Elementy ludyczne i komiczne w Rozmowie mistrza

Polikarpa ze Śmiercią

Wprowadzenie
Przeczytaj
Ilustracja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: O śmierci, [w:] Baśnie, opowieści, gadki przez Oskara Kolberga zebrane, red. O.
Kolberg, Warszawa 1998, s. 84.
Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] W. R. Rzepka, W. Wydra, Chrestoma a
staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–277.
Źródło: Aron Guriewicz, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, tłum. Z. Dobrzyniecki,
Warszawa 1987, s. 18–19.
Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra,
Chrestoma a staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–269.
Źródło: Groteska, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-
Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1988, s. 173.
 Elementy ludyczne i komiczne w Rozmowie mistrza
Polikarpa ze Śmiercią

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Czy typowe dla średniowiecza ludyczne przedstawienia poświęcone nieuchronności

śmierci licowały z powagą tematu?

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią to zarówno utwór moralizatorski, jak i satyryczny.

Komizm wierszowanych dialogów i liczne sceny obyczajowe z życia przedstawicieli
różnych stanów pozwalały na prezentację utworu w formie teatralnej. W ten sposób
tematyka śmierci, podejmowana w kazaniach i teologicznych traktatach, mogła wzbudzić
żywe zainteresowanie szerokiej publiczność, którą dzisiaj nazwalibyśmy publicznością
masową. Podane w żartobliwej formie proste prawdy, że śmierci nie da się oszukać i że nie
można jej przekupić, zmuszały do refleksji.

Twoje cele

Dokonasz analizy i interpretacji fragmentów Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią,

wskazujących na jej przynależność do kultury ludowej.
Wyjaśnisz powody, dla których autor polskiej wersji dzieła wprowadził zmiany do
łacińskiego tekstu będącego wzorcem dla Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Ustalisz, na czym polega satyryczny charakter Rozmowy mistrza Polikarpa ze
Śmiercią.
Przeczytaj

„Wszytcy ludzie posłuchajcie…”

Trudno dziś oszacować, ilu ludzi potrafiło w średniowieczu płynnie czytać i pisać po
łacinie. Badacze potwierdzają, że panował wówczas powszechny analfabetyzm, który
dotyczył nawet ludzi pełniących najwyższe funkcje (m.in. królów). Tylko niewielki procent
społeczności europejskiej mógł samodzielnie poznać np. rozważania o śmierci. Mimo że
jedno z najważniejszych haseł tej epoki – Memento mori! (łac. Pamiętaj o śmierci!) –
dotyczyło wszystkich, nieliczni byli w stanie zapoznać się z dziełami teologicznymi lub
filozoficznymi, w których podejmowano problemy eschatologiczne.

“
Aron Guriewicz

Problemy średniowiecznej kultury ludowej

W społeczeństwie, którego przytłaczająca większość była
niepiśmienna, piśmiennictwo nie było ani jedynym, ani
najważniejszym środkiem komunikacji między ludźmi. [...]
Społeczeństwo średniowieczne w swej masie było społeczeństwem,
które nie posiadało piśmiennictwa [...]. Przed wszystkim trzeba znów
przypomnieć, że umiejętność czytania i pisania oceniana była
w społeczeństwie średniowiecznym jako przywilej, jako pewna
społeczna przewaga [...]. Dlatego do obowiązków posiadaczy wiedzy
należało też rozdzielanie jej, oczywiście w ograniczonych dawkach
i z odpowiednimi wyjaśnieniami, wśród tych, którzy byli pozbawieni
bezpośredniego dostępu do książki. [...] Książka w średniowiecznej
Europie przeznaczona była nie tylko do czytania milczącego,
samotnego, indywidualnego, lecz również na głos, przed zespołem
ludzi. Jednak nie każdy tekst mógł być czytany wobec danego
audytorium, i dla stróżów sakralnej wiedzy powstawało zadanie
tworzenia [...] tekstów przeznaczonych do rozpowszechniania
w środowisku niewtajemniczonych w celu ich pouczenia. [...] Teksty
przeznaczone dla „prostaków” nieodmiennie były przystosowywane
przez ich twórców do poziomu umysłowego audytorium i musiały się
liczyć z jego upodobaniami, wymaganiami, duchową orientacją.
 Źródło: Aron Guriewicz, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, tłum. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1987, s. 18–19.

Do niepiśmiennych odbiorców należało dotrzeć w formie umożliwiającej im zrozumienie

tych najważniejszych kwestii. To powodowało, że kulturze elitarnej musiała towarzyszyć też
kultura ludowa.

Danse Macabre – fresk

Żyjący na przełomie XV i XVI wieku niemiecki drzeworytnik Michael Wolgemut tak zilustrował wizerunek
śmierci. Ta ilustracja nie tylko upiększała dzieło dotyczące m.in. umierania, ale też ułatwiała niepiśmiennym lub
słabo czytającym w języku niemieckim zrozumienie, jaka jest śmierć
Źródło: Samuel Leach, dostępny w internecie: www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

Kultura ludowa
Współczesna definicja kultury ludowej utożsamia ją z kulturą niższych warstw społecznych,
a nawet z folklorem, zwłaszcza wiejskim. W odniesieniu do średniowiecza rozumienie
pojęcia kultury ludowej należy znacznie poszerzyć. Przyjmuje się, że była to kultura, którą
współtworzyły różne środowiska: ubodzy mieszczanie i chłopi, lecz także uczeni,
urzędnicy, rycerze. Funkcjonowali oni w świecie, w którym istniały wspólne dla wszystkich
wyobrażenia dotyczące pewnych zjawisk. Pisanie o nich językiem wymagającym znajomości
terminologii naukowej w naturalny sposób ograniczało grono odbiorców. Zwracanie się do
niewyedukowanych grup społecznych wymagało innego kodu, który uwzględniał, kim jest
zamierzony odbiorca. Świat przedstawiony w dziełach skierowanych do takiego odbiorcy
musiał operować konkretem, a unikać pojęć abstrakcyjnych. Ponadto należało pokazywać
rzeczywistość bliską jego doświadczeniu, taką, którą można poznać empirycznie. Z tego
względu m.in. treść uczonych traktatów przetwarzano na kazania, pieśni, modlitwy czy
przedstawienia.
Ludyczność kultury średniowiecznej
W kulturze ludowej badacze dostrzegają również jej charakter ludyczny. To pojęcie
wprowadził do badań nad kulturą Johan Huizinga, autor pracy zatytułowanej Homo ludens.
Zabawa jako źródło kultury, w której dowodził, że u podstaw ludzkiej aktywności znajduje
się zabawa i współzawodnictwo związane z udziałem w grze. Tytułowe określenie homo
ludens (łac. – człowiek bawiący się) odwołuje się do wspomnianej koncepcji, zakładającej że
źródłem działań jest pragnienie zabawy i rywalizacji. Przejawia się ono m.in. w kulturze
popularnej, skierowanej do nieelitarnego odbiorcy – jej przejawem mogą być np.
przedstawienia grane w miejscach publicznych

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią mogła być takim przedstawieniem odgrywanym na

przykościelnym placu (albo wręcz na progu świątyni) lub na cmentarzu. Niewykluczone, że
towarzyszyła kazaniu poświęconemu problemom eschatologicznym. Aby dotrzeć do jak
największej liczby ludzi, musiała być zrozumiała i łatwa w odbiorze, by słuchacze w pełni
pojęli, jaka jest śmierć.

Uczyć przez śmiech

Dydaktyczny cel dzieł o umieraniu można było osiągnąć na różne sposoby. Jeden z nich to
uczenie przez śmiech. Polski autor XVwiecznego dialogu miał świadomość, że nie
powinien zniechęcać potencjalnych widzów (lub czytelników) nadmiernym patosem.
Zastosował więc w swym utworze komizm. Nie jest on tożsamy z dobrodusznym humorem.
Obszerne fragmenty Rozmowy... mają charakter satyryczny. Anonimowy twórca ośmieszył
przedstawicieli różnych stanów i profesji, by ostrzec przed konsekwencjami
nieodpowiedniego (czyli niezgodnego z doktryną chrześcijańską) życia. Ośmieszaniu
określonych grup towarzyszą tylko dwa wzorce pozytywne – autor z aprobatą ocenił
postępowanie dobrych mnichów oraz bogobojnych dziewic, a więc tych ludzi, którzy za
życia wyrzekają się przyjemności i z pokorą znoszą cierpienia, aby po śmierci otrzymać
nagrodę w niebie.

Rozmowa... jest więc równocześnie wytworem kultury ludowej średniowiecza, która

pozwala nam zrozumieć, jak wyobrażali sobie śmierć nasi przodkowie w XV stuleciu, a także
dziełem krytycznie ukazującym żywych.

“ Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

DE MORTE

Polikarpus, tak wezwany,

Mędrzec wieliki, mistrz wybrany,
Prosił Boga o to prawie,
By uźrzał śmierć w jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzi w kościele,
Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradego,
Łoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Łszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa -
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywot blady,
Groźno się tego przelęknął,
Padł na ziemię, eże stęknął.
Gdy leżał wznak jako wiła,
Śmierć do niego przemowiła.

Mors dicit:

Czemu się tako barzo lękasz?

Wrzekomoś zdrow, a wżdy stękasz!
Pan Bog tę rzecz tako nosił,
Iżeś go o to barzo prosił,
Abych ci się ukazała,
Wszytkę swą moc wzjawiła;
Otoż ci przed tobą stoję,
Oględaj postawę moję:
Każdemu się tak ukażę,
Gdy go żywota zbawię.
Nie lękaj się mie tym razem,
Iż mię widzisz przed obrazem.
Gdy przydę, namilejszy, k tobie,
Tedy barzo zeckniesz sobie:
Zableszczysz na strony oczy,
Eż ci z ciała pot poskoczy;
Rzucęć się jako kot na myszy,
Aż twe sirce ciężko wdyszy.
Otchoceć się z miodem tarnek,
Gdyć przyniosę jadu garnek –
Musisz ji pić przez dzięki;
Gdy pożywiesz wielikiej męki,
Będziesz mieć dosyć tesnice,
Odbędziesz swej miłośnice.
Ostań tego wszech, tobie wielę,
Przez dzięki cię z nią rozdzielę.
Mow se mną, boć mam działo,
Gdyć się se mną mowić chciało;
Widzisz, iżem ci robotnica –
Czemu cię wzięła taka tesnica?
Ma kosa wisz, trawę siecze,
Przed nią nikt nie uciecze.
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz!
Za po polsku nie rozumiesz?
Snadź ci Sortes nie pomoże,
Przelęknąłeś się, nieboże!
Już odetchni, nieboraku,
Mow ze mną, ubogi żaku,
Nie boj się dziś mojej szkoły,
Nie dam ci czyść epistoły.

Magister dicit:

Miła Śmirci, racz mi wzjewić,

Przecz chcesz ludzie żywota zbawić,
Czemu twą łaskę stracili,
Zać co złego uczynili?
[…]

Mors dicit:

[…]
Karczmarze, co źle piwa dają,
Nieczęsto na mię wspominają;
Jako swe miechy natkają,
W ten czas mą kosę poznają:
Kiedy nawiedzą mą szkołę,
Będę jem lać w gardlo smołę.
Jedno się poruszę,
Wszytki nagle zdawić muszę:
Naprzod zdawię dziewki, chłopce,
Aż się chłop po sircu smekce.
[…]

Majister dicit:

By mię chciała trochę słuchać,

Chciałbych cię nieco pytać:
Czemu się lekarze stają,
Gdy z twej mocy nie wybawiają,
I też powiedają,
Eże wieliką moc zioła mają?
Mors respondit:

Otoć każdy lekarz faści,

Nie pomogą jego maści;
Pożywają mistrzostwa swego,
Poki nietu czasu mego,
A poki jest wola Boża,
Poty człowiek praw niezboża
Nie pomogą apoteki,
Przeciw mnie żadne leki –
A wżdy umrzeć każdy musi,
Kto jich lekarstwa zakusi;
Na mały czas mogą pomoc,
Iż niemocny weźmie swą moc.
A wżdy koniec temu będzie,
Gdy lekarz w mej szkole siędzie,
Bowiem przeciw śmirtelnej szkodzie
Nie najdzie ziela na ogrodzie.
Darmo pożywasz lubieszczka,
Już ci zgotowana deszczka;
Nie pomoże kurzenie piołyna,
Gdy przydzie moja godzina;
Nie pomogą i szełwije –
Wszytko śmirć przez ługu smyje.
Jać nie dbam o żadne ziele,
A wżdy już lat przeszło wiele,
Gdy pożywam swego państwa,
A nie dbam o żadne lekarstwa;
Swe poczwy nad ludźmi stroję,
A wżdy w jenej mierze stoję.
Morzę sędzie i podsędki,
Zadam jim wielikie smętki.
Gdy swą rodzinę sądzą,
Często na skazaniu błądzą –
 Ale gdy przydzie Sąd Boży,
Sędzia w miech piszczeli włoży:
Już nie pojedzie na roki,
Czyniąc niesprawie otwłoki,
Co przewracał sądy wierne,
Bierząc winy nieumiernie,
Bierząc od złostnikow dary,
Sprawiając jich niewiery –
To wszytko będzie wzjawiono
I ciężko pomszczono.
[…]
Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] W. R. Rzepka, W. Wydra, Chrestoma a staropolska. Teksty do roku
1543, Wrocław 1984, s. 268–277.

Słownik
alegoria

(gr. allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza
dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne,
w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne.
Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą
znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości

animizacja

figura stylistyczna, rodzaj metafory polegającej na przypisywaniu przedmiotom,zjawiskom

przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych

eschatologia

(gr. eschatos – ostateczny + logos – słowo) część doktryny religijnej, a także teoria
filozoficzna traktująca o przeznaczeniu i celu ostatecznym świata, o losach
pośmiertnych człowieka; w eschatologii chrześcijańskiej podejmowano rozważania o
rzeczach ostatecznych, a za takie uznawano w średniowieczu: śmierć, Sąd Ostateczny,
niebo i piekło

folklor

(ang. folk‐lore)
1. ludowa twórczość artystyczna;
2. cechy charakterystyczne dla jakiegoś środowiska, miejsca

groteska

(fr. grotesque – dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu,

którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa,
prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne
dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu, czy kontrastu,
które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach
komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych

hiperbola

(gr. hyperbolḗ – przerzucenie, przesada) – przesadnia, przesada, wyolbrzymienie; środek

stylistyczny, który polega na celowej przesadzie w opisie czegoś; może dotyczyć np.
wyglądu, znaczenia, stanów emocjonalnych; służy do spotęgowania cech
przypisywanych przedmiotom lub osobom

ludyczność

(łac. ludus – zabawa, gra) – cecha kultury polegająca na zdolności dozaspokajania u ludzi
potrzeby rozrywki; funkcję tę realizują różne dzieła i gatunki takie jakbajka, farsa,
komedia, satyra itp.

personifikacja

figura stylistyczna, polegająca na przypisywaniu przedmiotom, zjawiskom,pojęciom

abstrakcyjnym cech ludzkich; uosobienie

porównanie

figura stylistyczna składająca się z dwu członów połączonych wyrazami porównującymi,

np. jak, niby, niż, wskazującymi na podobieństwo pewnych zjawisk lub przedmiotów

satyra

(etrus. satir – mowa, mówić, łac. satura lanx – misa z owocami) utwór literacki
ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie,
stosunki społeczne, instytucje; ogół utworów mających na celu ośmieszenie,
piętnowanie szkodliwych zjawisk, obyczajów, wad, stosunków społecznych; satyra jest
anonimowa, nie uderza w konkretne osoby, operuje wyolbrzymieniem, karykaturą,
groteską i ukazuje świat w krzywym zwierciadle
Ilustracja interaktywna

Polecenie 1

Do której kategorii należy zaliczyć Rozmowę mistrza Polikarpa ze Śmiercią: rozrywkowej czy
dydaktycznej? W odpowiedzi na to pytanie użyj argumentów potwierdzających wybór.

Polecenie 2

Czy według ciebie przynależność Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią do kultury ludowej
oznacza jednocześnie kwalifikowanie tego utworu do kultury ludycznej? Napisz tekst,
w którym wyjaśnisz to zagadnienie.

1 2 3 4

Wenceslaus Hollar, Procesja tańca śmierci

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wytwory kultury ludowej kierowane były do różnych grup odbiorców, m.in. do tych, którzy
nie posiedli umiejętności czytania. Zaznacz te grupy wersów, które wskazują, że Rozmowa
mistrza Polikarpa ze Śmiercią nie jest utworem przeznaczonym wyłącznie dla odbiorców
potrafiących czytać.

„– Uźrzał człowieka nagiego


Przyrodzenia niewieściego.”

„– Miła Śmirci, racz mi wzjewić,

Przecz chcesz ludzie żywota zbawić,

Czemu twą łaskę stracili,
Zać co złego uczynili?”

„– By mię chciała trochę słuchać,


Chciałbych cię nieco pytać.”

„Wszytcy ludzie, posłuchajcie,


Okrutność śmirci poznajcie! –”

„Przykład o tem chcę powiedzieć,


Słuchaj tego, kto chce wiedzieć!”

Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka, Chrestoma a
staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–274.
Ćwiczenie 2 輸

Szczegółowo opisując Śmierć, autor pokazał, że nie jest ona bytem abstrakcyjnym. Wskaż
figurę stylistyczną, dzięki której tak się stało.

 porównanie

 hiperbola

 animizacja

 personifikacja

 alegoria

Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz poprawne wyrazy lub grupy słów.

Ludyczność to pojęcie wskazujące na to, że kultura ma źródło w chęci zabawy / jest tworzona
przez lud. To zjawisko przejawia się szczególnie w kulturze popularnej / elitarnej. Rozmowa...
jest dziełem, które można do zaliczyć do tego kręgu twórczości – była przeznaczona dla
odbiorców nieumiejących / potrafiących czytać. Przypuszcza się, że docierała do odbiorców
w postaci przedstawienia / tekstu do samodzielnej lektury.
Ćwiczenie 4 輸

Zaznacz we fragmencie utworu elementy komiczne w opisie śmierci.

zielony

Polikarpus, tak wezwany,

Mędrzec wieliki, mistrz wybrany,
Prosił Boga o to prawie,
By uźrzał śmierć w jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzi w kościele,
Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradego,
Łoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Łszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa ‒
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywot blady,
Groźno się tego przelęknął,
[…]
Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka, Chrestoma a
staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–269.
Ćwiczenie 5 醙

Mimo poważnego tematu Rozmowy..., autor wprowadził do dzieła elementy komiczne. Kto
został ośmieszony we fragmencie przedstawiającym spotkanie Śmierci i Polikarpa? W swojej
odpowiedzi użyj cytatu z utworu.

“ Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Polikarpus, tak wezwany,

Mędrzec wieliki, mistrz wybrany,
Prosił Boga o to prawie,
By uźrzał śmierć w jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzi w kościele,
Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradego,
Łoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Łszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa -
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywot blady,
Groźno się tego przelęknął,
Padł na ziemię, eże stęknął.
Gdy leżał wznak jako wiła,
Śmierć do niego przemowiła.

Mors dicit:
Czemu się tako barzo lękasz?
Wrzekomoś zdrow, a wżdy stękasz!
Pan Bog tę rzecz tako nosił,
Iżeś go o to barzo prosił,
Abych ci się ukazała,
Wszytkę swą moc wzjawiła;
Otoż ci przed tobą stoję,
Oględaj postawę moję:
Każdemu się tak ukażę,
Gdy go żywota zbawię.
Nie lękaj się mie tym razem,
Iż mię widzisz przed obrazem.
Gdy przydę, namilejszy, k tobie,
Tedy barzo zeckniesz sobie:
Zableszczysz na strony oczy,
Eż ci z ciała pot poskoczy;
Rzucęć się jako kot na myszy,
Aż twe sirce ciężko wdyszy.
Otchoceć się z miodem tarnek,
Gdyć przyniosę jadu garnek -
Musisz ji pić przez dzięki;
Gdy pożywiesz wielikiej męki,
Będziesz mieć dosyć tesnice,
Odbędziesz swej miłośnice.
Ostań tego wszech, tobie wielę,
Przez dzięki cię z nią rozdzielę.
 Mow se mną, boć mam działo,
Gdyć się se mną mowić chciało;
Widzisz, iżem ci robotnica -
Czemu cię wzięła taka tesnica?
Ma kosa wisz, trawę siecze,
Przed nią nikt nie uciecze.
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz!
Za po polsku nie rozumiesz?
Snadź ci Sortes nie pomoże,
Przelęknąłeś się, nieboże!
Już odetchni, nieboraku,
Mow ze mną, ubogi żaku,
Nie boj się dziś mojej szkoły,
Nie dam ci czyść epistoły.

Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestoma a staropolska.
Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–269.

Ćwiczenie 6 醙

Jaki charakter ma komizm obecny we fragmentach Rozmowy..., w których Śmierć mówi

o karczmarzach, lekarzach i sędziach? Czy jest to dobroduszny humor, czy satyra? Napisz na
ten temat tekst liczący co najmniej 80 słów.
Ćwiczenie 7 難

Jednym z zadań utworów takich jak Rozmowa... było oswajanie widzów ze śmiercią. Napisz
tekst, w którym wyjaśnisz, na czym polegało to oswajanie.

Ćwiczenie 8 難

Wykaż, że Rozmowa... to utwór o charakterze groteskowym. W tym celu wykorzystaj definicję

groteski ze Słownika terminów literackich:

“ Groteska

Groteska – kategoria estetyczna realizująca się w utworach [...], które

wyróżniają się szeregiem współdziałających właściwości: 1. Fantastyką,
upodobaniem do form [...] przerażających, monstrualnych,
wyolbrzymionych [...]; 2. absurdalnością wynikłą z braku jednolitego
systemu zasad rządzących światem przedstawionym i z równoczesnego
wprowadzania rozmaitych [...] porządków motywacyjnych, np. [...]
psychologicznego i religijnego [...]; 3. Niejednolitością nastroju,
przemieszaniem pierwiastków komizmu i tragizmu, błazenady
z motywami rozpaczy i przerażenia, demoniczności z trywialnością [...];
4. prowokacyjnym nastawieniem wobec utrwalonej w świadomości
społecznej zdroworozsądkowej wizji świata [...].

Źródło: Groteska, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński,
Słownik terminów literackich, Wrocław 1988, s. 173.
Dla nauczyciela

Autor: Sabina Świtała, Anna Grabarczyk

Temat: Elementy ludyczne i komiczne w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną,
mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa
ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie
programowej jako lektury obowiązkowe;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki
literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją
refleksji;
10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji,
wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
11) rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz
dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę
w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą
stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst
historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny,
biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę
i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie
tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód
służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
IV. Samokształcenie.
9. wykorzystuje mul medialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;
10. gromadzi i przetwarza informacje, sporządza bazę danych;
Lektura obowiązkowa
6) Bogurodzica; Lament świętokrzyski (fragmenty); Legenda o św. Aleksym (fragmenty); Rozmowa
Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty);

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne. Uczeń:

dokona analizy i interpretacji fragmentów Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią,

wskazujących na jej przynależność do kultury ludowej;
wyjaśni powody, dla których autor polskiej wersji dzieła wprowadził zmiany do
łacińskiego tekstu będącego wzorcem dla Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią;
ustalisz, na czym polega satyryczny charakter Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania

metoda oglądowa;
pogadanka;
metoda ćwiczeń przedmiotowych;
metoda aktywizująca – mapa myśli.

Formy pracy

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
tekst ze zbiorów Oskara Kolberga O śmierci.

Przebieg zajęć

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z wierszem Rozmowa mistrza Polikarpa ze

Śmiercią.

Faza wstępna

1. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst O śmierci pochodzący ze zbiorów Oskara Kolberga.

“ O śmierci
Był jeden chłop bardzo biedny, a tak mu Pan Bóg błogosławił, że mu
się ciągle dzieci rodziły. Już też w tej wsi nikt nie chciał stawać
w kumy. Więc poszedł na granice wsi szukać kumotrów. I spotkał na
drodze babę jedną, która go pyta:

– Czego chcesz, kumie?

– Moja babusiu, nie mogę kumotrów dostać do dziecka - odpowiada.
– No to ja ci będę trzymać do chrztu.

A była to Śmierć.

Na chrzciny zeszli się ludzie. Po chrzcinach baba mówi:

– Mój kumie, muszę ci też poradzić w twojej biedzie, żebyś się dorobił
trochę. Powiem ci prawdę, jestem Śmierć, ale nie lękaj się. Uczyń się
doktorem, a jak pójdziesz do chorego, uważaj, gdzie ja będę stała
u łóżka – będziesz mnie widział, choć mnie drudzy nie zobaczą. Jeżeli
w nogach chorego będę, podejmuj się kuracji i dawaj mu jakich
lekkich ziółek, bo on wyzdrowieje, a tobie będą dobrze płacić. Ale jak
mnie zobaczysz w głowach łóżka, to kiwnij głową i odejdź, bo tam już
żadnego nie będzie ratunku.
 Chłop na to przystał i tak robił, jak mu powiedziała. Dobrze mu się
wiodło i wsławił się jako dobry doktor. I trwało to długie lata. Aż
wreszcie i on sam zaczął chorować i wiedział, że i jemu także ukaże
się Śmierć, ale nie wiedział gdzie, czy w nogach, czy w głowach. Kazał
więc sobie zrobić łóżko na sprężynach czy na kołowrocie, żeby się
mogło zaraz obrócić, na wypadek gdyby mu Śmierć w głowach
stanęła.

Nareszcie zobaczył ją, że podchodzi i kiedy się ku głowie zbliżała, on

smyk, i wykręcił łóżko tak, że ona stała w nogach. Śmierć za nim, a on
jej umyka. W końcu, po długiej gonitwie, zniecierpliwiona, łapie go za
głowę i woła: - Mój kumie, nie pomoże kręcić, wiercić, kiej trzeba na
tamten świat lecieć!

I udusiła go.
Źródło: O śmierci, [w:] Baśnie, opowieści, gadki przez Oskara Kolberga zebrane, red. O. Kolberg, Warszawa 1998, s. 84.

2. Prowadzący prosi, aby uczniowie:

wskazali odbiorcę tekstu,

opisali śmierć oraz określili, na czym polega ludowe jej wyobrażenie,
określili charakter tekstu oraz wskazali jego odbiorcę.

3. Nauczyciel weryfikuje, czy uczniowie zauważyli związek tekstu z kulturą ludową.

4. Podanie tematu zajęć.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie czytają teksty umieszczone w e‐materiale. Tworzą notatkę w formie mapy

myśli. Notatka powinna zawierać:

opis wizerunku śmierci,

cechy komiczne śmierci,
omówienie postaci Polikarpa,
wyjaśnienie satyrycznego portretowania postaci (nawiązanie do 7 grzechów głównych),
elementy komiczne, humorystyczne (komizm języka, postaci, sytuacji),
fragmenty o charakterze groteskowym.

2. Nauczyciel prezentuje uczniom obraz Tańczące szkielety, Taniec śmierci

Źródło: licencja: CC BY 4.0, dostępny w internecie: Wellcome Images.
Prosi uczniów o krótką wypowiedź na temat związku ilustracji z utworem Rozmowa mistrza
Polikarpa ze Śmiercią. Po analizie uczniowie wskazują elementy ludyczne i komiczne
w tekście i określają, jaką pełnią funkcję.

3. Uczniowie wykonują wybrane przez nauczyciela ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”, które
omawiają wspólnie na forum klasy.

4. Uczniowie przechodzą do sekcji „Ilustracja interaktywna”. Wspólnie pracują na

poleceniem 1 i 2.

Faza podsumowująca

1. Na koniec zajęć nauczyciel prosi uczniów o odniesienie do następujących zagadnień:

wskaż i nazwij fragmenty o charakterze satyrycznym,

nazwij elementy ludyczne i komiczne; określić ich funkcje w utworze.

Praca domowa:

Poszukajcie przykładów różnych tekstów kultury, które przedstawiają spotkania człowieka

ze Śmiercią. Wyniki swoich poszukiwań zapiszcie w tabeli.
Tytuł tekstu Czas Rodzaj tekstu Kreacja Krótki opis
Autor
kultury powstania kultury Śmierci spotkania

Materiały pomocnicze:
T. Michałowska, Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (De morte prologus), [w:] Tejże,
Średniowiecze, wyd. 5 uzupełnione, Warszawa 1999, s.516‐527.

T. Wojczak, Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią a średniowieczna kultura ludowa.

Symbolika utworu i jej percepcja, [w:] Widzenie Polikarpa. Średniowieczne rozmowy
człowieka ze śmiercią, pod red. A. Dąbrówki i P. Stępnia, Warszawa 2014, s. 113‐123.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Ilustracja

interaktywna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.