes
coa parroquia de San Fiz de Monfero, entre outros lugares—, e Mandeo, ao sur, que
marca o límite natural entre Irixoa, Aranga e Coirós. Porén, o Lambre non é puramente
divisorio, como o é o Mandeo, senón que transcorre pola parroquia de Ambroa, na que
hai un lugar homónimo. Outro dos ríos principais que sucan o concello é o Zarzo,
afluente do Mandeo, que forma unhas curiosas fervenzas na parroquia de Verís, un
lugar ao que moitos acoden no verán para o seu recreo. As principais elevacións son a
citada do Pico de Vales (702 m), o Monte Vila (684 m), o Paraño (564 m), o da Lagoa
(513 m), o Monte Barxán (511 m), o das Estrigueiras (475 m) e outros. A altitude media
é de 371 metros sobre o nivel do mar, as coordenadas xeográficas do concello son de
latitude 43º 16' 5" N e de lonxitude 8º 3' 5" O.2 Aparece na folla 46 do mapa topográfico
nacional.

1
O río Lambre aparece en moitas fontes baixo outros nomes, como o da Ponte Sampaio ou “Río Grande”.
2
Datos tomados de FARIÑA JAMARDO, X., Os concellos galegos, Tomo V, A Coruña, Barrié, 1993.

1
Antonio González López. Maio de 2016

A capital do concello é a poboación de Irixoa, e máis concretamente o lugar do


Pazo de Irixoa, onde está a casa consistorial, a mesma casa que, con modificacións, fora
pazo de xustiza, onde había xuíz ordinario designado polo conde de Lemos para a
administración das terras da xurisdición de Pruzos. Este núcleo de Irixoa concentra os
principais servizos do concello: administración, centro de saúde, comercio, banca,
farmacia, supermercado, clínica dental, perruquería e varios establecementos de
hostalería —tabernas, restaurantes e hospedaxe—. Moitas das vivendas desta entidade
de poboación son de veraneo ou adquiridas por persoas que deciden pasar a súa
xubilación na tranquilidade do campo —dentro do fenómeno “neorrural”—, pois
realmente a poboación de Irixoa está avellentada e entre o estancamento e a regresión.
A actividade agrícola desta parroquia de San Lourenzo de Irixoa é escasa, as actividades
principais son as sinaladas dos servizos, xunto á construción ou outros traballos que
desempeñan os seus habitantes. Dita parroquia linda, ao norte, coa Viña, ao oeste con
Mántaras e ao leste con Verís. Os lugares que se comprenden nesta parroquia son: o
Pazo, a Chabola, a Airavella, o Penedo, a Casanova, os Catro Camiños, o Regueiro, a
Portela, Quintá, a Cubela, Aquisilde e o Fieital, dentro do que é o conxunto de Irixoa, e
a Mourente, Currás, Peixoanes, os Portosmangos e o Carboeiro como aldeas dispersas
nos límites.

A parroquia de Santa María de Verís —matriz da de San Lourenzo— é a máis


montuosa do concello, a de maior superficie forestal e a de menor poboación. Linda ao
norte coa parroquia de San Pedro do Val de Xestoso (Monfero), da que se divide polo
monte Cisterna ata o Pico de Vales (702 msnm), a partir do cal xa linda coa parroquia
de San Pedro de Cambás (Aranga), dividida polo monte do Raño, e logo ao leste segue
dividida de Cambás e ao sur linda coas parroquias de San Paio de Aranga e San
Cristovo de Muniferral, ámbalas dúas do mesmo concello de Aranga. Ao oeste, de norte
a sur, linda con Irixoa, Mántaras e Churío. As principais actividades económicas da
parroquia de Verís son a agricultura e a gandería, se ben ten un importante potencial
silvícola. Compréndense en Verís os seguintes lugares: Cabanas, a Cabana, As Cabanas,
Campelo, Campoade, Cantarabá, a Carreira, o Casaldarrique, Caselas, Ensalde, as
Estrigueiras, Ferreiros, a Garrida, a Igrexa, Lousada, Manide, Peixoanes, a Pena do
Carro, o Piñeiro, o Pirineo, Quintá, Rebón, Reción, o Requeixo, Sanxeo, o Vao,
Vilasusá e a Xesta.

A parroquia de Santa María de Mántaras é a segunda máis montuosa do


concello, destacando nela o monte de San Antón, onde se atopa a capela en orixe do
mesmo santo, hoxe chamada de San Cosme. Ten non obstante terreos chans e fértiles
para o desenvolvemento da agricultura e da gandería, que son as actividades principais
que desenvolve a súa poboación. Linda ao norte con Ambroa e coa Viña, ao leste con
Irixoa e Verís, ao surleste con Churío, ao sur con Coruxou e ao oeste co concello de
Paderne, parroquias de Adragonte e de San Xulián de Vigo. Comprende os lugares da
Airoa do Rei, a aldea de Cela, Baltar, as Brañas, o Carboeiro, a Casagrande, o Casal, o

2
Antonio González López. Maio de 2016

Feal, Follente, Morgade, os Muíños, o Oural, o Outeiro de Cela, Portogaín, Pracín, o


Salgueiral, o Sobrado e o Tumbadoiro.

A parroquia de San Tirso de Ambroa, a segunda en extensión despois de Verís, é


a de maior actividade agropecuaria, concentrando o maior número de explotacións. A
fisionomía do terreo favorece tal actividade. Houbo na parroquia de Ambroa unha
granxa do Mosteiro de Santa María de Monfero3. Así mesmo, Ambroa é despois de
Mántaras a parroquia de Irixoa onde máis vestixios prehistóricos se atoparon,
destacando os petróglifos neste aspecto, que se atoparon nas penas dos montes de Cendá
e arredores, en penas que marcan dalgún xeito os bordes da área onde hai máis fincas
cultivables, e que hoxe son de feito as máis explotadas. Ambroa linda ao leste coa Viña,
ao norleste con Monfero, ao norte con Vilarmaior e ao noroeste con Miño, ao oeste con
Paderne, e ao sur con Mántaras. A parroquia de Ambroa comprende os seguintes
lugares: a Airoa, o Cal de Samede, o Casal do Mouro, Cendá, os Chaos, as Corredoiras,
Escañoi, a Fonte de Ambroa, a Graña, Lambre, a Laméstrega, o Lapido, a Moreira, os
Odreiros, o Sacramento, Samede, Tiúlfe, Valmarín, o Vilar da Viña e Vilarciá.

A parroquia de Santa Eulalia da Viña concentra o outro núcleo de poboación


máis significativo do concello de Irixoa, o Chao da Viña, que, se ben hoxe está en
segundo lugar de importancia respecto Irixoa, antano debeu de ser a primeira entidade
de poboación do concello (aínda hoxe o número de casas está igualado, se non é maior
ca o de Irixoa). A súa importancia histórica débese a que alí se celebraban tres
importantes feiras no mes, os días 6, 15 e 24 (a do día 15 en orixe celebrábase en
Ambroa, segundo indica o Madoz), ás cales confluía moita xente non só de Irixoa senón
tamén dos concellos de arredor (Paderne, Monfero, Vilarmaior, etc.). Hoxe séguese a
celebrar a feira, pero é realmente un pequeno mercado onde se venden principalmente
produtos alimentarios, e á que non concorre moita xente. Pódese afirmar, e por canto
informan as fontes orais4, que ata os anos 70-80 as feiras da Viña eran as principais
ocasións para o comercio desta área, sumadas, evidentemente, ás feiras da capital
comarcal, Betanzos, celebradas os días 1 e 16 de cada mes, e que aínda hoxe en día
concitan unha considerable cantidade de xente. Na parroquia da Viña chegou a haber un
cine, que estivo en funcionamento ata a década dos 70. Ademais houbo comercios, hoxe
hai unha panadería que distribúe pan por todo o concello e por Monfero, hai varias
tabernas e tamén hai explotacións agropecuarias e habitantes empregados noutros
sectores (construción, sanidade, etc.). Por esta parroquia pasa a estrada provincial
secundaria que vai ata o lugar do Xestal (Monfero), onde se cruza coa estrada
Montesalgueiro (por onde pasa a N-VI) - Campolongo (lugar de paso da N-651), e que
continúa ata as Cernadas (Monfero) onde vai dar á mesma estrada da que sae, a
provincial (DP-0905) que vai dende Betanzos a Vilalba, antes chamada comarcal (C-

3
Véxase LÓPEZ SANGIL, J. L., Historia del Monasterio de Santa María de Monfero, A Coruña,
Diputación, 1999.
4
Principais informantes: Carmen e Antonio López Deibe, irmáns vecinos do Pazo de Irixoa; Marisol
García Alonso, casada co citado Antonio e nacida en Santa Xiá de Monfero; informan asemade os
veciños do Pazo, Mª Carmen Pérez Parga e José Lagares, o seu home, nacido en Ambroa.

3
Antonio González López. Maio de 2016

640) que se prolonga ata Viveiro, e que é a vía de comunicación principal do concello,
ao fío da cal se desenvolve a poboación da capital, Irixoa.

A parroquia da Viña linda ao norte e ao leste con Monfero (San Fiz), ao oeste
con Ambroa, ao surleste con Mántaras e ao sur con Irixoa. Comprende os lugares da
Albariza, Barreiros, o Carracedo, o Chao da Viña, os Fornos, Gulfar, a Hedrada, o
Meimón, Midoi, o Pereiro, San Paio, e a Ventosa.

As parroquias de San Martiño de Churío e San Salvador de Coruxou son as dúas


máis pequenas do concello, así diferenciadas das outras, dunha superficie máis ou
menos similar ou grande.

Estas dúas parroquias, polo seu emprazamento xeográfico, parecen xurdir da


ribeira norte do río Mandeo, límite natural —na ribeira sur xorden outras parroquias
como San Pedro de Feás, Aranga—, e ao curso do cal xorden tamén outras poboacións,
caso de San Paio de Aranga, capital do concello do mesmo nome. As actividades
económicas principais nestas parroquias son as agropecuarias e non pasan estradas
principais por elas, como si ocorría coas outras parroquias, a non ser que consideremos
a posibilidade de que fose o río Mandeo unha posible vía de comunicación cara a
Esperela, Coirós e Betanzos, no caso de que houbera navegación fluvial por el no
pasado (hoxe non é posible porque se construíron varias presas). Hai indicios que
apuntan a que fosen estas dúas parroquias as primeiras poboacións de época medieval
nestas terras do Mandeo: en primeiro lugar, as advocacións de San Martiño (quizais
polo Dumiense) e do San Salvador, como posibles sinais dunha antiga cristianización;
en segundo lugar, dáse a casualidade de que se atopa na parroquia de Churío o lugar que
lle dá nome a toda a xurisdición no Antigo Réxime e que aínda hoxe lle dá nome a un
arciprestado da diocese de Santiago: Pruzos, unha pequena aldea, preto da cal hai unha
capela de San Paio. A Wikipedia (2016) indica que o nome de Pruzos aparece xa no
Parroquial Suevo do século VI, algo sobre o que haberá que afondar.

Estas cuestións suscitan interese, e non serán abordadas aquí por razóns de
tempo, pero preténdense abordar con máis rigor e coñecemento de cara a futuras
investigacións sobre a historia destas terras comprendidas entre o Lambre e o Mandeo,
dentro das Mariñas de Betanzos, unha área xeográfica favorable para as actividades do
agro, de bo clima e que se presenta dinámica, con centro en Betanzos, ao que ata non
hai moito tempo chegaban os barcos navegando pola ría, sendo unha saída privilexiada
e resgardada ao mar. Polo eixo Pontedeume - Betanzos transcorre parte do Camiño
Inglés, e as aldeas das parroquias desta comarca terían nas feiras a ocasión de dinamizar
a súa economía, saíndose dos patróns de subsistencia e autarquía que moitas veces se
impoñían durante o pasado. Ademais, os indicios de habitación prehistórica (petróglifos,
mámoas e toponimia castrexa), restos de arte románico e outros aspectos son así mesmo
indicadores do que se refire. Pero en fin, non se debe entrar de cheo nesta temática sen
antes afondar noutros asuntos. Sirva para conformar unha idea xeral do contexto
xeográfico no que se enmarca o concello de Irixoa.

4
Antonio González López. Maio de 2016

Coruxou linda ao norte con Mántaras, ao leste con Churío, ao sur con Santa
María de Ois (Coirós) e ao oeste con Paderne. Comprende os seguintes lugares: o
Cepegal, o Ciao, as Congostras, a Eirixa, a Fonte Pequena, a Gándara da Eirixa, a
Gándara do Campo, a Lamela, a Oleira, o Penedo, o Pumar e a Queira.

Pola súa parte, Churío linda ao norte con Mántaras, ao leste con Verís, ao sur
con Aranga e ao oeste con Coruxou. Integra os seguintes lugares: Bóveda, o Casal, o
Cerro, a Fonte, a Gándara, o Moutillón, o Padernelo, o Penedo, a Ponte Muniferral,
Pruzos, San Paio e o Señorío.

2. A evolución da ordenación xurisdicional de Irixoa.

Os cambios que se produciron na ordenación territorial das freguesías que


compoñen actualmente o concello de Irixoa obsérvanse acudindo a dúas fontes directas:
unha do Antigo Réxime, o Catastro de Ensenada (1752), e outra do novo Estado liberal
da época de Isabel II, o Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus
posesiones de ultramar, de Pascual Madoz (1847).

No Catastro de Ensenada, constituído polas Respuestas Generales dos


interrogatorios establecidos pola monarquía de Fernando VI para aplicar a Real Única
Contribución, que estaba en proxecto e que finalmente non se aplicou, dáse conta das
denominacións, señoríos, lindes e demais aspectos das freguesías que daquela formaban
parte da xurisdición de Pruzos e que hoxe forman parte do concello de Irixoa: San
Salvador de Coruxou, San Martiño de Churío, San Lourenzo de Irixoa, Santa María de
Verís, Santa Eulalia da Viña e San Tirso de Ambroa Ambroa; e por outro lado quedaba
Santa María de Mántaras, como couto redondo que era do marqués de Figueroa. Pero a
xurisdición de Pruzos comprendía máis parroquias ca as citadas de Irixoa, pois
quedaban integradas nela as freguesías de Santiago de Adragonte, San Xoán de Paderne,
Esperela, San Xulián de Vigo e San Xoán de Vilamourel, todas elas que hoxe forman
parte do concello de Paderne.

A pregunta ou artigo terceiro (3º.) do Interrogatorio é na que se da a información


relativa ós lindes, é dicir, aquela na que se deixa constancia de cómo estaban
demarcadas as freguesías, en esencia, sen alteracións respecto á actualidade.
Reprodúcense as respostas a continuación5, observando como aspecto importante o feito
de que todos ou, se non todos, a inmensa maioría dos puntos de referencia (marcos,
penedos, fontes...) teñen nome, o cal indica un alto grao de humanización da paisaxe e
de territorialización. Pode ser tamén que haxa algunhas confusións por parte dos
escribáns, pero non son de gran importancia. Tamén se reflicte nas respostas ao capítulo
terceiro a importancia de coñecer a natureza ao especificar o material dos marcos
(cantería, seixo branco = cuarzo, cuarcita, pedra parda, lousa, etc.) e as súas medidas.
As dimensións das freguesías, dadas en leguas, non parecen realmente fieis á realidade.

5
Adaptada a linguaxe ó castelán actual.

5
Antonio González López. Maio de 2016

a) Freguesía de San Lourenzo de Irixoa:

3º. Al tercer capítulo dijeron que la indicada feligresía tendrá de distancia de


Levante a Poniente un cuarto de legua y de Norte a Sur la quinta parte de otra, y de
circunferencia legua y media, que para caminarla se ocuparán dos horas. Linda por
Levante con la feligresía de Santa María de Verines, por Poniente con la de Santa María
de Mántaras, por Norte con el río nombrado de la fuente San Paio que la divide de Santa
Juliana de Monfero6 y por Sur con la expresada de Santa María de Verines, y
principiando sus lindes por menor por la parte del L. tomando al N. lo hace en la pena
parda que se nombra de Laxe, de allí a la fuente nombrada Mariña Calva, de allí a una
pena de pizarra nombrada da Ma, de allí a la fuente nombrada das Nenas ue es el N. De
allí siguiendo al P. al río do Carvoeiro [sic], de allí tomando abajo se va al lugar da
Alvariza que este es de la feligresía de Santa Eulalia da Viña, y a la vuelta tomando el
arroyo arriba hasta dar en bajo [sic] que sale de la fuente nombrada de Gulfar cogiendo
arriba se va a la misma fuente, de allí se vuelve hacia el P. a un marco de cantería que se
halla en el sitio do Cal do Oural, de allí a una pena blanca que es nombrada Agua das
Fontes, de allí a la fuente (…) nombrada Cal do (…), de allí a un marco de cantería que
se halla en el sitio do Salgueiral, de allí al sitio do Filgueiro Covo, y marco de cantería
que allí hay, y es donde concluye el P. De allí a un marco de cantería que se halla en el
lugar de Peijoanes [sic] hacia el Sur, de allí al sitio que se nombra Portela das
Estrigueiras, de allí a la peña de Laxe, primera demarcación, su figura es la del margen
y responden.

b) Freguesía de San Tirso de Ambroa:

3º. Al capítulo tercero dijeron que dicha feligresía tendrá de distancia de L. a P.


una legua y de N. a S. media legua y de circunferencia dos leguas y media que para
caminarlas por lo quebrado del terreno se ocupará cuatro horas y media. Linda por L.
con la feligresía de Santa Eulalia da Viña, por P. con la de San Salvador de Villozás,
por N. con la de Santiago de Villamateo y por S. con la de Santa María de Mántaras, y
principiando sus lindes por menor en la parte del L. tomando al N. lo hace en el sitio
nombrado Porto Varela, y se va por el río abajo que se dice dos Edreiros hasta el soto y
puerto dos Hedreiros 7 [sic], de allí se va a la fuente da Uz, de allí a un marco de cantería
nombrado Roybo [sic], que tiene una cruz por la parte del N.; de allí se va a una cruz de
cantería que indica haber sido crucero y se nombra del Abad 8; de allí se va a un marco
de cantería nombrado Porto Vello, de allí se va a una pena de cantería que se nombra
Cerquido y por otro nombre Francisca; de allí a una fuente nombrada de Aguas Blancas,
de allí se va siguiendo río abajo nombrado de Ponte Antigua hasta llegar al sitio do
Emprazado y Ponte Riveira (…) y de allí vuelve por el arroyo arriba hasta llegar a la
Dehesa de S. M. que se halla en la feligresía de Santiago de Adragonte, nombrada Fraga
de Sanguiñedo; de allí se va a una peña de cantería nombrada do Retorto, que es donde
se finaliza el P.; de aquí tomando al S. se va a una pena de cantería nombrada de
Pousadoiro, de allí se va a otra pena de cantería nombrada Redonda, de allí se va a un
marco de cantería nombrado dos Casás, de allí a otro marco de cantería que se nombra
Pena Cruzada, la que tiene dos cruces; de allí a una fuente nombrada Santa Baia, de allí

6
Refírese ó río non da fonte senón da Ponte Sampaio, do Xestal, que é o río Lambre.
7
Edreiros ou Odreiros.
8
A Cruz do Abade, linde con Monfero.

6
Antonio González López. Maio de 2016

a otra fuente que se nombra Villar da Viña, de allí a otra fuente nombrada da Insua, de
allí sigue a una pena de cantería nombrada do Oso, de allí coge a una fuente nombrada
Seca, y de allí al Puerto Varela, primera demarcación, su figura es la del margen y
responden.

c) Freguesía de San Martiño de Churío:

3º. Al tercer capítulo dijeron que dicha feligresía tendrá de distancia de L. a P. la


octava parte de una legua y de N. a S. otra octava parte de una legua, y de
circunferencia media legua, que para caminarla se ocupará los tres cuartos de una hora.
Linda por L. con la feligresía de Santa María de Verines, por el P. con la de San
Salvador de Corujou, por el N. con la de Santa María de Mántaras y río Zarzo que las
divide, y por el S. con la de San Pedro de Feás y río Mandeo que también las divide; y
principiando sus lindes por menor, en la parte del L. comenzando al N. linda en el pozo
que se nombra de Gorjas [Gorxas] el que se halla en el río Mandeu; de allí sigue a un
marco blanco que se halla en una cota nombrada de Sarride, de allí a otro marco de seijo
blanco que se halla en el sitio nombrado do Penedo do Seijo [Seixo], de allí a un marco
blanco que se dice y nombra de la Grocha, de allí al puerto nombrado das Brañas, de allí
a una fuente nombrada Piñeira, de allí a otra fuente que se nombra do Salgueiro, de allí
a un marco de cantería color parda que se halla en el sitio nombrado de Filgueiro Covo,
de allí se va al río nombrado Zarzo por el que se va tomando hasta el puerto nombrado
Boaz, que es donde se concluye el N. De allí tomando a P. se va a un marco de cantería
color parda que se halla en el sitio de la Chousa de Aruxe, de allí se va a otro marco de
cantería que se halla en el sitio das Lamas, de allí se va a otro marco de piedra pizarra
que se halla en la chousa nombrada dos Golpes, de allí se va a otro marco de cantería
que se halla en la Cota dos Curros, de allí a otro marco de cantería que tiene el nombre
dos Curros, de allí se va a una piedra de cantería que se halla en el sitio do Fervedeiro,
de allí al río Mandeu, que es donde se concluye el P., y de allí tomando al S. se sigue a
orilla del mismo río Mandeu agua arriba hasta el pozo de Gorxas, primera demarcación;
su figura es la del margen y responden.

d) Freguesía de San Salvador de Coruxou:

3º. Al capítulo tercero dijeron que dicha feligresía tendrá de distancia de L. a P. la


octava parte de una legua y de N. a S. un cuarto de legua, y de circunferencia los tres
cuartos de una legua, que para caminarla se ocupará una hora. Linda por L. con la
feligresía de San Martín de Churío, por el P. con el Partido de Esperela, feligresía de
San Julián de Vigo, por el N. con la feligresía de Santa María de Mántaras y por el S.
con la feligresía de Santa María de Oys 9 [sic], y siguiendo sus lindes por menor
principiando por el L. tomando al N. lo hace en una peña nombrada do Ervedeiro 10 que
es de cantería, de allí a un marco de cantería que se halla en el Porto dos Curros, de allí
a un marco de cantería que se halla y tiene una cruz y se halla en el monte nombrado da
Lucencia, de allí a otro marco de cantería que se halla en la Chousa das Lamas, de allí a
otro marco de cantería que se halla y nombra Bajo la Chousa de Aruxe, de allí se va al
río nombrado Zarzo, siguiendo por éste abajo y se deja por la parte del N. tomando al P.
del que se va a un marco de cantería que tiene una cruz nombrado do Gavín; de allí se

9
Santa María de Ois, freguesía do concello de Coirós, á outra beira do Mandeo.
10
Ervedeiro, Hervedeiro ou Fervedeiro.

7
Antonio González López. Maio de 2016

va a una peña de cantería que tiene cuatro cruces nombrada o Castellano, de allí a una
peña parda de cantería que se nombra do Sangoriño, de allí a un marco de cantería que
se nombra Penedo Gordo, de allí a un seijo blanco intitulado Catavacas, de allí a un
marco de piedra nombrado do Castiñeiro, de allí se va a una piedra que se nombra do
Tanguer, que es donde finaliza el P.; de allí tomando al S. se va al río nombrado
Mandeo, de allí siguiendo el mismo río arriba y se deja éste volviendo a tomar al L. y se
va a la peña nombrada do Ervedeiro, primera demarcación, y su figura es la del margen
y responden.

e) Freguesía de Santa María de Verís:

3º. Al capítulo tercero dijeron que dicha feligresía tendrá de distancia de L. a P.


una legua, de N. a S. un cuarto de legua y de circunferencia dos leguas y cuarto, que
para caminarlas por lo quebrado que es en algunas partes se ocuparán tres horas. Linda
por L. con la feligresía de San Pedro de Cambás, por el P. con la feligresía de Santa
María de Mántaras, por el N. con la de Santa María de Xestoso y por el S. con la de San
Pelayo de Aranga, y principiando sus lindes por menor en el L. tomando al N. linda con
un marco loseño que se nombra Peón do Raño, de allí sigue al Pico de Vales, que se
halla en un monte alto de este nombre, y de allí se va a una fuente nombrada de
Sisterna 11 [sic], de allí se va a la Portela da Graña, de allí se va al campo de Boleca, de
allí se va al sitio que nombran Cancela de Mourente, en donde se halla una piedra parda
loseña; de allí se va a una camposa llamada das Vestas [Bestas], de allí se va a una pena
de cantería nombrada das Hordes [Ordes?], de allí a un marco de cantería en el lugar de
Peixoanes, de allí se va a otra pena nombrada Filgueiro Covo, que es donde concluye el
N.; y de allí tomando a P. se va a una braña nombrada do Pereiro, de allí se va a un
marco de cantería que se nombra Abrocha [¿?], de allí a un marco de cantería que se
nombra Sarrido, de allí se va al río de Muniferral12 y pozo que se nombra das Gorxas,
que es donde se concluye el P.; de allí se coge río arriba hasta dar en un arroyo que se
nombra Chicán, de allí tomando al S. sigue por este mismo arroyo arriba hasta un marco
de coio nombrado Portomallo, de allí se va a un marco de coio que se halla en el monte
de Castiñeira Cova, de allí se va a una veiga que se nombra Penelas, de allí a un monte
y sitio que se nombra das Fontes, de allí se va a una portela nombrada do Cal de
Jaravigo, de allí que es donde se acaba el S. se va a una peña loseña nombrada do
Ferreiro, y de allí se va a un marco de Peón do Raño, primera demarcación, su figura es
la del margen y responden.

f) Freguesía de Santa Eulalia da Viña:

3º. Al capítulo tercero dijeron que dicha feligresía tendrá de distancia de L. a P.


media legua y de N. a S. la quinta parte de otra, y de circunferencia una legua que para
caminarla se ocuparán dos horas. Linda por L. con la feligresía de San Lorenzo de
Irijoa, por P. y N. con la de San Thyrso de Ambroa, y por S. con la de Santa María de
Mántaras, y dando razón a sus demarcaciones por menor principiando por L. hacia al N.
se va a una puente nombrada Pedra de San Paio, de allí al porto nombrado Varela, de
allí a un sitio nombrado Fonteseca, de allí a otra puente nombrada do Vilar da Viña, de
allí a otra fuente que se halla en el fondal dos lugares do Vilar da Viña, de allí a una

11
Cisterna, nome da fonte e mais do monte.
12
O Mandeo.

8
Antonio González López. Maio de 2016

fuente nombrada de Santa Baia, que es el N.; de allí tomando al P. se va a un marco de


cantería que se nombra Cruzado de una vara de alto y tres cuartas de ancho, de allí a
otro marco de cantería de tres cuartas de alto y una y media de ancho que se halla en el
nombrado dos Casas, que es el P.; de allí tomando al S. se va a una fuente nombrada
Varela, de allí a una peña blanca que se halla en el sitio do lugar do Meimón, de allí se
va a otro marco y peña que se nombra do Cal do Oural, de allí que es el S. se va a la
fuente de los lugares de Gulfar y de allí tomando al S. se va al río do Porto Alvariza, y
de allí a otra Ponte Piedra de San Paio, primera demarcación y su figura es la del
margen y responden.

g) Freguesía de Santa María de Mántaras (Couto Redondo):

3º. Al artículo tercero dijeron que dicho Coto tendrá de distancia de L. a P. media
legua, de N. a S. una y de circunferencia tres leguas y cuarto, que para caminarlas a
paso regular se ocuparán seis horas y media. Linda principiando por la parte del Levante
con el río Zarzo y marco llamado de la Fuente, de allí sigue al marco de Salgueiral,
desde él al de Lagoa da Fonte, de allí al do Collón, desde el do Cal dos Lovos [sic, mais
será dos Lobos], desde allí sigue por el riachuelo do paso Cativo hasta el puerto dos
Fozós, en el río Zarzo; desde allí al puerto de Esperela, de allí al marco de Catavacas,
desde él al do Penedo Gordo, de allí al marco de fuente Gavín, entrando en el río Zarzo
agua arriba, por donde sigue hasta el marco de la Fuente, primera demarcación, y su
figura la del margen.

h) Xeral da Xurisdición de Pruzos (na mesma acta de Interrogatorio da freguesía


de San Lourenzo de Irixoa):

…y dando los lindes a todo lo respectivo de la Jurisdicción ésta tiene de distancia de L.


a P. legua y media, de N. a S. una legua y de circunferencia cinco leguas y media que
para caminarla se ocuparán diez horas. Linda por L. con la feligresía de San Pedro de
Cambás, Jurisdicción del Monasterio de Sobrado orden de San Bernardo; por el P. con
la feligresía de San Esteban de Quintas, de la Jurisdicción de Vetanzos [sic]; por el N.
con la feligresía de San Félix de Monfero, Jurisdicción del Imperial Monasterio de este
nombre, orden de San Bernardo; y por el S. linda con la feligresía de San Pedro de Feás,
Coto de San Christoval [sic] de Muniferral, perteneciente al Ilmo. Deán y Cabildo de la
Sancta Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago; y cuanto a sus demarcaciones,
principiando por el L. hacia el N. lo hace en un marco de piedra loseña nombrado Peón
do Raño, de seis cuartas de alto y dos y media de ancho; desde éste se va al Pico de
Vales, que se halla en la cumbre de una sierra inculta, de allí a la Cruz do Camiño, de
allí a la fuente nombrada das Nenas, de allí a un arroyo de agua que se nombra da Eive;
de allí a los pasos del molino nuevo nombrado del Xestal, de allí se vuelve agua abajo
(…) nombrada del Río Grande hasta la puente de piedra intitulada San Paio, de allí
siguiendo (…) del Río Grande hasta el sitio dos Edreiros, de allí a una fuente que se
nombra da Uz, en la que se halla una piedra de cantería que demuestra forma de marco,
de allí a un marco de cantería de color encarnado de tres cuartas de altura y dos de
ancho, que se halla en el alto del monte nombrado de Escañoy [sic], de allí al sitio
nombrado la Cruz do Abad, donde hay unas piedras de cantería puestas en cuadro que
demuestran haber habido allí un crucero, donde se acaba el N.; y siguiendo al P. se va a
un marco de cantería de cinco cuartas de alto y tres de ancho nombrado do Río, de allí a
una peña nombrada do Cerquido que se halla en lo alto de un monte de este nombre; de

9
Antonio González López. Maio de 2016

allí a la puente y río nombrada Antigua [quizais, Vella?], de allí a la puente que tiene el
nombre Riveira, de allí al Río da Azureira [¿?] y marco de cantería nombrado da (…),
de allí donde se acabó el P., continuando al S. se va a un marco de piedra nombrado de
Vibedo [sic] de dos cuartas y media de alto y dos de ancho, de allí al río nombrado da
Lavandeira, de allí al sitio que se nombra pena de Rozamonte, y de allí sigue a un sitio
que se nombra Campo Collón, de allí a un marco de piedra de cantería que tiene el
mismo nombre de Collón, de tres cuartas de alto y una y media de ancho y una y media
de grueso, y de éste se va a la fuente llamada Varela; de allí a una peña blanca
nombrada do Oural, de allí a un marco de cantería que se nombra do Cal do Oural, de
tres cuartas de alto y dos de ancho, de allí a una peña nombrada Agua das Fontes, de allí
se va a una fuente nombrada da Uz, de allí a un marco de cantería nombrado Salgueiral,
de una vara de alto y cuarta y media de ancho, de allí a un sitio llamado la Mámoa do
Cordal, de allí a un marco de cantería nombrado de Filgueiro Covo, de tres cuartas de
alto y tres de ancho; de allí bajando al P. se va río Zarzo abajo hasta la puente Boaz y de
ésta a una peña nombrada Chá, de allí se va a otra, que se llama Penedo Gordo, de allí a
un sitio que se nombra Porto de Esperela, de allí sigue todo el Río Mandeu [sic] arriba
demarcando hasta la puente de Muniferral, de ésta siguiendo el mismo río Mandeo
arriba hasta un arroyo y fuente nombrada de Chicán, de allí a un marco de cantería
nombrado do Portomallo, de una vara de alto y otra de ancho; y de éste, caminando al
L. a un marco de piedra color parda de una vara de alto y tres cuartas de ancho que se
halla en el sitio da Castiñeira Cova, de allí se vuelve a una peña nombrada da Edra, de
allí a otra que se nombra Penedo da Vela, y de ésta se va tomando al N. cogiendo al L.
hasta el marco que se nombra Peón do Raño, primera demarcación; su figura la del
margen, responden.

No Diccionario de Madoz xa Pruzos aparece como antiga xurisdición e Irixoa


(*Irijoa) como a xurisdición actual, que comprende xa Mántaras entre as súas
parroquias. Ademais nesta fonte descríbense outros aspectos curiosos sobre o concello.

IRIJOA: ayuntamiento en la provincia, audiencia territorial y capitanía general de La


Coruña (6 leguas), diócesis de Santiago (9 leguas) y partido judicial de Betanzos (3
leguas). Situado al E. de la capital de partido, disfruta en lo general de un clima benigno
y buena ventilación. Se compone de las feligresías de Ambroa, San Tirso; Berines [sic],
Santa María; Corujón [sic], San Salvador; Churío, San Martín; Irijoa, San Lorenzo
(capital); Mántaras, Santa María; y Viña, Santa Eulalia, que cuentan 496 casas
distribuidas en 72 aldeas y varias ventas y caseríos. Tiene casa de ayuntamiento en
Irijoa y en ella una mala cárcel. Hay 4 escuelas indotadas, en las que reciben instrucción
primaria, especialmente en el invierno, 68 niños y 6 niñas. El término municipal se
extiende a 3 leguas de N. a S. y 3 y ⅓ de E. a O. Confina al N. con los de Villarmayor y
Monfero, del partido de Puentedeume; al E. y S. con el de Aranga, y por O. con el de
Paderne. Comprende algunos montes y entre ellos el de San Antón, con la ermita de este
nombre, y el del Raño, este último cubierto de robles, le bañan los ríos de Puente
Sampayo13 que baja de Monfero por Viña y Ambroa, corriendo por la parte N. y llega a
la ría por el Puente do Porco; el Mandeo que pasa por Aranga y el que baja del monte
do Raño y va a desaguar en el Mandeo14. El terreno es de mediana calidad, hay 8
dehesas nacionales además de la que disfruta cada feligresía. Los caminos que desde

13
De novo, refírese ao Lambre.
14
Neste caso refírese, sen dúbida, ao Zarzo.

10
Antonio González López. Maio de 2016

Villalba y de Vivero se dirigen a Betanzos se hallan en mediano estado. El correo se


recibe de la capital de partido por medio de valijero, 3 veces en la semana. Producción:
cereales, patatas, legumbres, frutas y hortalizas. Cría toda especie de ganado,
prefiriendo el vacuno, hay caza mayor y menor y se pescan excelentes truchas.
Industria: la agrícola, telares para lienzos y varios molinos. Celebra feria el día 15 de
cada mes en Ambroa, y el 24 en Viña, concurren a ella con ganado vacuno, quesos y
otros objetos de comercio. Población: conforme a la matrícula de 1842, 542 vecinos,
2.454 almas. Riqueza de producción: 12.032,652 reales. Imponible: 376,661 reales, y
contribución: 28,770 reales. Presupuesto municipal: 6.400 reales. Secretario percibe 4
reales/día (etc.).

Finalmente, recóllense nos seguintes cadros o número de lugares e os


ordenamentos antigo e actual, elaborados a partir das fontes anteriores e mais do
Nomenclátor da Xunta de Galicia.

PROVINCIA COMARCA PARTIDO


CONCELLO PARROQUIAS Nº lugares
1833 (1996) XUDICIAL
2016
AMBROA (SAN TIRSO) 22
CHURÍO (SAN MARTIÑO) 17
CORUXOU (S. SALVADOR) 16
A CORUÑA BETANZOS BETANZOS IRIXOA IRIXOA (SAN LOURENZO) 20
MÁNTARAS (STA. MARÍA) 23
VERÍS (SANTA MARÍA) 37
VIÑA, A (SANTAIA) 23
158

TIPO
VICARÍA
DIOCESE ARCIPRESTADO PARROQUIAS (NOMENCLATOR CONCELLO
TERRITORIAL
2016)
AMBROA
(SAN TIRSO)
CHURÍO
(S. MARTIÑO)
CORUXOU
(S. SALVADOR)
IRIXOA
SANTIAGO DE
A CORUÑA PRUZOS (S. LOURENZO) RURAL IRIXOA
COMPOSTELA
MÁNTARAS
(SANTA MARÍA)
VERÍS
(SANTA MARÍA)
VIÑA, A
(SANTAIA ou
Sta. Eulalia)

11
Antonio González López. Maio de 2016

O ordenamento xurídico antigo e o actual:

CATASTRO DE ENSENADA
PROVINCIA PROVINCIA
LOCALIDADE ANTIGA LOCALIDADE ACTUAL
ANTIGA ACTUAL
PRUZOS (S. Lourenzo de Irixoa) BETANZOS IRIXOA (San Lourenzo) A CORUÑA
MÁNTARAS, C.R. (Santa María) BETANZOS MÁNTARAS (Sta. Mª) A CORUÑA
PRUZOS (S. Martín de Churío) BETANZOS CHURÍO (San Martiño) A CORUÑA
PRUZOS (S. Salvador de Coruxou) BETANZOS CORUXOU (S. Salvador) A CORUÑA
PRUZOS (S. Thirso de Ambroa) BETANZOS AMBROA (San Tirso) A CORUÑA
PRUZOS (Santa María de Verís) BETANZOS VERÍS (Santa María) A CORUÑA
PRUZOS (Santa Eulalia da Viña) BETANZOS A VIÑA (Santa Eulalia) A CORUÑA

Cos señoríos como segue:

XURISDICIÓN FREGUESÍAS SEÑORÍO


MÁNTARAS, C. R. Santa María de Mántaras Marqués de Figueroa
PRUZOS San Tirso de Ambroa Condes de Lemos e Andrade
PRUZOS San Martiño de Churío Condes de Lemos e Andrade
PRUZOS San Salvador de Coruxou Condes de Lemos e Andrade
PRUZOS San Lourenzo de Irixoa Condes de Lemos e Andrade
PRUZOS Santa María de Verís Condes de Lemos e Andrade
PRUZOS Santa Eulalia da Viña Condes de Lemos e Andrade

3. Situación demográfica actual.

Reprodúcese neste apartado literalmente o comentario que se lle presentou ao


profesor Hernández Borge sobre os datos calculados na materia de Xeografía Humana:

En el año 2014 se registra un total de población de 1421 habitantes, según datos del
Instituto Galego de Estatística (IGE), de los cuales 717 son hombres y 704 son mujeres,
por lo que no hay un gran desequilibrio entre los dos sexos. Desde 2002, primer año de
los doce que se estudian, la población de Irixoa ha ido descendiendo paulatinamente,
registrándose una pérdida total de 252 habitantes (había 1673 en 2002), debido a un
crecimiento vegetativo negativo (más defunciones que nacimientos en todos los años,
sin excepciones) y a un saldo migratorio insuficiente, de 44 habitantes entre 2002 y
2013. Se trata por tanto de una población estancada, típica ya no sólo del medio rural
gallego, sino del conjunto de la comunidad autónoma.

La densidad de población en 2014 es de 20,71 habitantes por kilómetro cuadrado, muy


baja respecto a la media nacional, que está para este mismo año en 92 hab/km2, siendo
ya de por sí baja respecto a otros países de Europa. Este dato responde una vez más a las
características del municipio, donde la población está dispersa (salvando pequeños
núcleos), y que además cuenta con mucha superficie forestal y agrícola, ya que son la

12
Antonio González López. Maio de 2016

silvicultura, la agricultura y la ganadería las actividades económicas principales en que


se ocupa la población activa de Irixoa.

La situación de estancamiento demográfico que vive Irixoa y tantos otros municipios


rurales gallegos se debe a varios factores. En primer lugar, atendiendo al movimiento
natural, se constata, como se ha referido, que el crecimiento vegetativo en cada uno de
los once años (2002-2013) de los que se ha tomado registro en este aspecto, es siempre
negativo, pues el número de defunciones sobrepasa siempre con creces al número de
nacimientos. Esto se debe a que estamos ante una población envejecida que continúa
esta tendencia al envejecimiento, como reflejan los índices de envejecimiento
calculados, siendo de 3,47 viejos/joven en 2002 y aumentando hasta 5,34 viejos/joven
en 2014. Por ello se eleva la mortalidad, que en estos años ya se estabiliza al alza,
mientras que la natalidad se mantiene muy a la baja, debido a factores principalmente de
tipo socioeconómico, como la escasa oferta de trabajo en el medio rural, que viene dada
tanto por la falta de diversidad sectorial (papel principal de las actividades agrarias,
escasos puestos del sector terciario e industria prácticamente inexistente), como por el
declive del agro, con una falta de incentivos absoluta (crisis del sector lácteo, falta de
innovación, problemas estructurales, como zonas del territorio donde no se ha concluido
la concentración parcelaria, etc.).

Este fenómeno de éxodo rural, de hecho, no es ninguna novedad, pues supone la


continuación del proceso iniciado de manera general en España en los años 60 del s.
XX, cuando gran parte de la población emigró a dos ciudades principalmente: Ferrol y
La Coruña, donde o bien se emplearon en la industria, o bien se dedicaron al comercio y
otras actividades. Influyó también el aumento de la escolarización sobre todo a partir de
los años 50, pues consta, por conocimiento personal, que cierto número de jóvenes que
en aquel entonces pudieron realizar estudios superiores (cursando el Bachillerato en La
Coruña, y posteriormente pudiendo hacerlo en Betanzos), llegaron a emplearse muchas
veces en la Administración, por lo que ya no regresaron a su municipio de origen, sino
que se asentaron en estas ciudades e incluso en sus periferias. Además, en los años 60 y
70 tuvo lugar el comienzo de la mecanización efectiva del agro, por lo que se redujo
considerablemente la necesidad de mano de obra para las labores agrícolas, lo cual hizo
que desapareciera prácticamente la figura del jornalero y de los caseros, que ya eran
minoritarias.

A partir de estas décadas, ya en los años 80, 90 y en los años concretamente observados,
el carácter de esta emigración de éxodo rural cambió en ciertos aspectos. Si en los años
anteriores el destino de los emigrantes era principalmente las ciudades de A Coruña y
Ferrol (aun habiendo también emigrantes que fueron al extranjero, a países europeos
como Suiza, Francia, Reino Unido y quizás también Alemania, en menor medida), el
desarrollo del automóvil hará que comience a haber movimientos pendulares, es decir,
que se traslade gente que reside en el municipio rural, en la casa familiar la mayoría de
las veces, a la ciudad o al polígono industrial donde trabaje. Sin embargo, se constata
que, a la hora en que estas personas se disponen a formar una familia, se produce la
emigración, interna, buscando mayor bienestar.

Por lo anterior, la emigración interna representa el 88,08% del total, y el 83,68% de los
emigrantes tienen como destino algún lugar de la misma provincia, lo cual indica que no
se recorren grandes distancias. Sólo el 4,39% sale a otra provincia de Galicia, mientras

13
Antonio González López. Maio de 2016

que el 10,87% sale de Galicia a otra comunidad autónoma y sólo el 1,05% sale de
España, muchas veces de manera temporal y con un contrato ya formalizado.

Sobre todo en los últimos años, el destino de muchos jóvenes de Irixoa ha sido la ciudad
de La Coruña, donde realizaron sus estudios y donde finalmente se afincaron, y algunos
no tan jóvenes, más bien adultos, se asentaron en Betanzos, el núcleo comarcal en el
que tradicionalmente tienen lugar, todavía hoy en día, ferias donde se comercializan
productos agrícolas y ganaderos de lugares diversos, pero principalmente de las áreas
rurales de la comarca, y que en otros ámbitos, como el administrativo, cuenta con
partido judicial propio, notarías y otros servicios. Presenta además un atractivo lúdico y
muchas comodidades para los que emigran hacia allí, puesto que se trata de una ciudad
pequeña, bien comunicada y próxima a áreas industriales, que cuenta además con
bastantes comercios y establecimientos hosteleros. El que muchos adultos hayan
cambiado su domicilio a esta ciudad es, no obstante, curioso, ya que la distancia
recorrida no es mucha, oscilando entre los 13 km que hay desde el centro de Irixoa hasta
los 20 km o pocos más que puede haber desde alguno de los límites municipales.

En cuanto a la inmigración, el total registrado entre 2002 y 2013 supera al total de la


emigración. La mayoría de la inmigración es interna (84,48%), viniendo de la misma
provincia el 81,61% de los migrantes. Pocos lo hicieron desde la misma comarca (el
24,90%) mientras que desde otras comarcas de la misma provincia vino el 56,70% de
los inmigrantes. Sólo el 2,87% procede de otra provincia gallega. La inmigración
externa representa el 15,52% del total, correspondiendo el 3,07% a los inmigrantes
extranjeros y el 12,45% a inmigrantes que vienen de otra comunidad autónoma de
España. En este sentido, se observa que la inmigración del extranjero es dos puntos
superior a la emigración al extranjero. Sobre este hecho conviene apuntar que hay dos
perfiles de inmigrantes extranjeros que vienen a municipios rurales como Irixoa (o
Monfero, también). Está por una parte el perfil del jubilado, económicamente
acomodado, y principalmente de origen inglés, que con su pareja o familia adquiere una
propiedad, que suele ser una vivienda (casa de piedra tradicional, que se suele restaurar)
y unos terrenos, con el fin de asentarse en ella o simplemente pasar temporadas de su
jubilación, pero precisamente por esto puede que no siempre se empadronen en el
municipio. Es, no obstante, un perfil muy minoritario. Por otra parte, y de manera más
visible, está el perfil del trabajador que se asienta en el municipio y se emplea en
sectores de puntual dinamismo como el de la madera (silvícola), la construcción (hasta
2008, por la crisis) y el agrícola en menor medida. Los orígenes de estos inmigrantes
son diversos, si bien destacan sudamericanos procedentes del Perú, algún que otro
africano y en los años en que todavía era fuerte la construcción venían bastantes
portugueses, si bien en este caso no llegaban muchas veces a empadronarse, al realizar
trabajos de carácter temporal. Mayoritariamente los inmigrantes extranjeros son
hombres, pero también vinieron, en muy menor medida, algunas mujeres, de origen
sudamericano, que en ocasiones se emplearon en hogares de personas mayores
necesitadas de atenciones médicas y/o incapaces de realizar determinadas labores del
hogar.

Atendiendo a la inmigración interna y al altísimo porcentaje que representa, cabe poner


de relieve el efecto que han tenido en este aspecto los llamados comportamientos neo-
rurales, es decir, el hecho de trasladarse en muchos casos de la ciudad al campo por
motivaciones de tipo ideal, como pueden ser la búsqueda de un mayor grado de relación

14
Antonio González López. Maio de 2016

con la naturaleza, tranquilidad, ecologismo, etc. Sea un traslado definitivo, aun


manteniendo el puesto de trabajo en la ciudad y asumiendo un desplazamiento diario,
como si se trata de establecer una segunda residencia (que es lo más asiduo) en el
campo para el disfrute durante los fines de semana o las vacaciones. Ha habido algunos
casos de personas que decidieron adquirir una vivienda y unos terrenos en algunas
parroquias de Irixoa con intención de fijar su residencia permanente, aunque se ha
observado que esta moda ha tenido un carácter temporal, pues al cabo de unos años, se
produjo el retorno de ciertas familias a la ciudad de donde habían venido años antes (A
Coruña). Otro aspecto a señalar acerca de este retorno a lo rural es que muchas veces los
que retornan son los que se marcharon en el éxodo rural de los 60 y los 70, que han
mantenido sus propiedades y que, ahora, ya jubilados, deciden rehabilitarlas y retirarse
en su lugar de origen, abandonando la ciudad. No se trata tanto, entonces, de la llegada
de nueva población, sino más del retorno de los que antaño se fueron.

En relación con los mencionados comportamientos neo-rurales también se puede


señalar que desde 2002 (y desde algunos años antes) hasta ahora han aparecido algunos
establecimientos hosteleros, como restaurantes y casas de turismo rural. Debe de haber
hoy en día una o dos casas de turismo rural en Irixoa, que hasta el momento estaban
regentadas por gente que inmigró desde la provincia, nuevos rurales o “neo-rurales”.

Acerca de la estructura demográfica por edad de Irixoa, se reitera que se trata de una
población envejecida que cada vez envejece más. En 2002, el 40,23% de la población
eran viejos, mientras que sólo el 11,59% jóvenes y el 48,18% adultos. En 2014, el
envejecimiento se agudiza, al acercarse más, casi igualarse, los porcentajes que
representa la población vieja, el 45,11%, y la población adulta, el 46,45%, mientras que
sigue disminuyendo el número de jóvenes, que pasa a ser del 8,44%. En 2014, la edad
media de la población de Irixoa es de 54,61 años y la edad mediana es de 57,74 años,
acercándose mucho a la cifra de 60 años, que marca el umbral adultos/viejos.

Observando las pirámides de edades de 2002 y 2014, se confirma que se agudiza la


forma de la pirámide regresiva o “de urna” hasta presentar en 2014 una base muy
angosta y una cima ancha. Ambas pirámides (Figs. 5 y 6) presentan entrantes y salientes
y ciertas desproporciones respecto al contingente de los hombres con el de las mujeres.
Podrían hacerse varias apreciaciones, como para 2002 se observa que el grupo de edad
de 60-64 años es más reducido que el grupo 65-69 y que el grupo 55-59, y como se
acaba viendo que los que integran este grupo nacieron en los años de la Guerra Civil y
en la posguerra inmediata, cabe atribuir a esta causa el descenso de natalidad en esos
años. Seguidamente, la población de los grupos de edad siguientes (pongamos de 30 a
50 años) seguramente se haya visto disminuida debido a la emigración. Lo mismo
puede verse reflejado, a distinta altura, en la pirámide de 2014, si bien en general se
aprecia la pérdida de volumen de la pirámide por menor número de población.

Finalmente, tratando sobre la composición por sexo de la población, se observa una


población bastante equilibrada entre los dos sexos, no habiendo grandes diferencias de
número. De 2002 a 2009 y en 2011 el número de mujeres es ligeramente superior al
número de hombres, sin embargo en 2010 se invierte la situación, pasando a ser pocos
más los hombres que las mujeres, y continuando esta tendencia en 2012, 2013 y 2014.
En general, suelen predominar las mujeres sobre los hombres, por cuestiones de
mortalidad infantil, esperanza de vida y demás. De hecho, en los grupos de edades

15
Antonio González López. Maio de 2016

elevadas, sobre todo a partir de 80 años, es siempre mayor el número de mujeres que el
de hombres.

Atendiendo a otro indicador, como es la relación de masculinidad (Rm), hallada para los
años 2002 y 2014, se confirma este equilibrio, aun cuando el gráfico (Fig.3) refleja
oscilaciones, picos, que en ocasiones llegan a valores un tanto elevados (el máximo
absoluto es 166,67) o reducidos (mínimo absoluto: 55,38). Las tasas de masculinidad y
de feminidad reflejan el equilibrio mejor que el gráfico referido.

En resumen, la población de Irixoa es un ejemplo más de envejecimiento continuado y


cada vez más acentuado, que se ve acompañado de un descenso demográfico también
constante, con un crecimiento vegetativo negativo en los últimos doce años, al que se
debe la situación regresiva. Por su parte, los movimientos migratorios no influyen
prácticamente en los cambios que pueda experimentar esta población, habiendo un saldo
positivo pero escaso, incapaz de salvar la pérdida de población.

4. Breves notas sobre a emigración en Irixoa.

A noticia que se trae sobre a emigración de xente de Irixoa a América a comezos


de século é a dos irmáns López Vázquez, naturais do lugar do Penedo, parroquia de San
Lourenzo de Irixoa, de familia labrega, nacidos a finais do século XIX (décadas 1860-
1880) e que emigraron arredor do ano 1890 a Montevideo, onde uns puideron gañar
cartos para regresar á localidade de orixe e fundar negocios (caso de Avelino e Tomás,
que fundaron unha tenda con taberna no lugar do Pazo de Irixoa, na casa que
construíron entre 1906-1912, data última que recordan aínda os seus fillos como o “ano
da fame”), e un deles, o máis novo, quedou alí en Montevideo. Ademais pasaron por
Bos Aires, e non só foron eles, senón tamén algunha das irmás de Carmen Deibe, muller
de Avelino. Gárdanse na casa familiar dos seus fillos, Carmen e Antonio López Deibe,
unha caixa chea de fotografías de estudio onde saen eles retratados ou ben amigos deles
que llas seguiron enviando por correo despois de eles marcharen de América. A súa
experiencia, ao iren os irmáns todos xuntos, non foi, segundo contaban, tan precaria e
dramática coma o fora a doutros cuxos casos coñeceran. O proveito que fixeron
permitiulles fundar casa e negocio, asegurando o seu porvir e mais o da súa prole, que
aínda mantén hoxe parte dese negocio, se ben os beneficios non son comparables aos do
pasado, pois había máis poboación. Deste xeito, aínda que nas súas casas seguían a
realizar traballos de campo, para o autoabastecemento máis elemental, conseguiron
chegar a un certo grao de acomodamento e desafogo económico, por non dependeren
exclusivamente do agro, como era o caso da maioría da veciñanza.

16
Antonio González López. Maio de 2016

17
Antonio González López. Maio de 2016

Bibliografía (consultada e que servirá para a continuación do traballo):

FARIÑA JAMARDO, X.: Os concellos galegos, Tomo V, Fundación Pedro Barrié de la


Maza, A Coruña, 1993.

MADOZ, P.: Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones


de ultramar, Tomo IX, Madrid, 1847.

CARDESO LIÑARES, J.: «O Arciprestado de Pruzos», Cátedra. Revista Eumesa de


Estudos (non refire o número nin o ano), Pontedeume.

ABAD VIDAL, E. Á.: «La comarca de Betanzos: un estudio geodemográfico», Anuario


Brigantino, nº. 17, Betanzos, 1994.

RODRÍGUEZ POMBO, Y.: «Las Mariñas de los Condes» (Vol. III da serie Estudios
sobre Betanzos dos profesores do Instituto Laboral), Concello de Betanzos, 1969.

ERIAS MARTÍNEZ, A. et GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. M.: «O marco


xurisdiccional na antiga provincia de Betanzos», Anuario Brigantino, nº. 12, Betanzos,
1989.

SEVILLA GONZÁLEZ, L.: «Ferias y mercados agropecuarios en la comarca


brigantina», in Estudios sobre Betanzos, vol. IV, Concello de Betanzos, 1960.

MARTÍNEZ LAGO, E.: «Lugares interesantes en la comarca brigantina», in Estudios


sobre Betanzos, vol. II, Concello de Betanzos, 1969.

18

You might also like