36° Jaargang. 1921. - J6 48.

DE INGENIEUR 945

Orgaan
VAN HET KOR. INSTITUUT VAN INGENIEURS - VAN DE VEREENIGING VAN DELFTSCHE INGENIEURS.
Weekblad gewijd aan de techniek en de Economie van Openbare Werken en Nijverheid.
Het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en de Vereeniging van D e l f t s e h e I n g e n i e u r s s t e l l e n z i c h i n g e e n e n deele v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r de denkbeelden i n d*

onderscheiden bijdragen o n t w i k k e l d of toegelicht.

Commissie van Toezicht: ir. J. C. D I J X H O O R N , hoogleeraar in de Werktuigbouwkunde aan de Technische Hoogeschool te Delft, voorzitter;
dr. ir. G. W. V A N H E U K E L O M , hoofdingenieur, chef van den dienst van Weg en Werken bij de Nederlandsche Spoorwegen te
Utrecht secretaris; jhr. ir. G. E. W. V A N P A N H U Y S , directeur van het Rijksbureau voor de ontwatering te 's-Gravenhage.
Verantwoordelijk Hoofdredacteur: ir. R. A. VAN SAND1CK.
Plaatsvervangend Hoofdredacteur: C. J. HUDIG.

Verschijnt eiken Zaterdag. Prijs der Advertentiën:

Prijs per Jaargang:
S t u k k e n e n m e d e d e e l i n g e n , b o e k e n , b r o c h u r e s , enz.
Franco per post. te r i c h t e n aan den Hoofdredacteur: Diligentia, Lange Per regel . . ƒ 0.50
V o o r h o u t , te ' s - G r a y e n h a g e , ( T e l e p h o o n : H a a g 2170;
Voor Nederland ƒ 20.— Telegram-adres K o n i n s t i n g J . Groote letters naar plaatsruimte.
V o o r A B O N H E M E N T E » z i c h te w e n d e n tot de A D M I -
V o o r het B u i t e n l a n d met vooruitbetaling . . „ '25.— N I S T R A T I E v a n d i t B l a d , P a v i l j o e n s g r a c h t N o . 17 & 19, A b o n n e m e n t e n ( b o v e n 600 regels) v o l g e n s afzonder.
M e n a b o n n e e r t z i c h v o o r een j a a r g a n g (1 Jan.—31 D e c ) . te ' s - G r a v e n h a g e .
A D V E R T E N T I E S i n te z e n d e n a a n de A D M I N I S T R A T I E van lijke o v e r e e n k o m s t .
Over het bedrag der abonnementen in Nederland
d i t B l a d , P a v i l j o e n s g r a c h t N o . 1 7 &19,te ' s - G r a v e n h a g e . Bewijsnummers: Binnenland, 50 c e n t s ; B u i t e n l a n d ,
w o r d t halfjaarlijks — per 1 A p r i l en 1 October — Firma F. J. B E L 1 N F A N T E , voorheen A. D. SCHINKEL, 60 cents.
d o o r de Administratie beschikt. ( T e l e p h o o n H a a g 203fi.)
Afzonderlijke Nummers worden — voor zoover de voor- O v e r het b e d r a g der A b o n n e m e n t e n op advertentiën
Afzonderlijke nummers: B i n n e n l a n d , 75 c e n t s ; B u i -
raad strekt — het eerst aan Ahonnés geleverd. wordt driemaandelijks beschikt.
t e n l a n d , 85 c e n t s .
's-Gravenhage, 26 November 1921.

I N H O U D . ander te k u n n e n mededeelen over het w a t e r k r a c h t v r a a g s t u k i n

O f f i c i e e l : Kon. Inst. van Ingenieurs: Afd. Ned.-Indië: Ver-
richtingen en verwachtingen op waterkrachtgebied in Ned.-Indië.
Voordracht van ir. A. G R O O T H O F F (met afbeeldingen).
R e d a c t i o n e e l : \ O. N. C O H E N , door ir. R. A. V A N S A N D I C K
(met portret). — Geeft het wasschen van de steenkool besparing
of gebiedt een economisch gebruik der bodemschatten het wasschen
te staken ?, door prof. ir. F. K . T H . V A N I T E R S O N (met afbeelding).
— Een hoogspanningsnet voor Nederland. — Het 9e Intern. Spoor-
wegcongres te Rome. — Jaarverslag over 4920 van den Raad van
Toezicht op de Spoorwegdiensten, door J. G. R. — Uit ons Parle-
ment. — Ingezonden stukken : Oproep om steun voor de universitaire
kringen in Oostenrijk; De prijs per K.W.U. op Banka, door
ir. T. N. H E L L E M A N S . — Boekbespreking: Encyclopédie de Génie
Civil, door ir. G. H. V A N M O U R I K B R O E K M A N ; Hydraulique Industrielle
et Usines Hydrauliques, par D. E Y D O U X ; The Electrician 1921,
Vol. LXXXVII, afl. 12 en 13. — Scheepsbouw: S.S. «Van der
"Wijck». — Weerkundige waarnemingen. — Rivierberichten. —
Nieuwsberichten. — Officieele berichten. — Officieele berichten uit
Indië. — Personalia. — Open betrekkingen. — Gezochte betrek-
kingen. — Errata.
Dit Nummer heeft 20 bladzijden.
OFFICIEEL GEDEELTE.
K O N I N K L I J K INSTITUUT V A N INGENIEURS.
AFDEELING NEDERLANDSCH-INDIE.
Verrichtingen en verwachtingen op water- o e r w o u d e n v a n B o r n e o alsmede de sneeuw- en i j s b e d e k k i n g
krachtgebied in Ned.-Indië. (*)
Voordracht, gehouden in de vergadering van de Afdeeling
Ned.-Indiè van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, te
Batavia op 13 Juli 1920.
DOOR
ir. A . G R O O T H O F F .
{Met afbeeldingen.)
E e n i g e jaren geleden i n N e d e r l a n d zijnde, h a d i k het voor- geven tot k l e i n e v e r t a k k i n g e n der stroomgebieden, tot lange,
recht i n de v e r g a d e r i n g v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n d u r e b u i s l e i d i n g e n en tot w e i n i g gelegenheid voor reservoir-
I n g e n i e u r s v a n 17 N o v e m b e r 1917 te 's-Gravenhage een en aanleg.
(1) Zie het verkorte verslag dezer vergadering in Be Ingenieur v o o r k o m e n v a n d e n drogen Oostmoesson, a l t h a n s voor de
van 28-Aug, 1920, No. 35, blz. 628.
N e d . - I n d i ë (deze v o o r d r a c h t is o p g e n o m e n i n De Ingenieur
v a n 12 J a n u a r i 1918, N o . 2).
I n die v e r s t r e k e n j a r e n is zoowel v a n p a r t i c u l i e r e zijde als
v a n staatswege k r a c h t i g v o o r t g e w e r k t a a n de verdere ont-
w i k k e l i n g v a n het N e d . - I n d i s c h e w a t e r k r a c h t w e z e n . Daartoe
door het B e s t u u r der A f d e e l i n g N e d . - I n d i ë u i t g e n o o d i g d , is
het m i j een aangename taak d i t onderwerp weder i n een
I n s t i t u u t s v e r g a d e r i n g te b e h a n d e l e n .
A c h t e r e e n v o l g e n s z a l een b e k n o p t o v e r z i c h t w o r d e n ge-
geven v a n de v e r r i c h t i n g e n en v e r w a c h t i n g e n op water-
krachtgebied i n :
a. West-, M i d d e n - en O o s t - J a v a ;
b. Z u i d - , M i d d e n - en N o o r d - S u m a t r a ;
c. B o r n e o ;
d. Celebes.
De n a t u u r l i j k e v o o r w a a r d e n , w e l k e het v o o r k o m e n v a n be-
l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t e n i n e e n i g l a n d b e p a l e n , zijn i n Neder-
l a n d s e n - I n d i ë over het algemeen g u n s t i g te n o e m e n , zij het
ook n i e t i n zoo b u i t e n g e w o n e m a t e als i n de w a t e r k r a c h t r i j k e
landen S c a n d i n a v i ë , Zwitserland en Canada.
G u n s t i g e factoren z i j n : ;
a. de zware tropische r e g e n v a l (op J a v a g e m i d d e l d dOOU a
4000 m . M . per jaar, i n s o m m i g e bergstreken tot 8000 m . M . ) ,
waardoor, niettegenstaande den drogen Oostmoesson, t o c h
onder n o r m a l e o m s t a n d i g h e d e n b e h o o r l i j k e r i v i e r d e b i e t e n
voor w a t e r k r a c h t b e s c h i k b a a r z i j n ;
b. de groote m e r e n i n S u m a t r a en M i d d e n - C e l e b e s , de
v a n N i e u w - G u i n e a ' s hoogste t o p p e n (4000 M . + ) , w e l k e a l l e
reguleerend w e r k e n op de d a a r v a n a f h a n k e l i j k e r i v i e r -
debieten ;
c. de v e r t i c a l e v o r m der groote e i l a n d e n , w a a r d o o r eens-
deels uitgestrekte stroomgebieden met hooge afvoercijfers
g e v o r m d w o r d e n en anderdeels voor w a t e r k r a c h t o n t g i n n i n g
geschikte h o o g t e v e r h o u d i n g e n ontstaan.
De verticale v o r m is echter n i e t o n v e r d e e l d g u n s t i g op
J a v a , waar de k e g e l v o r m i g e v u l k a n e n d i k w i j l s a a n l e i d i n g
> .
E e n meer belangrijke nadeelige n a t u u r l i j k e tactor is net
e i l a n d e n meer t e n z u i d e n v a n den evenaar.
 946

E c h t e r moet m e n z i c h v a n d e n n a d e e l i g e n i n v l o e d h i e r v a n De w a t e r k r a c h t o n t g i n n i n g is i n d i t gebied d a n ook het verst

geen o v e r d r e v e n v o o r s t e l l i n g m a k e n bij v e r g e l i j k i n g v a n de gevorderd.
waterkrachtmogelijkheden i n Nederlat d s c h - I n d i ë met die i n D i t geldt zoowel voor de door p a r t i c u l i e r e n als voor de
andere l a n d e n v a n E u r o p a e n A m e r i k a . I m m e r s h e b b e n d i e v a n staatswege o n d e r n o m e n w e r k e n .
laatste l a n d e n d i k w i j l s gelijksoortige droge p e r i o d e n , hetzij De p a r t i c u l i e r e w a t e r k r a c b t w e r k e n d i e n e n als regel voor
's zomers o f 's w i n t e r s . B o v e n d i e n k o m e n bijv. op J a v a volgens kracht- en lichtvoorziening aan cultuurondernemingen. De
een s t u d i e v a n d r . V A N B E M M E L E N , directeur v a n het K o n . oudste waterraderen v a n n i e t - i n l a n d s c h e n oorsprong treft m e n
M e t e o r o l . O b s e r v a t o r i u m , per t i j d v a k v a n 20 j a r e n slechts 2 a a n o p de p a r t i c u l i e r e l a n d e r i j e n . Z i j dateeren meestal v a n
zeer droge e n 5 droge j a r e n v o o r ( 2 ) . het m i d d e n der 19e eeuw e n h e b b e n soms reuzen m i d d e l -
O v e r het algemeen behoeft m e n i n N e d e r l a n d s c h - I n d i ë l i j n e n v a n meer d a n 10 M . m e t directe a a n d r i j v i n g d e r w e r k -
e v e n m i n als elders de allerlaagste bekende afvoercijfers als t u i g e n , o.a. i n de etablissementen v a n de P a m a n o e k a n en
g r o n d s l a g v o o r de b e r e k e n i n g e n v a n het v e r m o g e n eener T j i a s e m l a n d e n te Soebang.
w a t e r k r a c h t a a n te n e m e n . G e w o o n l i j k k a n m e n v a n het B e z i t t e n de oudere o n d e r n e m i n g e n g e w o o n l i j k meerdere
9-maandsche m i n i m u m debiet u i t g a a n . E n w i l m e n hooger w a t e r w i e l e n o f t u r b i n e - i n s t a l l a t i e s per o n d e r n e m i n g , i n d e n
gaan, d a n k a n m e n door g e b r u i k v a n waterreservoirs of door lateren t i j d — bij toepassing v a n electrische krachtsover-
s a m e n w e r k i n g m e t calorische centralen gedurende d e n drogen b r e n g i n g — i s het meer g e b r u i k e l i j k é é n grootere w a t e r k r a c h t -
t i j d de capaciteit v a n het w a t e r k r a c h t w e r k d i k w i j l s o p eco- i n s t a l l a t i e per o n d e r n e m i n g op te r i c h t e n .
n o m i s c h e wijze voor het geheele j a a r hooger opvoeren. Zelfs heeft m e n i n d e n a l l e r l a a t s t e n tijd een stap verder
O m t r e n t de geographische v e r s p r e i d i n g d e r w a t e r k r a c h t e n i n d i e r i c h t i n g gedaan door i n e n k e l e g e v a l l e n é é n groot
v a l t het volgende op te m e r k e n . waterkrachtstation te b o u w e n , d a t v e r s c h i l l e n d e onder-
N a a r een zeer r u w e s c h a t t i n g , waarbij de k l e i n e r e e i l a n d e n n e m i n g e n v a n dezelfde maatschappij v a n l i c h t e n k r a c h t
en het n o g w e i n i g bekende N e d e r l a n d s c h N i e u w - G u i n e a voorziet.
b u i t e n b e s c h o u w i n g zijn gelaten, bedraagt het m i n i m u m ver- V o o r b e e l d e n v a n een dergelijke concentratie der energie-
mogen aan waterkrachten h i e r te l a n d e 5.500.000 P . K . l e v e r i n g i n W e s t J a v a zijn de centrale v a n de P a m a n o e k a n
namelijk: en T j i a s e m l a n d e n bij Soebang e n d i e v a n de bekende thee-
Java 500.000 P . K . o n d e r n e m i n g M a l a b a r bij P e n g a l e n g a n .
Sumatra 2.000.000 „ Met deze concentratie is m e n n o g n i e t a a n h e t einde v a n
Ned. B o r n e o . . . . . . . 2.000.000 „ het o n t w i k k e l i n g s t a d i u m v a n het w a t e r k r a c h t b e d r i j f v o o r de
Celebes 1.000.000 „ c u l t u u r o n d e r n e m i n g e n . I m m e r s wordt t h a n s voor s o m m i g e
gebieden, zooals de Bandoengsche H o o g v l a k t e e n de o m -
5.500.000 P . K . streken v a n B u i t e n z o r g , de m o g e l i j k h e i d geopend o m b i n n e n
enkele j a r e n de daargelegen o n d e r n e m i n g e n , m e t u i t s c h a k e -
De meest w a t e r k r a c h t r i j k e gebieden z i j n : W e s t - J a v a ( v n l . l i n g v a n eigen w a t e r k r a c h t i n s t a l l a t i e s , rechtstreeks u i t de i n
het Preanger B e r g l a n d ) , N o o r d - S u m a t r a (vooral h e t A s a h a n - a a n b o u w zijnde s t a a t s w a t e r k r a c h t w e r k e n v a n energie te
gebied), C e n t r a a l - B o r n e o e n het M e r e n g e b i e d v a n M i d d e n - v o o r z i e n .
Celebes. Het is te v e r w a c h t e n , d a t v e r s c h i l l e n d e g u n s t i g gelegen
V o o r z o o v e r z u l k s a a n de h a n d v a n de i n de laatste j a r e n o n d e r n e m i n g e n v a n deze bijzondere o m s t a n d i g h e i d g e b r u i k
verzamelde gegevens k a n w o r d e n nagegaan, o n d e r s c h e i d e n z u l l e n m a k e n , hetzij o m een eigen k r a c h s t a t i o n u i t te sparen,
de b e l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t e n i n de h i e r voren genoemde hetzij o m h u n eigen b e s c h i k b a a r w a t e r k r a c h t v e r m o g e n a l d u s
e i l a n d e n z i c h door de v o l g e n d e k e n m e r k e n : op eenvoudige wijze te vergrooten zonder veel n i e u w k a p i t a a l
Op J a v a z i j n geen w a t e r k r a c h t e n v a n bijzonder groot v e r ' i n de u i t b r e i d i n g te steken.
m o g e n bijv., 100.000 P . K . , gevonden. H e t grootste m o g e l i j k E r z u l l e n echter g e v a l l e n zijn d a t de concentratie geen
te installeeren vermogen z a l de 50.000 P . K . w e i n i g over- voordeelen z a l afwerpen, daar i n W e s t J a v a de k l e i n e r e
treffen. H e t n o r m a l e v e r m o g e n wisselt meestal tusschen 1000 w a t e r k r a c h t w e r k e n d i k w i j l s r e l a t i e f goedkooper i n aanleg zijn
e n 5000 P . K . , t e r w i j l niet veel k r a c h t b r o n n e n op J a v a b o v e n d a n de grootere. É n , zooals w e l b e k e n d i s , v o r m e n rente e n
de 10.000 P . K . stijgen. a f s c h r i j v i n g de grootste post i n de j a a r l i j k s c h e bedrijfskosten
De maatgevende debieten b l i j v e n er g e w o o n l i j k beneden van een w a t e r k r a c h t i n s t a l l a t i e .
de 5 M . / s e c , t e r w i j l de n o r m a l e v a l h o o g t e n op 50 a 150 M .
3
De Staat heeft echter w e i n i g keuze en moet, ter v o o r z i e n i n g
zijn te s t e l l e n . D e grootste tot h e d e n opgespoorde valhoogte i n de zoo groote energiebehoeften v a n staatsdiensten en be-
v o o r een w a t e r k r a c h t v a n meer d a n 1000 P . K . v e r m o g e n d r i j v e n en v o o r d o e l e i n d e n v a n algemeen belang, w e l over-
bedraagt 370 M . , n.1. i n de T j i S o k a n , een z i j r i v i e r v a n de g a a n tot d e n b o u w v a n groote h y d r o - e l e c t r i s c h e k r a c h t s t a t i o n s .
Tji Taroem (West-Java). De economie i n het staatselectriciteitsbedrijf w o r d t g e v o n d e n
De w a t e r k r a c h t e n i n de k l e i n e r e r i v i e r e n op S u m a t r a ge- i n een gunstige c o m b i n a t i e v a n de s t r o o m v e r b r u i k e r s , opdat
l i j k e n i n meerdere o p z i c h t e n op d i e v a n J a v a . E c h t e r k o m e n een zoo voordeelig m o g e l i j k e belastingsfactor b e r e i k t worde.
h i e r e n daar b e l a n g r i j k grootere v a l h o o g t e n voor. U i t d e n a a r d d e r zaak i s een dergelijke c o m b i n a t i e alleen
I n de groote S u m a t r a a n s c h e r i v i e r e n zijn w a t e r k r a c h t e n bij groote centrales bereikbaar.
b o v e n de 50.000 P . K . , j a zelfs v a n 100.000 k 200.000 P . K . I n W e s t - J a v a i s v o o r de staatswaterkrachtcentrales m o m e n -
n i e t z e l d z a a m , d a n k zij de hoogere en meer g e l i j k m a t i g e teel vast te r e k e n e n op de v o l g e n d e stroomafname v o o r :
rivierdebieten. a. electrische spoorwegen P r i o k — B a t a v i a — B u i t e n z o r g c. a. ;
Aan de A s a h a n r i v i e r is zelfs i n een k r a c h t s t a t i o n 400.000 b. energielevering v o o r diverse d o e l e i n d e n i n B a t a v i a p l u s
P.K. te o n t g i n n e n (debiet 300 M . / s e c , valhoogte 400 M . en voorsteden en B u i t e n z o r g ;
3

t u n n e l 5.5 K . M ) . c. algemeene e l e c t r i c i t e i t s v o o r z i e n i n g v a n B a n d o e n g en
De debieten stijgen i n de hoofdstroomen v a n B o r n e o tot o m s t r e k e n ;
b o v e n de 100 M . / s e c . i n d e n Oostmoesson, zoodat, niettegen-
3
d. R a d i o s t a t i o n M a l a b a r .
staande de k l e i n e v a l h o o g t e n v a n beneden de 100 M . , a l d a a r V o o r a e n b zijn i n a a n b o u w de s t a a t s w a t e r k r a c h t w e r k e n
t o c h vermogens v a n meer d a n 100.000 P . K . o n t w i k k e l d a a n de T j i A n t e n bij B u i t e n z o r g (28.000 P . K . ) e n a a n de
k u n n e n worden. T j i T j a t i h (7500 P . K ) ten z u i d e n d a a r v a n , nabij T j i b a d a k .
De w a t e r k r a c h t b r o n n e n i n het M e r e n g e b i e d v a n M i d d e n - Eerstgenoemde centrale is bestemd o m de groote t o p b e l a s t i n g e n
Celebes zijn v a n m i d d e l b a r e grootte, zoowel i n v e r m o g e n als van de electrische spoorwegen op te n e m e n .
i n valhoogte e n debiet. V o o r e e n d w o r d e n g e b o u w d de staatswaterkrachtcen-
B i j de geographische b e h a n d e l i n g z a l o m t r e n t s o m m i g e trales i n de T j i K a p o e n d o e n g bij D a g o (3000 P . K . ) e n i n
b e l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t e n nader i n bijzonderheden w o r d e n de T j i Saroewa, een zijrivier v a n de T j i Sangkoej (4500 P . K . )
getreden. bij P e n g a l e n g a n (fig. 1).
De s t r o o m l e v e r i n g a a n de te electrificeeren spoorwegen en
1. West-Java. a a n het r a d i o s t a t i o n geschiedt rechtstreeks v a n staatswege.
W e s t - J a v a i s het meest w a t e r k r a c h t r i j k e deel v a n het e i l a n d . V o o r de meer algemeene l i c h t - e n k r a c h t v o o r z i e n i n g w o r d t
t u s s c h e n d e n s t r o o m v e r b r u i k e r en de staatcentrale een af-
(2) W. VAN BEMMELEN, Droogtejaren op Java, Natuurkundig Tijd- z o n d e r l i j k d i s t r i b u t i e b e d r i j f i n g e s c h a k e l d . D a a r v o o r i s ge-
schrift voor Ned.-Indië, Deel L X X V . Tweede Aflevering (Welte- k o z e n de v o r m v a n een g e m e n g d bedrijf, w a a r i n Staat, ge-
vreden 1916). west, gemeente en p a r t i c u l i e r e concessionarissen deelnemen.
 947
Een dergelijk bedrijf is reeds sinds 1 Januari 1920 i n
werking, n.1. het Gemeenschappelijk Electriciteitsbedrijf Ban-
doeng en omstreken, i n de wandeling G. E . B. E . O. genaamd.
Hierin zijn geïnteresseerd het Gouvernement, het gewest
Preanger Regentschappen, de gemeente Bandoeng en de oud-
KRACHTWERKEN EN ELECTRISCHE OVERBRENGINGSLEIDINGEN IN B E
BANDOENGSCHE HOOGVLAKTE.
ï e s i . — M AS.
schouwen als uitbreidingen van de ontginning der water-
krachtrijke zijrivieren T j i Kapoendoeng (3) en T j i Sangkoej
van de T j i Taroem.
Het tweede T j i Sangkoej-werk met een gemiddeld vermogen
W A T E R V A L IN DE T J I SAROEWA (PREANGER) MET ZELF-
REGISTREERENDE PEILSCHAAL VOOR HET STAATSWATER-
KRACHTWERK BIJ PENGALENGAN (4500 P . K . ) .

Fig. 3.

van 10 000 P . K . is er op berekend om ook te dienen voor

Schaal 1 : 750.000. electrische tractie der spoor- en tramwegen i n en om Bandoeng.
Fig. 1. Dit krachtstation benut het door de Tji Saroewa centrale
verwerkte water en voert dit i n een 3e waterkrachtwerk, dat
concessionaris B. E . M . (Bandoengsche Electriciteits-Maat-
W A T E R K R A C H T WE RKEN TJISANGKOKJ.
schappij).
Het G. E . B. E . O. betrekt de energie uit de oude B. E . M . Centrale A, max. uitbouw gemiddeld 4.250 turbine P . K .
centrale bij Dago (fig. 2), welke op 1 Januari 1920 door den » B, » » » 10.700 » »
Staat is overgenomen, en brengt den stroom naar de ver- ,, C, » » » 6.200 » i
bruikers i n Bandoeng, Tjimahi, Batoedjadjar en binnenkort Totaal . . . 21.150 turbine P . K .
ook in Lembang. Ie reservoir, max. inhoud 20.000.000 M . 3

2e » » » 24.000.000 »
H E T DOOR DEN STAAT OVERGENOMEN WATERKRACHTWERK
PAKAR, DER BANDOENGSCHE ELECTRICITEITS MAATSCHAPPIJ. Totaal . . . 44.000.000 M .
3

A A N DEN OEVER DER TJIKAPOENDOENG DE PROEFINSTAL-

LATIE VOOR HET CONTROLEEREN VAN ZELFREGISTREERENDE
PEILSCHALEN.

Fig. 2.

Zoodra de nieuwe staatswaterkrachtwerken Tjikapoendoeng

en Tji Saroewa met een geïnstalleerd vermogen van resp.
3000 en 4500 JP.K. of totaal 7500 P . K . gereed zijn wordt
de bijna 15 jaar oude B . E . M . centrale uitgeschakeld
(Ag- 3). , .
De energiebehoefte op de Bandoengsche Hoogvlakte neemt
zoo sterk toe, vooral als het nieuwe groote radiostation voor
de commercieele verbinding met Nederland i n werking komt,
dat nu reeds de voorstellen ter indiening gereed liggen voor (%) Sedert goedgekeurd voor een te installeeren vermogen van
den bouw van nog 2 waterkrachtcentralen, beide] te be- 2000 P . K . • .- . ' at i«r - ; 1
 948

daarmede 6500 P . K . m e t een 4 a 5-voudige s p i t s b e l a s t i n g 3°. T j i L a k i g e b i e d m e t 31.500 P . K . op 4 p u n t e n (grootste

k a n leveren. Deze laatste centrale i s n o g i n s t u d i e v o o r de
latere electrificatie v a n de spoor- e n t r a m w e g e n o p de B a n -
doengsche H o o g v l a k t e . V o o r de o p v o l g e n d e w a t e r k r a c h t -
w e r k e n T j i S a r o e w a e n T j i Sankoej zijn reservoirs i n aan-
b o u w , w e l k e a a n v a n k e l i j k 10.000.000 M . en later 40.000.000 M .
3 3
k r a c h t b r o n m i n s t e n s 15 000 P . K . ) . •
4 ° . H e t T j i M a n o e k g e b i e d m e t 30.100 P . K . op 7 p u n t e n
(grootste k r a c h t b r o n m i n s t e n s 10.000 P . K . ) .
I n deze 4 gebieden s a m e n b e v i n d t z i c h d u s a a n o n t g i n b a a r

w a t e r k r a c h t v e r m o g e n m i n s t e n s 123.900 P . K . of ongeveer >/ 4

water k u n n e n bergen ter v e r g r o o t i n g v a n het m i n i m u m debiet v a n het t o t a a l geschatte v e r m o g e n v a n belangrijke water-

i n d e n drogen t i j d (fig. 4 en 5 ) . k r a c h t e n b o v e n de 1000 P . K . op J a v a .
H e t gewest Preanger R e g e n t s c h a p p e n is het meest water-
DüIKERSLUIS I N A A N B O U W ONDER D E N AARDEN STUWDAM V A N k r a c h t r i j k e gebied v a n geheel J a v a . H i e r b e v i n d e n z i c h o o k
HET TJI LEUNTJA RESERVOIR (LINKS HET TIJDELIJK DROOG- ongeveer / v a n het t o t a a l a a n t a l aanwezige w a t e r k r a c h t -
2
3

GELEGDE MEER (ISITOE T J I L E U N T J A » ) . DIT RESERVOIR SUP- i n s t a l l a t i e s voor p a r t i c u l i e r e o n d e r n e m i n g e n , n.1 + 240 m e t

PLEERT IN D E N DROGEN TIJD HET STAATSWATERKRACHTWERK een t o t a a l vermogen v a n r o n d 9000 P . K . tegenover ongeveer
TJI SAROEWA.
12.000 P . K . o p het geheele e i l a n d . O p m e r k e l i j k i s o o k dat
b i j n a 95 p C t . v a n het i n theefabrieken g e ï n s t a l l e e r d e water-
s k r a c h t v e r m o g e n i n de Preanger geconcentreerd i s , n.1. t o t a a l
j 6000 P . K .

2. Midden-Java.
M i d d e n - J a v a , w . o . te v e r s t a a n de r e s i d e n t i ë n P e k a l o n g a n ,
| S e m a r a n g . Banjoemas, K e d o e , D j o c j a k a r t a e n S o e r a k a r t a , i s
j n i e t zoo w a t e r k r a c h t r i j k als W e s t - J a v a .
T o c h zijn ook h i e r v e r s c h i l l e n d e b e l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t -
j b r o n n e n opgespoord, v o o r n a m e l i j k i n het Serajoe-stroomge-
| b i e d , i n de T o e n t a n g e n i n s o m m i g e r i v i e r e n a a n de N o o r d k u s t .
D e meer z u i d e l i j k e stroomgebieden i n K e d o e , Djocja e n
S o l o bezitten m i n d e r gunstige w a t e r k r a c h t e n . I n d e n drogen
j tijd l o o p e n de debieten v a n deze r i v i e r e n sterk a c h t e r u i t ,
niet het m i n s t o o k door de vele irrigatiewater-aftappingen.
H i e r oefent d u s de aanwezige i r r i g a t i e een n a d e e l i g e n i n v l o e d
Fig. 5. i u i t o p het b e s c h i k b a a r w a t e r k r a c h t v e r m o g e n . I n de i r r i g a t i e -
gebieden a a n de N o o r d k u s t e n langs de Serajoe daarentegen
b i e d e n verscheidene uitgevoerde iirrrri iorati
v e r s o h e i d e n fi nit.<rmrn«rr?A g a t iAeWwA eT Vr kAr>
e n o-npHe
goede mmoge-
nmi.
M i d d e l e r w i j l zijn ook 2 - c a l o r i s c h e centrales g e b o u w d , n.1.
l i j k h e d e n voor o n t g i n n i n g v a n v r i j b e l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t e n .
een k l e i n e h u l p c e n t r a l e v a n 400 P . K . te B a n d o e n g ( T j i H a p i t )
Zoo k u n n e n i n de B a n d j a r - T j a h j a n a l e i d m g (Serajoe) a a n
ter tijdelijke v e r s t e r k i n g v a n de reeds overbelaste oude water-
een paar s t o r t d a m m e n eenige d u i z e n d e n P . K . o n t g o n n e n
k r a c h t c e n t r a l e bij D a g o , en een 2e stoomcentrale v a n ongeveer
w o r d e n , t e r w i j l i n de K o e m i s i k - en G o e n g i r r i g a t i e g e b i e d e n
1000 P . K . ten z u i d e n v a n B a n d o e n g ( D a j e u h - K o l o t ) t e n be-
bij T e g a l ook een vrij b e l a n g r i j k w a t e r k r a c h t v e r m o g e n be-
hoeve v a n r a d i o - d o e l e i n d e n .
schikbaar is.
B e i d e stoomcentrales k u n n e n later als suppletiecentrales
I n de K a l i T o e n t a n g zijn 13.000 P . K . aangetoond, o n t g i n b a a r
voor d e n drogen tijd m e t de v i e r genoemde h y d r o - e l e c t r i s c b e
i n 3 o f 4 t r a p p e n . H e t meest gunstige r i v i e r v a k , w a a r i n de
centrales s a m e n w e r k e n . A l d u s k a n een gunstige k o p p e l i n g
T o e n tang-waterval] en gelegen zijn, is reeds i n concessie [uit-
en b e l a s t i n g v e r d e e l i n g tot s t a n d w o r d e n gebracht, t e r w i j l
gegeven a a n de A l g . N e d . - I n d . E l e c t r i c i t e i t s m a a t s c h a p p i j
eventueel ook de groote p a r t i c u l i e r e w a t e r k r a c h t w e r k e n v a n
( A . N . I . E . M . ) , d i e daar ter plaatse sedert 1913 een h y d r o -
de P a m a n o e k a n - en T j i a s e m l a n d e n bij Soebang (1000 P . K . )
electrische centrale m e t een g e ï n s t a l l e e r d v e r m o g e n v a n
en v a n de o n d e r n e m i n g M a l a b a r a a n de T j i L a k i (3000 P . K .
2200 K . W . e x p l o i t e e r t voor de e l e c t r i c i t e i t s v o o r z i e n i n g v a n
i n aanbouw) a a n hetzelfde net k u n n e n w o r d e n aangesloten.
S e m a r a n g en S a l a t i g a (fig.!
Laatstgenoemde centrales v o r m e n d a n de uiterste p u n t e n ,
gelegen op een o n d e r l i n g e n afstand v a n 70 K . M . hemels-
WATERKRACHTCENTRALE, A A N D E T O E N T A N G BIJ S E M A R A N G ,
breed te.
VAN DE ALGEMEENE N E D . IND. ELECTRICITEITS MAAT-
O o k z a l m e n i n de toekomst bedacht moeten zijn o p aan-
SCHAPPIJ (3600 P.K.).
s l u i t i n g a a n het net der andere groote k r a c h t s t a t i o n s bij
T j i b a d a k en B u i t e n z o r g . Deze v e r b i n d i n g v a n beide netten
in W e s t - J a v a w o r d t n o o d z a k e l i j k , zoodra de spoorwegen
tusschen B a t a v i a e n B a n d o e n g g e ë l e c t r i f i c e e r d moeten w o r d e n .
H e t sterk t o e n e m e n d spoorwegvervoer tusschen beide hoofd-
plaatsen z a l de electrificatie spoedig urgent k u n n e n m a k e n , i
v o o r a l m e t het oog o p de steile h e l l i n g e n v a n de trajecten
P a d a l a r a n g - B u i t e n z o r g en P a d a l a r a n g — P o e r w a k a r t a .
O p d e n d u u r z u l l e n n o g grootere stoomcentrales v o o r
suppletie i n d e n drogen t i j d n o o d i g zijn, w e l k e , i n v e r b a n d !
met d e n k o l e n a a n v o e r , bij T a n d j o n g P r i o k o f n a b i j de op-
gespoorde k o l e n b e d d i n g e n i n Z u i d - B a n t a m of W e s t - P r e a n g e r i
gebouwd zullen worden.
H e t i n d e n regentijd te o n t w i k k e l e n energie-surplus z o u i
tegen lage t a r i e v e n als afval-energie b e s c h i k b a a r k u n n e n
w o r d e n gesteld voor de electrische b e m a l i n g en d r o o g l e g g i n g
v a n de lage k u s t l a n d e n t e n oosten en westen v a n B a t a v i a ,
zoowel ter u i t b r e i d i n g v a n d e n v o e d s e l a a n p l a n t als i n het
b e l a n g d e r g e z o n d m a k i n g v a n genoemde hoofdplaats.

A l v o r e n s v a n W e s t - J a v a a f te stappen, v o l g e n n o g eenige
bijzonderheden over de i n d i t g e b i e d opgespoorde meer be-
l a n g r i j k e w a t e r k r a c h t e n b o v e n de 1000 P . K .
A l s w a t e r k r a c h t r i j k e stroomgebieden treden h i e r o p d e n
voorgrond: Fig. 6.
1°. H e t T j i M a n d i r i - g e b i e d m e t 18.600 P . K . op 8 p u n t e n
(grootste k r a c h t b r o n m i n s t e n s 5000 P . K . ) . V a n staatswege i s een project u i t g e w e r k t voor een grooter
2°. H e t T j i T a r o e m g e b i e d m e t 43.700 P . K . op 10 p u n t e n w a t e r k r a c h t c e n t r a l e a a n de T o e n t a n g , d i e ook g e s c h i k t i s
(grootste k r a c h t b r o n , m i n s t e n s 12.500 P . K . , n l . het i n studie v o o r s t r o o m l e v e r i n g a a n eventueel te electrificeeren l i j n e n
zijnde tweede T j i Sankoej w a t e r k r a c h t w e r k ) . der N . I . S. De o n t w e r p e n v o o r deze spoorwegeleetrificatie
 949
zijn in studie en de kans bestaat, dat die plannen voor de
lijnen Willem I—Magelang—Djocja met zijlijn naar Parakan,
wegens het toenemend gebrek en de duurte van het brand-
hout alsmede tengevolge van hoogere vervoerseischen, spoediger
tot uitvoering zullen komen dan men zou vermoeden.
In verband met de voorgenomen uitbreiding van het be-
drijf der A . N . I. E . M . is het vraagstuk van de energie-
voorziening van staatswege in Midden-Java i n studie genomen,
en zijn onderhandelingen geopend tot het verkrijgen van een
gelijksoortige oplossing als voor Bandoeng en omstreken, n.1.
a. productie van electrische energie als staatsbedrijf;
b. distributie der energie door een z.g. gemengd bedrijf.
De Toentang-waterkrachten komen door hun gunstige
centrale ligging en hun groot vermogen het eerst i n aan-
merking voor de energievoorziening niet alleen van Semarang
en omstreken, maar ook van het zuidelijk gebied, waarin
Magelang, Djocja en Solo als hoofdcentra van stroomverbruik
gelegen zijn.
Laatstgenoemde twee plaatsen hebben momenteel reeds een
afzonderlijk particulier electriciteitsbedrijf, dat met calorische
machines werkt, n.1. de A. N . I. E . M . i n Djocja en de Solosche
Electriciteitsmaatschappij i n Solo, beide onder leiding van
dezelfde directie (Maintz en Co ).
Voor Magelang is een gemeentelijk bedrijf in studie, waartoe
vanwege den Dienst voor Waterkracht en Electriciteit een
onderzoek is ingesteld naar de exploitatie van eenige kleine
waterkrachten i n de naaste omgeving, n.1. uit de K a l i Loning,
de Progo-leiding en de Van der Wijck-leiding.
Bij eenigszins ruime ontwikkeling dezer plaatselijke bedrijven
en vooral bij invoering van electrische tractie op de geacci-
denteerde N . I. S.-lijn Ambarawa—Magelang—Djocja zal over-
brenging van hydro-electrische energie uit de Toentang-
centrale economisch mogelijk worden.
Een dergelijke hoogspanningsleiding, waaraan de bestaande
of nog te bouwen kleinere centralen i n Magelang, Djocja en
Solo als reserve- of topcentralen kunnen aansluiten, dient m i .
door den Staat aangelegd en geëxploiteerd te worden. De exploi-
tatie der plaatselijke electriciteitsbedrijven is i n Midden-Java
naar omstandigheden te regelen, waarbij men vooral zoeke
naar een snelle, elastische oplossing, zonder het z g. „gemengde
bedrijf' als het alleen-zaligmakende voorop tS stellen met
algeheele uitsluiting van andere bedrijfsvormen.
Voor het buitengewoon dichtbevolkte gebied van Midden-
Java met een zeer arme bevolking zal invoering van een
meer uitgebreide fabrieksnijverheid binnen een betrekkelijk
klein aantal jaren een brandend vraagstuk kunnen worden.
Verschaffing van goedkoope hydro-electrische energie zal veel
kunnen bijdragen tot de gewenschte industrieele ontwikkeling.
De Staat mag dus niet verzuimen tijdig de noodige maat-
regelen voor een economische energievoorziening te nemen,
namelijk door stichting van een staatselectriciteitsbedrijf met
de Toentangwaterkracht als productiebron en aanleg van
hoogspanningsleidingen naar Semarang, Magelang, Djocja en
Solo als voedingslijnen naar de groote verbruikscentra.
In de Toentang is een belangrijke reserve aan waterkracht-
vermogen aanwezig, welke beschikbaar komt bij aanleg van
het voor irrigatiedoeleinden ontworpen Rawa Pen in g-reservoir
met een inhoud van 237.000.000 M . Totstandkoming van dit
3
reservoir beteekent een verdubbeling van het voor water-
kracht maatgevend rivierdebiet, waardoor 13.000 P . K . meer,
dus totaal 26.000 P . K . ontgonnen kunnen worden.
Voor het toekomstig staatselectriciteitsbedrijf i n Midden-
Java kan de Toentang gedurende vele jaren de aangewezen
krachtbron blijven.
Een reserve voor later dan de naaste toekomst is aanwezig
in de groote waterkrachten van het Serajoegebied. Deze zijn
echter niet zoo gunstig gelegen ten opzichte van de belang-
rijke verbruikscentra. H u n ligging eigent zich meer voor
stroomlevering bij electrificatie der spoorwegverbindingen
tusschen West- en Midden Java. Een deel van de opgespoorde
Serajoekrachtbronnen wordt voor dit doel gereserveerd.
De i n de rivieren aan de Noordkust ontginbare water-
krachten hebben slechts locale beteekenis en zullen, voor-
zoover thans is na te gaan, geen beteekende rol spelen i n de
ontwikkeling van het centrale staatselectriciteitsbedrijf voor
Midden-Java. Zij kunnen dus i n de meeste gevallen zonder
bezwaar aan particulieren en locale raden i n concessie worden
gegeven.
— M 48.
3. O o s t-J a v a.
In Oost-Java is tot heden nog het minste aantal kracht-
bronnen van staatswege opgespoord.
Kleinere waterkrachten zijn hier vrijwel evenveel te vinden
als i n Midden-Java en worden zelfs meer benut dan daar,
wegens de aanwezigheid van meerdere cultuurondernemingen,
die kracht noodig hebben. Dit is duidelijk aan het licht
getreden bij een onderzoek naar de loopende waterkracht-
vergunningen.
Maar ook wat betreft de grootere krachtbronnen van meer
dan 1000 P . K . vermogen zijn de rivieren i n Oost-Java lang niet
zoo misdeeld als door velen op grond van de klimatologische
factoren verondersteld werd.
Blijkens een i n 1919 aangevangen hydrometrisch onderzoek
in verschillende rivieren van Pasoeroean en Besoeki zijn de
rivierdebieten in den Oostmoesson verrassend hoog i n ver-
gelijking met overeenkomstige stroomgebieden in Midden-
en West-Java. Dit moet een gevolg zijn van den meer
poreuzen ondergrond, die i n den drogen tijd veel water af-
staat, dat i n den regentijd daarin opgeborgen wordt. Dit
verschijnsel is nader i n studie genomen, doch men zal eerst
over veeljarige waterwaarnemingen moeten beschikken al-
vorens daaromtrent nauwkeurige conclusiën kunnen worden
getrokken.
Vermeldenswaard om haar waterrijkdom is de bekende
Cemboelan-bron ten zuiden van Pasoeroean met een debiet
van minstens 3 M . per sec, d. i . bijna evenveel als het
3
minimumbebiet van de K a l i Toentang. Het bronwater wordt
ten deele benut voor de drinkwatervoorziening van de hoofd-
plaats Pasoeroean, waartoe het onder druk wordt gebracht
door met waterturbines aangedreven pompen, welke haar
drijfkracht aan dezelfde bron ontleenen.
Üe Staat heeft een waterkracht ontgonnen in de K a l i
Tjatoer bij Madioen. Hier zijn 2000 P . K . geïnstalleerd, en
sedert begin 1917 is dit eerste staatswaterkrachtwerk in
bedrijf.
De energie wordt overgebracht naar Madioen en benut i n
de werkplaatsen der Staatspoorwegen, terwijl ook de gemeente
zelf hiermede van licht en kracht wordt 'voorzien door tusschen-
komst van een gemeentelijk distributiebedrijf.
In de K a l i Konto is een staatswaterkrachtwerk ontworpen
van 10.000 P . K . en een tweede van ongeveer hetzelfde ver-
mogen is in studie.
Deze krachtstations zullen t. z. t. dienen voor de energie-
voorziening van Soerabaja en omstreken, w.o. een deel der
gewesten Kediri en Pasoeroean. Hieromtrent worden onder-
handelingen gevoerd teneinde voor de distributie van de
energie een belangengemeenschap i n den vorm van een ge-
mengd bedrijf tusschen de verschillende belanghebbenden te
verkrijgen.
De electrificatie van. de S.S.-lijn Soerabaja—Kertosono is, i n
verband met de toekomstige oprichting van een hydro-
electrische centrale aan de K a l i Konto, reeds bestudeerd. Door
koppeling van deze eerste centrale met een bestaande of
nieuwe calorische centrale te Soerabaja voor suppletie in den
drogen tijd zou het normale vermogen voor het geheele jaar
tot ongeveer 15.000 P . K . kunnen worden opgevoerd. Hier-
mede wordt het groote voordeel bereikt, dat niet dadelijk tot
den bouw van 2 waterkrachtwerken behoeft te worden be-
sloten.
Van staatswege zijn nog waterkrachtverkenningen verricht
in enkele rivieren in Besoeki, o. a. i n de K a l i Sampean als-
mede i n de kanalen van het irrigatiegebied Pekalan-Sampean.
De waterkrachten i n het Kapongan-hoofdkanaal worden
gereserveerd voor algemeene doeleinden (radiostation, op-
pomping van irrigatiewater en verlichting van Sitoebondo).
Reeds is op verzoek van den irrigatiedienst een project op-
gemaakt voor een waterkrachtwerk van eenige honderden
P . K . aan de inlaatsluizen van genoemd kanaal, dat i n die
behoefte aan energie kan voorzien. In de K a l i Sampean zijn
-f- 5000 P . K . aangetoond en i n de K a l i Baroe en K a l i Setail
eenige duizenden P . K .
Voor de exploitatie van een der waterkrachten i n de K a l i
Sampean bij Bondowoso is een concessie-aanvrage ingediend
met het doel deze waterkracht te benutten voor de Besoekische
Electriciteits-Maatschappij, welke haar calorische electriciteits-
bedrijven i n Djember en Bondowoso w i l uitbreiden.
Ten dienste van de assaineeringswerken te Soerabaja werd
een ontwerp opgemaakt voor een laagdrukwaterkrachtwerk
 ï e a i . — M as.
v a n ongeveer 135 P . K . a a n de nieuwe schutsluis in de
Soerabaja r i v i e r bij W o n o k r o m o .
4. Zuid-Sumatra.
O m t r e n t de w a t e r k r a c h t e n i n Z u i d - S u m a t r a is b e t r e k k e l i j k
weinig bekend.
D e uitgevoerde w e r k e n en i n s t u d i e zijnde projecten zijn
als volgt te o n d e r s c h e i d e n :
1°. De vele p r i m i t i e v e i n l a n d s c h e waterwielen, hoofdzakelijk
voor het d r i j v e n v a n rijstpelmolens i n B e n k o e l e n .
2°. D e vrij groote w a t e r k r a c h t i n s t a l l a t i e s v a n de p a r t i c u l i e r e
m i j n b o u w - m a a t s c h a p p i j e n en de staatsmijn T a m b a n g S a w a h
in Benkoelen.
S i m a u heeft 1300 P . K . g e ï n s t a l l e e r d a a n de A j e r L o e s a n g
en A j e r G l o e m b o e k . R e d j a n g L e b o n g b e s c h i k t over 1550 P . K .
i n v i e r i n s t a l l a t i e s i n het stroomgebied v a n de Ajer K e t a h o e n
en betrekt zijn meerdere energie v a n bet staatswaterkracht-
w e r k a a n het meer v a n Tes, w a a r i n 2 aggregaten v a n e l k
1000 P . K . zijn opgesteld.
D i t v o o r d e n staatszilver- en -goudmijn opgericht k r a c h t -
s t a t i o n is i n het b e g i n v a n 1920 i n bedrijf gesteld n a d r i e
j a r e n b o u w t i j d (fig. 7).
H E T STAATSWATERKRACHTWERK T E S IN B E N K O E L E N
VOOR DE GOUVERNEMENTS GOUD- EN ZILVERMIJN
T A M B A N G SAWA EN VOOR REDJANG LEBONG (2000 P . K . )
F.g. 7.
3°. W a t e r k r a c h t w e r k e n voor v e r s c h i l l e n d e c u l t u u r o n d e r -
n e m i n g e n i n P a l e m b a n g , w a a r v o o r reeds eenige concessies
zijn v e r l e e n d i n het stroomgebied v a n de M o e s i . H i e r b i j v a l t te
v e r m e l d e n , dat voor d e n G o u v e r n e m e n t s zaad- en p r o e f t u i n
i n de L a m p o n g s c h e D i s t r i c t e n een k l e i n e w a t e r k r a c h t i n s t a l -
latie v a n 75 P . K . i n u i t v o e r i n g i s . D e o n t w e r p e n zijn opge-
m a a k t door d e n D i e n s t voor W a t e r k r a c h t en E l e c t r i c i t e i t ,
waarbij g e b r u i k is g e m a a k t v a n een v e r v a l v a n 12 M . i n de
W a i S e m a h l e i d i n g , een door d e n i r r i g a t i e d i e n s t o n t w o r p e n
bevloeiingsleiding.
4°. W a t e r k r a c h t p l a n n e n i n v e r b a n d met i n d u s t r i e e l e doel-
einden :
a. voor s t i k s t o f i n d u s t r i e , w a a r v o o r concessie is verleend
v o o r de a f t a p p i n g v a n de M o e s i e c. q. v a n het R a n a u m e e r
m e t een t u n n e l door de B a r i s a n n a a r den I n d i s c h e n Oceaan.
V o l g e n s een door den W a t e r k r a c h t d i e n s t i n g e s t e l d onderzoek
k a n i n het eerste g e v a l r u i m 100.000 P . K b e s c h i k b a a r k o m e n ,
u i t het R a n a u m e e r echter n o g niet de helft;
b. voor i j z e r i n d u s t r i e i n de L a m p o n g s c h e D i s t r i c t e n , waar-
voor door de Eerste N e d . - I n d i s c h e H o o g o v e n - M a a t s c h a p p i j
w a t e r k r a c h t e n gevraagd zijn i n de W a i S e k a m p o n g en i n de
W a i Besai.
V o o r zoover m i j b e k e n d , zijn de p l a n n e n voor beide
i n d u s t r i e ë n i n d i t gebied nog niet zoover gevorderd, dat de
t o t s t a n d k o m i n g verzekerd i s .
D e w a t e r k r a c h t o n d e r z o e k i n g e n , v a n staatswege i n Z u i d -
S u m a t r a te v e r r i c h t e n , z u l l e n i n de eerste plaats gericht
moeten zijn op de o p s p o r i n g v a n w a t e r k r a c h t e n , w e l k e g e s c h i k t
zijn voor electrische spoorwegtractie over het zoo steile B a r i s a n -
gebergte tusschen P a l e m b a n g en B e n k o e l e n . V o o r de v l a k t e -
l i j n e n zijn er voldoende goedkoope steenkolen u i t de n i e u w e
staatsmijn T a n d j o n g of B o e k i t A s e m bij M o e a r a E n i m .
D e op deze m i j n te s t i c h t e n groote stoomcentrale k a n i n de
toekomst w e l l i c h t v a n beteekenis w o r d e n als suppletiecentrale
i n den drogen t i j d voor de waterkrachtstations der electrische
bergspoorwegen..
D e a a n w e z i g h e i d v a n een b e l a n g r i j k e k o l e n m i j n z a l boven-
d i e n het a a n s c h i j n k u n n e n geven a a n v e r s c h i l l e n d e c h e m i s c h e
950
i n d u s t r i e ë n i n c o m b i n a t i e met het g e b r u i k v a n w a t e r k r a c h t
voor de l e v e r i n g v a n goedkoope hydro-electrische energie.
V o o r de verre toekomst vertegenwoordigen de w a t e r k r a c h t e n
i n Z u i d - S u m a t r a een b e l a n g r i j k e reserve v o o r d e n water-
k r a c h t v o o r r a a d op J a v a , w e l k e , i n v e r h o u d i n g tot zijn b e v o l -
k i n g en toekomstige i n d u s t r i e e l e o n w i k k e l i n g , niet zoo r u i m i s .
D e groote afstanden v a n eenige h o n d e r d e n K . M . z u l l e n
tegen d i e n t i j d zeker geen bezwaar meer opleveren, e v e n m i n
het oversteken v a n Straat Soenda. D o o r het t r a c é over het
e i l a n d „ D w a r s i n d e n w e g " te k i e z e n k a n de eigenlijke zee-
k a b e l i n 2 deelen v a n ongeveer 10 K . M . v e r d e e l d w o r d e n .
Dergelijke overbrengingsplannen van hydro-electrische
energie over zeer groote afstanden mogen, u i t een t e c h n i s c h
oogpunt, niet meer n a a r het rijk der f a n t a s i e ë n verwezen
w o r d e n , waar Deensche steden reeds door een k a b e l i n de
S o n t h a a r l i c h t en k r a c h t v a n Zweedsche w a t e r k r a c h t e n be-
t r e k k e n , en b o v e n d i e n p l a n n e n i n zeer ernstige s t u d i e zijn
o m D e n e m a r k e n , a l of niet v i a Z w e d e n , v a n u i t N o o r w e g e n
v a n hydro-electrische energie te v o o r z i e n met toepassing v a n
onderzeesche k a b e l s (4).
5. M i d d e n - S u m a t r a .
I n M i d d e n - S u m a t r a en v o o r n a m e l i j k i n de P a d a n g s c h e
B o v e n l a n d e n k o m e n ook zeer veel i n l a n d s c h e watermolens
voor D a a r o n d e r t r e k k e n v o o r a l de a a n d a c h t de groote water-
raderen, w e l k e b e v l o e i i n g s w a t e r v a n de rijstvelden opvoeren,
een methode v a n p r i m i t i e v e n a u t o m a t i s c h e n wateropvoer,
w e l k e ook i n E g y p t e w o r d t aangetroffen.
V o o r m i j n b o u w en i n d u s t r i e e l e d o e l e i n d e n w o r d e n i n d i t
gebied de v o l g e n d e w a t e r k r a c h t w e r k e n aangetroffen:
1°. E e n k r a c h t s t a t i o n v a n 1000 P . K . voor de m i j n T a m b a n g
S a l i d a i n de S a l i d a - r i v i e r .
2°. A a n de P a d a n g r i v i e r een i n s t a l l a t i e v a n 1500 P . K .
ten behoeve v a n de N e d . - I n d . P o r t l a n d - C e m e n t f a b r i e k te
Indaroeng.
3°. E e n tweede w a t e r k r a c h t c e n t r a l e voor de onder 2°. ge-
noemde cementfabriek i n aanleg aan de K o e r a n d j i - r i v i e r m e t
een v e r m o g e n v a n ongeveer 3000 P . K .
4°. V e r s c h i l l e n d e w a t e r k r a c h t i n s t a l l a t i e s v a n de M i j n b o u w -
m a a t s c h a p p i j „ E q u a t o r " te M a n g g a n i tot een g e z a m e n l i j k ver-
mogen v a n 1000 P . K .
5°. E e n d r i e t a l i n s t a l l a t i e s v a n totaal 275 P . K . v o o r de
mijn K i n a n d a m .
D o o r het v o o r m a l i g w a t e r k r a c h t b u r e a u der S.S. zijn reeds
een 7-tal j a r e n geleden o p n e m i n g e n en studies v e r r i c h t o m -
trent de o n t g i n n i n g v a n de w a t e r k r a c h t e n i n de O m b i l i n -
r i v i e r bij h a a r u i t s t r o o m i n g u i t het meer v a n S i n g k a r a h . D e
b e n u t t i n g dezer w a t e r k r a c h t v o o r de i n v o e r i n g v a n electrische
tractie op den spoorweg v a n de O m b i l i n k o l e n m i j n n a a r E m m a -
h a v e n bleek toendertijd n i e t e c o n o m i s c h m o g e l i j k te zijn.
O n d e r de tegenwoordige o m s t a n d i g h e d e n zou een h e r z i e n i n g
dier electrificatieplannen w a a r s c h i j n l i j k gunstiger u i t k o m s t e n
k u n n e n opleveren.
De stroomcentrales v a n de k o l e n m i j n e n bij S a w a h Loentoe
z u l l e n bij i n v o e r i n g der electrische spoorwegtractie een waarde-
v o l l e reserve en s u p p l e t i e v a n de w a t e r k r a c h t s t a t i o n s k u n n e n
leveren.
V a n staatswege zijn i n M i d d e n - S u m a t r a tot h e d e n de
volgende w a t e r k r a c h t e n o p g e s p o o r d :
1°. I n de O m b i l i n - r i v i e r 16.000 P . K .
2°. I n de A g a m - r i v i e r twee v a n 10.000 P . K .
3°. I n de A n e i - r i v i e r 4000 P . K .
6. Noord-S umatra.
V a n geheel S u m a t r a schijnt het n o o r d e l i j k s t deel, d. w. z.
de gewesten T a p a n o e l i , S u m a t r a ' s O o s t k u s t en A t j e h , het r i j k s t
a a n w a t e r k r a c h t e n te zijn.
O p een v i e r t a l v e r k e n n i n g s t o c h t e n , 3 n a a r het A s a h a n -
gebied en 1 n a a r de P e u s a n g a n - r i v i e r (Atjeh), zijn totaal r u i m
800.000 P . K . opgespoord, w a a r v a n i n de A s a h a n alleen reeds
(4) In het Weekblad van de Noorsche Ingenieurs-Vereeniging te
Kristiania verscheen hieromtrent een voorloopige studie.
Volgens een later bericht in de Duitsche technische pers heeft
een Noorsche en ook een Deensche commissie dit vraagstuk in be-
handeling genomen. Men overweegt een hoogspanningsleiding via
Gothenburg* met een kabel door het Kattegat naar Frederikshaven
of wel een directen onderzeekabel van Zuid-Noorwegen naar Noord-
Jutland. In beide gevallen zijn de zee-afstanden grooter dan van
Sumatra naar Java via Dwars in den weg.
 951 1991. — M 48.

600.000 a 700.000 P . K . Ook het bovenstroomgebied van de jeen groot vermogen op korten afstand bij elkaar binnen
rivieren i n het cultuurgebied van Sumatra's Oostkust bevat, j •± 10 K . M . rivierlengte tegen lage prijzen te ontginnen.
blijkens eenige onderzoekingen van den Waterkrachtdienst, Om een indruk van den kostprijs te geven zij vermeld,
vrij veel waterkrachten, zij het ook van meer bescheiden dat de energie bij een hoeveelheid van 10.000 a 20.000 P . K .
Vermogett. over + 200 K . M . afstand naar de omstreken van Medan
Enkele kleinere installaties voor cultuurondernemingen en j overgebracht, aldaar niet meer behoeft te kosten dan aan de
een ijsfabriek i n Siantar zijn reeds i n werking Verschillende i nieuwe staatswaterkrachtwerken i n de Preanger, n.1. eenige
concessies voor waterkrachten, o.a. i n de Bah Bolon en Bah i centen per K.VV.U.
Hapal, zijn i n den laatsten tijd aan groote landbouwmaat- : Bij totstandkoming eener stikstofmestfabriek aan de Asahan
schappijen verleend. De Dienst voor Waterkracht en Elec- j zal het economisch mogelijk worden om een groot deel van
triciteit verleent haar medewerking voor de uitwerking van : het cultuurgebied van Sumatra's Oostkust van goedkoop
de technisch minder eenvoudige ontwerpen dezer laagdruk- j licht en kracbt te voorzien.
werken.
De betrokken ondernemingen streven er tegenwoordig naar j H E T EERSTE RIVIERVAK MET STROOMVERSNELLINGEN VAN
om de stroomlevering aan haar verschillende etablissementen i DE ASAHAN NA HET VERLATEN VAN HET T0BAMEER (OP
zooveel mogelijk i n één of i n een klein aantal waterkracht- , DEN ACHTERGROND DER AFBEELDING EVEN ZICHTBAAR).
stations te concentreeren. I n deze particuliere waterkracht- j
centralen zal daarom veelal een grooter vermogen dan op j
Java worden geïnstalleerd.
Ook de inlanders i n de Bataklanden laten zich niet onbe- i
tuigd op waterkrachtgebied, hetgeen moge blijken uit de
volgende aanhaling uit de Mededeelingen van het Encyclo-
paedisch Bureau, 2de stuk, Oostkust van Sumatra blz. 21:
„Ook gaat de Batak er meer en meer toe over rijststamp-
molens met waterkracht op te richten, volgens het bekende
West-Sumatraansche model. De kosten van oprichting be-
dragen ± f 300.— ; de capaciteit er van is + 8 picol gaba
„in 10 uur".
Het groote vraagstuk op waterkrachtgebied voor de Oost-
kust van Sumatra zal echter zijn de ontginning der Asahan-
water krachten.
Aan deze uit het Toba-meer (5) stroomende rivier (fig. 8)
zijn i n 3 of 4 opeenvolgende krachtstations totaal minstens
600.000 P . K . te ontginnen, waarvan 400.000 P . K . desnoods
in 1 centrale (fig. 9 en 10).
Hiervan zijn 200.000 P . K . i n concessie uitgegeven voor de Fig. 8.
oprichting van een stikstofmestfabriek en andere electro-
chemische bedrijven. Deze plannen bevinden zich i n een vrij
gevorderden staat van voorbereiding en zijn onlangs ook door Ook voor de toekomstige electrische spoorwegen i n het
speciale deskundigen uit Engeland en Noorwegen onderzocht gebied van het Toba-meer met zijn steile hellingen zal
(fig. 11, 12, 13). . energie uit de Asahan-rivier zijn te betrekken, waartee reeds
Voor zoover thans bekend is nergens m Ned-lndie ZUIK een deel van het beschikbare vermogen is gereserveerd. Waar
deze gebieden over het algemeen arm aan brandstoffen zijn, zal de
'5) Het Toba-meer is het. grootste meer van Ned.-Indië met een verschaffing van billijke hydro-electrische energie een stimu-
oppervlakte van ± 1300 K.MA (130.000 H A . ) en op een hoogte van lans te meer kunnen worden voor een snellere ontwikkeling
rond 900 M . boven zee.

DE GROOTSTE W A T E R V A L . 1 N D E A S A H A N M E T E E N
G E M I D D E L D D E B I E T V A N 1C0 M . / S E C E N E E N V A L -
3

TANGGA-WATERVAL IN DE A S A H A N
H O O G T E V A N 105 M . , D U S G E M I D D E L D V E R M O G E N MET E E N GEMIDDELD DEBIET VAN
== 105.000 T U R B I N E P . K . ' D O O R D E E X P E D I T I E PANORAMA VAN DEN Ï A N G G A W A T E R V A L (CO METER) 100 M 3 . / S E C E N E E N VALHOOGTE
VAN D E MESTFABRIEK J A V A H E T EERST OPGE- MET RUIM 300 M . HOOGEN DALWAND VAN DE VAN TO M . , DUS GEMIDDELD VER-
METEN E N «WlLHELMINAVAL» GEDOOPT) ASAHAN RIVIER. MOGEN = 60.000 TURBINE P . K .

Fig. 10.

Fig. U.

F i ^ . 9.
 t»*i. — M 48. 952

(fig 14) 26 6 6 1 1
SP ° belangrijke streken
c u I t u u r 0 0 u n t z 0
neosche ontdekkingsreizigers, o.m. van prof. dr. NIEUWENHÜYS
Het waterkrachtonderzoek i n Atjeh leerde, dat in de uit en prof. MOLENGRAAEF, verkrijgen.
itn Tarwarmeer (Gajoelanden) stroomende rivier de Peusangan Een tipje van den dichten sluier, welke over de aldaar
150.000 P . K . , verdeeld over vier riviervakken, ontgonnen sluimerende geweldige hoeveelheden energie hangt, is in 1918
kunnen worden. even opgelicht door den civiel-ingenieur A . G. A. V A N E E L D E
die de Bem-Bremvallen in de Kajan-rivier geëxploreerd heeft'
teneinde haar bruikbaarheid voor een stikstofmestindustrie
DE ASAHAN BENEDENSTROOMS DEN TANGGAWATERVAL (IN- te onderzoeken (fig. 15 en 16).
DE KLOOF LINKS) EN DEN WATERVAL VAN DE ZIJRIVIER
PONOT (VALHOOGTE BIJNA 300 M . )
GROOTE WATERVAL VAN 55 M . HOOGTE IN DE
KAOELOE-RIVIER (SUMATRA'S OOSTKUST).

Fig. 12.

7. B o r n e o .
Verscholen i n dichte oerwouden liggen hier ver i n het
binnenland reusachtige krachtbronnen braak in de reuzen-
stroomen Kapoeas, Barito, Mahakam (Koetei-rivier) en K a jan
gevoed door Borneo's onuitputtelijke equatoriale regens. '
Een indruk van hetgeen op waterkrachtgebied hier te vinden
is, kan men uit de reisverhalen en foto's van bekende Bor-
TRANSPORTKABEL OVER DE ASAHAN NABIJ TANGGA. OP
DEN ACHTERGROND ONGEVEER OP D E PLAATS VOOR HET
ONTWORPEN WATERKRACHTWERK VAN 400.000 PK
(GEMIDDELD DEBIET 100 M 3 . / S Ë C , VALHOOGTE 400 M.,
WAARVAN 300 M . LANGS DEN BIJNA LOODRECHTEN D A L W A N ü )
ZIE OOK F I G . 12, DIE HIEROP A A N S L U I T .
Fig. 13.
H E T OVERTREKKEN VAN E SN «KIIIAM» (STROOMVER-
SNELLING) IN DE KAJANRIVIER (BORNEO) TIJDENS
DE WATERKRACIITEXPEDITIE-VAN EEI.DE IN 1918.
Fig. 14.
Vele honderdduizenden P . K . werden i n het riviervak der
Bem-Bremvallen aangetoond en ten deele hvdrometrisch en
topografisch onderzocht. Kenmerkend voor "deze mogelijke
waterkracht-ontginning zijn de hooge minimumdebieten van
eenige honderden JVR per sec. en de lage valhoogten van
eenige tientallen meters voor elk der opeenvolgende kracht-
stations, welke dus tot het type „laagdrukwerken" behooren.
JJe economische waarde van dergelijke waterkrachten in
net binnenland van Borneo, hoewel op zichzelf goedkoop te
ontginnen, is momenteel nog gering wegens den verren af-
stand van de kust en de buitengewone moeilijkheden en
hooge kosten, welke aan de stichting van de daarmede te
drijven industrieën in zoo'n primitief land als Borneo ver-
bonden zijn.
Voor den Staat bestaat er voorloopig geen bepaalde aan-
leiding om over te gaan tot bijzondere waterkrachtonder-
zoekingen op Borneo. Uit een natuurwetenschappelijk oogpunt
zou het echter zeer interessant zijn om over waarnemingen
van het hydrologisch regime dier reuzenstroomen te beschikken.
Vooral om een en ander te vergelijken met het rivierrégime
in andere deelen van den Ned.^Indischen Archipel.
8. C e 1 e b e s.
De polyp-armige gedaante van het Celebes-eiland doet geen
D E KIHAM M A W O E N , DE GROOTSTE DER B E M B R E M -
Z E L F R E G I S T R E E R E N D E PEILSCHAAL IN HET
VERSNELLINGEN I N DE K A J A N R t V I E R (MINIMUM
MATANOMEER BIJ SOROAKO IN MIDDEN-
D E B I E T E E N ' P A A R H O N D E R D M A P E R SEC.)
GELEBES VOOR HET WATERKRACHTONDER-
ZOEK T E N BEHOEVE VAN DE IN STÜDIE
ZIJNDE UZERERTSONTGINNING.

Fig. 15.
Fig. 16.
Fig. 17.

hooge v e r w a c h t i n g e n koesteren omtrent het v e r m o g e n der
aanwezige w a t e r k r a c h t e n . T o c h is d i t , d a n k zij de aanwezig-
h e i d v a n belangrijke m e r e n i n M i d d e n - C e l e b e s , b u i t e n g e w o o n
meegevallen.
V ó ó r 1918 was h i e r o m t r e n t w e i n i g b e k e n d b u i t e n de enkele
gegevens v a n v e r s c h i l l e n d e reizigers.
T h a n s is door de v e r s c h i l l e n d e v e r k e n n i n g s t o c h t e n v a n
d e n D i e n s t voor W a t e r k r a c h t en E l e c t r i c i t e i t i n 1918 en 1919
het v o l g e n d e b e k e n d g e w o r d e n :
1°. M a l i l i - r i v i e r ( G o l f v a n B o n i ) . H i e r i n zijn totaal
1~ 150.000 P . K . i n 4 k r a c h t s t a t i o n s te o n t g i n n e n .
Deze w a t e r k r a c h t e n w orden v o o r l o o p i g gereserveerd voor
x
de toekomstige o n t g i n n i n g en v e r w e r k i n g v a n de ijzer- en
n i k k e l b e d r i j v e n . Ze l i g g e n zeer g u n s t i g ten opzichte v a n de
e r t s v o o r k o m e n s ; de eerste zelfs i n de o n m i d d e l l i j k e n a b i j h e i d
van het belangrijke L a r o n a - i j z e r e r t s v e l d bij de u i t s t r o o m i n g
van het T o w o e t i m e e r .
De valhoogte bedraagt 25 a 80 M . en de energieprijs ge-
m i d d e l d f 35 per K . W . j a a r (af s c h a k e l b o r d centrale) (6).
2°. L a i i s t r o o m g e b i e d ( G o l f v a n T o l o ) . I n de h o o f d r i v i e r is
+ 50.000 P . K . als m i n i m u m te o n t g i n n e n .
3°. P o s s o - r i v i e r ( G o l f v a n T o m i n i ) . T u s s c h e n het Posso meer
en de zee zijn 2 k r a c h t b r o n n e n v a n elk j h 100.000 P . K .
opgespoord.
B u i t e n de vanwege het G o u v e r n e m e n t opgespoorde water-
k r a c h t e n v a l t n o g te v e r m e l d e n een groote k r a c h t b r o n bij
d e n r u i m 100 M . hoogen Garoegoewaterval i n de M a m a s a ,
een z i j r i v i e r v a n de S a ü d a n g . D e m o g e l i j k h e d e n voor water-
k r a c h t o n t g i n n i n g i n deze r i v i e r zijn i n 1920 p l a a t s e l i j k onder-
zocht voor r e k e n i n g v a n een p a r t i c u l i e r c o n s o r t i u m , dat de
s t i c h t i n g v a n hydro-electrochemische en electrometallurgische
b e d r i j v e n i n het bijzonder voor stikstofmestfabricage bestudeert.
V o l g e n s de laatste b e r i c h t e n k a n bij doorsteek n a a r de k u s t
100.000 P . K . op gunstige wijze o n t g o n n e n w o r d e n bij een
valhoogte ineens v a n ongeveer 500 M .
I n Noord-Celebes zijn voor den m i j n b o u w vrij belangrijke
waterkrachtinstallaties i n bedrijf of i n u i t v o e r i n g ( T o t o k
+ 400 P . K . , B o l a n g M o n g o u d o u ) . O o k is concessie aangevraagd
voor de w a t e r k r a c h t e n i n de u i t het T o n d a n o m e e r stroomende
Menado rivier.
Op i n i t i a t i e f v a n de Staatsspoorwegen is onlangs een water-
k r a c h t v e r k e n n i n g i n de M i n a h a s s a door den D i e n s t voor
W a t e r k r a c h t en E l e c t r i c i t e i t v e r r i c h t met het oog op m o g e l i j k e n
aanleg v a n electrische t r a m w e g e n . Daarbij is gebleken, dat
i n de u i t het T o n d a n o m e e r (600 M . b o v e n zee) stroomende
T o n d a n o r i v i e r eenige t i e n d u i z e n d e n P . K . , verdeeld over een
v i e r t a l t r a p p e n , e c o n o m i s c h o n t g i n b a a r zijn.
Slotbeschouwingen.
Tot slot n o g enkele korte o p m e r k i n g e n over de taak, w e l k e
het G o u v e r n e m e n t v a n N e d . - I n d i ë z i c h op w a t e r k r a c h t g e b i e d
gesteld heeft met als e i n d d o e l :
„ e e n doelmatige b e n u t t i n g v a n 's L a n d s w a t e r k r a c h t e n voor
een economische e n e r g i e v o o r z i e n i n g v a n de daarvoor i n aan-
m e r k i n g k o m e n d e streken en o n d e r n e m i n g e n ter b e v o r d e r i n g
van de i n d u s t r i e e l e o n t w i k k e l i n g dezer gewesten".
Ter v e r v u l l i n g dezer taak, w e l k e sedert A u g u s t u s 1917 aan
d e n D i e n s t voor W a t e r k r a c h t en E l e c t r i c i t e i t is t o e v e r t r o u w d ,
zijn en w o r d e n de volgende maatregelen getroffen:
1°. B o u w v a n s t a a t s w a t e r k r a c h t w e r k e n , niet alleen voor eigen
bedrijven en diensten, m a a r ook voor de algemeene electrici-
teits voorziening.
2°. S t a a t s e x p l o i t a t i e v a n k r a c h t s t a t i o n s en deelname v a n
den Staat i n andere electriciteitsbedrijven voor de d i s t r i b u t i e
der energie.
3°. I n s t e l l i n g van een w a t e r k r a c h t k a d a s t e r tot v o o r l i c h t i n g
van b e l a n g h e b b e n d e n i n zake w a t e r w a a r n e m i n g e n , water-
k r a c h t b r o n n e n en -concessies
4°. H e r z i e n i n g der w a t e r k r a c h t - en electriciteitswetgeving.
I n de laatste j a r e n is reeds veel bereikt, zooals i k i n m i j n
v o o r d r a c h t i n groote t r e k k e n heb aangegeven.
(6) Meerdere bijzonderheden omtrent de Malili-waterkrachten
zijn te vinden in de door mij samengestelde nota «Het
waterkrachtonderzoek in M i d d e n - G e l e b e s » , verschenen als bijlage
van de door wijlen den mijningenieur J . K O O M A N S gepubliceerde
« B e s c h o u w i n g e n over de stichting van een staalindustrie op M i d d e n -
. G e l e b e s » (vgl. No. 8 der Verslagen en mededeelingen van den Dienst
van het Mijnwezen betreifende Indische delfstoffen en hare toe-
passingen).
953
E r moet echter n o g heel wat meer gedaan w o r d e n , w i l l e n
de b i n n e n enkele j a r e n i n bedrijf te stellen groote staats-
w a t e r k r a c h t w e r k e n a a n h u n doel beantwoorden.
I n de eerste plaats is spoedig n o o d i g de organisatie v a n
een speciaal electrotechnisch ontwerp- en b o u w b u r e a u voor
de electrificatie der Staatsspoorwegen. O p d i t gebied bestaat
reeds achterstand. W o r d t deze niet spoedig i n g e h a a l d , d a n is
er k a n s dat over enkele j a r e n de k r a c h t s t a t i o n s bij B u i t e n z o r g
z u l l e n d r a a i e n zonder dat een enkele electrische l o c o m o t i e f
op J a v a r i j d t (7).
B o v e n d i e n is n u reeds te v o o r z i e n , dat verscheidene spoor-
weglij nen op J a v a u i t hoofde v a n vervoerseischen op korteren
t e r m i j n g e ë l e c t r i f i c e e r d z u l l e n moeten w o r d e n , w e l k w e r k a a n
de n o g te scheppen organisatie bijzonder zware eischen z a l
stellen.
In de tweede plaats, m a a r voor de toekomst n o g belang-
r i j k e r d a n het eerste p u n t , is de organisatie van staatswater-
krachtbedrijven als o n d e r d e d e n v a n d e n D i e n s t voor W a t e r -
k r a c h t en E l e c t r i c i t e i t , en w e l als eerste b e g i n voor de
e x p l o i t a t i e der s t a a t s w a t e r k r a c h t w e r k e n op J a v a .
Deze bedrijfsorganisatie, waaraan tot heden te w e i n i g aan-
d a c h t is geschonken, moet feitelijk gereed zijn v ó ó r de i n -
b e d r i j f s t e l l i n g v a n de i n a a n b o u w zijnde staatswaterkracht-
stations i n W e s t - J a v a . L a t e r moet zij u i t g e b r e i d w o r d e n tot
de v o o r g e n o m e n staatsbedrijven op w a t e r k r a c h t - en e l e c t i ï c i -
teitsgebied i n M i d d e n - en O o s t - J a v a .
I n de derde plaats treedt op d e n v o o r g r o n d voor de naaste
t o e k o m s t het tarievenvraagstuk en de winstver deeling bij deel-
name van den Staat aan de z.g. gemengde bedrijven.
Dit p u n t vergt een g r o n d i g e studie, waarbij m e n v o o r a l
i n het oog moet h o u d e n : eenerzijds een snelle b e v o r d e r i n g
der i n d u s t r i e e l e o n t w i k k e l i n g v a n J a v a door i n v o e r i n g v a n
b i l l i j k e t a r i e v e n en concessievoorwaarden, en anderzijds een
soliede commercieele l e v e n s v a t b a a r h e i d zoowel v a n de Staats-
als v a n de gemengde en p a r t i c u l i e r e w a t e r k r a c h t - en electri-
citeitsbedrijven.
Ook moet gezocht w o r d e n n a a r een typisch voor inlanders
geschikt electriciteitstarief. Is d i t e e n m a a l gevonden, zooals
bij de spoorwegen het speciale inlanderstarief, d a n zal i n
s o m m i g e meer w e l v a r e n d e streken een reuzenafzetgebied
voor hydro-electrische energie geopend w o r d e n .
De p a r t i c u l i e r e electriciteitsmaatschappijen hebben het niet
l o o n e n d gevonden i n die r i c h t i n g h a a r a a n v a n k e l i j k e proeven
op veel grootere schaal door te zetten. D e Staat m a g z i c h
a a n deze taak niet o n t t r e k k e n , zoowel i n het b e l a n g v a n de
staatswaterkrachtbedrijven als u i t overwegingen v a n meer
algemeenen a a r d .
T h a n s aan het einde m i j n e r v o o r d r a c h t g e k o m e n w i l i k
e i n d i g e n met d e n wensch, dat Staat en p a r t i c u l i e r e n op
w a t e r k r a c h t g e b i e d i n N e d . - I n d i ë k r a c h t i g op den ingeslagen
weg m o g e n voortgaan en s a m e n w e r k e n tot v e r h o o g i n g v a n de
w e l v a a r t der b e v o l k i n g v a n deze gewesten.
Bandoeng.
(7) De voorbereiding van het te eleetrificeeren spoorwegnet in en
om Batavia (Tandjong Priok—Weltevreden—MeesterCornelis—
Buitenzorg) is sedert zoover gevorderd, dat dezer dagen de stroom-
keuze. is gedaan en wel gelijkstroom van 1500 volt.
REDACTIONEEL GEDEELTE.
f 0. N. C O H E N
(Met portret.)
B r - - j en 26sten M e i 1921 overleed te M a a r s s e n O T T O N . C O H E N ,
oESf> geboren 27 J u l i 1864 te A m s t e r d a m . H i j h a d een
jlHvJ> l e v e n achter z i c h , veelbewogen en r i j k aan ver-
<P—vSt geheidenheid. H i j bezat i n hooge mate de gave zich
a a n te passen aan de uiteenloopende o m s t a n d i g h e d e n en
plaatselijke v e r h o u d i n g e n , w a a r i n zijn reizen en t r e k k e n
hem b r a c h t e n . Deze eigenschap, benevens de h e m steeds k e n -
m e r k e n d e b e l a n g s t e l l i n g op a l l e r l e i gebied, deden hem o v e r a l ,
waar hij k w a m , z i c h v r i e n d e n v e r w e r v e n en voor zijn ruste-
loozen geest bezigheid v i n d e n , ook b u i t e n het t e r r e i n zijner
eigenlijke beroepswerkzaamheden. O n d e r zijn trouwe v r i e n d e n
behoort de j o u r n a l i s t J A C . R I N S E te A m s t e r d a m , d i e zoo w e l -
 1931. M 48.
w i l l e n d is geweest ons v e r s c h i l l e n d e b i j z o n d e r h e d e n voor
deze levensschets te verschaffen.
N a zijn voorbereidende o p l e i d i n g te h e b b e n o n t v a n g e n ,
achtereenvolgens a a n de g y m n a s i a te B u r g s t e i n f u r t ( i n W e s t -
falen) en te A m s t e r d a m , w e r d hij i n 1 8 8 3 s t u d e n t a a n de
A m s t e r d a m s c h e U n i v e r s i t e i t , waar hij v e r b l e e f tot het tweede
n a t u u r k u n d i g e x a m e n . H o e w e l i n g e s c h r e v e n als m e d i s c h
student, w a r e n het de n a t u u r k u n d i g e v a k k e n i n engeren
z i n , die v o o r n a m e l i j k zijn b e l a n g s t e l l i n g h a d d e n . Zoo k w a m
het, dat hij n a verloop v a n eenige j a r e n i n de keuze zijner
toekomstige l o o p b a a n v e r a n d e r i n g bracht, met het d o e l z i c h
toe te leggen op de w e r k t u i g b o u w k u n d e , het v a k , dat h e m reeds
v a n jongsaf bijzonder h a d a a n g e t r o k k e n . I n d i e r i c h t i n g zette
hij t h a n s zijn s t u d i ë n i n het b u i t e n l a n d voort. N a a r h i e r
teruggekeerd, oefende hij z i c h n u i n de p r a c t i j k gedurende
de j a r e n 1 8 9 3 — 1 8 9 5 i n de w e r k p l a a t s e n der H . I J . S. M .
e n door i n d i e n s t d i e r m a a t s c h a p p i j als gewoon l i d v a n het
personeel te r i j d e n o p de locomotief. H i j h i e l d d i t zoo l a n g
v o l , dat h e m de v o l l e d i g e b e v o e g d h e i d v a n t r e i n m a c h i n i s t ,
o v e r e e n k o m s t i g het reglement op den dienst der spoorwegen,
k o n w o r d e n verleend. I n l a a t s t g e n o e m d j a a r v e r t r o k hij n a a r
T r a n s v a a l , waar hij bij de N e d e r l . Z u i d - A f r i k a a n s c h e Spoor-
'[ O. N . G O TT E N .
wegmaatsehappij o p z i c h t e r - m a c h i n i s t ( d e p ó t - c h e f ) w e r d . I n
dat l a n d voerde hij d a a r n a voor eigen r e k e n i n g w e r k e n u i t
eD hij r i c h t t e er een herstelplaats voor m a c h i n e r i e ë n op.
L a t e r o n t m o e t e n wij C O H E N als i n g e n i e u r bij de T j e n a k o
S t e e n k o l e n m a a t s c h a p p i j op S u m a t r a , v e r v o l g e n s bij d e n aan-
leg v a n w e r k e n , en d a a r n a als bedrijfschef i n de C e n t r a l e ,
der B a t a v i a s c h e electrische t r a m , bedrijfsleider i n de d y n a m o -
fabriek v a n de E l e c t r i c i t e i t s m a a t s c h a p p i j te M a a r s s e n , w e r k -
t u i g k u n d i g e bij de N e d e r l a n d s c h e G i s t - en S p i r i t u s f a b r i e k
te Delft en ten slotte, v a n 1 9 0 4 — 1 9 0 8 , als beheerder v a n de
M a a t s c h a p p i j tot E x p l o i t a t i e van I j s f a b r i e k e n i n N e d e r l a n d s c h -
I n d i ë , te M e d a n ( S u m a t r a ' s O o s t k u s t ) . I n 1 9 0 8 i n E u r o p a
teruggekeerd, w e r d hij leider v a n een i n g e n i e u r s b u r e a u te
B u r g s t e i n f u r t . H o e w e l b u i t e n l a n d e r , w e r d h e m ook h i e r
w e l d r a een zeer actief aandeel i n de s a m e n l e v i n g toegekend.
De oorlog bracht C O H E N echter i n 1 9 1 5 n a a r zijn v a d e r l a n d
terug. H i j vestigde z i c h toen te M a a r s s e n . D a a r bewoog hij
z i c h , b e h a l v e op t e c h n i s c h , ook c p p o l i t i e k g e b i e d , w e r d een
v o o r a a n s t a a n d l i d , zoowel v a n den gemeenteraad a!s v a n de
P r o v i n c i a l e S t a t e n van U t r e c h t , en toen zijn crematie te
V e l s e n plaats h a d op 3 0 M e i 1 9 2 1 , werden d a n ook vanwege de
sociaal-democratische Statenfractie en de gewestelijke federatie
der S. D . A . P . , het B u r e a u voor A r b e i d s r e c h t , dat h e m i n
de geheele V e c h t s t r e e k p o p u l a i r deed zijn, de H u u r c o m m i s s i e
te M a a r s s e n en d e n Gemeenteraad, zijn groote w e r k k r a c h t en
zijn v e r d i e n s t e n i n het l i c h t gesteld. B o v e n d i e n was C O H E N
954
w a a r n e m e n d v o o r z i t t e r der scheidsgerechten voor het spoor-
wegpersoneel.
E e n treffende p o s t h u m e h u l d e w e r d h e m g e b r a c h t i n
De Kampioen v a n 2 J u n i 1 9 2 1 . D a a r w e r d h e r i n n e r d aan wat
hij gedaan heeft v o o r w i e l e r s p o r t en toerisme. Reeds i n 1 8 8 6
reed h i j , als g e v o l g v a n een w e d d i n g s c h a p , per d r i e w i e l e r
o v e r de A l p e n n a a r C o m o . I n 1 8 8 7 was hij praeses v a n de
A m s t e r d a m s c h e S t u d e n t e n - v e l o c i p è d e c l u b . V a n af 1 8 9 0 was
hij met verschillende tusschenpoozen afdeelingsconsul
v a n d e n A . N . W . B . O o k heeft hij deel u i t g e m a a k t v a n
het A l g e m e e n B e s t u u r v a n d i e n b o n d , was v o o r z i t t e r en
bestuurslid van verschillende wielrijdersvereenigingen en
behoorde tot de eersten, d i e i n d e r t i j d ( C O H E N was een i n
b i n n e n - en b u i t e n l a n d b e k e n d scherpschutter) z i c h als m i l i t a i r
w i e l r i j d e r v e r b o n d e n . Z i j n geestdrift v o o r sport en toerisme
k w a m e n o. a. u i t i n de b e s c h r i j v i n g v a n zijn reis met het
bestuurbare l u c h t s c h i p „ V i c t o r i a L u i s e " , o p g e n o m e n i n
De Kampioen v a n 1 9 1 3 .
I n de S t a t e n v a n U t r e c h t bepleitte hij m e t succes het
toetreden v a n de p r o v i n c i e als b u i t e n g e w o o n l i d v a n d e n
A . N . W . B . E n n a zijn o v e r l i j d e n bleek dat hij a a n d i t
l i c h a a m f 5 0 0 0 h a d gelegateerd; aan het K o n . Z o ö l . G e n o o t -
schap „ N a t u r a A r t i s M a g i s t r a " f 5 0 0 0 ; a a n de V e r e e m g i n g
voor F a c u l t a t i e v e L i j k v e r b r a n d i n g f 1 0 0 0 , t e r w i j l de S. D . A . P .
tot zijn erfgenaam w e r d b e n o e m d .
O p de F e e s t v e r g a d e r i n g v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n
I n g e n i e u r s v a n 2 2 September 1 9 2 1 deelde de president,
prof. i r . S. G . E V E R T S , mede, dat, bij uiterste w i l s b e s c h i k k i n g
v a n 2 2 S e p t e m b e r 1 9 1 8 , wijlen O T T O C O H E N a a n het I n s t i t u u t
vermaakte:
a. een s o m v a n f 5 0 0 0 vrij v a n r e c h t e n v a n successie.
A a n d i t legaat w e r d door de v e r g a d e r i n g , o v e r e e n k o m s t i g
het v o o r s t e l v a n d e n R a a d v a n B e s t u u r , een bepaalde be-
s t e m m i n g gegeven, n a m e l i j k dat het z a l s t r e k k e n tot ver-
s t e r k i n g der personeel-reserve;
b. zijn boekerij.
Het I n s t i t u u t heeft d a a r u i t een keuze gedaan, bestaande
u i t w a a r d e v o l l e w e r k e n en tijdschriften op electrotechnisch
gebied en u i t een K o n v e r s a t i o n s l e x i k o n v a n M e y e r . Deze
w e r k e n zijn v o o r l o o p i g opgesteld i n een boekenkast, eveneens
v a n w i j l e n het l i d C O H E N a f k o m s t i g .
Z i j n nagedachtenis zal bij het I n s t i t u u t i n d a n k b a r e her-
innering blijven.
Ir. R. A. V A N SANDICK.
Geeft het wasschen van de steenkool
besparing of gebiedt een economisch gebruik
der bodemschatten het wasschen te staken?
DOOR
prof. i r . F . K . T H . V A N I T E R S O N .
(Met afbeelding.)
M e n kan a a n n e m e n , dat v a n de op de Staatsmijnen
„ E m m a " en „ H e n d r i k " (de beide groote vetkoolmijnen)
g e d o l v e n s t e e n k o o l 3 3 p C t . met ongeveer 6 0 p C t . aschgehalte
verloren gaat. D e u i t de m i j n e n opgehaalde s t e e n k o o l heeft
ongeveer 3 0 p C t . aschgehalte. V a n de b r a n d b a r e stof, d i e
g e w o n n e n wordt, w o r d t d e r h a l v e ongeveer 1 9 p C t . wegge-
w o r p e n . M e t i n b e g r i p v a n h e t eigen b r a n d s t o f v e r b r u i k der
m i j n e n gaat r u i m 2 5 p C t . v a n het kostbare p r o d u c t bij de
mijnen verloren.
De v r a a g is gewettigd, of de zoogenaamde v e r e d e l i n g v a n
de s t e e n k o o l n i e t als b r a n d s t o f v e r s p i l l i n g i s te b e s c h o u w e n .
I n de eerste plaats k a n w o r d e n o p g e m e r k t , dat per ton
gewasschen p r o d u c t e n ( 8 p C t . aschgehalte) een g e m i d d e l d e
prijs v a n ongeveer f 2 0 per t o n o n t v a n g e n w o r d t en dat de
g r u i s k o o l m e t 3 0 p C t . aschgehalte n o g niet v o o r f 1 2 per
ton te v e r k o o p e n i s . D o c h h o u d e n wij d a t cijfer even a a n
en b e d e n k e n w i j , dat het wasschen f 1 per t o n g r u i s k o o l
kost, d a n w o r d t de r e k e n i n g :
K o s t p r i j s v a n 1 0 0 0 K . G . ongewasschen k o o l f 1 4 .
O p b r e n g s t v a n 7 0 0 K . G . gewasschen k o o l . „ 1 4 .
( w a a r a a n eenig water toegevoegd)
K o s t e n v a n het wasschen „ 1 .
V e r l i e s . . . • „ 1 per t o n .
 955
Wanneer niet gewasschen werd, ware de opbrengst, naar
werd verondersteld, f 12 per ton, dus verlies f 2 per ton.
Het verlies is door het wasschen dus f 1 per ton minder,
ongerekend dat 60 K.G. verkoopbare kolenslik verkregen
wordt.
Wanneer de omstandigheden meer normaal worden, zullen
de winningskosten wel met een gulden per ton verminderen.
Maar uit de opgestelde rekening blijkt, dat de rentabiliteit
van een mijn, die onzuivere kolenlagen moet ontginnen,
staat of valt met het wasschen van de kool.
Een andere vraag dan of het geld opbrengt, is of het
wasschen van de steenkool als brandstof verspilling is te
beschouwen, m. a. w. of de waschverliezen door vracht-
besparing of andere voordeelen worden goedgemaakt.
Om die vraag te kunnen beantwoorden, moet eenigszins
nauwkeurig worden beschouwd, wat met het wasschen van
de steenkool wordt bereikt, en het beste inzicht daarin
krijgt men door de waschbaarheidskromme van de steenkool
te bekijken (fig. 1).
WASCHBAARHEIDSKROMMEN VAN «HENDRIKS-KOLEN 0—90.
Fig. 1.
Op het waschbed schikt zich de steenkool volgens het
soortelijk gewicht. De zuiverste, de lichtste steenkool komt
bovenaan en, naarmate het asch- of steengehalte stijgt,
komen de gruisdeeltjes lager te liggen. De kolenslik zakt
door de geperforeerde onderlegplaat of het waschbed van
zwaarspaat heen.
Van elke laag wordt het aschgehalte onderzocht en als
abscis in de wa6chbaarheidskromme uitgezet. De middelste
kromme geeft het gehalte aan asch en aan brandbare be-
standdeelen voor de kolen van elke laag. Men leest uit de
grafiek, dat de reinste kool ongeveer 5'/a pCt. aschgehalte
heeft, en de onderste, de vuilste laag op het waschbed,
ongeveer 75 pCt. asch bevat. De bovenste 35pCt. der gewasschen
steenkool bestaat uit zuivere steenkool.
De meest linksche kromme is de integraalkromme van
de middelste van boven naar beneden geïntegreerd. Ze geeft
dus aan het gemiddeld aschgehalte van alle steenkool boven
een bepaalden ordinaat gelegen. Bijvoorbeeld, het asch-
gehalte van de bovenste helft van de geheele hoeveelheid
gruiskool is 8 pCt. Dit wil zeggen, dat, als men op 8 pCt.
aschgehalte wil wasschen, slechts 50 pCt. opbrengst aan
gewasschen steenkool (droge kool) verkregen wordt en
daarenboven 11 pCt. kolenslik, en dat de lagen van 50 tot
89 pCt., dus 39 pCt. van het gewasschen product, moeten
worden weggeworpen.
Hoeveel brandbaars en hoeveel asch hebben deze wasscherij-
steenen? Dit leert ons de rechtsche kromme, de integraal-
kromme van het gehalte der steenen. Men leest uit het
— M 48.
diagram: aschgehalte der steenen, bij 50 pCt. opbrengst aan
gewasschen kool, 53'/ pCt., dus 46V pCt. brandbare stof be-
2 2
vattende steenen.
Uit de waschbaarheidskromme is te zien, dat het zuivere
steengruis, dat bij het wasschen onderaan komt te liggen,
nog 25 pCt. brandbare bestanddeelen bevat.
Opgemerkt moet nog worden, dat het kolenslik wordt na-
ge wasschen en het zuiverste gedeelte wordt toegevoegd aan
de fijne kolen.
Thans wordt zoo gewasschen, dat uit gruiskool met 30 pCt.
aschgehalte per ton verkregen wordt:
675 K.G. gewasschen producten met 8 pCt. aschgehalte;
300 K.G. wasscherijsteenen met 60 pCt. aschgehalte;
60 K.G. kolenslik.
Wanneer men dit toetst aan de waschbaarheidskromme,
dan klopt het niet precies. Dit is te verklaren doordat deze
kromme betrekking heeft op Hendrik-kolen en de wasch-
baarheid van Emma-kolen gunstiger is. Bovendien valt te
bedenken, dat bijna 275 K.G. fijne kolen verkregen worden
met 12 pCt. watergehalte en dat een deel van het kolenslik
hieraan is toegevoegd.
Uit het bovenstaande volgt, dat, als men wascht op 8 pCt.
aschgehalte, 0.4 X 300 K.G. = 120 K.G. brandbare materie,
gelijkstaande met 170 K.G. gedolven brandstof (met 30 pCt.
aschgehalte) op den steenberg wordt weggeworpen per ton
gewasschen steenkool. Wascht men op 7 pCt. aschgehalte,
dus 1 pCt. zuiverder, dan is de opbrengst aan gewasschen
producten 3 pCt., of uit elke ton steenkool 30 K.G. minder,
en wordt 25 K.G. meer brandbare stof (145 in plaats van
120 K.G.) weggeworpen.
Dit zij terloops vermeld. Bij de volgende beschouwingen
houden wij er aan vast, dat de premie van den waschmeester
op 8 pCt. aschgehalte wordt vastgelegd, en dat derhalve de
producten gemiddeld met dit aschgehalte worden geleverd.
De spoor weg vracht naar de plaats van bestemming inclusief
raccordementskosten te Nuth, de belasting op de verkochte
steenkool, verkoopsonkosten, eventueele staangelden bedragen
thans gemiddeld f 5 per ton. De verbruiker ontvangt, indien
hem ongewasschen kool geleverd wordt, 700 K.G. brandbare
en 300 K.G. onbrandbare bestanddeelen. Wordt hem evenveel
brandbare stof in gewasschen kolen met 8 pCt. asch toe-
gevoegd, dan ware ^ X 1000 K.G. = 760 K.G. steenkolen
te vervoeren.
Dit geeft de volgende rekening:
Vracht enz. van 760 K.G. gewasschen steenkool
k f 5 per ton f 3.80
762
Kosten van het wasschen van g-^r X 1
ton gruis-
kool k i l per ton „ 1.12'/
2
760
Verlies van X 170 K.G. gedolven steenkool
a f 13 per ton „ 2.46'/ 2
Totaal ongeveer f 7.40
Tegenover alleen de uitgave van f 5 aan vracht, wanneer
men dezelfde hoeveelheid calorieën in den vorm van onge-
wasschen kolen aan den verbruiker toezendt. Neemt men de
waarde van de 70 K.G. slik t.w. 40 cent in aanmerking, dan
komt het wasschen te staan op een verlies van ongeveer
f 2 per ton ongewasschen steenkool. Volgens deze rekening
wordt dus door het wasschen niet alleen brandstof wegge-
worpen, welke het nageslacht nooit zal kunnen benutten,
maar wordt ook aan de hedendaagsche samenleving geldelijk
nadeel toegebracht.
Een ding is echter over het hoofd gezien. Wanneer men
gewasschen producten verbrandt, kan in stoomketels een
nuttig effect van de warmte van 70 pCt. worden bereikt,
tegenover 60 pCt. bij het gebruik van ongewasschen gruis-
kool. Men heeft derhalve bij het gebruik van ongewasschen
kolen /e maal zooveel brandstof noodig als zooeven bij de
7
kostenvergelijking werd aangenomen. De gruiskolen tegen
f 13 per ton, vracht enz. tegen f 5 per ton in rekening
brengende, is dus '/e X f 18 = f 3 meer uit te geven.
In plaats van f 2 nadeel, levert derhalve het wasschen
van de steenkool voor de samenleving een bate van f 1
per / ton gedolven steenkool of ongeveer f 1.27 per ton
7
6
gewasschen steenkool. Het verlies aan brandstof blijft te be-
 — M 48.
treuren, doch bewezen is, dat het wasschen tot brandstof-
bezuiniging leidt.
Een geheel ander aanzicht krijgt de zaak, wanneer de
mijnen er toe overgaan om een tusschenproduct, tusschen
gewasschen steenkool en wasscherijsteenen, af te zonderen,
daarmede electrische energie op te wekken en deze te verkoopen.
Dat het om groote hoeveelheden gaat, blijkt daaruit, dat,
naar boven werd vermeld, per ton gewasschen steenkool
300 K . G . wasscherijsteenen met 60 pCt. aschgehalte, gelijk-
staande met 170 K . G . gruiskool, worden weggeworpen. Bij
een jaarlijkschen opvoer van 2 millioen ton steenkool, waarop
binnen enkele jaren, wanneer de mijnen „ E m m a " en „Hendrik"
op volle productie zijn, gerekend wordt, is dat een brand-
stofverspilling van 340.000 ton gruiskool (naar de calorische
waarde gerekend) per jaar. Evenwel is bij den tegenwoordigen
stand der techniek een brandstof met 60 pCt. aschgehalte
niet economisch te verstoken.
De waschbaarheidskromme leert evenwel nog meer. Men
kan er uit zien, dat men met Hendrik-kolen het wasscherij-
bediïjf ook zoo kan leiden, dat gewonnen worden 50 pCt.
gewasschen producten met 8 pCt. aschgehalte, 23y pCt. 2 2°. het eenphase wisselstroomsysteem;
tusschenproduct met 40 pCt. aschgehalte en i 6 ' / pCt. waarde-
2 3°. het eenphase-driephasensysteem;
looze wasscherijsteenen met 70 pCt. aschgehalte en 11 pCt.
goed kolenslik. Met Emma-kolen is het tusschenproduct van
nog betere kwaliteit.
In het ketelhuis der Staatsmijnen en ook op vele Duitsche
en Fransche mijnen is hut bewijs geleverd, dat brandstof
met 40 pCt. aschgehalte goed verstookbaar is. Aan twee mijnen
zou gemakkelijk 100 millioen K.W.Ü. per jaar met deze
brandstof kunnen worden opgewekt. Ir. A . J . TER LINDEN
is voornemens de door hem bij het stoken van afvalbrand-
stof verkregen uitkomsten bekend te maken.
De afzettingen van vette steenkool in het Limburgsche
kolenbekken zijn, met uitzondering van enkele lagen, onrein.
Het is noodzakelijk de steenkool te wasschen om onberis-
pelijke producten af te leveren. Men is er niet zeker van,
of de ontginning van vetkolenmijnen op den duur winst-
gevend zal zijn. Dit hangt o.a. van de prijzen der ingevoerde
buitenlandsche kolen af.
Wanneer van de afvalproducten der kolenwasscherijen
loonend gebruik zou kunnen worden gemaakt voor de op-
wekking van electrische energie, zouden daarmede niet alleen
de rijksinkomsten uit de Staatsmijnen stijgen, doch zou ook
een einde worden gemaakt aan de vergooiing van brandstof,
welke in strijd is met het hedendaagsche streven naar brand-
stof-economie.
Een hoogspanningsluchtnet voor Nederland.
8e Gedeelte. De voeding der geëlectrificeerde spoorwegen
vanuit een algemeen productie- en hoogspannings-
distributiesysteem. Verslag uitgebracht door de
Commissie voor Hoogspanningslijnen. — Uitgave
P. N . van Kampen & Zn. Prijs f 7.50.
Het bovengenoemde werk is een deel van het verslag, dat
door de Commissie voor Hoogspanningslijnen uit de Ver-
eeniging van Directeuren van Eiectriciteitsbedrij ven in Neder-
land inzake de electriciteitsvoorziening van ons land wordt
uitgebracht. Van dit verslag zijn reeds de navolgende ge-
deelten verschenen:
Het le Gedeelte: Voeding van de gewestelijke 10.000 volts
netten, met een eerste aanvulling.
Het 2e Gedeelte: Spanningen en draaddoorsneden voor het
hoogspanningsluchtnet als voedingnet voor de intercommu-
nale 10.000 volts verdeelnetten.
Het 3e Gedeelte: De eischen, die de landsverdediging aan
het hoogspanningsluchtnet en zijn voeding stelt.
Het 4e Gedeelte: Het Zuid-Limburgsche mijndistrict en de
electriciteitsvoorziening.
Het 5e, 6e (l) en 7e Gedeelte zijn nog in voorbereiding,
zooals vermeld wordt op een strookje papier, dat in het
onderhavige 8e Gedeelte is ingehecht.
Het verslag is ingedeeld op een wijze, die de commissie
als regel voor haar verslagen toepast; het eerste hoofdstuk
bevat een algemeene behandeling van het geheele vraagstuk,
met een opsomming van de conclusies, waartoe de beschou-
wingen en berekeningen hebben gevoerd. Het tweede hoofdstuk
(1) Het 6e Gedeelte is ondertussehen ook verschenen.
956
bevat, behalve een opsomming, ook een bespreking en (zoo
noodig een motiveering) van de gegevens, die aan de be-
rekeningen ten grondslag werden gelegd. Deze berekeningen
zijn dan in de volgende hoofdstukken gegeven.
Daar het in dit gedeelte behandelde vraagstuk nauw ver-
band houdt met de electrificatie der spoorwegen, is in het
eerste hoofdstuk een beknopte bespreking opgenomen van
de motieyen, die tot electrificatie van hoofdspoorwegen
kunnen leiden, en zijn enkele beschouwingen gewijd aan de
verschillende systemen, die voor tractie op hoofdspoorwegen
in gebruik zijn, benevens aan de spanningen en c.q. perioden-
tallen, die hierbij in aanmerking zouden kunnen komen, en
aan de middelen, die eventueel zouden kunnen worden ge-
bezigd om de nadeelige invloeden, die bij toepassing van
electrische tractie op de langs de spoorwegen loopende zwak-
stroomleidingen zou kunnen worden uitgeoefend, tot een
minimum te beperken.
Wat de tractie-systemen betreft, worden vier stelsels ge-
noemd, t.w.:
1°. het draaistroomsysteem ;
4°. het gelijkstroomsysteem.
Alleen de onder 2 en 4 genoemde stelsels worden voor ons
land als doelmatig aanvaard, i n verband waarmede dan ook
alleen voor deze beide stelsels de berekeningen in het derde
en vierde hoofdstuk zijn uitgevoerd.
Voor het eenphase wisselstroomsysteem werd van de het
meest op den voorgrond tredende spanning van 15.000 volt
uitgegaan, terwijl, met het oog op de goede werking der
motoren, het periodental op 16 / werd aangenomen. Voor
2
3
het gelijkstroomsysteem werd uitgegaan van een spanning
van 2400 volt, die het midden houdt tusschen de hoogste
tot nu toe voor locomotieftractie toegepaste spanning (3000
volt) en die, welke voor een bedrijf met motorrijtuigen i n
tjuultiple-unit schakeling het veelvuldigst is gekozen (1500 volt).
Bovendien zijn echter ook voor deze laatste spanning (1500
volt) enkele globale berekeningen in het rapport opgenomen.
Bij de berekening van de belastingen der verschillende
onderstations werd uitgegaan van empirische formules voor den
treinweerstand, waaruit langs graphischen weg het verloop van
het gevraagde vermogen naar den tijd gedurende een volledige
periode van aanzetten en rijden voor elk treintype werd be-
paald. Door vervolgens voor elk traject een dienstregeling
vast te stellen, zou ook het verloop van het op dat traject
gevraagde vermogen kunnen worden nagegaan. Een dergelijke
nauwkeurige graphische berekening werd echter slechts
voor een drietal z.g. standaardtrajecten volledig doorgevoerd
en heeft gediend voor de vaststelling van verschillende
grootheden, die op het verloop van het gevraagde vermogen
betrekking hebben. Van deze grootheden noemen we o.a.
het energieverbruik per ton-kilometer, de verhouding tusschen
maximum en gemiddelde belasting, gerekend over een uur,
enz. Voor de bepaling van de belasting der overige baan-
vakken werden met behulp van deze grootheden uit de reeds
bestaande dienstregeling voor den zomer van 1914 het ver-
loop en de grootte van het voor tractie benoodigde vermogen
voor elk baanvak berekend. Dat hiervoor de genoemde
dienstregeling werd gebezigd wordt gemotiveerd door het
feit, dat deze de laatste dienstregeling is, die nog op normale
verhoudingen werd gebaseerd. Om met een mogelijke verkeers-
toename rekening te houden, werden alle berekeningen uit-
gevoerd voor verkeersbelastingen, die 75 pCt. resp. 150 pCt.
hooger liggen dan die, welke uit de dienstregeling voor den
zomer 1914 werden afgeleid.
Nadat zoo voor ieder baanvak zoowel de grootte als het
verloop van de belasting op de verschillende uren van een
etmaal werd nagegaan, zijn de verschillende baanvakken tot
groepen vereenigd, welke groepen zoodanig zijn gekozen, dat
een zeker spanningsverlies nergens zal worden overschreden.
Daar bij deze berekening op spanningsverlies de invloed der
rijdraadspanning zich zeer sterk doet gevoelen, werd zij uit-
gevoerd voor de beide systemen (eenphase wisselstroom
15.000 volt 16 / per./sec. en gelijkstroom 2400 volt) en de
J
3
beide belastingsgevallen. De resultaten zijn aangegeven in
een viertal kaartjes, waaruit de invloed der spanning zoowel
als die der belastingsvermeerdering duidelijk valt te onder-
kennen. Wat het aantal stations bstreft zij hier gereleveerd,
dat voor een verkeersbelasting overeenkomende met die van
1914 vermeerderd met 75 pCt. bij toepassing van eenphase
 1)57
wisselstroomtractie met 14 voedingpunten zou kunnen worden
volstaan, bij keuze van gelijkstroomtractie met 2400 volt
zouden reeds 42 voedingpunten noodig zijn, terwijl, zooals
uit een globale berekening voor het geval van toepassing
van gelijkstroomtractie met 1500 volt valt af te leiden, voor
dit systeem op tenminste 67 voedingpunten zou moeten
worden gerekend. Het machinevermogen, dat ter omvorming
van het bij elk dezer voedingpunten te bouwen onderstation
zou moeten worden opgesteld, is in de bij de kaartjes be-
hoorende tabellen afzonderlijk aangegeven. Dit vermogen
varieert (zonder de reserve) van 1540 tot 24.000 K . W .
Van groot belang is de ligging der onderstations ten op-
zichte van de plaats der voedingpunten van de 10.000 volts
verdeelnetten, die voor de algemeene electriciteitsvoorziening
noodig zullen zijn. Zou het n.1. mogelijk zijn om deze beide
soorten voedingpunten geheel te doen samenvallen, dan
zouden daardoor de in het vierde hoofdstuk afgeleide voor-
deden van de combinatie van de electriciteitsvoorziening der
spoorwegen met die voor algemeene doeleinden geheel tot
hun recht kunnen komen.
Aan de hand van een in het rapport afgedrukt kaartje
is nu te zien, dat bij toepassing van gelijkstroomtractie met
2400 volt rij draadspanning een dergelijke gunstige combinatie
over vrijwel het geheele land zal kunnen worden doorgevoerd.
Wordt als rijdraads panning slechts 1500 volt gekozen, dan
zullen, behalve het 40-tal gecombineerde voedingpunten, ook
nog eenige voedingpunten noodig zijn, waarin uitsluitend
spoorwegenergie wordt omgevormd. Hierdoor worden de voor-
deelen der combinatie echter niet te niet gedaan.
Wordt daarentegen wisselstroomtractie met 15.000 volt
toegepast, dan zullen, gezien het zeer geringe aantal voeding-
punten, bij dit systeem noodig, de uit de combinatie te ver-
wachten voordeelen belangrijk kleiner zijn, zoo niet geheel
afwezig.
Waaruit de voordeelen, die bij combinatie van de algemeene
electriciteitsvoorziening met die der spoorwegen kunnen
worden verkregen, dan bestaan, en welke middelen gebezigd
moeten worden om die voordeelen zoo groot mogelijk te
maken, wordt nagegaan en toegelicht in het vierde hoofdstuk.
Veel nadruk wordt gelegd op de mogelijkheid om, door
toepassing van synchrone motor-generatoren ter omvormiDg
van de voor de spoorwegen benoodigde energie, aanzienlijke
verbetering te brengen in den belastings- zoowel als in den
arbeidsfactor van de hoogspanningslijnen. Bovendien schept
het gebruik dezer machines dan tevens de mogelijkheid om
een bezwaar, dat dikwijls tegen een combinatie te berde ge-
bracht wordt, te ondervangen. Dit bezwaar betreft den invloed,
die door de stooten in de spoorwegbelasting op de spanning
in de onderstations zou kunnen worden uitgeoefend. Op
welke wijze een dergelijk onderstation dan moet worden
ingericht, wordt uitvoerig beschreven aan de hand van een
schema, dat geldt voor omzetting van hooggespannen draai-
stroom van 50 per./sec. in hooggespannen gelijkstroom. Ten-
einde de gevreesde spanningsfluctuaties te vermijden, wordt
de voor tractie afgeleverde gelijkstroom gevoerd door een
wikkeling, die op het veldijzer van den opwekker van den
synchronen motor is aangebracht. Zoodra de afgeleverde gelijk-
stroom toeneemt, d.w.z. zoodra de motor een grooter ver-
mogen aan de hoogspanningslijn zal onttrekken, zal ook het
veld van den opwekker, dus tevens de spanning, aangelegd
aan de bekrachtigingswikkeling van den motor, grooter wordeD.
Deze motor zal dus het groote vermogen onder een voor-
ijlende phaseverschuiving afnemen, waardoor bij juiste
dimensioneering van de eerstbesproken wikkeling kan worden
verkregen, dat het spanningsverlies, in verband met de zelf-
inductie der hoogspanningslijn, juist 90° ten opzichte van de
spanning zal naijlen, waardoor dus de scalaire waarde dezer
spanning geen verandering ondergaat.
Bij deze wijze van werken bestaat echter de kans, dat in
het normale bedrijf de phaseverschuiving gemiddeld zeer j
ongunstige waarden zal aannemen. Zoowel ten einde dit
bezwaar te ondervangen, als om door de combinatie van de
eleetriciteit8voorziening der spoorwegen met die der alge-
meene electriciteitsvoorziening het voordeel te bereiken, dat
de voor deze laatste voorziening benoodigde wattlooze
belasting niet langs de hoogspanningslijnen behoeft te worden
vervoerd, is op den opwekker voor het veld van den motor
nog een tweede wikkeling aangebracht. De stroom, die door
deze wikkeling vloeit, wordt automatisch geregeld, met behulp
van een contact EI sin <J)-meter, welke wordt doorloopen [
• »«I. — M 48.
door den totalen in het station aan de hoogspanningslijn
onttrokken stroom. De door den motor opgenomen stroom
zal hierdoor zoo sterk i n phase verschoven worden, dat de
in totaal afgenomen stroom steeds weer tot een zuiveren
wattstroom wordt teruggebracht.
Waar echter de eerste regeling zeer snel geschiedde, daar
moet deze correctie zeer langzaam plaats grijpen, daar hierbij
de spanning verandert en deze spanningsverandering mag
slechts met beperkte snelheid geschieden (over het verband
tusschen de spanningsverandering en de snelheid, waarmede
deze mag geschieden, worden in het rapport ook nog eenige
globale gegevens verstrekt).
In een zoodanig uitgerust onderstation zal dus, wanneer
het voor tractie gevraagde vermogen plotseling toeneemt, de
spanning i n de eerstvolgende oogenblikken constant blijven,
terwijl de stroom i n de hoogspanningslijn sterk voorijlend
wordt. Langzamerhand zal echter de spanning een weinig
dalen en tegelijkertijd de stroom onder een meer gunstige
phaseverschuiving worden afgenomen.
Behalve dit systeem van omzetters, dat in verband met
conclusie 2 zeer uitvoerig is behandeld, worden i n het
rapport ook nog enkele meer of minder uitvoerige besprekingen
gewijd aan de éénanker- en cascade-omzetters, de kwikdamp-
gelijkrichters en den Bergmann éénphase-driephasen-perioden-
om vormer.
Ten slotte geven wij hier nog de conclusies, waartoe de
beschouwingen en berekeningen i n dit rapport hebben geleid
en die aan het eind van het eerste hoofdstuk zijn afgedrukt.
Zij luiden:
1°. Alhoewel tegen het combineeren van de productie en
de distributie van de electrische energie, die ten behoeve
der algemeene electriciteitsvoorziening benoodigd is, met de
opwekking en verdeeling van de energie, die ten behoeve
der spoorwegen zal worden gevraagd, geen overwegende
bezwaren kunnen worden ingebracht, zal een dergelijke
combinatie alleen dan rationeel zijn en tot groote besparingen
leiden, wanneer voor de electrificatie der spoorwegen een
tractiesysteem wordt gekozen, waarbij zoowel de plaats als
het aantal der voedingpunten ongeveer overeenstemt met die
van de 10.000 volts verdeelnetten, die ten behoeve der
algemeene electriciteitsvoorziening noodig zullen zijn.
2°. De voordeelen, die door de bovengenoemde combinatie
kunnen worden verkregen, zullen slechts dan ten volle tot
hun recht komen, wanneer de voor de spoorwegen benoodigde
energie in het algemeen met behulp van synchrone motor-
generatoren aan het algemeene distributiesysteem wordt
onttrokken en daarbij de arbeidsfactor van den totalen
belastingstroom op 1 wordt gecorrigeerd.
8°. Een hoogspanningsnet, dat voor de verdeeling van de
ten behoeve der algemeene electriciteitsvoorziening onder
cos 0 '= 0.8 a 0.85 afgenomen belasting zoo gunstig mogelijk
is gedimensioneerd, zal, zonder dat daardoor een vermeerde-
ring van de spanningsverliezen of een vermindering van de
economische nog beschikbare vervoerscapaciteit zal ontstaan,
ook de geheele spoorwegbelasting kunnen opnemen, mits
slechts met het optreden dier spoorwegbelasting een ver-
betering van de phaseverschuiving van 0.8 a 0.85 tot 1
gepaard gaat.
4°. Wanneer de productie van electriciteit wordt ingericht
op een wijze als met het oog op de algemeene electrificatie
van ons land gewenscht ie, dan zullen de vereischte electri-
citeitsfabrieken zonder eenig bezwaar ook met de productie
van de voor de spoorwegen benoodigde energie kunnen
worden belast.
Het rapport bevat een groot aantal figuren ter verduide-
lijking van den tekst, terwijl een zevental bijlagen, bestaande
uit tabellen en figuren, de resultaten der berekeningen be-
vatten.
Het 9e Internationale Spoorwegcongres
te Rome.
Bij de sluiting van het 8ste Congres op 16 J u l i 1910 te
Bern werd, op voorstel van de Duitsche afgevaardigden,
bepaald, dat het 9de Congres in 1915 te Berlijn plaats zou
vinden.
Zij, die toen de uitnoodiging deden, konden niet weten,
dat zij zelf aan dat Congres niet zouden deelnemen.
 lf»«l M 48 958

Voor het eerst na 1914 kwam de permanente commissie den spoorweg van Winsum naar Zoutkamp werd voort-
onder voorzitterschap van V. TONDELIER op 20 Maart 1920 gegaan met het maken der grond- en kunstwerken en
te Brussel bijeen. het leggen der sporen en wissels; aanbesteed werd het
Op die bijeenkomst bracht de inmiddels overleden secretaris- maken der gebouwen. Bij de Wet van 30 Juli 1920
generaal M. L . WEISSENBRUCH verslag uit over de werk- [Staatsblad No. 632) werd het renteloos voorschot van het
zaamheden van de commissie. Rijk van f 333-335 verhoogd tot f 1.115.000. Voor den
Hij wees op de moeilijke omstandigheden, waaronder ge- ontworpen spoorweg van Roodeschool naar Delfzijl had
werkt moest worden. Immers, in de eerste dagen van de de eerste tervisielegging der onteigeningsbescheiden plaats,
bezetting van Brussel maakte het personeel van het secretariaat
het September-nummer van het Bulletin af, doch de ver- waarna het algemeen nut verklaard werd bij de Wet van
zending van het Augustus-nummer werd door de Duitschers 4 December 1920 [Staatsblad No. 883). Ook voor den spoor-
verhinderd. weg Gouda—Boskoop—Alphen werden de onteigenings-
Eerst in 1919 had deze verzending plaats. De secretaris- stukken ter visie gelegd, terwijl het bouwprogramma voor
generaal begaf zich eerst naar Nederland, later naar Engeland, dezen spoorweg werd vastgesteld. De overeenkomst be-
en hield vanuit die landen voeling met de leden. treffende den te electrifïceeren stroomtramweg Den Haag—
Op 19 Mei 1919 werd aan de permanente commissie een Scheveningen S.S. tusschen den Staat, S.S. en gemeenie
circulaire gezonden, waarin haar medegedeeld werd dat, werd bij de wet bekrachtigd, terwijl een overeenkomst
volgens de Belgische wet, de Association ontbonden was. tusschen S.S. en de M . E . T . betreffende de exploitatie
Een maand later werd hiervan mededeeling gedaan aan door laatstgenoemde maatschappij, in behandeling kwam.
de spoorwegdirecties en tevens voorgesteld opnieuw een ver-
eeniging op te richten onder denzelfden naam „1'Association In 1920 werden geen nieuwe spoorwegen of gedeelten
internationale des chemins de fer", waarbij voorgesteld werd daarvan voor het verkeer geopend. De locaalspoorwegen
de tot de Entente behoorende landen en de neutrale rijken Sittard—Herzogenrath en Heerlen—Schin op Geul werden
te doen toetreden. tot hoofdspoorweg ingericht. Op enkele stoomtramwegen
Tevens werd een nieuw artikel aan de statuten toegevoegd, moest de dienst tengevolge van staking van het personeel
waarbij bepaald werd dat een ander land slechts kan toe- eenigen tijd geheel of gedeeltelijk worden stopgezet.
treden met een meerderheid van minstens / van de stemmen
3
4
Hoofdstuk II is getiteld: Nieuwe werken, uitbreidings-
van alle leden.
en wijzigingswerken, alsmede onderhoud van de bestaande
Het nieuwe Congres omvat 275 spoorweg-maatschappijen
met een totale lengte aan lijnen van 894.389 K.M. spoorwegen. Zooals daaruit blijkt, kwam het uitgewerkte
Het Congres zal gehouden worden in de lokalen van het plan voor de vervanging der draaibrug over de Konings-
tentoonstellingsgebouw van Schoone kunsten in de Via haven te Rotterdam door een hef brug in 1920 nog niet
Nazionale te Rome. Het zal den 18en April 1922 geopend, gereed. Burg. en Weth. van Rotterdam verklaarden zich
op 30 April d.o.v. gesloten worden. bereid de kosten van een langs die brug te maken voet-
De Nederlandsche Spoorwegen zullen vertegenwoordigd brug voor rekening der gemeente te nemen. Een plan kwam
worden door mr. H . VAN MANEN, lid van de directie, in behandeling voor een tweeden bovenbouw der overbrug-
T. M. P. O JORISSEN, chef van den Dienst van het Vervoer, ging van de Vecht in den spoorweg Zwolle—Meppel nabij
ir. H . P. MAAS GEESTERANUS, chef van den Dienst van Weg Berkum. De tweede bovenbouw der brug over de Maas
en Werken, ir. C H . H. J . DRIESSEN, ingenieur van den Weg, bij Buggenum werd 17 Januari 1920 in dienst gesteld; het
ir. C. LEEMANS, ingenieur le klasse, J . J . W. VAN LOENEN
MARTINET, chef van de Electrische Tractie, ir. W. SIMON vervangen van den bovenbouw in het eerste spoor door
THOMAS, afdeelingschef le klasse en ir. G . J . DE VOS VAN een zwaarderen werd opgedragen aan de firma Hein
NEDER VEEN CAPPEL, ingenieur van het SeinwezeD. Lehman & Co. te Dusseldorf voor f 875.000. Nadat de
De Nederlandsche regeering zal vertegenwoordigd worden bruggen in den Z. H . E . S. over den Trekvliet bij Leidschen-
door ir. L . M. BARNET LYON, ir. H . VAN DER MINNE, beiden dam, welke tot dusver in gesloten stand waren vastgezet,
lid van den Raad van Toezicht op de Spoorwegdiensten en in verband met bij den aanleg aanvaarde verplichtingen
ir. B. M. GRATAMA, rijkshoofdingenieur voor de Spoorwegen. uit de hand beweegbaar gemaakt waren, bleek de nood-
zakelijkheid van electrische beweging, waarmede een in-
grijpende wijziging der constructie gepaard moet gaan.
Jaarverslag over 1920 van den Raad van Goedgekeurd werd een plan tot het vervangen van de
Toezicht op de Spoorwegdiensten. brug over de Leidsche Vaart bij Vogelenzang, bestaande
uit doorgaande kokerliggers op 4 steunpunten, door een
Na een aanhef, bevattende de personeel-opgaven, volgt nieuwe overbrugging, bestaande voor elk spoor uit drie
Hoofdstuk I : Algemeene zaken betreffende den aanleg en plaatijzeren bruggen, dragende op de te wijzigen landhoofden
de exploitatie der spoorwegen. In 1920 werden twee nieuwe en twee nieuwe tusschenpijlers. Omtrent de verbetering van
concessies voor spoorwegen verleend, namelijk op 21 A p r i l de overbrugging der Oude Maas bij Dordrecht werd beslist,
aan de H . T . M . voor spoorweglijnen van 's-Gravenhage dat een nieuwe draaibrug zal worden gemaakt ter vervan-
naar Delft en over Wassenaar naar Leiden, en op 27 Sep- ging van een der groote overspanningen, dat de bestaande
tember aan de Spoorweg-Maatschappij „Zuid-Beveland" grootste draaibrug zal worden vervangen door een vaste
voor spoorweglijnen van Goes over 'sHeer-Arendskerke, overbrugging met opruiming van den draaipijler, dat de
Borsselen en Hoedekenskerke naar Goes, van Goes over kleinste draaibrug en twee vaste overspanningen aan de
'sHeer-Arendskerke naar het Wolphaartsdijksche Veer, zijde Zwijndrecht desgewenscht kunnen vervallen.
en van Goes naar Wemeldinge. Omtrent den spoorweg Plannen voor een tweede hoofdspoor tusschen Gasselter-
Bilthoven—Maartensdijk werd beslist dat geen concessie nijeveen en Stadskanaal werden goedgekeurd. Voor de
noodig is, doch dat daarvoor een vergunning krachtens instandhouding van den mijnspoorweg Hoensbroek—Heer-
art. 20 der overeenkomst met de H . S. M . voldoende is. lerheide werd het algemeen nut der onteigening erkend.
In aanleg bleven de spoorwegen van Stadskanaal over Betreffende de uitbreiding van het Centraal Station te
Ter Apel naar de Duitsche grens en van Winsum naar Amsterdam werden de bestekken goedgekeurd voor het
Zoutkamp, waarvan de termijnen voor voltooiing werden dienstgebouw aan de De Ruyterkade, den onderdoorgang
verlengd tot 21 Juni 1922, respectievelijk 3 Maart 1922. bij de Spaarndammerstraat, de nieuwe dienstwoningen
Voor eerstgenoemden spoorweg werd voortgegaan met het tusschen Singelgracht en Planciusstraat, de nieuwe over-
maken en opstellen van den bovenbouw voor negen draai- brugging van de Korte Prinsengracht en den bovenbouw
bruggen en een vaste brug. Het bestek voor de grond- van verschillende bruggen. Voorts werd goedgekeurd, dat
en kunstwerken en het leggen van sporen en wissels werd de te maken overbrugging van de Houtmankade, in plaats
goedgekeurd. Onderhandelingen werden gevoerd over ver- van 7 M . , een wijdte van 16.10 M . zal verkrijgen, voor
hooging van het renteloos voorschot van het Rijk. Voor rekening van de gemeente Amsterdam. Voor de opheffing
 959

van den overweg Linnaeusstraat en het maken v.an een van Duitsch fabrikaat, uitgenomen 60 der laatstgenoemde
locaal goederenstation in de Watergraafsmeer had de eind- wagens, die gebouwd werden door de Nederlandsche
aanwijzing der te onteigenen perceelen plaats. Met den Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmaterieel te Zuilen.
grondaankoop voor de verbindingsbaan met de havens N o g werden 2 dergelijke wagens betrokken van de N . V .
West te Amsterdam, die wegens de in de oorlogsjaren „Betonwagen" te Doetinchem, waarbij bak en onderstel
buitensporig gerezen grondprijzen was uitgesteld, werd in van gewapend beton zijn vervaardigd, en kwam een in-
1920 aangevangen. In behandeling kwam een plan voor een structiewagen voor den Dienst van Tractie in gebruik,
tweede verbindingsbaan tusschen de spoorwegen Utrecht— benevens een groot aantal wagens van particulieren.
Zwolle en Utrecht—Hilversum nabij Blauwkapel. Met de Bij H . S. M . kwamen 15 nieuwe sneltrein-locomotieven
verbetering van wachterswoningen werd geregeld voort- ih dienst met 4 assen waarvan 2 gekoppeld en 2 in een
gegaan. draaistel vereenigd. Hiervan zijn 10 geleverd door Schwartz-
Belangrijke stationsuitbreidingen kwamen of bleven in kopff te Berlijn en 5 door de Nederlandsche Fabriek.
voorbereiding voor Barendrecht, Breda, Groningen, Hoens- Eerstgenoemde fabriek had voorts 20 goederentrein-loco-
broek, Sittard, de Steeg, Tilburg, Vleuten (nieuw hoofgebouw), motieven in aanbouw, die nagenoeg gereed kwamen ; laatstge-
Winschoten, Wijlré-Gulpen, Apeldoorn, Enschedé-Noord, noemde fabriek leverde nog 4 locaalspoor-tenderlocomotieven
Epe, Hilversum en Schagen. Hoewel in 1920 een meer met 3 assen, waarvan twee gekoppeld. Ook bouwde deze
geregelde aanvoer van spoorstaven, dwarsliggers, enz. plaats fabriek 6 vier-assige rijtuigen Ie en Ile klasse, 12 dito
vond, kon de in de oorlogsjaren ontstane achterstand in I l l e klasse en 18 bagagewagens, en de fabriek Beijnes
het onderhoud der sporen nog niet geheel worden ingehaald. te Haarlem 12 dergelijke rijtuigen Ie en Ile, en 12 Ille
Blijkens den bij dit hoofdstuk behoorenden staat van klasse. A a n goederenmaterieel werden aangeschaft 104
gereedgekomen of in uitvoering zijnde werken, kwamen twee-assige gesloten goederenwagens van 15 ton van
belangrijke stationsuitbreidingen tot stand te Maastricht Duitsch fabrikaat en 150 stuks van de Nederlandsche
(tractie-inrichtingen), Scheemda (spoorweghaven), Nuth, Fabriek, voorts 100 open goederenwagens van 20 ton van
Amsterdam-Willemspark, Broek op Langendijk, Miste en Duitsch fabrikaat en 390 stuks van de Nederlandsche
Hattem en bleven in uitvoering te Onnen (rangeerterrein), Fabriek, terwijl nog een aanzienlijk aantal wagens van
Coevorden (spoorweghaven), Zwolle (emplacement en Cen- particulieren in het wagenpark werden opgenomen.
trale Werkplaats), Deventer (nieuwgemeenschappelijkstation), A a n de bij dit hoofdstuk behoorende bijlagen met de
Amersfoort (Centrale Werkplaats) en Amsterdam C. S. Wat voornaamste gegevens betreffende de in dienst zijnde loco-
dit station betreft, kwam de verlenging der tunnels tot motieven en voertuigen der Nederlandsche Spoorwegen is
het ontworpen dienstgebouw aan de De Ruyterkade gereed, het volgende overzicht ontleend van het vervoervermogen
terwijl met den aanleg van dit gebouw werd begonnen, op 1 Januari 1920 en 1921.
evenals met de tweede viaduct langs de Houttuinen, den
nieuwen kademuur langs het Westerdok en de brug ten
westen van de Westerdoksluis, den doorgang in de Spaarn- Naam Loco- Bagage- I Tonnen draagver-
dammerstraat, de dienstwoningen aan de Planciusstraat en Zitplaatsen. mogen van goederen-
het pakketpostgebouw aan het voorplein. der motieven. wagens. en veewagens.
Voortgegaan werd met de vervanging der kraanbruggen
over de Veenscheiding, de Overspitting en de Wijt- Jjfijen. 1920 1 9 2 1 192011921 1920 1 921 1920 | 1921
gaardstervaart in den spoorweg Meppel—Leeuwarden
door ophaalbruggen voor dubbelspoor, terwijl de ver- S.S. 861 892 739 744 j 95265 95408 274631 289141
vanging van de kraanbrug over de Karnemelksloot in H.S. 498 516 497 512 84329 87545 135508 149790
den spoorweg Amsterdam—Hilversum door een vaste
brug gereed kwam. Ook de vervanging van drie gegoten
ijzeren jukpijlers onder de viaduct in de Binnenrotte Bovendien bleven op den Z . H . E S. in gebruik 23 motor-
te Rotterdam, waarvan één was stukgevroren, door ge- wagens met 936 zitplaatsen Ile en 1331 M e klasse.
metselde pijlers, werd voltooid, evenals het maken van een Hoofdstuk I V behandelt: Seinwezen, beveiliging, kruising
aardendam ter vervanging van de brug over het Mallegat van spoorwegen met andere verkeerswegen. W a t het sein-
te Feijenoord. wezen betreft, valt te vermelden de invoering van het
Met den bouw van het nieuwe administratiegebouw voor blokstelsel op dubbelspoor tusschen Deventer en Colmschate,
de Nederlandsche Spoorwegen te Utrecht werd krachtig van de vóórmelding tusschen Barneveld-Voorthuizen en
voortgegaan. Apeldoorn en van het blokstelsel op enkel spoor tusschen
Nieuwe stopplaatsen werden gemaakt te Veenklooster- Blerik en Lottum en tusschen Maastricht-Wijk en Bosch-
Twijzel aan de lijn Leeuwarden — Groningen en te Linne poort-aansluiting. Ook werden in bestaande blokstelsels
aan de lijn Roermond—Sittard, een nieuwe halte met los- verschillende nieuwe blokposten ingevoegd. Nieuwe be-
en laadplaats te Sambeek aan de lijn Nijmegen—Venlo. veiligingen werden gemaakt voor de aansluiting van het
Op de tramwegen werden in 1920 geen werken van Hoogovenbedrijf nabij Beverwijk en van de kolenoverlaad-
grooteren omvang uitgevoerd. inrichting Grubbenvorst-Maas nabij Blerik. Belangrijke uit-
A a n dit hoofdstuk is nog een bijlage toegevoegd, gevende breidingen hadden plaats te Purmerend, Onnen, Deventer
een overzicht van de samenstelling van den bovenbouw en Maastricht. V a n alle uitgevoerde beveiligingswerken geeft
bij H . S. M . en S.S. bijlage F een overzicht.
Hoofdstuk III behandelt: Het rollend materieel en de Voor de afmetingen van overwegen in rijkswegen en de
werkplaatsen, en geeft in de eerste plaats een overzicht wijdte der sluitboomen werden algemeene regelen vastge-
van de in overleg met den Raad getroffen nieuwe regeling steld, evenals voor de aanduiding van overwegen in het
betreffende het vervoer van goederenwagens in personen- algemeen, waarover autoverkeer plaats heeft, en van den
treinen van verschillende snelheid. stand der sluitboomen op afstand. Bedoelde overwegen
Bij S.S. werden 31 nieuwe locomotieven in dienst ge- zullen worden aangewezen door de waarschuwingsborden, be-
steld, waarvan 23 sneltrein-locomotieven van het type 700, doeld in de internationale wegenconventie, en niet afgesloten
2 goederentrein-locomotieven type 1 D , en 6 tender- overwegen bovendien door een rooden reflector aan de palen
locomotieven type C, alle van Duitsch fabrikaat. Voorts der waarschuwingsborden, bedoeld in art. 12 A . R . D . L .
werden aangeschaft 8 vier-assige doorgangsrijtuigen Ie en De sluitboomen zullen bij dag, voor zooveel nog noodig,
Ile klasse, 5 bagagewagens en 69^ open goederenwagens kenbaar worden gemaakt door ze te verven met afwisse-
van 20 ton draagvermogen voor kolenvervoer, alles mede lende witte en zwarte blokken van 70 a 80 c . M . lengte,
 — M 48. 960

en bij nacht door een rooden reflector tegen lederen sluit- van goederenloodsen als pakhuizen. De leveringstijden van
boom, geplaatst iets rechts van het midden. goederen konden worden bekort. Vele tramwegen moesten
Ter tegemoetkoming aan bezwaren wegens het langdurig ook in-1920 nog hunne tarieven verhoogen.
gesloten zijn van overwegen, zullen te Eindhoven en Dor- Hoofdstuk V I I I bespreekt de Aanvulling, wijziging en
drecht voetbruggen, te Heerlen een tunnel en een tijdelijke handhaving van wettelijke en reglementaire voorschriften.
voetbrug gemaakt worden. Op 1 Juni trad de nieuwe Locaalspoor- en Tramwegwet
Voor de brug over de Koningshaven te Rotterdam in werking, tegelijk met het nieuwe Tramwegreglement
werden maatregelen genomen voor het verzekeren van be- en het „Bijzonder Reglement Vervoer Tramwegen". N a
paalde openingstijden, die met vette letters in het overzicht eenige briefwisseling kon 5 Januari 1921 een nieuw ge-
zijn aangeduid. meenschappelijk Seinreglement voor de Nederlandsche
In Hoofdstuk V wordt „Verkeer en uitoefening van den Spoorwegen worden goedgekeurd.
dienst op de spoorwegen" besproken. De in de oorlogs- Hoofdstuk I X Beambten en bedienden van den spoor-
jaren getroffen maatregelen tot afwenteling van een deel weg geeft ten slotte een uitvoerig overzicht van de be-
van het goederenvervoer naar den waterweg werden moeiingen van den Raad met de belangen van het spoor-
i A p r i l 1920 ingetrokken. De wagenverstrekking gaf in 1920 en tramwegpersoneel inzake dienst- en rusttijden, (waarom-
weinig reden tot klachten, daarentegen was de treinenloop trent 1 Juni 1920 nieuwe bepalingen .in werking traden),
in de laatste maanden van het jaar buitengewoon onregel- dienstvoorwaarden, scheidsgerechten (waarvan bijlage H
matig, zoodanig dat op aandrang van de Tweede Kamer een overzicht geeft der uitspraken), loonen en pensioenen,
der Staten-Generaal een speciale commissie van onderzoek enz. 1 November 1920 werd een bijzondere Commissie
werd ingesteld. Buitengewone verkeersstoringen vonden ingesteld om een pensioenregeling voor tramwegpersoneel
alleen plaats op de lijn Mechelen—Terneuzen gedurende te ontwerpen.
enkele dagen in Maart wegens staking van het personeel J. G . R .
op het Belgische gedeelte, en op de lijn Gent—Terneuzen
van begin November tot 6 December door dezelfde oorzaak.
Van de ongevallen worden een drietal, waarbij menschen- UIT ONS P A R L E M E N T .
levens waren te betreuren, nader besproken. Het betreft
ten eerste het rijden van een goederentrein op een Wijziging van de Stoomwet.
kopspoor te Borne in den nacht van 30 op 31 October,
Ingediend is een wetsontwerp, strekkende om de Stoomwet
waarbij een remmer werd gedood. De oorzaak was een nader te wijzigen en aan te vullen met bepalingen betreffende
verkeerde handeling in verband met de beveiliging. In het heffen van rechten ter bestrijding van de kosten van
de tweede plaats de aanrijding der treinen 255 en 257 het toezicht op het gebruik van stoomtoestellen, welke
nabij Breukelen op 15 November, waarbij onbekendheid kosten tot nog toe —• behoudens die van enkele speciale
van den machinist van eerstgenoemden trein met den weg J bemoeiingen, welke komen voor rekening van hem, te wiens
een rol speelde, en in de derde plaats de botsing van behoeve die bemoeiingen plaats vinden — geheel ten laste
twee goederentreinen te Rosmalen op 20 December, waarbij ; van 'sRijkskas komen.
een hoofdgeleider en twee remmers omkwamen, doordat Een reg ling van het toezicht op het gebruik van stoomtoestellen,
de machinist van een der treinen door onveilig sein is waarbij de kosten gedrag-n worden door het Rijk, heeft het voordeel,
gereden. Overigens worden alle ongevallen geresumeerd dat de gebruikers dier toestellen weinig reden hebben om het
toezicht te bemoeilijken of zich daaraan te onttrekken. Ongevallen,
in staten (bijlagen Gl—III), waaraan kan worden ontleend veroorzaakt door gebreken aan stoomtoestellen, komen hier te lande
dat in 1920 op de Nederlandsche spoorwegen werden dan ook zelden voor.
gedood 6 reizigers, 36 beambten en 29 anderen, op de Met het oog op den toestand van 'sLands financiën meent de
tramwegen 3, 5 en 4 2 ; en gewond op de spoorwegen 40, Regeering echter dat moet worden overgegaan tot een heffing van
retributiëfl van de gebruikers van stoomtoestellen, zooals ook in
40 en 8, op de tramwegen 39, 8 en 77. het buitenland geschiedt, waardoor de kosten, verbonden aan het
Besproken worden verder nog de cursussen in eerste van regeeringswege uit te oefenen toezicht op het gebruik dier
hulp bij ongelukken, de stoombootveerdiensten Enkhuizen — toestellen, niet langer ten laste van 'sRijks schatkist zouden komen.
De plicht, welke den gebruikers van stoomtoestellen is opgelegd
Stavoren en die der R . T . M . en het reizigersvervoer met om hun toestellen van regeeringswege te doen onderzoeken, houdt
Engeland via Vlissingen en Hoek van Holland. Laatstge- tevens in het voorrecht voor hen, dat door dat onderzoek het behoud
noemd vervoer was bijna viermaal zoo groot als eerstge- hunner toestellen bevorderd wordt en schade aan personen en
noemd ; wel is het vervoer tusschen Nederland en Engeland goederen, als gevolg van gebreken aan die toestellen, wordt voor-
komen. Dit laatste doet de regeering tevens vertrouwen, dat de
nagenoeg weer op de hoogte van vóór den oorlog, maar gebruikers van stoomtoestellen niet, in de hoop van aldus aan deze
het vervoer tusschen Nederland en Duitschland transit belasting te ontkomen, zich aan het onderzoek hunner toestellen
Nederland bereikte slechts Ys v a n d a t
gi
v
zullen trachten te onttrekken. Overigens zal door een nauwlettende
ó ó r d e n o o r l o

waaronder vooral de Vlissinger route heeft te lijden. Ten controle door den dienst van het Stoomwezen en zoo noo ig door
toepassing van art. 29 der Stoomwet, waarbij met een straf van
slotte behandelt dit hoofdstuk verschillende klachten van ten hoogste 6 maanden hechtenis of f 300 boete wordt bedreigd
het publiek, die tot briefwisseling leidden met de spoorweg- degene, die een toestel in werking heeft zonder de daarvoor noodige
maatschappijen. akte van vergunning te kunnen vertoonen, gewaakt kunnen worden
tegen het zich onttrekken aan het in de wet neergelegd toezicht.
Blijkens Hoofdstuk V I Dienstregeling werd bij den
nieuwen dienst van 1 Juni 1920 het aantal treinkilometers Omtrent de te heffen retributiën wordt het volgende
per werkdag met ongeveer 27 pCt. en per Zondag met medegedeeld.
ongeveer 16 pCt. vermeerderd. De snelheid der personen- Ten einde de opbrengst der retributiën te kunnen regelen naai-
treinen was 60 K . M . , die der sneltreinen 65 a 75 K . M . de uitgaven, die telkenjare volgens de Staatsbegrootiner de dienst
van het stoomwezen met zich zal brengen — voor 1922 geraamd
per uur. Deze dienst werd met geringe wijziging tot op f240.000 — kwam het gewenscht voor, de door de gebruikers
1 Mei 1921 verlengd. Voor het eerst na den oorlog werd van stoomtoestellen verschuldigde bedragen niet vast te leggen in
weder een Commissie van Advies over Spoorwegdienst- de wet, doch aan een algemeenen maatregel van bestuur ter vast-
regelingen ingesteld. stelling over te laten.
Voor het in werking brengen van een stoomtoestel zal een bedrag
Uit Hoofdstuk V I I Tarieven valt aan te teekenen dat in eens verschuldigd zijn. De gebruikers van stoomketels zullen
de 1 October 1919 toegestane bijslag van 25 pCt. op alle bovendien jaarlijks" een zeker bedrag hebben op te brengen. Ook
tarieven gedurende het heele jaar 1920 gehandhaafd bleef. zal eenige vergoeding worden gevorderd voor het uitreiken van een
De rijwielkaarten werden gebracht op f i . 2 5 voor snel- nieuwe akte bij verloren gaan of in ondeugdelijken staat verkeeren
van een akte.
treinen en f0.60 (10 stuks f5) voor gewone treinen. Wat Waar het toezicht op de stoomtoestellen zich vrijwel uitsluitend
de goederentarieven betreft werd het lig- en magazijngeld beperkt tot een toezicht op die toestellen, voor het in werking
belangrijk verhoogd, ter voorkoming van het 'misbruiken brengen waarvan een akte van vergunning vereischt is, kwam het
 9(U
rationeel voor, de retributiën te hetfen alleen van de gebruikers van
zoodanige toestellen. Voorts is het gewenscht, dat de jaarlijksche
heffing zich beperkt tot stoomketels, zulks zoowel om de belasting
voor de industrie niet te drukkend te maken als omdat het periodiek
onderzoek van ketels aanmerkelijk meer arbeid vordert dan dat van
andere stoomtoestellen en dus de kosten, welke de uitvoering van
de stoomwet met zich brengt, voor het grootste deel veroorzaakt
worden door het toezicht op stoomketels.
Overigens zij er nog op gewezen, dat een stoomtoestel, geen ketel
zijnde, alleen in verband met een ketel gebruikt wordt (zieartikel!
Stoomwet). De gebruiker van zoodanig toestel betaalt dus als gebruiker
van een stoomketel retributie.
Het ligt in de bedoeling te bevorderen, dat bij de vaststelling
der bedragen, voor eerste onderzoek en beproeving verschuldigd,
onderscheid gemaakt worde tusschen stoomketels en andere stoom-
toestellen, terwijl overigens de grootte van het verwarmd oppervlak
der ketels als maatstaf voor de retributiën ware te bezigen.
Verder wordt, bij wijze van voorbeeld, een becijfering van
de opbrengst der retributiën gegeven.
Voor stoomketels zou als vergoeding voor eerste onderzoek en
beproeving gevorderd kunnen worden een bedrag van bijv. f 20,
wanneer het betreft ketels met een niet grooter verwarmd oppervlak dan
20 M . , f 40 bij een verwarmd oppervlak van meer dan 20 doch
2 Hartroerend is het onder de namen van hen, die mede van
ten hoogste 50 M . , f 70 bij een verwarmd oppervlak van meer
2
dan 50 doch ten hoogste 100 M . en f 110 bij een verwarmd oppervlak
2
van meer dan 100 M . Voor stoomtoestellen, geen stoomketels zijnde,
2
zou de vergoeding voor eerste onderzoek en beproeving gesteld
kunnen worden op een vast bedrag van f25 per toestel. De opbrengst
uit dezen hoofde zou per jaar + f32 000 bedragen.
Voor de retributie, jaarlijks van de gebruikers van stoomketels
te heffen, ware als maatstaf te bezigen het aantal M . verwarmd
2 WETTSTEIN heeft ons daarbij weder zijn zoo voortreffelijk ge-
oppervlak der ketels, terwijl voor kleine ketels, die, wat de grootte
van hun verwarmd oppervlak betreft, een bij algemeenen maatregel
van bestuur aan te wijzen grens (bij v. 20—30 M .) niet overschrijden,
2
een minimum bedrag per ketel zou kunnen worden vastgesteld.
Het aantal ketels hier te lande in gebruik met een verwarmd
oppervlak van niet meer dan 30 M . bedraagt ongeveer 8000.
2
Het gezamenlijk verwarmd oppervlak der overige ketels beloopt
pl.m. 760/00 M . Wordt het bedrag der jaarlijksche retributie
2
bepaald bijv. op f 0.20 per M . , met een minimum van f6 per
2 Zij kunnen rechtstreeks of door bemiddeling van de ond8r-
ketel voor ketels van 30 of minder M . verwarmd oppervlak,
2 geteekenden worden overgemaakt aan het adres van prof. dr.
dan zou deze retributie per jaar opbrengen f 8000 X 6 +
760.000 X 0 20 — f200 000. Tot ongeveer hetzelfde totaal komt men
bij vaststelling van het bedrag der retributie per M . op f0.21, bij
2 U.
een minimum van f4.20 per ketel van 20 of minder M . verwarmd
2
oppervlak.
INGEZONDEN STUKKEN.
Oproep om steun voor de universitaire
kringen in Oostenrijk.
Ten vorigen jare deden wij een oproep om den vreeselijken
nood te lenigen, waaronder in het arme Oostenrijk de univer-
sitaire kringen gebukt gaan. Wij werden toen door bijdragen
van verschillende zijden in staat gesteld door het zenden van
levensmiddelen eenige hulp te bieden aan degenen, die dit
het meest noodig hadden. Thans, nu de winter weder voor
de deur staat, komen wij opnieuw een beroep doen op de
offervaardigheid van allen, die met ons voelen voor deze
ongelukkigen, ten einde aan hen brandstoffen te verstrekken.
Met een enkel woord moge hier verslag worden gedaan
omtrent hetgeen door ons tot nog toe werd verricht. Nadat
wij door prof. WENCKEBACH te Weenen omtrent de beste
wijze, waarop hulp gebracht kon worden, ingelicht waren,
had prof. VON WETTSTEIN, onder-voorzitter van de Akademie
van Wetenschappen aldaar, op ons verzoek een distributie
van levensmiddelen op zich genomen. Het Nederlandsche
Roode Kruis, tot hetwelk wij ons op raad van het Algemeen
Comité voor Oostenrijk hadden gewend, had daarop de goed-
heid voor het tot verleden jaar October ingekomen bedrag
ad f 3123.50, de voor ons doel meest geschikte levensmiddelen,
inclusief vracht, aan te schaffen en deze, samen met een paar
ons geschonken kisten met gecondenseerde melk, op te nemen
in een zending van eenige wagons naar Weenen. Prof. VON
WETTSTEIN was vol lof over het gezondene.
Een deel er van werd door hem naar Innsbrück — Graz
was reeds op andere wijze geholpen — gezonden, waar prof.
RITTLER, eveneens de zorg voor een doelmatige distributie
op zich genomen had. Het overige werd door hem te Weenen
kort voor Kerstmis verdeeld. Bij het een en ander kwam
aan prof. VON WETTSTEIN nog een som van 1000 kronen, die
1 0 * 1 . — JK 48.
bij ons was ingekomen, te stade. Door zich bij de distributie
te bepalen tot uitgezochte gevallen, werd versnippering voor-
komen en de zekerheid verkregen, dat waar de hulp gebracht
werd, deze ook werkelijk het meest noodig was. Een twee-
honderdtal gevallen werd in de distributie opgenomen. In
het bijzonder kwamen gepensioneerde hoogleeraren, weduwen
van hoogleeraren, buitengewone hoogleeraren en privaat-
docenten en enkele ordinarii met een groot gezin in aan-
merking. Waar bijna iedere levensvreugde voor deze kringen
uitgesloten is, werd de gave uit ons land, als was zij dan ook
slechts klein, blijkbaar een weldaad, misschien niet minder
door de gevoelens, waarvan zij blijk gaf, dan door haar
materieele waarde.
Wij brengen hier aan allen, die door hun bijdragen daar-
toe hebben medegewerkt, den dank over, welke door de
universiteit Weenen bij schrijven van den rector en namens
de begiftigden, wat Weenen betreft, door prof. VON WETTSTEIN,
en wat Innsbrück betreft, door prof. RITTLER, in warme be-
woordingen werd uitgesproken, en die ook nog in menig
particulier schrijven uitdrukking vond.
onze zending ontvingen, zulke te vinden, die met roem in
de wetenschap bekend zijn. Behoeven wij meer te zeggen,
om te doen uitkomen, hoe volstrekt noodig het is verder
te helpen?
Thans blijkt dit het best te kunnen geschieden door eenige
verlichting te brengen in den brandstoffennood. Prof. VON
bleken hulp toegezegd. Wat er na de zending van levens-
middelen in den laatsten winter bij ons is ingekomen, f455.50,
zal alvast voor dit doel worden aangewend. Doch er is veei
meer noodig om te voorkomen, dat voor velen bittere koude
zich bij zooveel andere ellende voegt en het vooruitzicht van
geestelijken arbeid onmogelijk maakt.
Gelden voor dit doel worden gaarne door ons ingewacht.
H. KAMERLINGH ONNES, Haagweg 49, Leiden.
P H . BOIPSEVAIN.
G. HEYMANS.
H. KAMERLINGH ONNES.
J. C . KAPTEYN.
H. A. LORENTZ.
J. DE LOUTER.
C. SNODCK HURGRONJE.
C. WINKLER.
P. ZEEMAN.
De prijs per K.W.Ü. op Banka.
In de beraadslaging over de voordracht „Inleiding tot
het bezichtigen van de Dieselmotoren voor de Billiton-
Maatschappij", in de vergadering van de Afdeeling voor
Werktuig- en Scheepsbouw van het Kon. Instituut van
Ingenieurs op 15 Mei 1920 (1) vergelijkt G. J . LUGT den
prijs van de K.W. op Billiton met dien op Banka als voor-
beeld van de zuinigheid van den Dieselmotor tegenover de
stoomturbine. Spreker zegt daarbij dat de laatstgenoemde
prijs drie- a viermaal zooveel bedraagt als door de Diesel-
machine bereikt. Ik verwachtte dat hierbij een vergissing
zou zijn ingeslopen en dat spoedig de verbetering zou volgen
met de mededeeling dat bedoeld was 1.3 a 1.4 maal. Nu
deze echter achterwege blijft, zij het mij vergund den toen-
maligen spreker opmerkzaam te maken dat hij een zeer ge-
waardeerde aanvulling op zijn causerie zou leveren, indien
hij deze getallen zou willen verklaren. Deze cijfers toch zijn
sterk in strijd met de tot nu toe bekende kostprijs verhou-
dingen voor electrische kracht.
In de lijn van de redeneering ligt alleen de brandstof-
kosten in rekening te brenger; de overige kosten zouden in
de vergelijking ten ongunste van den Dieselmotor uitvallen.
Neem ik tot grondslag aan den prijs vrij langs boord voor
de centrale van de Boekit-Asemkolen van 6500 cal. per K.G.
f 34 10 per ton, zooals zij thans voor Banka geldt, en dien
van Dieselolie van 10.500 tot 11.000 cal. per K.G. ad f 85
per 1000 L. of f 94.50 per ton, zooals mij welwillend door
(1) De Ingenieur, 29 Januari 1921, No. 5, blz. 93.
 1BS1. — M 48.

Machinesoort.
T Stoomturbine. Brandstof. 1 G a l
° r i S e h e
P Ö
r s
van 100 K.G. Prijs van Thermisch Pn£ Voor
D Dieselmotor. w a a r d e . vnj langs boord: 100.000 cal. / T p ï " Ue^.ing"

j i
T in Duitschland 1912. Steenkolen, i 6500 1 08 f !fi l«h n-n- ^.
T op Banka 1920. B -A. kolen. 6500 3.48 [ $ ? » ^
D in Duitschland 1912. Galicische ° -d 5
''
1 3 2 4 8
»
gasolie. 10 000 6— » fin _ q I i .i /
D op Billiton 1920. : D. P - M . - -
3 3 3 1 1 4 9

Dieselolie. ! 10 500 9.45 » 90.— 333 171 8

de D o r d t s c h e P e t r o l e u m m a a t s c h a p p i j w e r d opgegeven, d a n
e x p l o i t a t i e — zijn d e b e s c h o u w i n g e n over het b e n u t t e n v a n
k o m i k t o t de bovenstaande tabel (2).
de „ b l a u w e k o l e n " v a n zeer algemeenen a a r d .
M e t de h e l d e r h e i d , w e l k e de P r a n s c h e w e t e n s c h a p p e l i j k e
Deze bedragen g e l d e n voor v o l l e b e l a s t i n g e n goeden toe- l i t e r a t u u r eigen i s , w o r d e n i n d e eerste h o o f d s t u k k e n d e
s t a n d d e r m a c h i n e s e n k u n n e n d u s a l s g r o n d s l a g voor een v o o r n a a m s t e t h e o r i e ë n o n t w i k k e l d , w a a r o p de t u r b i n e w e r k i n g
als door L U G T bedoelde v e r g e l i j k i n g g e n o m e n worden. berust. H i e r b i j w o r d t v o o r t g e b o u w d o p b e k e n d v e r o n d e r -
De k o e l w a t e r - t e m p e r a t u u r v a n 2 8 ° e n d e o v e r v e r h i t t i n g a a n stelde algemeene b e g r i p p e n d e r h y d r a u l i c a . D e s c h r i j v e r
de m a c h i n e tot 3 0 0 ° C . i s er bij i n a a n m e r k i n g g e n o m e n . n o e m t zijn w e r k d a n o o k een l o g i s c h v e r v o l g o p z i j n k o r t
H o e w e l d u s i n d e r d a a d de hooge door h e t G o u v e r n e m e n t t e v o r e n v e r s c h e n e n „ H y d r a u l i q u e g é n é r a l e et a p p l i q u é e "
vastgestelde k o l e n prijzen d e v e r h o u d i n g v a n de z u i n i g h e i d (zie „ B o e k b e s p r e k i n g " door prof. G . H . D E V R I E S B R O E K M A N
v a n de s t o o m t u r b i n e tegenover d e n D i e s e l m o t o r gewijzigd i s , i n De Ingenieur v a n 16 J u l i 1921, N o . 2 9 ) .
w o r d e n de door d e n s p r e k e r i n genoemde v e r g a d e r i n g bereikte H e t w e r k i s geschreven v o o r n a m e l i j k voor het g e b r u i k
g e t a l l e n o p verre n a n i e t bereikt. door c i v i e l i n g e n i e u r s . D e c o n s t r u c t i e d e r t u r b i n e s i s d a n
De bereikte bedragen o p B a n k a , w a a r i n z i c h d e v o o r l o o p i g ook n i e t o p d e n v o o r g r o n d g e b r a c h t ; er is meer n a a r gestreefd
lage b e l a s t i n g en de door d e n o o r l o g en zijn gevolgen ver- een zoodanige k e n n i s a a n te b r e n g e n , d a t een o o r d e e l k u n d i g e
oorzaakte o n g u n s t i g e toestanden v a n m a t e r i e e l en personeel k e u z e v a n d e i n een b e p a a l d g e v a l benoodigde m a c h i n e s
a f s c h i l d e r e n zijn a l s v o l g t : mogelijk wordt.
H e t z e l f d e k a n gezegd w o r d e n v a n de p o m p e n .
K.G./K.K. K . G . / K . W . U . ™6«mseh
nuttigf enect E e n t o e k o m s t v o o r z i e n d e voor d e energie-transmissie door
Garantie van den fabrikant voor m i d d e l v a n „ o n d e s s o n i q u e s " (aldus g e n o e m d door d e n
100 pCt. belasting en cos <f = 0.8 7.2 6.8 0.138 R o e m e e n s c h e n i n g e n i e u r CONSTANTINESCÜ, d i e h e t p r o c é d é
Resultaat over 1919 4.85 8 34 0 077 u i t g e d a c h t heeft) geeft s c h r i j v e r een k o r t o v e r z i c h t v a n de
» » 1920 4.92 • 7.89 0.0822 werkingswijze.
V e r m o e d e l i j k i s ook de v e r b r a n d i n g s w a a r d e v a n de k o l e n De meeste a a n d a c h t w i j d t de s c h r i j v e r — i n een 250-tal
lager d a n 6500 c a l o r i e ë n geweest. b l a d z i j d e n — a a n de algemeene i n s t a l l a t i e s (over het e l e c t r i s c h
Zelfs i n d i e n m e n a a n n e e m t d a t de m o e i l i j k e o m s t a n d i g - gedeelte w o r d e n slechts e n k e l e w o o r d e n gezegd), w e l k e n o o d i g
heden, w e l k e de oorzaak w a r e n d a t d e s t o o m i n s t a l l a t i e o p z i j n o m de h y d r a u l i s c h e m a c h i n e s te g e b r u i k e n : d e eigen-
B a n k a i n de eerste j a r e n o n g u n s t i g w e r k t e , z i c h n i e t o p e e n lijke waterkrachtinstallaties.
DieBelinstallatie op Billiton z o u d e n doen gevoelen, w o r d t n o g De te g e b r u i k e n n a t u u r l i j k e w a t e r k r a c h t e n e n de v o o r
deze te b e n u t t e n trajecten "moeten o o r d e e l k u n d i g , d i k w i j l s
d e v e r h o u d i n g v a n d e n energieprijs
n a u i t g e b r e i d e voorstudies, gekozen w o r d e n , o p d a t een
2^48 0137 economische p r o d u c t i e v a n energie v e r k r e g e n w o r d e en t e v e n s
1.71 0.0822 ~
X
-
A A Ó

Muntok. l .
r T. N . HELLEMANS.
(2) De voor Duitschland 1912 geldende cijfers zijn ontleend aan
>)Die neuere Entwicklung der Dampfturbine und des Dieselmotors»
door M GERCKE, Technik und Wirtschaft 1912, blz. 526.
BOEKBESPREKING^
- -
E n c y c l o p é d i e de G é n i e C i v i l . H y d r a u l i q u e I n d u s t r i e l l e
et ü s i n e s H y d r a u l i q u e s , p a r D . E Y D O U X , professeur
suppléant a 1'Ecole des P o n t s et C h a u s s é e s . —
L i b r a i r i e J. S. B a i l l i è r e et P i l s . P a r i s .
V o l g e n s d e n s c h r i j v e r i s onder „ i n d u s t r i e e l e h y d r a u l i c a "
te verstaan de s t u d i e v a n t r a n s m i s s i e v a n energie, w a a r b i j
het water als tusschenelement g e b r u i k t w o r d t , hetzij, d a t
dit o n d e r d r u k g e b r a c h t of t o t zekere hoogte geheven
w o r d t , w a a r n a d e g e a c c u m u l e e r d e energie benut wordt;
hetzij, dat g e b r u i k g e m a a k t w o r d t v a n water, d a t reeds o p
n a t u u r l i j k e wijze geheven i s (zonne-energie!).
A c h t e r e e n v o l g e n s w o r d e n b e h a n d e l d : h y d r a u l i s c h e motoren
(waterraderen, h y d r a u l i s c h e t u r b i n e s ) ; m e c h a n i s c h e heffing
en de d i s t r i b u t i e v a n water onder d i u k ; de e i g e n l i j k e water-
krachtinstallaties.
A l s g e v o l g v a n de k o l e n s c h a a r s c h t e v a n de laatste jaren
w o r d e n t e g e n w o o r d i g w a t e r k r a c h t e n g e b o u w d , d i e i n vroegere
jaren als oneconomisch n o g niet i n a a n m e r k i n g k w a m e n .
Zoo o o k w o r d t meerdere a a n d a c h t g e s c h o n k e n aan een
m o g e l i j k b e n u t t e n v a n de getij beweging. S c h r i j v e r w i j d t d a n
ook — h o e w e l h i j sceptisch tegenover h e t v r a a g s t u k staat —
een h o o f d s t u k a a n deze soort v a n i n s t a l l a t i e s . U i t d e n a a r d I n d i t o p s t e l w o r d t het v e r s c h i l aangetoond t u s s c h e n bepaalde
der zaak — er zijn n o g geen m o d e r n e getijcentrales i n k a r a k t e r i s t i e k e n voor h e t g e v a l , d a t de halfgesloten groeven
s p a a r z a a m omgegaan w o r d e m e t d e n n a t u u r l i j k e n r i j k d o m aan
waterkrachten.
De i n r i c h t i n g v a n e l k e w a t e r k r a c h t moet o o k z o o d a n i g
zijn, d a t w a t e r v e r l i e z e n z o o v e e l m o g e l i j k v e r m e d e n w o r d e n
en h e t debiet g e d u r e n d e een v o l d o e n d lange periode v a n h e t
j a a r geheel w o r d t b e n u t . D e v e r s c h i l l e n d e m i d d e l e n o m d i t
te bereiken w o r d e n b e s t u d e e r d : de functie e n c o n s t r u c t i e
v a n v e r s c h i l l e n d e soorten v a n w a t e r a c c u m u l a t i e s , de samen-
w e r k i n g v a n krachtwerken v a n verschillend regiem, i n het
1 algemeen de v r a a g s t u k k e n v a n de m o d e r n e waterkracht-
t e c h n i e k w o r d e n h e l d e r uiteengezet.
M e t u i t z o n d e r i n g v a n d e speciale w e r k e n en d e b u i s -
leidingen, die breedvoerig behandeld worden, is de schrijver
b e k n o p t i n de t e c h n i s c h e studie v a n d e o o k i n a n d e r e
t a k k e n v a n de waterbouwkunde algemeen gebruikte kunst-
w e r k e n , zooals d a l a f s l u i t i n g e n , k a n a l e n , t u n n e l s , e n z .
E Y D O U X i s een m a n v a n rijpe e r v a r i n g ; o n d e r zijn l e i d i n g
zijn vele t i e n d u i z e n d e n w a t e r - P . K . g e ï n s t a l l e e r d . O o k o p
meer theoretisch gebied heeft h i j z i c h grooten n a a m ver-
w o r v e n , o. a. d o o r zijn s t u d i e s e n o n d e r z o e k i n g e n v a n water-
slagen (coups de b é l i e r ) , een quaestie v a n v i t a l e b e t e e k e n i ö
voor de c o n s t r u c t i e v a n d e buisleidiDgen. Z i j n boek geeft
d a n o o k n i e t a l l e e n een i n z i c h t i n de m o d e r n e w a t e r k r a c h t -
t e c h n i e k , m a a r i s b o v e n d i e n een l e i d d r a a d voor de o p l o s s i n g
v a n t a l r i j k e bijzondere v r a a g s t u k k e n , d i e z i c h bij d e s t u d i e
van waterkrachten telkens i n veranderden of nieuwen v o r m
voordoen.
Ir. G . H . V A N MODRIK B R O E K M A N .
T h e E l e c t r i o i a n ; 1 6 Sept. 1 9 2 1 . A f l . 12. V o l . L X X X V I I .
H . K . W H I T E H O R N . — The circle diagram for closed slots. —
;
 1 ® 3 1 . — M
in draaistroommotoren vervangen worden doör geheel ejectors opgesteld, s y s t e e m W e s t i h g h o u s e - L e B l a n c . Deze ont-
gesloten g r o e v e n . l a s t e n h u n s t o o m a l t e r n a t i e f i n d e n olieafscheider o f i n een
Electric traction in Switzerland. — (Slot v a n b l z . 3 2 6 ) . k l e i n e n p e r s v o e d i n g v o o r w a r m e r , w a a r m e d e g e c o m b i n e e r d een
condensortje e n afvloei-, tevens o n t l u c h t t a n k , w a a r v a n het
The E l e c t r i c i a n ; 23 Sept, 1921. A f l . 13. V o l . L X X X V I I .
water a f v l o e i t n a a r d e n w a r m w a t e r b a k .
A . PRESS. —The Heaviside unity and unit impulse functions.— V e r d e r zijn i n de m a c h i n e k a m e r n o g geplaatst een f a n ,
T e r w i j l s c h r i j v e r i n een v o r i g a r t i k e l (Electrician, 25 M a a r t 1921) a a n g e d r e v e n d o o r 2 o n a f h a n k e l i j k v a n e l k a a r w e r k e n d e
t r a c h t t e d e n w e g te b e r e i d e n voor een beter b e g r i p v a n d e e l e c t r o m o t o r e n v o o r het aanvoeren v a n de benoodigde l u c h t
s y m b o l i s c h e m e t h o d e s n a a r de e l e c t r o - m a g n e t i s c h e theorie v a n d e n geforceerden t r e k voor de ketels, 1 v e r t i c a l e d u p l e x
v a n H e a v i s i d e e n d a a r b i j tevens de eenheidsfunctie volgens b a l l a s t p o m p , 1 d i t o zoet w a t e r p o m p , 1 d i t o d r i n k w a t e r p o m p ,
H e a v i s i d e a a n een b e s c h o u w i n g o n d e r w i e r p , geeft h i j i n d i t 1 e l e c t r i s c h g e d r e v e n roteerende s a n i t a r y p o m p , 2 s t o o m -
o p s t e l een nadere definitie dezer functie, a l s m e d e v a n functies, d y n a m o ' s v a n 110 v o l t s bij resp. 300 e n 5C0 a m p è r e e n
n i e t i n h a a r g e b r u i k e l i j k e a l g e b r a ï s c h e n v o r m , m a a r i n een 1 i j s m a c h i n e , systeem L i n d e ; verder, t e n behoeve d e r o l i e -
n i e u w e n operatieven v o r m v o l g e n s H e a v i s i d e , w e l k e functies s t o o k i n r i c h t i n g : 2 v e r t i c a l e d u p l e x s t o o k o l i e p o m p e n (1 over-
hij a a n d u i d t m e t d e n n a a m e e n h e i d s - i m p u l s - f u n c t i e s . name- e n 1 s t o o k p o m p ) , 2 zuigfilters e n 2 p e r s v o o r w a r m e r s .
S T A N L E Y P A B K E R S M I T H . — Some notes on large electric B o v e n i n de k a p i s v o o r v e n t i l a t i e d e r m a c h i n e k a m e r een
units. — E e n i g e m e d e d e e l i n g e n aangaande m o d e r n e generatoren, e l e c t r i s c h gedreven v e n t i l a t o r opgesteld, t e r w i j l voor de v e n t i -
c o n v e r t o r e n e n g e l i j k r i c h t e r s a l s u i t t r e k s e l u i t een v o o r d r a c h t , l a t i e v a n het k e t e l r u i m 2 sirocco-fans a a n het dek zijn geplaatst.
gehouden voor de „ B r i t i s h A s s o c i a t i o n " . V e r d e r z i j n m e t het oog o p een e c o n o m i s c h bedrijf d i v e r s e
J O H N S C O T T - T A G G A R T . — The negotron. — D e b e s c h r i j v i n g c o n t r ó l e - t o e s t e l l e n , a l s r o o k g a s i n d i c a t e u r s , t e m p e r a t u u r - e n
v a n een n i e u w e b u i s a l s negatieve w e e r s t a n d t e n g e b r u i k e bij watermeters, aangebracht.
d e d r a a d l o o z e telegrafie.

SCHEEPSBOUW. WEERKUNDIGE WAARNEMINGEN.

Weerkundige waarnemingen te De Bilt, 7 uur voormiddag.

S.S. „ V a n d e r W J j c k " .
O p 18 N o v e m b e r 1921 w e r d n a goedgeslaagden proeftocht TJ „ t Windkracht, „,
h e t door de M a a t s c h a p p i j v o o r Scheeps- en W e r k t u i g b o u w •1091 Barometer- . Tempera- Neerslag
s t a n
i
w i n d n a a r

l».il. . richting. Beaufort tuur, graden in

„ P i j e n o o r d " te R o t t e r d a m gebouwde passagiers- e n v r a c h t - in m.M. 12-d. sch. Celsius. m.M.
s t o o m s c h i p „ V a n d e r W i j c k " a a n de K o n i n k l i j k e P a k e t v a a r t -
Maatschappij opgeleverd.
V a n het te water l a t e n v a n d i t s c h i p m a a k t e n wij m e l d i n g 17 November 764.4 O.N.O. 2 1.0 —
i n N o . 26 v a n 25 J u n i 1921, e n g a v e n d a a r b i j een k o r t e 18 » 767.7 O.N O. 3 2.0 0
b e s c h r i j v i n g d a a r v a n . Deze k u n n e n wij t h a n s m e t h e t v o l g e n d e 19 » 766.8 O.Z.O. 4 2.4 —
20 » 764.4 O. 2 0.0 —
a a n v u l l e n . H e t s c h i p w e r d g e b o u w d n a a r de p l a n n e n v a n d e n 21 » 767.5 O. 1 0.1 —
s c h e e p s b o u w k u n d i g a d v i s e u r der K . P . M . i r . M . A . CORNELISSEN 22 » 772.1 O.Z.O. 3 —0.2 1 V-
en d e n c h e f w e r k t u i g k u n d i g e der K . P . M . i r . W . J . M U L L E R . 23 » 773.4 O.Z.O. 2 —1.0 —
D e d i e p g a n g bij z o m e r u i t w a t e r i n g bedraagt 17'—S ^", bij 1

w e l k e n d i e p g a n g h e t s c h i p een w a t e r v e r p l a a t s i n g heelt v a n
4825 t o n s v a n 1016 K . G .
H e t s t o o m s c h i p , bestemd voor d e n s n e l d i e n s t voor passagiers
en goederen tusschen B a t a v i a e n P a l e m b a n g , is v a n het RIVIERBERICHTEN.
v o l d e k - t y p e m e t o p e n a c h t e r k u i l e n heeft twee d o o r l o o p e n d e
d e k k e n , n.1. tent- e n b o v e n d e k , benevens een t u s s c h e n d e k Waterhoogten i n Meters + N . A . P . 8 uur voormiddag.
i n h e t voor- en a c h t e r s c h i p b u i t e n m a c h i n e k a m e r e n k e t e l -
r u i m . O v e r nagenoeg de geheele lengte heeft het een d u b b e l e n
bodem, i n tanken verdeeld, voor waterballast en berging 1921
- 3§ 3
I a 3£ •§ 1§Ü -si § a 5$
van stookolie.
E l k d e r 4 l a a d r u i m e n is v o o r z i e n v a n een t u s s c h e n d e k ,
t e r w i j l e n k e l e dezer d e k k e n z i j n i n g e r i c h t voor het vervoer
17 Nov. 36.78 9 36 7.24 2.48 7.35 7.87 40.76 8.11 4.14 0.48
van tusschendeks-passagiers. 18 » 36 71 9.16 7.02 2 39 7.18 7.72 40.73 8.16 4 14 044
D e geheele r u i m t e op het b o v e n d e k i n h e t v o o r s c h i p i s 19 » 36 66 9.07 6.92 210 7 07 7 61 40 75 8.09 415 0.43
i n g e n o m e n door v e r b l i j v e n v o o r een 34-tal 2de klasse passagiers. 20 » 36 62 8.99 6.85 2.03 7 00 7.54 40.72 816 4.14 0.36
De v e r b l i j v e n e n i n r i c h t i n g e n 1ste klasse, r u i m t e b i e d e n d e 21 t 36.59 8.93 6.81 2.00 6 94 7.49 40.71 8.14 4.15 0.43
a a n 44 passagiers, b e v i n d e n z i c h i n twee geheel vrijstaande 22 » 36.51 8.87 6.74 1.94 6 89 7 43 40.72 811 4.15 0 48
d e k h u i z e n op het t e n t d e k . 23 » 36.47 8.82 6.69 1.91 6 84 7 38 40.68 811 4.13 0.50
De hoofd m a c h i n e v a n het t r i p l e - e x p a n s i e - s y s t e e m met
a a n g e b o u w d e condensaat- e n l e n s p o m p e n , z a l een v e r m o g e n
o n t w i k k e l e n v a n 2750 I . P . K . bij 80 o m w e n t e l i n g e n per m i n u u t .
D e stoom v e r d e e l i n g geschiedt v o o r d e n H . D . - c y l i n d e r door NIEUWSBERICHTEN.
een r o n d e schuif, v o o r de M . D . - e n L . D . - c y l i n d e r s door v l a k k e
s c h u i v e n . D e s c h u i v e n w o r d e n bewogen door „ S t e p h e n s o n ' s " Vergaderingen van de Afdeelingen van het K o n . Instituut
s c h a a r b e w e g i n g m e t 2 c y l i n d e r o m z e t m a c h i n e . D e omzetbe- van Ingenieurs.
w e g i n g i s v a n het „ a l l r o u n d " t y p e , d o c h k a n , m e t het oog
* D e eerstvolgende l e d e n v e r g a d e r i n g v a n de A f d e e l i n g voor
op g e m a k k e l i j k m a n o e u v r e e r e n , ook i n g e s t e l d w o r d e n a l s
E l e c t r o t e c h n i e k z a l w o r d e n g e h o u d e n o p 17 D e c e m b e r 1921,
„ h u n t i n g gear".
te ' s - G r a v e n h a g e .
D e v o o r t s t u w e r v a n het t y p e „ Z e i s e " i s v a n b r o n s m e t
D e eerstvolgende l e d e n v e r g a d e r i n g v a n de A f d e e l i n g voor
4 vaste b l a d e n . D i a m e t e r 15'—Q j " bij een g e m i d d e l d e n spoed
l
2
B o u w - e n W a t e r b o u w k u n d e z a l p l a a t s h e b b e n op Z a t e r d a g
van 19'—3'/ *. 2
17 D e c e m b e r 1921, te A m s t e r d a m .
D e h u l p w e r k t u i g e n , enz., i n d e m a c h i n e k a m e r opgesteld,
zijn: 1 - hoofdcondensor met verkoelend oppervlak v a n Demonstratie i n het Ryksnyverheidslaboratorium te Delft.
2750 v i e r k . E n g . voet, 1'15* c e n t r i f u g a a l c i r c u l a t i e p o m p ,
2 Weir's hoofdvoedingpompen, 1 W e i r ' s hulpvoedingpomp * V a n a f D o n d e r d a g 1 D e c e m b e r tot en m e t Z a t e r d a g 3 D e -
en 1 p e r s v o e d i n g w a t e r v o o r w a r m e r . c e m b e r 1921, t e l k e n s des v o o r m i d d a g s v a n 10—12 u u r e n
B e h a l v e de door de h o o f d m a c h i n e gedreven condensaat- des n a m i d d a g s v a n 2—4 u u r , z a l i n het R i j k s n i j v e r h e i d s -
p o m p i s n o g een e l e c t r i s c h gedreven roteerende condensaat- l a b o r a t o r i u m te Delft, N i e u w e L a a n 76 a, g e d e m o n s t r e e r d
p o m p opgesteld. w o r d e n m e t een e l e c t r i s c h e b e u g e l k l i n k m a c h i n e en een k o o k -
V o o r het o n d e r h o u d e n v a n het l u c h t l e d i g zijn 2 stoom- en l a s c h k a n t e n snij m a c h i n e , door w e l k e m a c h i n e a a n p l a t e n
 — M 48- '.Kil

en ringen onder een hoek van 60° een schuine kant ge- 's Rijks schatkist, benoemd tot assistent voor de theoretische
sneden wordt. en toegepaste natuurkunde aan de Technische Hoogeschool
De demonstraties zijn voor een ieder gratis toegankelijk. te Delft G . V A N DER L E E , te Koudekerk ( Z . - H . ) .
Examens aan de Technische Hoogeschool. * Ir. O. Z . V A N SANDICK, tot dusverre veldgeoloog bij de
Bataafsche Petroleum-Maatschappij te Pladjoe (res. Palem-
P r o pae de ut i s ch e e x a m e n s 1921 n a de bang), is opgetreden als mijningenieur bij het Mijnbouwkun-
zomervacantie. dig-technisch bureau W E V A der West-Java Handel-Maat-
schappij te Batavia.
Naar aanleiding van onze mededeeling i n No. 46 van
12 November 1921, werd onze aandacht er op gevestigd, dat * Ir. F . A . L I E F R I N C K is aangesteld als ingenieur bij de
het aantal candidaten, die het diploma verwierven, 168, dat Bauunion (voorheen Elektrische Bahnabteilung van Siemens
der gedeeltelijk geslaagden, 24, en dat der afgewezenen, 45, & Halske) te Berlijn.
te zamen 237, niet overeenstemt met het aantal geëxami-
* Ir. F . A . K L E I N is benoemd tot ingenieur bij het Tech-
neerden, 319. Bij informatie bleek dat de gegeven cijfers wel
nisch Bureau J . Duiker te Rotterdam.
juist zijn, doch dat i n de 319 geëxamineerden ook begrepen
zijn zij, die zich wei hebben aangemeld, doch niet voor het * Prof. ir. J . HARINGHUIZEN, hoogleeraar aan de T. H . te
examen zijn opgekomen. Juister ware geweest i n plaats van Delft, vertrok naar Karlsrube om tegenwoordig te zijn bij
„totaal aantal geëxamineerden" te lezen „totaal aantal aan- de opening van het nieuwe „Flussbaulaboratormm" aldaar
giften". j op 25 November 1921 (zie de voordracht van prof. R E H B O C K
in No. 47).
— Aan ir. J . H . Z E E M A N is, op zijn verzoek, eervol ontslag
OFFICIEELE BERICHTEN. verleend als eenig l i d der directie der N . V . Houtaankap- en
Cultuur-Maatschappij „Menoembar". In zijn plaats werd tot
— Bij K o n . besluit is, met ingang van 11 November 1921, directeur benoemd ir. F . K . J . B E U K E M A TOE W A T E R , ge-
aan den officier-machinist 2 ie k l . J . J . OLTMANS, op zijn delegeerde der directie dier Maatschappij.
verzoek, eervol ontslag uit den zeedienst verleend. — Ir. A . E . M . N i x , scheikundig ingenieur aan de
— Bij K o n . besluit van 21 November 1921 is, met ingang suikerfabriek „Gesiekan" te Djokjakarta, ir. P . C. F E E K E S ,
van 2 December 1921, aan den kapitein op non-activiteit ingenieur bij de Samarang-Joana Stoomtram-Maatschappij
W. H . COOL, van het wapen der genie, op het daartoe door en ir. J . LISCALJET vertrokken 19 November 1921 per
hem gedaan verzoek, een eervol ontslag uit den militairen s.s. „Sindoro" naar Indië.
dienst verleend. — Tot scheikundige bij den keuringsdienst te Dordrecht
— Bij K o n . besluit van 1 November 1921 is, met ingang is benoemd mej. i r . N . K L O P P E R T , assistente aan de Ned.
van dien datum, aan ir. H . W . E . STRUVE, te 's-Gravenhage, Handelshoogeschool te Rotterdam. Mede op de voordracht
op zijn verzoek, eervol ontslag verleend als l i d en voorzitter stond M . J . N . SCHUURSMA te Velp.
van de commissie, bedoeld i n art. 7 der Stoomwet, onder — Tot directeur van de Stedelijke Lichtfabrieken van Gas
dankbetuiging voor de door hem i n die betrekking bewezen en Electriciteit te Leiden is benoemd ir. G. A . VAN K L I N K E N B E R G ,
diensten, en zijn W . A . M . PIEPERS, oud-hoofdingenieur voor thans adjunct-directeur dier fabrieken. Mede op de voor-
het Stoomwezen te 's-Gravenhage en ir. B. J . H . H A I T I N K , dracht stond ir. W. L . C. BRUNINGS, hoofdingenieur bij het
te 's-Gravenhage, oud-directeur der K O D . Ned. Grofsmederij Provinciaal Electriciteitsbedrijf van Noord-Holland.
te Leiden, benoemd respectievelijk tot voorzitter en l i d van
genoemde commissie. * Ir. W . B A L , chef van het laboratorium van het Station
voor maalderij en bakkerij te Wageningen, ia benoemd tot
adjunct-directeur van den keuringsdienst van waren voor
O F F I C I E E L E B E R I C H T E N UIT I N D I K het gebied Haarlem.
* Ir. J . GROENEVELD DE KATER is, met ingang van
Bij d e n W a t e r s t a a t en ' s L a n d s B u r g e r t ij ke 1 November 1921, i n dienst getreden van de N . V . .Neder-
Openbare Werken. landsche Aanneming-Maatschappij v/h firma H . F . Boersma.
Tijdelijk werkzaam gesteld: als ingenieur, de uitgezonden ambtenaar
G. H. E B E R L E I N .
OPEN BETREKKINGEN.
Toegevoegd: aan het hoofd van het centraal waterschapskantoor
voor de Vorstenlanden, met aanwijzing van Djokjakarta als standplaats,
de tijdelijk ingenieur S. Rus; aan den resident van Menado, in het Werktuigkundig ingenieur bij «Werkspoor», voor Ned. Indië. (Zie Adv.
belang van de irrigatie in de Minahassa, de tijdelijk ingenieur in No. 47.)
G. H. E B E R L E I N . Werktuigk. ingenieur door bureau Raadgevende ingenieurs te
B ij de G e n i e . Amsterdam. (Zie Adv.)
Ingenieur hoofd van afd. bouwtoezicht te Amsterdam. (Zie Adv.
Bevorderd: bij het wapen der genie tot le luitenant, de
in No. 47.)
2e luitenant W . A . ZEYLMANS VAN EMMICHOVEN.

PERSONALIA.
— Bij beschikking van den Minister van Marine a. i . is Electrot. ingenieur wenscht van betrekking te veranderen. (Zie Adv.
op een nader te bepalen datum de officier-machinist 1ste k l .
J . A . L A N Z geplaatst aan boord van Hr. Ma. torpedoboot „ Z 1"
en de officier-machinist 2de k l . A . V A N S T R I J aan boord van
Hr. Ms. artillerie-instructieschip „Gelderland", en is de
plaatsing van den officier-machinist 2de k l . J . G. B L O M aan
boord van H r . Ms. torpedoboot „ Z 1" ingetrokken.
~ — Bij beschikking van den Minister van Onderwijs,
Kunsten en Wetenschappen is, met ingang van 16 November
1921, aan J . D. V A N ROON, op zijn verzoek, eervol ontslag
verleend als assistent voor de theoretische en toegepaste
natuurkunde aan de Technische Hoogeschool te Delft en is,
tijdelijk tot en met 31 Augustus 1922, buiten bezwaar van
GEZUCHTE BETREKKINGEN.
Werktuigkundige zoekt plaatsing. (Zie Adv. in No. 46.)
in No. 47.)
ERRATA.
In No. 47, van 19 November 1921, blz. 943, eerste kolom,
regel 21 en 20 van onderen staat: dat de waarde van het gemaakte
werk (aangevoerde materialen inbegrepen) blijft onder die der
afgegeven termijnen; lees: dat de waarde van het gemaakte werk
(aangevoerde materialen inbegrepen) blijft boven die der afgegeven
termijnen.
Op regel 16 van onderen staat: geëvenaard wordt door de voor
het werk benoodigde bouwmaterialen?; lees: geëvenaard wordt door
de waarde der voor het werk benoodigde bouwmaterialen?

Gedrukt bij Firma F . J . B E L I N F A N T E , voorh.: A . D. S C H I N K E L .