İmam Gazali - Adab-I Muaşeret

♦
(<fELENEKI
2017
İMAM GAZALI
ADAB-1 MUAŞERET
Farsça'dan Osmanlıca'ya çeviren:
VANLI MUSTAFA EFENDİ
Osmanlıca'dan Günümüz Türkçe'sine Çeviren:

OSMAN YOLCUOGLU
İÇİNDEKİLER
YOLCULUGUN EDEPLERl ......................................................................................................9

Yolculuğun Çeşitleri ve Edepleri ....................................................................................1O
Yolcunun Edepleri...................................................................................................................18
Yolcunun, Yola Çıkmadan önce Bilmesi Gereken Şeyler ............................... 27
SEMA VE VECDİN EDEPLERl .............................................................................................35

Sema'nın Hangisi Helal, Hangisi Haramdır? ............................................................ 35
Sema'yı Haram Kılan Sebepler ........................................................................................ 44
Sema'nın Tesirleri ve Edepleri ..........................................................................................51
Sema'nın Edepleri ................................................................................................................... 60
EMR -İ MA'RUF VE NEHY-1 MÜNKER .......................................................................... 65

Emr-i Ma'ruf ve Nehy-i Münker'in Farziyyeti ........................................................... 65
Nehy-i Münker'in Şartları ..................................................................................................... 68
Birinci Rükün: Nehy-i Münker'i Kim Yapar? ....................................................... 69
İkinci Rükün: Nehy-i Münker Nerede Yapılır? ..................................................73
üçüncü Rükün: Nehy-i Münker Kime Yapılır? .................................................77
Dördüncü Rükün: Nehy-i Münker Nasıl Yapılmalı?...................................... 83
Kötülükleri Yasaklayan Kişinin Edepleri Nelerdir? ................................................ 89
Çok Vaki Olan ve Adet Haline Gelen Münkerler .................................................. 93
Mescitlerdeki Münkerler ...............................................................................................94
Pazar Yeri Münkerleri ......................................................................................................96
Cadde ve Sokak Münkerleri ........................................................................................97
Hamamlardaki Münkerler ............................................................................................ 99
Konukluk Münkerleri....................................................................................................... 99
MUAMELELER ........................................................................................................................ 101
Yemek Yeme Adabı............................................................................................................. 101
Yemekten önceki Adab ................................................................................................... 102
Yemek Vaktinin Adabı ....................................................................................................... 104
Su içme Adabı.,,,,,.,,,.,,,.,.,,,.,,,.,.,.,.,,,.,,,,,.,,,.,,,,,.,,,.,,,...,.,.,,,.,.,,,.,,,.,.,,,.,,,.,,,.,.,.,.,,,.,.,,,.,,,.,.,,,., 106
Yemek Sonrası Adabı ......................................................................................................... 107
Bir Kimseyle Yemek Yemenin Adabı ........................................................................ 109
Ahbaplarla Yemek Yemek ............................................................................................... 112
Birbirine Ziyafete Gelen Dostların Yemek Adabı .............................................. 113
Misafirlere Verilen Ziyafetin Fazileti ........................................................................... 118
Sünnet Olan Davete Gidiş Adabı................................................................................ 118
Daveti Kabul Etmenin Adabı ......................................................................................... 119
Davette Hazır Bulunmanın Adabı .............................................................................. 122
Sofraya Yemek Koymanın Adabı................................................................................. 123
Misafirlikten Dönüp Gitmenin Adabı ....................................................................... 125
BÜTÜN YÖNLERiYLE EVLİLİK ........................................................................................ 127
Evlenmenin Fayda ve Zararları ..................................................................................... 128
Evi en menin Zararları .................................................................................................... 134
Evlenmenin Edepleri .......................................................................................................... 136
Kadınlarda Bulunması Sünnet Olan Sıfatlar................................................... 140
Kadınlarla iyi Geçimin Adabı................................................................................... 143
Erkeğin Kadın üzerindeki Hakları ................................................................................ 160
TiCARET ADABI ...................................................................................................................... 163
Kazancın Doğru Olması .................................................................................................... 164
Kazanç Elde Etmek ............................................................................................................... 167
Alım-Satım ................................................................................................................................ 168
Akidler .......................................................................................................................................... 168
Ticaret Malında Bulunması Gerekli özellikler ...................................................... 170
Sözleşme (Akit)..,.,.................................................................................................................. 173
F!liz (Rib!l) .................................................................................................................................. 177
Selem le Satış ............................................................................................................................ 180
Kira ................................................................................................................................................. 182
Mud!lrebe.................................................................................................................................. 189
Şirket Akdi ................................................................................................................................. 192
Alışveriş Muamelesinde insaflı ve Adil Olmak .................................................... 193
Lütuf ve Ihsan Sahibi Olmak ................................................ ,.,.,.,........................,.,... ,,, 204
Dünya Alışverişinde Ahireti Unutmamak .............................................................. 211
YOLCULUĞUN EDEPLERİ
E
y aziz, kişi! Bil ki, yolculuk (sefer) iki kısımdır:
1- Batıni yolculuk (gönül seferi)
2- Zahiri yolculuk (dış sefer)
Batını sefer gönülle yolculuktur ki, yer ve gök ale
minde, Allahu Teala'nın acaip sun'unda olur. Din yo
lunun duraklarında ve konaklarında yolculukta bu
lunmaktır. Mercilerin, Allah adamlarının yolculuğu,
böyle bir batını seferdir. Beden varlıklarıyla evlerin
de oturmaktadırlar. Fakat yedi kat gök, yedi kat yer
den daha geniş olan cennette gönülleri dolaşır, ce
velan eder. Ariflerin cenneti o melekfit alemidir ki, ne
yolu kesilebilir, ne sonsuzluğuna varılabilir. Ne ziya
reti yasaklanabilir.
Hak Sübhanehu ve Teala bu gönül yolculuğuna şu
davette bulunur: "Onlar, yer ve gök alemlerine ve Al
la hu Teô.lô.'nın yarattığı şeylere nazar eylemedi/er
mi?" (Araf: 185)
Eğer bir kişi bu iç alemin yolculuğundan acizse ve
ondan uzak kalmışsa, zahirı yolculuk yapmalı, bede
nini bir yerden bir yere dolaştırmalı. Her yerden bir
fayda, ibret edinmeli. Bu da kendi ayağı ile Kabe'ye
9
Adab-ı Muaşeret imam Gazali
giden, zahir Kabe'yi gören ve tavaf eden kişiye ben

zer.
İç alem ile yolculuk yapan kişinin de benzeri şu
dur: O kimse yerli yerinde otururken, Kabe onun
ayağına gelir. O kişinin çevresini dolaşır, tavaf eder.
Bütün sırlarını ona açıklar.
O halde bu iki kişi arasında çok büyük farklar var
dır. Bundan ötürüdür ki, Şeyh Ebfı Said der ki: Mert
ler (Allah'a yakın kişiler) gönüllerine zahmet verdi
ler. Namertler ise o zahmeti ayaklarına verdiler.
Biz zahir yolculuğun edeblerini bu kitapta iki bö
lümde açıklayacağız. Batını yolculuğun şehri, açığa
vurulması güçtür. Bunun gibi küçük bir kitapta kısa
ca anlatılması imkanı yoktur.
Birinci bölüm: Zahir yolculuğun çeşitleri ve edeb
leri hakkındadır.
İkinci bölüm: Yolculuğun ilmi ve ruhsatları konu
sundadır.
Yolculuğun Çeşitleri ve Edepleri

Ey aziz kişi! Sen bil ki, bu türlü yolculuğun çeşitle
ri yedidir.
Birinci Yolculuk: İlim, bilgi için yapılan yolculuk
tur. Bu yolculuk öğrenilmesi farz olan bilgiler için
farzdır. Eğer yolcunun dilediği ilim sünnet ise onun
öğrenilmesi için gereken yolculuk da sünnettir. Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem)şöyle buyurmuştur: "Her kim
kendi evinden ilim talebi için dışarı çıksa, o kişi geri
dönünceye kadar Al/ahu Teala'nm yolundadır." Yine
bir hadıs-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "Bir kimse
10
Yolculuğun Edepleri
ilim öğrenmek için bir yola girse Allahu Teala ona cen
net durağını kolay kılar." Yine bir hadıs-i şerifte de
şöyle buyurulmuştur: "Melekler, kendi kanatlarını,
ilim öğrenmek isteyenlerin yollarına döşerler."
Eski müslümanlardan kimileri bu hadisten ötürü
uzak yolculuklara çıkmışlardır. Şa'bı şöyle der: Eğer
bir kişi bir kelime duymak, bellemek için Şam'dan
Yemen'e yolculuk yapsa, o kelimenin o kişiye faydası
vardır.
Lakin ilim öğrenmek isteyen o yolculuğu, ahiret
azığını hazırlamak için yapmalıdır. Bir ilim, ahirete
hazırlık için okunmuyorsa, hırstan geçip kanaat için
değilse, riyayı unutturup ihlas için değilse ve halk
korkusunu bırakıp Hak korkusundan değilse böyle
bir ilim o kişinin noksanlığına sebep olur.
İkinci Yolculuk: İnsanın kendisini, ahlakını bilmek
için yaptığı yolculuktur. Kişi, böyle bir yolculukta, ken
disinde olan kötü sıfatların giderilmesi ilacı ile uğraşır.
Bu da çok önemlidir. Çünkü evinde oturan bir kimse,
işlerini istediği gibi yapınca sanır ki, kendisi iyi bir ki
şi, ahlakı güzel bir kimsedir. Oysa, yolculukta gizli olan
ahlakından perde kalkar, her şey aşikare olur. Öyle
halleri ortaya çıkar ki, onlardan kendisinin zayıflığını,
kötü huylarını ve kendi acizliğini anlar. Böylece hasta
lığın ne olduğu bilinince onun ilacı ile meşgul olmak
kolaylaşır. Eğer bir kişi yolculuk yapmamış olursa,
yaptığı işleri merdane olmaz.
Bişr-i Hafi zahid kişilere şöyle derdi: Sizler yolcu
luğa çıkın. Çıkın ki, temizliğe eresiniz. Çünkü durgun
su, yerinde durdukça, kokusunu artırır.
11
Üçüncü Yolculuk: Allahu Teala'nm acaib sun'unu,

şaşkınlık verecek işlerini ve türlü ülkelerdeki garip
likleri temaşa eylemektir. Yaratılanların türlü cinsle
rini canlılardan, bitkilerden, ağaçlardan ve yedi iklim
dört bucaktaki her şeyden neler varsa onları anlayıp
bilmektir. Her şeyin yüce Yaradana ne türlü teşbihte
bulunduğunu görmektir. Allah'ın birliğine onların
nasıl şehadet ettiklerine şahit olmaktır. Eğer bir kişi
nin gezisi açık bir gezi olursa cansızların (taşların,
madenlerin) ne harf, ne ses olan sözlerini ve ilahı ya
zı ki, yazık ki, bütün varlıkların alnında yazılmıştır,
ne harftir, ne de kitabettir, onu da okumaya kudret
kazanır. Ve memleketin sırlarını onlardan anlamaya
güç kazanır. O zaman o kişinin, yeryüzünü dolaşma
ğa, tavaf etmeğe ihtiyacı da kalmaz. Belki gökler ale
mine bakışlar uzatır.
Çünkü o gökler alemi, gündüz onun çevresinde ge
zer, dolaşır durur. Nitekim Hak Teala şöyle buyurur:
"Göklerde ve yerde nice alametler vardır ki, o alamet
lerin yanından geçerler de onlardan haberleri olmaz."
(Yusuf: 105)
Eğer bir kişi, kendi yaradılışının, azasının ve sıfat
larının acaipliğine baksa, bütün ömrü boyunca onu
bir temaşa yeri olarak görür. O zaman da kendisinin
acaipliğini anlar. Dış gözü ile bakmaktan vazgeçer,
gönül gözüyle onlara bakmak ister.
Yüce din adamlarından birisi şöyle demiştir: "Kimi
kişiler: "Gözünü aç da dünya acaipliklerini gör!" der
ler. Ben de derim ki: "Gözlerini yum ki acaipliklerini
göresin!"
12
Bu sözlerin ikisi de doğrudur. Çünkü ilk durak za

hiri gözü açıp zahiri alemi, sonra ikinci durak ise,
batını gözü açıp gayb alemini seyretmektir. Zahirde
olan acaipliklerin sonu vardır. Çünkü onun ilgisi ci
simler alemi iledir. Cisimler aleminin ise sonu vardır.
Batıni acaipliklerin sonu yoktur; çünkü onun ilgisi
ruhlarla ve hakikatlerledir. Ruhların ve hakikatlerin
de sonu yoktur. Her surette bir ruh ve bir hakikat bu
lunur. Suret, dış gözün nasibidir. Hakikat ise batını
gözün, gönül gözünün nasibidir. Suret, muhtasar bir
şekildedir, basittir. Bunun örneği de şudur: Eğer bir
kişi dili görse onu bir et parçası sanır. Eğer yüreği
görse bir parça uyuşmuş kara kan sanır. Bak, nazar
kıl ki, zahirdeki dilinin ve kalbinin hakikatte nasibi
ne kadardır.
Sözün kısası, bütün uzuvların ve alemin zerreleri
nin durumu böyledir. Bir kimseye zahir gözünden
başka bir nasip vermemişlerse onun derecesi hay
vanlar derecesine yakındır. Bununla beraber zahiri
gözün, batını gözün anahtarı olduğu hakkında haber
ler de vardır. Bu sebeple Allahu Teala'nm acaip yara
tıklarına zahir gözüyle bakmak suretiyle yapılan bu
yolculuklar da faydasız değildir.
Dördüncü Yolculuk: İbadet ehli için hac ve gaza
için yapılan yolculuklardır. Peygamberlerin, yüce ve
li kişilerin, sahabelerin, tabiinin mezarlarını ziyaret
etmek, hatta din alimlerinin, din büyüklerinin ziyare
tine gitmek, onların yüzlerini temaşa etmek de birer
ibadettir. Onların dualarının bereketi büyüktür. On
ların mübarek yüzlerini müşahede etmek önemli bir
görüştür. Bunun sebebi; o gibi kişilere iktidar rağbeti
13
artar. Onları görmek bir ibadet olur. O ziyaretler,

sonra başka bir ibadetin tohumunu teşkil eder. Çün
kü onların mübarek nefesleri ve mübarek sözleri
ziyaretlerle birlikte olur. Çünkü o nefesler, sözler çok
faydalıdır. Bu niyetle yüce kişilerin mezarlarını ziya
rete gitmek caizdir. Nitekim Peygamberimiz şöyle
buyurmuştur:
"Üç mescitten başkası için sefere çıkmayın: Biri
Mekke mescidi, biri Medine mescidi, biri de Mesci
dil-Aksa'dır." Bu had'is-i şerife göre, başka yerleri ve
mescitleri teberrüken ziyarette bulunmamalıdır.
Mescitlerin hepsi manevi eşitliktedir. Hepsi birdir.
Bir de şu din bilginlerini ziyaret etmeli ki, din yolun
da ve sağdırlar. Ama sağ olmayıp ölmüş iseler kabri
ziyaretle- rini geri bırakmamalıdır. Enbiya ve evliya
nın mezarlarını murad ederek ziyaret yolculuğuna
çıkmak, bu yönden caizdir.
Beşinci Yolculuk: Dine bozukluk, karışıklık veren
şeylerden kaçınmak için yapılan yolculuklar, sefer
lerdir. Bu da makam, mal, para, hükmetmek gibi dün
ya işlerinden uzaklaşmaktır. Ve bu türlü yolculuk
farzdır. Dünya işleriyle uğraşmaktan kendisine din
yolunda hizmet etme müyesser olmayan kimseler bu
yolculuğu yapar. Çünkü din yolunun yolculuğu fera
gat ister. Kalb rahat olmalıdır. Her ne kadar, bir kim
se zaruretten ve kendisine ihtiyacı olan şeylerden el
çekmezse de hafif yüklü olmak mümkündür. Yüksüz
olmanın imkanı yoktur. Nitekim şöyle denilmiştir:
'Yükü hafif olanlar kurtulur. Gerçi, bu gibi kişiler de
yüksüz demek değildir. Çünkü hafif yükler de ağırlık
tan uzak değildir. Bir kişinin halkın arasında ululuğu,
14
şüpheli olunca, onun o hali, kendisini Allahu Teala'ya

olan ibadetlerden uzaklaştırır."
Altıncı Yolculuk: Ticaret için yapılan yolculuktur.
Yalnız dünya malını kazanmak için yapılır. Bu yolcu
luk mübahtır. O yolcunun niyeti, kendisini ve ev hal
kını, insanlara muhtaç etmemek içinse, bu yolculuk
ibadet yerine geçer. Eğer niyeti dünyada fazla kazanç
elde etmek veya böbürlenmek, öğünmek ve süslen
mek amacıyla olursa böylesi şeytan yoluna girmek
için ya-pılmış olur. Öyle ki buna benzer yolculuğu ya
pan kişiler, bütün ömürleri boyunca yolculuk zahme
tinden kurtulamazlar. Çünkü yeteri kadarından çok
mal hırsının sonu yoktur. En sonunda haramiler o ki
şinin yolunu keserler. Malım vurur, alıp götürürler. O
kişinin gurbet diyarında geride kalan, malını ya hü
kümet alır ya da o malı mirasçılara kalır. Onlar da
kendi havasına göre harcar. Onu hiçbir zaman an
maz, hatırlarına bile getirmez, ellerinden geldiği ka
dar onun vasiyetini yerine getirmemeğe çalışırlar.
Borcu varsa onu ödemezler. Ahiret borcu da o kişinin
üzerinde kalır. İşte bundan daha büyük ziyan yoktur.
Çünkü rahata başkaları erdiği halde acı ve zahmetle
ri, çeken o kişi olmuştur.
Yedinci Yolculuk: Dört yanı seyretmek ve gez
mek için yapılan yolculuktur. Eğer azar azar, zaman
zaman yapılacak olursa, böylesi mübah olan bir se
ferdir. Ama eğer bir kimse yalnızca kentleri, kasaba
ları seyreyle- meyi adet ve gelenek haline getirmişse
ve kendisinin yeni yeni şehirleri, garip garip kimsele
ri görmekten başka bir muradı yoksa bu türlü yolcu
luk hakkında din alimleri arasında türlü ayrılıklar, zıt
15
fikirler meydana gelmiştir. Bir kısım din bilginleri:

Bu yolculukta kişi kendisini faydasız yere incitmiş
olur, boş yere zahmet çeker. Bu türlü yolculuk caiz
değildir! demişlerdir!
Ama bizim görüşümüze göre doğrusu budur ki, bu
gibi yolculuklar haram değildir. Çünkü bir şehri te
maşa etmekte, memleket dolaşmakta bir maksat, bir
niyet vardır. Her ne kadar bu maksat, hasis bir mak
sat olsa da mübahtır. Yapılmasında sevap vardır. Her
kişi kendisine göre layığını bulur. Bu gibi kişiler ha
sistir, böyle bir dilek de ona layıktır.
Ama derviş hırkası giyenlerden bir kısım insanlar
vardır ki, bir şehirden bir şehre gitmeği adet haline
getirmişlerdir. Bir tarikat pirine erişip onun hizme
tinde olmayı dilek edinmezler. Belki onların maksadı
yalnız temaşa ve seyirdir. İbadette bulunmaya takat
getiremezler. Onların gönüllerine tasavvuf yolundan
bir yol açılmamıştır. Yaşlılık ve battallık sebebiyle
pirlerden bi-risinin hükmü altına bir yerde oturmaya
da takat yetiremezler. Aksine, şehirleri dolaşıp du
rurlar. Ama bir yerde yemek sofrası, bir ziyafet mec
lisi kurulmuşsa orada oturur kalırlar. Eğer yemek
tepsileri mükellef, karın doyuracak şekilde değilse
hizmetçilere dil uzatırlar. Onların kalbini kırarlar.
Eğer başka bir yerde bir yemek sofrasının gözü ve
karnı doyurmak şekilde olduğunu haber alırlarsa,
hemen o yere, o sofraya koşarlar. Hatta zaman olur
ki, ünlü bir türbeyi ziyaret etmeği bahane ederek,
"Bizim maksadımız ziyaret- lerde bulunmaktır!" der
lerse de makbere ziyaretleri ile ilgileri yoktur.
16
İşte böyle yolculuklar haram değilse bile mekruh

tur. Yine bu gibi kişiler, ne asi ne de fa.sık iseler de
mezmum, kötü kişilerdir. Sofilerin ekmeğini yiyip,
suyunu içip kendilerini sofi şeklinde gösterirlerse o
zaman fa.sık ve asi olmuş olurlar. Ne alırsa ona haram
olur. Çünkü bir kimse üstüne cübbe, hırka giyse, beş
vakit namaz da kılsa sofi olamaz. Sofi kişi ancak o ki
şidir ki:
1- Onun Cenab-ı Allah yönünden bir dileği olur,
yüzünü hakikat ışığına yöneltmiş bulunur. Ya hakika
te erişmiş veya hakikatin talebinde olmalıdır. Yani
Hakk'ı aramalıdır.
2- Sofi, zaruret miktarına çalışır, hiçbir işine kusur
göstermez.
3- Yahut böyle muhterem insanların hizmeti ile
uğraşır.
Sofilerin ekmeği, bu üç grup kişiden başkasına
helal değildir. Eğer o kişilerin zatında sofilik yoksa
hırka, cübbe giymekle sofi olamazlar. Aksine yanke
sicilik yapmış olurlar. Çünkü, kendisini sofi suretinde
gösterip sofiler sıfatında olmamak ancak bir yankesi
cilik, bir soygunculuktur. Bunların da en kötüsü, sofi
lere mahsus birkaç sözü ezberleyip bellemiştir ki,
boş yere söyler dururlar. Hem de öyle sanırlar ki, ev
velin ve ahirin (yani önceki ve sonraki din adamları
nın) ilim yolları kendilerine açılmıştır. Ve bunu da
korkusuzca söyleyebilirler. Ama zaman olur, bu söz
lerinin kötülüğü onları öyle bir yere kadar götürür ki,
ilim yolunda, alimlere bile hakaret gözü ile bakarlar.
17
Ve zaman olur şeriatı bile gözlerinde çok küçük gö

rürler.
- Bu şeriat, zayıflar içindir! Hakikatte kuvvetli
olanlar şeriata uymasa- lar bile bunun onlara zararı
dokunmaz. Onların dini büyük havuz gibidir ki, hiç
bir pislikle kirlenmez, derler.
Bir kişi bu dereceye erişirse, o kimseyi yok etmek,
öldürmek bin Rum veya Hindu askerini öldürmekten
daha faziletlidir. Çünkü müslümanlar kendi adamla
rını kafirden korurlar. Bu melunlar ise Müslümanlığı,
yine Müslümanlık dili ile batıl eylerler.
İşte şeytan, bu zamanda buna benzer bir tuzağı
hiçbir zaman kurmamıştır. Birçok kişiler bu tuzağın
içine düşüp felakete uğramış ve helak olmuşlardır.
Yolcunun Edepleri
Zahirı yolculuğun başından sonuna kadar olan
edepleri sekiz tanedir:
Birinci Edeb: Yola çıkacak kişi önce vecibelerin
den sıyrılmalıdır. Onları üstünden atmalıdır. Onlar
da şunlardır:
1- Kimlere nafaka veriyorsa o nafakayı devam et
tirmeli, vermelidir.
2- Yol ağzını helal maldan temin etmeli.
3- Bu azık öyle çok olmalı ki, yolculukta yoldaşla
rına da menfaat sağlamalı, faydalı olmalıdır.
4- Yolda arkadaşlarını yedirmeli, içirmeli, güzel
konuşmalar yapmalı, kafileyi götüren kişiye güzel
ahlak örneği göstermelidir. Bunlar güzel ahlakdan
dır.
18
İkinci Edeb: Sefere çıkan kişi, yanma bir yoldaş

almalıdır. O yoldaş ona dinde yardımcı olur. Resul
(aleyhisselam) yola arkadaşsız çıkmayı yasaklamakta
ve şöyle buyurmaktadır: 'Yolculukta üç kişi olduğu
nuz zaman birinizi başkan seçin!"
Bunun da sebebi, yolculukta çeşitli fikirler ortaya
sürülür. Bir karışık işin düğümü ele alınmazsa o iş
çözülmez, zayi olur. Kafile reisi son ve kesin kararı
verir, iş düzelir. Nitekim bütün kainatın idaresi tek
Allah'ın elindedir. İki Huda (haşa) olsaydı dünya ha
rap olurdu.
Hak Teala Hazretleri bir ayet-i kerime'de şöyle
buyurmuştur: "Yerde ve göklerde Allah'tan başka bir
ilah olsayd1 onlar fesada uğrard1." (Enbiya: 22)
Yolculukta kafileye başkan olarak seçilecek kişi-
nin:
1- Ahlakı güzel olmalı.
2- Önceden de yolculuk yapmış bulunmalı.
Üçüncü Edeb: Kafile yola çıkınca geride oturup
kalan kişiler, yola düşenlere dua etmelidir. Resul (sal
lallahu aleyhi ve sellem), Hazret-i Lokman'dan rivayet
buyurduğu şu hadisini öğretmiştir:
"Lokman buyurdu ki, Allahu Teala kendisine ema
net edilen şeyleri muhafaza eder, korur. Ben de, ey
yolcu, senin, malını, dininin, emanetinin ve amelinin
sonunu Allah'a emanet ediyorum."
Yine Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in yanında bir
kişi yolculuğa çıksa ona şöyle derdi:
''Al/ahu Teala, seni takva ile az1kland1rsm. Senin
19
günahmı yargılasm. Her ne yana dönersen yüzünü

hayra döndürsün."
Bu dua, geride, evde kalanın yola çıkana duasıdır.
Ve veda zamanında, Allah'a ısmarladık denirken bü
tün yolcu kişiler geride kalanları Allahu Teala'ya ıs
marlamalı, emanet etmelidir.
Bir gün, Hazret-i Örneğin huzuruna, yanında bir
çocukla birlikte bir kişi girdi. Ömer, bir çocuğa bir de
adama baktı.
"Sübhanallah, dedi. Hiçbir zaman senin oğlun ka
dar sana benzeyen tek kişi görmedim."
O kişi de: Ey Mü'minlerin Emiri! dedi. Bu oğlun
acaip işlerinden birini sana haber vereyim. Ben bir
yolculuğa çıkarken bu oğlanın annesi ona gebe kal
mıştı. Bana: "Ey helalim, beni bu hal ile niçin bırakıp
gidersin" dedi. Ben de: "Ben senin karnında olan oğ
lunu Allah'a emanet ediyorum!" dedim.Vakta ki, yol
culuktan döndüm. Oğlumun anacığını ölmüş buldum.
Bir gece oturdum, komşularla konuşuyordum ki,
uzak bir yerden bir ateşin parıldadığını gördüm: "Bu
ateş de ne ola?" diye sordum. Bana: "Bu ateş yanan
yer, senin hatununun mezarıdır. Orada her gece böy
le bir ateşin yandığını görürüz!" dediler. Ben: "O ka
dıncağız namaz kılıcı, oruç tutucu bir kadındı. Bu ateş
neden yanar? dedim. Hemen o mezarın yanına var
dım. Onu açtım. Bir de ne göreyim. Bir mum yanıp
duruyordu. Ve yanında bir oğlan çocuğu vardı. Mu
mun kenarında oynayıp duruyordu. Birden bir ses
işittim. Bu ses bana: "Ey oğlumun babası!" Diyordu.
"Bu oğlunu Allah'a ısmarlayıp gittindi. Eğer anasını
20
da Allah'a ısmarlasaydm geri dönünce onu da sağ bu

lurdun!"
Dördüncü Edeb: Yola çıkan kişi iki türlü namaz
kılmalıdır:
1- Yola çıkmazdan önce istihare namazı kılmalı
dır. İstihare namazı çok meşhurdur, onu hemen her
kes bilir.
2- Namaz da yolculuğa çıkma zamanında kılınır.
Bu namaz dört rekattir.
Enes der ki: Bir kişi Resul (sallallahu aleyhi ve sel
lem)'in yanına geldi:Ey Allah'ın Resulü! dedi. Benim
yolculuğa çıkmağa niyetim var. Vasiyet namemi de
yazdım. Yerime, vekil olarak anamı mı bırakayım,
yoksa oğlumu veya kardeşimi mi? Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem): "Eğer bir kimse yolculuğa çıkıyorsa ye
rine hiç kimseyi bırakmaz. Dört rekat namaz kılar. Bu
namazdan daha sevgili hiçbir şey yoktur ki, onu geride
bırakır, gider. Bu namazın her rekatinde Fatiha ve
KulhCı.- vallahi ehad surelerini okur. Sonra namazı bi
tirince şu duayı okur:
"Al/ah'ım bu namazlarımla sana ihtiyaç arz kıl
dım. Bu namazları bana, eh/im ve malım üzerine ha
life kıl. Ben, evime ve eh/ime dönünceye kadar, onla
rı koru."
Bu namaz böylece yola çıkan o kişinin ev halkına,
malına ve evinin çevresinde olan evlere, yolculuktan
dönünceye ve evine girinceye kadar o kişinin yerine
halef bırakılmış olur.
Beşinci Edeb: Yola çıkan kişi evinin kapısına ge
lince Bismillahirrahmanirrahim der ve şu duayı okur:
21
"Ey Allah'ım! Yolculuğa ben senin adına sığınmak

la başladım. Allahu Teala'yı tevekkül kıldım. Kudret
ve kuvvet ancak Allah'tandır. Ya Rab, ben saptırmak
tan veya saptırılmaktan, zulüm etmekten veya zulüm
edilmekten, bilmezlikten veya bilmezliğe düşürül
mekten sana sığınırım."
Bu duayı okuduktan sonra yolcu evinin önünde
bekleyen (At, katır, deve gibi) hayvanına binmeden
de şu duayı okur:
"Ey Allah'ım! Senin yardımın ile yola çıkıyorum.
Sana güvenç duyuyor, sana gönlümü bağlıyor, sana
teveccüh ediyor, yüzümü tutuyorum. Ey Allah'ım! Bi
ricik dayanağım ve dilek kaynağım sensin. Her ha
limde ve her zorluğumda ve senin bildiğin her işimde
bana medet kıl. Senin şanın yücedir, büyüktür. Sen
den başka tapacak, ibadet edilecek yoktur. Ey Al
lah'ım benim azığım sana takva olsun. Eksiklerimi
bağışla benim. Beni her zaman hayra ilet, yüzümü
hayra döndür."
Hayvanına binerken de: "Ben o Allahu Teala'yı
teşbih eylerim ki, bindiğimiz hayvanı bizim buyruğu
muza teslim etti. Oysa biz ona azap edemezdik!" Bun
dan sonra yola çıkan kişi, yolculuk gününün sabahını
perşembe gününe rastlatmalıdır. Resul (sallallahu aley
hi ve sellem) yolculuklarını perşembe günü yapardı.
İbn-i Abbas şöyle demiştir: "Resul (sallallahu aleyhi ve
sellem) perşembe yolculuğu için şu duayı yapardı: "Ey
Allah'ım! Sen benim ümmetime perşembe günlerinin
sabahlarını mübarek kıl." Rasfılullah Efendimiz yine
şöyle buyurmuştur: "Ey Rabbim! Sen erken iş başına
22
koşan ümmetimin işlerini mübarek kıl." Resul (aley

hisselam) cumartesi günleri için de şu duada bulunur
du: "Ya Rabbim! Benim ümmetimin cumartesi günle
rinin sabahlarını mübarek kıl." Böylece anlaşılmış
oluyor ki, perşembe ve cumartesi sabahları mübarek
sabahlardır.
Altıncı Edeb: Yola çıkardığınız hayvanın yükünü
hafif yüklemektir. Hayvanın sırtında iken uyku uyu
mamalı, hayvancağızın yüzüne ağaç, dal, değnekle,
vurmamalı. Sabahleyin ve akşam vakti bineğin sırtın
dan birer saat kadar inilmelidir. Ta ki, hem binenin
ayağı karıncalanmaz, hem de hayvanını kiralayan
hayvan sahibinin gönlü şenlenir.
Eski müslümanlardan kimi kişiler, bir bineği kira
ladıkları zaman, hayvandan hiç inilmeyeceği hakkın
da şart koşarlardı. Ama yine de kimi zaman, binekten
aşağı iner ve: Bu inişimiz bu hayvancağıza sadaka ol
sun! Derlerdi. Eğer sebepsiz yere onu kamçılar veya
ona ağır bir yük vururlarsa, kıyamet gününde hayva
nın sahibi ile husumete düşeceklerine inanır, bundan
korkarlardı.
İbnil-Mübarek bir hayvana binmişti. Bir kişi ona
bir mektup sundu: "Bunu filan kişiye ver!" diye rica
da bulundu. O, bu mektubu almadı: -Ben hayvanını
bana kiralayanla bu mektubu götürmeye dair sözleş
medim! dedi. Ve böylece de fakih kişilerin: Bu mek
tup hafif bir şeydir, ağırlığı yoktur. Bu kadar küçük
bir şeye göz yumulur! Dediklerine itibar etmedi.
Omuz silkti. Çok takva sahibi olduğu için de bu gibi
23
şeylere göz yummanın kapısını kapadı, zühdün

kemalini bildi.
Yedinci Edeb: Bu da yolcunun yanında götürece
ği bazı eşya hakkındadır. Aişe şöyle buyurmuştur:
"Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)her ne zaman yolculu
ğa giderse yanında: Tarak, ayna, misvak, sürme ve
baş tarağı bulundururdu." Bir rivayete göre yanına
makas ve bir şişe de koku alırdı. Sofi yun taifesi ise
kova ve ipi de yanlarına almış taşımışlardır. Nitekim
sürme hakkında Rasulullah Efendimiz şöyle buyur
muştur: "Yatarken siyah sürme kullanın. Çünkü siyah
sürme gözün ışığını artırır ve gözün kirpiğinin art
masını sağlar." Eski müslümanlar yolculukta yanla
rında ip ve kova götürmeyi adet edinmemişlerdi. Ne
reye gitseler su bulunmadığı yerde taşla istinca eder,
teyemmümde bulunurlardı. Ve necasetten kendileri
ni armdırırlardı. Eğer bir suda necaset olup olmadı
ğını bilmezlerse, o su ile taharet de ederlerdi. Bun
dan ötürü eski müslümanlar arasında kuyudan su
çekme için iple kova götürülmesi, yolculukta adet
edilmemiştir. İlk müslümanlar için böyle bir şeyin
adet olmaması da iyi bir şeydi. Çünkü onlar, yolcu
lukla bu gibi ihtiyaçlara ihtiyaç hissetmez ve önem
vermezlerdi. İlk müslümanlar seferleri çok kez savaş,
gaza veya daha büyük işler için yapılırdı. Kova imiş,
ipmiş, bu gibi küçük işlere kafa yormazlardı.
Sekizinci Edeb: Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)bir
yolculuktan döndüğü zaman uğradığı her yerde yük
sek bir tepeye çıkar üç kez tekbir getirir, şu duayı
okurdu:
24
"Allah'tan başka ilah yoktur. O, Bir'dir. Ortağı yok

tur. Mülk O'nundur. Hamd ise ancak O'na mahsustur.
O'nun her şeyi yapmağa kudreti yeler. Biz O'na dönü
cüyüz. Secde ediciyiz. Biz Rabbimize hamdederiz. Al
lahu Teala kullarına yardım etti. Düşman ordularını
inhizama uğratarak vadini sağladı." Son durakta, Me
dine şehri görününce şu duayı okudu: 'Ya Rabbi! Sen
bize burada karar (yerleşme) müyesser kıl, güzel rı
zık nasip eyle."
Daha sonra da hiç kimsenin evine ansızın girme
mesi için, ileriye bir haberci gönderirdi. Şehrin içine
gelince ilk önce mescide varırdı. Orada iki rekat na
maz kılardı. Sonra evine girer, şu duayı okurdu:
"Tevbe, tevbe Rabbimize ki, ona sığınmakla onun
bilmediği hiçbir günahı işlemeyiz."
Yine müekked sünnettir ki, yolculuktan dönen bir
kişi, evinin halkına, çoluk çocuğuna armağanlar, he
diyeler getirmelidir. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki:
- Evine bir hediye getirmeyen kimse torbasına bir
taş koyup getirsin. (Torbasına bir taş koyup getirsin
demek, hediye getirmenin sünnet-i müekked olduğu
na bir misaldir.)
Yolculuğun zahiri edebleri işte bunlardır.
Has Kulların (Seçkin Müslümanların) Yolculuk
Adabı
Allahu Teala'nm has, seçkin kullarının batını edep
leri de şunlardır:
1- Dininin artması ve kuvvetlenmesi için yolda ol
duğuna kanaat getirilmeyince sefere çıkılmamalıdır.
25
2- Yolda dininin eksilmesine şahit olan yolcu geri

ye dönmelidir.
3- Hangi kente varırsa oranın ulu kişilerinin tür
belerini ziyaret etmelidir.
4- O şehrin din büyüklerini, pirlerini, alimlerini
görmek istemelidir. Hepsinden faydalanmalıdır. Ama
bu ziyaretler: 'Filan yerdeki ünlü kişilere gittim, onları
gördüm' diye tefahür, gurur vesilesi olmamalıdır. Yal
nızca onların öğütleri ile amel etmek için olmalıdır.
5- Hiçbir şehirde on günden çok oturmamalıdır.
Konukluğun sınırı, eğer o şehirde oturmayacaksa an
cak on gündür. Eğer hasta olursa, orada fazlaca kala
bilir. Bir müslüman kardeşini ziyarete giden kimse
için misafirliğin sınırı ise üç gündür.
6- Bir yaşlı din adamının hizmetine varırsa onun
ziyaretine bir günden fazla oturulmamalıdır. Bir din
büyüğünün evine selamlaşmak için vardığı zaman
evinin kapısını vurmamalıdır. Sabretmeli, o yaşlı kişi
dışarı çıkıncaya kadar beklemelidir. Şehre girilince
de hiçbir şey yapmağa kalkılmamalıdır. Yalnızca o
pir ziyaret edilmelidir.
7- Böyle bir ziyarete varılınca da kendisine bir şey
sorulmadıkça söz söylenmemeli, susulmalıdır. Bir
şey sorarsa cevap niteliğinde söz söylemeli, fazla dil
dökülmemelidir.
8- O şehirde kalındığı müddet içinde karın doyur
mağa (yemeye, içmeye) kalkılmamalıdır. Çünkü,
ziyaretin ihlası kaybolur.
9- Yolda gizli gizli zikir ve teşbihe, Kur'an okuma
ya devam etmelidir.
26
10- Eğer oturduğu yerde bir iş, bir hizmet ile meş
gul ise ve bu işinin kendi memleketinde yapılması
daha kolay ise iş bulmak, geçimini sağlamak için yol
culuğa çıkılmamalıdır. Yolculuk yapmak bu gibi kişi
ler için küfran-ı nimet olur.
Yolcunun, Yola Çıkmadan önce

Bilmesi Gereken Şeyler
Ey aziz kişi! Sen bil ki, yolculuğa çıkan kişinin yol
culukta bilmesi gereken ruhsatları öğrenmesi -eğer
kendisi bunları öğrenmek istemese de- ona vaciptir.
Çünkü yolda zaruretler, onu bu ruhsatlara muhtaç
kılabilir. Bu ruhsatlardan kıble bilgisini vaki bilgiyi
öğrenmek şarttır.
Yolculukta taharet hususunda iki ruhsat vardır.
Birisi ayaktaki mestini meshetmek.
Diğeri de teyemmüm etmektir.
Farz olan namazlarda da iki ruhsat vardır:
Birisi namazı kasretmek (kısaltmak)tır. Yani dört
rekat olan namazın farzını iki rekat olarak kılmaktır.
ikincisi de namazları cem eylemek, birleştirmek
tir. Yani, öğle namazı ile ikindi namazını bir vakitte
kılmak, ayrıca akşam namazı ile yatsı namazını bir
vakitte eda etmektir.
Ayrıca üç ruhsat (kolaylık) da yolda hayvan üze
rindedir ki:
1- Binilen hayvanın sırtı üstünde sünneti kılmak
tır.
2- Yayan gidilirken, yürünürken sünneti icra et
mektir.
27
3- Bir ruhsat da oruçta vardır. O da yolculukta

oruç tutmamaktır.
Birinci Ruhsat: Yolculukta mest üstüne meshet
mektir ki, doğru, tamam bir taharetten sonra mest aya
ğa giyilmelidir. Bu ilk abdesti aldıktan sonra alman ab
dest bozulursa yeniden abdest alındığında mestin üs
tüne mesh çekmek caizdir. Bu mesh çekiş, abdest alın
dığı vakitten üç gün, üç gece geçinceye kadar sürer, gi
der. Eğer evde oturuluyorsa ancak bir gün, bir gece ge
çinceye kadardır. Ama bu meshte beş şart vardır:
1- Taharet (abdest) tamamlanmalı, bundan sonra
mest giyilmeli. Eğer bir ayak yıkanır öbür ayak yı
kanmazdan önce mest giyilse bu, İmam Şafii mezhe
bine göre dürüst değildir. Öbür ayak yıkandığı zaman
mest giyildiğinde, önce yıkanan ayağın mesti çıkarıl
malı, yeniden giyilmelidir. (Hanefi mezhebine göre
iki mest bir abdestte ayağa çekilmiş olmalıdır.)
2- Eğer mestin altı deri (gön) olmazsa caiz değil
dir. Çünkü mestler yürünülebilecek kadar dayanıklı
olmalıdır. (Yün, keçe, çorap da caiz değildir.)
3- Mestin topuğa varıncaya kadar, yıkanması farz
olan yerinde asla delik olmamalıdır. Hatta o farz olan
yerlerin birazı görünse, ya da bir deliği olsa o mesti
kullanmak caiz değildir. Bu Şafii'ye göredir. Maliki
mezhebine göre yırtık da olsa caizdir. Yeter ki, üstün
de yürüyebilmek mümkün olsun. İmam Maliki'nin bu
kavli, Şafii'nin ilk kavlidir.
Bizce bu kavi evladır. Çünkü mest yollarda yırtıla
bilir. Onu her vakit dikmek ve yamamak mümkün ol
maz.
28
4- Üzeri meshedilen mest, bir daha ayaktan çıka

rılmamalıdır. Eğer çıkarılmışsa yeniden abdest alın
ması daha iyidir. Eğer abdest yenilenmeyip yalnız
ayak yıkanır ve mest giyilirse bu da caizdir.
5- Baldır üzerine mesh etmemelidir. Yalnız ayağın
üstüne meshedilmeli- dir. Ayağın arkasını da mes
hetmek evladır. Bir parmakla da meshediş caizdir. Üç
parmakla meshetmek evladır. Yalnız bir kereden zi
yade mesh çekmemelidir. Yolculuğa çıkmadan önce
meshedilmiş ise meshin müddeti bir gün, bir gecedir.
(Hanefi mezhebine göre 24 saat geçmeden yolculuğa
çıkıldı ise üç gün üç gece mesh devam eder.)
Mest giymekte sünnet de şudur: Bir kişi mest giy
mek istese o mestin başını ayağa doğru tutup silkele
meli. Bir gün Rasfılullah Efendimiz mestinin bir teki
ni ayağına giymişti. Öteki tekini karga alıp götürmüş
tü. Sonra yere bıraktı. Resfıl aleyhisselam, onu silke
ledi. Mestin içinden bir yılan düştü. Rasfılullah Efen
dimiz:
"Bir kimse Allahu Teala'ya ve kıyamete imam geti
rirse o kişi mestini silkelemeyince ayağına giyme
sin!" diye buyurdu.
İkinci Ruhsat: Teyemmümdür ki, onu uzun uza
dıya taharet bölümünde açıklamış bulunuyoruz. Ye
nilemeyelim. Ta ki, sözümüz uzamasın.
Üçüncü Ruhsat: Bu, namazdır ki, dört rekat olan
farzları iki rekat olarak kısa kılmaktır. Lakin bunda
dört şart vardır:
1- Kısa kılman namazlar, gerek eda vaktinde, ge
rek sonra kaza vaktinde kısaltılmamak, dört rekatli
29
farzlar yolculukta kaza edilecek olursa yine dört re

kat olarak tamam kılınmalıdır.
2- Namazı kısaltmak için niyet etmektir. Eğer ta
mam kılmağa niyet edilirse veya kasra niyet eyleme
sinden veya tamamen kılmasına niyet eylemesinden
şüpheye düşerse namazı tamam kılmak gerektir.
3- Eğer, kişi namazı tamam kılan bir kişiye uyarsa
kendisine de namazı tamam kılmak gerekir. Eğer
imamı mukim sanarak namazı tam kılacağını umarsa
ve bu düşünceyle imama uyarsa sonra da onun bir
yolcu olduğunu anlarsa, o namazı tamam kılmak ge
rekir. Ama yolcu olduğunu bilse ve namazı kısaltma
ğa niyet ettiğinde şüphesi olsa ona namazı kısaltma
mak reva olur. Hatta imam namazı kasreylemiş, kı
saltmış olsa bile! .. Çünkü niyet gizli olur. Bilinmesini
şart kılmak caiz değildir.
4- Yolculuk hem uzun, hem de mübah olmalıdır.
Ama kaçkın (firari) kölenin, yol kesmeğe gidenin, ha
ram maaş ve haraç istemek için yola çıkanın, yahut
anasının, babasının izm olmadan yola çıkmaya kalka
nın, yolculuğa çıkmasına ruhsat yoktur. Bundan baş
ka, borcunu öd emeğe kudreti varken onu eda etmek
ten kaçan kişiye, kendisinden borç isteyen kimseden
kaçana da yolculuk izni yoktur. Eğer yola çıkmışsa bu
gibi kimseler de yolculuğun ruhsatlarından istifade
edemez.
Sözün kısası, yolculuk elbette bir gaye için yapılır.
Eğer o yolculuğa sebep olan niyet haram ise, o yolcu
luk da haram olur.
Uzak bir yolculuk için o yolun uzunluğu 16 fersah
30
(16x6-96 km. kadar) olmalıdır. Bundan az olan yolda

namazları kısaltmak caiz değildir. Her bir fersah
12.000 adımdır. Hanefi imamlarına göre bu, üç ko
naklık yoldur.
Seferin başlangıcı, şehrin imaretinden çıkış nokta
sıdır. Harabe, bağ ve bahçelerinden çıkış yeri değil
dir. Yolculuğun sonu da vatanının imar bölgesine
eriştiği yerdir. Yahut:
- Ben bu şehirde üç gün veya daha fazla kalaca
ğım! diye niyet etmekle olur.
Bu üç gün, şehre girdiği günle şehirden ayrılacağı
günden gayrı olan günlerdir (Hanefi mezhebine göre
on beş gün oturmağa niyet edilmezse mukim olur).
Eğer, seferde bulunan kişi üç gün o şehirde oturmağa
niyet eyle- mese lakin bazı işleri hazırlamak ve bitir
mek üzere olsa, lakin üç gün içinde bitirip bitireme
yeceğini bilmese ve o işin bitmesini beklese ve üç
günden fazla orada kalsa, kıyasa yakın bir kavle göre,
namazları kısaltmak caizdir. Çünkü, önceki hali gibi
seferidir. Gönlü o şehirde kalmak için karar etme
miştir ve kesin bir niyeti de yoktur.
Dördüncü Ruhsat: İki vakti bir vakitte toplamak,
namazları cem etmektir. Uzun ve günah olmayan yol
culuklarda:
1- Öğle namazı geri bırakılsa ve ikindi namazı ile
birlikte kılınsa,
2- Veya ikindi namazını öne alarak, öğle namazı ile
birlikte kılsa.
3- Yahut akşam namazı ile yatsı namazını birlikte
kılsa bu namazları birleştirmek olur ki, caizdir.
31
Eğer ikindi namazı öğle namazı ile birlikte kılınırsa

önce öğleyi kılmalıdır. En iyisi şudur ki, sünnetler geri
bırakılmamalı ki, sünnetlerin fazileti kaybolmasın.
Çünkü yolculuğun faydası sünnetleri kaybedişin ziya
nı ile eksilmiş olmaz. Ama yolcu kişi, dilese sünnetleri
hayvanının üstünde kılar. Yahut yayan giderken kıl
malıdır. Bu namaz kılış da şu tertip üzerine olmalıdır.
a- Önce öğle namazının dört rekat sünneti kılın
malı.
b- Bundan sonra dört rekat yine sünnet kılınmalı
ki bu, ikindi namazının önce kılman sünnetidir.
c- Daha sonra ezan okunmalı ve kamet getirmeli.
Öğle namazının farzı kılınmalı.
ç- Bundan sonra da kamet getirmeli. Eğer teyem
müm eylemişse teyemmüm yenilenmeli ve ikindi na
mazının farzı kılınmalıdır. Her iki namazın arasını te
yemmümden ve ikametten daha ziyade eylememelidir.
d- Bundan sonra öğle namazının iki rekat sünnetini
ikindi namazının farzından sonra kılmalıdır. Eğer öğle
namazını ikindiye kadar geri bırakırsa yine böyle ya
pıp onu ikindi ile birlikte kılmalı. Eğer ikindi namazını
kılsa ve gün batmadan şehre erişse o zaman ikindiyi
yeniden kılmalı. Ve akşam namazı ile yatsı namazının
hükmü de, öğle ile ikindi namazının hükmü gibidir.
Bir kavle göre; uzun olmayan yolculukta da nama
zı cem etmek caiz ve revadır.
Beşinci Ruhsat: Sünnetleri hayvan üzerinde kıl
makta yüzün kıbleye dönük olması vacip değildir.
Belki yol kıbleye bedel olur. Eğer kasıtla o yoldan
dönse, döndüğü cihet de kıble olmasa namazı batıl
32
olur. Eğer yanlışlığa düşse, ya da hayvanı azacak olsa

ziyan gelmez. Rüku ve secdeleri işaretle yapar. Rüku
da sırt eğilmeli, secdede ise eğiliş bundan ziyade ol
malıdır. Mahfe içinde olursa rüku ve secdeleri tamam
ve gereği gibi yapmalıdır.
Altıncı Ruhsat: Yaya yürürken sünnet kılmaktır.
Önce tekbir getirilir ve yüz kıbleye döndürülür. Yaya
yürürken yüzü kıbleye çevirmek kolaydır. Hayvan
üstünde olan kişiye kıbleye dönüş zordur. Rüku ve
secdeler, işaretle yapılmalıdır. Teşehhüt vaktinde de
yürürken tahiyyat okunmalıdır. Ama ayağının bir ne
casete değmesinden sakınmalıdır.
Fakat, yürürken yolda olan necasete basmamak
için yoldan sapıp kişinin kendisine yol zorluğu çıkar
ması da vacip değildir. Bir kimse düşmandan kaçı
yorsa veya cenk ediyorsa yahut itten, kurttan kaçı
yorsa giderken farzı hayvan üstünde kılmak caizdir.
Bu da sünnette zikrettiğimiz yolda yapılmalıdır. Son
ra kaza etmek de vacip olmaz.
Yedinci Ruhsat: Oruç açmaktır ki, eğer yolcu oruç
açmağa niyet eylese, şayet tanyeri ağardıktan sonra
şehirden çıkarsa orucunu açması caiz değildir. Eğer
yolda iken orucunu açsa ve o gün şehre varsa, şehir
de gündüz ekmek yemesi caizdir. Eğer yolda iken gü
nün başlangıcında bir şey yememiş ise o gün şehre
varsa da orucu açması caiz değildir.
Yolculukta namazın kısaltılması tamam kılmaktan
daha faziletlidir. Ta ki şüphe hilafından beri olmalı
dır. İmam Ebu Hanife katında yolculukta namazı ta
mam kılmak caiz değildir. Ama yolda oruç tutmak
33
oruç yemekten efdaldir. Çünkü kaza eylemek ıstıra

bına düşülmez. Eğer nefsine bir zarar geleceğinden
korkarsa, takati kesilmiş ise böyle bir durumda oruç
açması daha üstündür.
Bu yedi ruhsatın üçü uzun yolculuklarda olur ki,
bunlar da:
1- Namazı kısaltmak,
2- Oruç yemek,
3- Üç gün üç gece meste meshetmektir.
Üçü de kısa yolculuktadır ki, onlar da:
1- Hayvan üzerinde ve yaya yürürken sünneti kıl-
mak.
2- Cumayı kılmamak,
3- Kaza gerekmeksizin teyemmüm etmektir.
Fakat iki namazın arasını cem etmekte ihtilaf var-
dır. Zahir olan kavil budur ki, kısa yolculukta cem ey
lemek reva değildir. Bu amelleri yolcunun yola çık
mazdan önce öğrenmesi gerekir. Eğer seferde soracak
kimse ile yoldaş olmazsa, kıblenin delilleri ve namazın
vakitleri ile ilgili olan şeyleri öğrenmesi öncelikle ge
rekir. Eğer yol üstünde açıklayıcı deliller yoksa kıble
yönü bilinmezse, şunları mutlaka bilmesi gerektir:
1- Öğle namazı vaktinde güneş ne yerdedir?
2- Yüz kıbleye döndüğü zaman, gün doğduğu ve
battığı zaman güneş nerede bulunuyor?
3- Kutup yönü hangi köşeye düşmektedir?
4- Eğer yolda yüce bir dağ varsa kıble onun sağma
mı soluna mı düşer? Bunlar bilinmezse o yolculuktan
umulan sevap çok eksik olur. Daha doğrusunu Allah
bilir.
34
SEMA VE VECDİN EDEPLERİ
A
ilah kısmet ederse sema'ın hükmünü iki bö
lümde açıklayacağız. Birinci Bölüm: Hangisi
helal, hangisi haramdır. Onun beyanındandır.
İkinci Bölüm: Sema'ın eserleri, edebleri nelerdir?
Sema'nın Hangisi Helal, Hangisi Haramdır?

Ey ilahı sırları öğrenmek isteyen! Sen bil ki, Allahu
Teala'nın bir sırrı vardır ki, o sır insanoğlunun gön
lünde ateşin taş ve demirde gizli olduğu gibi gizlidir.
Nitekim taşı demire vurmaktan ateş nasıl kıvılcımla
nıp ortaya çıkarsa, güzel bir sesi dinlemekle de gön
lün cevheri harekete gelir, insanın o durumda ihtiya
rı elden gider. Bunu kendisi de bilmez. Bunun sebebi,
ade- moğlunun, yüce alemle olan ilgisidir. Bu ilgi din
den doğar. O Yüce Alem'e, Ruhlar Alemi denilir. Bu
Yüce Alem, cemal, güzellik alemidir. Güzelliğin aslı da
tenasüh, birbirine uygunluktur. Herhangi bir şeyin
tenasübü olursa Yüce Alem'in güzelliğinden örnek
olmuş olur. Bu dünyada görülen her cemal, her hüsn
ve tenasüh (yani güzellik ve uygunluk) bütün Yüce
Alem'de olan güzelliğin semeresidir. Böylece güzel
sesler ki, biçimli, uyumlu, düzgün seslerdir, o alemin
acaipliklerine benzer. Bundan ötürü onlarla insanın

gönlünde bir kımıldayış olur, şevk belirir. Öyle ki, in
sanın kendisi bile o halin nasıl meydana geldiğini bil
mez. Bu tesir, hareketsiz duran, şevk ve aşktan boş
olan bir gönlü harekete getirir. Fakat gönül bir şeye
tutulmuş, ona bağlanmış ise bu tesirle gönlün meşgul
olduğu şey de hareke-te gelir. Tıpkı ateşe körükle ha
va salsalar nasıl aydınlanırsa, bir kişinin de gönlünde
Allahu Teala'nın dostluğunun ateşi üstün gelince, o
kişinin güzel sesler dinlemesi önemli olur. İçinde ate
şi çokça artar. Eğer bir kimsenin gönlündeki dostlu
ğu bir batıl şey olursa, o kişinin güzel bir ses dinle
mesi öldürücü bir zehir olur. O sesi dinlemek o kişiye
haramdır.
Güzel sesler ki, sema'dır, bunda din alimleri, "Ha
ram mıdır, helal midir?" diye fikir ayrılığına düşmüş
lerdir. "Haramdır" diyenler zahir ehlidir. Bunlar, Al
lah sevgisinin insan kalbinde olabileceğini anlaya
maz ve şöyle derler:
-Allahu Teala'nın dostluğu insanın gönlünde bir
şekil, bir suret, bir biçim kurmamıştır.
Bu gibi zahir ehli kişiler hem de şöyle derler:
İnsanın ancak kendi cinsini sevmesi mümkündür.
Ama Allah'ı ne türlü dost tutunmalıdır? O dost hangi
insanın cinsinden olmalı ya da hangi insan cinsine
benzemeli? İnsan onu ne yolda dost tutmalı?..
Böylece onun gönlünde yaratılanların aşkından
başka şeye suret bağlanmaz. Yaradan'm aşkı suret
bağlarsa hayale ve benzemeye göre olur ki, bu gibi
aşk, batıl aşktır. Bundan ötürüdür ki, zahir ehli şöyle
36
Sema ve Vecdin Edepleri
der: Sema' (musiki), ya oyun ve eğlencede olur, ya da

bir mahlukun aşkında olur. Bunun ikisi de kötüdür,
mezmumdur. Eğer zahir ehline: Allahu Teala'nın mu
habbetinin halk üzerine vacib olmasının manası ne
dir? diye sorulsa şu cevabı verirler: Allahu Teala'nın
buyruğunu tutup itaat eylemektir!
Bu, çok büyük bir hatadır ki, zahir ehli bu hataya
düşmüşlerdir.
Biz de Münciyat rüknündeki muhabbet kitabında
bu hatanın yolunu (inşallah) bildireceğiz. Ama bura
da şunu beyan edelim ki, sema'ın (musiki dinleme
nin) hükmünü gönle göre tutmak gerekir. Çünkü hiç
bir sema', gönlünde olmayan şeyi gönüle getirmez.
Gönülde olanı harekete getirir. Bir kişinin gönlünde
bir muhabbeti olsa ve o muhabbet şeriatte güzel olsa
o muhabbetin kuvvet bulması ve artması istenilse ve
sema' o muhabbeti artırsa, o türlü sema'ın sevabı
vardır. Ama bir kimsenin gönlünde batıl bir şey şeri
atça kötü bir şey olsa sema' o kişiye ceza getirir. Gön
lünde her iki şekli de bulunmayan, fakat semai sade
ce eğlence kabilinden dinleyen bir kimsenin güzel
sesten lezzet alması helal olur.
Bundan ötürü sema üç kısımdır:
Birinci Kısım: Gaflet ve oyuncak, eğlence yolu ile
dinlemektir. Bu hal, gaflet ehlinin halidir. Dünyanın
her hali de oyundur, eğlencedir. Sema' da bunlardan
biridir. Dinlemek, nefsin hazzı, hoşlanması, zevklen
mesi olduğundan ötürü haram olması reva değildir.
Çünkü nefsin hoşlanması, bütün bütün haram değil
dir. Hoşa giden, zevklendiren şeyin haram olabilmesi
37
için onun bir zarar ve fesat yönü olması gerektir.

Çünkü kuşların sesleri güzeldir. Nefis, kuş seslerin
den haz duyar. Bununla beraber bu haram değildir.
Şu halde kulak için güzel sesler, göz için olan yeşillik
ve akarsu gibidir. Ve burun için olan misk kokusu ve
dil için olan tad alma ve akılda latif hikmetlerden du
yulan zevk gibidir. Bu duygulardan her birinde bir
türlü lezzet vardır. Bundan ötürü bunların içinden
kimisinin haram olması, kimisinin haram olmaması
gerekir.
(Müzik) dinlemenin, ondan haz duymanın mübah
olduğuna, müzik çalanları ve gülüp oynayanları sey
retmenin haram olmadığına delil şudur ki; Hazret-i
Aişe (Allah o kadından razı olsun) der ki: "Bir bay
ram günü Habeşliler, mescidin kapısında oynuyor
lardı. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) bana: "Ey Aişe!
Bunları temaşa eylemeyi diler misin?" diye sordu.
Ben de: "Dilerim, ya Rasulullah!" dedim. Peygamber
Efendimiz hemen elini yukarı kaldırdı, perde kıldı.
Ben de çenemi Rasulullah Efendimizin elinin üstüne
koydum. O kadar temaşaya daldım ki, Resul-i Ekrem
kaç defa: "Yetmez mi?" diye sorardı. Ben de: "Biraz
daha seyredeyim, ya Resulallah!" derdim."
Bu hadis haberi sahihtir. Bu hadisten beş ruhsat
bilindi.
1- Oynamak, gülmek, temaşa kılmak, arada sırada
olursa haram değildir. Çünkü Habeşliler oyununda
yalnız raksetmek ve türkü söylemek vardı.
2- Habeşliler mescit kapısı önünde oynuyorlardı.
3- Rasulullah Efendimiz, Hazret-i Aişe'yi eve
38
ilettiği zaman onlara: "Ey Habeşli çocuklar! Oyunu

nuza devam edin!" diye buyurdu. Böylece Resul aley
hisselam'ın şu sözü oyunun devamı içindir, ferman
dır. Eğer temaşa ve oyun seyri haram olsaydı bu fer
man nasıl verilebilirdi?
4- Rasulullah Efendimiz ilk önce söze başlayıp:
"Ey Aişe! Temaşa eylemek ister misin? dedi. Eğer, Ai
şe'yi Habeşliler'i seyrederken bulsaydı Resul aleyhis
selam tarafından seslenmemek ancak bir takaza
olurdu. Ta ki bir kimse "Aişe'yi rahatsız etmemek için
seslenmemiş" derdi.
Aişe şöyle rivayet etmiştir: Bir bayram günü iki
cariye benim yanımda def çalmaktaydı. Resul (sallalla
hu aleyhi ve sellem) içeri girdi. Döşeğin üzerine yattı.
Yüzünü de öteki tarafa çevirdi. Ebu Bekir geldi. Cari
yeleri o halde görünce onları yasakladı. Ve: "Allah'ın
peygamberinin evinde şeytanın sazı ne arar?" dedi.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) de: "Ya Ebu Bekir!" de-
di. "Onlardan el çek, bugün bayram günüdür."
İşte bu haberden de anlaşılıyor ki; def çalmak ve
şarkı söylemek helaldir. Şüphe yok ki, o defin sesi
Rasulullah Efendimizin onu önlemek isteyen Ebu Be
kir'i bundan men eylemek açık bir delildir ki, sema'
(musiki dinlemek) helaldir.
İkinci Kısım: Gönülde kötü bir şeyin sevgisi var
ken onu dinlemektir. Mesela bir kadının ya da bir oğ
lan çocuğun muhabbeti olsa, onlar orada hazırken o
sesleri dinlese, onun kalbinde onların şevki artsa ya
da şu şarkıyı dinlese ki, sözlerinde kakül ve ben gibi
şeyler anlatılsa ve bu sözler o sevdiğinin zülüfünü ve
39
benlerini yad ettirse, bu gibi çalgı çalış, şarkı söyleyiş

haramdır. Gençler, delikanlılar böyledir.
Bu da şu yönden haramdır ki, bu gibi şarkıları din
leyiş batıl aşkın ateşini artırır. O ateş ki, onun sönme
si vacip olurken onu hatırlatıp artırmak nasıl caiz
olur? Fakat eğer bu aşk kendi avradına ve cariyesine
karşı olursa, bu, dünyada olan lezzetlerden olur ki,
mübahtır, helaldir. Bu hal, helal eşini boşar veya ca
riyesini satarsa o zamana kadar sürer. Boşanma veya
satma işinden sonra da o kişiye haram olur.
Üçüncü Kısım: Gönülde bir güzel sıfat olur ki, se
ma, güzel ses, tatlı musiki dinlemek o sıfata kuvvet
verir. Bu da dört cinstir:
1- Hacıların Kabe'nin vasfını bildiren şiirler oku
ması. Bu türkü söyleyişler ki, Allah'ın evinin (Ka
be'nin) ziyareti şevkini gönülde artırır, hacca git
mesi caiz olan kişiye bu sema'ları dinlemek sevap
tır. Ama anası, babası tarafından hacca izin verilme
yen bir kişinin veya başka bir sebeple hacceylemesi
reva olmayan kimsenin bu sema'ı dinlemesi ve kal
bindeki bu arzuyu kuvvet-lendirmesi caiz değildir.
Ama hac şevki olur ve hacca gidebileceğini bilir, an
larsa haccı vasfında olan şiirlere yakın şiirlerse on
ları dinleyebilir.
Gazilerin de şarkı, cenk türküsü söylemesi ve bun
ları dinlemesi sevaptır. Bunlar halkı gazaya, Allahu
Teala'nm düşmanları ile olan cenge ve şanı yüce Al
lah'ın yolunda malını ve canını harcamaya istekli kı
lar. Kim ki, böyledir ve böyle şiirleri savaş alanların
da söylerler ve böylece halkın cesaretlerini ar- tırırsa
40
bu gibi şiirleri söylemek ve dinlemek sevaptır. Eğer

hak din ehli ile cenk olursa haramdır.
2- Mersiyeler söylemektir. Ağıtlar, sağular sağ
mak, teganni etmektir ki, Ademoğlunu ağlamaya gö
türür. Gönülde gussayı, kaygıyı artırır. Eğer sağu sağ
mak (ağıt söylemek), kendinden doğan günah ve tak
siratından ötürü olursa bunda sevap vardır. Ya Alla
hu Teala'nın rızasıyla elden kaçırılmış ulu dereceler
için yapılmış ya da Davut aleyhisselamm feryadı gibi
feryatlardır ki, nefesinin tesirinden niceleri ölür, ce
nazelerini de onun önünden götürürlerdi. Ama Da
vud (aleyhisselam)'ın kendisi, o halde bile güzel ses ve
hoş ahenkle hıçkırıp inlerdi.
Ama eğer gönülde haram olan bir şey için sağı sa
ğılıp ağıt dökülürse, bu haramdır. Nitekim, onun ge
ride kalan bir kimsesi olur. Ve Allahu Teala şöyle bu
yurmuştur: "Geçmiş şeyler için üzülmeyin, size verdik
lerim için de sevinmeyin." (Hadid: 23)
Böylece, bir kimse Allahu Teala'nm kazasını çirkin
görür, beğenmezse onunla gamlanmak ve ağıt düz
mek, o gamı, tasayı artırmak haramdır. Bundan ötü
rüdür ki, ağıt döken kişinin alacağı akçe haramdır.
Kendisi asidir. Dinleyen bütün kişiler de asi ve gü
nahkardır.
3- Gönül sevinçli olsa ve sevinci musiki dinlemek
ile artırmağı dinlemektir. Eğer sevinç, hayır nesneler
içinse mübahtır. Nitekim gelin götürülürken, doğan
çocuğun ilk kez başı tıraş edilirken, oğul doğarken,
oğlan sünnet edilirken, yolculuktan dönülünce duyu
lan sevinçler, hayırlı olan sevinçlerdir ve bunların
41
şenlikleri mübahlardandır. Rasulullah Efendimiz,

Medine'ye Mekke'den hicret edip geldiği zaman şeh
re eriştiğinde, Medine haklı ona def çalarak, şenlikler
eyleyerek karşılamış ve şu şiiri okumuşlardı:
Dolunay doğdu Veda dağlarının üstünden.
Oldu vacib şükür etmek Yüce Allah'a hemen.
Edelim şimdi dualar yakaran ellerle.
Oldu vacib şükür etmek Yüce Allah'a bu an!
Bunun gibi şenlik ve bayram günlerinde sevinmek,
güzel sesler dinlemek caizdir. Ayrıca dostlar bir araya
gelerek yemek yeseler, birbirlerinin vaktini hoş eyle
seler, musiki dinleyip şenlik eyleseler revadır.
4-Bütün bu haram olmayan beş çeşidin aslıdır. Bir
kişinin gönlüne Allahu Teala'nm muhabbeti üstün
gelse ve aşk mertebesine erse o kişiye sema' dinle
mek çok ehemmiyetlidir. Kimi zaman olur ki, o se
ma'm eseri, büyük hayırlardan daha ileri olur. Çünkü
bir şeyle Allahu Teala'nm dostluğu ziyade olursa,
onun sevabı da çok artar.
Sofi kişilerin sema'ı asılda vaki olmuştur. Bundan
ötürü meydana gelmiştir. Her ne kadar bu zamanlar
da karışmış ise de ... Onlar, zahirde sofiler suretinde
dir. Ve batın yüzünde sofilerin manasından iflas ha
lindedirler. Aşk ateşini kıvılcımlandırmakta, alevlen
dirmekte sema'm büyük etkisi vardır. Kimi kişiler
vardır ki, ona bu sema' arasında mükaşefeler doğar,
esrarlı açılışlar olur.
O kişiye şu lütuflar da görünür ki, sema' dışında
hiçbir yerde olmaz. O latif haller gayb aleminden o ki
şilere ulaşır. Bu hale sema'dan ötürü vecd (yani
42
kendini kaybetme derecesinde ilahi aşka dalma) der

ler. Kimi zaman olur ki, gönül, sema' halinde pak ve sa
fı bir hal alır. Külçe halinde gümüşü ateşe koyduğun
zaman, gümüş nasıl saf hale gelirse, sema' da gönüle
ateş salar, gönülden bütün pasları temizler, giderir.
Lakin bu hallerde yanlışlık çok olur. Yanlış zan ve
sanılar ortaya çok atılır. Bu halin doğru nişanelerin
den ve batıl nişanelerinden, ancak ermiş, gün- gör
müş, dinde pişmiş ihtiyar kişiler anlayabilirler. Mü
rid olan kişilerin kendi kendisine sema' eylemesi caiz
değildir. Kendisine sema dileği gelse bile! ..
Ali Hallaç ki, Ebfil Kasım-ı Gürgani'nin müridlerin
dendi, sema' etmek
için destur diledi. Ebfil Kasım:
- Üç gün ağzına lokma atma, bir şey yeme! Ondan
sonra mükellef bir yemek hazırla. Eğer sema' etmeyi
bu güzel yemekten üstün görürsen, sema' etme ar
zun haktır, doğrudur. Sema' eylemek müsellemdir!
dedi.
Ama henüz kalb halleri ortaya çıkmamış, bu yolun
muamelesini bilmeyen yahut bildiği halde zevk duy
mamış olan bir müridi sema'dan alıkoymak, onu ya
saklamak da vacibdir. Çünkü o müridin sema'daki za
rarı, yararından daha fazladır.
Sen bil ki, sema'ı, vecdi ve sofilerin hallerini inkar
eden kişi, kendi bilgisizliğinden inkar eyler. Ama o,
bu inkarda mazurdur.
Çünkü bir şey insanda yoksa, bulunmuyorsa, o kişi
nin o şeye iman edip inanması çok zordur. Bu erkekli
ği bulunmayan bir kişinin, erkek-kadın sevişmesinde
43
lezzet olduğuna inanmamasına benzer. Zira bu tad,

şehvet gücü ile olur. Oysa, kendisinde şehvet duygusu
yaratılmamış kişi, bu lezzeti nasıl anlayabilir? Gözleri
görmeyen bir kimse, yeşilliği, akarsuları inkar ederse
buna şaşar mıyız? Çünkü onu gören göz verilmemiştir.
Görme lezzeti de ancak gören gözle bilinir. Başka bir
şeyle bilinmez. Eğer oğlan çocuk, başkanlığın, saltana
tın, buyruk buyurmanın lezzetini inkar ederse bu da
şaşılacak bir şey değildir. Çünkü çocuk kısmı oyunu
sever. Onunla vaktini geçirir. Memleket savunması ile
ilgili, vatanı korumak gibi haberlerden uzaktır.
Ey, bu gibi bilgileri öğrenmek isteyen! Sen bil ki,
halk sofi kişilerin hallerini inkar eder. Bu inkar eden
kimseler ister bilgin, ister bilgisiz olsun, çocuklara
benzerler. Ve sofilerin eriştiği lezzeti inkar ederler.
Bir kimsenin aklı, düşünce seyrekliği varsa bu halleri
ikrar eder ve bunu caiz görüp şöyle der:
-Bana bu hal erişmemiştir. Lakin bilirim ki, sofile
re bu hal erişmiştir. Fakat bir kişi kendisinde doğma
yan bir şeyin başkasında da doğamayacağına inansa
o kişi, çok ahmak, aptal, çok bilgisiz bir kimsedir. Bu
gibi kişiler, Allahu Teala'nın haklarında şu ayeti bu
yurduğu kimselerdir:
"Kur'an-, Kerim'le hidayete ermeyen kişiler: Bu, es
ki bir yalandır! Derler." (Ahkaf: 11)
Sema'yı Haram Kılan Sebepler

Sen bil ki, mübah olan semaları açıkladık, bildir
dik. Sema'ın haram olduğu beş sebep vardır ki, onlar
dan sakınmak gerektir.
44
Birinci Sebep: Güzel bir sesi bir kadından veya

şehveti harekete getiren bir erkek çocuktan dinle
mektir. Bu dinleyiş haramdır. Ve nasıl haram olmaz
ki, Allahu Teala'nın düşüncesiyle bir gönül dolu olsa
bile insanın yaradılışında şehvet vardır, güzel bir yüz
gördüğü zaman şeytan onun şehvetinin canlanması
na, ayaklanmasına yardımcı olur. O da o sesleri, o se
ma'ı, o musikiyi şehvet içinde dinler.
Ama bir şarkıcı oğlan çocuk şehveti uyandırmı
yorsa, fitne doğurmuyorsa o erkek çocuğu dinlemek
mübahtır. Ama çirkin olan kadından -onu görerek
şarkı dinlemek mübah değildir. Çünkü kadına ne sı
fatta olursa olsun, bakmak, süzmek ve göz önünde
görmek haramdır. Ama kadın, perde ardından dinle
nir ve eğer onda bir fitne korkusu olursa bu dinleyiş
de haramdır. Şayet fitne korkusu olmazsa musiki
dinleyiş haram değildir. Delili de şudur: İki kadın (ca
riye) Hazret-i Aişe'nin evinde teganni ediyor, şarkı
söylüyorlardı ve Rasfılullah Efendimiz hu cariyelerin
sesini işitmekteydi.
Böylece bilindi ki, kadınların sesi, oğlan çocukla
rın yüzü gibi avret değildir. Lakin oğlan çocukların
yüzüne şehvetle bakmak fitne ihtimali olan yerde ha
ramdır. Kadınların sesi de böyledir. Fitne uyandırdı
ğında haramdır. Fakat bu haller değişik değişiktir. Ki
mi kişiler olur ki, kendisinden emin olur. Kimi kişiler
ise güvenli olmaz. Buna örnek şudur: Ramazan ayın
da eşini öpmek kocaya helaldir. Ama o kişi kendi
kendine güvenmelidir. Fakat o erkeğin iştihası, onu
yatağa doğru birleşmeğe çeker diye korkarsa ya da
45
öpüşle döl suyu boşanır diye heyecanlanırsa o kişiye

eşi ile öpüşmek haramdır.
İkinci Sebep: Bu da, o sema'dır ki, rübab ve kopuz
gibi çalgı sesleriyle olur. Öyle sazlarla olur ki, ya ki
rişle çalınır, ya da nay-ı ıraki avazı ile olur. Ama bu
çalgılar kiriş sesinden veya bu sazların sesinin güzel
olmasından dolayı haram edilmiş, nehyedilmiş değil
dir. Bu sazları bir kimse ahenksiz, bir makama uygun
olmayarak çalsa da yine bu çalışlar haramdır. Bun
dan ötürü ki: Bu sazları çalmak, şarap gibi içkileri
içen kişilerin adetidir. Bir şey şarap içenlere özgü
olursa o şey haramdır. Rübaba uyulunca da içmek
hatıra gelir. İçmek isteği ise arzuları, şehveti depreş
tirir. Fakat davul ve düdük (zurna, klarnet, kaval) ha
ram değildir. Çünkü defin haram olduğu hakkında
hiçbir haber gelmemiştir. Def, kılla (kirişle) çalman
çalgılar gibi değildir. Çünkü kılla çalınan sazlar içki
içenlerin alametlerindendir. Böylece defi onlarla kı
yaslamak doğru olmaz. Hatta tef Rasfi.lullah Efendi
mizin önünde çalınmıştır. Ve hatta kendileri: "Nikah
ta, düğünde çalınsın" diye emir buyurmuştur.
Defe fazla olarak madeni pullar eklemek de yine
haram olmaz.
Davul çalmak ise hacılar ve gazadan dönen gaziler
için adet olmuştur. Ama erkekliği olmayan hüsna
gençlerin davulunu çalmak haramdır. Çünkü davul
çalma onlara adet olmuştur.
Eğer bir davul uzun (darbuka) gibi iki başı da yas
sı olursa o da haramdır. Ama düdük haram değildir.
Gerek deliği yukarısından olsun, gerekse aşağısından
46
olsun bu türlü düdüğü (kavalı) çalmak çobanların

adetidir.
imam Şafii kavalın helal olduğuna şu hadisi delil
getirir. Nafi diyor ki: Ben Abdullah b. Ömer ile bera
ber yolda giderken bir çobanın kaval sesini işittik.
Abdullah elleriyle kulaklarını tıkayıp yoldan uzaklaş
tı ve "Ey Nafi, ses hala geliyor mu?" diye sordu. Ben
"Artık sesi gelmiyor," dediğim zaman kulağını açtı ve
"Ben Rasfılullah Efendimizin böyle yaptığım gör
düm." dedi. Kaval sesini dinlemek gerçekten haram
olsaydı Abdullah bin Örneğin Nafi'ye de aynı şeyi em
retmesi gerekirdi. Halbuki ona bir şey söylemedi.
Hazreti Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)'in
parmağım kulağına koyması, kendilerinin o vakitte
mübarek bir halet içinde bulunduğuna delildir. Bu
kaval sesini dinlemesi kendisini belki de o ilahı halet
ten uzaklaştırır diye düşünmüşlerdir. Çünkü musiki
dinlemenin Allahu Teala'mn şevkini harekete geçir
mekte büyük tesiri vardır. Öyle ki, bir kişi Allahu
Teala'nın sevgisinden dolup taşmış- sa, sema' onun o
vecd haline noksanlık verir. Bundan ötürüdür ki,
Resul aleyhisselam'm düdük (kaval) sesini dinleme
mesi onun haramlığına delalet etmez. Çünkü çok
helal şey vardır ki, ondan el çekilir, sakınca duyulur.
Ama Hazret-i Resul 'ün, Abdullah bin Ömer'e: "Din
le!" diye izin vermesi o sesin mübahlığma delildir. Zi
ra başka hiçbir ihtimal yoktur.
Üçüncü Sebep: Okunan bir şiirin içinde kötü söz
ler bulunmasıdır. Mesela bir hicivde, din ehline dil
uzatma, söğme olabilir. Rafız'ilerin Ashab-ı Kiram
47
hakkında söyledikleri şiirler veya tanınmış bir kadı

nın vasfını anlatan mısralar bu cinstendir. Oysa ka
dınların namahrem erkekler önünde sıfatlarını açık
lamak caiz değildir. Bu türlü şiirlerin dinlenmesi ha
ramdır.
Fakat içinde kakül, ben, güzellik, vuslat ve ayrılık
haberleri varsa ve aşıkların adetleri olan şiirlerse
söylemek de, dinlemek de haram değildir. Eğer bir
kimse bu gibi şiirleri sevdiği kadın sebebiyle ya da
sevdiği erkek fikriyle söylüyorsa o vakit haram olur.
Ama sofiler ve Allahu Teala'nın dostluğuna dalmış
kişiler sema'ı Allahu Teala'nın sevgisi, derin muhab
beti ile yapıyorlarsa bu gibi şiirler ve tek, çift mısra
lar onlara zarar vermez. Hem de bu şiir ve mısraların
her birinden birer mana çıkarırlar ki, kendi hallerine
uygun düşer.
Dördüncü Sebep: Şarkı dinleyen kişi genç olabi
lir. Çünkü genç olan kişi zülf, ben, güzel yüz haberini
işitince şeytan o gencin boynuna basar, onun şehve
tini harekete getirir. Güzellerin aşkını onun gönlüne
salar. Kalbinde o güzele rağbet duyurur. Ve o genç
aşıkların halini dinlediği zaman kendi benliğine de
bu hoş gelir. Aşk arzular, aşk aramaya başlar. En so
nunda onun da gönlü aşk yoluna girer.
Erkek ve kadınlardan çok kişiler vardır ki, sofile
rin elbiselerini üstlerine giymişler ve bu cins aşkla
uğraşmışlardır. Rızk ehlinin sözlerini öğrenip bu aşk
larına özürler ararlar. Sonra da şöyle derler: Filan ki
şide bir sevda doğmuştur. Yoluna aşkın çalı çırpıları
dökülmüştür. Ve bu kişiler sanırlar ki, böyle bir aşk
48
Hakk'ın tuzağıdır. Ve yine: Aşık olan bu kimse Hakk'm

tuzağına düşürülmüştür! Derler.
Yine öyle sanırlar ki, aşık kişinin, nefsini sakınıp
sevdiğini görmeğe çalışması büyük bir hayırdır. Bu
hayırsız işe zariflik ve hoş huyluluk diye ad koymuş
lardır. Fısk ve fücur edip livata eylemeği sevda diye
isimlendirmişlerdir. Kimi olur ki, kendilerinin özürlü
olduğunu göstermek için: Filan pirin filan oğlana
günlü kaymıştır. Bu türlü aşk ulu kişilerin yolunda
çok vaki olmuştur! Bu livata değildir. Belki şahbazlık,
mahbub ile gönül eğlendirmek, ruhbazlık derler. Bu
türlü saçma sapan sözleri birbirlerine söylerler. Ta
ki, kendi kusurlarını bu türlü akla aykırı şeylerle ört
mek isterler. Eğer bir kişi, böyle işlerin haram ve fısk
olduğuna inanmaz ve itikad etmezse kanı helaldir.
Bunların ihtiyar üstadlarmdan hikaye ettikleri
şeyler yalandır. Onlar mahbub (sevimli, güzel) birisi
ne bakarken şehvetli gözlerle bakmamışlardır. Bir
yeşile, bir kırmızı güle ya da bir çiçeğe bakarcasına
bakmışlardır. İhtimal o pir de hataya düşmüş olabilir.
Çünkü böyle bir günah işlemek mübah, helal olmaz.
Davud Peygamberin kıssası bu husustan ötürü
söylenmiştir ki, hiç kimse, bir yüce kişi de olsa, bu gi
bi hatalardan uzak kalamaz. Davud aleyhisselam'ın
kıldığı tevbe ve ağlamasını bundan ötürü anlatmış
lardır: Bilinmeli, unutulmamalıdır ki, kimse onu hüc
cet tutup kendisini mazur göstermesin.
Yaşlı kişinin bir gence göz süzmesine bir sebep da
ha vardır. Ama bu sebep çok az vaki olur. Mesela ba
zı kimseler olur ki, onda sofilerde olan hallerden bazı
49
nesneler görünür. Meleklerin cevheri yahut peygam

berlerin ruhu onlara bu suretlerde görünür. Kimi za
man da bu görünüş, çok güzel bir insan şeklinde bir
misalle olur. Çünkü mananın gerçekliği için örnek la
zımdır. Ve ruhlar aleminden mananın gerçekliği için
örnek lazımdır. Ve ruhlar aleminden mananın örne
ğinin çok güzel olması gerektir. Onun örneği, görü
nür alemde güzel bir surette tecelli eder. Araplarda
Dıhyetil-Kelbt'den daha güzel ve yakışıklı kimse yok
tu. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) Cebrail'i Dıhye
til-Kelbt'nin şeklinde görürdü. Bundan sonra kimi za
man olurdu ki, o görünüşten bazı şeyler, bir sakalsız
yüz şeklinde belirir. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) de
o yüzden büyük bir lezzet duyardı. Çünkü o halden
çıkıp da o mana perde arkasında kalınca o mananın
şevkine düşer, onu bulmak dileğinde bulunurdu. Ki
mi olurdu ki, o manayı bulamaz. Onun zahir gözü, bir
güzel yüzde onu görse, o manada olan yüzle bu güzel
yüzün ilgisi olsa, o hal kendisinde tazelenir, müşaha
de ettiği lezzeti yine bulur. Ve o kimsede bu yüzden
vecd ve eski hal hasıl olur. Böyle olunca bir kimse gü
zel bir yüzü temaşa eylemeğe rağbet eyler. Ama bu
haleti bulmak için her kişi bu sırlardan haberdar ola
maz. Bu kişinin güzel şekle rağbetini görünce bu da
yüze kendisinin baktığı gibi baktığını sanır. Ama ken
disinin o sıfattan başka şeyden haberi yoktur.
Sözün kısası, sofilerin işi çok büyük, çok tehlikeli,
çok da gizlidir. Hiçbir yanılma, sofilerin hallerine yol
bulduğu kadar, hiçbir şeye yol bulmaz. Bundan dolayı
bir parça buna işaret olundu. Ta ki, sofi kişilerin maz
lumluğu bilinsin. Çünkü halk öyle sanırlar ki, bütün
50
sofiler bu zamanda peyda olanlar cinsindendir. Ger

çek sofiler, bu benzetmeyle bile zulme maruz kalmak
tadırlar. Hele onlar hakkında yanlış zanlar beslemek
ve yakışıksız söyler söylemek, ne büyük zulümdür!..
Onları onlarla ilgisi olmayan kötü kişilere benzetmek,
o mazlumlara zulmetmek olduğu gibi kişinin bizzat
kendisi için de büyük bir zulüm ve haksızlıktır.
Beşinci Sebep: Sema'ı oyun ve eğlence olarak adet
edinmektir. Bu türlü sema' etmek aslında mübahtır.
Lakin o şartla ki, onu adet, gelenek haline getirip mes
lek edinmemelidir. Nitekim günahlardan kimisi küçük
günahtır. Lakin o günah çok işlenirse büyük günah de
recesine erişir. Kimi şeyler vardır ki, mübahtır, ama
bir şartla ki, ara sıra ve az az olmalı. Eğer çok olursa
haram olur. Mesela, o zencilerin mescit kapısında
oyun oynamaları gibi, ki Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
onları yasaklamamıştı. Eğer Mescid- i Şerifi her zaman
oyun yeri haline getirselerdi elbette yasaklardı. Ve
Haz- ret-i Aişe'ye o zencilere bakmaktan, onları sey
retmekten meneylemedi. Eğer o kişi onları seyretmeyi
adet haline getirseydi bu reva olmazdı. Zaman zaman
şakalaşmak, latif (şaka) eylemek mübahtır. Lakin bir
kimse şakalaşmayı adet haline getirirse maskara olur.
Ve bu türlü latifeler caiz değildir.
Sema'nın Tesirleri ve Edepleri

Ey ilahı bilgileri öğrenmek isteyen! Şunu bil ki, se
ma'da üç makam (derece) vardır:
1- Önce anlamak.
2-S onra vecde gelmek.
51
3- Bundan sora da harekete geçmektir.

Bu makamların her birisi hakkında söylenecek ba
zı sözler vardır.
Birinci Makam: Anlama hakkındadır ki, eğer bir
kişi sema'ı gaflette yapsa ya da bir yaratığın endişesi
ile eylese o sema' en aşağı derecededir. Sema'ın anla
yışında ve hallerinden söz söylemek durumunda
olanlar daha aşağılıktır. Eğer o sema'da din endişesi
galip olursa Hak Teala'nın dostluğu ve sevgisi üstün
olur ki, bu türlü sema'da iki derece üzerinedir:
Birinci Derece: Müridin derecesidir ki, dilediğine
erişmede ve tarıkate sülukunde halleri türlü türlü
olur. Bu başkalıklar şunlardır:
1- Kabz (daralma) yönü.
2- Bast (genişleme) yönü.
3- Kolaylık, zorluk yönleri.
4- Kabul ve red yönleri.
Eğer müridin gönlü bunlara tutulmuş olsa bir söz
işitince, o sözde gazap, kavuşma, yaklaşma veya
uzaklaşma, razı olmak, kızmak, ümit etmek-umut
suzluk, ayrılık-buluşma, korku-güven, vefa-vefasız
lık, vuslat sevinci-vuslat kaygısı, haberi olsa ve bun
lara benzer neler varsa mürit bu gibi kelamı dinle
yince kendi haline bakar. Kalbinde olan ateş alevlen
meğe başlar, onda türlü türlü haller görülür. Eğer o
müridin ilminin ve inancının binası sağlam değilse
ona bu sema'dan nice türlü düşünceler gelir. O dü
şünceler hakikatte küfür olur.
İkinci Derece: Müridlik derecesini aşmış olanla
rın derecesidir. Bunlar, başlangıç devrelerini
52
arkalarda bırakmışlardır. O halin sonuna erişirler ki,

ona Allah'dan başka şeylere nisbetle fena (yoktur)
derler. Hak Teala'nın zatına nisbetle tevhit ve vahdet
hali de denir. Bu türlü kimselerin sema'ı, fehim, anla
yış yolu ile olur. Hatta, sema' ona eriştikçe yokluk ve
birlik (vahdet) halleri onun kalbinde tazelenir, tama
men kendinden geçer. Bu alemden habersiz kalır. Ki
mi zaman olur ki, ateşe düşse bile haberi olmaz.
Nitekim Ebu Hasan Nuri bir yerde sema' halinde
seğirtiyordu. Öyle bir yere geldi ki, orada kamış ekip
biçmişlerdi. Ayakları parça parça olmuş yaralanmış
tı. Fakat onun kendisi bu yaralardan habersizdi. Bu
dereceye eren kişinin sema'ı ziyade kemal mertebe
sine ermiştir. Son dereceye varmıştır. Müridlerin se
ma'ı, beşeriyet, insanlık sıfatı ile karışıktır. Bu sema'
ise özbenliğinden tamamen soyunmuş olan kişinin
sema'ıdır. Nitekim Yusuf aleyhisselamm güzelliği
önünde kendilerinden geçen kadınlar benliklerini ta
mamen unutmuş ellerini kesmişlerdi. Sen ise, bu
yokluk alemini inkar edip şöyle dersin: Ben o kimse
yi görürüm. O nasıl yok olmuştur?
Çünkü senin gördüğün kişi, o kimse değildir. Belki
görünen, yalnız önün şahsıdır. Eğer o kişi helak olsa
onu görürsün, amma hakikatte o yok olmuştur. Zira
onun hakikati, o latif manadır ki, marifet mahallidir.
Eğer her şeyin marifeti, ondan kaybolsa bu marifetle
re nisbetle o da yok olmuş olur. Ve eğer özbenliğin
den habersiz olsa özüne nisbetle de yok olmuş olur.
Ve Allahu Teala'nm zikrinden başka şey kalmayıp
her şey fani olur, yok olup gider. Ancak baki olan Al
lah'ın zikri kalır.
53
İkinci Makam: Sema'da olan kişinin sema'ı anla

yışından sonra onda bir hal meydana gelir. O hale
vecd derler. Vecdin lügattaki manası bulmaktır. Yani
vecdin anlamı, önce erişilemeyen bir hale ermektir.
Bu halin ne gibi bir nesne olduğu hakkında hakikatte
çok söz vardır. Ama doğrusu budur ki, vecd, yalnız
bir çeşit değildir. Belki çok çeşitleri vardır. Ama bü
tün nevileri iki cinste toplanır:
1- Hal cinsinden olan vecd.
2- Mükaşefe cinsinden olan vecd.
1- Hal cinsinden olan şudur ki; sema' ehline bir sı
fat üstün gelse onu sarhoş eder. O sıfat kimi şevk olur,
kimi korku, kimi defa da aşk ateşi olur. Kimi gam, kimi
de hasret olur. Bunların kısımları çoktur. Ama o ateş
kalbe galebe çaldığı an onun dumanı dimağa erişir. Di
mağdaki duyguların üstüne galip gelir. Ta ki, o kişi
görmez ve işitmez olur. Sanki uykuya varmış bir kişiye
döner. Veya görüp işitirse de o gördüğü, işittiği şeyler
den, sarhoş olan kişi gibi gafil olur.
2- Mükaşefe cinsinden olan da şudur: Sema' halin
de bulunan kimselere bazı şeyler belirmeğe başlar. O
şeyler ki, kimi kere bir örnek şeklinde meydana gelir.
Kimi kere de açık şekilde ortaya çıkar. Mükaşefe hu
susunda sema'nın tesiri, kalbi bir yönden saf, terte
miz, kılmasındadır. Şu sema' ile kalb ayna gibi temiz
lenir ki, o aynanın üstüne toz konmuştur. O aynayı o
tozdan temiz kılınca üstünde şekil, suret görünür. Bu
manayı ibare ve kelime yolu ile inceleyen kişinin il
mi, kıyasi ve emsali olur. Mananın gerçekliği, ona
eğer erişmiş bir kimse ise, ondan başkasına malum
54
olmaz. Ancak o dereceye ulaşan kişice anlaşılabilir. O

zaman her kişi bastığı yeri bilir. Eğer bir başka kişi
nin bastığı yere tasarruf kılmak dilese kendi bastığı
yere kıyas eylemelidir. Bir şey kıyasla olursa, o ilim
kitabından, bilgi yaprağından olur, zevk varakından
olmaz. Fakat, zikrettiğimiz bu zevki duyamayan kişi
ler bu hususa itikat edip inkarda bulunmasınlar.
Çünkü inkarda ziyan vardır. Çok aptal olan kişiler öy
le sanırlar ki, kendi bucağında bulunmayan şeyler,
padişahın hazinesinde de yoktur. Bu akılsız kişiden
daha eblehi de o kişidir ki, kendini, elinde olan az bir
şeyle padişah olmuş sanır: Ben her şeye eriştim! Her
şey benden hasıl oldu. Ve benden hasıl olmayan bir
şey aslında yoktur! Der.
Bütün inkarlar bu iki akılsızdan, bu iki aptal dü
şünceden doğar.
Sen bil ki, tekellüfle (zorlama ile) olan vecd yalnız
nifak, münafıklık yaratır. Ancak vecdin hakikatinin
meydana gelmesi için onun sebeplerini zorlayacak,
çalışıp çabalayarak da olsa gönle getirmek ve kalbe
yerleştirmek güzel bir şeydir. Resul (sallallahu aleyhi ve
sellem) şöyle buyurmuştur: "Kur'an-1 azimüşşan oku
nurken ağlaym! Eğer içinizden ağlamak gelmezse bari
zorla ağlaym!"
Bu hadisin manası da şudur ki, ağlamanın manala
rını gönle getirmelisin. Ve hiç şüphe yok ki, zorlama
nın tesiri vardır. Çünkü kişi o zaman anlar ki, zorla
ma hakikate eriştiren yoldur.
Soru: Eğer bir kişi bir soru sorup derse ki: "Sofile
rin sema'ı hak olup mademki Hak içindir, o halde dini
55
meclislerde neden güzel sesli hafızlar getirip Kur'an

okutmazlar? Aksine hoş sesli kişileri getirip gazel oku
turlar? Mademki Kur'an, Hakk'ın kelamıdır, onu dinle
mek, gazel veya ilahı dinlemekten önce gelmez mi?"
Cevap: Kur'an ayeti üzerine de sema' (dinleyiş)
çok olur. Vecd halleri de onda çok görünür. Yine çok
kişiler vardır ki, Kur'an dinlerken kendini kaybeder.
Ve yine çok kimseler, Kur'an dinlerken can vermiş
lerdir. Bunun hikayesi uzundur. İhya kitabında uzun
uzun anlatılmıştır. Ama hafızın yerine hoş sesli biri
nin (muganninin) ve Kur'an yerine gazel okumanın
beş sebebi vardır:
Birinci sebep şudur ki: Kur'an ayetlerinin çoğu
aşıkların haline uygun değildir. Çünkü Kur'an'da, ka
firlerin hikayesi, dünya ehlinin muamelesi ve bunun
gibi şeyler çoktur. Zira Kur'an, dünya halkının sınıfla
rının hepsinin şifasıdır. Eğer hafız, mesela, bir ayeti
okusa ve o ayetler şunlar olsa: "Annenin mirastan
hakkı altıda birdir." (Nisa: 11) veya: "Ölen erkeğin kız
kardeşinin hakkı yarımdır." (Nisa: 178) veya "Sizden
ölenlerin geride bıraktıkları dul kadınlar kendi kendi
lerine dört ay on gün iddet beklerler." (Bakara: 234). İş
te bu türlü ayetler aşk ateşini artırır. Ancak gönlü aş
ka çok bağlı olana tesir eder, aşkının ateşini körükler.
İsterse muradından uzak olsun o ateş artar. Ama bu
nun gibi aşık da az bulunur.
İkinci sebep: Halkın çoğu Kur'an'ı tekrar tekrar
okumuşlardır. Bir şey çok işitilmiş olursa gönlü uyar
maz. Mesela bir kişi bir şiiri önce işitip heyecan du
yar bir hali varsa, ikinci kez okunuşunda ilk hal
56
kendisinde belirmez. Taze taze gazel okunur, ama ta

ze taze Kur'an okumanın imkanı yoktur.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) zamanında Araplar,
Kur'an'ı önce gelip dinledikleri zaman ağlarlardı. On
larda nice türlü hal olurdu.
Böylece bir şey taze, yeni olursa onun tesiri fazla
olur. Bundan ötürü Hazret-i Ömer hacılara şöyle der
di: "Mekke'de fazla durup vakit geçirmeyip herkes
yerli yerine gitsin!" Ve sonra şöyle derdi "Korkarım
ki, Kabe'ye gözleri alışır, Kabe'nin hürmeti gönülle
rinden gider."
Üçüncü sebep: Gönüllerin çoğu, güzel bir sesle, ve
zinli, ölçülü şiirlerle hareketlenir. Bundan ötürüdür
ki, düz sözlü sema' çok az vaki olur. Güzel sesle yapı
lır ki, vezin ve makamla olursa her destanın ve her
makamın bir hali vardır. Kur'an'ı destanvari okumak,
yani destana uydurmak, onda tasarruflar eylemek
reva değildir. Makamsız ve nağmesiz okumakla ise
yalnız kelimeler söylenir ve tesirsiz olur. Ancak çok
ateşli bir gönül olmalı ki, bununla alevlenip parlasın.
Dördüncü sebep: Nağmelere güzel seslerin yar
dımcı olması gerektir. Def, davul, zil, düdük, kaval ve
bunlar gibi daha ne sazlar nağmeye yardımcı olur ki,
bunlarla Kur'an okumak caiz ve uygun değildir. Çün
kü bunlar oyun ve eğlence aletleridir. Nitekim Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) Rebi bin Muavvez'in evine
varmıştı. Cariyeleri def çalıp teganni eder şarkı söy
lerlerdi. Kızlar peygamberi görünce şiir söyleyerek
duaya başladılar. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) kızla
ra: "Susun!" Dedi. "Önce nasıl şarkı söylüyorsanız
57
yine öyle yapın." Dua bir ibadettir ki, yalnız sesle

olur. Defte ise oyun ve eğlence vardır. Duaya uygun
düşmez!
Beşinci Sebep: Her kişinin bir hali vardır. Her kişi
kendi haline uygun bir şiir dinlemek ister. Eğer haline
uygun şiir yoksa bir teganniyi dinlemek hoşuna git
mez. Ona kulak tutmayı kerih görür. Ve kimi olur ki, o
beyti okuyan kişi: Bunu okuma! Filan şiiri oku! der.
Oysa Kur'an'ı dinlememek isteğinde bulunmak
olamaz. Kimi zaman olur ki, bütün ayetler, bir kişinin
haline de uygun düşmez. Eğer söylenilen beyit kendi
sinin haline uygun düşmezse bile, kendisi beytin
manasını kendi öz haline uygunmuş gibi kabul eder.
Okunan şiirden, şairinin kasdettiği manayı anlamak
vacip değildir. Fakat Kur'an-ı Azimüşşanı kendi, fikri
ne göre tefsir edip kendi manasıyla başka bir manaya
almak layık değildir.
Sözün kısası, meşayihin gazel söyleyicileri ve hoş
sesli kimseleri seçmelerinin sebebi budur. Bu söyle
nilen manaların özü iki sebep içindedir:
1- Dinleyen kişinin halinin vasfı olmak.
2- Kur'an'ın hürmetini sakınmak ve korumaktır.
Üçüncü Makam: Sema'da hareket; raks ve yaka
yırtmaktır. İnsan, bir şeyden mağlup olur ve ne yapa
cağını bilmezse bundan ötürü yaptığı işlerden kendi
sine soru-hesap yoktur. Lakin bir şey bile bile yapıl
sa, bundan da halka gösterişte bulunsa: "Ben hal sa
hibiyim! Denmek istense ve o kişi hal sahibi olmasa
gösterişi haram olur. Çünkü bu, nifakın da kendisidir.
Ebill- Kasım Nasr-ı Abadi dedi ki: "Ben derim ki, bu
58
halkın sema' ile meşgul olmaları gıybetle uğraşmala

rından daha hayırlıdır. Ömer bin Mecid dedi ki: Otuz
yıl gıybet eylemek, sema'da bir sahte hal sahipliği
göstermekten daha iyidir. Ey ilahi bilgileri öğrenmek
isteyen! Sen bil ki, sema'da en üstün olan, sema' ey
lerken sakin olmaktır. Sema' edenin aldığı tesir o ki
şinin dışına vurmamalı, görünmemelidir. Kendisini
taşkınlıktan koruyacak kadar gücü olmalıdır. Çünkü
o bağırmalar, çağırmalar, harekette bulunmalar, ağ
lamalar din zayıflığından ileri gelir.
Bir kimse rızasız raks eylese yahut zorla kendisini
ağlamaya bıraksa bunları yapmak caizdir. Ve raks,
şeriatta mübahtır. Çünkü Habeşliler, Mes- cid- Şerifin
kapısında raksettiler ve Hazret-i Aişe, onların tema
şasında bulundu.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem), Hazret-i Ali: "Sen
bendensin, ben de sendenim!" dediği zaman Ali, se
vincinden raks eyleyip ayağını nice defa yerlere
vurmuş, oynamıştı. Nitekim Arapların adetidir, se
vinç halinde raksedip, ayaklarını toprağa vururlar.
Rasulullah Efendimiz Ca'fer'e: "Yaradılışta, ahlakta
sen bana benzersin!" dediği zaman Ca'fer de sevin
cinden oynadı zıpladı, raksetti. Yine Resululah Efen
dimiz, Zeyd bin Harise'ye: "Sen bizim hem kölemiz,
hem de kardeşimizsin", diye buyurduğu zaman
Zeyd, sevincinden raksetmişti. O halde bir kimse,
'Raks haramdır!' derse bu yanlıştır. O kişi hata işler,
Çünkü raks, nihayet bir oyundur. Oyun ise haram
değildir. Hele gönülde olan hal güçlü ve ziyade ol
sun diye raks yapılırsa bu haram bir şey değil aksi
ne makbul bir şey olur.
59
Ama, esvap parçalamak, yaka yırtmak, bilerek ve

istenerek yapılırsa bir malı kaybetmek olur ki, caiz de
ğildir. Elbisesini parçalamakta aklın ne kadar tesiri
olursa olsun bunu yapmakta zorlanmış olmalıdır. Rak
setmemek istese bile raks yapmaktan kendini tutama
dığı gibi elbisesini yırtmak istemediği halde yapsa bu
nun zararı yoktur. Çünkü bu haline engel olmakta ma
zurdur. Nitekim hastanın inlemesi bilerek olur. Ama
eğer inlememek dilese, elinden gelmez. Çünkü insanın
bazen iradesi ile olan şeylerden el çekmeğe gücü yete
mez ve herhangi bir vakitte, sofi bu yola mağlup olur
sa günah işlemiş olmaz. Ama onların iradeleri ile elbi
selerini, hırkalarını parçalayıp dağıtmalarına bir kısım
taife: Bu, caiz değildir! diyerek karşı çıkmışlardır. Bu
itirazlarında onlar hata etmişlerdir. Çünkü bunda ku
maşı zayi etmek yoktur. Nitekim bezi de parçalayıp
gömlek dikerler. Zira onu bir maksat için parçalamala
rı caiz olur. Eğer hırkanın parçalarını dört yana dağıt
salar ve herkes o parçalardan nasibini alıp seccadele
rine ve hırkalarına dikse bu caiz olur. Zira bir kimse
nin bir parça bezi parçalayıp yüz fakire vermesi caiz
dir. O hırkanın her parçası, işe yarayan bir yama olur.
Sema' nın Edepleri

Sema'daki edeplerin beyanı şudur: Sen bil ki, se-
ma' da üç şey önemlidir.
Onlar da:
1- Zaman,
2- Mekan,
3- İhvan (arkadaş)tır.
60
Zaman şartı şunu ifade eder: Gönül bir şeyle meş

gul olunca yahut namaz vakti veya yemek yeme za
manı gelince, ya da gönüllerin dağmık olduğu zaman
larda sema' faydasız olur.
Mekana gelince: Eğer, yolüstü olursa, yahut ışık
girmez karanhk bir yer olursa sema' yine faydasızdır.
İhvan'a gelince: Her kim sema'a hazırlanırsa se
ma' ehlinden olmahdtr. Ona yabancı bulunmamah
dır. Eğer orada dünya ehlinden, kibirli kimselerden
biri olursa veya o kişi sema'ı inkar edici bir kişi yahut
güçlükle rakseden bir kimse ise yahut gaflet ehlinden
olan bir kısım halk o sema'a hazır bulunuyorsa -ki
onlar sema'ı battı fikirlerle yaparlar- yahut faydasız
kelimeler söyleyip dört yana bakan, saygıya layık ol
mayan kişiler hazır olursa veya bir kadm topluluğu
nun teması için gelen kişilerse, ki bunlar gençler ara
smda bulunup birbirlerinin fikirlerinde birleştikleri
noktalar vardır, böyle bir sema' faydasız, haram bir
sema' olur.
Cüneyd-i Bağdadi'nin: "Sema'da zaman, mekan,
ihvan şarttır." Demesinin manası budur. Ama sema',
öyle bir yerde olsa ki, orada genç kadmlar veya kızlar
seyre gelseler, o sırada genç erkeklere şehvet üstün
gelse, sema' haram olur. Çünkü, bu demde sema',
şehvet ateşini iki taraftan (kadm ve erkek yönünden)
tez yakar ve herkes birbirine şehvetle bakar. Bu hal
ise fesada tohum olur ki, sema'm o fesadla birlikte
hayn da kalmaz.
Şu halde sema'a ancak emin olan kişiler oturabilir.
Sema' meclisinde de sema'm edeplerine uymak
61
gerekir. Mecliste herkes başını önüne eğmelidir. Bir

birine bakmamalıdır. Herkes kendisini bütün benli
ğiyle, baştanbaşa sema'a vermelidir. Sema' arasında,
sema'm devamı müddetince söz söylenmemelidir. Su
içilmemeli, dört yana bakılmamalı, eller baş üstünde
oynatılmamalıdır. Zorlukla ve zahmetle hareket edil
memelidir. Belki namazda teşehhüde nasıl oturulur
sa, sema'da öyle oturulmalıdır. Gönüller tamamen
hak divanına çevrilmelidir. Sema' dolayısıyla gayb
dan keşifler meydana gelirse o keşfin beklenmesi ve
herkesten gizlenmesi gerekir. Herkes kendi sesini
zapteylemeli, iradesiyle ayağa kalkmamalı ve hare
ket etmemelidir. Eğer bir kişi vecdin galebesi ile aya
ğa kalkarsa ona uyulmalı, ona yoldaşlık edilmelidir.
Eğer başından tülbendi düşerse kendi tülbendini de
çıkarmalıdır.
Gerçi bu anlattıklarımızın hepsi öyle bid'atlerdir
ki, sahabeden ve tabiinden bildirilmemiştir. Lakin
her bid'at olan şey, yapılması caiz olmayan bir hare
ket demek değildir. Çünkü öyle bid'atlar vardır ki,
bid'at-i hasenedir. İmam Şafii: "Teravihi cemaatle kıl
mak, Emirül-Mü'minin Ömer'in ortaya koyduğu bir
bid'attir. Fakat bu bid'at-i hasenedir. Kötü olan, mez
mum olan bid'at ise sünnete aykırı olan bid'atlardır."
der.
Böyle olunca güzel ahlaklı olmak ve halkın gönlü
nü sevindirmek, şeriatça iyi bir harekettir. Her kav
min bir adeti vardır. Onların adetine aykırı hareket
eylemek kötü huyluluktur. Peygamber (sallallahu aleyhi
ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Herkesle kendi huyuna
ve adetlerine göre hoş geçinin!"
62
Mademki sufi kişiler sema' ile ve raksla şad olur

lar, onlara muhalefet gösterilse rahatsız olurlar, on
lara uymak, muvafakat etmek sünnettir. Rasfılullah
Efendimizin sahabeleri kendisini gördükleri zaman
ayağa kalkmazlardı. Çünkü onların ayakta durmala
rını Resul aleyhisselam sevmez, istemezdi. Lakin,
eğer bir yerde ayağa kalkmamak kötü bir adet sayılır
ve kötü görülürse ve ayağa kalkılmakla huzur doğar
sa, hatır olmak, gönül almak için ayağa kalkılmak da
ha iyi bir harekettir. Çünkü Arab'ın adeti, geleneği
ayrıdır; Acemin adedi ve geleneği ayrıdır. Tevfik Al
lah'tandır.
63
EMR-İ MA'RUF VE NEHY-İ MÜNKER
E
mr-i ma'ruf ve nehy-i münker dinin erkanın
dan öyle bir rükündür ki, bütün peygamber
ler, Emr-i ma'ruf ve nehy-i münker için gön-
derilmişlerdin Eğer, Emr-i ma'ruf ve nehy-i mün
ker'in esasları bozulup halkın arasından gidilirse gö
zetimin bütün esasları batıl olur, din bozulur, düzen
yıkılır. Emr-i ma'ruf ve nehy-i münker'in bilgisini biz
üç bölümde bildireceğiz:
Birinci Bölüm: Emr-i ma'ruf ve nehy-i münker'in
farz olmasının beyanıdır.
İkinci Bölüm: Emr-i ma'ruf ve nehy-i münker'de
olan yasakçılık şartının beyanındadır.
Üçüncü Bölüm: Çok kez vaki olan münker nesne
lerin beyanındadır.
Emr-i Ma'ruf ve Nehy-i Münker'in Farziyyeti

Bil ki, emr-i ma'ruf ve nehy-i münker vaciptir
(farzdır). Bir kişi emr-i ma'ruf ve nehy-i münker'den
el çekerse Yüce Allah'a asi olur. Allahu Teala şöyle
buyurur: "Sizden bir taife bulunsun ki, onların işleri,
hayra davet etmek ve iyilikleri emredip kötü işlerden
neyhetmek olsun." (Al-i İmran: 104)
65
Bu ayet-i kerime ona delildir ki, emr-i ma'ruf ve

nehy-i münker farzdır.
Lakin farz-ı kifayedir. Çünkü kimi kişilerin bu far
zı yerine getirmesi kafidir. Ama hiçbir kişi farz-ı kifa
yeyi yapmazsa o topluluğun hepsi günahkar olur.
Yine Allahu Teala şöyle buyurmuştur: "Yurtların
dan haksız olarak çıkarılmış olanları biz yeryüzünde
sakin kılacağız. Onlar namaz kılarlar, zekat verirler,
ma'rufu (iyiliği) emrederler ve münkerden (kötülük
lerden) nehyederler. Bütün işlerin sonu Allah'a döner."
(Hac: 41)
Böylece Allahu Teala, emr-i ma'ruf ve nehy-i mün
ker (iyilik etmeyi ve kötülükten yasaklamayı) namaz
ve zekatla birlikte andı ve din ehlini iyilik edici ve kö
tülükten nehy edici olarak zikretti.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) de şöyle buyurdu:
"Emr-i ma'ruf ve nehy-i münker eyleyin. Eğer bunları
yapmazsanız Al/ahu Teala sizin, en kötü olanınızı üs
tünüze musallat eder. Ondan sonra en iyileriniz sizin
hakkınızda hayır dua eylese bile kabul olmaz."
Emirül-Mü'minin Ebu Bekir Sıddık rivayet etmiş
tir ki, Rasfılullah Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Kö
tüleri kötülük işleyip de iyileri onları kötülükten men
etmeyen insanlara, Allah en kısa zamanda bir azap
gönderir."
Yine buyurmuşlardır ki: "Bütün iyi ameller, Allah
yolunda gaza etmenin yanında denizde bir damla ka
lır. Allah yolunda gaza etmek de emr-i ma'ruf ve nehy-i
münker etmenin yanında denize nisbetle bir damla gi
bi kalır."
66
Emr-i Ma'ruf ve Nehy-i Münker
Yine Resul-Ü Ekrem Efendimiz şöyle buyurmuş

tur: "İnsanoğlunun söylediği her sözün faydası ve za
rarı kendinedir. Ancak emr-i ma'ruf ve nehy-i münker
ve Allah'ı zikretme bunun dışında kalır."
"Bir kimsenin zulümle öldürüldüğü veya dövüldüğü
yerde oturmayın. Çünkü orada bulunup da o kötülüğü
defetmeyen kimsenin üzerine lanet yağar."
Yine Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
"Haksız işler işlenen bir yerde oturmak caiz değildir.
Eğer oturulursa ancak Allah için konuşmak (nehy-i
münker etmek) üzere oturmalıdır. Şüphesiz nehy-i
münker, ne eceli yaklaştırır, ne de rızkı uzaklaştırır."
Bu hadis ona delildir ki zalimlerin sarayında ve
yasakçılık yapılmayan yerlerde zaruret olmadan dur
mak caiz değildir. Bundan ötürü geçmiş zamanlarda
olan yüce kişilerin çoğu uzleti seçmiş bulunuyorlar
dı. Çünkü, çarşı ve pazarları, yolları kötü işlerden
uzak bulmamışlardı.
Hazreti Aişe şöyle rivayet etmiştir: Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem) bana dedi ki: "Allahu Teala bir şehrin
halkına azap yolladı ki, o şehirde 18.000 kişi bulunu
yordu. Bunların ilmi, bilgisi peygamberler bilgisi gibi
idi." Bunun üzerine Rasulullah'a: Ey Allah'ın nebisi!
Bu niçin böyle? diye sordum. Peygamber Efendimiz
şu cevabı verdi: "Çünkü onlar Allah rızası için hiçbir
kimseye kızıp kötülüğü nehy eylemez/erdi!"
Ebu Ubeyde bin Cerrah şöyle demiştir: Resul (sal
lallahu aleyhi ve sellem)'e dediler ki: Ya Rasulullah! Şe
hitlerden kimin derecesi en üstün derecedir. Rasulul
lah Efendimiz de buyurdu ki: "O kişinin ki, öldürecek
67
olsa bile zalim bir sultanın kötülüğünü neyheder. Eğer

öldürülmezse, onun defterine, yaşadığı müddetçe hiç
bir zaman günah yazılmaz."
Ve yine Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyur
du: "Şehitlerin en faziletlisi, zalim bir sultana iyiliği
emrettiği ve onu kötülükten yasakladığı için sultanın
öldürdüğü kişidir. Bu şehidin yeri, cennette Hamza ile
Cafer arasındadır."
Haberde gelmiştir ki: "Allahu Teala Yuşa Nun aley
hisselama vahiy gönderdi. Şöyle buyurdu: "Senin
kavminden 100.000 kişiyi helak edeceğim! Bunların
40.000 kişisi iyi amelli kişilerdendir, 60.000 kişisi de
kötü amellilerdir." O zaman Yuşa aleyhisselam: 'Ya
Rabbi, dedi, iyi amelli kişileri niçin helak edeceksin?
Allahu Teala buyurdu: "Şundan ötürü ki, diğerlerine
düşmanlık etmediler. Yemede, içmede, oturup kalk
mada ve alışverişlerinde onlardan sakınmadılar."
Nehy-i Münker'in Şartları

Sen bil ki, iyi şeyleri yaptırmak, kötü şeyleri ya
saklamak bütün müslümanlara vaciptir. Bunun bilgi
si ve şartlarını öğrenmek, bilmek bütün müslü- man
tara farzdır. Çünkü şartlarıyla yapılmazsa onu yerine
getirmek mümkün olmaz.
Nehy-i münkerin dört rüknü vardır:
1- Nehyeden kişi,
2- Nehyedilen kişi,
3- Nehyedilen konu,
4- Nehiy eylemenin nasıl yapılacağı.
68
Birinci Rükün: Nehy-i Münker'i Kim Yapar?

Nehy-i münker yapanın müslüman ve buluğa er
mesi şarttır. Çünkü nehy-i münker, dinin hakkını eda
etmektir.
Bir kimse din ehli olursa, o böyle bir hakka layık
olur. Kimileri arasında, adaletin ve sultanın izin ver
mesi şart mıdır, değil midir? diye de ihtilaf vardır. Bi
ze göre doğru olan şudur ki; nehy-i münker yapacak
kimsenin adil ve zahid olması şart olmadığı gibi sul
tanın izni de şart değildir. Çünkü adalet ve zahitlik
nasıl şart olabilir? Bir kişi nehy-i münker yapmak is
tese, hiçbir günah işlememiş olması şart konulursa,
nehy-i münker yapılamaz. Çünkü hiç kimse günahtan
masun değildir.
Hasan-ı Basri'ye bir kişi şöyle dedi: Bir kimse di
yor ki; özü sözü temizlemeden halkı dine çağırmayı
nız! Siz ne buyurursunuz? Hasan-ı Basri de dedi ki:
Şeytan da, bu sözü arzu eder. Ta ki, bu sözü bizim gö
zümüze hoş göstersin ve nehy-i münker'in yolunu bi
ze kapasın! Bu meselede bilinecek şey nehy-i mün
ker'in iki türlü olmasıdır.
Birincisi: Nasihatla, vaaz iledir.
Bir kişi bir iş işler ve başkalarına da: "Bu işi işleme
yin!" diye öğüt verirse bunun, halkı kendisine güldür
mekten başka hiçbir faydası olmaz. Onun vaazı, halkın
gönlünde hiç iz bırakmaz. Bu kötülüğü yasaklama işi
fa.sık kişiye layık değildir. Belki halkın dinlemedikleri
ni görüp kendisine güleceklerini de bilirse bu nehy-i
münkerle günahkar bile olur. Çünkü vaazın revnakı ve
şeriatın haşmeti halkın nazarında batıl olur. Bundan
69
ötürüdür ki, günahı meydana çıkan bilginlerin halka

ziyanı vardır ve böyle vaaz eyleyenler günahkar olur
lar. Bundan ötürüdür ki, Resul (sallallahualeyhi ve sellem)
şöyle buyurmuştur: "Bizi Miraca ilettikleri gece, bir
kavim gördüm. Dudaklarını uzun bir makasla keser
lerdi. Onlara: "Siz kimlersiniz?" dedim. Onlar: 'Biz, hal
ka iyilik yapın! diye söylerdik. Ama kendimiz iyilik iş
lemezdik ve halkı şerden yasaklardık, kendimiz kötü
lükten el çekmezdik" dediler."
İsa aleyhisselama vahiy gelmişti. Şöyle diyordu:
"Ey Meryem'in oğlu! Öğüt kabul eylersen önce kendi
ne öğüt ver. Ondan sonra halka nasihat eyle. Ama
benden utan!"
İkincisi: El ile zor ve kuvvetle olur. Şarap görüp
dökmek gibi, saz aletlerini görüp kırmak, söğmek gi
bi! Ve eğer bir kişi bir fesada, kötülüğe yönel- se o ki
şiyi zorla, kahırla o fesaddan döndürmek gibi ki, bu
türlü kötü şeylerin yasaklanmasını fa.sık olan kişile
rin bile yapması caizdir. Çünkü bir kimseye iki şey
vacip olur. Biri şudur ki: Kötü işi kendisi işlememeli
dir. İkincisi şudur ki; başka bir kişiyi kötülüğü işle
meğe bırakmamasıdır. Eğer denilirse ki: Bir kimse
kendisine kötü işleri yasaklayamazsa başka kimsele
re o işten el çektirmek neden gerekir? Mesela bir ki
şi: İpek elbise giymek kötü bir şeydir! dese, sonra
kendisi ipekliler giyerek başkasını men eylemeğe
kalsa veya şarap için biri, başkalarının şarabı dök- se,
bu hareketler çirkindir dense, bu sözler için biz deriz
ki: Çirkin şey ayrıdır, batıl şey ayrıdır. Bu şundan
ötürü çirkindir ki, o kişi, en önemli olan bir şeyden el
çekmiştir. Onu kendisi yapmamıştır. Ve şundan
70
ötürü de çirkin değildir ki, yapılmaması gereken bir

şey nehy etmiştir. Eğer bir kimse oruç tutsa ve na
maz kılmasa bu çirkin görülür. Sebebi de en mühim
olan bir şeyden, namazdan el çekmiştir. Bu, kabih sa
yılır.
Çünkü namaz, oruç tutmaktan daha ehemmiyetli,
daha önemlidir. Yoksa sadece oruç tutmuş olması
çirkin değildir. Yine bunun gibi işlemek, buyurmak
tan daha mühimdir. Bu ikisi de farzdır. Lakin buyur
manın şartı yoktur.
Çünkü biri, ötekine şart değildir. Bunun da mana
sı: "Şarap içeni şarap içmekten yasaklamak için ken
disinin şaraptan el çekmesi gerekir. Şaraptan men
eylemenin vücubu şarap içenden düşer!" demek de
ğildir. Çünkü bir farzı yapmadı diye öbür farzın da o
kişi üzerinden düşmesi muhaldir.
Sultanın izin vermesine gelince: "İyilikle amel
edin, kötülüğü menedin" diye sultanın emir vermesi
ve ferman yazması da şart değildir. Çünkü geçmiş
günlerde yüce kişiler, sultanlara ve halifelere bu
emr-i ma'rG.fu ve nehy- i münker'i her zaman yap
mışlardır. Bunların hikayesi uzundur. Böyle kısa bir
kitapta anlatılması uygun olmaz. Zikrolunan mesele
nin hakikati, o vazi-felerin derecelerini anlamakla bi
linir ki, onun da dört derecesi vardır:
Birinci Derece: Öğüt vermek, nasihat kılmak, Alla
hu Teala ile korkutmaktır. Bu da bütün müslümanla
ra vaciptir. Sultan tarafından ferman çıkarılmasına,
emir yazılmasına hacet yoktur. Ferman çıkarılması
nasıl lazım olur ki, ibadetlerin en yücesi sultanlara
71
öğüt vermektir. Onları Cenab-ı Hak'la, Yüce Yara

dan'la korkutmaktır.
İkinci Derece: Sert sözler söyleyip: Ey fa.sık, ey za
lim, ey ahmak, Allah'tan kork! Bu işi işleme! demek
tir. Bu sözleri söylemek için de hiçbir fermana ihtiyaç
yoktur.
Üçüncü Derece: Eliyle yasaklamaktır. Mesela şara
bı yere dökmek, çalgıyı kırmak, başta olan bir ibrişim
tülbendi çekip almak, çıkarmak, zor kullanmaktır.
Bunların hepsinin yapılması, ibadetin farz olduğu gi
bi farzdır. Birinci Bölüm'de anlattığımız gibi, bir kim
se mü'min olursa şeriat ona, sultan icazet vermemiş
bile olsa bu izni vermiştir.
Dördüncü Derece: Sopa ile döğmek, canını yakmak
la korkutmaktır. Eğer, döğülenler, korkutanlar ve on
ların taraftarları toplanıp karşı koyarlarsa ve yardım
almak zorunda kalınırsa o zaman, sultanın izni olmasa
da kendi taraftarlarını toplayıp bu fitneyi bastırmalı.
Fakat belki bir karışıklığa, bir fitneye yol açması bakı
mından sultanın müsaadesi alınırsa daha iyi olur.
Nehy-i münker'in derecesinin çeşitli olması şaşıla
cak bir şey değildir. Mesela oğul, babasını kötü iş
yapmamakta uyandırmaya kalkarsa tatlı tatlı söyle
mekten başka şey yapması caiz değildir. Hasan-ı Bas
ri derdi ki: Babanıza nasihat eyleyin. Eğer kızıp hu
zursuz olursa susun.
Babaya acı söz söylemek, cahil ve ahmak demek,
bunlar gibi sözlerle hitap etmek de reva değildir. He
le babayı kamçı ile döğmek asla caiz değildir. Baba
kafir de olsa ona sopa vurmak, hatta babası fa.sık
72
olup kendisine had cezası vurmak gerekse ve oğlu

cellad bile olsa, hiç caiz değildir.
Oğlunun elinden gelirse babanın elindeki şarabı
dökmeli, ipekli elbisesini sökmeli, haram olarak aldı
ğı bir şeyi sahibine geri vermelidir. Gümüş maşra
basmı kırmalı, duvarlarda olan resimleri silmeli.
Bunlara benzer ne varsa onları ortadan kaldırmak
caizdir. Zahir olan budur ki, çocuk doğru iş işlemiş
olur. Baba kızsa da kızgınlığı yersizdir. Bu onu döğ
mek, ona söğmek demek değildir. Bununla beraber
birisi, babasının kırılıp üzüleceğini bilse, bunları da
yapmamak gerekir. Nitekim Hasan-ı Basri Hazretleri:
Babanın kızmak ihtimali varsa susun! Nasihat eyle
mekten de el çekin kaçının! Der.
Sen bil ki, efendinin kölesine, kölenin de efendisi
ne, kadının kocasına, memurların sultana, devlet rei
sine nehy-i münker etmesi, çocuğun babaya ihtarda
bulunması gibidir. Bunlar üzerinde de diğerlerinin
büyük hakları vardır. Fakat öğrencilerin hocalarına
ikazda bulunması daha kolaydır. Çünkü, din öğrenci
sinin üstadlarma saygısı yalnızca din dolayısıyledir.
O bilgilerle amel eylemezse olmaz. Çünkü alim kişi il
mi ile amel etmezse kendi hürmetini yere vurmuş
olur, saygısını kaybeder.
İkinci Rükün: Nehy-i Münker Nerede Yapılır?

Bir iş münker olursa ve hala kötülüğü sürdürüyor
sa onu yasaklayacak olan kişi bunu arayıp sormadan,
incelemeğe hacet kalmadan açıkça biliyorsa o iş için
73
yasaklama yapılır. Bu cümleden olarak dört şart bi

linmelidir.
Birinci Şart: Yasaklanacak iş, büyük günah olmasa
bile çirkin, kötü bir hareket olmalıdır. Hatta küçük
günah hududunda bile olsa yine yasaklanmalıdır.
Mesela bir delinin yahut bir çocuğun bir hayvana uy
gunsuz harekette bulunduğu görülünce onu yasakla
mak gerektir. Her ne kadar bu münasebete masiyet
denilmezse de. Çünkü ne hayvan, ne deli ve ne de ço
cuk mükellef kimselerdir. Fakat bu gibi fiiller şeriatta
çirkin ve kötü sayılır. Bir divaneyi şarap içerken veya
bir çocuğu bir kişinin malını ziyana uğratırken gören
kişinin, bunu meneylemesi gerekir. Hele bir günah
işlenmiş olursa, küçük günahlardan da olsa, onu me
neylemek iktiza eder: Hamamda avret yerini açmak,
kadınların ardından dikkatli dikkatli bakmak gibi gü
nahlardan meneylemek gerektir.
İkinci Şart: Nehy-i münker yapılabilmesi için gü
nahın o anda işlenmesi lazımdır. Günah işlenmeden
önce veya sonra o kimseyi nasihat vermekten başka
bir şeyle incitmek doğru değildir. Bir kimse içki iç
meyi bitirdikten sonra ona ancak içki içmemesi için
nasihat verilir, böyle yapmasının doğru olmadığı bil
dirilebilir. İçki içtiğinden dolayı ona had vurmayı sul
tandan başkası yapamaz. Bunun gibi "Bu gece içki
içeceğim" diye düşünen veya böyle söyleyen kimseyi
de henüz işlememiş olduğu bu günah için döğmek
veya onu bu günahtan men etmek için döğmek, incit
mek, canını yakmak doğru değildir.
Olsa olsa ona içmemesi için nasihat edilebilir. Eğer
74
içmeyecegım derse mutlaka, içeceğini düşünerek

hakkında su-i zanda bulunmamalıdır. Bir kadınla
tenhada yalnız oturan erkeğe, oturmadan önce nehy-i
münker yapılabilir. Çünkü tenha bir yerde bir kadın
la yalnız olarak oturmak zaten günahtır. Bilahare zi
na suçunu işlerlerse o da ayrı bir günah olur. Yine
böyle kadınlar hamamının önünde bekleyip hamam
dan çıkacak kadınları seyredecek olan kimseye de
nehy-i münker yapılır. Yani orada kadınların çıkma
sını beklemenin doğru olmadığı kendisine bildirile
rek bundan men edilir. Çünkü orada durup beklemek
de başlı başına bir günahtır.
Üçüncü Şart: Kötü işi yasaklayan kimseye, günah
işleyenin günahı, tecessüste bulunmadan açıkça belli
olmalıdır. Çünkü tecessüste bulunmak reva değildir.
Bir kişi evine girip kapısını kapayıncaya ve onun izni
olmayınca o eve girip: Ne işler yapıyorsun? diye göz
cülük etmenin caizliği yoktur. Bir işi yasaklamak için
kapıdan ve damdan kulak kabartmak da caiz değil
dir. Eğer haram olan çalgı seslerini işitirse o kişi gö
zeticilik edebilir. Ama Allahu Teala'nın örttüğü örtü
yü açmamak gerekir. Ancak saz eserleri ile sarhoşla
rın naralarını dışarıdan duyan bir kişi, onların iznini
almadan içeri girer. Yasakçılık ödevini yapar. Ancak
fasıkm biri, eteğinin altına bir haram şey alır da git
meğe kalkarsa ve şarap, içki olması ihtimali varsa o
kişiye: O nedir? Bana göster! Demesi reva değildir.
Çünkü bunu yapmak tecessüs olur. Belki de şarap
olmayan bir şeyi gizli götürmektedir. Ama bir kişi, iç
kinin kokusunu alsa, onu döküvermesi caizdir. Ayrıca
eteği altında kopuz, saz götürüyorsa ve esvabı dar ve
75
ince ise o sazın şekli biliniyorsa onu kırmak, parçala

mak revadır. Eğer bundan başka bir şey olmak ihtima
li olursa görmemezlikten gelmeli. Bu daha iyidir.
Dördüncü Şart: Yasaklanacak şey mekruh cinsin
den olmalıdır. Ve bu yakinen bilinmelidir. Onun
münker olması zanla ve içtihadla olmaz.
Bu hale göre, Şafü mezhebinden olan bir kimsenin
Hanefi mezhebinde olan kimseye: Kızın velisi olma
dan nikah yapılıyor! diye itirazda bulunması doğru
olmaz. Ama Şaffi mezhebinden olan kişi, velisiz nikah
eylerse yahut hurma ne- bizi içerse ona karışmak, iti
raz etmek revadır. Çünkü bir kimsenin, kendi mezhe
binin ulularına uymaması reva değildir.
Bir kişi: Herkes dilediği mezheblere göre amel et
sin! Derse o kişinin sözü beyhudedir, boştur, güvenil
meğe yaramaz. Belki her kişi, kendi zan ve düşünce
sine göre bir mezhebi kabul etmek zorundadır.
Çünkü onun zannı, mesela: İmam-ı Şafü bütün
imamların en alimidir, dese, onun Şaffi mezhebinde
muhalefetinde, kötülük, şehvet arzularına uymaktan
başka hiçbir özrü yoktur.
Ama bid'at ehli ki, Allahu Teala'ya cisim izafe eder.
Kur'an'a mahluk diye bakar ve "Allahu Teala'yı gör
mek kimseye müyesser olmaz!" derler veya bunun
gibi neler söylerse bunlara karşı yasakçılık etmek la
zımdır. Her ne kadar Şafü mezhebinde olanların Ha
nefi ve Maliki mezhebinde olanları yasaklamaları
caiz değilse de bid'at sahibi olanların hataları kesin
dir. Maliki veya Hanefi mezhebinde olanların hatası
ise yakinen bilinmez.
76
Lakin bid'at ehline karşı yasakçılık yapılan bir şe

hirde, böyle kişilerin sayısı az olmalıdır. Çoğu Ehl-i
Sünnet'ten bulunmalıdır.
Ama bir şehirde ayrı inançta iki grup olursa, birisi
kötü itikatlarda ya- sakçılık yaparsa, öteki de nehy-i
münkerde bulunursa (onlar da ötekilerini yasaklar
sa) o zaman o iş fitneyi doğurur. Ancak o zamanın pa
dişahının (hükümetinin) izni ve kuvveti ile fitne da
ğıtılabilir.
Üçüncü Rükün: Nehy-i Münker Kime Yapılır?

Bir kişinin kötü işleri yasaklaması için kendisinde
bulunması gereken şartlar vardır: O kişi mükellef ol
malıdır. Ve işlenen kötü işin günah sayılması gerek
tir. Onun, kendisine hürmet duyacağı bir kimsesi ol
mamalıdır. Mesela: O şahıs babası gibi bir kişi olma
malıdır. Zira, onun hürmeti, evladın el ile veya dil ile,
sair hareket verici şeylerle olan yasakçılığa mani
olur. Fakat deli ve divaneyi, küçük çocuğu da kötü
şeylerden yasaklamalıdır. Nitekim önceden zikrolun
du. Ama bunları menetmeye denilmez. Nasıl ki, müs
lümanların tarlasına hayvan girip ekinini, otunu yer
ken gören kimse o hayvanı yasaklar. Böylece müslü
manların malını muhafaza etmiş olur. Lakin bu hay
vanları yasaklamak, ekini yemesine mani olmak va
cip değildir. Ancak meneden kişiye kolay olursa müs
lümanları zarardan korumak gerektir. Ziyan ve zah
met olmayınca hayvan tarlaya girmekten alıkonur ve
bu da kolaydır. Bu kadarını yapmak da vaciptir. Bu
müslümanların hakkını korumaktır.
77
Ama eğer bir akıl ve baliğ kişi, bir kimsenin malını

telef eylerse onu meneylemekte zahmet de olsa onu
yasakçılık etmek gerekir. Çünkü o bir zulümdür ve
günah işlemektir. Zulüm ve günaha karşı çıkıp onu
engellemek zahmetinden kaçınmak doğru olmaz. Bu
zahmeti çekmek gerektir. Ancak dayanamayacağı, ta
kat getiremeyeceği kadar onu yasaklamaktan acizse
bunu yapamaz. Kötülükleri yasaklamaktan maksat
Müslümanlık yollarını ortaya koymaktır. Bundan do
layı bunun zahmetini çekmek vaciptir, farzdır. Eğer
bir koyun sürüsü bir tarlaya girse, o sürüyü tarladan
çıkarmak gerekse, elbette yorulur. Yorulduğu için de
o koyun sürüsünü tarla dışına sürmek vacip olmaz.
Çünkü kişi, kendi hakkını da başkalarının hakkı gibi
korumak zorundadır. Kendisinin vakitleri, yine ken
disinindir. Kendisinin vakitlerini bir korunmasına
sarfeylemesi onun üzerine vacip değildir. Ama ona
vacip olan dininin yolunda tavizde bulunması, canını
karşılık tutması, vakitlerini harcaması ve böylece gü
nahından kurtulması, o günahı engellemesidir. Ama
günahı engellemek için zahmetlere katlanmak vacip
olmaz. Bunda açıklanacak dört hal vardır:
Birincisi: Bir şeyi menetmekten kendini aciz du
yarsa, yani elle olsun, dille olsun yasaklamak işi elin
den gelmiyorsa, ma'zur sayılır. Ona gönüllü red eyle
mekten başka bir şey vacip olmaz. Ama acizliği yok
sa, ancak kendisini vururlar korkusu ona hakimse,
karşımdakilerin günahtan el çekmediklerini görür ve
bilirse onları yasaklamak da vacip olmaz. Lakin bu
gibi yerde dil ile, el ile yasakçılık yapıp zahmetlere
sabır göstermek mübahtır. Hatta bu sabırda sevaba
78
bile erer. Çünkü haberde şöyle buyurulmuştur: Şu

şehidden daha faziletli kimse yoktur ki, bir zalim sul
tana iyilikleri emrettiği ve onu kötülükten yasakladı
ğı için öldürülmüş bulunsun.
İkincisi: Günahı kaldırmağa gücü yeterse ve hiç
korkusu yoksa, bir kadir-i mutlak bir kimseyi bu ya
sakçılık ödevini seçtiği halde o bu yasaklamayı yap
mazsa asi olur.
Üçüncüsü: Günah işleyenler, günahtan el çekmez
lerse ve kötülükleri yasaklayan kişiyi vurmağa güçle
ri yetmezse bu gibi kişinin üzerine şeriata ta'zimden
ötürü dil ile kötülükleri men eylemek vacip olur.
Çünkü kalp ile inkar eyleyebildıği gibi dil ile de inkar
eylemeğe gücü yetebilir.
Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyu
rur: "Sizden biriniz bir kötülüğü gördüğü zaman onu
eliyle bozsun. Gücü yetmiyorsa diliyle bozsun. Buna da
gücü yok ise kalbiyle bozsun. Bu, imanın en zayıf ola
nıdır."
Dördüncüsü: Günahı meneylemek ümidi olmaz
sa, kendisine zarar eriştireceklerinden korkusu var
sa o kişiye kötülükleri yasaklamak vacip olmaz. Nite
kim, şarap şişesini vurup kırmak yahut çalgı aletleri
ni kırmak ona vacip değildir. Ancak yine kötülüğü
menedip belaya sabreylemek en faziletlisidir. Çünkü
Allahu Teala şöyle buyurur: "Kendi ellerinizle kendi
nizi tehlikeye atmayın." (Bakara: 195)
İbn-i Abbas şöyle buyurur: Bu ayetin manası şu
dur ki, malınızı Hak Teala yolunda nafaka eyleyin. Ta
ki, helak olmayasınız.
79
Sözün kısası; eğer bir müslüman, kendisini kafirle

rin saflarına atıp orada yer tutup dayanabilirse ölün
ceye kadar çarpışması caizdir. Gerçi bu kendisini teh
likelere atmaktır. Ama onun da kafiri öldürmesi ihti
mali vardır. Belki de kafirlerin yürekleri ürker ve: Bü
tün müslümanlar böyle bahadır kişilerdir! Derler.
Bundan ötürü bu bahadırlıkta, kahramanlıkta se
vap çok fazla olur. Eğer gözleri olmayan ya da elin
den bir iş gelmeyen kişi kendisini düşman safları içi
ne atsa, bu caiz değildir. Çünkü bu kişiler kendilerini
faydasız, yararsız yere öldürtmüş olurlar.
Bunun gibi eğer nehy-i münker yapan kimsenin
kendisini öldürseler yahut yaralasalar, incitseler, böy
le bir yerde fa.sıklar günah işlemekten el çekmezlerse,
o kişiyi gören müslüman bir kişiye hayrı dokunmaya
caksa onun gösterdiği celadet karşısında fasıkların gö
nüllerinde taş gibi bir duygusuzluk meydana gelecek
se, buna benzer bir kişinin nehy-i münker yapması
caiz değildir. Çünkü fayda yerine zarar vermiş olur.
Bir kimsenin nehy-i münker yapmaktan korkma
sında iki şekil vardır:
1- O kişinin korkusu, belki de kendisinin vehmin
den, zannından ileri gelir.
2- Yahut kendisinin ölmesinden korkmayıp da
mevkiinden veya geride bırakacağı çoluk çocuğuna,
akrabasına zarar, eziyet gelmesinden korku duyar.
Birinci şekilde eğer döğüleceğini iyiden iyiye, kesin
olarak biliyorsa halkı uyarmakta ma'zur olur. Yani
nehy-i münker yapamaz. Eğer döğüleceği hakkında
kesin bilgisi, kanaati yoksa yalnız bunun ihtimalini
80
düşünürse nehy-i münker yapmakta ma'zur sayılmaz.

Çünkü bu ihtimal uzaktır. Zaten böyle bir vehim her
gönülde vardır ve gönülden uzaklaşmaz.
Eğer şüphe üzerinde ise "Döğülmem veya döğülü
rüm!" diye düşünürse böyle bir yasakçılık onun üze
rine vacip olur. Zira bu mühim farz, kuşku ve şüphe
ile ortadan kalkmaz. Hatta deriz ki, selamet olan yer
de, kötülüğe nehyetme ödevini yapmak vacip olur.
Başka şekillerde olan zarara gelince: Bu da ya mal
da, ya mevkide, ya kendisinde, ya akrabasında, ya
hizmetkar ve kullarında ziyan doğacağı hakkında
kalbinde korku uyanmasıdır. Yahut kendisine dil
uzatılmasından endişelenir. Ya da kendisinin din ve
dünya kazançlarına engel olacağından korkar. Bunla
rın her birinin bir hükmü vardır.
Kendisi için korkmasında iki kısım vardır:
Birinci Kısmı: Gelecek zamanda kendisinin başı
na bir şey gelmesi korkusudur. Eğer efendisine uya
rıda bulunmaya kalkarsa gündelik veya aylığını ver
memesinde korkar, yahut ona bir işi düşerse yapma
yacağını ve kendisini korumayacağını düşünürse, bu
gibi şeylerde nehy-i münker ma'zur görülmez. Zira
bunların hepsinin olması korkusu ileriye, geleceğe
aittir. Ama eğer bu korku yakın bir zamana aitse, me
sela hasta olsa, hekimin de elbisesi ipekten olsa, onu
bu ipekten nehyetse, onun kendi hastalığına bakma
yacağını sansa ya da fakir biri olsa, gücü olmasa, ne
azığı var, ne tevekkülde bulunursa ve kendisine nafa
ka vereni kötülükten men ettiği taktirde: "Nafakam
kesilir!" diye korkarsa, yahut bir kötü kişinin eline
81
düşer de kendisini koruyacak bir durumda olmazsa

nehy-i münker ona borç olmaz. Çünkü bunlar ona en
yakın bir zamanda, hatta o anda gerekli olan ihtiyaç
lardır. Zararları da o anda zahir olur, belirir. Ancak
bu zararın miktarı, yerine göre türlü türlü olur. Onu
bilmek düşünce ve içtihadla ilgilidir. Bundan ötürü,
kişi kendi dinine bakıp ihtiyatlı olmalı. Ta ki, bir za
ruret olmadan kötülüğü yasaklamayı, yani nehy-i
münker'i elden bırakmamalı.
İkinci Kısım: Nehy-i münkerde bulunan kişi, ken
disine bağışlanmış olan nimetler kaybolacak diye
korkar. Mesela:
a) Ya malımı alırlarsa;
b) Ya evimi başıma yıkarlarsa;
c) Yahut vücudumun sağlığı elden giderse;
d) Ya beni soyup soğana çevirerek döverlerse;
e) Ya namusum elden giderse;
Deyip ürkerse o kişi bundan ötürü ma'zur sayılabi
lir. Ama bir şeyden, ırzına, namusuna dokunulmasın
dan korkmaz da vekar ve haysiyetine dokunulmasın
dan ürkerse bu düşünce ma'zur görülmez. Zira, ken
disini baş açık pazar yerine, halkın arasına sürmeleri,
hakarette bulunmaları, süslü, ziynetli elbiselerini giy
mesini önlemeleri, ya da yüzüne karşı edebe aykırı,
bayağı sözler söylemeleri, bunların hepsi mevkiinin
yüceliğinden ileri gelir. Bu sebeplerden ötürü yasak
lamayı bırakmak şeriatta makbul değildir. Lakin na
mus ve haysiyetini korumak şeriatta güzel işlerden
dir. Nitekim: Düşmanlarım bana gıybette bulunurlar,
arkamdan söz söylerler. Dostlarım bana dil uzatır,
82
beni düşman sayarlar. Adamlarım ve yakınlarım nice

işlerde bana itaat etmezler! diyerek korku duysa,
şüphe yok ki, bunların hiçbiri özür sayılmaz. Çünkü
kötülükten nehyeyleyen hiçbir kimse yoktur ki, bu
sözlerden uzak kalabilsin ve onun hakkında söylen
miş olmasın. Yasaklama şekli, ancak gıybet şeklini
alırsa her türlü şimşekleri kendisine çeker. Böylece
günah işleyeceğinden korkarsa bu sebeplerle nehy-i
münkerde bulunması kendisine caiz değildir.
Fakat kendi hısım ve akrabasına, yakınlarına zarar
erişmesinden korkarsa ve şu zahit gibi ki, kendisine
dokunulmayacağını bildiği ve malı da olmadığı halde:
'Ya malımı alırlarsa? Ya yakın kişilerimi intikam için
incitirler, ya hizmetçilerime kötülük ederlerse!" diye
rek korkular içinde kalırsa ona nehy-i münker caiz de
ğildir. Çünkü insan kendisine gelen zarara sabreyler,
ama başkasına gelen zarara sabreylemeye cevaz yok
tur. Aksine, başkalarının hakkını korumak dinin hak
kıdır. Dinin hakkı da hakların en önem 1 i sidir.
Dördüncü Rükün: Nehy-i Münker Nasıl Yapılmalı?

Ey aziz kişi! Sen bil ki, kötülüğü yasaklamanın se
kiz derecesi vardır: Kötülükten yasaklayacağın kim
senin önce halini bilmek gerekir. Sonra o kişiye bunu
bildirmek gelir. Sonra nasihat edilir. Daha sonra dil
ile hareket etmeli ya da el ile korkutmalı ya da yara
lamalı veya döğmekle tehdit etmeli. Yahut silah çek
meli. Çok mecbur kalınca yardımcı arkadaşları topla
yıp savaşa girişmeli.
83
Yalnız bu zikrettiğimizde sırasıyla dikkat edilmesi

vaciptir.
Birinci Derece: Halin gerçeğini bilmektir. Önce
münker olan (kötülüğü söyleyecek olan) şeyin varlığı
yakından bilinmelidir. Kapıdan veya damdan dinle
mekle veya komşulardan sorup öğrenmekle hiçbir
şey öğrenilmemeli. Eğer, eteğinin altında bir şey olsa
el sokup: "Bu nedir? "' denilmemeli. Eğer kulak ka
bartmadan, tecessüste bulunmadan saz sesleri işitse,
yahut içki kokusu alsa, yahut içki olduğunu görse o
zaman onu yasaklamaya kalkmalıdır. Eğer iki adil
kimse ona, bunları haber verseler, o iki şahidin sö
züyle evin içine izinsiz girmesi caizdir. Ama bir adil
kişinin sözü dinlenmemelidir. Zira, o kişinin evi ken
di mülküdür. Bir kişinin sözü ile onun mülkiyet hakkı
bozulmaz. Rivayet edilir ki, Lokman aleyhisselam'm
yüzüğünde şöyle yazı vardı: Gözün görüp örttüğü
şey, şüphede rüvsay etmenden daha yeğdir.
İkinci Derece: Tarif etmedir. Yani nehyi bildirmek
tir. Kimi olur ki, bir kişi iş işler, onu işlemenin caiz ol
madığını bilmez. Sanki bir köylü bilgisizliğindedir ki,
adam mescide gelir, namaz kılmağa kalkar, rüku ve
secdeyi tam yapmaz. Yahut ayakkabısında necaset
olur. Onu temizlemeden namaz kılar. Ama bunların
namazda caiz olmadığını bilseydi namaza, rüku ve
secdeye kalkmazdı. Böylece bu gibi kişiye bunları bil
dirmek gerektir. Ve bundaki edeb, bunları lfı.tf ile bil
dirmektedir. Ta ki, köylüceğiz incinmesin, huzursuz
olmasın. Zaruret olmadan bir müslümanı incitmek
reva değildir. Bir kişiye, bir şey öğretirken onu bilgi
sizlikle, cahillikle, nadanlıkla suçlamamalıdır. O kişiye
84
hakaret etmiş, onu zavallı görmüş, yaralamış olursun.

Gönülde açılan bu yara da merhemsiz iyileşmez. Ve
merhem de o kişiden özür dilemektir. Hiç kimse ana
sından bilgin olarak doğmaz. Aksine, her şey öğren
mekle olur. Bir kimse öğrenmeyip cahil kalırsa günah
önce anasında ve babasındadır.
Üçüncü Derece: Kötü işler yapana nasihat ver
mektir. Ama bu öğüt tatlı tatlı, incelikle, mülayemet
içinde olmalıdır. Kızmamak gerektir. Eğer bir kişi, bir
şeyin haram olduğunu bilmese, ona o şeyin haram ol
duğunu anlatmakta çokluk fayda vardır. Eğer anla
mazsa onu korkutmak gerektir. Bu yolda lütuf, tatlı
öğüt şöyle olur: Eğer bir kişi gıybette bulunuyorsa
ona: Bizden kim vardır ki, onun bir kusuru, bir ayıbı
olmasın? Sen kendi halinle uğraş, dur! Demeli, ya da
gıybet hakkında ona bir kitap okumalıdır.
Fakat verilen bu öğütte büyük bir afet vardır ki, on
dan kurtuluş için ancak o kişinin Allahu Teala katında
hidayet bulmuş kişilerden olması şarttır. Çünkü öğüt
ve nasihat etmekte iki türlü üstünlük şerefi doğar. Şe
reflerin biri kendi izzetini, ululuğunu ve zühtünü gös
termektir. Birisi de öğüt verdiği kişinin üzerine hük
metmek ve kendisinin zilletini belirtmektir. Bu iki hal
de makam, mevkii, baş olma sevgisinden ileri gelir.
Başkanlığı sevmek Ademoğlunun tabiatı ve yaratılışı
gereğidir. Çok zaman olur ki, bu gibi kimseler öğüt
vermekle şeriata itaatkar olduklarını sanırlar. Fakat
bu hatalı bir düşüncedir. Çünkü bu türlü öğüdün haki
kati mevki ve başkanlıktır. Bunların şiddetli isteğine
boyun eğmektir. Bundan ötürü de nasihat edicinin
üzerine günah yazılır. Ve bu günah nasihat ettiği
85
kimsenin günahından daha beter olur. Nasihat eden

kişinin kendi haline göz atması gerektir.
Eğer nasihat ettiği kimsenin tövbesinin başkası
nın nasihati ile meydana gelmesini, kendi öğütlerin
den hasıl olmasından daha çok ister ve kendi öğütle
rini kerih görürse, nasihat etmesi doğru ve yerinde
dir. Bu açıkladıklarımızı sevmeyip kendi nasihati ile
tövbe etmesini dilerse Allahu Teala'dan korkması ge
rektir. Çünkü böyle hareket etmekle bu nasihat eyle
diği kişiyi kendisine davet eder. Allahu Teala'ya da
vet etmiş olmaz.
Dördüncü Derece: Kötü sözleri yasaklarken sert
ve şiddetli konuşmaktır. Bunda iki edeb vardır:
a) Biri şudur ki, güzellikle söyleyebilmek kafi ge
lirse, iyilik ve dostlukla söylemelidir. Hiçbir zaman
kaba söz söylenmemelidir.
b) Birisi de kötü, çirkin söz söylenmemeli ve doğru
sözden ayrılmamalı, küfretmeye varılmamalıdır. An
cak: Sen fa.sıkın birisin, ahmaksın, bilgisizsin! denilme
lidir. Ama pek ileri varılmamalıdır. Resfıl-ü Ekrem
Efendimiz şöyle buyurmuştur: ''Akıllı olan şu kişidir ki,
kendini bilir, kıyamet günü hesabını idrak eyler ve
ölümden sonrası için gerekli işleri yapar. Ahmak kişi ise
kendi nefsinin hevasma tabi olur, kendini aldatarak,
'Benim günahımı sormazlar!' der, kendine teselli verir."
Pek söz, sert laf, bir fayda vereceği ümid edildiği
zaman söylenir. Eğer fayda vermeyeceği bilinirse yüz
ekşitir ve o kişiye hakaretle bakılır, surat asılır, yüz
döndürülüp uzaklaşılır.
86
Beşinci Derece: Yasak ve menedilen şeyleri eliyle

ortadan kaldırmaktır.
Bu yolda da iki edep vardır:
a) Birisi şudur ki, eğer elden gelirse nasihat ver
meli, ö kişiye buyrukta bulunmalı ve onun düşünce
sini değiştirmeli. Mesela ona: İpek elbisenin yüzlerini
sök, zulüm yaparak kaldığın yerde oturma, oradan
çık! Denilmelidir. Eğer içki içiyorsa: İçkini dök! İbri
şim kumaşlar içinde oturma! Demeli. Eğer boy ab
desti gerektiği halde gusletmemişse: Camiden dışarı
çık! İhtarında bulunmalı.
b) İkinci edeb de şunu gerektirir ki, eğer bunlar o
kişiye fayda vermezse onun yakasına yapışmalı,
onu dışarı atmalıdır. Bunda dikkat edilecek edep şu
dur: En küçük mertebeden başlamalı. Mesela elin
den tutulup atılabilirse sakalına yapışmamalı. Elin
deki sazı kırsa tuzla buz edilmemeli, ipek elbisenin
yüzünü yavaş yavaş çekmeli, onu yırtmamak. Şarap
kabını hurdahaş etmeli, parçalamak, şarap kabı içe
nin elinde ise ve şarabı bundan ötürü dökmezse o
zaman o kabı taşla vurup kırmalıdır. Çünkü o kınlan
kabın hakkı, batıl olmuştur. Kıran kişiye, bedelini
ödemek borç olmaz. Eğer şarap şişesinin başı kü
çükse ve şarap tamamen dökülemiyorsa ve dökün
ceye kadar da şarap sahibi erişip kendisini patakla
mak, döğmek ihtimali varsa, o şişeyi kırıp kaçmak
caizdir. Şarap ilk haram edildiği zaman, şarabın ka
bının kırılması zikredilmişti. Fakat, o emir sonradan
ortadan kaldırılmıştır. Şöyle denilmiştir: O kaplar,
zaten şaraptan başka şeye yaramazdı.
87
Ama bu zamanda bir özür bulunmadan kah kırmak

caiz değildir. Kıran kişiye parasını ödemek gerekir.
Altıncı Derece: Kötülük, nehyedilecek yerde teh
dit etmeli, karşısındakini korkutmalıdır. Mesela: Bu
tehdide -ancak sözle, nasikatla yola gelmez ve şarabı
yere dökmezse- lüzum görülür. Bunu yapanın da
edebi iki şeydir.
a) Biri şudur ki, o kişiyi layık olmayan bir şekilde
korkutmamalıdır. Mesela "Elbiseni yırtarım ha! Hem
evini de yakarım. Karma, çocuklarına işkence ede
rim!" denilmemelidir.
b) İkinci edeb de şudur ki, elinden geleceği şekilde
şöyle korkutma yapılmalıdır. Ta ki yalan söylemiş ol
mamalıdır. Mesela: Boynunu vururum. Seni boğazın
dan asarım! Denmemek.
Çünkü bunlar yalandır, yapılamayacak işlerdir.
Ama eğer gönülde olan şeyin fazlasını söylerse, bu
şeyleri söylemekle korku yaratacağına inancı varsa,
bunları söylemek caizdir. Nitekim iki kişinin arasını
bularak onları barıştırmak isterse, artık eksik söyle
mek gerekirse söylemek reva olur.
Yedinci Derece: Nehy-i münkeri (kötü işlerden
yasaklamayı) el ile veya falakaya çekip değnekle vu
rup yapmaktır. Lüzum gördüğü takdirde bunu yap
mak caizdir. Hacet olduğu vakitte ve hacet olduğu
miktarda yapılmalıdır. Bu zaman o kişinin işlediği
günahtan kendisini döğmeden, hırpalamadan el çek
meyeceği zamandır.
Ama günah işleyen kimse bundan vazgeçerse bun
lardan birisi ile ona ceza vermek haksızlık olur.
88
Günahtan sonra ceza vermek, az veya belirli sayıda

falakaya çekmek, ancak sultanın emriyle olur. Bunda
edeb şudur ki, elle vurmak yeterli ise, değnekle vu
rulmamalıdır. Sonra değnekle kaba etlerine vurmalı,
yüzüne, gözüne vurulmamalıdır. Bunlar yapılıp da
aklı başına gelmezse üstüne kılıç çekip yürümelidir.
Bu caizdir. Eğer bir kişi, bir kadınla yapışmış olursa
(cima halinde iseler) ve kılıçtan başka bir şeyle o işi
bırakmazlarsa kılıç çekip Üzerlerine yürümek reva
olur. Eğer yasakçı olan kimse ile günah işleyen kimse
arasında bir ırmak varsa ok yaya konulmalı ve ada
ma: Bu işi bırak, yoksa sizi vururum! Demeli.
Eğer birbirlerine yapışmaları devam ederse, onları
okla vurmak caiz olur. Fakat oku oyluğu veya baldıra
atmalıdır. Korkulu, tehlikeli yerine vur- mamalıdır.
Sekizinci Derece: Yasakçı olan kişi, adam topla
yıp vuruşmağa kalkmamalı. Çünkü işlediği kötü işten
menedilen öteki kimse de, belki kendi taraftarlarını
ve bildirdiklerini toplar, vurup kırmaya yol açar. Din
bilginlerinden bir kısmı şöyle demişlerdir: "Nitekim
bir kavim, kafirlerle izinsiz olarak gazaya gitse reva
dır. Bunun gibi fasıklarla dahi destursuz cenk eyle
mek caizdir. Eğer bu arada kötülükleri yasaklayan ki
şi öldürülürse şehit olur."
Kötülükleri Yasaklayan Kişinin Edepleri Nelerdir?

Nehy-i münker yapan kişinin edebleri üçtür. Bun
lar da: Bilgi, vera ve güzel ahlaktır.
Eğer bir kişinin bilgisi olmazsa kötülüğü yasakla
mayı, iyiliği emretmekten ayıramaz. Eğer veraı ve
89
perhizi olmazsa iyiyi kötüden ayırsa bile maksadın

hilafına hareket eder. Eğer iyi ahlakı, olmazsa kendi
sini incittikleri zaman öfkelenir, Allahu Teala'yı unu
tur, şeriat sınırlarında duramaz, işlediği işi nefsinin
istediği gibi işler. Hak üstünde yürümez. Bundan ötü
rü yasaklama işi ona günah olur.
Mü'minlerin Emiri Hazret-i Ali, bir kafiri savaşır
ken yere yıkmıştı. Kafir, hayatından ümit keserek
yattığı yerden hakaret için onun mübarek yüzüne tü
kürdü. O da onu öldürmekten vazgeçti. Kafir, hayret
le bunun sebebini sorunca Ali: Kızmıştım. Eğer o an
da seni öldürsem belki Allah için değil, nefsim için öl
dürmüş olacaktım, dedi.
Bundan ötürü Rasulullah Efendimiz şöyle buyur
du: "Emredileni ve yasaklanam bilmeyen,yumuşaklık
la emredip yasaklamayan kimse emr-i ma'rufve nehy-i
münker yapmasın."
Hasan-ı Basri der ki: Bir işi emretmek, buyurmak
istersen, önce sen verilen emri yerine getirmeli ve
onunla amel etmelisin.
Hasan-ı Basri'nin bu sözü edebde şart değildir.
Çünkü Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'e ashab: Ya
Rasulullah! Önce biz amel etmeden emr-i ma'ruf ve
nehy-i münker'i yapmayalım mı? diye sordular. O da:
"Her ne kadar bütün iyiliklerle amel edip hepsini yeri
ne getirmezseniz bile,yine iyiliği emredin ve her ne ka
dar bütün kötülüklerden tamamen kaçmamıyorsanız
da yine de kötülükten men edin." diye buyurdu.
Kötülüğü yasaklayan vazifelerin birisi de sabırlı ol
maktır. Kendisini huzursuzluğa salmamalıdır. Allahu
90
Teala, Kur'an-ı Kerim'inde şöyle buyurur: "Ey oğul!

Namaz kıl ma'ruf (iyiliği) emret, münkerden (kötülük
lerden) nehyet. Sana isabet edecek eziyete sabır göster.
Çünkü bunlar farz kılınan işlerdir." (Lokman: 17)
Yani sabır göstermeyen kimsenin elinden yasakçı
lık gelmez.
Edeblerden mühim olan biri de şudur: Dünya ile
ilgisi çok olmamalı ve teması az olmalıdır. Yaptığı ya
saklama işine tamah ederse bu iş batıl olur.
Ulu kişilerden biri her gün et torbasını doldurur,
kendisine verirdi. Bir gün kasaptan et alırken orada
kötü bir iş yaptığını gördü. Önce eve geldi, kediyi
koğdu. Sonra kasap dükkanına giderek gördüğü kötü
işin giderilmesi nasihatinde bulundu. Kasap: Bir kere
daha kedi için et ister misin? diye sordu.
O kişi de: Kediyi evden kovdum. Ondan sonra se
nin yaptığın kötü işlen nehye geldim! dedi.
Eğer bir kimse, halk kendisine dost olsun, dua et
sin ve kendisinden hoşnut kalsın, halini beğensin di
ye karşılık beklerse o kişi nehy-i münker yapamaz.
Ey aziz kişi! Sen bil ki, asıl kötülüklerden nehyet
me işinde gözetilecek şey şudur ki, günah işleyen asi
den ötürü kaygılanmak, duygulu ve saygılı davran
malı. Ona daima şefkat gözü ile bakmalı. Onu günah
lardan menettiği zaman, sanki kendi oğulcağızını gü
nahlardan yasakladığı gibi yasakta bulunmalı, her za
man gönlünü kırmamaya dikkat etmeli.
Bir gün bir kişi Halife Me'mun'a kötülüklerde bu
lunmaması hakkında çok sert sözler söyledi. Me'mun:
Ey civanmerdi Allahu Teala senden daha iyisini ve
91
benden daha kötüsünü göndermemiştir. Müşfik söy

le, tatlı konuş! dedi.
Me'mfin, Kur'an-ı Kerim'deki bir ayet-i kerimeye
işaret etmişti ki, Musa ile Harun Mısır hükümdarı Fi
ravun'a gönderilmişti, onlara: "Firavun'a gidin. O ger
çekten azdı. Ona yumuşak, mülayim söz söyleyin,belki
bu yolu severek kabul eder,yahut korkar! Denilmişti."
(Taha: 44)
Bu hususta Rasfilullah Efendimiz'e uyulmak ge
rektir. Bir genç adam bir gün kendisinin yanına gel
mişti: "Ya Rasfilullah! Bana izin ver de bir zinada bu
lunayım!" dedi. Ashab-ı Kiram'm hepsi bağrışıp çağ
rışarak gencin üzerine yürüdüler. O zaman Rasfilul
lah Efendimiz: "Bu gençten elinizi çekin!" diye buyur
du. Sonra onu yanına çağırdı, dizini dizine değdire
rek: "Ey genç! Bir kişinin senin ananla bu kötü işi
yapmasını caiz görür müsün?" dedi. Genç adam:
"Caiz görmem!" dedi. Rasfilullah Efendimiz: "Halk da
kendi analarıy- la bu işin yapılmasını caiz görmez!"
diye buyurdu. Sonra: "Peki, bu işi senin kızına yapsa
lar sever misin? Ya da teyzene veya halana eyleseler
reva görür müsün?" buyurdu: Genç de her biri için:
"Reva görmem, reva görmem, ya Rasfilullah!" diye
cevap verdi. Rasfilullah Efendimiz de her cevap hak
kında: "Halk da senin gibi o işi sevmezler!" diye bu
yurdu. Sonra yine sordu: "Kızkar- deşin için sever
misin?" Genç de: "Nasıl sevebilirim ya Rasfilullah?"
diye cevap verdi. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra
mübarek elini gencin göğsüne koydu, şu duada bu
lundu: "Ey Allah'ım! Sen bu gencin kalbini tertemiz
eyle! Bunun erkekliğini koru ve haramdan sakla,
92
günahını bağışla!" dedi. Genç oradan ayrılıp gitti. On

dan sonra o gence böyle kötülük yapma düşünceleri
hiç uğramadı.
Yine Sılla bin Eyşem bir yerde öğrencileriyle otu
rurken yanlarından bir kişi geçti. Kaftanının etekleri
yerde sürünüyordu. Zaten Arapların gururlu, kibirli
kimselerinin adeti böyleydi. Bu kibirlerinden yasak
lanmışlardı. Sılla bin Eyşem'in öğrencileri o mağrur
kişiye birkaç söz söylemeği düşündüler. Sılla: Siz su
sun! Ben ona yeterim! dedi. O kişiye doğru ilerledi:
Kardeşim! Seninle konuşacak bir muradım var! dedi.
O kişi de: Nedir o? diye sordu. Sılla: Kaftanının eteği
ni biraz yukarı çek, kaldır! dedi. O kişi: Allahu Teala
sana keramet versin! dedi. O zaman Sılla bin Eyşem
öğrencilerine: Eğer sertlikle, kabaca söyleseydim, ka
bul etmezdi belki! dedi.
Çok Vaki Olan ve Adet Haline Gelen Münkerler

Ey aziz kişi! Sen bil ki, dünya münker şeylerle dol
muştur. Bu zamanda insanlar münkerlerin düzeltilme
sinden ümitlerini kesmişlerdir. Ve bütün münkerleri
dağıtmaya güçleri yetişmediği için, güçleri yetişenleri
de yasaklamaktan el çekmişlerdir. Bu anlattığımız din
ehli olanlaradır. Fakat gaflet içinde olanlar ise bu mün
kerlere razıdırlar. Ve din ehli olan kimseye de yasakla
yabildiği münkeri yasaklamaması caiz değildir.
Bunlardan bir kısmına işaret edelim. Çünkü bun
ların hepsini açıklamanın yolu yoktur, mümkün de
ğildir. Münkerlerin kimisi mescidlerde, kimisi pazar
ve çarşıda, kimisi hamam ve evlerde olur.
93
Mescitlerdeki Münkerler
Mescitlerdeki münkerler şunlardır:
1- Bir kişinin namaz kılarken rüku ve secdeleri
tam etmemesidir.
2- Kur'an okurken, şarkı söyler gibi, teganni ile
okumasıdır.
3- Müezzinlerden kimilerinin ezan okurken ma
kamlı okumaları hakkında yasaklama gelmiştir. Ya
hut müezzinlerin "Hayye ales salah ve Hayye al'el fe
lah" dedikleri zaman bütün vücutlarını kıbleden çe
virmeleridir.
4- Bu da hatibe aittir ki, kara ipekli cübbe giymesi,
kılıcının kabzasının altın ile süslenmiş bulunmasıdır.
Bunlar haram şeylerdir.
5- Camiye gidip gürültü yaparlar, hikayeler, kıssa
lar anlatır, şiirler okurlar. Muska, teşbih, koku gibi
başka şeyler satarlar. Bunları satmak caiz değildir.
6- Delilerin, küçük çocukların ve sarhoşların mes
cide gelmeleri yasaktır. Ama kavga, şamata etmeyen,
uslu duran, sessiz çocukların, kimseyi incitmeyen,
mescid halkını dağıtmayan delilerin mescide gelme
leri caizdir.
Mescide zaman zaman gelip oyun oynayan çocuk
ların oyunlarını yasaklamak doğru değildir. Ve bun
lara nehy-i münker yapmak vacip olmaz. Çünkü Mes
cid-i Nebevi karşısında zenciler mızrak ve deriden
kalkanlarla oyun oynarlardı. Ayşe onları seyretmeye
bile gelirdi. Ama çocuklar nıescidleri oyun yeri haline
getirirlerse yasaklamak gerekmektedir. Eğer bir kişi
mescidde terzilik eylese, ya da bir şey yazsa, mescid
94
halkına ondan bir huzursuzluk gelmezse bunları da

yapmak caizdir. Lakin eğer mescidi her zaman dük
kan haline getirirse bu mekruh olur. Ama şu işler ya
pılırken cami kalabalıklaşırsa, kadılar orada hüküm
vermeğe kalkarsa, hükmü kağıtları yazılmağa başla
nırsa, bunları mescidde yapmak caiz değildir.
Ancak tek bir hüküm yazmak vaki olursa o zaman
caiz olabilir. Çünkü Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
mescitte bu türlü hükümlerde bulunmuştu. Ama baş
ağrıtan kimselerin mescidde bez kurutması, boyacı
ların bez boyaması ve bez kurutması, buna benzer
bütün işlerin hepsi münkerdir.
Mescidde meclis kuran, hikayelerde artık eksik
sözler söyleyen, güvenilir din kitaplarının ifadeleri
dışındaki sözleri sarfedenleri, mescidden dışarı at
mak gerektir. Geçmiş günlerde din büyüklerimiz
böyle yaparlardı. Ama kendilerini süsleyen, kendile
rine şehveti üstün gelen, kafiyeli sözler, şiirler yu
murtlayan ve kopuzlarla teganni edenler, genç ka
dınlarla dolu olan bir toplantıda hazır olanlar -ki
bunlar büyük günahlardandır- bunları mescid dışın
da bile yapmamalıdırlar. Va'z edenler eğer dış görü
nüşleri salih kimselerse, din ehli kişilerden olmalı
dırlar. Sözün kısası, her ne sıfatla olursa olsun genç
kadınlar ve civan halindeki erkek kişilerin -araların
da bir perde yoksa- mescidde oturması caiz değildir.
Hatta Hazreti Aişe zamanında kadınlar mescide gel
mekten yasaklanmıştı.
RasG.lullah Efendimiz zamanında kadınların mesci
de girmeleri yasak değildi. Ama sonraları mü'minlerin
95
anası şöyle demiştir: Eğer Rasfılullah (sallallahu aleyhi

ve sellem) bu zamanenin halini görseydi kadınları
mescidlere girmekten alıkordu.
Şunlar da münker olan şeylerdendir:
a) Mescidde divan kurup mal paylaşmak,
b) Ekincilerin yaptığı işleri görüp onların hesabını
yapmak,
c) Mescidde oturup burasını temaşa yerine çevir
mek,
d) Mü'minlerin arasında sözler söylemeye uğraş
mak.
Bütün bunların hepsi münkerlerden menedilen
hareketlerdendir. Çünkü hepsi caminin kudsi hür
metine aykırıdır.
Pazar Yeri Münkerleri

Pazar, çarşı yerlerinin münkerleri şunlardır:
1- Satışta yalan söylenmesi,
2- Kumaşın kusurunun saklanması,
3- Terazinin ve dirhemin, arşının (metrenin) doğ-
ru tutulmaması,
4- Mala illet, hile katılması,
5- Saz aletleri satılması,
6- Bayramlarda çocuklara hayvan resimleri satıl
ması,
7- Nevruz gününde ağaçtan yapılmış kılıç ve kal
kan satılması,
8- Topraktan yapılmış heykel satılması,
9- Bir gece için erkek kişilere ipek kaftan, ipek kü
lah kiralanması,
96
10- Yıkanıp temizlenmiş eski elbise ve kumaşları

yeni diye satmak ve bunlar gibi hileli her şeyi satışa
çıkarmak,
11- Gümüş ve altın buhurdan, bardak, divit ve baş
ka aletler satmak ki, bunların kimisi haram, kimisi de
mekruhtur. Hayvan heykelleri satmak haramdır. Ama
Nevruz günü için tahtadan kılıç ve kalkan gibi şeyler
yapılması haram değildir. Kafirlerin adeti olan bir şeyi
göstermek doğru değildir. Hatta, pazar yerini Nevruz
şenliği için süslemek ve bezemekte aşırı yolu tutmak,
kadayıf sinisini donatmak, yeni yeni Nevruz zahmetle
ri çıkarmak gibi aşırılıklara da cevaz yoktur, Mecusile
rin saye (bayram) gecesinde şenlik yapmak ve Nev
ruz'u karşılamak da doğru değildir. Bu yüzden müslü
manların temiz adetleri bütün bütün bozulmuştur. Hiç
kimse bunların adını anmamalıdır. Eskilerden kimi ki
şiler şöyle demişlerdir: Nevruz gününde oruç tutmak
gerektir. Ta ki, pişen yemekler yenilmemelidir. Saye
gecesinde de değil ateş, mum bile yakmamak lazımdır.
Ta ki, ateşin dumanı bile görülmesin.
Dinde derin ve ince bilgi sahibi has din bilginleri
şöyle demişlerdir: Nevruz'un orucunu tutmak da
Nevruz'un adını anmak olur. Bu, hiçbir surette caiz
değildir ve bunun gibi şeylerin adı anılmamalıdır.
Aksine Nevruz'u öteki günlerle eşit görmek gerektir.
Nevruz'dan nam ve nişan görünmemelidir.
Cadde ve Sokak Münkerleri

Ey aziz kişi, cadde, sokak ve yollara ait en büyük
münker, bir büyük yolu darlaştırmaktır. Mesela o
97
yola ağaçlar, sütunlar dikilir, dükkanlar yapılır. Bir

atlı geçecek olsa başı bunlara dokunur. Yol üzerine
yükler yıkılır, denkler bağlanır, yolu dar bir hale ge
tirirler. Bunları yapmak reva değildir. Yalnız hacet
kadar yol kapatılırsa bu olabilir. Başka hiçbir yol
bulunmamalı ki, o zaman zaruret dolayısıyla yol tı
kanmış olsun.
Hayvana fazla yük yüklemek doğru değildir. Kasa
bın da koyunu yol üstünde kesmesi iyi bir hareket ol
maz. Müslüman kişilerin elbisesine koyunun kanın
dan ziyan dokunabilir. Bundan ötürü kasap dükka
nında koyun boğazlamak için bir yer ayrılmalıdır.
Ayrıca yola karpuz kabuğu atmak, yola su saçmak
da caiz değildir. Çünkü halkın ayakları kayabilir. Bu
ve bunlar gibi yola kar birikintisi atan, yahut evinin
damından inen suyu yola veren kişinin bu hareketi
doğru değildir ve sudan, kardan orasını temizlemek
o kişinin borcudur. Umumi yola bakmak herkesin va
zifesidir, halkın tümünün üstüne onu temizlemek va
cip olur. Beldenin hakimi olan kimseye vaciptir ki,
halkı bu gibi işlere zorlasın.
Bir kimsenin yırtıcı bir köpeği olsa ve halk da on
dan korksa, o köpeği evinde beslemek caiz değildir.
Eğer o köpek, yolu kirletmekten başka zarar ve ziyan
vermiyorsa, başkaca bir zahmeti yoksa necasetten
temizlemek de mümkünse, o köpeği yoldan menet
memelidir. Eğer köpek, yolun üstünde yatıp sokağı
darlaştırıyorsa, onu sokaktan uzaklaştırmak gerekti
ği gibi o köpeğin sahibi de yolu darlaştırırsa, yol üs
tüne oturup yatması caiz değildir.
98
Hamamlardaki Münkerler
Hamamların münkerleri şunlardır:
1- Hamamda olan kişinin dizinden göbeğine ya da
oyluğuna kadar tellak önünde kirlerini gidermek için
bedenini açması;
2- Tellakın elini yıkadığı kimsenin peştemalının
altından sokması caiz değildir. Çünkü elle mahrem
yere dokunmak da görmek gibidir. Hamam duvarla
rında hayvan resmi bulundurmak münkerdir. O res
mi silmek, bozmak gerekir. Yahut o hamamdan çıkı
lıp gidilmelidir. Temiz olmayan eli veya temiz olma
yan hamam tasını suya sokmak münkerdir. İmam Şa
m katında böyledir. Ama Maliki katında olan kimseye
münker olmaz. Çünkü Maliki mezhebine göre caizdir.
Suyu çok döküp israf etmek mekruhtur. Bu söyledik
lerimizden daha başka münkerler vardır ki, taharet
kitabında bildirilmişti.
Konukluk Münkerleri
Konukluğun, ziyafetin münkerleri ipek döşek, gü
müşten buhurluk, gül suyu kabı ve resmi yapılmış
perdeler gibi şeyler kullanmaktır. Ama döşekle ve
yastıkta resim olması revadır. Hayvan resmi bulu
nan, hayvan şeklinde olan buhurdan kullanmak mek
ruhtur. Ama sema' eylemek ve sema' halinde genç
kadınların ve genç erkek çocukların birbirine bak
ması fesad ve fitnenin tohumudur. Bütün bunları
baştanbaşa yasaklamak vaciptir. Eğer yasaklamağa
güç yetişmezse oradan kalkıp gitmek vaciptir.
99
Ahmed bin Hanbel ziyafete vardığı yerde gümüş

ten bir sürmedanı görünce kalkıp gitti. İşte buna ben
zer şekilde ziyafet meclislerinde ipekli giyinmiş bir
kişi bulunsa ve altın yüzük takınmış olsa, konuklukta
oturmak reva olmaz. Eğer aklı olan ve iyiyi kötüyü
ayırd eden bir oğlan çocuk olursa ipekli elbise giyme
si reva değildir. İpek, Muhammed ümmetinin erkek
lerine, tıpkı şarabın haram olduğu gibi haramdır.
Çünkü, erkek çocuk harama alışıp onu huy edinince
haramın kötülüğü o çocuk akil baliğ olunca onun ah
lakında, tabiatında iz bırakarak sürekli kalır. Eğer ço
cuğun iyiyi, kötüyü ayırma kabiliyeti yoksa, ipekli gi
yinmenin zevkini, lezzetini almazsa ipek ona mekruh
olur, haramlık derecesine erişmez.
Eğer mecliste bir maskara, hokkabaz varsa, halkı
boş, manasız, herze sözler söylemekle, yalan atmakla
güldürürse o gibi kimseyle oturmak da reva değildir.
Münker olan şeyleri uzun uzun anlatmak mümkün
dür. Ama bu anlatılanlar öğrenilince medreselerin,
tekkelerin, mahkemelerin, sultan divanlarını ve baş
ka yerlerin münkerlerini bunlara kıyaslayabilirsiniz.
100
MUAMELELER
Yemek Yeme Adabı
E
y ilahi sırlara ermek isteyen!
Sen bil ki, ibadetin yolu da ibadettendir. Din
yolunun yemek yemeğe ihtiyacı vardır. Nasıl
ihtiyacı olmasın ki, Hak talibi olanların muradı Alla
hu Teala'nın yanındadır. Yüce Yaradanı görmek işti
yakıdır. Bunun da tohumu ilim ve ameldir. İlim ve
amel ise bedenin sağlıksızlığı ile olmaz. Bedenin sağ
lığı ise ancak yemek ve içmekledir. Yemek yemek din
yolunun ihtiyacındandır. Bu sebeple yeme-içme de
din topluluğundandır.
Bundan ötürü Allahu Teala şöyle buyurmuştur:
"Ey Resuller! Temiz/helal şeylerden yiyin, sô.lih amel
işleyin. Çünkü ben yaptıklarınızı hakkıyla bilenim."
(Mü'minun: 51) Böylece Allahu Teala yemekle salih
amelleri birbirinden ayırmayıp aksine birbirine bir
leştirerek zikreyledi. Bir kimse yemeği ahiret için ye
se, yani "Üzerimde ilim ve amel gücüm artsın, ahiret
yoluna gitme kudretim çoğalsın!" diye yese o kişinin
yemek yiyişi ibadet olur.
Bundan ötürü Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle
buyurmuştur: "Mü'min'e her şeyden sevap vardır.
101
Hatta, kendi ağzına attığı ve çoluk çocuğunun ağzına

attığı lokmadan bile!''
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in bu sözü söyleme
sinin sebebi, mü'minin maksadının yemekte, içmek
te, her şeyde ahiret yolu olduğunu belirtmek içindir.
Yemek yemenin ahiret için olduğunun alameti, ha
ramdan yemeyip helalden yemektir. İhtiyaç olduğu
kadar yemek ve yemeğin edeplerine, usulüne, yoluna
riayet etmektir. Ey aziz kişi, sen bil ki, yemek yemek
te birtakım edepler vardır. Bunların kimisi yemekten
öncedir. Kimisi yemekten sonra, kimisi de yemeği
yerken...
Yemekten önceki Adab

Yemekten önce olan edepler şunlardır:
1- Yemeğe başlamadan eller ve ağız yıkanmalıdır.
Çünkü yemek yeme ahiret yolunun azığı olması niye
tiyle yapıldığı için ibadet sayılır. Eli yıkamak da bu
ibadetin abdesti gibi olur. Bundan ötürü Rasulullah
(sallallahu aleyhi ve sellem)şöyle buyurmuştur: "Yemek
ten önce elleri yıkamak yoksulluğu giderir, yemekten
sonra yıkamak da günahları giderir."
2- Yemek sofra bezi üstüne konulmalıdır. Müm
künse sininin üstüne konulmamalıdır. Çünkü, RasG.
lullah (sallallahu aleyhi ve sellem)yemeğini sofra üstün
de yemiştir. Çünkü sofra yolculuğu, yolculuk da ahi
reti hatırlatır. Hem de sofra üstünde yemek yemek
alçak gönüllülüğe yakın bir ifadedir. Ama sini üs
tünde de yenilirse caizdir. Çünkü sini üstünde ye
mek yeme yasaklanmış değildir. Ama önceki
102
Muameleler
çağlarda müslümanlar arasında adet sofra üzerinde

yemek yeme olmuştur. Ve Resul aleyhisselam sofra
üstünde yemek yemiştir.
3- Yemekte sağ dizin üstüne değil sol dizin üstüne
oturulmalıdır ve sağ diz yukarı kaldırılmalıdır. Ye
meği bir yere dayanıp yememelidir. Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem)şöyle buyurmuştur: "Ben bir şeye yasla
narak, söylenerek yemek yemem. Çünkü ben bir ku
lum. Kullar nasıl yemeği oturup yerse ben de onlar gi
bi yerim ve onlar nasıl otururlarsa öyle otururum."
4- Yemeği, ibadet için yemeye niyet eylemektir.
Şehvet için niyet eylememelidir. İbrahim bin Şeyban
şöyle demiştir: Ben, seksen yıl var ki, şehvet için bir
şey yememişimdir. Yemeği, şehvet (zevk) için yeme
menin alameti: Nimeti az yemek, çok yememektir.
Çünkü çok yemek insanı ibadetten alıkoyar. İbadet
niyetiyle yenilen az yemekle şehvetler kırılır. Az şeye
kanaat edilmeli, çok yeme israfının önüne geçilmeli
dir. Nitekim Resul (aleyhisselam) şöyle buyurmuştur:
"İnsanların doldurmuş olduğu kabın en şerlisi karnı
tamamen doldurmaktır. Ademoğluna, belini doğrulta
cak birkaç lokmacık yeterlidir. Şayet bu kadarı yeterli
görmezse, o zaman karnının üçte birini yemeğe, üçte
birini suya, üçte birini de nefese ayırmalıdır."
5- Acıkmayınca yiyeceğe el sürülmemelidir. Ye
mekten önce olan sünnetlerin en faziletlisi açıktır.
Çünkü acıkmadan önce yemek yemek mekruhtur.
Acıktığı zaman da ancak elini yemeğe sunup uzatan
ve yemeğe doymadan elini çeken kişi hiçbir zaman
hekime başvurmaz, ona muhtaç olmaz.
103
6- Hazır olan yemekle kanaat edilmeli, güzel ye

meklerin hazırlanması için zahmet çekilmemelidir.
Çünkü mü'min kişinin yemekten dileği, ibadet gücünü
muhafaza etmektir. Ten beslemek değildir. Ekmeğe iz
zet eyleyip onu saygılı tutmak sünnettir. İnsanın yaşa
ması, ayakta durması geremektedir. Ekmeği de yüce
tutmak, başka bir şey beklemeden yemektir. Hatta ek
mek denilen nimet, namaz için de olsa bekletilmeme
lidir. Ekmek sofrada hazır olunca hemen yenilmelidir.
Namaz da yemekten sonra kılınmalıdır. Nitekim ha
dis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "Yemekle namaz bir
araya gelirse önce yemeği yiyin sonra namaz kılın."
7- Yemekte başka kimseler bulunuyorsa onlar ge
linceye kadar yemek yenilmemelidir. Zira yemekte,
sahana uzanan el ne kadar çok olursa bereketi de o
kadar ziyade olur, Enes (radıyallahu anhu); Resul (sallal
lahu aleyhi ve sellem)yalnız başına yemek yemezdi! de
miş ve Peygamber Efendimizden şu hadisi naklet
miştir: "Yemeğin hayırlısı, ona uzanan ellerin çoklu
ğundandır." Yine Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)şöyle
buyurmuştur: "Toplu olarak yemek yiyiniz. Bereketli
ve mübarek olanı bu yemektir."
Yemek Vaktinin Adabı

Yemeğe el uzatılıp ilk lokma yenilirken: "Bismil
lah!" Denilmelidir. İkinci lokmada: "Bismillahirrah
man" ve üçüncü lokmada: "Bismillahirrahmanirra
him!" Denmelidir.
Besmeleyi yüksek sesle söylemeli ki, sofradakile
rin de hatırına gelsin. Yemek sağ el ile yenilmelidir.
104
Muameleler
Günün önünde ve sonunda tuz yenilmemelidir. Ha

dis-i şerifte de bildirilmiştir ki, önce iştihayı kesen
bir şey yemekle nefsin hırsı söndürülmüş olur. Lok
ma, ağza küçük küçük götürülmeli ve güzelce çiğnen
melidir. Sonra bir lokmayı yutmadan başka bir lok
maya el sürülmemelidir. Hiçbir yemek kusurlu görül
memelidir. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)hiçbir ye
mekte ayıp, kusur bulmazdı. Eğer iyi değilse sessiz
dururdu.
Yemeği her kişi kendi önünden yemelidir. Nitekim
Peygamberimiz: "Yemeği önünden ye!" buyurmuştur.
Eğer yenilen şey yemiş çeşidinden olursa, yemişi ta
bağın çevresinden yemelidir. Çünkü yemiş cins
cins'dir, ayrılı gayrılıdır. Çorba ve diğer yemekler de
çanağın ortasından yenilmemelidir. Aksine önce ke
nar, köşeden başlamalı, sonra ortaya erişmelidir. Ek
mek bıçakla kesilmemelidir. Çanağı buna benzer şey
leri yenen cinsten olmayan her şeyi ekmeğin üstüne
koymamalıdır. Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
şöyle buyurmuştur: "Ekmeğe hürmet edin. Allahu
Teala onu göklerin bereketinden indirmiştir." Yine
şöyle buyurmuştur: "Bir kişinin lokması,yere düşerse,
onu alıp tozunu toprağını üstünden silsin. Sonra yesin.
Sakın onu şeytana bırakmasın. Parmaklarını yalama
dan mendile sürmesin. İnsan,yemeğin hangi bölümün
de bereket olduğunu bilemez ki!"
Parmak ağız ile yalandıktan ve havlu ile silindik
ten sonra artık yemeğin son kısımları da yenilmiş
olur. Belki de sofra bereketi o son yudum ve kırıntı
lardadır. Sıcak yemeği üfürüp soğutulmamalıdır. So
ğuyuncaya kadar sabredilmelidir. Eğer hurma,
105
kayısı, zerdali veya başka yemişler yenilirse sayıhp

yenilmeli, tek sayıda yemeli. Yedi, dokuz, on bir, yir
mi bir gibi. Böylesi Allahu Teala'nm tekliği, birliği ile
ilgili olmahdtr. Çünkü Allahu Teala'mn çift ve ortağı
yoktur. Her ne iş olursa olsun. Allahu Teala'yı andtr
mayacak bir yönü olursa o iş batıldır, faydasızdır. Şu
halde tek sayı, çift sayıdan daha üstündür. Hurma gi
bi yemişleri yerken çekirdeği hurma ile birlikte bir
tabağa konulmamah, çekirdek elde de tutulmamah
dır. Çekirdeği yenmeyen yemişler, kabuklar ve çöp
ler ayn bir kaba bırakılmahdır. Yemek yenirken su
içilmemelidir.
su içme Adabı
Su bulunan bardak sağ el ile tutulmah. "Bismillah!"
denilip ağır ağır tamamı içilmemeli. Ayaküstünde iken
su içilmemelidir. Nitekim Resul (aleyhisselam) şöyle bu
yurmuştur: "Suyu yudum yudum ve ağır ağır ;ç;n;z. für
den boşaltıp ;çmey;nfa." Çünkü böylece ciğerler hasta
lamr. Su içilmeden önce bardağa bakılmah, sonra içil
melidir. Belki çer-çöp, böcek filan olabilir. Eğer su kek
remsi gelirse ağız su kabmdan uzaklaştmlmahdır.
Eğer su bir kereden fazla, arahkh içilecekse üç defada
içilmeli, her içişte: "Bismillah!" ve her duruşta, "El
hamdü lillah!" denilmelidir.
Su kabmm da altma dikkat edilmelidir. Ta ki, bir
yere su damlamamah. Ve su tamamen içilince şu dua
okunmahdtr: "Hamdolsun o Allah'a ki, içtiğim suyu
orta kararda kıldı. Bizim günahlanmıza karşıhk ne
tuzlu, ne acı eyledi."
106
Muameleler
Üç kadeh su içilirse yemeğe başlanırken olduğu

gibi ilk yudumda besmele çekilmeli, birinci yudum
bitince: "Elhamdülillah!" İkinci yudumda: "Elhamdü
lillahi rabbil-alemin", üçüncü yudumda: "Elhamdülil
lahi rabbil-alemin errahmanir-rahtm!" denilmelidir.
Yemek Sonrası Adabı

Yemekten sonra dikkat edilecek edebler şunlar
dır:
1- Yemeğe doymadan, tokluk hissedilmeden o ye
mekten el çekmek.
2- Yemek tutulan parmağı yalayıp temizlemek.
Sonra mendil, peşkir, el bezi ile silmek.
3- Ekmek kırıntılarını ağza atıp yemek.
Çünkü hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "Ek
mek kırıntılarını yerden toplayanın geçimi bolluk üze
re olur. Eğer çocukları varsa sağ ve salim olup kusurlu
olmazlar." Ve RasG.lullah Efendimiz sözlerine şunları
eklemiştir: "O ekmek kırıntıları, güzel hurilerin, se
vapları yazan cennet meleklerinin katibi olurlar."
Bundan sonra dişler temizlenir. Dişlerle dil arasında
kalan parçalar da yutulur. Ama dişlerin arasında ka
lanlar çıkarılmalı, fakat yutulmamalı, dışarı çıkarıl
malı. Yemek tabağı da parmakla temizlenmelidir. Ni
tekim Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Ye
mek yenen çanak yalanır ve o çanakla su içilirse bir
köle azat edilmiş gibi sevap kazanılır."
Yemekten sonra da şu dua okunur: "Bütün haller
de Allah'a hamdederim. Ya Rabbi, bu yemeği bize hiç
bir zaman bizi isyana götürecek bir güç yapma." "O
107
Allah'a hamdolsun ki, bizi yedirdi, içirdi, onu bize ye

terli kıldı. Bize oturacak yer verdi. Bizim mevlamız,
Efendimiz O'dur."
Sonra, İhlas suresi okunur. Sonra Kureyş suresi
okunmalıdır.
Böylece helal kazancından yiyecek bulan iman eh
li, sonra şükürde bulunmalıdır. Nitekim Allahu Teala
Kur'an-ı Kerim'inde şöyle buyurur: "Ey iman edenler!
Size verdiğim rızıkları, temiz ve helalinden yiyiniz ve
Allah'a şükrediniz." Eğer şüpheli yemek yiyor, helal
olduğundan kuşku duyuyorsan ağlamalı, sızlamalı, o
yemeğin üzüntüsünü çekmelisin. Şüpheli yemek yi
yen, gaflet içinde pervasız kesilenler gibi olmamalı
dır.Vakta ki el yıkanır, sabun veya fakir kişilerin kul
landıkları çöğen dedikleri şey, sol ele alınır, önce sağ
elin üç parmağı yıkanır. Sonra parmağını kuru çöğe
ne değdirerek, dişlerine, dudağına ve damağına sü
rer. Ve güzelce ovar. Sonra parmaklarını yıkar. Ağ
zındaki çöğeni de yıkayıp tertemiz eyler. Yemekten
sonra şu şükür duası edilir: "Ey Allah'ım! Bizi yedirip
içiren, kanmcaya kadar doyuran. Sen Rabbimize
hamd ve şükürler olsun. Ey, hiçbir şeye ihtiyacı olma
yan, ey alemlerde her şey kendisine muhtaç olan
Rabbimiz! Karnımızı doyurdun, artık korkum yok,
güvenim var. Beni darlıktan kurtardın. Kötü yoldan
doğru yola ilettin. Hamd Sanadır. Övülmeğe sensin
layık olan! Ey Allah'ım! Bana helal kazanç verdin. Ba
na ve aileme, çocuklarıma helalinden yedirdin, helal
işleri yapmağı, helalden kazanmayı da nasip et. Ey
Allah'ım, yediğimiz bu sofra yemeğinin tekrarını
108
Muameleler
yeniden bize nasip et. Her türlü şerden sana sığmıyo

ruz, ey Rabbim."
Bir Kimseyle Yemek Yemenin Adabı

Bundan önce açıkladığımız yemek adabı, yemek
yiyen kimse ister yalnız olsun ister olmasın mutlaka
uyulması gerekliydi. Ama eğer bir kişi ile birlikte ye
mek yerse altı edeb daha artar:
Birincisi: Yemeğe el uzatılması yaşta, bilgide, iba
dette, doğrulukta veya başka bir yönde ileri, yüce
olan kişiden sonra olmalıdır. Eğer, kendisi sofranın
bu vasıflarda bir kişi ise, başkalarını bekletmemek
için kendisi hemen yemeğe el uzatır.
İkincisi: Yemek yenirken susulmamalıdır. Her ne
kadar susmak her İranlı'nın adeti ise de suskun dur
mamalı, güzel sözler söylemeli. Zühd, takva ve din
hikayeleri anlatılmalı, hikmet bildiren konulardan
görüşülmeli ve gereksiz konuşmalar yapılmamalıdır.
Üçüncüsü: Kendisiyle birlikte yemek yiyorsa
onun tarafına dikkat etmeli, o kişinin önünden ye
mek yememelidir. Eğer yemek ortaklama olursa, çok
yemek haram olur. Hatta yemeğin iyisini yanındaki
kişinin önüne koymalıdır. Eğer arkadaşı yavaş vavaş
yemek yerse, onun şevk ile yemek yemesi için tatlı
sözler söylemeli. Fakat: "Buyurunuz, yeyiniz, afiyet
olsun!" gibi sözler üç kereden fazla söylenmemelidir.
Bu teklifler ısrar olur. Ve ısrar sıkıcıdır. "Yemeği
yiyiniz!" diye şartta bulunmak yemek sofrasında uy
gun değildir. Yemek için şart koşulmaz.
Dördüncüsü: Sofra arkadaşına: 'Yeyiniz!" demeye
109
lüzum gösterilmemelidir. Ona uymalı ve birlikte ye

melidir. Ta ki, sofra arkadaşı yemekten erkence el
çekmemeli, eski adetinden daha az yemek yememeli
dir. Az yerse riya olur.
Lakin yalnızken kendisini az yemeye alıştıran kişi,
halk arasında da yemek yerken az yemek yiyebilir.
Ama yanındaki arkadaşı yesin diye az yerse bu da iyi
ve güzeldir. Riya olmaz. Fakat arkadaşlarına şevk
gelsin diye çok yerse bu da güzeldir.
İbn-i Mübarek yoksul kişileri yemeğe çağırdığı za
man onları hurma ile ağırlardı. Ve onlara:
"Her kim hurmayı çok yerse, başkasından ne ka
dar fazla yemişse, her hurma için bir akçe verece
ğim!" derdi.
Ziyafet bitince hurma çekirdeklerini saydırır, ki
min yediği hurma fazla ise her taneye bir akçe ihsan
da bulunurdu.
Beşincisi: Topluca yemek yiyen kimse kendi
önündeki yemeğe bakmalıdır. Başkalarının lokması
na göz atmamalıdır. Yine başkasından daha önce sof
radan el çekmemelidir. Başkaları da ondan utanır,
yemekten el çekerler. Eğer az yemek yemeyi gelenek
haline getirmişse önce az az yemeli, yemeğin sonun
da istekle, şevk ile yemelidir. Eğer bunu yapamıyorsa
özür dilemelidir. Böylece sofrada bulunanlar ondan
utanıp yemekten el çekmezler.
Altıncısı: Sofrada başkalarına ikrah ve nefret ve
ren bir şeyi işlememektedir. Mesela elini yemek sa
hanı veya çanağın silkmemelidir. Ağzını çanağa yakın
tutmalıdır. Ta ki, ağzından bir şey yemek kabına
110
Muameleler
düşmesin. Eğer ağzından bir şey çıkacak olsa yüzünü

yana döndürmelidir.
Yağlı lokma da sirkeye batırılmamalı. Dişlenmiş,
ısırılmış lokmalar da yeniden yemek çanağına konul
mamalıdır. Bu türlü hareketten her kişi tabiaten nef
ret ve ikrah duyar. Pis, kerih, çirkin hikayeler de sof
ra başında anlatılmamak dır.
Yağa bulanmış eller leğende yıkanmalı, fakat ağzı
çalkalama suyunu herkesin gözü önünde leğene dök
memelidir.
Yedincisi: Eğer Mecliste bir kimse saygı gösterile
cek kişi ise el yıkamada o öne alınmalıdır. Eğer Mec
liste bulunanlar böyle bir ulu kişiye hürmet göslerir
lerse o da kabul etmelidir.
El yıkama sağ baştan başlanmalı ve sırayla gitme
lidir. Bütün ellerin suyu bir yerde toplanmalıdır. Her
kesin suyu ayrı ayrı dökülmemelidir. Leğen dolunca
dışarı dökülmelidir. Nitekim Rasulullah Efendimiz
şöyle buyurmuştur: "El suyunuzu biriktirin. Al/ahu
Teala da sizi bir araya getirsin."
Her kişinin el suyunun ayrı ayrı dökülmesi iranlı
ların adetidir. Sofra halkının bir araya gelerek elleri
ni bir leğenin içinde yıkamasının fazileti vardır. Bu
da tevazuun, alçakgönüllülüğün, hürmetin ifadesidir.
Ağızda çalkalanan suyu da ağzından yavaş yavaş dı
şarı dökmeli, kimsenin üstüne sıçrat- mamalıdır. Ve
ele su döken kişinin ayaküstü durması, oturup su dö
külmesinden daha iyi ve üstündür.
Sözün kısası bu açıkladığımız edeplerin hepsi hadis-i
şeriflerden ve önceki mü'minlerden naklolunmuşlar.
111
Çünkü insanlarla hayvanların ayrımı, bu edeplerle,

bu görgülerledir. Hayvanlar kendi yaradılışları gere
ğince yer ve iyi ile kötüyü anlamazlar. Hayvanlarda
idrak yoktur. Bu üstün nimet onlara verilmemiştir.
İnsana idrak verilmiştir. İnsan, o idraki kullanmamış
olursa o zaman da Allahu Teala'nm verdiği nimete
kafir (nankör) olanlardan olur.
Ahbaplarla Yemek Yemek

Ey ilahı sırları isteyen! bil ki, bir dosta yemek ye
dirip ona ziyafet vermek çok çok sadaka vermekten
daha üstündür. Hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur.
"Kula, dostlarına yedirdiğinden hesap sorulmaz."
Bu yolda Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) yine şöyle
buyurmuştur:
"Üç yemekten sorgu yoktur: Sahurda yenen yemek
ten, oruç açılan yemekten ve dostlarla birlikte yenen
yemekten."
Cafer bin Muhammed Sadık demişti ki: "Mü'min
kardeşlerinle sofraya oturacağın zaman acele etme.
Ta ki, çok zaman geçsin. Çünkü bu geçen vakitler
ömürden hesap edilmez."
Hasan-ı Basri der ki: "Eğer Allah'ın kulları kendi
özünü, anasını, babanını nafakalandırma- mışsa ona
kıyamet günü hesap sorarlar. Ama dostlarının önüne
koyduğu yemekten hesap sormazlar. Allahu Teala
bunu sormaktan münezzehtir."
Eski din büyükleri şöyle gelenek haline getirmiş
lerdir ki, mü'min kardeşlerine sofra açar, ziyafet çe
kerlerdi. Yemeği bol bol koyarlardı.
112
Muameleler
Ve Rasfılullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'den bana

şöyle erişmiştir ki, fakirlere, dostlara verilen yemek
ten artık kalan yemeğe kıyamet günü hesap sorul
maz. Ben dilerdim ki, sizin önünüzden artık kalkan
yemekten ben de yiyeyim. İkram sofraları hakkında
Resfıl (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
"Bir kişinin yemek sofrası konuğunun önünde bulun
duğu müddetçe melekler, o kişi için istiğfarda bulu
nurlar. "Yine Resfıl (aleyhisselam) şöyle buyurdu: "Sizin
en hayırlınız açları yedirip doyuranınızdır."
Birbirine Ziyafete Gelen Dostların Yemek Adabı

Ey bu edepleri öğrenmek isteyen! Bil ki, bu ziya
fetlerde dört edeb vardır:
Birinci Edep: Yemek yenilme vaktinde kimseye
gidilmeye niyet edilmemelidir. Bu, doğru değildir.
Nitekim Resfıl (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyur
muştur: "Bir kişinin davet etmediği sofraya varmak
isteyen kişi oraya gitmekle hem /asık olur, hem de ha
ram yiyici!" Fakat yemek yenilen bir yere tesadüfi
olarak gelirse kurulu sofraya buyur edilmeden otur
mamalı, yemek yememelidir. Hatta ev sahibi ye de
se bile kendisinin gönülden sofraya çağırmadığını
bilirse yemeğe oturmaz. Çünkü gönülsüz davetle
yemek yemek uygun değildir. Lakin bir bahane söy
leyip güler yüzle sofradan el çekmelidir. Eğer dost
lardan birinin evine gidilirse ve o kişinin rahatsız
olmayacağına güvenirse, mizacı, huyu bilinirse ona
gitmek doğru olur. Hatta bu gidiş, dostlar arasında
sünnettir. Çünkü Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) ve
113
Ebubekir ile Ömer açlık zamanlarında, Ebu Eyyüb-i

Ensari'nin ve EbG.1-Haysem'in evlerine varmışlar ve
yemek yemişlerdir. Bu türlü bir yemeğe varış, ev sa
hibinin hele konuğa meyli olduğu bilinirse onun
hayra girmesine yardım etmiş olur. Bu, eskilerin bir
geleneğiydi.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) Berire'nin evine var
dı. Berire evde yoktu. Onun yemeğinden yedi. Biliyor
du ki, Berire bu haberi alınca çok sevinecekti. Muham
med bin Vasi zahidlerin büyüklerindendi. Kendi mü
ritleri ile Hasan-ı Basri'nin evine giderdi, Hasan-ı Bas
ri evde bulunmasa bile, her ne bulurlarsa yerlerdi. Ha
san-ı Basri eve gelince o kişilerin yemek yemelerinden
sevinç duyardı. Bir kısım kişiler de Süfyan-ı Sevri'nin
evinde o yokken, yediler, içtiler. Sevri Hazretleri evine
geldi, yemeklerinin yenilip içildiğini görünce: "Bu ce
maatin ben evde yokken yemek yemeleri, eskiler ara
sında gelen büyüklerin adetlerini bana yad ettirdi. On
lar da böyle yaparlardı" dedi.
İkinci Edep: Bir miktar yemeği hazırda bulundur
mamalı, bir dostu gelince sıkıntı çekilmemelidir.
Eğer bunu yapmaya kudreti yoksa hazırlığını borçla
yapmamalıdır. Eğer ailesine gerekenden ziyade yok
sa hazırlık yapmaya kalkmamalı. Hazret-i Ali'yi (ker
remallahu vechehu) bir kişi yemeğe davet etmek iste
di. O da: "Senin çağrına üç şartla gelirim" dedi. Biri
şudur: "Pazardan hiçbir şey almayacaksın. İkincisi
de: Önceden hiçbir şey hazırlamış olmayacaksın.
Üçüncüsü de: Çoluk-çocuğunun hissesini ayırmış ola
caksın" diye buyurdu.
114
Muameleler
Selman-ı Farisi (radıyallahu anhu) der ki: Bizim

Resulümüz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurmuştur ki:
"Hazır bulunmayan yemeği bulmakta zahmet çekme
yiniz, hazır bulunanı da esirgemeyiniz." Ashab-ı Kiram
gün olur, birbirlerinin önüne kuru ekmek parçası ile
kuru hurma koyarlardı ve: "Ortaya geleni hakir gö
ren mi, ortaya getirmeyen mi günahkardır? Yoksa or
taya geleni hakir görüp getirmeyen mi günahkardır,
bunu bilmiyoruz" derlerdi.
Yunus (aleyhisselam), konukların önüne ekmek par
çalarını ve tere otunu sunar ve: "Eğer Allahu Teala ye
mek için külfet çekenlere lanet etmemiş olsaydı ben
de iyi yemek bulmak için zahmet çekerdim!" derdi. Bir
kavmin aralarında düşmanlık doğmuştu. Peygamber
Zekeriya (aleyhisselam)'ı çağırmaya gittiler. 'Aramızı
bul, bizi barıştır!' diyeceklerdi.
Onun evine gittiler, evde bulamadılar. Lakin güzel
bir kadın evde bulunuyordu. Onu görünce şaşırdılar.
Bir Peygamber neden bu kadar güzel kadını sakla
mıştı? Ona: 'Zekeriya (aleyhisselam)'ı nerede buluruz?'
diye sordular. Öğrenince gittiler. Onu gündelikle iş
işlenen bir yerde yemek yerken buldular. Onunla ko
nuşmaya başladılar. Fakat Zekeriya (aleyhisselam) on
lara: 'Buyurun, benimle yemek yeyin!' diye teklifte
bulunmadı. Yerinden kalktı. Oradan yalınayak dışarı
çıktı. O zaman bu gelenler üç şeye şaşıp kaldılar. Ze
keriya (aleyhisselam)'a sebebini sordular. O da onlara
dedi ki:
1- Hatunum güzeldir, onu bundan ötürü saklarım.
115
Hem benim dinimi muhafaza ediyor, saklıyor, hem

de gözümü ve gönlümü harama kaymaktan koruyor.
2- Size: "Buyurun, birlikte yiyelim!" demediğimin
sebebi ise benim yemeğim gündeliğimin karşılığı idi.
İş işlememin ücretiydi. Eğer yediğimden daha az ye
seydim bana işlerini işlemek farz olan kimselerin iş
lerinde kusur, eksiklik gösterirdim.
3- O yerden yalınayak çıkmamın sebebine gelince:
O yer sahiplerinin arasında düşmanlık vardı. İhtiyat
lı davrandım, bunların birinin toprağı benim ayakka
bımla ötekinin yerine varmasın diye düşündüm. İşte
bundan da anlaşılır ki, bütün işlerde gerçeklik ve
doğruluk zorluk ve zahmet çekilmekten önce gelir.
Üçüncü Edep: Konuk olan ev sahihine hükmet
memelidir. Ondan huzursuzluk verecek şeyleri iste
memelidir. Eğer konuğu iki şey arasında serbest kıl
sa: "Hangisinden dilersen ondan sunayım" dese, ev
sahibine kolay geleni, ehveni seçmelidir. Resulü Ek
rem Efendimiz bütün işlerde kolayını seçerdi. Nite
kim şöyle rivayet edilmiştir: "ResG.1-i Ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem) kendi dileğine bırakıldığı zaman iki
şeyden daima ehven olanını, kolayını seçerdi."
Bir kişi Selman-ı Farisi'nin yanına geldi. Selman,
arpa ekmeği ile tuz getirdi. Konuk kişi:
"Eğer bu tuzda kekik olsaydı daha iyi olurdu" dedi.
Selman hazretleri matarasını eline aldı. Rehin verdi
kekik aldı. Konuğu bunu yedi ve: "Hamdolsun o Al
lah'a ki bize nasip ettiği rızıkla kanaat verdi" dedi. O
zaman Selman-ı Farisi: "Eğer sen kanaat etseydin,
benim mataram rehine düşmezdi!" dedi. Ama bir
116
Muameleler
yerde konuk olduğu kimseye bazı şeyler dilemesinin

zor gelmediği bilinirse, hatta o ev sahibi bundan se
vinirse o yerde konuk bir kimsenin dilediğini teklif
etmesi caiz ve reva olur.
İmam Şafii Bağdat'ta Zağferani'nin evinde bulunu
yordu. Zağferani her gün birkaç yemeği bir kağıda
yazar, cariyeye verirdi. O isimlere göre yemek pişiri
lirdi, İmam Şafii bir gün cariyenin elinden o kağıdı al
dı. Kendi eli ile bir cins yemek daha yazdı, Zağferani
cariyenin elinde o yazıyı görünce sevindi. Bu sevin
menin şükrü için cariyeyi azat eyledi. Konuğu evinde
konaklayan kimsenin onun istediğini yapmasında fa
zilet olduğu şu hadis-i şerifte bildirilmiştir: "Din kar
deşinin dilediği yiyeceği kendisine yediren kişinin gü
nahları bağışlanır ve Hak Tealayı sevindirir." Yine
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) bu yolda şunu buyur
muştur: "Bir kimse, din kardeşinin canının dilediği şey
ile onun ağzını tat/andırırsa Allahu Teala ona bin kere
bin (1.000.000) sevap yazar. Bin kere bin de günahla
rını bağışlar. Derecesini de bin kere bin yüceltir ve Al
/ahu Teala, Firdevs Cenneti'nden Adn Cenneti'nden
Huld Cenneti'nden ona yemekler ihsan eder."
Dördüncü Edep: Ev sahiplen konuklarına: "Ne di
liyorsunuz? Gönlünüz ne arzu ediyor?" diye sormalı
dır. Çünkü ev sahibi, misafirlerine istediklerine razı
olmalıdır. Onların arzu ettikleri şeyi hazırlamakla bol
sevap kazanır. Nitekim ev sahibinin konuklarına:
"Yemek getireyim mi, yer misiniz?" diye sorması
mekruh ve mezmumdur. Belki o yemek sofraya geti
rilip yenilmezse geri mutfağa götürmek en uygun bir
harekettir.
117
Misafirlere Verilen Ziyafetin Fazileti

Ey aziz, bil ki, buraya kadar açıkladığımız, çağırıl
madan ziyafete gelenler hakkındaki edeplerdir. Ama
çağırılmanın başka hüküm ve edepleri vardır. Konu
ğunuz gelince aşırı külfet ve zahmet çekmeyiniz. Da
vetlinizden hiçbir şeyi esirgemeyiniz. Onu güzelce
ağırlayın ve elinizdekini sarfeyleyiniz. Ziyafet vermek
hakkında çok haberler gelmiştir. Bundan ötürü Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurur: "Konuk dostlar
için külfete girmeyiniz. Bu külfet için onu kendinize düş
man edinmiş olursunuz. Konuğunu kendisine düşman
tutan kimse Allahu Tealô.'yı da düşman tutmuş olur. Bir
kimse Allahu Teô.lô.'yı düşman tutarsa Allah da buğze
der."Yine Allah'ın Resulü şöyle buyurmuştur: "Kimse
ye bir şey yedirmeyen kişide hayır yoktur."
Müslümanın Müslümana ziyafet vermesi hakkın
da daha birçok hadisler gelmiştir. Bu anlattığımız zi
yafetler Arapların adeti idi ki, onlar yolculuklarda
birbirlerinin evlerine uğrarlardı. O evde konaklarlar
dı. Bu şekilde gelen konuğun hakkını eda etmek de
çok önemlidir. Eğer garip bir kişi konuk olarak gelse
onun için zahmete girmeli, borca da girilmelidir. Ama
her zaman birbirine gelen dostlar için külfet, zahmet
çekmek doğru değildir. Bu zahmetler dostları birbi
rinden soğutabilir, dostluğun kesilmesine sebep olur.
Sünnet Olan Davete Gidiş Adabı

Ziyafete iyi kişileri davet etmek sünnettir. Başkası
çağırılmamalıdır. Nitekim Rasulullah Efendimiz şöy
le buyurmuştur: "Yemeği günahtan sakınan, iyi huylu
118
Muameleler
ve Allah'a yakm kişUer yesin." Resul (sallallahu aleyhi ve

sellem) yine şöyle buyurmuştur: "Yemeğin kötüsü o
düğün yemeğidir ki, ona yalnız zenginler, varlık sahibi
olanlar davet edilir, fakirler çağrılmazlar." Ziyafetler
de yakın olanlar, dostlar ve köleler unutulmamalıdır.
Onları çağırmamak, darlığa sebep olur. Davet edil
mekle de övünülmemelidir. Ortaya laf atılmamalıdır.
Belki sünnete riayet etmek, yoksulları rahata eriştir
mek düşünülmelidir. Davete gelmesi zor olan kişi ça
ğırılmamalıdır. Davet, onun rahatsızlığına sebep ol
muş olur. Kendi arzusuyla yemeğe gelmeye istekli ol
mayan kişi davet edilmemelidir. Çünkü ziyafete ge
lince yemeği gönülden değil kerahatle yemiş olur.
Yemeği kerahatle yemek günaha sebeptir.
Daveti Kabul Etmenin Adabı

Davet kabul etmenin beş edebi vardır. Onlar da
şunlardır:
Birinci Edep: Fakirle varlıklı kişiler arasında ay
rım yapılmamalıdır. Fakirin davetinde de baş yukarı
da tutulmamalıdır. Yani tenezzül etmez görünmeme
li, fakire tepeden bakmamalıdır. Rasfılullah Efendi
miz fakir, yoksul her kişinin davetine giderdi. Hasan
bin Ali bir fakir topluluğunun içinden geçiyordu. Bir
ekmeği parçalayıp önlerine koymuşlardı. Yeyip dur
maktaydılar. Onu görenler ona baktılar. Selamlaştı
lar. Ve: "Ey Allah'm Rasfılü'nün kızı Fatıma'nın oğlu!"
dediler. "Gel, bizimle yemek ye." Hazret-i Hasan de
vesinden aşağıya indi. O kişilerle birlikte yemek yedi.
Ve, "Allahu Teala büyüklük taslayanları sevmez.
119
Yarın da siz benim davetime gelin" diye onları veda

etti. Ertesi gün güzel yemekler hazırladı. O yoksul ki
şilerle birlikle oturup yemek yedi.
İkinci Edep: Konukluk yapan kimsenin bunu başa
kakacağı bilinirse veya ziyafete çağırılanlar arasında
büyüklenme için yaptığı sanılıyorsa o davete gidil
memelidir.
Konuk gidecek yerde şu kötü şeyler varsa oraya
da ayak almamalıdır:
1- Konukluk eden kişinin halinden şüphelenirse.
2- Çağırdıklarının gelmesinde onları, minnet altın
da bırakma ve onlardan gurur duyma ihtimali varsa.
3- Daveti konukları arasında büyüklenmek için
yapılıyorsa.
4- Ziyafet verilen yerde kötü şeylerin bulunduğu
bilinirse.
5- Odalarda ipek döşek ve gümüş buhurdanlık bu-
lunuyorsa,
6- Duvarda veya tavanda hayvan resimleri varsa.
7- Telli sazların sesleri geliyorsa.
8- Maskaralık, hokkabazlık yapılıyorsa,
9- Taze, genç kadınlar erkekleri görmek için gel
mişse, bütün bu kötü şeyler bulunan yere gidilmeme
lidir.
Bunun gibi eğer davette bulunan kişi bid'at ehli,
fasık veya zalim biri olursa, yahut maksadı övünmek,
zenginliğini göstermek, çalım satmaksa o davete gi
dilmemesi gerekir. Eğer o evde bu açıkladığımız şey
lerden birisini görecek olursa ve onu men edemezse
o kişinin oradan uzaklaşması vacip olur.
120
Muameleler
Üçüncü Edep: Ziyafete davetli olan kişi: Yol çok

uzak olduğundan ötürü oraya gidemem! diyerek
kendisi davete varmaktan çekinmemelidir. Çünkü
zahmetine katlanılacak her şeye katlanılabilir. O ki
şi de bu davetin uzaklık zahmetine dayanmalı, kat
lanmalıdır. Nitekim Tevrat'ta şöyle denilmiştir:
2500 adımlık yerden hastayı ziyarete gitti. 2500
adımlık yerden cenazeye koş, onu son yolculuğuna
uğurla, 4500 adımlık yerdeki müslüman kardeşleri
ni ziyaret eyle.
Dördüncü Edep: Oruç tuttuğundan ötürü sakın
kendini davet edildiğin yere gitmekten alıkoyma.
Evin sahibi, eğer ziyafette oruç açmadığın için üzül
mezse, ziyafet yerini güzel kokularla ve güzel sohbet
lerle bezemeli ve hoş sohbetlerle yetinilmelidir. Eğer
ziyafet sahibi, misafiri, onun orucu açmamasına üzü
lürse o zaman nafile orucunu açmalıdır. Çünkü bir
müslüınanm gönlünü hoş etmenin sevabı, nafile oruç
tutmaktan daha çoktur. Nitekim Resfı- lullah Efendi
miz davet edildiği yerin sahibini huzursuz ederek
"orucum" diyenler için şöyle buyurmuştur: "Senin
kardeşin senin için bu kadar zahmet çeker de sen na
sıl oruçluyum dersin". Yine bu yolda İbn-i Abbas şöy
le demiştir: "İyiliklerin en üstünü kendi nafile orucu
nu bozmak ve bu yolda arkadaşlarına ikramda bu
lunmaktır. Nafile orucunu açmamakta ısrar eden, gü
zel kokular sürünerek, güzel sohbetler yaparak ziya
fet verdiği kimselere ikramlarda bulunmalıdır."
Beşinci Edep: Davete, yalnız karın doyurmak için
gidilmemelidir. Ancak hayvanlardır ki, karın doyur
mak havasındadırlar. Bundan ötürü Rasfılullah
121
Efendimizin sünnetine uyulmağa niyet edilmelidir.

Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Davete
icabet etmeyen bir kişi, Allah'a ve Resulüne asi olur!"
Bu sebepledir ki: "Davete gitmek vaciptir!" denilmiş
tir. Hem de bir mü'min, kardeşi bir mü'minin daveti
ne, Allah'a ve Resulüne itaat niyetiyle gitmelidir. Ni
tekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuş
tur: "Mü'mini sevindiren Allah'ı sevindirmiş olur." Bu
sebeple o mü'min, diğer bir mü'min kardeşine: O,
kibrinden ve kötü huylulu- ğundan gelmedi! dedirt
memeli ve arkadan kendisini gıybet ettirip kötü söz
söyletmemelidir.
Yukarıdaki beş edebin ve bu niyetlerin her birinde
ayrı bir sevap vardır. Bu niyetlerle öğünmek de bir
ibadettir. Yüce kişiler, durmalarında, oturmalarında
dine uygun bir niyetleri olmasına çalışırlardı. Ta ki,
nefeslerinden hiçbir şeyin zayi olmasını dilemez,
hepsinin ibadet olmasını isterlerdi.
Davette Hazır Bulunmanın Adabı

Davette hazır bulunmanın edepleri yedidir ve on-
lar da şunlardır:
1- Ev sahibi hiçbir zaman bekletilmemeli.
2- Yemek yemeye acele edilmemelidir.
3- Müsait olan yere oturmalı, en iyi yer kapılma
malıdır. Ev sahibinin gösterdiği yere oturulmalıdır.
4- Başka konuklar ona başka yeri gösterirlerse al
çakgönüllülük yolundan ayrılmamalıdır. Tevazu gös
terilmesi hakkında Rasulullah Efendimiz şöyle
122
Muameleler
buyurmuştur: "Topluluğun alt taraftnı beğenmek, Al

lah için alçak gönüllülüktendir."
5- Kadınların olduğu yere karşı oturmamalı. Ye
mek getirilen (mutfak) yönüne çok bakılmamalı.
6- Oturduğu, yerin yakınında bulunanlara selam
vermeli ve "Nasılsınız?" diye hatır gönül sormalı.
7- Sohbette kötü bir şey meydana gelirse onu or
tadan kaldırmaya bakmalı. Şayet bu elinden gelmi
yorsa kentlisi meclisten dışarı çıkmalıdır.
Sofraya Yemek Koymanın Adabı

Sofraya yemek koymanın başlıca edepleri, üçtür:
Birinci Edep: Yemeği sofrada, tez hazır kılmalı
dır. Yemeği çabuk hazırlamak, konuğa karşı bir ta
zim, onu büyük kişi saymaktır. Onu bekletmemek
tir. Davetlilerin hepsi gelmişse içlerinden bir kişi
gelmemiş olsa hazır olanların hakkını gözetmek ön
celik kazanır. Eğer beklenen kişi gayet fakir ve gön
lü daralmış bir kişi ise o vakit bu niyet üzerine ye
mek geri bırakılır, o fakir kişi beklenebilir. Assamlı
Hatem şöyle der:
"Acele etmek şeytandandır. Ama beş şeyde acele
etmek sünnettir:
1- Yemeği hazır kılmak.
2- Cenaze hazırlığını çabuk görmek.
3- Yetişkin kızı evlendirmek.
4- Borcu erken ödemek.
5- Günahlardan tevbe etmek."
Düğünün ilk gününde yemek vermek sünnet, ikin
ci gününde adet, üçüncü gününde ise riyadır.
123
İkinci Edep: Sofraya ilk önce yemiş getirmeli, sof

ra örtüsünün üstü yeşillikten uzak kalmamalıdır.
Çünkü yeşillik olan sofrada meleklerin de hazır bulu
nacağı hakkında hadis-i şerif vardır. Sonra, güzel ye
mekler önce sofraya getirilmelidir. Ta ki, önce o gü
zel yemekle duyulmalıdır. Çok yemek yiyenlerin ade
ti ise çok ağır yemekleri önce yemektir. Ta ki güzel
yemekleri sonda, fazlaca yemeği isterler. Ama böyle
yapmak mekruhtur. Bir insan topluluğunun geleneği
ise üstün yemekleri bir arada sofra bezi üstüne koy
maktır. Bundan maksat, her kişinin beğendiğinden
yemesidir.
Üçüncü Edep: Birkaç türlü yemek konulduktan
sonra yenilmeyenler tez kaldırılmamalıdır. Bu mü
rüvvetsizlik olur. Sofraya az yemek de konulmama
lıdır. Çok da konursa kibirlilik olur. Ama: "Kıyamet
günü sofradan artan yemeğin hesabı sorulmaz!" di
ye niyetlenmeli, sofraya fazla yemek konulmalı, İb
rahim Edhem sofraya çok yemek koyunca Süfyan-ı
Sevri demiş ki: "İsraftan korkmaz mısınız?" İbrahim
Edhem ona şu cevabı verdi: "İsraf olmaz! Çünkü o
misafirin önüne konulmuştur. Yemekten önce ev
halkının çocuklarının payları ayrılmalıdır. Ta ki, on
ların gözü sofrada kalmasın, diğer ev halkına, yani
ev sahibinin çoluğuna çocuğuna bir şey kalmazsa
onlar konuklara dil uzatırlar. Onların ise konuğa dil
uzatması bir hıyanet olur."
Misafirin de, yediği yemekten artanını götürmeye
hakkı yoktur. Sofiler bu artık yemeğe zelle derler.
Bunu, eğer ziyafet sahibi: Alın, götürün! diye rıza
gösterirse alıp götürürler. Ama bu, utançlıktan ileri
124
Muameleler
gelmemiş olmalı. Gönülden söylenmiş olursa, o za

man zelle götürmek caizdir. Ama şu şartla ki, her kişi
yanı başındaki arkadaşına zulmetmemeli, o arkadaş
tan ziyade götürürse, tabağından alırsa o yiyecek o
kişiye haram olur. Eğer ev sahibi zelle götürmesin
den hoşlanmaz, bunu çirkin olarak görürse, o zelle
yine haram olur. Ev sahibinin rızasıyla alınan artık
yemek helaldir, rızası ile alınmayan yemeğin hırsız
lık yemeğinden farkı yoktur. Bir yemeği yanında olan
arkadaşı, utandığından, gönül rahatlığı olmadan terk
ederse bu da haram olur.
Misafirlikten Dönüp Gitmenin Adabı

Yemek sahibinin izni ile evden ayrılmalıdır. Ev sa
hibi de konuklarını evin kapısına kadar geçirir. Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) böyle yapmayı buyurmuştur.
Konuklarını uğurlayan kişi tatlı dilli, güler yüzlü ol
malıdır. Hem de konuklarında bir kusur görürse ba
ğışlamalı ve eksikliği gizlemelidir. Bu ahlak, bütün
ibadetlerden daha sevaplıdır. Şu hikaye de dillerde
dolaşmıştır:
Cüneyd-i Bağdadi'yi bir oğlancık, babasının ziya
fetine çağırmıştı. Cüneyd, evin kapısına geldiği za
man, çocuğun babası onu eve almadı, o da geri dön
dü. Çocukcağız, Cüneyd'i yine tam dört kere çağırdı,
gidip geldi. Dileği, çocuğun gönlünün kırılmaması,
hoş olmasıydı. Babasının gönlü de hoş olsun diye ge
ri döner, giderdi. Cüneyd, bu arada her kabul ve red
den bir ibret alırdı. Bunu Hak tarafından gelmiş
125
görür ve Allah'ın bir imtihanı sayardı. Bundan dolayı

incinmez, hiç kırılmazdı.
Bu konular hakkında şu hadis-i şerifler gelmiştir:
"Al/ahu Tealaya ve ahirete iman eden mü'min kişi,
misafirine ikramda bulunsun."
Başka bir hadis de şudur: "Yemeğe çağrılan misafi
ri evin kapısına kadar uğurlamak sünnettir."
126
BÜTÜN YÖNLERİYLE EVLİLİK
E
y saadet kimyasını öğrenmek isteyen!
Bil ki, evlenmek, din yolunda gereken bir
şeydir. Yemek yemek nasıl lazımsa evlenmek
de insana lazımdır. Nitekim, insanın hayatta olup
biraz baki kalmasına din yolunun bir miktar ihtiya
cı vardır. İnsanın hayatta kalması yemeden, içme
den mümkün olamaz. Bunun gibi, insanın aile zinci
rinin baki kalmasına, soy ve çocuklarının meydana
gelmesine dinin ihtiyacı vardır. Bu da evlenmeden
olmaz. Evlenme insanın asıl varlığına ve yeme içme
de o varlığın devamına sebeptir. Evlenmenin helal
olması bundandır, şehvetten ötürü değildir. Şehvet
de insanın neslinin devamlı, baki kalması için yara
tılmıştır.
Ta ki şehvet insanı evlenmeye zorlasın. Ve ta ki,
din yoluna gidici evlat ve zürriyet meydana gelsin.
Çünkü bütün halk din için yaratılmışlardır! Bundan
ötürüdür ki, Allahu Teala şöyle buyurmuştur: "Ben
cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye ya
rattım." (Zariyat: 56) İnsanlar ne kadar çoğalırsa, Alla
hu Teala'ya ibadet de o kadar çok olur. Bu sebepten
dir ki, Rasillullah Efendimiz şöyle buyurmuştur:
127
"Evlenin ki, çoğa/asınız. Ben, kıyamet gününde başka

peygamberlerin ümmetine karşı sizinle övünürüm.
Hatta şu annesinin karnına düşen çocukla da övünü
rüm." O halde din yolunda giden her kişinin aynı yol
da giden bir kul daha artırmaya çalışması gerektir.
Ve sevabı yücedir. Dünyada baba ile hoca hakkı bü
yüktür. Çünkü baba insanın doğumuna, vücuduna se
beptir. Hoca da din yolunu göstermesine. Bundan
ötürüdür ki, bir topluluk şöyle demiştir: Evlenmek,
nafile ibadetle uğraşmaktan daha faziletlidir. Çünkü
evlenmek, din yolunda vacip olan şeylerdendir. Bun
dan ötürü evleniş edeplerini açıklama da şu üç bölü
mü bilmekle olur:
Birinci Bölüm: Evlenmenin fayda ve zararlarını
bildirir.
İkinci Bölüm: Evlenişin edeplerini bildirir.
Üçüncü Bölüm: Evlendikten sonra eşlerin yaşayış
larını bildirir.
Evlenmenin Fayda ve Zararları

Evlenmenin beş faydası vardır. Bu faydalar şun
lardır.:
Evlenmenin Birinci Faydası: Evlat yetiştirmektir
ki, bunun da dört sevabı vardır:
1- Bu sevap Allahu Teala'nın sevgilisi olan şeye
çalışmaktır ki, o da Ademoğlunun vücuda gelmesi
dir. Dünyaya çocuk ve nesil yetiştirmedir. Yaratıl
manın hikmetini bilen kişi. Allahu Teala'nın bunu
sevmiş olduğunda hiç şüphe duymaz. Allahu Teala
ekin ekmeğe yarar bir yeri kuluna verse, o kula
128
Bütün Yönleriyle Evlilik
ekeceği tohumu, toprağı süreceği bir çift havvanı,

ekin aracını, her gerekeni o kişiye teslim etse, o ku
lun üzerine bir vekil gönderip ekin ekmeğe onu zor
lar. Eğer o kulun aklı varsa Allahu Teala'nm muradı
nın, dileğinin ne olduğunu anlar. Mesela her ne ka
dar buyruğunu dille söylemezse de bunlarla bildi
rir. Allahu Teala ana rahmini yarattı. Erkekte ve ka
dında birleşme uzuvlarını yarattı. Nesil, evlat tohu
munu erkeklerin beline, kadınların göğsüne koydu.
Şehveti de onları isteklendirsin diye kadınla erke
ğin üzerine vekil koydu. Bunlarla maksadın ne oldu
ğu hiçbir akıllı kişiye gizli değildir Çünkü bir kimse
o tohumu kaybetse, boşa salsa veya vekili (şehveti)
bir hile ile kendisinden geri döndürse şüphesiz ki, o
yaratılacak olan şeyin yolu kapatılmış olur. Bundan
ötürü Ashab-ı Kiram'ı ve eskiler dul veya bekar ola
rak ölmeyi çirkin görürlerdi. Hazret-i Muaz taun
hastalığından iki eşini kaybetmişti. Kendisi de tau
nu bilirdi. Yanındakilere: "Bana ölmeden bir eş ni
kahlayın ki, bekarlık hali ile ölmeyi istemem!" de
mişti.
2- Rasfı.lullah Efendimiz'e uyulmuş olur ki, böyle
ce müslüman ümmeti artmış olur. Çünkü Resul (sallal
lahu aleyhi ve sellem) kıyamet gününde ümmetinin çok
luğu ile öğünecektir. Bundan dolayı ki, doğurmayan
ve doğuramayan kadınla evlenmeyi iyi görmemiş ve
şöyle buyurmuştur: "Kadınlarınızın hayırlısı çocuk
doğuran/ardır." Yine Rasfı.lullah Efendimiz kısır ka
dınlar hakkında şöyle buyurmuştur: "Evin bucağın
daki hasır, doğurmayan kısır kadından daha hayırlı
dır." Resul (aleyhisselam), yine bu sebepledir ki, şöyle
129
buyurmuştur: "Doğuran çirkin kadın, doğurmayan

güzel kadından hayırlıdır." Bundan da anlaşılıyor ki
evlenme, şehvet için değildir ve güzel kadın ise ancak
şehvet söndürmek için tercih edilir.
3- Baba, ana ölünce arkada kendilerine dua yolla
yacak evlat kalır. Nitekim hadis-i şerifte şöyle buyu
rulmuştur: "İnsan öldükten sonra sevabı kesilmeyen
hasatların birisi de oğuldur. Onun duası, babası öl
dükten sonra kesilmeyip ölenlerinin ruhuna yetişir."
Yine Resfı.1-i Ekrem Efendimiz bu yolda şöyle buyur
muştur: "Okunan dualar, nurdan tabakalar üstünde
ölmüşlerin ruhuna sunulur." Ve Resul (sallallahu aleyhi
ve sellem) şu sözlerini eklemiştir: "Bu dualarla ölmüş
lerin ruhu şad olur, ki kimi çocuklar ana ve babasın
dan önce Allah'ın emrine kavuşur, ana ve babası
onun acı ve musibetini çeker. Evlat onun şefaatçisi
olur."
Rasfı.lullah Efendimiz şöyle buyurur: "Kıyamet gü
nü çocuğa: "Cennet'e gir!" derler. Çocuk kızar ve öfkey
le: "Beni ancak annemle babamla beraber cennete ko
yun," der."
Yine bir hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "İki
çocuğu ölen kimse, cehennem ateşinden bir duvarla
korunmuştur. "Yüce kişilerden birisi evlenmekten ka
çınırdı. Bir gece rüyasında kıyamet koptuğunu gör
dü. Halk susuzluktan şaşırıp kalmışlardı. Çocuklar
dan bir grup altın ve gümüş maşrabalarla bir toplulu
ğa su dağıtıyorlardı. Bu kişi o çocuklardan su istedi.
Onlar su vermediler. Çocuklar: Bizim aramızda senin
oğlun yoktur! dediler.
130
O kişi uykudan uyanınca hemen evlendi.

Evlenmenin ikinci Faydası: Evlenme sebebiyle in
san kendisini sanki bir kale içinde saklar. Şeytanın afe
ti olan şehveti kendisinden uzaklaştırır. Bu sebepten
dir ki, Rasfılullah Efendimiz şöyle buyurmuştur: Bir
kimse evlenirse dinin yarısını bir kale içinde saklar.
Evlenmeyen bir kişi ise nesil üreme organını haram
dan saklarsa bile çok kere iki gözünü kötü bakıştan ve
gönlünü kuruntudan kötü düşünceden kurtaramaz.
Fakat evlenmek ve nikah, evlat sahibi olmak için olma
lıdır. Şehvetten kurtulmak için yapılmamalıdır, Allahu
Teala'nın sevdiği, kulunun kendi emrine uymasıdır.
Yoksa kulun şehvetten uzaklaşması değildir. Hem de
şehvetin yaratılmasında başka bir hikmet vardır. O da
şudur: Şehvet başka bir lezzette yaratılmıştır ki, ahi
rette hurilerin sohbetine örnek olsun diye. Nitekim bu
dünyada ateş, ahirette cehennem ateşine örnek olsun
diye halk edilmiştir. Fakat dünyada olan çiftleşmenin
lezzeti ve dünyada olan ateşin zahmeti ahirette olan
lezzet ile zahmetin yanında çok azaltılmış ve çok kısal
tılmıştır. Allahu Teala her ne yaratmışsa onda nice
hikmetler vardır. Ona nice hikmetler koymuştur. Her
bir şeyde hikmetler de gizlidir. Belki bunlar, ancak din
bilginlerinin alimlerin büyüklerine gizli değildir. Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kadınlar
gelirken onlarla birlikte şeytan da gelir. Eğer onu gören
kimsenin gözüne o güzel bir kadın olarak görünürse, o
kişi, evine varıp o anda kendi helali ile birleşsin. Çünkü
bütün kadınlar cinsi birleşmenin manasında eşittirler."
Evlenmenin Üçüncü Faydası: Erkek, karısının yü
züne bakmaya alışkanlık duyar. Onların sohbeti ve
131
latifeleri erini gönül rahatlığına kavuşturur. Bu ra

hatlık sebebi ile erkeğin ibadete istek ve rağbeti ar
tar. Fakat gönül fazla ibadetle sıkıntı ve darlığa dü
şerse, işte o rahatlık, ona gücünü, kuvvetini geri geti
rir. Mü'minlerin Emiri Hazret-i Ali der ki: "Gönlün
içinden huzuru hiçbir zaman götürmeyiniz ki, gönül
daima huzursuz olmaktan kör olur." Kimi kez Pey
gamber Efendimiz, melekfı.t alemine dalıp gizlikleri
ruhu ile açmaya daldığı, vahiy beklediği zaman öyle
yüce şeyler gözüne keşfolunurdu ki, o işe kendileri
takat getiremezdi, elini Ayşe'ye uzatırdı. Ve elini ona
dokundurarak: Ya Ayşe, benimle sohbet eyle, konuş!
Derdi. İsterdi ki, kendisine yeni bir kuvvet gelsin.
Böylece vahiy yükünü çekmeğe takat getirsin. Rasfı.
lullah Efendimiz yeniden bu aleme döndüğü zaman
kuvveti, kudreti kemalini bulurdu. Ve vahyin susuz
luğu ona garip Bilal-i Habeşi'ye: Bizi rahattandır, ya
Bilal! Derdi. Sonra namaza dururdu, kimi kez olurdu
ki dimağına güzel kokularla güç verirdi. Bundan ötü
rüdür ki, Resul aleyhisselam güzel kokular sevdiğini
şu hadis-i şerifte bildirmiştir. "Bu dünyada bana üç
şey sevgili geldi. Biri güzel koku, biri kadın, birisi de
gözümün nuru namazdır." Fakat namaz için Resul
(aleyhisselam), hasseten: "Namaz benim gözümün nu
ru" demiştir. Güzel koku, güzel kadın bedenin rahat
lığı içindir. Rahatlıklar da namaz kılmaya kuvvet bul
mak ve namazda gereken göz nurunu elde etmek
içindir. Bundan ötürüdür ki, Resul (aleyhisselam), dün
ya malını toplamaktan ümmetini men etti. O zaman
Hazret-i Ömer şöyle sordu: "Dünyadan ne gibi şeyler
alalım?" Resul (aleyhisselam), ona şu cevabı verdi:
132
"Zikredici dili, şükredici kalbi ve ô.hiretinize yardımcı

olan safiha kadrnı almaya çalrşm." Görüldüğü gibi
Peygamber Efendimiz, saliha kadını zikir ve şükürle
birlikle andı.
Evlenmenin Dördüncü Faydası: Evin kadını, evi
temizler, yemeği pişirir, çamaşırları, kapkacağı yıkar.
Evin her işini yerine getirir. Eğer evin erkeği bu işler
le uğraşsaydı ilimde, amelde, ibadette geri kalırdı.
Kadın bu sebepten din yolunda erkeğe yol arkadaşı
dır. Ebu Süleyman-ı Darani şöyle demiştir: İyi kadın,
dünya kadını değil, ahiret kadınıdır. Bu şu demektir
ki, iyi kadın seni dünya işinden uzak kılar, ahiret işi
ile uğraşmana yardımcı olur. Hazret-i Ömer demiştir
ki: İmandan sonra saliha kadından daha büyük bir
nimet yoktur.
Evlenmenin Beşinci Faydası: Kadınların çevrine
sabır göstermek, onların önemli olan işlerini hemen
görmek, onları saymak kendilerine riayet etmek, şe
riat yolunda muhafaza ve tam mücahede başka bir
şeyle olmaz. Bu mücahede ibadetin en faziletlisidir.
Haberde buyurulmuştur ki: "Kişinin ailesine nafaka
vermesi, sadaka vermekten üstündür." Büyükler de
şöyle demişlerdir: Helalden kazanıp çoluk çocuğuna
nafaka eylemek velilerin işidir. İbnü'l Mübarek gaza
dan daha faziletli iş var mıdır? Gazadan daha faziletli
işi bilmiyoruz. O zaman İbnü'l Mübarek: "Ben gaza
dan daha faziletli olan ameli bilirim. O da bir kimse
nin karısı ve çocukları olsa, onları iyi bir şekilde ko
rusa, bir gece uykudan uyanıp o çocukları açılmış
görse, üstlerine bir örtü örtse, bu amel bizim yaptığı
mız gazalardan daha faziletlidir!" dedi. Bişr-i Hafı
133
dedi ki: "Ahmed İbni Hanbel'in üç fazileti vardı. O fa

ziletler bende yoktur. Biri, o hem kendisi için, hem de
çoluk çocuğu için helal kazanç dilerdi. Bense sadece
kendim için helal kazanç dilerim."
Evlenmenin Zararları
Evlenmenin üç zararı vardır:
Birinci Zararı: Helal kazanç elde etmekten aciz,
yoksun olmaktır. Hele bu zamanda ailesi sebebiyle
şüpheli mala ve harama düşmek ihtimali olursa bu
hale düşmek kişinin hem kendisinin, hem çoluk ve
çocuğunun dininin helak olmasına sebep olur. Hiçbir
sevap, bu günahı ortadan kaldırmaz. Resul aleyhis
selam bu yolda şöyle buyurmuştur. "Kıyamet günü,
kul kişiyi, terazi başına yakın getirirler. Onun hase
natı (iyi amelleri) dağlar gibi yüce görünür. Ondan
sonra ona: Çoluk çocuğuna nafakayı nereden bul
dun? diye sorarlar. O kişiyi sorumlu tutarlar. Bütün
hasenatı alacaklarının haklarına karşılık verilip borç
ları ödenir. Sonra..." Sonrası için Resul aleyhisselam
şöyle buyurmuştur. "Melekler nida ederek: Bu o kişi
dir ki, çoluk çocuğu onun bütün hasenatını (iyilikleri
ni) yedi, bitirdi. Kendisi de bugün (borçlarına karşı
lık) rehin alındı!" derler. Sahabelerden şöyle rivayet
edilmiştir: Kıyauıet gününde insanın ilk alacaklısı ka
rısı ve çocuklarıdır. O gün Allah'ın huzurunda eşi: Ya
Rabbi! Der. Benim hakkımı bu kişiden al! O bana ha
ram yemekten yedirdi. Biz o yiyeceğin haram oldu
ğunu bilmiyorduk. O, bize haramı ve helali de öğret
meliydi. Oysa öğretmedi, bildirmedi. Bundan ötürü
134
cahil kaldık. Öyleyse bir kişinin kendi geliri ve kazan

cı veya mirastan kalmış helal malı yoksa ona evlen
mek caiz değildir. Eğer evlenmeyince kendisini zina
ya salacaksa, geçim vasıtalarını temin edip hemen
evlenmelidir.
İkinci Zarar: Evlenmede ikinci zarar, çoluk çocu
ğunun hakkını yerine getirmemekle olur. Kişi ailesi
ne iyi huylu olmalıdır. Onların edalarına sabır göster
meli, yüklerini, ağırlıklarını çekmelidir. Zor işlerini
kolaylaştırmaya çalışmalıdır. O haklar, yerine getiril
meden ödenmez. Allahu Teala yüce Kur'an'mda şöyle
buyurmuştur: "Ey iman edenler! Nefsinizi ve çoluk ço
cuğunuzu ateşten koruyunuz." (Tahrim: 6)
Yukarıda açıklanan vazifeleri yerine getirmeye
her kişinin gücü yetişmez. Çünkü kimi kez olur ki, on
ların gönlünü kırar. Onların gönlünü kırmakla da gü
naha girmiş olur. Yahut çoluk çocuğunu nafakasız, bı
rakıp kaçar, onları kaybetmiş olur. Rasulullah Efen
dimiz şöyle buyurmuştur: "Çoluğundan, çocuğundan
kaçan kişi kaçak köle gibidir. Çoluk ve çocuğunun ya
nına geri dönmedikçe onun ne namazı ne orucu ka
bul olunur." Sözün kısası, her insanda bir nefis var
dır. Kendi nefsiyle başa çıkamayan kişi başka bir nef
si boynuna almamalıdır. Bekar olan Bişr-i Hafi'ye
şöyle soruldu: "Sen niçin evlenmiyorsun?" "Şu ayet
ten utanır ve korkarım da ondan!" dedi. "Kadınların
da erkeklerin üzerinde çektikleri zarar kadar birtakım
hakları vardır." (Bakara: 228) İbrahim Edhem şöyle de
miştir: "Ben niçin evleneyim? Ben kadına muhtaç de
ğilim. O halde yok yere onları kendimle neden alda
tayım?"
135
Üçüncü Zarar: İnsanın gönlü ve düşüncesi çoluk

çocuğun nafakasiyle uğraşır durur. Böylece de Allahu
Teala'yı anmaktan ve ahiret işlerini hazırlamaktan
geri kalınır. Oysa, Allahu Teala'yı anmaktan alıkoyan
her şey, helak olmanın sebebidir. Bundan ötürüdür
ki, Cenab-ı Hak şöyle buyurmuştur: "Ey iman edenler!
Sizi, mallarınız ve evladınız, Allah'ı anmaktan alıkoy
masın." (Münafikı1n: 9) O halde bir kimsenin çoluk ve
çocuğu kendisini Allahu Teala'yı anmaktan geri bı
rakmazsa Resul (aleyhisselam) gibi o gücü kendinden
buluyorsa evlenmeli ve eğer evlenmediği zaman da
ima zikir ve ibadet yolunda kalacağını, haramdan
uzak kalacağını bilirse, o kişinin evlenmemesi daha
faziletlidir. Bir kimse, zinadan korkarsa evlenmesin
de çok fazilet vardır. Ama o kişi zinadan korkmuyor
sa onun evlenmemesi daha iyidir. Ama bir kişi ki:
1- Helal kazanca kudreti yetiyorsa,
2- Kendisinin ahlakına ve şefkatine güveniyorsa,
3- Evlenmek kendisini Allah'ın zikrinden ayırmaz-
sa,
4- Evlenmediği takdirde Allahu Teala'nın zikri ile
meşgul olamayacağından korkuyorsa, bu gibi kişile
rin nikahlanması efdal bir harekettir.
Evlenmenin Edepleri
Bu konu, evlenecek olan kadınlarda bulunması ge
reken sıfatları açıklar. Evlenmenin şartları beştir:
Birinci Şart: Velidir. Yani kadının yakın hısmıdır
ki, velisiz nikah dürüst olmaz. Bir kimsenin eğer veli
si olmazsa, onun velisi sultandır.
136
İkinci Şart: Kadının evlenmeye razı olmasıdır. Şa

yet bakire ise babası veya babasının babası nikah et
se kızın rızasına ihtiyaç kalmaz. Ama babası nikahı
kızma bildirmelidir. Eğer kız ona dönüp cevap ver
mezse bu sonuç rızaya yeterlidir (Hanefi mezhebin
de bakirenin de rızasına ihtiyaç vardır).
Üçüncü Şart: İki adil şahidin nikah vaktinde hazır
bulunmasıdır. Ama daha iyisi salih kişilerden bir top
luluğun bulunmasıdır. İki kişi ile kanaat edilmemeli
dir. Eğer gerek erkeğin, gerek kadının ve şahidlerin
fışkı bilinmezse, onların kötülüğü onlarca malum de
ğilse nikah olur, sahih sayılır.
Dördüncü Şart: Kızın velisi "verdim", erkek de
"aldım" demelidir. Ya da onların vekilleri, böyle de
melidir. Öyle ki, nikah kelimesini yahut tezviç keli
mesini (yani evlendirme sözünü) açıkça söylemeli
dirler. Sünnet olan şudur: Nikahın hutbesi (yani far
zı) okunduktan sonra kızın velisi: "Bismillahi vel
hamdulillahi filan hatunu söylediğiniz ağırlıkla (o
kadar mehirle) nikaha kabul eyledim!" der. Hutbe
ve nikahtan, kızı almazdan önce erkeğin onu görme
si daha iyidir. Kızı veya kadını beğendikten sonra
nikahına alırsa iki eşin birbirine yakınlıkta güveni
çok ziyade olur. Evlenmekten maksat; dünyaya ev
lat yetiştirmek olmalıdır. Hem gözü, özü ve gönlü
haramdan saklamak da olmalıdır. Evlenmekten
maksadın, çiftleşmek ve nefsin hevasına uymak ol
duğu düşünülmemelidir.
Beşinci Şart: Kadında öyle sıfatlar bulunmalı ki,
onunla nikahlanmak, evlenmek helal olmalıdır.
137
Yirmiye yakın sıfat vardır ki, o sıfatlarda bulunan ka

dına nikah haram olur. O sıfatlar da şunlardır.
1- Hiçbir erkeğin nikahı altında bulunmamalıdır.
2- Yine başka bir kişinin iddetinde olmamalı.
3- Ya da mürted olmamalı.
4- Putperest olmamalı.
5- Zındıklıktan uzak, yani kıyamete, Allahu Teala
ve Rasulüne iman etmiş olmalı.
6- Her ne yaparsa onu yapmağı mubah görmeyen
kişi olmalı.
7- Yabancı kimselerle oturup durmayı caiz görme
meli.
8- Namaz kılmamayı caiz görmemeli.
9- "Biz namahremle oturmayı ve namaz kılmama
yı caiz görürüz" diyen bir kimse olmamalı.
10- "Bu işlerden ötürü bize sorgu sual olmaz!" di
yenlerden olmamalı.
11- Hristiyan veya Yahudi olmamalı. Yani Hristi
yanlığı ve Yahudiliği Resul (aleyhisselam) gönderildik
ten sonra kabul edenlerin soyundan olmamalıdır.
12- Hür kadın olmaya kudreti varken evlenmek is
tediği azatsız cariye olmamalı.
13- Erkek, alacağı hür hatunun zina yapmayaca
ğından emin olmalı.
14- Ya da evlenmek istenen cariyenin malı ve pa
rası erkeğin mülkünde olmalı.
15- Yahut nikah etmek istenilen kadın, erkeğe
mahrem (mesela almak isteği kız kardeşi olduğu ya
hut birlikte süt emdiği için evlenmeleri haram kılın
mış) bulunmamalı.
138
16- Sıhriyet sebebiyle istediği kadının kızını ni

kahlamış olsa, gerekse o kadının kızına nikah etmiş
olsun, gerekse kızının kızına yahut almak istediği
kadının annesine veya annesinin annesine nikah et
miş olsa ve nikahtan sonra gerdeğe girmiş (yani
cima etmiş olsa), ya da almak istediği kadın, erkeğin
babasının nikahına girmiş, yahut kendi oğlunun
nikahına girmiş olsa, yahut erkeğin dilediği kadının
kız kardeşine veya anasının kız kardeşine, yahut ba
basının kız kardeşine nikah etmiş bulunsa, bu ka
dınların nikahta aralarını cemetmek caiz değildir.
Her iki kadın ki, bir hısımlığı olsa, eğer biri baba ta
rafından, birisi kadın tarafından hısım olsa, -teyze
ve hala gibi- onların birbirine nikahı caiz olmazsa,
bunların bir erkeğin nikahı altında bulunması caiz
değildir.
17- Erkeğin dilediği kadın, ondan üç kere kesin
olarak boşanmışsa yahut erkeğin dilediği cariyesi
olup da üç kez almışsa veya onu üç kez satmışsa baş
ka biri ile cima etmeyince nikah olmaz.
18- İstenen kadınla erkeğin arasında lanetleme ol
muşsa, yani erkek kadına: "Sen zaniyesin, zina yapan
birisin." demekle Kadı da onları birbirinden ayırmış
sa, yeni nikah caiz değildir.
19- Kadın ve erkek hac için ihram giyinirlerse
nikah caiz olmaz.
20- Kadın yetim kişi olsa ve çocuk olsa onun nika
hı da caiz değildir. Ta bülfığa erinceye kadar onlara
nikah kıyılmaz.
İşte, evlenmeyecek olan kadın ve bakirelerin
139
kimler olduğu açıklandı. Bunların hepsine de nikah

batıldır. Nikah kıyılmaları helal olsa da sahih değil
dir.
Kadınlarda Bulunması Sünnet Olan Sıfatlar

Kadınların sahip olması gereken ve sünnet olan sı
fatlar yedidir:
Birinci Sıfat: Kadın, saliha olmalıdır. Zaten kadın
için asıl sıfat budur. Eğer kadın, doğru, iyi, yani sali
ha olmazsa kocasına hıyanet eyler. Erkek ondan her
zaman elem duyar. Eğer kadın bedeninde hıyanette
bulunursa ve o yoldan dönmezse erkeğin dinine
noksan gelir. Halkın içinde yüzü kara düşer. Günah
kar olur. Eğer bunu halka açıklayıp söylese bütün
evin dirliği bozulur. Eğer boşasa belki de gönlü ona
bağlanmış olabilir. Sonunda perişan da olur. Bir kişi
Rasulullah Efendimize gelip helalinden şikayet ede
rek şöyle demişti: "Ya Rasfı.lullah, eşim gelene yok
demez. Hiçbirini boş çevirmez. Ne yapayım?" Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) "Boşa onu!" diye buyurdu. O
kişi: "Ya Resulfı.llah! Onu sevmekteyim ben!" dedi.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) "Boşama!" diye bu
yurdu. "Onu muhafaza et!" Resfı.l-i Ekrem Efendimi
zin bu tavsiyede bulunmasının sebebi kadının ileri
de kötülüklerden tevbe etmesi, eğer boşarsa onun
ardınca giderek belalara düşmesi kuşkusuydu. Alla
hu Teala da Kur'an-ı Kerim'inde şöyle buyurmuş
tur: "Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi ateşten
sakının." (Tahrim: 6) Rasfı.lullah Efendimiz bir hadis-ı
şerifinde şöyle buyurmuştur: "Kadını, malı ve
140
güzelliği için isteyen kimse ikisinden de mahrum

olur. Eğer din için isterse mal da güzellik de ikisi bir
den nasip olur."
İkinci Sıfat: Kadının huyu ve ahlakı iyi olmalıdır.
Kötü huylu kadın, iyilik bilmez olur. Hayasız olur. Er
keğine güç işler emreder. Bu tıynetle kadınla dirlik,
düzenlik içinde yaşamak güçleşir. Onunla birlikte ya
şamak elinin fesadına sebep olur.
Üçüncü Sıfat: Güzelliktir. Erkeğin kadına yaklaş
masına sebep güzelliktir. Bundan ötürüdür ki ka
dınla nikahlanmazdan önce onu görmek sünnettir.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
"Ensarın kadınlarının gözünde bir şey vardır ki, gö
nül ondan nefret eder. Bir kimse onlarla evlenmek di
lerse önce görsün, ondan sonra nikahlasın." Evet,
görmeden kıyılan nikahın sonu kaygı ve pişmanlık
tır. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in buyurduğu gibi,
kadını din için istemek gerektir. Güzellik için dile
mek gerekmez. Ama bu güzellik işe yaramaz demek
değildir. Ancak bir kimsenin nikahtan maksadı sün
net-i şerifeye uymak, evlada sahip olmaktır. Onu bu
türlü görmek istememek zahitlikten bir bölümü alıp
götürmüş olur. Ahmet bin Hanbel tek gözlü olan ka
dınla evlenmişti. Çünkü ona: "Tek gözlü olan kadın,
güzel olan kız kardeşinden daha akıllıdır!" demiş
lerdi. O da bunun üzerine tek gözlü kadınla nikah
kıydırmıştı.
Dördüncü Sıfat: Evlenilen kadının nikah akçesi
(mehri) az olmalıdır. RasG.lullah Efendimiz nikahlar
dan kimisinde bunu 10 akçe eylemiş ve kendi
141
kızlarını dört yüz dirhemden fazlaya vermemiştir.

Bundan ötürü de şöyle buyurmuştur: "Kadınların ha
yırlısı,yüzleri güzel ve nikahlarının akçesi az olanıdır."
Beşinci Sıfat: Evlenen kadın doğurmayan, kısır
kadın olmamalıdır. Nitekim Resul (aleyhisselam) şöyle
buyurmuştur. "Bir evin bucağındaki hasır, doğurma
yan kadından daha hayırlıdır." Resul (sallallahu aleyhi ve
sellem) ayrıca şöyle buyurmuştur: "Çok çocuk doğuran
verimli kadınlarla evlenin."
Altıncı Sıfat: Evlenecek kadın bakire olmalıdır ki,
erkek ve kadın birbirine çok yaklaşsın, birbiriyle
kaynaşsın. Dul kadın her zaman eski kocasını anar.
Cabir dul bir kadınla evlenmek diledi. Rasfılullah
Efendimiz ona şöyle sordu: "Niçin bakire almıyorsun?
Ta ki, sen onunla, o seninle oynaşır, sevişir,birbirinize
daha iyi kaynaşırdınız." Nitekim Resul (aleyhisselam),
dul alınan kadını koklanan bir güle benzeterek şöyle
buyurmuştur. "Çöplükte yetişen gülden uzak/aşınız."
Burada çöplükten maksat kötü ailedir.
Yedinci Sıfat: Nikahlayacağınız kadın, iyi soydan,
yüce aileden olmalıdır. Müslüman ve doğru yolu tut
muş soydan olmalı ki, aslı, kökü olmayan kişi edep
görmemiş olur. Kötü huyludur. Hatta o kötü huyun
evlada da tesiri olur. Resfılullah Efendimiz bu konu
da şöyle buyurmuştur: "Bel suyunuzu temiz kaba bo
şaltın, kan anaya da çeker."
Sekizinci Sıfat: Evlenilecek olan kadın yakın akra
badan ve hısımdan olmamalıdır. Bir hadis-i şerifte
şöyle buyurulmuştur: "Yakın akrabalarınızı nikahla
mayın. Çünkü yakın akrabalardan doğan çocuk zayıf,
142
cılız olur." Bu türlü doğumun sebebi de şudur ki, er

keğin şehveti yakın akrabaya az olur. İşte kadınların
sıfatı da bu anlattıklarımızdır. Ana babalarla veliler
kız evlatlarını erkeğe vermeyi dilediği zaman kızının
masrafına faydalı olmalıdır. Uygun bir koca seçmeli,
kötü erkekten kaçınmalıdır. Çirkin huylu, karısının
nafakasını kazanmaktan aciz olan kocadan sakınma
lıdır. Eğer kadının dengi olmazsa nikahı da doğru ol
maz. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuş
tur: "Bir kimse kendi kızını fa.sık bir kişiye verirse, ger
çektir ki, yakınlığını kesmek demektir."
Kadınlarla iyi Geçimin Adabı

Ey Aziz! Nikahın, dinin köklerinden, asıl ve esasla
rından biri olduğu bilindi. Dinin edebini nikahta gö
zetip ona riayet gerektir. Yoksa insanoğullarının ev
lenmesi ile hayvanların eşleşmesinin ayrılığı kalmaz.
Bundan ötürü 12 şeyde edebe uymak gerektir:
1- Veltme, yani nikahtan sonra düğün ziyafeti ver
mek.
2- Kadına karşı güzel davranıp tatlı dil kullanarak
iyi geçinmek.
3- Eşlerle latife ve şakada bulunmak, oynaşmak,
donuk olmamak.
4- Latife ve şakayı, gülüp oynamayı kötü bir hava
ya büründürmemek. Erkek, erkekliğini unutmamalı
ve unutturmamalıdır.
5- Namusu sakınmak yolunda erkek ölçülü olmalı
dır.
6- Kadına iyi nafaka verilmelidir.
143
7- Din bilgisi öğretilmelidir.

8- İki ve daha fazla karısı olan erkek onların arası
nı eşit tutmalıdır.
9- Kadın söz dinlemezse erkek onu lfıtufla ve şef
katle kendisine itaat ettirmelidir.
10- Erkek, karısı ile eşleşirken yüzünü kıbleden
başka yöne döndürmelidir.
11- Çocuk doğumunda sağ kulağına babasının
ezan okuması, sol kulağına kamet getirmesidir.
12- Erkek, elinden geldiği kadar eşini boşamama
lıdır.
Birinci Edep: Düğün yemeği vermektir. Düğün
daveti sünnet-i müekkede'dir. Rasulullah Efendimiz,
Abdurrahman bin Avf ın nikahını kıymak istediği za
man ona: "Ziyafet ver! Hatta bir koyunun da olsa ziya
fet ver. Düğünü Allah mübarek k1/sın!" dedi. Eğer evle
nenin bir koyunu bile yoksa, elinin yettiği kadarını
düğün yemeğine harcar, davetlilerin önüne koyar. Bu
velime (düğün ziyafeti) olur. ResG.10.llah Efendimiz,
Safiye hatunla nikahlandığı zaman arpa ekmeği ile
hurmayı velime (düğün ziyafeti) eyledi. Yalnız dikkat
etmeli ki, mümkün olduğu kadar nikahı yüceltmeli,
ona saygı gösterilmelidir. Düğün, üç günü geçirilme
meli ve eğer geri bırakılırsa bir haftadan öteye geç
memelidir.
Düğünde, def çalmak, düğünü açıklamak, duyur
mak, ona sevinmek sünnettir. Çünkü yer toprağında
bulunan yaratıkların azizi, en şereflisi Ademoğulları
dır. Ve Ademoğullarının yaratılmasının açılış kapısı
evlenmektir. Öyleyse bu sevinç, düğün gününde tam
144
yerinde bir hareket olmuş olur. Ve böyle vakitlerde

def çalmak, sema etmek sünnettir.
Rebi binti Muazzez'den rivayet edilmiştir ki: "Ba
na düğün yaptıklarının ertesi günü Rasulullah Efen
dimiz bize geldi. Kadınların def çaldıklanm ve türkü
söylediklerini gördü. Kadınlar Rasfilullah'ı görünce,
türkü söylemeyi bırakıp onu öğen şiirler okumaya
başladılar. O zaman ResfılG.llah Efendimiz: "Şarkınıza
devam edin, evvelkini sürdürün" diye buyurdu. Çalgı
çalarken kendi üzerine dua edilmesini istemedi. Ve
kendisinin övülmesi hakkında da: "Onu bana dua
ederken söyleyiniz! Çünkü o dualar oyuncakla beraber
edilirse makbul olmaz" diye buyurdu. Bu sebepledir
ki, Peygamber Efendimiz'e dua etmek, önemli din iş
lerinin en önde gelenidir. Nikahı herkese bildirmek
müstehaptlr. Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
şöyle buyurmuştur: "Helal ile haramı ayıran defle ses
tir." Yine bu yolda Resul (aleyhisselam)'dan şu hadis-i
şerif rivayet edilmiştir: "Nikahı duyurun, onu mescit
lerde kıyın, def çalarak ilan edin."
İkinci Edeb: Kadınlara karşı iyi davranmak, güzel
huylu olmak, onlarla iyi geçinmektir. Güzel huylu ol
mak; onlan incitmemek anlamında değildir. Belki ka
dınların sözüne dayamkh olmak, onların iyilik bil
mezliklerine sabreylemek demektir. Bir hadiste şöy
le buyurulmuştur: "Kadınlar zayıf ve avretle yaratıl
mışlardır. Onların zayıflıklarının ilacı susmaktır, ayıp
larının çaresi evi onların üzerine zindan etmektir."
"Karısının kötü huyuna sabır gösteren kişiye o kadar
sevap verilir ki, ancak çektiği beladan ötürü Eyyüb'e
145
verilmişti. Ve kocasının kötü huyuna sabır gösteren

kadına da Firavun'ın kansı Asiye'nin sevabı kadar se
vap verilir." Son hadis olarak ResG.lG.llah Efendi
miz'den ölüm döşeğinde işitilen ve dilinin altından
yavaş yavaş söylenen üç şey şunlardır:
1- Namazı ayak üstü kılın.
2- Köleleri hoş tutun.
3- Kadınlarınız için Allah'tan korkun ki, onlar sizin
ellerinizde birer tutsaktırlar. Onlarla iyice dirlik ku
run.
Üçüncü Edeb: Kadınlarla şakalaşmak ve oyna
mak, kadınına karşı donuk durmamaktır. Oynaşmayı
kadınların aklının erişine göre yapmamalıdır. Hiçbir
kişi ehli ile Rasulullah Efendimiz kadar güzel ve tatlı
mülayemet içinde dirlikli değildi. Bu hal o dereceye
varmıştı ki bir gün Ayşe Hatun ile yarıştılar, koşuştu
lar. Bir kere Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) Ayşe'yi
geçti. Sonra bir daha yarıştılar. Bu kez Ayşe onu geç
ti. Rasulullah Efendimiz: "Bu, ötekine karşılık olsun,
(yani şimdi berabere olduk)" dedi. Yine bir gün Resul
(sallallahu aleyhi ve sellem) ile Ayşe şöyle şakalaşmışlar
dı: Bir Aşure günüydü. Habeşli müslümanlar Mes
cid-i Nebevi önünde mızrak ve kalkan oyunları gös
terisi yapıyorlar, yere ayak vuruyorlardı. Rasulullah
Efendimiz Hazret-i Ayşe'ye: "Ey Ayşe, onların oyunla
rını görmek ister misin?" diye sordu. "İsterim ya
Resulullah!" dedi. Kalkıp zencilere yakın bir yere gel
diler. Resul (aleyhisselam), elini Ayşe'nin önüne tuttu.
Ve Hazret-i Ayşe çenesini Resul'ün koluna dayadı.
Uzun bir zaman Habeşlilerin oyunlarını seyretti.
146
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) ona: "Yetmez mi ya Ay

şe?" diye sordu. O da: "Biraz daha sabreyle" dedi. Bu
sorular ve cevaplar üç kere tekrarlandı. Bundan son
ra Peygamber Efendimiz, Hazret-i Ayşe'ye: "Ey Ayşe!
Yeter sana bu kadar!" dedi.
Hazret-i Ömer herkese karşı sertliğine rağmen yi
ne: "İnsanın, kendi ehli ile bir çocuk gibi olması ge
rektir. Eğer ondan itaat dilerse o zaman da ona erkek
gibi davranmalıdır." derdi. Ev dirliği, düzenliği için
şöyle denilmiştir: "Erkek ne zaman evin kapısından
içeri ayak basarsa suskun olmalıdır. Ne zaman evden
dışarı çıkarsa suskun olmalı, her ne bulursa yemeli,
her bulmadığı şeyi de istememelidir."
Dördüncü Edeb: Erkeğin eşiyle oynayıp gülme
sidir. Fakat bu hal, erkeğin vakarını gidermemeli,
kadına kötü bir hava, azgınlık vermemelidir. Erkek
karısında eğer sevgiye ve şeriate aykırı bir iş görür
se ona göz yummamalı, o işi yapmağa izin verme
melidir. Erkeklik vakarını öldürmemelidir. Karısını
kendi haline bırakırsa koca onun eli altına girer. Al
lahu Teala şöyle buyurmuştur: "Erkeklerin kadınla
ra üstün olması gerekir." Resul (sallallahu aleyhi ve sel
lem) de şöyle buyurmuştur: "Karısmın kulu olan kişi
nin, daima başı aşağıdadır. Bunun için ancak kadm
erkeğin kulu olmalıdır." Ayrıca: Kadınlarla yarenlik
etmemek gerektir. Kadınların doğru saydıkları şe
yin aksini yapmalıdır, denilmiştir. Gerçekte kadının
da nefsi erkeğin nefsi gibidir ki, eğer büsbütün başı
boş bırakırsan sınırını aşar, onu geri getirmek zor
olur. Sözün kısası kadınlarda bir zayıf yön vardır ki,
onun ilacı sabırdır. Eğer erkek, kadında zayıf tarafı
147
görürse hemen onun ilacını tatbik etmelidir. Bu da

erkeğin usta bir hekim gibi bu ilacı zamanına göre
gözetip vermesidir. Sözün kısası erkeğin sabrı ve
dayanışı üstün olmalıdır. Bir Hadis-i Şerifte şöyle
denilmiştir: "Kadın, eğe kemiği gibidir. Eğer doğrult
mak istersen kırarsın. Hali üzerine bırakırsan eğrili
ğinden yarar görürsün."
Beşinci Edeb: Kadını kıskanmakta ölçü gözetil
melidir. Fitne doğmak kuşkusu olan her şeyden kadı
nı sakındırmalı, gücü yettiği kadar kadın dışarı bıra
kılmamalıdır. Erkek, karısını hiçbir erkeğin (namah
remin) görmesine fırsat vermemek için kapı ve pen
cere önlerinde onu bulundurmamalıdır. Bu manaları
erkeğin kolay görüp ihmal etmesi caiz değildir. Ama
sebepsiz yere de karısı hakkında erkek, kötü kuşku
larda bulunmamalı, kadının günahını işitirse sakın
makta ve bu hallerini araştırmakta acele etmeye
kalkmamalıdır. Bu, uygun değildir. Resulullah Efen
dimiz seferden gelmişti. Adamlarına: "Bu gece hiçbi
riniz evlerine gitmesin! Sabaha kadar sabretsin" diye
rek onların evlerine gitmelerini yasakladı. Ama iki ki
şi bu yasağı dinlemedi. İkisi de kendi evine gitti. Ev
lerinde kötü işler gördüler. Emirü'l Mü'minin Haz
ret-i Ali buyurmuştur ki: "Kadınlarınızı sakınmakta
haddi aşmayın. Bu sakınmanız, gören kişiler karınıza
dil uzatıp tan eylerler."
Kadınlarınızı sakınmanın aslı ve gerekli olanı na
mahremden saklamalıdır. Resul (sallallahu aleyhi ve sel
lem) kızı Fatıma hatuna dedi ki: "Kadınlar için hangi
şey daha iyidir?" Fatıma hatun da: "Onların, hiçbir er
keği görmemesidir!" diye cevap verdi. Bu söz Resul
148
(sallallahu aleyhi ve sellem)'e çok hoş geldi. Hazreti Fatı

ma'yı kucakladı ve: "Peygamberler birbirinden üremiş
seçkin zürriyet/erdir. Allah her şeyi duyan ve bilendir."
(Al-i İmran: 34) diye Kur'an suresini okudu.
Muaz hatununu dövmüştü. Çünkü onu pencere
den dışarı baktığı vakitte görmüştü. Bir başka gün de
yine karısını bir elmanın yarısını yerken gördü. Kala
nını Hazret-i Muaz'ın kölesine verdi. Bu sebepten
ötürü de ona dayak atmıştı. Ömer dedi ki: "Kadınlara
evlerinin kapısına çıkması için güzel giyecekler yap
mayın. Ta ki, evde otursunlar. Çünkü iyi elbiseler bu
lunca, evden dışarı gitmek isterler." Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem)'in zamanında kadınların örtünerek
mescide varıp arka saflarda oturmalarına izin veril
mişti. Sonraları Ashab-ı Kiram onların mescide gir
melerini yasakladı. Ayşe Hatun: "Eğer Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem) kadınları, bu zamanki kadınlarda olan
vasıflarla görmüş olsaydı onları mescide koymazdı!"
demişti. Bu devirde, kadınları mescide gitmekten, bi
rarada toplu bulundurmaktan ve namahreme bak
maktan yasaklamak farzdır. Ancak, çarşaf veya fera
ce ile örtünmüş yaşlı bir kadın olursa bu kadının dı
şarı çıkmasında herhangi bir sakınca yoktur. Çok ka
dınlar için zararlar, taplantılarda hazır bulunup na
mahreme bakmaktan doğmaktadır. Ve bir yerde fit
ne çıkmak kuşkusu varsa kadına yaraşan, o yerde
gözlerini namahremden korumasıdır. Bir kere bir
kör kişi Rasulullah Efendimizin evine geldi. Ayşe ha
tun başka bir hatun kişi ile oturuyordu. O kör kişiyi
görünce oturup gitmediler. Ve: "Bu kör bir adamdır,
bundan ne diye kaçalım!" dediler. Resul (sallallahu
149
onlara: "O adam kör ise siz kör değilsi

aleyhi ve sellem)
niz, niçin ondan kaçmıyorsunuz?" diye sordu.
Altıncı Edeb: Kadına erkek iyi bir nafaka verme
lidir. Onu ne darlıkta bırakmalı ne de israfta bulun
durmalıdır. Öyle bilmeli ki, çoluk çocuğa verilecek
nafakanın sevabı, sadaka vermenin sevabından da
ha çoktur. Rasulullah Efendimiz şöyle buyurur: "Eli
ni sakın boynuna bağlama ve tamamen de açma."Ya
ni ne elini kıs, pintilik et, ne de elindekini boşu bo
şuna savur. Allahu Teala, Kur'an-ı Kerim'inde şöyle
buyurur: "Yiyin için, ama israf etmeyin. Allah, müsrif
olanları sevmez." (Araf: 31) Yine Resul (sallallahualeyhi
ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Şu altın ki gazaya
harcanır, şu altın ki, çoluk çocuğa harcanır, şu altın
ki, onunla köle azat edilir, şu altın ki, yoksula sadaka
olarak verilir, bütün bu altınların en sevaplısı, çoluk
çocuğa harcedilen altındır." İyi yemekleri, çoluk ço
cuktan ayrı olarak yememelidir. Yemek istenirse
gizlice yenmelidir. Hoşlanılmayan yemekten ailesi
yanında söz açmamalıdır. İbni Sirin şöyle der: "Haf
tada bir kere, erkek, ailesine ya helva veya güzel bir
şey, bir tatlı hazırlatmalıdır. Bundan büsbütün el
çekmek mürüvvet, şefkat değildir." Ailede yemek
topluca, biraraya gelinerek yenmelidir. Onları ya
bancı kimsenin ziyafeti gibi tutmamalıdır. Haberde
şöyle buyurulmuştur: Allahu Teala'nın melekleri,
yemeği birarada yiyen aile topluluğuna salavat geti
rirler. Bunda da asıl nokta, çoluk çocuğa verilen na
fakayı helal kazançtan ele geçirmek olmalıdır. Erke
ğin ailesini haram kazançla beslemesinden daha bü
yük günah ve zulüm yoktur.
150
Yedinci Edeb: Erkek, ailesine, din bilgisinden,

Namaz, Taharet, Hayız ve bunlardan başka ne kadar
gerekli bilgiler varsa onları öğretmeli, bildirmelidir.
Eğer erkek bildirmezse kadına düşen, evin dışından
sorup öğrenmesidir. Eğer erkek bunları öğretmişse
o zaman da kadının izin almadan dışarı çıkması caiz
değildir. Erkek bu yolda kusur gösterirse asilik et
miş olur. Nitekim Allahu Teala da şöyle buyurmuş
tur: "Ey iman edenler! Kendinizi ve ehlinizi (ev halkı
nızı) cehennem ateşinden koruyun ki, o ateşin tutuş
turucusu insanlar ve taşlardır. Ki üstünde öyle melek
ler bulunur ki, çok serttirler. Al/ahu Teala kendilerine
ne emretti ise emre uyar ve o buyruğu yerine getirir
ler." (Tahrim: 6) Kadına bu kadarını öğretmek gerek
tir ki, eğer gün batmazdan önce hayzı kesilirse ikin
di namazını kaza etmesi gerekir. Kadınların birçoğu
bu meseleyi bilmezler.
Sekizinci Edeb: Karısı iki tane olan erkek, ikisinin
arasını eşit tutmalıdır. Adalete uymalıdır. Hadis-i şe
rifte şöyle buyurulmuştur: "İki karısı olan kişi onlar
dan birisine ziyade gönül verirse kıyamet gününde bir
gözü sarkmış olarak mahşer yerine gelir." Kadınların
arasında eşitliği hediye vermekle ve gecelemekte gö
zetmek gerektir. Ama sevmekte, cima etmekte eşit
tutmak vacip değildir (Çünkü sevmek ve sevişmek
irade dışındadır, sevgi zorla olmaz.). Nitekim Allahu
Teala şöyle buyurur: "Kadınlarınız arasında sevgide
eşitlik göstermeğe haris olsanız bile, buna gücünüz
yetmez." (Nisa: 129)
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem), her gece bir kadının
evinde olurdu. Fakat Hazret-i Ayşe'yi hepsinden çok
151
severdi. Ve şöyle buyururdu: "Ya Rabbi! Elimde olan

güçle adalet yolunda olmaya çalışıyorum. Ama gönül
benim elimde değildir." Eğer bir kimse karısına doyar
ve ona yaklaşmak istemiyorsa, o kadını boşaması ge
rektir. Onu nikah hapsinde tutmamalıdır. Rasfılullah
Efendimiz, temiz mü'minelerinden Sevde hatunu bo
şamak istedi. Çünkü ihtiyarlamıştı. Sevde hatun:
"Ben gece nöbetimi Ayşe'ye verdim, beni boşama! Ta
ki, kıyamet gününde senin hatunlarından biri ola
yım!" dedi. Böylece Resul (aleyhisselam), onu boşama
dı, haftada iki geceyi Ayşe hatunun yanında geçirir,
birer gecesini de öteki kadınlarının birisinin yanında
geçirirdi.
Dokuzuncu Edeb: Kadın erkeğinin sözünü dinle
mezse, ona itaat etmezse kocası ona lütf ile, şefkatle,
güzellikle kendine baş eğdirmelidir. Eğer sözüne yi
ne itaat etmezse erkek kızarak yatağında karısına ar
kasını dönmelidir. Eğer karısı yine ona asilik eder,
sözünü dinlemezse erkek üç gece karısının yatağın
dan ayrı kalmalıdır. Eğer yine fayda görmezse biraz
bir şeyle vurmalıdır. Ama yüzüne vurmamalı, tokat
lamamalıdır. Bir yeri kırılacak, ağrıyacak kadar da
dövmemelidir. Ama namazda, dinin başka işlerinden
bir ibadette kusur gösterirse erkeğin, karısına kız
gınlığı bir ay veya ne kadar gerekirse erkeğin, karısı
na kızgınlığı bir ay veya ne kadar gerekirse devam
eder. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) kadınlarına kır
gınlığını bir ay sürdürmüştür.
Onuncu Edeb: Bu konu, erkekle kadının cinsi ilgi
si hakkındadır. Erkek, karısı ile cinsi ilgi kurarken
yüzünü, Kabe'ye saygısı dolayısıyla kıble yönünden
152
başka yöne döndürmelidir. Ne kendisi ne de eşi çıp

lak bulunmalıdır. Bundan ötürü Rasfilullah Efendi
miz şöyle buyurmuştur: "Sizden biriniz ehli ile birleş
tiği zaman hayvanlar gibi çıplak olmamalıdır." Sonra
Besmele çekmeli, İhlas Suresini okumalı. Tekbir ve
tehlil getirmeli ve şu duayı okumalı: "Azametli olan
yüce Allah'ın adı ile... Ya Rabbi! Eğer bel suyumdan
bir çocuğum olursa, mukadder kılmışsan onu hayırlı,
iyi bir zürriyet kıl." Yine Resul (aleyhisselam) şöyle bu
yurmuştur: "Hiçbir kişi eşinin üzerine hayvan gibi dü
şüp çullanmasın. Cimô.dan önce bir elçi, bir haber veri
ci olmalıdır." Ashab-ı Kiram: "O haberci nedir, ya
Rasfilullah?" diye sordular, o da şöyle buyurdu: "Öp
mek, söyleşmek, oynaşmaktır. Yô.ni şehveti harekete
getirmektir." Erkek, nefsini birleşmeye böyle hazırla
yınca Besmele ile: 'Allahu Ekber, Allahu Ekber!" de
meli sonra şu duayı okumalı: "Ya Rabbi! Sen bizi şey
tandan ırak kıl, onu bize nasip eylediğin şeylerden
uzaklaştır." Bundan sonra duanın şu devamını oku
malıdır: "O şeytanın zararından hem de bize verece
ğin çocuğu uzak tut." Peygamber (sallallahu aleyhi ve sel
lem): "Her kim bu duayı okursa çocuğu oğlan olur! Ve
şeytanın şerlerinden emin olur." diye buyurmuştur.
Erkek, beli gelirken şu ayet-i kerimeyi okumalıdır:
"Al/ahu Teô.lô. ki, insanın suyundan insanı yarattı da
onu kavm ve hısım diye ikiye ayırdı." (Furkan: 54) Erkek,
bel suyunu indirdikten sonra kadının belinin gelmesi
için sabır göstermeli. Nitekim Rasulullah Efendimiz
şöyle buyurmuştur: "Üç şey vardır ki, kişinin becerek
sizliğini gösterir:
153
1- Bir kimsenin, kendisini sevdiğini görür de onun

adını, nesebini sorup bilmez.
2- Birisi ona ikramda bulunur da bu ikramı geri çe
virir.
3- Karısına yaklaşırken, önce öpüp koklamadan
ona yaklaşır ve kendi işi bittikten sonra, helalinin beji
nin gelmesine sabretmez."
Mü'minlerin emiri Hazret-i Ali, Muaviye ve Ebfı.
Hureyre'den rivayet edilmiştir ki, bir kimsenin her
gök ayının ilk gecesinde, orta gecesinde ve son gece
sinde kadını ile birleşmesi mekruhtur. Çünkü bu üç
gecede şeytan erkek-kadın cinsi ilgisinde hazır bulu
nur. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in hadisine göre
Cuma gününde cinsi ilgi kurmak müstahap sayılmak
tadır. O hadis-i şerif de şudur: "Cuma günü gusledene
ve eşine guslettirene Al/ahu Teala rahmet eyler." Hayz
zamanında çiftler kendilerini cima.dan sakınmalıdır
lar. Ama hayz vaktinde çıplak yatmak caizdir. Aybaş
larında, yıkanmadan karı-kocanın birleşmesi mek
ruhtur, uygun değildir. Eğer birleşim isterse erkeğin
tenasül azasını yıkaması gerektir. Cünüplü iken bir
şey yemek istenirse yine abdest almak gerekir. Gusul
abdesti alınmadan saç ve tırnak da kesilmemelidir.
Ta ki cünüplü bir kişinin parmağından ve başından
ayrılmış olmasınlar. En iyisi, erkek bel suyunu kadı
nın rahmine eriştirmemeli geri alıkoymalıdır. Erkek
kendi uzvunu, beli gelirken rahimden dışarı çıkarır,
bel suyunu dışarı döker, akıtırsa sahihtir. Bunun ha
ram olmadığı rivayet edilmiştir. Bir kişi Resfı.lfı.llah
Efendimiz'e sordu: "Ya Rasfı.lullah, benim bir cariyem
154
var. Benden yüklü kalmasını istemiyorum. Ta ki, hiz

metimizden geri kalmasın." Rasulullah Efendimiz de
"Dışarı boşalt! Eğer Al/ahu Teala çocuk olmasını yaz
mışsa elbette olur!" diye buyurdu. Ve en sonunda da
o kişinin bu cariyeden bir oğlu dünyaya geldi.
Cabir der ki: "Biz bel suyumuzu dışarı akıtırdık. Ve
nazil olan Kur'an bizi dışarı akıtmaktan men etmez
di." Erkek, beli gelince hemen eşinden kendini çek
memeli, karısının da isteğinin tamamlanmasını bek
lemelidir. Çünkü kimi kez kadının bel suyu uzun za
manda gelir. Hem onu gıcıklandır, tahrik et, hem de
kendi isteğini sona erdir, onu istekli bırak! Bu, kadı
na eziyet vermek demektir. Eğer, ilk önce erkek bo
şalırsa kadın da erkeğinden tiksinme duyar, şehvet
hırsı sönmeyince kocasına hırslanır. Fakat, iki şehvet
birlikte sona ererse kadın için daha zevkli ve tatlıdır.
İki zevk de uzamış olur. Erkeğin kadın ile sevişmesi
nin en iyisi, dört gecede bir kez olanıdır. Hele dört
karısı olan erkek için en adaletli olanı budur, ama bu
kadınla erkeğinin isteğine göre eksiltilip artırılabilir.
Kadının aybaşı günlerinde ve aybaşı müddeti sona
erip de boy abdesti almadıkça yapılan birleşmeler
haramdır. Şeriat kesin olarak yasaklar. Hatta kimi ki
şiler, "kadın aybaşı halinde iken birleşirse, doğan ço
cuk cüzzamlı olur!" demişlerdir. Tohum temiz topra
ğa ekildiği gibi erkek tohumu da temiz döl kesesine
atılır. Allahu Teala ayet-i kerimede şöyle buyurur:
"Kadınlarınız, çocuk yetiştiren ekin tarlanızdır. O tar
laya (ön yoldan) nasıl isterseniz öyle tohum atın." (Ba
kara: 223) Döl kesesi aybaşı halinde bulunursa kadının
elinden, gömleğin altında bile olsa, bedenin haram
155
olmayan her yerinden erkek faydalanabilir. Yalnız

kadın, belden aşağısını bir örtü ile örter. Kocası
onunla yatıp kalkabilir. Yemek yer, onu öper, okşar,
fakat birleşmek haramdır. Erkek bir rüya görerek döl
suyunu akıtmış bulunur ve akmış olursa ve yine bir
leşmek isterse kalkıp erkeklik aracını yıkamalıdır.
Yatsı namazından sonra yatağa girer girmez birleş
mek abdestsiz uykuya dalınacağı için mekruhtur.
Uyumak dileyenler, hemen yıkanmalı ve uykuya te
miz olarak dalmalıdır. Bu yıkanma sünnettir. Abdul
lah bin Ömer: Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'e "Ya
Rasfılullah! Acaba biz, cünüpken uyuyabilir miyiz?"
diye sordu. Rasfılullah Efendimiz de: 'Evet! Abdest
alınca uyunur!" dedi. Fakat boy abdesti almadan da
uyunabilir. Buna izin vardır. Nitekim Aişe: "ResCı.1-i
Ekrem cünüp halindeyken abdest almadan uyurdu!"
demiştir. Yıkanmadan yatmak isteyen, yatağının üs
tünü eli ile sıvazlayıp süpürmeli veya yatak örtüsünü
silkelemelidir. Çünkü insan uykuya dalınca başına ne
geleceğini bilmez.
Cünüpken tıraş olmak, kan aldırmak, bedenden
bir uzvu kesmek iyi değildir. Boy abdesti almalı. Son
ra o işleri yapmalıdır. Hele bedenden ayrılan uzuvlar,
ahirette temiz olarak bedene dönerler. Erkek belinin
suyunu, kadının dişilik tarlasından başka yere akıt
mamalıdır. Rasfılullah Efendimiz: "Kaderde olan ço
cuk mutlaka gelecektir!" diye buyurmuştur. Bel suyu
nun dışarı akıtılmasında din bilginleri birbirinden
dört şekilde ayrılmışlardır.
Bir Kısmı: Her ne biçimde olursa olsun dışarı akıt
mak günahtır.
156
Bir Kısmı: Her ne suretle olursa olsun o haram de

ğildir.
Yine bir kısmı: Kadın izin verirse helal, vermezse
haramdır.
Bir kısmı da: Cariyelerde mubah, fakat nikahlı evli
lerde mubah değildir! demiştir. Bize göre doğru olan,
dışarı boşaltmak mubahtır. Ama denilirse ki: "Çocuk
olmaması için dışarıya akıtmak mekruh değilse de ço
cuk olmaması bakımından yine kerahat vardır!
Ben de derim ki: Erkek dört şeyden birinden ötü
rü dışarı akıtır:
1- Cariyelerin, cariye kalmasını ister. Çünkü cari
yeler çocuk yapınca çocuk anası olur, efendisinin
mülklüğünden çıkmış sayılır. Bundan ötürü bel suyu
nu cariyesinin haznesine değil, dışarı akıtır.
2- Kadın çocuk doğura doğura kocalır. Erkek karı
sının gençliğini ve güzelliğini koruması için dışarı bo
şaltma yapar.
3- Kadın çocuk yapınca kadın ev halkının arttığını
görür. Eve bakma zorlaşır, onlara bakma korkusu ar
tar. O zaman da ev halkını artırmamak gerekir. Erkek
daha çok para kazanmak için ibadetini geri bırakır.
Fakat her rızık için Allah'a tevekkül edilmelidir. Nite
kim Kur'an-ı Kerim'inde Hak Teala şöyle buyurmuş
tur: "Yeryüzündeki bütün yaratıkların rızkı Al/ahu Te
tila'nm üstündedir." (Hud: 6) Baba, o rızkı dağıtmamak
ve hazırlamak için hazneye boşaltmaktan uzak kalır,
boşa boşaltır. Bu ona yasak olmaz.
4- Erkek, çocuğunun kız olacağı ve onu evlendire
meyeceği kaygısıyla boşa inzal eder. Hatta eski
157
Arapların kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeleri

bu kaygıdan ötürüydü. Ama bu düşünceyle hareket
etmek günahtır. Evlenmeyi reddedeceğine veya cinsi
ilişkiyi bırakacağına bel suyunu dışarı akıtması çeki
lecek bir hareket değildir. Temizlikte çok titiz olan
kimi kadınlar da, çocuk doğurmaktan korktukların
dan ötürü veya meni tiksintisinden kaçtıkları için er
keklerin bel sularını dışarı akıttırırlar. Medine'de
Havariç Kabilesi kadınları temizliklerine çok önem
verir ve kocalarını dışarı akıtmak zorunda bırakırlar
dı. Ama döl suyunu dışarı atmak, fazileti terketmek,
sünnetten uzaklaşmak demektir. Nitekim Resul (sal
lallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur. "Diri olarak
toprağa gömülen kız çocuğunun niçin öldürüldüğü
nün hesabı sorulacaktır." Boşaltma için de Resul (sal
lallahu aleyhi ve sellem) şöyle demiştir: "Boşaltma, gizli
bir çocuğu yok etmektir."
Onbirinci Edeb: Bir kişinin çocuğu olunca, önce
sağ kulağına ezan okumalıdır. Sol kulağına da ikamet
getirilir, Hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: "Her
kim,yeni dünyaya gelen çocuğunun sağ kulağına ezan
okur ve sol kulağına da kamet getirirse, çocukları has
talıklardan muhafaza edilmiş olur." Sonra da, çocuğa
güzel ad konulmalıdır. Bu isimler için Resul Aleyhis
selam şöyle buyurmuştur. "Allahu Teala'nın katında
adların en sevgilisi Abdullah, Abdurrahman ve Ab
durrahim adlarıdır. Ve bunlara benzer adlardır."
Eğer çocuk düşük de olsa o çocuğa ad vermek sün
nettir. Çocuğuna güzel ad vermek babanın hakkıdır
ki, Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
"Çocuğunuza ad koyduğunuz zaman kul kelimesini
158
ona ekleyin." Çocuk doğduğu zaman akika kesmek,

yani ziyafet vermek sünnettir. Kız doğunca bir ko
yunla, oğlanda ise iki koyunla ziyafet verilir. Ama bir
koyunla da olabilir. Hazret-i Ayşe şöyle demiştir:
"Oğlan ziyafetinde kesilen koyunun kemikleri kırıl
maz. Ve sünnettir." Çocuk doğduğu zaman onun ağzı
na tatlı, güzel şeyler çiğnenip konulmalıdır.
On ikinci Edeb: Erkek elinden geldiği kadar karısı
nı boşamamalıdır. Allahu Teala mübah olan şeylerin
içinde boşamayı düşman kılmıştır. Sözün kısası bir
kişiyi rahatsız, huzursuz kılıp incitmek helal olmaz.
Ancak bir zaruret, bir zorluk meydana gelmesi halin
de mutlaka bir boşama gerekirse boşama olur. Fakat
birden fazla boşama (talak) vermemeli, üç telaki bir
den vermek haramdır. Erkek karısını boşadığı zaman
lütuf yolu ile tatlılıkla, mülayametle, özür dileyerek
karısından ayrılmalıdır. Hakaretle, kızgınlıkla boşa
mamalıdır. Boşadıktan sonra da karısına bir şey ba
ğışlamalıdır. Onunla boşadığı karısının gönlünü hoş
etmelidir. Sırlarını, gizlenmesi gereken hallerini kim
seye söylememelidir. Karısını hangi kusurdan dolayı
boşadığını ve boşadığı kadının gizlenmesi gereken
hallerini hiçbir kimseye söylememelidir. Bir kimse
ye: "Karını niye boşuyorsun?" diye sordular. O da:
"Bir kimse karısının sırrını ortaya koymaz!" diye ce
vap verdi. Boşayınca da: "Niçin boşadın?" dediler. O
da: "Benim başkasının karısı ile ne işim var ki, onun
halinden söz edeyim." dedi. Allahu Teala boşanıp ay
rılan çiftler için şöyle buyurmuştur: "Çiftler eğer bir
birinden ayrılırsa Allahu Teala her birini faziletin
den, kereminden uzak tutmaz."
159
Erkeğin Kadın üzerindeki Hakları

Yukarılarda anlattıklarımız, erkeğin üzerindeki
kadın haklarıydı. Erkeğin kadın üzerinde olan hakla
rına gelince: Bunlar çok büyüktür. Çünkü kadın, ha
kikatte erkeğin kulu, kullukçusudur. Her işinde koca
sının emrindedir. Kocasının her buyruğuna itaat
eden kadınlar hakkında Rasfılullah Efendimiz şöyle
buyurmuştur. "Bir kadın, kocası kendisinden hoşnut
ve razı kalarak bu dünyadan ayrılırsa cennete girer."
Resfıl (sallallahu aleyhi ve sellem) yine şöyle buyurmuş
tur: "Eğer Allahu Teô.lô.'dan başkasına secde etmek ge
rekseydi, kadınların kocalarına secde etmesi uygun
olurdu."
Erkeğin kadın üzerinde olan hakkından ötürü, ka
dına düşen işler şunlardır:
1- Kadın evinde oturmalı ve kocası izin vermeyin
ce kapı dışına çıkmamalı.
2- Pencereye, bacaya koşmamalı.
3- Az söyleyip az konuşmalı. Zaruret olmadan
komşularına gitmemeli.
4- Kadın kendi kocası hakkında iyilikten başka bir
şey söylememeli.
5- Bütün işlerde kocasının murada ermesine ve
onu şad etmeğe haris olmalı.
6- Kocasının malına hıyanetlik etmemeli, erkeğine
karşı şefkatli olmalıdır.
7- Sohbetlerinde, yaşamalarının gizliliklerinde,
kocası ile kendi arasındaki edebe aykırı hareketleri,
küstahlıkları kimseye anlatmamalıdır.
160
8- Bütün yakın bildiklerinden, arkadaşlarından

kocasının sırrını saklamalıdır.
9- Her şeye kanaat edip fazla şeyler istememelidir.
Ne bulursa onu hoş görmelidir.
10- Kocanın hakkını kadın kendi yakınlarından,
akraba ve hısımlarından önde görmelidir.
11- Kadın, birleşim için kendisini temiz tuttuğu gi
bi her zaman için de temiz tutmalıdır.
12- Elinden gelebilen her ne olursa olsun yapma
lıdır.
13- Kendi güzelliği ile kocasına karşı övünmeme
lidir.
14- Kadın, kocasından gördüğü iyiliği inkar etme
meli ve "Zaten ben senden ne iyilik gördüm?" deme
melidir.
Muhammed Mustafa (sallallahu aleyhi ve sellem) şöy
le buyurur: "Cehenneme baktım birçok kadınlar gör
düm." Bunun sebebi olarak da şunu buyurdu: "Çün
kü bana: Onlar kocalarına çok lanet ederlerdi! diye
cevap verdiler. Erkeklerin iyiliğini inkar ederlerdi!"
dediler.
İbn-i Abbas şöyle anlatmıştır: Has'am Kabilesin
den bir kadın, Resulfıllah Efendimize gelmişti; "Ben
evlenmek istiyorum. Kocanın karısında olan hakları
acaba nelerdir?' diye sordu. Resul (sallallahu aleyhi ve
sellem) de şöyle buyurdu: "Kocanın karısındaki hakla
rından kimileri işte şunlardır: Koca, kadınını cinsi te
masa çağırdığı zaman, deve üstünde de olsa, bu çağrı
ya koşmalı. Kocanın izni olmadan evinden bir şey ver
memeli. Çünkü o zaman sevabı kocasına, günahı
161
kendisine olur. Kocasının izni olmadan nafile oruç tut

mamalı. O zaman açlığı ve susuzluğu yanına kalır. Ko
casının izni olmadan evden çıktığı zaman eve dönün
ceye veya tevbe edinceye kadar ona melekler lanette
bulunurlar."
162
TİCARET ADABI
E
y aziz, bil ki bu dünya, ahiret yolunun bir kona
ğı gibidir. Ve insanın bu konakta azığa ve güce,
kudrete ihtiyacı vardır. Azık da, insanın kazan-
cı olmazsa elde edilemez. Ama insan kendisini sadece
dünya işi ile uğraştırırsa o kişi bahtsız, mutsuz kişidir.
İnsanın hem dünya işine sarılması, onunla uğraşması,
hem de ahiret azığını elde etmesi gerektiği unutulma
malıdır. Nitekim Kur'an-ı Kerim'inde Allahu Teala
şöyle buyurur: "Biz gündüz vakitlerini geçiminize ayır
dık." (Nebe: 11) Hicr Suresi'nde de şöyle buyurulur: "O
yerde hem sizin için, hem de rızıklandıracağınız (canlı
lar ve köleleriniz gibi) kimseler için geçimlik/er vardır."
(Hicr: 20) Cuma Suresi'nde de rızk hakkında şu ayet bu
yurulmuştur: "Yeryüzüne dağılın da Allah'ın fazlından
azıklarınızı arayın." (Cuma: 10)
Biz şimdi bilinmesi vacip olan kazanç işlerinden
bahsedecek, onları açıklayacağız. Bunlar da beş kı
sımdır.
1- Kazancın sevabı ve fazileti.
2- Kazanç işinin doğru olmasının şartları.
3- Alışverişte vicdanlı olmak, adalet ve insafı gö
zetmek.
163
4- İnsaftan sonra ihsanda bulunmak.

5- Alışverişte şefkat göstermek.
Kazancın Doğru Olması

Ey aziz, bil ki, kendini ve çoluk çocuğunu halka
muhtaç etmemek ve helal kazançtan onların ihtiyacı
nı tedarik etmek, din yolunda gaza etmekten ve çok
ibadette bulunmaktan daha faziletlidir. Resul (sallalla
hu aleyhi ve sellem) bir gün ashabı ile birlikte oturmuş
tu. Bir genç, ashabın yanından hızla geçip gitti. Pazar
yerindeki dükkanına vardı. Sahabe-i Kiram: 'Yazık,
yazık!" dediler. "Bu gencin seher vaktinde acele et
mesi Allah yolunda olsaydı!" Resul (aleyhissselam), on
lara şöyle buyurdu: "Böyle söylemeyin! Eğer bu kişinin
kazancı kendisini halka muhtaç etmemek ve anasını,
babasını, çocuklarını da halka muhtaç etmemek için
se, gerçektir ki, o kişi Al/ahu Teala'nın yolundadır. Ve
eğer zengin olmak, kendisini övdürtmek, ün kazanmak
içinse şeytan yolundadır." Ve yine Resulullah Efendi
miz şöyle buyurmuştur: "Bir kişi, dünyada helal ka
zanmak diler, komşularına ve yakınlarına iyilik etmeyi
isterse, o kişinin kıyamet gününde yüzü, ayın ondördü
gibi parlak durur."
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) yine şöyle buyur
muştur: "Al/ahu Teala sanat ehli olan mü'mini kendi
sine dost edinir." Resul (aleyhisselam) yine şöyle buyur
du: "Doğru sözlü tüccarlar, kıyamet gününde sıddık
larla ve şehitlerle birlikte haşrolunurlar." Resul (sallal
lahu aleyhi ve sellem) yine buyurur ki: "Malların en çok
helal olanı san'at ehlinin kazancıdır." Ve yine
164
TiCARET ADABI
buyurmuştur ki: "Ticarette bulunun. Zira rızkın onda

dokuzu alışveriştedir." Yine buyurdu ki: "Bir kişi ken
disine dilenmek kapısını açarsa Allah Teala ona yet
miş fakirlik kapısı açar."
Hazret-i İsa bir kişiyi gördü. Ona: "Sen ne iş işler
sin?" diye sordu. O kişi de: "İbadette bulunurum!" di
ye cevap verdi. Hazret-i İsa: "Yiyeceğini, içeceğini, ya
ni günlük rızkını nereden ele geçirirsin?" diye sordu.
O kişi: "Benim bir kardeşim vardır. Günlük rızkımı
o hazırlar" dedi. Hazret-i İsa da: "Senin kardeşin öy
leyse senden çok ibadet eder olmuş" dedi.
Hazret-i Ömer der ki:
- Elinizi helal kazançtan çekmeyin. Çünkü Allahu
Teala gökten altın ve gümüş yağdırmaz. Ve Lokman
Hekim, oğluna vasiyetinde şöyle demişti:
Elini kazanç kazanmaktan çekme. Bir kimse eğer
muhtaç olursa onun dini dar, noksan, aklı ise zayıf
olur. Halk ona hakaret gözü ile bakar. Din büyükle
rinden birisine sordular: "İbadet eden kişi mi daha
faziletlidir, yoksa güvenilir tüccar mı?" O dini bütün
kişi şu cevabı verdi: "Güvenilir tüccar daha faziletli
dir. Çünkü tüccar daima şeytanla uğraşmaktadır. Ve
şeytan daima terazide tüccara kasıtta bulunur. O da
daima şeytana karşı kor."
Hazret-i Ömer buyurur ki: "Bana ölüm yetişse ço
luk çocuğum için helal kazanç elde ettiğim yerde can
vermeyi başka bir yerde olmaktan üstün görürüm.
Ahmed bin Hanbel'e sordular: "Ya İbni Hanbel! Bir
kişi daima mescidde otursa, Allahu Teala benim rız
kımı bana yetiştirir! Dese sen buna ne dersin?" İbni
165
Hanbel: "Böyle diyen bir kimse şeriatini bilmeyen bir

cahildir. Zira Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle bu
yurmuştur: "Allahu Teala bana rızkımı mızrağımın
gölgesinde vermiştir."
Soru: Eğer bir kişi derse ki, Resul (aleyhisselam) şöy
le demişti: "Bana mal topla, tüccarlardan ol demedi
ler. Aksine tesbih edicilerden ve sana yakin verilince
ye kadar Rabbine ibadet edicilerden ol denildi." Bu,
ibadetin kazançtan üstün olduğuna bir delil değil mi
dir? Bu sorunun cevabı şudur: "Şunu bil ki, ev halkı
na yetecek kadar malı olan kişinin hiç şüphesiz iba
dette bulunması en faziletli şeydir. Çünkü her kazanç
yeterinden çok olursa onda fazilet yoktur. Belki de
zarar vardır. Bir kimsenin malı olmasa ve lakin ev
kaftan ulO.fesini (aylığını) alsa o aylık kendisine ye
terli olsa, onun kazanç yoluna düşmemesi daha ye
rinde bir iştir.
Bu türlü evkaftan aylık bağlanması da dört sınıf
için caizdir:
1- İlimle uğraşan kişiler ki, onun ilminden din yo
lunda faydalar edinilir (Şeriat bilgileri, doktorluk il
mi gibi).
2- Kadılık mesleği ile uğraşan kimseler ki, halkın
işleriyle uğraşırlar.
3- Yahut öyle bir kimse olmalı ki, batini yoldan su
filerin keşiflerine ve hallerine vukuftan, bilgileri var
dır.
4- Yahut da zahiri ibadetle bir tekkede meşgul
olurlar. Ama o tekke de bu gibi ibadetle uğraşan kişi
lere ayrılmış olmalıdır.
166
TiCARET ADABI
Bütün bu türlü kişilerin kazanç yolunu düşünme

mesi daha yeğdir. Eğer bunların nafakaları halkın
elinden veriliyorsa ve halk da hayır işlerine karşı
rağbet duyuyorsa, onların dilenmelerine meydan
bırakmadan yiyecek ve içeceklerini onlara yetiştiri
yorlarsa bu türlü kişilerin kazanç yoluna düşmeme
leri daha iyidir. Çünkü büyük din adamlarından bir
kişi vardı ki, onun 360 dostu vardı. Kendisi daima
ibadetle vakit geçirirdi. Ve her gece o dostlardan bi
risinin konuğu olurdu. Onu her gece ağırlamak, ona
sofra kurmak o dostların ibadetiydi. Her biri o aziz
kişiyi gönül hoşluğu ile davet ederlerdi. O aziz de
dostlarının üstüne hayır kapısının açılmasına sebep
olurdu.
Kazanç Elde Etmek

Kazanç elde etmek şeriatın şart koyduğu şeylerde
olmalıdır. Bil ki, bu konu uzundur. Bunun hepsi fıkıh
bilgisinde şerh edilmiş, açıklanmıştır.
Biz, bu kitapta, kendisine çok ihtiyaç duyulan şey
leri açıklayalım ki, bir kimse onu bilsin. Eğer ona öğ
renmesi zor gelirse başkasına sorabilsin. Fakat bir
kimse bunu bilmezse harama ve riyaya düşer. Bu
zorluğu sormak durumunda kalır.
Çalışıp kazanmak, çok kere, altı muamele, altı yol
üzerine yapılır:
1- Bey (alım-satım).
2- Riba (faiz).
3- Selem, yani peşin para ile veresiye mal almak.
4- icare (kira).
167
5- Borç para vermek ve almak (karz).

6- Ortaklık (şirket)tir. Şimdi bu sözleşmelerin
şartlarını söyleyelim.
Alım-Satım
Alım-Satım muamelesinin bilgisini öğrenmek farz
dır. Hiçbir kişi alışverişten uzak kalamaz. Hazret-i
Ömer pazar yerine gider, oturur, halkı kamçı ile dö
ver ve: "Hiçbir kimse alışveriş ilmini öğrenmeden
önce bizim pazar yerimize gelip iş yapmasın. Yoksa
bilmeyerek harama ve ribaya düşer!" derdi.
Ey aziz kişi! Sen bil ki alışverişin üç rüknü vardır:
Birincisi, satıcı ile alıcılardır. Onlara akidler (söz
leşmenin tarafları) denir.
İkincisi, satılan maldır. Giysiler, kumaşlar ve baş
ka şeyler ki, üzerinde sözleşme yapılır.
Üçüncüsü, '"sattım, aldım" denilerek söz kesmeli
dir ki, buna sözleşme (akit) denir.
Şimdi bunları da açık olarak görelim:
Akidler
Pazar yerinde beş kişi ile alışveriş yapılmamalıdır:
Çocuklarla, Delilerle, Haram yiyicilerle, Kölelerle,
Gözü kör olanlarla.
Ama çocukların alım-satım yapması Şafii Mezhe
bine göre doğru değildir. Hatta, anasının, babasının
izni de olsa batıldır. Delinin de alım-satımı dürüst de
ğildir. Eğer bir mal çocuklardan veya delilerden satın
alınsa ve o mal helak olsa, alan kişiye ödemek gere
kir. Bir mal, çocuklara veya bir deliye satılmış olsa ve
168
TiCARET ADABI
o mal onların elinde helak olsa ödemek gerekmez. Zi

ra o malın sahibi onu kendisi helak etmiş olur ki o
malı satmak için çocuğa veya deliye kendi eli ile ver
memeliydi. Ama kölenin mal alması ve satması efen
disinin izni olmayınca batıl olur, doğru olmaz. Bak
kal, kasap, aşçıya veya bu türlü esnafa kölelerle alış
veriş yapmak caiz değildir. Ancak efendisinden izin
almışsa ve satıcı da bunu işitmişse veya izin verildik
ten sonra köle Müslüman olmuşsa ve bu da bir Müs
lüman tarafından haber verilmişse ona mal satın al
ma caiz olur. Ya da o şehirde o köleye efendisinin izin
verdiği duyulmuş olmalı. Eğer izin verilmemiş bir kö
leden bir şey satın alınsa, alman şey helak olsa, alan
kimseye ödemek zorunluluğu düşer. Eğer köleye bir
şey verseler, o şey de kölenin elinde helak olsa öde
mek zorunda değildir.
Ama köre gelince: Kör kişi ile pazarlık batıldır. An
cak gören bir kişiyi vekil seçerse doğru olur. Ama kör
kişi bir mal alırsa ve kaybederse ona ödemek düşer.
Çünkü hem büluğa ermiştir, hem de hürdür. Ama ha
ram yiyicilerle, yağmacı, zalim, hırsız, yol kesiciler ve
ya onlara içki satanlarla, çalgıcılık yapanlarla, ölü ar
kasından ağıt okuyanlarla ya da yalan yere tanıklık
eden ve rüşvet alanlarla alışveriş yapmak caiz değil
dir. Satın alan kişi, bunlarla alışveriş yaparsa ve kesin
olarak aldığı malı satan kişinin de malı olmadığını bi
lirse o alışveriş batıldır. Eğer aldığı şeyin satanın malı
olduğundan kuşku duyuyorsa almaktan çekinmelidir.
Eğer satış yapan kişinin o malının çoğu helal mal ise ve
haramı azsa zahirde bu alışveriş batıldır. Eğer aldığı
şeyin satanın malı olduğundan kuşku duyuyorsa
169
almaktan çekinmelidir. Eğer satış yapan kişinin o ma

lının çoğu helal mal ise ve haramı azsa zahirde bu alış
veriş batıl olmaz. Lakin bu öyle bir şüphe olur ki, hara
ma yakındır. Bu gibi muamelenin büyük tehlikesi, kor
kusu olur. Yahudilerle, Ermenilerle (Hıristi- yanlarla)
alışveriş yapmak caizdir. Lakin onlara Müslüman köle
ve mushaf satmamak gerektir. Bu türlü muamele Mez
hebin (Şafii'nin) zahirine göre batıldır. Ve bu muame
leyi yapan kişi asidir. Ama zındık olanlarla, yani Allah
korusun Allah'ı ve Resulünü inkar edenlerle de iş yap
mak batıldır. Onların hükmü de mürted (Müslüman
lık'tan çıkıp başka bir dine girmiş kimse) hükmü gibi
dir. Bir kişi içki içmeği, namahrem (haram olan) ka
dınla oturmağı ve namaz kılmayı caiz görürse, Müslü
manlık unvanında söylediğimiz şüpheli yedi kişinin
birisi olmasından ötürü zındık olur. Ahirete inanma
yan bu kişilerle alışveriş ve nikah yapmamalı.
Ticaret Malında Bulunması Gerekli özellikler

Ticarette kullanılan malda altı işlemin gözetilmesi
gereklidir.
Birincisi: Satılan mal murdar olmamalı, necasetli
bulunmamalıdır. Köpeği, domuzu, davar tezeğini, fil
kemiğini ve dişini, şarabı, murdar hayvanın etini ve
yağını satmak batıldır. Necaset bulaşmış elbiseyi sat
mak haram olmaz. Göbek miskini, ipek böceğinin ko
zasını satmak da caizdir. Çünkü bunların ikisi de pak
ve temizdir.
İkincisi: Satılan şeyde bir fayda olmalıdır. O fayda
da esaslı olmalıdır.
170
TiCARET ADABI
Sıçanı, yılanı ve akrebi, yerde yuva tutan canavar

ları satmak mekruhtur. Yılan oynatmakla faydalanan
yılancıya da yılanın faydası olduğu asılsızdır. Buğda
yı tane ile satmak veya faydası olmayan, kendisiyle
faydalı bir maksada erilmeyen bir nesneyi satmak da
batıldır. Fakat bal arısını ve kediyi, parsı, aslanı, kur
du yahut derisinden veya kendisinden faydalanılan
her hayvanı satmak uygundur. Papağanı, tavus kuşu
nu, güzel kuşları satmak da yerinde bir satıştır. Çün
kü onları seyretmekle gönüller rahatlanır. Kopuz,
saz, kemani rebab satmak da caiz değildir. Çünkü
bunların faydaları haramdır ve haram olanda yarar
yok gibidir. Çamurdan (veya alçıdan) çocuklar için
yapılan hayvan şeklindeki oyuncakların da satışı
batıldır. Satılırsa parası haramdır ve bunların kırıl
maları vaciptir. Ama ağaçların ve otların resmini sat
mak caizdir. Üstünde yazı bulunan tabağı ve kumaşı
satmak da caizdir. Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sel
lem) Hazret-i Ayşe'ye şöyle buyurmuştur: "Bunlardan
(resimli örgülerden) yastık ve döşek gibi şeyler yap!"
Yalnız bu türlü bez ve kumaşların duvarlara asıl
ması caiz değildir. Yerlere serilebilir. Böylece onlar
dan faydalanıldığı için alım ve satımları caizdir.
Sonra o kumaştan döşek, yastık yapmak caizse de
onu giymek caiz değildir.
Üçüncüsü: Satılan mal, satan kimsenin mülkü ol
mak gerektir. Çünkü, bir kişi başka birinin malını sat
sa o satış batıldır. Eğer, satan kişi mal sahibinin koca
sı veya babası, yahut oğlu olsa, sattıktan sonra izin
171
verse de yine doğru değildir. Bu izin satıştan önce ge

çerlidir.
Dördüncüsü: Satılan şey, satan tarafından satılan
kişiye teslim edilebilmelidir. Kaçmış köleyi satmak,
havuzdan olan balığı, havada uçan kuşu, ana karnında
olan bir yavruyu, aygır atın belinde olan döl tohumu
nu satmak caiz değildir. Çünkü bu adlarını saydığımız
nesneleri satıldığı anda teslim etmek, satış yapan kişi
nin elinde değildir. Keçi ve koyun gibi davarların sır
tında taşıdığı kılı, yünü ve onların dişilerinin meme
sinde olan sütü de satmak batıldır. Çünkü teslim edi
linceye kadar ve satıştan sonra memede toplanan süt
önceki sütle karışmış olur. Alan kişinin hakkından çok
süt alması gerekir. Rehin edilen, borç karşılığında bı
rakılan eşyayı, sahibinin izni olmayınca satmak caiz
değildir. Bir cariyenin bebeği varsa, o cariyeyi satmak
caiz değildir. O cariyeyi çocuğundan ayırıp teslim et
mek doğru değildir. Bir cariyenin oğlu varsa, onu da
annesinden ayırıp çocukcağızı satmak caiz değildir.
Çünkü oğlunu anadan ayırmak haramdır.
Beşincisi: Satılan malın kendisi, niteliği (vasfı),
niceliği (miktarı, sayısı) bilinmelidir. Kendisinin bi
linmesinin örneği şöyle olur:
Bir koyun sürüsünden herhangi bir koyun için sat
tım denirse veya bir top bezden: Şu bezi ki, gönlün
çekti, onu sana sattım! Denilse bu satışlar eksik, batıl
iştir. Lakin onlardan birisini işaretleyip belirterek on
dan sonra satmak gerektir. Yeter ki: Bu kumaştan bir
arşınını sana sattım, herhangi tarafından dilersen al!
Derse, bu da batıldır.
172
TiCARET ADABI
Miktarın bilinmesi şudur: Satılan şey gözle görül

melidir. Diyelim ki, satan kimse: Sana bu malı, filan
kişinin sattığı fiyata sattım! Veya filan şeyin ağırlığı
kadar altın veya gümüşe satıyorum! Dese o şeyin ne
kadar olduğu bilinmezse bu satış caiz değildir, ama:
Bu buğdayı, sana bu kadar avuç altın veya gümüşe
sattım, derse, o buğdayın miktarı, ne kadar olduğu
görülürse satış caiz olur.
Satılan şeyin sıfatını, niteliğini, bilmek ise ancak
gözle görmekle olur. Ama o satılan şey hiç görülme
miş olsa, yahut gördüğü zamandan çok aralık geçse,
çok ziyanlık olsa ve bu arada da o şeyde değişiklikler
görülse o malın satışı batıldır.
Bohça içinde top içinde katlanmış, durulmuş ola
rak duran kumaşı ve başakta duran buğdayı satmak
caiz değildir, batıldır.
Bir cariye alınmak istense başını, saçını, elini, aya
ğını görmelidir. Ve alıcının o cariyenin görmesi gele
nek haline gelen yerlerini görmesi lazımdır. Eğer bu
yerlerden kimisini görmese o cariyenin satışı batıldır.
Ama kendi kabukları ile örtülen cevizi, bademi,
baklayı, narı ve yumurtayı satmak caizdir. Çünkü sa
tılmalarına ihtiyaç vardır.
Altıncısı: Satın alman şeyin, önce elle teslim alın
madan satış yapılması doğru değildir. Önce o mal ele
geçirilmeli, sonra satılmalıdır.
Sözleşme (Akit)
Mal satılıp alınırken sözleşme (akit) kelimelerini
söylemeden akit yapılamaz. Yani sözleşmekte satış
173
bağlantısı gerektir. Öyleyse satan kişi: "Sana bu malı

sattım!" demeli. Alan kimse de: "Aldım!" demelidir.
Yahut satan kişi "verdim" der, alan kişi "aldım" veya
"kabul ettim" der. Yahut satışa ve ahşa uyan sözler
söylenir. Akit kurulur (Antlaşma yapılır).
Eğer malı teslim etmeden önce, ara yerde alıp-sat
mak sözleşmesi yapılmazsa satış doğru olmaz. Nite
kim bu zamanda sözleşmeden alıp-vermek gelenek
halini almıştır. Ama küçük olan mallarda sözleşme
yapılmadan aynen alıp vermekle satış doğru olur.
Buna izin vardır. Bundan ötürü de küçük eşyanın
sözleşme yapılmadan alınıp verilmesi çok görülmek
tedir. Ebu Hanife'nin mezhebi böyledir. Yani küçük
malda, basit şeylerde akitsiz satış doğrudur. Mal ay
nen alıp verilir. İmam Şafii'nin mezhebinden bir kı
sım kişiler de bunu kabul etmişlerdir.
Şafiilerce, bu türlü satış sözlerini söylemeden ya
pılan satış işinin doğru olmasına fetva verilse bu üç
sebepten ötürü fetva verilmekten uzak değildir.
1- Bu sözleşmeden, malı alıp götürüp satmaya hal
kın ihtiyacı vardır.
2- Öyle sanılıyor ki ve üstün zan da budur ki, saha
beler zamanında buna benzer satış adet olmuştur.
Yoksa satış sözleri söylenseydi, o zamanın müslü
manlarına o satış sözleri belki de zor gelseydi, bu
zorlukları Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'e veya asha
bına bildirirlerdi ve cevaplar verildi ise bu zamana
kadar gelir, anlatılırdı, ne gibi hükümlerin var olduğu
gizli kalmazdı.
3- Yapılan işin söz yerine geçmesinde zorluk yoktur.
174
TiCARET ADABI
Hediye vermekte fiilin söz yerine geçmekte olduğu

bilinir. Rasulullah Efendimize armağan edilen şeyler
de: "Verdim, aldım" demek külfeti ortadan kaldırıl
mıştı. Sonra her zaman da böyle olmuştur. Armağan
da karşılık (bedel) yokken, zaten: "Aldım, verdim"
dememek gerekirdi. Satışta ise karşılık vardı. Mülk
edilmesi güç değildir. Ama şu var ki hediyede azla
çok arasında fark yoktur.
Lakin satışta fark vardır. Eğer bir şeyde değerlilik,
kıymet varsa onda satış sözlerini söylemek adet ol
muştur. Örnek olarak diyebiliriz ki, ev, yer, davar, kö
le, değeri çok giyim eşyası satmak gibi şeylerde satış
sözleri söylenilmezse bizden önce gelenlerin adetin
den dışarı çıkılmış olunur ve mülkiyet meydana gel
mez. Ama yemişlerde ve her zaman alman şeylerde
satış sözleri söylenmeden alışveriş yapılmasına izin
vermeye yol vardır.
Çünkü hem gelenek haline gelmiştir, hem de ihti
yaç ziyade olabilir. Küçük değersiz, itibarsız şeylerle
kıymetli şeylerin arasında dereceler vardır. Kimi
olur ki, bir şeyin değeri az mıdır veya çok değerli,
kıymetli midir, fark olunmaz.
Bu yolda sınır takdir edip: Kıymeti az mıdır, çok
mudur? diye birbirinden ayırıp tayin etmek mümkün
değildir. Ayırım zorlaşınca ihtiyat yolunu tutmak ge
rektir. Yani şüpheli olan yerde "aldım, verdim" sözle
ri söylenmelidir.
Sen bil ki, eğer bir kişi, bir yük buğday alsa, eğer
taraflar satış sözlerini söylememiş olursa, satılan
buğday satın alan kişinin malı olmaz. Ama o buğdayı
175
yemesi, sarf etmesi haram olmaz. Zira sahibinin tes

lim etmesiyle helal olur. Ama ona malik olamaz. Eğer
bir kimseyi konuk olarak alsa, o buğdaydan yedirse
helal de olur. Çünkü buğdayı teslim etmesi, onun is
tediği gibi harcamasına delalet eder ki, bu da helal
dir. Ama değerini vermek şartı ile ve açıkça; "Benim
buğdayımı gelen konuğuna ver, bana sonra parasını
verirsin!" dese bu söz doğru olurdu. Öteki kişiye de
buğdayın akçesini ödemek vacip olurdu. Böylece ya
pılan iş, söz uygun düşer, delil olursa yine bu mana
meydana gelir.
Satış sözleri söylenmediği zaman o buğday, onu
satın almaya kalkan kişinin malı olmaz. Bir kimseye
satmak istese satmaz. Eğer o buğdaydan hiç kimse
yememiş ise, eski sahibi geri almak istese geri alabi
lir. Bu ziyafetten önce sofraya konmuş yiyecek ve içe
cekler gibidir. Yani o yemekler yenmezken önce sahi
bi tarafından sofradan kaldırılabilir. Eğer yenmiş
olursa helal olur.
Ey aziz, sen bil ki, alışverişin (satışın) gerçek ola
bilmesi için şart, o satışın başka bir şeyle şart, edil
memesidir. Mesela: Ben bu odunu alırım ama bizim
evimize kadar iletilmelisin! Denilse, veya, ben bu
buğdayı un haline getirmen şartı ile alıveririm! Den
se, veya: Bana borca vermen şartı ile şu, şu eşyayı
senden alıyorum! diye teklif yapılsa, ya da başka bir
şartla pazarlık yapılsa satış batıl olur. Ancak altı şart
la bu alışveriş batıl olmaz.
1- Satıcı herhangi bir şeyi rehin almaya kalkarsa,
2- Tanık tutmak şartı ile satarsa,
176
TiCARET ADABI
3- Alıcı kişi bir kimseyi kefil gösterirse,

4- Satıcı, tayin olunan vakte kadar parasını iste
memek şartı ile veresiye verirse,
5- Pazarlık istenildiği zaman bozulabilirse,
6- Üç güne kadar veya daha az zamanda, ama üç
gün geçmemek üzere yapılan muhayyer satışlar ge
çerlidir.
Bir de yazı yazmayı bilen veya sanat bilen bir ol
mak şartı ile köle satılmış ise bu satış da batıl değildir.
Faiz (Riba)
Faiz (Riba) iki türlü şeyde olur:
i-Nakit parada. 2-Yemekte.
Parada Faiz: Paranın satışında iki şey haramdır:
Birisi veresiye satıştır ki, mesela ikisi de orada ha
zır olmayınca altın altınla, gümüş gümüşle veresiye
satılmaz. Birbirlerinden ayrılmadan önce ikisi de mal
alışı (kabzı) yapmazlarsa satış batıl olur. İkincisi de
bir şeyi cinsi cinsine satmak gerekir. Bundan fazlası
haramdır. Bir tam altını, bir tam altınla bir çekirdek
altına satmak caiz değildir. O bir çekirdek altın ha
ramdır. Ve iyi altını, kötü altınla fazlasıyla satmak da
caiz değildir. Çünkü altının iyisi olsun, kötüsü olsun,
sağlamı, çürüğü olsun hepsi eşittir, birdir. Bir elbise,
tam bir altına alınıp da bir altın ve bir çekirdek altına
satılmak istenilse bu caizdir. Gümüşle karışık altını
halis altına satmak ve halis gümüşe satmak yahut yi
ne karışık altınla satmak caiz değildir. Aksine, pazar
lıkta ara yere başka bir şey eklenmesi, mesela bir es
vah ilavesi gerektir. Ki o altınlı, sırmalı esvabın, altını
177
halis olmamalıdır. Bu gibi işlerin hepsinde de hal

böyledir. Eğer inci dizisi arasında altın olursa, onu al
tına satmak caiz olmaz. Altınlı elbise de öyledir. An
cak elbise ateşe konacak olduğu takdirde altın sırma
sından geriye bir şey kalmayacak kadar altını az
olursa satılabilir.
Yemekte Faiz: Bir yemeği veresiye alarak başkası
na yemesi için satmak caiz değildir. Bu, iki cins ye
mek olsa da böyledir. Ancak, bir mecliste ikisi de (ya
ni para ve mal) kabzolunmalıdır.
Eğer satılanla onun karşılığı olan nesne bir cins
olursa, buğdayı buğdaya satmak gibi ki, hem veresi
ye vermek, hem de fazlasıyla satmak caiz değildir.
Ancak kilede eşitlik caizdir. Eğer terazide beraber
iseler bir zarar vermez. Beraberlik o şeyde gözetil
meli ki, adete göre satılan şeyin miktarı onunla bi
linmelidir. Kasaba koyunu verip et almak, buğdayı
verip ekmek almak, susam veya cevizi yağcıya verip
yağ almak ve bunlara benzer şeylerin yapılması caiz
değildir. Lakin bir kimse sattığı buğdayı ekmek ola
rak alsa, o ekmeği alan kişiye o ekmeği yemek helal
dir. Lakin aldığı ekmek onun malı olmaz. Buğdayı
satın alan ekmekçiye o buğdayı istediği gibi sarf et
mek helal olur. Ama onun satışını yapmak caiz de
ğildir. Ekmek alanın verdiği buğday ekmekçinin
üzerinde borç olur. Ekmekçinin ekmeğini alan kişi
onun üzerinde borçlu olur. Her ne vakit isteseler ge
ri isteyebilir. Şayet birbirlerine helal bile etseler ye
terli değildir. Eğer birisi:
Sana verdiğim şeyi helal ettim! Ama sen de bana
178
TiCARET ADABI
verdiğin şeyi helal edesin! Dese ve ortaya böyle bir

şart koysa, bu şart o işi batıl kılar. Ve eğer bu şartı
açıkça söylemese, ama: Sana verdiğim şeyi helal et
tim! Sen de bana gerek helal et, gerekse helal etme!
Dese ve hem de gönlünde böyle bir şey varsa, bu hü
küm caiz, sahih olur.
Eğer arkadaşı da böyle helal eylese helal olur. Ve
eğer birbirine helal etmeseler, ama mallarının değe
ri birbirine eşit, miktarı aynı olsa bu dünyada husu
met ortaya çıkmaz, öteki dünyada da ödek (kısas)
gerekmez. Ama eğer fark varsa bu dünyada husu
met eylemek, öteki dünyada da zulüm olmak korku
su vardır.
Sen bil ki, yemekten yapılan bir şeyi yine yemek
ten yapılan bir şeye karşılık satmak, hatta eşit de ol
salar caiz değildir. Böylece bir şeyi ki, buğdaydan
yapsalar, o şeyi un gibi, ekmek gibi, hamur gibi o buğ
day mamulüne satmak caiz değildir. Hatta üzümü
sirkeye, pekmeze satmak caiz değildir. Yaş üzümü
yaş üzüme, yaş hurmayı yaş hurmaya karşılık satmak
da caiz değildir. Ama üzüm kurur, hurma kurur, yaş
lığı, tazeliği geçerse o zaman caizdir.
Bu yolda uzun uzadıya söylenecek çok söz vardır.
Lakin söylediklerimizin bu kadarı öğrenilmesi vacib
olanıdır. Bu hususlarda çok sakınmak gerektir. Ta ki,
bir bilmediğin şeyle karşılaşırsan bilmediğini bilip
bilen kişilerden sormalısın. Bunu öğrendikten sonra
ona göre amel etmek de farzdır. Yoksa insan ansızın
harama düşer. Bilmemekle mazur sayılmaz. Zira din
bilgisini öğrenmek farzdır.
179
Selemle Satış
Selem bir malı, vakti gelmeden bedelini verip sa
tın almaktır. Selemle satışta on şart vardır. Ve bu
şartlara uymak gerektir.
1. Şart: Sözleşme vaktinde bir kimse bir kimseye:
Bu altını yahut bu elbiseyi veya başka bir şeyi sana
bir yük buğdaya selem veriyorum! Der. Ancak buğda
yın sıfatlarını "şudur, şudur" diyerek açıklar. Bu sıfat
ların meydana gelmesi için mümkün olan vasıflar ol
malıdır. Zaten maksat da bu sıfattadır. Buna göz yu
mulmamalı. Hesaba gelmeyen şeyler de olmamalıdır.
Bu temel sıfatların tam olarak zikredilmesi gerekir.
Ta ki her şey bilinmeli, ileride kavgaya mahal kalma
malıdır. Öteki kişi de: Kabul ettim! Demelidir. Ama
selem sözünün yerine: Satın aldım! Bana verdiğin
mal da şu sıfatta, bu sıfatta olmalıdır! Der.
2. Şart: Satışta verilen malın satışını yapan kişi,
fazla fazla, ölçüsüz, tartısız vermemeli. Ağırlığını, ha
fifliğini, ne kadar olduğunu bilip vermelidir.
Ta ki, selemi bozup verdiği malı geri almak isterse,
o zaman önceden verdiği mal bilinmelidir.
3. Şart: Pazarlık yapılan yerde veya mecliste ora
dan ayrılmadan önce malın bedeli teslim edilmeli,
ödenmiş olmalıdır. Eğer bedelin teslimi sonraya ka
lırsa, selem bozulmuş olur.
4. Şart: Bir şeyi selem verip satın alınan malın da
sıfatı, vasıfları bilinmelidir. Mesela, hububat gibi ta
neli, pamuk, yün, ibrişim gibi, süt, et, hayvan gibi şey
lerin vasfı ve hali bilinmelidir. Ama bir şey ki, bazı
şeylerle karıştırılmış, yoğrulmuş, macun haline
180
TiCARET ADABI
getirilmiş şeylerden olursa ve o kanşık şeylerin mik

tan bilinmez üstün misk gibi, yahut birkaç şeyden
terkip olunmuş şeyler gibi, ya da fazla işlenmiş yay
gibi yaşmak, çizme, parlatılmış ok gibi bunlann hep
sinde selem batıldır. Çünkü bunların sıfatlarının açık,
seçik ve tamamen açıklanması mümkün değildir. Ek
meğe gelince: Tuz ve su ile kanşmış olsa da ekmekte
selem caizdir. Tuzun, pişirmekliğin, yani bu tür şey
lerin miktan hesaba gelir şeyler değildir. Onların bi
linmemesi de zarar vermez.
5. Şart: Malın bedeli vadeye bağlanmış, yani mal,
sonradan bedeli ödenmek üzere satılmış olursa, bu,
belirtilmelidir. Mesela: Harman zamanına dek! Denil
memelidir. Çünkü bu zaman kararlı bir vakit değildir.
Eğer, "Nevruza dek!" Denirse ve Nevruz biliniyorsa,
yahut "Cemaziyele dek" diye şart konursa bu sahih
ve caiz olur. Bu da cemaziyel evvel diye yorumlanır.
6. Şart: Bir şeyi selem verince ve vade tamam oldu
ğu zaman, o şey o vakitte ele geçecek nesne olmalıdır.
Vade tamam olduğu zaman bir meyvenin yetişmemesi
selemle satışı batıl kılar. Eğer vade zamanına kadar,
meyvenin yetişmesi ihtimali çoğalırsa selem dürüst
olur. Eğer meyvenin yetişmesi, kemale ermesi bir haf
ta sonra olacaksa, istenirse mühlet verilir, istenirse
bağlantı selemi bozulur. Ve verilen mal geri alınır.
7. Şart: Selemi kabul eden kişi vereceği şeyleri
hangi yerde, nerede teslim edeceğini belirtmelidir.
Şehirde mi teslim edecektir, yahut köyde mi verecek
tir, bunlar bilinmeli. Sonra ara açılması, ihtilaf ve
düşmanlık ihtimali olacak şeyler tarif edilmelidir.
181
8. Şart: Selemde, hiçbir belirli şeye işaret edil

memelidir. Mesela: "Bu bağın üzümü, bu toprağın
buğdayı" denilmemelidir. Çünkü bu türlü selem
batıldır.
9. Şart: Şehdane inci gibi değerinin bilinmesi çok
zor olan bir şeye selem vermemelidir. Çünkü onun
eşi bulunmaz veyahut güzel bir cariyeye veya buna
benzer şeye de selem verilmemeli.
10. Şart: Yiyecek içecek maddesine selem verilme
meli. Malın bahası için arpa, buğday gibi ve bunlara
benzer ne varsa selem olarak verilemez.
Kira
Kiranın iki rüknü vardır: Birisi ücrettir. Birisi de
menfaattir. Ama icareyi akdeden kimselerin gerekli
ği ve icare sözleşmesinin akdinde icap ve kabul lazım
olduğu, yani: kareye aldım, icareye verdim! diye söz
leşmesi bey'de (alım-satımda) olduğu gibidir.
ücret:
Ücret belirli olmalıdır. Eğer bir ev, tamirine karşı
lık kiraya verilirse icare batıl olur. Çünkü tamir işi
belli değildir. Kasabı koyunun derisine icareye tut
mak, değirmenciyi önündeki unun kepeğine ya da bir
miktar una icareye tutmak batıldır. Bir şeyin ürünü
eğer ücretle tutulan kişinin işlediği işle meydana ge
liyorsa, o ürünün o kimseye ücret tutulması caiz de
ğildir. Bu dükkanı ayda bir altına icareye verdim! De
mek batıldır. Çünkü icarenin müddeti belli değildir.
182
TiCARET ADABI
İcare anlaşılsın diye: Bir yıl, iki yıl! Denilmesi ve süre

belirtilmelidir.
Menfaat:
Ey aziz! Sen bil ki, icarede meydana gelen menfaat
belli olmalı, bilinmeli. O icarede zahmet çekilmeli ve
icarede yerine vekil dikmek kabil olmalı. Böyle bir
icareye cevaz vardır.
İcarda 5 şartı gözetmek gerektir:
Birinci Şart: İşlenen işin değeri, itibarı olmalıdır.
O işte zahmet çekilmelidir. Dükkanını süslemek için
bir kimsenin yiyeceğini kiralamak, üstündeki elbise
yi kurutmak için ağaç kiralamak, koklamak için elma
ağacı kiralamak, bunlardan başka daha benzeri neler
varsa bunları kiralamanın hepsi batıldır. Çünkü bu
işlerin değeri, itibarı, tek buğday tanesinin kıymeti
kadar yoktur. Eğer sözü sohbeti yerinde, hürmet ve
izzeti olan bir tüccar aracı olursa ve bir sözü ile pa
zarlık olursa o tüccara birkaç söz söylesin ve pazarlı
ğı kolaylaştırsın diye bir ücret vermek şart değilse bu
pazarlık batıl olur. Ve verilen ücret de aracıya haram
olur. Çünkü bu işte hiçbir zahmet ve yorgunluk yok
tur. Ama aracı ve tellalın aldığı şu zamanda helal olur
ki, çok söz söyler, malı satarken çok gidip gelir. Zah
met çeker ve çektiği zahmetin zaruri karşılığını al
ması vacip olur. Ama o tellalların adet ettiği onda bi
rini almak, o ücretin miktarı belli olmadığı ve malın
değeri ile çektiği emek ve zahmet arasında bir nisbet
de bulunmadığı için böyle alınan ücret haramdır.
183
Böylece aracıların ve tellalların bu yolda topladıkları

malların hepsi haramdır.
Ama tellal bu günahtan iki şekilde kurtulur:
1- Tellal, kendisine verilen şeyi almalı, çektiği zah
mete ve sattığı malın değerine ve miktarına bakma
malıdır.
2- Tellal malı satmazdan önce, mal sahibine "Bu
malı satarım, ama şu kadar akçe alırım" demeli, satı
cı da buna razı olmalıdır. Her halde "Malın bedelinin
onda birini isterim" dememeli. Çünkü mal ne kadar
satılacaktır, miktarı ne tutacaktır, belli olmamıştır.
Eğer böyle bir iş yapılırsa icare batıl olur. Çekilen
zahmetin değerinden fazla bir şey vermek ve almak
lazım olur.
İkinci Şart: Menfaat, kiralanan şeyin kendisi ol
mamalıdır. Yani icareden maksat, para vererek tuttu
ğun kişiye bir iş yaptırmak ve ondan bir kazanç elde
etmektir.
Bir kişi, eğer bir bahçeyi, bir bağ veya bostanı
meyvesini götürmek için veya bir ineği sütünü almak
için kiralarsa, masrafını taahhüt ederek ineğin ve sü
tün yarısını almak üzere kiralarsa, bütün bunlar
batıldır. Eğer, çocuk emzirmek için bir kadın icareye
tutulsa bu caizdir. Çünkü asıl maksat çocuktur, onu
korumak, gözetmektir. Bir yazıcının harcadığı mü
rekkep ve terzinin ibrişimi, ipliği gibi miktarı az şey
ler ise amele tabidir.
Üçüncü Şart: Bir kişi öyle bir iş için icareye tutul
malı ki, o işin teslimi mümkün olabilsin, hem de helal
bir amel olsun. Zayıf bir kimseyi yapamayacağı bir
184
TiCARET ADABI
işe almak, dilsiz kişiyi öğretmen tutmak batıldır. Caiz

değildir. Eğer aybaşı (hayız) görmekte bulunan bir
kadın mescidi temizlemek, süpürmek için kiralansa,
bu kiralayış batıl olur. Çünkü aybaşı halinde olan bir
kadının mescide girmesi haramdır.
Eğer bir kişi: Sağlam bir dişi çekmek için, Şeriatın
izni olmadan sağlam bir (kol, kulak) uzvu kesmek
için, bir yavrucağın küpe yerini açmak gibi işler için
icareye tutulsa bu kiralayış da batıldır. Çünkü bu gibi
işlerin hepsi haramdır.
Ve yine bunlar gibi kurnaz kişilerin, kabadayıların
kollarına, ellerinin üstüne iğne ile nakışlar, resimler
yapıp siyah siyah düğümler meydana getiren kişile
rin işleri haramdır. Erkeklere ipek takke, ipek elbise
diken terzilerin aldığı ücret de haramdır. Bu gibi kişi
ler kiraya tutulsalar ücretleri de batıldır.
Eğer bir kişi, ip üstünde cambazlık öğretsin diye
kiralansa bu da öncekiler gibi haramdır. Oyuna bak
mak, oyunu seyretmek de haramdır. Bir kimse bu
oyunu oynarsa kendisini ölüm yoluna atmış olur.
Böyle bir ölüm oyununa bakan, onu seyreden kişiler
de cambazlık yapan kişinin kanına, ölümüne ortak
olur. Çünkü halk eğer onun oyunlarına bakmasaydı,
o cambaz da kendisini bu türlü tehlikelere atmazdı.
Bir kimse ip üstüne gerilen krişte oynayana ve bu
nun gibi tehlikeli ve faydasız işlere bir şey, bir ücret
verse asi olur. Yine bunlar gibi maskaralık yapanlara,
sazendelik eyleyenlere, sağu sağıcılara (şarkıcılık
edenlere) ve şairlik eyleyip bir kimseyi kötüleyene,
hicvedene bir şey vermek haramdır. Kadı efendinin
185
hüküm vermesi ve tanığın tanıklık etmesi karşılığın

da bir şey almalan, ücret istemeleri haramdır. Ama
kadı efendinin ilam ve sicil yazması, deftere geçirme
si ve bu yazının ücretini alması, caizdir. Çünkü sicil
yazılması, kendi üstüne farz değildir. Ama başka
kimseleri sicil yazmaktan men etmemesi de şarttır.
Eğer başkalanm engelleyip yalnız kendisi yazmaya
kalkarsa ve yazacağı sicili bir saatte yazmak müm
kün iken on altın veya on akçe karşılık isterse, bu ha
ramdır. Ama başka kişiyi men etmeyip: "Eğer bu sici
li ben yazarsam, on altın yazma ücreti alının!" Derse
bu, o zaman caiz olur. Fakat, sicili başka biri yazıp da
kendisi imzalayacaksa hiçbir ücret istemeyip: "İmza
atmak bana vacip değildir!" derse, bu da, ona haram
dır. Çünkü doğru olan şey, eğer halkın hakkı o imza
ile muhkem olacaksa bu da ona vaciptir. Eğer vacip
değil derse, bunun karşılığı bir avuç kadar buğday ta
nesi değerinde olur ki, onun da bir değeri yoktur.
Ama kadı vekili olan kişinin aldığı ücret helaldir.
Yalnız şu şartla: Bir kişinin vekilliğini eylemeli ki, o
kişi ehl-i haktan olmalı, vekil de onun ehl-i haktan ol
duğunu bilmelidir. Ya da battl kişi olduğunu bilme
meli. Vekil bu şartlar içinde yalan söylememeli. Ve
hem de bu şartlar içinde vekalet ödevini alan kişi ya
lan söylememeli, sG.ret-i haktan görünüp hile, oyun
etmemeli. Sahtekarlıkta bulunmamalı, bir kimsenin
hakkını örtbas etmeğe kalkmamalıdır. Aksine batıl
olan kusuru, ayıbı yok etmeği bilmelidir. Hak ortaya
çıkınca hakka razı olmalı ve susmalıdır. Bir şeyi söy
lemekle hakkm battı olacağını bilirse onu inkar eyle
mek caizdir.
186
TiCARET ADABI
Bir aracı, iki kişi arasında aracılık yaparsa onun

iki taraftan da aracılık ücreti alması caiz değildir.
Çünkü bir davada iki tarafın da yararını gözetmek
mümkün olmaz. Ama bir taraf için çalışır, zahmet
çekerse zahmet değeri de çok olursa o zaman ücret
alması helal olur. Şu şartla ki, yalan söylememeli.
Çünkü yalan söylemek haramdır. Sahtekarlıkta, hi
lede bulunmamalıdır. Bir şey hak olunca iki taraftan
da gizlenmemelidir. Ve her birine bir iç korkusu
vermemelidir. Çünkü bu korku sebebiyle iki taraf da
barışmaya rağbet, istek göstermiş olabilirler ki,
eğer halin gerçeğini bilmiş olsalardı belki de iki ta
raf barışmazlardı. Bu şartlarla olan aracılıkta galip
budur ki, aracılık batıla meyletmekten, zulüm yapıl
masından, yalan söylemekten ve hile, sahtekarlık
tan uzak kalmaz ve aracı olanın aldığı ücret de ha
ramdır. Eğer aracı hakkın hangi tarafta olduğunu
bilirse onun, hak sahibi kimseyi hile ile az bir hak
karşılığında barışa razı etmesi caiz değildir. Ama
eğer hasmın zulmettiği bilinirse, aracı da o kişiye
hile ile korku verirse ve böylece onu zulmünden
vazgeçirtmek isterse buna izin, ruhsat vardır.
Bir kimsenin Müslümanlığı çok üstün ise dili ile ik
rar ettiği her sözün hesabını yarın ahirette vermesi
gerektiğine inanır. Bilir ki, yarın ona: "Niçin söyle
din? Ne kasıtla, hangi niyetle söyledin? Doğru mu
söyledin? Sözlerin haklı mıydı? Yoksa batıl mıydı?"
diye sorulacaktır.
İşte bunları düşünen kişinin, aracılık ve dava ve
killiği yapmak işi elinden gelmez. Eğer bir kimsenin
maslahatını görmeğe varan kişi, büyüklerin, ulu
187
kişilerin yanma şefaate gidince ve eğer zahmet de çe

kerse aldığı ücret helal olur. Şu şartla ki, ettiği şefaat
te işlediği iş zor ve müşkül olmalıdır. Makamının ve
ya şerefinin karşılığı olmamalıdır. Hem bir kişi için
şefaat etmeli ki, iyi huyda olmalı. Eğer zalime yardım
eyleyip şefaatte bulunsa yahut bir zalime yardım için
şefaat edilse veya haram akçe karşılığında söylense,
yahut da şehadette hakkı gizlemek için şefaatte bu
lunsa veya başka bir haram maksat için şefaat etse,
bu türlü şefaatte bulunan kişi asi olur ve aldığı ücret
de haramdır.
Bütün bu hükümler, geçen icare kısmında zikro
lundu, hepsinin bilinmesi vaciptir. Çünkü icareye ve
renler de, alan kişiler de bu türlü caiz olmayan şey
lerde asi olurlar. Bunlar uzun uzadıya anlatılabilir.
Ama bu kadarlık bilgi halk için yeterlidir. Nerede
şüphe vardır, nerede ihtiyat gerekir, bunu bilmek ge
rekir.
Dördüncü Şart: kareye, kiraya tutulan iş, icare
ye tutulan kimsenin kendi üzerine vacip olmayan iş
olmalıdır. Hem de o işte naip (vekil) tutmak caiz ol
mamalıdır. Mesela bir mücahidi gaza için ücretle
tutmak caiz değildir. "Bir kişiye bir başka kişinin
adına oruç tutsun, namaz kılsın" diye ücret vermek
caiz değildir.
Hac eylemek için ücret vermek şu şartla caizdir:
Hacı namzedi kötürüm ise, sağlık umudu yoksa, ken
di yerine ücretli kimseyi gönderebilir. Kur'an öğret
mek için belirli bir bilgi belletmek için bir kişiyi ica
reye tutmak, kiralamak caizdir.
188
TiCARET ADABI
Makbere (mezar) kazmak işinde, cenaze götür

mekte, ölü yollanmasında icare ile adam tutmak caiz
dir. Ama teravih namazını kıldırmaya imamlık ve
müezzinlik için: "kareye cevaz var mı, yok mu?" diye
din bilginleri arasında ihtilaf vardır. Sahih olan şudur
ki, bu, haram değildir. Çünkü onlara verilecek ücret,
imamın ve müezzinin vakit gözetmelerinden ötürü
ve mescitte bulunmasından dolayı çektikleri zahmet
karşılığıdır. Lakin gerek kerahatten, gerekse şüphe
den uzak şeyler değildir.
Beşinci Şart: karede yapılan iş bilinmelidir. Me
sela bir davarı kiralayan kişinin o hayvanı görmesi,
kiraya verenin de hayvanına ne kadar yük vurulaca
ğını, ona kimin bineceğini bilmeleri gerekir. Hayvan
toprağı sürecekse ne kadar yer sürecektir, yol ala
caksa ne kadar yol alacaktır, bunlar belirtilmelidir.
Bu gibi hususlarda ancak meşhur bir gelenek varsa
onunla yetinilmelidir.
Eğer icare ile bir yer, bir toprak alınsa, ne ekilmesi
gerekir, bu da konuşulmalıdır. Çünkü mesela darının
ekim zararı, buğdaydan daha fazladır. Ama adet üzere
bu biliniyorsa bu bilgiler yeterlidir. Bütün icarelerin
hali böyledir, icarenin temeli ve binası arada kavga gü
rültünün kalkması için, ilim üzerine kurulur. Eğer her
icare bilgisizlikle kurulursa ve şartlar bilinmezse öyle
bir icareden düşmanlık doğar, iş bağlantısı batıl olur.
Mudarebe
Bir yandan sermaye, bir yandan emek konulan bir
ortaklıktır. Yani bir kişi başka bir kişiye para verir, o
189
da bu parayı işletir, sonra karında ortak olurlar. Ki

buna Kırad veya Mudarebe denilir. Bu ortaklık şöyle
olur: Bir kişi bir kişiye: "Al şu parayı, şunu işlet! Ka
rında ortak olalım!" der.
Bu şekilde sözleşme yaparlar. Ortak olurlar. Bu
türlü sözleşmenin, ticari bağlantısının üç rüknü var
dır:
Birinci Rükün: Sermayedir. Sermayenin nakit ol
ması gerektir. Nakit haline getirilmemiş altın, gümüş
veya eşya, mal sermaye verilirse ortaklık kurulmaz.
Bunların satışı zordur. Sermayenin ağırlığı bilinmeli
dir. Bu türlü ortalıkta sermaye sahibi ortak aldığı ki
şiye malı teslim etmelidir. Eğer sermaye sahibi satı
lacak malı elinde tutmak isterse bu şart ile ortaklık
caiz olmaz.
İkinci Rükün: Ortaklığın kazancı, kardır ki, serma
ye sahibi ortak kıldığı kişiye kazancı, karı bildirmeli
dir. Mesela: "Karın yarısı veya karın üçte biri senin
olsun!" demelidir.
Eğer "kardan şu kadar senin, şu kadar lira benim
olsun, kalanını da paylaşırız" diye şart koyarsa bu ti
caret batıl olur.
Üçüncü Rükün: İşyeri, iş mahallidir. Yapılacak işin
alışverişle, ticaretle, amelle olması şarttır. Ve iş
alım-satım cinsinden olmalıdır. San'at cinsinden ol
mamalıdır. Mesela buğdayı aşçı bir kişiye verip: "Ye
mek yap, aşçılık et! Kazanç yarı yarıya olsun!" dese,
bu, batıl olur. Ve keteni eğiriciye verip: "Kazancı yarı
yarıya olsun" dese bu da batıldır. Şayet, yine sermaye
sahibi: "Filanca kişiden başkasına mal satma!" dese,
190
TiCARET ADABI
veya: "Filanca kişiden başka kimseden mal alma!"

dese bu şartlarla ortaklık batıl olur. Ve bir şey bu tür
lü ticareti kısıtlarsa, ona darlık verirse anlaşmalara
bu türlü şartlar koymak caiz olmaz. Bir ortaklık ku
ruluşu şöyle olur: Mal sahibi: Bu malı sana verdim,
ama ticaret yapmak şartı ile veriyorum. Edeceğin ka
zanç yarı yarıya olacaktır, der. Ortağı da: "Şartını ka
bul ettim!" der. Böylece aralarında bir bağlantı yapı
lır. Artık iş yapacak olan kişi, sermaye sahibinin orta
ğı olarak almakta da, satmakta da onun vekili olmuş
olur. Eğer sermaye sahibi ortağı ile işi bozmak istese
bozabilir. İşi yapan da o zaman anlaşmayı bozmaya
gider. Eğer mal bütün nakit haline gelmişse ve kar da
olmuşsa yalnız kar eşitlik üzere paylaşılır. Eğer mal
eldeyse ve kar yoksa mal, sermaye sahibine teslim
edilir, işi yapan ortağın mal satıp paraya çevirmesi
vacip olmaz. Eğer: "Malı veya kumaşı satayım da pa
rasını sana vereyim!" dese sermaye sahibini buna or
tağına yasaklaması caizdir.
Meğer bir müşteri bulup da kazanç ile satarsa, o
zaman sermaye sahibi de o malın satışını engelleye
mez. Ancak iş ortağı, elde mal olup da karla satmak
ihtimali varsa, o malı satması vaciptir. Satış sermaye
cinsi nakille yapılmalıdır. Başka cins para ile satıla
maz. Malın sermaye kadarı nakit haline gelince kala
nını da aralarında pay ederler. Kalan malı satmak, sa
tış işleriyle uğraşan ortağın üstüne vacip olmaz.
Ortaklık üzerinden bir yıl geçerse mal sahibi, ma
lının zekatını vermek için malının değerini bilmek
zorundadır. Ortağının zekatını da ortaya koyan ortak
verir. İşi yapan ortak, sermaye sahibinin izni
191
olmadan yola çıkamaz. Yol hazırlığı yapamaz. Eğer

mal sahibinin izniyle yolculuğa çıkarsa yol masrafları
sermayeden yapılır. Nitekim ölçmek, tartmak, nakli
ye masrafları, dükkan kirası, sermaye üzerinden
olur. Yolculuktan geri dönülünce sermayeden alman
yol eşyası, matra gibi şeyler yine sayılıp sermayeye
eklenir, mal sahibine geri verilir.
Şirket Akdi
Bu, şirket (ortaklık) sözleşmesidir ki, mal şirket
üzerine yapılmıştır. İki ortak birbirine malda tasar
ruf etmeğe izin verirler. Eğer ortaya koydukları
malları eşitse kazancı, karları da yarı yarıya olur.
Eğer bu mallar eşit değilse karları da ona göre olur.
Şartları değiştirmek caiz değildir. Eğer işi birisi gör
mek dilerse bu vakit şartı değiştirmek caizdir. Çün
kü işi idare edene çalışması sebebiyle kar şartlarını
artırırlar. Bu cins şirkette (mudarebe) ortaklığı
meydana gelmiş olur.
Fakat üç ortaklık (şirket) daha vardır ki, üçü de
batıl oldukları halde halk arasında adet haline getiril
miştir:
1- Biri taşıyıcıların, hamalların ve sanat ehlinin
şirketidir ki, her ne kazanırlarsa aralarında müşterek
olmasını şart koşarlar. Bu cins ortaklık batıldır. Çün
kü her kişinin kazancı kendi emeğine göredir.
2- Ötekisi de müfavaza şirketidir. Yani eşitlik iş
birliğidir. Bu şirket iki kişi arasında olur. Ve: "Her ne
kazanç olursa hepsi ortaya konulacaktır. Zarar ve
192
TiCARET ADABI
kazanç ortaklaşa olsun!" Derler. Fakat bu türlü şirket

de batıldır.
3- Üçüncüsü de şudur: İki kişiden birinin malı or
taya konur. Ötekinin de cemiyet içinde şerefi, yüceli
ği olur. Mal sahibinin kendisi işi yönetir. O ne mua
mele yapar, ne iş işlerse, o şerefli ortağı, sözü ve ha
reketi ile ortağına yardım eder. Malını sattırır. Böyle
ce ortaya çıkan karı, kazancı da ortaklaşa paylaşırlar.
Ama bu da batıl bir şirkettir.
İş yapma, ticaret etme, alışveriş bilgisinden bu ka
darını bilmek vacipdir. Çünkü bu kadarı ihtiyaca ye
terlidir. Bazı şeyler bunların dışında vaki olursa da
pek azdır. Şayet bu söylediğimiz kadarı bilinmezse
ve zor bir iş ortaya çıkarsa sorulabilir, öğrenilebilir
Ama, bu kadarını bilmemekten de harama düşülür.
Bu haram iş, işleyişte fark edilemeyebilir. Sonra da
cehalet özrü kabul edilmez.
Alışveriş Muamelesinde insaflı ve Adil Olmak

Ey aziz, bil ki, buraya kadar açıkladığımız alışveriş
muamelesinin sahih olmasının şartlarıdır. Fakat bir
çok muamele vardır ki, biz ona: "sahihtir" diye fetva
veririz. Ama o ticareti yapan kişi, Allahu Teala'nın la
netine boğulur. Bunlar öyle ticaret muameleleridir
ki, onlarda müslümanların zarara ve zahmete uğra
ması tehlikesi vardır. Bu türlü ticaret de verdiği zara
rın nevine göre iki kısımdır: Birincisi hususidir. İkin
cisi umumidir.
Zararı umuma ait olan ticaret, yani müslüman hal
ka zararı olan alışveriş iki türlüdür:
193
Birincisi İhtikar'dır. İhtikarı yapana karaborsacı

denir. Karaborsacılar yiyecek ve içecek gibi ihtiyaç
maddelerini ucuz alırlar. Biriktirip pahalıya satarlar.
Karaborsacı mel'undur. Yani ihtikarda bulunan kişi,
Allahu Teala'nın lanetine batar. Pahalılaşan şey,
ucuzken fiyatı yükseltilen şeydir. Resul (sallallahu aley
hi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Bir kimse pahalılaş
ması için malını kırk gün saklasa, Al/ahu Teala ondan
uzaklaşır. O kişi de Al/ahu Tea/a'dan uzak kalır". Ve yi
ne Rasulullah Efendimiz buyurur ki: "Her kim bir mal
alıp bir şehre iletse, o vaktin malını ona göre satsa o
malı sadaka vermiş gibi olur." Bir rivayete göre de:
"Bir köle azat etmiş gibi olur." Zararı bütün halka ge
çen karaborsa zulmü için yine Resul (aleyhisselam)
şöyle buyurmuştur: "Bir kimse, yiyecekleri kırk gün
sakladıktan sonra, sadaka olarak verse, yine de bu ve
riş karaborsa günahının ke_ffareti olamaz." Hazret-i
Ali'ye: "Filan kişi mal saklayıcıdır ve onun fiyatının
artmasını beklemektedir" dediler, O da: "O malı yakı
nız!" diye buyurdu.
İleri gelenlerden birisi, malını kendi vekili ile sat
mak için onu Vasıt şehrinden Basra şehrine gönder
di. Vekil, Basra'ya gidince malın değerini çok ucuz
buldu. Bir hafta sabreyleyip bekledi. Sonra, Basra'ya
vardığı zamankinden daha yüksek bir fiyat bulunca
eldeki malı yüksek bedelle sattı. Malın sahibine: "Bir
hafta bekledim. Malınızı daha fazla bir fiyatla sat
tım!" diye bir mektup yazıp durumu bildirdi. Mal sa
hibi de ona Vasıt şehrinden şu cevabı yazdı: "Biraz
kazançla ve din selameti ile kanaat etmiş, yetinmiş
tik. Senin bizim dinimizi yüksek pahaya satman bize
194
TiCARET ADABI
gerekmezdi. Madem ki bu günahı işledin, büyük bir

cinayet işlenmiş oldu. Bu günahın keffareti için bu
malın hepsini sadaka olarak vermek gerekir. Yoksa
bu günahın uğursuzluğundan kurtulmamak korkusu
vardır" dedi.
Ey aziz kişi! Sen bil ki, mal saklamanın haram ol
masının sebebi, halkın ondan zarar görmesinden, sı
kıntı çekmesinden ötürüdür. Çünkü insanın dünyada
canlı kalabilmesine sebep olan yiyeceklerdir, besin
dir. Yenilecek şeyler satılacak olursa bütün halka onu
satmak helal olur. Ve o satılan şeyde bütün bir halkın
alakası vardır. Çünkü o malı halktan bir kişi alıp sak
la- sa, başkalarının elini o mala değdirtmese tıpkı Al
lahu Teala'nm bir kimseye mubah kıldığı suyu sakla
mak, hapseylemek gibi olur ki, o kimsenin dileği, su
suz kalan halka üstün baha ile o suyu satmaktır. Bu
anlattığımız günah, malı saklayıp fazlasına satmak
niyeti ile satın almanın günahıdır.
Ama çiftçinin malı kendi ektiğinden gelmişse, o
ekin yalnız kendisinindir, ona mahsustur. O malı is
terse saklar, isterse satar. Ve mutlaka satması da çift
çinin üstüne vacip değildir. Lakin satışını geciktirme
mesi öncelik taşır. Eğer çiftçinin, ekincinin gönlünde
hububatını pahalı satmanın meyli, isteği varsa işte
bu mezmumdur, kötüdür, iyi bir hareket değildir.
Ey aziz kişi! Sen bil ki, insana derman olan şeyle
rin -ki onlar gıdadır, besindir- dışında halkın ihtiya
cı olmayan şeyleri alıp saklamak haram değildir.
Ancak besin, gıda olan ve kuvvet yerine geçen ilaç
ları alıp saklamak haramdır. Ama gıdaya yakın olan
195
et, yağ ve bunlara benzer ne varsa, bu gibi madde

lerde, din bilginleri arasında ihtilaf vardır. Gerçek
olan şudur ki, etin, yağın ve bunlara benzer şeylerin
alınıp satılması haram değildir. Fakat pahalılaşması
için saklanması, mekruhluktan da uzak değildir.
Çünkü bunlar, daimi yiyecek maddeleri gibi her an
lüzumlu değildirler.
Yiyecek maddelerinin stok yapılmasının haram ol
ması, ancak bunların azaldığı ve sıkıntı çekildiği za
mana mahsustur. Her zaman kolayca bulunabilecek
şeyleri saklamak haram değildir. Çünkü böyle yap
mada bir zarar yoktur. Din bilginlerinden kimileri:
Böyle zamanlarda da ihtikar haramdır! Demişlerdir.
Sahih olan şey bunun mekruh olmasıdır. Çünkü müs
lüman halkın sıkıntıya düşmesini beklemek hem
mezmum, çirkin, hem de mekruhtur. Yine eskiler
arasındaki din bilginleri, o eski mü'min- ler, iki türlü
ticareti mezmum, mekruh görmüşlerdir. Bunlardan
biri yiyecek satmak, diğeri de kefen satışıdır. Çünkü
bu satışları yapmakta insanların sıkıntıya, zahmete
uğramalarını ve onların ölmelerini beklemek vardır.
İki türlü san'at da mekruh görülmüştür ki, biri ku
yumculuk, öbürü de kasaplıktır. Çünkü kuyumcu,
dünya süsleri yapmakla uğraşır, kasap ise, hayvan
boğazlamakla kalbi katılaşır.
İkincisi Kalp Para Sürmek'dir. Zararı umuma ait
olan ikinci ticaret nevi, alışveriş alanına kalp para
sürmektir. Bu, bütün halka zahmet veren şeylerden
dir. Kalp para alan kişi onun işe yaramadığını bilmez
se kendisine zulmedilmiş olur. Eğer bilip de alırsa ve
başka birisine verirse ihtimaldir ki, o da o kişiye
196
TiCARET ADABI
zulmetmiş olur. Böylece kalp para nice zaman elden

ele dolaşır ve o paranın elden ele dolaşmasına sebep
olan ve ilk piyasaya süren kişi boyu kadar günaha gi
rer. Bundan ötürü şu rivayet ileri sürülmüştür: Aziz
kişilerden birisi (Allah ona rahmet eylesin) şöyle de
miştir: "Halka kalp akçayı vermek, yüz dirhem akça
çalmaktan daha kötüdür. Çünkü hırsızlığın günahı
bir malın çalındığı andadır. Kalp para sürmenin gü
nahı ise, öldükten sonra da sürüp gider. Bahtsız olan
kişi şudur ki, öldükten sonra da günahı kendisinden
eksilmez. Özünde baki kalır. O kişi helak olur, günahı
helak olmaz. Yüz yıl, ikiyüz yıl kabrinde ona azap
ederler. Ve o bu azabı belki haşre kadar çeker durur.
Çünkü o kişi kalp parayı ilk önce harcamış, can yak
mıştı. Başkasının harcamasına sebep olmuştu. Şu
halde kalp altın ve gümüş hakkında dört hüküm var
dır ki, bilinmesi vaciptir:
1- Eğer bir kimsenin eline kalp para geçerse, onu
kuyuya atmak gerektir. Bir kişiye verip de: "Bu kalp
paradır" dememeli. Çünkü o kişinin de, ihtimal ki, o
parayı verdiği kimse bir başkasına hilede bulunabi
lir.
2- Çarşı-pazar esnafı, bir paranın iyi mi, kötü mü
olduğunu, bunun ilmini bilmelidir. Ta ki, kalp akçayı
ayırabilmelidir. Bu, kalp akçayı ayırabilmesi içindir.
Yoksa sahte parayı bilmek kendisini o kalp paradan
korumak için değildir, yanlışlıkla başkalarına verme
mek içindir. Paranın özelliklerini bilmeyen esnaf,
elinden kalp akçe çıkarırsa asi olur. Bundan dolayı
bir işe mübtela olan kişinin, onun muamelesiyle ilgili
ilmini de bilip öğrenmesi vaciptir.
197
3- Kalp parayı borçlusundan kabul eden kişi,

Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in şu hadisine uyarak
niyetlenmelidir: "Al/ahu Teala'nm rahmeti o kişinin
üzerinedir ki, satışı kolaydır, satın alışı kolaydır, hü
küm vermesi kolay ve hüküm verdirilmesi kolaydır."
Böyle yapan ve bu hadise uyan kişi sevap işlemiş
olur. Ama sahte, kalp parayı alan kimse onu koşup
kuyunun içine atmalıdır. Eğer onu harcamak niyetin
de olursa harcaması caiz değildir.
4- Kalp akçe denilen para, içinde hiç altın ve gü
müş olmayan paradır. Ama altını veya gümüşü az
olan akçeyi kuyuya atmak caiz değildir. Eğer harca
nacak olursa iki şey de vacip olur:
a) Biri, paranın kalplığını saklamayıp sahte oldu
ğunu söylemek, gizlememektir.
b) Öteki vacip de şudur: Kalp para öyle bir kimse
ye verilmeli ki, onun, başkalarına hile etmeyeceği bi
linmeli, kendisi güvenilir kişi olmalı. Sahte akçeyi
verdiği kimsenin onu pervasız harcamayı mubah
gördüğünü bilirse ve verdiği kimseye kalp olduğunu
bildirmezse bu hal, şarap yapacağı bilinen bir kimse
ye üzüm satmaya benzer. Veya silahla eşkıyalık yapa
cağı, adam vura-cağı bilinen kişiye silah satmağı an
dırır. Bütün bunlar haramdır. Bu alışverişlerde emin
olmak zor olduğu için eskiler şöyle demişlerdir: "Gü
venilir, emniyet duyulan tüccar, çok ibadette bulu
nan kimseden daha faziletlidir."
Zararı hususi olan ticarete gelince: Öyle bir zu
lümdür ki, alışveriş yapılan kişiden başkasına geç
mez. Öyle bir muameledir ki, bu bir zulümdür ve
198
TiCARET ADABI
haramdır. Zarar zulüm yapılanın üzerinde kalır. Sö

zün kısası, şudur: Bir kimse bir şeyin kendi nefsine
yapılmasını caiz görmüyorsa, onu hiçbir müs- lüma
na yapmayı caiz görmemelidir. Zira bir kişi, bir müs
lümana bir şeyin yapılmasını reva görür de kendi öz
nefsine yapılmasını istemezse onun imanı doğru bir
iman olmaz. Böyle bir zulüm dört şekilde açıklanır:
1- Malını satan kişi, o malı olduğundan fazla öv
memeli, haddinden aşırı methedilmemelidir. Böyle
yapılmakla yalan söylenmiş, hile ve zulüm edilmiş
olur. Hatta malın, özelliği kadar bile övülmemelidir.
Çünkü alan kimse maldan anlayan biri ise bu övülme
boş, değersiz, abes bir övüş olur. Nitekim Hak Teala
Kur'an-ı Kerim'inde şöyle buyurur: "İnsanın telaffuz
ettiği her sözü yazan bir gözcü vardır." (Kaf: 18) Yani
Allahu Teala her söylenen sözden: "Onu niçin söyle
din?" diye sual etse gerektir. Boş yere söylenen sö
zün, Allahu Teala katında, özrü kabul edilmez. Ama
ant içmek, yemin etmek eğer yalan yere olursa büyük
günahlardan olur. Eğer bir aşağılık iş için Allahu
Teala'nın adını anmış olursa böyle küçük şeyler için
Allahu Teala'nın adını anmak saygısızlık, hürmetsiz
liktir. Nitekim haberde şöyle gelmiştir: "Yazıklar ol
sun o tüccara ki, "Hayır vallahi, evet vallahi, Allah'a
ant olsun ki öyle değildir, Allah'a ant içerim ki böyle
dir!" derler ve yazıklar olsun o sanat ehli kişilere ki:
'Yarın, öbür gün gel!" der dururlar.
2- Satış yaparken malın kusurlarından hiçbiri
müşteriden gizlenmeyip hepsini göstermek gerekir.
Eğer satılan bir kumaşın kusuru saklanacak olursa
saklayan kişi hainlik etmiş olur. Kendisine ticaret
199
işleri hakkında verilen öğütleri de dinlememiş olur.

Bunlar zalim ve asi kişilerdir. Bir kişi malının yalnız
iyi yanlarını müşteriye gösterirse hem zalim, hem hi
lekar olur. Bir gün Resul (sallallahu aleyhi ve sellem),
buğday satışı yapan bir kişinin yanından geçiyordu.
Elini buğday çuvalının içine soktu. Çuvaldaki buğda
yın alt tarafının yaş olduğunu gördü. Satıcıya: "Bu
yaşlık nedir?" diye sordu. Buğday sahibi: "Yağmur
değmiş olacak!" dedi. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
şöyle buyurdu: "Ya niçin nemli tarafı üste koymadın?
Onu görenler ona göre satın alırdı? Bir kimse hilecilik
ederse o bizden değildir."
Bir kişi bir gün yüz akçeye bir deve sattı. Oysa de
venin ayağında kusuru vardı. Sahabeden Va.ile bin
Eska o mecliste oturuyordu. Bazı işlerle uğraştığın
dan devenin kusurlarını göremedi ve söylemedi, son
radan gördü. Deveyi alan kişi oradan gitmişti, onun
ardından yetişti: "Aldığınız devenin ayağında bir ku
suru var!" dedi. O kişi de geri dönüp deveyi satan ki
şiden yüz akçeyi geri aldı. Deveci, Vaile'ye: "Niçin be
nim işimi bozdun?" diye söylendi. Va.ile bin Eska da:
Niçin mi? Şundan ötürü ki, biz her kişiye öğüt ver
mek ve doğruyu bildirmek için söz verdik. Rasulullah
Efendimizden işitmiştim ki, şöyle buyurmuştu: "Bir
şeyi satan kişinin, sattığının ayıp ve kusurunu sakla
ması helal değildir. O kusuru bilen kişi de onu söyle
mezse bu da helal değildir." Va.ile, sonra o kişiye şu
sözleri söyledi: Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) müslü
manlara öğüt vermemiz için, onları şefkat ile koru
mak, gözetmek için bize ant içilmiştir. Kusurları söy
lememek bu nasihati dinlememek olur. Ey aziz kişi!
200
TiCARET ADABI
Bu türlü iş, ticaret yapmak çok zordur. Büyük, zah

metli, sıkıntılı işlerdendir. Ama iki şeyle zorluklar ko
laylaşır.
Birincisi: Kusurlu mal satın alınmamalıdır. Ku
surlu olan malın kusurlarını da müşteriye söylemeyi
gönülden uzaklaştırmamalıdır. Eğer kendisine ku
surlu bir mal hile ile satılmış olsa ve bunu sonradan
duysa gönlünden: Bu ziyan madem ki benim başıma
geldi, başkasını da bu belaya uğratmayayım! Demeli
dir. Çünkü kendisine gelen zarar ve ziyandan ötürü
malı satan kişiye satın alan kişi lanet eder. Hiç kimse
başkasının lanetine kendisini uğratmamalıdır. Şu aslı
da iyi bilmeli ki, hile ile rızık artmaz. Aksine maldan
bereket gider. Hayır, mutluluk kalmaz. Bir mal, bir
şey ki, hilekarlıkla elde edilip toplanır, ona ansızın
bir felaket gelebilir, o malın yerinde hemen can yan
ması, günahlar ve zulüm kalır. Onun malı da sütüne
su katan kişinin haline döner ki, bir gün seller süt ve
ren ineğini alıp götürmüştü. Resul aleyhisselam şöy
le buyurmuştur: "Satıcı ile alıcı doğruya sadık kala
rak birbirlerine öğüt verirlerse alışverişleri bereket
bulur. Ama kusurları gizler, yalan söylerlerse ticaret
lerinin bereketi kalmaz." Yine bir hadis-i şerifte şöyle
buyurur: "Ticari muameleye hıyanet yol bulursa bere
ket elden gider. Bereketin manası da şudur: Bir kişi
olur ki, malı azdır. Ama özü saadetli, mutlu olur. Çok
kimseye de ondan rahatlık erişir. Hayrı, hasenatı, iyi
likleri çok olur. Bir kişi de olur ki, malı çoktur, ama o
mal onun helakine, ölümüne sebep olur. Gerek dünya
da, gerek ahirette hiç saadete erişemez." Bundan ötü
rü bir malın bereketi istenmelidir. Yoksa mal fazlası
201
istenmemelidir. Bereket doğrulukta, emin kişilikte

dir. Malın çokluğu bile yine doğruluktadır. Hainliği
ile şöhret kazanan kişiden de herkes kaçar, uzaklaşır.
İşin kolaylığının ikincisi de şudur: İnsan ömrünün
yüz yılı bile aşmayacağı düşünülmelidir. Fakat ahiret
ömrünün sonu yoktur. Öyleyse, bir kişi, ebedi yaşayı
şını, sonsuz ömrünü, birkaç günlük akçe biriktirmek
için ziyana sokmayı nasıl göze alır, bunu nasıl uygun
görür? Daima bu manalar o kişinin gönlünde yer tut
malıdır. Böylece hilekarlık, hainlik o gönülde görün
mez olur.
Ahmet bin Hanbel'e: "Elbisene gizli, görülmeyecek
yama yapmanın hükmü nedir?" diye sordular. O da:
"Doğru bir şey değildir. Ama onu giyecek kişi kendisi
ise yama yamamak caizdir. Satmak için yama yapıl
mamalıdır. Eğer hıyanet için yapılıyorsa, yamayan ki
şi asi olur. Aldığı akçe de haramdır."
3- Satış yapan kişi sattığı malın ölçü ve tartısında
hile yapmamalıdır. Hak Teala Mutaffıfin Sfıresi'nde
şöyle buyurur: "Vay o kişilere ki, verdikleri vakit eksik
tartarlar, aldıkları vakit de fazla tartarlar. Oysa in
sanlara verilmek için ölçtükleri veya tarttıkları vakit
eksiltir/er." (Mutaffıfin: 1-3) Eski günlerde yaşayan müs
lümanlarm yüce kişilerinin adeti şuydu: Onlar her al
dıkları şeyi yarım habbe eksik alırlardı. Verirken de
yarım habbe fazla verirlerdi. Ve şöyle derlerdi: Bu
yarım habbe fazlalık, bizimle cehennem arasında bir
perdedir. Doğru dürüst tartmamaktan korkarlardı.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) bir şey satın aldığı za
man: "İyi tart, ağır tart!" diye buyururdu.
202
TiCARET ADABI
Fudayl bin İyad oğlunu altın tartarken gördü. Ço

cuk altının süsleri içinde olan kirleri temizlemektey
di. Fudayl ona: "Oğlum!" dedi. "Senin, bu altını terazi
de ağır gelmesin diye temizlemen iki kez hacdan ve
iki kez umreden daha sevaplıdır."
4- Malın satış fiyatında hiç hile yapılmamalıdır. Ve
beldenin fiyatı da gizli tutulmamalıdır. Tabiinden bi
ri Basra'daydı. Kölesi, Horasan'ın Şuşter şehrinden
ona bir mektup yolladı. Mektupta: "Şekere bu yıl afet
geldi. Kıtlığa uğradı. Şeker pahalılaşacaktır. Halk
duymazdan önce şekeri çokça satın al" diye yazdı. O
tüccar da ziyadesiyle şeker satın aldı. Vakti gelince
sattı, 30.000 akçe kar etti. Biraz vakit geçince tüccar
kendi kendisine düşündü: "Ben müslümanlara zul
meyledim" dedi. Şekere afet erdiğini sakladım, hiç
kimseye bir şey söylemedim. Bu nasıl reva olur? Böy
lece o 30.000 akçeyi aldı. Şekeri kendisine satan kişi
nin yanına geldi. Bu parayı al, senindir! dedi. Şekerini
aldığı kişi: Neden? diye sordu. O da hikayeyi, olup bi
teni baştan sonuna kadar anlattı. Ona şekeri satan ki
şi: Bu para benimse sana helal ettim! Senin olsun! de
di. Akçe sahibi evine döndü. Akşam düşünceye daldı:
Belki o kişi benden utandığından ötürü bu parayı al
mamıştır! Ben ona zulmettim! dedi. Ertesi gün parayı
yine geri götürdü. O kişiye çok ısrarda bulundu: Bu
parayı benden al! dedi. O kişi de bu ısrara dayanama
dı, 30.000 akçenin hepsini aldı, kabul etti.
Ey aziz kişi! Sen bil ki bir kimsenin, malının nasıl
alındığını söylemesi, doğruyu bildirmesi gerektir.
Hiçbir hilede bulunmamalıdır. Eğer malı aldıktan
sonra kusuru, ayıbı ortaya çıkarsa müşteriye öylece
203
bildirmelidir. Eğer malı pahalı almış ve akrabası, hış

mı olan kimselere bir yardımda bulunmak için aldı
ğından daha ucuz fiyata satmış ise bunu olduğu gibi
bildirmelidir. Eğer aldığı mal ucuz olup sattığı za
manda mal pahalılaşmışsa müşteriye de öylece an
latmalıdır.
Bunu uzun uzadıya anlatma gerçekten sahifeler
alır. Pazar, çarşı ehli bu işlerde, bu gibi yollarda çok
hiyanette bulunurlar. Ama yaptıklarını hainlik bil
mezler. Bunu da bilmenin yolu şudur ki, bir kimse,
kendisine yapılması istenilmeyen bir şeyi başkasına
yapmayı caiz görmemelidir. Bu manada bir ticareti,
her tüccarın kendisine ölçü yapması gerektir. Çünkü
bir malın almış fiyatını söylemekle müşteri de o malı
aldığı zaman ucuza almış olduğunu sanır. Çünkü bilir
ki, malı satan kimse çalışmış, çabalamış o malı ucuza
almıştır. Ama malın alınışında hile olduğunu sezen
kişi ona razı olmaz. Bu hile ile satmak hiyanet olur.
Lütuf ve ihsan Sahibi Olmak

Ey aziz, sen bil ki, Hak Teala adaleti emrettiği gibi
ihsan etmeyi de emir buyurmuştur. Kuı'an-ı Ke
rim'de özellikle buyuruyor ki: ''Allah sana ihsan ettiği
gibi sen de ihsanda bulun." (Kasas: 77) Yine Allahu
Teala Kur'an-ı Kerim'inde şöyle buyurur: "Muhakkak
ki, Al/ahu Teala adalet ve ihsan eyleyin, diye emir bu
yurur." (Nahl: 90) Geçen üçüncü kısım, baştan başa ti
caret yapan kimse zulümden çekinip sakınsın diye
adaleti açıklıyordu. Bu dördüncü kısımda ise ihsanda
bulunmayı açıklayacağız. Başka bir ayet-i kerime'de
204
TiCARET ADABI
de şöyle buyurulur: "Şüphe yok ki, ihsanda bulunanla

ra, iyilik yapanlara Allah'm rahmeti yakındır." (Araf:
56) Bir kişi yalnız adalette bulunsa, ihsan, adalet üstü
iyilikte bulunmasa dinde yalnızca sermayesini kur
tarmış olur. Amma kar etmek ihsandadır. Hiçbir akıl
lı kimse hiçbir muamelede, hiçbir alışverişte bu ahi
ret karını terk etmemelidir. İhsan, şu iyiliğe denir ki,
senin üzerine vacip değilken alışveriş yaptığın kişiye
o iyiliği göstermendir. İhsanın derecesi de altı şekil
de olur.
Birinci Derecede İhsan: Çok kar almamaktır.
Müşteri, ihtiyacının çokluğundan fazla kar vermeye
razı olsa da bunu almak caiz değildir.
Seriyyü's-Sekati dükkanında alışveriş yapan yüce
bir kişiydi. Yalnız, yüzde beşin üstünde kar almazdı.
Bir gün altmış altınlık badem satın aldı. Badem fiyatı o
sırada birden yükseldi. Bir tellal, ondan satış yapmak
için badem istedi. O da: "Hepsini altmış üç altına sat!"
dedi. Tellal: "Onun değeri bugünkü günde doksan al
tındır!" dedi. SeriyyG.'s Sekati: "Ben Allahu Teala ile an
dımı karın onda birinin yarısından fazlasını bile sat
mak üzere yapmamıştım. Bu andı bozmayı reva göre
mem!" dedi. Tellal da: "Ben de senin malını eksiğine
satmağı reva görmem!" dedi. Ne tellal bademleri sattı,
ne de Seriyyü's-Sekati pahalı olarak satışa razı oldu.
İhsanın derecesi bu anlattığımız gibidir.
Emirül-Mü'minin Hazret-i Ali KG.fe şehrinin çarşı
sında dolaşıp, müslümanlara: "Ey müslümanlar!"
derdi. "Az kazancı geri tepmeyin. Yoksa çok karda da
geri kalırsınız."
205
Abdurrahman bin Avf a sordular: "O büyük malı

nın çoğalmasının sebebi nedir?" "Az karla kanaat et
tim. Çok yerine azı reva gördüm. Bir kimse benden
bir şey isteyince gizlemedim. Ve sermayesine sattım.
Bir günde bin deve sattığım oldu. Bin devenin diz ba
ğından başka karım olmadı. Ama her dizbağı bir akçe
değerindeydi. Her deve yeminin de akçesi yanıma
kar kaldı. Böylece 2000 akçe kazancım oldu" dedi.
İkinci Derecede İhsan: Fakir, yoksul kişilerin mal
larını çok değere alıp gönüllerini hoş etmektir. Yaşlı
kadınların elinden malı pahalıca almalıdır. Çocukların
sattığı yemişlerde de onlara yüksek ücret ödemelidir.
Bu türlü ihsan, sadaka vermekten daha faziletlidir.
Böyle yapanlara Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)'in şu
duası erişir: "Kolaylıkla satan ve alan kişiye Allah rah
met eylesin." Lakin zengin olan kişiden kendinize ziyan
verecek şekilde mal satın almak ne sevaptır, ne de iyi
liktir. Belki yok yere mal kaybetmektir. Aksine o tüc
carla uzun boylu pazarlık yapmalı, malı ucuz almaya
bakmalıdır. Hasan ve Hüseyin Efendilerimiz he ne za
man bir şey satın alsalar, pazarlık ederlerdi. Ucuz al
maya çalışırlar, pazarlıkta kavga bile ederlerdi. Bir kişi
onlara şöyle sordu: "Siz, bir günde halka şu kadar bin
akçe para sadaka edersiniz. Neden bu türlü pazarlık
larda kavga gürültü edip boğuşuyorsunuz?" Onlar da:
"Biz o sadakayı veriyorsak, Allah yolunda veririz. O
verdiğimiz azdır bile. Ama alışverişte zarar etmek, akıl
noksanı, mal eksikliğidir."
Üçüncü Derecede İhsan: Müşteriden malın be
delini almakta gösterilen ihsandır ki, bu da üç türlü
dür:
206
TiCARET ADABI
1- Fiyattan ikramda bulunmak.

2- Müşteriden sağlam para değil, paranın eksiğini
ve kötüsünü almak.
3- Müşteriye mühlet vermek, peşin fiyatına vere
siye satmaktır.
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hadiste şöyle bu
yurmuştur: "Alışverişte aldanan kişi, ne mükafat, ne
de sevap kazanır." Bir rivayette de şöyle buyurulmuş
tur: ''Al/ahu Teala alışverişte zorluk göstermeyenin
hesabını kolaylaştırır." Başka bir rivayete göre de:
"Gölgesinden başka bir gölge bulunmadığı gün, o kişi
yi, yüce arşın gölgesinde gölgelendirir."
Fakirlere, yoksullara mühlet vermekten daha üs
tün ihsan yoktur. Eğer fakir kişinin parası yoksa, ona
mühlet vermek vacip olur. Bu da anlattığımız adalet
ve ihsan cümesindendir. Ama fakirin malı bulunup
da nakit akçesi yoksa ve sermayesinden bir şeyi eksi
ğe satmadıkça veya muhtaç olduğu bir şeyi elden çı
karmadıkça ödeyemezse ona mühlet vermek ihsan
dır. Ve bu büyük bir sadakadır.
"Bir kişiyi kıyamet gününde getirirler. O, din yolunda
kendi nefsine zulmetmiş olan bir kişidir. Ama defterin
de işlenmiş hiç sevabı yoktur, Ona: "Sen ömründe hiç
hayır işledin mi?" diye sorarlar. O kişi de: "Hiçbir za
man hayır işlemedim. Ancak ben, hizmetçime, 'Bir
kimsenin bana yereceği varsa ona mühlet verip mer
hamet et' diye tenbihte bulunurdum." diye cevap verir.
O zaman Al/ahu Teala da ona: "Bugün sen de fakirsin!
Bana muhtaçsın! Biz de senin günahlarından
207
geçiyoruz!" diye buyurur. O kimseyi bağışlar." Yine

Resfı.llah Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Bir kimse,
bir kişiye birkaç akçe borç verse ve ona bir vade tam
sa, her gün için sadaka sevabı alır. O müddet tamam
olduktan sonra birkaç gün daha mühlet verse, her gün
için, borca verdiği maim tamamı kadar sadaka dağıt
mış gibi olur."
Bu sebepledir ki, eski müslümanlar arasında kimi
leri vardı ki, borçluların borçlarını ödemelerini iste
mezlerdi. Ta ki, kendilerine her gün borç verdiği mal
kadar sadaka vermenin sevabının yazılmasını ister
lerdi. Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) yine şöyle buyur
muştur: "Cennetin kapısında gördüm ki şöyle yazılıydı.
"Sadakanın her akçesi için on, ama borç olarak verilen
her akçe için on sekiz sevap vardır." Bunun sebebi şu
dur ki, borç, ihtiyaç ve darlık zamanında alınır. Ama
sadakanın, ihtiyacı olan kişinin eline düşmemesi ihti
mali vardır.
Yine Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurur:
"İster tamam olsun, ister noksan olsun, hakkını kötü
sözü dile getirmeden, önce helal ve şeriate göre al ki,
Al/ahu Teala seni en kolay biçimde hesaba çeksin."
Dördüncü Derecede İhsan: Borçlunun alacaklısı
istemeden borcunu ödemesi ve alacaklının borçluyu
sıkıştırmamasıdır. Ödemede acele edilmeli, sağ akçe
den, iyi paradan eda edilmeli ve gidip: "Sağ ol, var ol"
diyerek alacaklının gönlünü hoş etmelidir. Kendisi
ne: "Borcunu ver" demeye kimse gelmeden borçlu
borcunu ödemeye koşmalıdır. Rasfı.lullah Efendimiz
şöyle buyurmuştur: "Sizin en hayırlınız borcunu en
208
TiCARET ADABI
güzel biçimde ödemiş olanrdrr." Yine Resul (sallallahu

aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Borç alan ve bor
cunu iyilikle ödemeye niyeti olan kimseye Hak Teala
nice melekleri vekil olarak gönderir. Melekler de borç
luyu belalardan saklamak için kendine borcunu öde
yinceye kadar duacı olurlar."
Fakat, bir kişi borcunu ödeyebileceği halde, ala
caklının izni ve rızası olmadan borcunu bir saat geri
bıraksa o kişi zalim ve asilerden olur. O kişiye melek
ler lanet ederler. Ama o saatte gerek uykuya varmış
olsun, gerekse orucunu tutmuş olsun, gerekse namaz
kılmakta olsun, o günah yine yazılmaktan uzak kal
maz. Bu öyle bir günahtır ki, borçlunun kendisi uyku
da bile olsa boynuna vebaldir, ondan ayrılmaz.
Borç ödeyebilmenin şartı nakit olmasıdır. Borçlu
nun satacak bir şeyi varsa da satmazsa yine asi olur.
Eğer borcu çürük akçe ile ödemeye kalksa yahut kar
şılık gösterdiği bir malda alacaklı gönülsüz olsa yine
asi olur. Ta ki, alacaklısının gönlünü hoş etmeyince
günahtan kurtulamaz. Hem de bu o türlü günahlar
dandır ki, halk onu basit bir şey gibi görür. Oysa bü
yük günahlardandır. Yalnız dikkat etmeli ki, borçlu
ve alacaklı arasında bir anlaşama- mazlık çıktığı va
kit, ortaya aracılar çıkmalıdır. Bu gibi kişilere yara
yan hareket, en fazla, borçlu arkadaşlarını korumak,
kayırmak olmalıdır. Neden bu böyle? Çünkü veren
kişi zengindir. Alan kişi bir ihtiyacını gidermek için
ondan borç para almıştır. Hatta almada ve satmada
da her demde müşteri korunmalı, kayırılmalıdır. Sa
tan kazanç için satar. Alan ise ihtiyacı için alır. Ancak
borçlu hataya düşerse hemen uyandırılmalıdır.
209
Beşinci Derecede İhsan: Bir kimse, bir kişi ile iş

muamelesi yaptıktan sonra iş yaptığı kişi pişmanlık
gösterirse o kişiyi reddedip geri çevirmemelidir. An
cak eski pazarlığı bozmalı, onu geri çevirmelidir. Ni
tekim Resfılullah Efendimiz şöyle buyurur: "Bir kim
se, yaptığı pazarlığı pişman olup geri döndürürse ve
alacaklı da bu pazarlıktan dolayı hakkını yok hesabın
da görse, Al/ahu Teô.lô. onun da günahlarını yarın ahi
rette yok hesabına sayar."
Bu durumda alışverişi bozma vacip değildir. Ama
kabul eden için büyük sevabı vardır.
Altıncı Derecede İhsan: Malı fakirlere veresiye
vermektir. Eğer bu alacak az olursa ve alan fakirler
borçlarını ödeyemeyeceklerse bu türlü borçlar isten
mez. Eğer fakirlik içinde göç ederlerse helal edilir.
Eski müslümanlar arasında kimi kişiler vardır ki,
bunların iki defteri vardır. Bir deftere belirsiz adlar
yazılırdı ki, bunlar baştan başa fakirlerin isimleriydi.
Onların adının belirsiz yazılması o tüccar kişi ölürse
hiçbir kimsenin onlardan o borcu almaya kalkmama
sı içindi. Böyle iki defter tutmaya kalkan kişiler, iyi
kimse olarak tanınmazlardı. Böyle defterler tutma
yan, fakirlerin, muhtaçların adlarını deftere yazma
yan kişi daha üstün tutulurdu. Bunlara fakirler gelip
borçlarını getirirlerse alırlar, eğer getirmezlerse ge
tirmelerini beklemezlerdi. Din ehli kişiler, alışverişte
böyleydiler.
Din ulularının derecesi, dine bağlılıkları, haram
dan kaçmaları böylece dünya alışverişlerinde belli
olur.
210
TiCARET ADABI
Sözün kısası, bir kişi ki dinini korumak için tek ak

çe bile olsa, şüpheli şeyi kabul etmezse din uluların
dan olur. Bir dirhem şüpheli malı kabul eden kimse
de din büyüklerinden olamaz.
Dünya Alışverişinde Ahireti Unutmamak

Ey aziz, sen bil ki, bir kişiyi dünya alışverişi ahiret
ticaretinden el çektirirse, o kişi bahtsızdır. Bir kişi,
bir altın bardağı, bir saksı parçasına değişirse düşün
meli ki, onun hali nice olur.
Böylece dünyanın benzeri bir toprak saksı gibi çir
kindir. Ve çabuk kırılır, çabuk parçalanır, ahiretin
benzeri ise altın bardak gibidir.
Hem güzel, hem de ebedden ebede bakidir. Bu ba
kiliğin sonu yoktur. Dünya alışverişinin ahiret azığı
na faydası yoktur. Aksine, ticaretin cehenneme yol
almamasına çalışmalıdır. İnsanın sermayesi dini ve
ahiretidir. İnsanın kendisine de acımaması, şefkat
göstermemesi doğru olamaz.
Dünyada kişinin yaptığı yalnız dünya işi ve dünya
tarlasında kazandığı ekin olmamalıdır. İnsanın ken
disine, kendi özüne yararı şu yedi şeyi ihtiyat etmek
le olur. Çünkü ticaretle uğraşanların dinine acıması
alışverişte bu yedi ihtiyata uymakla mümkün olur.
Birinci İhtiyat: Her gün gönülde hayırlı niyetler
beslemektir. Mesela: 'Yarın pazara varıp kendim için
helal yiyecek satın alayım. Çoluk çocuğum için de
helal yiyecekten alayım. Yabancılardan, başka kişi
lerden bir şey dilemeyeyim. Halktan ümidim ve ihti
yacım tamamen kesilsin. Böylece şu kadar yiyecek
211
içecek alıp götüreyim ki, onunla Allahu Teala'nın iba

detine baş koyayım ve ahiret yoluna varabileyim" de
melidir.
Halka emr-i maruf işlemeye ve nehy-i münker iş
lemeye niyet etmelidir. Bir kişi hıyanette bulunursa,
ona karşı koymalı, o hiyanete rıza göstermemelidir.
Halka karşı sabahtan akşama kadar şefkat, nasihat
ve güvenlik üzerinde olmaya niyet etmelidir. Bu zik
rettiklerimiz ahiret temellerindendir ve ahiret ka
zançlarıdır. Bu kazançlardan başka dünyadan bir
şey elde etmişse bu da fazladan bir fayda, açıktan
bir kar olur. Ama kar edemezse ahiretini kazanmış
demektir.
İkinci İhtiyat: İnsan bilmeli ki, tek başına bir
gün bile yaşayamaz. Diri kalamaz. En az .Ademoğul
larmdan bin kişi ona hizmet etmektedirler. Mesela
aşçı, çiftçi, ekinci ve demirci gibi, dokumacı ve baş
ka sanat ehlileri gibi kişilerin hepsi o kişinin işini,
hizmetini görmektedir. O kişinin bu türlü sanatçıla
rın hepsine ihtiyacı vardır. Daima başkalarının onun
işinden olmaları reva değildir. Lakin onun da onlara
faydalı olmaya çalışması gerektir. Bütün alem, bu
dünyada, sefer halindedir. Bu yolculuk ahiretedir.
Yolcu olan kişilere de yaraşan birbirine yardım et
meleridir.
Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle bu
yurmuştur: "Ümmetimin ihtilafı bir rahmettir." Her
kişinin kendisi pazara giderken şöyle niyetlenip:"
Ben de bir işe el atayım ki, benden de müslümanlara
rahatlık erişsin" demelidir. Nitekim öteki
212
TiCARET ADABI
müslümanlar da benim işimi görüyorlar diye düşün

melidir. Bu açıkladığımız sanatlar farz-ı kifayeden
dir. Ama, her kişi bunları farz-ı ayn olan sanatlar gibi
işlemeğe niyet etmeli ve işe başlamalıdır. Bu işin
doğru olduğunun nişanı da öyle bir iş yapılmalıdır ki,
halkın o işe ihtiyacı bulunmalıdır. Şayet tutulan iş ol
masa halkın işi aksamış olmalı, sıkıntıya varılmalıdır.
Kuyumculuk, ressamlık, kalaycılık, alçı heykeller gibi
işler yapmamalıdır. Bütün bunlar dünya süsü içindir.
Bu sanatlara ihtiyaç yoktur. Bunları yapmak şerhan
da helal değildir. Erkekler için ipek elbise dikmek, al
tından sırmalı elbiseler düzmek, bunlar tamamiyle
mekruhtur. İlk İslamiyet günlerinde yaşayan ulu kişi
ler, bu gibi sanatlardan başka, yemek satmayı, sarraf
lığı, kasaplığı çirkin ve kötü görmüşlerdir. Çünkü sar
raflıkta riba eserinden insanın kendisini sakınması
güçtür. Hacamat, sırttan kan almak işinde de insanı
yaralamak vardır. Bu iş insana faydalı olur ihtimali
ile yapılır, ama kimi zaman faydası olmaz.
Deri işi olan tabakçılıkta ve çöplükte giyilen elbi
seleri temiz tutmak zordur. Hem de bu sıfatlar insana
zillet, aşağılık duygusu verir. Çalışmayı alçaltır. Canlı
hayvan alıp satmak da böyledir. Tellallık da çirkindir.
Çünkü tellal çok konuşmaktan, çok söz söylemekten
kaçınamaz.
Hadis-i şerifte Rasfılullah Efendimiz şöyle buyur
muştur: "Ticaretin en hayırlısı kumaş satıcılığıdır. Sa
natların da en güzeli terziliktir." Yine bir hadis-i şerif
şöyle buyurur: "Eğer cennette ticaret etmek olsaydı
bezcilik yapılırdı. Eğer cehennemde tüccarlık yapılsay
dı, sarraflık yapılırdı."
213
Eski müslümanlar şu dört sanatı hafif sanat olarak

kabul etmişlerdir: 1. Dokumacılık, 2. Pamukçuluk, 3.
Yün eğiricilik, 4. Çocukları okutmaktır.
Bu işlerden ilk üçü kadınlarla, diğeri çocuklarla il
gilidir. Akıllı insanlarla muamelede bulunmak aklı
nasıl arttırırsa, aklı zayıf olan kişilerle iş yapmak da
aklı zayıflatır.
Üçüncü İhtiyat: Dünya pazarı, kişiyi ahiret paza
rından alıkoymamalıdır. Ahiret pazarı mescitler, ca
milerdir. Allahu Teala şöyle buyurur: "İnsanın arasın
da öyle kişiler vardır ki, onları, ticaret kazançları, alış
verişte bulunmaları, ne Allah'ı anmaktan, ne namaz
kılmaktan, ne de zekat vermekten geri bırakır." (Nur:
37) Hazret-i Ömer tüccarlara şöyle demiştir: "Ey tüc
carlar! Günün başlangıcını ahiret için alıkoyun, gü
nün kalan zamanını da dünya için ayırın!"
Eski müslümanların bir adeti de gerek sabahı, ge
rek akşamı ahiret için saklamaktı. Mescitlerde Allah'ı
anmakla, virdler ve dualarla vakit geçirirlerdi. Veya
din bilgisi toplantılarına giderler, orada hazır bulu
nurlardı. Sokaklarda sabah vakitlerinde çorba ve kel
le satıcıları çocuklarla gayrimüslimler olurdu. Çünkü
çocuklarla zımmilerin çorba ve pişmiş kelle sattığı
zamanda müslüman halk mescitte bulunurdu. Bir ha
dis-i şerifte Resul (sallallahualeyhi ve sellem) şöyle buyu
rur: "Melekler, kulun amel defterini göğe ilettikleri za
man bakarlar, eğer o kul günün başında ve sonunda
sevap işlemiş ise, ara yerdeki işlediği günahı Al/ahu
Teala bağışlar." Yine bir hadis-i şerifinde Peygamber
Efendimiz şöyle buyurmuştur: "Günün melekleriyle
214
TiCARET ADABI
gecenin melekleri, sabah tanyeri ağardıktan sonra,

ikindi namazına değin Hak dergahında buluşurlar. Al
/ahu Teala: 'Bana ibadet eden kulumu ne hal üzere bı
rakıp geldiniz?' diye sual buyurur. Günün melekleri: 'O
kulu namaz kılarken bırakıp geldik' derlerse Hak
Teala da: 'Siz şahit olun ki, ben o kulumu bağışladım'
diye buyurur."
Her mü'min kula gerektir ki, eğer gündüzleri ezan
seslerini işitirse, ibadeti hiç geri bırakmamalı, her ne
işte bulunursa bulunsun, o işi bırakıp mescide var
malı. Bu gibi kimseler için Allahu Teala şöyle buyur
muştur: "Onlar öyle kişilerdir ki, ticaret ve alışveriş
onları Allah'ı anmaktan, namazı gereği gibi kılmaktan
ve zekat vermekten alıkoyamaz." (Nur: 37)
Bu mübarek kelamın tefsirinde şöyle denilmiştir:
"Yani onların demircisi, çekicini havaya kaldırdığı za
manda ezan sesini işitse çekicini örsteki demire vur
maz, elinden bırakırdı. Yaşmakçı ezan okununca sap
ladığı iğneyi geçirdiği yerden çıkarmaz, işini böylece
bırakır, namaza giderdi."
Dördüncü İhtiyat: Çarşıda, pazarda, işte, alışve
rişte, Allah'ı anmaktan uzak bulunmamalı, elden
geldiği müddetçe her mü'min dilini, kalbini, gönlü
nü Allahu Teala'ya bağlamalı. Yüce Yaratan'dan
uzak bulundurmamalıdır. Çünkü Yüce Allah'ın zikri
ni bırakmakla bütün dünya ile karşılanamayacak
kadar sevaplar elden gider. Gaflet içinde olanların
Allahu Teala'yı zikretmeleri ise daha çok sevap artı
rır. Nitekim Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle bu
yurmuştur: "Allahu Tealayı unutmuş kimseler
215
arasrnda Yüce Yaratan'ı anan kimse, savaştan kaçan

larrn arkasında vuruşan ve ölüler arasında diri gibi
dir." Yani "Kurular arasında yaş ağaç gibidir." Yine
bir hadis-i şerifte şöyle zikrolunmuştur: "Allah'ı zik
reden kişiler, gazadan kaçanların arasında gazada
çarpışan gaziler gibidir." Resulullah Efendimiz şöyle
buyurmuştur. "Bir kimse pazara gittiği zaman şu du
ayı okursa, Al/ahu Teô.lô. ona bin kere bin sevap ya
zar: Al/ahtan başka ilô.h yoktur O birdir. Ortağı, ben
zeri de yoktur. Mülk Allah'ındır. Hamd O'na mahsus
tur. Dirilten O'dur. Öldüren de O'dur Al/ahu Teô.lô.'nrn
kendisi diridir, ölmez. Hayır işi O'nun elindedir. O, her
şeyi yapmaya güçlüdür."
Cüneyd-i Bağdadi bir gün şöyle demiştir: Pazarda
çok kimse bulunur ki, eğer sofuların köşesini seçse,
onların yerine otursa buna daha çok hak kazanırlar.
O kadar kıymetlidirler: Ve Cüneyd-i Bağdadi sözünü
şöyle bitirmişti: "Ben, öyle kişiler bilirim ki, çarşıda
ticaret ve alışverişte meşgul olduğu halde günde üç
yüz rekat namaz kılar, otuz bin teşbih çe-kerler."
Şöyle rivayet edilmiştir ki, Cüneyd-i Bağdadi bu sö
züyle kendisini bildirmek istemiştir. Sözün kısası, bir
kimse pazara, günlük yiyeceğini çıkarmak için gitse
dinde gönül rahatlığını kazanmak için gider. Ve işi
anlattığımız gibi olur. Allahu Teala'nın zikrinden
uzak kalmaz. Eğer bir kimse pazara dünya rızkını ar
tırmak için giderse, o kişiden Allahu Teala'yı anmak
zikretmek gelmez. Hatta camide namaz kılarken bile
darmadağın olur. Aklı fikri dükkanın hesabı ile dolar,
boşalır. Resul aleyhisselam şöyle buyurmuştur: "Ne
rede olursan ol, Allah'a karşı takva ve sakınma üzere
216
TiCARET ADABI
ol." İbadet için çarşı, mescit, ev, bunların hepsi birdir,

eşittir. Kurtuluş ancak takva iledir. Dine bağlı olanın
ibadet vazifesi hiçbir yerde sona ermez. Hayatta her
an nerede olursa olsunlar kendini bilenler takvadan
ayrılmazlar.
Beşinci İhtiyat: Çarşı ve pazarda, çok kazanca
fazla haris olmamaktır. Şöyle ki, pazara en önce gelip
en sonra çıkan kişi olmamalıdır. Uzak, korkulu, tehli
keli yolculukları göze almak, ürküntülü yollara düş
mek dünyaya karşı olan hırstan doğar. Muaz bin Ce
bel şöyle demiştir: "İblis'in bir oğlu vardır ki, adı Ze
lenbur'dur. Her pazarlığın içinde o, babası İblis'in ve
kilidir.
Babası şeytan ona der ki: "Var, pazara git, ya Ze
lenbur! Pazarcıların gönlüne yakanlığı sok. Hileyi, hı
yaneti onların gönlüne sal. Pazar meydanına herkes
ten önce gelip herkesten sonra çıkan kişiye yoldaş
ol!" Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuş
tur: "Bütün yerlerin en kötüsü pazar yerleridir. Pazar
cıların da en kötüsü pazara ilk giren ve en son çıkan
dır." Şu hale göre gerektir ki, ilim meclisinden, sabah
dualarından ve kuşluk namazından önce pazara gi
dilmemelidir. Yine gerektir ki, o gün satıcının eline
yeteri kadar kazanç geçince pazardan ayrılmalı, mes
cide varmalıdır. Ahirette geçecek ebedi ömrün azığı
nı kazanmalıdır. Ahiret hayatı uzundur, sonsuzdur.
Ahiret ihtiyacı fazladır, çoktur. Elde onun azığı ise
çok azdır. Hammad bin Seleme ki, Ebu Hanife'nin ho
casıydı. Başörtüleri satardı. Eline iki habbe kar girin
ce sandığı toparlar, geri dönerdi. İbrahim bin Yesar
İbrahim bin Edhem'e dedi ki: "Balçık karma işine
217
gideceğim" İbrahim Edhem de: "Ey Yesar oğlu!" dedi.

"Sen kimi şeyleri aranıp duruyorsun. Ama eline geçip
sana erişmiyor. Seni isteyen seni mutlaka bulacaktır.
Sen hiç haris bir kişinin her şeyden mahrum kaldığı
nı ve ihtiyar kişilerin zengin olduğunu görmedin
mi?" O zaman İbrahim bin Yesar: "Benim elimin al
tında bir habbe akçem yok. Ama bir bakkalda emanet
dört akçem var" dedi. İbrahim Edhem de: "Sana ya
zıklar olsun" diye cevap verdi. "Sen öyle bir müslü
mansm ki, dört akçen var da hala dünya işi işlemek
tesin." Eski müs- lümanlar arasında bir taife insan
vardı ki iki günden fazla pazara kazanç için gitmez
lerdi. Bir başka grup ise her gün gider, öğleüstü geri
dönerlerdi. Bir başka bölük insan da vardı ki, ikindi
namazından geri dönerlerdi. Böylece bir günlük na
fakasını kazanan geri döner mescide yönelirdi.
Altıncı İhtiyat: Şüpheli şeylerden sakınmalı, on
dan uzak bulunmalıdır. Haram malın çevresinde do
laşırsa fasıklardan ve asilerden olur. Şüphe edilen bir
şey için insan gönlü ile baş başa kalmalı, müftülerden
değil, gönlünden fetva ve karar istemeli. Eğer kişinin
kendisi basiret, görüş ehli ise müftülerden bir şey
sormaya hacet görmez. Gerçi, şimdiki vakitte basiret
ehli kişiler gayet azdır. Yani bir şey kalpte ikrahlık
meydana getirirse o mekruh şey alınmamalıdır. Za
limlerle ve onlarla ilgisi olan kişilerle iş yapılmamalı
dır. Hiçbir zalime veresiye mal satılmamalıdır. Çünkü
zalim kişi ölürse onda alacağı kaldığı için ölümüne
üzülür. Halbuki zalimin ölümüne üzülmek günahtır.
Zalim, zengin olup elde varlığı artınca bu haline se
vinmemek de gerekir. Bir kimse malını zalimlere
218
TiCARET ADABI
satsa, bu sattığı malla zalimin zulmüne yardım ettiği

ni bilse o gibi kişilerin zulmüne ortak olmuş olur. Me
sela, İslam düşmanı alim ve zalimlere kağıt satan ki
şiye Kıyamet gününde bu hareketinden dolayı hesap
sorulacaktır.
Sözün kısası herkesle alışveriş ve ticaret işleri
yapmamalı. Ticaret yapmak için doğru, dürüst ve iyi
ahlaklı insanlar aramalı. Hele zalimler ve fasıklarla
alışverişten daima kaçınmalıdır.
Nitekim Rasulullah Efendimiz şöyle buyurmuştur:
"Fa.sık medhedilirse Al/ahu Teala gazaplanır." Yine bu
yolda başka bir hadiste Resul (sallallahu aleyhi ve sellem)
şöyle buyurur: "Fa.sık bir kişiye ikramda bulunan kim
se, İslam'ın yıkılıp gitmesine yardımcı olur." Vaktiyle
bir kalenin surunu onaran bir kişi, bir zalim beye hiz
met ettiğini düşünerek Süfyan-ı Sevri'ye gidip, bu yol
da ona danıştı. O da: "Az bile olsa zalimlerin yardım
cısı olma" diye cevap verdi. "Çünkü sen hizmetinin
karşılığını almak için bu zalime duada bulunacaksın.
Ona ömür dileyeceksin. Böylece de Allahu Teala'ya
asi olan için duada bulunacaksın." Oysa Resul (sallalla
hu aleyhi ve sellem) "Zalime çok yaşaması, uzun ömürlü
olması için dua eden kişi Al/ahu Teala'ya asi olmuş
olur" diye buyurmuştur. Bir zaman var ki, pazar yeri
ne gidenler: "Acaba kiminle alışveriş yapsam?" dese
ler, onlara: "Her kiminle dilersen onunla yap. Çünkü
orada bütün pazar ehli ihtiyat ehlidir, haramı düşü
nür kişilerdir" derlerdi. Ama daha sonraları öyle bir
zaman geldi ki, iyiler azaldı, sayılır hale geldi ve "Filan
falan kişilerden başkasiyle alışveriş yapma! Denildi.
Ama bu devirden sonra bir zaman gelecek ki ve
219
korkulan da şudur ki, hiçbir kişi ile doğruluk üzere

alışveriş yapmanın yolu kalmayacaktır. Eskiler sözle
ri sanki bizim zamanımız için söylenmiş gibidir. Bu
devirde alışverişler böyle olmaktadır. Ticarette helal
ile haramı ayırt etmek ortadan kalkmıştır. Helali ha
ramdan ayıramamalarının sebebi bilgilerinin eksik
olmasından ve dine bağlılıklarının eksikliğindendir.
Ve çünkü danışmanlarından şu sözleri işitmişlerdir:
"Dünyanın her tarafı bugün eşit olmuştur. Baştan ba
şa her yer ve her mal haram olmuştur." Bu çok büyük
bir hata ve yanlış düşüncedir. Çünkü dünyada olan
mal bütün bütün haram değildir. Bunu, Allah nasip
ederse, bundan sonraki bahiste açıklayacağız.
Rasfılullah Efendimiz, şüpheli, yani helal mi ha
ram mı belli olmayan şeylerden daima kaçınırdı. Bir
gün kendisine getirilen bir kap sütün nereden getiril
diğini, hangi hayvanın sütü olduğunu sormuş, kendi
sini şüpheden kurtarınca şöyle buyurmuştur; "Biz
nebiler topluluğu için Allah ne buyurdu ise mü'min
ler için de onu emir buyurdu." "Ey iman edenler! Size
rızık kıldığım şeylerin helal ve temizlerinden yiyin ve
Allah 'a şükredin." (Bakara: ı 72)
Yedinci İhtiyat: Her alışveriş yapan kimse hesa
bını doğru dürüst yapmalıdır. Bir kimseyle ticaret
yapmalı ki, o kişi hesabını doğru yapan, bilen kişi ol
malıdır. Öyle ki, sözünde, işinde, almasında ve ver
mesinde doğruluktan, ayrılmamalıdır. İyice bilinmeli
ki, Kıyamet gününde her kişi bunların her biri ile he
saba çekilecektir. Ve: "Niçin insaf etmedin?" diye
azarlanacaktır. Ululardan bir kişi bir tüccarı rüyasın
da görmüştü. Tüccara: "Allahu Teala sana ne yaptı?"
220
TiCARET ADABI
diye sordu. Tüccar da şu cevabı verdi: "Önüme elli

bin defter getirdiler. Ben: "Bütün bunlar günah def
terleri mi, ya Rab?" diye sordum. Allahu Teala da: "El
li bin kişi ile alışveriş yaptın. Her bir muamelenin bir
defteri vardır." diye buyurdu. Defterlere baktım. Her
defterin önünde sattığım eşya listesini başından so
nuna kadar gözümle gördüm." Sözün kısası, alışveriş
yapan kimsenin, eğer hile ile halka ziyan ve zarar
verdiği ve hatta boynunda dört akçe bile kaldığı gö
rülse cezasını çekecek, onu ödeyinceye kadar kendi
sine hiçbir şeyin yardımı olmayacaktır. İşte, eski
müslümanlarm gününde ulu kişilerin siyreti ve şeri
atın yolu böyledir ki, muamele babında anlatıldı. Bu
zamanda bu sünnet bir yana atılmış bırakılmıştır.
Alışveriş il-mi unutulmuştur. Bu sünnetlerden birini
yerine getiren kişi büyük sevaplar kazanır. Çünkü
Resul (sallallahu aleyhi ve sellem) ashabına şöyle buyur
muştur: "Bir zaman gelecek ki, bir kimse, sizin yaptığı
nız ihtiyatlı hareketin onda birini yapsa o kişinin yap
tığı amel ona yeterli olacaktır." Ashab-ı Kiram da:
"Neden ya Rasulullah?" diye sordular. Resul (sallallahu
aleyhi ve sellem): "Çünkü biz hayır işlemekte çok yardım
cılara sahibiz. Hayır işleme size kolay gelir. Onlar ha
yır işlerinde yardımcı bulamazlar, etrafları gafillerle
çevrilidir. Hayrın onda birini işleyenler öteki gafil kişi
ler arasında yalnız ve garip olacaklar, ama saygılı ve
itibarlı kalacaklardır." diye buyurdu.
Bu hadisi söylememizin sebebi şudur: Ta ki, bir ki
şi alışveriş yolunda söylenen şartları ve ihtiyatları
işitsin, hiçbir şeyden ümidini kesmesin diyedir. Çün
kü bu zamanda bu şartları kim yerine getirebilir?
221
Dememelidir. Zira bu zamanda uyulan şartlar da ye

terlidir. Ama bir kişi ahiretin dünyadan daha iyi ol
duğuna inanırsa, bu anlattığımız şartların hepsini ye
rine getirebilir. Çünkü bu ihtiyatları yerine getirmek
nihayet fakirlikten başka bir şeye sebeb olmaz. Ebedi
saadeti elde etmeye vesile olacak geçici bir fakirliğe
ise Allah'a ve ahiret gününe inanan bir kimse kolay
lıkla katlanır. Nitekim görmez misin ki, basit bir dün
ya menfaati, geçici bir mevki saltanatı için nice insan
lar nice sıkıntılı yolculuklara, çetin ve tehlikeli müca
delelere ve nice mahrumiyetlere katlanıyorlar. Hal
buki bunlar, ölüm gelince bütün bu kazandıklarını
terkedip gidecekler, o çalışıp didinmelerin, o eziyet,
sıkıntı ve mahrumiyetlere katlanmaların hepsi boşa
gidecektir. Basit ve geçici dünya menfaatleri için bu
kadar eziyet, sıkıntı ve mahrumiyetler göze alınırsa,
ebedi saadeti elde etmek için geçici bir fakirliğe niçin
seve seve katlanılmasın?
Ebedi saadeti kazanmak için çalışanlara son sözü
müz şu ölçüdür ki: Kendisine yapılmasını sevmediği
ve istemediği bir muameleyi, kendisi de başkalarına
yapmasın!
222
lf atıni sefer gönülle yolculuktur ki, yer ve gök
aleminde, .Allahtl Teala' -- acaip SLın'unda olur. Din yolunun
dµraklaı·ında ve konaklarında yolculul<ta bulunmaktır.
Mercile · , Allah ad�ınlarının yolculuğu, böyle bi.r batını
seferdir. Beden varlıklarıyla evlerinde oturmaktad_ırlar.
Fakat yedi kat gök., yedi l<a.t ·yerd. en da·h.a geniş olan
ceı1nette gönülleri dolaşır, cevelan eder. Ariflerin cenneti
o ınelek:üt alemidir l<i., ne yolu l(esilebilir, .ne sonsuzluğ a
vaı-ılabilir� Ne ziyareti yasaklanabiliı·.
- . - . - .
t �>
��-�ak SCtbhanehu ve Teala bu gönül yolculuğuna şıı
davette bulunur: ''0.11lar, yer ve göl< aleın.lerine ve Allahu
Teala' · y ttığı .şeylere nazar eylemedileı4 mi?" (Araf: 185)
. . .
illğer bir kişi bu. iç fileınin yolculuğundan acizse ve

011dan tızak l<almışsa., zahiı·ı: yolculu!< yapınalı, bedenini
bir ·yerden 'bir yere dolaş·tırınalı. ·Her yerden bir ·fayda,
ibret edinmeli ..Bu da kendi ayağı ile Kabe'ye giden, zahir
.Kabe'yi göı en ve tavaf eden kişiye benc zer.
--
ISBN 978-605-4810-77-2
9 786054 810772

İmam Gazali - Adab-I Muaşeret

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İmam Gazali - Adab-I Muaşeret

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

♦

Osmanlıca'dan Günümüz Türkçe'sine Çeviren:

YOLCULUGUN EDEPLERl ......................................................................................................9

SEMA VE VECDİN EDEPLERl .............................................................................................35

EMR -İ MA'RUF VE NEHY-1 MÜNKER .......................................................................... 65

giden, zahir Kabe'yi gören ve tavaf eden kişiye ben­

Yolculuğun Çeşitleri ve Edepleri

Üçüncü Yolculuk: Allahu Teala'nm acaib sun'unu,

Bu sözlerin ikisi de doğrudur. Çünkü ilk durak za­

artar. Onları görmek bir ibadet olur. O ziyaretler,

şüpheli olunca, onun o hali, kendisini Allahu Teala'ya

fikirler meydana gelmiştir. Bir kısım din bilginleri:

İşte böyle yolculuklar haram değilse bile mekruh­

Ve zaman olur şeriatı bile gözlerinde çok küçük gö­

İkinci Edeb: Sefere çıkan kişi, yanma bir yoldaş

günahmı yargılasm. Her ne yana dönersen yüzünü

da Allah'a ısmarlasaydm geri dönünce onu da sağ bu­

"Ey Allah'ım! Yolculuğa ben senin adına sığınmak­

koşan ümmetimin işlerini mübarek kıl." Resul (aley­

şeylere göz yummanın kapısını kapadı, zühdün

"Allah'tan başka ilah yoktur. O, Bir'dir. Ortağı yok­

2- Yolda dininin eksilmesine şahit olan yolcu geri­

Yolcunun, Yola Çıkmadan önce

3- Bir ruhsat da oruçta vardır. O da yolculukta

4- Üzeri meshedilen mest, bir daha ayaktan çıka­

farzlar yolculukta kaza edilecek olursa yine dört re­

(16x6-96 km. kadar) olmalıdır. Bundan az olan yolda

Eğer ikindi namazı öğle namazı ile birlikte kılınırsa

olur. Eğer yanlışlığa düşse, ya da hayvanı azacak olsa

oruç yemekten efdaldir. Çünkü kaza eylemek ıstıra­

Sema'nın Hangisi Helal, Hangisi Haramdır?

acaipliklerine benzer. Bundan ötürü onlarla insanın

der: Sema' (musiki), ya oyun ve eğlencede olur, ya da

için onun bir zarar ve fesat yönü olması gerektir.

ilettiği zaman onlara: "Ey Habeşli çocuklar! Oyunu­

benlerini yad ettirse, bu gibi çalgı çalış, şarkı söyleyiş

bu gibi şiirleri söylemek ve dinlemek sevaptır. Eğer

şenlikleri mübahlardandır. Rasulullah Efendimiz,

kendini kaybetme derecesinde ilahi aşka dalma) der­

lezzet olduğuna inanmamasına benzer. Zira bu tad,

Sema'yı Haram Kılan Sebepler

Birinci Sebep: Güzel bir sesi bir kadından veya

öpüşle döl suyu boşanır diye heyecanlanırsa o kişiye

olsun bu türlü düdüğü (kavalı) çalmak çobanların

hakkında söyledikleri şiirler veya tanınmış bir kadı­

Hakk'ın tuzağıdır. Ve yine: Aşık olan bu kimse Hakk'm

nesneler görünür. Meleklerin cevheri yahut peygam­

sofiler bu zamanda peyda olanlar cinsindendir. Ger­

Sema'nın Tesirleri ve Edepleri

3- Bundan sora da harekete geçmektir.

arkalarda bırakmışlardır. O halin sonuna erişirler ki,

İkinci Makam: Sema'da olan kişinin sema'ı anla­

olmaz. Ancak o dereceye ulaşan kişice anlaşılabilir. O

meclislerde neden güzel sesli hafızlar getirip Kur'an

kendisinde belirmez. Taze taze gazel okunur, ama ta­

yine öyle yapın." Dua bir ibadettir ki, yalnız sesle

halkın sema' ile meşgul olmaları gıybetle uğraşmala­

Ama, esvap parçalamak, yaka yırtmak, bilerek ve

Sema' nın Edepleri

Zaman şartı şunu ifade eder: Gönül bir şeyle meş­

gerekir. Mecliste herkes başını önüne eğmelidir. Bir­

Mademki sufi kişiler sema' ile ve raksla şad olur­

Emr-i Ma'ruf ve Nehy-i Münker'in Farziyyeti

giden, zahir Kabe'yi gören ve tavaf eden kişiye ben

Bu sözlerin ikisi de doğrudur. Çünkü ilk durak za

İşte böyle yolculuklar haram değilse bile mekruh

Ve zaman olur şeriatı bile gözlerinde çok küçük gö

da Allah'a ısmarlasaydm geri dönünce onu da sağ bu

"Ey Allah'ım! Yolculuğa ben senin adına sığınmak

koşan ümmetimin işlerini mübarek kıl." Resul (aley

"Allah'tan başka ilah yoktur. O, Bir'dir. Ortağı yok

2- Yolda dininin eksilmesine şahit olan yolcu geri

4- Üzeri meshedilen mest, bir daha ayaktan çıka

farzlar yolculukta kaza edilecek olursa yine dört re

oruç yemekten efdaldir. Çünkü kaza eylemek ıstıra

ilettiği zaman onlara: "Ey Habeşli çocuklar! Oyunu

kendini kaybetme derecesinde ilahi aşka dalma) der

hakkında söyledikleri şiirler veya tanınmış bir kadı

nesneler görünür. Meleklerin cevheri yahut peygam

sofiler bu zamanda peyda olanlar cinsindendir. Ger

İkinci Makam: Sema'da olan kişinin sema'ı anla

kendisinde belirmez. Taze taze gazel okunur, ama ta

halkın sema' ile meşgul olmaları gıybetle uğraşmala

Zaman şartı şunu ifade eder: Gönül bir şeyle meş

gerekir. Mecliste herkes başını önüne eğmelidir. Bir

Mademki sufi kişiler sema' ile ve raksla şad olur

Yine Resul-Ü Ekrem Efendimiz şöyle buyurmuş

öğüt vermektir. Onları Cenab-ı Hak'la, Yüce Yara

yasaklama yapılır. Bu cümleden olarak dört şart bi

ince ise o sazın şekli biliniyorsa onu kırmak, parçala

Lakin bid'at ehline karşı yasakçılık yapılan bir şe

Sözün kısası; eğer bir müslüman, kendisini kafirle

benden daha kötüsünü göndermemiştir. Müşfik söy

günahını bağışla!" dedi. Genç oradan ayrılıp gitti. On

Ahmed bin Hanbel ziyafete vardığı yerde gümüş

6- Hazır olan yemekle kanaat edilmeli, güzel ye

Günün önünde ve sonunda tuz yenilmemelidir. Ha

Allah'a hamdolsun ki, bizi yedirdi, içirdi, onu bize ye

yeniden bize nasip et. Her türlü şerden sana sığmıyo

lüzum gösterilmemelidir. Ona uymalı ve birlikte ye