（选自：镇科协）

第六章 中国传统思想

中国传统文化源远流长，博大精深，是各种不同类型、不同样态文化

的融合。中国文化自源头起，即呈现出多样的发展样态，其创生地不仅仅

限于黄河中下游地区，而是多元一体。黄河中下游地区的仰韶文化、大汶

口文化，内蒙古的红山文化，甘肃的大地湾文化，长江流域的楚文化和巴

蜀文化，浙江的河姆渡文化，共同构成了中国传统文化初创期的灿烂星河

„„

第一节 中国传统思想

中国传统思想的基本精神，是在人民群众的不断实践和思想家们的概

括提炼中不断形成的。对于这些优秀传统或基本精神有着许多概括：天人

合一、以人为本、刚健有为、变易会通。这其中也有部分落后腐朽的一面，

即使在优秀传统中也还有消极的内涵。其中较为积极的部分依然对今天的

社会具有重要借鉴意义，下面将对这些部分进行简要介绍。

一、 天人合一

这一思想早在先秦时期就已出现。中国古人曾提出过天人相通的观

80
点，追求一种“天地与我并生，而万物与我为一”的精神境界，认为自然

的发展与人类的发展是相互影响相互作用的，人们应根据自然的变化来调

整并规范自己的言行。这种天人协调的思想用现代语言来表达，就是一方

面尊重客观规律，另一方面又注重发挥人的主观能动性。天人合一思想不

仅影响制约着政治，同时也影响了当时的社会生活，因而它是

古代文化思想的一个重要组成，也是中国传统思想精神的主要内容之一。
二、 以人为本

作为中国传统思想基本精神之一，既不同于西方古典的以神为本，也

不同于西方近代的追求个人的自由与民主价值。中国传统思想的发展同样

始终围绕着人，人为万物之灵，天地之间人为贵。具体而言，它包括“民

为贵”“君为轻”的基本政治思想，关注百姓现世的人伦生活，追求一种

道德伦理的人本关怀三个层次。政治上的君臣关系，家庭中的父子、夫妇、

兄弟关系以及社会上的朋友关系，构成“五伦”。这五种伦常道德关系各

有其特定的道德规范，如君仁臣忠，父慈子孝，夫敬妇从，兄友弟恭。每

个人都处在五伦的关系网络中，同时又处于整个社会、国家一体的宗法政

治关系网络之中。

三、 刚健有为

中国人常说:“天行健，君子以自强不息。”说明天体运行，健动

不止，生生不已，人的活动是效法天的，所以应当刚健有为，自强不息。

81
《易传》还说：“刚健而文明，应乎天而顺乎人。”“刚健中正，纯粹精

也。”又要求刚健而文明，刚健而中正，即刚健而不过刚，不枉行，不走

极端，能够坚持原则，以“中正”的态度立身行事。

中国传统思想中所具有的刚健有为一直是中华民族奋发向上、蓬勃发

展的动力。

中华优秀传统思想是社会主义核心价值观的历史根源、文化命脉。

从广度和深度上来进行系统研究都让研究者感受到中华思想的重要意义。

第二节 儒家

儒家又称儒学，由孔子创立，是一种起源于中国并同时影响及流传

至其他周遭东亚地区国家的文化主流思想、哲理。谈到儒家，首先要提

到孔子。

一、孔子

孔子，名丘，字仲尼。春秋时期

的鲁国人。人们都尊敬地称他为“孔

夫子”“夫子”。

公元前 551 年，孔子出生在鲁国

陬邑（今山东曲阜）的一个没落贵族

家庭。孔子 3 岁时，他的父亲就死了，

82
孔子
后来母亲也去世了。孔子的少年时代是贫困的，他管理过仓库，也看管

过牛羊，这些工作他做得都十分出色。

他很喜欢读书，为了将来能为国家出力，他认真地学习礼、乐、射、御、

书、数六艺。孔子学习刻苦而又虚心，有不懂的事情就向别人请教。他学

习礼，就到很远的洛邑（今洛阳），请教学问很大的老子。他在齐国听到

古代音乐的演奏，就专心学习，竟然达到“三月不知肉味”的程度。

这样，孔子逐渐成为学问广博的学者。那时候，很多读书人愿拜孔子作老

师，于是，孔子就创办了私学。

孔子 50 岁时在鲁国做了官。他当官时间不长，却把鲁国治理得非

常好，表现出较好的政治才能。不久，孔子对昏庸的鲁国国君十分失望，

就不做官了，带着他的学生周游各个诸侯国，宣传他的政治主张，希望各

国的国君能采用他的意见。可是，他辛辛苦苦奔走了十几年，各国国君都

不用他，他只好又回到鲁国，那时他已经 68 岁了。

孔子晚年仍不停地工作，一方面继续讲学，一方面整理古书。据说，

他整理了《诗经》《尚书》等几部书，还对鲁国史书《春秋》作了修订。

孔子整理古书，对中国古代文化的保存和传播做出了贡献。

公元前 479 年，73 岁的孔子死在鲁国。他死后第二年，鲁国国君把

孔子的家改建成庙，这就是孔庙。孔庙是历代帝王祭祀孔子的地方。

孔子是中国古代的大思想家和大教育家，他为后代留下了非常丰富

的文化思想财富，使他在中国文化史和世界文化史上占有极其重要的位置。

83
 孔子是中国文化史上非常重要的人物，被称为封建时代的大圣人。孔

子所创立的儒家学说构成封建时代中国思想的核心，对中华民族意识形态

所产生的巨大影响，是其他任何思想都不能与之相比的。儒家思想已无孔

不入地渗透在中国人民的观念、行为、习俗、信仰、情感之中，形成了中

华民族某种共同的心理状态和性格特征。

二、儒家思想

儒家又称儒学、孔孟思想、孔儒思想。所谓“儒”，最早是在奴隶主

贵族中掌管道德教化、音乐礼仪的官员。后来，这些人在社会变动中逐渐

分化，流落到民间。有的为诸侯执掌礼仪，成文“君子儒”；有的则只能

替人办理丧葬祭礼，成为“小人儒”。由于这些人熟悉“诗书礼乐”，待

人温文尔雅，其学问和道德都高于常人。到孔子出现以后，因其弟子众多，

影响扩大，“儒”就成了孔门弟子的专称，由孔子创立的学说称为

“儒学”。后经孟子、荀子等人继承和发展，成为春秋战国时代影响最大

的思想流派。到汉武帝时代，儒学被推上独尊地位，指导中国社会生活达

数千年。至今仍是有一定生命力的学术流派。孔子的一些见解和谈话，由

弟子们记录和整理成《论语》，成为他的思想的集中反映。《论语》是儒

家经典之一，集中体现了孔子的政治、审美、伦理道德和功利等价值思想。

孔子的中心思想实际上是一个“仁” 字，“仁”的意义几乎包括了一切

美德。

孔子说：“孝悌也者，其为仁之本欤？”意思是孝顺父母，顺从兄长，
这就是仁的根本。爱人要推己及人，就是从爱自己，到爱父母兄弟，爱妻
子朋友，再由家庭而社会，由社会而国家，即由小到大，由内及外。孔子

84
的政治思想，首先是主张“正名”，即按照一定的是非标准恢复纲纪，否
则“名不正则言不顺，言不顺则事不成，事不成则礼乐不兴，礼乐不兴则
刑罚不中，刑罚不中则民无所措手足。”其次是主张统治者
“立信”，即政府要获得人民的信任。孔子说：“政者正也，子率以正，
孰敢不正！”又说：“其身正，不令而行；其身不正，虽令不从。”由此
出发，孔子主张用道德教化的办法来治理国家，而不主张使用强权暴力。
继承和发扬孔子思想的第二位儒学大师是孟子。孟子，名轲，字子舆，邹
国（今山东省邹城市）人。孟子是著名的思想家、政治家、教育家，是孔
子学说的继承者，儒家的重要代表人物，一生不曾做官，专以讲述为业。
其思想集中反映在他与弟子共同编定的《孟子》一书中。《孟子》成为儒
家经典著作之一。由于他对儒学的巨大贡献，后世常把儒家学说称为“孔
孟之学”或“孔孟之道”。

孟子思想的核心是主张“性善”和“良知”。因为性善，所以人有恻
隐之心、羞恶之心、辞让之心、是非之心，这些是人与生俱来的良知良能。
他认为，一个人所以不能成为善人，是因为他不去培养和扩充自己的善端。
为此，孟子重视主观精神的修养，提出要“养浩然之气”，以达到 “富
贵不能淫，贫贱不能移，威武不能屈”的那种境界。在“仁学”理论方面，
孟子补充提出了“义”，仁是发自内心之爱，义是所以为人之道。孟子的
“性善论”和“仁政”学说，无疑对后世的儒学产生了深刻的影响。先秦
儒家的另一位大师是荀子。荀子，名况，字卿，赵国人，曾任齐 “稷下
学官”（齐国学府）的祭酒，后到楚国任兰陵令，据说也曾回过赵国，去
过秦国。他的门人弟子不少，其中就有秦国政治家李斯。其思想集中反映
于《荀子》一书。

. <br/>2. Nho giáo <br/>Nho giáo còn được gọi là Nho giáo,
Khổng Tử và Mạnh Tử, và Nho giáo. Cái gọi là “Nho giáo” trước
hết dùng để chỉ những quan chức phụ trách giáo dục đạo đức, âm
nhạc và lễ nghi trong tầng lớp quý tộc sở hữu nô lệ. Về sau, những
người này dần dần khác biệt hóa trong những biến đổi xã hội và
sống giữa nhân dân. Một số người phụ trách lễ nghi cho các hoàng
tử và trở thành “quân nho”; những người khác chỉ lo việc tang lễ

85
và tế lễ cho người khác và trở thành “những nhà Nho tiểu nhân”.
Bởi vì những người này quen thuộc với “thơ, sách, lễ, nhạc” nên
họ hiền lành, nhã nhặn với người khác, kiến thức và đạo đức của họ
cao hơn người thường. Sau khi Khổng Tử xuất hiện, do số lượng đệ
tử đông đảo và ảnh hưởng ngày càng mở rộng nên “Nho giáo”
trở thành tên gọi riêng cho các đệ tử của Khổng Tử, và học thuyết
do Khổng Tử sáng lập được gọi là “Nho giáo”. Sau này, nó được
Mencius, Xunzi và những người khác kế thừa và phát triển, đồng
thời trở thành trường phái tư tưởng có ảnh hưởng nhất thời Xuân
Thu và Chiến Quốc. Đến thời Hán Vũ Đế, Nho giáo được phát huy
lên vị trí thống trị và định hướng đời sống xã hội Trung Quốc suốt
hàng ngàn năm. Nó vẫn là một ngôi trường học thuật có sức sống
nhất định. Một số ý kiến và cuộc trò chuyện của Khổng Tử đã được
các đệ tử của ông ghi lại và biên soạn thành Luận Ngữ, trở thành sự
phản ánh tập trung tư tưởng của ông. Luận Ngữ là một trong
những tác phẩm kinh điển của Nho giáo, thể hiện các giá trị chính
trị, thẩm mỹ, đạo đức và vị lợi của Khổng Tử. Tư tưởng trung tâm của
Khổng Tử thực ra là chữ “nhân”, và ý nghĩa của “nhân” bao
hàm hầu hết mọi đức tính. <br /> Khổng Tử nói: “Hiếu thảo,
huynh đệ là nền tảng của lòng nhân ái?” Tức là hiếu thảo với cha
mẹ và vâng lời người lớn. Để yêu thương người khác, chúng ta phải
mở rộng lòng mình đến với người khác, nghĩa là từ thương mình
đến thương cha mẹ anh em, thương vợ bạn bè, rồi từ gia đình đến
xã hội, từ xã hội đến quê hương, tức là từ nhỏ đến lớn. , từ trong ra
ngoài. Tư tưởng chính trị của Khổng Tử trước hết chủ trương “sửa
tên”, tức là khôi phục kỷ luật theo những chuẩn mực đúng sai nhất
định, nếu không thì “Tên không đúng thì lời nói không suôn sẻ; lời
nói không suôn sẻ. , sự việc không thành tựu; nếu sự việc không
thành tựu, lễ nhạc không hưng thịnh, thì lễ nghi âm nhạc không
hưng thịnh; Thứ hai là chủ trương người cai trị “đứng lên”.

荀子和孔孟一样提倡“礼仪”，但其出发点却大不相同。孟子强调
86
“性善”，荀子强调“性恶”，认为“人之性恶，其善者伪也”，即
“善”是人为的表现，而不是人的本性。因为人性恶，所以要靠后天的力
量来帮助人为善，其方法一是“修身”，二是“师法”，即通过教化。在
政治思想方面，他与孟子也有所不同。孟子主张贵民轻君，荀子主张强化
君权，但重视民的作用，认为“君者，舟也；庶人者，水也。水则载舟，
水则覆舟。”

儒家文化虽几经沉浮，但其强大的生命力始终没有减弱和停息过。原
因就是儒家文化以德行的完善，人的道德价值的实现为追求目标，所以已
经成为中国传统思想的重要组成部分。

词汇

1. 渗透 shèntòu thẩm thấu, ngấm vào

2. 腐朽 fǔxiǔ mục nát, thối nát

3. 规范 guīfàn quy tắc, tiêu chuẩn, chuẩn mực

4. 言行 yánxíng lời nói và việc làm

5. 深邃 shēnsuì sâu sắc, sâu xa

6. 范畴 fànchóu phạm trù, loại hình

7. 纯粹 chúncuì tinh khiết, đơn thuần

8. 蓬勃 péngbó mạnh mẽ, hừng hực, phồn vinh

87
9. 命脉 mìngmài huyết mạch

10. 周遭 zhōuzāo bốn bề, xung quanh

11. 昏庸 hūnyōng ngu đần, dốt nát

12. 掌管 zhǎngguǎn quản lý, chủ trì

13. 纲纪 gāngjì kỉ cương

14. 恻隐 cèyǐn trắc ẩn, cảm thông

15. 羞恶 xiūwù xấu hổ và căm giận

16. 辞让 círàng khước từ, khiêm tốn từ chối

17. 浩然 hàorán cương trực, chính trực

18. 淫 yín phóng túng, bừa bãi

19. 移 yí di chuyển, thay đổi

20. 威武 wēiwǔ vũ lực, quyền thế

21. 屈 qū khuất phục

88
22. 载 zài chở, tải

23. 覆 fù lật, che, phủ, đậy

24. 沉浮 chénfú chìm nổi, trôi giạt, thịnh suy

25. 减弱 jiǎnruò yếu đi, yếu thế

26. 仰韶文化 Yǎngsháo wénhuà văn hóa Ngưỡng Thiều (văn hóa thời đại

đá mới ở lưu vực sông Hoàng Hà, Trung Quốc)

27. 大汶口文化 Dàwènkǒu wénhuà văn hóa Đại Vấn Khẩu (nền văn hóa

này tồn tại song song với văn hóa Ngưỡng Thiều)

28. 红山文化 Hóngshān wénhuà văn hóa Hồng Sơn (văn hóa thời đại đá

mới ở Đông Bắc, Trung Quốc)

29. 大地湾文化 Dàdìwān wénhuà văn hóa Đại Địa Loan (còn gọi là văn
hóa
Lão Quan Đài, là văn hóa thời kì đồ đá mới tại khu vực trung du Hoàng
Hà, Trung Quốc)

30. 楚文化 Chǔ wénhuà văn hóa Chu (được hình thành ở nước Sở từ thời

Tây Chu)

31. 巴蜀文化 Bāshǔ wénhuà văn hóa Ba Thục (hay còn gọi là văn hóa Tứ
89
 Xuyên)

32. 河姆渡文化 Hémǔdù wénhuà văn hóa Hà Mỗ Độ (là văn hóa thời kì đồ
đá mới, phát triển rực rỡ ở ngay phía nam vịnh Hàng Châu, thuộc vùng
Giang Nam, Trung Quốc)

33. 先秦 XiānQín Tiên Tần (giai đoạn lịch sử của

Trung Quốc trước khi nhà Tần
thống nhất)

练习

一、 选择正确答案

1.哪一项不是黄河中下游地区的一种文化？

A. 仰韶文化 B. 红山文化 C. 巴蜀文化 D. 大汶口文化

2.哪个思想认为人们应根据自然的变化来调整并规范自己的言行?

A. 天人合一 B. 以人为本 C. 刚健有为 D. 变易会通

3.人为万物之灵，天地之间人为贵是哪个思想的主要内容？
A. 天人合一 B. 以人为本 C. 刚健有为 D. 变易会通

4.“刚健中正，纯粹精也”的刚健，意思是？

D. 性格坚强有力
A. 老气 B. 学问高 C. 家境富裕

5.创立儒家的人是谁？

A. 孔子 B. 老子 C. 孟子 D. 庄子

90
6.孔子的教育思想和教学方法由弟子们记录，后来汇编成下面哪本书?

A. 《春秋》 B. 《诗经》 C. 《论语》 D. 《孟子》

7. “正名”、 “立信”是哪位的政治思想？

A. 孔子 B. 孟子 C. 荀子 D. 庄子
8.“孝悌也者，其为仁之本欤”的意思是？

A. 发愤时会忘记吃饭，高兴时会忘记忧愁

B. 孝顺父母，顺从兄长

C. 做人要不断学习，不感到厌烦；教育学生要有耐心，不感到疲倦

D. 知道就是知道，不知道就是不知道，这样才是真正的智慧

9. 孟子思想的核心是？
A. “性善”和“修身” C.“性善”和“良知”

B. “性善”和“孝顺” D. “性恶”和“修身”

10.下面哪位主张强化君权？

A. 孔子 B. 老子 C. 孟子 D. 荀子二、判断正误

1. 中国传统思想只包含现实意义，没有落后腐朽的。

2. “天人合一”这个思想不仅影响到政治，还影响了当时的社会生活。

3. “天行健，君子以自强不息”，意思是天的运动刚强劲健，相应的，

君子处事也应像天一样，自我力求进步，永不停息。

4. 继承和发扬孔子思想的第二位儒学大师是荀子。
91
5. 孔子出生于农民家庭。

6. 孔子的中心思想是一个“仁”字,“仁”也是儒家思想的核心。

7. 《孟子》是一部记述孟子思想的著作，由一个非常聪明的弟子编著。

8. 荀子强调“性恶”，认为“善”是人为的表现，而不是人的本性。
9. 在政治思想方面，孟子和荀子的观点完全相同。

10. 儒家思想对中国文化的影响很深。

连线
1. 以人为本 A. 一方面尊重客观规律，另一方面又注重发挥
人的主观能动性

2. 孔庙 B. 春秋时期的鲁国人
C. 提出“养浩然之气”
3. 天人合一
D. 中国传统思想基本精神之一
4. 孔子
5. 孟子 E. 历代帝王祭祀孔子的地方

三、 思考题
1. 中国文化的基本精神主要有哪些？

2. 孔子的哪些思想对今天的年轻人还有一定的意义?

3. 孔子的仁，孟子的仁政，荀子的仁义有什么区别？

补充参考

92
 道家

93