Booksandmagazinepdf

ે
પાતાળ રવશ

જુલ ે વન
 િકશોરો માટે વષોથી લોકિ રય પુ તકો

સાહસકથાઓ
[અરધી સદી પહેલાં ક પલે ી આ વ ૈ ાિનક
વાતાઓ આજે તો સ યસ ૃિ માં ઊતરેલી જોઈ શકાય છે.]

જૂલવે ન
સાહિસકોની સ ૃિ
સાગરસ રાટ
ે
પાતાળ રવશ
સોનરે ી ધૂમકેતુનો પીછો
કાળા સૂરજના રહેવાસી
અિ નરથ
૮૦ િદવસમાં પ ૃ વીની રદિ ણા
િમખાઇલ ટ્ રગોવ
લાઇટહાઉસ
તરતું મહાનગર
ડોિ ફન
એક િશયાળો બરફમાં
બુલટે ટ્ રેન
મોં લાં
ખોવાયલે ાની ખોજમાં
 ે
પાતાળ રવશ
ે ક
મૂળ લખ
જુલ ે વન
*
સિં ત કરનાર
ં ર મો. ભ
મૂળશક

આર. આર. શઠે ઍ ડ કંપની રા.િલ.

પુ તક રકાશક અને િવ રેતા
ે ટ્ રીટ
૧૧૦/૧૧૨, િ ર સસ
અથબાગ
ં ઈ ૪૦૦ ૦૦૨
મુબ
ટેિલ. (૦૨૨) ૨૨૦૧૩૪૪૧
‘ ારકેશ’
રૉયલ ઍપાટમૅ ટ પાસ,ે ખાનપુર
અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
ટેિલ. (૦૭૯) ૨૫૫૦૬૫૭૩
Visit us at : www.rrsheth.com
Email : sales@rrsheth.com
 Patal Pravesh
Adventures
Written by Jules Varne
Rendered into Gujarati by Mulshankar Bhatt
Published by R. R. Sheth & Co. Pvt. Ltd.
Mumbai Ahmedabad
ISBN :
© R. R. Sheth & Co. Pvt. Ltd.
રકાશક
ભગતભાઈ ભુરાલાલ શઠે
આર.આર.શઠે ઍ ડ કંપની રા.િલ.
ં ઈ ૪૦૦ ૦૦૨
મુબ અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
Visit us at : www.rrsheth.com
Email : sales@rrsheth.com
 એક વાત
જુ લ ે વનની જ આ રી કૃ િતનું ગુજરાતી રિતિબબ ં મારા િકશોરિમ રો પાસે
મૂકંુ છું . પહેલી બે કૃ િતઓમાં મને મારા િમ રો તરફથી મળેલા ઉ સાહનું જ આ પિરણામ
છે. જુ લ ે વનની આ નાની અને રમિતયાળ ક પનાથી રંગલે ી કૃ િત મને ખૂબ જ ગમલે ી.
વાંચનારાઓને તે કેવી ગમશ,ે તે તો હવ ે ખબર પડશ.ે
એક વાત કહેવાનો હવ ે વખત આ યો છે એમ માનીને અહીં મૂકંુ છું . આ
રણયે કૃ િતઓ વાંચનારો વગ મોટે ભાગે િકશોરવગ હશે એ હંુ સમજુ ં છું . તમે ની પાસથ
ે ી
તો તઓ ે વાંચીને આનદં લ ે અને નવાની માગણી કરે, એથી વધારે આશા હંુ ન રાખુ.ં
મારા સાવ ન કના િમ રો મારો ઉ સાહભગ ં ન થાય તે માટે અથવા તો મારા તરફની
મમતાને લીધે મને ઉ સાહ આપવા િસવાય ભા યે જ બીજુ ં કાંઈ કહે છે. યારે મારે
સૂચનાઓની આશા કોની પાસે રાખવી ? ગુજરાતના સાિહ યના િવકાસમાં રસ લતે ા,
અને રય ન કરતા મારા પિરિચત કે અપિરિચત િમ રો પાસથ ે ી હંુ વધારે આશા રાખું
છું . તઓે એ કૃ િતઓ વાંચે એ બસ નથી; પણ તમે ાંથી ઉ પ થતી અનક ે સૂચનાઓ
મને મોકલાવ ે તો તે ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડશ.ે હંુ ણું છું કે આ તના સાિહ યના
ગુજરાતમાં હજુ ીગણશ ે જ મડં ાય છે. ગુજરાતના સાિહ યસવે ીઓમાંથી કોઈની નજરે
આ પુ તકો ણીને કે ભૂલથી ચડી ય તો તઓ ે તન ં ે ઊભી થતી સૂચનાઓ –
ે ે અગ
ટીકા મક કે રશસં ા મક – મને લખી મોકલ ે તો આ સાિહ યના િવકાસમાં તે તમે નો
ફાળો જ ગણાશ.ે
ગુજરાતની વાંચવાની શિ ત ખૂબ મયાિદત છે, અને તન ે ી શિ તને મૂઝં વી
નાખે એટલું સાિહ ય ગુજરાત સામ ે આવીને પડે છે. એ વખતે તમે ાંથી આપણો
િકશોરવગ કોઈ રીતે ઊગરી ય તે માટે બહારનું સાિહ ય તો ગાળી ગાળીને જ તમે ની
પાસે મુકાવું જોઈએ, અને વત ં ર સાિહ ય પણ િવવચ ે નની આકરી કસોટીમાંથી પસાર
થઈને બહાર મુકાવું જોઈએ, એમ માનનારો હંુ છું એટલ ે મારી કૃ િતઓ સબ ે ી આકરી
ં ધં ન
કસોટી હંુ સાિહ યસવે ીઓ પાસથે ી માગું છું . મને આશા છે કે રશસં ા અથવા ટીકા ગમ ે
તે પે મને જે કંઈ મળશે તે મારા ઉ સાહને વધારના ં જ થશ;ે કારણ કે આ તના
સાિહ યની જ િરયાત માટે મને િબલકુ લ શકં ા નથી. તન ે ે મૂકવાની રીત પૂરતો જ હંુ
ભૂલ ખાતો હો એવો સભ ં વ રહે ખરો. એટલા પૂરતી માગસૂચનની જ િરયાત
વીકારીને જ આટલું લખવા રેરાયો છું .
ભાષાંતર અથવા સિં ત કરીને પણ આ તના સાિહ યમાં વધારો કરવાનો
આનદં માનવો પડે, એ પણ આપણી ભાષાની ક ણ િ થિત છે. એનાથી મને તો સતં ોષ
નથી. ગુજરાતના લોહીમાં આજે જે ઉ સાહ રેરક અસતં ોષ રવતી ર યો છે, એનો જ
આ પડઘો છે. આવી વત ં ર કૃ િતઓ હંુ યારે ગુજરાત પાસે મૂકંુ , એમ થયા જ કરે છે.
પણ વત ં ર કૃ િત એ કેટલી મુ કેલ વ તુ છે તે પણ મારી નજર સમ જ છે; એટલ ે
એમાં હંુ ઉતાવળ ન કરતાં અ યારે ભાષાંતરોથી સતં ોષ માનું છું . આપણા ગુજરાતના
યુવાન સાિહ યસવે ીઓમાં પણ ઘણા મારી જેમ આવી વત ં ર કૃ િત ગુજરાત પાસે મૂકવા
તલસતા હશ.ે સાહસ ને ક પનાથી ભરેલી અને રાણ પૂરનારી કથાઓથી આપણું
સાિહ ય સમ ૃ બન,ે તે માટે જ મ સહુના માગસૂચન અને ઉ સાહ રેરક શ દોની
ઈ છા અહીં દશાવી છે.
ં ર મોહનલાલ ભ
મૂળશક
ી દિ ણામૂિત ગ ૃહ
૮-૫-૧૯૩૫
 ે
પાતાળ રવશ

જુ લ ે વન
 રમ
રોફેસર કાકા
ભદે ી કાગળ
કૂં ચી જડી
શ ય કે અશ ય?
ઊપડ્ યા
આઈસલૅ ડ
આન સે નુસમ
ભોિમયો
ે ે લને ર તે
નફ
દુ િનયાને છે લા નમ કાર
ે ે લની ટોચ ે
નફ
માગ મ યો
૧૦,૦૦૦ ફૂટ ડે
પાણી ખૂટયું
પ થરમાંથી પાણી
ર નો િદવસ
ભૂલો પડયો !
વતું દોજખ
ઊગરી ગયો
પાતાળસમુદ્ર
રાપો
સમુદ્રની સફર
તોફાન
હતા યાં ને યાં ?
એ જ માગ !
તણાયા
સળગતા વાળામુખીમાં
યાંના યાં !
અને પછી
 ૧

રોફેસર કાકા
કોઈ િદવસ નહીં ને આજે જ કવખતે મારા કાકા આટલી ઉતાવળથી કેમ ઘરે
આવતા હશ ે ? હંુ અને અમારા ઘરમાં કામ કરનારાં ડોશીમા બ ે નવાઈ પા યાં.
ે માં ખિનજશા ના રોફેસર હતા. ખિનજશા ના
મારા કાકા જોહે મ કૉલજ
તમે ના ાનમાં તમે ની જોડે ઊભો રહે એવો જમનીમાં તો ભા ય ે જ કોઈ હશ.ે પણ તમે નો
વભાવ ભારે િવિચ ર ! ઘડી ઘડીમાં મગજ તપી ય. પોતાના માગમાં છોકરાઓ
સાંભળે છે કે નહીં, તઓે િનયિમત આવ ે છે કે નહીં, તને ા તરફ તે કદી યાન આપતા
નહીં. વગમાં એક પણ િવદ્ યાથી ન હોય છતાં તમે નું ખિનજશા પરનું ભાષણ ચાલ ે તો
તમે ાં નવાઈ નહોતી. તઓ ે છોકરાઓને ભાષણ નહોતા આપતા, પણ પોતાની તને
ભાષણ તઓ ે આપતા હતા. તઓ ે ‘આ મલ ી’ રોફેસર હતા !
વળી બીજુ ં દુ :ખ એ હતું કે તમે ની ભ જરા થોથવાતી; અને ખિનજશા
જેવા િવષય ઉપર બોલવુ,ં એમાં તો જડબાતોડ શ દો ઉપરાઉપરી આવ.ે એવા શ દો
યારે પોતાની ભથી તઓ ે બરાબર પ ઉ ચારી ન શકે, યારે તઓ ે પોતાની ત
ઉપર ખૂબ િખ તા, અને તમે ની એ િખ યલે ી િ થિત જોવા માટે જ ઘણા િવદ્ યાથીઓ
તમે ના વગમાં આવતા !
પણ તમે ની િવ તા િવષે એ જ છોકરાઓમાં તમે નું ખૂબ માન હતુ.ં ઉતાવળમાં
ને ઉતાવળમાં તઓ
ે ખિનજશા ના રયોગમિં દરની અનક ે ચીજો તોડી નાખતા, પણ
કૉલજે ના ઉપરીઓ તે પણ િનભાવી લતે ા.
તમે ણે ખિનજશા પર એક પુ તક લખીને બહાર પાડયું હતું અને તન
ે ાં
વખાણ દરેકે દરેક જ યાએ થતાં હતાં; જોકે એ પુ તકનો બધં ામણી ખચ પણ હજુ
ે ા વચ
સુધી તન ે ાણમાંથી નીક યો ન હતો!
આજે મારા કાકાનો િમ જ મને ઠેકાણે લા યો ન હતો. તમે ને આવ ે વખતે
કંઈ પૂછવુ,ં એ મારે માટે અથવા ડોશીમાને માટે સહીસલામત નહોતુ,ં એ અમ ે બ ે સમ
ગયાં અને ણે કાંઈ ણતા નથી, એમ ડોશીમા પોતાના પાક રયોગમિં દરમાં ને હંુ મારા
અ યાસના ઓરડામાં પસ ે ી ગયાં.
થોડી વારે તમે ના ભારે જોડાનો ધબધબ અવાજ અમારા ઘરના જૂના
દાદરનાં પગિથયાં ઉપર થવા લા યો, અને બી ણે વીજળીની જેમ રોફેસરની ચી
મૂિત મારા ઓરડામાંથી પસાર થઈ ગઈ. તઓ ે સીધા પોતાના અ યાસગ ૃહમાં ગયા.
લાકડી ખૂણામાં ફગાવી અને હૅટ ટેબલ પર પછાડી તમે ણે બૂમ મારી : ‘એ ેલ ! જલદી
અહીં આવ.’
હંુ હજુ ઊભો થા ન થા યાં તો ફરી બૂમ આવી : ‘કેમ હજુ ન આ યો ?
સાંભળતો નથી કે ?’ અને ણે કોઈએ મને પાછળથી ધ ો માયો હોય તમે હંુ તમે ની
પાસે પહોંચી ગયો.
એક ચો પડછંદ માણસ મારી સમ ખડો થયો. તદં ુ ર ત શરીર, જુ વાનીની
છટા, ચ માં પાછળ ચચ ં ળ ગિતથી ફરતી આંખો, લાંબ ંુ પાતળં ુ અિણયાળં ુ નાક – તમે ના
શરીર ઉપરથી તમે ની મર કહી શકાય તમે નહોતુ.ં ખરી મર કરતાં દસ વરસ નાના
લાગે એવો તમે નો બાંધો હતો.
આ નાના સાદા ઘરમાં કેટલાંય વરસોથી તઓ ે રહેતા હતા. ગામમાં એક
એકાંત લ ાને છેડે આ મકાન આવલે ંુ હતુ.ં ઘરમાં રોફેસર, એક કામ કરનાર છતાં
ઘરના જ એક માણસ જેવી બાઈ માથા અને રોફેસરનો ભ રીજો એટલ ે હંુ પોત,ે એમ
રણ જણાં જ રહેતાં હતાં.
મને રાણીશા , ખિનજશા વગરે ેનો ખૂબ શૉખ હતો, અને મારા કાકા
સાથે રહેવાથી મને તન ે ંુ યસન થઈ ગયું હતું એમ કહંુ તો ચાલ.ે અમા ં વન ખૂબ
સુખી અને સરલ રીતે ચા યું જતું હતુ.ં તમે નો િમ જ ખૂબ ગરમ હોવા છતાં તમે નો મારા
પરનો રેમ અગાધ હતો. એક કુ ટેવ એ હતી કે તમે ને કોઈ િદવસ િનરાંત ન હોય;
હંમશે ાં એ ઉતાવળમાં હોય ! આજે પણ એ જ ઉતાવળની ઘૂરીમાં તમે ણે મને બૂમ મારી ને
હંુ તમે ની પાસે પહોંચી ગયો.
 ૨

ભદે ી કાગળ
તમે નું અ યાસગ ૃહ એટલ ે એક નાનકડું એવું સ ં રહ થાન જ જોઈ લો !
ત તની ધાતુઓના જુ દા જુ દા નમૂના ચારેય બાજુ કબાટોમાં ગોઠવીને મૂકેલા હતા.
મારે રોજ સાંજે તમે ની ગોઠવણી ફરી કરવી જ પડતી હતી, કારણકે રોફેસર સાહેબ
એક વ તુ લીધા પછી એને એ જ યાએ મૂકવી જોઈએ એવું ણતા જ નહોતા ! મને
પણ તન ે ી ગોઠવણીમાં ખૂબ રસ પડતો. અમુક િકંમતી ખિનજ ચીજોને તો બરાબર રોજ
ને રોજ સાફ રાખવી જ પડે. રેફાઈટ, ઍ થસ ે ,
ે ાઈટ, િલ નાઈટ, િપટ, િબટ્ યમુ ન
રેિસન વગરે ે ધાતુઓને તો ધૂળની એક કણી ન અડે એ રીતે હંુ સાચવતો.
પણ અ યારે મા ં યાન આ રદશન તરફ નહોતુ.ં મારા મનમાં તો મારા
કાકાનો અવાજ ગાજતો હતો. તઓ ે એક મોટી આરામખુરશીમાં હાથમાં જૂના પુ તકનું
એક મોટંુ જબ ં થોથું રાખીને બઠે ા હતા, વ ચ ે વ ચ ે તમે ની આંખો ચ માંમાંથી ચમકતી
હતી.
‘અહા ! શું મ નું પુ તક ! કેટલું સરસ !’ તે બોલી ઊઠ્ યા. અમ તાય ે મારા
કાકા પુ તકો પાછળ ગાંડા તો હતા જ; તમે ાં આજે વળી કંઈક અસાધારણ આનદં માં
આવી ગયા લાગતા હતા.
‘કેમ, જોયું ને ? આમ નથી જોતો ? મ આ ગુ ત ખ નો આજે સવારે એક
જૂની ચોપડીઓ વચ ે ી ખોળી કાઢ્ યો !’
ે નારની દુ કાનથ
‘ઘણું સરસ !’ મ ખોટા ઉ સાહથી ક યુ;ં પણ રોફેસરનું તે તરફ યાન જ
નહોતુ.ં તઓ
ે તો પોતાની જ ધૂનમાં હતા.
‘જો, આ કેટલું સુદં ર છે ! તન ે ી બાંધણી કેવી સરસ છે ! અને તે બરાબર
ઊઘડે છે કે નહીં ? જો; ગમ ે તે પાનું ઉઘાડીએ તોય સહેલાઈથી ઊઘડે છે અને બરાબર
બધં પણ થાય છે, નહીં ? વાહ ! બધં થયા પછી વ ચ ે જરા પણ જ યા નથી રહેતી.
સાત સકૈ ા વીતી ગયા છતાં હજુ કેવું નવા જેવ ંુ છે !’ આમ કહીને મારા કાકાએ એ
પુ તકને કેટલીય વાર ઉઘાડ્ ય ંુ ને બધં કયુ.ં
મ િહંમત કરીને પૂછ્ય ંુ : ‘શાનું પુ તક છે ?’
મારા કાકા ઉ સાહમાં આવી ગયા : ‘આ પુ તક બારમા સક
ૈ ાના
આઈસલૅ ડના એક ર યાત લખે કનું છે.’
 ‘અને આ જમન ભાષામાં તન
ે ંુ ભાષાંતર છે, એમ ને ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘ભાષાંતર ? હંુ ખરીદું ખરો ? આ તો મૂળ આઈસલૅ ડની જ ભાષામાં લખલ
ે ંુ
છે.’
‘એમ ? છપાઈ પણ ઘણી સુદં ર છે !’ મ વખાણનો ગોળો ફ યો.
‘મૂરખ ! આ છાપલે ંુ છે ? જોતો નથી ? આ તો હાથની નકલ છે. િનક ૧
ે ંુ છે. કદાચ ને િનક િલિપનો અથ પણ મારે તને કહેવો પડશ,ે કાં ?’
િલિપમાં લખલ
‘ના.’
‘તો ઠીક,’ કાકાએ આગળ ચલા યુ.ં ‘આ િલિપ ઘણા જૂના કાળમાં
આઈસલૅ ડમાં ચાલતી, અને લોકોની મા યતા રમાણે ‘‘ઓિડન’’ દેવ ે આ િલિપ શોધી
કાઢી છે.’
તમે નું ભાષણ હજુ ચાલત એ કહી શકાત નહીં; પણ તે દરિમયાનમાં
પુ તકની વ ચથ ે ી એક જૂના કાગિળયાનો કટકો નીચ ે સરકી પડયો; અને અમા ં
બ ેન ંુ યાન તે તરફ ગયુ.ં
‘અરે આ શું ?’ કહી રોફેસરે કાગળને કાળ થી ઉઘાડ્ યો. કેટલાય
જમાનાથી આવી રીતે બીડેલી અવ થામાં તે પડયો હોવો જોઈએ એમ લાગતું હતુ.ં પાંચ
ચ લાંબો અને રણ ચ પહોળો એ કાગળનો કટકો અ યારે કોઈ મહાન ખિનજના
જેટલો િકંમતી હતો. તન ે ી અદં ર િનક િલિપમાં િવિચ ર રીતે – એટલ ે કે ઊભી લીટીમાં
કંઈક લખલ ે ંુ હતુ.ં
રોફેસર કેટલીય વાર સુધી મનમાં બબડતા બબડતા એ કાગળ સામ ે જોઈ
ે નાં િચ નો જણાતાં હતાં.
ર યા. તમે ના મોઢા પર વારે વારે રોધનાં ને આવશ
ે ા ટકોરા થયા, અને તરત જ અમારાં ડોશીમા ઓરડામાં આ યાં,
બન
‘ રોફેસર સાહેબ ! ભોજન– ’
‘જહ માં ય તા ં ભોજન !’
માથા આગળનું વા ય સાંભળવા ઊભી જ ન રહી ! હંુ પણ તન ે ી પાછળ જ
રસોડામાં ગયો. ભોજનના ટેબલ પર બધું પીરસાયલે ંુ તય ૈ ાર હતુ.ં મ થોડી વાર
રોફેસરની રાહ જોઈ, પણ તય ૈ ાર ભાણા પર ભૂખે પટે ે વાટ જોવી એ કેટલું મુ કેલ છે,
તે સમ શકાય તવે ંુ છે. મ િદલગીર થઈને પણ મા ં ખાણું શ કરી દીધુ.ં એટલું જ
નહીં પણ મારા કાકાની વતી થોડુંક વધારે પણ ખાઈ લીધું !
‘ રોફેસર સાહેબને આજ આ શું થઈ ગયું છે ?’ ડોશીમાએ પૂછ્ય.ંુ
 ‘એ તો આટલી બધી ગાજવીજ થાય છે, યારે કંઈ વરસાદ આ યા િવના
રહેશ ે ?’ મ ક યુ.ં
યાં તો પાછો ઓરડામાંથી મારા કાકાનો અવાજ આ યો, ને અડધે કોિળય ે હંુ
યાં દોડી ગયો.
૧. ઉ ર યુરોપના લોકોની જૂના વખતની ભાષા તથા િલિપ.
 ૩

કંૂ ચી જડી
‘આ િલિપ તો િનક જ છે; પણ તમે ાં કંઈક ભદે સમાયલે ો છે. તું બસ
ે , અને
હંુ લખાવું તમે લખ. તું આ િનક િલિપમાં લખાયલે ા અ રોને હંુ લખાવું તે જ રમ ે
આપણી િલિપમાં લખ. જોજે હો, એક પણ ભૂલ થવી ન જોઈએ.’
જેટલી કાળ થી અને ચીપી ચીપીને એકિડયા ભણતા છોકરાઓને મહેતા
ે ન લખાવ,ે તે જ રમાણે મારા કાકાએ મને એક પછી એક શ દો લખા યા.
તલખ
બધું લખાઈ ગયા પછી મારા કાકા તે કાગિળયો હાથમાં રાખીને જોવા
લા યા.
‘આમાં તે શો અથ હશ ે ? કંઈ સમ તું નથી.’ તઓ ે મનમાં જ બો યા. ‘પણ
જેમ જેમ તે મને સમજવું અઘ ં લાગે છે, તમે તમે તમે ાં કોઈ ડું રહ ય હોય એમ પણ
લાગતું ય છે.’
અલબ મને તમે નાથી સાવ ઊલટંુ જ લાગતું હતુ,ં પણ મારે અિભ રાય
આપવો એ સહીસલામત નહોતુ.ં
‘એ ભદે ી કાગળના અ રો ઉકેલવા માટેની કંઈક ચાવી તો હશ ે જ; પણ શી
હશ,ે એ કેમ ણવું ?’
મારા કાકા કેટલીય વાર સુધી એ કાગળ સામ ે જોઈ ર યા. તઓ
ે કાગળ
ઉપર િખ યા હોય એમ તમે ની આંખો અને ભવાં ઉપરથી લાગતું હતુ.ં
‘ના ના; એમ નહીં. જો એ ેલ ! આ બધા અ રોને આમ આડા લખવાને
બદલ ે ઊભા લખી નાખ જોઈએ !’ એકાએક ઉ ચારેલા આ શ દોથી મારા કાકાએ
મારી અડધી ઘ ઉડાડી દીધી. તમે ના કહેવા રમાણે એ રીતે લ યુ.ં પાછો તે કાગળ
તમે ણે હાથમાં લીધો.
‘આમાં હજુ એવો જ ગોટાળો છે. આ તે શું હશ ે ?’
એકાએક તઓ ે ખુરશી પરથી ઊભા થયા, અને બગલમાં ટોપી તથા હાથમાં
લાકડી લઈને જોરથી ઓરડાનું બારણું અફળાવતા બહાર ચા યા ગયા. થોડી વારે ધડ
ધડ દાદરો ઊતરવાનો તમે નો અવાજ આ યો. મ બારીમાંથી જોયું તો લાંબા લાંબા ભરતા
ભરતા તઓે યાંઈક જતા હતા.
 ‘કેમ એ ેલ ? વળી પાછું શું થયું ?’ ડોશીમા આ ગડબડ સાંભળી મારી પાસે
આ યાં.
‘શી ખબર ! વળી કંઈક ઘૂરી આવી લાગે છે !’
‘પણ હજુ તમે ણે ખાધું પણ નથી.’
‘અને ખાશય ે નહીં; અને આપણને ખાવા પણ નહીં દે ! યાં સુધી પલે ા
કાગળમાં શું છે તે નહીં સમ ય યાં સુધી બધું આમ જ ચાલવાનુ.ં ’
હંુ મારા કાકાના ઓરડામાં પાછો આ યો. શું કરવું તે કંઈ મને સૂઝતું ન હતુ.ં
હંુ તે કાગળ લઈને જોવા લા યો; મારી આંખ આગળ તે અ રો નાચવા લા યા. મને
ઘ પણ આવવા લાગી. મ તે કાગળનો પખ ં ો બના યો ને હવા ખાવા લા યો. એકાએક
એ અ રોમાંથી મને એક લૅિટન ભાષાનો શ દ નીકળતો દેખાયો. મ કાગળ ખો યો ને
જોયુ.ં થોડાએક અ રોને મ ધા વાં યા તો અદં રથી ‘એમ’ શ દ લૅિટન ભાષામાંનો
નીક યો. મ આખો કાગળ ટેબલ ઉપર મૂ યો અને એના બધા અ રોને હંુ પહેલથ ે ી
છે લ ે સુધી વાંચવાને બદલ ે છે લથ
ે ી પહેલ ે સુધી વાંચવા લા યો. પહેલાં કાંઈ સમ યું
નહીં; પણ તે જ અ રોને મ ધા રમમાં લખી ના યા અને પછી મ તે વાં યા. તુરત હંુ
ચમકી ઊઠ્ યો : ‘અરે ! આ શું ? આ માણસ યાં ઠેઠ જવાની વાત કરે છે ? ના ના;
આ તો બહુ ભયક ં ર કાગળ છે. મારા કાકાને આ જણાવવા જેવ ંુ નથી. આ વાતનો ભદે
મારા કાકાને સમ યો તો તે તમે કરવા તય ૈ ાર જ થવાના ! પછી તમે ને કોઈ અટકાવી
નહીં શકે. ના ના; એમ નથી થવા દેવુ.ં મારા કાકાને આ કાગળનો ભદે કોઈ પણ રીતે
ન જણાવો જોઈએ. આ કાગળ જ બાળી નાખું !’
હંુ ઉ કેરાઈ ગયો હતો. પડખે જ ઓરડાને ગરમી આપવા માટેની એક
સગડીમાં થોડાએક અગ ં ારા સળગતા હતા; હંુ પલે ા પુ તકમાંથી નીકળેલો કાગળ અને
મ લખલે ો કાગળ એ બ ે લઈને અિ ન પાસે ગયો. મારા હાથ જતા હતા. એ બ ે
કાગળોને અિ નમાં નાખવાની હંુ તય ૈ ારીમાં હતો યાં જ જોરથી બારણું ઊઘડ્ ય ંુ અને
મારા કાકા પવનવગ ે ે અદં ર ધસી આ યા. હંુ મારી રી છુ પાવવાનો રય ન કરતો
પાછો ખુરશી પર બસ ે ી ગયો; મારો કાગળ મ છુ પાવી દીધો, ને પલે ો મૂળ કાગળ ટેબલ
પર મૂકી દીધો. સા ં થયું કે રોફેસરની નજર મારા પર ન હતી. તઓ ે પોતાની
ખુરશીમાં પડયા ને ટેબલ પરનો કાગળ લઈને એકીટસે તન ે ા સામું જોવા લા યા.
મને ભય લાગવા માંડ્યો કે જો આ કાગળને તઓ
ે ે ી વાંચવા માંડશ ે તો
ધથ
ખરેખર એનો અથ જડી જશ.ે
ે એમ ને
ે ી પાછળ પડયા હતા. પૂરા રણ કલાક સુધી તઓ
મારા કાકા તન
એમ કાગળનો ભદે ઉકેલવા માટે મ યા. એ રણે કલાક તઓ
ે પોતાની ખુરશી પર જ
િબલકુ લ હા યાચા યા વગર એક યાન થઈને પલે ા કાગળ તરફ જોઈ ર યા હતા.
રાત પડી; બહાર જે થોડોઘણો ઘોંઘાટ હતો તે બધં થઈ ગયો; સોપો પડી
ગયો. હંુ અરધો ભૂ યો યાં સૂઈ ગયો. માથા િબચારી બ-ે રણ વાર બારણું ઉઘાડી
તપાસ કરી ગઈ, પણ રોફેસરનું તને ા તરફ યાન જ ન હતુ.ં
સવાર પડી, હંુ યો. જોયું તો હજુ રોફેસર એ ને એ જ િ થિતમાં બઠે ા
હતા. તમે ની આંખો તથા આખું મોઢં ુ લાલ થઈ ગયાં હતાં.
ખરેખર, મને તે વખતે રોફેસર ઉપર દયા આવી. મનમાં થયું કે જે વાત હંુ
ણું છું તે છુ પાવીને હંુ મારા કાકાને ણી જોઈને હેરાન ક ં છું ! તે તો પોતાના
કાયમાં એટલા બધા મશગૂલ હતા કે પોતાનો ગરમ વભાવ પણ ણે ભૂલી ગયા હતા.
મારા મનમાં ગડમથલ ચાલી. આ પ રનો ભદે હંુ હેર કરી દ કે નહીં !
એક તરફ તે કાગળમાંથી ઊભું થતું ભયક ં ર પિરણામ હતુ,ં અને બી બાજુ
ભૂ યાતર યા ઉ ગરો વઠે તા મારા કાકા હતા! કાગળનું પિરણામ એટલું બધું
જોખમકારક હતું કે તે ખુ લો કરવાનું મા ં િદલ ન ચા યુ.ં મને થયું કે હવ ે હંુ ફરવા
ઊપડી . હંુ કોટ, ટોપી પહેરીને નીચ ે ઊતયો; પણ જોયું તો મારા મકાનમાં મુ ય
દરબા નું બારણું અદં રથી બધં હતું અને તન ે ે તાળં ુ હતુ.ં તન
ે ી કૂં ચી તો મારા કાકા
પાસે જ હતી. હવ ે શું કરવું ! વળી મને ભૂખ પણ લાગી હતી. રોફેસર તો આમ ને આમ
મિહનાઓ સુધી પણ ન ઊઠે તોય ે નવાઈ નહોતી !
છેવટે મને થયું કે આ કાગળનો ભદે મારે જણાવી દેવો. હંુ પાછો ઓરડામાં
આ યો. વાત કેમ ઉપાડવી એ ઘડીભર મને ન સૂ યુ.ં યાં તો રોફેસર અચાનક
ઊઠ્ યા ને હૅટ ને ઓવરકોટ લઈને ઓરડાની બહાર ચા યા. મને થયું કે આ વખતે તો
જ ર હવ ે બહારથી તાળં ુ મારીને કૂં ચી લઈને ચા યા જશ.ે મ ક યું : ‘કાકા !’
જવાબ ન મ યો.
મ બી વાર બૂમ પાડી, ‘કાકા !’
એકાએક ઘમાંથી યા પછી ણે તે બોલતા હોય એમ તમે ણે હોંકારો
દીધો : ‘કેમ ?’
‘કૂં ચી જડી છે.’
‘શાની, બારણાની ? એ તો મારી પાસે જ છે.’
કાકાએ ચ માંની નીચથ ે ી મારા પર નજર કરી, અને ન ક આવી મારો હાથ
જોરથી પકડ્ યો. મ માથાવતી હા પાડી.
‘શું ?’
 ‘એકાએક મને આ કાગળનો ભદે ઊકલી ગયો છે.’
‘ખરેખર ?’
‘હા, જુ ઓ. આ તમારી પાસન
ે ા કાગળના અ રોને પહેલથ
ે ી વાંચવાના બદલ ે
છે લથ
ે ી વાંચો.’
રોફેસરે તે રમાણે વાંચવા માંડ્ય.ંુ તમે ાંથી નીચન
ે ા અથનું લખાણ ગામિડયા
લૅિટન ભાષામાં લખાયલે ંુ માલૂમ પડ્ ય–ંુ
‘હે સાહિસક મુસાફર ! જુ લાઈની પહેલી
તારીખે જે વખતે કૅટિરસનો પડછાયો
ે ે સ જોકુ લની અદં ર યાં પડે, તે
નફ
વખતે તે મુખથી અદં ર તું ઊતરજે, અને
તું પ ૃ વીના મ યિબદં ુ એ જઈશ. મ એ
રમાણે કયું છે. –આન સે નુસમ.’
મારા કાકાએ ખુરશી પરથી કૂ દકો માયો : ણે તમે ને વીજળીનો આંચકો
લા યો ન હોય ! તઓ ે આમથી તમે આંટા મારવા માંડ્યા. ખુરશીઓને આમથી તમે
ખસડે વા મડં ી પડયા. ટેબલ પરની ચોપડીઓને તમે ણે ઉથલાવી નાખી ! ઘણી વાર આમ
ચાળા કયા પછી તમે ણે મને પૂછ્ય ંુ : ‘કેટલા વા યા છે ?’
‘ રણ વા યા છે.’ મ ક યુ.ં
‘એમ ? મને ભૂખ લાગી છે. ચાલ, જમવા જઈએ અને પછી…’
‘પછી શું ?’
‘મારો સામાન તય
ૈ ાર કરજે !’
‘તમારો સામાન ?’
‘હા; અને ભળ
ે ો તારો સામાન પણ.’ તમે ણે ભોજનગ ૃહમાં પસ
ે તાં પસ
ે તાં જોરથી
હુકમ છોડ્ યો.
 ૪

શ ય કે અશ ય ?
આ વા ય સાંભળીને મારા શરીરે ટાઢ ચડી ગઈ, પણ બહારથી મ શાંત
દેખાવાનો રયાસ કયો. મને ખબર હતી કે રોફેસરને સમ વવામાં િવ ાનશા ીની
દલીલો જ કામ કરી શકશ,ે બી કોઈ રીતે તે સમજશ ે નહીં. અને િવ ાનશા ની એવી
દલીલો મારી પાસે હતી કે જેનાથી હંુ રોફેસરને ખાતરી કરાવી શકું કે પ ૃ વીના
ગોળાના મ યિબદં ુ એ પહોંચવાની વાત કા પિનક જ છે. પણ અ યારે તો હંુ તમે ની
પાછળ પાછળ સીધો ભોજન લવે ા પહોંચી ગયો.
હંુ એટલો બધો િવચારમાં હતો કે મ કેટલું ખાધું તન
ે ી મને ખબર ન પડી.
રોફેસર ઊઠ્ યા, અને મને પોતાની પાછળ આવવાની તમે ણે િનશાની કરી. અમ ે પાછા
અ યાસગ ૃહમાં ગયા.
‘જો, એ ેલ ! તારા જેવો છોકરો હજુ મ જોયો નથી. ત મને દરેક બાબતમાં
બહુ મદદ કરી છે. હંુ તે કદી ભૂલ ંુ તમે નથી અને દુ િનયા પર આપણી જે મહાન ફતહે
થશ ે તમે ાં તારો અડધોઅડધ િહ સો ગણાશ.ે ’
મ જોયું કે રોફેસર અ યારે જરા રંગમાં આ યા છે, તથ
ે ી તમે ની પાસે હવ ે
તમે ની એ ફતહે ની અદં રની મુ કેલીઓ જણાવવાનો ઠીક લાગ છે.
તમે ણે ચલા યું : ‘પણ એટલું યાનમાં રાખજે કે આપણી આ શોધ ખૂબ ગુ ત
રાખવાની છે. મારા કેટલાય ે હરીફો છે, તમે ાંથી એકાદ પણ જો આ ણી ય તો તે
વહેલો પહોંચી ય. જો તે વાત ગુ ત રહે તો પછી આપણું આ કામ પૂ ં થયા પછી જ
તમે ની આગળ આ અદ્ ભતુ મુસાફરીની બીના મૂકીને હંુ તમે ને આં દેવાનો !’
‘તમને એમ લાગે છે કે આવું સાહસ કરવા એકદમ કોઈ તય
ૈ ાર થાય ?’ મ
પૂછ્ય.ંુ
‘ચો સ. આવો જશ કોણ જતો કરે ? જો આ કાગળ ખુ લો થઈ ય તો તો
િવ ાનશા ીઓનું મોટંુ ધાિડયું ‘‘આન સે નુસમ’’નાં પગલાં શોધતું નીકળી પડે !’
‘મને તમે ાં શક
ં ા છે, કારણ કે આ લખ
ે સાચો અને ભરોસાદાર છે તન
ે ી જ શી
ખાતરી ?’
‘કેમ શું ? આ કાગળ ચોપડીમાંથી નથી નીક યો, એમ ?’ રોફેસરે
ચ માંમાંથી ડોળા કાઢ્ યા.
 ‘હંુ કબૂલ ક ં છું કે લખ
ે સે નુસમ ે લ યો છે. પણ એનો અથ એમ નહીં કે
ે ે એ મુસાફરી કરી છે. એ તો એક કા પિનક…’
તણ
‘બહુ સા ં; તારે જેટલી દલીલો કરવી હોય તટે લી કર. તું મારો ભ રીજો છે
એ વાત ભૂલી ; અને ણે મારો સાથી હો એ રીતે વાત કર.’
‘ઠીક. પણ પહેલાં તો મને આ ‘‘જોકુ લ’’, ‘‘ નફ
ે ે લ’’ અને ‘‘ કેટિરસ’’ એ
શું છે એની જ ખબર નથી. મ કોઈ િદવસ એવાં નામ સાંભ યાં જ નથી.’
‘બરાબર. , પુ તકાલયની બી અભરાઈ પરની રી નકશાપોથી
લાવ.’
હંુ તરત જ લઈ આ યો.
‘જો, આઈસલૅ ડનો આ સારામાં સારો, અને હમણાં જ તય ૈ ાર થયલે ો નકશો
છે. એ નકશામાં ઠેર ઠેર વાળામુખી પવતો છે; તમે ાં જે નફ ે ે લ નામનો એક
વાળામુખી પવત છે, તે ૫૦૦૦ ફૂટ ચો છે. આઈસલૅ ડના બધા પવતોમાં તે ખાસ
યાન ખચ ે તવે ો છે. અને તને ા મુખમાં થઈને યારે આપણે ઠેઠ પ ૃ વીના ગભની અદં ર
પહોંચીશુ,ં યારે તો આખી દુ િનયામાં તે એક અદ્ ભતુ પવત ગણાશ.ે ’
‘પણ એ તદ્ દન અશ ય છે.’ મ ક યુ.ં
‘અશ ય કરી રીતે ?’ તમે ણે પૂછ્ય.ંુ
‘કારણ કે તે વાળામુખીના મોઢામાં તો ધગધગતો લાવારસ…’
‘પણ આ વાળામુખી તો છે લાં ૭૦૦ વષથી શાંત છે, એમ આઈસલૅ ડનો
ઇિતહાસ કહે છે.’
‘ભલ.ે ’ અને મ મારી રી દલીલ રજૂ કરાવવા માંડી : ‘પણ આ કેટિરસ
શું છે ? અને જુ લાઈની પહેલી તારીખ સાથે તન ં ધં છે ?’
ે ા પડછાયાનો શો સબ
મારા કાકા થોડી વાર િવચારમાં પડી ગયા. પછી એકાએક બો યા : ‘હં, જો;
યાં જ એ મહાન િવ ાનશા ીની બુદ્િધ સમાયલે ી છે. આપણને કેટલી ચો સાઈવાળી
સૂચના તે આપી ગયો છે ! જો, નફ ે ે લ પવતને ઘણાંય િશખરો છે અને ઘણાંય મુખો પણ
છે; તમે ાંના કેટિરસ નામના િશખરનો પડછાયો જુ લાઈની પહેલી તારીખે જે મુખ ઉપર
પડે, તે મુખમાં ઊતરીએ તો સીધા પ ૃ વીના મ યિબદં ુ એ પહોંચીએ. આનાથી વધારે
ચો સાઈ બી કઈ કહેવાય ?’
મારી બધી દલીલ તૂટવા લાગી. મ છે લો દાવ અજમા યો : ‘માનો કે સે નુસમ
પહેલી જુ લાઈએ પલે ા વાળામુખીના મુખ પાસે આ યો હોય, અને યાં પલે ા િશખરનો
પડછાયો જોયો હોય, અને તન ે ે િવષે લોકોની દંતકથા પણ સાંભળી હોય. પણ તે તે
પ ૃ વીના ગભમાં ઊતરીને પછી વતો પાછો આ યો હોય એ વાત માનવાની તો હંુ ઘસીને
ના પાડું છું .’ મ ક યુ.ં
‘શા માટે ?’
‘કારણ કે િવ ાનના િસ ાંતો જ આ રમાણે માનવા ના પાડે છે.’
‘અરે િબચારા િસ ાંતો ! એવા જૂના ખખડી ગયલે ા િસ ાંતોને તું યાંથી
વળગતાં શી યો ?’
‘એ તો િસ થયલે ી વાત છે કે પ ૃ વીની દર ૭૦ ફૂટની ડાઈએ ગરમી એક
િડ રી સિે ટ રેડ વધતી ય છે. અને એ િહસાબે પ ૃ વીનો યાસ ૪૦૦૦ માઈલથી
વધારે ગણો તો પ ૃ વીના બરાબર મ ય ભાગમાં ૨૦૦૦ િડ રી ગરમી હોય ! દુ િનયા
પરની બધી ધાતુઓ ને પથરાઓ પણ એ ગરમીમાં રવાહી ને વરાળ પ બની ય, તો
આપણે તો યાં જઈએ એ પહેલાં જ રાખ બનીને પરમાણુઓમાં ભળી જઈએ !’
‘ઓહો ! યારે તને યાંની ગરમીની બીક લાગે છે, કેમ ?’ રોફેસરે હસતાં
હસતાં ક યુ.ં ‘ યાં જતાં શું તું ઓગળી જઈશ એમ માને છે ?’
‘એ તમ ે જ િવચારો ને !’
‘જો; સાચી હકીકત આપણે કોઈ ણતા નથી. પ ૃ વીની અદં ર શું છે તે
િવ ાનશા ીઓ પ ૃ વીના પડ ઉપર ઊભા ઊભા અટકળ કરીને કહે એ બધું સાચું
માનવાને કંઈ કારણ નથી. આજે િવ ાનના ઘણાં િસ ાંતો ફરતા ય છે, અને હજુ
ફરશ.ે પ ૃ વીની અદં રના ભાગમાં એકલો ગસૅ જ ભયો છે, એમ માનવાને કંઈ કારણ
નથી, કેમ કે પ ૃ વીનું ઘન વ આપણે પ ૃ વીનો જેટલો િવ તાર ણીએ છીએ તન ે ા
રમાણ કરતાં લગભગ બમણાં ઉપરાંત છે. વળી તું જુ એ છે કે વાળામુખી પવતો પણ
એક પછી એક ઠંડા થતા ય છે. એ જ બતાવી આપે છે કે પ ૃ વીનો અદં રનો ભાગ
ઠરતો ય છે. વળી એક િસ ાંત એવો પણ છે, કે ખ ં જોતાં તો પ ૃ વીનાં ઉપરનાં પડ
જ ગરમ હોય, પ ૃ વી ઉપર સૂયનાં િકરણો પડે અને અદં ર રહેલી ધાતુઓ ઓગળે એ જ
અરસામાં ઉપર વરસાદ પડે, એટલ ે પ ૃ વીના ઉપરના પોપડામાં તોફાન થાય છે.
ધરતીકંપ વગરે ેનાં આ જ કારણો છે. પ ૃ વીની ખૂબ ડે ગરમી છે, એ િસ ાંત જ પાયા
વગરનો છે. બોલ, હવ ે કંઈ કહેવાનું છે ?’
મારી પાસે હવ ે કંઈ કહેવાનું ન હતુ.ં કાકાએ ઉમય
ે ં ુ : ‘જો યારે, આપણી
વાત કોઈ રીતે બહાર ન પડી ય એટલું ખાસ યાન રાખજે !’
 ૫

ઊપડ્ યા
ૈ ારી કરવા િસવાય બીજુ ં શું કરવાનું હોય ?
પછી તો મારે મુસાફરીની તય
ઊપડવાનું થાય તે પહેલાં હંુ શહેરમાં મારા િમ રોને મળવા નીક યો.
ભૌગોિલક શોધખોળ માટે મારા કાકાની સાથે મુસાફરીએ હંુ છું , એટલું જ મારા
િમ રોને જણાવતો. હંુ મારા એક િમ રને મળીને બી િમ રને મળવા જતો હતો; યાં
પાછળથી કોઈએ મારા કોટનો કૉલર પકડ્ યો. ‘હજુ તું આંટા મારે છે ? તને ખબર
નથી કે કેટલું કામ હજુ બાકી છે ? ચાલ મારી સાથ.ે ’ મારા કાકાનો હુકમ છૂ ટ્યો.
ચાલતાં ચાલતાં જે જે દુ કાનો આવ ે યાં જોઈતી વ તુઓ માટેની વરદી
આપીને ઘરે મોકલી આપવાનું તઓ ે કહેતા ય. તમે ના પગ ઘડીકેય િ થર નહોતા
રહેતા. મારે મારા કાકાની પાછળ દોડવું પડતું હતું !
ઘરે ગયા પછી પણ મારે ઘડીનીય ે નવરાશ નહોતી. એક કામ પૂ ં ન ક ં
યાં તો બી માટેનો હુકમ મને મળી જ ગયો હોય ! મારા કાકાના ઓરડામાં તો લૂગડાં,
પુ તકો અને બી ં િવ ાનનાં સાધનોનો ઢગ પડયો હતો. તન ે ી વ ચ ે મારા કાકા
આમથી તમે બધું ફદતા બઠે ા હતા; અને હંુ તમે ની પડખે રહી સઘળં ુ ગોઠવતો હતો.
અમારા ડોશીમા પણ ચ માં નીચથ ે ી આંખો ફાડીને બારણામાં ઊભાં ઊભાં આ બધું જોતાં
હતાં. એક બાજુ થી દુ કાનથ
ે ી ખરીદાયલે ાં મોટાં પારસલોના થોકડા પર થોકડા આ ય ે
જતા હતા.
ડોશીમાએ મને આવીને કાનમાં પૂછ્ય ંુ : ‘આજ કંઈ રોફેસર સાહેબનું ખસી
ગયું છે ?’
મ માથું હલાવીને હા પાડી.
‘અને તનય ે ો લઈ જવાના છે ?’
ે ભગ
મ ફરી હા પાડી.
‘તમ ે યાં જવાના છો ?’
મ ભોંય ઉપર આંગળી કરી.
‘ યાં, ભોંયરામાં ?’
 ‘એથીય ે ડે.’
ડોશીમાએ ડોળા ફાડ્ યા; પણ વધારે કાંઈ પૂછ્ય ંુ નહીં.
રાત પડી.
બીજે િદવસે સવારે બરાબર છ વાગે અમારે ઊપડવાનું હતુ.ં
રા રે દસ વાગે આખા િદવસના થાકથી હંુ લાકડાના કટકાની જેમ પથારીમાં
પડયો. રાત પડી તન ે ી સાથે જ મારા મગજમાં દબાઈ રહેલા અનક
ે િવચારો એક પછી
એક હ લો કરવા માંડ્યા વ નામાં મોટી ભયક ં ર ખાઈઓ મારી નજરે પડી. મારા કાકા
રા સના પમાં ફેરવાઈ ગયા, અને મને જોસથી હાથ પકડીને એ ખાઈઓમાં ખચવા
લા યા. હંુ ખૂબ ખૂબ ચથ ે ી એક તણખલાની જેમ ડે ડે ઊતય જતો હતો.
સવારે હંુ પાંચ વાગે યો, અને ઝટપટ તય ૈ ાર થઈ ગયો. સાડાપાંચ વા યા
ને ઘર બહાર ગાડીનો તથા ઘોડાના ડાબલાનો અવાજ સભ ં ળાયો. મજૂરો મારા કાકાના
સામાનનાં મોટાં પોટલાં ઉપાડીને ગાડીમાં ખડકવા માંડ્યા હતા.
‘કેમ, તારો સામાન યાં છે ?’ મારા કાકાએ કોટ પહેરતાં પહેરતાં ક યુ.ં
‘તય
ૈ ાર છે.’
‘ યારે ઊભો છે શું ? નીચ ે ગાડીમાં મુકાવી દે. તું જ મને ગાડી ચુકાવીશ.’
દરિમયાન મારા કાકા ઘરની કુ લ મુખ યારી ડોશીમાને સોંપતા હતા.
બધો સામાન મુકાઈ ગયો. અમ ે બ ે નીચ ે ઊતયા. ડોશીમાની ભીની થયલે ી
આંખો ઉપર મારી નજર પડે ન પડે યાં તો ઘોડાઓએ આ ટોના ટેશન તરફ મારી
મૂ યુ.ં
આ ટોના એ આમ તો હૅ બગનું એક પ ં જ ગણી શકાય. અહીંથી કીલ
બદં ર માટેની ગાડી ઊપડે છે.
વીસ િમિનટમાં અમ ે ‘હો ટીન’ની હદમાં દાખલ થઈ ગયા. સાડા છ વાગે
અમ ે ટેશનમાં આ યા. અમારો સામાન જોખાયો, તન ે લ મરાયાં અને તે
ે ા પર લબ
ટ્ રેનના સામાનના ડ બામાં ગોઠવાઈ ગયો. િટિકટ લઈને અમ ે ડ બામાં બઠે ા; સીટી
વાગી અને ગાડી ઊપડી.
સવારની ખુશનુમા હવા અને ઝડપથી બદલાતા જતા કુ દરતના દેખાવોને
લીધે મારા મનનો ઉ કેરાટ શાંત થતો જતો હતો; પણ મને લાગે છે કે મારા કાકાને મન
તો આ ટ્ રેનની ગિત ખૂબ ધીમી લાગી હોવી જોઈએ – તમે ના મનના ઘોડા તો
આઈસલૅ ડના નફ ે ે લ પવત ઉપર કૂ દકા મારતા હોવા જોઈએ ! વ ચ ે વ ચ ે દરેકે
દરેક સામાનને કાળ થી તઓ ે તપાસતા જતા હતા.
મારા કાકાએ હૅ બગમાં રહેતા ડે માકના એલચીનો એક ભલામણપ ર પણ
ે વી લીધો હતો. િમ. િ રિ યનસન (એલચી) મારા કાકાના ભાઈબધં હતા, એટલ ે તે
મળ
પણ મળ ે વવામાં કંઈ મુ કેલી પડી ન હતી. આ ભલામણપ રથી આઈસલૅ ડના ગવનર
પર જોઈતી સગવડ માટેની િચ ી એમને મળી શકે તમે હતુ.ં પલે ો ભદે ી કાગળ કે જેના
ઉપરથી તો આ બધી પચ ં ાત ઊભી થઈ હતી, તે પણ મારા કાકા પોતાની સાથે લવે ાનું
ભૂ યા ન હતા.
રણ કલાકમાં અમારી ટ્ રેન કીલ ટેશને આવી પહોંચી. સામ ે જ દિરયો
ઘૂઘવતો હતો. અમારે અહીંથી ટીમર મારફતે કૉપનહેગન પહોંચવાનું હતુ.ં અમારો
સામાન બદં ર ઉપર લઈ જવામાં આ યો. યાં પહોંચી તપાસ કરતાં માલૂમ પડયું કે
ટીમર ઊપડવાને હજુ દસ કલાકની વાર છે. મારા કાકાએ નીકળતી વખતે એટલી
બધી ઉતાવળ કરાવી હતી કે અહીં અમારે આખો િદવસ ગાળવાની ફરજ પડી.
મારા કાકાએ પોતાની જ ભૂલ છતાં ટીમરવાળાઓને ટીમર મોડી ઉપાડવા
માટે અને રેલવવે ાળાઓને ટ્ રેન વહેલી પહોંચાડવા માટે ખૂબ ગાળો ભાંડી, અને આવી
તની અધં ાધૂધં ી ચલાવનાર રા ય સામ ે પણ તમે ણે ખૂબ બખાળા કાઢ્ યા, જોકે મારા
િસવાય કોઈએ તે સાંભ યું નહોતુ.ં અને એ જ સા ં હતુ.ં એક વાર તો અધીરાઈમાં ને
અધીરાઈમાં ટીમરના કૅ ટનને પણ મળી આ યા. અને તન ે ે ટીમર જલદી ઉપાડવા
માટે ક યુ.ં પણ કૅ ટને કટા ભયું હા ય કરવા ઉપરાંત તન ે ો બીજો કંઈ જવાબ ન
આ યો.
છેવટે ટીમર ઊપડવાનો વખત થયો. ટીમરના મોટા ભૂગ ં ળાં
ં ળામાંથી ગૂચ
ખાતા ખાતા ધુમાડા નીકળવા માંડ્યા. ટીમર ‘એલને ોરા’ ઊપડવાની તય ૈ ારી કરતી
ે ી ગયા. જોતજોતામાં તો કંદોરા આકારના ‘ રેટ
હતી. અમ ે અમારી કૅિબનમાં બસ
બે ટ’નાં પાણી કાપતી અમારી ટીમર આગળ વધવા લાગી.
રાત અધં ારી હતી. િકનારા પર યાંઈક યાંઈક દીવાઓ આિગયાની જેમ
ઝબૂકતા હતા. થોડા વખત પછી સામ ે દીવાદાંડીનો રકાશ દિરયાના પાણી સાથે રમત
કરતો દેખાયો.
સવારના સાતે અમ ે ‘ યૂિઝલૅ ડ’ના પિ મ િકનારે કૉસટે બદં રે ઊતયા, ને
ે ીને રણ કલાકને ર તે આવલે ા કૉપનહેગન નગરમાં આવી
યાંથી ટ્ રેનમાં બસ
પહોં યા. મારા કાકા રા રે તો યા જ નહોતા; અને ટ્ રેનમાં બઠે ાં બઠે ાં પણ ણે
ટ્ રેનની ગિત વધારવા ટ્ રેનને ધ ા મારતા હોય એમ શરીર હલાવતા હતા !
 કૉપનહેગન નગર રમાણમાં ઠીક મોટંુ ગણાય. યાંની િફિન સ હૉટલમાં
અમારો ઉતારો હતો. િમ. થો પસન નામના એક િમ રે અમારો સારો આદરસ કાર કયો.
તઓ ે અહીંના ઉ ર યુરોપની જૂની વ તુઓના એક સ ં રહ થાનના યવ થાપક હતા.
ે ી તમે જ સ ં રહ થાનમાંથી મારા કાકાને અને મને ઘણું ણવાનું મ યુ.ં
તમે ની પાસથ
અહીંથી આઈસલૅ ડ માટેના વહાણો વખત-ે કવખતે ઊપડે છે; કોઈ વાર
વહાણ મળે, તો કોઈ વાર ન મળે. અમ ે િમ. થો પસનની સાથે બદં ર ઉપર વહાણની
તપાસ કરવા માટે નીક યા. હંુ મનમાંથી એવું ઈ છતો હતો કે એક પણ વહાણ ન
ઊપડે તો સા ં. પણ મારા દુ ભા ય ે એક નાનું વહાણ યાં ઊભું હતુ.ં તે વહાણના
કૅ ટનને અમ ે મ યા. વહાણ જૂનની બી તારીખે ઊપડવાનું હતુ.ં હજુ આઠેક િદવસ
બાકી હતા. અમારે માટે હજુ નફ ે ે લ પવત પર પહોંચવાને એક મિહના જેટલો વખત
હતો, એટલ ે ખુશીથી વખતસર નફ ે ે લ પવતની ટોચ ે જુ લાઈની શ આતમાં પહોંચી
જઈશુ,ં એ િવચારે કાકા યાં ને યાં ટીમરના કૅ ટનની સામ ે આનદં માં તાળીઓ
પાડવા મડં ી પડયા ! કૅ ટન પણ નવાઈ પામતો આ િવિચ ર મૂિત સામ ે જોઈ ર યો. તન ે ે
વહાણનું ભાડું આગળથી આપી દઈ અમ ે શહેરમાં પાછા આ યા અને શહેરમાં જેટલું
જોવા જેવ ંુ હતું એ બધું ઝીણવટથી જોવા લા યા.
કૉપનહેગન નગર પાસન ે ા એક નાના ટાપુમાં એક મોટા દેવળનો િમનારો
હતો. એ િમનારો ખૂબ ચો હતો. મારા કાકાએ મને એ િમનારા ઉપર પાંચ વાર
ચડઊતરની કસરત કરાવી. મને શ આતમાં ફેર ચડવા લા યા, પણ મારા કાકાએ
ક યું : ‘ફેર ચડે છે એટલા માટે જ તને ખૂબ તાલીમ આપવી પડશ.ે નિહ તો પ ૃ વીના
મ ય ભાગ સુધી તું કઈ રીતે પહોંચવાનો હતો ?’
આખરે ઊપડવાનો િદવસ આ યો. મા ં હૃદય ધબકવા માંડ્ય.ંુ જતા પગે
એ ડોલતા વહાણની અદં ર મ પગ મૂ યો; થોડી વારમાં હાલકડોલક થતું વહાણ ઊપડયુ.ં
 ૬

આઈસલૅ ડ
આખરે િવદાયની ઘડી આવી પહોંચી. થરથરતે પગે અને કંપતે હૈય ે મ
વહાણમાં પગ મૂ યો; ણે કાયમને માટે હંુ દુ િનયા છોડીને જતો હો એવું ઘડીભર મને
થઈ ગયુ;ં પણ મારા કાકા યારે કૂ દકો મારીને વહાણ ઉપર ચડ્ યા યારે મને લા યું કે
હંુ એકલો નથી, એટલ ે મારામાં થોડીએક િહંમત આવી.
િમ. થો પસન અમને વળાવવા વહાણ સુધી આ યા હતા; અને આઈસલૅ ડમાં
તમે ના ઓળખીતા ઉપર ભલામણના કાગળો પણ તમે ણે અમને આ યા હતા.
બી જૂને સવારે છ વાગે વહાણ ઊપડ્ ય ંુ અને અમારી નાની એવી કોટડીમાં
બધો સામાન અમ ે ગોઠવીને બઠે ા.
પવન ખૂબ અનુકૂળ હતો. નઋૈ ય િદશાનો પવન અમારા વહાણને ધીરે ધીરે
ે ્ િ પયરના ર યાત નાટક હે લટે માંનો એ સીનોરનો િકનારો મારી
દોરી જતો હતો. શક
નજર આગળથી પસાર થઈ ગયો.
અમા ં વહાણ ખૂબ સરસ હતુ;ં પણ છતાં આખરે તો તે વહાણ જ ને ? જો
પહોંચાડે તો વહેલું પહોંચાડે, નિહ તો મિહનાના મિહનાઓ વ ચ ે કાઢી નાખે ! આ
વહાણમાં આઈસલૅ ડ માટે કોલસો, ઘરવખરીનો સામાન, ઊનનું કાપડ અને ખાવાની
ચીજો વગરે ે ઘણું ભયું હતુ.ં વહાણના ખલાસીઓની સ ં યા પાંચની જ હતી.
સાંજને વખતે અમા ં વહાણ કેગરની ભૂિશર પાસે આવી પહોં યુ.ં
ડે માકનો અહીં છેડો આવ ે છે. અહીંથી નોવના દિ ણ છેડા પાસે નઝ
ે ની ભૂિશર પાસે
થઈને ઉ ર મહાસાગરમાં અમા ં વહાણ પઠે ું .
બે િદવસ પછી કોટલૅ ડનો િકનારો થોડોએક દેખાયો ન દેખાયો અને
અમા ં વહાણ ફેરોના બટે ો તરફ ચા યુ.ં અહીંથી અમા ં વહાણ સીધું આઈસલૅ ડના
દિ ણ િકનારા તરફ ઊપડ્ ય.ંુ ર તામાં કોઈ ખાસ બનાવ બ યો નહીં. મને દિરયાએ
બહુ હેરાન ન કયો, પણ મારા કાકાને િબચારાને તો ઓરડીમાં પુરાઈ રહેવું પડયુ.ં
તમે ને દિરયો બરાબર લા યો હતો, એટલ ે આઈસલૅ ડ િવષન ે ી જે માિહતી તમે ને
વહાણના ખલાસીઓ પાસથ ે ી ણવી હતી, તે તો એમ ને એમ રહી ગઈ !
અિગયારમી તારીખે પોટલૅ ડની ભૂિશર વટાવીને અમા ં વહાણ પિ મ તરફ
વ યુ.ં અહીં દિરયામાં શાક અને વહેલ માછલીઓનું મોટંુ રહેઠાણ ગણાય છે. તોફાની
 ે બટે ના ખડકો અહીં દેખાતા હતા.
મો ંઓ સાથે ટ ર લતે ા વ ે ટમન
અડતાળીશ કલાક પછી અમા ં વહાણ ‘ કેગન પો ટ’ પાસે આવી પહોં યુ.ં
આ જ યા ખૂબ ખરાબાવાળી ગણાય છે. અહીં આઈસલૅ ડના િકનારાનો ભોિમયો જે
અમારી સામ ે અમારા વહાણને લવે ા માટે આ યો હતો, તણ
ે ે અમારા વહાણનું સુકાન હાથ
ધયું, અને સહીસલામત અમ ે ફાકસાના અખાતમાં આવી પહોં યા.
માંદગીને લીધે િફ ા છતાં આનદં ી ચહેરે મારા કાકા કૅિબનમાંથી બહાર
નીક યા. બદં ર ઉપર કેટલાય ે માણસો વહાણમાં આવલે ા પોતપોતાના સામાનની રાહ
જોતાં ઊભા હતા.
મારા કાકા આ તરતા કેદખાનામાં હવ ે ઘડીભર પણ પડયા રહે એમ ન હતા.
ે િકનારા પર કૂ દી પડયા, અને નીચ ે ઊતરીને દૂ ર દૂ ર િ િતજમાં મને આંગળી
તઓ
ચીંધીને કાંઈક બતા યું અને બોલી ઊઠ્ યા : ‘ નફ ે ે લ !’
ે ે લ, નફ
થોડી વારે આઈસલૅ ડના ગવનર િમ. ડ્ રે પ અમારી નજરે પડયા. મારા
કાકાએ તમે ના હાથમાં કૉપનહેગનથી લાવલે ો ભલામણપ ર મૂ યો; પછી બે જણા વ ચ ે
ડેિનસ ભાષામાં થોડીએક વાતચીત થઈ. એનો સાર એ હતો કે ગવનર સાહેબ
રોફેસર સાહેબને જોઈએ તે મદદ આપવા તય ૈ ાર હતા.
પણ સૌથી વધારે અમને તો ફીડ્ િર સના નામના એક િરક્ જેિવક શહેરની
િનશાળના િશ ક સાથે ફાવી ગયુ.ં જોકે તન ે ે આઈસલૅ ડની અને લૅિટન – એ બે જ
ભાષાઓ આવડતી હતી; પણ મારી ભાંગીતૂટી લૅિટન ભાષાથી પણ તન ે ી સાથે હંુ થોડા જ
વખતમાં િમ રાચારી બાંધી શ યો.
‘હાશ !’ તે િશ કે અમને આપલે ા ઉતારામાં ખુરશી પર બસ
ે તાં બસ
ે તાં
રોફેસર બો યા : ‘આપણી અડધી મુસાફરી તો પૂરી થઈ ગઈ.’
‘અડધી મુસાફરી ? હજુ તો આપણે નફ
ે ે લ પવત પાસે પણ પહોં યા નથી !’
‘પણ એમાં શું બાકી છે ? પવત ઉપર તો થોડા જ િદવસોમાં પહોંચી જઈશુ.ં
અને ઉપર ચડ્ યા પછી તો નીચ ે ઊતરવાનું જ બાકી છે ને ?’
‘કેમ ? નીચ ે ઊતરવાનું જ શાનું ? પાછું ફરીને ઉપર નહીં આવવું પડે ?’
‘અરેરે ! એની શું કામ િચતં ા કરે છે ? જેમ નીચ ે ઊતરશું તમે જ પાછા ઉપર
ચડીશું ! જો, હંુ અહીંના પુ તકાલયમાં જઈ આવુ.ં યાં સે નુસમના હ તિલિખત કંઈ
રંથો હોય તો જોઈ આવુ.ં તમે ાંથી કંઈ મળી આવશ.ે ’
મારે તમે ની સાથે જવું ન હતુ.ં હંુ શહેરમાં ભટકવા નીકળી પડયો. ગામમાં
ભૂલા પડવા જેવ ંુ કંઈ હતું જ નિહ. ગામ આખામાં ફ ત બે શરે ીઓ હતી. સમુદ્રને
િકનારે િકનારે વપે ારીઓ ને દુ કાનદારોનાં મકાનોની કતાર લાગી ગઈ હતી. આ
ઉપરાંત માછી-મારોનાં નાનાં નાનાં ઝૂ પં ડાંઓ પણ દેખાતાં હતાં. દૂ ર દૂ ર દેખાતો દેવળનો
ઘુ મટ, ચી ટેકરી પરનો ગવનરનો બગ ં લો અને આસપાસ લાવારસના નાના
ડુંગરાઓ નજરે પડતા હતા.
કૉડ માછલીનો વપે ાર અહીં મોટા પાયા ઉપર ચાલ ે છે. તને ી સુકવણી અને તન
ે ંુ
પૅિકંગ વગરે ે મ જોયુ.ં યાંના રહેવાસીઓ ગોરા, પડછંદ અને આનદં ી દેખાતા હતા.
ઊનના મોટા મોટા બડે ોળ દેખાય તવે ા ડગલા ને લઘા તમે ણે પહેરેલા હતા.
ૈ ાર હતુ.ં
હંુ ફરીને પાછો આ યો યારે ભોજન તય
 ૭

આન સે નુસમ
વહાણમાં પરાણે કરવા પડેલા ઉપવાસ પછી મારા કાકાએ ભોજન ઉપર ઠીક
હાથ માયો. મ પણ મારા કાકાનું જ અનુકરણ કયું એમ મારે સાચું કહેવું જ જોઈએ.
વળી અમારા યજમાન પણ અમને જમવાની તાણ કરવામાં ઊતરે એવા ન હતા. એ તો
આઈસલૅ ડની જૂના જમાનાની પરોણાગતની વાતો કહેતા ય અને અમારાં ભાણાં
ભરતા ય !
આ તો વાતચીત આઈસલૅ ડની ભાષામાં જ ચાલતી હતી; પણ હંુ સમ શકું
ે બ ે જણા વ ચ ે વ ચ ે જમન અને લૅિટન શ દો વાપરતા હતા.
એટલા પૂરતું તઓ
‘તમા ં પુ તકાલય બહુ નાનું ગણાય. કોઈ કોઈ ચોપડીઓ જ ખાલી અભરાઈઓ પર
રખડતી દેખાય છે.’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘હા, તમને એમ લા યું હશ.ે પણ વાત એમ છે કે અમારા પુ તકાલયમાં ૮૦૦૦
પુ તકો છે, પણ અહીંના લોકો વાંચવાના ભારે શૉખીન છે; પુ તકો ઘણાંખરાં બહાર જ
રહે છે, ને ઘણાં તો વરસ,ે બે વરસે કેટલાયના હાથમાં મુસાફરી કરીને પછી જ પાછાં
આવ ે છે !’
‘પણ યારે બહારના મુસાફરો માટે ?’
‘બહારના મુસાફરો તો કોઈક જ વાર આવ;ે એમને માટે કંઈ પુ તકો અહીં
રાખી મુકાય ? અમારે અહીં એક મોટી સાિહ યસભા છે, અને બહારના િવ ાનો સાથે
આ બાબતમાં તે પ ર યવહાર રાખે છે. તમ ે પણ અમને આ બાબતમાં જો મદદ કરો
તો….’
‘ખુશીથી, ખુશીથી !’ મારા કાકા વ ચથે ી જ બોલી ઊઠ્ યા. તઓ
ે અ યાર
સુધીમાં આવાં લગભગ સો જેટલાં મડં ળોના સ ય બની ચૂ યા હતા.
‘અમારા પુ તકાલયમાંથી કયા પુ તકની તમારે ખાસ જ ર હતી ? ’
મારા કાકા થોડી વાર અચકાયા; પછી બો યા: ‘તમારે યાં જૂનાં પુ તકોમાં
આન સે નુસમનું એકેય પુ તક છે ?’
‘સે નુસમ ? પલે ા સોળમાં સક
ૈ ામાં થઈ ગયલે ા િવ ાનશા ીની વાત કરો છો
?’
 ‘હા.’
‘ઓહો ! આઈસલૅ ડના ઇિતહાસમાં એ તો એક મહાપુ ષ થઈ ગયો.’
‘હા, એ જ.’
‘અને તન ે ામાં એકલી િવ ે ી િહંમત તો તન
ા જ નહોતી. તન ે ી િવ ાને પણ
આંટી દે તવે ી હતી.’
‘એમ ? એનું એક પણ પુ તક તમારી પાસે છે ?’
‘ના; યાંયથી મળે તમે પણ નથી.’
‘કેમ ?’
‘કારણ કે આન સે નુસમને તો મલે ી િવદ્ યા ણનાર ગણી લોકોએ શૂળીએ
ે ાં બધાં પુ તકો બાળી નાખવામાં આ યાં હતાં !’
ચડા યો, અને કૉપનહેગનમાં તન
‘બરાબર, બરાબર !’ મારા કાકા ધૂનમાં ને ધૂનમાં બોલી ઊઠ્ યા.
‘કેમ, બરાબર કેમ ! હંુ સમ યો નિહ.’ િશ કે ક યુ.ં
‘હવ ે બરાબર સમ યું અને મને બરાબર સમ ય છે કે શા માટે સે નુસમને
પોતાની શોધખોળો સતં ાડવી પડી, અને પોતાની પાસે રહેલું રહ ય તન
ે ે આ રીતે ભદે ી
કાગળ….’
‘શાનું ગુ ત રહ ય ?’ પલે ા િશ કે આતુર થઈને પૂછ્ય,ંુ
‘અરે, ના ના; કંઈ નિહ. એ તો અમ તુ.ં સહેજ હંુ અટકળ કરતો હતો.
ખાલી અનુમાન હતુ.ં ’ મારા કાકાની ભ આ વખતે ખૂબ થોથવાઈ.
‘ઠીક.’ પલે ા િશ કે વધારે પૂછપરછ ન કરી. ‘પણ મને લાગે છે કે અહીંનાં
ખિનજોનો અ યાસ તમને ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડશ.ે અહીંથી આ દેખાય છે તે નફ ે ેલ
પવત જ ખૂબ જુ દી ભાત પાડે તવે ો છે. તન
ે ંુ એક મુખ તો હજુ કોઈએ જોયું પણ નથી.’
‘ નફ
ે ે લ વાળામુખી હવ ે તો શાંત હશ ે ?’ મારા કાકાએ પૂછ્ય.ંુ
‘હા. લગભગ પાંચસો વરસથી તે શાંત છે.’
‘ યારે મારે….શુ…
ં .નામ… નફ ે ે લ ? હા. એ પવત ઉપર જઈને મારે
શોધકોળ કરવી પડશ.ે અને એનું જે મુખ હજુ સુધી કોઈએ જોયું નથી, એ તો મારે
ખાસ જોવું પડશ.ે ’
‘હંુ િદલગીર છું કે મારા કામના અગ
ં ે તમારી સાથે હંુ નિહ આવી શકું ; જોકે
મને પણ આવી શોધખોળમાં રસ તો ખૂબ છે.’
 ‘ના ના; પહેલાં તમારી ફરજ, પછી શોધ. પણ તમ ે જો આવી શકો એમ હો તો
અમને જ ર વધારે મ આવ.ે આ તો રોજનું છે જ ને ?’ મારા કાકાએ ખોટો િવવક ે
કયો.
વાતચીત દરિમયાન અમારા યજમાનને અમારા રહ ય િવષે શક ં ા પડી હશ ે કે
કેમ તે હંુ કળી શકતો નથી. પણ તણે ે અમારી સાથે ખૂબ ઉ સાહથી વાત કરી. અમને
નફે ે લ જવાનો ર તો બતાવીને સમ યો; અને એક સરસ િશકારી અને બી રીતે
પણ મદદગાર થઈ શકે તવે ો ભોિમયો બીજે િદવસે લાવી આપવાનું વચન પણ આ યુ,ં તમે
જ બી પણ જોઈતી સગવડો કરી આપી.
ભોજન પૂ ં થયુ.ં અમ ે બી િદવસની તય
ૈ ારીમાં પડ્ યા.
 ૮

ભોિમયો
સાંજના થોડુંક ફરીને હંુ વહેલો સૂઈ ગયો; સવારમાં મારી પથારીમાં પડ્ યાં
પડ્ યાં મારા કાને પડખન ે ા ઓરડામાંથી મારા કાકાનો ઘાંટો આવતો સાંભળીને
ઓઢવાનું ફકી દઈને સીધો હંુ યાં પહોંચી ગયો.
રોફેસર એક લાંબા પડછંદ માણસ સાથે ડેિનસ ભાષામાં વાત કરી ર યા
હતા. મારી નજર પલે ા માણસને જોતાંની સાથે જ તન ે ી પર ઠરી ગઈ. બળની મૂિત
સમાન તે તજે વી લાગતો હતો. તને ી મોટી આંખોમાં ભોળપણ દેખાતું હતુ.ં તને ા વાંકિડયા
વાળ તને ા પહોળા ખભા ઉપર ગલે કરતા હતા. તન ે ો દેખાવ ગામિડયા જેવો હોવા છતાં
તે ઘણો જ સ ં કારી હોય એમ લાગતું હતુ.ં તન
ે ે િજદં ગીમાં કદી ગુ સો ચડ્ યો હશ ે એમ
માની શકાય જ નિહ; તમે દુ િનયા આખીમાં ઊથલપાથલ થઈ ય તોય ે તન ે ંુ ંવાડું પણ
ફરકે કે કેમ એ શક ં ા હતી.
યારે એ એક યાન થઈને મારા કાકાની વાતો સાંભળતો હતો, યારે હંુ
એક યાન થઈને તે માણસનો ચહેરો જોઈ ર યો હતો. મારા મનમાં એવો તો યાંથી
યાલ હોય કે ખુદ આ માણસ અમને ‘પાતાળ રવશ
ે ’માં ભોિમયા તરીકે દોરશ ે ?
મારા કાકાએ તો માણસને નફ ે ે લ સબ ે ી બધી માિહતી પૂછી, અને ભોિમયા
ં ધં ન
તરીકે સાથે આવવાના પસ ૈ ાનો તન
ે ી સાથે કરાર કયો. પસ ૈ ા કે પગાર સબ ં ધં માં જરાય
રકઝક કરવી ન પડી. બ ેના વભાવમાં ઉ રદિ ણ જેટલું અતં ર હતુ.ં પણ આ
રસગં ે તઓ
ે બ ે િમ ર બની ગયા.
બીજે િદવસે ઊપડવાનું ન ી પણ થઈ ગયુ.ં અમ ે અમારા સામાનની
તજવીજમાં પડ્ યા. નફે ે લ પવત સુધી તો સામાન ઉપાડનાર માણસો કે વાહન મળી રહે;
પણ એ પછી પાતાળમાં અમારી પાછળ મરવા માટે કોઈ મજૂર આવ ે એવો સભ ં વ હતો
નિહ, એટલ ે જોઈએ તે કરતાં એક િપયાભાર પણ વધારે સામાન ન લવે ો એમ અમ ે
ઠરા યુ.ં તોપણ આટલો સામાન તો લીધા વગર ચાલ ે તમે જ ન હતું :–
૧. ૧૫૦ િડ રી સુધીનું એક સિે ટ રેડ થરમૉિમટર.
૨. દિરયાની સપાટીના વાતાવરણ કરતાં પણ વધારે દબાણવાળા વાતાવરણનું
માપ કાઢવા માટેનું એક મૅનોિમટર.
૩. હૅ બગના અ ાંશ રમાણે બરાબર મળ
ે વાયલે ંુ એક ઘિડયાળ.
 ૪. બે કંપાસ (હોકાય ં ર).
૫. વીજળીની બ ીઓ.
૬. હિથયારોમાં બે રાઈફલ, બે િરવૉ વર અને ઠીક રમાણમાં દા . આ
ે ન લાગે એ રીતે પૅક કરી લીધો હતો.
દા ને ભજ
૭. બી ં સાધનોમાં બે કોદાળી, એક રેશમી દોરીની મોટી સીડી, થોડાક
અને ખીલા, તમે જ થોડાંએક ગાંઠોવાળાં દોરડાં.
છે લી તનો સામાન સૌથી વધારે ભારે હતો, પણ એ વગર ચાલ ે તમે જ નહોતુ.ં બાકી
તો ખાવાનો સામાન હતો, જોકે છ મિહના ચાલ ે એટલું ભાતું અમ ે સાથે લઈ લીધુ,ં અને તે
પણ બગડે નિહ એ રીતે સાચવીને પૅક કરેલ ંુ હતુ;ં પરંત ુ તન
ે ો ભાર બહુ ન હતો. સાથે
દવાની એક નાની પટે ી હતી, એ ગણાવવાની જ ર ન જ હોય. દવાનાં સાધનોમાં ઘા
ઉપરના પાટાિપડં ીનાં જ સાધનો ખાસ કરીને હતાં. આ ઉપરાંત મજબૂત જોડાની બ-ે
રણ વધારાની જોડી. પસ ૈ ા ભરવાની કેડે વીંટી શકાય તવે ી ચામડાની એક કોથળી
વગરે ે તો સમ લવે ાનાં. થોડાએક સોનાના િસ ા પણ સાથે રાખી લીધા. કદાચ
પાતાળમાં રહેતી કોઈ વ તી સાથે વહેવાર પાડવામાં કામ આવ ે !
૧૪મી તારીખે અમ ે યાંના ગવનરને યાં મહેમાન તરીકે ગયા. યાં અમને
આઈસલૅ ડના ઘણા મોટા મોટા માણસોનો પિરચય થયો.
આખી રાત ખૂબ અવ વ થ રીતે મ કાઢી. મારા કાકાની િ થિત કેવી હતી તે
હંુ નથી કહી શકતો; પણ તમે નય
ે બરાબર ઘ આવી હોય એમ લા યું નિહ.
સવારના છ વા યામાં અમારા ભોિમયા હે સે અમારો સામાન બ-ે રણ ટ ુઓ
ઉપર યવિ થત ગોઠવી દીધો.
અમને વળાવવા માટે અમારા યજમાન િમ. રીડ્ િર સન થોડે સુધી આ યા.
મારા કાકાએ ખૂબ હષના આવશ ે ી સાથે હાથ િમલા યા. મને તન
ે માં તન ે ી સાથે કાંઈ
બોલવાનું સૂ યું જ નિહ, પણ અમારી આંખો વડે અમ ે એકબી ને ઘણું કહી ના યુ.ં
ે ે લ તરફની અમારી કૂ ચ શ
નફ થઈ.
 ૯

ે ે લને ર તે
નફ
આકાશમાં વાદળાં હતાં, પણ િદવસ ખૂબ રફુ લ હતો. વરસાદની કે
તડકાની બીક નહોતી. આઈસલૅ ડની ખુશનુમા હવાએ મારા અગ ે ગ
ં અ ં માં ચતે ન ભરી
દીધુ.ં મારી સામ ે ઊભલે ાં જોખમો અને ભય દૂ ર ખસી ગયાં, અને મારામાં ઉ સાહની
રેરણા થવા લાગી. ‘હંુ એવું તે કયું મોટંુ જોખમ ખડે ી ર યો છું ? અ ણી જ યામાં જવું
એમાં કયું મોટંુ સાહસ છે ? વળી મારાથી ઘરડા એવા મારા કાકાને જોઈને પણ મારે
બીતાં શરમાવું જોઈએ. અને કદાચ ધારો કે જોખમમાં આવી પડ્ યા, તોય ે શું ? અને કેવી
જ યાએ જવાનું છે ? પ ૃ વીના મ યિબદં ુ સુધી. દુ િનયામાંથી કોઈએ પણ યાં જવાની
ક પના નથી કરી, યાં પહોંચી જઈને એ જ યા ઉપર પગ મૂકવો, એનાથી િવશષે
ધ ય કાય બીજુ ં કયું હોય ?’
અમ ે િર જેિવક નગરનો ટાપુ છોડ્ યો. હોડીમાં થઈને અમ ે આઈસલૅ ડના
ડુંગરાળ રદેશમાં આવી પહોં યા; યાંના મજબૂત રાપાઓ ઉપર અમારા ટ ુ વગરે ેને
સામાન સિહત ચડાવી દીધાં હતાં.
અમ ે બ ે જણ પણ એક એક ઘોડા ઉપર બઠે ે લા હતા. આઈસલૅ ડના ઘોડા
આમ તો નાના. મારા કાકા યારે ઘોડા ઉપર બઠે ા યારે તમે ના પગ લગભગ જમીનને
અડી ગયા અને જરા દૂ રથી જોઈએ તો ચાર પગવાળા રાણીને બદલ ે છ પગવાળં ુ
રાણી જતું હોય એમ દેખાય ! આ ઘોડા ચાલવામાં ભારે જબરા. બરફ, વરસાદ, ટાઢ,
તડકો કશું પણ એમના ઉપર અસર ન કરી શકે. ગમ ે તવે ો ચઢાવ તઓ ે સહેલાઈથી ચડી
ય. ગમ ે તવે ી નદી આવ ે તો પણ તે અટકીને ઊભા ન રહે, પણ ઉપર બઠે ે લા માણસ
સિહત તરી ય. િદવસના રીસ માઈલ તો સહેજે કાપી નાખે ! પણ અમારો ભોિમયો
પણ આ ઘોડાથી ઊતરે એવો ન હતો. તે પણ ઘોડાની સાથોસાથ ચાલતો હતો. અને થાક
કોને કહેવાય તે તો તને ે ખબર જ નહોતી. અમ ે ઘોડા પર બઠે ા બઠે ા થા યા, પણ એ
ચાલતાં ન થા યો ! વ ચ ે અમ ે એક જ યાએ ના તો કરવા બઠે ા; ઘોડાઓને પણ યાં
ચરવા મૂ યા. હે સને પહેલાં તો અમારી સાથે બસ ે ીને ના તો કરતાં સહેજ ોભ થયો
હોય એમ લા યુ,ં પણ મારા કાકાએ તન ે ે થોડી જ વારમાં અમારી સાથે બરાબર ભળે વી
દીધો.
અમારો આખો િદવસ આ રમાણે મુસાફરીમાં જ ગયો. રાત પડવા આવી, પણ
સૂય હજુ આથમતો ન હતો. મને નવાઈ લાગી પણ તરત જ યાદ આ યું કે જૂન અને
જુ લાઈમાં આ બાજુ ના એટલ ે કે ૬૫ અશ
ં ઉ ર અ ાંશના ભાગોમાં સૂય આથમતો જ
નથી. પણ ઠંડી શ થઈ ગઈ હતી; વધારામાં મને ભૂખ પણ લાગી હતી.
અમ ે એક ગામડા પાસે આવી પહોં યા હતા. એક ખડે ૂ તના નાના એવા ઘરની
અદં ર અમારી ખૂબ સરસ આગતા વાગતા થઈ. મકાન નાનું પણ સુદં ર હતુ.ં નાના
નાના ચાર ખડં ો હતા. એક ખડં ખાસ મહેમાનો માટે જ હતો. ફ ત તમે ાં એક જ ખામી
હતી, તે એ કે એ ખડં બાંધતી વખતે મારા કાકાના શરીરની ચાઈનું માપ યાનમાં
રાખવામાં નહોતું આ યું ! રણ-ચાર વાર બારસાખ સાથે મારા કાકાનું કપાળ
અથડાયું હશ.ે
ઓરડાની નીચ ે ગાર કરેલી હતી. તને ા ઉપર આઈસલૅ ડના સુવં ાળા ખડં ની
પથારીઓ કરેલી હતી. આટલી સગવડ અહીં મળશ ે એમ મ ધારેલ ંુ નિહ. મકાન
આખામાંથી છૂ ટતી માછલીની સુકવણીની તમે જ છાણ, માંસ વગરે ેની િમ વાસ નાકને
હેરાન કરતી હતી.
સામાન અમ ે નીચ ે ઉતાયો ન ઉતાયો યાં તો અમને માિલક ખાવા બોલાવવા
આ યો. અમ ે સીધા રસોડામાં પહોંચી ગયા. અમ ે ભોજનગ ૃહમાં આ યા, એટલ ે અમારા
યજમાને ‘સુખી થાઓ’ એવો આશીવાદ અમને આ યો, અને ગાલ ઉપર ચુબ ં ન કયું;
તને ી ીએ પણ આ રમાણે કયુ.ં અને પછી બ ે જણાં જમણો હાથ છાતી પર રાખીને
અમારી સામ ે જરાક ન યાં. અમારી આસપાસ આ દરિમયાનમાં કેટલાંય નાનાંમોટાં
છોકરાંઓ વીંટળાઈ વ યાં હતાં. પાછળથી મને ખબર પડી કે આ બધાંય છોકરાં આ
દંપતીનાં જ હતાં!
થોડી વારમાં તો આ છોકરાંઓ સાથે અમારે દો તી થઈ ગઈ. દુ િનયાના કોઈ
પણ ભાગમાં છોકરાંઓ સાથે દો તી બાંધતાં વાર લાગતી જ નથી, કારણ કે તમે ની પાસે
ભાષા નથી. ભાષા જ બધા ભદે પડાવતી હશ ે ? અમારા ખભાઓ ઉપર થોડી જ વારમાં
છોકરાંઓ રમવા માંડ્યાં, અને જે રહી ગયાં તે મોટેથી બૂમો પાડવા લા યાં.
આ રીતે સગ ં ીતનો ને નાચનો કાય રમ પૂરો થયો ન થયો યાં તો ભાણાં
પીરસાઈ ગયાં. દરિમયાન હે સ પણ આવી પહોં યો. તણ
ે ે પણ નમ કારિવિધ કયો અને
અમારી સાથે જમવા બઠે ો.
ખૂબ લહેરથી અને પટે ભરીને અમ ે જ યા. જ યા પછી સગડીની આસપાસ
અમ ે બધાં ઘડીક બઠે ા. મારી આંખો ઘરે ાવા માંડી, અને હંુ તો જઈને મારી પથારીમાં સૂઈ
ગયો.
બીજે િદવસે પાંચ વાગે અમારી ટુકડી તય
ૈ ારી થઈ ગઈ. હે સે ઉપડવાની
ૈ ાર થઈ ગયા.
હાકલ દીધી ને અમારા ઘોડા તય
 ૧૦

દુિનયાને છે લા નમ કાર
અમારી કૂ ચ આગળ ચાલી. મારા કાકાની નજર તો પલે ા નફ ે ે લ પવત ઉપર
ચોટેલી હતી. ‘એ રા સ ઉપર મારે ચઢાઈ કરવાની છે.’ એમ તે વારંવાર બો યા કરતા
ે ે લ પવતની તળેટીમાં આવી પહોં યા.
હતા. અમ ે થોડા જ વખતમાં નફ
તળેટીમાં જ ટાપી નામનું એક ૩૦-૪૦ ઝૂ પં ડાંઓનું ગામડું છે. આ ગામ આખું
લાવારસના ખડકો ઉપર બધં ાયલે ંુ છે. આ ગામ ઉપર યારે સૂયનાં િકરણો નફ ે ે લના
બરફ ઉપર થઈને તન ે ા રિતિબબ
ં પે પડે છે, યારે આખું ગામ રકાશી ઊઠે છે.
કોણ ણે કેમ, પણ આ લાવારસમાંથી કુ દરત બહુ જ સુદં ર આકારો બનાવ ે
છે. ણે મનુ યોને આકૃ િતઓનું ભાન કરાવવા ઇ છતી હોય તમે કુ દરત આ
લાવારસના ખડકોમાં ચોરસ, ષટ્ કોણ વગરે ે આકૃ િતઓ બહુ જ રમાણસર બનાવ ે છે.
અહીં આગળ દિરયાિકનારો લગભગ ૨૦ થી ૩૦ ફૂટ ચા ખડકોની દીવાલોનો જ
બધં ાઈ ગયો હતો, અને તન ે ી સાથે કુ તી કરી સમુદ્રનાં મો ંઓએ ખડકોની અદં ર
સુદં ર કમાનો બનાવી દીધી હતી. કોઈ કોઈ જ યાએ કોઈ મહાન દેખાવના અવશષે ો
જેવા, કાળમીંઢ પ થરોના ટુકડા રખડતા નજરે પડતા હતા.
ગામના મુખીને યાં હે સ અમને લઈ ગયો. હે સે અમારા ઉતારા માટે એને
યાં યવ થા કરી હતી. અહીંના ઉતારામાં કંઈ ઠેકાણું ન હતુ.ં નાની એવી ઓરડી
હતી, પણ તે ખૂબ ગધં ાતી હતી. એ થળે જરાય રોકાવાય એવું ન હતુ,ં એટલ ે મારા
કાકાએ તો તરત જ ઊપડવાની તય ૈ ારી કરવા માંડી. અહીંથી જ અમા ં પવત પર
ચડવાનું કામ શ થયું હતુ,ં એટલ ે હે સે અમારા ઘોડાઓ ઉપરનો સામાન ઉપાડવા
માટે રણ-ચાર મજૂરો ગામમાંથી શોધી લીધા. આ મજૂરો ફ ત વાળામુખીના મુખના
તિળયા સુધી જ આવવા તય ૈ ાર હતા. તે પછી તો અમારે જ મજૂર થવાનું હતુ.ં
અ યાર સુધી મારા કાકાએ હે સને પોતાની મુસાફરીનું યય ે ક યું ન હતુ,ં
પણ હવ ે તે ક યા વગર છૂ ટકો જ ન હતો. મારા કાકાને બીક હતી કે હે સ યારે
વાળામુખીના ગભમાં ડે ડે ઊતરવાની વાત સાંભળશ,ે યારે અહીંથી જ કદાચ
પાછો ફરી જશ.ે મારા કાકાએ ખૂબ સાચવીને વાત ઉ ચારી. જવાબમાં હે સે ફ ત
‘ઠીક’ એમ જ ક યુ.ં તને ે આ વાતની ણે કંઈ નવાઈ જ ન લાગી; તે તો ણે મારા
ૈ ાર જ હતો ! મારો હવ ે કંઈ ઉપાય જ
કાકા સાથે વગમાં કે નરકમાં ગમ ે યાં જવા તય
ન હતો. જે કાંઈ થઈ શકત તે હે બગ સુધીમાં થઈ શકત. પણ હજુ ય ે આ વલણ ે
મુસાફરી અટકી શકે તો સા ં એવી એક ઇ છા ડે ડે મારા મનમાં રહેતી હતી;
પરંત ુ મારા કાકા સાથે દલીલો કરવા અગાઉ મ મારા મન સાથે જ દલીલો કરવા માંડી :
‘આપણે આ નફ ે ે લ પવતના પટે ાળમાં જવાનું છે. આપણી પહેલાં પણ કોઈ યાં જઈ
આ યો હશ;ે અને વતો પાછો પણ આ યો હશ.ે ઠીક, પલે ા ગાંડા સે નુસમ ે કંઈક લખી
માયું તને ા આધારે જ આપણે તો આ ભયક ં ર માગ પ ૃ વીની અદં ર ઊતરવાનું અને ર તો
ખોળતા ખોળતા પ ૃ વીના મ યિબદં ુ વાળા ભાગ ઉપર પહોંચવાનું છે ! ને ધારો કે આપણે
ગમ ે તમે કરીને તે માગ ખોળી પણ શકીએ; પણ આ પવત જ મૂળ તો વાળામુખી છે
એટલ ે એનો િવ ાસ કેમ થાય ? કહે છે કે ૧૨૨૯ની સાલથી આ પવત શાંત છે. પણ
એનો અથ એમ તો નિહ જ કે હવ ે ફરી તે ગવાનો નથી. અને જો યો તો અદં ર
આપણી શી દશા ?’
છે લા િવચારે મને થથરાવી મૂ યો. મને આખી રાત ઘ ન આવી, હંુ બહુ
ં ાયો, આખરે મારાથી ન રહેવાયુ;ં હંુ મારા કાકા પાસે ગયો અને મનની બધી વાત મ
મૂઝ
તમે ને કહી નાખી.
‘હા, હંુ એ જ િવચાર કરતો હતો.’
મને મનમાં શાંિત થઈ.
થોડી િમિનટ શાંત ર યા પછી મારા કાકા ફરી બો યા : ‘મ એ બાબતનો
િવચાર કયો છે; આપણે આંધળા થઈને ન ચાલવું જોઈએ.’
‘હા હંુ પણ એમ જ કહંુ છું .’
‘ નફે ે લ પવત લગભગ ૬૦૦ વરસથી ઘે છે, પરંત ુ એ ગે પણ ખરો. પણ
યારે યારે આમ પવત ફાટવાનો હોય છે, તે પહેલાં તને ાં િચ નો દેખાવા માંડે છે,
અને આવાં િચ નો તરત જ યાનમાં આવ ે તવે ાં પણ હોય છે. મ અહીં આસપાસના
માણસોને પૂછી જોયું છે, અને આસપાસની જમીનની પણ મ તપાસ કરી લીધી છે, એટલ ે
હંુ તને ખાતરી આપું છું કે આ પવત ગવાનો નથી. જો ચાલ, હંુ તને બતાવુ.ં ’
રોફેસર સાહેબ મને ગામની પડખે ખડકો હતા યાં લઈ ગયા. ખડકોની
વ ચ ે એક જ યાએ ગરમ પાણીનો ઝરો વહેતો હતો, અને તમે ાંથી ધુમાડા નીકળતા
હતા. મને કહે: ‘અહીં જો; યારે વાળામુખી પવત ફાટવાનો હોય યારે આ ઝરાનું
જોર વધવા માંડે છે; પણ અ યારે તો બધું એમનું એમ જ ચાલ ે છે.’
મારે હવ ે શું કહેવું ? હવ ે ફ ત એક જ ઉપાય હતો : વાળામુખીના ગભમાં
ઊતયા પછી આગળ વધવાનો ર તો જ કોઈ રીતે ન જડે તો અમારી મુસાફરી અટકે !
સવારના નવ વા યા. અમ ે તય ૈ ાર થઈ ગયા. અમને વળાવવા માટે મુખી
ૈ ાર ઊભો હતો; સાથે સાથે અમ ે રાતવાસો ર યા અને જ યા તન
તય ે ંુ િબલ પણ તન
ે ા
 ૈ ાર હતું !
હાથમાં તય
મારા કાકાને એ િબલમાં કેટલું વધારે લ યું હશ ે તે જોવાની પરવા અ યારે
ન હતી. િબલ ચૂકવીને અમ ે ટાપી ગામ છોડ્ ય.ંુ
 ૧૧

ે ે લની ટોચ ે
નફ
નફ ે ે લ પવત પાંચ હ ર ફૂટ ચો છે. બધા પવતો કરતાં જુ દી ભાત પાડતાં
ં ુ આકારનાં બે િશખરો અમને તળેટીમાંથી દેખાતાં ન હતાં; યાંથી તો એકલો
ે ાં શક
તન
બરફ જ અમારી નજર ઉપર પડતો હતો. અમ ે એક એકની હારમાં ચાલવા લા યા.
અમારો ભોિમયો સૌથી મોખરે હતો. એવી સાંકડી જ યામાંથી અમારે જવું પડતું કે એના
પર એકીસાથે બે જણ પસાર થઈ જ ન શકે ! અથાત્ અમારે મૂગ ં ા મૂગ
ં ા જ ચા યા
કરવાનું હતુ.ં
ર તા ધીમ ે ધીમ ે વધારે ને વધારે ખરાબ આવતો ગયો. અમા ં ચડવાનું કામ
શ થયુ.ં પ થરો ઉપર ધૂળ ળવી ળવીને પગ મૂકવો પડતો, કારણ કે પગ
ે ી પ થર યારે ખસી ય અને અમને સાથે લતે ો ય, એ કહેવાય એમ નહોતુ.ં
નીચથ
હે સ તો ણે સડક ઉપર ચાલતો હોય તમે શાંિતથી ચા યો જતો હતો. કોઈ
કોઈ વાર તે આગળ નીકળી જતો અને દેખાતો પણ બધં થઈ જતો. અમારે યાં જવું એ
ઘડીભર તો સૂઝે જ નિહ. યાં પાછી મોઢાની તીણી િસસોટી અમારા કાન પર પડે, અને
અમ ે તે અવાજને આધારે ચા યા જઈએ. કોઈ કોઈ વાર તે પણ અમારી રાહ જોતો ઊભો
રહેતો અને અમને સાથે કરી દેતો. યાં ઊભો ઊભો પણ તે પ થરના ઢગલા કરતો જતો
હતો, જેથી પાછા ફરતી વખતે અમારે ર તો શોધવાની મુ કેલી ન પડે. પણ મારે મન તો
પાછા ફરવાની જ શક ં ા હતી !
રણ કલાક સુધી સતત ચડ્ યા પછી અમ ે માંડ પવતના પહેલા માળ સુધી
પહોં યા. અહીં અમ ે ઘડીક િવસામો કયો અને ના તો પણ કરી લીધો. મારા કાકાએ તો
જવાની ઉતાવળમાં મોટા મોટા કોિળયા ભરીને ખાવા માંડ્ય,ંુ પણ અમારો ભોિમયો તો
પાકા એક કલાકનો િવસામો લીધા પછી ઊભો થયો. અમારા મજૂરો પણ મૂગ ં ા મૂગ
ં ા
ખાઈને હે સની સાથે ઊભા થયા.
હવ ે પવતનો ખરો ચઢાવ શ થયો. પાસે પાસે દેખાતું િશખર પણ ખૂબ દૂ ર
થઈ પડતુ.ં ચડવાનો ર તો એટલો બધો ફેરમાં લવે ો પડતો કે કોઈ કોઈ વાર તો અમ ે
ચ ે ચડીએ છીએ કે આ પવતની રદિ ણા જ કરીએ છીએ તન ે ી જ શક
ં ા થઈ પડતી
! એકલા પ થર જ અમારા ર તામાં હતા. અમારા પગ નીચથ ે ી ખસલે ો કોઈ પ થર
યારે ગબડતો ગબડતો નીચ ે યાંય સુધી જતો દેખાતો, યારે તે જોવામાં ગ મત પડતી
અને થોડોક આરામ પણ મળતો. યાંઈક યાંઈક એટલો ચઢાવ આવતો કે લગભગ
૩૬° િડ રીનો ખૂણો થતો. અહીં એકબી ની લાકડી પકડીને અમારે ખૂબ ધીમ ે ધીમ ે
ચડવું પડતુ.ં
મારા કાકા પણ મારી ખૂબ સભ ં ાળ રાખતા. તે મને નજરથી ઘડી પણ અળગો
કરતા ન હતા. ઘણી વાર તો ચડવામાં મને તે જ ટેકો આપતા, અને મને જુ વાનને
શરમાવતા ! પલે ા મજૂરો પણ આટલો બોજો હોવા છતાં ખૂબ ચપળતાથી ચડતા હતા.
ે ે લ તો હજુ ણે ચો ને ચો જ થતો જતો હતો ! મને થયું કે હવ ે આ
નફ
પવત ઉપર આગળ ચડી શકાશ ે જ નિહ. આવો સીધો ચઢાવ યાં સુધી આ યા કરશ ે ?
સદ્ ભા ય ે એકાદ કલાક પછી અમને કુ દરતી પગિથયાં મળી ગયાં. યારે
વાળામુખીમાંથી લાવારસ નીકળે છે, યારે કોઈ કોઈ જ યાએ તે આમ પગિથયાંના
આકારમાં જ મી ય છે. આને લીધે અમને ઠીક રાહત મળી. ચઢાવ વધારે ને વધારે
સીધો થતો જતો હતો, પણ આ પગિથયાંએ અમને મદદ કરી. વ ચ ે વ ચ ે હંુ પાછળ
નજર નાખતો તો તળેટીનો ભાગ કૅમરે ાના ફોટા જેવડો લાગતો હતો.
સાંજના સાત વાગે અમ ે ૩૫૦૦ ફૂટ ચ ે ચડ્ યા. ણે પવતે અહીં ખૂધ
ં કાઢી
ં ુ આકારનું િશખર શ થતુ.ં
હોય એવો એ ભાગ હતો. અહીંથી જ પલે ંુ શક
નીચ ે દૂ ર દૂ ર સુધી સમુદ્ર પથરાયલે ો પડયો હતો. ભયક ં ર ઠંડી હતી અને
પવન પણ સખત ફૂંકાતો હતો. હંુ થાકી ગયો હતો; મારા પગ પાછા પડતા હતા. મારા
કાકાએ મારી ખાતર અહીં રોકવાનું ન ી કયું અને ભોિમયાને ઊભા રહેવા માટે બૂમ
મારી, પણ ભોિમયાએ યાં રોકાવાની ના પાડી. તણ ે ે ક યું : ‘આમ નીચ ે નજર કરો,
પવનનો વટં ોળ ચડવા માંડ્યો છે, અને નાના નાના પ થરો, રેતી અને ધૂળ બધું લઈને
ધીમ ે ધીમ ે ઉપર આવ ે છે. એ તોફાન આપણી પાસે આવી પહોંચ ે તે પહેલાં આપણે ઉપર
ચડી જવું જોઈએ; નિહ તો આપણે તમે ાં સપડાઈ જઈશુ.ં ’
મારા કાકા સમ ગયા. એ તોફાન અમને કઈ રીતે હેરાન કરે તે હંુ ન
સમ શ યો; પણ આઈસલૅ ડના વતની મજૂરો આ વાતથી ભય પા યા અને જલદી
ઉપર ચડવા માંડ્યા. મારે માટે પણ હવ ે બીજો ઉપાય ન હતો. ૧૫૦૦ ફૂટ હજુ ચ ે
ચડવાનું હતુ.ં ભોિમયાએ આ વખતે એ િશખરની ફરતી રદિ ણાના આકારે ચડવાનું
શ કયુ.ં આમાં અમને તકલીફ ઓછી પડી; પણ બધું મળીને એકંદર લગભગ નવ
માઈલ જેટલું અમારે ચાલવું પડ્ ય.ંુ ભૂ યો, તર યો અને થાકેલ પગે આ નવ માઈલ હંુ
કેમ ચડ્ યો હોઈશ એ અ યારે પણ મને યાલમાં નથી આવતુ.ં
આખરે રાતના અિગયાર વાગે નફ ે ે લની ટોચ ે અમ ે પહોં યા. નફ
ે ે લના
ે તાં મારી નજર મ ય રાિ રના સૂય ઉપર પડી. િ િતજમાં
મુખમાં િવસામો લવે ા બસ
સૂતલે ા આઈસલૅ ડ ઉપર પોતાનાં ઝાંખાં િકરણો નાખતો સૂય પણ ણે આરામ કરતો
હતો.
 ૧૨

માગ મ યો
ૈ ાર થઈ ગયું અને પટે માં પણ ઊતરી ગયુ.ં સૂવાની
વાળુ થોડી વારમાં જ તય
જ યા હાડકાંની સાથે કુ તી કરે તવે ી હતી. મુકામની જ યા ઉપર ઢાંકણ નિહ જેવ ંુ જ
હતુ.ં દિરયાની સપાટીથી ૪૦૦૦ ફૂટ ઉપર યાં ચારે િદશાના વાયરા ફૂંકાતા હતા, યાં
પણ મારે તો એક ઘે સવાર પડી ગઈ. મને એકે વ નું પણ આ યું નિહ.
બીજે િદવસે યારે હંુ ઊઠ્ યો યારે મા ં આખું શરીર ણે લાકડાનું જ
બની ગયું હતુ.ં આખી રાત ફૂંકાયલે ા ઠંડા પવનની આ અસર હતી; હંુ મારી રેનાઈટ
પ થરની પથારીમાંથી ઊઠ્ યો અને આસપાસનું ભ ય દૃ ય જોવા લા યો.
નફે ે લ પવતની એક ચામાં ચી ટોચ ઉપર અમ ે હતા. અહીંથી લગભગ
આખાય આઈસલૅ ડ ઉપર મારી નજર ફરી વળતી હતી. આખો બટે ણે એક મોટા
નકશા જેવો લાગતો હતો. મોટાં સરોવર નાની તળાવડી જેવાં લાગતાં હતાં; નદીઓ
નાનકડાં ઝરણાં જેવી દેખાતી હતી; મોટી મોટી ખીણો ચારે બાજુ થી ભગ
ે ી થઈને એક
મોટા કૂ વાની દીવાલો જેવી જણાતી હતી. એક પછી એક એમ અસ ં ય િહમનદીઓ મારી
આંખ આગળ તરતી હતી. પવતનાં નાનાં નાનાં િશખરોનું તો ણે મોટંુ જગ ં લ જ દેખાતું
હતુ.ં
આ દેખાવ જોવામાં આનદં માં ને આનદં માં હંુ બધું ભૂલી ગયો. મારી તને પણ
ભૂલી ગયો અને હંુ પણ આ કુ દરતનું એક અગ ં બની ગયો. મારે યાં જવાનું છે, હંુ
કોઈની સાથે આ યો છું , એ બધું આ ભ ય દેખાવ જોતાં વીસરાઈ ગયુ.ં હંુ આ દુ િનયા
પર છું , તન
ે ંુ જ ભાન મને નહોતું ! યાં તો મારા કાકા અને અમારો ભોિમયો મારી પાસે
આવી પહોં યા અને મને વ નામાંથી જગાડ્ યો.
મારા કાકાએ પિ મ તરફ આંગળી ચીંધીને મને કંઈક બતા યુ.ં દૂ ર દૂ ર
આછા ઘરે ા ધુ મસની અદં ર કંઈક કાળં ુ કાળં ુ દેખાતું હતુ.ં
‘ રીનલૅ ડ !’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘ રીનલૅ ડ ?’ આ યથી મ પૂછ્ય,ંુ
‘હા. આપણાથી ફ ત ૧૦૫ માઈલ જ દૂ ર રીનલૅ ડ છે. ઘણી વાર ઉ ર
વમાં રહેનારા રીંછો તે દેશમાંથી તરતા આવતા બરફના પહાડ ઉપર બસ ે ીને અહીં
સુધી આવી ય છે. પણ તન ે ી સાથે આપણે સબ
ં ધં નથી. આપણે અ યારે નફ ે ે લની
ટોચ ે આવી ગયા છીએ. અહીં બે િશખરો છે, આ દિ ણમાં છે અને બીજુ ં ઉ રમાં છે.
હે સને આપણે પૂછી જોઈએ કે આપણે ઊભા છીએ તે િશખરનું શું નામ છે ?’
હે સ તરફથી જવાબ મ યો : ‘ કેટિરસ.’
મારા કાકા હષમાં આવી ગયા. ‘બસ, ચલાવ. આ જ મુખમાં આપણે ઊતરવા
માંડવાનું છે.’
ે ે લનું આ મુખ ધા પડેલા શક
નફ ં ુ આકારનું દેખાતું હતુ.ં ઉપરથી તે
લગભગ દોઢ માઈલના ઘરે ાવામાં હતુ,ં યારે તિળયું લગભગ ૧૫૦ ફૂટના ઘરે ાવામાં
હોય એમ જણાતું હતુ.ં ઊતરવાનો ઢાળ બહુ ધીમો ધીમો જતો હતો, એટલ ે બહુ
સહેલાઈથી ઊતરી શકાય તમે હતુ.ં
બધા તય ૈ ાર થઈ ગયા. હે સે અમને દોરવા માંડ્યા. મુખની અદં રની રચના
વળી બહુ િવિચ ર હતી. મોટા મોટા ખડકો ધું માથું ઘાલીને પડયા હતા. કોઈ
જ યાએ તો આ ખડકો અમારા અડવાની જ રાહ જોતા પડયા હતા. અમારા પગનો
જરાક ધ ો લાગતો કે જોરથી ગબડતા ગબડતા તે ઠેઠ તિળય ે પહોંચી જતા, અને
પહોંચતાં પહોંચતાં ભયક ં ર અવાજોથી મુખને ગજવી મૂકતા ! એટલા જ ભયક ે ા
ં ર તન
પડઘા પડતા.
અદં ર કોઈ કોઈ જ યાએ મી ગયલે ી િહમનદીઓ ઉપર હે સ અમને બહુ
સાચવીને લઈ જતો. બરફમાં ચાલવાની લાકડી આગળ ખોસતો ખોસતો તે માગ કરતો
ે ો એક છેડો
હતો. કોઈ કોઈ જ યાએ વળી હે સ અમને બધાને દોરડા સાથે બાંધી તન
પોતાના હાથમાં રાખતો. આમ કરવાની ખાસ જ ર હતી, કારણ કે આ બરફની નદી
ઉપરથી લપ યા પછી વતા રહેવાય એવું નથી હોતુ.ં
આવી મુ કેલીઓ છતાં અમ ે સહીસલામત નીચ ે ઊતયા. હે સને પોતાને પણ
આ ર તો નવો હતો, છતાં તે અજબ િહંમતથી અમને દોરતો હતો. જો હે સ ન હોત તો
અમ ે તિળય ે ઊતરી શકત કે કેમ એ શક ં ા છે. ફ ત અમારા મજૂરના હાથમાંથી દોરડાનું
એક પોટકું ઉતારતાં ઉતારતાં નીચ ે સરી પડયુ,ં અને સીધું ટં ૂ કે ર તે થઈને ખાઈમાં ડું
ઊતરી ગયુ.ં
બપોરે અમ ે તિળય ે આવી પહોં યા. મ માથું ચું કરીને જોયું તો ગોળ
આકારનું પવતનું મોઢં ુ દેખાયુ.ં આકાશનું ગોળ ઢાંકણું તન
ે ા પર ઢાં યું હોય એમ દેખાતું
હતુ.ં
વાળામુખીના મુખના આ તિળય ે રણ ભોંયરાં દેખાયાં. આ રણ માગ ારા
લાવારસ પવતના મોઢામાં આવતો હશ.ે
 મારા કાકા તો તરત જ આ રણય ે માગોને તપાસવા મડં ી પડ્ યા. મોઢેથી થી
કંઈક બબડતા ય, વળી કોઈક જ યાએ જરા અદં ર ધસીને કાંઈક ખોળવા માંડે,
વળી દોડતા દોડતા પાછા આવ ે અને બી ભોંયરામાં ય. એમને આમ ચાળા કરતા
જોઈને હે સ તથા તન ે ા મજૂરો તો મનમાં ધીમ ે ધીમ ે હસતા હતા. પણ મારાથી
ે ી સાથન
કાંઈ હસાય ?
એકાએક મારા કાકાએ બૂમ મારી. મને થયું કે કાંઈક અક માત થયો. હંુ
દોડ્ યો. મ જોયું તો મારા કાકા હાથપગ પહોળા કરીને એક મોટા કાળમીંઢ પ થર પાસે
ઊભા હતા : ણે કોઈ પૂતળં ુ ઊભું હોય એમ !
હંુ પાસે આવતો હતો, યાં પાછી એમણે બૂમ પાડી : ‘એ ેલ ! એ ેલ !
જલદી, જલદી !’
હંુ પાસે ગયો.
‘જો.’
મને આ ય થયુ.ં આ કાળમીંઢ પ થર ઉપર કાંઈક અ રો જેવ ંુ કોતરેલ ંુ હતુ.ં
પાસે જઈને મ જોયું તો ઉપર ‘આન સક ં ાતું હતું !
ે ંુ વચ
ે ્ નુસમ’ લખલ
‘કેમ, હવ ે તને કશી શક
ં ા રહી નથી ના ?’ મારા કાકાએ પૂછ્ય.ંુ
હંુ કાંઈ બો યો નિહ. મૂગ ં ો એક ખડક ઉપર જઈને હંુ આડો પડયો. હંુ
ં ો મૂગ
િવચારમાં પડી ગયો હતો. પલે ા મજૂરો યારે પોતાના મુકામ ે પાછા ગયા તન
ે ી પણ મને
ખબર ન પડી. મ ઘણી વારે જોયું તો હે સ એક બાજુ િનરાંતે એક પ થર ઉપર પડ્ યો
પડ્ યો ઘોરતો હતો.
આ રીતે અમારી રાત પસાર થઈ. બીજો િદવસ એટલ ે કે ૨૫મી જૂનની સવાર
પડી. આજે અદં ર ખૂબ અધં ા ં હતુ,ં કારણ કે આકાશમાં ઘણાં વાદળાં ચડેલાં હતાં.
અમારી સમ પ ૃ વીના મ યિબદં ુ એ જવા માટે રણ માગો પડયા હતા.
એમાંથી કયો માગ સાચો છે એ તો પહેલી જુ લાઈએ સૂયના રકાશમાં કેટિરસ
િશખરનો પડછાયો અદં ર પડે યારે જ ખબર પડે એમ હતુ.ં જે માગ ઉપર આ પડછાયો
પડે તે માગ સાચો; એમ મારા કાકાએ પલે ા કાગળ ઉપરથી ન ી કયું હતુ.ં પહેલી
તારીખને હજુ પાંચ િદવસની વાર હતી. મારા કાકાએ એટલી બધી ઉતાવળ કરી હતી
કે અમ ે આ ઘોર ખાઈમાં ઘણા વહેલા જઈ પહોં યા હતા. તે િદવસથી વળી આકાશ
વાદળાથી ઘરે ાવા માડ્ ય.ંુ આ રમાણે જ પહેલી તારીખ સુધી વાદળાં રહે અને સૂયનાં
િકરણો અદં ર આવ ે જ નિહ તો કેવી મ ! પલે ો માગ જડે જ નિહ. અને આ પહેલી
તારીખ ચૂ યા એટલ ે પછી આવતા વરસની જ પહેલી તારીખ સુધી વાટ જોવાની !
 ૨૬મીએ પણ સૂયનાં દશન ન થયાં. મને વધારે આશા આવી. હે સે તો કાયમ
માટે અહીં જ રહેવાનું હોય એમ પ થરો ગોઠવીને એક નાનું એવું ઝૂ પં ડું બનાવી દીધું
હતું !
મારા કાકાની ધીરજ ખૂટી; તમે નું મગજ ઉ કેરાઈ ગયુ.ં પોતાની આટલી બધી
મહેનત એક ન વા કારણથી ધૂળ મળતી જોઈને ભલભલો માણસ ઉ કેરાઈ ય તો
પછી મારા કાકાનો શો વાંક ?
પણ આખરે કુ દરતને પણ મારા કાકા ઉપર દયા આવી હોય એમ લા યુ.ં
જૂનની છે લી તારીખે ફરી આખું મુખ સૂયનાં િકરણોથી રકાશી ઊઠ્ ય,ંુ અને
કેટિરસનું અણીદાર િશખર હવ ે પ દેખાવા લા યુ.ં
પહેલી તારીખ આવી. બપોર થયો. સૂય પોતાનાં િકરણો સીધાં અદં ર ફકતો
હતો. કેટિરસના િશખરનો પડછાયો મુખમાં આવલે ા રણ માગોમાંથી વચલા માગ ઉપર
પડયો !
‘બસ, આ જ માગ ! આ જ માગ !’ મારા કાકાએ બૂમ મારી, ‘ચાલો આગળ
!’
 ૧૩

૧૦,૦૦૦ ફૂટ ડે
હવ ે અમારી ખરી મુસાફરી શ થતી હતી. અ યાર સુધી તો મા ર
ર તાવના જ થઈ હતી; અ યાર સુધી તો મુસાફરીમાં મહેનત જ પડી હતી. હવન
ે ી
મુસાફરીમાં મુ કેલીઓ જ આવવાની હતી.
અ યાર સુધી મ અમારે જવાના માગની અદં ર નજર જ નહોતી કરી. યારે
ઊતરવાનો વખત થયો યારે જ મ અદં ર જોયુ.ં જોતાં વાર મને ચ ર આવી ગયાં !
ભયક ં ર ડું ભોંય .ં અદં ર અધં ા ં. આમાં કેમ કરીને ઊતરાય ? પણ મારી પડખે જ
હે સ અદં ર ઊતરવાની તય ૈ ારી કરી ર યો હતો; તને ે જોઈને મને િહંમત આવી.
મારા કાકાએ ઊતરતાં પહેલાં અમારી સાથન ે ા સામાનના રણ ભાગ કરી
ના યા. હે સને કોદાળી, તીકમ વગરે ે હિથયારો તથા થોડો એક બીજો સામાન સોં યો;
મને બદં ૂ ક વગરે ે હિથયારો સોં યાં; અને ખાવાનો સામાન તથા નાજુ ક સાધનો,
બરે ોિમટર વગરે ે મારા કાકાએ પોતે રા યાં. હજુ પણ કપડાં તો રહી જ ગયાં હતાં. મ
મારા કાકાને પૂછ્ય ંુ : ‘આ કપડાનું પોટકું કોણ ઉપાડશ ે ?’
‘એને ઉપાડવું નિહ પડે. એ એની મળ
ે ે પહોંચી જશ.ે ’
‘એટલ ે ?’
‘તું જોજે, હમણાં તને સમ વીશ.’
હે સે લાંબ ંુ દોરડું બહાર કાઢ્ ય.ંુ બરાબર વ ચથ
ે ી તણ
ે ે મુખ પાસન
ે ા પ થર
ે ા એક-બે આંટા લીધા; અને બાકીના બ ે છેડા સુધીનો ભાગ નીચ ે લટકાવી
સાથે તન
દીધો.
હે સ સૌથી પહેલાં ઊતરવાનો હતો. ઊતરતાં પહેલાં પલે ંુ લૂગડાંન ંુ પોટકું તણ
ે ે
અદં ર ફ યુ.ં મ ક યું : ‘હં, હં ! આ શું કરો છો ?’
‘એ તો આપણો સામાન આપણી પહેલાં પહોંચવાનો.’ મારા કાકાએ ક યુ,ં
‘અને હવ ે આપણો વારો.’
અમ ે સામાન અમારી પીઠ પર બાંધી દીધો; અને ઊતરવા માંડ્યા. દોરડું બવે ડું
કરીને બાંધલે ંુ હતુ.ં હે સ એક હાથે દોરડું પકડીને ઊતરતો હતો; બી હાથમાં લીધલે ા
તીકમથી તે પગ ટેકવવા માટે અદં રની ભીંતમાં ખાડા પાડતો જતો હતો. મારા પગ લપસી
પડવાની બીકે ખાડામાં સ જડ ચોંટી જતા હતા. કોઈ જ યાએ ખરાબ ભખ
ે ડ આવતી
યારે ‘ યાન રાખો’ એવી સૂચના પણ હે સ આપતો જતો હતો.
અરધા કલાકે અમ ે એક મોટા ખડકની સપાટી ઉપર આવીને અટ યા.
હે સે અહીં ઊભા રહીને દોરડાના એક છેડાને ઢીલો મૂકી દીધો અને બીજો
છેડો જોરથી ખ યો, એટલ ે ઉપરનો બાંધલે ો આંટો છૂ ટી ગયો અને આખું દોરડું નીચ ે
આ યુ.ં સાથે સાથે નાના પ થરોનો વરસાદ પણ વર યો !
અહીં ઊભાં ઊભાં પણ મ નજર કરી તો ખાઈનું તિળયું હજુ દેખાતું ન હતુ.ં
અહીં પણ દોરડું પહેલાંની જેમ બાંધી અરધા કલાકમાં બી ૨૦૦ ફૂટ અમ ે નીચ ે ઊતરી
ગયા.
રણ કલાક થયા છતાં હજુ તિળયું દેખાતું ન હતુ.ં ધીમ ે ધીમ ે અધં ા ં વધતું
જતું હતુ.ં અમ ે કેટલું નીચ ે ઊતયા હોઈશું તે મ બહુ સહેલાઈથી ગણી કાઢ્ ય.ંુ દોરડું ૪૦૦
ફૂટ લાંબ ંુ હતું : તે બવે ડું કરેલ ંુ હોવાથી ૨૦૦ ફૂટ તન
ે ાથી ઊતરી શકાય તમે હતુ.ં
અ યાર સુધીમાં અમ ે ચૌદ વાર દોરડું બદલા યું હતું એટલ ે કુ લ ૨૮૦૦ ફૂટ અમ ે નીચ ે
ઊતયા હતા.
અમ ે એકાએક અટ યા.
‘આપણે આવી પહોં યા છીએ !’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘ યાં ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘આ કૂ વાને તિળય.ે ’
‘પણ હવ ે આગળ જવાનો માગ નથી ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘છે. હમણાં શોધી કાઢીશુ.ં પણ એ માગ સવારે ઊતરશુ;ં અ યારે રાતવાસો
અહીં જ કરશુ.ં ’
અમ ે અમારો સામાન છોડ્ યો, ભાતું ખાધું અને પછી સૂતા. સૂતાં સૂતાં મ ઉપર
નજર કરી તો એક ૩૦૦ ફૂટ લાંબા દૂ રબીનમાંથી ણે જોતો હો એમ મને લા યું !
હંુ ઘસઘસાટ ઘી ગયો.
સવાર પડી. અમ ે યા અને ફરતી નજર કરી.
‘કેમ એ ેલ ? કેમ, િનરાંતે ઘ આવી હતી કે ? શહેરની કશી ધમાલ જ
નિહ; બસ, શાંિત જ શાંિત !’
‘હા, ખૂબ શાંિત. ભયક
ં ર શાંિત !’
 ‘એ ેલ ! હજુ તો આપણી મુસાફરી શ પણ નથી થઈ. પ ૃ વીના ગભમાં
હજુ એક ચ પણ આપણે ઊતયા નથી.’
‘શું કહો છો !’
‘હંુ નથી કહેતો, આ બૅરોિમટર કહે છે. આપણે હજુ દિરયાની સપાટીની
લગોલગ છીએ.’
મ બૅરોિમટરમાં જોયું તો પારો ૨૯ ચ હતો.
‘જોયું ? હજુ આપણે એક જ વાતાવરણના દબાણની અદં ર છીએ. હંુ તો
યારનો વાટ જો છું કે આપણે આ બૅરોિમટરને બદલ ે મૅનોિમટર યારે વાપરવું પડશ ે
!’
‘પણ આ હવાનું વધતું જતું દબાણ આપણને હેરાન તો નિહ કરે ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘ના, ના; આપણે ધીમ ે ધીમ ે ટેવાઈ જઈશુ.ં ’
આજ વખતે હે સે આંગળી ચીંધીને કાંઈક બતા યુ.ં એ અમા ં લૂગડાનું
પોટકું હતું !
‘હવ ે આપણે ના તો કરી લઈએ. ખૂબ પટે ભરીને ખાઈ લવે ,ંુ કારણ કે હવ ે
આપણે લાંબી મુસાફરી કરવાની છે.’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
મુસાફરી શ કરતાં પહેલાં મારા કાકાએ બધાં ય ં રો જોઈ લીધાં, અને નોંધ
લઈ લીધી. એ નોંધ આ રમાણે હતી–
ઘિડયાળ : ૮ કલાક ૧૭ િમિનટ, સવાર.
બૅરોિમટર : ૨૯ ચ ૭ દોરા.
થરમૉિમટર : ૬ અશ
ં .
‘હવ ે આપણી મુસાફરી શ થાય છે.’ મારા કાકાએ ક યું અને પોતાની
ે ો વીજળીનો દીવો બહાર કાઢ્ યો.
પાસન
આઈસલૅ ડના આકાશ તરફ છે લી નજર નાખીને અમ ે ગુફામાં પઠે ા.
વીજળીના દીવાના રકાશમાં ગુફા ઝગમગી ઊઠી હતી.
ઈ.સ. ૧૨૨૯માં યારે આ નફ ે ે લ પવત ફાટ્ યો યારે લાવારસ આ માગ
થઈને બહાર નીકળેલો, એટલ ે ઘસારાને લીધે આ માગ લીસો અને સુવં ાળો થઈ ગયો
હતો. અમારે એ માગમાં ખૂબ ળવવું પડતુ.ં કોઈ કોઈ જ યાએ લગભગ ૪૫ અશ ં નો
ઢોળાવ આવતો અને તે પણ લીસો હોય, એટલ ે લ ે ઊતરવામાં ખૂબ સાવચતે રહેવું પડતુ.ં
આસપાસની દીવાલો પણ ખૂબ લીસી અને ચળકતી હતી. કોઈ કોઈ જ યાએ
લાવારસનો સાવ પાતળો પોપડો મી ર યો હતો, અને તન ે ા ઉપર વીજળીની બ ીનો
રકાશ પડતો યારે ણે યાં હીરામાણક ે જડ્ યા હોય એવો દેખાવ થતો હતો ! ણે
પાતાળમાં રહેતા કોઈ ભૂતે અમારા વાગત માટે આ બધું શણગારી રા યું હોય એમ
લાગતું હતું !
‘આ દેખાવ અદ્ ભતુ છે !’ મારાથી બોલી જવાયુ.ં
‘હં ! હવ ે તું ઠેકાણે આ યો. અરે, આ તો કંઈ જ નથી. આથી વધારે
ચમ કાિરક દેખાવો તો હ હવ ે આપણી નજરે પડવાના છે.’
અમ ે ચાલતા ન હતા, પણ લપસતા હતા એમ કહેવું જોઈએ. ફ ત વધારે
પડતું લપસી ન જવાય એટલી અમારે કાળ રાખવાની હતી. અમ ે બરાબર નઋ ૈ ય
ં ચડ્ યો હતો. બે કલાકમાં
િદશા તરફ ચા યા જતા હતા. થરમૉિમટરમાં પારો ૧૦ અશ
ચાર જ અશ ં વધારે ચડ્ યો હતો.
રાતના આઠ વા યાને આશરે મારા કાકાએ કૂ ચ અટકાવી. અમ ે એક મોટી
ગુફામાં આવી પહોં યા હતા. અહીં હવા પુ કળ હતી. એટલું જ નિહ, પણ કોઈ કોઈ
વાર તો પવનના િહલોળા આવતા હતા. એ યાંથી આવતા હતા તે તો હંુ કહી શકતો
નથી. હે સે ખાવાની તય ૈ ારી કરી, અને અમ ે બધાએ ધરાઈને વાળં ુ કયુ.ં અહીં એક
વાતની િચતં ા હતી. અમારી સાથન ે ંુ પાણી અરધું ખલાસ થઈ ગયું હતુ,ં અને અહીં હજુ
સુધી અમ ે યાંય ે પાણી નહોતું જોયુ.ં મ મારા કાકાનું આ વાત ઉપર યાન ખ યુ.ં
‘પાણી નથી તન
ે ી તને નવાઈ લાગે છે ?’
‘નવાઈ નિહ, પણ જરા િચતં ા થાય છે.’
‘પુ કળ પાણી મળી રહેશ.ે ’
‘ યારે ?’
‘આપણે આ લાવારસના પડોવાળા ભાગને વટાવીને નીકળશું યારે; અહીં
આવાં પડોમાંથી તો પાણી કઈ રીતે ઝરે ?’
‘પણ આવું લાવારસનું પડ તો યાંય સુધી આ યા જ કરશ ે તો ?’
‘પણ એમ શા ઉપરથી માનવું ?’
‘કારણ કે હજુ આપણે બહુ ડા ઊતયા નથી. જો ડા ઊતયા હોઈએ તો
ગરમી પણ વધતી ય ને ?’
‘એ તો તારા મત રમાણ;ે મારા મત રમાણે નિહ. જો થરમૉિમટરમાં કેટલી
િડ રી છે ?’
 ‘૧૫ અશ ં છે.’ જોઈને મ ક યુ.ં ‘આપણે ચા યા હતા યારે હતી તન
ે ા કરતાં
૯ િડ રી વધારે.’
‘ઠીક યારે; સાધારણ રીતે એમ કહેવાય કે દર સો ફૂટ નીચ ે ઊતરીએ તો
એક અશ ં ગરમી ચડે. અને આપણે એક ઠરી ગયલે ા ખુ લા વાળામુખી પાસે છીએ,
ે ી એમ માનો કે દર સવાસો ફૂટે એક અશ
તથ ં ગરમી ચડે, તો એ િહસાબે આપણે કેટલું
નીચ ે ઊતયા હોઈશુ,ં ગણી કાઢ જોઈએ ?’
મ તરત જ ગણી કાઢ્ ય.ંુ એ િહસાબે અમ ે ૧૧૨૫ ફૂટ (૯ x ૧૨૫) નીચ ે
ઊતયા હોવા જોઈએ.
‘બરાબર, તારી ગણતરી તો બરાબર છે. હવ ે ફ ત મારી પાસન
ે ા ય ં રમાં
જો. જો, એના િહસાબે આપણે દિરયાની સપાટીથી ૧૯,૦૦૦ ફૂટ ડે ઊતયા છીએ !’
 ૧૪

પાણી ખૂટ્ય ંુ
બીજે િદવસે સવારના છ વાગે પાછું અમા ં ઊતરવાનું કામ શ થયુ.ં
લાવારસના બોગદામાં થઈને હજુ અમારો ર તો ચા યો જતો હતો. લગભગ બપોરના
બાર વા યા. થોડી વારે એકાએક હે સ અટ યો.
‘કેમ, બોગદું પૂ ં થયું કે શું ?’
અમ ે આસપાસ જોયુ.ં અમારી સામ ે બે ર તા હતા; બ ે સરખા જ સાંકડા
અને અધં ારાવાળા હતા. હવ ે કયો ર તો લવે ો એ ર થઈ પડયો.
મારા કાકા આ વખતે પોતાની મનની મૂઝ ં વણ અમને બતાવ ે તમે નહોતુ.ં તમે ણે
જમણી બાજુ બોગદાનો ર તો લીધો. અમ ે પણ તમે ની પાછળ ચા યા.
આ ર તે ઢાળ નિહ જેવો જ હતો. કોઈ કોઈ જ યા ગોિથક દેવળના
ૈ ાર કરેલી અમારી નજરે પડતી હતી.
આકારની મોટી મોટી કમાનો કુ દરતે તય
ગરમીનો પારો એટલો ને એટલો જ ર યો. મને િવચાર આ યો : ‘ યારે આ
બોગદામાંથી જ લાવારસ ધસારાબધં વહેતો હશ,ે યારે કેવો ભ ય દેખાવ થતો હશ ે !
અને ધારો કે અ યારે જ એ બનાવ ફરી બને તો ? તો મુસાફરી અહીં જ પૂરી થઈ
ય! પણ મારા કાકા તો ધું ઘાલીને આગળ ને આગળ ચા યા જ કરતા હતા.
સાંજના છ વાગે અમ ે છ માઈલનું અતં ર કાપી ના યુ.ં યારે ડા તો માંડ ૦ા
માઈલ પણ નિહ ઊતયા હોઈએ. અમ ે યાં મુકામ કયો; મૂગ ં ા મૂગ
ં ા સૂઈ ગયા. અમારી
સૂવાની રીત બહુ જ સાદી હતી. એક મોટો કામળો અમારા શરીર ફરતો વીંટી દેતા;
કામળાનો નીચન ે ો ભાગ પથારી તરીકે વાપરતા અને ઉપરનો ભાગ ઓઢવાના કામમાં
આવતો.
સવારે તા મા થઈને ઊઠ્ યા અને મુસાફરી આગળ ચલાવી ધીમ ે ધીમ ે
અમારો ર તો ઢાળમાં ઊતરવાને બદલ ે ચો ચો ચડતો હોય એમ મને લા યુ.ં વળી
વ ચ ે વ ચ ે ચઢાવ એવો આવતો હતો કે મને થાક લાગવા માંડ્યો. હંુ પાછળ પડી ગયો.
‘કેમ પાછળ રહી ગયો ?’ મારા કાકાએ હાકલ મારી.
‘હંુ ખરેખર થા યો છું .’
‘ રણ જ કલાકમાં ? અને આવા સીધા ર તા ઉપર થાક લાગે છે ?’
 ‘થાક કરતાંય કંટાળો વધારે આવ ે છે. થાક એટલા માટે ચડે છે કે આપણે
નીચ ે નથી ઊતરતા પણ ઉપર ચડીએ છીએ. જો આમ ને આમ આપણે ચા યા કરશું તો
કદાચ આઈસલૅ ડની સપાટી ઉપર પહોંચી જઈશું ?’
રોફેસર કાંઈ બો યા નિહ, પણ આગળ ચાલવા માંડ્યો. મ મારો સામાન ફરી
પાછો મારી પીઠે ચડા યો, અને દાંત ભીંસીને આગળ ચાલવા માંડ્ય.ંુ
લગભગ બપોરે અમારા માગની જમીનમાં ફેર પડવા માંડ્યો. ભૂ તરશા ીઓ
જેને પ ૃ વીની બી અવ થાનો કાળ કહે છે, તે કાળની જમીનના પડો અહીં દેખાતાં
હતાં. પ ૃ વીના જ મ પછી વન પિત તથા રાણીઓ પહેલવહેલાં આ તની જમીનમાંથી
ઉ પ થયલે ાં. મ દીવાલો ઉપર બ ીનો રકાશ ફકીને મારા કાકાનું એ તરફ યાન
ખ યુ;ં તે કાંઈ બો યા નિહ. કાં તો પોતે ર તો ભૂ યા છે એ તમે ને કબૂલ નહોતું કરવુ,ં
અથવા તો આ ર તાનો અતં યાં છે એ તમે ણે ક યું હશ.ે ગમ ે તમે હોય, પણ મને
તમે ણે કંઈ જવાબ ન આ યો. તમે વધારે ખાતરી કરાવવા માટે મ રણ જૂની
વન પિતઓના નમૂના તથા છીપલીઓના નમૂના પણ ભગ ે ા કયા. જો રોફેસર સાહેબ
તમે ની રયોગશાળામાં હોત અને એ નમૂના મ તમે ની પાસે મૂ યા હોત તો કદાચ તઓ ે
મારા ઉપર શાબાશીનો વરસાદ વરસાવત ! પણ અ યારે તો તઓ ે આગળ ને આગળ જ
ચા યા જતા હતા.
હવ ે મારી ધીરજની હદ આવી. મ ક યું : ‘આપણે ર તો ભૂ યા હોઈએ એમ
નથી લાગતું ?’
‘શું ?…હા. અને કદાચ ભૂ યા હોઈએ, પણ તથ
ે ી શું ? આપણે આ ર તાના
અતં સુધી જવું જ જોઈએ, એ વાત ચો સ છે.’
‘એ બરાબર છે. આપણને જો એક મોટી મુ કેલી ન હોય તો તો આપણે ઠેઠ
સુધી ચા યા જ કરીએ.’
‘કઈ મુ કેલી ?’
‘પાણીની.’
અમારી પાસે રણ િદવસથી વધારે વખત ચાલ ે તટે લું પાણી હવ ે ર યું નહોતુ,ં
અને આ ખડકોમાં પાણીનું એક ટીપુયં મળવાની આશા નહોતી.
બીજે િદવસે પણ અમારે આગળ ને આગળ વ ય ે જવાનું હતુ.ં આગળ જતાં
એક જ યાએ અમારો માગ સાવ સાંકડો થઈ ગયો અને દીવાલો એકદમ કાળી જણાવા
લાગી. મ દીવાલ પર હાથ લગાડીને જોયું તો મારો હાથ સાવ કાળો બની ગયો.
‘આ તો કોલસાની ખાણ લાગે છે !’
 ‘ખાણમાં કામ કરનાર માણસો વગરની આ ખાણ છે.’
‘કોને ખબર !’
‘મને ખબર છે. આ ખાણ માણસે બનાવલે ી નથી; કુ દરતી જ છે.’
બીજે િદવસે પણ આખો િદવસ અમ ે એ કોલસાની ખાણમાં ચા યા કયુ.ં સાંજે
છ વાગે અમારી સામ ે ર તાને બદલ ે ખડકની મોટી દીવાલ આવીને ઊભી રહી. ર તો
બધી બાજુ થી બધં હતો. એ કાળી ગુફાનો અતં આ યો હતો !
‘ઠીક; હવ ે ખાતરી થઈ કે આપણે ખોટે ર તે આ યા પછી હવ ે પાછા ફરવું
એ જ એક ર તો છે. યાંથી બે ર તા ફંટાયા હતા, યાં પાછા જલદી પહોંચી જઈએ.’
‘હા; પહોંચાય તો.’ મ ઉમય
ે ં.ુ
‘કેમ ? ‘‘પહોંચાય તો’’ શા માટે ?’
‘કારણ કે કાલ તો આપણી પાસન
ે ંુ પાણી સાવ ખૂટી જશ ે !’
‘આપણી પાસન
ે ંુ પાણી ખૂટશ ે તોય આપણી અદં રનું પાણી એમ યાંથી ખૂટશ ે
?’
બીજે િદવસે અમ ે વહેલા ઊપડ્ યા, ઝડપથી અમ ે મારી મૂ યા. પાંચ િદવસનો
ર તો અમારે બને તો એક િદવસમાં કાપવો હતો. હંુ વારંવાર અમારે પડેલી મુ કેલીઓ
વણવીને વાંચનારને કંટાળો નિહ આપુ.ં મારા કાકાને પોતાની જ ભૂલ છતાં ગુ સો
ે ા જોરે તે ખૂબ ઝડપથી ચાલતા હતા. હે સ તો ણે કંઈ જ બ યું
ચડ્ યો હતો અને તન
નથી તમે ચા યો જતો હતો. મારા હૃદયમાં િનરાશા ભરી હતી.
ે ંુ બધું પાણી ખૂટી ગયુ;ં હવ ે અમારી પાસે
તે િદવસે સાંજ સુધીમાં અમારી પાસન
દા િસવાય એક પણ રવાહી ચીજ ન હતી. એકલો દા ગળામાં એટલી તો બળતરા
કરતો હતો કે એ પીવાનું મન જ થતું નિહ. પલે ા બ ે જણ મને આ ાસન આપતા હતા
પણ તમે નાં મોં પર પણ તરસનાં િચ નો દેખાતાં હતાં.
બીજે િદવસે લગભગ અધમૂઆ થઈને અમ ે પલે ા બે ર તા ફંટાયા હતા, તે
ે ાન જેમ પડયો ર યો.
જ યાએ પહોં યા. યાં હંુ કેટલોય વખત લગભગ બભ
મારા કાકા મારી પાસે આ યા, અને મને બાથમાં લઈને ચો કયો : ‘બટે ા !’
તમે નો અવાજ કંપતો હતો. મારા કાકા પાસથ
ે ી આવા શ દોની આશા મ યાંથી જ રાખી
હોય ?’
‘બટે ા ! લ;ે પાણી પી.’
‘પાણી ? સાચોસાચ ?’
 ‘હા.’
મારા મોઢામાં એક ઘૂટં ડો પાણી પડયુ.ં મારા આનદં ની અવિધ થઈ થઈ !
‘આ મારી મશકમાં છે લ ે રહી ગયલે ,ંુ અથવા તો મ રાખલ ે ંુ પાણી હતુ.ં મને
ઘણુયં પીવાનું મન થતું હતું પણ તારી ખાતર મ એ રાખી મૂ યું હતુ.ં ’
જો કે મારી તરસ છીપી નહોતી પણ મારામાં થોડુંક બળ આ યુ.ં
‘હવ ે તો આપણે અહીંથી પાછા ફરી જઈએ. આપણી પાસે પાણી નથી, અને
પાણી વગર આગળ કઈ રીતે જવાશ ે ?’
‘પાછા જવું ?’
‘હા; અને જરા પણ વખત ગુમા યા વગર.’
‘ યારે આ મારા પાણીના ઘૂટં ડાએ તારામાં જરાય ે બળ ન રેડ્ય ંુ ડયુ ?’
‘એટલ ે ? તમારો િવચાર પાછા ફરવાનો નથી ?’
‘નિહ જ તો ! યારે મા ં કાય િસ થવાની અણી ઉપર છે, યારે પાછા
ફરવાની વાત કરવી ?’
‘ યારે આપણે મરવાની તય
ૈ ારી કરવી, એમ ને ?’
‘ના ના; શા માટે ? તું ખુશીથી પાછો ; હે સને પણ સાથે લતે ો . હંુ
એકલો જ જઈશ.’
‘હંુ તમને એકલા તો જવા જ ન દ ને !’
‘ના, મને એકલો જ જવા દે. મ આ મુસાફરી શ કરી છે; અને હંુ જ તે પૂરી
કરીશ. અથવા તો મારી િજદં ગી અહીં પૂરી કરીશ. તું પાછો , એ લ
ે !’
રોફેસર ખૂબ આવશ ે માં આવી ગયા હતા. જે અવાજ થોડા વખત પહેલાં જ
કોમળ હતો, તે અ યારે ઉ ર બની ગયો હતો. પણ હંુ તમે ને છોડી શકું તમે નહોતુ.ં
અમારો ભોિમયો તો શાંિતથી આ બધું જોતો હતો. અમારી વ ચ ે શી વાતચીત
થાય છે, તે અમારા હાવભાવથી તે સમ ગયો હતો. જો હે સ મારા પ માં હોત તો
કદાચ મારા કાકાને હંુ મારા પ માં લઈ શકત. પણ તે તો અિવચલ ઊભો હતો. મ તન ે ા
તરફ જોઈને વાળામુખીના મુખ તરફ મારો હાથ લબ ે ે પોતાનો હાથ રોફેસર
ં ા યો; તણ
તરફ લબં ા યો.
‘જો, એ ેલ ! હવ ે સાંભળ. આપણે જમણી બાજુ ને ર તે ગયા યાં પાણી ન
મ યુ.ં હવ ે ડાબી બાજુ ને ર તે જઈએ; યાં પાણી જ ર મળશ.ે કોલબ ં સ યારે
અમિે રકા શોધવા નીક યો, યારે તણ ે ે તને ા સાથીઓને રણ િદવસ ધીરજ રાખવાનું
ક યું હતુ.ં હંુ આ પ ૃ વીના મ યિબદં ુ નો કોલબં સ તને એક જ િદવસ વધારે ધીરજ
રાખવા કહંુ છું . જો એક િદવસમાં પાણી ન મળે તો હંુ પાછા ફરવાનું તને વચન આપું છું
!’
મારા કાકાના શ દોએ મને હલાવી મૂ યો. હંુ આગળ વધવા માટે તય
ૈ ાર થઈ
ગયો.
 ૧૫

પ થરમાંથી પાણી
ફરી અમા ં ઊતરવાનું શ થયુ.ં હે સ સૌથી આગળ હતો. અમ ે સોએક
પગલાં ગયા હોઈશું યાં રોફેસર સાહેબે દીવાલો પર બ ીનો રકાશ નાખીને ક યું :
જો; આ ખડકો રાથિમક દશાના છે. આ જ ર તો સાચો છે.’
ખિનજશા ીઓ બધા એક વાર આ બાજુ મુસાફરીએ નીકળે તો ગાંડા જ
થઈ ય, એટલી અ યાસની સામ રી અહીં ભરી હતી. તાંબ,ંુ મગિે નઝ, યાંક
લિે ટનમ, યાંક સોનું વગરે ે ધાતુઓ ખડકોની સાથે મળીને ચળકારા કરી રહી હતી.
માણસોની દૃિ થી પર રહીને આ બધી ધાતુઓ અહીં વ છંદે રાચતી હતી.
રાતના આઠ વા યા સુધીમાં તો પાણી યાંય ે ન દેખાયું અને ધીમ ે ધીમ ે હંુ
િહંમત હારવા લા યો.
મા ં શરીર પણ હવ ે ચાલવાની ના પાડવા લા યુ.ં મારા દુ ઃખ તરફ મારા
કાકાનું યાન ન ખચાય એ માટે મારાથી બનતા રય ન મ કયા, પણ આખરે મારાથી
બૂમ પડાઈ : ‘મદદ ! મદદ !’ અને હંુ પટકાઈ પડ્ યો.
મારા કાકા તરત પાછા ફયા. મારા તરફ જોઈને લાંબા હાથ કરીને તે બોલી
ઊઠ્ યા : ‘બસ થઈ ર યું !’
હંુ બભ
ે ાન થઈ ગયો; થોડી વારે હંુ ભાનમાં આ યો, પણ મારામાં માગવાની
શિ ત ન હતી. હંુ કબરમાં પડ્ યો હો એમ મને લા યુ.ં છેવટે મ કાંઈક અવાજ
સાંભ યો; આંખ ઉઘાડીને જોયું તો હે સ અધં ારામાં ધીમ ે ધીમ ે અદૃ ય થતો હતો.
તે અમને મૂકીને ભાગી જતો હશ ે ? મ બૂમ પાડવાનો રય ન કયો, પણ બૂમ
ન પાડી શકાઈ; અને એમ શક ં ા શું કામ લાવવી ? તે ઉપર નહોતો જતો પણ આગળ
જતો હતો. મને થયું : હે સ પાણીની શોધમાં તો નિહ જતો હોય ?
લગભગ બએ ે ક કલાક સુધી ભયક ં ર િવચારોમાં ને િવચારોમાં મા ં મગજ
ગૂચં વાઈ ગયુ.ં મને લા યું કે હંુ ગાંડો જ થઈ ગયો છું . પણ આખરે પગલાં પાછાં ફરતાં
સભં ળાયાં. હે સ પાછો આવતો હતો. તણ ે ે આવીને મારા કાકાને જગાડ્ યા, બઠે ા કયા
અને બો યો : ‘પાણી છે.’
‘ યાં છે ?’
 ‘નીચન
ે ા ભાગમાં.’
મારામાંય ે નવું ચતે ન આ યુ.ં કાકાએ તથા ભોિમયાએ હાથ પકડીને મને બઠે ો
કયો, અને અમ ે આગળ વ યા. પાણીની આશામાં ને આશામાં લગભગ એક કલાક અમ ે
ચા યા યાં અમારા કાનમાં ઉપર કંઈક નવો અવાજ આવવા લા યો; ણે દૂ ર દૂ ર
કંઈક ઘુઘવાટ થતો હોય એમ અમને લા યુ.ં
‘હે સની ભૂલ નથી. જ ર આટલામાં યાંક પાણીનું વહેણ છે.’ મારા કાકા
બો યા.
‘પાણીનું વહેણ ?’
‘હા. પ ૃ વીના આ ગભમાં યાંઈક ઝરણું હોવું જોઈએ.’
અમ ે વધારે ઉતાવળા ચા યા. પાણીના અવાજે મારામાં નવું ચતે ન પૂય.ં ુ
પડખન ે ી ખડકની દીવાલમાંથી જ એ અવાજ આવતો હતો પણ પાણી દેખાતું ન હતુ.ં
સભં ળાય છે છતાં દેખાતું કેમ નથી ? અમારી ને પાણીની વ ચ ે કાળમીંઢ પ થરની
દીવાલ હતી. હંુ િનરાશ થયો. દીવાલ યારે પૂરી થાય ને પાણી દેખાય ? યાં તો હે સે
એક હાથમાં બ ી લીધી અને બી હાથમાં તીકમ લઈને તે આગળ વ યો, હંુ તન ે ી
પાછળ ચા યો. દીવાલ પાસે જઈને તણ ે ે કાન માંડ્યા, અને બ-ે રણ જ યાએ તપાસીને
અવાજ કયાં. વધારેમાં વધારે પાસે છે, તન ે ે તપાસ કરી. આખરે તન
ે ી તણ ે ે એક જ યા
જડી.
હંુ આ બધું હ સમ યો નહોતો. મને થતું હતું કે અ યારે આ ભોિમયો આ શો
રયોગ કરતો હશ ે ? પણ યારે તણે ે તીકમ ઉપાડી જોરશી દીવાલ ઉપર ઘા માયો યારે
મને બધું સમ યુ.ં
‘શાબાશ !’ હંુ તથા મારા કાકા બ ે બોલી ઊઠ્ યા. પાણી મળ ે વવાની આ
સાવ સાદી રીત જે અમને ભણલે ાને ન સૂઝી તે આ ગામિડયાને તરત સૂઝી આવી હતી !
આ રીતે ખડક તોડવામાં પૂરેપ ૂ ં જોખમ હતુ.ં આમાં યાંઈક ભખ
ે ડ ખસે તો
ે ડો નીચ ે ધસી આવ,ે ને અમા ં નામિનશાન પણ ન રહે ! અથવા
ે ી ઉપરની ભખ
તન
કદાચ પાણીનો આ રવાહ ઓિચતં ો વધે તો અમને બધાયને તાણી ય !
પણ હે સ ખૂબ ધીરજથી કામ કરતો હતો. ધીમ ે ધીમ ે તણ ે ે ખડકમાં ગાબડું
પાડવા માંડ્ય.ંુ એક કલાકને અતં ે બે ફૂટનું ગાબડું પડયુ.ં મારી ધીરજ ખૂટવા માંડી;
મારા કાકાની પણ ધીરજ ખૂટી. અમ ે તો તીકમ વડે અમારા બળનો રયોગ કરવા જતા
હતા, યાં એકાએક સુસવાટો સભ ં ળાયો, અને પાણીનો જબરો ધોધ એ ગાબડામાંથી
છૂ ટ્યો ને સીધો સામી દીવાલ ઉપર અફળાયો !
 પાણીના એ ઓિચતં ા હુમલાથી હે સ પણ સામન
ે ા ખડક સાથે અથડાયો, અને
ે ાથી બૂમ પાડી જવાઈ. મ મારા હાથ એ પાણીને અડાડ્ યા, તો મારાથી પણ બૂમ પાડી
તન
જવાઈ. પાણી ખૂબ ગરમ હતુ.ં
‘૧૦૦ િડ રી ગરમ છે.’ મ ક યુ.ં
‘કંઈ વાંધો નથી : હમણાં ઠરી જશ.ે ’
થોડી વારમાં બોગદામાં બધે વરાળ થઈ ગઈ ! પાણી અમારે જવાના માગમાં
નીચ ે ને નીચ ે વહેવા માંડ્ય.ંુ અમ ે ખોબે ખોબે પાણી પીવા માંડ્યા.
અમને કેટલો આનદં થયો હશ ે ? પાણી કેવું હશ ે ? યાંથી આવતું હશ ે ?
વગરે ે ણવાની અ યારે અમને પરવા નહોતી. પાણી હજુ થોડું થોડું ગરમ હતું પણ અમ ે
તો પટે ફાટાફાટ પીધું અને લગભગ ગળા સુધી આવલે ા અમારા રાણને પાછા શરીરમાં
ધકેલી દીધા.
એકાદ િમિનટ પછી મને ખબર પડી કે પાણીમાં લોહ છે.
મ મારા કાકાને આ વાત કરી. ‘બહંુ મ નુ.ં લોહવાળં ુ પાણી આપણને તાકાત
આપશ.ે પ ૃ વીની સપાટીથી છ માઈલ નીચ ે વહેતી આ નદીનું પાણી હે સ હોય તો જ
આપણને મળે. માટે આ ઝરણાનું નામ હે સ નદી પાડો.’
એમાં કોને વાંધો હોય ! હે સને તો આની સાથે કાંઈ લવે ાદેવા જ નહોતી.
પાણી પીઈને તે એક ઠેકાણે િનરાંતે બઠે ો હતો, અને પોતાનું મોં ધોતો હતો.
‘હવ ે ? આપણે આ પાણીને આમ નકામું ન જવા દેવુ.ં ’
‘કેમ ? આ પાણી કંઈ ખૂટવાનું નથી.’
‘તો પણ, આપણે આપણી મશકો પૂરી ભરી લઈએ, અને પછી એ બાંકંુ બધં
કરી દઈએ.’
અમારી સલાહ મા ય રાખીને હે સ બાંકંુ પ થરોથી પૂરવા ગયો પણ એમાં
પોતે આખો ભીં ઈ ગયો; કશું ન વ યું !
‘પણ આપણે એ બધં જ શું કામ કરી દેવું ?’ મારા કાકાએ પૂછ્ય.ંુ
મને પણ તે બધં કરવાનું કંઈ કારણ દેખાયું નિહ.
‘આ બધં કરવામાં તો ઊલટંુ નુકસાન છે. આ નદી આગળ ને આગળ
ચાલશ.ે આપણને ર તો બતાવશ,ે એટલું જ નિહ પણ યારે જોઈએ યારે પાણી પૂ ં
પાડશ ે !’
 ‘અરે, એ તો આપણને સૂ યું જ નિહ !’ મ ે ક યુ,ં ‘આ નદી એ આપણી
મુસાફરીનું પહેલું શુભ િચ ન છે. આપણે જ ર સફળ થઈશુ.ં ’
‘હં, હવ ે ઠેકાણે આ યો !’ મારા કાકાએ હસીને ક યુ.ં
‘હા, હવ ે હંુ તય
ૈ ાર છું .’
‘પણ ઊભો રહે. અ યારે તો રાત પડવા આવી છે, અને વાળુ કરવાનો વખત
થયો છે.’
‘હા. એ તો આ આનદં માં હંુ ભૂલી ગયો.’
અમ ે િનરાંતે પટે ભરીને ખાધું ને પછી રણય
ે જણા ઘસઘસાટ ઘી ગયા.
 ૧૬

ર નો િદવસ
બીજે િદવસે અમ ે અમારાં બધાં વીતકો ભૂલી ગયા. મને પહેલાં તો આ ય થયું
કે હંુ તર યો કેમ નથી થતો ! પણ મારા પગ નીચ ે દોડતી નાનકડી નદીએ જ તરત મને
જવાબ આપી દીધો.
ના તો કયો, ખૂબ પાણી પીધું ને અમ ે આગળ વધવા તય ૈ ાર થઈ ગયા.
ે ે લ પવત તરફ પાછા જવાનું કહે તો પણ હંુ ના પાડી દ એમ
અ યારે કોઈ મને નફ
હતુ.ં
ગુ વારનો િદવસ હતો. આઠ વા યામાં અમારી કૂ ચ શ થઈ. વાંકાચૂક ં ા
ચા યા જતા આ બોગદાની િદશા તો નઋ ૈ ૅ ય ય જ હતી. ર તો બહુ ઢાળવાળો નહોતો.
છ ફૂટે બે ચનો ઢાળ આવતો હતો. ઝરણું શાંિતથી વહી જતું હતુ.ં અમને કોઈ ગબ
ે ી
રદેશમાં લઈ જવા માટે જ અમારી સાથે ચાલતું હોય એમ લાગતું હતુ.ં
મારા કાકાને આ સીધો ર તો બહુ કંટાળો આપતો હતો. તે તો ડી ખાઈઓ
આવવાની વાટ જોતા હતા, પણ એ અમારા હાથની વાત નહોતી. જો આ ર તો પ ૃ વીના
મ યિબદં ુ એ જ જવાનો હોય તો પછી ટં ૂ કો હોય કે લાંબો હોય, સવાલ જ ન વો હતો.
૧૦મી જુ લાઈને શુ રવારે રા રે અમ ે રી જેિવકથી ૯૦ માઈલ નઋ ૈ ૅય
િદશામાં હતા, અને પ ૃ વીની સપાટીથી ૭|| માઈલ ડે હતા. અહીં અમારા પગ નીચ ે જ
એક ભયક ં ર ખાઈ આવીને ઊભી રહી. તે એટલી સીધી હતી કે મારા કાકાના આનદં નો
પાર ન ર યો.
‘હવ ે આપણે જલદી પહોંચશુ,ં ને વળી સહેલાઈથી પહોંચશુ.ં ’ અમ ે ઊતરવાનું
શ કયુ.ં હવ ે મારા પગ ધીમ ે ધીમ ે ટેવાઈ ગયા હતા, એટલ ે બહુ મુ કેલી ન આવી.
આ ખાઈ લાવારસના રવાહની બનલે ી નિહ પણ પ ૃ વીનાં પડોમાં કોઈ પણ
કારણે પડેલી એક મોટી િચરાડ જ હતી.
પા પા કલાકને અતં રે અમારે આરામ માટે થોભવું પડતું હતુ.ં કોઈ મોટા ખડક
ઉપર અમ ે િનરાંતે આરામ કરવા બસ ે તા; અને ધોધ થઈને પડતી હે સ નદીનું પાણી
પીતા. પોતાના કરતાં આ નદી નીચ ે વહેલી પહોંચશ,ે એ વાતનું દુ ઃખ મારા કાકાને થતું
જોઈને મને હસવું આવતું હતુ.ં
 ૧૧મી અને ૧૨મી જુ લાઈના અમારા બ ે િદવસો આ ખાઈ ઊતરવામાં જ
ગયા. લગભગ બી છ માઈલ અમ ે ઊતયા. છેવટે ૧૩મી જુ લાઈએ ૪૫o ઢાળવાળો એક
ર તો આ યો, અને અમ ે પગ મૂકીને ચાલવા માંડ્યા.
૧૫મીએ અમ ે પ ૃ વીની સપાટીથી એકવીશ માઈલ નીચ ે ઊતયા. અહીં અમને
જરાક થાક દેખાયો, પણ હજુ દવાની પટે ી ઉઘાડવાની જ ર નહોતી પડી. મારા
કાકાએ ઘિડયાળ, બૅરોિમટર, મૅનોિમટર, હોકાય ં ર વગરે ે જોઈને બરાબર નોંધ રાખી
હતી. તમે ણે ક યું : ‘આપણે અ યારે આઈસલૅ ડની નીચ ે નથી. આઈસલૅ ડ તો યાંઈ
રહી ગયો. અ યારે આપણે સમુદ્ર નીચ ે છીએ.’
‘સમુદ્ર નીચ ે ?’
‘હા, આપણા માથા ઉપર સમુદ્ર ઘૂઘવ ે છે !’
‘આહા ! ઉપર સમુદ્ર અને નીચ ે આપણે ?’
‘એમાં શું ? યૂ કૅસલમાં અ યારે કોલસાની એવી ખાણો છે કે જેનો િવ તાર
સમુદ્રના તિળયાથી પણ નીચ ે યાંઈ સુધી ગયો છે.’
મને નવાઈ લાગી; સાથે થોડોએક ભય પણ લા યો. જોકે મારે માથે
આઈસલૅ ડના પવતો હોય કે આટલાંિટક મહાસાગરનાં મો ં હોય તોય યાં સુધી
અમારી ઉપર આ મજબૂત ખડકો છે યાં સુધી કંઈ થવાનું નથી, એની મને ખાતરી હતી.
ે ીમ ે એ િવચારથી હંુ ટેવાઈ ગયો. અમારો ર તો વાંકોચૂક
ધીમધ ૈ ૅય ય
ં ો થતો થતો નઋ
િદશા તરફ અમને ડે ને ડે લઈ જતો હતો.
રણ િદવસ પછી ૧૮મી તારીખે શિનવારે અમ ે એક મોટી ગુફા જેવા ભાગ
આગળ આવીને અટ યા. એ ઠેકાણે રિવવારનો આખો િદવસ આરામ લવે ાનું અમ ે ન ી
કયુ.ં
બીજે િદવસે િનશાળમાં ણે ર હોય તમે િનરાંતે હંુ મોડો ઊઠ્ યો. પણ એ
કંઈ હે બગ નગર નહોતું કે સારાં સારાં કપડાં પહેરીને બ રમાં ફરવા નીકળં ુ !
અમ ે જે જ યાએ આરામ કરવા માટે મુકામ કયો હતો, તે જ યા એક મહાન
ગુફા હતી. વ ચ ે થઈને અમારી નદી ધીમ ે ધીમ ે વહેતી હતી. આ નદીને કાંઠે બઠે ા બઠે ા
અને ઠરતું જતું પાણી પીતા પીતા અમ ે આરામ કરતા હતા. રોફેસર સાહેબ પોતાની
નોંધપોથી લઈને બધું નોંધવા લાગી ગયા હતા.
‘સૌથી પહેલાં આપણે થોડીએક ગણતરી કરીએ, અને તે ઉપરથી શોધી
કાઢીએ કે પ ૃ વીના કયા ભાગની નીચ ે આપણે અ યારે બઠે ા છીએ. ઘરે પહોં યા પછી
તો આપણી મુસાફરીનો હંુ એક રીતસરનો નકશો દોરવાનો છું .’
 ‘તો તો બહુ મ આવ ે !’
‘હવ ે કંપાસ હાથમાં લ ે અને જોઈ લ ે કે આપણે કઈ િદશા તરફ રયાણ
કરીએ છીએ.’
મ જોયું અને ક યું : ‘લગભગ નઋ
ૈ ૅ ય ય.’
‘ઠીક.’
પછી રોફેસરે કંઈક નોંધ કરીને અને ઝડપથી મોઢેથી ગણતરી કરીને ક યું
: ‘આપણે યાંથી ઊપડ્ યા યાંથી અહીં સુધીમાં લગભગ ૨૨૫ માઈલ આ યા છીએ.’
‘ યારે આપણે અ યારે આટલાંિટક મહાસાગરની નીચ ે આંટા મારીએ છીએ,
નિહ ?’
‘અને દિરયાની સપાટીથી લગભગ ૪૮ માઈલ નીચ ે છીએ.’
‘ યારે આપણે પ ૃ વીના પડની છે લી હદ તો વટાવી ગયા, એમ ગણાય ?’
‘હા જ તો, એમ ગણી શકાય.’
‘ યારે ગરમીના વધારાઘટાડાના િનયમ રમાણે આપણે ૧૫૦૦ સિે ટ રેડની
ગરમીની હદે પહોં યા હોવા જોઈએ !’
‘હા, એમ હોવું જોઈએ.’
‘અને એ જ યાએ તો આ બધા ખડકો પણ પીગળીને રસ થઈ ય !’
‘હા, અને છતાં આ પ થર તે પ થર જ ર યા છે, એ તું તારી જ આંખોએ
જોઈ શકે છે ! જો જોઈએ, થરમૉિમટરમાં કેટલી ગરમી છે ?’’
‘૨૭ િડ રી ઉપર ૬ દોરા.’
‘ યારે િબચારા વ ૈ ાિનકો ફ ત ૧૪૭૨ િડ રી અને ૪ દોરા જેટલા જ જૂઠા
પડે છે ! હંુ તને કહેતો હતો કે ગરમીનો એ િસ ાંત સાવ ખોટો છે. હવ ે તારે કંઈ
કહેવાનું છે ?’
‘ના; ફ ત એક ગણતરી કરી લ .’
‘શી ?’
‘આઈસલૅ ડના અ ાંશ પાસે પ ૃ વીની િ ર યા લગભગ ૪૭૪૯ માઈલ છે;
નિહ ?’
‘હા; ૪૭૫૦ માઈલ.’
 ‘લગભગ ૪૮૦૦ ગણો ન.ે અને આપણે એ િ ર યામાં ૪૮ માઈલ એટલ ે કે
હજુ ૧/૧૦૦મો ભાગ કા યો છે, ને તટે લા ગાળામાં આપણને ૨૦ િદવસ લા યા છે; એ
િહસાબે પ ૃ વીના મ યિબદં ુ એ પહોંચતાં ૨૦૦૦ િદવસ એટલ ે કે લગભગ સાડા પાંચ
વરસ લાગ.ે ’
રોફેસર કંઈ બો યા નિહ.
‘અને ઊતરતાં એટલાં વરસો થાય તો પછી ચડવાના િદવસોનો િહસાબ તો
ે ીએ ?’
યાં ગણવા બસ
‘તા ં ગિણત હવ ે બહુ થયુ.ં રાખ ! આગળ શું થશ,ે તન
ે ી તને યાં ખબર છે
? વળી એક માણસે આ રમાણે કરી જોયું છે, અને જો એ માણસ તમે ાં ફા યો છે, તો હંુ
શું કામ નિહ ફાવું ?’
‘હંુ પણ માનું છું કે તમ ે સફળ થશો. ફ ત…’
‘બસ, હવ ે આગળ ર ો રી નિહ !’
હંુ ચૂપ થઈ ગયો.
થોડી વાર પછી કાકાએ પૂછ્ય ંુ : ‘વા , મૅનોિમટરમાં જો; વાતાવરણનું કેટલું
દબાણ છે ?’
‘ઠીક ઠીક દબાણ છે.’
‘હા; આપણે ધીમ ે ધીમ ે આટલ ે સુધી આ યા એટલ ે આપણા ઉપર આ
દબાણની અસર નથી થઈ.’
‘ના. ફ ત મને કાનમાં જરા પીડા થાય છે.’
‘એ તો મટી જશ.ે જરા ડેથી ાસ લવે ો, એટલ ે ફેફસાંઓ એ દબાણ સહન
કરવામાં ટેવાઈ જશ.ે ’
‘એનો વાંધો નિહ.’ મ મારા કાકાનો િવરોધ કરવાનો િવચાર માંડી વા યો,
‘અને આપણે પ સાંભળી પણ શકીએ છીએ.’
‘હા; બહેરો માણસ પણ સાંભળી શકે એમ છે.’
‘હા પણ જેમ જેમ દબાણ વધતું જશ,ે તમે તમે હવાનું ઘન વ પાણીના ઘન વ
જેટલું થઈ જશ.ે ’
‘હા; એમ જ થશ.ે ’
‘તો પછી આપણે નીચ ે કઈ રીતે ઊતરશું ? આપણે તરવું પડશ.ે ’
 ‘અરે, આપણે િખ સામાં પથરા ભરશું !’
‘કાકા ! તમારી પાસે કોઈ પણ ર નો જવાબ તય
ૈ ાર જ હોય છે !’
આ રમાણે વાદિવવાદમાં આખો િદવસ પસાર થયો. હે સે તો આખો િદવસ
ઘવામાં ને આંટા મારવામાં જ િવતાડ્ યો.
 ૧૭

ભૂલો પડયો !
હજુ સુધી બધું લગભગ િનિવ ને પાર પડયું હતુ,ં અને મને પણ મારા
કાકાના આ સાહસમાં રસ પડવા માંડ્યો હતો. થોડા િદવસો સુધી અમારે એમ ને એમ
નીચ ે ને નીચ ે ઊતયા કરવાનું હતુ.ં કોઈ કોઈ જ યાએ તો સાવ સીધું િનસરણીની જેમ
જ ઊતરવાનું આવતુ.ં એવ ે રસગ ં ે જો હે સની મદદ ન હોત તો અમ ે બચત કે કેમ તે
સવાલ છે.
લગભગ પદં ર િદવસ સુધી આમ ને આમ અમારી મુસાફરી ચાલી. તે પછીનો
એક બનાવ મને આખી િજદં ગીપયંત સાંભયા કરશ.ે
૭મી ઑગ ટે અમ ે ૯૦ માઈલ ડે ઊતયા હતા. અને આઈસલૅ ડથી ૬૦૦
માઈલને અતં રે હતા. ચાલતાં ચાલતાં આસપાસના ખડકો ઉપર મારી વીજળીની બ ીનો
રકાશ નાખીને હંુ તને ો અ યાસ કરતો જતો હતો. એકાએક પાછા ફરીને મ જોયું તો
મારી પાછળ કોઈ નહોતુ;ં હંુ એકલો જ જતો હતો !
હંુ બહુ ઝડપથી ચાલતો લાગું છું . મ િવચાર કયો અથવા તો મારા કાકા અને
હે સ યાંઈક રોકાઈ ગયા લાગે છે. હંુ જરા પાછો ને તમે ની સાથે થઈ .
હંુ પાછો ચાલવા માંડ્યો. લગભગ પાએક કલાક ચા યો હોઈશ. આસપાસ
જોતો ગયો અને વ ચ ે વ ચ ે મોટેથી બૂમો પણ પાડતો ગયો, છતાં કોઈ મ યું નિહ. મા ર
મારો અવાજ પડઘા પાડતો શમી જતો હતો. હંુ જરા ગભરાવા લા યો.
એમાં ગભરાવું શું કામ ? હંુ જ ર તમે ને શોધી કાઢવાનો. અહીં એક જ
ર તો છે. હંુ સૌથી આગળ હતો. એટલ ે હંુ ચા યા કરીશ, તો એમની ભગ ે ો થઈ જ
જવાનો.
અરધો કલાક થયો. ઘડી હંુ કાન માંડી થભ
ં ી જતો, પણ આસપાસ ભયક
ં ર
શાંિત જણાતી.
હજુ પાછો . જો બઉે જણને એમ થયું હશ ે કે હંુ પાછળ રહી ગયો છું ,
એટલ ે તઓ ે પણ મારી શોધમાં પાછા ફયા હશ.ે હંુ જરા ઝડપથી ચાલીને તમે ને પકડી
પાડું. મ િવચાર કયો.
મારા મનને આ રમાણે હંુ મનાવતો હતો, પણ મારા અતં રમાં ભય પઠે ો હતો.
ચો સ આગળ જતો હતો ? હા, હા; મારી પાછળ હે સ હતો, અને તન ે ી પાછળ
 રોફેસર હતા. મને બરાબર યાદ છે કે હે સ પોતાના ખભા ઉપરનો સામાન બી
ખભા પર ફેરવતો મ જોયો હતો. વળી હંુ કાંઈ ભૂલો પડું એમ તો નથી જ. મારા ભોિમયા
તરીકે પલે ી ‘હે સ નદી’ તો મારી સાથે જ છે. ચાલો, જરા હાથ-મોઢં ુ ધોઈ પાણી પીઈને
પછી મારી મૂકંુ .
હંુ નીચ ે ન યો. અને જો છું તો નીચ ે કોરી રેતી અને પ થરો જ હતા; નદી
નહોતી !
આ વખતની મારી િ થિતનું વણન હંુ નથી કરી શકતો. ભાષામાં તે વણન
માટેના કોઈ શ દો જ જડતા નથી. હંુ વતો દટાયો હો એમ મને લાગવા માંડ્ય.ંુ મ
િવચાયું : પણ નદીનો માગ મ કેમ છોડી દીધો હશ ે ? વ ચ ે કોઈ જ યાએ બે માગ
ફંટાયા હોવા જોઈએ, અને મા ં યાન ર યું નિહ હોય. નદી અને મારા સાથીદારો જુ દે
ર તે ચડી ગયા; અથવા તો હંુ જુ દે ર તે ચડી ગયો. હવ ે મારે તમે ને કઈ રીતે શોધી
કાઢવા ?
ે ા કાળમીંઢ પ થર ઉપર પગલાં પણ પડતાં ન હતાં; મારા માથા ઉપર
નીચન
ણે ૯૦ માઈલ ચા ખડકોનો ભાર એકદમ આવી પડયો. ણે હંુ કચરાઈ ગયો !
આખરે મા ં બાળપણ મને યાદ આ યુ.ં સૂતા પહેલાં રા રે મારી મા મને
રાથના કરાવતી તે યાદ આ યુ.ં હંુ ઘડીક શાંત થયો. મારી પાસે રણ િદવસ ચાલ ે
તટે લો ખોરાક હતો. અને પાણીની મશક તો ભરી જ હતી. યાં આગળ બે માગ ફંટાયા
હતા તે જ યા ગમ ે તમે કરીને શોધવી જ જોઈએ. યાં કોઈ ન મળે તો પલે ી નદીના
આધારે નફ ે ે લની ટોચ ે પાછા પહોંચી જવું એવો મ િન ય કયો.
હંુ ઊભો થયો, ટ ાર થયો અને પાછો ચાલવા માંડ્યો. અરધા કલાક સુધી
ચા યો. એકાએક સામ ે દીવાલ આવીને ઊભી રહી; આગળ ર તો બધં હતો.
અને મારી છે લી આશા પણ આ દીવાલ સાથે અથડાઈને ચૂરેચરૂ ા થઈ ગઈ !
મા ં મ ૃ યુ શું આવી જ યાએ સ યું હશ ે ? મ મોટેથી બૂમ પાડવાનો રય ન કયો પણ
ઘોઘરો અવાજ મારા કંઠમાંથી માંડ માંડ નીકળતો હતો.
વધારામાં એક બીજો ભય મારી સમ ઊભો હતો. મારી વીજળીની બ ી એક
વાર હાથમાંથી પડી જવાથી બગડી ગઈ. મારી પાસે તે સમી કરવાનાં સાધન નહોતાં,
અને તન
ે ો રકાશ ધીમ ે ધીમ ે ઝાંખો પડતો જતો હતો. થોડા વખતમાં તો તે હોલાઈ જવાની
!
હંુ તે બ ીના ઝાંખા પડતા જતા રકાશ તરફ જોઈ ર યો હતો. મારી નજર
એક ણ પણ તન ે ાથી દૂ ર ખસડે તો ન હતો. ધીમ ે ધીમ ે મારી આશાની જેમ જ તે દીવો
હોલવાતો ગયો. એક છે લો ચમકારો થયો ને દેવો બુઝાઈ ગયો ! પાતાળના આ ભયક
ં ર
અધં ારામાં હંુ દટાઈ ગયો. મારાથી એક ભયક
ં ર ચીસ પડાઈ ગઈ!
ે ો યાલ પ ૃ વી ઉપર ભા ય ે જ આવ ે છે. પ ૃ વી
અધં કાર કોને કહેવાય તન
ઉપર મઘે લી રાતે પણ જેટલો રકાશ હોય છે, તન
ે ો શતાંશ પણ અહીં હોય તો ઘણું સા ં
એમ મને થયું ! અહીં તો હંુ છતી આંખે આંધળો હતો. હંુ બબ
ે ાકળો બનીને આમતમે
ભમવા લા યો, હાથપગ પછાડવા લા યો, અને ખડકોની અણીઓથી ઘાયલ થઈને
પડતો, ઊભો થતો અફળાઈને નીચ ે પડતો ચાલવા લા યો.
આખરે હંુ થા યો, નીચ ે પડયો અને બભ
ે ાન થઈ ગયો.
 ૧૮

વત ંુ દોજખ
યારે હંુ પાછો ભાનમાં આ યો યારે મ જોયું તો મારો ચહેરો આંસથ
ુ ી ભીં ઈ
ગયો હતો. હંુ કેટલો વખત બભ ે ાન ર યો તન
ે ી મને ખબર નથી. તે ણવાનું મારી પાસે
કંઈ સાધન પણ નહોતુ.ં
મારે શરીરે થયલે ા ઘામાંથી ઘણું લોહી વહી ગયું હતું અને શરીર પર મી ગયું
હતુ.ં હંુ હજુ વધારે ક સહન કરવા માટે વતો ર યો એનું જ મને દુ ઃખ થયુ.ં ફરી
વખત બભ ે ાન થવાની અણી પર હતો યાં મારા કાન ઉપર એક મોટો અવાજ પડયો !
આ અવાજ યાંથી ? યાંઈક ધરતીકંપ થયો કે કોઈ ખડક પડયો ? મ
કાન માંડ્યા. ફરી શાંિત ! ફ ત મારી છાતીના ધબકારા જ મને સભ
ં ળાતા હતા.
વળી એકાએક મારા કાન ઉપર કંઈક શ દો પડયા હોય એમ મને લા યુ.ં શું
એ રમ હશ ે ? ના ના, રમ નથી. ન ી કંઈક અવાજ – માણસનો જ અવાજ
ં ળાય છે.
સભ
હંુ થોડા ફૂટ ઘસડાઈને આગળ વ યો; અવાજ સભ
ં ળાતા હતા પણ સમ તું
ન હતુ.ં
કોણ બોલતું હશ ે ? મારા કાકા ને હે સ જ હોવા જોઈએ. જો મને તમે નો
ં ળાય છે તો મારો અવાજ તમે ને સભ
અવાજ સભ ં ળાવો જ જોઈએ.
‘કાકા, કાકા !’ મ જોસથી બૂમ પાડી.
પાછું એક યાન થઈ સાંભળવા માંડ્ય;ંુ કંઈ જવાબ ન આ યો. મારો અવાજ
સાવ િનબળ હોય યારે એટલ ે દૂ ર યાંથી સભ ં ળાય ? તે બે જણ જ હોવા જોઈએ.
પ ૃ વીની ૯૦ માઈલની ડાઈએ બીજુ ં કોણ માનવી હોય ?
મ ફરી કાન દીવાલ આગળ ધરી રા યા, ફરી અવાજ પ સભ ં ળાવા
લા યા. એક વાર તો મ મા ં નામ પણ સાંભ યુ.ં ન ી તે બે જણ જ છે. મારે જલદી
સાદ પાડવો જ જોઈએ, નિહ તો પાછા તે યાંઈક દૂ ર નીકળી જશ ે !
મ ઊભા થઈન,ે મારામાં જેટલું બળ હતું તટે લું એકઠું કરીને બૂમ પાડી :
‘કાકા, કાકા ! હે સ, હે સ !’
 તમે નો અવાજ સાંભળવા માટે હંુ કેટલો આતુર બ યો હતો! અવાજનાં મો ંને
વહેતાં વાર લાગે છે, અને અહીં હવામાં જરા વધારે ઘનાવ હોવાથી વખત વધારે જ
લાગ.ે થોડીક ણો થોડાએક યુગો જેવી વહી ગઈ ! મ અવાજ સાંભ યો : ‘એ ેલ,
એ ેલ ! કોણ, તું છે ?’
‘હા, હા.’
‘અરેરે, બટે ા ! તું યાં છે ?’
‘અહીં અધં ારામાં પડ્ યો છું .’
‘તારો દીવો યાં ?’
‘હોલવાઈ ગયો છે.’
‘અને પલે ી નદી ?’
‘એ પણ ગુમ થઈ ગઈ છે.’
‘એ ેલ, બટે ા ! જરા િહંમત રાખજે, હો !’
‘હવ ે મારામાં બોલવાની શિ ત રહી નથી.’
‘અરે, અમ ે તો તારી કેટલી ખોળ કરી. તું નદીની સાથે ને સાથે ચા યો ગયો
હોઈશ એમ માનીને તે ર તે અમ ે આગળ ને આગળ ચા યા. ર તામાં બદં ૂ કના ધડાકા
પણ કરતા ગયા. આખરે અ યારે આપણે અવાજથી એકબી ને મળી શકીએ છીએ,
પણ એકબી ને જોઈ શકતા નથી; પણ તું િનરાશ થતો નિહ.’
થોડી વારે હંુ બો યો : ‘કાકા !’
‘શું ?’ થોડી વારે જવાબ આ યો.
‘આપણે એકબી થી કેટલા છેટા હોઈશું ?’
‘એ શોધી કાઢીએ. જો, મારી પાસે આ ઘિડયાળ છે. હંુ એક શ દ બોલું
યારે ઘિડયાળમાં હંુ સમય જોઈ લઈશ; એ તને સભ ં ળાય કે તરત જ તારે તે શ દ
સામ ે બોલવો. એ શ દ પાછો મને સભ ં ળાય એટલ ે પાછું ઘિડયાળમાં હંુ જોઈ લઈશ.
કેટલી સક ે ં ડમાં આ બધી િ રયા બને છે તે જોઈને તન
ે ંુ અરધું કરી નાખીએ એટલ ે
અવાજની ગિતના સમય ઉપરથી આ અતં ર આપણી પાસે આવી જશ.ે ચાલ હવ ે હંુ બોલું
છું : ‘એ ેલ.’
‘એ ેલ.’ મ તે શ દ સાંભ યો કે તરત જ તન
ે ો જવાબ વા યો અને હંુ રાહ
જોતો બઠે ો.
 ‘૪૦ સક ે ં ડ.’ મારા કાકા થોડી વારે બો યા. ‘એટલ ે ૨૦ સક ે ં ડે મારો અવાજ
તને પહોંચ ે છે. અવાજની ગિત એક સક ે ં ડે ૧૦૮૦ ફીટની છે અને તે િહસાબે આપણા
ે ી વ ચ ે લગભગ ચાર માઈલનું અતં ર છે.’
બન
‘ચાર માઈલ ?’
‘કાંઈ બહુ અતં ર નથી.’
‘આ ચાર માઈલ મારે નીચ ે ઊતરવાનું છે કે ઉપર આવવાનું છે ?’
‘નીચ.ે કારણ કે અમ ે એક મોટા પોલાણવાળા ભાગમાં છીએ. એની અદં રથી
કેટલાય જુ દા જુ દા ર તાઓ ફૂટેલા છે, તમે ાંના એક ર તામાં તું છે અને યાંથી તું અહીં
જ આવીને પડવાનો છે એમાં શક ં ા નથી. માટે કેડ બાંધીને તય ૈ ાર થઈ અને
જોશકદમ કરીને ઊતરવા માંડ. પડેઆખડે તોય વાંધો નિહ.’
‘ભલ;ે યારે અ યારે સલામ. પાછા હમણાં જ મળશુ.ં હંુ ઊપડું છું .’
આ છે લા શ દો બોલીને હંુ આશાભરે ઊભો થયો અને આગળ વધવા માંડ્યો.
ઢાળ બહુ સીધો હતો. હંુ ઊતરતો ન હતો પણ ઢસડાતો હતો. છે લ ે છે લ ે તો
એવો ઢાળ આ યો કે હંુ મારી તને કાબૂમાં જ ન રાખી શ યો. એકાએક મારા પગ
નીચને ી જમીન ણે ખસી ગઈ. ડી ખાઈ આવી, ને હંુ ણે સીધો યાંથી પડયો !
મા ં માથું કશાક સાથે અફળાયું અને હંુ બભ
ે ાન બની ગયો.
 ૧૯

ઊગરી ગયો
યારે હંુ ભાનમાં આ યો યારે મારી આસપાસ ઝાંખ ંુ અજવાળં ુ હતુ,ં અને
મારા શરીર ફરતા ધાબળા વીંટેલા હતા. મારા કાકા એકીટશ ે મારા ચહેરા સામું તાકી
ર યા હતા. મ યારે પહેલો ડો ાસ લીધો, યારે તમે ણે મારો હાથ પકડ્ યો. મ આંખો
ઉઘાડી યારે તે મોટેથી બોલી ઊઠ્ યા : ‘ વ આ યો, વ આ યો !’
‘હા.’ મ ધીમથ
ે ી ક યુ.ં
‘એ ેલ ! તું પાછો આ યો ખરો !’ તમે નો અવાજ ગળગળો હતો. તમે ના
ં ે જ બહાર નીકળતો.
હૃદયની અદં ર છુ પાયલે ા નહે નો ઝરો આવા રસગ
હે સ મારી પાસે આ યો અને બો યો : ‘સલામ !’
‘સલામ, હે સ ! સલામ, કાકા. આપણે અ યારે યાં છીએ ?’ મ પહેલો
સવાલ કયો.
‘જો અ યારે રાતના અિગયાર વા યા છે અને ૯મી ઑગ ટને રિવવાર છે.
૧૦મી ઑગ ટની રાત સુધી તારે કંઈ પૂછવાનું નથી.’
હંુ ખૂબ અશ ત થઈ ગયો હતો. હંુ ફરી ઘી ગયો.
બીજે િદવસે ગીને મ જોયું તો અમ ે એક મોટી ગુફામાં પડયા હતા. મારો તથા
બીજો સામાન એક બાજુ યવિ થત ગોઠવાઈને મુકાયો હતો. નીચ ે સુદં ર મ ની રેતી
પથરાયલે ી પડી હતી. થોડું થોડું અજવાળં ુ પડતું હતુ,ં પણ એકેય બ ી નહોતી બળતી.
દૂ ર દૂ ર ઝાંખો રકાશ આવતો હોય એમ લાગતું હતુ.ં મારા કાન ઉપર પવનનાં તથા
દિરયાનાં મો ંના અવાજો પડતા હોય એમ લાગતું હતુ.ં
હંુ ગું છું કે વ નામાં છું ? મારા માથામાં પડેલા ઘાથી કદાચ મને િચ રમ
તો નિહ થઈ ગયો હોય ? ના ના; આ હંુ બરાબર મારી આંખોથી રકાશનાં ઝાંખાં
િકરણો જોઈ શકું છું . પવનની િસસોટી ને મો ંઓનો પ અવાજ સભ ં ળાય છે. યારે
અમ ે પાછા પ ૃ વીની સપાટી ઉપર આવી ગયા શું ? યારે મારા કાકાએ આગળની
મુસાફરી માંડી વાળી, ને અમ ે પાછા ફયા શું ?
હંુ આમ તકિવતક કરતો હતો યાં મારા કાકા આવી પહોં યા. કહે : ‘એ ેલ
! આજ તો તારામાં ઘણો ફેર પડી ગયો છે. તને સારી પઠે ે આરામ લાગે છે.’
 ‘જ ર.’ હંુ પથારીમાં બઠે ો થયો.
‘અને એમ હોવું જ જોઈએ. આજ તું કેવો ઘસઘસાટ યો છે ! અમ ે બ ે
વારાફરતી રા રે તારી ચોકી ભરતા હતા; અને હે સે તો કંઈક એવી ચમ કાિરક દવા
તારા ઉપર લગાડી છે કે થોડા જ વખતમાં આ ઘા ઝાઈ જવાનો. પણ જબરો છે, હો
!’
વાતો કરતાં કરતાં મારા કાકાએ મને ના તો આ યો. મને ભૂખ ખૂબ લાગી
હતી. મારા કાકાની સૂચનાઓ છતાં મ પટે ભરીને ખાધુ.ં દરિમયાન મ તમે ને કેટલાક
ર ો પૂછી ના યા.
હંુ ઉપરથી કોઈ ભખ
ે ડ ખસી પડવાથી જ આમ પડી ગયો હતો. પણ સદ્ ભા ય ે
નીચ ે મારા કાકા ઊભા હતા, અને ઓિચતં ા તમે ની નજર મારી ઉપર ગઈ. મહામહેનતે
મને તમે ણે ઝીલી લીધો.
‘હવ ે ભલો થઈને મારાથી જરાય જુ દો ન પડતો !’
‘શું હજુ મુસાફરી આગળ થવાની છે ?’ આ યથી મારી આંખો મોટી થઈ
ગઈ.
‘કેમ એ ેલ ! એમાં આટલો બધો નવાઈ શું પામ ે છે ?’
‘મારે તમને બીજુ ં પૂછવું છે. તમ ે કહો છો કે મા ં શરીર સા ં છે : મા ં માથું
પણ બરાબર છે.’
‘હા, હા; કેમ ? થોડોએક ઘા ઝાવો જ બાકી છે. પણ તું એમ કેમ પૂછે છે
?’
‘મને લાગે છે કે મા ં માથું ઠેકાણે નથી.’
‘કેમ ?’
‘આપણે પાછા પ ૃ વીની સપાટી ઉપર નથી આ યા ?’
‘ના; નિહ જ તો !’
‘ યારે તો હંુ જ ર ગાંડો બની ગયો છું , કારણ કે મને ણે પવન ને
દિરયાનો ઘુઘવાટ સભં ળાય છે.’
‘બસ એટલું જ ને ?’
‘હા. પણ તો આનું કારણ શું ?’
 ‘મનય
ે ખબર નથી; હજુ સુધી સમ વી શકાય એમ નથી. પણ તું તારી નજરે
બધું જોજે અને કહેજે કે ભૂ તરશા ને પણ હજુ ઘણું શીખવાનું બાકી છે.’
‘મને બહાર જવા દો અને જોવા દો.’
ના ના, એ ેલ ! પવન બહુ જોરમાં છે. જરા ધીરજ રાખ. જો કદાચ ઘામાં
યાંઈક પવન ભરાય તો આપણને નવી ઉપાિધ થાય; વળી િદવસો ભાંગે તે જુ દં ુ . હ
તો કેટલુયં પાણી કાપવાનું છે.’
‘પાણી કાપવાનું ?’
‘હા. આજનો િદવસ આરામ કરી લ,ે એટલ ે કાલ ે તો હંકારવાનુ.ં ’
‘હંકારવાનું શું ? યાં હંકારવાનું ? અહીં તે કોઈ નદી છે કે સરોવર છે કે
દિરયો છે, કે છે શું ? અને આપણે માટે કોઈ વહાણ તય ૈ ાર છે શું ?’
મારી આતુરતા એટલી વધી પડી કે બહાર નીકળવાની મ ખૂબ હઠ કરી,
અને આખરે માથે અને શરીરે કપડું વીંટાળીને હંુ એ ગુફાની બહાર નીક યો.
 ૨૦

પાતાળસમદુ ્ ર
પહેલાં તો મારી નજરે કાંઈ ન પડ્ ય.ંુ અધં ારામાંથી અજવાળામાં આ યો એટલ ે
મારી આંખ અ ં ઈ ગઈ. થોડી વાર આંખ બધં કરીને પછી મ આંખ ઉઘાડી યારે મારા
આ યનો પાર ન ર યો.
‘દિરયો ?’ મ આ યથી બૂમ પાડી.
‘હા. આ િલડન રોક સાગર. દુ િનયા પરનો કોઈ પણ માણસ આ સાગર
સાથે મા ં નામ જોડાય તમે ાં વાંધો લઈ શકે તમે નથી.’ મારા કાકાએ ગવભરે ક યુ.ં
નાખી નજર ન પહોંચ ે યાં સુધી પાણી પથરાઈને પડ્ ય ંુ હતુ;ં િકનારા પર
દિરયાનાં મો ંના સતત મારાને લીધે ઝીણી સોનરે ી રેતી પથરાયલે ી પડી હતી, િવિચ ર
તની નાની નાની છીપલીઓ પણ એ રેતીમાં દેખાતી હતી. મો ંઓ િવિચ ર તનો
અવાજ કરતાં હતા. આવો અવાજ કોઈ મોટી બિં ધયાર જ યામાં જ સાંભળવા મળે.
િકનારો સહેજ ઢાળવાળો હતો. આ ઢાળ યાં પૂરો થતો હતો યાં મોટા મોટા ખડકોની
થ પીઓ લાગી ગઈ હતી. કોઈ કોઈ થળે આ ખડકો ઠેઠ પાણીનાં મો ં આવતાં હતાં
યાં સુધી પડેલા હતા, અને પાણી સાથે િનરંતર કુ તીથી યાંઈક ભૂિશરો, યાંઈક
નાના નાના અખાતો, યાંઈક લાંબી ચાંચો વગરે ે બની ગયાં હતાં. ખરેખર આ સમુદ્ર
જ હતો; ફ ત તે િનજન અને ઉ જડ હતો.
સમુદ્ર ઉપર અને િકનારા ઉપર એક િવિચ ર તનો રકાશ પથરાયલે ો
હતો. સૂયના રકાશથી આ રકાશ જુ દી તનો હતો, તમે ચદં ્ રનાં િકરણોની િફ ાશ
પણ આ રકાશમાં નહોતી. આ રકાશમાં તી ણતા હતી, ચમકારા હતા, વ છ- ેત
વણ હતો; તમે ાં ઠંડક પણ હતી. આ બધાં િચહ્ નોને લીધે આ રકાશના મૂળમાં કોઈ
વીજળીશિ ત હોય એમ લાગતું હતુ.ં
મારી નજર ચ ે ગઈ. ઉપરનો ગુબં જ – ગુબ
ં જ શા માટે, વાદળાંઓ પણ
હતાં. કદાચ આમાંથી કોઈ વાર વરસાદ પણ વરસતો હશ;ે પણ અ યારે ‘ વ છ ઋતુ’
હતી. તારાઓથી ભરેલા આકાશને બદલ ે આ િવિચ ર જ રકારનું આકાશ મારા મન
ઉપર ણે ભાર મૂકતું હતુ.ં
અમ ે પ ૃ વીના વીના અદં રના એક અિત િવશાળ પોલાણવાળા ભાગમાં આવી
ચડ્ યા હતા !
 આ પોલાણનો ઘરે ાવો અમ ે ક પી શકીએ તમે નહોતુ.ં તન
ે ી ચાઈ લગભગ
૧૦ માઈલ જેટલી તો હશ ે જ. અમારી આંખે તન ે ો છેડો જોઈ શકાતો નહોતો; પણ
લગભગ બે માઈલ ચાં વાદળાં ભટકાતાં ને ભટકતાં અમ ે નજરે જોઈ શકતા હતા.
સાધારણ રીતે પ ૃ વી ઉપર વાદળાંઓ આટલી બધી ચાઈએ રહેતાં નથી. અહીં એમ
હોવાનું કારણ વાતાવરણનું ઘન વ હશ.ે
ભૂ તરશા ના કયા િસ ાંતને આધારે પ ૃ વીના ગભમાં આવડી મોટી પોલી
જ યા બની ગઈ હશ ે તે સમ તું નહોતુ.ં પ ૃ વીનો ગોળો ઠરવા માંડ્યો તન ે ી આ અસર
હશ ે ? મ કે ટ ીની મોટી ગુફા િવષે વાંચલે ંુ હતુ.ં છાપ ં ૫૦૦ ફીટ ચું છે. મુસાફરો
એ ગુફામાં ૩૦ માઈલ સુધી અદં ર ગયા છતાં તન ે ો છેડો નથી આવતો. પણ અમ ે અ યારે
ે ી સરખામણીમાં એ ગુફાને તો નાની બખોલ જ ગણવી જોઈએ !
જે ગુફામાં હતા, તન
ં ો કેટલીય વાર સુધી આ િવિચ ર દેખાવ જોઈ ર યો. હંુ
ં ો મૂગ
મૂગ ણે કોઈ
યુરેનસ કે ને યૂન રહ ઉપર ઊભો હો એમ મને લા યુ.ં
મારામાં આ દેખાવ ે અને અહીંના પવને નવો રાણ પૂયો. ચાળીસ િદવસની
સાંકડી અધં ારી ગ લીમાં પુરાયાં પછી આવડી િવશાળ જ યા, અને આવો ઠંડો મીઠો
પવન કોને નવા રાણ ન આપે ?
‘કેમ, હવ ે તને ઠીક લાગે છે ? જો શિ ત હોય તો થોડુંક ફરીએ.’ મારા
કાકા બો યા.
‘હા, હા; જ ર. એનાથી ડું શું ?’
‘ચાલ, મારો હાથ પકડ. આપણે આ સમુદ્રને િકનારે િકનારે જ ચાલીએ.’
અમ ે ચાલવા માંડ્યા. ખડકો પછી ખડકોને ઓળંગતા ઓળંગતા ગતા અમ ે
આગળ વધવા લા યા. ખડકોની વ ચ ે વ ચથ ે ી યાંઈક વરાળ નીકળતી દેખાતી હતી.
જઈને જોયું તો ઊના પાણીનાં કેટલાંય ઝરણાં ખડકોની નાની નાની િચરાડમાંથી વહેતાં
વહેતાં સાગરને મળી જતાં હતાં.
આ ઝરણાંઓમાંથી મ અમારી હે સ નદીને ઓળખી કાઢી. એ િબચારી
છાનીમાની યાંઈક થઈને અહીં પહોંચી ગઈ હતી !
આ નદી ઉપરથી નજર ફેરવીને મ આગળ જોયું તો મારી નજરે િવિચ ર
ં લ દેખાયુ.ં મ યમસરની
દેખાવ પડ્ યો. લગભગ ૧૫૦૦ ફીટને અતં રે એક મોટંુ ગાઢ જગ
એકસરખી ચાઈનાં એ બધાં ઝાડો હતાં. પવન વાતો હતો છતાં એ ઝાડો િબલકુ લ
હલતાં ન હતાં.
 હંુ ઉતાવળો ઉતાવળો યાં પહોંચી ગયો. દુ િનયાના વન પિત-શા ના કયા
િવભાગમાં આ ઝાડો હશ ે ! પાસે જઈને અમ ે જોયું તો મારા આ યનો પાર ન ર યો !
આ કોઈ ઝાડ ન હતાં, પણ રા સી કદના િબલાડીના ટોપ મા ર હતા ! ગરમીમાં
ભજે વાળા ભાગમાં આ છોડો ખૂબ ફાલ ે છે. પણ તે આટલા ૩૦-૪૦ ફૂટ ચા જતા હશ ે
એની તો મને ક પના જ નિહ ! િબલાડીના ટોપનું જગ ં લ આ પાતાળની એક
િવિચ રતા હતી.
અમ ે થોડે સુધી અદં ર ગયા. િબલાડીના ટોપના ઘુ મટોની નીચ ે અસાધારણ
ઠંડી લાગતી હતી. અને ભજ ે પણ એટલો જ હતો. અધં ા ં તો ખૂબ જ હતુ.ં
પણ અહીં એકલા આ જ છોડ નહોતા. બી ં પણ ઝાડો દેખાયાં. લાઈ
કોપોિડયમ, િસ લિે રયા, ફન, લિે મડોડે ડ્ ર સ વગરે ે પ ૃ વીના બી યુગનાં ઝાડો
અહીં પુ કળ રમાણમાં હતાં. કોઈ કોઈ તો ૧૦૦ ફૂટ જેટલાં ચાં હતાં.
અમ ે જગં લને એક બાજુ રાખીને આગળ વ યા, યાં રેતીની અદં ર અમારી
નજરે હાડકાંઓના કટકા પડ્ યા. ભૂ તરશા નો મહાન ખ નો અમારી સમ આવી
પડ્ યો ! લાંબાં લાંબાં ઝાડનાં થડો જેવા હાડકાંના કટકા ચોમરે પડ્ યા હતા, ને ઉપર
‘કેિ શયમ ફૉ ફેટ’ ચોંટી ગઈ હોવાથી તે અખડં ર યા હતા.
‘આ મ ે ટોડોનના જડબાનું હાડકું ; આ િડનથ ે ોિરયમના દાંત; આ
ે િે રયમનું કરોડનું હાડકું ; આ ગાઢ જગ
િમગથ ં લની છાયામાં આ બધાં રાણીઓ ર યાં
હોવાં જોઈએ. અરે, આ તો આખાં ને આખાં હાડિપજ ં ર દેખાય છે !’
‘પણ છે શું ?’
‘જો આ રાણીઓનાં અહીં હાડિપજ ં ર આપણને દેખાય છે, તો વતાં
રાણીઓ પણ નિહ હોય એની શી ખાતરી ?’
મ ભયથી ચારે બાજુ નજર ફેરવી. યાંય ે અમારા રણ જણ િસવાય એક
પણ રાણી નજરે પડતું નહોતુ.ં
હવ ે મને થોડોએક થાક લા યો હતો, એટલ ે હંુ એક જ યાએ દિરયાનો પવન
ખાતો ઘડીક બઠે ો. અહીંથી મારી નજર એક મોટા અખાત ઉપર પડી. એમાં એક
જ યાએ એક નાનો એવો વળાંક હતો; યાં સુદં ર બદં ર થઈ શકે તવે ંુ હતુ,ં પણ અહીં
બદં ર યાંથી કરવું ?
હંુ કેટલીય વાર સુધી બસ
ે ી ર યો. મારી નજર મ દૂ ર ને દૂ ર ફકી, પણ યાંય ે
પાણીનો અતં દેખાતો ન હતો. આ સમુદ્ર યાંથી ? તન ે ો આરો યાં ? આમાં યાં
જવાનું ? મને આ બધું ણવાની થોડીએક ઉ સુકતા થઈ અને થોડીએક બીક પણ
લાગી.
 અમ ે પાછા અમારે મુકામ ે ગયા. િવિચ ર તરંગોથી ભરેલ ંુ મા ં મગજ આખરે
િનદ્ રાના ખોળામાં શાંત થઈ ગયુ.ં
 ૨૧

રાપો
બીજે િદવસે હંુ ઊઠ્ યો યારે મારા શરીરને ણે કાંઈ ઈ થઈ જ ન હોય
તમે તે તાજુ ં થઈ ગયુ,ં મને એ પાતાળસમુદ્રના પાણીમાં નહાવાનું મન થઈ ગયુ;ં હંુ તમે ાં
કૂ દી પડ્ યો. પાછો આ યો યારે કકડીને ભૂખ લાગી હતી.
હે સે અહીં અમારે માટે આ મુસાફરીમાં પહેલી જ વાર રાં યુ.ં પાણી અને
અિ ન અહીં જોઈએ એટલાં મળે તમે હતુ,ં એટલ ે તણ ે ે બ-ે રણ તની વાનગીઓ
બનાવી હતી.
‘હવ… ે ’ મારા કાકાએ ક યુ,ં ‘જો ભરતીનો વખત થવા આ યો છે, આપણે
તે જોવા પહોંચી જઈએ.’
‘ભરતી ?’
‘હા, કેમ ? સૂય અને ચદં ્ રના આકષણની અસર તો બધે થવી જ જોઈએ !
એ કાયદાનો ભગ ં તો અહીં પણ કેમ થઈ શકે ? વાતાવરણના આટલા ભારે દબાણની
અદં ર અહીં પણ આ આકષણ પોતાનું કામ કરે જ.’
અમ ે િકનારા પર આવીને ઊભા. પાણીનાં મો ં ધીમ ે ધીમ ે ઉપર ચડતાં જતાં
હતાં.
‘ભરતી શ થઈ ગઈ ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘હા. અને લગભગ દસ ફૂટ તો ચડવી જ જોઈએ.’
‘આ ભારે અદ્ ભતુ છે; હો !’
‘ના ના, અદ્ ભતુ શાનું ? આ તો વાભાિવક છે.’
‘તમ ે ભલ ે તમે કહો, મારે મન તો આ બધા ચમ કારો જ છે. પ ૃ વી પર એમ
કોણ માનતું હશ ે કે પ ૃ વીના પડની નીચ ે પણ એક મહાન સમુદ્ર, તમે ાં ભરતી-ઓટ,
પવન, તોફાન વગરે ે બધું પડયું છે ?’
‘કેમ ન માને ? િવ ાનનો કયો કાયદો આનો ઇનકાર કરી શકે તમે છે ?’
‘એ હંુ ણતો નથી. ફ ત પ ૃ વીના ગભમાં રહેલી ગરમીનો િનયમ…’
‘પાછો તારો િનયમ ?’ વ ચ ે જ મારા કાકાએ ક યુ.ં
 ‘ના; હંુ એ િનયમની યાં વાત ક ં છું ?’ મ ક યુ,ં ‘હંુ તો એમ પણ માનું છું
કે પ ૃ વીના ગભમાં આ સમુદ્રો અને રદેશો પણ હોવા જોઈએ.’
‘હા જ તો !’
‘આ સમુદ્રમાં માછલીઓ વગરે ે હશ ે કે નિહ તન
ે ી પણ આપણે તપાસ કરવી
જોઈએ. આપણે ળ નાખી જોઈશું ?’
‘ભલ.ે ’ મારા કાકાએ ક યુ,ં ‘આપણે આ ભાગની એક એક નવી વાત ણી
લવે ી જ જોઈએ.’
‘પણ અ યારે આપણે કઈ જ યાએ છીએ ?’
‘આઈસલૅ ડથી ૧૦૫૦ માઈલ દૂ ર. પણ જો, આ હોકાય ં રમાં એક િવિચ ર
બાબત દેખાય છે.’
‘શી ?’
‘હોકાય ં રની સોય વ તરફ રહેવાને બદલ ે આમ તન
ે ાથી ઊલટી ઉપરના
ભાગ તરફ રહે છે.’
‘એટલ ે એનો અથ તો એ થાય કે પ ૃ વીનો જે ‘‘મૅ નિે ટક’’ વ છે તે
પ ૃ વીની સપાટી અને આપણે ઊભા છીએ તે જ યા, એ બન ે ી વ ચ ે યાંઈક આવલે ો
હોવો જોઈએ.’
‘બરાબર. પ ૃ વીની અદં ર ભદે ી રીતે છુ પાઈ રહેલો એ ‘‘મૅ નિે ટક’’ વ
આપણી ન કમાં જ યાંઈક છે.’
‘આપણે પ ૃ વીની સપાટીથી કેટલ ે નીચ ે છીએ ?’
‘૧૦૫ માઈલ.’
‘એટલ ે કૉટલૅ ડના પવતો અ યારે આપણા માથા ઉપર છે, એમ ને ?’
‘આપણે માથે ઠીક ભાર છે, પણ વાંધો નિહ.’
‘પણ હવ ે આપણે શું કરવાનું છે ?’ મ વાત કાઢી. ‘પાછા આપણે પ ૃ વીની
સપાટી પર નથી જવું ?’
‘પાછા જવાનું ? ઊલટંુ હવ ે તો આપણે આટલ ે સુધી સફળતાપૂવક આ યા
છીએ યારે ઠેઠ સુધી પહોંચવાનું જ !’
‘પણ આમાં જવું યાં ? આ સમુદ્રનો યાંય ે છેડો તો દેખાતો નથી !’
 ‘દેખાય નિહ ભલ,ે પણ હશ ે તો ખરો ના ? એને સામ ે િકનારે પહોં યા પછી
યાં નવો ર તો મળવો જ જોઈએ.’
‘આ દિરયો કેટલો લાંબો હશ ે ?’
‘લગભગ ૯૦ થી ૧૦૦ માઈલ.’
પણ મારા મનમાં તે િવશ ે શક
ં ા હતી.
‘એટલ ે આપણે મોડામાં મોડું આવતી કાલ ે ઊપડવું જ જોઈએ.’ મારા કાકાએ
ક યુ.ં
‘પણ શામાં જવાનું ? જવા માટે કંઈક સાધન તો જોઈએ ના ?’
‘આપણી પાસે હોડી નથી, પણ એક રાપાથી આપણું કામ ખુશીથી સરશ.ે ’
‘હા; પણ રાપોય ે યાં છે ?’
‘તને દેખાતો નિહ હોય; પણ સાંભળ; કાંઈ અવાજો સભ
ં ળાય છે ?’
મ કાન માંડ્યા; મારે કાને ‘ધડુસ ધડુસ’ એવા અવાજો આવતા હતા.
‘હા, કંઈક સભ
ં ળાય છે ખ ં.’
‘બરાબર. એ અવાજ એમ સૂચવ ે છે કે હે સ રાપો બનાવવાને કામ ે લાગી
ગયો છે.’
‘ રાપો બનાવ ે છે ?’
‘હા. ચાલ આપણે જોવા જઈએ.’
ં લની બાજુ માં યાં હે સ કામ કરતો હતો યાં ગયા. લગભગ
અમ ે પલે ા જગ
અડધો રાપો તય ૈ ાર થઈ ગયો હતો. પડી ગયલે ાં ઝાડોની જુ દી જુ દી ડાળીઓ ઉપર
જમીનની જુ દી જુ દી ધાતુઓના પટ લાગી ગયા હતા. આમાંથી સરખા કટકા કાપીને
ે ે રાપાના આકારમાં ગોઠવતો હતો. મ ક યું : ‘આ ધાતુવાળા લાકડાના
હે સ તન
કટકા તરશ ે ખરા ? ભારે હોવાથી ડૂબી નિહ ય ?’
‘ડૂબે નિહ. નાખતી વખતે પહેલાં તરતમાં કદાચ ડૂબ,ે તો પણ પછી તરત જ
રાપો પાછો બહાર આવશ.ે અને વળી પાણીમાં આવી તનાં લાકડાં સડશ ે પણ નિહ.’
સાંજ સુધીમાં હે સની સખત મહેનત તથા હોિશયારીને લીધે રાપો તય ૈ ાર થઈ
ગયો. રાપો દસ ફૂટ લાંબો ને પાંચ ફૂટ પહોળો હતો. લાકડાંનાં ખોડચાંઓને મજબૂત
દોરડાથી બાંધી દીધાં હતાં, એટલ ે લ ે નીચથ
ે ી પાણી ઉપર ન આવી શકે એવું થયું હતુ.ં
 અમા ં જહાજ લીડના રોક સમુદ્રના પાણી ઉપર િનરાંતે તરતું હતુ;ં હે સ
ે ી સામ ે જોઈ ર યો હતો.
િ થર ભાવ ે તન
 ૨૨

સમદુ ્ રની સફર

૧૩મી ઑગ ટે અમ ે વહેલા ઊઠ્ યા. આજે નવી તના વાહનમાં બસ ે ીને અમ ે
ઊપડવાના હતા. રાપા ઉપર એક નાનો એવો સઢ પણ બાંધવામાં આ યો હતો. સઢનું
ે ા ધાબળાઓમાંથી બનાવી લીધું હતુ;ં દોરડાં તો પુ કળ હતાં.
કપડું અમારી પાસન
છ વાગે અમારો સામાન રાપા ઉપર મુકાઈ ગયો. મ રાપાનું કાંઠા સાથે
બાંધલે ંુ દોરડું છોડી ના યુ;ં સઢ પણ છૂ ટો મૂકી દીધો અને અમા ં જહાજ ઊપડ્ ય ંુ !
ઈશાન ખૂણામાંથી પવન વહેતો હતો, એટલ ે વહાણના સઢમાં પવન ભરાઈને તન ે ે ખૂબ
જોરથી હંકારતો હતો. હવા ખૂબ ઘ હોવાથી વહાણને ગિત ખૂબ મળતી હતી.
‘જો આ ઝડપે જ આપણું વહાણ ચાલ ે તો તો એક જ િદવસમાં ૯૦ માઈલ
ખુશીથી કાપી નાખીએ અને આવતી કાલ ે જ સામ ે િકનારે પહોંચી જઈએ.’ મારા
કાકાએ ક યુ.ં
મ કાંઈ જવાબ ન આ યો. રાપાના આગળના ભાગ ઉપર ઊભો રહીને હંુ દૂ ર
િ િતજમાં નજર ઠેરવી ર યો હતો. સામ ે ચ ે મોટાં વાદળાં આમથી તમે ઝડપથી દોડતાં
હતાં. એકાદ-બે કલાક પછી પાછળનો િકનારો પણ દેખાતો બધં થઈ ગયો અને ચારે
તરફ પાણી પાણી થઈ ર યું !
અમારો આખો િદવસ આ રાપા ઉપર જ પસાર થયો. રાત પડી. હંુ તો સઢના
થાંભલાની પડખે ધાબળો પાથરીને સૂઈ ગયો. અને હે સ પણ તે થાંભલાને ટેકો દઈને
િનરાંતે બઠે ો. હલસ
ે ાં મારવાની જરાય જ ર નહોતી.
૧૪મી ઑગ ટની સવાર પડી. હંુ ઊઠ્ યો યારે મને આગલા િદવસ કરતાં કંઈ
નવીન ન લા યુ.ં અમા ં જહાજ એમનું એમ એક જ િદશામાં સરસરાટ ચા યું જતું
હતુ.ં રકાશ પણ એટલો જ હતો. ગરમી ૨૩ િડ રી સિે ટ રેડ હતી.
બપોર વ ચ ે હે સે પાણીમાં માછલી પકડવાનો આંકડો ના યો. બે કલાક
સુધી કંઈ ન આ યુ;ં આખરે દોરીમાં ભાર લાગવા માંડ્યો. હે સે દોરી ખચી; દોરીને છેડે
જોરથી તરફડતું એક માછલું હતુ.ં
‘માછલી ! માછલી !’ મારા કાકાએ બૂમ પાડી.
‘આ તો ટિજયન છે.’ મ ક યુ.ં
 રોફેસરે તે માછલી ફેરવીને જોઈ.
દેખાવ ે તો આ માછલી ટિજયન તની છે, પણ તમે ાં ને આમાં ઘણો ફેર છે.
આવી તની માછલી હવ ે પ ૃ વીના પડ ઉપર થતી નથી. તન ે ંુ ફૉિસલ મ ડેવોિનયનના
પડોમાં જોયું હતુ.ં ’ મારા કાકાએ ક યુ,ં ‘વળી વધારામાં આ માછલીની એક ખાિસયત
એ છે કે તે આંધળી છે; તે આંધળી છે એટલ ે કે તન ે ે આંખોની દ્ િરય જ નથી.
દિરયાને સાવ તિળય ે રહેતી માછલીઓ આ તની હોય છે.’
આ પછી અમ ે આ તની ઘણી માછલીઓ પકડી.
બી ‘િડ ટેરાઈડ’ તની માછલીઓ પણ એકાદ-બે વાર અમારી ળમાં
આવી હતી.
મને થયું કે કદાચ હવ ે આગળ જતાં બી જળચર રાણીઓ પણ નજરે
પડશ ે ખરાં. દૂ રબીન લઈને નજર નાખી, પાણી િસવાય કાંઈ નજરે પડતું ન હતુ.ં
આકાશમાં પ ી પણ દેખાતું ન હતુ.ં
મારી બહારની નજરે ભલ ે કંઈ દેખાતું ન હોય, પણ મારી ક પનાનાં ચ ુઓ
સમ એક પછી એક દેખાવો પસાર થવા લા યા. પ ૃ વીની ઉપર રાણીઓની
ઉ પિ ની શ આતના યુગમાં હંુ પહોંચી ગયો. લોિફઓડોમ અને ઍનો લોથરે યમ,
મૅ ડોડોન અને મગ ે િે શયમ વગરે ે ભયક
ે થ ં ર ને રા સી કદનાં રાણીઓ એકબી સાથે
કુ તી કરતાં મારી નજરે પડ્ યાં.
મારી નજર આગળથી એ દેખાવ પણ ખસી ગયો, અને ત તની
વન પિતઓ નજરે પડવા માંડી. વન પિતઓમાંથી ધીમ ે ધીમ ે મારી નજરે પ ૃ વીનો
એકલો લાલઘૂમ ગોળો પડ્ યો. તે જોરથી ફરતો હતો. તન ે ો રકાશ આંખો આં નાખતો
હતો. પ ૃ વી જોરથી આકાશમાં ફરતી હતી; હંુ પણ તે આકાશમાં એક અણુ થઈને ફરતો
હતો.
એકાએક મારો હાથ કોઈએ પકડ્ યો.
તે હે સ હતો.
‘હં, હં ! અદં ર પાણીમાં પડી જઈશ. એટલી ખબર નથી પડતી ?’ મારા
કાકાનો અવાજ આ યો.
૧૫મી ઑગ ટ ને શિનવારનો િદવસ ઊ યો. રોફેસરના મુખ ઉપર આજે
અધીરાઈ દેખાતી હતી.
મ તમે ને ધીરજ આપવા માટે ક યું : ‘આપણે ખૂબ ઝડપથી જઈએ છીએ,
નિહ ?’
 ‘હા, પણ તથ
ે ી શું ? આ સમુદ્ર પણ મોટો ને મોટો જ થતો ય છે.’
રોફેસરે આ સમુદ્રનો સામો િકનારો ૯૦ માઈલ દૂ ર છે એમ ક યું હતુ.ં અમ ે
લગભગ એથી રણગણું અતં ર તો કાપી ચૂ યા હોઈશુ;ં છતાં હજુ િકનારાનો પ ો ન
હતો.
‘અને વધારામાં આપણે નીચ ે નથી જતા, પણ સીધા ને સીધા ચા યા જઈએ
છીએ. હંુ કાંઈ વહાણની સહેલ કરવા માટે અહીં નથી આ યો !’
‘પણ આપણે તો પલે ા સે નુસમને ર ત–ે ’
‘પણ તન ં ા છે, સે નુસમ શું આ દિરયો ટપીને ગયો હશ ે ?’
ે ી જ શક
‘કંઈ વાંધો નિહ. આપણને આ અદ્ ભતુ દૃ યો જોવા–’
‘તારાં દૃ યોની વાત મૂક એક બાજુ પર ! હંુ આ બધું જોવા નથી નીક યો.
હંુ તો મારા કામ ે નીક યો છું . અને એ કામ પૂ ં કય જ રહેવાનો.’ મારા કાકાએ હોઠ
ભીં યા.
એક પછી એક િદવસ જવા લા યા. ખરેખર આ સમુદ્ર સપાટ જ હતો.
ભૂમ ય સમુદ્ર જેવડો તો ખરો જ. ભૂમ ય શા માટે, કદાચ આટલાંિટક મહાસાગર
જેવડો હશ.ે મારા કાકાએ એક િદવસ એક ૧૨૮૦ ફીટ લાંબી દોરીને છેડે કુ હાડી
બાંધીને અદં ર ઉતારી; દિરયાનો તાગ ન આ યો. કુ હાડી પાછી બહાર કાઢી. કોણ ણે
કેમ પણ હે સની નજર એ કુ હાડીના હાથા પર પડી. તણ ે ે ક યું : ‘આના પર કોઈના
દાંત બઠે ે લા છે.’
૧૮મી ઑગ ટે, રા રે હંુ તથા રોફેસર સૂતા હતા. યાં એકાએક અમારા
રાપાને ણે નીચથે ી કોઈએ ચો કયો હોય એમ લા યુ.ં રાપો એકદમ દૂ ર જઈને
પડ્ યો !
‘શું થયું ?’ મારા કાકા બો યા.
હે સ તો ગતો હતો. તણ ે ે અમને આંગળી ચીંધી દૂ ર કંઈ કાળં ુ કાળં ુ
બતા યુ.ં તે પદાથ પાણીમાં ચોનીચો થતો મ પ જોયો.
રાપો જરાક ન ક ગયો. અમ ે જોયું તો બે મોટાં ભયક
ં ર જળચર રાણીઓ
સામસામી વલણ ે કુ તી કરી ર યાં હતાં ! અમને તમે નો આકાર પ જણાતો ન
હતો.
પણ એટલા ભાગમાં પાણીનો જે ખળભળાટ થતો તે જોઈને જ ભારે ડર
લાગતો હતો. દૂ રબીન માંડીને અમ ે જોયુ,ં અને તે રાણીઓને ઓળખી કાઢ્ યાં. એક
સપના જેવ ંુ રાણી હતુ,ં તન
ે ંુ નામ લિે સયોસાઉરસ. બીજુ ં રાણી એક મોટંુ વહેલ જેવ ંુ
હતુ,ં લગભગ ૧૦૦ ફૂટ લાંબ;ંુ તન ે ંુ નામ ઈફિથઓસાઉરસ. જે સપ હતો, તે પણ
ે ંુ ડોકું જ પાણીથી ૩૦ ફૂટ જેટલું ચ ે રહી શકતું હતું !
ભયાનક હતો; તન
આ રાણીઓ ખૂબ રોધથી લડતાં હોય એમ લા યુ.ં કલાક બે કલાક થયા;
કોઈ કોઈ વાર તો અમારા રાપાની સાવ ન ક તઓ ે આવી જતાં હતાં. અમારા મનમાં
ે ી ક પના કરી લવે ી.
યારે શું થતું હશ ે તન
એકાએક બ ે રાણીઓ દેખાતાં બધં થઈ ગયાં. થોડી વારે
લિે સઓસાઉરસનું ડોકું બહાર દેખાયુ.ં તન
ે ે મરણતોલ ઘા થયો હતો, અને તે મરતી
વખતના પછાડા મારતું હતુ,ં આસપાસ પાણીની છોળો ઊડતી હતી; થોડીવારમાં બધું
શાંત થઈ ગયુ.ં તન
ે ો વ ઊડી ગયો.
 ૨૩

તોફાન
સદ્ ભા ય ે પવન વધારે જોરથી વાતો હોવાથી અમ ે આ ભયક ં ર જ યાએથી
એકદમ પસાર થઈ ગયા, પણ હજુ િકનારો દેખાતો ન હતો. મારા કાકાની અધીરાઈ
વધતી જતી હતી. કલાકના દસ માઈલની ઝડપે અમારો રાપો ચાલતો હતો. ૨૦મી
તારીખે બપોરે મારા કાન ઉપર દૂ ર દૂ રથી ઘૂઘવતો અવાજ પડ્ યો.
‘કોઈ ખડક અથવા બટે હશ.ે ’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
હે સે સઢના થાંભલા પર ચડીને દૂ ર સુધી જોયુ,ં પણ કાંઈ દેખાયું નિહ.
‘કદાચ પાણીનો ધોધ તો નિહ હોય ?’ મ શક
ં ા કરી.
મારા કાકાએ ક યું : ‘એમ હોય તો તો ઘણું સા .ં આપણે નીચ ે ઊતરવાનું
આવ,ે પણ એમ હોવાનો સભ
ં વ જ નથી !’
ધીમ ે ધીમ ે અવાજ વધારે ને વધારે પ થતો જતો હતો. મને હતું કે કદાચ
ધોધ પણ હોય, પણ તો અ યારથી જ પાણીમાં તાણ આવવા માંડે. મ એક ખાલી શીશી
પાણીમાં નાખી જોઈ; શીશી એમ ને એમ િ થર રહી, એટલ ે પાણીમાં જરાય વહેણ નથી
એવી ખાતરી થઈ ગઈ.
થોડી વાર પછી હે સ પાછો સઢને થાંભલ ે ચડ્ યો. તન
ે ી નજર દૂ ર િ િતજ
ઉપર થોડી વાર થોભી.
‘કાંઈ દેખાતું લાગે છે ?’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘ યાં કાંઈક દેખાય છે ખ .ં ’ હે સે ક યુ.ં
મારા કાકાએ દૂ રબીન માંડ્ય.ંુ
‘પાણી ઉપર કંઈક કાળં ુ કાળં ુ દેખાય છે.’
‘પાછું કોઈ દિરયાઈ રાણી હશ ે ?’
‘કદાચ.’
‘તો પછી આપણે આપણા રાપાની િદશા ફેરવો. હવ ે એ રાણી જોઈને હંુ
ધરાઈ ગયો છું .’ મ ક યુ.ં
 ‘ના ના, સીધું જ ચલાવો.’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
ે ી ન ક આવતા જતા હતા. સાંજના લગભગ આઠ વાગે
ધીમ ે ધીમ ે અમ ે તન
પાંચ માઈલના અતં રે જ તે દેખાવા લા યુ.ં મને ખાતરી થઈ ગઈ કે આ કોઈ વહેલ
તનું દિરયાઈ રાણી હશ.ે
એકાએક હે સ ઊભો થયો અને આંગળી ચીંધીને બો યો : ‘બટે !’
‘બટે ?’ મારા કાકા બોલી ઊઠ્ યા.
‘પણ આ પાણી ઊડે છે તન
ે ંુ શું ?’
‘એ ગરમ પાણીનો ફુવારો છે.’
જેમ જેમ અમ ે પાસે આવતા ગયા, તમે તમે હે સનું કહેવું મને સાચું લાગતું
ગયુ.ં ફુવારો લગભગ ૫૦૦ ફૂટ જેટલો ચ ે ઊડતો હતો, અને આખા બટે ઉપર ધુ મસ
છવાઈ જતું હતુ.ં વ ચ ે વ ચ ે બટે ની અદં રથી મોટા મોટા ધડાકા થતા હતા.
હે સ ખૂબ કુ શળતાથી પલે ા ફુવારાના પાણીના મારામાંથી અમારા રાપાને
બચાવીને બટે ને બીજે ખૂણે લઈ ગયો. હંુ િકનારા પર પહેલવહેલો કૂ દી પડ્ યો.
બટે માં ખાસ કોઈ િવિશ તા ન હતી. આખો બટે અદં રની ગરમીથી વ ચ ે
વ ચે ઊઠતો હતો. અમ ે થોડુંક ફયા. પલે ા ફુવારાના પાણીની ૧૬૩ અશ
ં ગરમી
અમને તન
ે ાથી દૂ ર ઊભાં ઊભાં પણ ખૂબ લાગવા માંડી. અમ ે તરત પાછા રાપા ઉપર
ચડી ગયા.
આ બટે નું નું નામ મારા ઉપરથી ‘એ ેલ બટે ’ પાડવામાં આ યુ.ં અમ ે અમારી
સફર આગળ શ કરી. અમ ે સમુદ્રના િકનારાથી ૮૧૦ માઈલ દૂ ર નીકળી ગયા હતા,
એટલ ે આઈસલૅ ડથી ૧૮૬૦ માઈલ દૂ ર આ યા હતા, અથાત્ લગભગ લડની નીચ ે
અમ ે પહોંચી ગયા હતા.
બીજે િદવસે અમ ે ઊઠ્ યા યારે પલે ો બટે તો દેખાતો બધં પણ થઈ ગયો હતો.
પવનનું જોર વધતું ચા યું હતું અને હવામાં તોફાનનાં િચ નો જણાવા લા યાં હતાં.
વાદળાંઓ ધીમ ે ધીમ ે નીચ ે આવવા લા યાં અને રકાશ ઝાંખો લાગવા માંડ્યો હતો.
થોડી વારે વાદળાંઓમાંથી વીજળી ચમકવા લાગી; પવન જોરથી ફૂંકાવા
લા યો અને વાદળાંઓમાં વારેવારે ગડગડાટ થવા લા યો.
મ આ તોફાનને યાનમાં ન લવે ાનો ઘણો રય ન કયો, પણ ભય ે મને ઘરે ી
લીધો. છેવટે મ ક યું : ‘હવા ખરાબ થતી ય છે નિહ ?’
 રોફેસરે કાંઈ જવાબ ન આ યો. તમે ણે ફ ત ખભા હલા યા. હે સ સઢ
નીચ ે ઉતારી લતે ો હતો, યાં રોફેસરે ક યું : ‘ના ના; સઢ ઉતારવો રહેવા દે. પવન
સઢમાં ભરાવા દે. ભલ ે રાપો જોરથી દોડે. િકનારે વહેલો પહોંચશ.ે રાપો ભાંગી ય
એનો મને વાંધો નથી; િકનારે પહોંચાડે એટલ ે બસ છે.’
રાપો જોરથી કૂ દતો કૂ દતો આગળ વધવા માંડ્યો; અમ ે સઢનો થાંભલો
પકડીને માંડ બસે ી શકતા હતા. આખે શરીરે અમ ે ભીં ઈ ગયા હતા. હે સ િ થરતાથી
સામ ે નજર રાખીને ઊભો હતો; તને ા જુ લફાં વીજળીના રકાશમાં ચમકતાં હતાં.
તોફાન વધતું ચા યુ.ં વહાણે રણ િદવસમાં એ લ
ે બટે થી ૬૦૦ માઈલ કાપી
ના યા. અમારાં માથાં ઉપર થઈને મો ં પસાર થઈ જતાં હતાં. અમ ે બોલી પણ શકતા
ન હતા.
એકાએક અિ નનો એક ગોળો અમારા રાપા પર આવી પહોં યો; સઢ ને
સઢનો થાંભલો ઊડી પડ્ યાં. ભયથી અમ ે થરથરી ઊઠ્ યા.
અિ નનો એ ભયક ં ર ગોળો ણે કોઈ રા સની આંખ હોય તમે અમારી ઉપર
ઝઝૂ મતો હતો. તે અડધો સફેદ, અડધો વાદળી રંગનો અને લગભગ દસ ચના
ઘરે ાવાવાળો હતો. ભમરડાની જેમ જોરથી ચ ર ચ ર ફરતો હતો, અને આમતમે ધીમ ે
ધીમ ે ખસતો હતો. ઘડીક અમારા દા ગોળાની પટે ી પાસે આવતો હતો. યારે
દા ગોળા પાસે તે તજ ં ગોળો આ યો યારે મને થયું કે હમણાં ધડાકો થશ.ે પણ
ે પુજ
કોણ ણે કેમ સદ્ ભા ય ે તે ગોળો યાંથી પસાર થયો અને હે સના મોઢા પાસે આ યો;
હે સનું મુખ તને ા રકાશમાં ભારે ચમકતું હતુ.ં તે શાંત રીતે તન ે ા સામ ે જોઈ ર યો.
યાંથી તે ગોળો મારા કાકા પાસે આ યો; યાંથી પાછો મારા પગ પાસે આ યો. મારો પગ
ચકવાનો મ ઘણો રય ન કયો પણ તે ઊપડતો જ ન હતો. ‘નાઈટ્ િરયલ’ ગસૅ થી
આખી હવા ગધં ાઈ ઊઠી. અમારાં ફેફસાં એ હવાને સહન કરી શકતાં ન હતાં. મને
િવચાર થયો : મારો પગ હંુ શા માટે ચકી નથી શકતો ? પણ પછી મને સમ યુ.ં એ
ં કવાળં ુ કરી ના યું હતુ.ં અમારાં
વીજળીના ગોળાએ જેટલું લોઢં ુ હતું તે સઘળં ુ લોહચુબ
બધાં હિથયારો, મૅનોિમટર, થરમૉિમટર, હોકાય ં ર, બદં ૂ ક વગરે ે બધુયં આ ગોળાની
સાથે આમતમે ફરવા લા યુ.ં મારા બૂટના નાળ રાપામાં જડેલા લોઢાની સાથે જોરથી
ચોંટી ગયા હતા.
આખરે ખૂબ જોર કરીને મ મારો પગ ખચી કાઢયો અને તે જ ણે બધે
રકાશ રકાશ થઈ ગયો. ગોળો ફાટ્ યો ને અદં રથી તજ ે ની કણીઓ ફૂટી. થોડી વારે
બધું શાંત થઈ ગયુ.ં મ જોયું તો મારા કાકા ચ ાપાટ રાપા ઉપર પડ્ યા હતા અને
હે સ સઢમાંથી ધુમાડા કાઢતો હતો. વીજળીના ગોળાના ગસૅ ે રોફેસરની છાતીમાં
ધુમાડો ભરી મૂ યો હતો.
 રાપો તો જોરથી વ યો જતો હતો. થોડાએક કલાક પછી એકાએક મોટો
અવાજ થયો અને અમારો રાપો કશાકની સાથે જોરથી અફળાયો. પછી શું થયું તન
ે ી
મને ખબર નથી.
 ૨૪

હતા યાં ને યાં ?

ભાનમાં આ યા પછી મને ખબર પડી કે અમારો રાપો અથડાયા પછી
હે સના હાથમાં હંુ માંડ બચી ગયો હતો. તે મને ચકીને રેતાળ જ યામાં લઈ ગયો
અને યાં મારા કાકાની સાથે મને પણ સુવાડ્ યો; અને પોતે પાછો રાપામાંથી બચલે ી
ે ી કરવા ઊપડ્ યો.
ચીજો ભગ
ે ી
વરસાદ વરસવા માંડ્યો હતો. અમ ે ઊભા થઈને એક ખડકના કોતરમાં પસ
ગયા. હે સે ખાવાનું કાઢ્ ય ંુ પણ અમ ે ખાઈ ન શ યા. અમ ે ઘી ગયા.
બીજે િદવસે બધું શાંત થઈ ગયુ.ં તોફાનનાં બધાં િચ નો અદૃ ય થઈ ગયાં
હતાં. મને મારા કાકાએ જોરથી સાદ મારીને ઉઠાડ્ યો : ‘કાં એ ેલ ! કેવી ઘ આવી
?’
‘બહુ મ ની. થોડોએક પછાડ લા યો છે પણ મટી જશ.ે આજ તમ ે કંઈક
ખુશિમ જમાં લાગો છો !’
‘હા, હા; કારણ કે આખરે આપણે છેડે આવી પહોં યા છીએ.’
‘કેમ, આપણી મુસાફરી પૂરી થઈ ?’
‘ના. મુસાફરી નિહ પણ આ ભયક
ં ર સમુદ્ર પૂરો થયો છે. હવ ે પાછા આપણે
પ ૃ વીના ગભમાં ઊતરી શકીશુ.ં ’
‘હંુ એક ર પૂછું ?’ મ ક યુ.ં
‘હા, જ ર પૂછ.’
‘આપણે આ મુસાફરીમાં પાછા કઈ રીતે ફરશું ?’
‘હજુ પહોં યા પહેલાં જ પાછા ફરવાની વાત ?’
‘હંુ તો ફ ત ણવા માટે જ પૂછું છું .’
‘એ તો સાવ સીધી વાત છે. આપણે આપણી પહોંચવાની જ યાએ પહોંચશુ,ં
પછી કાં તો યાંથી કોઈ નવો જ ર તો શોધી કાઢશુ,ં અથવા તો જે ર તે આ યા હતા એ
ર તે જ ધીરે ધીરે પાછા ફરશુ.ં આપણે આ યા એ ર તો પાછો બધં થઈ જશ ે એમ
માનવાને કંઈ કારણ નથી.
 ‘એટલ ે આપણે રાપો તય
ૈ ાર રાખવો, એમ ના ?’
‘હા.’
‘પણ આપણી પાસે પૂરતો ખોરાક વગરે ે સાધનો હશ ે ?’
‘એ તો હે સ છે એટલ ે વાંધો નિહ આવ.ે અ યારે જ રાપામાંથી બચલે ો બધો
સામાન ગમ ે યાંથી તે ખોળી કાઢશ.ે ’
અમ ે કોતરમાંથી બહાર આ યા અને િકનારા ઉપર ગયા. યાં જઈને જોયું તો
હે સ કેટલીક ચીજોને આસપાસ ગોઠવીને બઠે ો હતો અને બી ચીજો ગોઠવતો હતો.
મારા કાકાએ હષમાં ને હષમાં તન
ે ો હાથ જોરથી પકડ્ યો. આ માણસના ઉપકારનો પાર
ન હતો ! અમ ે યારે ઘસઘસાટ ઘતા હતા યારે એણે અમારો બધો સામાન ભગ ે ો
કરવામાં આખી રાત ગાળી હતી, અને તે પણ પોતાના વને જોખમ ે !
અમારી બદં ૂ કો ફ ત ગુમ થઈ હતી; બાકીનો લગભગ બધો સામાન એમ ને
એમ હાથ લા યો હતો. થરમૉિમટર, મૅનોિમટર વગરે ે ઝીણાં ઝીણાં સાધનો પણ બચી
જવા પા યાં હતાં. ખાવાનો સામાન થોડોએક પલ યો હતો, પણ તે ખાવા જેવો તો ર યો
જ હતો. દોરડાં, ફરસી, તીકમ વગરે ે પણ બચી ગયાં હતાં. ખોરાક હજુ ચાર મિહના
ચાલ ે તટે લો હતો.
‘હજુ તો મુસાફરી પૂરી કરીને ઠેઠ ઘરે પહોં યા પછી આમાંથી વધલે ાની મારે
િમજબાની આપવી છે !’ મારા કાકાએ આનદં માં આવીને ક યુ.ં
મારા કાકાની ગણતરીથી મારા આ યનો પાર ન ર યો.
અમ ે િકનારા પર જ ના તો કયો. ના તો કરીને અમ ે અમારી મુસાફરીના
માઈલોની અને તન ે ી િદશાની ગણતરી કરવાનો િવચાર કયો. કલાકના દસ માઈલની
અમારા રાપાની ઝડપની ગણતરીએ અમ ે ન ી કયું કે આ સમુદ્ર ૧૮૦૦ માઈલ લાંબો
હોવો જોઈએ. એ ેલ બટે સુધીમાં અમ ે આઈસલૅ ડથી ૧૮૬૦ માઈલને અતં રે હતાં અને
આ સમુદ્ર ૧૮૦૦ માઈલ લાંબો હતો, યારે એ ેલ બટે િકનારાથી ૮૧૦ માઈલ દૂ ર
હતો. એટલ ે એ ગણતરીએ આઈસલૅ ડથી ૨૭૦૦ માઈલ દૂ ર અમ ે અ યારે હોઈશુ,ં એવી
અમ ે અટકળ કરી. એ ગણતરી સાચી હોય તો અમારે માથે પ ૃ વીના પડ ઉપર અ યારે
ભૂમ ય સમુદ્ર ઘૂઘવતો હોવો જોઈએ.
તો પણ વધારે ચો સ ખાતરી કરવા અમ ે હોકાય ં રમાં જોવાનું ન ી કયુ.ં
એક ખડક ઉપર ખુ લામાં સાચવીને હે સે હોકાય ં ર મૂ યું હતુ.ં મારા કાકાએ તે
હાથમાં લીધુ.ં પણ તે જોતાં જ તમે ની આંખો જરા ચમકી; ફરી તમે ણે તે હલા યું ને નીચ ે
ે ા તરફ જોયુ.ં
મૂ યું અને થોડી વારે તન
 ‘અરે, આ શું ?’ એમ કહીને મારા કાકાએ મને તે હોકાય ં ર જોવા બોલા યો.
હંુ પણ આ યથી બૂમ પાડી ઊઠ્ યો. કારણ કે ઉ ર િદશા બતાવતી સોય દિરયા તરફ
રહેવાને બદલ ે જમીન તરફ િ થર ચોંટી રહી હતી ! અમ ે ધાયું હતું તથ
ે ી ઊલટી િદશામાં
જ હોકાય ં રની સોય હતી.
મ ફરીને હોકાય ં ર હલાવી જોયુ;ં પણ સોય તો ફરી ફરીને યાં જ િ થર
થતી હતી. મને થયું : ‘જ ર, તોફાનમાં પવનની િદશા ફરી ગઈ, અને અમ ે યાંથી
ઊપડ્ યા હતા, તે જ િકનારે પાછા આ યા હોઈશું !’
 ૨૫

એ જ માગ !
હોકાય ં રે અમારા મનની િ થિત કેવી કરી હશ ે તે તમ ે સહેજે ક પી શકશો.
મારા કાકા બધા ભાવોમાંથી પસાર થઈ ગયા અને છેવટે રોધનો આવશ ે તમે નામાં
આ યો. અ યાર સુધી સહન કરેલી આ બધી તકલીફ શું પાણીમાં જ ગઈ ? શું બધું
પાછું એકડે એકથી શ કરવાનું ?
છેવટે મારા કાકા શાંત થયા. ‘કુ દરતે પણ આપણી ભયક ં ર મ કરી કરવા
માંડી છે ! કુ દરતનાં ત વો જ આપણી સામ ે દાવ રમ ે છે; અિ ન, પાણી અને પવન
રણય ે મને હંફાવવા નીક યાં લાગે છે ! ઠીક છે, એ પણ ણશ ે કે તમે ની સામ ે કોણ
ઊભું છે ! હંુ એક તસુ પણ પાછો હઠું તમે નથી. જોયું જશ ે કે કોણ તે છે, કુ દરત કે
માનવી ?’
ખડક ઉપર ઊભા ઊભા મારા કાકા કુ દરતને ણે આ વાન આપતા હોય
એમ બોલતા હતા. આમ બોલવાનું જો લાંબ ંુ ચાલશ ે તો તમે ના મગજ ઉપર તન ે ી અસર
થશ ે એમ માનીને હંુ વ ચ ે બોલી ઉઠ્ યો : ‘જુ ઓ, સાંભળો. મનુ યની મહ વાકાં ાઓને
પણ દુ િનયામાં કાંઈક હદ હોય છે. આપણી પાસે સાધનો ઓછાં છે; આ ૧૮૦૦ માઈલની
દિરયાની મુસાફરી કંઈ આ લાકડાના રાપા ઉપર ન જ થાય. ફરી વાર આ સમુદ્રને
ઓળંગવાનો િવચાર કરવો એમાં ગાંડપણ છે.’
મા ં ભાષણ આટલું ચા યુ,ં પણ મારા કાકાના કાન ઉપર તમે ાંથી કશું જ ન
પડયુ.ં તમે ણે ક યું : ‘ રાપા ઉપર ચાલ.’
મા ં ભાષણ પણ હવામાં જ ગયું એમ સમ ને કાળમીંઢ પ થરો કરતાં પણ
વધારે િન યી એવા એ મારા કાકાના હુકમ રમાણે હંુ આગળ ચા યો.
હે સે રાપો ફરી વાર સમારીને તય ૈ ાર કયો હતો. સઢ પણ નવો ચડા યો
હતો. ણે હે સ પણ મારા કાકાનું મન પારખી ગયો હોય એમ લા યું હતુ.ં
હે સે રોફેસરના કહેવા રમાણે રાપા ઉપર સામાન વગરે ે ગોઠવી દીધું ને
અમ ે ઊપડવાની તય ૈ ારી કરતા હતા યાં વળી મારા કાકાનું મન એકાએક ફયું :
‘આપણે કાલ ે ઊપડશુ,ં કુ દરતે આપણને આ જ યાએ લાવી મૂ યા છે, તો આ ભાગ પણ
આપણે પૂરેપરૂ ો તપાસી લવે ો જોઈએ, એમાં જ ડહાપણ છે.’
 અમ ે યાંથી ઊપડ્ યા હતા તે જ િકનારે પાછા આ યા હોઈશું એમ અમ ે
માનલે ;ંુ પણ તે જ જ યાએ અમ ે પાછા નહોતા આ યા. અથાત્ રોફેસરનો આ િવચાર
ઠીક હતો.
દિરયાનાં મો ં અને િકનારાના ખડકો વ ચ ે અહીં આગળ ખૂબ લાંબો પટ
હતો. લગભગ અડધા કલાકનો ર તો હતો. અહીં પહેલાંની જેમ કેટલીય ે છીપલીઓ,
હાડકાંઓ વગરે ે અમારી નજરે પડ્ યાં.
ે ો એક ખુલાસો એ હોઈ શકે કે એ
આ સમુદ્ર અહીં કઈ રીતે થયો હશ ે તન
પ ૃ વીના પડમાં કોઈ જ યાએ મોટી િચરાડ પડી ગઈ હોય અને તે વાટે થઈને ઉપરના
સમુદ્રનું આ પાણી અહીં ભરાયું હોય; પછી એકાએક કોઈ ધરતીકંપથી એ િચરાડ
પુરાઈ ગઈ હોય અને આ પાણી તો અહીં ભરાઈ ર યું હોય. પ ૃ વીની અદં ર રહેલી ગરમી
અને આ પાણીના સયં ોગથી જ અહીં વાદળાં ઉ પ થતાં હોવાં જોઈએ; અને વાદળાં
હોય યાં વીજળી ને વરસાદ તો હોય જ ના ?
મારા મનથી ઘડેલો આ ખુલાસો મને તો ખૂબ સતં ોષકારક થઈ પડ્ યો. કુ દરત
ગમ ે તટે લા ચમ કારો કરે પણ િવ ાન પાસે તો તન ૈ ાર જ હોય છે !
ે ો ખુલાસો તય
અમ ે એક માઈલ સુધી િકનારા ઉપર આમ ને આમ ભટ યા. એ દરિમયાન
કાંઈ ખાસ ણવા જેવ ંુ ન મ યુ.ં અમારો ફરવાનો ઉ સાહ હવ ે ઘટતો હતો, યાં
એકાએક મારા કાકાની નજર હાડકાંથી છવાયલે ા એક મોટા મદે ાન ઉપર પડી. અમ ે
યાં ગયા અને હાડકાનાં ખોખાં તપાસવા લા યા. ઐિતહાિસક યુગ પહેલાંનાં
િચ રિવિચ ર રાણીઓનાં હાડિપજ ં રો એમ ને એમ પડેલાં હતાં તે જોઈને અમારા
આ યનો પાર નહોતો રહેતો. પણ યારે મારા કાકાના હાથમાં મ િવિચ ર રકારની
ખોપરીનું હાડકું જોયું યારે મારા આ યની અવિધ થઈ ગઈ !
મારા કાકા પણ આ યચિકત થઈને બોલી ઊઠ્ યા : ‘અરે એ ેલ ! આ તો
માણસની ખોપરી લાગે છે !’
‘માણસની ખોપરી ?’
ં ર મ યુ.ં
અમ ે થોડુંએક વધારે આગળ ગયા તો મનુ યનું જ આખું હાડિપજ
આ માણસ ‘ વૉટનરી મૅન’ હતો.
આ યાંથી આ યું હશ ે ? પ ૃ વીના વીના પડ ઉપર થયલે કોઈ ધરતીકંપથી
ઉપરની આ વ તુઓ નીચ ે આવી ગઈ હોય, અથવા તો પ ૃ વીની નીચ ે પણ મનુ યો રહેતા
હોય !
આ દૃ ય જોવાથી વધલે ી આતુરતાને જોરે જોરે બી અડધા કલાક સુધી
અમ ે આગળ ચા યા. ર તો ભૂલવાની પણ દરકાર કયા વગર મારા કાકા ઉ સાહમાં ને
ઉ સાહમાં આગળ વ ય ે જતા હતા. વીજળીનો ઝાંખો રકાશ બધે પથરાયલે ો હતો. આ
રકાશ કોઈ એક ચો સ જ યાએથી આવતો નહોતો, તમે તન ે ાથી પડછાયો પણ પડતો
નહોતો.
લગભગ એક માઈલ છેટે અમ ે એક મોટંુ જગ ં લ જોયુ.ં એ જગ ં લ પલે ા
િબલાડીના ટોપના જગ ં લ જેવ ંુ ન હતુ.ં ‘ટટીયરી’ યુગની વન પિત અહીં દેખાતી હતી.
તાડ, પાઈન, સાઈ રસ વગરે ે તનાં છતાં, તમે નાથી સાવ જુ દાં એવાં ઝાડો આ
જગં લમાં લાગી ગયાં હતાં. નીચ ે ભીનું ઘાસ પથરાયલે ંુ હતું અને વ ચથ
ે ી નાનાં નાનાં
ઝરણાંઓ વહી જતાં હતાં. છોડ કે ઘાસને કોઈ ખાસ રંગ કે સુગધં હોય એમ લાગતું ન
હતુ.ં
‘આવા મોટા જગ ં લમાં આટલી બધી વન પિત છે, તો રાણીઓ નિહ હોય ?’
એમ હંુ િવચાર કરતો હતો, યાં મારી નજરે કંઈક પડ્ ય.ંુ મ મારા કાકાનો હાથ પકડીને
તમે ને ઊભા રા યા; ધારીને જોયું તો જગ ં લના ડાણમાં કંઈક હલતું હોય એમ બ ેને
દેખાયુ.ં થોડી વારે મોટી મોટી િવિચ ર આકૃ િતઓ, ચાં ઝાડો નીચ ે હાલતી ચાલતી હોય
એમ વીજળીના ઝાંખા રકાશમાં અમ ે જોઈ શ યા. તે ‘મ ે ટોડોન’નાં ટોળાં જ હતાં,
એવી મારી ખાતરી થઈ. મોટા અજગરની જેવડી લાંબી સૂઢં ો આમ તમે હલતી દેખાતી
હતી અને એ સૂઢં ની ચૂડમાં ઝાડની મોટી મોટી ડાળીઓ કડાકા સાથે નીચ ે પડતી લાગતી
હતી.
મારા કાકા પણ તાકીને જોઈ ર યા હતા. એકાએક તમે ણે મારો હાથ
પકડ્ યો : ‘ચાલ, જલદી ચાલ !’
‘ના ના; આપણી પાસે કંઈ હિથયાર નથી. આપણે આ રા સી રાણીઓ
સામ ે શું કરી શકીએ ? માણસને તો એ ઘડીકમાં ચોળી નાખે !’
માણસને ચોળી નાખે ? તારી ભૂલ થાય છે. જો જો, યાં જો; મને યાં એક
રાણી દેખાય છે. તે આપણા જેવ ંુ જ માણસ લાગે છે.’
મ નજર તીણી કરીને જોયુ.ં મને તો ખાતરી હતી કે મારા કાકાને રમ જ
થયો છે, છતાં મ યારે જોયું યારે મને મારા કાકાની વાત સાચી લાગી.
લગભગ ૦| માઈલને છેટે એક ઝાડના થડની ઓથે ટેકો દઈને એક માણસ
મ ે ટોડોનનું ટોળં ુ સાચવતો ઊભો હતો. તે માણસ હતો, પણ રા સ જેવો હતો. જ ર તે
આ જગ ં લી હાથીના ટોળાને સાચવી શકે !
તે લગભગ ૧૨ ફૂટ ચો હતો; પાડા જેવ ંુ તો એને માથું હતું ! માથા ઉપર
કેશવાળી જેવા વાળ પથરાયલે ા હતા, તન
ે ા હાથમાં ઝાડની એક મોટી થડ જેવી ડાળી,
લાકડી તરીકે હતી.
 અમ ે યાં થભં ી ગયા. પણ અટકી ગય ે કામ આવ ે તમે ન હતુ.ં અહીંથી તન
ે ી
નજર પડે તે પહેલાં પલાયન કરી જવામાં જ માલ હતો.
હંુ પાછો અમારે મુકામ ે આ યો; છતાં મારી આંખ સામ ે તે માણસ ઊભો હતો ! હંુ
મનને મનાવતો હતો પણ તે માણસ જ નહોતો. માણસ અહીં યાંથી હોય ? યારે શું કોઈ
િવિચ ર રકારનો વાનર હશ ે ? અરે, વાનર જ હતો; એમ જ માનો કે એ વાંદરો જ
હતો.
પાછા ફયા પછી મારા કાકાએ પલે ા માણસની વાત મગજમાંથી કાઢી નાખવા
સા બી વાત માંડી.
‘આપણે એની એ જ જ યાએ પાછા નથી આ યા, એ તો ચો સ. આપણે
ઊપડ્ યા હતા તે બદં ર આ નથી, આ િકનારો પણ જરા જુ દી તનો છે, નિહ ?’
‘એમ કેમ કહેવાય ? બરાબર એ જ જ યાએ પાછા નથી આ યા એટલું
ખ ં; પણ થોડુંએક આગળ ફરીએ તો એ જ યા મળી આવ ે પણ ખરી !’ મ ક યુ.ં
‘તો પછી આપણે ઊપડ્ યા એ વખતની કાંઈક િનશાની તો મળી આવશ ે ને ?
હે સે જે જ યાએ રાપો બના યો, યાં તને ંુ િનશાન તો હશ ે ને ?’
‘હા જ તો. અને મને કંઈક તવે ંુ દેખાય છે પણ ખ ં. જુ ઓ, પણે કંઈક
ફરશી જેવ ંુ પડ્ ય ંુ છે.’
‘ખરેખર ?’
ં ર યાં પડ્ ય ંુ હતુ.ં હંુ તન
હંુ યાં ગયો. એક ખજ ે ે લઈને મારા કાકા પાસે
આ યો.
‘આ, કોણ તું લા યો હતો ?’ મારા કાકાએ પૂછ્ય.ંુ
‘ના.’
‘ યારે હંુ પણ નથી લા યો. ને હે સ તો ચો સ નથી લા યો; મને તન
ે ી
ખાતરી છે. યારે આ ખજ ં ર અહીં આ યું યાંથી ?’
ફરી વખત એ ખજ ં ર મારા કાકાએ તપા યું અને બો યા : ‘આ ખજ ં રઆ
જમાનાનું નથી. સોળમા સકૈ ામાં પને માં આવાં ખજં રો વપરાતાં હતાં. વળી એના પાના
ઉપર માટીના જે થર લાગલે ા છે તે આજકાલના નથી, પણ સક ૈ ાઓના હોય એમ પ
દેખાય છે. અને એ ેલ !’ બોલતાં બોલતાં મારા કાકા ઉ સાહમાં આવી ગયા, ‘આપણે
અચાનક એક મહાન શોધ કરી છે. આ ખજ ં ર લગભગ ૩૩ વરસથી અહીં પડ્ ય ંુ છે અને
તને ી ધાર દિરયાના ખડકોમાં વપરાવાને લીધે ખવાઈ ગઈ છે.’
 ‘પણ આ ખજ ં ર એકલું તો નિહ જ આ યું હોય ? આપણી પહેલાં કોઈક
માનવી અહીં આ યું તો હોવું જ જોઈએ.’ મ અનુમાન આગળ ચલા યુ.ં
‘અને આ માનવીએ આ ખજ
ં રથી ખડકોમાં કંઈક કોતયું પણ હોવું જોઈએ,
એ. ચાલ, તપાસ કરીએ.’
અમ ે આસપાસના દરેક નાનામોટા ખડકો ફરી વ યા. ફરતાં ફરતાં એક
જ યાએ યાં દિરયાિકનારો સાવ સાંકડો હતો યાં આવી પહોં યા. યા. ખડક અને
દિરયાનાં મો ં વ ચ ે માંડ છ ફૂટનું અતં ર હશ.ે તે થળે પડખે પડખે બે મોટા ખડકો
હતા અને વ ચ ે એક પહોળી ગુફા જેવ ંુ હતુ.ં
યાં કાળમીંઢ પ થરના એક ધસી ગયલે ા ખડક ઉપર બે અ રો કોતરેલા
હતા. અને તે જ પલે ા મહાન સાહસી મુસાફરનું ટં ૂ કું નામ હતું : ‘એ. એસ.’
‘એ. એસ. – આન સે નુસમ !’ રોફેસર પહોળા હાથ કરીને મોટેથી બોલી
ઊઠ્ યા.
 ૨૬

તણાયા
વળી પાછો એ જ ‘એ. એસ.’ આ યોની પરંપરામાં આ બે અ રોએ
લગભગ મૂઢ બનાવી દીધો. મારા કાકાના મગજની િ થિત તો ઓર જ હતી !
‘અદ્ ભતુ , અદ્ ભતુ !’ તે બોલી ઊઠ્ યા. ‘ઓ મહાન રવાસી ! તું તારી
પાછળના રવાસીઓ માટે કેવી સગવડ મૂકતો ગયો છે ! મારા મનની છેક િનરાશાની
ણે ત ફરી મને ઉ સાહ આ યો છે. હજુ પ ૃ વીના મ યિબદં ુ એ પણ હંુ તા ં જ નામ
કોતરેલ ંુ દેખીશ ! મારી ઉમદે પણ તારા નામની નીચ ે જ મા ં નામ, આ તારા જ ખજં ર
વડે કોતરવાની છે.’
આવું આવું ઘણું મારા કાકા બકતા હતા. મારામાં પણ નવો ઉ સાહ આવી
ગયો. મુસાફરીની બધી મુ કેલીઓ હંુ ભૂલી ગયો અને બોલી ઊઠ્ યો : ‘ચાલો આગળ
વધીએ !’
હંુ એ મોટી ગુફામાં કૂ દી પડવા જતો હતો યાં રોફેસરે મને રો યો.
‘ઊભો રહે ! પહેલાં આપણે હે સ પાસે જઈએ અને આપણા રાપાને અને તે
પરના સામાનને આ ગુફાના મોઢા પાસે લઈ આવીએ.’
અમ ે યાં હે સ રાપો તય
ૈ ાર કરીને ઊભો હતો યાં ઊપડ્ યા. ર તામાં મ
ક યું : ‘કુ દરત આપણને રિતકૂ ળ છતાં અનુકૂળ જ છે. આપણે ખરા માગથી દૂ ર
જવા માટે રય ન કયો પણ કુ દરતે તોફાન ઊભું કરીને પણ આપણને પાછા સાચ ે ર તે
મૂકી દીધા !’
‘આમ કેમ બ યુ,ં એ હજુ પણ મને સમ તું નથી. આપણે દિ ણ િદશામાંથી
એકદમ ઉ ર િદશામાં ફરી જઈએ, એમ કદી બને નિહ. પણ આપણું હોકાય ં ર
આપણને એમ કહે છે.’ મારા કાકાનું હજુ સમાધાન થયું નહોતુ.ં
‘ભલ ે જે થયું તે આપણા લાભનું થયું છે એટલું જ બસ છે.’ મ ક યુ.ં
‘હવ ે આપણે વીડન, રિશયા અને સાઈિબિરયા વગરે ે રદેશોની મુસાફરી
કરવાનું થશ.ે પલે ા દિરયાનાં મો ં કરતાં એ મુસાફરી સારી થશ.ે એ દિરયાથી હવ ે તો
તોબા ! પાછું આપણું નીચ ે ઊતરવાનું શ થશ.ે હવ ે પ ૃ વીના મ યિબદં ુ ને ને આપણને
૪૦૦ માઈલનું જ અતં ર છે; અને એ કાંઈ બહુ ન કહેવાય.’
 અમ ે રાપા પાસે આવી પહોં યા. હે સ તય ૈ ાર હતો. હે સે અમારી સૂચના
રમાણે રાપાને હંકારીને પલે ી ગુફા સામ ે લાવીને ઊભો રા યો.
હંુ પહેલો જ િકનારે કૂ દી પડ્ યો. મારી પાછળ રોફેસર સાહેબ હતા.
અમ ે વીજળીનો દીવો સાથે લીધો હતો. અમારા માગનું મોઢં ુ લગભગ પાંચ
ફૂટના ઘરે ાવાનું હતુ.ં અમ ે ધીમ ે ધીમ ે અદં ર પઠે ા. સામાન બધો હમણાં તો રાપા ઉપર જ
રહેવા દીધો હતો. જો આગળ ઉપર ર તો પ દેખાય તો સામાન ખભે નાખીને કૂ ચ
કરવી, એવો અમારો િવચાર હતો. આ ગુફા પણ લાવારસના જોરે જ બની હોય એમ
લાગતું હતુ.ં
અમ ે સીધા થોડુંએક ચા યા, યાં તો સામ ે એક મોટો ખડક અમારો આગળનો
માગ ંધીને પડ્ યો હતો !
‘હત તારી ભલી થાય !’ મ ક યુ.ં
અમ ે ખડકની બ ે બાજુ એ, બારીકાઈથી તપાસ કરી, પણ બીજો ર તો
યાંય ે ન હતો. હંુ િનરાશ થયો. ‘આ સે નુસમ ે અમને બનાવવા માટે તો આમ નિહ કયું
હોય ?’
‘આપણો માગ તો આ જ હોવો જોઈએ અને આન સે નુસમ પણ આ જ ર તે
ગયો હોવો જોઈએ.’ મારા કાકાએ ક યુ,ં ‘પાછળથી કોઈ કાળે એકાદ ધરતીકંપને
કારણે આ પ થર અહીં અદં રથી નીકળી આવીને અટકી પડ્ યો હશ.ે આપણે એ
ે વવો જ જોઈએ, નહીં તો આપણે આગળ નહીં વધી શકીએ.’
પ થરને કોઈ રીતે ખસ
‘પણ ખસ
ે વવો કઈ રીતે ? આમાં કાંઈ ફરશી કે તીકમ કામ આવ ે તમે નથી.’
‘તો આપણી પાસે એક બીજો ઉપાય છે. આખો પ થર જ ઉડાડી મૂકશુ.ં
આપણી પાસે દા છે તે શા કામનો છે ? આ પ થરમાં એક નાનું કાણું કરો અને
અદં ર ઠાંસીઠાંસીને દા ભરો. પછી એક દીવાસળી ચાંપો એટલ ે માગ ખુ લો !’’ મારા
કાકાએ સુરંગની જેમ ગ ને ક યુ.ં
આ યોજના અમ ે તરત જ અમલમાં મૂકી દીધી. હે સ અને મ મળીને એ
કાળમીંઢ પ થરમાં એક ડું કાણું પાડ્ ય ંુ અને અદં ર દા ભયો.
મારા કાકાએ ક યું : ‘હવ ે દીવાસળી ચાંપવાનું કામ કાલ ઉપર રાખીએ.
આજ તો રાત પડી ગઈ.’
સાચ ે જ રાત પડી ગઈ હતી પણ મને ખબર નહોતી.
બીજો િદવસ માંડ માંડ ઊ યો. ઉ સુકતાને લીધે મને રાતે ઘ પણ આવી
નહીં. છ વાગે હંુ ગી ગયો. દીવાસળી ચાંપવાનું કામ મ જ માગી લીધુ.ં દીવાસળી
ચાંપીને તરત જ મારે દોડીને રાપા ઉપર ચડી જવાનું હતું અને સુરંગ ફૂટવાથી અમને
કશી ઈ ન થાય એટલા માટે રાપો પાણીમાં ખૂબ દૂ ર સુધી હાંકી જવો, એમ અમ ે
ન ી કયું હતુ.ં દીવાસળી ચાં યા પછી સળગતી મગરીને દા એ પહોંચતાં દસ
િમિનટ તો થાય જ એવી જ અમારી ગોઠવણ હતી; એટલ ે કે હંુ ખુશીથી દોડીને પાછો
રાપા પર પહોંચી શકું તમે હતુ.ં છતાં દીવાસળી ચાંપતાં પહેલાં મારા કાકાએ મને બધી
સૂચનાઓ ફરી વખત ભાર દઈને આપી.
મારા કાકા તથા હે સ રાપા ઉપર ઊભા ર યા ને હંુ ગુફામાં પઠે ો. દીવાસળી
સળગાવી ને ચાંપી, ને તરત દોડીને રાપા ઉપર પહોંચી ગયો. હે સે જોરથી હલસ ે ાં
મારીને રાપાને િકનારેથી લગભગ ૫૦ ફૂટ દૂ ર ઘડીક વારમાં ખસ ે વી લીધો. મારા કાકા
હાથમાં ઘિડયાળ રાખીને જ ઊભા હતા. ‘પાંચ િમિનટ, રણ િમિનટ, બ,ે એક… !
ચાલો, એ કામમીંઢ પથરા ! મારા માટે માગ કરો !’ મારા કાકા ગ યા.
પછી ?…
મ કંઈ અવાજ તો ન સાંભ યો, પણ નાટકમાં જેમ પડદો એકદમ બદલાઈ
ય, તમે મારી નજર સમ ના ખડકોના દેખાવમાં કંઈક એકદમ ફેરફાર થઈ ગયો;
સમુદ્રના િકનારા પાસે મોટી ભયક ં ર ખાઈ કોતરાઈ ગઈ; દિરયો ણે એક ભયક ં ર
મોજુ ં બની ગયો; અમારો રાપો સાવ ઊભો થઈ ગયો; અમ ે બધા દિરયામાં પડી ગયા;
અમારી પાસન ે ી બ ી હોલવાઈ ગઈ; અમારી આસપાસ અધં ા ં છવાઈ ગયું !
કોઈ રા સી માયાએ અમને ઘરે ી લીધા હોય એમ મને લા યુ.ં મ મારા કાકાને
સાદ પાડ્ યો, પણ પાણીના ભયક ં ળાતું ન હતુ.ં બ યું એવું કે પલે ો
ં ર અવાજમાં કંઈ સભ
ખડક યારે દા ને લીધે ઊડી ગયો, યારે આસપાસના બી ખડકો પણ તન ે ી સાથે
ઊડ્ યા અને િકનારા પાસે મોટી ખાઈ બની ગઈ ! અને દિરયો ધસારાબધં તે ખાઈમાં
ધોધની જેમ પાણી રેડવા માંડ્યો; એ ધોધ રાપાને ને અમને સાથે ઘસડવા લા યો !
રાપો ઊભો થઈ ગયો હતો છતાં અમ ે રાપાને છોડ્ યો ન હતો. રણય
ે જણા
રાપાને અને પર પર એકબી ને વળગી ગયા હતા ! એકાદ-બે કલાક અમારા આ
રીતે પસાર થયા. અધં ા ં હતું છતાં અવાજ ઉપરથી એમ લાગતું હતું કે અમ ે પસાર
થતાં હતાં તે માગ ખૂબ પહોળો થતો જતો હતો. આ જ માગ આન સે નુસમનો હોવો
જોઈએ એમ લાગતું હતુ.ં પણ એમાંથી અમ ે એકલા અદં ર જવાને બદલ ે સાથે સમુદ્રને
પણ લતે ા જતા હતા !
અમ ે ખૂબ ઝડપથી ઘસડાતા હતા – એમ કહો કે નીચ ે પડતા હતા ! કોઈ
પણ ‘એ સ રેસ’ ગાડી કરતાંય અમારા રાપાની ઝડપ અ યારે વધી ય એમ હતુ.ં
 મહામહેનતે આ રવાહમાં પણ હે સે પોતાનો દીવો પટે ા યો. ભયક
ં ર મોટી
ગુફામાં આ ઝાંખો રકાશ વધુ ભયક ં ર લાગતો હતો. કોઈ કોઈ જ યાએ પાણીના વમળ
પણ ચડતા હતા અને એમાં અમારો રાપો ઘડીક ઘડીક ચકડીભમરડી લઈને પાછો
રવાહના જોરમાં ઘસડાય ે જતો હતો.
કલાકોના કલાકો આમ વહી ગયા. અમારો લગભગ બધો સામાન અદૃ ય થઈ
ગયો હતો. કંપાસ ને ઘિડયાળ એ બે ચીજો સદ્ ભા ય ે બચી ગઈ હતી. દોરડામાંથી
ફ ત સઢના થાંભલાના ઠંૂ ઠા સાથે વીંટળાઈ રહેલો એક નાનો ટુકડો જ દેખાતો હતો.
હિથયારોમાં કંઈ ન મળે ! અને સૌથી વધારે તો અમારી સાથન
ે ંુ ભાતું પણ ગુમ થઈ ગયું
હતું ! મા ર િબિ કટનો એક નાનો ડ બો બચી જવા પા યો હતો.
આમ ને આમ તો ભૂખે મરી જવાશ,ે એ િવચારે હંુ અમારી જોખમભરેલી
હાલતનો પણ િવચાર કરી નહોતો શકતો. અધૂરામાં પૂ ં હે સનો દીવો હોલવાઈ ગયો !
અધં ારામાં અમ ે જોરથી તણાય ે જતા હતા.
ઘણો વખત વીતી ગયા પછી અમારી ઝડપ બમણી વધી ગઈ અને મારા મોઢા
ઉપર પવનની લહેર આવવા લાગી. અમ ે હવ ે સીધા ઊતરતા હોઈએ એમ લા યુ.ં મારા
કાકાએ અને હે સે મારો એક-એક હાથ પકડ્ યો હતો.
એકાએક એક આંચકો લા યો; અમારો રાપો ણે કોઈ કઠણ પદાથ સાથે
અથડાયા વગર ઊભો રહી ગયો, ને નીચથ ે ી ણે પાણી અમારા રાપા ઉપર ચડવા
માંડ્ય ંુ ! ણે નીચથ
ે ી પૂર આ યું ને હંુ ડૂબવા લા યો !
થોડી જ ણમાં પાછો હંુ તા હવા લવે ા લા યો. મારા બ ે હાથ બ ે જણે
પકડેલા હતા. અમ ે રણય
ે જણા હજુ રાપાને વળગી ર યા હતા.
 ૨૭

સળગતા વાળામખ
ુ ીમાં
એ વખતે રાતના લગભગ દસ વા યા હશ.ે છે લો બનાવ બ યા પછી તરત
જ મારી ઈ દ્ િરયોમાંથી કોઈએ પહેલું કામ કયું હોય તો તે મારા કાન.ે મારા કાન ઉપર
અ યાર સુધી પાણીનો ઘુઘવાટ અથડાયા કરતો હતો, તન ે ી જ યાએ શાંિત પથરાઈ
ગઈ; તરત જ મારા કાકાના શ દો મ સાંભ યા : ‘આપણે ચ ે ચડીએ છીએ !’
‘એટલ ે શું ? હંુ કંઈ સમ યો નહીં !’
‘ ચ ે ચડીએ છીએ, ચ ે !’ મારા કાકાએ ફરી વાર જોરથી ક યુ.ં
મ મારો લોહીથી ખરડાયલે ો હાથ દીવાલ સાથે અથડાવી જોયો. અમ ે ખૂબ
ઝડપથી ચ ે ચડતા હતા.
‘આ શું થાય છે ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘પાણી પોતાથી જેટલ ે નીચ ે જઈ શકાય એટલ ે નીચ ે ગયુ;ં હવ ે પોતાની સપાટી
શોધવા માટે પાછું ચ ે ચડે છે.’
‘અને પાણીને યાંય નીકળવાની જ યા નહીં મળે તો આપણે ભીંસાઈ
જવાના !’
‘એ ેલ !’ શાંિતથી રોફેસરે ક યુ,ં ‘આપણે મરણની છેક ન ક ઊભા
છીએ એ વાત સાચી છે; પણ હજુ બચવાની થોડીએક આશા રહે છે. આપણે આપણી
પાસે જે થોડુંઘણું છે તે ખાઈ લઈએ તો જરા બળ આવ.ે ’
‘ખાવાનું ? ખાવાનું છે જ યાં ?’ મ ક યુ.ં
‘કેમ, બધું યાં ગયું ?’
‘પાણીમાં.’ મ ક યુ.ં ‘ફ ત થોડાંએક િબિ કટો હે સ પાસે બ યાં છે, એના
ઉપર જ ચલાવવાનું છે.’
અમ ે એકબી સામ ે જોયુ.ં એ િબિ કટ જેટલાં મોડાં ખવાય તટે લું સા ં એમ
માનીને ખાવાનું માંડી વા યુ;ં વખત વીતતો ગયો તમે મારી ભૂખ વધતી ગઈ. પાસે ઓછું
ખાવાનું હોય યારે હંમશ ે ાં ભૂખ વધારે લાગે છે; પણ મ મારા મનને કાબૂમાં રા યુ.ં
 અમ ે હજુ ચ ે ચડ્ ય ે જતા હતા. કોઈ કોઈ વાર તો અમ ે ાસ પણ મુ કેલીથી
લઈ શકતા; એટલી બધી અમારી ચ ે ચડવાની ઝડપ હતી ! પણ નવાઈની વાત એ
હતી કે અમને ઠંડી લાગવાને બદલ ે ધીમ ે ધીમ ે ગરમી લાગવા માંડી.
‘લગભગ ૪૦ િડ રી સિે ટ રેડ ગરમી છે.’ મ રોફેસરને ક યુ.ં
‘જો આપણે ડૂબીએ પણ નહીં, કદાચ ભીંસાઈને કચરાઈ જઈએ પણ નહીં,
અને ભૂખે ન મરીએ, તોય ે વતા બળી મરવા માટેની પૂરતી સગવડ કુ દરતે રાખી છે !’
મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘પણ હવ ે આપણે ખાઈ લઈએ તો ? મારાથી હવ ે ભૂ યા નહીં રહેવાય.’ મ
ક યું : ‘જો મરવું જ છે તો પછી ભૂ યા ભૂ યા શા માટે મરવું ?’
‘પણ આપણે મરવાના જ નથી.’
‘કેમ ! તમને હજુ આશા છે ?’
‘ કેમ ન હોય ? યાં સુધી મા ં શરીર સાવ ચતે નહીન ન થાય, યાં સુધી
એમ માનવાને કંઈ કારણ નથી.’ મારા કાકાએ ક યુ,ં ‘એમ િનરાશ થઈએ તો કેમ
ચાલ ે ?’
મારા કાકા આવું પણ બોલી શકતા હશ,ે એની ખબર મને યારે જ પડી.
િબિ કટના રણ સરખા ભાગ અમ ે વહચી લીધા. ખાતાં ખાતાં હે સ બો યો :
‘ખૂબ મ નાં િબિ કટ છે, નહીં ?’
અમા ં આ છે લું જ ખાણું હતુ,ં છતાં અમ ે એ ઠીક આનદં થી ખાધુ.ં સવારના
પાંચ વા યા હતા. ખાણા પછી પાછા સૌ સૌના િવચારમાં ગૂથ ં ાઈ ગયા. મારા કાકા તો
વળી આસપાસના ખડકોનો ભૂ તરશા ની દૃિ એ અ યાસ પણ કરવા જતા હતા !
દરિમયાન ગરમી વધવા લાગી. હંુ પરસવે ે નાહી ગયો. અમ ે અમારાં કપડાં
કાઢી ના યાં.
‘આપણે કોઈ કુ દરતની ભયક ં ર ભ ીમાં આવી પડ્ યા લાગીએ છીએ !’ મ
ક યુ.ં ‘પાણી પણ નીચ ે ઊકળતું લાગે છે ! દીવાલો પણ કેટલી ગરમ લાગે છે !’
મારા મગજમાં ભયનું ભૂત ભરાયુ.ં ગમ ે તટે લા રય નો છતાં હંુ બીકને મારા
મનમાંથી કાઢી ન શ યો. જે ક પના એક વાર અમ તી મારા મગજમાંથી પસાર થયલે ી
તે યારે મારા િદલમાં દૃઢ થઈ ગઈ. હે સની ઝાંખી બ ીના રકાશમાં મ જોયુ,ં તો
આસપાસના ખડકોની દીવાલોમાં િવિચ ર ફેરફારો થતા જતા હતા. મારી ક પના
વધારે દૃઢ થઈ. મ હોકાય ં રમાં જોયુ,ં તો એ સાવ ગાંડું જ થઈ ગયું હતું ! તન
ે ી સોય ગમ ે
તમે ઘૂમતી હતી.
 બસ, ખાતરી થઈ ગઈ ! આ શું ? કાન પર અવાજ શાનો આવ ે છે ? બસ,
પ ૃ વીના ગભમાં તોફાન શ થઈ ગયું છે. હમણાં જ અમારી આસપાસના ખડકો તૂટી
પડશ.ે અમ ે કચરાઈ જઈશું !
‘કાકા, કાકા ! આપણે મૂઆ !’ મારાથી બૂમ પડાઈ ગઈ.
‘પણ આ થાય છે શું ?’ તમે ણે ક યુ.ં
‘કેમ હજુ ખબર ન પડી ? આ દીવાલો બધી જે છે; આ પાણી ખળખળ
ઊકળે છે, આ બધાં શાનાં િચ નો છે ? ધરતીકંપનાં જ, નહીં ?’
ે ી ડોકું હલાવી ના પાડી. ‘તારી ભૂલ થાય છે, એ ેલ. આ
મારા કાકાએ ધીમથ
ધરતીકંપ નથી.’
‘ યારે શું ?’
‘આ ધરતીકંપ નથી, પણ વાળામુખી ફાટે છે.’ મારા કાકાએ ધીરજથી
ખુલાસો કરવા માંડ્યો.
‘ વાળામુખી !’ મ ચીસ પાડી.
‘હા, હા; વાળામુખી, આપણે યારે એક ધગધગતા વાળામુખીની અદં ર
છીએ.’
મને થયું : ‘મારા કાકા ગાંડા થઈ ગયા લાગે છે ! શું યારે અમ ે ઊકળતા
લાવારસની ઉપર અ યારે તરી ર યા છીએ ?’
મારા કાકા બો ય ે જ જતા હતા : ‘અને વતા અથવા તો મૂએલા આપણે
વાળામુખીના મુખમાં થઈને બહાર પ ૃ વીના પડ ઉપર પહોંચવાના !’
‘ વતા શાનાં, મૂએલા જ કહો ને !’ મ ક યુ.ં
મારા કાકા નાક ઉપરનાં ચ માં િ થર કરીને પાછા આસપાસ જોવા લા યા.
અમ ે ચ ે ને ચ ે ચડ્ ય ે જતા હતા; ‘આખી રાત આમ ને આમ પસાર થઈ. અવાજ ધીમ ે
ધીમ ે મોટો ને મોટો થતો જતો હતો. હંુ એ અસ ય ગરમીમાં ગૂગ
ં ળાઈ ગયો. મને થયું કે
છે લી ઘડી આવી પહોંચી. મારા કાકાની વાત મને સાચી લાગી. અમારી નીચ ે ઊકળતું
હતું તે પાણી નહોતું પણ લાવારસ જ હતો !
મારા મનમાં િવચારો ચા યા : ‘આ કયો વાળામુખી હશ ે ? નફ
ે ે લ તો ન જ
હોય, કારણ કે એ તો ઘણા કાળથી બુઝાઈ ગયો છે. કોઈ ઉ રના રદેશોનો જ
વાળામુખી હશ.ે કયો હશ,ે તે શી ખબર ?’
 સવાર પડી. ચ ે ચડવાનું કામ તો વધારે ને વધારે જોરથી વધતું જતું હતુ.ં
ગધં કના ધુમાડા આસપાસના ખડકોમાંથી નીકળતા હતા; એણે અમારા ાસને ઘૂટં ી
ના યો. આમ ને આમ જો થોડો વખત વધારે ચાલત તો અમ ે જ ર ગૂગ ં ળાઈ મરત. પણ
સદ્ ભા ય ે માગ ધીમ ે ધીમ ે પહોળો થતો જતો હતો. ગરમી લગભગ ૭૦ િડ રી સિે ટ રેડ
તો હશ ે જ. હે સનો મજબૂત બાંધલે ો રાપો અ યારે અમને લાવારસથી બચાવતો હતો;
રાપો એવી સરસ રીતે બાંધલે ો હતો કે નીચથ ે ી લાવારસ જરાય ે ઉપર આવી નહોતો
શકતો !
લગભગ સવારના આઠ વાગે એકાએક અમારો રાપો ઉપર ચડતો અટકી
ગયો.
‘આ શું થયું ?’
‘ઘડીક િવસામો.’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘કેમ, વાળામુખી એકદમ શાંત થઈ ગયો કે શું ?’
‘ના, ના; એમ ન હોય.’
મ ઊભા થઈને આસપાસ જોયુ.ં કદાચ રાપો યાંઈક ખડકમાં ભરાઈ ગયો
હશ ે એમ પણ લા યુ;ં પણ એમ નહોતું બ યુ.ં લાવારસ પણ ચડતો બધં જ થઈ ગયો
હતો.
‘હં, વાંધો નહીં. આ તો વાળામુખી ઘડીક િવસામો લ ે છે. પાંચ િમિનટમાં પાછું
ચડવાનું શ થશ.ે ’ રોફેસરે ખુલાસો આ યો.
અને સાચ ે જ એમ બ યુ.ં એનો એ ગડગડાટ, એની એ રાખ અને એનો એ
લાવારસ. રાપો ફરી પાછો ઝડપથી ચ ે ચડવા લા યો.
વળી બ-ે રણ િમિનટ પછી એ બધું પાછું અટકી ગયું !
‘ઠીક; હવ ે દસ િમિનટ પછી પાછું શ થશ.ે ’
‘શા ઉપરથી એમ કહો છો ?’
‘કટકે કટકે આગળ વધે એવો આ વાળામુખી છે. ઘણા વાળામુખીની એ
ખાિસયત હોય છે.’
પછી તો આમ વારે વારે રાપો અટકતો અને પાછો ચાલતો. નવાઈની વાત તો
એ હતી કે જે ણે રોફેસર ઘિડયાળ જોઈને કહે યારે જ રાપા ઊપડતો અને કહે
યારે જ અટકતો ! ગરમી અસ ય થવા માંડી હતી. ઉ ર વ- રદેશમાં માણસો કેટલાં
ે ા િવચારો મને આવવા લા યા.
દુ ઃખી હશ ે તન
 ધીમ ે ધીમ ે મારા મગજ ઉપર ગરમીની અસર થવા લાગી. અડધો ભાનમાં ને
અડધો બભે ાનમાં રાપા ઉપર વારંવાર વાગતા આંચકાથી હંુ અથડાતો હતો. પછી મને
ભાન ન ર યુ.ં ણે કોઈએ તોપને મોઢે મને બાં યો છે અને તોપ ફૂટે છે…
 ૨૮

યાંના યાં ?
યારે મારી આંખ ઊઘડી યારે મારા પાટલૂનના પ ાને હે સે મજબૂત હાથે
પકડેલો મ જોયો; બી હાથ વડે તણ ે ે મારા કાકાને પણ એ જ રીતે પકડ્ યા હતા. મને
બહુ ગભં ીર ઈ થઈ ન હતી; થોડાએક ચ કા થયા હતા એટલું જ. મ આસપાસ
નજર નાખી તો એક પવતના ઢાળ ઉપર હંુ પડ્ યો હતો. જો હંુ જરાક હલું તો નીચ ે
ગબડી પડું એવો એ ઢાળ હતો. હે સે વાળામુખીના મુખમાંથી ગબડતાં મને ને
રોફેસરન,ે બ ેને એ રીતે બચા યા હતા.
‘આપણે યાં છીએ ?’
જવાબમાં હે સે ખભા હલા યા. તન
ે ે પણ ખબર ન હતી.
‘આઈસલૅ ડમાં છીએ ?’
‘ના.’
‘આઈસલૅ ડમાં નથી.’ મારા કાકા પોતાની સમાિધમાંથી યા.
‘હે સની ભૂલ થતી હશ.ે ’ મ ક યુ.ં
મ તો ધાયું હતું કે અમ ે ઉ ર વ પાસને ા કોઈ રદેશની પાસે બરફવાળા
ડુંગર ઉપર પડ્ યા હોઈશુ.ં યારે મ ઊભા થઈને આસપાસ નજર ફકી યારે એથી
સાવ ઊલટો જ દેખાવ નજરે પડ્ યો ! સૂયનાં તી ણ િકરણો અમને તપાવી ર યાં હતાં.
મારી આંખ ઉપર મને ઘડીભર તો અણિવ ાસ આવી ગયો. ‘એમ બને જ કેમ
? સૂયનાં આવાં રખર િકરણો અહીં હોય જ યાંથી ?’
‘આ આઈસલૅ ડ તો ન હોય.’ મારા કાકાએ ક યુ.ં
‘તો પછી િ પટ્ ઝબજન તો ખરો જ.’ મ ક યુ.ં
‘ના; એ પણ નથી.’
‘તો પછી ‘‘ ન મય
ે ન’’નો દેશ તો ખરો જ !’
‘એ પણ નથી. અહીં બરફ જ દેખાતો નથી.’
‘પણ તો–’
 ‘જો જો, એ ેલ !’
અમ ે ઉપર જોયું તો લગભગ ૫૦૦ ફૂટ ચ ે પવતના મુખમાંથી ધડાકા થવા
લા યા અને રાખ, પ થર અને લાવારસ અદં રથી ઊડવા લા યા. આખો પવત ઘડીભર
તો ઊઠ્ યો. અમ ે તરતમાં જ નીચ ે ઊતરી જવાનું સહીસલામત ધાયુ.ં
એકબી નો હાથ પકડીને અમ ે નીચ ે ઊતરવા લા યા. નીચ ે નજર કરી તો
પવતની તળેટીમાં વ ૃ ોનાં ઝૂ ડં લાગી ગયાં હતાં. તળેટીથી દૂ ર દૂ ર નજર નાખતાં સૂયનાં
િકરણોમાં આરસીની જેમ ઝગારા મારતું પાણી અમારી નજરે પડ્ ય.ંુ એ સમુદ્ર હોવો
જોઈએ. પૂવ બાજુ એ એક નાનું એવું બદં ર જેવ ંુ શહેર દેખાતું હતુ.ં નાનાં ઘરો અહીંથી
ઉધઈના રાફડા જેવાં લાગતાં હતાં. પિ મ બાજુ વળાંક લતે ો િકનારો યાંય સુધી
નજરે પડતો હતો.
આ દેખાવના સૌંદય અ યારે અમારા મન ઉપર આકષણ ન કયુ.ં અમને એ
એક મોટો ચમ કાર લા યો.
‘આપણે યાં છીએ ?’
‘આ ગમ ે તે પવત હોય, પણ આ રદેશ ગરમ છે એ વાત ચો સ. પહેલાં
આપણે ભૂખ ને તરસનો કાંઈક ઉપાય કરીએ. પછી બધી તપાસ કરશુ.ં ’
‘પણ આપણા હોકાય ં રમાં તો જુ ઓ !’
‘હોકાય ં ર રમાણે તો આપણે હજુ ઉ રમાં જ જઈએ છીએ.’
‘તો પછી હોકાય ં ર ખોટંુ ?’
‘ના. એ તો બને જ નહીં.’
‘તો પછી ?’
‘શી ખબર !’
તળેટીમાં જ એક સુદં ર વાડી હતી. મ નાં ઓિલવ, દાડમ અને દ્ રા લૂમી
ર યાં હતાં. એક જ યાએ નાનું એવું વ છ ઝરણું પણ હતુ.ં તમે ાં પરસવે ાથી રેબઝેબ
થઈ ગયલે ંુ મા ં શરીર મ ઝબો યુ;ં મને અપૂવ શાંિત થઈ.
અમ ે આસપાસ નજર કરી તો એક નાનું છોક ં એક ઓિલવના ઝાડ નીચ ે
ઊભું હતુ.ં
‘હા ! આખરે આપણા રણ ઉપરાંત એક ચોથું મનુ ય રાણી દેખાયું ખ ં
!’
 ે ા સામું જોયુ.ં અમારો એ િબહામણો દેખાવ જોઈને તે ગભરાયુ.ં અમ ે
અમ ે તન
અધન ન દશામાં હતા. દાઢી અને વાળ જેમ ફાવ ે તમે વધી ગયા હતા. જો આ સ ય
માણસોનો મુલક હોય તો અમને કોઈ જગ ં લી જ માની લ ે !
ે ે પકડી પાડ્ ય,ંુ અને
ૈ ારીમાં હતું યાં હે સે તન
પલે ંુ છોક ં નાસવાની તય
બાથમાં લઈને અમારી પાસે લઈ આ યો. છોક ં કાળી િકિકયારી કરી ર યુ.ં
કાકાએ તન ે ે પપં ા યું ને તન
ે ે શાંત પાડવાનો ઘણો રય ન કયો. જમન
ભાષામાં પૂછ્ય ંુ યું : ‘આ પવતનું નામ શું ?’
ે ે કંઈ જવાબ ન આ યો.
તણ
‘ઠીક; આ દેશ જમની તો નથી જ.’
ે ે એક ર અ ં રે ભાષામાં પૂછ્યો.
પછી તન
છોકરાએ કંઈ જવાબ ન આ યો.
મને જરા મ પડવા માંડી.
‘છોક ં બહે ં તો નથી ને ?’ રોફેસર બો યા. અને ફરી એ જ ર રચ
ભાષામાં પૂછ્યો.
ં ંુ જ ર યુ.ં
બાળક હ મૂગ
‘હવ ે ઇટાિલયન ભાષા અજમાવવા દે !’ એમ કહીને એ ભાષામાં મારા
કાકાએ ર પૂછ્યો. બાળક ઇટાિલયન ભાષા સમજતું લા યુ;ં તન
ે ી પાસથ
ે ી એટલી
માિહતી મળી કે આ બદં રનું નામ ટ્ રો બોલી છે.
ટ્ રો બોલી ભૂમ ય સમુદ્રની વ ચ ે િસસીલી પાસન ે ો એક નાનો ટાપુ છે. યાં
ઉ ર વ, યાં આઈસલૅ ડ ને યાં આ ટ્ રો બોલી ! અમારી ક પના બહેર મારી
ગઈ. કેવી અમારી મુસાફરી ? આઈસલૅ ડના પવતના મુખમાંથી એ શ થઈ અને
ટ્ રો બોલીના વાળામુખીના મુખમાં પૂરી થઈ ! નફ ે ે લ પવતથી ૪૦૦૦ માઈલ દૂ ર
દિ ણમાં અમ ે આવી પડ્ યા હતા !
અ યારે એની ચચા કરવા કરતાં સહીસલામત બદં ર ઉપર પહોંચી જવું એ
ઠીક હતુ.ં અમને જોઈને ગામનાં લોકો ખરેખર નવાઈ પા યા, એટલું જ નહીં પણ નાનાં
છોકરાં તો ભય પા યાં. લોકો અમને પૂછતા યારે અમ ે એ જ જવાબ આપતા : ‘અમા ં
વહાણ દિરયામાં ખડક સાથે અથડાઈને તૂટી ગયું અને અમ ે માંડ માંડ બચીને અહીં સુધી
આ યા છીએ.’ જોકે પાતાળમાં મુસાફરી કરી આવલે ાને આમ કહેવું પડે એ પણ એક
દુ ઃખની વાત કહેવાય; પણ અ યારે એમ કહેવું જ સહીસલામત હતુ.ં
 અમ ે બદં રે આવી પહોં યા. અહીં આગળ હે સે પોતાનો તરે અઠવાિડયાંનો
પગાર મા યો. મારા કાકાએ તન ે ે આપવા માંડ્ય,ંુ પણ હે સે લવે ાની
ે ા પગાર ઉપરાંત તન
ના પાડી.
પગાર આપતી વખતે અમારાં બ ેનાં હૈયાં ખરેખર ભરાઈ આ યાં. હે સે
વારાફરતી અમારો હાથ પોતાના હાથમાં લીધો અને સહેજ હ યો.
 ૨૯

અને પછી–
અમારી િવિચ ર મુસાફરીનો આમ િવિચ ર રીતે અતં આ યો, ટ્ રો બોલીના
ખલાસીઓને અમારી ઉપર દયા આવી ને તમે ણે કપડાં તથા ખાવાનું આ યુ.ં યાંથી અમ ે
૩૧મી ઑગ ટે િસસીલીના મિે સના બદં રે આ યા.
મિે સનાથી ૪થી સ ટે બરે અમ ે એક રચ ટીમરમાં માસ સ પહોં યા.
ર તામાં અમા ં બ ેન ંુ મગજ પલે ા હોકાય ં રમાં જ લાગલે ંુ હતું : ‘હોકાય ં ર શા માટે
ખોટી િદશા બતાવ ે છે ?’
૯મી સ ટે બરે આખરે અમ ે હૅ બગમાં આવી પહોં યા. ડોશીમાના આનદં નો
પાર ન ર યો. અમારા ગયા પછી અમ ે યાં જઈએ છીએ તન ે ી વાત તમે ણે ઉઘાડી પાડી
દીધી હતી. લોકો તો આ વાત ઉપર હસતા હતા, અને અમ ે પાછા આ યા યારે અમારી
વાત માનવા કોઈ તય ૈ ાર જ ન હતુ.ં પણ હૅ સ અમારી સાથે હતો, અને આઈસલૅ ડથી
પણ અમારી વાત થોડીઘણી અહીં આવી હતી તથ ે ી લોકો થોડુંઘણું પણ અમારી વાત
માનતા થયા.
રોફેસર તો જોતજોતામાં એક મહાપુ ષ બની ગયા અને મને પણ તમે ના
માનમાં થોડોએક ભાગ મ યો. હૅ બગમાં તમે ના માનમાં એક મોટી િમજબાની થઈ;
જોહે મમાં એક મોટી હેરસભા થઈ; તમે ાં મારા કાકાએ અમારી મુસાફરીનું વણન
બહુ છટાથી કયુ.ં ફ ત પલે ા હોકાય ં રની વાત તમે ણે િબલકુ લ ન છેડી. તે જ િદવસે
આન સે નુસમનો પલે ો ભદે ી કાગળ યાંની ર સમ તમે ણે ખુ લો મૂ યો યો અને
હેરમાં િદલગીરી દશાવી : ‘કુ દરતે અમને બશે ક અમારી ઈ છા િવ , પણ ઠેઠ
પ ૃ વીના મ યિબદં ુ સુધી આખરે જવા ન દીધા !’
અમ ે આ રમાણે આનદં માં િદવસો િવતાવતા હતા, યાં એક િદવસ હે સ
પોતાનો સામાન બાંધીને અમારી પાસે આ યો અને બો યો : ‘સલામ !’
‘કેમ ?’
‘બસ, છું .’
‘ યાં ?’
‘ઘરે.’
 અમ ે બ ેએ તને ે અમારી સાથે રહેવાનો ખૂબ આ રહ કયો પણ તે એકનો બે
ે ી સાથે મળી ગયું હતુ.ં તે બહુ જ ઓછાબોલો હતો, એટલ ે તન
ન થયો. મા ં િદલ તન ે ા
પર મારો અ યતં રેમ હતો. મ ક યું : ‘હંુ તને કદી ભૂલીશ નહીં.’
મારે કહેવું જોઈએ કે અમારા પાતાળ રવશ
ે ે આખી દુ િનયામાં ભારે
ખળભળાટ મચાવી મૂ યો. તે પર વ ે અનકે ટીકાઓ થવા લાગી. તન ે ા પ માં ને
િવ માં ભારે ચચાઓ પણ ચાલી. પણ સાથે સાથે રોફેસર સાહેબની કીિત પણ
સઘળે ફેલાઈ ગઈ.
પણ મારા કાકાના મનમાંથી પલે ી હોકાય ં રની વાત હજુ ખસી ન હતી. એક
િદવસ હંુ મારા અ યાસમાં બઠે ો હતો; મારી પડખે પલે ંુ હોકાય ં ર પડ્ ય ંુ હતુ.ં મારી નજર
એકાએક તન ે ા પર પડી ને મારા મુખમાંથી આ યનો ઉદ્ ગાર નીકળી ગયો ! રોફેસર
પડખને ા ખડં માંથી મારી પાસે આવી પહોં યા ને પૂછયું : ‘કેમ શું છે ?’
‘આ હોકાય ં ર–’
‘પણ તન
ે ંુ શું છે ?’
‘આ સોય યાં ઉ ર છે યાં દિ ણ િદશા બતાવ ે છે !’
‘શું કહે છે ? દિ ણ વ ને ઉ ર વની અદલાબદલી થઈ ગઈ છે ?’
આ ય સાથે મારા કાકાએ હાથમાં લઈને તે જોયુ.ં બી હોકાય ં ર સાથે તન ે ી
સરખામણી કરી; પછી એકાએક જોરથી કૂ દકો માયો. એ કૂ દકાને લીધે અમા ં નાનું
ઘર પણ ઊઠ્ ય.ંુ એમના મગજ ઉપર કંઈક નવો જ રકાશ પડ્ યો.
‘એટલ ે આપણે તે તોફાનને લીધે યારે િકનારા પર અથડાયા યારે આ
દુ હોકાય ં ર ઉ ર િદશાને બદલ ે દિ ણ િદશા બતાવતું હતુ,ં કેમ ?’
‘હા !’
‘ યારે આપણી ભૂલ સમ ઈ. પણ શાને લીધે આમ બ ે િદશાઓ બદલી ગઈ
હશ,ે કહે જોઈએ ?’
‘મને પણ હવ ે સમ ય છે; લીડન રોકના સમુદ્રમાં યારે તોફાન થયું યારે
પલે ો અિ નનો ગોળો આપણા પર આ યો હતો. તણ ે ે આપણા રાપા ઉપરના બધા
ં કવાળં ુ કરી મૂ યું હતુ,ં અને એટલ ે જ આ હોકાય ં રની સોય પણ ફરી
લોઢાને લોહચુબ
ગઈ હતી !’
મારા કાકા ખડખડાટ હસી પડ્ યા : ‘વીજળીએ આપણી ભારે મ કરી કરી,
ખ ં ?’
અમારા બે જણ જેવ ંુ દુ િનયામાં કોઈ સુખી ન હતુ.ં