проектот е

кофинансиран од ЕУ

ПОДОБРУВАЊЕ НА
ПОЛИТИКИТЕ
ЗА ПРИСТОЈНА
РАБОТА ЗА
ЖЕНИТЕ
РАБОТНИЧКИ

Краток документ за политики

 проектот е
кофинансиран од ЕУ

ПОДОБРУВАЊЕ НА
ПОЛИТИКИТЕ
ЗА ПРИСТОЈНА
РАБОТА ЗА
ЖЕНИТЕ
РАБОТНИЧКИ

Краток документ за политики

Јануари 2024, Скопје

Краток документ за јавни политики:
ПОДОБРУВАЊЕ НА ПОЛИТИКИТЕ ЗА ПРИСТОЈНА
РАБОТА ЗА ЖЕНИТЕ РАБОТНИЧКИ

Издавач:
Фондација за менаџмент и индустриско истражување – Скопје

Поддржано од:
Проект „Достојна работа за жени работнички – Социјално
учество и зајакнување”, Северна Македонија: Тематска
програма за човекови права и демократија 2021-2022 година

Лектура:
Дејан Василевски

Дизајн и печатење:
„Винсент графика” Скопје

Тираж:
100 примероци

Скопје, јануари 2024

Оваа публикација е подготвена со поддршка на Европската

унија. За нејзината содржина единствено е одговорен издавачот
Фондација за менаџмент и индустриско истражување и истата
не ги изразува гледиштата на Европската унија.
 3

ВОВЕД И
ПРИСТАП
Индексот на родова еднаквост во Македонија
за 2022 година бележи мало подобрување
од 2,5 поени во споредба со претходното ис-
тражување од 2019 година, вклучително и во
областите што се однесуваат на економското
јакнење на жените.1 Сепак, крајниот заклучок
е дека промените се случуваат со пребавно
темпо и неопходно е да се интензивираат
напорите. Една од најзабележливите не-
еднаквости што тврдоглаво опстојува и
директно ги погодува жените е родовата
нерамноправност на работното место.2
Жените сè уште се во понеповолна положба
во споредба со мажите кога станува збор за
вработување и напредување во кариерата и
поизложени на мобинг и дискриминација.
Имено, во 2022 година, стапката на актив-
ност кај жените била 54,3%, наспроти 78,4%
кај мажите.3 Поради родовите стереотипи и
патријархалните очекувања жените во Ма-
кедонија извршуваат 72% од неплатената до-
машна работа и грижата за членовите на се-
мејството.4 Освен тоа, родовиот јаз во платите
изнесува 12%, што укажува на тоа дека и во
рамките на платената работа жените претеж-
но работат во сектори и на работни места што
се послабо платени во споредба со мажите.5

1 Индекс на родова еднаквост во Северна Македонија (2022)

2 A QUANTUM LEAP FOR GENDER EQUALITY, For a Better
Future of Work for All (2019)
3 Ибид.
4 Индекс на родова еднаквост во Северна Македонија (2022)
5 Мажите и жените на пазарот на труд- (не)еднакво учество
и третман
 4
Традиционалните родови улоги и стере-
отипи секако придонесуваат кон родовата
дискриминација, нејзиното толерирање и
оправдување, но не се единствената при-
чина. Дисбалансот во поглед на обврски-
те и можностите за жените на работното
место и пазарот на труд мора да биде ад-
ресиран наменски и целисходно преку
сеопфатен пристап кон политиките, зако-
ните и услугите, но и насочен кон трајни
промени во општествената свесност за
родовата рамноправност. Успешноста на
јавните политики да се справат со тради-
ционалните и новите предизвици е клуч-
на за обезбедување на пристојна работа
за жените работнички, конкретно преку
еднакви можности за пристап до обра-
зование, вработување и напредување во
кариерата; безбедни и здрави работни ус-
лови; социјална сигурност и здравствена
заштита; сигурност на работното место
што штити од произволно отпуштање и
несоодветен третман; рамнотежа помеѓу
професионалните обврски и приватниот
живот; слобода на здружување, колектив-
но договарање и застапување во проце-
сите на донесување одлуки.
Во таа насока, проектот „Достојна ра-
бота за жени работнички – Социјално
учество и зајакнување“ се стреми да
придонесе кон промовирање, поддршка
и зголемување на социјалното учество и
правата на работничките во Република
Северна Македонија. За таа цел, проек-
тот го користи потенцијалот на Нацио-
налната платформа за женско претпри-
емништво (НПЖП) во која членуваат
многубројни граѓански организации што
се добро позиционирани да ја решат ро-
довата нееднаквост на пазарот на трудот,
но немаат соодветно знаење и видливост
во постојниот социјален дијалог.
Предвидените активности и цели во
проектот во голема мера се синер-
гетски со Националната програма
за достоинствена работа 2023-2025
(НПДР), која претставува клучен родо-
во-сензитивен, среднорочен стратеш-
ки документ за планирање на целите
и мерките за подобрување на сос-
тојбите во поглед на пристојна работа.
Суштинска компонента на проектот
претставува подготовката на Студија
за пристојна работа на жените ра-
ботнички во Македонија, чии наоди
обезбедуваат детален приказ на рам-
ката на јавни политики и моментал-
ната состојба со пристојна работа за
жените вработени во секторите индус-
трија и трговија. Студијата, која комби-
нира квалитативни и квантитативни
истражувачки техники, вклучително и
репрезентативна анкета на 500 жени
работнички, се осврнува кон институ-
ционалната, стратешката и правната
рамка за пристојна работа преку ин-
терсекцијален пристап, односно со
комбинација на трудовите и родовите
аспекти и дава препораки за подобру-
вање на јавните политики.
Наодите од Студијата беа предмет на
дискусија на две консултативни сред-
би со експерти од областа на пристој-
на работа и родова рамноправност
– претставници на институциите, со-
цијалните партнери, граѓанските орга-
низации, стопанските комори, профе-
сионалните здруженија и академската
заедница. Овој документ ги сумира
клучните заклучоци и препораки од
Студијата и релевантната дискусија во
поглед на законодавството и механи-
змите за заштита на правата на жени-
те работнички.
 5

ЗАКЛУЧОЦИ
 6
ЗАКЛУЧОЦИ
Покрај НПДР, различни аспе-
кти поврзани со пристојната
работа се третираат во Нацио-
налната стратегија за врабо-
тување 2021-2027, Стратегија-
та за безбедност и здравје при
работа 2021-2025, Стратегијата
за родова еднаквост 2022-2027
и Националната стратегија за
еднаквост и недискримина-
ција 2022-2026.
Во рамките на трудовото за-
конодавство, основен закон е
Законот за работни односи од
2015 година (lex fundamentalis),
кој во рамките на следните,
предвидени измени, се очеку-
ва дополнително да ги унапре-
ди правата на жените работ-
нички. Други важни прописи
се Законот за безбедност и
здравје при работа, Законот за
минимална плата, Законот за
инспекција на труд, Законот за
заштита од вознемирување на
работното место и Законот за
мирно решавање на работни-
те спорови.
Во рамките на прописите од
областа на еднакви можнос-
ти и заштита од дискрими-
нација, рамката ја сочинува-
ат Законот за спречување и
заштита од дискриминација
(lex generalis) и Законот за
еднакви можности на жени-
те и мажите.
Стратешка и правна рамка
»»
Пристојната работа, исто како и родова-
та рамноправност, се вбројуваат во ос-
новните човекови права и според тоа се
опфатени со низа меѓународни инстру-
менти за заштита на човековите права,
унапредување на правата на жените
и еднаквите можности, регулирање и
соодветно вреднување на трудот, како
и отстранување на дискриминаторски
практики. Оваа интерсекцијалност
на трудовите и антидискриминатор-
ските аспекти е суштинска за унапре-
дување на политиките за пристојна
работа за жените работнички.
»»
Имајќи предвид дека пазарот на труд
и природата на работните односи
постојано еволуираат и се менуваат,
преку континуирано усогласување и
унапредување стратешката рамка
за планирање мерки и активности
ги следи трендовите на светско и
на европско ниво.
»»
Правната рамка во голема мера
обезбедува доволна и соодветна
заштита за правата на жените работ-
нички. Но, клучен проблем е несоод-
ветната или недоследната примена
на законите во практиката, поради
ограничен капацитет на надлежните
институции или други институционални
ограничувања и проблеми поврзани со
владеењето на правото воопшто.
»»
Дел од законите, како Законот за мир-
но решавање на спорови и Законот за
здравје и безбедност при работа, би
требало да се надополнат со одредби
за заштита од дискриминација.

Институционална рамка
»» Институционалниот пејзаж за креирање,
спроведување и следење на јавните по-
литики во областа на работните односи,
трудовото право, политиките за вработу-
вање, безбедност и здравје при работа и
родова рамноправност го сочинуваат Ми-
нистерството за труд и социјална полити-
ка (МТСП), Државниот инспекторат за труд
(ДИТ), Комисијата за спречување и зашти-
та од дискриминација (КСЗД), Народниот
правобранител (НП) и Собранието.
»»
На институционално ниво често постои
редуцирано разбирање за тоа што прет-
ставува родово-базирана дискримина-
ција на работното место и институциите
недоволно ја адресираат интерсекцијал-
носта меѓу трудовите и дискриминаци-
ските аспекти кај жените работнички во рам-
ките на нивните информативни, советодавни,
превентивни и репресивни надлежности.
»» Дел од ограничувањата на ДИТ, КСЗД, НП и
правниот застапник во МТСП произлегуваат
од недоволен и несоодветен капацитет, орга-
низациски, финансиски и логистички предиз-
вици што ја отежнуваат нивната работа.
»» Во дел од институциите сè уште не
постои родово-разделена статистика
за случаите во кои постапуваат, која би
обезбедила целосен увид во обемот на
појавата, со цел креирање на посоодвет-
ни политики засновани на докази и насо-
чени конкретно кон жените работнички.
»» Постојат предизвици во поглед на видли-
воста и активноста на механизмот „Пра-
вен застапник“, како и неговата независ-
ност, имајќи предвид дека е дел од Минис-
терството за труд и социјална политика.6
»» Потребен е поголем фокус на собра-
ниските тела кон правата на жените ра-
ботнички и подигнување на свесноста за
нивната надлежност во оваа област.
6 Родово базирана дискриминација и работнички права
во Северна Македонија (2022)
7
Клучна надлежна институција
со соодветни сектори во сите
релевантни области е МТСП. Во
рамките на МТСП постои „Пра-
вен застапник“, кој може да од-
лучува по поединечни барања
за нееднаков третман на работ-
ното место и да иницира по-
стапки по службена должност.
ДИТ е орган во состав на МТСП,
кој врши надзор врз примената
на трудовото законодавството и
треба да постапува за заштита на
правата на жените работнички.
КСЗД и НП имаат надлежности
да постапуваат во случаи на
дискриминација, вклучително
и на работното место.
Во рамките на законодавната
власт, Собранието, пред сè преку
Комисијата за еднакви можности
на жените и мажите и Комисија-
та за труд и социјална полити-
ка, има можност да иницира за-
конски измени и да организира
надзорни расправи по прашања
поврзани со пристојната работа
на жените работнички. Постојана-
та анкетна комисија за заштита
на слободите и правата на граѓа-
нинот исто така има надлежност
да расправа за правата на жени-
те работнички, вклучително и по
поднесени граѓански претставки.
Освен тоа, Клубот на жени прате-
нички е уште една влезна точка
за иницирање промени.
 8

Услови за иницирање постапки и механизми за заштита на правата

»» Постои недоволна информираност кај жените работнички за нивните
права и концептите на пристојна работа и родова рамноправност.
»» Во многу случаи жените работнички не знаат како или немаат доверба
да се обратат до институциите.
»» Граѓанските организации што работат во оваа област се сметаат за една од
клучните опции за поддршка и заштита на правата, преку обезбедување на
бесплатна правна помош, поднесување претставки и иницирање постапки.
»» Во моментот не постои значителен обем на завршени и решени постапки од
страна на институциите по основа на родово-базирана дискриминација за да
се направи соодветна анализа за резултатите од иницираните постапки.
»» Покрај управна постапка пред гореспоменатите институции, жените работ-
нички можат да побараат заштита на нивните права пред редовните судови и
пред Уставниот суд. Но, овие постапки најчесто се избегнуваат поради долгото
времетраење и високите трошоци за застапување и судски такси што жалител-
ката треба да ги плати однапред.

85% од жените работнички пристојната работа најчесто ја поврзу-

ваат со финансиските аспекти. Освен тоа, иако 27% од испитанич-
ките се соочиле со психичко вознемирување на работното место,
само 20% од нив пријавиле, што дополнително укажува на низок
степен на доверба кон институциите дека пријавата би водела кон
некаков позитивен исход.
 9

ПРЕПОРАКИ
 10
ПРЕПОРАКИ

Постигнатите резултати во текот на изминатите години, особе-

но во поглед на унапредување на стратешката и правната рамка
за заштита на жените работнички, се охрабрувачки. Но, останува
да се работи на нивно континуирано подобрување и, пред сè, да
се надмине јазот во поглед на нивното спроведување од страна на
институциите за да се видат конкретни резултати во практиката.
Во таа насока, целиот екосистем на чинители активни и на полето на
работните односи и во областа на родовата рамноправност имаат своја
улога и обврски.
 11

Во поглед на стратешката и правната рамка, потребно е:

»» да се преземат мерки за подобрување на рамнотежата меѓу
професионалниот и приватниот живот, унапредување на сис-
темот на здравствена и социјална заштита и намалување на
факторите што влијаат на родовиот јаз во формалното врабо-
тување и платите;
»» да се предвиди дополнување со одредби за заштита од дис-
криминација во релевантните закони од трудово право (ми-
нимална плата, здравје и безбедност при работа и мирно ре-
шавање спорови);
»» да се продолжи усогласувањето со Конвенциите на МОТ;
»» да се приоретизира усвојувањето на новиот Закон за работ-
ни односи и промените на Законот за мирно решавање на
работни спорови;
»» да се работи на подобрување на законодавството за заштита
од вознемирување на работа.

Со цел надминување на институционалните ограничувања,

неопходно е:
»» надлежните институции да развијат поголема свесност и
знаење за интерсекцијалноста на родовите и трудовите аспе-
кти што би водело кон посоодветно постапување во случаите
на родово-базирана дискриминација на работното место;
»» да се зајакнат институционалните капацитети, од квантита-
тивна и квалитативна гледна точка, за да можат институции-
те да одговорат соодветно на задачите поставени од правна-
та рамка во нивна надлежност, вклучително и преку подобра
меѓусебна координација и зачестени контроли;
»» да се воведе прибирање на родово-разделени податоци со
цел обезбедување на релевантна статистика што ќе води кон
креирање политики засновани на докази;
»» континуирано унапредување на образованието и знаењата
на стручните лица за здравје и безбедност при работа;
»» да се зголемат видливоста, ресурсите и активноста на Прав-
ниот застапник во МТСП;
»» да се зајакне соработката со релевантните граѓански организации.
12

За да се подобри состојбата во поглед на условите и механизмите

за заштита на правата, треба:
»» во соработка со граѓанските организации, да се зајакнат напо-
рите за информирање и едуцирање на жените работнички за
нивните права и достапните механизми за заштита;
»» да се работи на подигнување на свесноста за родовата еднак-
вост и препознавање на родово-базираната и другите видови
дискриминација, вклучително и на работното место;
»» да се зајакнат техничките и експертските капацитети на меха-
низмите за заштита и да се работи на активно информирање и
промоција на нивните надлежности;
»» да се обезбеди следење и консолидирање на судската практи-
ка, вклучително и преку усогласување со судската практика на
меѓународните судови, како Европскиот суд за човекови пра-
ва, водење евиденција за основите на дискриминација и родо-
во-разделенa статистика;
»» да се работи на унапредување и промовирање на вонсудските
механизми за заштита од дискриминација, заштита на право-
то на пристојна работа и мирно решавање на споровите.
 проектот е
кофинансиран од ЕУ

ПОДОБРУВАЊЕ НА
ПОЛИТИКИТЕ
ЗА ПРИСТОЈНА
РАБОТА ЗА
ЖЕНИТЕ
РАБОТНИЧКИ

Краток документ за политики