VADEMECUM MATURZYSTY

JZYK POLSKI
Praca zbiorowa pod redakcj
STANISAWA FRYCIEGO

WYDA WNICTWO ,0WIA TA" • WARSZA WA 1992

Czasownik

Czasownik jest czci mowy oznaczajc gównie czynnosci lu0

stany osób, zwierzt i rzeczy.

18
 Podstawow funkcj skadniow czasownika jest orzekanie o zacho
vaniu si tego, naco wskazuje podmiot, a wic funkcja orzeczenia, np.
Ilczniowie wracaj ze szkoly.Samolot przelecial nad miastem. Ze wzgle
duna to czasownik peni rol zdaniotwórcza.
Funkcje orzeczenia peni osobowe formy czasownika, tj. takie for
my, które zale gramatycznie od przedmiotu w zdaniu, np. Japracuje.
Ty pracujesz. Robotnicy pracujq.
Oprócz form osobowych czasowniki maj te formy nieosobowe,
mianowicie:
a) imiesowy przymiotnikowe, odmieniajce si przez przypadki,
liczby irodzaje,np. wybierajcy, -a,-e;
wybierany, -a,-e; wybierajcego,
-ej; wybieranego, -ej; wybierani, -e;
b) imiesowy przystówkowe
nieodmienne, np. wracajc, wróciwszy;
c) bezokolicznik,
nieodmienny, np. czyta, pisa.
Czasowniki moga oznacza czynnoci lub stany, któretrwaj w te
raniejszoci, trway w przeszosci lub bd trwa w przyszoci, a take
czynnoci i stany,które zakoczyy siw przeszoci lub zakocz
w przyszoci. W zwizku z tym rozróniamy czasowniki niedokonane,
si

np. pisa (pisz, pisalem, bede pisal lub bede pisa) oraz
czasowniki
dokonane, np. napisa (napisalem,
napisz).
 Odmiana czasowników
Czasowniki penice w zdaniu funkcj orzeczenia maj formy trzech
osóbi wystepuj w dwu liczbach
pojedynczej imnogiej. Uycie jednej
zform osoby iliczby zaley odpodmiotu, którym mog by zaimki: ja
lub my (osoba pierwsza).ty lub wy (osoba druga), on
(ona,ono) lub oni
(one)albo te odpowiedni rzeczownik (osoba trzecia).
Czasowniki osobowe maja take w niektórych czasach i trybach
formy rodzaju, mianowicie:
a) w czasie przeszym iprzyszym trybu orzekajcego, np. czytal,
czytala, czytalo, czytali, czytaly, bede czytal, bede czytala, bedziemy
czytali, bedziemy czytaly:
b) w trybie
przypuszczajcym, np. czytalbym, czytalabym, czytali
bymy, czytalibycie.
Funkcja kategorii czasu polega na wyraaniu stosunku momentu
akcji. o której mówi si w zdaniu, do momentu mówienia. Ten
stosunek
wyraamy za pomoc form trzech czasów:
teraniejszego, przeszego lub
przyszego, np. pracuje, pracowalem, bde
W wymienionych pracowal (pracowa) .
trzech czasach wystepuj
czasowniki niedokona
ne, które oznaczaj trwanie czynnoci w teraniejszoci, przeszoci lub
przyszioci. Czasowniki dokonane maj tylko dwa czasy przeszy
i przyszy, np. zrobilem, zrobie.
Poza swoj typow funkcj znaczeniow (wspólczesno wobec
chwili mówienia)
czasowniki w czasie teraniejszym
Znaczenia. mog mie inne
a)W mowie potocznej czsto užywamy
form dla oznaczenia
czynnoci przyszych, zwaszcza
nieodleglych w czasie, np.
Wracam. Zaraz
Wutworach literackich, a take w ywych
opowiadaniach uywa si

30
form czasu teraniejszego dla oznaczenia wydarze, które odbyy si

w przeszoci, np.:
Zaraly konie, zagrzmiala podkowa,
Trzej torpcerzejad wzdlu parowa.

c) W przysowiach, w formuach przepisów i w twierdzeniach nau

kowych uywa si czsto form czasu teraniejszego w znaczeniu czaso
wo nieokrelonym, aktualnym zarówno dla teraniejszoci, jak i dla
przeszoci czy przyszoci, np.:
Kto pod kim dolki kopie,sam w nie wpada.
Suma kwadratów obu przyprostoktnych w trójkcie prostoktnym
röwna si kwadratowi przeciwprostoktnej.

Czynnosci lub stany wyraane za pomoc czasownika moemy trak

Ten rózny nasz
towa jako rzeczywiste, przypuszczalne albo podane.
stosunek do czynnoci i stanów, o których mówimy, wyraamy za
pomoc form czasownika zwanych trybami. W jzyku polskim
istniej

formy trzech trybW:

a) orzekajcego,
b) rozkazujcego,
c) przypuszczajcego.
Przykady:
a) Poycz ci t ksiqk.

b) Poycz mi t ksiqk.
ci t ksiqik, gdybym j skoczyl czyta.
c) Poyczylbym
Stosunek midzy wykonawc czynnoci a jej przedmiotem mona
wyrazi w zdaniu w dwojaki sposób, np.:
1. a) Saperzy buduj most
b) Most jest budowany przez saperów.
narade.
2. a) Dyrektor wezwal nauczycieli na
dyrektora.
b) Nauczyciele zostali wezwani na narade przez
Kade ze
Tre a) i b) w obu przykadach jest jednakowa.
zada
mostu
Zada w pierwSzym zawiera informacj o budowie
przykadzie

przez saperów. Inna jest jednak

konstrukcja tych zda.
zdaniu: W
wykonawc czynnoŠci,
Saperzy buduj most podmiot saperzy oznacza
Natomiast w zdaniu
a dopenienie most przedmiot tej czynnoci.
czynnoci zosta ozna
Most jest budowany przez saperów wykonawca
przez podmiot. Takie same
czony prZez dopenienie, a jej przedmiot

31
 drugim.
w przykladzie
midzy zdaniami a) i b) zauwaymy
i
rónice konstrukcj
nazywamy
Pierwsz z tych konstrukcji skladniowych

czynn, drug konstrukcj biern. si róne

skladniowych stosuje
konstrukcjach
W tych dwu rónych biern.
czynn i
funkcj
formy czasownika, Zwane stronami:
forma czasownika penicego
to osobowa byd
Strona czynna si formy osobowej Czasownika
z
bierna sklada który w stronie
orzeczenia. Strona czasownika,
lub zosta oraz z formy przymiotnikowej
w stronie
Oba te wyrazy tworz
w roli orzeczenia.
CZYnnejwystpuje
biernejorzeczenie.
strona bierna
strona CZynna
jest budowany
Most pontonowy
most pontonowy.
Saperzy buduj przez saperów.
wezwvani na
na Nauczyciele zostali
nauczycieli
Dyrektor wezwal narade przez dyrektora.
narad.
niedokonanych,
si przy czasownikach
Form czasownika by
uywa
dokonanych.
zosta przy czasownikach
cz
form czasownika których dopenie
biernej maj tylko takie czasowniki,
Formy strony zdania
na podmioty przy zmianie konstrukcji
nia dadz si przeksztaci takie nazywamy
na biern, np. my, malowa. Czasowniki
z czynnej spa, i,
nie majce form strony biernej, np.
przechodnimi. Czasowniki

nazywamy nieprzechodnimi. jej przedmiotem, tj.

czynnoci jest jednoczenie

Jeli wykonawca np.:
form strony z wrotnejczasownika,
odbiorc jej skutków, uywamy
On si myje.
Janek ubral si szybko.
oraz
Formy te skadaj z formy osobowej danego czasownika
si
Zaimek zwrotny
Z wyrazusi (siebie), zwanego zaimkiem zwrotnym.
funkcj dopenienia, oznaczajcego
peni w powyszych przykadach
tosamy zjej wykonawc. Swiadczy o tym porów
przedmiot czynnoci,
nanie nastpujcych zda:

strona Czynna: Matka ubiera córk.

podmiot orzeczenie dopenienie

strona zWrotna: Matka ubiera si.

W wielu wypadkach formy zwrotne czasownika nie maj znaczenia

strony zwrotnej, tzn. zaimek si nie pelni w nich funkcji dopenienia

32
 tosamego znaczeniowo z podmiotem. Na przykad forma budowa si

moe mie znaczenie bierne (Domysi budujq,czyli ,,s budowane'") lub

czynne (On si buduje, czyli ,,buduje dom dla siebie'').

Nicktóre czasownikiwystpuj wylcznie w formie zwrotnej, np. ba

si, mia si. Formy te maj znaczenie strony czynnej, np. On si mieje.
Wród form czasowników wyróniamy formy o odmianie przymiot
nikowej. np. chwalcy, -a,-e; chwalcego, -ej; chwalqcemu, -ej; chwalony,
-a, -e,zwane imiesowami przymiotnikowymi.
Rozróžniamy dwa typy imiesowów przymiotnikowych, mianowicie
i imiesów
imiesów przymiotnikowy czynny (np. piszcy, wykonujcy)
przymiotnikowy bierny (np. czytany, wykonywany).
Imiesów bierny bywa czci skadow strony biernej czasownika,
np. Most z0stal naprawiony.

przymiotnikowych, odmieniajcych si przez

Oprócz imiesowów
imiesowy nieodmien
przypadki, wyróniamy wród form czasownika
ne, zwane przysówkowymi. Wystpuj one w zdaniu obok formy oso
bowej innego czasownika i wi si treciowo z tym samym, co ona
podmiotem, np.:
Czytajc ksiqk, robilem notatki.
Przeczytawszy ksiqk, Jurek wyszedl na spacer.

Rozróniamy dwa imiesowy przysówkowe: wspóczesny (np.czyta

jc, (np. przeczytawszy, napisawszy, usiadkszy).

piszqc,siedzc)iuprzedni
lub stan tego, co
Oba maj znaczenie czynne, tzn. wskazuj na czynno
wspóczesny oznacza czynno trwajc
OZnacza podmiot. Imiesów
z
czynnoci wyraon przez osobow form czasownika:
jednoczenie
przesz lub przysz, np.:
teraniejsz,

Czytajc ksiqk, robi notatki.

Czytajc ksiqk, robilem notatki.

ksike, bede robil notatki.
Czytajc
zakoczon,
Imiesów uprzedni oznacza czynno
przysówkowy
ni czynno wyraona przez osobow form czasownika,
wczeniejsz
na spacer (tzn. najpierw odrobiem
np. Odrobiwszy lekcje, wyszedlem
lekcje, potem wyszedem na spacer).
lub stan, nie okrelajc jednak
Bezokolicznik oznacza czynno
swym bliski jest rzeczowni
osoby, liczby, czasu ani trybu. Znaczeniem po
kom odczasownikowym typu: pisanie, czytanie, plywanie, tote,

33
3 JZYK POLSKI Vademecum maturzysty
 može wystpi w zdaniu w funkcji podmiotu
dobnie jak rzeczowniki,
lub dopelnienia, np.:
(Mówienie prawdy jest
jest obowiqzkiem šwiadka.
Mówi prawde
obowizkiem šwiadka).
plywa. (Lubi plywanie).
Lubi
take znaczenie rozkazu, np.:
Bezokolicznik može mie
Nie pali!
Odmaszerowa!

Pytania ipolecenia kontrolne

1.Co nazywamy deklinacj, a co koniugacj? przykady.

deklinacji? Podaj
odpowiednie
2. Jakie czsci mowy podlegaj
wpywaj na dobór kocówek przypadkowych rzeczowników?
3. Jakie czynniki
nieregularnej. Wyjanij, na czym polega
4. Podaj przykady rzeczowników oodmianie
nieregularnos tej odmiany. Wska wyjanii
ksiqd:.
Odmie przez przypadkiw obu liczbach rzeczowniki
i
sdzia,
5.

Osobliwoci w ich odmianie.

6. Jakie formy rodzajowe wystpuj w odmianie przymiotników w liczbie pojedynczej.

a jakie w liczbie mnogiej?Podaj przykady.

7. Typy deklinacyjne liczebników. Podaj przykady.
8. Typy deklinacyjne zaimków. Podaj przykady.
9. Jakie s zasady uycia form równolegych zaimka on (ona,ono), np. jego,go, niego?

Podaj przykady.
10. W jakich czasach wystpuj czasownikiniedokonane, a w jakich dokonane? Podaj

przykady.
11. znasz trybyczasownika. Podaj przykady.
Jakie

12. Podaj przykady zda, w których wystpuj formy rónych stron czasownika. Na
czym polega rónica midzy czynn a biern konstrukcj zdania?
13. Omów rodzaje imiestowów. Podaj przykladyzda z róžnymi imiesowami.
14.Popraw bdy w zdaniach:
Wracajc do domu, zaczl pada deszcz.

Ogladajc film, bardzo mi si podobala gra glównej bohaterki.

Bibliografia

M. Jaworski Podrczna gramatyka jezyka polskiego. Warszawa 1986. §145 293.

J. Tokarski Fleksja polska. Warszawa 1973.
 witalo.
Okolo pohudnia wypogodzilo si.
Khuje mnie w boku.
Na weselu bawiono si hucznie.

Takie zdania nazywamy zdaniami bezpodmiotowymi.

Orzeczenie

Orzeczenie jest czci zdania podrzdn tylko wobec podmiotu.

Oznacza czynno lub stan tego, na co wskazuje podmiot, najczciej
czynno lub stan osoby albo rzeczy.

Murarze ukladajg cegly (co robi murarze?)

Zeszyt ley na lawce (co si dzieje z zeszytem?)

W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie jest glówn, tylkonad

rzdn czci zdania, np.:
Wieczorem si ochlodzilo.

W roliorzeczenia wystpuje zazwyczaj czasownik w formie osobo

wej w rónych czasach trybu orzekajcego, a take w trybie rozkazuj
cym iprzypuszczajcym, np.:

Chlopcy wybrali si na wycieczk.

Chlopcy wybiorq si na wycieczk.
Jedmy na wycieczke.
Wybralibymy si na wycieczk, gdyby nie padal deszez.
nazywamy orzeczeniem czasownikowym.
Takie orzeczenie
W
zdaniach bezpodmiotowych w funkcji orzecze czasowniko
wych mog te wystpi bezosobowe formy czasownika zakoczone na
-no lub -t0, np.:

Przyniesiono mleko.
Zbito szyb.
Orzeczenie moe take oznacza cech tego, na co wskazuje pod
miot, np..

Janek jest pracowity.

Mój brat jest studentem.
Dzie bylpochmurny.

W powyszych zdaniach orzeczenie jest zoone z dwóch wyrazów:

47
 ZCzasownika iz innejczci mowy. Takie orzeczenie nazywamy orzeCze.
niem imiennym.
czasownik, który nie m

Pierwsz czci orzeczenia imiennego jest

i dlatego sam nie moe orzekak
penego, samodzielnego znaczenia
lcznikiem
o podmiocie. T cz orzeczenia imiennego nazywamy
czasowników by
najczciej formy osobowe
W roli cznika wystpuj

sta si, zosta.

bywa najczciej przymiotnjk
Drug czci orzeczenia imiennego
np.:
liczebnik lub przysówek,
rzeczownik lub zaimek rzeczowny,
Wieczór byl chlodny.
On jest oficerem.
Badi zawsze sob
Boczak na liscie.
jest drugi do,ooie s
po górach.
Przyjemnie jest wedrowa
orzeczenia imiennego
nazywamy orzecznikiem.
T czsc

Przydawka
osób.
rzeczownika i oznaczaróžne cechy
Przydawka jest okreleniem
s rzeczowniki,np. duy plac,
przedmiotów i poje, których nazwami
zeszt ucznia, dach ze somy.e
niebieski olówek, moja ksiqka,
czyj?,
Przydawki odpowiadaj najczciej na pytania: jaki? który2,

ile? czego?, z czego?

nastpujce
W zalenoci od sposobów wyraania rozróniamy

przydawki:
przydawki wyraane przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym
klasa, trzy ksiqki, drugi dom;
lub liczebnikiem, np.pilny ucze, naSza
przydawki wyraane przez rzeczownik w tym
samym przypadku,
co rzeczownik okrelany, a wic tworzce
z nim zwizek zgody, np.
miasto Warszawa, rzeka Wolga, kolega Walczak. Jeli wyraz okrelany
zalenym, tak sam form przybiera przydawka,
wystpi w przypadku
np.w miecie Wolga,koledze Walczakowi;
Warszawie, nad rzek
przydawki wyraane przez rzeczownik lub zaimek rzeczowny
z okrela
w przypadku zalenym, najczciej w dopeniaczu, tworzce
nym rzeczOwnikiem zwizek rzdu, np. dom ojca, historia Polski, nauka
kroju, jego ksiqka, rzut oszczepem, posluszestwo rodzicom;
przydawki wyraane przez przyimek z rzeczownikiem w formie
przypadku zalenego, np. dom zcegly, miasto nad Narwi.

48 (2)
Dopenienie
jest najczciej okreleniem czasownika, uzupeniaj-
Dopenienie
W funkcji dopenienia wystepuja przewanie rzeczowni-
tre.
cym jego
kilubzaimki rzeczowne w przypadkach zalenych, tj.odpowiadajce na
co?, kim2, cz ym?, o kim?
nvtania: kogo?, czego? komu?, czemu?, kogo?
o czvm? (w kim?,w czym?, na kim?
na czym?), np.:
Nieczytalem tej ksiqiki. Przygldalimy si górom. Spotkalem kole

ge.Spacerowalem zprzyjacielenm. Rozmawialimy o meczu. Wybieram si

do ciebie.

Dopenieniami mog take by inne czci mowy, jeli maj znacze

kulawego. Lubi plywa porównaj:
nie rzeczownika, np. Wiódl lepy
lubi pywanie).
bywaj prócz czasowni
Wyrazami okrelanymi przez dopelnienie
ków przymiotnikii przysówki, np.
Byl to chlopiec chtny do nauki.
Onpracuje lepiej od ciebie.

Okolicznik
najczciej okreleniami czasownikówi oznaczaj
Okoliczniki s
przez
okolicznoci, w jakich zachodz czynnoci lub stany wyraone
odbywa si czynno,
czasowniki. Mog oznacza miejsce, w którym
wykonania itd.
czas jej trwania, sposób
przymiotników lub przysów
Niekiedy okoliczniki s okreleniami czyn
waciwoci jakiego przedmiotu,
ków iwtedy oznaczaj stopie ladnie piszesz. Najczciej
bardzo wysoki dom, do
noci lub stanu,np. miejsca,
si okolicznikami oznaczajcymi okolicznoci
posugujemy
iprzyczyny, np.:
czasu, sposobu, celu
do kina. (czas i miejsce)
Jutro pójde
Czytaj gloniej. (sposób)
(miejsce i cel)
ld do kiosku po gazet.
(miejsce)
Tu itam wida bylo kepy wrzosów.
(przyczyna)
Chlopiec zbladl ze strachu.
wyraenia przyimko
najczciej wystpuj
W
funkcji okoliczników
we oraz przysówki izaimki przysowne. wyraane przez rzeczowniki
w na
bywaja te
Poza tym okoliczniki np.:
i bezokoliczniki,
przez imiesowy przysówkowe
rzdniku,
49
4- JEZYK POLSKI Vademecum maturzysty