„M łodego T ec h n ik a ” w ydaje

In s ty tu t W ydaw niczy W numerze

„N asza K sięg arn ia”
• g LISTY Z NOWEJ A T L A N T Y D Y ......................... 2
R ed a k to r naczelny:
Z bigniew P rzy ro w sk i
Z-ca re d a k to ra naczelnego:
J a n St. K opczew ski
R ed a k to r graficzny:
W ładysław Jabło ń sk i
g MOHO I BURMO: SZTURM DO WNĘTRZA
ZIEMI — m gr K rzysztof Jakubow ski . . . 6
g NOWE I N A JN O W S Z E ......................................... I8
g CO TO JEST TARCIE? — inż. A ndrzej Mol-
d e n h a w e r ...................................................................20
g ILE WTAŻY WENUS? — d r J a n G adom ski . . 27
g

GS
MIESZANKA NAUKOWO-TECHNICZNA . . 32
g METEORY MIKROSWIATA — m gr Janusz
A, Zajdel .......................................................................... 34
g PRZYRZĄD, KTÓRY ZROBIŁ ŚWIATOWĄ
ADRES REDAKCJI: KARIERĘ — Tadeusz Twarogowski . . . . 44
W arszaw a 1, ul. Spasow skiego 4 g NA W A R S Z T A C IE ............................................... 49
s k ry t. poczt. 380
g POMYSŁY G E N IA L N E .........................................68
TELEFONY: g KLUB W Y N A LA ZCÓ W ......................................... 69
R edaktor naczelny: 6-26-27
R edakcja: 6-24-31 do 36 g F O T O -T R IC K ............................................................74
w ew n. 47 g CO NOWEGO W FOTOGRAFII — inż. Ryszard
Dział Łączności z C zytelnikam i:
6-24-31 do 36, w ew n. 42 K r e y s e r ......................................................................... 75
Nie zam ów ionych artykułów g CIERPIENIA WYNALAZCÓW — Jan Lewan­
R edakcja nie zw raca dow ski ...................................... ' . . . . . . 78
g CHEMIA NA CODZIEŃ — m gr Stefan Sękowski 80
Zam ów ienia i przed p łaty na g ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE — m gr S ta­
p re n u m e ra tę p rzy jm o w an e są nisław K o w a l ...................................... 84
w te rm in ie do d nia 10 m iesią­
ca p o przedzającego okres p re ­ g ZE ŚWIATA FIZYKI —m gr Jerzy Rogaczewski 86
nu m eraty — przez urzędy g DOŚWIADCZENIA BEZ PRZYRZĄDÓW . . 88
pocztowe, listonoszy, oddziały
i delegatury „R uchu” . Można g MIESZANKA NAUKOWO-TECHNICZNA . . 89
rów nież zam ówić p re n u m e ra tę
dokonując w płaty na konto g GŁOWA DO GÓRY — Sław om ir Ruciński . . 90
PKO 1-6-100 020 — C entrala g HIPOLIT MÓŻDŻEK P Y T A .............................92
K olportażu „R uch” , W arsza­
wa, ul. S reb rn a 12, lub prze­ g R O Z W IĄ Z A N IA ..................................................... 94
syła jąc należność pod tym
adresem zw ykłym przekazem g PRZEDZIWNE OBLICZA KADETA PIRXA . .95
pocztow ym . g AKTUALNE W Y D A R Z E N IA .............................96
C ena w prenum eracie k w a r­
talnej 12 zł, półrocznej 24 zl,
rocznej 48 zł. N um er ilustrow ali: W łodzimiera Terechow icz (I str.
Zlecenia n a w ysyłkę za gra­ okładki), W ładysław Jab ło ń sk i (IV str. okładki), Z bi­
nicę p rz y jm u je Przedsiębior­ gniew Piotrow ski, H anna Stachurska.
stw o K olportażu W ydaw nictw Fotografie w n um erze: Tadeusz Bukow ski, CAF,
Z agranicznych „R uch” — W ar­ „E n d eav o u r” , Zenon Harasyon, W ładysław Jabłoński,
szawa, ul. W ilcza 46, kon to PKO H elena K uncewicz, „P o p u lar Science” , „Sow ietskij
1-6-100 024. Telefon n r 8-49-58.
Sojuz” .
Egzem plarze z la t ubiegłych
m ożna habyd w C entrali K ol­
portażu „R uch” , D ział Sprze­
daży A ntykw arycznej, W arsza­ KOMUNIKAT
wa, ul. S reb rn a 12, w płaca­
ją c należność na k o n to PKO W zw iązku z niedoborem w p ro d u k cji papieru, spo­
1-6-100 004. wodowanym* w I k w artale br. trudnościam i energe­
tycznym i i tran sp o rto w y m i — podobnie ja k i in n e
czasopism a — zm uszeni jesteśm y przejściow o o g ra­
Z akłady G raficzne niczyć objętość „M T” . O graniczenie to dotyczyć będzie
„D om Słowa P olskiego”
Zam. 816 83.771 egz. L-73 praw dopodobnie ty lk o najbliższych trzech num erów .
O M ON ICE, czyli o p o d p atry w an iu i naśladow aniu p rz y ro d y p rzez technikę,
pisze Nasz K orespondent w k o lein y ra liście z N ow ej A tla n ty d y . A ta k oto
podpatrzył p a jąk a krzyżaka p rz y pom ocy „ P r^ k tik i FX ” nasz C zytelnik —
Z?mon H arasym z Z ernik.
 * Kom ar i m acka m ają ąirosfcopy * n u -
« « « « pająk chodzi * Codow na skóra
L am ino * P tak i w plaaetarłam * In iyn ie-
row łe zazdroszczą ćm om * Co w ic skrzyp-
tocz, a czego nie w iedzą elek tronicy

LISTY
Z NOWEJ ATLANTYDY
W ty m liście będzie m owa o m łodej nauce, która ostatnio robi za­
wrotną karierę — o bionice. Sama nazwa: BION1KA, może człowieka
oszołomić —•. brzmi jak imię pięknej dziew czyny.
Bionika przyszła na św iat przed paru la ty jako dziecko biologii
i techniki. Bionicy, czyli uczeni zajm ujący się bioniką, w ykorzystu­
ją znajomość procesów biologicznych do rozw iązywania zadań in ży­
nieryjnych, czyli podpatrują w ynalazki ży w e j przyro d y, a b y zastoso­
wać je w technice, głównie w różnych dziedzinach elektroniki i cy­
bernetyki. N iektórzy specjaliści definiują bionikę ty tk o w ty m ostat­
nim, wąskim zakresie — jako bioelektronikę. P rzyjm ijm y jednak
dla w ygody, iż bionika obejm uje całe pogranicze biologii i techniki.
Uczeni działali na nim ju ż od dawna, jednakże dopiero ostatnie po­
stęp y elektroniki i innych gałęzi w iedzy spraw iły, że w yp ra w y na ten
pograniczny obszar sta ły się bardzo owocne.
Bionicy, jako podpatryw acze przyrody, są plagiatoram i — kradną
je j pom ysły. Rozgrzesza ich jednak szlachetny cel oraz to, że nawet
gdyb y chcieli, nie m ieliby jak zapłacić honorarium za licencje pa­
tentow e. Bo i jak na p rzyk ła d wynagrodzić muchę i kom ara, które
pozw oliły ukraść sobie patent na n ow y giroskop, czyli urządzenie
„pam iętające” jakiś początkow y kierunek w przestrzeni?
1 mucha, i komar, odznaczające się w śród ow adów największą
zręcznością lotu. m ają tzw . przezm ianki, szczątkow e skrzydła drugiej
pary. Są to d w ie m ałe w ypustki, umieszczone po obu stronach tuło­
wia. Jeszcze niedawno sądzono, ze ich rola ogranicza się do regula­

• P rze d trz e m a w iek am i an g ielsk i filozof F ran ciszek B acon naofeał

.p t- A U an ty d a”, w k tó ry m p rz e d sta w ił id eę p ań stw a n a u k Ł C o
sły ch ać w e W SPÓŁCZESNYM PAŃSTW IE NAUKI, donosi w sw oich listach
n asz „sp e c jaln y y. y s ła n n ik ” , re d . R yszard P iekarow ica.
cji powrotu skrzydłu podczas machania i do kontroli odnóży. Ale
potem hardziej spostrzegaw czy badacze zau w ażyli, iż przezm iank i
zachowują się jak giroskopy i służą także za stabilizatory rów now agi.
G dy owad leci, przezm ianki drgają z góry na doi i z dołu do góry
z ogromną prędkością (aż 330 ra zy na seJauridę). D zięki tem u obie
w ypustki zachowują się jak giroskop: g d y owad nagle przechyli się
w bok, nie zm ieniają położenia razem z resztą owadziego ciała i s y ­
gnalizują mu, że aby lecieć dobrze, m usi zm ienić nachylenie.
R ozpatrzyw szy się w tym zm yślnym przyrządziku, uczeni zbudo­
wali podobny, ty le że z metalu, i nazwali go m ądrze girotronem. Zna­
lazł on zastosowanie w samolotach w ojskow ych dalekiego zasięgu.
Niepozorne przezm ianki są tylk o jednym z niezliczonej w prost li­
czby żytcych mechanizmów oraz pom ysłów wcielonych w ż y w y orga­
nizm.
Pewien badacz, korzystając z usług m agnetofonu, obliczył, że czte­
roletnie dziecko zadaje dziennie przeciętnie 440 pytań typu „dlacze­
go?99, ,a skąd?” itp. Bionikę ochrzczono oficjalnie dopiero 3 lata tem u,
ale lista pytań, które sobie i przyrodzie zadali adepci n ow ej nauki,
jest też ogromna. Oto niektóre z nich:
— Dlaczego m rów ka trafia do m row iska naw et w ted y, gdy m row i­
sko przenieść r .i pustynię?
— Dlaczego i aury u zw ierząt m ają tak m ałe tarcie?
~ Dlaczego helfin p ływ a szybciej od sta tk ó w zbudowanych przez
człowieka?
— Dlaczego pająk chodzi, choć jego odnóża nie m ają m ięśni?
— Dlaczego nietoperz um ieszczony w nieośw ietlonym pokoju po­
trafi uniknąć przeszkody w postaci drucika grubości 0,18 mm?
To oczywiście tylk o garść pytań, którym i zajm uje się biernika. Część
z nich ju ż wyjaśniono. N ietoperz okazał się posiadaczem czułego
urządzenie echolokacyjnego. Historia ta je st dość znana, w ięc nie bę­
dziem y się o n iej rozpisywać. Podam y tylko, że niektóre nietoperze
w ykryw ają z pomocą ultradźw ięków naw et ry b y pod wodą, chociaż
p rzy przejściu z pow ietrza do w ody i (po odbiciu) z w o d y do pow ie­
trza, sygnał, i tak niesłychanie nikły, zostaje osłabiony 700 tysięcy
razy. Według obliczeń Donalda Griffina, znanego amerykańskiego ba­
dacza nietoperzy, echolokator tych zw ierząt jest w najgorszym razie
10 tysięcy ra zy spraw niejszy od przeciętnego urządzenia radarowego,
jakie stosoteano w lotnictw ie w latach pięćdziesiątych.
Pająk chodzi dlatego, że potrafi w tłaczać do sw ych bezwładnych
odnóży krew i potem szybko ją w ypom pow yw ać. Nogi pająka to sta­
ją się tw arde, to znów miękną i pozw alają stw orzeniu opaść w tę
stronę, w którą chce. P raw dziw y napęd hydrauliczny! A le jak pająk
reguluje z takim m istrzostw em ciśnienie k rw i w tkance nógy tego
uczeni jeszcze nie odkryli. B yłaby to zaś cenna informacja dla bada­
czy, k tó rzy m arzą o wynalezieniu leku na nadciśnienie i nledociś-
ruenie u ludzi.
 Delfin p ływ a szybciej od większości statków (osiąga prędkość
70 km na godz.), gdyż jego skóra, złożona z dwóch w arstw połączo­
nych m ałym i słupeczkam i i przedzielonych w arstew ką cieczy, jest
bardzo elastyczna i staw ia m niejszy opór wodzie. Biolodzy dom yśla­
li się tego dość dawno, ale dopiero w roku 1960 niemiecki inżynier
Max K ram er w yzyskał delfini wynalazek dla potrzeb człowieka, tw o ­
rząc sztuczną skórę — Lam iflo. Doświadczalne stateczki opięte sztu ­
czną skórą staw iały opór o 60°U m niejszy niż bez tego pokrowca.
S taw y zw ierząt mają rekordowo m ałe tarcie zapewne dlatego, że
są dobrze sm arowane. Smar ten, tz w . m aż stawowa, podczas prób
w łożyskach m etalow ych okazał się nie lepszy od wody. Jednakże,
jak to odkrył w roku 1962 biofizyk angielski C. W. McCutchen,
gdy końce kości ocierają się o siebie, smar nieprzerwanie dopływ a
z kości i właśnie przez to jest smarem znakom itym . Stały dopływ
jest m ożliw y, g d yż powierzchnie staw ow e kości są pokryte cienką
w arstew ką porow atej chrząstki, z otw orkam i o średnicy 62 ang-
strem ów . Inżynierowie będą teraz łamać sobie głowę nad tym , jak
zbudować sztucznie zw ilżające się porow ate łożyska. N iektórzy pro­
ponują użycie porowatego brązu, nasyconego ropą naftową. Dobre
może okazać się także jakieś w ytrzym ałe drewno.
Oprócz m rów ek, które drogę do m rowiska umieszczonego na p u sty­
ni znajdują zapew ne według gwiazd, także ptaki budzą podziw
um iejętnościam i nawigacyjnym i. W sw ym ptasim móżdżku mają od
urodzenia utrwaloną mapę nieba i też orientują się według gwiazd.
Pewien ornitolog niemiecki udowodnił to, wsadzając ptaki do plane­
tarium i zm ieniając co jakiś czas położenie gwiazd na sztucznym
firm am encie. Ptaki reagowały bez pudła: gdy zobaczyły niebo wio­
senne, chciały lecieć w kierunku swych dom owych pieleszy, gdy zaś
uczony pokręcił korbką i uczynił jesień, zerw ały sie do lotu w kie­
runku przeciw nym , ku zimowiskom.
W iele p taków wędruje tylko nocami, bo w ted y widać gwiazdy.
G dy jest pochmurno, skrzydlaci podróżnicy czują się m niej pewnie.
Pod tym względem góruje nad nim i pszczoła, która i w pochmurny
dzień kieruje się według Słońca. Wiadomo, że gdy niebo pokrywają
chmury, trudno powiedzieć, skąd iprzychodzi św iatło. Ale światło
słoneczne jest częściowo spolaryzow ane i tę okoliczność, znaną za­
pewne tytk o specjalistom i studentom fizyk i, w ykorzystu je sprytn y
owad, oczyw iście instynktow nie. Okazuje się, że ommatidia, czyli
elem enty pszczelego oka, mogą przepuszczać św iatło spolaryzowane
w określonej płaszczyźnie. Ten pom ysł inżynierowie ju ż w yk o rzy­
stali, konstruując specjalny kompas.
Lista przyrządów , zbudowanych na wzór któregoś z wynalazków
natury, je st ju ż bardzo długa. Podwodne aparaty podsłuchowe udo­
skonalono dopiero w tedy, g d y k on stru ktorzy skopiowali niektóre
szczegóły narządu słuchowego foki. N ow y prędkościom ierz skonstru-
owano kilka lat temu w Niemczech no w zór i podobieństwo oczu
chrząszcza, które, Jak stwierdzono, dają serię obrazów wzrokowych,
co pozwala określić prędkość dostrzeżonego obiektu. Japoński uczo­
ny Tafcao Inui zbudował model statku naśladujący w przedniej częś­
ci gruszkowatą głowę wieloryba i stw ierdził, że kszta łt ten zm n iej­
sza opór tak bardzo, iż w statkach o takim dziobie można będzie
zm niejszyć moc silników o 25% bez zm niejszenia prędkości.
Wielu cudów ,ż y w e j technik i” uczeni jeszcze nie pojęli. Specjaliś­
ci od radiolokacji oddaliby 20 sw ych w ynalazków , aby móc w yjaśnić
sobie sekrety ćmy. Cma ma niezw ykle w ra żliw y aparat słuchowy,
który stanowi je j jedyną obronę przed nietoperzem , bardzo łasym
na nocne motyle. Cma patrafi odbierać ultradźw iękow e piski w y sy ­
łane w ciem ności przez czającego się gacka i dzięki tem u m oże u m y­
kać przed niebezpieczeństwem . Inżynierowie b ylib y bardzo szczęś­
liw i, g d yby udało im się zbudować przyrząd tak sam o czuły.
List staje się jtii przydłu gi, a m y nie w spom nieliśm y o n ajbar­
dziej obiecującej dziedzinie bioniki: o badaniu kom órek nerw ow ych
i ich. zespołów i naśladowaniu ich dla \potrzeb cybern etyki. Podpa-
tryw acze p rzyrody zbudowali już, po zbadaniu oczu zw ierząt, proste
urządzenie, które potrafi zasygnalizować, ile przedm iotów pojaw iło
się w jego polu widzenia. Zaś specjaliści z am erykańskiego koncer­
nu General Electric zainteresow ali się skrzypłoczem , zw ierzęciem
morskim z grom ady staroraków, stw ierd zili bowiem , że zna on sekret,
za który każda firma zapłaciłaby i sto tysięcy dolarów. O czy skrzy-
płocza potrafią mianowicie wzmacniać kontrast m iędzy brzegam i
oglądanego przedm iotu a tłem obrazu. W łókna n erw ów w zrokow ych
biegnące od tych elem entów Oka, k tó re odbierają jasne światło, h a­
mują sygnały od tych elem entów, na k tó re pada słabsze światło.
Obecnie uczeni GE biedzą się nad zbudowanim urządzenia elektro­
nowego, k tó re naśladowałoby działanie oczu skrzyplocza. Takie urzą­
dzenie można by w ykorzystać w kam erze telew izyjn ej do zw iększe­
nia kontrastoumści obrazu, do uzyskania w yraźniejszych zdjęć lo t­
niczych itp.
Oczywiście, najw iększym sukcesem bioniki będzie poznanie spo-
sobu i szczegółów działania mózgu ludzkiego i zastosowanie ich
w maszynach elektronowych. Nastąpi to jednałk nieprędko.
Tym czasem m łodzi i sta rzy adepci bioniki w ertu ją opasłe to m y zo­
ologii opisowej, w nadziei, że znajdą tam jakiś szczegół, k tó ry dla
biologa je st nic nie znaczącą ciekawostką, lecz inżyniera może na­
tchnąć rew elacyjnym pom ysłem technicznym. Już jednak teraz bło­
nicy skarżą się, że z podręczników zoologii niew iele da się w yciąg­
nąć, gdyż pisano je „innym językiem ". Bionicy będą m usieli jeszcze
raz przebadać królestw o zw ierząt, a b y odnaleźć tof co zlekcew ażyli
lub czego nie dostrzegli biolodzy.
Z Państw a Nauki pisał ty tn U n c fm d e n ł
 W ygląda to pozornie na para­
doks. Oto człow iek dzięki zdoby­
czom w spółczesnej techniki rozpo­
czął gruntowne poznawanie Kos­
mosu, a tymczasem nasza wiedza
o budowie planety, na której żyje-
my, jest stosunkowo niew ielka i
bardzo fragm entaryczna. Satelity
budowane ręką ludzką wykonują
sw e zadania naukowe w odległoś­
ci dziesiątków m ilionów kilom et­
rów od Ziemi; kosmonauci prowa­
dzą obserwacje na wysokości ok.

M O HO 300 km od powierzchni naszego

globu. A jednocześnie ów człowiek,

m
dumny zdobywca Kosmosu, zdołał
dotrzeć świdrem wiertniczym w
głąb Ziem i zaledw ie na ok. 8 km.
Najgłębsze obecnie w iercenie na
św iecie, znajdujące się w zach.
Teksasie, osiągnęło dokładnie 7729
m etrów głębokości •). Jest to do­
prawdy niew iele, jeśli przypomni­
my, że średni promień kuli ziem ­
skiej w ynosi ok. 6370 kilometrów!
Byłoby błędem sądzić, że ten n i­
kły stopień bezpośredniego pozna­
nia wnętrza Ziemi jest rezultatem

fatum jakiejś sw oistej niechęci czy braku

zainteresowania tajemnicam i głębin
naszej planety. Na przeszkodzie
stoją olbrzym ie trudności technicz­

do ne, których pokonanie przy obec­

nym stanie wiedzy technicznej jest
bardziej skomplikowane, niż w
przypadku podróży kosmicznych.

męTna W ostatnich latach dwa mocarstwa

naukowe i techniczne — Związek
Radziecki i Stany Zjednoczone —*

uenu * P o d ajem y dla porów nania, że n a j­

głębszy o tw ó r w iertniczy w Polsce, w y­
ko n an y w 1962 r.. Uczy 3321 m etrów .
rozpoczęły prace przygotowawcze,
mające na celu przezwyciężenie
tych trudności i dotarcie do głęb­
szych stref skorupy ziem skiej, O-
becnie znane są już wyniki w stęp­
nych prób oraz szczegółowe plany
dalszych badań, Zanim jednakże
zapoznamy Czytelnika z tym i w iel­
kimi przedsięwzięciam i, które o-
kreślane są tajem niczym i skróta­
mi — Mcho (ze strony amerykań­
skiej) i Burmo (ze strony radziec­
kiej) — musimy w skrócie przy­
pomnień sobie to, co dotychczas
wiadomo nam o wnętrzu Źiemi.
♦ trza Ziem i. Według najnowszych
Bezpośrednie badania skorupy
ziem skiej przyniosły niew iele da­
nych. Najgłębsze nawet wiercenia
są w stosunku do grubości skoru­
py ziem skiej tak znikome, że nie
mogą oczywiście w yjaśnić, jaka jest
budowa wgłębnych stref Ziemi.
Nieco więcej inform acji dostarczy­
ły dane uzyskane podczas badań
dna oceanów przy pomocy sond
dźwiękowych, aparatów do pobie­
rania prób osadów i wreszcie ob­
serwacje człowieka, który zdołał
się opuścić w batyskafie już na
głębokość 11 500 metrów. A le to
w szystko za m ało, aby móc przy­
jąć naukową koncepcję struktury
wnętrza Ziemi' Sięgnięto zatem do
metod pośrednich. W ykorzystano tu
wiadomości, jakich dostarczyli
astronomowie, posłużono się w yni­
kami badań nad meteorytam i, roz­
ważono rezultaty dokładnych badań
nad strukturą i przemianami skał
w ystępujących na powierzchni Zie­
mi. Bardzo istotne dane uzyskano
na podstawie pomiarów w artości i
rozmieszczenia siły ciężkości, pola
magnetycznego w różnych punk­
tach kuli ziem skiej. Jednakże naj­
w ięcej ważkich argum entów do­
starczyły badania nad przebiegiem
fał sejsm icznych w yw oływ anych
trzęsieniam i Ziemi. Znajdujące się
w każdym obserwatorium astrono­
micznym na św iecie czułe aparaty,
zwane sejsm ografam i, notują skw a­
pliw ie charakter fal sejsm icznych,
które stają się głównym kluczem
pozwalającym na odczytanie zary­
sów wewnętrznej struktury nasze­
go globu.
W oparciu o te w szystkie dane,
zdołano sform ułować dość przeko­
nywającą hipotezę budowy w nę­
poglądów kula ziem ska składa się
z kilku koncentrycznie ułożonych
stref o różnych w łaściw ościach fi­
zycznych i chem icznych (rys. 1).
A w ięc, najbardziej zewnętrzną
strefą jest s k o r u p a ziem ska,
o przeciętnej grubości 35 km. Zbu­
dowana jest ona ze skał najlżej­
szych o średnim ciężarze w łaści­
wym 2,6—2,8. Są to — ogólnie bio­
rąc — skały osadowe oraz skały
pochodzenia magmowego, takie jak
SKORUPA
Hy*. i. u p ro sz cz o n y set\*m »t b u d o w y
w n ę trz a Ziem i
 blok kontynentalny

Rys. P rzekrój przez skorupę, ziem ską: 1 - skały osadow e: 2 — zew nętrzna w a r­
stw a sk o ru p y ziemskiej,, tzw. sial, zbudow ana przew ażnie z g ran itó w ; :j — dolna
w arstw a sk o ru p y ziem skiej, tzw. sim a, zbudow ana z bazaltów'; 4 — płaszcz Ziemi,
zbudow any praw dopodobnie ze skał silnie zasadow ych, tzw. p erydotytów

granity i podścielające je, cięższe Pierw sza taka powierzchnia g ra­

(c. wł. 2,8—3,2) bazalty. Poniżej sko­
rupy ziem skiej rozciąga się strefa
sięgająca 2900 km głębokości, zw a­
na — p ł a s z c z e m , zbudow ana ze
skał silnie zasadow ych (tzn. z m a­
łą dom ieszką krzem ionki SiC>2) o
w iększym ciężarze właściw ym (od
5 do 6). W „środku” Ziemi znajduje
się najcięższe (c. wł. 8) j ą d r o ,
o prom ieniu ok. 3470 km, w ypeł­
nione praw dopodobnie stopem że­
lazo-niklow ym , o składzie podob­
nym do m eteorytów żelaznych.
Oczywiście, przedstaw iony schem at
jest bardzo uproszczony. W rze­
czywistości w yróżnia się jeszcze
szereg stref pośrednich.
Różne właściwości fizykochemicz­
ne poszczególnych stref w yrażają
się zm iennym sposobem przew odze­
nia fal sejsm icznych. Pow ierzchnie
graniczne, na których następuje
raptow na zm iana szybkości p rze­
chodzenia fal sejsm icznych, częścio­
we ich załam anie lub odbicie —
są bardzo w yraźne i łatw e do u-
ch w ycenia^.
niczna rozdziela skorupę ziemską
od niżej położonego płaszcza (rys. 2).
Została ona w ykryta po raz pierw ­
szy przez jugosłowiańskiego uczo­
nego M o h o r o v i ć i c a w 1909 r.
i na jego cześć nazw ana później
„pow ierzchnią nieciągłości Mohoro-
vićica”. Prędkość podłużnych fal
sejsmicznych w zrasta przy przej­
ściu przez tę pow ierzchnię z 6,5
km/sek., do 8 km/sek., a fal po­
przecznych z 3,5 km/sek„ do 4,3
km/sek. I właśnie celem nr 1 —
zarówno am erykańskich, jak i r a ­
dzieckich prób przew iercenia sko­
rupy ziemskiej — jest dotarcie do
„nieciągłości Mohorovićica”. Tu
możemy już rozszyfrować skróty,
którym i nazwane zostały te w iel­
kie przedsięw zięcia: Moho — to
dwie pierwsze litery z nazwiska
M ohorcvićica, i dw ie pierwsze li­
tery z angielskiego słowa „hole”,
co znaczy — otwór. Podobnie skrót
Burmo pochodzi od słowa „burie-
n ije” — w iercenie i Mo — M ohoro-
vićic.
\
*
Kys. 3. Schem at działania system u w ie rt­
niczego, stosow anego podczas w ierceń
p ró b n y ch sta tk u CUSS-1. Po odpow ied­
n ich uspraw nieniach i m odyfikacjach
podobny system m a być stosow any przy
przew iercaniu sk o ru p y z iem sk iej; 1 —
w ieża w iertnicza o łącznej w ysokości
32 m , zam ontow ana n a pokładzie sta tk u ;
2 — pom py tłoczące wodę m orską, uży­
w aną do płuczki w iertniczej; 3 — koło­
w rót służący do zapuszczania i w y­
ciągania z głąbi otw oru przew odu w iert­
niczego; 4 — boje (łącznie je s t ich
sześć), zanurzone n a głębokość 70 m ,
u trzy m u ją cały sy stem sygnalizujący
praw idłow e położenie s ta tk u ; u n ie ru ­
chom ione są za pom ocą kotw ic (5)
i znajdują sie w odległości 350 m od
s ta tk u ; sygnały przesyłane są za po­
m ocą nad ajn ik ó w dźw iękow ych (6) i
urządzenia radarow ego (7); 8 — stożk o ­
w aty przew ód w k a d łu b ie sta tk u , pozw a­
la ją c y n a odchylenie k o lu m n y ru r
o 15°; zapew nienie m ożliw ości ta k ic h
odchyleń konieczne je st ze w zględu
n a w y stęp u jące p rzechyły s ta tk u w w y­
n ik u m inim alnego n a w et falo w an ia;
9 — kolum na ru r prow adnikow ych,
o łącznej długości ponad 4 k m ; 10 —
in k lin o m e tr m ierzący odchylenie (ugię­
cie) ru r prow adnikow ych, um ieszczony
w pobliżu o ru ro w a n ia otw o ru w ie rtn i­
czego; ł l — o ru ro w a n ie otw oru w ie rtn i­
czego; 12 — cokół przym ocow any do dna
m orskiego betonem , um acn iający o ru ­
row anie o d w iertu; w pierw szych p ró­
bach cokół betonow y zastępow any był
p łytam i stalow ym i; 13 — ru ch o m e złą­
cza żerdzi w iertn iczy ch ; 14 — sonda
k arotażow a, m ająca n a celu b a d an ie
c h a ra k te ru przew iercan y ch w arstw (tem ­
p eratu ra, ciśnienie, prom ieniotw órczość
itp.), schodząca w głąb otw oru w raz
ze św idrem ; 15 — sonda karotażow a
przy uniesionym św idrze; 16 — św ider
w iertn iczy o śre d n icy 22 cm , zakończo­
n y k o ro n k ą diam entow ą.
I. Dno oceanu. II. O sady grubości
300 m (płaski, m uły), n a ogół luźne, nie-
zestalone. WL Tzw. „ w arstw a druga*’ —
sk ład niepew ny (praw dopodobnie sk ały
w apienne w ulkaniczne — bazalt?). G ru ­
bość „w arstw y d ru g ie j” — 1000—1200 m.
IV ,/T z w . w arstw a trz e cia o miąższości
ok. 5 km , p rz y k ry w a ją c a Już bezpo­
śred n io płaszcz, P raw dopodobnie są to
b azalty.
 Głębokość, na której leży po­
wierzchnia nieciągłości M ohoroyi-
ćica, jest zm ienna w różnych pun­
ktach kuli ziem skiej (patrz tabel­
ka). Pod kontynentam i na przy­
kład, gdzie skorupa ziem ska jest
najgrubsza, leży ona na głębokości
30—50 km. Pod oceanam i nato­
m iast znajduje się ona na m niej­
szej głębokości. I tak na Pacyfiku
w w ielu m iejscach powierzchnia
M ohoroyićiea zalega na głębokości
zaledw ie 10—8 km , a nawet 5 km.
Jest rzeczą zupełnie oczyw istą, że
przy planowaniu przewiercenia sko­
rupy ziem skiej pom yślano w pierw ­
szym rzędzie o jej przebiciu w naj­
cieńszym m iejscu, a w ięc przede
w szystkim pod dnem Pacyfiku.
Spróbujmy zrelacjonować w skró­
cie historię i przebieg pierwszych
prób w realizacji tych planów. W
roku 1857 ba Zjeździe M iędzynaro­
dowej U nii Geodezji i Geofizyki w
Toronto przyjęto rezolucję, która
„wzywa w szystkie narody św iata,
G rubość skorupy ziem skiej
w różnych częściach naszego globu
Ś red n ia g ru ­
bość sk o ru ­
Obszar
py ziem skiej
E u raz ja 38 km
A m eryka P ółnocna km
A m ery k a P o łu d n io w a 28 k m
O d A*Ji Ś ro d k o w ej
do w schodnich w ybrzeży C hin Ód km
O cean S p o k o jn y
od A leutów do K alifornii 8 km
cześć środkow a l i km
O cean A tlan ty ck i
część środkow a 15 km
część południow a 12 km
zwłaszcza te, które mają doświad­
czenia w głębokich wierceniach,
do studiów nad wykonalnością i
kosztam i próby odwiertu do nie­
ciągłości Mohorovićica w m iejscu,
gdzie zbliża się ona do powierzch
n i”. I oto już w pierwszej połowie
1959 r. flotylla am erykańskich stat­
ków oceanograficznych przebadała
dokładnie dno oceanu w odległości
ok. 360 km na północ od w yspy
Puąrto Rico, szukając dogodnego
m iejsca pod przyszłe w iercenia. Na
podstaw ie badań okazało się, że
najwygodniej byłoby w iercić na
obszarze tzw. Grzbietu Zewnętrz­
nego, tj. podmorskiego w yniesienia,
ciągnącego się na wschód od Wysp
Bahama. Grzbiet Zewnętrzny leży
na głębokości ok. 4500 m pod po­
wierzchnią morza, a miąższość sko­
rupy ziem skiej w ynosi tu zaledwie
5,6 km. W lipcu tego sam ego roku
przebadano rów nież obszar Pacyfi­
ku w zdłuż zachodnich wybrzeży
Meksyku, lokalizując tu drugi wa­
riant przyszłego wiercenia.
No, dobrze—powie ktoś—w szyst­
ko to są bardzo piękne plany, ale
jak w iercić pod powierzchnią morza
na taką głębokość? Czy to jest w
ogóle możliwe? Otóż nie jest tak źle:
Istnieją już dziś w cale bogate do­
świadczenia z wierceń podmorskich
w poszukiwaniu ropy naftowej.
W iercenia te wykonywano już nawet
na wodach głębokich do 3500 m, ze
specjalnych pływ ających platform -
s tatków, a na wodach płytszych z
platform wspartych na słupach.
Wstępne w iercenia związane z
planem Mohole, wykonano ze spe­
cjalnego statku-bazy CUSS-1” Po *
** N azw a s ta tk u CUSS-i to jeszcze
je d e n sk ró t złożony z pierw szych lite r
n azw k o n cern ó w n afto w y ch : C ontinen­
tal. Union, Shell. Superior Oli Com pany.
pierwszych próbach w roku 1959,
wykonanych kolejno na głęboko­
ściach 900 i 1800 metrów w pobliżu
wybrzeży K alifornii, na południe od
Los A ngeles, przystąpiono do prób
poważniejszych. Wiosną roku 1961
wykonano serię kilku wierceń przy
zachodnim wybrzeżu Meksyku w
odległości 220 km od stałego lą ­
du. Otwory wykonane pod
3760-metrową warstwą wody prze­
biły osady ok. 400 m miąższości.
Podczas jednego z wierceń prób­
nych udało się po ra$ pierwszy w y­
dobyć na powierzchnię okruchy
szklistego bazaltu, będącego praw­
dopodobnie głównym składnikiem
głębszych partii skorupy ziem skiej.
Statek CUSS-1 to przerobiona
barka towarowa o wyporności 1480
ton, długości 79 m i 15 ip szerokości.
Na statku znajdują się wszystkie
potrzebne urządzenia pozwalające
na samodzielne prowadzenie w ier-

Fot. t. O puszczanie r u r w iertniczy ch w g łąb o d w iertu . Długość zestaw u ru r

opuszczanych jednorazo w o w o tw ó r w y n o si 18 m etrów .
ceń na otwartym morzu. Główne
zasady działania systemu w iertni­
czego, stosowane na statku C U SS-i,
w yjaśnia rys. 3.
Już podczas wierceń próbnych
CUSS-1, zarysował się cały szereg
trudnych problemów, które należy
jak najlepiej rozwiązać, mając na
uwadze powodzenie zasadniczej ak­
cji przewiercania skorupy ziemskiej*
Problem nr 1 - to sprawa unie­
ruchomienia statku w iertniczego na
pełnym morzu. Pozycja statku musi
być stała, ponieważ w przeciwnym
wypadku ulegną złamaniu żerdzie
wiertnicze i rury prowadnikowe. W
tym celu zastosowano już na r o t. 1. R eflektor radarowy połączony
CUSS-1, z powodzeniem, system po­ pod w odą z b o jam i sy g n alizacy jn y m i
legający na utrzymaniu statku w
niezm iennej. pozycji przez 4 pły­
CUSS-1 łączna długość rur w iert­
wające jednostki napędowe, o mocy
niczych wynosiła blisko 5 km.
200 KM każda. Poprzez odpowied­
Do rozwiązania pozostaje również
ni układ sygnalizacyjny (nadajniki
kwestia opracowania technologii
umieszczone wzdłuż orurowania i
produkcji elem entów wiertniczych
na dnie tu i obok odwiertu oraz o szczególnie dużej wytrzymałości,
specjalne boje sygnalizacyjne) ope-
odpornych na napięcia mechaniczne
rator-pilot informowany jest o naj­
spowodowane ruchami wody.
m niejszych ruchach statku i prze­
W szystkie urządzenia muszą być
prowadza natychm iast korektę jego
przy tym odporne na szkodliwe
położenia.
działanie słonej wody morskiej.
Niemniej ważne jest zagadnienie
Osobną grupę zagadnień stanowią
dostarczenia energii potrzebnej do
problemy związane już z samą tech­
wykonania samego wiercenia i sze­
niką wierceń. Na CUSS-1 stosowa­
regu operacji pomocniczych. Rozwa­ ny był system w iercenia rotacyjne­
żany jest tu m. in. projekt, aby
go przy jednoczesnym pobieraniu
źródło energii um ieścić na samym
rdzeni wiertniczych ***. Technika
dnie.
Konieczność ustawienia kolumny
rur i żerdzi w iertniczych o nieba­
gatelnej długości ok. 10 km, to spra­ *•* p rz y w ie rc en ia c h ro ta c y jn y c h
wa nastręczająca szczególnie dużo (obrotow ych) zw ykle n ie p o b iera się
rd zen ia. U robek sk aln y może być w y ­
trudności. Chodzi tutaj nie tylko o noszony n a p o w ierzch n ię przy pom ocy
sprawne manewrowanie sprzętem sp ecjaln eg o p łynu, tzw . płuczki (n a j­
częściej je s t to ro ztw ó r Iłu w w odzie).
wiertniczym, ale również i o zapew­ W p rz y p a d k u tego ty p u w ierceń ja k na
nienie m iejsca na jego przetrzymy­ CUSS-1, gdzie n a jisto tn ie jsz ą sp raw ą
je s t a n aliza sk ał, rd zen ie są oczyw iście
wanie. Przy próbnych wierceniach p o b ieran e.

Fot. « .' S tożkow aty przew ód
w ie rtn ic zy c h
wierceń rotacyjnych, stosowanych
dziś przy najgłębszych odwiertach,
ma jednak rów nież szereg wad, jak
chociażby konieczność dostarczania
olbrzymiej ilości energii do poru­
szania nie tylko samego świdra, ale
i całego przewodu wiertniczego, kil­
kukilometrowej przecież długości.
Dlatego też przeprowadzono na
CUSS-1 próby nad zastosowaniem
nowej m etody, tzw . w ierceń turbi­
nowych, których główną zaletą jest
możność um ieszczenia źródła napę­
du bezpośrednio nad samym św i­
drem oraz w yelim inow anie sztyw ­
nych, narażonych n a złam anie, prze­
wodów wiertniczych.
Nie sposób tu om awiać szczegóło­
w iej m ożliwości zastosowania szere­
gu innych rozwiązań (jak np. spra­
wa sporządzenia odpowiedniej płucz-
ki w iertniczej). Trzeba będzie prze­
cież uwzględnić jeszcze działanie ol­
brzymich ciśnień (na głębokości
4000 m ciśnienie słupa wody wynosi
ok. 400 atmosfer) oraz wysokich tem ­
peratur (wg teoretycznych obliczeń
górne strefy _ płaszcza ziem skiego
mają tem peraturę ok. 700°C).
♦
Przeprowadzone dotychczas bada­
nia wstępne stanowią zaledwie część
prac przygotowawczych do w łaści­
wej operacji Mohole. Głównym ich
celem było zdobycie doświadczeń
umożliwiających skonstruowanie od­
powiedniego statku i urządzeń
wiertniczych, które zdolne będą do
wykonania tak trudnego przedsię­
w zięcia. Szereg innowacji technolo­
gicznych, wypróbowanych podczas
prac na CUSS-1, doskonale zdało
dia r u r już egzamin, jednakże istnieje ko­
nieczność dokonania w ielu no­
wych rozwiązań konstrukcyjnych.
Wypowiedzi specjalistów amerykań­
skich pozwalają przypuszczać, że do
głównego etapu wiercenia będzie
można przystąpić już w roku bieżą­
cym. Według ostatnich doniesień
prasowych rozpoczęto już następną
fazę w ierceń badawczych na pół­
nocny wschód od wyspy Puerto
Rico.
Równolegle do amerykańskiego
programu Mohole, w Związku Ra­
dzieckim opracowano podobne
przedsięwzięcie, zakrojone na jesz­
cze szerszą skalę. Ma to być szereg
otworów wiertniczych, wykonanych
do głębokości 15&96—17 80& metrów.
Wyznaczono już dokładnie pięć
m iejsc, w których zostaną usytuo­
wane te wiercenia.
Pierw sze w iercenie znajdować się
będzie w rejonie tzw. depresji ka­
spijskiej. Jego celem ma być prze­
bicie całej, potężnej w tym miej­
scu serii skal osadowych. W iercenie
to pozwoli również na dokładniej­
sze określenie dolnej granicy w y­
stępowania ropy naftowej. Drugi
otwór wiertniczy ma być założony
w Karelii. Chodzi tutaj o przewier­
cenie kompleksu skał zmetamorfi zo-
wanych. Trzeci otwór zlokalizowa­
ny jest w rejonie Uralu. Wykona­
nie tego odwiertu pozwoli na do­
tarcie do korzeniowych partii łań­
cucha górskiego.
Czwarte wiercenie, usytuowane w
Rejonie Zakaukaskim (Azerbejdżan),
ma za zadanie nawiercić i zbadać
warstwę bazaltową skorupy ziem­
skiej. Najciekawsze z punktu w i­
dzenia naukowego będzie wiercenie
piąte, zlokalizowane w rejonie
Wysp Kurylskich. Świder ma tu
przebić całą skorupę ziemską,
przejść przez powierzchnię niedo-
ciągłości Mohorovićica i dotrzeć do
płaszcza Ziemi.
Przebicie skorupy ziem skiej jest
akcją wymagającą olbrzymiego w y­
siłku ze strony techników i uczo-
nych-teoretyków. Jest to przy tym
akcja niezwykle kosztowna. Jed­
nakże waga danych teoretycznych
i praktycznych, które spodziewają
się uzyskać uczeni, zrekompensuje
z pewnością ten w ysiłek całkowicie.
Wyniki badań dostarczą nieocenio­
nych wiadomości dla w ielu dyscy­
plin naukowych, a przede w szyst­
kim dla geologii, geofizyki, oceano­
grafii, biologii i in.
Po raz pierwszy będzie można
skonfrontować stopień słuszności
przesłanek teoretycznych dotyczą­
cych budowy skorupy ziemskiej z
danymi zdobytymi na drodze bez­
pośrednich badań. Według panu­
jących w tej chw ili poglądów dno
oceanów stanowi nienaruszony po­
ważniejszym i kataklizm am i, pier­
w otny zarys powierzchni Ziem i. Tu
przez setk i m ilionów la t gromadzi­
ły się najbardziej kom pletne osady,
rejestrujące historię rozwoju nasze­
go globu. Dlatego też w iercenia
podoceaniczne mogą nam dostarczyć
stosunkowo największej sumy w ia­
domości o jego budowie.
Dzięki tym wierceniom będzie
można zbadać próbki skał, które
wchodzą w skład skorupy ziem ­
skiej, ale są niedostępne do badań
na lądach. W ten sposób historia
geologiczna naszego globu zostanie
uzupełniona nowym i nieznanymi
faktam i. Studia nad charakterem
przewiercanych osadów ujaw nią,
być może, obecność n ie znanych do­
tąd skam ieniałości, które pozwolą na
zrewidowanie dotychczasowych po­
jęć o rozwoju organizmów żywych
w najstarszych erach geologicznych.
Trzeba bowiem pam iętać, że naj­
starsze skały osadowe na powierzch­
ni Ziemi są przeważnie tak silnie
zm ienione, iż zachowanie się w nich
skam ieniałości jest praw ie niemo­
żliw e. Odnalezienie śladów życia z
tych okresów geologicznych, w któ­
rych zaczynało się ono dopiero for­
mować, ma kapitalne znaczenie dla
teorii powstania życia na Ziemi.
Podczas przewiercania skorupy
ziem skiej zorientujemy się w resz­
cie, jak to jest w łaściw ie z tym i
głębszym i jej w arstw am i A w ięc —
dokąd sięgają skały osadowe? Jak
gruba jest .warstwa bazaltowa? Czy
jest to tylko bazalt, czy też są to
jeszcze i inne skały?
Dowiercenie się do płaszcza Zie­
mi da odpowiedź na pytanie, z ja­
kich skał jest on zbudowany. Cie­
kawe też będzie, czy zostanie po­
twierdzona hipoteza o plastycznej
konsystencji płaszcza, zasugerowa­
na przez dotychczasowe badania
geofizyczne. Badanie struktury pła­
szcza ziem skiego dostarczy wielu
danych i nowych faktów dotyczą­
cych natury i przyczyn trzęsień zie­
mi. W płaszczu bowiem rozmiesz­
czone są ogniska zdecydowanej
w iększości trzęsień ziemi (maksy­
m alnie do głębokości 700 km). W
rozszyfrowaniu budowy płaszcza
zfbmskiego pokładają nadzieję ucze­
WNĘTRZE ZIEMI
N ie będziem y w ty m
m iejscu p rzed staw iać Czy­
te ln ik o w i licznych hipo­
tez budow y w n ę trz a Zie­
mi. W ielka ich ró żn o ro d ­
ność w skazuje w y ra ź n ie
na fa k t, że o p ie ra n ie się
n a danych pochodzących
w w iększości z b a d ań po­
średnich stw arza znako­
m itą o k a zję d o odm iennej
in te rp re ta c ji ty c h sam ych
spostrzeżeń. Z ilu stru je m y
to kilkom a p rzy k ład am i.
W ten sposób u jrz y m y ja ­
śniej ogTom tru d n o śc i, j a ­
k ie s ta ją p rz e d b a d an ia m i
n ad s tru k tu rą w nętrza
Ziem i.
Oto, n a p rzy k ład , p ro ­
blem te m p e ra tu ry w n ętrza
Ziem i. S tw ierdzono od
daw na, że im d a le j sięg­
niem y w g łąb Z iem i, tym
w yższa p a n u je ta m /tem pe­
ra tu ra I ta k , dla p rz y k ła ­
du — w o tw o rz e w ie rtn i­
czym w C iechocinku, na
głębokości 13C0 m s tw ie r­
dzono te m p e ra tu rę + 31PC,
a w szybie w ie rtn ic zy m w
Gzu chow ie k. R y b n ik a n a
głębokości 2221 m zm ierzo ­
no te m p e ra tu rę + 83,4°C.
Na p o dstaw ie s k ru p u la t­
nych pom iarów w zrostu
te m p e ra tu ry w różnych
p u n k ta c h k u li z iem sk ie j,
zdołano u stalić tzw . s to ­
pień geoterm iczny, w y ra ­
ż a ją c y ilość m e tró w p rz y ­
p a d a ją c y c h n a -wwztost
te m p e ra tu ry o okazu­
ni na rozwiązanie takich podstawo­
wych problemów, jak: powstawanie
gór i wędrówka kontynentów.
W iercenia w głąb skorupy ziem ­
skiej zorientują nas w rzeczywi­
stym rozkładzie temperatury i ciś­
nienia, pozwolą na przebadanie
stopnia promieniotwórczości skał,
ich w łaściw ości magnetycznych itp.
Być może, że fantastyczna dotych­
czas teoria o wykorzystaniu przez
człowieka energii cieplnej Ziemi
stanie się rzeczywistością.
Nie sposób wreszcie nie wspom­
nieć o perspektywach udostępnienia
je się, że stopień te n je st n ie n ie m 1125 tys. atm o sfer.
różny d la poszczególnych O p ierając, się na ty ch s a ­
obszarów . I ta k n p . śre d n i m ych zasadach p o m ia ru
sto p ień g eo term iczn y w przypuszcza się, że tem p e­
Polsce w ybosi 33 m, w S ta ­ ra tu ra ją d ra Ziemi w aha się
nach Zjednoczonych 40 m, w granicach 5000—10 000 C.
ale ju ż w A fryce Płd., Z fa k tu , że sk o ru p a
koło Jo h an n esb u rg a, w y ­ ziem ska jest znacznie
nosi on aż 125 m. chłodniejsza, niż w n ętrze
N iektórzy uczeni, na Ziem i, n ie k tó rz y uczeni
p odstaw ie śred n ieg o sto p ­ w ysnuli w niosek zdaw ało­
n ia geoterm icznego p ró b o ­ by się nie p o d leg ający d y ­
w ali w yliczyć te m p e ra tu ­ sk u sji — Ziem ia stygnie.
rę w n ętrza Ziem i. Po p ro ­ Ale oto, w raz z o d k ry ciem
stu m nożono śre d n i p rzy ­ p ierw iastk ó w p ro m ien io ­
rost te m p e ra tu ry n a 1 km tw órczych, część uczonych
przez p ro m ień Z iem i i w ypow iedziała pogląd p rz e ­
stą d o trzy m y w an o fa n ta ­ ciw staw n y : Ziem ia nie ty l­
sty cz n e w a rto śc i te m p e ra ­ ko nie stygnie, ale n a­
tu ry śro d k a Ziemi — około w et ogrzew a się. F ak tem
2G0 0C&9C! Jest to oczyw i­ je st, że Ziem ia w ypro-
ście liczba, z k tó rą tr u d n o m ien io w u je w p rzestrzeń
się zgodzić. J e s t to zara­ kosm iczną olbrzym ią ilość
zem d o sk o n ały przykład, ciepła, o k reślo n ą licz­
ja k m y ln e w nioski może bą 1,4 *•10-* cal *. cm* - sek.
daw ać m echaniczne p rze­ Przypuszcza się je d n ak ,
noszenie d anych, sp ra w ­ że s tra ty te są w d użej
dzonych ty lk o w górnych m ierze rekom pensow ane
w arstw ach sk o ru p y ziem ­ przez w ydzielanie się e n er­
sk iej. T e m p e ra tu rę w nę­ gii cieplnej podczas ro z p a ­
trz a Ziem i 'próbow ano też du p ierw iastk ó w p ro m ie ­
obliczyć o p ie ra ją c się na niotw órczych. N a p o d sta­
założeniu, że n a d an ej głę­ w ie b ad ań stw ierdzono, że
bokości je st ona w y k ła d ­
n ikiem te m p e ra tu ry to p ­
n ien ia su b sta n c ji tw o rz ą ce j C iśnienie we w nętrzu
d a n ą w arstw ę i p an u jące­ Ziem i
go tam ciśnienia. W ten
sposób obliczono np., że w G łębokość C iśnienie
w a rstw a c h na głębokości w km w a tm
2500 km , gdzie ja k się
przypuszcza, je st duży 800 296 ICC
p ro c e n t żelaza, te m p e ra tu ­ 2 40C 1 G85 700
ra w y n o si ok. 4630°C, bo
ty le w ynosi te m p e ra tu ra 4 100 2 763 600
to p n ien ia żelaza p o d ciś­ 6 370 3 095 700
 bogactw m ineralnych głębszych
w arstw skorupy ziemskiej. W arto
też zwrócić uwagę na fakt, że zdo­
byte podczas tych ultragłębokićh
w ierceń doświadczenia z dziedziny
techniki w iertniczej, wytrzymałości
m ateriałów itp. będą m iały olbrzy­
mie znaczenie dla rozwoju górni­
ctw a w ogóle.
Można by jeszcze długo odkry­
wać przed oczyma Czytelnika sze­
reg innych, nie m niej frapujących
możliwości zdobycia nowych faktów
zwiększających i korygujących stan
wiedzy o naszej planecie. Jak w aż­
ne będą one m iały znaczenie dla
dalszego rozwoju nauki i techniki,
zdołamy ocenić w pełni dopiero po
okresie żm udnych opracow ań w yni­
ków w ierceń. Należy się rów nież li­
czyć z możliwością Odkrycia no­
wych zupełnie faktów, które zmu­
szą nas do zrew idow ania zakorze­
nionych i powszechnie uznanych
poglądów na budowę i historię Zie­
mi, M usielibyśmy w tedy konsek­
w entnie spojrzeć innym okiem i w.,.
Kosmos, na cały nasz układ plane­
tarny.

najw iększe ilości p ierw ia­ k a . że pnzez ją d ro Ziem i nych w a rstw Ziem i w y n i­
stków z n a jd u ją się w sko­ nie przechodzą p oprzeczne
ru p ie ziem skiej i że to fale sejsm iczne, czyli że ka, że ś re d n ia gęstość Z ie­
w łaśnie sk o ru p a ziem ska zachow uje się ono ja k mi w ynosi 5,52. T ym cza­
p o d trz y m u je rów now agę ciecz. P raw d o p o d o b n ie za­ sem śre d n ia gęstość sam ej
cieplną Ziemi. chodzi tu zjaw isk o uzyska­ sk o ru p y w ynosi zaledw ie
Do niesły ch an ie c ie k a ­ n ia cech p lasty czn o ści 2,6 — 2,8. S tąd w n io sek , że
wych należą też rozw aża­ przez sp rę ży ste ciało stałe. w ew n ętrzn e w a rstw y Zie­
nia n a te m a t stamu m a te rii N iezw ykle w ażnym czyn­ mi m uszą m ieć znacznie
w e w nętrzu Ziem i. P rzy nikiem p rz y b a d a n iu h i­ w iększą gęstość. Na te j
założeniu, że w głębokich sto rii rozw oju i k sz ta łto ­ po d staw ie przypuszcza się,
w arstw ach Ziem i n ie ma w an ia się n aszej p la n ety
żadnych ciśnień bocznych je st skład chem iczny Zie­ że ją d ro Ziem i zbudow ane
oraz że g ó rn e w a rstw y m i, Z badań bezpośrednich je s t z p ierw iastk ó w n a j­
d ziałają n a dolne całym znany je st nam je d y n ie cięższych — żelaza i n ik lu .
sw ym ciężarem , w artości sk ład chem iczny zew nę­ Za p rz y ję cie m tak ieg o po­
ciśnień we w n ętrzu Ziem i trz n y c h p a rtii sk o ru p y
glądu p rz em aw iały b y ró w ­
osiągają zaw rotne liczby. ziem skiej. Nieco w iadom o­ n ież b a d an ia sk ład u c h e­
Oto, na głębokości 3200 km ści o składzie głębszych
ciśnienie w ynosi 1 677 900 a t­ w arstw d o starcz a ją n a m m icznego m eteo ry tó w . J e ­
m osfer. a w środku Zie­ skały głębinow e w y n iesio ­ żeli bow iem założym y, że
mi 3 059 700 atm osfer! Je­ ne na pow ierzchnię pod­ m ete o ry ty sta n o w ią p ro ­
śli teraz zestaw im y te czas e ru p c ji w u lk an icz­ d u k ty ro zp ad u p la n et, m o­
ciśnienia z w ysokim i te m ­ nych. Na te j p o d staw ie żna będzie rów nież p rz y ­
peraturam i. to m usim y zdołano u stalić, źe s k o ru ­
sobie zdać spraw ę, że pa ziem ska zaw iera obok jąć, że sp ad a ją ce w o lb rz y .
m ateria w e w nętrzu z ie ­ tle n u przede w szystkim rr*ie*j ilości n a Ziem ię tzw.
mi w ystępuje nie tylk o k rzem (Si) i glin <A1). m e te o ry ty żelazne <91%
w in n y m sta n ie sk u p ien ia, S tąd nazw a n a jb a rd z ie j żelaza, 8% niklu. 1% ko­
ale rów nież m oże posiadać zew nętrznej pow łoki — b altu ) stan o w ią resztk i
zupełnie inną s tru k tu rę . Z s i a l ; nieco głębiej o- śro d k o w ej części ro zp a-
b ad ań geofizycznych w bok tle n u i k rżeniu z n a j­
d u ją się d u że ilości m ag­ d łej p lan ety . T ak w ięc
nezu (Mg). Stąd nazw a tej m ożna by pow iedzieć, źe
Gęstość we w nętrzu w arstw y — s i m a . Pod żelazo i tle n stan o w ią ra ­
Ziem i w zględem m asy tle n s ta ­ zem przeszło 2/3 sk ład u
now i b lisko połow ę sk ład u Ziem i. Na trz e c im m iejscu
G łębokość G ęstość sk o ru p y ziem skiej, a je st k rz e m (13%). T e trz y
w km k rzem przeszło 1/4.
p ie rw ia stk i stan o w ią 4/5
O kreślenie chem icznego m a te ria łu Ziem i, a je d y n ie
33 3,32 składu w nętrza Ziem i opie­
1 OC0 4,68 ra się ju ż n a p rzesłan ­ 1/5 p rzy p ad a na in n e p ier­
4 000 10,76 kach w y n ik a jąc y c h z b a ­ w iastki, przede w szy stk im
d a ń pośrednich. Z pom ia­ — m agnez, glin, n ik ie l i
6 373 17,20 rów gęstości poszczegól­ w apń,
w Z ak ład ach E nergetycznych w
Gliwicach w prow adzono w w ą m e ­
to d ę oczyszczania izotatocbw w
stacjach energetycznych za po-
m acą zw artego stru m ie n ia w ody.

A o to w spom nienie styczniow ych

śnieżyc i m rozów . Do a k c ji
oczyszczania dróg . w prow adzono
u n a s w ty m ro k u p la g i w irn ik o ­
we, o d rzucające zgarn ian y śnieg
poza o bręb szosy.
 P r i y n ą d do m ie rz e n ii dtU"
SOści tra s p ro je k to w a n y ch
w ycieczek. P o m a p ie w ie­
dzie się um ocow anym u
doło kółkiem , a odległość
o d czy tu je się n a sk ali.

Na d w orcu K ijow skim w

M oskwie zainstalow ano au ­
to m aty czn ą przechow alnię
bagażu. Po w łożeniu b a g a ­
żu d e sw obodnego przedzia­
łu podróżny n a w ew n ętrz­
n y c h przełącznikach w y­
biera dow olną liczbę c z te ­
ro cy fro w ą, zam y k a drzw i
i w rzuca m onetę. Ż eby ode­
brać bagaż, należy tę sam ą
liczbę w ybrać na p rzełącz­
n ik ach zew nętrznych.

W fabryce ap arató w rad io ­

w ych w D reźnie (NRD)
p rzy stąp io n o d c w ykony­
w ania m ikrom odułow ych
części u rządzeń e lek tro n icz­
nych. Są one w ielkości
k o stk i c u k ru , a ich ciężar
nie przek racza 3 gram ów .
Co to je s t tarcie ?
Inż. Andrzej
Co najm niej jedna trzecia całko­
witej energii produkowanej na
świecie pochłaniana jest przez ta r­
cie. W każdej maszynie trą się o
siebie jakieś części. Trąc się, zmie­
niają swoje w ym iary, zużywają się.
Wystarczy, ażeby jedna setna część
maszyny, a naw et zaledwie kilkaset
gramów' m ateriału w różnych m iej­
scach zostało starte, a już cała
ogromna konstrukcja, obrabiarka,
samolot czy samochód, w ędruje na
złom. Wszędzie wonne jest tarcie,
Mówi się: silnik jest już stary, ma
luzy na wale korbowym, w łoży­
skach, pomiędzy kołami zębatymi.
Gdyby uniknąć ścierania się tych
kilkuset gramów w miejscach, gdzie
metal styka się z metalem, silnik
mógłby pracować setki tysięcy go­
Moldenhawer
dzin, tak samo obrabiarka, dźwig,
elektroluks. Poza tym tarcie pochła­
nia moc. Na jeden kilogram paliw a
spalonego przez WFM-kę 100 g idzie
na pokonanie tarć wewnętrznych
mechanizmu. Tarcie w ytw arza cie­
pło. Każda z części maszyny pod­
grzewa się do innej tem peratury,
pow stają nowe luzy, nieszczelności.
Definicja mówi: „Gdy dw a ciała
stałe przesuwamy po sobie, to ru ­
chowi temu przeciwdziała siła zwa­
na siłą tarcia”.
Istn ieją różne rodzaje tarć, a
więc tarcie suche, statyczne i kine­
tyczne, tarcie półsuche, półpłynne
wreszcie tarcie płynne (rys. 1 na str.
22). Tarcie suche pow staje wtedy,
kiedy między w spółpracującym i po-
 wlerzchniam i nie ma żadnych ciał
obcych, i to nie tylko sm aru, ale
naw et cienkich w arstw tlenku i w il­
goci. Czasami zależy nam, ażeby
uzyskać jak największe tarcie. Na
przykład przy w spinaniu się po po­
chyłej, gładkiej desce w ykorzystu­
jemy tarcie bosych nóg, które jest
większe od tarcia podkutych butów.
Mocując jakąś część w im adle np.
wałek, i nie chcąc jej zniszczyć,
pieczołowicie wycieramy ją ze sm a­
rów, ażeby była sucha, i ściskamy
ją w szczękach przez duralow e na­
kładki, Opona samochodu przy moc­
nym ham owaniu inaczej reaguje na
suchy asfalt, a inaczej na asfalt
lekko naw et wilgotny. Wszędzie tu ­
taj mamy do czynienia z tarciem
półsuchym, poniew aż zawsze pom ię­
dzy dociskanym i pow ierzchniam i
znajdują się jakieś trzecie ciała,
zm ieniające w spółczynnik tarcia.
Dlatego też przy badaniu tarcia su­
chego w w arunkach laboratoryjnych
używa się specjalnie oczyszczonych
powierzchni i w ypom pow uje nieraz
powietrze z komory, w której pro­
wadzone są doświadczenia. Okazuje
się wówczas, że współczynnik ta r­
cia rośnie gwałtownie, w ielokrotnie.
Mało tego, okazuje się, że chemicz­
nie czyste i gładkie części w ykona­
ne z różnych m ateriałów , szkła,
stali, przy potarciu o siebie łączą
 się, i to tak mocno, że nie sposób
ich oderwać. Dlaczego?
Wykonajmy pewne doświadcze­
nie, ale nie jako. ludzie o wzroście
półtora czy prawie dwóch metrów,
ale zamieńmy się w m alusieńkie
istoty, jeszcze m niejsze niż bakte­
rie. Jest nas dw óih. Jeden pozostał
w sw ej normalney w ielkości, i wy­
konuje proste doświadczenia, pocie­
ra płytką stalow ą o drugi, kawałek
stali. Obie płytki były poprzednio
wyrównane tak, że na oko zdawały
Rys, l
Torcie suche.dw óch pow ierzchni
m eta li
Tarcie półpłynne
smonj
się gładkie. Cóż, doświadczenie nie
jest ciekawe, w palcach czujemy
opór tarcia, po pewnym czasie płyt­
ka trochę podgrzewa się, widać lek­
kie ślady starcia. A le ten drugi nasz
towarzysz, zm niejszony dziesiątki
tysięcy razy, znajdujący się gdzieś
w okolicy brzegu jednej z płytek,
w idzi i słyszy rzeczy przerażające.
Znajduje się na skraju olbrzymiego
obszaru, pokrytego nie kończącą się
ilością metalowych skał o ostrych,
spękanych i skruszonych wierzchoł­
kach i kotlinach, wypełnionych ru­
mowiskiem rudawych odłamów,
również metalowych. Zbocza gór
pokryte są lekko rdzawym nalotem,
przez który przebija błękitnawy ko­
lor stali. W niektórych z kotlin ko­
łyszą się przezroczysto-błękitnawe
balony. To m alusieńkie kropelki w o­
dy. Na ich powierzchni widoczny
jest nieustanny szybki ruch opalizu­
jących światął. Tu i ówdzie zbocza
gór i żleby pokryte są cienką, lśnią­
cą warstwą różowych, żółtych, zie­
lonych, kleistych substancji. To tłu­
szcze. Górzysty kraj zalega cisza,
przerywana tylko suchym trzaskiem
pękających tu i ówdzie wierzchoł­
ków skalnych. Naraz krajobraz cie­
m nieje. Straszliwy huk w ypełnia
skalistą krainę, zbliża się ciemna
ściana dotykająca poszczerbionymi
brzegami stalowych szczytów. Na­
rasta huk tysięcy piorunów. Są co­
raz bliżej. Poszarpana krawędź pła­
szczyzny uderza o skaliste szczyty,
w każdym z tych uderzeń rozżarza
się fajerwerkiem czerwonych, żół­
tych i białych płomieni. Z każdego
zderzenia w ylatują cale, roztopione
do czerwoności złomy skalne, bły­
skawicznie ciem nieją, stygną i po­
krywają się grubym, rudym kożu­
chem rdzy. Balony-krople wody pę-
 kają z hukiem, zam ieniając się w
obłoki pary, wrze tu i ówdzie po­
włoka oleju, na którą padają rozża­
rzone odłamy stalowych skał. W
pewnej chw ili, pomimo że cały gó­
rzysty kraj zaległa ciemność, bo nad
nim zawisła kopuła poszarpanej sta­
li, rozjaśniony jest on tysiącem bły­
sków, wypełniony straszliwym hu­
kiem. Uderzane i ścierane szczyty
wałą się w ciem ne doliny, nowe
ostrza, nowych zwalisk zderzają się
ponownie z nadciągającym i św ieży­
mi jeszcze od połamań lub też sto­
pionymi od zderzeń szczytam i tej
drugiej odwróconej górskiej krainy.
Jest straszliw ie gorąco, zniknęła
już woda, wrze smar, kłęby pary
i tuman stalowego kurzu ogranicza­
ją widoczność. A le oto błyskawicz­
nie pojawia się ostry, świecący
brzeg pomiędzy dwoma postrzępio­
nymi krawędziami horyzontu. Jas­
ność zbliża się, huk cichnie. Naraz
znowu całą krainę zalega cisza. Opa­
dające mgły zam ieniają się natych­
miast w tysiące nowych kropelek,
wypełniających doliny i szczyty.
Krople rosną, łączą się z sobą. Więk­
sze staczają się w doliny, pęcznieją
przyciągając do siebie tajemniczą
siłą wszystkie okoliczne m niejsze i
większe baloniki. Na ich powierzch­
ni trwa nieustannie ruch, co widać
po osiadającym stalowym kurzu.
Cała kraina nieustannie zm ienia ko­
lor. Gruzowiska błękitnej i jasno­
niebieskiej stali ciem nieją i rudz e-
ją równcczeSnie, jakby kraj ten po­
kryty był lasem bukowym, na któ­
ry przychodzi jesień. Tylko posęp­
ne, stopione na czarnogranatowy
kolor wierzchołki najwyższych
szczytów przehłyskują niezm iennie
ostrymi krawędziami św ieżo poła­
manych, stalowych kryształów.
To był naiw ny może nieco opis
oglądanego w w ielkim powiększe­
niu zetknięcia dwóch stalowych po­
wierzchni. Nawet najlepiej obrobio­
na powierzchnia nie jest bowiem
gładka. Średnia wysokość chropo­
watości wynosi tu w ięcej niż 0,1
mikrona, dlatego też przy porusza­
niu się dwóch płytek po sobie sty­
kają się jedynie wierzchołki tych
nierówności. Ich naciski wywołują
powstanie ogromnych sił m iejsco­
wych tak dużych, że powodują ni­
szczenie powierzchni i stapianie się
stalowych ostrzy, które nieraz łączą
się z sobą, tworząc jednolitą spoinę.
Przy normalnym pocieraniu o sie­
bie dwóch płytek stali resztki wody,
tłuszczów, starte i skorodowane czą­
stki materiału nie dopuszczają do
powstania mocnych spoin, ale przy
idealnie oczyszczonej powierzchni i
braku powietrza utleniającego bły­
skawicznie powierzchnie, wystarczy
potrzeć dwa gładkie elem enty, aże­
by powstało szereg spoin tak moc­
nych, że robić będą wrażenie skle­
jenia czy też zespawania powierz­
chni, Tarcie w m etalach jest w ięc
ciągłym tworzeniem się i zrywa­
niem zgrzein, które występują jed­
nocześnie i stale w w ielu punktach.
M iejscowe tworzenie się i z kolei
rozrywanie zgrzeiny trwa bardzo
krótko. Załóżmy, że średnica m iej­
sca zgrzewanego, takiego zderzenia
się dwóch szczytów skalnych, w y­
nosi 0,08 mm, prędkość względnego
ruchu powierzchni 0,3 m/sek. = 300
mm/sek., w ówczas czas zgrzania i
rozerwanie s ‘ę t będzie wynosić
d 0,06
7 “ W “ a0002 sek-
Przeprowadzono w różnych labo­
ratoriach w iele prób, żeby określić,
jak tarcie przebiega, jakie są lokal­
ne tem peratury. Pom iary te stw ier­
dziły pow stanie wysokich tem pera­
tu r w m iejscach styku, a nowoczes­
ne m ikroskopy pokazały m iejsca
zgrzein.
Inną m etodą pozw alającą spraw ­
dzić teorię zgrzew ania i rozryw ania
jest prom ieniotw órcze badanie po­
w ierzchni ścieranej, jeżeli jed n a z
płaszczyzn jest m ateriałem radio­
aktyw nym , to w ystarczy — po prze­
prow adzeniu ruchów trących — sfo­
tografow ać n a czułej kliszy drugą
płaszczyznę, ażeby uzyskać obraz
tych cząstek, które roztopiły się i
przylepiły do jej powierzchni. Dzi­
siaj w w ielu k rajach w ykorzystuje
się tarcie do zgrzew ania na zimno
alum inium i miedzi, alum inium z
alum inium , szkła ze szkłem. Wy­
starczy, ażeby przy odpowiednim
nacisku, nie przekraczającym gra­
nicy plastyczności, zetknąć dw a koń­
ce czystego m etalu i lekko je wzglę­
dem siebie poruszyć, ażeby pow sta­
ło połączenie ta k mocne, że rozry­
w any drut, w ten sposób łączony,
pęknąć może w innym miejscu.
W życiu codziennym jednak, jak
już wspomniałem, zawsze w ystępu­
ją jakieś obce ciała, dzielące dwie
płaszczyzny, i one to zm niejszają
współczynnik tarcia. W przypadku,
kiedy chcemy tarcie zmniejszyć, a
to jest głównym zadaniem w budo­
w ie maszyn, między dw ie pow ierz­
chnie w prowadzam y specjalne sub-
tancje, najczęściej smary i oleje.
W ystępuje wówczas tarcie płynnne,
a le tylko wtedy, gdy dwie powierzch­
nie w spółpracujące przedzielone są
w arstew ką smaru. Jeżeli natom iast
w arstew ka sm aru jest tak cienka,
że wynosi zaledwie grubość kilku
cząsteczek, w ystępuje tarcie półsu­
che, w którym mogą znaleźć się na­
w et chwilowe zetknięcia m etalu z
m etalem , a ogólne opory tarcia
gw ałtownie w zrastają. Takie półsu­
che tarcie w ystępuje nieraz przy
współpracy kół zębatych, w chwili
początku obrotu w ału silnika samo­
chodowego, przy skraw aniu m etali,
przeciąganiu d ru tu , w śrubach n a ­
pędowych tokarni. Natom iast w ło­
żyskach niedostatecznie zasilanych
smarem, np. za pomocą smarownicy
 knotowej, występuje tarcie półpłyn­
ne. Jest to tarcie, którego współ­
czynnik jest nieco lepszy, czyli
mniejszy od tarcia półsuchego, ale i
tu w ystępują chwilowo zerwania
ciągłej w arstew ki smaru.
Wykonajmy pewne bardzo proste
doświadczenie, do którego koniecz­
ny jest zaledwie kaw ałek szkła, np.
szyby, i kulka plasteliny. Po w y tar­
ciu szyby do sucha, przesuwamy po
niej trzym any w palcach kawałek
plasteliny, lekko go dociskając. P la­
stelina stawia duży opór, a na szy­
bie widoczne są smugi. To cząstki
plasteliny, które ugrzęzły między
m ikronierów nościam i szyby. Z kolei
w innym miejscu szyby umieśćmy
możliwie najm niejszą kropelkę wo­
dy i przyciśnijmy to miejsce spłasz­
czonym już poprzednio kawałkiem
plasteliny. Od razu stwierdzamy, że
przy małych ruchach współczynnik
tarcia znacznie zmalał, plastelina
przesuwa się lekko, oglądając zaś
jej powierzchnię przez szybę widzi­
my, że cala jest mokra, mimo że
w arstw a wody sięga tu może zale­
dwie grubości 1/1000 mm (1 mi­
kron). Jak długo powierzchnia pla­
steliny będzie zmoczona, tarcie bę­
dzie bardzo małe. Z chwilą, gdy w
którymś miejscu przerw ie się w ar­
stewka wody, poczujemy od razu w
palcach wzrost oporu, na szybie zo­
baczymy ślad. a na powierzchni
oderw anej plasteliny dostrzeżemy
ślady poszarpania.
W dobrze zaprojektow anych m a­
szynach w arstew ka sm aru pom ię­
dzy dw iem a w spółpracującym i czę­
ściami, np. wałem i panew ką — jest
ciągła. Można przyjąć, że w-ał ja k ­
by pływra w oleju. Tarcie w* tym
w ypadku spowodowane jest w e­
w nętrznym i rucham i pomiędzy czą­
stkami smaru. Ten współczynnik
tarcia, choć wielokrotnie mniejszy
od tarcia stali po stali, jest jednak
jeszcze dość duży. Ponadto, mimo
że nie w ystępuje tu niszczenie się
dwóch powierzchni metali, ciepło
wfytworzone przez siły wewmętrzne
w sm arze powroduje wrzrost jego
tem peratury, a co za tym idzie —
zmianę lepkości korzystną dla tar­
cia. Przy dalszym wzroście tem pe­
ratury sm ar rozkłada się i ulega
zniszczeniu. Dlatego też w obecnie
stosowanych silnikach nie można
przekraczać w łożyskach tem pera­
tury 120°, chyba że stosuje się spe­
cjalne oleje. np. silikonowe. Ale i
te oleje, na przykład przy bardzo
dużych obrotach maszyn, nie są w
stanie zapewnić niskiego współ­
czynnika tarcia i w^ytw^arza się w te­
dy zbyt dużo ciepła. WówTczas sto­
suje się łożyska smarowane powie­
trzem.
Powietrze, choć może to wyda­
wać się zdumiewające, również by­
w a używane jako smar. i to smar
doskonały, bo nie powodujący grza­
nia się ani niszczenia na skutek w y­
sokiej temperatury. A poza tym ło­
żysko sm arowane powietrzem ma
tak mały współczynnik tarcia, że
nie daje się on po prostu zmierzyć.
Zróbmy kolejne proste doświad­
czenie: w klocku drewna wycina­
my dłutkiem kanaliki, jak to poka­
zane jest na rys. 2, następnie
klocek podłączamy do kompresora
lub po prostu do napompowanej
mocno dętki motocyklowej, na któ­
rej ktoś stanie, ażeby podnieść w
niej ciśnienie. Klocek, postawiony
na szybie lub też płycie traserskiej
i obciążony odpowiednim ciężarem,
będzie poruszał się na niewidocznej
w arstw ie powietrza w ten sposób, że
tarcie nie da się ręką wyczuć. Zre­
sztą, ponieważ płyta nigdy nie jest
ustawiona w poziomie, będzie on się
zawsze ześlizgiw ał z niej w kierun­
ku najm niejszego nawet spadku. Te­
go rodzaju klocek unosi się na cie­
niutkiej w arstw ie powietrza, które­
go ciśnienie m aleje w miarę zbliża-
n a się do brzegu. Przy bardzo gład­
kim klocku, wykonanym już w me­
talu. i bardzo gładkiej powierzchni
wysokość unoszenia i wydatek po­
wietrza mogą hyc minimalne. Oczy­
w iście nośność, czyli zdolność udźwi­
gu na 1 centym etr kwadratowy, ło­
żysk powietrznych jest niewysoka i
wynosi zawsze nieco mniej aniżeli
ciśnienie powietrza w przewodzie,
który go dostarcza.
Jeszcze ciekawsze doświadczenie
wykonać można ze strzykawką le­
karską. Jeżeli tłoczek strzykawki za­
opatrzymy, jak to pokazane jest na
rys. 3, w m alutkie kółko łopatko-
w e i poczniemy na to kółko dmu­
chać z niewielką nawet prędkością,
to w pewnej chw ili tłoczek oderwie
się od cylindra dzięki wytworzeniu
się hydrodynamicznej warstewki po­
wietrza i rozpocznie szybkie wiro­
w anie tak, jak gdyby ulożyskowany
był na idealnych łożyskach kulko­
wych. Powietrze dostaje się tutaj
pomiędzy tłoczek i cylinderek na
zasadzie klina powietrznego i unosi
obracający się tłoczek na swojej
cieniutkiej warstewce. O tym, jak
m ałe jest wtedy tarcie, możemy się
przekonać dmuchając z najmniejszą
nawet siłą do rurki nasadzonej na
strzykawkę. Tłoczek natychm iast
się przesunie.
Łożyska powietrzne, najbardziej
idealne urządzenia do zmniejszania
tarcia, stosuje się w tych maszy­
nach, gdzie nie ma dużych obciążeń,
a konieczne są bardzo wysokie obro­
ty, nawet do 100 000 obr/min. Poza
tym tego rodzaju łożyska można sto­
sować w wysokich temperaturach
do 600°, oraz tam, gdzie smar mógł­
by zanieczyszczać albo uszkadzać
jakieś elem enty np. w przemyśle
spożywczym (np. w przypadku w i­
rówki do mleka byłoby bardzo nie­
dobrze, jeśliby smar dostawał się do
mleka).
Poznaliśmy różne rodzaje tarcia i
sposoby zm niejszania go — tam
gdzie jest szkodliwe, i zwiększania
— gdzie jest pożyteczne. Dalszy roz­
wój badań nad zjawiskiem tarcia
zmierza również w dwu przeciw­
nych kierunkach; w dążeniu do osią­
gnięcia jego minimum lub m aksi­
mum. —
 Dr Jan Gadomski

Sto trzydzieści satelitów Ziemi i dziewięć rak iet księżycowych przebadało

w ciągu pięciu lat sąsiedztw o naszego globu oraz pobliże Księżyca. S atelity
dostarczyły tyle danych o przestrzeni okołoziem skiej, że m ożna już było
w* ,.Wostokach i kabinach „M erkury” w ysyłać na próbne o rb ity jonosfe-
ryczne kosmonautów. Śladem tych pierw szych sześciu ruszą niebaw em
następni, i to już także na trasy okołoksiężyeowe. A w następnej kolejce
staną problem y sąsiednich planet, aie żeby tego dokonać, trzeba w pierw
poczynić badania szlaków wiodących do nich. I te badania są już w toku
od lat trzech.
Oczywiście, problem to już znacznie trudniejszy, ze względu na odległość
nie setek tysięcy, a dziesiątków milionów kilom etrów , których pokonanie
wym aga nie w ielu dni, ale w ielu miesięcy lotu. Jak dotąd, m am y do
zarejestrow ania 9 prób m niej lub więcej udanych: 4 strzały ku planecie
Wenus i 5 w k ierunku M arsa. Z referujem y tylko te odstrzały, k tó re się
powiodły.
Wiadomo, że każda lokata na orbitę obciążona jest pewnym błędem.
Zawsze pojawia się odchyłka pomiędzy orbitą zaprojektowaną a zrealizo­
waną. Ażeby popełniony błąd startu z Ziemi zneutralizować, bada się
pospiesznie orbitę zrealizowaną i dopiero z tej orbity — w ściśle dobranym
momencie — dokonuje się now-ego odstrzału już nie obciążonego pierwotnym
 będem. Zabieg lokowania tych sond
plenarnych na właściwych orbitach
jest szczególnie trudny, gdyż strze­
lamy przecież z ruchomej oraz wi­
rującej Ziemi do również ruchomej
planety na dystansie kilkudziesięciu
m ilionów kilom etrów od nas. Trasa
rak iety prowadzi przy tym poprzez
pole graw itacyjne Słońca, które
zm ienia swe natężenie. W pierw ­
szych fazach lotu daje ponadto d u ­
że zakłócenia pole graw itacyjne
Ziemi, w jego końcowych etapach
do głosu dochodzi wzmagające się
pole ciążenia planety docelowej.
W szystko to trzeba wziąć pod uw a­
K ys. i. T rasa (linia p rzery w an a) M ari-
n era II. Położenia Ziem i i p lan ety
gę przy obliczeniach, które należą z
W enus w d n iach 21. V III. 62 r. i 14. wymienionych wyżej powodów do
X II. 62 r . połączono liniam i ciągłym i trudnych specjalistycznych proble­
v m ów m echaniki nieba, Do niełat­
wych przedsięw zięć należy rów nież korekcja traje k to rii pędzącej sondy
za pomocą uruchom ienia we w łaściwym k ieru n k u dodatkowych silników
już w czasie lotu rakiety.
A teraz prześledźm y poszczególne próby „plan etarn e” w kolejności chro­
nologicznej, uw zględniając jedynie przedsięw zięcia udane.
N ajpierw P ionier V z dn. 11.III.1961 r., przeznaczony do w stępnej eksplo­
atacji przestrzeni położonych pomiędzy orbitam i Ziemi i Wenus. Na orbitę
wszedł on bezpośrednio, bez parkingu. Toteż , m inął planetę Wenus w od­
ległości 11—13 m in km. Zamiótłszy 270 m in km trasy, po 107 dniach
„zam ilkł”, ale przedtem na rozkaz z Ziemi ujaw nił w yniki pomiarów, re la ­
cjonując je w ciągu 138,9 godzin. Okazało się, że po drodze n atknął się na
duży obłok plazm y w ędrujący w k ieru n k u Słońca, przez który brnął
w ciągu doby. Łączność z Ziem ią zawiodła w odległości 36 148 280 km. Dwa
i pół roku tem u był to rekord. W rezultacie Pionier V stał się sztuczną
43-kilogram ową planetoidą n r 3. W tym charakterze okrąża Słońce raz na
312 dni w przestrzeni zaw artej pomiędzy drogam i Ziemi i Wenus. Tak
więc ma ju ż na rozkładzie trzy i pół obiegu.
Dn. 12.11.1961 r. ruszył S putnik VIII. T utaj po raz pierw szy stosowano
orbitę parkingow ą, z której n astąpił odstrzał ku planecie Wenus. Po
upływ ie 5 dni od sta rtu z Ziemi, oddaliwszy się od niej o 7,2 min. km.
przestał radiow ać. Ja k w ynika z obliczeń, obiekt ten m inął Wenus w od­
ległości 180 000 km. I odtąd krąży wokół Słońca jako planetoida nr 4
o m asie 644 kg. Je j okres obiegu wynosi 291 dni, a orbita — podobnie jak
Pioniera V — przejaw ia się pomiędzy drogam i Ziemi i Wenus. Planetoida
kończy w łaśnie sw ą trzecią rundę wokół Słońca.
 Trzecią udaną próbą jest M ariner II z dn. 27. VIII. 1962 r. (rys. 1). Od­
strzelony został przy pomocy dw ustopniow ej rak iety na orbitę parkingow ą
o pułapie 185 k m ,'z której w ystartow ał w k ieru n k u p lanety Wenus. K o­
rekcję trajek to rii przeprow adzono 8 dni później, urucham iając dodatkow e
silniki. Działo się to w odległości 2,4 m in. km od Ziemi. W rezultacie
ap a ra tu ra po upływ ie 110 dni m inęła planetę W enus od strony słonecznej
w odległości 33 600 km , dokonując w ciągu 42 m inut różnych pom iarów ,
którym celem było bliższe zbadanie n atu ry fizycznej zaw oałow anej zawsze
gęstymi obłokami najbliższej naszej sąsiadki. Działo się to dn. 14. X II.
1962 r. w odległości 57,6 min. km od Ziemi po przebyciu 182 m in km trasy.
M ariner II dał w ciągu 109 dni 5 min inform acji. D nia 4. I. 1963 r..
a więc w 20 dni po m inięciu Wenus, skończył się jego k o n tak t radiow y
z Ziemią. N astąpiło to w odległości 86,9 m in km , co jest nowym rekordem
łączności dla a p a ra tu ry w ędrującej w głębinach przestrzeni m iędzyplane­
tarnych. M ariner II tego dnia zm ienił nazwę, stając się „niem ą” planetoidą
z kolejnym num erem 6, o masie 202 kg. Zam ilkł dlatego, że nie mógł sw oją
anteną kierunkow ą odszukać na niebie Ziemi, k tó rej blask przew yższał
już tylko 100 razy blask Syriusza.
Sfera aktyw ności planety Wenus, w obrębie k tó rej jej przyciąganie p rze­
wyższa przyciąganie Słońca, ma prom ień 600 000 km. M ariner II, górując
n ad Wenus prędkością o 4 km /sek., doganiał ją i przegonił. W ciągu półtorej
doby przedzierał się przez uciekającą w raz z p lan etą jej sferę aktyw ności.
W trakcie tej przepraw y niew ątpliw ie znacznie zm ienił swą trasę, w yciąga­
ny z pierw otnej orbity przez znaczne siły graw itacyjne z tak bliska m ija­
nej planety.
Radioastronom owie w czasie tych Rys. 2. P rzy p u szczaln a tra je k to ria M ar­
sa I, w edług obliczeń a u to ra
„zm agań” dysponow ali nam iaram i
położenia na niebie M arinera oraz —
co jest bardzo w ażne — dokonywali
dokładnych pom iarów prędkości od­
dalania się jego wzdłuż linii nasze­
go widzenia w oparciu o działanie
zasady Dopplera. Dokładność tych
pom iarów wynosi 1<H cykla. Ponie­
w aż do takich eksperym entów uży­
wa się u ltrak ró tk ich fal radiowych,
przeto prędkość oddalania się od
Ziemi m ogła-być wyznaczana b a r­
dzo dokładnie, a stąd można było
wyliczyć z dużą precyzją m asę p er-
turbującą, tj. m asę planety Wenus.
M asę planety nie posiadającej
księżyca, jak ą je st Wenus, bardzo
trudno jest wyznaczyć. Jedyna d ro­
ga to badanie niew ielkich p ertu r-
bącji orbit planet sąsiednich, powodowanych przez planetą bezksiężycową.
A le te perturbacje z powodu dużych odległości, liczących w iele dziesiątków
i w ięcej m ilionów kilom etrów, są znikom e. Człowiek znalazł na to radę,
przebił sferę aktyw ności Wenus przy pomocy sztucznej planetoidy w ciągu
półtorej doby. Dokonała ona pomiarów na trasie 10 tys. km w ciągu 42 m i­
nut. Tarcza W enus miała w czasie jej m ijania 21,5°. Dziwna to była plane­
to ida, wyposażona w boję radiową precyzyjnie nastrojoną. I ona to umożli­
w iła w yznaczenie m asy Wenus z dokładnością 100 razy większą niż dotych­
czas. Otrzymana wartość 0,81485 masy Ziemi, w m iejsce 0,814 dotychczas
przyjmowanej. N ie m ówiąc już o wymaganiach nauki, która dąży z zasady
do najdokładniejszego sprecyzowania cech fizycznych badanych ciał nie­
bieskich, znajomość masy Wenus jest potrzebna mechanikom nieba, którzy
obliczają definityw ne orbity komet. Orbity komet są zakłócane przez przy­
ciąganie m ijanych planet, do których często należy także planeta Wenus.
Godne uwagi są relacje m agnetom etrów Marinera II, z których wynika,
że pole m agnetyczne Wenus jest bardzo słabe lub. też może nie ma go
w cale. Stąd można w ysnuć dwa w nioski. Pierw szy, że obrót planety do­
koła osi jest zapewne bardzo powolny lub nawet wyrównany — jak u
M erkurego — z okresem obiegu dokoła Słońca. Mechanizm bowiem powsta­
wania pola m agnetycznego planet tłum aczy się dryfem powierzchniowych
partii ich globów względem m etalicznego jądra. Powoduje to prądy
elektryczne i w ich następstw ie daje początek magnetosferze. Na przykład
potężny Jowisz, obracający się wokół osi najszybciej z planet, bo w okresie
9 godzin 55 m inut, wykazuje — jak ostatnio zaobserwowano — potężną
m agnetosferę, w której spłonęłaby natychm iast każda sonda planetarna.
Natom iast wyham owany glob Księżyca, który w iruje dokoła osi bardzo
powoli, bo raz na 27 dni, jest prawdopodobnie pozbawiony zupełnie w łas­
nego pola m agnetycznego, jak w ykazały to pomiary „na miejscu'- dokonane
przez, rakiety księżycow e.
Stąd wniosek drugi dotyczący planety Wenus. Jeżeli istotnie n ie ma ona
osłony siatki lin ii m agnetycznych przed prom ieniowaniem kosmicznym, to
zapewne życia na swym globie obecnie rów nież nie ma. Może hodowała
je w odległej przeszłości, gdy nie wyham owana jeszcze przez siły Przy­
pływ ow e Słońca w ykazyw ała czynny mechanizm magnetotwórczy.
Dalsze w yniki pom iarów dokonanych przez Marinera II mają być od­
czytane z taśm za kilka tygodni. Trzeba będzie do nich powrócić. Należy
oczekiwać, że potwierdzą one rozeznanie C. B. More’a z dn. 29. X I. 1951 r,,
który na podstaw ie spaktrogramów zdjętych z balonu stratosferycznego
stw ierdził 4-krotnie w iększą zawartość pary wodnej nad obłokami Wenus,
niż u nas na pułapie 15 000 m.
+
A teraz sonda planetarna, radziecka rakieta Mars I. Ten pojazd o m asie
894 kg, uzbrojony w bogate instrum entarium badawcze, startow ał w dniu
1. X I 1962 r. Po krótkim pobycie na orbicie parkingowej, wprowadzono
 go na trajektorię styczną do orbit Ziemi i Marsa. Planetę docelową ma
osiągnąć w czerwcu 1963 r., m ijając ją w odległości 193 000 km. Odległość
ta będzie jednak zapewne zm niejszona za pomocą korekty orbity. W dniu
startu planeta Mars była odległa od Ziem i 189 m in km (rys. 2), w połow ie
czerwca 1963 dystans ten wzrośnie do 241 m in km, gdyż Ziemia biegnie
prędzej po sw ojej orbicie (30 km /sek.) niż Mars (24 km /sek.). Cfcy uda się
z tak znacznej odległości odebrać relacje pomiarowe od sondy, zwłaszcza
że prom ieniowanie Słońca zasilające baterie jest tam 2,5 raza słabsze niż
w sąsiedztw ie Ziemi? Dystans pomiędzy Ziem ią i Marsem będzie potem
nadal wzrastać, by dn. 1. I. 1964 r. osiągnąć 353 m in km. Pod koniec stycz­
nia 1963 r. Mars I „żeglował” w odległości 43 min km , dając normalne
relacje radiowe ze sw ej pracy. Otrzymał dotąd z Ziemi ponad 1000 roz­
kazów.
Planeta Mars, przesłonięta rzadką atm osferą, praw ie w olną od chmur,
nie kryje przed nami tyle tajem nic, co Wenus. Poniew aż wodzi dwa księ­
życe, przeto masa jej jest dokładnie znana. W ynosi 0,1140 m asy Ziemi.
Dobę marsyjską wyznaczono na podstawie obserwacji z lat 1704—1952
z dokładnością do 0,01 sekundy. „Morza” m arsyjskie w ykazały w r. 1958
w 5-metrowym teleskopie z Mount Palom ar w podczerwieni 3 lin ie chlo­
rofilu, wskazujące na istnienie tam flory (W. M. Sirrton). Temperatury
powierzchniowe planety przebadano dość dokładnie. N iejasno natom iast
przedstawia się skład chemiczny atm osfery, której widm o tuszują linie
telluryczne. Sonda marsyjska może tę tajem nicę w yjaśnić w pełni. Rów­
nież nic nie w iem y dotąd o m agnetosferze Marsa. Wobec szybkiego w iro­
wania planety raczej należy przypuszczać, że taka osłona istnieje. A to
poparłoby ekspertyzę Sintona o istnieniu życia organicznego na Marsie.
Astronomowie oczekują z w ielkim zaciekaw ieniem re la c ji obu o sta t­
nich sond planetarnych.
Co do sztucznych płanetoid, których stworzono już 8 (Łunnik I, Pio­
nier IV, Pionier V, Sputnik VIII, Ranger III, Mariner II, - Ranger V
i Mars I), to m echanicy nieba twierdzą, że w szystkie prędzej czy później
powinny spłonąć w atm osferze ziem skiej. Za każdym bowiem obiegiem
Słońca wracają do m iejsca swoich narodzin, tj. do pewnych partii orbity
Ziemi, którą opuściły przy starcie. JLecz pasza planeta niełatw a jest do
spotkania tamże. Na „trafienie” jej przez sztuczną planetoidę trzeba
czekać długie tysiąclecia. Tak w ynika z rachunku prawdopodobieństwa.
Zresztą orbity sztucznych płanetoid, zdeform owane z czasem przez przy­
ciąganie planety Wenus, Ziem! czy Marsa, mogą na tyle się zm ienić, że
stracą na zawsze kontakt z naszym okołoziem skim szlakiem , odbiegając
na stałe od Ziemi.

S p r o s t o w a n i e . W mrze a (lt5) ,.8* i ’ do a rt. d ra J . G adom skiego p t. „M eteo­

rologia kosm iczna’' zak rad ły się * w iny R edakcji d » ą b łęd y : n a s tr. K ty tu lik
pow inien brzm ieć „ In n y ro d zaj w ia tru słonecznego” , a n a jstr. 47, w 2 w od górv
pow inno być „2000 km/sek,*’.
 JMieszanka
LUKOWY GIGANT
R oni żej w od ospadu N ia-
gara (na gr&nicy USA i
K anady) budow any je st
obecnie jed en z n a jd łu ż ­
szych bezprzegubow ych
TECHNICZNA m ostów lukow ych św iata.
Jego rozpiętość w y n o si 360
ni, a zużycie sta li .na k o n ­
s tru k c ję — 8Ó50 to n . Mo­
ste m ty m p rzeb ieg n ie Je­
NAJW IĘKSZY HOTEL zdnia o czterech pasm ach
EUROPY ru c h u , p o łażona liii m p o ­
n a d poziom em w ody. (ws)
W śródm ieściu Mostowy,
w okolicach K rem la, n a d
brzegiem rz e k i Mostowy, TWORZYWA SZTUCZNE
przystąpiono do budow y JA K O ZAPRAW A
zespołu gm achów po tężn e­
go h o telu . H otel te n b ę ­
dzie m ógł jedn o razo w o p o ­ W NRF przeprow adzono
m ieścić 5 ty się cy ludzi. pierw sze u dane p ró b y za­
P ro jek t hotelu przygoto­ stąp ien ia tra d y c y jn e j za­
wał zespół a rc h ite k tó w p ra w y — zap raw ą z tw o­
pod k ie ru n k ie m D. N. rzyw sztu czn y ch . R olę
C zeczulina, p rzy w sp ó łp ra ­ spoiwa w now ej zap raw ie
cy A kadem ii B udow nictw a spełnia w łaśnie tw orzyw o
i A rc h ite k tu ry ZSRR. (ws) sztuczne, k tó re łączy się
;z k ru sz y w e m (piasek lu b
żwir). Nowa zapraw a jest
oczyw iście znacznie droż­
KAUCZUK... sza od tra d y c y jn e j, ma
W KONSTRUKCJI je d n a k w iele c en n y ch za­
MOSTÓW let, ja k np. w iększą trw a ­
łość o ra z w iększą odpor­
ność nai działanie w ody.
P rz y budow ie now ego benzyny i olejów m ine­
m ostu długości 3 km w raln y ch . P o n a d to d a je się
>t. L aw ren ce k. M o n trealu łatw o barw ić. Z ap raw a z
/K anada) użyto k ilk a ty ­ tw orzy w szt uczyń eh ma
sięcy bloków kauczuku być w y k o rzy stan a przy
neoprenow ego. B loki te budow ie naw ierzchni dróg
służą ja k o p o d k ład k i po­ szczególnie in ten sy w n ie
m iędzy b e lk am i nośnym i eksploatow anych* (ws)
k o n stru k c ji m ostow ej a fi­
laram i, na k tó ry c h owa
k o n stru k c ja spoczyw a. ELEKTRYFIKACJA
K ażde przęsło m ostu dłu­ LIN II KOLEJOWYCH
gości ok. 50 m. opiera się W ZSRR
p a ISO b lo k ach k au czu k o ­
w ych rozłożonych n a 2 fi­
larach . K ażdy biok m a w y­ Zw iązek R adziecki ma
m iary 30 X 60 X 3,6 cm. ponad 16 400 k m z e le k try ­
P o d k ład k i z kauczuku fikow anych Unii kolejo­
m a ją w iele zalet w porów ­ w ych. Po z ele k try fik o w a ­
naniu z tra d y c y jn y m i ele­ n iu najdłuższej na św ię­
m e n ta m i o p ie ra n ia kon­ cie lin ii k o lejo w ej Mo­
s tru k c ji m ostow ej o filary. skw a—B ajkał, przystąpiono
D zięki nim b ra k zupełnie obecnie do e lek try fik acji
objaw ów ślizgania się be­ lin ii P ó łn o c-P o łu d n ie (.od
lek po podporze, a n a ­ L eningradu do L eninakanu)
prężenia w belk ach są n a ­ długości p raw ie 3500 kilo­
ty ch m iast p rzejm o w an e m etrów .
prze# elastyczne podpory. P on ad 20 tys. radzie­
Nie ma obaw y z ab lo k o w a­ ck ich linii kolejo w y ch
nia podpór przez korozję, przystosow anych je st do
więc niep o trzeb n a je st jazdy pociągów spalino­
konserw acja, oczyszczanie w ych.
od rdzy & sm a ro w a n ie — W ciągu doby n a te re ­
konieczne p»rzy p rzeg u b o ­ nie całego K ra ju Rad w y­
w ych rozw iązaniach m e­ rusza w drogę 12 400 po­
chanicznych. (ws) ciągów towarowych*
MECHANICZNY GŁOS
L udzie, k tó rz y stra c ili
•struny głosow e, m ogą
odzyskać mowę dzięki
urządzeniu produkow ane­
mu przez b ry ty jsk ą firm ę
F o rtip h o n e z L ondynu.
Je st to e lek tro m a g n ety c z ­
n a m em brana p rzy tw ier­
dzona. d o sztucznego pod­
nieb ien ia lu b d o płytki!
d e n ty sty c z n e j.
U rządzenie. w y n alezio ­
n e przez R. V. T aita, je st
całkow icie niew idoczne,
jeśli n£e liczyć cienkiego
przew odu, k tó ry łączy
m em branę a tran zy sto ro ­
w ym oscylatorem , w ielko­
ści m ałego p u d ełk a zapa­
łek, trz y m a n y m w k ie sz e ­
ni. K iedy n a cim ać guzik
w łączający a/paTat, w ib ra ­
to r w y tw arza dźw ięk, k tó ­
ry m ożna zm odulow ać w
n o rm aln y k szta łt m ow y, z
pomiceą ru ch ó w języka i
w arg.
T echnikę k o rzy stan ia z
a p a ra tu m ożna opanow ać
w ciągu kilku dni. (nnt-pap)
MIKROSAMOCHÓB
„STONOGA”
W N orw egii sk o n stru o ­
w ano teren o w y m ik ro sa-
m cchód, k tó ry nie tyliko
bardzo spraw nie porusza
się po bezdrożach, ale
ró w n ie św ietn ie ra d z i so­
bie w rzece, doskonale
przechodzi przez głębokie
zaspy śnieżne i może p o k o ­
nyw ać w zniesienia o p o ­
chyłości do 45 stopni.
C h arak tery sty czn ą cechą
w -pomni a nego m ikr osa mo-
cłicda Jest sp o ra ilość kół.
Pcrt'?‘da on m ianow icie z
każdej stro n y p o p ęć b li­
źniaczych kół. z których
czte ry są n apędzane, a
p i~ te, m niejsze cd pozo­
stały ch i um ieszczone z
przodu, o b raca się sw o­
bodnie, strn o w iąc ja k g d y ­
by .rolkę prow adzącą
u łatw iającą pokonyw anie
w zniesień i nierów ności
terenow ych.
W szystkie szesnaście kół
napędzanych porusza s il­
nik sam ochodow y „Volks-
w agena” . Prędkość p o ru ­
szania się sam ochodu —
„sto n o g i” — do 60'km/godz.,
zużycie paliw a ok. 6 l i t ­
rów /100 km.
(ws)
 C ECŁ A-KAMELEON WISZĄCY WIEŻOWIEC
l"iieszanka
M Ir

Jed n a z fra n c u sk ic h w y ­ W L o n d y n ie zo stan ie

tw ó rn i m ażerialów budow ­
lanych p ro d u k u je n ie ­
w zniesiony w ieżow iec w y ­
sokości 185 m„ o in te re s u ­
u V .o P
zw ykle cegły ze szkła i jącej k o n s tru k c ji. Jej
w a rstw in n y c h
różnie przepuszczających i
odbijających św iatło. Ścia­
tw orzyw , osobliw ość polega n a ty m ,
że oały gm ach będzie...
zaw ieszony w pow ietrzu.
TECHNICZNA
n a w zniesiona z ta k ic h c e ­ W edług p ro je k tu w ieżo­
gieł m a w czesnym ra n ­ w iec ma m ieć 48 p ię te r,
k iem n a s k u te k p ro m ien i jednakże najniższe p ię t­
słonecznych p ad ający ch ro b ędz,e u sy tu o w an e n a zn an e w łasności rozchodze­
pdd o s try m k ą te m b a rw ę w ysokości 21 m nad pozio­ n ia s ię dźw ięku w p o łą ­
żółtą, czerw oną lu b p o m a ­ m em g ru n tu . Pod gm a­ czeniu z now oczesną te c h ­
rańczow ą. W południe, w chem przeb ieg n ą ulice i n ik ą elek tro n iczn ą łatw o
zw iązku z w ysokim p o ło ­ Unie kolejow e. M ieszkalna rozw iązują problem .
żeniem słońca, ściistna m a­ część w iszącego w ieżow ca
to w ieje. P o p o łu d n iu za­ zostanie zaw ieszona za W Illinois In s titu te T ech­
chodzące słońce ośw ietla pom ocą stalo w y ch k a b li nology (Chicago, USA) o p ra ­
cegły znów p od o stry m pom iędzy trzem a żelbeto­ cow ano u rządzenie do w y­
k etem , ©le z in n e j stro n y , w ym i w ieżam i w ysoko­ łapyw ania dziur w sieci,
czego efek tem są b arw y : ści 125 ra, długości 18- m m ie jsk iej beż rozk o p y w a­
p u rp u ro w a, niebieska i i szerokości 6 m k ażda. nia naw ierzchni. W pew ­
zielona. <ws) Dojazd do m ieszkań o d b y ­ n y m m iejscu (np. w ście­
w ać się będzie windami! ku lu b h y d ra n c ie) w y sy ­
zainstalo w an y m i w w ie­ ła się sy g n ał dźw iękow y,
żach. (ws) w zdłuż jezd n i zaś ustaw ia
NOWY SPOSÓB się c z u jn ik i elektronow e.
GENERACJI PRĄDU W nieuszkodzonej ru rze
dźw ięk rozchodzi £ ę p r a ­
SZKŁO KWARCOWE w ie bez s t r a t l c zu jn ik i
E fek t te rm am ag n ety cz- W TELESKOPIE o d b ie ra ją b ard zo słab y
ny, w y k ry ty w o statn ich sy g n ał; je że li ru r a ma
Latach przez Ettingjshau- otw ór, dźw ięk przechodzi
sen a-N em sta (por. a rt, W Startach Z jednoczo­ do g le b y i w pobliżu te g o
ny ch w y k o n an o ze szkła p u n k tu czu jn ik e le k tro n o ­
Z ja w is k a sprzężone’* w w y zan o tu je w zm ocniony
nrze 81/62 „M. T.” ) m oże kw arcow ego zw ierciadło
teleskopu o śred n icy 155 sygnał. P o w tarzając p ró b ę
dokonać przew rotu w cm i grubości 27,5 cm. J e s t k ilk ak ro ć, m ożna zupełnie
en ergetyce — ośw iadczył to -praw dopodobnie n a j­ ściśle, co do m etra, um iej­
niedaw no p ro f. D. A. w iększy k a w ałe k szkła scowić uszkodzenie.
W right z U n iw ersy tetu w kw arcow ego na święcie. (nnt-pap)
D urham . Zjaw isko polega Zwierciaidło to p rz e zn a ­
na ty m , że jeżeli n a dw óch czone je s t do telesk o p u
końcach kry ształu pół­ o bserw ato riu m a stro n o ­
przew odnikow ego podda­ ROŚNIE POPYT
m icznego w Flag&fcajff NA TELEWIZORY
nego uprzednio sp ecjaln ej (stan A ryzona), za pom o­
ob róbce w ytw orzym y róż­ cą którego m ożna o b ser­
nicę te m p e ra tu r, a p ro ­ w ow ać ru c h y piane'; od­ J a k wynik?! z d a n y ch
stopadle w ytw orzym y sil­ ległych n aw et o 600 try lio ­ ZURiT w ro k u uh. n a stą ­
n e pole m agnetyczne, to p ił dalszy w zro st p o p y tu
nów m il (1 m ila « 1609 m). na telew izo ry i a d a p te ry ,
na pozostałych dw óch <ws) przy jednoczesnym sp a d ­
końcach otrzym am y róż­ ku sp rzed aży rad io o d b io r­
nicę potencjałów — siłę ników . T ak n p . placów ki
elektrom otoryczną. D obre ZURiT sp rzed ały w 1962
k ry sz tały po w in n y daw ać DŹW IĘK WYKRYWA i*. 351 ty s. telew izorów ,
p rąd z w ydajnością 64*/# DZIURY W RURACH tj. o p raw /e 13C ty s . w ię­
— a w ięc bardzo dużą. cej n iż w 1361 r. o raz 511
ty s. radioodbiorników (co
-Pewne tru d n o śc i w y n ik a ­ C zęste „wykopki** na oznacza spadek o ok. 59
ją ze stosow ania bardzo uUcach m ia st są do dziś ty s. w ste su n k u do ro k u
dużych te m p e ra tu r i b a r­ sm u tn ą koniecznością, jest poprzedniego).
dzo siln y c h pól m agne- bow iem rzeczą p ra w ie Z d o k o n a n ej przez ZURiT
ttyaznycb, m ożliw ych do niem ożliw ą — ja k zdaw ało atnalizy o k azu je się, że
osiągnięcia w te m p e ra tu ­ się dotychczas — do k ład ­ obecnie z ak u p y radiood­
rz e bliisklej z era a b so lu t­ n e um iejscow ienie uszko­ b io rn ik ó w m a ją p rzew aż­
nego. Jed n ak że p ro ces te n dzeń r u r sieci w odociągo­ n ie c h a ra k te r w y m ian y
je st n iew ątpliw ie o p ła c a ­ w ej, gazow ej i k a n a liz a ­ a p a ra tó w sta re g o ty p u p ą
ny. (nnt-pap) cji. Okazało się. że dobrze now e.
Czy można zobaczyć cząstkę elementarną?
Mgr Janusz A. Zajdel

Jeśli Czytelnik nie potraktuje stru m en t optyczny, w niczym nie

zbyt dosłownie pytania postaw ione­
go w tytu le — postaram się w y­
kazać, że jed n ak można „zobaczyć”
cząstkę elem entarną, cząstkę alfa,
deuteron, tryton, ba, naw et foton
prom ieniow ania gamma!
Kiedy w pogodną noc widzimy
na niebie sm ugę św iatła, pow stałą
w górnych w arstw ach atm osfery
w skutek przelotu m eteoru, m ówi­
my: „widzieliśm y m eteor!” Jeśli
oglądaliśm y to zjaw isko przez in ­
zm ienia to faktu, że „widzieliśmy
m eteor na w łasne oczy”.
Świadectwo w zroku było zawsze
i jest także teraz najbardziej chy­
ba przekonyw ającym ze wszystkich
dowodów. Dlatego nie bez znacze­
nia był fakt, że w krótce po odkry­
ciu korpuskularnego charakteru
prom ieniow ania jądrowego można
było „naocznie” przekonać się o je ­
go nieciągłej, cząstkowej stru k tu ­
rze.
 W ykazano mianowicie, że pewne
substancje (np. siarczek cynku z
m ałym i domieszkami miedzi) w y­
kazują zdolność świecenia pod
wpływem bom bardow ania ich czą­
stkam i prom ieniow ania jąd ro w eg a
Zjewisko tak ie nazwano radiolum i-
nescencją.
Jeśli ilość cząstek, które tra fia ją
w powierzchnię p okrytą w arstew ką
drobnych kryształków ZnS(Cu) nie
jest zbyt wielka, można już przy
trzydziestokrotnym powiększeniu
m ikroskopowym rozróżnić poszcze­
gólne błyski św ietlne, czyli tzw.
scyntylacje. Liczenie scyntylacji w
określonym czasię na danej po­
wierzchni ek ran u siarczkowego po­
zwala określić intensyw ność źródła
promieniowania. M etoda ta okazała
się szczególnie przydatna w przy­
padku, gdy prom ieniow aniu alfa to ­
warzyszy prom ieniow anie beta lub
gamma. Scentylator jest stosunko­
wo mało w rażliw y na te dwa o sta t­
nie rodzaje prom ieniow ania i w ten
sposób „tło” beta i gamma nie prze­
szkadza wr pomiarze. Zestaw, złożo­
ny z ekranu scyntylacyjnego i m i­
kroskopu, nazywa się s p i n t a r y -
skopem.
Metoda taka, jak łatwo zauważyć,
Rys. 1. Liczn ik Geigera-M illlera
jest dość uciążliwa w stosowaniu.
Mimo to w ykonano przy jej użyciu
wiele cennych prac w dziedzinie
badań nad prom ieniow aniem jąd ro­
wym. W krótce jed n ak ulepszenie
m etod liczenia cząstek za pomocą
liczników i kom ór jonizacyjnych
spowodowało zaniechanie m etody
scyntylacyjnej. Liczniki G eigera-
-M ullera, liczniki proporcjonalne,
kom ory jonizacyjne nadaw ały się o
wiele lepiej do w ykryw ania i m ie­
rzenia intensyw ności cząstek n ała­
dow anych elektrycznie.
„Sygnałem ” inform ującym o po­
jaw ieniu się cząstki we w nętrzu
licznika jest im puls elektryczny
spowodowany krótkotrw ałym prze­
pływem p rąd u przez rozrzedzony
gaz, w' którym cząstka w yw ołała
law inow ą jonizację. Typowy u k ła d
licznika „GM” przedstaw ia rys. 1.
Im puls napięcia, odpowiednio
wzmocniony w układzie lampowym,
podaw any jest na w ejście urządze­
nia, zwanego przelicznikiem elek­
tronow ym . Przelicznik podaje nam
liczbę cząstek, k tó re zostały zareje*
strow ane przez licznik. Taki układ,
złożony z jakiegokolw iek licznika
cząstek lub urządzenia .liczącego
(lub m ierzącego średnią liczbę czą-
stek w jednostce czasu) nazyw a się
m onitorem prom ieniow ania.
W ykryw anie, czyli ja k mówimy,
detekcja cząstek elektrycznie obo­
jętnych — neutronów , nie w yw ołu­
jących w ystarczających efektów jo­
nizacyjnych, odbyw a się zw ykle na
drodze pośredniej, poprzez w ykorzy­
stanie efektów w tórnych. N eutrony
mogą w yw oływ ać reakcje jądrow e,
których pro d u k tam i są cząstki n ała­
dowane. Te rejestru jem y stosując
opisaną już metodę, uzyskujem y w
te n sposób inform ację o pojaw ieniu
się neutronów .
M onitory w skazują tylko in ten ­
sywność prom ieniow ania jądrow ego
i dlatego mogą służyć albo do po­
m iaru aktyw ności źródeł, albo jako
urządzenia ostrzegające o p rze­
kroczeniu dopuszczalnego poziomu
natężenia prom ieniow ania w po­
m ieszczeniach lub w terenie. Jeśli
chcem y uzyskać wiadom ości o ro­
dzaju prom ieniow ania rejestro w an e­
go, możemy osiągnąć to na drodze
absorpcji, czyli pochłaniania nie­
których rodzajów cząstek przez m a­
terię. Tak np. chcąc w yelim inow ać
; pom iaru ew entualne cząstki alfa,
.vystarczy osłonić licznik cienką fo-
fią glinow ą lub po prostu stosować
licznik o odpow iednio grubych
ściankach. C ząstki beta można za­
trzym ać — zależnie od ich energii —
w arstw ą glinu grubości od kilku
m ilim etrów do setnych części m ili­
m etra. Zw iększając stopniowo g ru­
bość w arstw y glinu między źródłem
prom ieniow ania a licznikiem o k re­
ślam y tzw. m aksym alny zasięg czą­
stek w glinie. Możemy stąd w nio­
skować o energii padających na fo­
lię cząstek.
W ielkość im pulsu w zwykłym
liczniku jonizacyjnym nie zależy od
energii cząstki w yw ołującej ten
impuls. Można jednak zastosować
licznik tzw. proporcjonalny, w któ­
rym im puls jest proporcjonalny do
energii cząstki, choć niestety tylko
w przybliżeniu. W w ielu jednak w y ­
padkach zależy nam na zbadaniu
r o z k ł a d u e n e r g e t y c z ­
n e g o cząstek, czyli na określe­
niu, jak a część w szystkich cząstek
padających ma energię zaw artą w
pew nym przedziale. W ykres, w któ­
rym na osi poziomej m am y w artości
energii, a na pionowej liczbę czą­
stek odpow iadających danej energii,
nazyw am y w i d m e m energe­
tycznym cząstek. Jeśli cząstki są
m o n o e n e r g e t y c z n e , tj.
w szystkie m ają tę sam ą energię,
w idm o jest liniowe, czyli stanow i
w ąski „pik”, jak na rys. 2a. Gdy
w ystępuje kilka „grup” cząstek o
różnych energiach, m am y kilka li­
nii (rys. 2b). Taki liniowy charak ­
te r m ają widma cząstek alfa, po­
chodzących z naturalnego rozpadu
promieniotwórczego. Jeśli natom iast
energie cząstek zm ieniają się w spo­
sób ciągły i mogą przybierać różne
w artości — m am y w i d m o c i ą ­
głe. Ciągłe widmo cząstek beta
z naturalnego rozpadu prom ienio­
tw órczego izotopu azotu przedstaw ia
rys. 2c.
Widma takie, niezbyt co prawda
precyzyjne, możemy otrzymać za
pośrednictwem licznika proporcjo­
nalnego, mierząc a m p l i t u d y
im pulsów elektrycznych. Jak taki
pomiar wygląda w praktyce, o tym
za chwilę.
Przedstawiłem tu pokrótce zasto­
sow anie i m ożliwości liczników, któ-
 R y s . 2. Widma energih cząstek: a) i b) liniowe, c) ciągle
re szybko w yparły z użycia m eto­
dę scyntylacyjną. Napisałem to w
tym celu, aby w porów naniu z nimi
uwidocznić lepiej ogromną i bły­
skotliw ą (dosłownie i w przenośni!)
karierę, jaka w ostatnich latach
przypadła w udziale wzgardzonej
kiedyś i zarzuconej metodzie scyn­
tylacyjnej.,.
Liczenie pojedynczych scyntylacji
było nie tylko niewygodne i męczą­
ce: możliwości ludzkiego oka w za­
kresie odróżniania słabych im pul­
sów św ietlnych są nader ograniczo­
ne. Metoda scyntylacyjna zawdzię­
cza swój nagły renesans pokonaniu
tej w łaśnie bariery możliwości. Za­
stosowanie „sztucznego oka” elek­
tronowego, którego rolę spełnia fo-
topowielacz (albo inaczej: fotomnoż-
nik) elektronow y, umożliwiło nie
tylko łatw iejszą niż optyczna, re je ­
strację błysków scyntylacyjnych.
Okazało się bowiem, że przy zasto­
sowaniu odpowiednich substancji
jako scyntylatorów umbżliwia to
rejestrację praw ie w szystkich ro­
dzajów prom ieniow ania. I nie tylko
rejestrację! Ilość fotonów św ietl­
nych, w yem itow anych w pojedyn­
czym akcie ham ow ania cząstki w
scyntylatorze, okazała się z dużą do­
kładnością proporcjonalna do en er­
gii oddanej przez cząstkę. W ystarczy
zatem tak dobrać grubość sc y n ty la­
tora, aby cząstka została całkowicie
zaham ow ana, a im puls św ietlny b ę­
dzie dobrą m iarą energii cząstki!
Budowa fotom nożnika zostajła opi­
sana w num erze 5/01 przy­
pomnę w ięc jedynie, że działanie je ­
go polega na tzw. fotoefekcie ze­
w nętrznym : foton, padając na. po­
w ierzchnię f o t o k a t o d y „wybi-
ja “ z niej elektron, który z kolei
pod działaniem potencjału przyspie­
szającego biegnie do pierwszej po­
średniej elektrody, zwanej pierw szą
dynodą. Elektron w ybija z niej pew ­
ną ilość nowych elektronów i razem
biegną dalej, do następnej dynody.
Proces pow tarza się tyle razy, ile
dynod m a fotomnożnik. Pow ielona w
ten sposób lawinowo porcja elektro­
nów osiąga wreszcie anodę, zw aną tu
kolektorem. Z kolektora poprzez

strumień
crgstek
] scyntylator
\ fotokatodę
>dynody
kolektor
ttys, 3. Liczn ik scyntylacyjny
opór R (patrz rys. 3) elektrony spły­
w ają do dodatniego bieguna zasila­
cza wysokonapięciowego, powodując
pow stanie w punkcie A ujemnego
im pulsu napięciowego o am plitudzie
mierzonej w m iliw oltach. A m plitu­
da ta jest w prost proporcjonalna do
ilości fotonów, które trafiły do foto­
katody, a więc jest proporcjonalna
do energii cząstki.
Wymienione właściwości układu
seyntylator-fotopow ielacz stały się
w łaśnie przyczyną tak szerokiego
zastosowania go obecnie, w dziedzi­
nie zwanej spektrometrią
j ą d r o w ą . Przy pomocy tak uno­
wocześnionej i ulepszonej metody
scyntylacyjnej można badać w idm a
cząstek alfa, beta, fragm entów roz­
szczepionych jąder, można badać
prom ieniow anie gamma, a nawet
neutrony, które zawsze najtrudniej
„uchwycić", ze względu na ich n ie­
zm iernie słabe właściwości jonizu­
jące.
Jeszcze kilka słów o scyntylato­
rach.
Używane obecnie „fosfory" (nie
mylić z pierw iastkiem fosforem!)
można ogólnie podzielić na nieorga­
niczne i organiczne. Nieorganiczne
stosuje się w postaci kryształów", od­
powiednio szlifowanych, o pożąda­
nej w danym w ypadku grubości i
przeważnie w kształcie płaskiego
walca. Służą one do pom iaru widm
cząstek naładowanych — najcieńsze
dla cząstek alfa, grubsze — dla czą­
stek beta, których zasięg w kryszta­
le jest większy. Do detekcji neutro­
nów stosuje się scyntylatory orga­
niczne, zaw ierające dużo jąder wo­
doru (protonów). Neutron, trafiając
w proton w scyntylatorze, udziela
mu części swej energii kinetycznej.
Proton z kolei, ulegając ham owaniu
w fosforze, w yw ołuje błysk scynty­
lacyjny.
Scyntylatory organiczne nazyw a­
my potocznie rówmież „kryształa­
m i”, gdyż zew nętrznie m ało różnią
się od nieorganicznych. O statnio
stosuje się także scyntylatory cie­
kłe, którym i w ypełnia się naczynia
o znacznej objętości, co ma duże
znaczenie, szczególnie przy reje stra­
cji prom ieniow ania o słabej zdol­
ności jonizacyjnej, , gdzie oddaw a­
nie energii scyntylatorow i odbywać
się m usi na bardzo długich odcin­
kach drogi ham owania. (Wyhodowa­
nie kryształu o ta k dużych rozm ia­
rach byłoby niemożliwie!).
Ju ż na samym w stępie pokazałem,
że cząstkę można w pewnym sensie
„zobaczyć” za pośrednictw em scyn-
tylacji. Ale od zobaczenia do do-

dtuwno^joo (q ‘d iu w io y zo iiizo a (v
:m ę s\n d m i a tu o e n o n u o j ‘f sfljf
Aięsindun aiuBjnia bu atuBpbiSo
BTMnzouin az ‘luzęu oSaiu po 03jiĄ
ars ui/Cł ‘oSaMopo}Bq njBjSoi^oso
feuBiujpo aofep5q ‘o* axuazpfezjn rt d
- o 5 [ s o j q D U i C s XuieAViCzn ‘nsinduii
0§auE3{sXzn ^|B^zs3j. ę^zosąoz iCąy
‘Am o s
-in d u it zobiuobeuzm £xqop 9BMopnqz
oav^b(3iu ‘papi/w. pfejs 3{Bf xquam
-Xiads3p sEzopod uioxUBqBM o{E§a{n
atu siu 3]uoouiza\ iCqB *uz; ‘aisezo m
a i u n < ł Bł s {BMOoead zobiuoecuzm
XqB ‘&IS jCUIBJB^S fEZ3AAVZBZ 0)pBU0J
a! 3 $ O M ! i i o ) s & Z 3 o u i s B d a | jj
- o j a z s ęisouazad uo Isniu ‘jCmoid?
-CaM sjndiui aiupBjspp eubu {BzjBpw
-od zobęuobeuzm XqB ‘j£maaqa Ji§af
•oSaMopęCaM nsjnduit iCpninduiB op
BuiBUoCaJodoid aiu p E ^ o p ę^q isnui
oSaMOiasf^M ns|ndcux BprqnduiB az
‘bzdbuzo u a | jja u ru B ^ 'SpnłHduiB bu
np^i3zAV az d j o m o j u j i o3af łsaf
uiXzotupESBZ i uuCzsAuaidL -ub3 bui
-A m . qoXapo apiM. ^ ujbjme ^s ui A m
-OSindUlJ EU920BJ UDEUI ZAI
p a z jj ‘oSaafeCstuDBEUZAE npBjqn
niaęfaM bu ajs BjMBfod s^ndEUi axu§
-Bpvv 'B f *SiCj BU }S3C XU0p\B*S
-pazad EZOEiatModoioj azaołspiojf bu
nstndtuj iCMOSBza saaqo Amoó A j ,
•oSauzoiuoapiaia npEp{
-n jCaBJd fezsXzjEMo; niudo^s uuCzs
-q&iAE qtq UŁCzsfaiuui ay ozsmbz aa
-ołq ‘^tunzs t BiuaaopjEZ bu „jfluod
-po“ znf )saC aizpnłnduiB faijjE; o
sjndcui *Avę^0Ai. npaxsaizpn:>np| op
B^SOJZAE Bpn)!ldUIB iCqB 'itZBJ AO&ISjC^
B5{JIJf ł9MEU qtl{ pSB3n{q ‘^TUOOEUZM
oiupaiModpo unjftsjfzs/w apazad
eq azj; ijje; sjnduii *B3oap B3rqp
ZBja$ ais BjaińA^o ‘qapbz3 njquz3ii
m |B|SAvod ‘uiasindtuj pazo^
+
•jfraa[nsaaa;ui
ais ItuXjęqq ‘q3B3flsfeZ3 o afOBuuojui
3zsi’aiuuoj;sqoazsMt'EU jjbC oejąaz
luiEpają lULfzsfaiumfEU aiMijzoui z j
aiuMdd ‘03iqXzs X iuijB jpd A23 ‘Azd\
- bz ęaiugfeiso faf p o Tisidod op ajod
ajsjoaazs beu BqtuoJ)3{ap CE;rq x
‘qaBuxzpaxzp rqapń. m jjBf -qiuojpiai
-a aiiuCazad iuaqndxux psu .p ip rd
- 0“ aidBja uuCuda^SBu ^ oapwojpfef
-3tfzxj 5xs |jCzozsoJł nsindtuj o3axq
-Bł „&xs axuazpoJBu“ o Xaod Caj o a
'ajUEJSMOd OSat B{BAXOpOAVOdS
Bjępi ‘ao^sbzo o pęotuopBpw qaXD
-fetBIBMOpBZ EUBU Xq{Bp 3XU — EU3AA
-o |s Eu^upaf q3jfiWOJBtiuod Moptezj
-iCzjd . ^ o^ usbim Męiunzs" nzaorn m
{teuo;n ‘a|UJBxu Aq{feux3z ^uoj)s fazs
- bu z iCaotuod zaq BpStdBu sinduui
‘xq;njqB{s ‘xxłuaxuXaadsqa oSau
-{SjfEuod BAvo{Od fazjCMCBU 0 3 oaaxdop
ox i atu * 0 iaatuoq znt o* az ‘ap n §
-Ayi 'Xuz3iCjpjap ibuSas bu fauozj
-oM pzad pB^sod M EłJIUZOUUJOpj z
„BpęfiLw" op Bqxuz3q axq&aqo m ais
BiuaiMBtod faC po a^sfezo 3xzpBM
-oadazad ,piM ipazozs“ eubu Sis ojsp
-n pb^op qBf ‘nuBpęoupruł nCBzpoJ
oSauzęa BuozafBU x Bija^Bp egoap —
psoMpsB{M Cat B}UBpBqz oSaupB{q

A nalizator 100-kanałowy
typ u Hutchinsona
przychodzących n ieregularnie w
czasie. Osiąga się to na tak iej zasa­
dzie: plam ka, w yw ołana przez w iąz­
kę elektronów na ekranie oscylosko­
pu, „czeka” ja k gdyby na impuls.
W chwili, gdy te n pojaw ia się na
w ejściu, plam ka sta rtu je w zdłuż osi
poziomej, przebiega całą szerokość
ekran u , błyskaw icznie pow raca do
lewego skrajnego położenia i znów
oczekuje na następny impuls. Dzięki
tem u początki kolejnych im pulsów
p rzypadają zawsze w jednym m iej­
scu ekran u .
K ształt im pulsu, otrzym anego po
wzmocnieniu, nie zawsze jest dogod­
ny dla dalszej z nim pracy. Czasem
„n arastan ie” im pulsu (tzn. czas m ię­
dzy początkiem a maksimum) jest
zbyt długie albo zbyt krótkie. W
innych w ypadkach drobne zakłóce­
nia elektryczne zniekształcają im ­
puls, nakładając się na jego „czoło”
(tj. na część narastającą) lub też na
„ogon” (część opadającą). Czasem —
nie wiadomo skąd i dlaczego — im ­
pulsow i w yrasta, mówiąc żargonem
elektroników , jakaś „broda”, którą
należy czym prędzej „ogolić”, jakiś
za długi „ogon”, niepożądany „dzio­
bek” lu b inne efekty, nieprzew idzia­
ne i niepotrzebne. P racując przy po­
mocy układów elektronicznych z
im pulsam i, odnosi się czasem w ra­
żenie, że coś dzieje się w brew pod­
staw ow ym praw om fizyki. To oczy­
wiście tylko złudzenie, bo wszystko
zw ykle wcześniej czy później da się
w yjaśnić przepaleniem opornika,
przebiciem kondensatora, w adą w
zasilaczu... Ale nie m a ani słowa
przesady w tw ierdzeniu, że samo
doświadczenie trw a dziesięciokrot­
nie krócej niż przygotowanie,
spraw dzenie i zestrojenie w szyst­
kich elem entów zestawu pom iaro­
wego tak, aby na otrzym ane w y­
niki móc patrzeć z pełnym zaufa­
niem co do ich prawdziwości.
Ja k wspomniałem powyżej, kształt
im pulsu n ie zawsze jest dla nas w y­
godny i przydatny. W takich w y­
padkach możemy poddawać go o-
p eracji f o r m o w a n i a . Jeśli do­
św iadczenie ma na celu zm ierzenie
w idm a energii cząstek, to form ow a­
nie takie nie może oczywiście zmie­
niać am plitudy im pulsu, w każdym
razie jego proporcjonalności do im ­
pulsu z licznika.
 Najczęściej stosowanym i sposoba­ ;pudełek. Istn ieją dw a sposoby: albo
mi form ow ania im pulsów (patrz p ajp ierw w ybierać kulki o jednyrn
rys. 4) są: „różniczkow anie” i „cał­ określonym kolorze, nie zw racając
kow anie”. Wreszcie nasz impuls, uw agi na pozostałe — czyli w ybie­
poddany odpowiedniej „kosmetyce”, rać je „jednokanałow o”, albo od ra ­
dociera do kresu swej wędrów ki. zu każdą kulkę umieszczać we w ła­
Jest nim a n a l i z a t o r a m p l i ­ ściwym pudełku. Podług ostatniej
tudy, Działanie tego przyrządu m etody pracuje w łaśnie analizator
można przedstaw ić w następujący wielokanałowy. Rolę „kulek” speł­
sposób: n iają impulsy, „kolorem ” jest w a r­
Na w ejście analizatora przychodzą tość am plitudy, a „pudełkiem ” —
impulsy o różnej am plitudzie. P rzy ­ odpow iednie urządzenie liczące.
puśćmy, że am plituda im pulsów w a­ Jednym tego rodzaju analizato­
ha się od 0 do 100 woltów. A naliza­ rem, w ykonanym całkowicie w P ol­
tor możemy nastaw ić tak, aby spo­ sce, je st analizator stukanałow y ty­
śród w szystkich im pulsów przycho­ pu H utchinsona (patrz fot.). Ma on
dzących „w yław iał” tylko te, k tó ­ pam ięć m agnetostrykcyjną (nie­
rych am plituda zaw iera się w g ran i­ trw ałą po w yłączeniu zasilania), po­
cach od Ui do U*. „Szerokość k an a­ jemność pam ięci przy pracy na 100
łu”, czyli różnicę U*—Ui, oraz w ar­ kanałach — 1023 im pulsy w kanale,
tość Ui (tzw. napięcie progu) można przy 50 kanałach — ponad m ilion
regulować. im p./kanał. W yniki liczenia są u -
A nalizator tak i nazyw am y jedno­ widocznione na ek ran ie oscylogra-
kanałow ym . Pozw ala on na kolejne ficznym w postaci zapisu „zero-je-
zliczanie im pulsów o am plitudzie dynkow ego”, czyli w dw ójkow ym
zaw artej w przedziale np. od 0 do układzie pozycyjnym.
1 wolta, od 1 do 2 woltów itd. W adą
takiego analizatora jest to, że w y­
niki dla różnych kanałów otrzym u­ Rys. 5. W ynik pomiaru analizato­
jem y nierównocześnie, a pom iary, rem am plitudy
np. w stu kanałach, trw ałyby b a r­
dzo długo. Można by używać w ięk­
szej ilości takich analizatorów , ale
"W praktyce jest to niepotrzebne,
odkąd wynaleziono analizator w i e ­
lokanałowy.
Zasadę pracy takiego analizatora
można przedstaw ić przy pomocy n a­
stępującego „m odelu”.
W yobraźmy sobie, że spośród sto­
su kolorowych kulek m am y w ybrać
wszystkie zielone i_um ieścić je w
zielonym pudełku, w ybrać czerwone
Nrkanału
do czerwonego pudełka itp. K ulki proporcjonalny doenergii
toczą się jedna za drugą, a my m usi­
my rozsortować je do odpowiednich
 Nowocześniejszym i w ygodniej­
szym w użyciu je st radziecki an ali­
zator typu „RADUGA”. Ma on
trw ała po w yłączeniu pam ięć m ag­
netyczną i liczy w stu k anałach (do
16 000 im pulsów w każdym). P o nad­
to umożliwia oglądanie pow stające­
go w „pam ięci” w idm a w czasie
pom iaru n a ek ran ie oscyloskopu
(rys. 5).
U kład, złożony z licznika scynty­
lacyjnego, w zm acniacza i analizato­
ra, stanow i najprostszy s p e k t r o ­
m e t r s c y n t y l a c y j n y (rys. 6),
Nie zawsze je d n ak w ystarcza w
praktyce użycie takiego prostego
zestaw u pomiarowego. Zazwyczaj
zjaw isku, które badam y, tow arzy­
szy k ilk a słabszych lub silniejszych
efektów równoczesnych, które nas
w danej chw ili nie interesują, a
mogą zakłócać w łaściw y pom iar.
T ak np. w dośw iadczeniu, które ma
na celu zbadanie zjaw iska, zwane­
go potrójnym rozszczepieniem ją ­
d ra atomowego, chodzi nam o zare­
jestrow anie tylko tych cząstek alfa,
k tó re pojaw iają się równocześnie
z fragm entam i rozszczepienia jąd ra.
R ys. 6. Spek trom etr scyn tyla cyjn y
schemat blokowy
strumień
w u czystek
licznik
scynł.
uzmocmocz ono/teołor
impulsów amplitudy
'■ ' rozw ija się jed n ak ta k szybko, że
P ostulujem y bowiem, że cząstki
tak ie pochodzą w łaśnie z „p ękają­
cego” jąd ra. W szystkie inne „alfy”
— a więc np. te, które pochodzą z
norm alnego rozpadu prom ieniotw ór­
czego — nie in teresu ją nas. Ja k
„w yłapać” z potoku cząstek
w łaśnie te właściwe? Do tego celu
służy nam przyrząd, zwany u k ła­
dem koincydencyjnym . Oprócz licz­
nika cząstek alfa w prow adzam y do
układ u licznik „ciężkich” fragm en­
tów rozszczepienia. Po wzmocnieniu
podajem y im pulsy z obu liczników
na dw a oddzielne wejścia układu
koincydencyjnego. U kład ten daje
ęta swym w yjściu im puls tylko
wówczas, gdy dw a im pulsy na
w ejściach pojaw iają się równocze­
śnie. W przeciw nym w ypadku —
układ „milczy”. Taki im puls z u -
Jtładu koincydencyjnego nazywa się
im pulsem sterującym . Podany na
Odpowiednie wejście analizatora
„steruje” on bowiem jego pracą,
tzn. pozw ala na „zaliczenie” im ­
pulsu do któregoś z kanałów. P rzy
braku im pulsu sterującego analiza­
to r nie działa. Jeśli teraz na w ej­
ście analizatora podamy niezależnie
im pulsy z licznika „alfa", to a n a li­
zator „w ybierze” tylko te, które
pow stają w procesie rozszczepienia.
Taki „spektrom etr z koincydencją”
jest przedstaw iony blokowo na
rys. 7.
Sądzę, że Czytelnik uzna za za­
dow alającą m oją odpowiedź na py­
tanie: „Jak zobaczyć cząstkę?”
Przy okazji starałem się pokazać
jakiś drobny wycinek współczesnej
fizyki jądrow ej, jej metod ekspe­
rym entow ania I środków, jakim i
dysponuje obecnie. Ta gałąź wiedzy
jej dzień dzisiejszy staje się szybko
Rys. 7. Spektrom etr scyn tylacyjn y z koincydencją — schemat
w y (a); działanie układu koincydencyjnego (b)
wczorajszym... D etektory scyntyla­
cyjne nie są już w tej chwili ostat­
nim słowem w tej dziedzinie. „N aj­
nowszą nowość” stanow ią w tej
chwili, jak i w w ielu innych dzie­
dzinach — półprzewodniki. D etek­
tory półprzewodnikowe są o wiele
prostsze w budow ie i w użyciu niż
skom plikowane, bądź co bądź, foto-
powiełacze. Ponadto nie w ym agają
ta k wysokich napięć zasilania i m a­
ją wiele innych korzystnych w łaści­
wości. D etektor półprzewodnikowy
stanowi np. odpowiednio wycięta
płytka m onokrystalicznego krzem u
z napyloną cienką w arstew ką złota.
Cząstka przechodząc przez styk
krzem —złoto w yw ołuje pow stanie
im pulsu w obwodzie elektrycznym
detektora. Małe rozm iary pozw ala­
ją przy tym na zastosowanie d etek ­
bloko­
torów półprzewodnikowych do kie­
szonkowych (wielkości wiecznego
pióra) m onitorów prom ieniow ania.
Każdy dzień przynosi postęp w
m etodach pom iarów fizycznych.
Każde nowe osiągnięcie pozwala na
głębsze, dokładniejsze, pełniejsze
poznanie m aterii i praw , k tó re nią
rządzą. Mało kto o rien tu je się, jak
w ielki k ro k naprzód uczyniła fizyka
jądrow a w ciągu ostatnich k ilk u ­
dziesięciu lat. Szkoda, że ta k mało
znamy „dzień dzisiejszy” tej pięk­
nej i najbardziej chyba podstaw o­
wej dziedziny wiedzy o świecie.
Jakże często jeszcze w w ybiegają­
cych w daleką przyszłość opow ieś­
ciach fantastycznych spotykam y —
jako podstaw ow y in stru m en t do b a­
dań nad prom ieniow aniem — stary
poczciwy... licznik G eigera!
 / / KRET
P rz y rz ą d , światową Karierę

Chodzi tu o polski przyrząd do dłuto. W cylindrze korpusu (w jego

drążenia g ru n tu „K ret”, a w łaści­ przedniej części) znajduje się ko­
w ie dw a „K rety” — typ 88 ZC oraz wadło, w tylnej zaś tu leja cylin­
88 ZD (drugi, pancerny, jest ulep­ dryczna.
szoną w ersją pierwszego). Zespół bijaka, umieszczony we­
Idea tego ciekawego w ynalazku w n ątrz "wydrążenia w korpusie, two­
jest bardzo prosta. Z asada działania rzy stalowy bijak oraz tuleja brą­
przyrządu przypom ina pospolity v zowa i zakrętka mocująca.
proces w bijan ia pala w ziemię lub Trzeci wreszcie zespół jest zawo­
klina w pień drzew a. O stro zakoń­ rem , składającym się z szeregu
czony pal pod działaniem siły ude­ drobnych części. Przez zawór dosta­
rzenia m łota zagłębia się w grunt, je się płynące ze sprężarki poprzez
rozpycha n a boki w arstw ę ziemi i złącze i stalow e ściski powietrze.
drąży w niej otw ór. Nie w yskakuje (Do uruchom ienia przyrządu nie­
z pow rotem ku górze, gdyż siłę od­ zbędna jest sprężarka lub inne
rzutu ogranicza nacisk w yw ierany
na pal przez rozpychaną ziemię. źródło sprężonego pow ietrza o ciś­
Przyrząd zagłębia się w g ru n t po­ nieniu roboczym m inimum 6 atm
i w ydajności pow ietrza około 2 m 8
dobnie jak pal, jednakże w bijany na min,).
jest oczywiście nie siłą rąk, lecz
siłą sprężonego pow ietrza, uderza­ Dodatkowymi elem entam i zespołu
jącego rytm icznie w bijak, który z „K reta” są: tzw. ustawiacz oraz ce­
kolei uderza w kow adło, stanow iące low nik, nie tworzące jednakże części
część korpusu. Oczywiście, korpus składow ych przyrządu. Pierwszy z
przyrządu m usi być zbudow any ze z nich służy do łatw iejszego w pro­
stali. w adzenia „K reta” w grunt, drugi
K onstruktorzy nadali przyrządow i zaś do w ycelow ania osi przyrządu
nazw ę „K ret“. N azwa ta tylko czę­ na określony punkt przebicia pod
ściowo jest słuszna. Mechaniczny określonym kątem .
k re t bowiem drąży ziemię jak jego Ażeby przyrząd, drążąc grunt,
żywy im iennik, jednakże nie w yrzu­ w prow adzać mógł jednocześnie ru ry
ca jej na powierzchnię, lecz po pro­ o różhych średnicach, na jego kor­
stu rozpycha. pus nakłada się dodatkowo koń­
Z realizow ana idea przyjęła po cówkę stożkową oraz sprzęgło o od­
w ielu poszukiw aniach następujący powiednim gwincie. Do sprzęgła do­
k sz ta łt Przyrząd składa się z trzech łącza się rury, końcówka zaś służy
podstaw ow ych zespołów (patrz do poszerzania otw oru (rys. 2).
rys. 1): korpusu . przyrządu, bijaka Po ustaw ieniu na ustaw iaczu
i zaworu. (spoziomowaniu na odpowiedniej
K orpus przyrządu je st stalow ą r u ­ głębokości) i w ycelow aniu na żąda­
rą (cylindrem ) zakończoną dziobem, ny p u n k t przebicia, „K ret”, napę­
którego przedłużenie stanow i ostre dzany pneum atycznie, rozpoczyna
 Rys. 2
U s t a w ie n ie p r z y r z ą d u

gal
K o n stru k to r „ K reta", inż. W iktor Zien­
kiew icz
pracę. Posuw a się w gruncie do
przodu w skutek uderzeń b ijaka o
kow adło umieszczone w dziobie
korpusu. R eakcja odrzutu, działają­
ca na przyrząd w kierunku prze­
ciw nym do jego ruchu, jest, jak już
wiemy, równow ażona siłą tarcia
korpusu „K reta“ o grunt. Dzięki
specjalnej konstrukcji odrzut w
przyrządzie je st nieduży i „K ret“
posuwać się m oże n aw et w mało
zwięzłych gruntach.
Sprężone pow ietrze dopływ a do
Środkowej części zaw oru płytkow e­
go przew odem gumowym połączo­
nym za pomocą złącza z przewodem
prow adzącym do źródła sprężonego
pow ietrza.
Ze środkow ej części zaw oru p ły t­
kowego pow ietrze dostaje się ru rk ą
przednią (w przodzie zaworu) i Omówiony pokrótce przyrząd m a
otw orem b ijaka do komory przed­
niej znajdującej się w dziobie.
Posuw isto-zw rotny ruch bijaka u-
zyskuje się przez łączenie tylnej ko­
m ory w tulei cylindrow ej raz z w lo­
tem pow ietrza, a raz z jego w ylo­
tem. Dzieje się to w sposób auto­
m atyczny. W lot n astęp u je przez
otw arcie płytki zaworowej w za­
worze. w ylot zaś przez odsłonięcie
okien wylotowych wr tulei cylindro­
wej. co następuje przed uderzeniem
Dijaka w kowadło.
Jeżeli bijak znajduje się w takim
położeniu, że nie otw iera okien w y­
lotowych w tulei cylindrow ej, to
w skutek w ystępow ania różnicy po­
w ierzchni, na które działa sprężone
pow ietrze w tylnej i przedniej częś­
ci bijaka, siła wypadkow a działają­
ca na jego tylną część jest większa
od siły działającej na część przednią.
W tym przypadku następuje ruch
b ijaka do przodu i gw ałtowne ude­
rzenie w kowadło. Je st to równocze­
sne z pchnięciem części dziobowej,
tj. d łu ta oraz całego korpusu — do
przodu. W momencie jednak zam k­
nięcia się zaw oru płytkowego (tuż
przed uderzeniem bijaka w kow a­
dło) i otw arcia okien w tulei cylin­
drow ej przeważać zaczyna siła dzia­
łająca stale na przednią część b ija­
ka. W skutek działania tej siły n a ­
stęp u je ruch bijaka do tyłu. Z ko­
lei następuje otw arcie płytki w za­
worze. zamknięcie okien i przew aga
siły działającej na tylną część bi­
jaka. Cykl ten pow tarza się au to ­
m atycznie tak długo, jak długo
płynie ze sprężarki sprężone po­
w ietrze. Każdemu Oczywiście ude­
rzeniu bijaka towarzyszy ruch
przyrządu do przodu, jego w bijanie
się w g ru n t
Różnica między obu „K retam i” —
typu 88 ZC i typu 88 ZD, polega
tylko na tym , że w typie 88 ZD
w prow adzono korpus hartow any
i utw ardzony na całej powierzchni.
Dzięki tem u „K ret” pancerny n a ­
daje się do pracy w n a jtru d n iej­
szych w arunkach gruntow ych oraz
ma tzw. trw ałą wytrzym ałość zmę­
czeniową.
liczne zastosowania. Służyć może do
przebić prostoosiowych, poziomych
i pochyłych, koniecznych przy p rz e ­
ciąganiu kabli telefonicznych i elek­
trycznych, ru r gazowych, wodocią­
gowych, kanalizacyjnych, przew o­
dów pow ietrznych, w entylacyjnych
itp. Szczególna jego przydatność
w ystępuje w przypadku koniecznoś­
ci wykonania przebić pod nasypam i
ziemnymi, toram i kolejowym i i
tram w ajow ym i, pod drogam i, auto­
stradam i i ulicam i, pod pasam i sta r­
towymi na lotniskach, pod terenam i
campingów i m oteli, prży rozbudo­
w ie terenów fabrycznych i osiedli,
pomiędzy tunelam i i chodnikami
górniczymi, dla celów w entylacji
w górnictw ie, do rozbijania i prze­
w ietrzania zbitych m as m ateriałów
składow anych w silosach.
Zastosowanie „K reta” pozwala
uriiknąć kosztownych, pracochłon­
nych i często skom plikow anych ro ­
bót (zrywanie naw ierzchni, w ykony­
w anie przekopów, tuneli i prowizo­
rycznych mostków).
Porów nanie sposobu i w yników
przeprow adzania w ym ienionych ro ­
bót z dotychczas stosow anym i m eto­
dam i pracy w ykazuje bezwzględna W prow adzanie „ K re ta ” w g ru n t prży
pom ocy ustaw iacza po w łączeniu dop ły ­
wyższość posługiw ania się tym w u sprężonego p ow ietrza
przyrządem . W ystępuje ona szcze­
gólnie w tedy, gdy zależy na szybkoś­
ci przeprow adzenia robót, na nie-
zakłócaniu ruchu, efektach ekono­
micznych i bezpieczeństwie pracy. cia w ynoszą: w glinie — 42 m/godz.,
w p iask u gliniastym — 40 m/godz.,
O statnio przeprow adzane są pró­ w piasku — 30 m/godz., w żwirze
by oraz gromadzone doświadczenia zwięzłym — 2—6 m/godz.
w zakresie zastosow ania przyrządu P rzy dokonyw aniu przebić z uży­
w następujących dziedzinach: geo­ ciem końcówki stożkowej o śred­
logii ziemi i dna morskiego, geofizyki nicy 150 mm, poszerzającej drążony
rolnictw a (np. m elioracje), ratow nic­ otw ór, ja k rów nież w przypadku
tw a górniczego. ciągnienia r u r przy jednoczesnym
Przyrząd stosuje się do przebija­ drążeniu otw oru w gruncie, poda­
nia gruntów : piaszczystych, glinias­ ne wyżej szybkości przebicia zm niej­
tych, piaszczysto-gliniastych i żwi­ szają się przeciętnie o 50 proc.
row atych (nie pow inno używać się W zakończeniu należy podkreś­
go do robót w gruncie, w którym lić, że omówione zalety, „K reta”,
znajdują się duże kam ienie, resztki zarów no jeśli chodzi o prostotę je ­
fundam entów z betonu, konstruk­ go budowy, jak i w ielostronność za­
cje stalowe). stosow ania, spraw iły, że przyrząd
W celu utrzym ania zamierzonego spotkał się z szerokim uznaniem .
kierunku przebicia w płaszczyźnie Z ainteresow ano się nim rów nież za
pionowej otw ór przebicia należy granicą, w w yniku czego stanow i
umieścić poniżej głębokości krytycz­ on w ażny, przynoszący znaczne zys­
nych liczonych od powierzchni ki elem ent eksportu.
gruntu i wynoszących co najm niej: Producentem „K reta” są Z akła­
w piasku 1,5—2,0 m, w glinie — 1,0 dy M etalowe w Skarżysku K am ien­
—1,5 m, w piasku gliniastym — 1,2 nej. W ubiegłym ro k u w ykonały one
—1,5 m, w żw irze zwięzłym — 1500 sztuk przyrządów . P lan na rok
1,0—1,5 m, w żwirze luźnym bieżący przew iduje zwiększenie p ro ­
1,5—2,0 m. W arto jeszcze dla peł­ dukcji do 2500 sztuk.
niejszej charakterystyki przyrządu
dodać, że średnie szybkości przebi­ Tadeusz Twarogewskl
 W połow ie lutego b r. przy Ulicy O krąg l i w W arszaw ie rozpoczęła działalność
STA CJA MŁODYCH TECHNIKÓW . Z o stała o n a zo rg an izo w an a przez In sp e k to ra t
O św iaty p rzy DEN W arszaw a-Ś ródm ieście przy w spółudziale n aszej R edakcji. Ce­
lem te j placów ki, k tó rą k ie ru je znany C zytelnikom działu „N a w arsztacie0 i n ł,
W itold K ozak, Jest p o p u lary zo w an ie te c h n ik i w śró d starsz e j m łodzieży, udzielanie
porad tech n icz n y ch , służenie pom ocą w w y k o n y w an iu sam odzielnych k o n stru k c ji,
prow adzenie ró ż n o ro d n y c h zajęć te ch n iczn y ch w dobrze w yposażonych p raco w ­
n iach . Co d w a ty g o d n ie o d byw ają się w S ta c ji „C zw artk i T echniczne0 — ciekaw e
im p rezy pośw ięcone różnym dziedzinom te c h n ik i. Podczas pierw szego C zw artku,
k tó reg o tem atem była te c h n ik a lo tn icza, m łodzi goście S ta c ji m ieli ró w n ież o k a­
zję porozm aw iać b ezpośrednio * p. S tefan em K ozłow skim , budow niczym jednego
z pierw szych p o lsk ich sam olotów .
 Pod redakcją Jerzego Niebo je wskiego

NAPRAWA GŁOŚNIKÓW RADIOWYCH (in i. W itold K ozak) — FOTELIK

Z KUREK METALOWYCH (Stanisław Sabat) — POLECZKA DO KAKTUSÓW
(Jerzy N iebojew ski) — STOLIK DO PRAC INTROLIGATORSKICH (Michał Rosolak)
— STRUG INTROLIGATORSKI (Jerzy N iebojewski)

NAPRAW A GŁOŚNIKÓW RADIOWYCH

Radioam atorzy często posiadają powodzeniem w licznych urządze­

różne głośniki radiow e, które na
skutek defektów nie spełniają już
swych zadań. Głośniki należą do
stosunkowo' drogich urządzeń i z
tego względu ich napraw a jest jak
najbardziej uzasadniona. Należy
również dostrzegać w takiej sytuacji
w alory poznawcze, które w pracy
am atorskiej posiadają niekiedy do­
m inujące znaczenie.
N ajpierw zajm iem y się omówie­
niem sposobów napraw y głośników
dwóch typów: elektrom agnetycz­
nych i dynam icznych z magnesem
Lrwałym.
Na w stępie kilka słów o zasadach
działania tego typu głośników. Do
najstarszych typów należy zaliczyć
głośniki elektrom agnetyczne, roz­
powszechnione od początków radio­
fonii przewodowej, a dziś zastąpio­
ne głośnikami dynam icznymi.
Głośnik elektrom agnetyczny może
być również w ykorzystany z dużym
niach am atorskich (próbnikach,
przyrządach kontrolnych, do nauki
alfab etu M orse’a itp).
N apraw a głośnika tego typu je st
dostępną naw et dla mało w praw io­
nych radioam atorów .
Budowę głośnika elektrom agne­
tycznego w yjaśnia rys. 1. Zasada
działania tego urządzenia je st o p a r­
ta o zjaw isko magnetyczne. Z n aj­
dujący się w głośniku magnes trw a­
ły w kształcie podkowy jest zaopa­
trzony w nabiegunniki um ożliw iają­
ce w ytw orzenie stosunkowo silnego
strum ienia m agnetycznego w szcze­
linie. W m ałej odległości od szczeli­
ny umieszczona je st kotw iczka że­
lazna, zakończona płaską sprężynką
zamocowaną trw ale w e w sporniku.
Do kotw iczki w odpow iednim
m iejscu przym ocowana je st p rosto­
padle dźw igienka-pręcik, która łą ­
czy się z m iseczką metałowrą o b ej­
m ującą stożek m em brany.
 Położenie kotw iczki d rg a ją ce j w szczelinie głośnika
(m iędzy n ab ieg u n n ik am i)
P raca głośnika polega na tym, że
prąd zm ienny o częstotliwości ak u ­
stycznej, przepływ ając przez uzwo­
jenie ceweczki, pow oduje nam agne­
sow anie kotw iczki w ta k t drgań
prądu.
Na koniec kotw iczki znajdujący
się w stałym polu m agnetycznym
działają siły, pow odujące jej d rg a­
nia. W praw iona w drganie kotwicz*
ka za pośrednictw em metalowego
pręcika porusza papierow ą m em ­
branę. Dzięki elastycznem u zawie­
szeniu obrzeża m em brany staje się
możliwy ruch drgający, który
w otaczającym pow ietrzu powoduje
pow staw anie fal dźwiękowych, m o­
w y lub muzyki.
O pisany ty p głośnika ch arak tery ­
zuje się stosunkowo w ąskim pas­
m em przenoszenia dźwięków, nad a­
je się w ięc dobrze do odtw arzania
mowy lu b sygnałów M orse’a (czę­
stotliw ość 400-450 Hz). Moc głośni­
ków elektrom agnetycznych jest nie­
znaczna, około V*Wf oporność zaś
ceweczki wynosi 1000-2000 Q. Dzię­
ki stosunkow o dużej oporności
głośniki te m ogą być w łączane
w obwód lam py bez transform atora.
elektrom agnetycznego
Typowe uszkodzenia
Głośnik elektrom agnetyczny, n a ­
w et poważnie zniszczony, nadaje się
jeszcze do napraw ienia am atorskim i
środkam i. Rozpatrzym y więc kilka
typow ych uszkodzeń, jakie najczę­
ściej się zdarzają:
a) napraw ę lub w ym ianę uszko­
dzonej m em brany,
b) napraw ę ceweczki.
Częstym uszkodzeniem je s t znisz­
czenie m em brany papierow ej (mem­
b ran a z niewielkim i uszkodzeniami,
jak np. przebicie papieru — p racu ­
je dostatecznie dobrze).
M em branę możemy wykonać
w łasnoręcznie z cienkiego kartonu,
np. z okładki od zeszytu. W tym
celu należy przez nagrzanie lutow ­
nicą — odlutować i zdjąć m etalow ą
czapeczkę z pręcika i następnie
z papieru wyciąć odpowiedni stożek
pozostaw iając w zapasie naddatek
na obwodzie około 1 cm, po czym
skleić (najlepiej klejem nitro lub
krystalcem entem ). Odłączoną mi­
seczkę rozdzielamy (składa się ona
z dwóch miseczek połączonych pu­
stym nitem). Z akładam y na stożek Założenie napraw ionej ceweczki
papierowej m em brany miseczki ze odbywa się w odw rotnej kolejności,
strony zew nętrznej i w ew nętrznej. niż podano w opisie wstępnym.
Chwilowo przyklejam y je klejem .
Przym ierzam y m em branę na w y­ Głośnik dynamiczny
sokość i następnie zwilżamy jej
obrzeże (1-3 cm) wodą. Gdy papier Chociaż budow a głośnika dyna­
zmięknie, zaginamy obrzeże i za micznego nie je st bardziej złożona
pomocą lutownicy suszymy. P o­ od opisanego poprzednio głośnika
w staje wówczas kołnierz umożliw elektrom agnetycznego, to jednak na­
wdający przyklejenie m em brany do praw ienie jego w ym agać będzie
klosza. w iększej w praw y i znajomości
rzeczy.
Teraz możemy dopasować i w y­ Zasadę działania głośnika dyna­
regulować ustaw ienie kotwiczki. micznego objaśnia rys. 2. W jego
Spraw dzam y, czy koniec kotwiczki pracy m a zastosow anie znane p ra ­
zajm uje środkowe położenie między wo elektrodynam iki, które głosi,
nabiegunnikami magnesu. N akłada­ że jeśli przew odnik, w którym
my miseczkę na koniec pręcika przepływ a prąd, umieścimy w polu
i następnie rozgrzaną lutow nicą za
pomocą kropli cyny złączamy m i­
seczki z pręcikiem . (Miseczki muszą W idoczną na fotografii m iseczkę należy
przylegać ściśle do membrany). o d iu to w ar przed dem ontażem m em b ran y
Może zdarzyć się, że ceweczka
w głośniku ma przerw any obwód.
Łatwro to spraw dzić dotykając bie­
gunami baterii do jej końcówek.
(Jeśli ceweczka działa dobrze, to
w głośniku usłyszymy trzaski).
Uszkodzoną ceweczkę należy w y­
łączyć z układu magnetycznego
głośnika. W tym celu m usim y n a j­
pierw usunąć kotwiczkę. Usunięcie
kotwdczki będzie polegało — po
pierwsze: na usunięciu wkrętów'
(patrz rys. 1); po drugie: na odluto-
wa-niu pręcika w miseczce (rozgrza­
ną cynę usuw am y przez w strzą­
śnięcie), Dalej — na odgięciu łapki
z m iękkiej blaszki i ostatecznym
odłączeniu ceweczki. Wydołpytą
ceweczkę poddajem y dokładnym
oględzinom. Może bowiem zdarzyć
się, że zostąła u rw an a w niej jedna
z końcówek. Łatw iej uporamy się
z tym, jeśli je st uszkodzona koń­
cówka zewmętrzna (koniec uzwo­
jenia), w przypadku zaś urw a­
nej końcówrki dolnej (początek
uzwojenia) konieczne jest przew i­
nięcie całej ceweczki.
D rut nawojowy naw inięty na ce­
weczkę m a zazwyczaj średnicę
0,06 mm, należy więc zachowoć
wielka ostrożność i uw agę podczas
jego przewijania.
 wręb] mocujące
kotwiczkę Ru s. 2. Zasada działania
głośnika dunam iczneao

Ru s. 1. Konstrukcja gło śn ik a
maonetucznego

zam oęowanie
końcówki

uzw ojenie
cew eczki

szcze lin a

cew ka
tgojaosL

w ałek
oodkh
wkrętu z oaoieru
m agm oŁ.
sgstem magnetyczni/

R ys. 3 . Sposób przewija n ia

ce w e c z k i drg a ją ce j
Ru s. 4 . K o n stru kcją głośnika w g ło śn ik u dynam icznym
dynam icznego z m agnesem
trw a łam
V:
Części składow e głośnika dynam icznego
magnetycznym, to działać na niego
będzie siła (F) proporcjonalna do
natężenia prądu (I), indukcji stru ­
mienia magnetycznego (B) i długo­
ści przewodnika (1). Głośniki dyna­
miczne (dyna — siła) nadają się do
w ytw arzania znacznej mocy (do
kilkunastu watów). Dzięki licznym
swoim zaletom, głośniki te znajdują
wyłączne zastosowanie we w spół­
czesnych odbiornikach.
Uszkodzenia w ystępujące w tego
typu głośnikach mogą być różno­
rodne.
Najczęstsze z nich polegają na
nieprawidłow ym działaniu ceweczki
drgającej, które objaw ia się brzę­
czeniem bądź chrypieniem (niekiedy
brzęczenie w ystępuje tylko w czasie
reprodukcji tonów niskich).
Chrypienie głośnika w ystępuje
na skutek dotykania ceweczki do
obrzeży w szczelinie m agnetycznej
i wadliwego jej wyceritrowania. Na
rysunku 4 m am y pokazany głoś­
nik dynamiczny w przekroju. Z
rysunku widzimy, że ceweczka jest
umieszczona na rdzeniu w kształcie
walca. Szczelina jest m ała (wynosi
1—2 mm). M em brana w raz z cew­
ką i resorem pod względem me­
chanicznym tworzy jedną całość.
Rozpatrzmy przebieg napraw y
brzęczącego głośnika, w tym w y­
padku gdy zachodzi konieczność
w ydobycia z układu m em brany z
resorem oraz w yregulow ania szcze­
liny magnesu.
Rozbieranie tych elem entów n a ­
leży rozpocząć od rozklejenia za
pomocą rozpuszczalnika „nitro" o-
brzeża m em brany i resoru (w s ta r ­
szych typach głośników resory są
zamocowane za pomocą w krętów ).
O dklejenie m em brany i resoru u-
możliwia oddzielenie tych elem en­
tów od pozostałej konstrukcji.
Ceweczkę poddajem y dokładnym
oględzinom zew nętrznym . Z azw y­
czaj są widoczne m iejsca zdrapania
em alii na skutek ocierania się ich
o kraw ędzie magnesu. N astępnie
oglądam y dokładnie szczelinę. Czę­
sto na skutek przypadkow ego u d e­
rzenia rdzeń m agnesu przesunie się
w bok i soow oduje rozregulow anie
szczeliny. W yregulow anie szczeliny
m agnetycznej w ykonam y n a jła t­
w iej, posługując się paskam i k a r ­
tonu lub innego m ateriału im ­
pregnow anego odpowiedniej grubo­
ści (patrz foto). N ajpierw należy
zluźnić o p arę obrotów w kręty
ściągające rdzenie m agnesu (zazwy­
czaj 3 szt.) i następnie p rzeprow a­
dzić regulację szczeliny (za pomocą
odpow iednich w stawek).
W ycentrow any w ten sposób sy ­
stem m agnetyczny dociskam y po­
now nie w krętam i.
 Sposób reg u lacji szczeliny m agnetycznej w głośniku dynam icznym
Ceweczka, jeśli nie posiada m o­
cniej przetartych uzwojeń, nie m u­
si być przew ijana.
Inaczej natom iast postąpim y, je ­
śli głośnik w ykazyw ał chrypienie
— jest to oznaka odklejenia się
kilku zwojów ceweczki od jej k o r­
pusu.
W takim przypadku konieczne
jest w yjęcie z głośnika m em brany
w raz z ceweczką i resorem oraz
odwinięcie uzwojenia. N astępnie na
przygotow anym w ałku (dokładnie
wytoczonym z tw ardego drew na
lub m etalu) o średnicy m niejszej
(o 1—1,5 mm) od rdzenia cewki
w ykonam y ponownie uzwojenie.
W tym celu m iędzy korpus ce­
weczki a w ałek nakładam y parę
w arstw cienkiego papieru i n astę­
pnie po nałożeniu korpusu na rdzeń
rozpoczniemy uzw ajanie ceweczki
tym samym d ru tem (rys. 3).
Pow ierzchnię korpusu powlekam y
starannie (za pomocą pędzelka)
klejem nitro lub krystalcem entem ,
po czym staran n ie układam y pierw ­
szą w arstw ę uzw ojenia (zwój obok
zwoju) i następnie po przeschnię­
ciu kleju (po 6—10 min.) pozosta­
łe w arstw y. Końcówki cewki n a ­
leży połączyć za pomocą lutow a­
nia z giętkim i przewodami p rzy ­
tw ierdzonym i do m em brany. Dalsza
czynność polega na złożeniu cało­
ści głośnika i w yregulow aniu za­
wieszenia m em brany.
Obrzeże m em brany pokryw am y
klejem i układam y m em branę z
ceweczką i resorem na miejsce. Z a­
nim klej wyschnie, staram y się
przesuw aniem kraw ędzi m em brany
ustaw ić ceweczkę w środku szcze­
liny (orientacyjnie). Dokładniej izą
regulację w ykonam y za pomocą re ­
soru. W tym celu kraw ędzie reso­
ru i pow ierzchnię klosza pow leka­
my klejem .
N astępnie regulujem y ustaw ienie
resoru. Przez lekkie naciskanie pal­
cami na m em branę (jednocześnie
w dwóch miejscach — sym etrycz­
nie) przekonam y się, czy ceweczka
nie ociera się o krawędzie. Za po -
mocą krótkich przesunięć resoru
możemy to ocieranie łatw o usunąć.
W ten sposób po uływie paru go­
dzin napraw a głośnika może być
zakończona i głośnik włączony do
ap aratu odbiorczego.
Inź. Witold Kozak
 FOTELIK l RUREK ME TAL OWYCH
Opis pięknej lampy stojącej z ab a­
żurem i stoliczkiem na czasopisma, za­
mieszczony w nrze 11 „Młodego Tech­
nika^ z ubiegłego roku, uzupełniamy
w niniejszym artykule opisem bu­
dowy fotelika w yplatanego tw orzy­
wami sztucznymi (rys. 1), dostoso­
wanego wielkością i kształtem do
wspom nianej lam py i tworzącego z
nią harm onijną całość w kąciku do
czytania i słuchania radia.
Szkielet fotelika (rys. 2) w yko­
nany jest z ru re k m etalowych, od­
powiednio pospawanych i w ygię­
tych, a jego siedzenie i oparcie
wyplecione jest ru rk ą igelitow ą o
różnym zabarw ieniu i prostym wzo­
rze plecenia.
Uzyskanie do budowy fotelika
odpowiednich ru re k nie powinno
nastręczyć większych trudności,
gdyż w ystarczą do tego celu rurki
Rys. I Fotelik z rurek metatoHuch
ze starych łóżek m etalow ych albo
ru rk i nabyte w najbliższej sk ła d ­
nicy złomu za kilkanaście zło­
tych. Oczywiście, ru rk i te trzeba
przed przystąpieniem do pracy o-
czyścić dokładnie z rdzy i farby i
wyszlifować ich pow ierzchnię aż do
surow ego m etalu. R urki mogą być
pospaw ane z krótszych odcinków -
na styk lub dobrane odpowiedniej
długości. Ogółem do w ykonania f o ­
telika potrzeba będzie około 6 m e­
trów ru rk i o średnicy zew nętrznej
20—25 mm i grubości ścianki 2 mm.
Z tego na ram ę potrzeba będzie
3 m 30 cm ru rk i i na boki po 1,40 m.
Mogą być też rurki o 0 18 mm
i nieco cieńszych ściankach. Nie­
w skazane są ru rk i o w iększej, niż
podano, średnicy i grubości ścia­
nek, gdyż pow oduje to zbędne
zwiększenie ciężaru fotelika i w y-
m aga użycia w iększej siły dla u-
form ow ania poszczególnych jego ele­
mentów.
Projektow any fotelik składa się
z trzech części: ram y siedzeniowo-
oparciow ej oraz dw óch boków, tw o­
rzących jednocześnie nóżki fote­
lika.
'P ra c ę rozpoczniem y od w ykona­
nia ram y siedzeniowo-oparciowej
(rys. 3) w stanie w yprostow anym .
Ram ę możemy w ykonać z dwóch
lub więcej odcinków ru rk i, które
połączymy w sposób podany na
rys. 3a.
Miejsce połączenia ru re k pow in­
no się znaleźć w pew nej odległo­
ści od m iejsca połączenia ram y z
bokam i fotelika. R urki, przed spa­
w aniem ram y, w yginam y w im a­
dle, n adając jm kształt przedsta­
wiony na rys, 3.
R urki możemy giąć na zimno, po
uprzednim nasypaniu do nich drob­
nego piasku i zakorkow aniu w ylo­
tów, albo na gorąco — po nagrza­
niu ich w ogniu. Gięcia ru rek do­
konujem y w im adle za pomocą
okrągłego klocka o średnicy 120—
125 mm.
Po wygięciu ru rek i w ysycaniu
z nich piasku przygotow ujem y k ró t­
kie odcinki ru rek o m niejszej śre­
dnicy i w ciskam y je ciąsno w wy-
Rys 4 Noya \
Rys 5 Korek \
 loty rurek ram y, po czym miejsca
te spawamy.
Pospaw aną z ru rek ram ę w ygi­
nam y następnie pod kątem lOć1*- -
12G° w odległości 500 mm od brze­
gu (rys. 3b). Część ta będzie tw o­
rzyć siedzenie fotelika; reszta —
dług. 700 mm — stanowić będzie
oparcie dla pleców.
W podobny sposób w yginam y i
pospawamy ru rk i tworzące boki i
nóżki fotelika (rys. 4).
Końce nóżek w yrów nujem y pil­
nikiem, a ostre ich kraw ędzie za­
okrąglam y. W yloty ru rek zaskle­
piamy drew nianym i korkam i (rys.
5) wytoczonymi na tokarce. Może­
my też użyć do tego celu korków
gumowych, dopasowanych ciasno do
wylotów.
Teraz przystępujem y do połącze­
nia ram y siedzeniowej z bokami za
pomocą spaw ania. Elem enty te
spawam y w m iejscach wskazanych
na rys. ?. Z am iast spaw ania t/e h
elementów możemy połączyć je ś r u ­
bami z nakrętkam i. W tym w ypad­ K aktusy hodow ane w doniczkach,
ku przed połączeniem należy w y­ podobnie ja k i inne rośliny poko­
wiercić w ru rk ach o d o o w ie i^ e jowe, w ym agają dużo słońca i czy­
otwory. Śruby o półokrągłych stego pow ietrza oraz odpow iednich
łbach i 0 5 mm powinny być zabiegów pielęgnacyjnych.
starannie dobrane do otworów. Te m iniaturow e rośliny nie zaj­
Po w ykonaniu połączeń pow ierzch­ m u ją w iele m iejsca w m ieszkaniu
nie ru rek oczyszczamy szczotką i m ogą być hodow ane z w ielkim
drucianą oraz ściernym płótnem i pożytkiem przez m łodszych do­
crzem yw am y benzyną, po czym m a­ m ow ników praw ie że w każdym
lujem y je dw ukrotnie czarnym la­ pomieszczeniu, do którego zagląda
kierem asfaltowym.
Po wyschnięciu lakieru siedzenie słońce i dopływa świeże powietrze.
i oparcie w yplatam y ru rk ą igeli­ Ciekaw e te rośliny można um ie­
towa o 0 4—5 mm w dwóch h a r­ szczać na m ałych półeczkach przy ­
monizujących ze sobą barwach. m ocowanych do ram okiennych lub
W yplatanie fotelika można prze­ drzw iow ych, do ościeżnic, do p a ­
prowadzić w różny sposób, bądź rapetów podokiennych lub do ogro­
pojedynczymi splotam i, bądź pas­ dzeń balkonowych.
mami, zależnie od pomysłowości i Półeczki te różnić się będą od
inw encji twórczej wykonawców, o- pólek dla innych kw iató w donicz­
raz posiadanych ru re k igelitowych. kowych, zarów no sw oją budow ą,
Dla nabrania pew nej w oraw y r a ­ jak i w ym iaram i oraz rodzajem
dzimy przeprow adzić próby w ypla­ użytych do ich w ykonania m a te ria ­
tania sznurkiem na m ałej ram ce
w ykonanej z drutu. łów.
Po wypleceniu fotelika możemy Odm ian półeczek do k aktusów
cołożyć na jego siedzenie niew iel­ może być bardzo wiele, w zależ­
ki m ateracyk z w aty, obciągnięty ności od ilości i w ielkości doni­
barw nym kretonem albo m ateracyk czek, rodzaju i jakości uzyskanych
z porowatej gum y (lateksu). na ten cel m ateriałó w oraz inw en­
Stanisław Sabat cji tw órczej ich użytkow ników .
 Dla ułatw ienia podjęcia decyzji
podajem y k ilk a przykładów budo­
w y tych urządzeń oraz omówimy
szczegółowiej budow ę półeczki w ie­
lostopniowej, zawieszanej na ram ie
okiennej (rys. 1).
Półeczka jest zbudow ana z 2 k ą­
towników, nagw intow anego obu­
stro n n ie p ręta stalow ego, 2 n ak rę­
tek, 5 rurek dystansow ych i 4 stop­
ni (płytek nośnych) (rys. 2).
K ątow niki (rys. 3) w ykonuje­
my z pasków blachy stalow ej m ięk­
kiej o przekroju 20 X 2 mm i dłu­
gości 120 mm każdy. P aski zgina­
my pod kątem prostym w imadle.
Długość ram ion form ow anego
kątow nika nie będzie jednako­
w a — dłuższe ram ię m ierzy 80 mm,
krótsze 40 mm. W krótszym ram ie­
niu wyznaczymy i wywiercim y dw a
otw ory 0 0 4 mm, w dłuższym zaś
jeden otw ór o 0 8 mm.
Elem ent wiążący poszczególne
części półeczki (rys. 4) wykonamy
ze stalowego p ręta o 0 6 mm i
długości 355 mm.
P ręt nagw intujem y z obu koń­
ców narzynką M6 na długości
u— s k ----- . łeczki i o harm onijnym połącze­
% li_________ iifiL :
kątow nik /
- ich przekroje i w iercim y po jed ­
p ły tk a S
ru rka / jednakow e
d y sta n so w a / *=*
n a k rę tk a
i — _____
—* _ J
10 mm i dobierzem y do niego albo
nagw intujem y odpow iednie n a ­
krętki.
R u rk i dystansow e (rys. 5) oddzie­
lające poszczególne stopnie półecz­
ki w ykonam y z grubościennej ru r­
ki m etalow ej albo lam inatowej
fenolow ej 6 0 18 mm.
Poszczególne odcinki ru rek dy­
stansow ych m uszą być odcinane
pod k ą te m prostym do ich osi.
Długość poszczególnych ru re k po­
w inna zasadniczo odpow iadać w y­
m iarom podanym na rysunku. W
uzasadnionych w ypadkach można
ją zwiększyć lub naw et zmniejszyć
w zależności od wysokości i w iel­
kości hodow anych kaktusów .
O statnią czynnością będzie w y­
konanie stopni półeczki (rys. 6).
Stopnie te możemy wykonać ze
sklejki grub. 4 mm albo płyty pil­
śniowej tej sam ej grubości, albo
tw orzyw a sztucznego grub. 2-3 mm.
K ształt i w ym iary stopni będą za­
leżne od wielkości doniczek i od
pomysłowości wykonawcy. Nie trze.-
ba jednak zapominać o ogólnych
proporcjach i w ym iarach całej pó­
niu całości.
P o u stalen iu kształtu i w ym ia­
........... , rów stopni półeczki w ycinam y je
7. przygotow anego m ateriału piłą
1
1i odsadnicą, obrabiam y dokładnie
* ! nym otw orze na p ręt gw intow any
o 0 8 mm. Otwory, aby uzyskać
ich umiejscowienie,
-A w iercim y od razu w e w szystkich
stopniach.
Składanie części półeczki w ca­
355
łość w ykonujem y wg załączonego
7
%
rysunku, potem półeczkę zawieszamy
J czy też przykręcam y w krętkam i do
V
ościeżnicy okiennej bądź drzwio­
w ej —- w ustalonym uprzednio
m iejscu.
Podobne półeczki na kaktusy
A (rys- 7) możemy w ykonać z innych
m ateriałów (drew na, szkła, tw o­
. al rzyw sztucznych, m etalu, papieru
itp.).
Jerzy Niebojewskl
 S T O L IK DO PR A C IN T R O L IG A T O R S K IC H
M ich ał R osolak
N ajw ażniejszym sprzętem obok
ulepszonej prasy introligatorskiej
(patrz nr 2 ,,M.T.“) i struga do obci­
nania książek jest odpowiednio zbu­
dow any stół (rys. 1), na którym moż­
na byłoby osadzać prasę, obcinać
książki, zaprasow yw ać sklejane ele­
m enty kartonow o-tekturow e, sklejać
okładki, form ow ać grzbiety książek,
sklejać pudełka oraz przechowywać
w nim najczęściej używane przy
tym narzędzia introligatorskie (linia­
ły, noże, nożyczki, kostki, kociołek,
naczynia do k la jstru , pędzle, m isecz­
ki, deski itp.) i prasę.
Z b rak u takiego stołu można by­
łoby przystosow ać do tego celu każ­
dy inny stół kuchenny albo szafkę,
odpow iadającą następującym w y­
m iarom : wysokość 780 mm, długość
płyty 900 mm i szerokość 550 mm.
Przystosow anie stołu będzie pole­
gało na: 1) w zm ocnieniu wiązań nóg
dodatkow ym i listw am i poziomymi,
2) pogrubieniu płyty stołu (lub szaf­
ki) sklejką lub płytą pilśniową
grub. 4—5 mm, 3) w yw ierceniu w
niej otw orów przelotow ych dla osa­
dzenia w nich śru b prasy (jednej
lub dwóch), 4) osłonięciu boków sto­
łu płytam i pilśniow ym i i w budo­
w aniu do w ew nątrz dwóch półek
oraz na ew entualnym dorobieniu do
tej obudow y drzw iczek dw uskrzy­
dłowych.
M ając ta k i stół (o w ym iarach po­
danych na rysunku) przygotujem y
do jego przebudow y następujące
m ateriały: 4 listw y sosnowe o prze-
k ra ju 25 X 40 m m na w iązania dol­
ne w zm aniające nogi stołu; płytę
pilśniow ą tw ard ą grub. 4—5 mm
na pogrubienie płyty stołu; 4 listw y
sosnowe o przekroju 25 X 20 mm
pod półkę środkow ą; 2 płyty z desek
sosnowych grub. 18—20 mm lub
ram y tejże grubości oklejone sklejką
na półkę środkow ą i dno obudowy;
3 płyty pilśniowe tw arde grub.
4 mm na obudowę boków i tyłu
stołu, i ew entualnie 8 listew o prze­
k ro ju 15X60 mm na ram y drzw i­
czek oraz 2 płyty pilśniowe na ich
poszycie.
Ponadto należy przygotować
w krętki, gwoździe i klej kazeinowy
w dostatecznej ilości, papier ścierny,
pokost i politurę oraz podkładki
i ściski śrubowe.
P racę możemy wykonać w n astę­
pującej kolejności: N ajpierw w y­
m ierzyć dokładnie listw y w zmacnia­
jące nogi stołu u dołu. Potem w y­
znaczyć miejsce w głębienia ich w
nogi (od w ewnątrz). N astępnie w y-
dłutow ać gniazda i osadzić w nich
końce listew na klej i w krętki. Po­
dobnie wym ierzyć listw y podtrzy­
m ujące półkę środkową, z tą tylko
różnicą, że nie będziemy ich koń­
ców wpuszczać w nogi, lecz przy­
m ocujem y je w prost do nóg na klej
i w k rętk i od w ew nątrz.
Z kolei dopasujem y płytę dolną
do listew w zm acniających i przy­
m ocujem y ją w krętkam i do górnych
ścianek listew. Podobnie przym ocu­
jemy do listew płytę środkow ą sto­
łu (półkę).
Teraz wymierzymy dokładnie pły­
ty przeznaczone do obudowy bo­
ków stołu i dopasujem y je do
oskrzyni stołu oraz do dolnych li­
stew w zm acniających, po czym
przymocujemy je do nich w k ręt­
kami.
 Na koniec dopasujem y do płyty
stołu płytę pilśniow a tw ard ą i n a ­
kleim y ją za pomocą kleju kazei­
nowego. Dla lepszego dociśnięcia STRUĆ
przyklejonej płyty użyjem y ścisków
śrubow ych i podkładek w postaci INTROLIGATORSKI
krótkich odcinków desek lub listew.
Po zaschnięciu kleju, co może
nastąpić po 10—20 godzinach, zdej­
m ujem y ściski i boki pogrubionej
w ten sposób płyty stołowej obije­ Oprócz ulepszonej prasy in tro li­
my cienkim i listw am i (aby nie było gatorskiej z metalowym i śrubam i,
w idać połączenia płyty stołu z pły­ którfej opis w ykonania zamieściliś­
tą pilśniową). Listew ki przybijam y my w nrze lutowym z 1963 r.,
gwoździkami albo przykręcam y drugim niezbędnym narzędziem do
krótkim i w krętkam i. obcinania książek — jest nóż in­
Teraz ustaw im y na stole-szafce troligatorski.
prasę introligatorską w pozycji sto­ Dotychczas najbardziej rozpo­
jącej i wyznaczym y na płycie otw o­ wszechnionym typem noża był o-
ry na śruby z płaskim gwintem. krągły nóż introligatorski (rys. 1)
O tw ory te w yw iercim y św idrem w postaci tarczy stalow ej odpowie­
w ykraw aczem na wylot i sp raw ­ dnio zaostrzonej na obwodzie i za­
dzimy, czy śruby wchodzą w nie bez opatrzonej w trzonek drew niany.
oporu. Potem zm ienim y położenie Jednak ten typ noża okazał się
prasy na leżące i wyznaczymy na w praktyce bardzo niewygodnym
płycie otw ory na śruby poprzeczne. narzędziem , ponieważ jego użycie
w ym agało dużego w ysiłku fizycz­
Po ponownym spraw dzeniu zgod­ nego i niewłaściwej postawy ciała
ności w yznaczonych otw orów z osia­
mi śrub, w yw iercim y je w płycie Dużo trudności sprawiało również
jego ostrzenie i przechowywanie.
na w y lo t a
O wiele praktyczniejszy i w ygod­
Po w ykonaniu tej czynności p ra ­ niejszy w użyciu pod każdym
cę możemy uw ażać za skończoną względem okazał się inny typ noża
i na obu półkach poukładać posia­ introligatorskiego, zwany też s tru ­
dane narzędzia i sprzęt in troligator­ giem introligatorskim (rys. 2), któ­
ski, zgodnie z zasadą: „każde narzę­ ry, nie posiadając wad noża tarczo­
dzie ma sw oje m iejsce" i „każde na­ wego, nadaje się jak najbardziej do
rzędzie można łatw o z tego miejsca obcinania książek, naw et dla n a j­
słabszych t y c z n i e uczniów.
w yjąć” (jednym ruchem ręki) i tak
samo je złożyć. S trug ten składa się z kilku
części, a mianowicie: z dwóch pro-
G dybyśm y chcieli dorobić do obu­ stopadłościennych klocków d re ­
dow anego w ten sposób stołu w nianych (a i b), śruby drew nia­
drzwiczki (co nie jest rzeczą ko­ nej z trzonkiem (c), dwóch prow a­
nieczną), praca nasza zwiększyłaby dnic (d). noża (e) w postaci stalowej
się o w ykonanie dwóch ram ek — płytki zaostrzonej z jednego boku,
oklejenie ich płytam i pilśniowymi, i dwóch śrub z nakrętkam i motyl­
osadzenie ich w otw orze na zawia- kowymi (f) mocujących tę płytkę
skach (4 pary) i zaopatrzenie w za­ do spodu klocka (a).
meczek oraz zasuwki. Zam iast Ś ruba <c) jest osadzona w kloc­
drzwiczek m ożna byłoby zastosować ku (a) w niegwintowanym otworze
zasłonki z kretonu naciągniętego na i może się w nim swobodnie obra­
linkę nylonową. cać oraz w klocku (b) w otworze
 gwintowanym, dzięki czemu klocek
(a) w raz z zamocowanym pod nim
nożem może w m iarę w k ręcan :a
śruby (c) w klocek (b) lub w ykrę­
cania jej, zbliżać się do niego lub
oddalać. Jeśli w tym czasie oba
klocki przesuwać się będą jedno­
cześnie ruchem postępowym, a
między nimi znajdzie się zamoco­
w ana w prasie książka, to podczas
trw ania tego ruchu nóż będzie
stopniowo zagłębiać się w papier
i powodować jego przecinanie. Aby
przy tym działaniu noża śruba (c)
nie w ysuw ała się z klocka (a), k li­
nu je się ją kołeczkiem albo zabez­
piecza dw udzielną podkładką d re­
w nianą w głębioną w row ek w ycię­
ty ńa obwodzie trzonka śruby
(rys. 3). __
Dla zapew nienia klockowi (a)
równoległego przesuw ania się w
k ieru n k u klocka (b), łączy się oba
klocki dw iem a listew kam i-prow a­
dnicami. których jedne końce za-
mocowuje się w klocku (a) na sta ­
łe (za pomocą kleju i klinów),
drugie zaś osadza się w klocku (b)
ruchom o w podobnych otw orach
prostokątnych odpowiednio dopa­
sowanych.
S trug umieszcza się bezpośrednio
na belkach prasy tak, aby klocek
(b) mógł przesuw ać się pomiędzy
deską oporową a listwy (g) przy­
mocowaną do jej belki górnej
(rys. 4 ).
Do w ykonania struga potrzeb­
ne b^dą dw a kaw ałki deski brzo-
*Ż 2

*3 0
zowej lub bukowej o w ym iarach
150 X 75 X 25 m m z naddatkiem
na obróbkę, dw ie listew ki z tegoż
drew na o wym 200 X 20 X 15 mm,
w ałek o (?) 30 m m i dług. 260 mm,
płytka stalow a o w ym iarach
130 X 65 X 2 mm i dw ie śruby z
nakrętkam i m otylkowym i długości
85 m m i o 0 5 mm.
W ykonanie stru g a zaczniemy od
w ystrugania obu klocków, listew ek
i w ałka wg podanych wym iarów .
W ałek m ożna wytoczyć na tokarce.
Po w ypraw ieniu klocków w jednym
z nich (nazwijm y go klockiem a)
wyznaczym y zarys otw orów (rys. 5)
do śru b m etalow ych i śruby d re­
w nianej wg w ym iarów podanych
na rysunkach oraz zarysy otworów
na listew ki prow adnice. W drugim
klocku (nazw ijm y go klockiem — b)
(rys. 6) w yznaczam y zarysy otworów
na śru b ę d rew n ian ą i listw y p ro ­
w adnice, przy czym średnica otw o­
ru na śrubę pow inna być m niej­
sza o dw ie wysokości gw intu od
średnicy otw oru wyznaczonego w
klocku (a) na trzon śruby.
O tw ory okrągłe w iercim y odpo­
w iednim św idrem w ykraw aczem i
w iertłem krętym . O tw ory prosto­
kątne dłutujem y dłutem płaskim
na w ylot; otw ory te w klocku (a)
będą nieco m niejsze od otworów w
klocku (b).
W jednym końcu w ałka (rys. 7)
uform ujem y rękojeść długości
80 m m , pozostałą zaś część w ałka,
tj. trzon śruby wyrobim y do śred ­
nicy 22 mm lub m niejszej w za­
leżności od średnicy posiadanej
gwintownicy.
Po w yrobieniu trzonu śruby na-
tniem y na nim gwint, gwintownicą
do drew na. T aki sam gw int n atir> -
m y gw intow nikiem w otw orze w y ­
w ierconym w klocku (b) (rys. 3).
Nóż (e) uform ujem y z płytki s ta ­
lowej, której jeden bok (dłuższy)
zetniem y pod kątem rozw artym
piłą wg w ym iarów podanych na
rysunku i zaostrzym y go z jednej
strony pod kątem 45 stopni. N a­
stępnie w pobliżu drugiego boku
wyznaczymy osie otworów na śru ­
by m etalowe i wywiercimy je
w iertłem krętym o 0 5 mm.
Otwory te nagzymkujemy od spo­
du płytki — w iertłem o 0 10 mm.
 Ostrze noża wygładzimy na
osełce łupkowej łub korundowej o
bardzo drobnym ziarnie.
Na jednym końcu listew ek (d)
(rys. 9) uform ujem y czopy prosto­
kątne dostosowane do otw orów w
klocku (a), drugi zaś koniec do­
pasujem y do wy dłutow anych otw o­
rów w klocku (b) tak* aby mogły
się w nich swobodnie, ale bez
zbytniego luzu przesuwać.
Po przygotow aniu i dopasowaniu
wymienionych części przystąpim y
do składania ich w całość. N aj­
pierw osadzimy w belce (a) śrubę
drew nianą i zabezpieczymy ją
(rys. 10) drew nianym kołeczkiem
w bitym ciasno do otw oru o p
5 mm wywierconego w trzonie
śruby tuż przy ściance klocka, ale
dopiero po założeniu śruby (e) do
otw oru wywierconego w belce (a).
W przypadku użycia dla zabez­
pieczenia śrub dwuczęściowej pod­
kładki drew nianej, w trzonie śru ­
by w ytniem y dookoła prostokątny
row ek głębokości 3—4 mm i sze­
rokości rów nej grubości podkładki.
Podkładkę w kształcie prostokąta
lub koła (rys. 11), wykonamy ze
sklejki lub płyty pilśniow ej grab.
3 mm, w yw iercając w niej n a j­
pierw otw ór o 0 16 mm i n a ­
stępnie rozcinając ją piłą na dwie
rów ne części. Podkładkę p rzy k rę­
camy do belki (a) małym i w k rę t­
kami.
Po osadzeniu śruby nacinam y w
czopach listew ek prow adnic dwie
szczeliny. Czopy sm arujem y klejem
i w bijam y je do prostokątnych
otworów w klocku (a) (rys. 12), po
czym klinujem y je z drugiej stre ­
ny m ałym i k lin ik an r, również po­
sm arow anym i klejem . Po zaschnię­
ciu kleju oczyszczamy te m iejsca
strugiem i w ygładzam y ściernym
papierem.
Teraz przym ocowujem y nóż do
płozy klocka (a) za pomocą śrub
z nakrętkam i m otylkow ym i (rys.
13). Łby śrub pow inny być tak do­
pasow ane do poszerzonych otw orów
w brzeszczocie noża, aby ich po­
w ierzchnie nie w ystaw ały ponad
powierzchnię brzeszczotu. Pod na­
k rętk i dajem y podkładki m etalow e
dla zabezpieczenia pow ierzchni
klocka przed w gnieceniem . Ostrze
noża, tak jak i śruba, powinno być
skierow ane w stronę klocka (b).
Klocek (a) z przym ocowanym do
niego nożem i prow adnicam i nie
powinien być wyższy od klocka (b).
W przypadku zaistnienia jakiejś
różnicy w wysokości obu klocków,
nadm iar drew na należy zestrugać.
Połączenie klocka (a) z klockiem
(b) nie powinno nastręczać żadnych
trudności, gdyż będzie polegało je ­
dynie na założeniu listew ek p ro w a ­
dnic do otw orów prostokątnych w
belce (a) i w kręceniu śruby do
znajdującego się w niej gw into­
w anego otw oru.
Po złożeniu struga należy wy­
próbować jego działanie, a zw łasz­
cza w kręcanie i w ykręcanie śruby.
Dla zm niejszenia tarcia zaleca się
posm arow anie gw intu śruby i
gwintowanego otw oru suchym m yd­
łem lu b p arafin ą ze świecy.
Po spraw dzeniu działania struga
rozbieram y go ponow nie i w ygła­
dzamy w szystkie części drew niane
drobnoziarnistym papierem ścier­
nym, po czym zaciągam y je (z w y­
jątkiem trzonu śruby, listew ek,
prow adnic i dolnej ścianki kloca
— b) politurą albo powlekamy dw u­
krotnie bezbarwnymi lakierem aż do
osiągnięcia połysku. Po złożenia
stru g a zestaw iam y go na belkach
prasy i przym ocow ujem y do jednej
z nich uzupełniającą listew kę — pro­
w adnicę, po czym przeprow adzam y
próbę obcięcia brzegów książki
(rys. 14).
Jerzy Niebojewski
 . o b ł e

■72 * * '
Ś «S S 3• >»>fcC
c yC
Sefc 1 a« W)-*-* 3 > O^
s a s i s CTCC
^ >» o^ -r-«^
O f i g>
0,-4 3 > o .i;
oPt, sogyjj/tg
r s f oS >oc
"C Q
•a _-
4o — *n3
% rt © &»c n O- O- 4
“ *<3 c ca w ^
g-sra 2 h o-
co' co « a T ? ^ G ar ca- 0 5
„ *3 c
s§ ? O
£ S £ X: E « \3 2
Hc;,c o o £ " a tST?
n - *C >> ar - ca o CC

S C >> r cti i i f 1rr, v C C u= >

* fi w N > * *
-
ES co U S s co co o a
H 3 c *cV 3 >» O X P £ 3 £ S
3 £ w >> y
<2 c ^ a c X! -N U X b i N K C —

i « i -o ti J t •— *O-* O• *Q
O8 N « CO » O
0 o O**■« d/ ć« 3*5
O. <a
i 5 ^
ł- ■c 3*03 {• O o
V *N 44 cc £ *
•H
3 •£#k | *” §; f£-4 C 5cc»°-» >>'G a > S ft
N > V . O*w 3.*- CL45 >, . T
o s » S tE- O*—
< *-.O 8
N m
o > o a> W O o k C w >,.N o 5
CO
O, TJ N
© - y X £C -N o _ gc
nj 0) 3 C
420-01)1
O. O -
*N N
-
1^ .2o(MnH 2unr 83 -2łr.'d ’Gc0cu >>?C
~ G /k •—
j
*3> £ ^ fl.o N
Ci -O
£ 6 2e
>»o £ 3 3 ^ 2 g g C ^ O
gS u n N N W) S t t S S ^ S c S - g E«
^- ^d ? £ T
°4'r m q
4* ca .2 x : 2
**g*y yg Q O (U N X U 3 s S - j t e s ^ cr
> -a <Ł 5 g
c 3
c >»3
ę ca c . c co S S c c L
t . r*»
m g ^ iS ^ N . *.© 5 £ o5-> CyjO G-._*G G V
TJ? *
n c >'M y c «< «o"o p y c »-i-4 wy *1 co ^ fo 3
'G ?O c >> w y - —»
o o S >>£ ^ rt ? u X
X ^ ^ -f
Y
8 co. c -o~ I H t. ±i
f | T3 ^ ^ S 43 —
D,^« co
h ^ 'N t,
N
.is s ijp l V y fi Wh s o x S ® S
^ 0 ^42 ii a V
c ^ ; g*o
I > C43 OMłGx o a
'£ S cS E S S 3 a
>;ĆS=2is:'i
1'C
< •?. c 5 « 5 3 fi £i G3IJ on ON
•
^ a Ss ° x 2 rj ^f i T£2 nc^-o
°fc *>• >> G ?
V CO
ffl
Si b*a s
^ ca j s o
g =C« « ^5 N
0 « ł « 3 f t ft*c 4<fi
o. —C O. K « C -* 3 5 3 ftN» O .C3 C A
2 n ®s Nb 2 *8 :5E 0 g PtB % *3 42 W‘0
hX o
o^-2 ^ o. J-, y 4 4 vi -~ > W)^
N Oy
aS£,2.2 ^ a c ^ s o <g?°-N .S K
a*r ^ VS -V
g .r
^ C >>’3 -£» rvH
i f a o „*
d rt 3 O,5-* es •»flu 5 0 «^ cca -vG v(U
r l
U— jc
Mtvh
3 0 ,0
+VI-»
O CO < CO . O . CO •*3* 0.4,O4H
J VI
ri
44>
NS^52*® g3* s 0 2 « > . | a ' ? t' 2 C* z c o „ ^ 3 C g »y v)
g ^ isT o *
O -C.41 £ Kr-” 5 >3*
*- > d .3c;
N P 3 0 : u : oc—•»©
8 s ' 2 - s ^ s ^ ' l r s
b s Bli - ' 2 % > * « •§

£?veft>
go
1
^
“
©
^ q *3
o ^ ^XJA{ C .^
C
ns
C
y W «N tCaAf^t G
^ — u
T- Q ‘V
JT
43
EJ.—
^ •O ,
-0o-0-
u y
O >»
ca
G^ O
OC^
5c ■**r*
c £ ca

£ 0,42.
^ G
a >?(U
£ ca i i , £ E a
—

C o G
» r->

o c c- 2 b - a o ^ w
_ C £ O Trgse^ . -» Ł)
N» 3 *. £ c o a >> g-śs-o-s-ss^ 7tccr> ? u y: O* S > .2 a Ko
^ y y? oO ń 3 * fts i ^ C ^ ktf
O co ^ r*
- « y ^
8 ■ 8l«s H i a S a s S -j4C«?icCC0 £C Cyj n3 a. '«2 tV:I a>if-N o n K
w o-oo-s~K-agfi
o
^ N S44*CG4sJ r*CV;'J]

i
“ l e s S s ^ s 0 ?;5 HG5 ^ O 0,0,42 ii 0ux a ^ z
U -o ^ c o fib J D e s ^ ^ i I N • »IN
r y wł O co o 3 <y ^ o g 5 ca co C
S "9 8 o-
ca f- ^>>TS 3 *5S TJ P-*
^ • S l o ^ a « g §
3- 4• 'N
N S
£ ' - tqs r 2 VS f-* N O 0O
*JrTi
. )41 Ł “ C 3 03 y 25 *
M i
*
N Gy
>»s O
fl/
(U o
.0
y
o W h y < y 3
S y r J ^ * i « OJ G co
f !* H P •N 0^5 •C/5 • ».
•o o g 342 N
8 * = « o s ! ! i i | s W N-W - «-5 oc
•S O «J c N E o . . _ y ^ n
' 2 ? W 2 M.2T 8 ><2 n f r c ii g 5 ■ *■
» y
L_ r r i - o CO O ^ ^04 y
W B ,sq ,-* _ 5 E^ '*' Z > »c ? 5P - N
« « “ »■§ 3 ^5? O 3 u
us - « z j2Ts>.i2
<£go4>
2 .-0 ? * £ a> E N W!c >>44 o
N ^ >>*3 a ^ c c g
t^O WS = ” a & ^
i E S co WJO OC-C5
fi...
5 s .fi“G
g o « 5 i |S«
S 5S? G co X2 ■Z
y a can
K
'f
■*» +*
j d ^ g >iK ' e : 3 “ >, O ^ ca C c *-
-wtflbfio aaH « WD-| >>j2 g-g (U^Ś1w >-G -*j >» v* 8 ( 0 4 8 CO
m > C S ^ E E >

“ J
 (tAArus
PROBLEM NR 3
Term in nadsyłania elem enty łatw e do n a b y ­
opracow ań upływ a cia — urządzenia g rz e jn e ­
2C kw ietnia 1S63 r. go, k tó re przyłączone do
sieci w odociągowej d o sta r­
czałoby ciepłej w ody, ta k
P rcblem , który- d :-ś s ta ­
w iam y scbie do rozw ią­ p rtrz e b n e j w każdym g o ­
zania. nie m a właściwie spodarstw ie .domowym.
istotnych cech w ynalazku. Biorąc pod uwragę sto su n ­
Wyn&lezsik, jak sam a na­ kow a w ysoką cenę p ro d u ­
zwa w skazuje, m usi Od­ kow anych przez przem ysł
znaczać się now ością, być grzejników ' oraz fa k t, że
czymś, czego jeszcze niew iele m ieszkań
nie
było. T ru d n o urządzienia
.natom iast tego typu;,
tw ierdzić, że urządzeniep raca nasza w y d aje
m ające na celu p cd g rzaaie być ja k najbardziej celo­
wocf-y c zerp an ej z sieci
wą. P rzy k ład ó w zastosow a­
w odociągow ej nia g rz e jn ik a nie m uszę
będzie
czym ś zupełnie chyba w ym ieniać.
now ym , Pcn«-
ple znanym dotychczas.w aż w ięcej m ieszkań p o ­
Przecież istn ie ją od d aw ­ siada Instalację e le k try c z ­
na i doskonale sp ełn iają na niż gazow a, p rz e to i
sw ą r 'l ę różnego rodzaju grzejnik nasz pow inien
piecyki i podgrzewacze być ty p u elek try czn eg o .
w ody, za rów no gazowe,Szczególną uwa;gę należy
ja k elektryczne. Cćż no­ zw^rćcić przy p ro je k to w a ­
wego m oi.: a jeszcze w tej niu na zapew nienie p e ł­
dziedzinie w ym yślić. nego bezpieczeństw a p rz y ­
Aby p “staw ić spraw ę j a ­szłym użytkow nikom u rz ą ­
sno. pc w iedzm y od razu, dzenia .
te dzisiaj nie stzw iam y Na autorów najlepszych
sobie zadania w ynalezie­ pr^c oczekują nagrody w
nia urządzeń .nie znanych postaci elek try czn y ch c z a j­
technice. Ce’em naszym ników .
jest opracow anie prostego,
ekonom icznego. t-n ieg o , Prpzss K lubu W ynalazców
łatwrego do w y k ro n la , zbu­ „M. T .”
dow anego w oparciu o Inż. Jan u sz G inaiski
Usuwanie
brudnej wody
z pralki
R ozw iązanie zad an /a
n r 11/1962 r.
Jeżeli o g łaszając w lis to ­
padow ym n u m e rz e „M I q-
dego T ech n ik a’' te m a t za­
dania żyw iłem pewme o ba­
w y co do jego a tra k c y jn o ,
ści, to ilość n a p ły w a ją c y c h
w odpow iedzi rozw iązań o-
raz sposób p o tra k to w a n ia
p roblem u przez ro zw iązu ­
jący ch obaw y te rozw iały
całkow icie. O dpow iedzi
bow iem o trzy m ałem n a d ­
sp o d ziew an ie dużo, a ich
w arto ść użytkow ą oceniam
cgólnie ja k o dobrą. Nie­
k tó re prace p o d ają tylko
jeden p rzy k ład rozw iąza­
nia, dostosow any praw do­
podobnie do k o n k retn y ch
w arunków p an u jący ch w
m ieszkaniu ro zw iązu jąc go,
inne ro z p a tru ją cały p ro ­
blem b ard ziej w szech ­
stro n n ie, p o d a jąc k ilk a
rozw iązań o d p o w ia d ają ­
cych n a jb a rd z ie j typow ym
sy tu acjo m . K ilka p rac o-
m aw ia całe .zagadnienie
tak szczegółow o i w y czer­
p u jąco oraz p o d a je ty le
przykładów* rozw iązań, że
w łaściw ie k ażd y może coś
z tego w y b ra ć dla sieb e.
O sobiście je stem p rz e k o n a ­
ma ny, że w ielu kolegów' w y­
k o rzy sta k tó ry ś z p o d a­
się nych p ro je k tó w , u sp raw -
n i aj ąc obsługę d om o w ej
p ralk i, n a tu ra ln ie w p rz y ­
padku, jeżeli tego jeszcze
dotychczas n ie uczynili.
Ja sam d aw n o ju ż w y k o ­
nałem w p ro s ty sposób in ­
sta la c ję odpływ ow ą dla
b ru d n e j wmdy z p o je m n ik a
p ra lk i ku zad o w o len iu za*
rów no m ojem u, ja k i po­
zostałych dom ow ników .
Na w stęp ie naszych ro z­
w ażań postaw m y so b ie k il­
ka p y ta ń , o d p o w iad ając
n a n ie rów nocześnie. Bę­
dzie to ty m b a rd z iej celo­
we, że n ie k tó re z n ic h są
zaw arte w n a d esła n y ch li­
stac h , A w ięc p rzed e
w szystkim — ja k ie pro­
je k ty m a ją n ajw ięk sz ą
w artość?
 O dpow iedź n ie pow inna
budzić w ątpliw ości. N a j­
prostsze, n a jła tw ie jsz e do
w ykonania, najlep iej d o ­
stosow ane do istn ie ją c y c h
w aru n k ó w , n a jta ń sz e.
Czy n a le ż a ło o g raniczyć
się do podania jed n eg o
ty lk o p rz y k ła d u rozw iąza­
n ia, czy też ro z p a trz y ć za­
g ad n ien ie b a rd z iej w szech­
stro n n ie i o p ra c o w a ć k ilk a
p ro je k tó w m ożliw ych do
zastosow ania w różnych
w a ru n k ac h ?
Na to p y t cn ie tru d n ie j
Już odpow iedzieć je d n y m
zdaniem . Jeżeli k to ś nie
czuł się n a siła c h do p rz e ­
p ro w ad zen ia g ru n to w n e j
an alizy p ro b lem u i o p ra ­
co w an ia rozw iązań o b ej­
m u ją c y ch c a ło k sz ta łt za­
g adnienia. to n a tu ra ln ie
pow inien o p raco w ać roz­
w iązanie o m aw iające jego
k o n k re tn y p rzy p ad ek . N aj­
w yższe n o ty o trz y m u ją , i
je st to ch y b a zu p ełn ie
zrozum iałe, n a jb a rd z ie j
w yczerpującej odpowiedzi,
co w cale n ie przeszkadza,
że nagrodzone m ogą być
tak że d o b re , in te re su ją c e
i pom ysłow e p ra c e p o d a ją ­
ce je d n o ty lk o rozw iąza­
nie.
Czy w o p raco w an y m
p ro je k c ie w ażna je s t p rz e ­
de w szystkim ogólna kon­
cepcja, czy też szczegóły
k o n s tru k c y jn e urządzenia?
N a tu ra ln ie, n a jw a ż n ie j­
sza je s t ogólna k o n c ep c ja ,
bo ona w łaśn ie d e c y d u je
0 w a rto śc i p ro je k tu , je d ­
n ak k o m p le tn a odpow iedź
pow inna z a w ie ra ć tak że
szczegółowe rozw iązanie
k o n s tru k c y jn e w ażn iej­
szych e lem en tó w i zespo­
łów opracow yw anego u rz ą ­
dzenia. R y su n k i w yko­
naw cze, zw ym iarow anc,
n ie są pctrzefcae.
Je d e n z kolegów b io rą ­
cych u dział w ro zw iązań .u
z a d a n ia -zwraca uw agę na
fa k t, że c z ę itc k ro ć poda­
n e w. te m a c ie w a ru n k i są
ze sobą sp rzeczn e, np, w a­
ru n e k w y g o d n ej e k sp lo a ta ­
c ji i obsługi je st sprzecz­
ny z w aru n k iem p ro sto ty
1 tan io ści w y k o n an ia. Ja k
w ta k im .przypadku należy
postąpić? K tó ry w a ru n ek
uw zględnić p rz e d e w szy­
stkim ?
N iestety. N ie m a żadnych
reguł, k tó re m ogłyby p ro ­
blem ta k i definityw nie
ro zstrzy g n ąć. R ozw iązanie
m usi być po d y k to w an e w e p ra ln ie , ty m b ard ziej
w yczuciem k o n stru k to ra . że poszczególne m ieszka­
O gólnie m ożna pow iedzieć, n ia nie m a ją in n y c h , spe­
że każd a k o n s tru k c ja , i to cjaln y ch .. Celem w p ro w a ­
pod każdym w zględem , dzenia pew nego p o rząd k u
je st je d n y m w ielkim kom ­ do naszy ch rozw ażań,
prom isem . K ażdy, n a jd ro b ­ przykłady rozw iązań będę
niejszy n aw et szczegół ro z p a try w ał g ru p am i, z a ­
p ro je k tu je s t w y n ik iem re ­ leżnie od sposobu usuw a-
zygnacji z czegoś n a ko­ w ania b ru d n e j w ody z p o .
rzyść czegoś innego. N a j­ jem n ik a p ra lk i.
w yższą sz tu k ą k o n stru o ­
w ania je st u m iejętn o ść Grupa 1
znalezienia o p ty m aln eg o
rozw iązania sp ełn iająceg o SYSTEM OPADOWY
w p ew n ej m ierze w szyst­ SAMOCZYNNY
k ie w a ru n k i.
A te ra z p rzech o d zę do a) B ezpośrednie p rzy lą -
szczegółow ego .rozpatrze­ łą cz e n ie do s ie c i k a n aliza ­
n ia n adesłanych odpow ie­ c y jn ej.
dzi. Jed n ak że w efe k cie Jest to c h y b a n a jp ro s t­
ty c h rozw ażań n ie będę szy, n a jta ń sz y , n ajw y g o d ­
m ógł w skazać W am n a j­ n iejszy i n a jb ard zie j n ie­
lepszych rozw iązań, bo­ zaw o d n y sposób usunięcia
w iem za n ajlep sze n a leż y w ody z p ra lk i. Z astosow a­
uznać n a jle p ie j przystoso­ n ie znaleźć może w szę­
w ane do istn ie ją c e j w dzie tam , gdzie istn ie je
m ieszkaniu sieci k a n aliza ­ m ożliw ość podłączenia
c y jn e j. O graniczę się przew odu odpływ ow ego do
p rz e to do ro z p a trz en ia sieci k a n a liz a c y jn e j, poni­
szeregu m ożliw ości, przy żej poziom u d na z b .o rn :-
czym je d n e zd y sk w alifik u ­ k a p ralk i. K ilk a p rz y k ła ­
je m y od razu , in n e zak w a­ dów tak ieg o rozw iązania
lifik u je m y do w y k o rz y ­ p o d a ją ry su n k i 1, 2, 3.
stan ia. K tóry z m ożliw ych R ys. 2 odnosi się do
do realizacji p rzy k ład ó w p rzy p ad k u , w k tó ry m m u­
będzie d la W as n a je d p o - szla k lo zeto w a z n a jd u je
w ie d n e jrz y — zad ecy d u je­ się w łazience i m a w ty l­
cie sam i. P oniew aż w n e j części odpow iedni ot-,
w iększości m ieszk ań sieć w ó r, d o k tó reg o m ażem y
k a n a liz a c y jn a ma u jęcia p rzyłączyć przew ód od­
ściekow e zazw yczaj ty lk o pływ ow y. W in n y ch przy­
w ku ch n i i łazien ce (ubi­ p ad k ach p rzyłączen.e do
k a c ji n ie b ierzem y pod u - sieci k a n a liz a c y jn e j sp ro ­
w agę, tru d n o bow iem za­ w adzać się będzie do w y­
blokow ać to pom ieszczenie k o n a n ia w ru rz e odpow ied­
n a 'v res -prania), p rz e to n ieg o o tw o ru , w k tó ry m
te w łaśnie p o m ie:zczen ia osadzim y k o rek z w kręco­
w y ty p u je m y n a tym czaso­ n y m w m ego zaw orem o d-
im fT
liii " n ip ;
iii iii i i
cin ający m. Z ainstalow ali ie
zaw oru u w ylotu sieci k a ­
n a liz ac y jn e j je st koniecz­
n e dla um ożliw ienia w y ­
pływ u z sieci ścieków i
gazów w czasie, gdy nie
k o rzy stam y z pralki. Ja k o
W yjątkow o szczęśliw ą c-
kollczność m ożem y zali­
czyć istn ie n ie w sieci na
odpow iednim poziom ie
tró jn ik a z je d n ą końców ­
k ą zablokow aną k o rk iem .
W ta k im p rzy p ad k u p raca
nasza ograniczać się bę­
dzie d o w y kręcenia k o rk a
i w kręcenia na jego m iej­
sce zaw oru, (możliwie po­
przez tu le jk ę red u k cy jn ą.
Jeżeli z ja k ic h k o lw lek po­
wodów odpada możliwość
bezpośredniego przyłącze­
nia przew odu ściekow ego
p ralk i d o sieci k a n a liz a c y j­ Rys. 2
n ej, należy zastosow ać j e ­
dno z podanych w dalszej
części om ów ienia rozw ią­
zań. S ztuczne podw yższe­
nie poziom u p ra lk i, po­
przez ustaw ienie je j n p . na
stoiku, nie może być b ra ­
n e pod uw agę ze w zględu
na pow ażn e u tru d n ien ie
obsługi. O dpada rów nież
pom ysł chw ilow ego pod­
n iesien ia p ra lk i za pom ocą
jakiegokolw iek dźw igu
czy podnośnika, bow iem
niezależnie od konieczno­
ści w y k o n an ia w zględnie
skom plikow anego m echa­
nizm u dochodzi jeszcze
konieczność w ykonania
d odatkow ej p racy fizycz­
n ej.
b) Lewar
Jeżeli m am y łazienkę z
w anną, przy czy m w y k o ­
rz y stan ie ru r y k a n a liz a ­
cy jn ej poniżej sp u stu w an ­ Rys. 3
now ego je st niem ożliw e
(w anny obudow ane), n a j­
prostszym w yjściem z sy­ gum ow ej celem zabezpie­ m ożna końców kę ru ry za­
czenia w a n n y od p rz y p a d ­ ty k a ć rów nież gum ow ym
tu a c ji będzie zastosow anie kow ych uderzeń. Różnica zaw o rem k u lk o w y m , w
zw ykłego lew ara. W tym . poziom ów pom iędzy dnem k tó ry w yposażona je s t
celu gum ow ą r u r ę odpły­ zb io rn ik a p ra lk i a dnem każda p ra lk a ty p u „ F ra n ia
w ow ą p ra lk i odpow iednio w anny, w ynosząca ok. 15 SHL” Z chw ilą, gdy do
przedłużam y, a k o n iec je j cm, um ożliw ia sam o czy n ­ o tw o ru końców ki w p ły n ie
zao p a tru je m y w ciężarek n y przepływ w ody pom im o w oda, z aty k a m y o tw ó r
uniem ożliw iający p rzypad­ dość w ysokich ścianek palcem ta k , aby do prze­
w anny, przez k tó re musi w odu rurow ego nie dostało
kow e w ysunięcie się ru rk i być przerzu co n y gum ow y się pow ietrze, i p rzenosi­
z w anny. M oże t o b y ć po przew ód odpływ owy. m y ru rę odpływ ow ą do
p ro stu końców ka m etalo ­ Celem o p ró żn ien ia p o ­ w an n y . F o odsłonięć u o t­
w a lub też k aw ałek m eta­ je m n ik a p ra lk i n a leż y w o ru w ylotow ego końców ­
low ej r u r k i z w ciśniętym końców kę węża um ieścić k i pocznie w y p ły w ać z
n a n ią d odatkow ym pier­ na chw ilę w m isce lu b in­ niego w oda aż do całkow i­
nym naczy n iu u staw .o n y m tego opróżnienia zbiornika
ścieniem obciążającym . Na n a podłodze i w y ciąg n ąć z p ra lk i. O m ów iony pow y­
pierścień n ależy d o d a tk o ­ końców ki gum ow ą za tycz­ żej p rzy p ad ek ilu s tru je
w o n a su n ą ć kaw ałek ru rk i kę (korek). Z am iast k o rk a ry s. 4
 jest zaslOaCT.-anie pom py
odśrodkow ej. Poniew aż
zarów no w ykonanie od­
ręb n ej pom py, ja k i u k ła ­
du napędow ego (naw et
przy w y k o rzy stan iu siln i­
ka pralki) stw arza zbyt
i i ' ; ! ! , !!jl pow ażne tru d n o ści, n a j­
-ii-j. prościej będzie w y k o rzy ­
@ - n ; t stać w irn ik p ra lk i Jako
■i:5 w irn ik pom py, w y k o n u jąc
ty lk o odpow iednią o b u d o ­
wę. Jeden z m ożliw ych
i i sposobów rozw iązania k o n ­
stru k c y jn e g o te j k o n cep ­
cji p rzed staw ia rys. 6.
Zasada działania u rzą­
dzenia je st prosta. W irnik
§ Hi’i!! ' p ra lk i p o ry w ając i o d ­
i! rzu cając cząsteczki w ody
tłoczy ją do zew n ętrzn ej
kom o ry pom py, skąd n a ­
stę p n ie odpływ a ona ru ­
Łiic rą m etalow ą. W ytw orzone
V ? '/ / / Z / / / / / '7 7 m
77777777, 7777777* przez w irn ik podciśnienie
w kom orze w ew n ętrzn ej
pow oduje zassanie w ody
ze zbiornika przez ru rę
kolankow ą do ru ry śro d ­
R ys. 4 kow ej, z k tó re j otw oram i
p rzed o staje się ona do
Grupa 2 ssana i ty m sposobem od­ w nętrza kom ory. Z aró w ­
prow adzona do sieca k a n a ­ no obudow ę zew nętrzną,
liz a cy jn e j. Szybkość o próż­ ja k i w ew nętrzną w ykonać
SYSTEM PRZYMUSOWY m ożna z odpow iedniej wiel­
n ia n ia zb io rn ik a zależy od kości puszek po konser­
Z POM PĄ w ielkości zastosow anej
pom pki i od szybkości wach, talerzow ą podstaw ę
Jeżeli w m ieszkaniu nie i ru ry należy w ykonać z
stru m ie n ia w ody p o b ie ra ­ blachy. Połączenia lutow a­
ma łazienki z w an n ą ani n ej z sieci w odociągow ej
przew odów sieci k a n aliza ­ ne cyną. Docisk obudow y
p rzep ły w ającej przez d y ­ do dna pralki, niezbędny
cy jn ej p rzeprow adzonych szę. P om pki tego ty p u m o­
w łatw o d o stęp n y m m iej­ dla zapew nienia szczelności
gą m ieć różną k o n stru k ­ kom ory zew nętrznej, Uzy­
scu, bądź też z ja k ic h k o l­ cję, je d n a k n a jp ro stsz ą do skam y przy pom ocy sp rę ­
w iek przyczyn zachodzi w y k o n an ia będzie chyba
konieczność u su n ięcia w o­ żyny um ocow anej n a k o ń ­
pom pka p rzed staw io n a na cu ru ry odpływ ow ej za­
dy ?ze z b io rn ik a p ra lk i rys. 5,
w p ro st do zlew u, będzie­ czepionej na ściance
Jak k o lw iek opisany w y­ zbiornika. Ze w zględu na
m y m usieli zastosow ać u- żej u k ład je st deść pro sty
k ład z ao p atrzo n y w pom ­ n iek o rzy stn y k ształt w ir­
i nie pow inien n astręczać nika, ciśnienie w y tw o rzo ­
pę przenoszącą usuw aną pow ażniejszych tru d n o ści
w odę na w yższy poziom. ne w kom orze zew nętrz­
w ykonaw czych, ma on je d ­ nej nie będzie zbyt w iel­
P rzy p ad ek ten zaliczyć n ak dość pow ażną w adę: kie, a więc i różnica po­
je d n a k n ależy do w y ją t­ je st m ało efek ty w n y .
ziomów pom iędzy dnem
ków. Chcąc opróżnić zbiornik p ralk i .i dnem zlew u nie
p ra lk i w stosunkow o k r ó t­ może być zbyt duża.
a) U kład z pom pą ssącą. kim czasie, n a leż y zastoso­
w ać pom pkę znacznych Grupa 3
N ajprostszą do w y k o n a­ rozm iarów , a k ra n odkręcić
n ia i n a jta ń sz ą p a m p ą nie na „p ełn y re g u la to r” . INNE SYSTEMY
w y m ag ającą zastosow ania W iąże się to n a tu ra ln ie z
ręcznego n a p ęd u będzie pow ażnym m a rn o tra w ­ K ończąc om ów ienie n a­
n iew ątp liw ie poirjpka w od­ stw em w ody, n ad czym desłanych odpow iedzi,
na, zw ana ta k że ej ek torem . nie m ożem y przejść do po­ w spom nę jeszcze o in ­
Zasada je j d ziałan ia pole­ rząd k u dziennego. nych proponow anych roz­
ga na zjaw isku pow sta­ w iązaniach, k tó ry ch je d ­
nia p o d ciśnienia w zwężce b) U kład z pom pą od­ nak nie polecam do w y­
(dyfuzorze) dyszy, przez środkow ą. korzystania.
k tó rą przepływ a stru m ie ń
w ody. Jeżeli do zw ężki In n y m sposobem u su w a­ a) Układ z po m p ką m e m ­
w prow adzim y końców kę nia w ody ze zbiornika branową.
przew odu odpływ ow ego p ralk i, w p rzy p ad k u k o ­
p ra lk i, w oda z a w a rta w nieczności przeniesienia N apęd z silnika e le k ­
p o jem niku zostanie ode­ je j na wyższy poziom, try czn eg o p ralk i za porno-
cą krzyw ki osadzonej na c) U kła d y w ym agające
w ale zbiornika i popy­ w yko n a n ia p ra cy jizycz*
cha cza lub niezależn y e- n e j, n ie zb ę d n e j dla u su •
lek trom agnes. R ozw iąza­ niącla w o d y
nie pracochłonne, k ło p o t­ W szelkie u k ła d y teg<s
liw e i n iep ew n e w dzia­ ty p u tra c ą sens, poniew aż
łaniu. Możliwość w adli­ prościej i ła tw ie j będzie
wej p racy zaw orków za­ w ylew ać po sta re m u w o ­ pmścień
zoc/sfiouy
pychających się strz ę p k a ­ dę ku b ełk iem .
mi tk a n in . K onieczność
zastosow ania filtru podle­ N agrody za o p raco w a­
gającego częstem u czysz­ n ie n ajlep szy ch odpow ie­
czeniu. dzi w postaci koszul no
b) U kład ciśnieniow y iron o trz y m u ją kol. A licja
Z a w a d z k a z W arsza­
W ytw orzenie wy, kol. Jan u sz P a l a c z
ciśnienia
wf zam k n ięty m z Poznania, kol. W ładysław
szczelną
p o k ry w ą zb iorniku p ra l­ Palczewski z W ar­
ki, poprzez gazy pow sta­ szaw y.
łe w w yniku re a k c ji od­ P o n a d to w y ró żn ien i zo­
pow iednich środków c h e ­ stali koledzy A n d rzej
m icznych z w odą prze­
M i e r n i k z S uchednio­
znaczoną do usunięcia.w a. W ładysław P i e t r a ­
Pow ażne tru d n o śc i z u-s i k z W arszaw y i A lfons
szczelnieniem pokryw yP i e r z c h a ł k o z Łodzi,
zbiornika w p rzy p ad k u
k tó rz y o trz y m u ją egzem ­
p ra le k w yposażonych w p larze „ ilu stro w an e g o
w yżym aczki i d o d atk o w e słow nika tech n iczn eg o ".
koszty zw iązane z z a k u ­
pem środków chem icz­ P rezes
nych, zanieczyszczenie —K lubu W ynalazców „M TM
zbiornika, m ożliw ość w y­
buchu. Inż. Jan u sz G inalski
R ys 5
 Foto - trick
s a to odłam ki z b ite j szyby sam ochodow ej. A u to rk a zd jęcia, Helena K uncew icz
7. W arszaw y, um ieściła te odłam ki na szybce pow iększalnika i po prześw ietleniu
irh stru m ie n ie m św iatła uzyskała ich pow iększony ok. 8-k ro tn ie obraz. Z a­
sługą a u to rk i je st ła d n a kom pozycja zd jęcia i n ien ag an n e w ykonanie odbitki.
D latego też spośród w ielu w y k o n an y ch tą m etodą zdjęć w ybraliśm y je do r e ­
p rodukcji i d o n ag ro d zen ia lM -złotow ą nagrodą. T ak ą sam ą nagrodę o trzy m u je
a u to r fo to g rafii re p ro d u k o w a n ej na s tr. 1.
 Co nowego
w fotografii?

AUTOMATYCZNE
WYWOŁYWANIE
POW IĘKSZEŃ
O statn io szero k o lanso­
w ana je st w św łecie foto­
g ra fii m ała au to m a ty za c ja
w ciem ni fotograficznej.
Jed n y m z Jej pnzejaw ów
ma b y ć no w a m eto d a w y ­
k o nyw ania pow iększeń i
o d bitek stykow ych.
P a p ie r fo to g raficz n y p o
naśw ietlen iu w p o w ięk ­
szaln ik u lu b w k o p ia rc e
sty k o w e j, w prow adzany
je st d o sp ecjaln eg o przy­
rządu. W p rzy rząd zie ty m
przechodząc p rz e z szereg
w ałków je st k o le jn o w y­
w oływ any i u trw a la n y , co
trw a k ilk a czy k ilk a n a ś­
cie sek u n d . Z p rzy rząd u
z d jęcie w ychodzi p raw ie
suche, ta k że n a d aje się
n a ty ch m iast do uży tk u .
S tosow any p rzy te j m e­
todzie p a p ier fo to g raficz ­
n y je st, rzecz ja sn a , pa­
pierem specjalnego g atu n ­
k u . N ie m oże też b y ć u -
żyw any z w y k ły w yw oły­
wacz i u trw alacz, lecz
tzw . a k ty w iz a to r i sta b i­
liz a to r. A w ięc sy ste m ten
w ym aga sto so w an ia za­
rów no sp ecjaln y ch u rz ą ­
dzeń, ja k też i m a te ria ­
łów.
Z astanów m y się nad
sensem te g o u sp raw n ię-4
n ia. Oczyw iście, k r y je się
w propagow aniu te j no-
wctóci in te re s p ro d u c e n ta,
k tó ry sto su jąc w sw oich
urządzeniach sp e c ja ln e ką­
piele, a do w ykonyw ania
zdjęć sp ec ja ln y p a p ier,
zmusza użytkow nika do
kupow ania jego w yrobów .
K to raz nabędzie tak ie
urządzenie, m usi rów nież
zaopatryw ać się w potrzeb­
n e m a teriały w te j sam ej
wytwórni
K om u je d n a k n a p ra w d ę
m oże b y ć p o trz e b n e m ak­
sy m aln e przyspieszenie
procesu w y k o n an ia odbi­
tek ? C hyba ty lk o fo to ­
re p o rte ro m , k tó rz y m uszą
sw oje m a te ria ły ilu s tra ­
c y jn e, zw łaszcza d o ty c zą ­
ce a k tu a ln y c h w y darzeń,
ja k n a jsz y b c iej d o star-
 czyć do re d a k c ji, w fo r­ elek try czn ej um ieszczony W róćmy jed n ak do
m ie n a d a ją c e j się do n a ­ jest cienki d ru t m agnezo­ w spom nianej na początku
ty ch m iasto w eg o w y k o rz y ­ w y w postaci splątanego m iniaturow ej lam py bły­
stan ia. W ty m w ypadli u kłębka. W nętrze żarów ecz- skow ej. W idzimy ją na za­
będzie też uzasadniony ki nap ełn io n e je st tlenem . łączonym zdjęciu. Jest ona
pow ażny w y d a tek zw iąza­ W śro d k u w spom nianego ta k m ała. że z pow odze­
n y z nabyciem bądź co kłębka um ieszczono cienkie niem m ożna um ocow ać ją
“bądź kosztow nych u rzą­
w łókno m etalow e, k tó reg o na w ierzchu ap aratu , przy
dzeń. oba końce połączone są e- ty m da się pochylać we
Jeżeli n a to m ia st chodzi łek try c zn ie z dw om a bie­ w szystkich k ie ru n k a ch (na
o zw ykłego a m a to ra , to gunam i w yprow adzonym i zdjęciu pokazano trzy róż­
nie w y d a je się sp ecjaln ie w cokole żarów eczki. ne położenia lam py). W jej
celow e w y d aw an ie m nó­ W spom niane w łókno po­ w n ę trz u m ieści się odpo­
stw a pieniędzy ty lk o po k ry te je st odpow iednią m a­ w iednia b a te ry jk a zapło­
to, ab y sk ró cić czas w y ­ są chem iczną gw ałtow nie now a, a w przed n iej części
k o n y w an ia o d bitek z k il­ zap alającą się pod w p ły ­ w idać specjalną soczewkę
kudziesięciu m in u t w em podgrzania. Jeżeli te ­
do m ającą za zadanie skie­
k ilk u n a stu sek u n d . raz do obu biegunów ża­ row ać błysk św iatła w po­
T akie je st m oje osobi­ rów eczki podłączyć ja k ie ś żądanym k ie ru n k u . Na o-
ste zdanie. C hociaż k to źródło p rąd u , np. b a te ry j­ budow ie z n a jd u je się jesz­
wie. ja k ta sp raw a będzie kę elek try czn ą, w ów czas cze pom ocniczy suw aczek
w yglądała za k ilk a lat. n astąp i rozgrzanie w łókna przeliczeniow y, u ła tw ia ją ­
Może w spom niany proces i zapalenie się p o k ry w a ­ cy u stalen ie praw idłow ej
rozpow szechni się ta k da­ ją c e j go m asy chem icznej. p rzy sło n y obiektyw u. Z
lece, że w yprze zupełnie Płonąca m asa zapala k łę ­ m igaw ką łączy lam pę od­
stosow ane dotychczas me­ bek m agnezow ego d ru tu . pow iedni p rzew ó d syn­
tody? W dziedzinie p o ­ Poniew aż d ru t te n z n a j­ c h ro n izacy jn y . Dzięki te ­
stęp u technicznego d roz­ du je się w atm osferze tle ­ m u błysk w yzw alany jest
w oju te ch n ik i b ard zo n ie ­ nu, dlateg o też jego sp a­ d o kładnie w m om encie,
bezpieczną rzeczą je s t b a ­ lanie n a stę p u je w sposób g d y m igaw ka zo stan ie o-
w ienie się w proroka... gw ałtow ny, p raw ie w y b u ­ tw a rta . Nie p o trzeb a c h y ­
chow y, D zięki tem u żaió - ba dodaw ać, że do lam py
weczka da n am silny, te j używ a się odpow ied­
MINIATUROWA LAMPA trw a ją c y ułam ek sek u n d y n ich m in iatu ro w y ch ża-
BŁYSKOWA błysk św iatła. Oczywiście, rów eczek m agnezow ych.
w szystkie opisane zjaw iska Ż arów eczka tak a służy do
D oskonalenie te ch n ik i fo- odbyw ają się ta k szybko, jednorazow ego uży tk u i
graficznej w dużym stop- że od m om entu w łączenia po w ykonaniu zdjęcia m u­
niu polega n a au tom atyza­ p rą d u do błysku m ija za­ si być w ym ieniona n a in­
cji i m in ia tu ry z a c ji sprzę- zw yczaj 1/50 do 1/100 sek. ną.
tu#
W styczniow ym num erze
„M T” pisaliśm y o m in ia ­
tu ro w ej elek tro n o w ej la m ­
pie błyskow ej B ra u n F—‘io.
Dzisiaj chcem y p rz e d sta ­
w ić C zytelnikom m in ia tu ­
row ą lam pę błyskow ą na
żarów ki spaleniow e. Jak
w iem y, elek tro n o w e lam py
błyskow e są dosyć drogie
Toteż tem u, kto ty lk o od
czasu do czasu p o trz e b u ­
je do sw oich zdjęć św iatła
błyskow ego, nie opłaca się
kupow ać ta k ie j lam py.
W praw dzie koszt jednego
błysku je st m inim alny,
ale k a lk u lu je się to je d y ­
nie p rzy dużej ilości zdjęć,
ze w zględu na spory w y­
d atek zw iązany z k upnem
sam ej lam py. N atom iast
lam pa przeznaczona no
sp alan ia w niej s p e c ja l­
nych ,,żaró w ek ” m agnezo­
w ych je st stosunkow o ta­
nia i opłaca się ją kupić
am atorow i, k tó ry ty lk o od
czasu do czasu używ a św ia­
tła błyskow ego.
J a k je st zbudow ana taka
żarów eczka m agnezow a?
Otóż w bańce szklanej po­
dobnej do m ałej żarów ki
 KODAK ZOOM 8
O biektyw o zm iennej
cg nisk cw ej o p ły w a liś m y
j u t p a ro k ro tn ie . T ym r a ­
zem chcem y przed staw ić
C zytelnikom ciekaw e roz­
w iązanie k o n s tru k c ji t a ­
kiego o b iek ty w u zastoso­
w anego w a m ato rsk iej k a ­
m erze film ow ej 2 X 8 mm.
Jest tc k am era z n an ej
firm y K odak. nosząca
nazw ę K cdak Zoom 8
R eflex C am era.
Cały dow cip polega na
tym , że zm iana o g n isk o ­
w ej obiektyw u nie je st
dokonyw ana ręcznie, lecz
przy użyciu siln ik a n a p ę ­
dzającego k a m erę: siln i­
kiem ty m je st m echanizm
sprężynow y. Otóż gdy n a ­
ciśniem y guzik spustow y,
k a m era zaczyna praco w ać
i d o k o n u je zdjęć, a o b iek ­
tyw je j n astaw io n y je st
na je d n ą z m ożliw ych
dlugc*;ei ogniskow ych. Je-
że’i je d n a k w czasie p ra ­
cy k am ery przesu n iem y
guzik spustp-wy ku górze
— wówczas m echanizm
napęd o w y łączy się z m e­
chanizm em o b iek ty w u
zaczyna p ły n n ie zm ieniać
jego ogniskow ą, sk ra c a ją c
ją. P rzesunięcie guzika w
dół — pow oduje sto p n io ­
we w ydłużanie ognisko­
w ej. Po dojściu do p o ło ­
żenia k rań co w eg o m echa­
nizm o b iek ty w u a u to m a ­
tycznie w yłącza się. W
ten sposób n a film ie o-
trzy m u je my e fe k ty o d jaz­
du lu b n a jaz d u k a m ery .
p :z y czym n ajazd y te i
odjazdy są id ealn ie ró w ­
n o m iern e, pozbaw ione
p rzy p ad k o w y ch skoków i
drgań.
O czywiście, możem y
ró w n ież robić zd jąc a p rzy
dow olnym położeniu o-
b ie k ty w u , a więc P~zy
jed n ej z jego m ożliw ych
ogniskow ych. W ystarczy
w ty m celu pozostaw ić
guzik sp u sto w y w poło­
żeniu środkow ym .
K am era w yposażona j«5t
w celow nik reflek so w y
p o zw alający n a o b s e rw a ­
cję film ow anego o b ie k tu
poprzez o b iek ty w z d ję ­
cie wy. Dzięki tem u w
m om encie zm ian y cg n is­
k c w ej zm ien ia się w c e ­
lo w n ik u rów nież i jeg o
pole w idzenia, zaw sze id e ­
aln ie o d p o w iad ające polu
w idzenia o b iek ty w u .
Na załączo n y ch z d ję ­
i ciach w idzim y sam ą k a ­
m erę, ja k rów nież u zy sk i­
w an e p rzy je j pom ocy e-
fe k ty n a film ie.
Inż. R yszard K rey ser
 C x e v v :
w y n a la z c ó w
Pozornie drobna zm iana
Rzeczoznawcy tw ierdzą, że sam po­
m ysł w ynalazcy stanow i 3% energii,
sił i środków p o trzeb n y ch do p ełn ej re­
alizacji w yn alazk u . N atom iast rozw iąza­
n ie ideow e i d o k ła d n y p ro je k t pochłania
Już około 10*® globalnego w ysiłku um y­
słow ego i m aterialnego. Pozostaje więc
87* K to m a je p o kryć? K to m a z ary ­
zykow ać te n w k ła d kapitałow y?
W iceprezes w ielkiego k o n c ern u p rz e ­
m ysłow ego „G en eral M otors” ta k , sw o­
jeg o czasu, u ją ł to zagadnienie: „ B an ­
k ierzy tr a k tu ją w szystkie p ra c e b a­
daw cze ja k o n a jw ięk sz e niebezpieczeń­
stw o . k tó re w szelką lo k a tę k a p ita łu w
p rzem y śle czyni w ielce ry zy k o w n ą, ze
w zględu n a w ielk ie p rzem ian y , ja k ie
w p ro w ad zają o n e do p rzem y słu ” .
A w ięc ju ż n ie ty lk o obaw a ryzyka,
ja k ie k ry je się w k ażd y m now ym ‘w y­
n a lazk u , lecz w ręcz zag ro żen ie tych
w kładów , ja k ie tk w ią w poprzednio
zrealizow anych pom ysłach. Dla p rz y ­
kładu w arto w spom nieć, czym są wiel­
k ie now oczesne o d rz u to w c e p a sa ż er­
skie dla p rz e sta rz ały ch ju ż, a n ie w
p e łn i zam o rty zo w an y ch sam olotów’ tło­
kow ych. A z drugiej stro n y ja k ie zagro­
żenie dla kapitałów* zainw estow anych w-
żeglugę m o rsk ą stan o w i w ogóle rozw ój
now oczesnej k o m u n ik a c ji sam olotow ej?
T ak w ięc k o n tro w e rs ja m iędzy w y n a­
lazcą a ty m i, k tó rz y go m ają fin an so ­
w ać, szczególnie o stro w y stę p u je w k a­
p italisty czn y m u k ład zie stosunków sp o ­
łecznych, to n ie ty lk o te n w skaźnik
3 : 97, lecz z ag ad n ien ie dalek o szersze.
P rzy k ła d y p rzy to czo n e pow yżej rażą
nieco sw oją gigantyczną m iarą. Nie
należy je d n a k zapom inać, że i pozor­
n ie d ro b n e osiągnięcia w ynalazców mo­
gą m ieć doniosłe s k u tk i. Jaki cios
śm ie rte ln y zadał m ały tra n z y sto r c a ­
łem u przem ysłow i lam p e le k tro n o ­
w ych?
e i i t &
Ale, a propos lam p elek tro n o w y ch .
Z nim i w łaśnie zw iązane są dzieje
pew nego w ynalazcy, k tó ry „ p rz ec ie r­
p ia ł” w iele.
By! nim inżynier am ery k ań sk i Lee de
Fore&t. Już ja k o chłopiec pasjonow ał
się zagadnieniam i zw iązanym i z e lek ­
trycznością. B udow ał p rzy b o ry e lek ­
tryczne. m aszyny i ogniwka galw anicz­
ne. o p ie ra ją c się n a bardzo ogólniko­
wych w iadom ościach, zaczerpniętych z
p o p u larn y ch w ydaw nictw technicznych.
Między in n y m i zbudow ał rówmież piec
elek try cz n y do spalania śm ieci, co s ta ­
nowi dla w ielkich m iast problem nie­
m ałej w*agi, n aw et p rzy dzisiejszym
stan ie tech n ik i. Po ukończeniu g im n a­
zjum w Chicago, w w ieku 20 lat, zo­
sta ł p raco w n ik iem w ie lk ie j firm y elek ­
tro tec h n ic zn e j „W estern E lectric” .
„ P ra c u ję ja k M urzyn, cd siódm ej ra ­
no do godziny piątej piętnaście po po­
łudniu. Po cało d zien n ej p ra c y jestem
c h c ry ” . Tak pisą! wówczas do k re w ­
nych.
Mimo to nie zaniedbyw ał dalszego
k ształcen ia sie w um iłow anej dziedzi­
n ie tech n ik i. K ażdego wrieczcra można
go było sp o tk ać w b ibliotece m iejsk iej,
stu d iu ją c e g o z zapałem p race Ampćre*a,
F a ra d a y a i H ertza, w roku 1900, m ając
la t 27, zajął się te le g rafem bez d ru tu .
O szczędzając n a w szystkim , nie sk ąp ił
wydatków* n a in stru m e n ty i m ateriały.
P rzy rząd y sam budow ał. P oszukując
prostego i niezaw odnego d etek to ra,
w ykonał setk i prób. K iedy św iat cały
obiegła w-Ieść o ek sp ery m en tach M ar­
coniego z now ą lam p ą elek tro n o w ą
Flem inga. głównego inżyniera jego
zakładów , m łody De F o rest zajął się
ty m w ynalazkiem . Po k ilk u la ta c h w v-
siłk u o siągnął w reszcie to. że w roku
1906 mógł zaprezentow ać sw oją „lam­
pę k a to d o w ą ”, k tó ra pozornie n ie w ie ­
le różniła się od diody Flem inga. Za-

w ie rtła bow iem Jeden ty lk o now y ele ­
m e n t, a m ianow icie sia tk ę m etalow ą,
um ieszczoną pom iędzy an o d ą i k a to d ą
daw nej lam py F lem inga. M imo to lam ­
pa De F o resta stan o w iła -Jeden z n a j­
b ard ziej doniosłych w ynalazków
dziedzin ę rad ia. _
N iestety, n iew ielu ludzi zdaw ało so­
b ie w ów czas sp ra w ę z te g o fa k tu . Dzie­
sięć długich la t w lo k ła się sp ra w a w
a m ery k ań sk im U rzędzie P a te n to w y m .
W reszcie w ro k u 1916 p rz y z n an o p aten t
na lam pę elektronow ą... profesorow i
Flem ingow i.
Ażeby lep iej zrozum ieć k rzyw dę, j a ­
ka sp o tk ała De F o resta, w ró ćm y choć
na chw ilę n a ław ę szkolną. Z n an e „zja­
w isko Edisona” polegało na przepływ ie
słabego p rą d u przez próżnię pom iędzy
żarzącym i się w łó k n am i żarów ki e lek ­
try c z n ej a blaszką, podłączoną do b ie ­
guna dodatniego b a te rii. Sam Edison
n ie zorien to w ał się w znaczeniu sw e­
go o d k ry c ia , n ie z n ał i nie ro z u m ia ł
istoty sam ego zjaw iska, w czasie Prze­
prow adzania teg o e k sp ery m en tu . D la­
tego też zaniedbał k o n ty n u o w a n ie te j
p racy. W 1364 r. Flem ing o p a ten to w a ł
sw oją diodę. Z am iast blaszki sto su je
on anodę w kształcie cylindra otacza­
jącego żarzące się w łókno.
Z m iana k o n s tru k c y jn a isto tn ie n ie ­
w ielka. N ie chodzi tu n a w et o znacz­
n e zw iększenie n a tę ż e n ia p rą d u w ob­
w odzie anodow ym . Isto tn ą zasługą F le ­
m inga je st fa k t ow rócenia uw agi na
m ożliw ość zastosow ania diody ja k o d e­
te k to ra fa l e lek tro m ag n ety czn y ch .
Z m ienne im pulsy elektrom agnetyczne
ch w y tan e przez a n te n ę i p rzek azan e
n a a n o d ę lam p y n i e ty lk o w y k ry w a ją
te drgania, lecz rów nież „ p ro s tu ją ”
p rą d anodow y, przepuszczając go ty lk o
w ty c h m o m en tach , g dy m o d a je st
pod napięciem dodatnim . W tedy w łaś­
nie em itow ane przez rozżarzone w łó k ­
no e le k tro n y przy ciąg an e są przez ano­
dę, a n ie odpychane.
W p ra k ty c e je d n a k dioda F lem inga
nde pracow ała czysto. O prócz p rą d u
m odulow anego przez a n te n ę p ły n ą ł też
p rąd anodow y n ie m odulow any.
D opiero w prow adzenie siatk i p om ię­
dzy w łókno i anodę usu n ęło rad y k al­
n ie ten m an k am en t diody F lem inga.
N apięcie na siatce, podłączonej d o a n ­
ten y , zm ienia się w ta k t d rg a ń elek ­
trom agnetycznych w ychw ytyw anych
przekazyw anych przez an ten ę . G dy p o ­
te n c ja ł n a sia tc e je st niższy n iż po­
te n c ja ł w łókna, to od p y ch a ona e lek ­
trony, gdy je st wyższy, przyciąga i
w zm aga przepływ elek tro n ó w m iędzy
w łóknem i an o d ą. A ntena s te r u je P fą-
__ -dem anodow ym . P ro stu je go i m odu­
lu je ta k , ja k zm odulow ana je st fala
nośna elek tro m ag n ety czn a, w ta k t
d rg ań ak ustycznych naniesio n y ch na
stacji nadaw czej. T rioda ponadto po­
zw ala na dow olne w zm acnianie ty ch
sygnałów aż po b a rie rę „szum ów ” d a­
n e j a p a ra tu ry , jeśli p rąd z obw odu
jed n ej sia tk i przeniesiem y na sia tk ę
P ie rw sz a lam pa e lektron o w a E disona
(a) i p ie rw s za lam pa z siatką sterującą
De Foresta <b) e
w
d ru g ie j lam p y , t s ia tk i d ru g ie j n a s ia t­
k ę trz e c ie j itd.
C zy m b y ł w ynalazek De
św iadczy fa k t, że gdy w ro k u 190* r a ­
d io te le fo n ia m ogła b y ć sto so w an a n a j ­
w yżej n a odległość 2 k ilo m e tró w , w
ro k u 19C6 n a odległość 15
to po w p ro w ad zen iu „ la m p katodo*
w y ch ” De F o resta w ro k u 1915 W a­
szy n g to n u zy sk ał s ta łe p o łączen ie r a ­
diofoniczne z H onolulu. . .
Jeszcze ja sk ra w ie j /w ystąpi doniosłość
w y n alazk u trio d y , g d y zw rócim y u w a ­
gę n a zastosow anie Jej ja k o g e n e ra to ­
ra. P o czątk o w o ja k o źró d ło p rą d u
zm iennego sto so w an o ulepszony P ™ ?
Pouteena lu k elek try czn y . C zęstotli-
wcfcć je g o by k i je d n a k z b y t n isk a.
P rą d n ic e G o ldschm idta z w iru ją c y m
polem d aw ały ju ż częstotliw ości o d o ­
w o ln ej p ra w ie w ysokości. T a k a w ła ś­
nie p rą d n ic a s p a liła się N iem com w
H anow erze, p rz y z b y t w yso k ich o b ro ­
tach, k ład ąc k re s pró b o m u zy sk an ia
połączenia rad io w eg o z e S tan am i Z je d ­
noczonym i. B yło t o w czasie 1 w o jn y
św iato w ej.
A lex an d erso n z „ G e n e ra l E lec tric
C o m p an y ” z b u d o w ał g e n e ra to r z t a r ­
czą z ęb a tą . G dy m etalo w y ząb ta rc z y ,
o b ra c a ją c e j się z w ie lk ą szybkością,
przech o d ził pom iędzy dw o m a b ie g u n a ­
i mi e lek tro m a g n esu , s tru m ie ń m agne­
ty czn y u le g ał n a g łe j zm ianie. 460 zę­
bów i 26 0©C o b ro tó w n a m in u tę w y ­
sta rc z a ło . aby u zyskać w łaściw ą czę­
sto tliw o ść g e n e ra to ra . M im o to ciągi*
jeszcze pozostaw ała k w e stia w y trz y ­
m ałości m ik ro fo n ó w s ta c ji n ad aw czy ch
n a d o statec zn ie siln y p rą d d la tra n s m i­
sji n a w ielk ie odległości. T rio d a De
F o resta ro zw iązała i tę tru d n o ść . D ro b ­
n y e lem en t, s ia tk a trio d y , zre w o lu cjo ­
nizow ał rad io fo n ię, lecz sam w y n a laz ­
ca, oprócz c ierp ień i zaw odów , n ie ­
w iele z tego zyskał za życia.
J a n L ew andow ski

Chlor groźny,
lecz pożyteczny
Podczas pierw szej w ojny św iato­
w ej, 22. IV. 1915 r., w miejscowości
Ypres w Belgii ja k iś ciężki żółta-
wozielony obłok zaczął posuwać się
od niem ieckich okopów ku fran cu s­
ko-angielskiej linii obrony. Nic nie
podejrzew ający żołnierze żartowali
z „boche’ów”, którzy chcą ich w y­
kurzyć dymem ja k borsuka z no­
ry. Ale żarty były przedwczesne.
Dymy w targnęły do pozycji i gdy
po jakim ś czasie Niemcy w m as­
kach gazowych poszli do ataku,
nikt nie strzelał do nich z k arab i­
nów m aszynowych, n ik t nie w itał
ich granatam i. Na przestrzeni 6 k i­
lom etrów leżało zatrutych 15 tysię­
cy żołnierzy alianckich sił zbroj­
nych.
Gazem, którym dokonali Niemcy
tego spustoszenia, był chlor, wy­
puszczony z butli stalow ych w
ilości 180 tys. kg.
W tak i oto sposób ludność całe­
go św iata zapoznała się bliżej z ga­
zem odkrytym już w roku 1772
przez szwedzkiego uczonego K aro­
la Scheele.
Pomimo swych silnie trujących
własności, ja k niedługo się przeko­
namy, chlor jest pierw iastkiem b a r­
dzo pożytecznym. Przeprow adzim y
z nim wiele interesujących do­
świadczeń i postaram y się nau­
czyć praktycznie korzystać z nie-
codziennych własności chloru i je­
go związków.
W tym celu będziemy musieli
najpierw w ytworzyć i „zmagazy­
now ać” trochę tego gazu.
Chlor jest gazem szkodliwym dla
zdrow ia i dlatego należy pracować
z nim rozważnie i ostrożnie, jak na
chemików przystało. Cała ap a ra tu ­
ra musi być szczelna, a pomiesz­
czenie po pracy bardzo dokładnie
wywietrzone.
A więc do roboty.
Do w ytw orzenia chloru niezbęd­
nymi odczynnikam i będą: nadm an­
ganian potasowy, K M n04, lub
braunsztyn, MnOo, oraz kwas solny.
HC1. N adm anganian potasowy, tzw.
kali, jest bardzo silnym u tlen ia­
czem, odbiera więc wodór kwasowi
solnemu, przez co wydziela się
wolny gazowy chlor:
16 HC1 + 2 K M n04 -> 2 KC1 +
+ 2 MnCl2 + 8H»0 +' 5C12 f
Reakcja ta jest utlenianiem chlo­
rowodoru, HC1, nadm anganianem
potasowym. N adm anganian potaso­
wy, który dostarcza tlenu, zwie się
środkiem utleniającym . Ponieważ
nadm anganian potasowy stracił
tlen, został więc zredukow any. Stąd
ogólna zasada, że przy każdym
utlenianiu jedna substancja utle­
nia się, a druga redukuje.
W podobny sposób działa i b rau n ­
sztyn, który jest również utlenia­
czem.
M n02 + 4 HC1 — MnCl. +
+ 2H20 + Cl2 f
W ywiązywanie chloru przepro­
w adzim y w aparacie przedstaw io­
nym na rysunku. Do kolby nasy­
piemy 20—30 g nadm anganianu po­
tasowego i zam kniem y ją korkiem ,
przez który przechodzą dwie ru rk i
szklane. Jedną, prostą, łączymy
kaw ałkiem węża gumowego z w y­
lotem lejka umocowanego na sta­
tywie. Koniec ru rk i drugiej, wygię­
ty jak na rysunku, umieszczamy
u w ylotu słoiczka. Na kaw ałek
węża gumowego, łączącego ru rk ę
szklaną z lejkiem , zakładam y ścis-
 kacz. Naczynie, w którym um ieś­ dno 5—8 ml stężonego kw asu sia r­
cimy słoiczek na chlor, napełniam y kowego. Po 2—3 godzinach do k o r­
stężonym roztworem soli kuchennej. ka zam ykającego ów słoiczek z
Roztworem tym również napełniam y chlorem przyczepm y na pinesce su­
i słoiczek, a następnie zakryw am y chy skraw ek barw nego m ateriału,
ręką jego wylot i ustaw iam y na np. jakiegoś kretonu. Okaże się, że
dw u kam ieniach na dnie naczynia. naw et po 10—20 godzinach nie za­
Słoik i naczynie dlatego trzeba n a ­ obserw ujem y żadnej zm iany. A te ­
pełnić stężonym roztw orem soli k u ­ raz ten sam czy też inny skraw ek
chennej, że chlor w wodzie jest barw nego m ateriału zwilżmy w o­
dobrze rozpuszczalny, w roztworze dą i zaw ieśm y na korku w tym
NaCl zaś — nie. Z kolei korek, sam ym słoiczku z chlorem. Łatw o
którym zam kniem y kolbę, musi zauw ażym y zachodzący, po prostu
być dobrze im pregnow any p arafi­ „w oczach”, proces odbarw iania się
ną, gdyż inaczej bardzo szybko u- m ateriału.
legnie zniszczeniu. N asuw a się więc pytanie, d la ­
Gdy mamy już całą ap aratu rę czego w przypadku pierw szym
zm ontowaną, do lejka wlewamy chlor naw et po k ilk u n astu godzi­
kwas solny i lekko zw alniam y ści­ nach nie odbarw ił m ateriału, a w
skacz. Spływ ający do kolby kwas drugim dokonał tego w ciągu k il­
reaguje od razu z nadm angania­ k u n astu sekund? O kazuje się, że
nem potasowym i poczyna wydzie­ suchy chlor nie ma w łasności od­
lać się chlor. Szybkość jego w y­ barw iających. N alaw szy bowiem
w iązyw ania regulujem y ilością do­ na dno słoiczka m ałą ilość stężo­
dawanego kw asu, który powinien nego kw asu siarkowego, który jest
kapać powoli, kroplam i. Gdy już bardzo higroskopijny (tzn. silnie
napełnim y słoiczek chlorem, pod­ pochłania wilgoć z otoczenia), osu­
staw im y drugi. Kiedy dalsze doda­ szyliśmy w ten sposób chlor. N a­
w anie kwasu solnego przestanie tom iast zanurzając w nim m okry
wywoływać w ydzielanie się chloru, skraw ek m ateriału, zwilżyliśmy
kolbę z nadm anganianem należy chlor i spowodowali m om entalne
lekko ogrzać, najlepiej przez w sta­ odbarw ienie.
wienie do naczynia z gorącą wodą.
Słoiczki napełnione chlorem za­
mykamy szczelnie gumowymi k o r­
kami. «
Po skończonym w yw iązywaniu
chloru całą ap a ra tu rę trzeba ro­ MW HCl
zebrać i bardzo dokładnie umyć.
Roztwór zebrany w kolbie zaw ie­
ra kw as solny, wodę oraz chlorek
manganowy, MnCl*. Właśnie z u-
wagi na ten związek roztw oru szko­
da wylewać. Po zatężeniu go w
parowniczce i ostudzeniu otrzym a­
my kryształki MnClg, który oczyś­
cimy przez krystalizację z wody.
Związek ten przyda się nam w je ­
dnym z następnych naszych do­
świadczeń.
A teraz zabierzem y się do do­
świadczeń z chlorem.
Często się słyszy o bielących
własnościach chloru. Przekonajm y
się sami, ja k to jest z tym biele­
niem w rzeczywistości. Weźmy słoi-
' czek z chlorem i wiejm y na jego
 Poniew aż proces ten jest bardzo
w ażny dla przem ysłu, zajm ijm y się
w ięc nim nieco bliżej. P rzy okazji
powiemy, kiedy i ja k można do
bielenia używ ać chloru w w aru n ­
kach domowych.
Z kolei do drugiego słoiczka z
chlorem w iejm y 20—25 ml zimnej
wody, zam knijm y go szczelnie k o r­
kiem i w strząsajm y energicznie
przez p arę m inut. Nie żałujm y wy­
siłku, gdyż w przeciw nym razie
dośw iadczenie się nie uda. T eraz
n a balkonie lub za oknem przelej­
my wodę ze słoiczka do w ąskiej
zlewki. Do żłeweczki tej wpuścimy
kroplę czerwonego czy niebieskiego
atram en tu . Nasza w oda początko­
wo się zabarw i, lecz następnie po
zam ieszaniu powoli odbarw i się
całkowicie. Podobnie skraw ki tk a­
niny zanurzone do żłeweczki szyb­
ko ulegną odbarw ieniu.
Co się w łaściw ie dzieje w tym
roztw orze?
Aby dać odpowiedź na to p y ta­
nie, trzeba n ajp ierw cofnąć się do
chw ili, gdy w strząsaliśm y słoiczek
napełniony chlorem i wodą. Otóż
podczas tego w strząsania zaszło
wiele w ażnych procesów. M ianow i­
cie: część chloru po prostu rozpuś­
ciła się w wodzie, część natom iast
reagując chem icznie z wodą dała
dw a nowe zw iązki:
* w pływ em lekkiego ogrzania czy
HtO + Cl* H a T HOC1
Widzimy więc, że pow stał kwas
solny, HC1, i „coś” bardzo do n ie­
go podobnego, lecz zaw ierającego
jeszcze ponadto jeden atom tlenu.
Tym związkiem o wzorze HOC1 jest
kw as podchlorawy, i jem u to w łaś­
nie chlor zawdzięcza swe bielące
własności. Przypom nijm y sobie ty l­
ko nasze poprzednie doświadczenie
z chlorem i skraw kam i barw nego
m ateriału. Przecież gdy chlor i tk a ­
nina były suche, to odbarw ienie
nie zachodziło. G dy jed n ak do sło­
iczka ż tym gazem wyprowadziliśmy
m okrą tkaninę, odbarw ienie n astą­
piło m om entalnie. Otóż trzeba do­
brze zapam iętać, że nie sam czysty
i suchy chlor odbarw ia, lecz po­
w stający z połączenia chloru z wo­
dą kw as pod chlor a wy. A więc w
przypadku, gdy m okrą tkaninę
w prow adzim y do suchego chloru,
bezpośrednio na jej włóknach za­
chodzi reakcja:
H2Q 4- Cif — HC1 t HOC1
i w łaśnie dopiero w tedy kw as
podchloraw y zaczyna atakow ać
barw nik, czyli ja k to się mówi, za­
czyna bielić.
W róćmy jed n ak do naszej wody
chlorow ej, czyli wody nasyconej
chlorem. Zanurzm y do niej koloro-
wy k w iatek lub skraw ek barw nej
tkaniny, a przekonam y się, że w o- <
da chlorowa odbarw i je natych­
m iast. N alejm y teraz wody chloro­
wej do probówki i w ystaw m y ją
na działanie słońca. Ju ż po paru
m inutach zauw ażym y w ydzielają­
ce się z niej pęcherzyki gazu, któ­
rym jest tlen. Gdybyśmy teraz do
takiej w ody chlorowej, która po­
stała na słońcu przez 2—3 godziny,
zanurzyli znowu skraw ek barw nej
tkaniny, spotkałoby nas rozczaro­
w anie. Woda chlorow a straciła już
sw e własności odbarwiające. Ale
dlaczego tak się stało?
Otóż, ja k już w spom inaliśm y, za­
sadniczym czynnikiem odbarw iają­
cym jest kw aś podchlorawy, HOC1.
Jest on bardzo nietrw ały i pod
naw et działania św iatła rozkłada
się z wydzieleniem tlenu
2HOC1 2HC1 -f Oj
U traciw szy swój tlen, kw as pod­
chloraw y przechodzi w zwykły
kw as solny, giną więc i jego w łas­
ności odbarw iające.
N iejednego może zaciekawi, na
czym to w łaściw ie polega owo
działanie odbarw iające. Jak już
mówiliśmy, kw as podchlorawy jest
związkiem bardzo nietrw ałym i
łatw o oddającyjn swój atom tlenu.
Tlen ten łączy się z barw nikiem ,
przez co barw nik traci m om ental­
nie swój kolor. A więc ja k w idzi­
my, w ostatecznym rezultacie czyn­
nikiem bielącym nie jest wcale
chlor, a tlen. Innym i słowy: bie­
lenie, czyli odbarw ianie, to nic in­
nego, ja k utlenianie barw nika tle ­
nem, chlor zaś spełnia tu jedynie
rolę pośrednika.
Ponieważ, jak sam i się przeko­
naliśm y. kw as pod chlor a wy jest
związkiem bardzo nietrw ałym , a
przez to niepraktycznym i trud­
nym do przechow yw ania, w p ra k ­
tyce najczęściej posługujem y się
jego solami. ^ ani śniegiem , ani lodem, np. w lecie?
Sole kw asu podchlorawego, czyli
tzw. podchloryny, to m. in. popu­
larny „chlorek” (wapno chlorow a­
ne) lub podchloryny sodowe i po­
tasowe.
K orzystając z własności bielą­
cych podchlorynów następnym ra ­
zem w ykonam y płyny w yw abiające
atram enty, czyli tzw. plamozniki.
W tym celu postarać się trzeba o
„chlorek” do prania, wodorotlenek
sodowy lub potasow y oraz tiosiar­
czan sodowy (utrw alacz fotogra­
ficzny;.
Jak otrzymywać w domu
niskie temperatury?
Często się zdarza, że zależy nam
na uzyskaniu niskiej tem peratury,
a lodówkę nie zawsze m am y pod
ręką. Spraw a jest dosyć prosta,
jeżeli mamy pod ręk ą lód lub śnieg.
Mieszając lód lub śnieg z różnymi
solami uzyskać możemy tem p eratu ­
rę do —45cC. A oto przepisy:
1) 100 g śniegu (lodu) + 33 g soli
kam iennej, NaCl, tem p eratu ra m ie­
szaniny spada od 0 *C do około
—2(fC.
2 ) 1 0 0 g śniegu (lodu) u 1 0 0 g azo­
tanu potasowego, KNO*. tem pera­
tu ra m ieszaniny spada od 0°C do
ok. —30°C.
3 ) 1 0 0 g śniegu (lodu) -* 150 g
uwodnionego chlorku wapniowego,
CaCl* • 6 H 2O. tem peratura m iesza­
niny spada od 0 ° C do ok. —45° C.
A co zrobić, jeśli nie dysponujem y
I w tym przypadku je st rada.
Możemy w ykorzystać ciepło rozpu­
szczania się odpowiednich związkówr
w wodzie. Ja k wiem y, rozpuszczaniu
się niektórych zw iązków w wodzie
(np. HsSCh) tow arzyszy w ydzielanie
ciepła. Są jednak związki, które w
czasie rozpuszczania silnie ciepło
pochłaniają.
Poniżej podajem y tabelkę, która
nas inform uje, jak a pow inna być
proporcja wody do d a ła rozpusz­
czanego oraz o ile C obniży się
tem peratura roztworu.
Oczywiście, im zim niejszej użyje­
my w ody do rozpuszczania danej
soli, tym niższą w rezultacie uzy­
skam y tem peraturę. Roztwór soli
najlepiej jest przyrządzać w te r ­
mosie lub zlewce dobrze izolowranej,
np. w atą, aby uniknąć dużych stra t
spowodowanych przewodnictwem.
Po skończonej pracy roztw ór
przelew a się do parow niczki i od­
parow uje wodę. W ten sposób cał­
kowicie odzyskamy użytą sóL Bę­
dzie się ona nadaw ała do ponow ne­
go obniżenia tem peratury.
Mgr Stefan Sękowski

Stosunek Początkowa Spadek

Nazwa związku wagowy ternu, wody temp.
związku- °C °c
i do wody
*
I
Chlorek amonowy, NH 4CI 3:10 10— 2 0 18
Azotan sodowy, NaNOs 5:10 10—20 18
Azotan amonowy, NHiNOa 1:1 10—20 25
Rodanek amonowy lub potasowy.
NHiCNS łub KCNS 15:10 iofc- 2 0 37
Siarczan sodowy 4- kwas solny ; i
NasSO. . lOHiO + HCl • 8:2 10—20
ti 39 !
s
 wszystkich jej punktach. Długość
odcinka śrubow ej zaw artego między
dw om a kolejnym i przecięciami tej
samej tw orzącej nazywa się zwo­
jem śrubow ej.
Śrubow a stożkowa przy rozw ija­
niu powierzchni bocznej stożka na
płaszczyznę tw orzy odcinki podob­
nych i podobnie położonych sp iral­
nych logarytm icznych. Prom ienie
krzyw izny śrubow ej stożkowej nie
m ają stałej wielkości jak w śrubo­
tem atyczne wej walcowej, ale m ają ten sam
stosunek we wszystkich jej punk­
tach.

p Linia śrubowa
Jest to linia przestrzenna, o po­ Niezgodni sąsiedzi
staci spiralnej. leżąca na po­
w ierzchni w alca obrotowego albo
stożka obrotowego (patrz rys.),
przecinająca w szystkie tworzące Trzech panów posiadało trzy w il­
walca lub stożka pod tym samym le. Wille były położone na w spól­
kątem. nym niew ielkim ogrodzonym placy­
ku, jak pokazano na załączonym
rysunku. Właściciel największej
willi skarżył się, że dzieciaki są­
siadów przeszkadzają mu, i zbudo­
wał dla siebie odgrodzoną w łasną
drogę od swoich drzw i do bram y
u dołu rysunku. Potem właściciel
posiadłości z praw ej strony zbudo­
w ał takąż drogę do bram y z lewej
strony. Wreszcie właściciel posesji z
►X lewej strony zbudował drogę do
praw ej bram y. Trzy te drogi nie
przecinały się. Jak były przepro­
wadzone?

Śrubow a walcowa po rozw inię­

ciu pow ierzchni w alca na płaszczyz­
nę przestaje być linią ciągłą, „za­
m ienia się“ w zbiór odcinków rów ­
noległych i rów no oddalonych od
siebie. Prom ień krzyw izny śrubowej
w alcow ej ma tę sam ą wielkość we

Skarb
(Łamigłówka)
Rysunek, który widzicie, to sche­
matyczny plan labiryntu. Boki pię­
ciu kw adratów w pisanych jeden w
drugi — to ścieżki prowadzące do
najm niejszego (wewnętrznego) kw a­
dratu, na terenie którego jest za­
kopany skarb. Skarb ma tę w łaści­
wość. że zdobyć go może tylko ten,
kto idąc po niego przejdzie przez
w szystkie ścieżki, ale tylko jeden
raz. Na żadną ścieżkę (lub na jej
część) nie wolno wejść po raz drugi.
W taki sam sposób należy w ra ­
cać na zew nątrz labiryntu po zdo­
byciu skarbu. Spróbujcie szczęścia!
10 pytań
Jeżeli na 10 postaw ionych tu py­
tań odpowiesz w ciągu 8 m inut,
w ykazujesz bardzo dobrą spraw ­
ność rachunkow ą; jeżeli odpowiesz
na nie w ciągu 10 m inut — dobrą.
Jeżeli w ciągu 10 m inut odpowiesz
tylko na 6 pytań, masz sprawność
rachunkow ą dostateczną. Odpowia­
dać można w dowolnej kolejności.
A oto pytania:
1, Ile różnych czterocyfrowych
liczb możesz napisać z pomocą cyfr
1, 2, 3. 4? W każdej napisanej licz­
bie m uszą w ystępować w szystkie
cztery cyfry.
2. Liczbę 12 można podzielić na
2, 3, 4, 6 części. Na ile części n a ­
leży podzielić 12, aby iloczyn tych
części był największy?
3. 1 kg jabłek. 1 kg śliwek i 1
kg pom idorów kosztuje razem 40
zł. 2 kg jabłek 1 kg śliw ek i 1 kg
pom idorów kosztuje 48 zł. 1 kg
jabłek, 2 kg śliw ek i 1 kg pom ido­
rów kosztuje 52 zl. Ile kosztuje 1
kg jabłek, ile 1 kg śliwek i ile 1
kg pomidorów?
4. Napisz liczbę zaw ierającą 22
tysiące, 22 setki i 22 jedności.
5. W pew nej szkole jest 6 klas.
W klasach I, II i III razem jest 120
uczniów; w klasie IV jest o 8 ucz­
niów m niej niż w klasie III; w k la ­
sie V jest o 10 uczniów więcej niż
w klasie II, a w klasie VI jest o 2
uczniówr więcej niż w klasie I. Ilu
uczniów^ jest w całej szkole?
6. K tóra sum a jest w iększa: czy
od 1 do 11 włącznie, czy od 11 do
15 wdącznie?
7. Różnica dw u liczb dodatnich
jest 1, a ich sum a jest 6. Podaj te
liczby.
8. Posługując się cyfram i 2 i 3
oraz znakami m atem atycznym i, po­
daj dw anaście różnych dodatnich i
rzeczyw istych liczb, w których w y ­
stępują tylko te dwie cyfry.
9. W jakim układzie rachunko­
wym 100 oznacza 25?
10. Iloczyn trzech kolejnych 1-ezb
n aturalnych rów na się 120; iloczyn
sk rajn y ch liczb rów na się 24. Podaj
te liczby.
Co większe?
1. Co jest większe: 3 ** czv 8* ?
/— 3 /—
2. Co jest większe: y 3 czy j/'*
3. Co jest większe: 109 czy 913*

J t *> "■ « / !
f | 2 Y K l
O pewnej osi
W ykonajmy ciekaw e doświadcze­
nie, zw iązane z ruchem obroto­
w ym ciała sztywnego. Do ekspery­
m entu będzie nam potrzebna w irów ­
nica. na której zawiesimy walec
m etalowy, bądź łańcuszek (rys. 1).
Do uchw ytu w irów nicy A przy­
kładam y m om ent siły, w skutek cze­
go w alec zacznie obracać się wo­
kół pionowej osi O 1O2 z pewną
* prędkością kątow ą o>. Wiemy, że
jeśli przyłożym y do ciała m om ent
siły M = F.r, nadam y ciału przy­
spieszenie kątow e proporcjonalne do
M. W spółczynnikiem proporcjonal­
ności jest tu m om ent bezwładności
ciała, będący m iarą jego bezw ładno­
ści w ru ch u obrotow ym . M oment
ten zależy, jak w iem y, od masy
ciała i rozłożenia jej wokół osi
obrotu.
W w yniku dośw iadczenia otrzy­
mamy więc obrót pionowo wiszą­
cego w alca w okół jego osi geom et­
rycznej i, oczywiście, nie zauw aży­
my w tym fakcie nic nadzwyczaj
ciekawego. Z acznijm y jednak obra­
cać szybciej w irow nicę: okaże się,
że początkowo zaobserw ow any ruch
w alca, zachodzi tylko przy bardzo
powolnych obrotach. Przy odpo­
w iednim zw iększeniu prędkości w a ­
lec odchyli się od położenia piono­
wego i przyjm ie położenie poka­
zane na rys. 2. Osią obrotu pozo­
stał zatem kierunek Oi Os. lecz jest
on te ra z prostopadły do długości
w alca 1 i przypada w jego połowie.
Może nasunąć się tu pytanie, czy
takie dziwne zachowywanie się
obracanego ciała jest wyłącznym
..przyw ilejem ” jedynie bryły o
kształcie w alca, czy też i inne zmie­
nią swe położenie w skutek obro­
tów?
W celu znalezienia odpowiedzi na
to pytanie, proponujem y przepro­
wadzenie następnego, co najm niej
rów nie ciekawego doświadczenia.
Zawieśmy mianowicie na cienkim,
lecz odpowiednio wytrzymałym
sznurku łańcuszek metalowy w
miejscu poprzednio obracanego w al­
ca (rys. 3).
Łańcuszek zwisa, oczywiście, u
płaszczyźnie pionowrej, symetrycz­
nie względem prostej Oi Of. w yzna­
czającej kierunek zawieszenia. Przy
w-prawieniu łańcuszka w dostatecz­
nie szybki obrót stw ierdzim y, że i
to ciało zm ienia swe położenie (a
naw^et i kształt!), przyjm ując postać
poziomo usytuow anej obręczy (co
schematycznie przedstaw ia rys. 4).
Poprzestańm y na razie na tych
dwru przykładach i zastanówm y się,
w jak i sposób ustaw iły się bada­
ne ciała wrzględem osi obrotu. Z au­
ważmy , że na początku dośw iad­
czenia każde z ciał miało względem
osi Oi O2 najm niejszy m om ent bez-
wiadności (masa była najbardziej
skupiona w^okół osi obrotu).
W drugim zaś z możliwych po­
łożeń nasz obiekt doświadczalny
ustaw iał się tak, że przybierał naj­
w iększą możliwrą w artość m om entu
bezwładności.
Zw róćm y też uwagę, że za każ­
dym razem oś obrotu przechodziła
przez środek sym etrii bryły, a więc
(przy założeniu, iż m am y do czy­
nienia z ciałem jednorodnym ) przez
jej środek masy.
Mówimy tu stale o osi obrotu,
tza. o kierunku, wokół którego za­
chodzi ruch obrotow y bryły. Tego
samego pojęcia używam y także w
stosunku np. do belki wagi, osadzo­
nej na specjalnych ostrzach, czy też
 w przypadku koła jakiegoś poja­
zdu. W tedy jed n ak oś obrotu jest
sztywno zw iązana z układem , w
którym się znajduje, wobec cze­
go nie można zmienić położenia w
przestrzeni.
W naszych zaś doświadczeniach
spotykam y się z osiami, które nie
są osadzone w jakim ś korpusie, a
jednak zachow ują kierunek, wokół
którego odbyw ają się obroty. Są to
tzw. o s i e s w o b o d n e . Różnią się
one od osi niesw obodnych zasadni­
czo tym , że nie każdy kierunek
przechodzący przez rozpatryw ane
ciało może tak ą oś stanowić. Z au­
w ażyliśm y np. już poprzednio, że
w naszych dośw iadczeniach oś
obrotu (a wiem y teraz, że były to
osie swobodne), przechodziła przez
środek masy. O kazuje się, że je ­
dnak i to nie je st w arunkiem w y­
starczającym Spójrzmy tylko na
obracany w alec czy łańcuszek:
obydwa te tw ory w yraźnie poka­
zały nam , że „chcą” obracać się
jedynie wokół dw u kierunków prze­
chodzących przez ich środki. Widać
w yraźnie, np. w przypadku walca,
że w położeniu początkowym (tzn.
pionowym) m asa bryły była usy­
tuow ana możliwie najbliżej osi
obrotu, w położeniu końcowym zaś
mieliśmy sytuację w ręcz przeciwną.
Są to zatem kierunki, względem
których bryła m a największą, bądź
najm niejszą w artość m om entu bez­
władności.
Tw ierdzenie to możemy zilustro­
wać jeszcze jednym doświadcze­
niem, do którego już nie jest po­
trzebna w irów nica. Weźmy m iano­
wicie prostopadłościan (np. jakieś
pudełko lub klocek) podobny do
przedstawionego na rys. 5. Możemy
w nim wyróżnić trzy w zajem ne
prostopadłe kierunki X, Y oraz Z,
przechodzące przez środek bryły.
Każdy z tych kierunków , prosto­
padły do dwu równoległych ścian
klocka, potraktujem y jako oś obro­
tu. Nasze doświadczenie zyska na
przejrzystości, jeśli takie ściany
pomalujemy każdą innym kolorem.
W ten sposób przy pomocy trzech
barw możemy pomalować w szyst­
kie ściany klocka.
 Spróbujm y teraz w praw ić nasz
prostopadłościan w ruch np. wokół
kierunku X. N ajlepiej uchwycić w
tym celu dwoma palcam i: kciukiem
praw ej ręki w m iejscu A zazna­
czonym na rysunku, palcem w ska­
zującym zaś tej ręki w odpowied­
nim miejscu na równoległej (tylnej)
ścianie klocka. T eraz lekko podrzu­
camy klocek, nadając mu jednocze­
śnie obroty. W czasie ruchu będzie­
my widzieć tylko kolor ściany pro­
stopadłej do X.
Podobny będzie rezu ltat obrotów
wokół kierunku Y.
N atom iast po nadaniu klockowi
obrotów wokół osi Z zauważymy,
że zachowku je się on inaczej: nie
widzimy stale tej sam ej barw y.
Doświadczenia bez przyrządów
WIDZIMY, CZEGO NIE MA
Szybę szklaną um ieszczam y pionow o
w staw iając ją pom iędzy dw ie dc^ść g ru ­
be książki. P o trze b n e nam są jak ieś
duże fig u rk i, na p rz y k ła d kaczuszka i
pies. Psa um ieszczam y za szkłem , a
kaczkę przed p ły tą szk la n ą . B lisko niej
ustaw iam y zap alo n ą św iecę i dopóty
ją przesuw am y, aż obok psa zobaczy­
m y kaczkę. R ęką m ożna do tk n ąć psa
i przekonać się, że jest. K aczki za
szybą nie ma. ale ją w idzim y.
W JA K I SPOSOB DOKŁADNIE
SKOPIOWAĆ RYSUNEK?
Na k aw ałk u d re w n ia n e j s k le jk i o w y ­
m iarach 25 X 50 cm um ocow ujem y ka­
w ałek szyby o k ie n n ej dobrze oczysz­
czonej a po zb aw io n ej skaz, ja k ie czę­
sto z n a jd u ją się na szkle. Do um oco­
w ania szyby użyjem y dw u listew ek
w ysokich n a 2 cm , k tó re przybijem y
do sk le jk i z obu staw i szyby.
W nioskujem y stąd, że kierunek Z
nie zachow uje stałego położenia w
przestrzeni podczas ruchu ciała, za­
tem nie możemy tego kierunku
(mimo że przechodzi przez środek
bryły) traktow ać jako oś swobodną.
R ozpatryw any kierunek Z będzie
stałą osią obrotu tylko wtedy, gdy
będziemy tu mieć jakąś sztyw ną
m echaniczną oś, np. p ręt m etalo­
wy.
Tak więc przekonaliśm y się raz
jeszcze, że osią swobodną ciała mo­
że być tylko kierunek przechodzą­
cy przez jego środek masy, i to ta ­
ki tylko, względem którego bryła
ma ekstrem alną w artość momentu
bezwładności.
Mgr Jerzy Rogaczewski
Przeznaczony do skopiow ania ry su ­
nek um ieszczam y z je d n e j stro n y szy­
by, z d ru g iej kładziem y czystą k a rtę
papieru.
P atrząc skośnie poprzez szkło w idzi­
my obraz ry su n k u na tle czystej k a r t­
ki. W ystarczy teraz ołów kiem ob ry so ­
wać k o n tu ry .
Ja k i je s t bieg prom ieni i ja k ie zja-
SZTUKA CYRKOWA —
GŁOWA BEZ KORPUSU
Na stole w idzim y głow ę, k tó ra się
porusza, mówi. Pod stołem w idać czte­
ry nogi. Gdzie się podział k o rp u s czło­
w ieka? Na czym polega trick ?
 POLSKI ŚRODEK SKUTERY
ANTYPIALARYCZNY Z TWORZYW
W DELHI SZTUCZNYCH

In d y jsk i In sty tu t Chorób

Z akaźnych w New D elhi Gdzie? W Polsce. Oto
p rzy stęp u je obecnie do do­ WFM w y p ro d u k u je sk u tery
św iadczeń z now ym śro d ­ w obudow ie z lam inatów
poliestrow ych. w ilości
kiem przeciw m alarii, w y­
nalezionym przez P olaka,
prof. U rbańskiego z poli­
6000 sztuk. N iestety, nie
ukażą się one na ry n k u
TECHNICZNA
techniki w arszaw skiej. krajow ym , ale zostaną w y­
Środek ten nosi nazw ę ni- eksportow ane do D anii.
tro guanil i został ju ż po­ S k u tery przeznaczone na
zytyw nie oceniony przez zbyt w ew n ętrzn y będą POW IETRZNY
Św iatow ą O rganizację m iały z tw orzyw a sztu cz­ NUREK
Zdrow ia po próbach prze­ nego ty lk o ... obudow ę
prow adzonych uprzednio w lam py. (ws)
Tanganice. B ardzo często w zakła-.
W porów naniu z istn ie­ d ach p ro d u k c y jn y c h przy
jący m i dotychczas na ry n ­ różnego ro d zaju p racach
kach środkam i a n ty m a la- PIĘĆ rem o n to w y ch w* zb io rn i­
rycznym i n itro g u a n il za­ NOWYCH MÓRZ k a ch lub in n y ch pom iesz­
w iera znacznie m niej czeniach, ja k k a n ały , k o t­
składników toksycznych. ły. stu d n ie itp., p racu jący
(nnt-pap) ro botnicy m uszą z n ajd o ­
Pięć now ych m órz w y­ w ać się w atm osferze za­
odrębnili przy w schodnim tru te j gazam i. W tak iej
w ybrzeżu A n tark ty d y dw aj sy tu a c ji niem ożliw e je st
PALENIE uczeni radzieccy, J. K orot-
A DŁUGOWIECZNOŚĆ na ogół w*szelkiego ro d za­
kiew icz i W. L edieniew , z ju w ietrzen ie czy też tło ­
In sty tu tu A rktyki i A n­ czenie św ieżego pow ietrza.
N ajgroźniejszym s k u t­ ta rk ty d y w L eningradzie. Je st to nie ty lk o zbyt
kiem palenia papierosów O pierając się o w y n ik i kosztow ne, ale po p ro stu ,
jest przedw czesne starzenie najnow szych b ad ań szóste­ ja k w ykazała p ra k ty k a ,
się — taka je st opinia dra go k o n ty n e n tu w y o d ręb n i­ nie zdaje egzam inu. D late­
H ardina Jonesa z U niw er­ li oni pięć p rzybrzeżnych go fab ry k i zm uszone były
sy tetu K alifornii, w ygło­ obszarów O ceanu In d y j­ do k o rz y stan ia z aparatów*
szona na sym pozjonie w skiego, k tó re c h a ra k te ry ­ tlenow ych. Je st to rów nież
San Francisco. zują się w łasnym reżim em dość drogie. a kłopoty,
Dr Jones tw ierdzi, że p a ­ w odnym , w y o d ręb n io n y m i zw iązane z koniecznością
lacz, k tó ry w ypala dzien­ p rąd am i i w ia tra m i oraz w y m ian y b u tli w k ró tk ich
nie jed n ą paczkę p ap iero ­ specyfiką rozm ieszczenia o k resach czasu, u tru d n ia ły
sów, skraca swe życie o lodów . Jed n o z m órz p ro ­ prace.
około 7 lat. P roces p rzed ­ po n u ją K orotkiewdcz i L e­ Z ty ch też względów*
w czesnego starze n ia się dieniew nazw ać im ieniem k o n stru k to rz y z F a b ry k i
je st p ro p o rcjo n aln y do a u stralijsk ie g o p o larn ik a S p rzętu R atunkow ego wr
ilości w y p alanych p a p iero ­ M awsona, d ru g ie — Mo­ T arn o w sk ich G órach poczę­
sów. Proces ten zostaje rzem M ichała Ł azariew a li zastan aw iać się nad
zaham ow any, gdy palacz (jest to jeden z ro sy jsk ich sk o n stru o w an iem a p a ra tu
rzuca palenie. w spółodkryw ców ' A n ta rk ty ­ przystosow anego sp ec ja l­
(nnt-pap) dy), trzecie M orzem L a r- nie do tych celów. W ten
sena, na cześć zasłużonego sposób pow stała bardzo
badacza norw eskiego, o ry g in a ln a i p ro sta k o n ­
czw arte — M orzem W spół­ s tru k c ja a p a ra tu do zasy­
ZA DWA LATA — p ra c y i p iąte M orzem K os­ san ia czystego pow ietrza,
FRANCUSKI SPUTNIK monautów*. czyli po p ro stu „ p o w ietrz ­
W b iu lety n ie R adzieckiej ny n u re k ” . A p arat ten
W czasie d ebaty we E kspedycji A n tark ty czn ej sk ład a się z m aski i wTęża
fran cu sk im Zgrom adzeniu opublikow anym 8 stycznia długości I-i m. Człowiek u-
N arodow ym ogłoszono, że zam ieszczono m apę now ych b ra n y w ak ą m askę scho­
F ran c ja zam ierza w y strze­ m órz A n tark ty k i. dzi w z a tru tą atm osferę,
lić swego pierw szego sate ­ D otychczas ty lk o zachod­ podobnie ja k n u re k pod
litę Ziem i na początku nie w ybrzeże A n ta rk ty d y wodę. N ą pow ierzchni n a­
1965 roku. m iało oznaczone m orza to m iast zb io rn ik a lu b k a ­
F rancuski kosm odrom , z (Rossa, A m undsena, Bel- n ału pozostaje urządzenie,
którego będą starto w ać lin gshausen a i W eddełla). k tó re um ożliw ia ro b o tn i­
w ehikuły kosm iczne, po­ W ybrzeże w schodnie, są ­ kow i w d y ch an ie św ieżego
w stanie koło P e rp ig n a n w siad u jące z O ceanem In ­ p ow ietrza. „P o w ietrzn y
P iren ejach . , d y jskim , je st b ard ziej je d ­ n u re k ” , z uw agi na sw ą
M asa pierw szego „ g a lij­ n o stajn e i d lateg o dopiero taniość j niezaw odność,
skiego sp u tn ik a ” w yniesie teraz postanow iono w y o d ­ sp o tk ał się z dużym u zn a­
około 80 kilogram ów . rębnić jego baseny m o r­ niem zakładów pracy.
(nnt-pap) skie. (nnt-pap) (bnt-pap)

✓

U R A N
siódma planeta
układu słonecznego
Ile je st p lanet w U kładzie Sło­
necznym ? O czyw iście każdy wy*
kształcony człowiek drugiej poło­
w y XX w ieku daje natychm iast
odpowiedź: dziewięć. Jed n ak jesz­
cze kilkasęt la t tem u otrzym ali­
byśmy odpowiedź zupełnie inną.
W róćmy do czasów^ starożytnych
* Znano wówczas siedem planet
(stąd pochodzi praw dopodobnie
liczba dni w tygodniu). Pięć z
nich to „rzeczywiste** planety: M er­
kury , W enus, M ars. Jowisz, Saturn,
a dw ie pozostałe — to Słońce i
Księżyc. Dziś w iem y, że Słońce to
gwiazda — centrum i źródło cie­
pła dla całego U kładu Słoneczne­
go, a Księżyc to tylko satelita Zie­
mi, Podział ten łączył się ściśle z
geocentrycznym układem P tolem e­
usza* w który OL w szystkie planety
obiegały w yróżnioną w swej cen­
traln e j pozycji Ziemię.
Przez kilka tysięcy lat siódemka
była szczególną, magiczną liczbą.
Przyszły czasy K opernika i G ali­
leusza. Słońce zostało zatrzym ane.
Ziem ia stała^«a się planetą, a Księ-
zyc jej satelitą. Od tego czasu
planetam i nazywano sześć ciał n ie ­
bieskich: pięć wymienionych przed
chw ilą i Ziemię. Wszystko to je d ­
nak były przegrupow ania’* i zm ia­
na ról. Ogólna ilość tych n ajbliż­
szych nam we. wszechświecie obiek­
tów pozostała niezmieniona. W yda­
wało się, że Układ Słoneczny koń­
czy się na najbardziej odległym od
Słońca S aturnie, potem nie ma już
nic, tylko niesłychanie dalekie
gwiazdy.
I oto zupełnie niespodziewanie,
w roku 1781 odkryto now ą plane­
tę — Urana. Uczynił to William
Herscheł, który poszukując na n ie­
bie za pomocą teleskopu ciekawych
obiektów, n atrafił na ciało nie­
bieskie. które różniło się nieco od
gwiazd. Miało niewielkie, ale w y­
raźne rozm iary, które w yróżniały
je spośrod gwiazd, zawsze widocz­
nych w postaci punktów (naw et
przy największych powiększeniach).
Zbadano ruch U rana (taką nazwę
otrzym ało to ciało niebieskie) i o-
kazało się, że droga tej planety le­
ży daleko za orbitą Saturna. Ro­
dzina planet U kładu Słonecznego
zwiększyła się więc o jednego
członka.
U ran nie jest tak atrakcyjną p la ­
netą, ja k Mars czy Wenus, nie
świeci silnie i nie dom inuje aa
niebie swym blaskiem. Jest 19 r a ­
zy bardziej odległy od Słońca niż
Ziemia. Jasność jego jest nie­
w ielka i w aha się w granicach
5m,7—6m.O. Szósta wielkość to wr
zasadzie granica zasięgu nieuzbro­
jonego oka. Ale przy pomocy lor­
netki możemy sięgnąć do słabszych
gwiazd . o jasności 8m—9m. U rana
dostrzeżemy w tedy bez trudności.
Trzeba znać tylko jego położenie
wrśród gwiazd.
Oglądany przez lornetkę, U ran po­
dobny jest do .zwykłej gwiazdy o
kolorze zielonkawroniebieskim. Wie­
my jednak, że planety poruszają
się wśród gwiazd. Najlepiej więc
porównywać co wieczór wygląd
okolicy nieba, w której znajduje
się Uran. a planeta sama się zde­
m askuje jako jedyny ruchomy
obiekt.
 W tym roku U ran znajduje się D roga U ran a n a tle gw iazdozbioru Lw a
w gwiazdozbiorze Lwa — pozna­
my więc przy okazji i tę ko n stela­ *
cję. Ma ona charakterystyczny
kształt dużego trapezu. W praw ym U ran i je g o pięć satelitó w . Z d jęcie
dolnym rogu trapezu świeci gwiaz­ w y k o n an o 207-centy m etro w y m te le sk o ­
da pierw szej w ielkości — Regulus. pem O b serw ato riu m Mac D onald
W identyfikacji pomoże nam m ap ­
ka.
Lew znajduje się na wschód (a
więc w lewo, patrząc w kierunku
na południe) od Bliźniąt, Małego
Psa i czerwonego, jasno św iecące­
go Marsa, który teraz znajduje się
w tej części nieba.
Droga U rana oznaczona została
za pomocą grubszej kreseczki. W
jednym z punktów tego odcinka
powinniśmy znaleźć planetę w cią­
gu najbliższych kilku miesięcy.
Przez dużą lu n etę U ran widoczny
jest jako dosyć silnie spłaszczona,
niebieskaw a tarczka. W jej pobli­
żu porusza się pięć księżyców p la­
nety, noszących piękne nazw y: Mi­
randa, Ariel. U m briel, Ti tania. O be­
ron.
Pod względem średnicy U ran
przewyższa Ziem ię 3,7 raza, czyli
pod względem objętości 50 razy.
Je st to więc bardzo duża planeta.
Jej niepozorny w ygląd spow odow a­
ny jest w ielką odległością od Słońca.
Sławomir Kuciński
 „ILUSTROWANY SŁOWNIK TECHNICZNY DLA
/ v i m
WSZYSTKICH” — w opracow aniu H. C hm ielew ­
skiego, l. B aran a i S. S kupińskiego — ukazał się
nakładem WNT w serii „B iblioteki Pow szechnej” ,
w nakładzie 40 000 egz. ZAWIERA on objaśnienia
3000 w yrazów najczęściej stosow anych w technice.
Czytelników „M T”, a szczególnie sym patyków
Hipolita M óżdżka, nie m usim y chyba naw’e t zachę­
cać do zaopatrzenia się w tę pożyteczną i cenną
książkę (cenną, m im o że cena je st w yjątkow o n i­
ska: 2 tom y za 20 zł). Przedstaw iam y n ato m iast
C;-procentow ą próbkę tego słow nika, czyli 40 h a ­
seł w ybranych z to m u A—M.
Do 28 haseł podajem y na sąsiedniej stronie o b ja ­
A - ogat
śnienia, a do 3 dalszych — sam e ry su n k i bez pod-
a m p lit u d a
pisów. D obierzcie w łaściw e hasło do każdego
o u t o k la w
objaśnienia lub ry su n k u !
B - b a b b it
Kto dobierze 1—10 haseł — nie otrzym a nic,
b a ty sk a f „ „ 11—20 — otrzym a V* porcji satysfakcji,
bom baż „ 21—31 — uzyska pełną satysfakcję.
C — c ir c o r a m a

cy b o rg i
c z y t n ik Ę S Ę i
D — d e lta
d e u te r

d ia f r a g m a

E — e k sk a w a to r
e n c e f a lo g r a f 1

e t e r n it
;t c * * * : ,
F — f ib r a

fle s z

f o r n ir h
■
■
ta.u
G — g a b a ry t
g a rm o n t
g r z ą d z ie !

H — h ekso d a •

h ip e r s i! U "M
h o le n d e r

1 — in le t
tx~

- C
i lustrowany
W
'
i n t a r$ j a

ir c h a

J — ja s p is .*
h u
^ ■
■ S Ł O W N I K
ja z 0
ju p it e r

K — k a p ila r a
T E C H N IC Z N Y
k o n ik
e a
k r o k o d y le k

L — la m in o t
llm o n łt
*
'
... —

e s dla wszystkich
l- ł a z i k
ły ż k a y"
A i 1 s ‘ t i •. H i • *
M - m a r g ie f ćVT
m ik r o m e tr

m o te l
S lS i
 przek k o ry ta rzeki w celu i g lin y ; używ ana do p ro ­
.................. — sposób zdobie­ sp iętrzen ia wody* p o siad a­ d u k c ji cem en tu oraz na
nia pow ierzchni przedm io­ ją ca otw ory przepustow e. w y ro b y ceram iczne.
tów drew n ian y ch przez
w k lejan ie w w ycięcia obok 11 20
siebie oklein kolorow ych. ................ — część składow a ................ — a p a ra t p ro je k ­
pługa, stan o w iąca belkę cy jn y stosow any wr b ib lio ­
2 stalow ą, do k tó re j p rzy m o ­ tek ach do czy tan ia m ik ro ­
................ — część o b ra b ia r­ cow any jest z je d n e j s tro ­ filmów'.
ki służąca do p o d trzy m y ­ ny korpus, a z d ru g ie j o r­
w ania przedm iotu przy je ­ czyk. 21
go obróbce. ................ — h erm ety czn ie
12 zam ykany kocioł, służący
3 do ogrzew ania p ro d u k tó w
................... — popularna n a ­ ......... .. — lam pa e le k tro ­ lu b p rzep ro w ad zan ia re a k ­
zwa m ałego w ojskow ego o- nowa zaw ierająca sześć e- cji chem icznych pod zw ię­
sobowego sam ochodu te re ­ lektrod. kszonym ciśnieniem .
nowego.
13 22
4 ................ — w zdęcie denka .................— sto p cyny, a n ­
................ — m ateriał bu­ puszki blaszan ej p o w sta ją ­ ty m o n u i m iedzi stosow a­
dow lany prasow any, o trz y ­ ce pod działaniem gazów' ny do w ylew enia panew ek
m yw any z m asy cem ento­ ferm en tacy jn y ch . łożyskow ych.
wej w dodatkiem azbestu.
5 14 23
................ — a p a ra t e lek ­ ................ — kino p a n o ra ­ ................ — nazw ę w ielko­
tryczny do w y k ryw ania i m iczne z ek ran em s ta n o ­ ści czcionki d ru k a rs k ie j
rejestro w an ia prądów* w y­ w iącym ścianę w ew n ętrzn ą o d p o w iad ająca 10 pu n k to m
tw arzanych przez kom órki okrągłego b u d y n k u . d ru k a rsk im (ok. 3.76 mm).
nerw ow e w tk an ce m ózgo­
wej. 13 24
................ — o kleina, cien ­ ................ — ro d zaj w anny,
6 kie ark u sze szlachetnych w t k tó re j obraca się w elec
. . . . . . . . — przesłona w g atunków d rew n a służące z nożam i ro zw łó k n ia jąc y ­
p rzyrządach optycznych i np. do o k lejan ia m ebli. mi m a te ria ły w łókiennicze,
ap arata c h fotograficznych. przeznaczone do p ro d u k cji
16 p ap ieru .
7 ................ — ro d zaj d w u ­
................ — ru rk a (włosko- stronneg o zamszu u ży w a­ 25
w ata) o bardzo m ałym nego do czyszczenia robo­ .................— d aw na nazw ę
p rzekroju w ew nętrznym ," w czych pow ierzchni szkieł re fle k to ra o b ard zo siln y m
k tó re j pow ierzchnia cieczy optycznych. śwaetle używ enego przy
tw orzy m enisk w ypukły zdjęciach film ow ych.
lub w klęsły. 17
8 . ...............— wryrób z tw o ­ 26
............... — „ciężki w'odór’\ rzyw a sztuęzpego w zm oc­ ................ — tró jtle n e k żela­
izotop w odoru, k tó reg o ją ­ niony w ew n ątrz tk a n in ą za, żelaziak b ru n a tn y , u -
d ro składa się z jednego lub w łóknam i. boga ru d a żelaza.
protonu i jednego n e u tro ­
nu. 18 27
................ — n arzędzie w ie rt­ ................ — m in erał, k a ­
9 nicze w postaci długiego m ień p ó łszlachetny używ a­
.................. — elek try czn a cy lin d ra z zam ykanym ny m. in. do łożysk w ag
lam pa błyskow a sprzężona dnem służy do w yciągania an ality czn y ch .
z m igaw ką a p a ra tu foto­ urobku.
graficznego. 28
10 1? .................— dom tu ry sty c z ­
.................. — zapora; prze­ ................ — skała osadow e ny dla p o d ró żu jący ch sa ­
groda w ybudow ana w po­ sk ład ająca się z w ap n iak a m ochodem .

II III
 W YJAŚNIENIA DO
DOŚWIADCZEŃ
W szystkie te dośw iadczenia o p ar­
te są na zjaw isku odbicia św iatła.
W zw ierciadle w idzim y obraz
pozorny. Do oka tra fia ją prom ie­
nie rozbieżne, k tó ry ch przedłuże­
nia przecin ają się i oko „w idzi”
obraz pozorny.
Szyba rów nież odb ija prom ienie
św iatła i dlatego w idzim y poprzez
nią obraz na tłc k a rtk i papieru.
T rzeba tylko, by prom ienie padały
skośnie. N a tym polega dośw iad­
czenie pierw sze i drugie, kiedy
obok fig u rk i psa. stojącej za
szkłem , obserw ujem y obraz po­
zorny kaczuszki.
O braz zaw ieszonego w pow ietrzu
człow ieka m ożna uzyskać um iesz­
czając n ad zasłoną lu stro . Po-
d w u k ro tn y m odbiciu w idzim y
obraz pozorny i odw rócony.
S ztuka cyrkow a polega na um ie­
szczeniu pod stołem dużego lu stra
albo dużej szyby szklanej, odpo­
w iednio ośw ietlonej. Szyba odbija
przednie nogi stołu i w ydaje się.
że tułow ia nie m a — bo w idać
cztery nogi stołu.
Rozwiązanie zadań Ro-Ma
10 pytań
1. Tyle, ile w ynosi iloczyn
I • 2 • 3 • 4, czyli 24.
2. Na 4 części. N ajw iększym ilo­
czynem je st 3 * 3 • 3 • 3 - 81.
3. 1 kg jab łek kosztuje 8 zł: śli­
w ek — 12 zł; pomidorów' — 20 zł.
4. 22 222.
5. 244, poniew aż wr klasach IV.
V i VI je s t ty łu uczniów, co \v I.
II i III p lu s 4 (10 1 2 — 8).
8. Sum a od 1 do 11. czyli 66. je st
w iększa niż sum a od 11 do 15,
czyli 65.
7. T akich liczb jest nieskończe­
nie w iele: o to para takich liczb:
3Vs i 2* i.
8. 23: 32: 2.3: 3,2: a/i; *Jt; 23: 3-:
f 3. : ) / 2 ; 2,(3) i 3,(2).
9. W układzie p iątk o w y m :
100(5) = 1 : S5 4- 0 • 5' - 0 * ov « 25.
10. 4, 5. 6.

Niezgodni sąsiedzi
SPROSTOWANIE J a k b y ły poprow adzone drogi,
w idać z załączonego ry sunku.
W styczniow ym n rze f.MT” na
s tr. 108, w dziale „Ro-M a” , w sku­
te k nied o p atrzeń z ak rad ły się na­
stęp u jąc e błęd y :
1) n a ry s. przedstaw iającym
b rachistochronę b ra k lite ry B:
2) w p raw ej szpalcie, w 15 w. od
góry pow inno b y ć : „dojdzie d o B” :
3) w tej sam ej szpalcie w 4 w.
od dołu n a d w yrażeniem y (x) po­ Skarb
w inna być poziom a kreska, a w7 D rogę do sk arb u i z pow rotem
zw iązku z ty m w zór n a w ariację
pow inien m ieć postać: pokazuje rysunek.
t

b <y> — y (x> — y <x)

Za te n ied o p atrzen ia p rzeprasza­
m y C zytelników działu ..Ro-Ma” .

HIPOLIT MÓŻDŻEK ODPOWIADA

1. In ta rs ja — 2. kon ik — 3. iazik Co większe?
— 4. e te rn it — 5. e n cefalo g raf — 6. 1. 8! > 3s’r 130
iia lra g m a — 7, k a p ila ra — 8. d e u te r
— }). flesz — 10. ja z — 11. grzędzie! 8! - 1 • 2 » 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 - 40 320.
— 12. heksoda — 13. bom baż — 14. a j , 1 " * ' ««•
c irc a ra m a — 15. fo rn ir — 18. i-rcha
— 17. la m in a t — 18. łyżka — 19. m a r- fy— \ 1/-- */~ •/“
g iel — 20. c zy tn ik — 21. autoklaw 7 *4. ) 3 / Y h ' h0 V 4 * | 16.
— 22. bab b it —' 23. g arm o n t — 24,
h o le n d e r — 25. ju p ite r — 26. lim onit a j T =» ] 27 ;• j-'27 ) > | / l 6
— 27. a g at — 28. m otel.
3. 0SO > 10’. ÓO Ig <9,0> > lg (19*).
D elta (rys. I) — m ik ro m etr (rys. •
II) — b a ty sk a f <rys. III). czyli 18 lg 9 > 9.

f
 Tych oto 7 dow cipnych podobizn k a­
d e ta P irx a w ybraliśm y do reprodu k cji
i do nagrodzenia — spośród blisko d w u ­
stu, które otrzym aliśm y od Czytelników
drukow anego w num erach 172 i 173 (,MTM
opow iadania S tanisław a Lema pt. „Od­
ruch w arunkow y” . .
Ze znanych aktorów pojaw ił się dw u­
krotnie w roli P irx a Bogusław K obiela
(p o rtret n r 2), Z profesorów sw ego obli­
cza pożyczył P irsow i prof. C ojak z „Pło­
m yczka” (p o rtret n r 1) oraz p ro f.. Filu­
tek z „ P rzek ro ju ” . Również z „P rzek ro -
ju** zaw itał b o h a ter rysunkow ych żartów
Eryka Lipińskiego (p o rtre t n r 3).
O trzym aliśm y też sporo sam odzielnie
w ykonanych w ielobarw nych ilu stra c ji
(m. in. o d uczniów Liceum Plastycznego
w Nałęczowie). N iestety, nie n ad ają się
one do jednobarw nej reprodukcji.
Za spreparow anie reprodukow anych tu
portretów ' o trzym ują nagrody:
po 50 ztotycn — Zbigniew M a r c i ­
n e k z Ł ańcuta, M arek Z a j d e l z
K atow ic i Sław ek P o r o w s k i z W ar­
szawy. J a n G r y c z k a z P iasków oraz
A ndrzej M a c h n i k ze Szczecina:
po 100 złotych — M arian C h m i e ­
l e w s k i z Sosnow ca, Sław om ir J a-
k i e 1 z Ixxlzi oraz R yszard B o r s k i
z G dyni, ,
W plebiscycie na n ajlep szą spośród je ­
d en astu zdobiących opow iadacie ilu s tra ­
cji pierw sze m iejsce uzyskał ry su n ek
Jerzego ZARUBY, a n astę p n e m iejsca
p rzy p ad ły ry su n k o m Jan u sza G rabiań-
skiego, R om ualda K laybora, Mai B ere­
zow skiej, Ignacego W itza i M ariana S ta­
churskiego.
P . S. Je d e n z uczestników k o n k u rsu
słusznie z w ró d l uw agę, że je śli P irx
m iał 23 la ta — to jeg o w iek ta k o to
w y raża się w sy stem ie d w ó jk o w y m :
10111 (a n ie p rz y pom ocy trzech jed y ­
nek. ja k to stw ierd ził sam ... Pirx).

U K tu aln e
|f' t| tl«irii?ii■aft
W KRAJU
A 3.11.63. W N ow ej Soli
u ruchom iono całkow icie
zm echanizow aną fab ry k ę,
k tó ra w y tw arza kotły do
cen traln eg o ogrzew ania. O-
becnie w ytw arza się tam
k o tły-olbrzym y do bloków
o 60 m ieszkaniach, w n ie ­
d alek iej zaś przyszłości fa­
b ry k a produkow ać będzie
kotły m niejsze (do bloków
o 8—10 m ieszkaniach).
A 5.11.63. Z atw ierdzona
została uchw ała w spraw ie
w ynalazczości, k tó ra stan o ­
wi podstaw ow y a k t w y ­
konaw czy do praw a w y n a­
lazczego. Trzy podstaw ow e
działy uchw ały o k re śla ją :
obow iązki przedsiębiorstw ,
praw a tw ó rc y i system
w ynagradzania. P rz y jm u je
się zasadę, że do pom ocy
w o pracow yw aniu 1 re a li­
zacji w ynalazku zobow ią­
zany jest zakład p racy
tw órcy i każde przedsię­
b iorstw a re a lizu jąc e p ro ­
je k t (sporządzenie ry su n ­
ków, m odeli, re c ep tu r). Za
dokonanie w ynalazku — 400 kilow atów , k tó ra p ro ­ £ 11.63. W pobliżu stolicy
tw órcy p rzy słu g u je w y n a­
grodzenie do 500 tys. zł,
a dla ra c jo n a liz a to ra do
150 tys. zł. N iezależnie od
w ynagrodzeń za sam w y­
nalazek, a u to r o trz y m u je
zwrro t kosztów za w ydatki
poniesione przy o p raco w y ­
w aniu pom ysłu.
A 11.11.63. Dwa pierw sze
turbozespoły elek tro w n i
„ T u ró w ” uzyskały łączną
moc 400 MW. Podczas p ra ­
cy przy pełnym obciąże­
niu turbozespołów m ega-
w atom ierze w skazyw ały na-
wret 411 MW, je d n a k aby
nie przeciążać tu rb in , za­
łoga • podczas eksp lo atacji
turbozespołów u trz y m u je
tylk o moc 400 MW.
A 11.63. W Z akładach
P rzem ysłu W ełnianego im.
R eym onta w Łodzi u ru ­
chom iono now ą przędzal­
nię o 2 tys. w rzecion, p ra .
• 8.11.63. Pierw szy na
świecie am ery k ań sk i h a n ­
dlow y statek atom ow y n/s
.,S av an n ah ” u d ał się w
próbny rejs z Los Angeles
do H onolulu. R eak to r a to ­
mowy statk u działał n ie­
zaw odnie, jed n ak że aw a­
rie m echanizm ów pom oc­
niczych spow odow ały d w u ­
k ro tn y postój na m orzu.
cu jącą wg now ej o ry g in a l­
nej polskiej m etody sk ró ­ • 11.63. Przem ysł p o lig ra­
conego przędzenia ciętych ficzny NRD w ykonał dla
w łókien chem icznych. P rzę­ ZSRR m aszynę-giganta,
dzalnia we w stępnym sta ­
dium ro zru ch u dobrze zda­ k tó ra w' ciągu godziny
ła egzam in, p o tw ierd zając d ru k u je 700 000 egzem pla­
słuszność użycia tej m eto ­
rzy gazety o objętości o-
dy. Nad tego ro d zaju roz­ śm iu stron.
w iązaniem p ra c u ją od lat
naukow cy i k o n stru k to rzy
w ielu krajów . • 8.II.63. D ostrzeżono na
niebie ogrom ne zw iększe­
nie jasności istn iejącej
Ą 11.63. C en traln e Biuro gw iazdy w yw ołane w y b u ­
K o n stru k c y jn e Silników
Spalinow ych w' W arszaw ie chem atom ow ym w jej
w n ętrzu . Gwiazda ta p o ja ­
skon stru o w ało now y silnik
agregatow y, k tó ry będzie wiła się w gw iazdozbiorze
służył do n apędu różnych L utni koło gw iazdy W ega
urządzeń pom ocniczych na i po rozbłysku ma jasność
statk ac h . Jest to siln ik trzeciej w ielkości gw iazdo­
dieslow ski 8-C-22 o mocy
1000 KM i ciężarze kilku w ej, czyli nieco słabszą
niż Gwiazda P o larn a.
ton, rozm iaram i zaś p rze­
kracza sam ochód „Nysa*’.
P ro d u k c ję tego ty p u silni­ • 10.11.63. S ejsm ografy W’
ków* rozpoczęły Z akłady Irk u ck u zanotow ały trz ę ­
H. Cegielski w' Poznaniu. sienie ziemi o sile 4 sto p ­
ni. E p icen tru m tego trz ę ­
A 11.63. WybodowTano po­ sienia znajdow ało się w
nad 60 km pierw szej w pobliżu jeziora B ajkał.
Polsce en erg ety czn ej linii
przesyłow ej o napięciu
w adzi z e lek tro w n i w Tu- Etiopii, Addis A beby, o-
roszowie do Częstochow y. tw a rto nowy m ięd zy n aro ­
Nowa lin ia pozw oli na dow y port lotniczy. Z lo t­
przekazyw anie energii e- niska tego starto w ać mogą
le k try czn ej o mocy 600 m e­
gaw atów , czyli niem al o sam oloty w szystkich ty ­
400 m egaw atów w ięcej a n i­ pów, w ty m rów nież od­
żeli dotychczasow e linie o rzutow ce.
napięciu 220 kilow atów .
Lekka k o n stru k cja slupów • 14.11.63. Stany Z jed n o ­
nośnych pozw oli na po­ czone za pom ocą trz y sto p ­
ważne oszczędności stali* niow ej rak iety ,, D elta”
w ystrzeliły na wysokość
35 680 m satelitę re tra n s ­
m isyjnego „S yncom -l” ,
którego zadaniem było u-
trzy m y w en ie ciągłej łącz­
ności telew izy jn ej na ob­
• 8.11.63. W jed n ej z f a ­ szarze stanow iącym praw ie
b ry k an g ielsk ich rozpoczę­ 1/3 pow ierzchni Ziemi.
to budow ę now ego ty p u Je d n a k po upływ ie 11
poduszkow ca, k tó ry ma godz. k o n ta k t radiow y
w ażyć 37 ton i osiągać z satelitą stacjo n arn y m
szybkość około 140 km/godz. „Syncom -1” został p rze­
Jednorazow o na pokład
zabierać on będzie 150 o- rw an y z niew iadom ych
sób. przyczyn.
MIERNIK E L E K T R Y C I N Y ............................
Z pomiaraimi w ielkości elektrycznych,
przede w szystkim n ap ięcia i natężenia
p rą d u elektrycznego, sp o ty k am y się
n iem al w całej w spółczesnej technice,
od sam ochodu począwszy, a na reaktorze
jąd ro w y m skończyw szy. B ardzo wtiele
„n ieelek try czn y ch ” w ielkości, tak ich
ja k te m p e ra tu ra , Kiła czy przesunię­
cie, najw ygodniej je st m ierzyć ró w ­
nież na drodze e lek try czn ej. P rzy u ży ­
ciu odpow iednich urządzeń zam ienia
się ta k ą w ielkość n a w ielkość elek ­
tryczną (np. napięcie) i m ierzy tę o s ta t­
n ią już przy użyciu n o rm a ln e g o m ie r­
nika elektrycznego.
Spośród m ierników elektrycznych
n ajb ard ziej rozpow szechnione są p rzy ­
rządy działające na zasadzie w y k o rzy ­
stan ia zjaw isk elektrom agnetyczny ch .
R ozróżniam y pięć zasadniczych typów
ty ch urządzeń: m iern ik m agnetoeiek-
tryczny o ru ch o m ej cew ce, m iernik
m agnetoelek.tryczny o ruchom ym m ag­
nesie, m iernik elektro m ag n ety czn y ,
m iernik elektrodynam iczny i m iernik
indukcyjny.
.Omówimy tu ta j zasadę działania m ier­
nika m agnetoelektrycznego o ru ch o m ej
cewce (rys. 1 na okładce).
Między biegunam i nieruchom ego m ag­
nesu trw ałego z n a jd u je się zam ocow a­
na obrotow o ram ka z uzw ojeniam i. Z a­
sada działania m iern ik a je st ta k a sa­
ma, ja k zasada d ziałan ia siln ik a elek ­
trycznego: jeżeli przez uzw ojenie p rz e ­
pływ a prąd, to n a b ie ra ono w łasności
m agnesu i je st odpychane lub p rz y c ią ­
gane przez bieguny m agnesu trw ałego.
Te siły odpychania lub przyciągania —
tym większe, im w iększy płynie p rąd
w uzw ojeniu — p o k o n u ją opór spręży ­
ny p rzy trzy m u jącej ram kę (na ry su n ­
ku sprężynę pom inięto) i pow odują jej
obrót, a ty m sam ym określone w ychy­
lenie w skazów ki przy tw ierd zo n ej do
ram ki.
Na ry su n k u 2 n a o d w ro tn ej stro n ie
okładki przedstaw iono dokładniej b u ­
dowę m iern ik a tego typu.
L ekka alum iniow a ram k a (1), n a k tó ­
rej naw inięto uzw ojenie, zaopatrzona
jest w dw ie pół ośki (2) ułożyskow ane
w n ieru ch o m ej części przyrządu. Ł o­
żyska są iglicowe, tizn. zaostrzone k o ń ­
ce półosiek (czopy) o p ie ra ją się o sto n ­
kow e w y b ra n ia w p anew kach w y k o n a­
nych iz tw ard eg o m a te ria łu (np. s y n te ­
tycznego szafiru). P anew ki są w ciśnięte
w zakończenia śru b (3) — dzięki tem u
możliwa je st reg u lacja luzu w łożys­
kach. R am ka obraca się w p ierścien io ­
w ej szczelinie m iędzy m agnesem trw a ­
łym (4) a rdzeniem (5); obecność rd z e ­
nia pow oduje odpow iednie u k ształto ­
w anie linii pola m agnetycznego. Rdzeń,
p rzytw ierdzony na sta łe do m agnesu,
ma górny i dolny w ystęp, w k tó re to
w ystępy w kręcone s ą śru b y z w ciśnię­
tym i panew kam i. Do położenia począt­
kow ego c o fa ją ra m k ę (1) dw ie sp ira l­
ne sp ręży n y (6), k tó re są zaraz em p rz e ­
w odam i d o p ro w ad zający m i p rą d do
uzw ojenia. Do m agnesu trw ałeg o p rzy ­
m ocow ana je st sk ala (7), a -do ram k i
w skazów ka (8). P rzy rzą d zao p atrzo n y
je st p o n ad to w p ro sty m echanizm
um ożliw iający jego „zero w an ie” , tzn.
u staw ian ie w skazów ki d o k ład n ie na ze­
rze skali, w te d y k ied y w uzw ojeniu
nie p łynie p rąd . Jed en k o n iec górnej
sp ręży n y (6) przym ocow any je st do
blaszki (9) m ogącej się o b racać w okół
śru b y (3) — b laszka je st oczyw iście
odizolow ana za pom ocą p o d k ład ek od
rdzenia, poniew aż stan o w i tak że p rz e ­
w ód d o p ro w ad zający p rą d do uzw oje­
nia. D rugi koniec blaszki m a postać
w idełek, m iędzy k tó re włchodzi mamo-
śród osadzany na w ałk u (10). T ym sp o ­
sobem o b ra c ają c w ałek (10) p o w o d u je­
m y o b ró t blaszki (9), a ty m sam ym i
n a p in a n ie lu b 'zw alnianie sp ręży n y (6),
co z k o le i p o w o d u je w y ch y len ie w ska­
zów ki w lew o lub w praw o.
Nie pow iedzieliśm y dotychczas n ic o
tym , ja k ą w ielkość e lek try cz n ą — n a ­
pięcie czy n atężen ie — m ierzy opisy­
w any prząd. Nie je s t to je d n a k isto t­
ne, zależy bow iem od sposobu p o d łą ­
czenia przyrządu, no i od tego, w ja ­
kich je d n o stk a c h izostał on w yskalo-
w any. Jeżeli p rzy rząd ten w łączym y
bezpośrednio do obw odu e le k try c z n e ­
go, to będzie o n tżw . am perom ierzem
bezpośrednim , je śli w łączy m y go przez
opór połączony szeregow o z p rz y rz ą ­
dem — może być w oltom ierzem . Do­
datkow e o p o rn ik i, d ecy d u jące o tym ,
czy p rz y rz ą d będzie u ż y tk o w an y jak o
w oltom ierz, czy ja k o am p ero m ierz i
ja k i będzie jego zakres pom iarow y, są
m ontow ane n a sta łe iw o b u d o w ie p rz y ­
rządu.
Mgr inż. A n d rzej K aczm arczyk