TAÅP CHÑ VHDG SÖË 6/2015 35

TÒNH HÒNH NGHIÏN CÛÁU

TÑN NGÛÚÄNG THÚÂ THIÏN HÊÅU ÚÃ VIÏÅT NAM
PHAN THÕ HOA LYÁ

Thiïn Hêåu laâ möåt nûä thêìn biïín cuãa ngûúâi Hoa, laâ möåt trong ba võ thêìn àûúåc thúâ cuáng
nhiïìu nhêët trong tñn ngûúäng dên gian cuãa hoå (Thiïn Hêåu, Quan Cöng, thêìn Taâi). Tñn
ngûúäng naây ra àúâi tûâ thïë kó thûá X, taåi Phuác Kiïën, Trung Quöëc röìi theo chên ngûúâi Hoa di
cû túái nhiïìu núi trïn thïë giúái. ÚÃ nûúác ta, hêìu hïët nhûäng núi coá ngûúâi Hoa di cû túái àïìu
coá thúâ Thiïn Hêåu, àùåc biïåt laâ úã Thaânh phöë Höì Chñ Minh, núi coá khoaãng 90% ngûúâi Hoa
cuãa caã nûúác àang sinh söëng. Tñn ngûúäng naây laâ möåt trong nhûäng yïëu töë quan troång thïí
hiïån baãn sùæc vùn hoáa Hoa, àöìng thúâi, coá võ trñ quan troång trong àúâi söëng tinh thêìn cuãa
ngûúâi Hoa cuäng nhû vúái viïåc gùæn kïët hoå vúái caác töåc ngûúâi baãn àõa. Coá leä vò thïë maâ nhûäng
nùm gêìn àêy, tñn ngûúäng naây ngaây caâng thu huát sûå quan têm cuãa giúái nghiïn cûáu vùn
hoáa nûúác ta. Trong baâi viïët naây, chuáng töi xem xeát töíng quan tònh hònh nghiïn cûáu tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu úã Viïåt Nam tûâ trûúác àïën nay, dûåa theo nguöìn tû liïåu thu thêåp àûúåc.
Trong àoá, chuáng töi lêëy nöåi dung cuãa caác tû liïåu laâm tiïu chñ phên loaåi, do àoá, noá coá thïí
ngêîu nhiïn truâng vúái caác möëc lõch sûã, cuäng coá thïí khöng.

1. Giai àoaån tûâ thïë kó XIX trúã vïì trûúác
Giai àoaån naây coá baãy tû liïåu ñt nhiïìu àïì cêåp
túái àúâi söëng, phong tuåc, têåp quaán, tön giaáo, tñn
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa, trong àoá coá nhùæc àïën
nhûäng àïìn thúâ Thiïn Hêåu (coá núi goåi laâ Thiïn
Phi) hay truyïìn thuyïët vïì Baâ. Haãi ngoaåi kó sûå
mö taã cuöåc söëng cuãa Hoa kiïìu úã Quaãng Nam
vaâo cuöëi thïë kó XVI. Gia Àõnh thaânh thöng
chñ àïì cêåp túái phong tuåc, têåp quaán, àïìn miïëu
cuãa toaân thaânh (toaân vuâng Nam Böå ngaây nay),
trong àoá coá ngûúâi Hoa. Hûng Yïn tónh nhêët
thöëng chñ cho biïët, úã Phöë Thûúång vaâ Phöë Haå,
xaä Bùæc Hoâa, huyïån Kim Àöång, coá hai ngöi
àïìn thúâ Thiïn Hêåu, do ngûúâi Thanh lêåp nïn.
Hûng Yïn danh tñch lûúåc biïn thò cheáp truyïìn
thuyïët vïì Baâ. Àaåi Nam nhêët thöëng chñ, Hoaâng
Viïåt nhêët thöëng dû àõa chñ, Àöìng Khaánh àõa
dû chñ coá nhùæc àïën nhûäng àiïím tuå cû cuãa ngûúâi
Hoa cuâng caác àïìn miïëu cuãa hoå, song, söë àïìn,
miïëu thúâ Thiïn Hêåu úã möîi cuöën laåi khaác nhau.
Caác tû liïåu naây àïìu viïët bùçng chûä Haán, dûúái
daång kñ sûå, sûu têìm, biïn soaån nhûng chuã yïëu
laâ àõa chñ (nùm cuöën). Do àùåc trûng thïí loaåi nïn
caác taác phêím noái trïn chó ghi cheáp rêët ngùæn goån
vïì nhûäng àònh, àïìn, chuâa miïëu úã khu vûåc.
2. Giai àoaån tûâ àêìu thïë kó XX àïën nùm 1945
Giai àoaån naây xuêët hiïån nghiïn cûáu àêìu
tiïn, viïët bùçng Quöëc ngûä, àïì cêåp túái thïë lûåc
cuãa ngûúâi Hoa úã Nam Kyâ vaâ vêën àïì di dên tûâ
Bùæc Kyâ, Trung Kyâ vaâo. Taác phêím cho thêëy
quaá trònh hònh thaânh, phaát triïín vaâ biïën àöíi
cuãa cöång àöìng ngûúâi Hoa úã Nam Kyâ tûâ thïë kó
XVII túái nùm 1922, àùåc àiïím dên cû, cú cêëu
töí chûác xaä höåi, hoaåt àöång kinh tïë, phong tuåc
têåp quaán vaâ nhûäng neát baãn sùæc vùn hoáa cuãa
hoå. Hoå nhêîn naåi, gioãi buön baán nhûng haânh
àöång "rêët laâ kñn àaáo, thêm trêìm khön ngoan,
àöåc aác..." (Àaâo Trinh Nhêët 1924: 26), moåi viïåc
"àïìu lêëy kim tiïìn maâ dêîy lïn caã" (Nt, tr. 26).
Hoå töí chûác cöång àöìng, nghïì nghiïåp theo caác
bang, höåi, àùåc biïåt laâ thiïët lêåp maång lûúái buön
baán hïët sûác chùåt cheä, àoaân kïët, nhùçm luäng àoaån
thõ trûúâng vaâ àöåc quyïìn buön baán. Hoå di dên
túái Nam Kyâ vúái muåc àñch cêìu lúåi, àûáng ngoaâi
chñnh trõ vaâ möîi khi nûúác ta coá chiïën tranh laâ
dõp hoå laâm giaâu. Mang tû tûúãng "thön laåc" cho
nïn "Hoa kiïìu àïën úã möåt chöî naâo, chùèng nhûäng
àaä khöng muöën àöìng hoaá vúái chöî êëy, maâ laåi
muöën lêåp chöî êëy thaânh núi "àïå nhõ cöë hûúng"
(Nt, tr. 45). Hoå xêy dûång nhiïìu trûúâng hoåc àïí
36
daåy Trung vùn vaâ giaáo duåc vïì vùn hoáa truyïìn
thöëng Hoa cho lúáp treã. Hoå cuäng xêy nhiïìu bïånh
viïån, caác höåi tûâ thiïån vaâ lêåp ra möåt söë túâ baáo
nhùçm truyïìn baá tû tûúãng cöë quöëc. Àoá laâ tònh
hònh ngûúâi Hoa úã Nam Kyâ trong thúâi kyâ Phaáp
àö höå, khi maâ "ài quanh trong àûúâng phöë, cûá
gùåp mûúâi ngûúâi Têìu, múái gùåp ba ngûúâi mònh"
(Nt, tr. 29) vaâ úã luåc tónh,"thò tónh naâo Khaách
truá cuäng chiïëm giaâ nûãa" (Nt, tr. 29). Trong söë
hoå "90 phêìn 100 laâ nghïì buön baán" (Nt, tr.
29) maâ laåi "buön baán gian tham" (Nt, tr. 35) vaâ
"quyã quaái hïët sûác" (Nt, tr. 36) nïn àaä taåo àûúåc
cho mònh möåt thïë lûåc kinh tïë maånh nhêët Nam
Kyâ möåt thúâi.
Coá thïí noái rùçng, àêy laâ möåt khaão cûáu daâi
húi àêìu tiïn, rêët cöng phu vúái nhûäng luêån giaãi
thuyïët phuåc vïì möëi quan hïå giûäa àêët àai, taâi
nguyïn vúái kinh tïë, giûäa nguöìn nhên lûåc vúái
sûå phaát triïín vaâ nhûäng vêën àïì dên töåc, thúâi
àaåi. Noá àaä cung cêëp cho àöåc giaã bûác tranh
toaân caãnh nûúác Nam nhûäng nùm àêìu thïë kó
XX. Tuy khöng nghiïn cûáu chuyïn biïåt vïì vùn
hoáa, tñn ngûúäng Hoa nhûng taác phêím àaä cung
cêëp nhiïìu thöng tin rêët giaá trõ vïì moåi mùåt trong
cuöåc söëng cuãa hoå úã Nam Kyâ dûúái chïë àöå baão
höå cuãa thûåc dên Phaáp. Qua àoá, ngûúâi àoåc thêëy
àûúåc àùåc trûng tñnh caách cuãa ngûúâi Hoa vaâ
möåt söë neát baãn sùæc vùn hoáa cuãa hoå. Nhûäng
nghiïn cûáu ài sau duâ tòm hiïíu caác lônh vûåc
khaác nhû kinh tïë, vùn hoáa, xaä höåi cuãa ngûúâi
Hoa àïìu coá thïí tham khaão.
3. Giai àoaån tûâ 1946 àïën nùm 2000
3.1. Tûâ 1946 àïën 1985
Giai àoaån naây coá möåt cöng trònh sûu têìm,
viïët bùçng chûä Haán laâ Thùng Long cöí tñch khaão
tõnh höåi àöì, trong àoá coá cheáp vïì ngöi àïìn thúâ
Thiïn Hêåu úã Haâ Nöåi(1). Möåt söë nghiïn cûáu khaác
àïì cêåp túái lõch sûã hònh thaânh, töí chûác xaä höåi,
hoaåt àöång kinh tïë vaâ àúâi söëng vùn hoáa cuãa
ngûúâi Hoa úã tûâng àõa phûúng cuãa nûúác ta, trong
àoá, ñt nhiïìu phaãn aánh caác phong tuåc, têåp quaán
vaâ tön giaáo, tñn ngûúäng cuãa hoå nhû nghiïn cûáu
vïì thûúng caãng Thanh Haâ (úã Huïë) cuãa Buâi
Minh Trñ, vïì laâng Minh Hûúng, phöë Thanh Haâ
úã Huïë vaâ Minh Hûúng xaä úã Höåi An cuãa Trêìn
Kinh Hoâa, Chïë Thõ Höìng Hoa... Möåt söë nghiïn
NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
cûáu àaä chuá yá àïën quaá trònh giao lûu, tiïëp biïën
vùn hoáa Hoa - Viïåt, nhêët laâ nhoám Minh Hûúng.
Trêìn Kinh Hoâa nhêån xeát: "...hiïån nay dên laâng
Minh Hûúng àaä Viïåt hoáa hoaân toaân, cuâng caác
laâng maåc Viïåt Nam, hêìu chùèng coân gò phên
biïåt" (1961: 96). Chïë Thõ Höìng Hoa chó ra kïët
quaã hai chiïìu cuãa quaá trònh naây, rùçng "chñnh
quaá trònh giao lûu êëy àaä taåo nïn cho Minh
Hûúng nhûäng neát àùåc biïåt riïng khoá tòm thêëy
úã bêët cûá möåt laâng ngûúâi Viïåt naâo" (1982: 135)
nhûng cuäng laåi laâm cho "Laâng Minh Hûúng
hiïån nay laâ möåt laâng Viïåt Nam nhû bao ngöi
laâng khaác" (1982: 106). Sún Nam thò thöëng kï
àûúåc 11 miïëu Thiïn Hêåu àaä àûúåc "Viïåt hoáa" úã
thaânh phöë Höì Chñ Minh. Bïn caånh àoá cuäng
cêìn chuá yá túái nhûäng nhêån àõnh chuã quan, khiïn
cûúäng, thiïëu sûác thuyïët phuåc vaâ têm lyá tûå tön
dên töåc thaái quaá cuãa Tsai Maw Kuey khi cho
rùçng, ngûúâi Hoa àïën Viïåt Nam laâ "möåt ngûúâi
khaách àûúåc múâi àïën, àûúåc chúâ àoán, khuyïën
khñch,..." (1968: 236), hay viïåc Chñnh phuã Viïåt
Nam ra nhûäng àiïìu luêåt vïì viïåc nhêåp quöëc tõch
baãn àõa àöëi vúái ngûúâi Hoa di cû laâ sûå "sùn àoán,
múâi moåc àöëi vúái hoå" (1968: 242), thêåm chñ
nhêån àõnh rùçng Trung Quöëc "laâ quöëc gia àaä
tûâng daåy döî noá (tûác Viïåt Nam - P.T.H.L) rêët
nhiïìu vaâ noá mang ún rêët nhiïìu" (1968: 243)...
Liïn quan túái nghiïn cûáu tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu, Johannes Widodo phên tñch vai troâ cuãa
caác quöëc gia: Phuâ Nam, Chên Laåp, Chaâm cuâng
caác àïìn thúâ Thiïn Hêåu àöëi vúái mêåu dõch àûúâng
biïín vaâ sûå xuêët hiïån caác thaânh phöë duyïn haãi
taåi Àöng Nam AÁ. Öng cho biïët, tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu lan traân àïën Àöng Nam AÁ vaâo thïë kó XV
vaâ àïìn thúâ Baâ laâ "thaânh töë àêìu tiïn vaâ chñnh yïëu
lêu àúâi nhêët taåi nhiïìu thaânh phöë haãi caãng trong
vuâng naây, doåc theo bïën taâu" (1958: 19). Caác
khu àõnh cû múái cuãa di dên Hoa "àûúåc taái dûång
dûåa trïn möåt mö hònh khöng gian tûúng tûå nhû
cuãa chiïëc taâu, núi maâ ngöi àïìn thúâ Mazu seä àùåt
úã cuöëi truåc àöëi diïån vúái bïën taâu" (Nt, tr. 20).
Nghiïn cûáu cuäng cho biïët, "trong nhiïìu ngöi
àïìn thúâ Mazu cöí xûa khùæp Àöng Nam AÁ, viïåc
dêng cuáng thõt heo bõ cêëm àoaán" (Nt, tr. 24).
Giai àoaån naây cuäng coá nhûäng cöng trònh,
trong àoá, giúái thiïåu lïî höåi Thiïn Hêåu úã möåt
chuâa, miïëu cuå thïí, nhû cuöën Caâ Mau xûa vaâ
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 6/2015
An Xuyïn nay, coá baâi viïët vïì lïî höåi chuâa Baâ
Maä Chêu, tónh Caâ Mau hay nghiïn cûáu vïì tñn
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa úã quêån 5, thaânh phöë
Höì Chñ Minh mö taã caác hoaåt àöång tñn ngûúäng
úã höå i quaá n Tuïå Thaâ n h. Baâ i viïë t cho thêë y
nhûäng àùåc trûng riïng cuãa lïî höåi Thiïn Hêåu
úã Caâ Mau nhû: lïî vña Baâ vaâo rùçm thaáng Giïng,
coá haát Tiïìu, coá tuåc vay tiïìn traã lïî, vay höìng
cam ùn chûäa bïånh vaâ tuåc "thñ giaân" àïí giaãi
haån, aách, cho xin xùm, baân xùm vaâ tuåc thïì
nguyïìn trûúác ban thúâ Baâ. Cöng trònh vïì tñn
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa úã quêån 5 thò múái dûâng
úã mûác khaão taã, sú lûúåc.
Nhû vêåy, tûâ 1945 àïën 1985, söë lûúång baâi
viïët, cöng trònh sûu têìm, nghiïn cûáu liïn quan
túái vêën àïì ngûúâi Hoa úã Viïåt Nam noái chung,
tön giaáo, tñn ngûúäng cuãa hoå noái riïng chûa
nhiïìu, chuáng hoùåc thuöåc thïí loaåi àõa chñ, hoùåc
àûúåc tiïëp cêån tûâ goác nhòn lõch sûã, dên töåc hoåc,
chñnh trõ. Caác taác giaã chuã yïëu quan têm túái quaá
trònh hònh thaânh, phaát triïín cöång àöìng ngûúâi
Hoa úã Viïåt Nam, töí chûác xaä höåi, hoaåt àöång
kinh tïë vaâ chñnh saách cuãa caác chñnh thïí cêìm
quyïìn àõa phûúng àöëi vúái hoå. Àúâi söëng vùn
hoáa, tön giaáo, tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa noái
chung, tñn ngûúäng thúâ Thiïn Hêåu úã nûúác ta
noái riïng múái bûúác àêìu àûúåc àïì cêåp vaâ hêìu
hïët laâ nhûäng chûúng, muåc hay möåt phêìn nhoã
nùçm trong caác baâi viïët, caác cöng trònh, giuáp
ngûúâi àoåc bûúác àêìu hònh dung ra diïån maåo
cuãa chuáng.
3.2. Tûâ 1986 àïën nùm 2000
Tûâ sau Àöíi múái (1986), vúái chñnh saách múã
cûãa vaâ phaát triïín nïìn kinh tïë thõ trûúâng, àúâi
söëng cuãa nhên dên àûúåc nêng cao roä rïåt. Cuâng
vúái àoá laâ chñnh saách tûå do tön giaáo, tñn ngûúäng
àaä khiïën cho caác höåi heâ, àònh àaám àûúåc dõp
phuåc höìi vaâ phaát triïín, giúái nghiïn cûáu cuäng
khöng coân deâ dùåt hay e ngaåi khi àïì cêåp túái
lônh vûåc naây. Coá leä, do àoá maâ söë lûúång baâi viïët
vaâ caác cöng trònh sûu têìm, nghiïn cûáu vïì vùn
hoáa, tön giaáo, tñn ngûúäng úã nûúác ta noái chung,
cuãa ngûúâi Hoa noái riïng, úã thúâi kyâ naây àaä coá
sûå gia tùng àaáng kïí.
Thúâi kyâ naây coá möåt söë baâi viïët giaán tiïëp àïì
cêåp túái àúâi söëng vùn hoáa, tön giaáo, tñn ngûúäng
37
cuãa ngûúâi Hoa, nhûäng àùåc tñnh vaâ sûå tiïëp biïën
cuãa noá àïí höåi nhêåp vaâo xaä höåi baãn àõa, trong
möåt chuã àïì khaác nhû nghiïn cûáu vïì "Phöë cöí
Thanh Haâ", vïì ngûúâi Hoa úã Huïë, vïì "Tñn ngûúäng
thúâ mêîu cuãa ngûúâi Viïåt úã Nam Böå"... Möåt söë
baâi àïì cêåp trûåc tiïëp thò tiïëp cêån tûâ nhiïìu khña
caånh khaác nhau, nhû Trêìn Höìng Liïn phên tñch
yïëu töë vùn hoáa Hoa qua kiïën truác, àiïu khùæc,
Trêìn Khaánh xem xeát quaá trònh höåi nhêåp cuãa
ngûúâi Hoa vaâo xaä höåi Viïåt Nam hiïån àaåi qua sûå
thay àöíi cuãa: giaáo duåc, thöng tin àaåi chuáng, vùn
hoáa - nghïå thuêåt, tön giaáo, tñn ngûúäng, Chêu
Haãi tòm hiïíu tñnh dung húåp trong tön giaáo tñn
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa úã nûúác ta... Möåt söë tham
luêån trong cuöåc höåi thaão vïì Phöë Hiïën nghiïn
cûáu vïì vùn hoáa vuâng àêët naây, cuöëi cuâng, àïìu
chó ra sûå giao lûu, tiïëp biïën vùn hoáa Hoa - Viïåt úã
nhûäng mûác àöå khaác nhau, trïn nhûäng phûúng
diïån khaác nhau, chûáng toã, diïån maåo vùn hoáa
Phöë Hiïën hiïån nay laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh
tiïëp xuác, giao lûu vùn hoáa Hoa - Viïåt lêu daâi vaâ
àaä coá sûå biïën àöíi nhêët àõnh. Caác baâi viïët trong
cuöën Bûúác àêìu tòm hiïíu sûå tiïëp xuác vaâ giao lûu
vùn hoáa Viïåt - Hoa trong lõch sûã cuäng hûúáng túái
chuã àïì naây. Möîi taác giaã tiïëp cêån vêën àïì tûâ möåt
khña caånh khaác nhau (laâng nghïì thuã cöng, kiïën
truác, myä thuêåt, tranh dên gian...), qua viïåc chó
ra nhûäng yïëu töë vùn hoáa Hoa hiïån diïån trong
àoá àïí chûáng minh cho sûå tiïëp xuác, giao lûu
vùn hoáa. Nhiïìu taác giaã cho rùçng, giao lûu vùn
hoáa coá tñnh chêët hai chiïìu vaâ möîi bïn, sau khi
tiïëp thu yïëu töë vùn hoáa múái thò àïìu coá quaá trònh
biïën àöíi cho phuâ húåp. Tuy nhiïn, bïn caånh àoá
vêîn coân coá nhûäng yá kiïën traái chiïìu. Chùèng haån,
Chêu Thõ Haãi thò cho rùçng "Xu hûúáng truyïìn
tin ài tûâ "chuyïín taãi" àïën "höåi nhêåp" vaâ bïn "tiïëp
nhêån" tin thò ài tûâ "tiïëp biïën" àïën "àöìng nhêët"
(Phaåm Àûác Dûúng - Chêu Thõ Haãi Cb 1998:
28), trong khi Àinh Xuên Lêm laåi khùèng àõnh:
"àêy laâ möåt sûå tiïëp nhêån chuã àöång, coá sûå choån
lûåa, saâng loåc, àùåc biïåt laâ coá sûå caãi biïën àïí ài túái
hoâa àöìng maâ khöng àöìng nhêët... ÚÃ àêy yïëu töë
Viïåt laâ yïëu töë tröåi, giûä vai troâ chuã àaåo, coân yïëu
töë Haán ngoaåi lai phaãi hoâa nhêåp, àöìng hoáa trong
yïëu töë Viïåt múái àûúåc chêëp nhêån" (Nt, tr. 91).
Bïn caånh àoá laâ nhûäng cöng trònh ñt nhiïìu
àïì cêåp túái vùn hoáa Hoa, nhû Caác nhoám cöång
àöìng ngûúâi Hoa úã Viïåt Nam cuãa Chêu Haãi,
38
Àõnh cû cuãa ngûúâi Hoa trïn àêët Nam Böå cuãa
Nguyïîn Cêím Thuáy, vïì xaä höåi ngûúâi Hoa cuãa
Maåc Àûúâng hay caác cuöën àõa chñ... Caác taác giaã
thïí hiïån nhûäng quan àiïím riïng cuãa mònh khi
nhòn nhêån giao lûu vùn hoáa Hoa vúái caác töåc
ngûúâi súã taåi. Theo Chêu Haãi, ngûúâi Hoa coá
àùåc tñnh thñch nghi, do àoá, hoå "khöng tûå àaánh
mêët sùæc thaái vùn hoáa cuãa mònh, maâ coân taåo
àiïìu kiïån cho noá phaát triïín àan xen trong nïìn
vùn hoáa súã taåi" (1992: 140). Nguyïîn Cêím Thuáy
cho rùçng, tñn ngûúäng vaâ tön giaáo Hoa thïí hiïån
"roä hún vai troâ, aãnh hûúãng vaâ sûå taác àöång cuãa
vùn hoáa Hoa àöëi vúái ngûúâi Viïåt" (2000: 52),
song, chuáng taác àöång qua laåi lêîn nhau chûá
khöng chó coá möåt chiïìu (Nt, tr. 46) vaâ ngûúâi
Hoa "àaä thêåt sûå hoâa nhêåp vaâo cuöåc söëng cöång
àöìng cuãa caác dên töåc Viïåt Nam" (Nt, tr. 73).
Àõa chñ vùn hoáa quêån 5, thaânh phöë Höì Chñ
Minh lyá giaãi, do núi àêy coá nhiïìu töåc ngûúâi
cöång cû nïn tñn ngûúäng dên gian coá sûå giao
thoa, "laâm phong phuá, àa daång thïm cho àiïån
thúâ vaâ giúái thiïåu ngaây caâng roä neát hún xu thïë
höåi nhêåp vùn hoáa, àaä laâm cho thêìn àiïån caác
miïëu Hoa ngaây caâng biïíu hiïån roä neát xu thïë
Viïåt hoáa..." (Phan An Cb 2000: 135). Möåt söë
cöng trònh khaác nghiïn cûáu riïng biïåt vïì tön
giaáo, tñn ngûúäng úã tûâng vuâng hay caã nûúác, qua
àoá, chuáng ta hiïíu àûúåc tñn ngûúäng Hoa trong
töíng thïí cuãa noá nhû: Vùn hoáa têm linh Nam
Böå cuãa Nguyïîn Àùng Duy, nghiïn cûáu vïì tñn
ngûúäng dên gian úã Huïë cuãa Huyânh Àònh Kïët
vaâ Trêìn Àaåi Vinh, Chuâa Hoa thaânh phöë Höì
Chñ Minh... Nghiïn cûáu cuãa Voä Thanh Bùçng
cho thêëy, ngûúâi Hoa úã quêån 6, thaânh phöë Höì
Chñ Minh àaä "tiïëp thu hoùåc tham dûå" vaâo "möåt
söë tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Viïåt, ngûúâi Chùm,
ngûúâi Khmer" (1997: 84). Nguyïîn Minh San
cho biïët ba hònh thûác thúâ Baâ laâ: taåi caác ngöi
àïìn riïng, phöëi tûå trong caác chuâa Hoa vaâ phöëi
thúâ trong gia àònh ngûúâi Hoa (1998: 385-389).
Nguyïîn Thõ Hoa Xinh chó ra àiïím khaác trong
tñn ngûúäng Thiïn Hêåu cuãa ngûúâi Hoa göëc
Quaãng Àöng so vúái caác nhoám Hoa khaác. Maåc
Àûúâng cho rùçng, "ngûúâi Hoa muöën qua tuåc
thúâ Thiïn Hêåu giaáo duåc cöång àöìng hoå, nhêët laâ
phuå nûä Hoa loâng hiïëu thaão vúái cha meå, xaã thên
vò moåi ngûúâi, võ tha, thûúng yïu vaâ giuáp àúä
têån tònh ngûúâi gùåp hoaån naån" (1994: 106)...
NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
Thúâi kyâ naây coân coá möåt söë baâi viïët, cöng
trònh mö taã kiïën truác hay lïî höåi Thiïn Hêåu úã
möåt di tñch cuå thïí, nhû àïìn Thiïn Hêåu úã Phöë
Hiïën, chuâa Baâ laâng Minh Hûúng úã Huïë, lïî
höåi chuâa Baâ úã Bònh Dûúng... Nhûäng taác phêím
naây múái dûâng úã mûác àöå khaão taã, chûa coá caách
tiïëp cêån hûäu hiïåu cuäng nhû chûa coá phaát hiïån
múái.
Nhû vêåy, giai àoaån 1986 - 2000, nghiïn cûáu
vïì vùn hoáa cuãa ngûúâi Hoa úã nûúác ta noái chung,
vïì tön giaáo, tñn ngûúäng, lïî höåi cuãa hoå noái riïng
àaä bûúác àêìu àûúåc chuá yá. Caác cöng trònh naây
phong phuá, àa daång vïì thïí loaåi vaâ hûúáng tiïëp
cêån. Bïn caånh nhûäng tû liïåu sûu têìm, ghi cheáp
coân coá nhûäng baâi khaão cûáu ngùæn vaâ nhûäng
cöng trònh mö taã hoùåc nghiïn cûáu daâi húi, riïng
biïåt hay thïí loaåi àõa chñ. Bïn caånh nhûäng nghiïn
cûáu vïì di dên, laâng nghïì, vïì àiïu khùæc, kiïën
truác, höåi hoåa, êm nhaåc coân coá caác nghiïn cûáu
vïì àïìn, miïëu, höåi quaán, bia kñ hay àúâi söëng tñn
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa. Àaáng chuá yá laâ, phêìn
lúán nhûäng nghiïn cûáu naây àïìu chuá yá túái quaá
trònh giao lûu, tiïëp biïën vùn hoáa Hoa vúái vùn
hoáa baãn àõa trong nhûäng khña caånh àoá. Caác
taác giaã sûã duång nhûäng thuêåt ngûä "àöìng nhêët",
"àöìng hoáa", "Viïåt hoáa", "hoâa àöìng", "hoâa
nhêåp", "hoâa tan"... àïí nhòn nhêån, àaánh giaá quaá
trònh naây, àöìng thúâi, thïí hiïån quan àiïím khaác
nhau, thêåm chñ mêu thuêîn vïì vêën àïì naây. Giai
àoaån naây àaä xuêët hiïån nhûäng nghiïn cûáu riïng
vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu, song chuã yïëu úã daång
baâi viïët vaâ nùång vïì khaão taã.
4. Giai àoaån tûâ àêìu thïë kó XXI àïën nay
Tûâ àêìu thïë kó XXI àïën nay laâ thúâi kyâ "núã
röå" nhûäng nghiïn cûáu vïì chuã àïì naây. Tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu àûúåc nghiïn cûáu úã nhiïìu
mûác àöå khaác nhau, tiïëp cêån tûâ nhiïìu phûúng
diïån khaác nhau, vúái nhiïìu thïí loaåi khaác nhau,
thïí hiïån caã dûúái daång nhûäng baâi viïët àùng trïn
caác baáo, taåp chñ, saách, kyã yïëu höåi thaão hay
trong nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu chuyïn
biïåt. Söë lûúång tû liïåu cuäng tùng vûúåt bêåc. Tuy
nhiïn, coá thïí chia thaânh hai loaåi: tû liïåu maâ
nöåi dung coá phêìn liïn quan àïën vaâ tû liïåu maâ
nöåi dung trûåc tiïëp àïì cêåp túái tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu úã Viïåt Nam.
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 6/2015
4.1. Tû liïåu liïn quan túái nghiïn cûáu tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu úã Viïåt Nam
Coá 46 baâi viïët àûúåc àùng taãi trïn caác baáo,
taåp chñ chuyïn ngaânh liïn quan túái vùn hoáa,
tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa vaâ tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu, trong àoá coá 17 baâi vïì sûå hònh thaânh, töí
chûác xaä höåi vaâ cuöåc söëng cuãa cöång àöìng Hoa,
11 baâi viïët vïì phong tuåc, têåp quaán, tön giaáo,
tñn ngûúäng, böën baâi viïët vïì êím thûåc Hoa, saáu
baâi vïì giao lûu vùn hoáa Hoa vúái vùn hoáa caác
töåc ngûúâi baãn àõa. Thúâi kyâ naây cuäng coá nhiïìu
cuöåc höåi thaão, cöng trònh nghiïn cûáu, biïn soaån
vïì vùn hoáa dên gian, di saãn vùn hoáa vaâ tñn
ngûúäng, lïî höåi àûúåc töí chûác nhû: Tòm hiïíu àùåc
trûng di saãn vùn hoáa vùn nghïå dên gian Nam
Böå, Vùn hoáa biïín miïìn Trung vaâ vùn hoáa biïín
Têy Nam Böå, Vùn hoáa thúâ nûä thêìn - Mêîu úã Viïåt
Nam vaâ chêu AÁ: Baãn sùæc vaâ giaá trõ... Rêët nhiïìu
baâi viïët, tham luêån trong caác cöng trònh àoá àïì
cêåp túái caác chuã àïì: phong tuåc, têåp quaán, tön
giaáo, tñn ngûúäng, lïî höåi úã caác vuâng, miïìn, trong
àoá coá vùn hoáa Hoa vaâ tñn ngûúäng Thiïn Hêåu.
Chuã àïì giao lûu vùn hoáa Hoa vúái caác töåc ngûúâi
súã taåi cuäng àûúåc chuá yá vaâ tiïëp cêån thöng qua
hön nhên, qua nghiïn cûáu höåi quaán, tön giaáo,
tñn ngûúäng, êím thûåc... Qua nhûäng taác phêím
naây, àöåc giaã phêìn naâo hònh dung àûúåc neát
tûúng àöìng, dõ biïåt cuãa tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
úã tûâng vuâng. Chùèng haån, úã Bònh Thuêån, trûúác
chiïën tranh, ngûúâi Hoa coá lïå thónh öng Quan
Cöng sang thùm baâ Thiïn Hêåu, úã laåi hai ngaây
múái vïì (Tö Quyïn, Trêìn Ngoåc Traác, Phan Minh
Àaåo Cb 2006: 635). ÚÃ Baâ Rõa - Vuäng Taâu, dõp
vña Baâ: "trong phêìn nghi lïî, coá sûå àan xen giûäa
nhûäng têåp tuåc Hoa vaâ Viïåt, nhû lïî cuáng tiïìn
hiïìn, lïî nghinh baâ Thuãy, lïî khai viïn, lïî cuáng
cö höì n úã ngoaâ i sên, lïî Àaå i böå i ..." (Thaå c h
Phûúng, Nguyïîn Troång Minh Cb 2005: 591).
ÚÃ Àöìng Nai, Baâ àaä hoâa nhêåp vúái thêìn thaánh
àõa phûúng, trúã thaânh thêìn baãn àõa (Huyânh Vùn
Túái Cb 2001: 78) vaâ lïî vña coá caã nghi thûác
Àaåo giaáo. ÚÃ quêån 6, thaânh phöë Höì Chñ Minh,
tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa àaä tiïëp nhêån thïm
Chuáa Xûá Thaánh Mêîu (Höì Hûäu Nhûåt Cb 2005:
274)... Bïn caånh àoá coân coá 30 cöng trònh sûu
têìm, biïn soaån, höìi kñ vaâ nghiïn cûáu vïì vùn
hoáa noái chung hay tñn ngûúäng, lïî höåi dên gian
39
úã caác vuâng, miïìn vaâ 24 cöng trònh nghiïn cûáu
vïì vùn hoáa Hoa, trong àoá, ñt nhiïìu àïì cêåp túái
tñn ngûúä n g Thiïn Hêå u . Coá hai cöng trònh
nghiïn cûáu giao lûu vùn hoáa Viïåt - Hoa qua
caác cú súã tñn ngûúäng, tön giaáo Hoa hay qua
moåi phûúng diïån cuãa vùn hoáa vêåt thïí vaâ phi
vêåt thïí úã tûâng àõa baân, song àïìu coá kïët luêån laâ
vùn hoáa Hoa àaä coá sûå giao lûu, tiïëp biïën maånh
meä vúái vùn hoáa Viïåt.
4.2. Nhûäng ghi cheáp, nghiïn cûáu chuyïn
biïåt vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
Tûâ àêìu thïë kó XXI àïën nay cuäng laâ thúâi kyâ
núã röå nhûäng tû liïåu ghi cheáp, sûu têìm vaâ nhûäng
nghiïn cûáu chuyïn biïåt vïì tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu úã Viïåt Nam. Ngoaâi möåt vaâi cuöën saách ghi
cheáp, sûu têìm, truyïìn thuyïët Thiïn Hêåu coân
àûúåc taåc trïn caác bia àaá hoùåc ghi cheáp trïn caác
têëm baãng, caác túâ rúi cuãa caác höåi quaán, chuâa,
miïëu lúán thúâ Baâ, bùçng caã tiïëng Trung vaâ Viïåt.
Nhiïìu baâi viïët mö taã di tñch vaâ lïî höåi Thiïn
Hêåu úã möåt cú súã cuå thïí, song cuäng coá baâi khaái
quaát àùåc àiïím, tñnh chêët chung cuãa tñn ngûúäng
naây úã möåt vuâng, àùng trïn caác baáo in, baáo maång
vaâ möåt söë taåp chñ.
Coá 13 tham luêån vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
úã caác vuâng, miïìn hay trïn phaåm vi caã nûúác...
Voä Vùn Hoaâng nhêån xeát rùçng, hiïån nay, tñn
ngûúäng naây úã Höåi An àaä du nhêåp nhûäng neát
vùn hoáa múái vaâo phêìn höåi "nhûng khöng àaánh
mêët ài baãn sùæc vùn hoáa cuãa dên töåc" (Nhiïìu
taác giaã 2008: 352). Phaåm Vùn Tuá khaão saát caác
cung thúâ Thiïn Hêåu úã ven biïín miïìn Trung,
thaânh phöë Höì Chñ Minh vaâ Caâ Mau, so saánh
thêìn àiïån úã ba núi àoá röìi àûa ra möåt söë nhêån
xeát nhû: hai cêån vïå Thiïn Lyá Nhaän, Thuêån
Phong Nhô chó coá úã Phöë Hiïën, höåi quaán Phuác
Kiïën úã Höåi An vaâ thõ trêën Öng Àöëc (Nt, tr.
366); úã Nam Böå, baâ chuáa Thai Sinh vaâ 12 baâ
muå chó àûúåc thúâ úã gia àònh maâ khöng thúâ úã
cung Thiïn Hêåu hay caác cú súã thúâ tûå cöång àöìng
(Nt, tr. 367) vaâ khöng thêëy thúâ Taâi Baåch Tinh
Quên úã caác cung thúâ Baâ (Nt, tr. 368); hêìu hïët
cung thúâ àïìu thúâ Thaânh hoaâng bïn phaãi Baâ
(Nt, tr. 367); Quan Cöng chó àûúåc phöëi tûå trong
hai cung Thiïn Hêåu úã Bònh Thuêån vaâ Caâ Mau
(Nt, tr. 368-369) hay àa söë caác cung thúâ Thiïn
40
Hêåu úã Nam Böå àïìu phöëi thúâ baâ Hoãa (Nt, tr.
369). Tuy nhiïn, hêìu hïët caác nghiïn cûáu khaác
vïì tñn ngûúäng naây nhû nhûäng baâi viïët hay cöng
trònh cuãa Huyânh Àònh Kïët, Trêìn Höìng Liïn,
Phan An, Töëng Quöëc Hûng, Nguyïîn Ngoåc
Thú, Lêm Hoaâng Viïn... àùåc biïåt laâ thöëng kï
cuãa Voä Thanh Bùçng (2005: phêìn Phuå luåc) cuäng
nhû kïët quaã àiïìn daä cuãa chuáng töi, cho thêëy,
nhûäng nhêån xeát trïn laâ hoaân toaân khöng saát
thûåc. Phaãi chùng, do lûúång mêîu ñt, chûa àaåi
diïån hïët cho caác kiïíu loaåi cuãa tñn ngûúäng naây
vaâ viïåc khaão saát chûa àêìy àuã, kyä lûúäng nïn
dêîn túái thiïëu soát trïn?
Nghiïn cûáu vïì "Tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
trong vùn hoáa Têy Nam Böå", Nguyïîn Ngoåc
Thú cho rùçng, hai giaá trõ lúán nhêët cuãa noá laâ:
giaáo duåc ngûúâi Hoa vïì àaåo àûác vaâ kïët nöëi hai
töåc Hoa - Viïåt trong kinh tïë, vùn hoáa (2010:
223). Noá cuäng coá àùåc trûng riïng laâ "mang
àêåm chêët àö thõ" vaâ "ài vaâo tûâng gia àònh cû
dên Hoa vaâ Viïåt" (2010: 224), àöìng thúâi, coá
taác duång liïn kïët ba töåc ngûúâi Hoa, Viïåt, Khmer
trong vùn hoáa ûáng xûã vúái möi trûúâng xaä höåi
(2010: 226). Trong möåt nghiïn cûáu khaác vïì
tñn ngûúäng thúâ Thiïn Hêåu úã Nam Böå(2), taác giaã
cho rùçng tuåc thúâ naây "coá thïí àûúåc xem laâ möåt
daång thûác di saãn vùn hoáa àûúåc nhûäng ngûúâi
Hoa di dên mang àïën Nam Böå vaâ hoáa thaåch úã
laåi" (Nguyïîn Ngoåc Thú, Trõnh Xuên Tuyïët
2014: 294), song noá coá "tñnh chêët phên taán vaâ
linh hoaåt" (Nt, tr. 286) vaâ "àaä coá nhûäng biïën
àöíi sêu sùæc trong caã quan niïåm lêîn thûåc haânh
tñn ngûúäng" (Nt, tr. 315). Taác giaã cuäng khùèng
àõnh, tñn ngûúäng naây laâ haåt nhên phaãn aánh vùn
hoáa Hoa töåc, laâ biïíu tûúång cuãa sûå giao lûu vùn
hoáa Hoa - Viïåt - Khmer vaâ thu huát ngaây caâng
nhiïìu ngûúâi Viïåt tham gia, àöìng thúâi, coá xu
hûúáng gùæn vúái Phêåt giaáo. Coá thïí thêëy sûå mêu
thuêîn trong nhûäng nhêån xeát cuãa taác giaã, búãi
vò, nïëu "àaä coá nhûäng biïën àöíi sêu sùæc trong caã
quan niïåm lêîn thûåc haânh tñn ngûúäng" thò sao
coá thïí noái laâ "hoáa thaåch" àûúåc?
Giai àoaån naây coá möåt tham luêån àïì cêåp túái
tñn ngûúäng Thiïn Hêåu trïn phaåm vi caã nûúác
vaâ tòm hiïíu vai troâ cuãa noá trong quaá trònh höåi
nhêåp quöëc tïë. Taác giaã cho rùçng, tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu laâ chöî dûåa tinh thêìn vaâ "laâ möåt hònh
NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
thûác giaáo duåc, àõnh hûúáng cho cöång àöìng
ngûúâi Hoa vïì nhên caách söëng" (Trêìn Höìng
Liïn 2006: 361), àöìng thúâi giuáp "duy trò àûúåc
àùåc trûng töåc ngûúâi, caác yïëu töë vïì thuêìn phong
myä tuåc, têåp quaán cuãa ngûúâi Hoa" (Nt, tr. 363)
vaâ àêy cuäng "chñnh laâ nhûäng àiïìu kiïån goáp
phêìn thuác àêíy quaá trònh höåi nhêåp cuãa Viïåt Nam
vaâo khu vûåc vaâ thïë giúái" (Nt, tr. 364).
Cuâng nghiïn cûáu tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
trïn phaåm vi caã nûúác coân coá chûúng viïët vïì
Thiïn Hêåu Thaánh Mêîu trong cuöën Àaåo mêîu
Viïåt Nam cuãa Ngö Àûác Thõnh. Taác giaã khaái
quaát tuåc thúâ Thiïn Hêåu úã nûúác ta, chó ra nhûäng
neát àùåc trûng, khaác biïåt cuãa tñn ngûúäng naây
giûäa caác vuâng miïìn, àöìng thúâi bûúác àêìu chuá
yá túái sùæc thaái vùn hoáa Hoa àõa phûúng giûäa
hai nhoám Quaãng Àöng vaâ Phuác Kiïën vïì mùåt
kiïën truác, trang trñ chuâa, miïëu. Nghiïn cûáu àûa
ra kïët luêån, rùçng thúâ Mêîu laâ "neát nöíi tröåi vaâ
àiïín hònh nhêët" cho sûå giao lûu vùn hoáa söëng
àöång giûäa caác töåc ngûúâi Viïåt - Chùm - Hoa -
Khmer vaâ kïët quaã laâ "taåo nïn nhûäng tûúng
àöìng, nhûäng neát thöëng nhêët vùn hoáa, tuy nhiïn
möîi dên töåc vêîn giûä laåi nhûäng neát riïng, àöåc
àaáo cuãa mònh" (2010: 366).
Thaáng 4/2014, höåi thaão vïì tñn ngûúäng thúâ
Mêîu úã Nam Böå àûúåc töí chûác vúái 8/78 tham
luêån nghiïn cûáu riïng biïåt vïì tñn ngûúäng Thiïn
Hêåu. Coá thïí noái, àêy laâ cuöåc höåi thaão àêìu tiïn
maâ trong àoá, tñn ngûúäng Thiïn Hêåu thu huát sûå
quan têm nhiïìu nhû vêåy. Möîi baâi viïët àïìu coá
möåt khöng gian nghiïn cûáu riïng, caách tiïëp
cêån riïng vaâ coá nhûäng àoáng goáp nhêët àõnh.
Tham luêån cuãa Voä Thõ AÁnh Tuyïët so saánh tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu úã Höåi An vúái thaânh phöë
Höì Chñ Minh qua caác hiïån vêåt (khaám thúâ,
tûúång thúâ, baâi võ, hoaânh phi, liïîn àöëi...), caác
nghi tuåc vaâ lïî höåi Thiïn Hêåu àïí tòm ra nhûäng
neát tûúng àöìng vaâ khaác biïåt. Lï Thõ Thanh
Thuãy thò chuá yá túái vai troâ xaä höåi cuãa tñn ngûúäng
naây, cho rùçng, noá giuáp nêng cao hïå thöëng
chuêín mûåc àaåo àûác trong cöång àöìng ngûúâi
Hoa vaâ goáp phêìn àiïìu chónh xaä höåi, phaát triïín
kinh tïë thaânh phöë, chuã yïëu qua tiïìm nùng du
lõch. Àùång Hoaâng Lan khaão saát vaâ so saánh lïî
höåi Thiïn Hêåu úã chuâa Baâ Bònh Dûúng vúái chuâa
Baâ Tuïå Thaânh úã quêån 5, thaânh phöë Höì Chñ
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 6/2015
Minh àïí tòm ra nhûäng giaá trõ cuãa noá. Taác giaã
cho rùçng, giaá trõ cuãa lïî vña naây laâ baão lûu vùn
hoáa, nghïå thuêåt Hoa truyïìn thöëng, cöë kïët cöång
àöìng, mang laåi sûå bònh an trong têm höìn cho
ngûúâi tham gia lïî höåi, phaãn aánh caái àeåp, giuáp
con ngûúâi hûúáng thiïån vaâ goáp phêìn phaát triïín
du lõch. Giöëng nhû Voä Thõ AÁnh Tuyïët, Àaâo
Vônh Húåp tòm hiïíu tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã
caác höåi quaán ngûúâi Hoa taåi thaânh phöë Höì Chñ
Minh qua caác hiïån vêåt vaâ nghi lïî thúâ cuáng àïí
chó ra caác giaá trõ àùåc trûng cuãa noá vaâ giaãi phaáp
baão töìn. Voä Thanh Huâng khaão saát tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu úã thõ xaä Vônh Chêu, tónh Soác Trùng
qua möåt trûúâng húåp cuå thïí - Thiïn Hêåu cöí miïëu.
Taác giaã kïët luêån, tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã Vônh
Chêu goáp phêìn quan troång taåo ra àùåc trûng
vùn hoáa mang baãn sùæc Hoa, tñnh vùn hoáa cöång
àöìng cao, àöìng thúâi àaä du nhêåp möåt söë neát
vùn hoáa múái vaâo phêìn höåi vaâ ghi nhêån sûå giao
lûu vùn hoáa Hoa - Viïåt - Khmer qua tuåc thúâ
naây. Hai taác giaã Lûúng Chaánh Toâng vaâ Hoaâng
Thu Vên thò khaão saát kiïën truác thúâ tûå, thêìn àiïån
vaâ lïî höåi úã nùm di tñch thúâ Baâ taåi tónh Bònh
Dûúng àïí tòm ra giaá trõ vùn hoáa, lõch sûã cuãa tñn
ngûúäng naây vaâ àûa ra caác giaãi phaáp khùæc phuåc
möåt söë töìn taåi hiïån nay. Nhòn chung, caác tham
luêån trong höåi thaão khöng dûâng úã viïåc mö taã
àún thuêìn caác di tñch vaâ lïî höåi Thiïn Hêåu maâ
àïìu cöë gùæng tòm ra vai troâ, giaá trõ cuäng nhû
tiïëp cêån baãn chêët cuãa noá.
Thúâi kyâ naây coá nùm nghiïn cûáu riïng biïåt
vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã Nam Àõnh, Hûng
Yïn, Àaâ Nùéng, thaânh phöë Höì Chñ Minh, Caâ
Mau. Cöng thûác chung cuãa caác cöng trònh naây
laâ khaái quaát àùåc àiïím àõa lyá tûå nhiïn, lõch sûã,
vùn hoáa vuâng àêët laâm cú súã röìi mö taã di tñch,
caác nghi lïî, lïî höåi vaâ caác troâ diïîn. Tuy nhiïn,
möîi cöng trònh laåi cho thêëy nhûäng neát riïng
cuãa tñn ngûúäng Thiïn Hêåu trïn àõa baân àoá.
Luêån vùn nghiïn cûáu vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
úã Phöë Hiïën thò cho rùçng, noá àaä thêu nhêåp tñn
ngûúäng thúâ Tûá phuã vaâ coá nghi thûác hêìu àöìng,
mêm cuáng Baâ coá baánh Tö Chêu, cúm nùæm,
muöëi vûâng... ÚÃ Àaâ Nùéng, lïî vêåt cuáng Thiïn
Hêåu laâ xöi gaâ, baánh traái; lïî cuáng àêìu nùm vaâ
têët niïn àïìu coá tuåc taå ún, tuåc xin xùm, xin löåc
(Nguyïîn Thõ Anh Trêm 2013)... Hai luêån vùn
41
naây múái dûâng úã mûác mö taã chi tiïët vïì di tñch
vaâ lïî höåi, thiïëu sûå phên tñch sêu vaâ khaái quaát
vêën àïì, àöìng thúâi cuäng chûa àûa ra nhûäng luêån
àiïím múái. Nghiïn cûáu tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
úã quêån 5, thaânh phöë Höì Chñ Minh, Nguyïîn
Thõ Thanh Xuyïn sûã duång phûúng phaáp quan
saát tham dûå vaâ phoãng vêën sêu caác àöëi tûúång
tham gia tñn ngûúäng, àöìng thúâi aáp duång lyá
thuyïët chûác nùng, thuyïët 'tûúng àöëi lõch sûã'
cuãa Franz Boas vaâ thuyïët giao lûu tiïëp biïën
vùn hoáa àïí lyá giaãi sûå biïën àöíi cuäng nhû vai troâ
cuãa tñn ngûúäng naây àöëi vúái àúâi söëng têm linh
cuãa ngûúâi Hoa vaâ vúái viïåc kïët nöëi hai cöång
àöìng Hoa - Viïåt. Khoáa luêån cuäng chuá yá tòm
hiïíu tñnh thöëng nhêët vaâ àa daång cuãa tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu giûäa caác nhoám Hoa àõa phûúng.
Cuâng vúái viïåc khaão taã di tñch, caác nghi lïî, lïî
höåi, sú àöì hoáa caác àöëi tûúång thúâ tûå röìi phên
tñch chuáng, kïët húåp vúái phên tñch caác kïët quaã
phoãng vêën sêu àaä khiïën cho nhûäng nhêån xeát,
kïët luêån cuãa cöng trònh vûâa coá tñnh khaách quan
vûâa coá tiïëng noái cuãa ngûúâi trong cuöåc (Nguyïîn
Thõ Thanh Xuyïn 2008). Phaåm Vùn Tuá tòm
hiïíu tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã Caâ Mau qua viïåc
khaão saát böën cung thúâ nùçm raãi raác úã caác huyïån,
thõ trêën, thaânh phöë. Cöng trònh cho thêëy, àùåc
trûng cuãa tñn ngûúäng thúâ Thiïn Hêåu úã àêy laâ
lïî cung nghïnh Thaánh mêîu höìi cung vaâo ngaây
möìng 3 Tïët, lïî vay löåc vaâo rùçm thaáng Giïng,
cuáng rùçm thaáng 7 vaâ cuáng cuöëi nùm vaâo 24/
12... Theo nghiïn cûá u cuã a taá c giaã thò tñn
ngûúäng naây úã Caâ Mau coá tñnh höîn dung vùn
hoáa, tñnh cöång àöìng, tñnh thûåc tiïîn(3), àöìng thúâi,
àoáng vai troâ àiïìu hoâa caác möëi quan hïå xaä höåi,
goáp phêìn tñch cûåc vaâo caác hoaåt àöång xaä höåi vaâ
taái taåo traång thaái cên bùçng trong têm lyá con
ngûúâi. Cöng trònh cuãa Song Thoå cho biïët, àïìn
Haâng Sùæt Dûúái (thaânh phöë Nam Àõnh), ngoaâi
thúâ Thiïn Hêåu, Quan Cöng thò coân thúâ Thöí
cöng, Haâ baá, Baâ chuáa Thai Sinh, Tam Toâa
Thaánh Mêîu vaâ Quan Êm Böì Taát. ÚÃ àêy coá lïå
dêng àeân löìng àoã túái cûãa àïìn vaâo 30 Tïët, àïí
àïën möìng 2 Tïët thò töí chûác baán àêëu giaá. Lïî
möåc duåc, dêng aáo choaâng àoã höìng, trûáng luöåc
nhuöåm àoã höìng, lïî tam sinh (lúån, chim, caá)
cuäng taåo maâu naây àïí cêìu phuác, do chûä höìng
coân coá nghôa laâ höìng phuác (phuác lúán). Taác giaã
cuäng so saánh vúái tuåc thúâ Thiïn Hêåu úã caác núi
42
khaác nhû Phöë Hiïën, Höåi An, thaânh phöë Höì
Chñ Minh àïí chó ra caác àùåc trûng cuãa tñn ngûúäng
naây laâ: dung húåp vùn hoáa, tñnh hiïån thûåc, tñnh
cöång àöìng xaä höåi vaâ goáp phêìn giaãi toãa têm lyá
con ngûúâi(4).
Toám laåi, khaão saát tònh hònh sûu têìm, nghiïn
cûáu tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã Viïåt Nam, chuáng
töi ruát ra nhûäng nhêån xeát nhû sau:
Trûúác hïët, vïì khöëi lûúång tû liïåu sûu têìm,
ghi cheáp vaâ tû liïåu nghiïn cûáu, giai àoaån tûâ
thïë kó XIX trúã vïì trûúác coá baãy tû liïåu trong àoá
coá àïì cêåp túái cuöåc söëng cuãa ngûúâi Hoa vaâ ghi
cheáp vïì möåt söë àïìn thúâ Thiïn Hêåu trïn àêët
nûúác ta. Caác tû liïåu naây hoùåc thuöåc daång àõa
chñ hoùåc laâ kñ sûå hoùåc thïí loaåi biïn soaån, song,
têët caã àïìu àûúåc viïët bùçng chûä Haán. Tûâ àêìu thïë
kó XX àïën 1945 chó coá möåt tû liïåu liïn quan,
song, àoá laâ nghiïn cûáu àêìu tiïn viïët bùçng Quöëc
ngûä, cho thêëy toaân caãnh bûác tranh xaä höåi ngûúâi
Hoa úã Nam Kyâ möåt thúâi. Tûâ 1946 àïën 1985
coá 12 tû liïåu liïn quan túái vêën àïì nghiïn cûáu,
trong àoá coá nùm baâi viïët, hai cöng trònh biïn
soaån, khaão cûáu vaâ nùm cöng trònh nghiïn cûáu.
Caác taác giaã quan têm nhiïìu hún túái quaá trònh
hònh thaânh, phaát triïín cöång àöìng Hoa úã Viïåt
Nam, töí chûác xaä höåi, hoaåt àöång kinh tïë vaâ chñnh
saách cuãa chñnh quyïìn àöëi vúái hoå. Phong tuåc,
têåp quaán, tön giaáo, tñn ngûúäng múái bûúác àêìu
àûúåc àïì cêåp, chuã yïëu laâ "phuå hoåa" cho möåt
chuã àïì khaác. Tuy nhiïn, àaä xuêët hiïån baâi viïët
vïì lïî höåi baâ Thiïn Hêåu úã möåt di tñch cuå thïí,
nùçm trong möåt vaâi cuöën saách. Tûâ 1986 àïën
nùm 2000 coá 32 tû liïåu liïn quan túái vêën àïì,
trong àoá coá möåt söë baâi viïët ngùæn mö taã kiïën
truác vaâ lïî höåi Thiïn Hêåu úã möåt ngöi àïìn, chuâa
cuå thïí àûúåc àùng trïn caác taåp chñ hoùåc in trong
caác saách. Tûâ àêìu thïë kó XXI àïën nay, söë lûúång
tû liïåu tùng voåt, àaåt khoaãng 160 baâi viïët vaâ
cöng trònh, trong àoá coá khoaãng 30 baâi viïët ngùæn
vïì lïî höåi baâ Thiïn Hêåu in trïn caác saách, baáo,
taåp chñ, 13 tham luêån vaâ nùm àêìu saách nghiïn
cûáu chuyïn biïåt vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu, àoá
laâ chûa kïí nhûäng truyïìn thuyïët Thiïn Hêåu àûúåc
khùæc trïn bia àaá hay ghi trïn túâ rúi giúái thiïåu
di tñch cuãa caác cú súã thúâ Thiïn Hêåu. Nhû vêåy,
tûâ trûúác túái nay coá 213 tû liïåu sûu têìm, ghi
cheáp vaâ nghiïn cûáu liïn quan túái vùn hoáa, tñn
NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa, trong àoá coá 56 baâi viïët,
tham luêån vaâ cöng trònh nghiïn cûáu chuyïn
biïåt vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu. Tònh hònh sûu
têìm, nghiïn cûáu cuäng cho thêëy, caâng ngaây, tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu caâng àûúåc giúái nghiïn cûáu
vùn hoáa úã nûúác ta chuá yá hún, ngaây caâng coá
nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu riïng biïåt, chuyïn
sêu hún vïì vêën àïì naây, àöìng thúâi, caác nghiïn
cûáu cuäng thïí hiïån nöî lûåc nhòn nhêån, àaánh giaá
noá möåt caách toaân diïån, sêu sùæc vaâ mong muöën
nùæm bùæt baãn chêët cuãa vêën àïì.
Thûá hai, vïì àoáng goáp cuãa nhûäng tû liïåu noái
trïn. Coá thïí noái, caác tû liïåu liïn quan àaä cung
cêëp thöng tin vïì quaá trònh hònh thaânh, phaát triïín,
töí chûác xaä höåi, hoaåt àöång kinh tïë cuäng nhû
caác phong tuåc, têåp quaán, tön giaáo, tñn ngûúäng
vaâ vùn hoáa noái chung cuãa cöång àöìng ngûúâi
Hoa trïn àêët nûúác ta. Àêy laâ nhûäng kiïën thûác
nïìn taãng, rêët cêìn thiïët àïí thûåc hiïån bêët cûá möåt
nghiïn cûáu naâo vïì ngûúâi Hoa hay vùn hoáa cuãa
hoå. Bïn caånh àoá, nhûäng baâi viïët ngùæn mö taã lïî
höåi Thiïn Hêåu, tuy chûa àûa ra nhûäng nhêån
àõnh lúán hay yá kiïën tranh luêån nhûng cuäng
giuáp chuáng töi nhêån biïët àûúåc nhûäng àùåc àiïím
cuãa lïî höåi naây, neát chung vaâ riïng cuãa noá úã
möîi vuâng, miïìn trïn àêët nûúác ta. Nùm cöng
trònh nghiïn cûáu chuyïn sêu vïì tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu úã nùm tónh thuöåc ba miïìn Bùæc,
Trung, Nam àaä khaão taã khaá tó mó di tñch vaâ caác
nghi lïî, lïî höåi, àöìng thúâi phên tñch nhûäng giaá
trõ, vai troâ, chûác nùng cuãa tñn ngûúäng naây àöëi
vúái cuöåc söëng cuãa ngûúâi Hoa noái riïng vúái
caác cöång àöìng cuâng sinh söëng trïn àõa baân
noái chung, giuáp àöåc giaã hònh dung roä hún
nhûäng tûúng àöìng vaâ khaác biïåt cuãa tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu úã ba miïìn. Àaáng chuá yá laâ 13 tham
luêån vaâ möåt chûúng viïët nghiïn cûáu chuyïn
sêu vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu àaä àûa ra nhûäng
nhêån àõnh, àaánh giaá giuáp chuáng ta hiïíu thïm
baãn chêët cuãa tñn ngûúäng naây, àöìng thúâi cuäng
taåo ra nhûäng tranh luêån thuá võ xung quanh vêën
àïì. Hêìu hïët caác nghiïn cûáu trïn àïìu sûã duång
phûúng phaáp mö taã, möåt söë kïët húåp vúái phên
tñch, so saánh, thêåm chñ coá caã thïí loaåi höìi kñ,
tuây buát. Möåt vaâi nghiïn cûáu gêìn àêy coân sûã
duång kïët quaã àiïìn daä, phoãng vêën hay phên
tñch àõnh lûúång vaâ aáp duång möåt söë lyá thuyïët
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 6/2015
Nhên hoåc khiïën cho àöëi tûúång nghiïn cûáu àûúåc
tiïëp cêån àa chiïìu hún vaâ coá thïm tiïëng noái cuãa
chuã thïí, laâm cho kïët quaã nghiïn cûáu coá phêìn
khaách quan hún.
Bïn caånh nhûäng àoáng goáp trïn thò nhûäng
tû liïåu sûu têìm, nghiïn cûáu tûâ trûúác àïën nay
cuäng cho thêëy möåt söë vêën àïì coân boã ngoã.
Trûúá c hïë t laâ phaå m vi khöng gian cuã a caá c
nghiïn cûáu. Chiïëm hêìu hïët vêîn laâ nhûäng baâi
viïët ngùæn mö taã lïî höåi Thiïn Hêåu úã möåt di
tñch cuå thïí. Gêìn àêy múái coá nùm nghiïn cûáu
riïng vïì tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã möåt tónh vaâ
13 tham luêån vúái nhûäng mö taã, nhêån xeát rêët
khaái quaát vïì tñn ngûúäng naây trïn phaåm vi vuâng,
miïìn hay toaân quöëc. Nhû vêåy, múái coá ñt cöng
trònh nghiïn cûáu chuyïn sêu vïì tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu úã möåt vuâng, miïìn lúán vaâ cuäng chûa
coá möåt con söë thöëng kï chñnh xaác söë lûúång
chuâa, miïëu thúâ Thiïn Hêåu trïn caã nûúác, bao
göìm caã thúâ chñnh vaâ phöëi thúâ, caã nhûäng chuâa,
miïëu lúán hay tû nhên, cuãa ngûúâi Hoa hay caác
töåc ngûúâi khaác.
Thïm nûäa, têët caã caác nghiïn cûáu vïì tñn
ngûúäng thúâ Thiïn Hêåu tûâ trûúác túái nay àïìu chó
hûúáng túái nhûäng ngöi miïëu lúán, chñnh thöëng,
àûúåc ghi nhêån trong caác thöëng kï vïì di tñch
lõch sûã, vùn hoáa. Caâng nhûäng ngöi miïëu nöíi
tiïëng thò caâng coá nhiïìu nghiïn cûáu àïì cêåp àïën
nhû höåi quaán Tuïå Thaânh, Haâ Chûúng, chuâa
Baâ úã Bònh Dûúng... Tuåc thúâ Thiïn Hêåu taåi tû
gia cuâng sùæc thaái vùn hoáa Hoa àõa phûúng trong
tñn ngûúäng naây múái àûúåc quan têm tûâ khoaãng
20 nùm trúã laåi àêy. Tuy nhiïn, nhûäng ngöi
miïëu Thiïn Hêåu cuãa tû nhên hay nhoám Hoa
lai, nhoám Hoa àaä Viïåt hoáa gêìn nhû chûa àûúåc
chuá yá. Tûúng tûå nhû vêåy, viïåc phên loaåi caác
daång thûác thúâ Thiïn Hêåu úã Viïåt Nam cuäng
chûa hïì coá nghiïn cûáu naâo àïì cêåp àïën.
Tûâ àêìu thïë kó XX, hêìu hïët nhûäng nghiïn
cûáu vïì vùn hoáa, tñn ngûúäng Hoa noái chung,
tñn ngûúäng Thiïn Hêåu úã nûúác ta noái riïng àïìu
àïì cêåp túái vêën àïì giao lûu, tiïëp biïën vùn hoáa
Hoa vúái vùn hoáa cuãa caác töåc ngûúâi baãn àõa.
Tuy nhiïn, giao lûu, tiïëp biïën nhû thïë naâo, mûác
àöå àïën àêu, coá bõ àöìng hoáa hay khöng... thò
coá nhiïìu yá kiïën khaác nhau, thêåm chñ traái chiïìu.
43
Chùèng haån, Àaâo Trinh Nhêët cho rùçng ngûúâi
Hoa rêët baão thuã vïì vùn hoáa "hoå ài àêu thò àem
caái vùn hoáa cuãa mònh ài àêëy, dêìu cho coá bõ
phong traâo xö àêíy, nhûng maâ baãn sùæc vêîn
coân..." (1924: 61). Nguyïîn Cêím Thuáy nhêån
xeát, ngûúâi Hoa úã nûúác ta coá hai phaãn ûáng vúái
vùn hoáa baãn àõa, laâ baão thuã vaâ höåi nhêåp (2000:
47-49) hay yá kiïën cuãa taác giaã Chêu Thõ Haãi vaâ
Àinh Xuên Lêm nhû chuáng töi àaä trònh baây úã
trïn... Giao lûu, tiïëp biïën vùn hoáa trong tñn
ngûúäng thúâ baâ Thiïn Hêåu cuäng àûúåc nhiïìu
cöng trònh nhùæc túái. Àa söë caác yá kiïën thöëng
nhêët rùçng, tñn ngûúäng Thiïn Hêåu laâ haåt nhên
quan troång giuáp phaãn aánh vaâ giûä gòn baãn sùæc
vùn hoáa Hoa, laâ chöî dûåa tinh thêìn cuãa ngûúâi
Hoa, àöìng thúâi giaáo duåc yá thûác vaâ cöë kïët cöång
àöìng Hoa, laâ cêìu nöëi, tùng cûúâng tònh àoaân
kïët caác töåc ngûúâi cuâng söëng trïn möåt àõa baân.
Bïn caånh àoá cuäng coá möåt söë yá kiïën cho rùçng,
tñn ngûúäng naây àaä du nhêåp möåt söë yïëu töë vùn
hoáa múái vaâo phêìn lïî vaâ phêìn höåi. Viïåc so saánh
mûác àöå giao lûu, tiïëp biïën vùn hoáa cuãa caác
nhoám Hoa àõa phûúng cuäng nhû caác kiïíu daång
tñn ngûúäng Thiïn Hêåu vúái vùn hoáa baãn àõa coá
nhû nhau hay khöng cuä n g chûa àûúå c giúá i
nghiïn cûáu chuá yá.
Toám laåi, tònh hònh nghiïn cûáu tñn ngûúäng
thúâ baâ Thiïn Hêåu úã nûúác ta cho thêëy, tñn ngûúäng
naây ngaây caâng àûúåc giúái nghiïn cûáu quan têm
nhiïìu hún, vúái phûúng phaáp tiïëp cêån cuäng ngaây
möåt phong phuá, àa chiïìu hún. Viïåc nghiïn cûáu
noá àaä àûa laåi möåt söë kïët quaã nhêët àõnh, khöng
thïí phuã nhêån. Tuy nhiïn, bïn caånh àoá vêîn coân
nhûäng töìn taåi vaâ möåt söë vêën àïì coân boã ngoã cêìn
àûúåc caác nhaâ nghiïn cûáu tiïëp tuåc tòm hiïíu sêu,
röång hún vaâ àa chiïìu hún. „
Chuá thñch
(1) Cuöën Di tñch lõch sûã vùn hoáa Viïåt Nam, tr.627 dêîn
laåi nöåi dung trïn vaâ ghi nguöìn laâ cuöën Thùng Long cöí
tñch khaão (VHv.2471, 19b). Tuy nhiïn, khi chuáng töi
kiïím tra laåi thò cuöën saách naây coá kñ hiïåu laâ VHc.1314,
1315 vaâ khöng hïì àïì cêåp àïën ngöi àïìn Thiïn Hêåu hay
truyïìn thuyïët vïì baâ. Nöåi dung trñch dêîn vaâ kñ hiïåu trïn
àûúåc ghi trong cuöën Thùng Long cöí tñch khaão tõnh
höåi àöì. Coá leä, nhoám taác giaã cuöën Di tñch lõch sûã vùn
hoáa Viïåt Nam coá möåt chuát sú suêët chùng? Nguyïîn
44
Minh San trong cuöën Tiïëp cêån tñn ngûúäng dên daä Viïåt
Nam, tr.383 vaâ Phaåm Vùn Tuá trong cuöën Vùn hoaá biïín
miïìn Trung vaâ vùn hoaá biïín Têy Nam Böå, tr.357 dêîn
laåi truyïìn thuyïët Thiïn Hêåu theo cuöën Di tñch lõch sûã
vùn hoáa Viïåt Nam, dêîn túái lùåp laåi sai soát trïn.
(2) Nguyïîn Ngoåc Thú -Trõnh Xuên Tuyïët (2014), "Tñn
ngûúäng Thiïn Hêåu úã Nam Böå: Hiïån traång vaâ àùåc trûng"
trong Di saãn vùn hoáa trong xaä höåi Viïåt Nam àûúng
àaåi, Nxb. Tri thûác, Haâ Nöåi, tr.273- 323. Vïì cuâng möåt
nöåi dung naây, taác giaã Nguyïîn Ngoåc Thú coân coá ba baâi
viïët khaác, laâ: 1. Nguyïîn Ngoåc Thú (2012), "Tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu taåi Nam Böå Viïåt Nam", Taåp chñ Phaát triïín
kinh tïë - xaä höåi Àaâ Nùéng, söë 30 (thaáng 6), tr.56-64; 2.
Nguyïîn Ngoåc Thú (2013), "Vùn hoáa têm linh vaâ phaát
triïín: Tñn ngûúäng thúâ Thiïn Hêåu taåi Nam Böå Viïåt
Nam" trong Vùn hoáa thúâ nûä thêìn - Mêîu úã Viïåt Nam vaâ
chêu AÁ - Baãn sùæc vaâ giaá trõ, Nxb. Thïë giúái, Haâ Nöåi,
tr.660-681; 3. Nguyïîn Ngoåc Thú - Trõnh Xuên Tuyïët
(2014), "Dung húåp àa vùn hoáa qua tñn ngûúäng thúâ
Thiïn Hêåu taåi Nam Böå Viïåt Nam" trong Tñn ngûúäng
thúâ Mêîu úã Nam Böå - Baãn sùæc vaâ giaá trõ, Nxb. Àaåi hoåc
Quöëc gia Tp. Höì Chñ Minh, tr.371-403.
(3) Tñnh cöång àöìng àûúåc taác giaã hiïíu theo nghôa laâ
cöë kïët cöång àöìng Hoa töåc coân tñnh thûåc tiïîn àûúåc
hiïíu vúái nghôa laâ phuåc vuå nhu cêìu têm linh cuãa con
ngûúâ i .
(4) Caác khaái niïåm tñnh hiïån thûåc, tñnh cöång àöìng àûúåc
sûã duång vúái nöåi haâm nhû trong cöng trònh cuãa Phaåm
Vùn Tuá. Dûúâng nhû coá sûå "kïë thûâa" mötip khi taác giaã
Song Thoå cuäng phên tñch böën àùåc trûng tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu nhû caách laâm cuãa Phaåm Vùn Tuá. Hún nûäa,
trong danh muåc Taâi liïåu tham khaão coá ghi tïn cöng
trònh naây.
Taâi liïåu tham khaão
1. Phan An chuã biïn (2000), Àõa chñ vùn hoaá quêån 5 thaânh
phöë Höì Chñ Minh, Quêån uyã - UBND quêån 5 xb, thaânh phöë Höì
Chñ Minh.
2. Voä Thanh Bùçng (1997), Tñn ngûúäng ngûúâi Hoa quêån 6,
thaânh phöë Höì Chñ Minh, Luêån vùn Thaåc sô ngaânh Dên töåc
hoåc, Viïån Khoa hoåc xaä höåi taåi thaânh phöë Höì Chñ Minh.
3. Voä Thanh Bùçng (2005), Tñn ngûúäng dên gian cuãa ngûúâi Hoa
úã Nam Böå, Luêån aán TS, Viïån Khoa hoåc xaä höåi vuâng Nam Böå.
4. Phaåm Àûác Dûúng - Chêu Thõ Haãi chuã biïn (1998), Bûúác
àêìu tòm hiïíu sûå tiïëp xuác vaâ giao lûu vùn hoaá Viïåt - Hoa trong
lõch sûã, Nxb. Thïë giúái, Haâ Nöåi.
5. Maåc Àûúâng (1994), Xaä höåi ngûúâi Hoa úã thaânh phöë Höì Chñ
Minh sau nùm 1975 (Tiïìm nùng vaâ phaát triïín), Nxb. Khoa
hoåc xaä höåi.
6. Chêu Haãi (1992), Caác nhoám cöång àöìng ngûúâi Hoa úã Viïåt
Nam, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi.
NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
7. Chïë Thõ Höìng Hoa (1982), Goáp phêìn tòm hiïíu laâng Minh
Hûúng úã Huïë, Luêån vùn töët nghiïåp Àaåi hoåc Töíng húåp Huïë.
8. Trêìn Kinh Hoâa (1961), "Laâng Minh Hûúng vaâ phöë Thanh
Haâ thuöåc tónh Thûâa Thiïn", Taåp chñ Àaåi hoåc, söë 3, tr.96 - 121.
9. Johannes Widodo (1958), "Phuâ Nam, Chên Laåp, Chaâm vaâ
caác àïìn thúâ Thiïn Hêåu trong hoaåt àöång mêåu dõch àûúâng biïín
vaâ sûå xuêët hiïån caác thaânh phöë duyïn haãi taåi Àöng Nam AÁ (tûâ
thïë kó thûá 1 cho àïën thïë kó thûá 16)”, Ngö Bùæc dõch, http://
www.gio-o.com.
10. Tsai Maw Kuey (1968), Ngûúâi Hoa úã miïìn Nam Viïåt
Nam, Böå Quöëc gia Giaáo duåc.
11. Trêìn Höìng Liïn (2006), "Nghi lïî vaâ lïî höåi baâ Thiïn Hêåu úã
Viïåt Nam trong quaá trònh höåi nhêåp quöëc tïë" trong Giaá trõ vaâ
tñnh àa daång cuãa folklore chêu AÁ trong quaá trònh höåi nhêåp,
Nxb. Thïë giúái, tr.353-364.
12. Àaâo Trinh Nhêët (1924), Thïë lûåc khaách truá vaâ vêën àïì di
dên vaâo Nam Kyâ, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, baãn àùng
trïn http://nguyenducmau.blogspotónhcom.
13. Nhiïìu taác giaã (2008), Vùn hoaá biïín miïìn Trung vaâ vùn
hoaá biïín Têy Nam Böå, Nxb. Tûâ àiïín baách khoa, Haâ Nöåi.
14. Höì Hûäu Nhûåt chuã biïn (2005), Àõa chñ quêån 6, Nxb. Töíng
húåp, thaânh phöë Höì Chñ Minh.
15. Thaåch Phûúng, Nguyïîn Troång Minh chuã biïn (2005), Àõa
chñ Baâ Rõa - Vuäng Taâu, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi.
16. Tö Quyïn, Trêìn Ngoåc Traác, Phan Minh Àaåo chuã biïn
(2006), Àõa chñ Bònh Thuêån, Súã Vùn hoaá thöng tin Bònh Thuêån.
17. Nguyïîn Minh San (1998), Tiïëp cêån tñn ngûúäng dên daä
Viïåt Nam, Nxb. Vùn hoaá dên töåc, Haâ Nöåi.
18. Ngö Àûác Thõnh (2010), Àaåo mêîu Viïåt Nam, Nxb. Tön
giaáo, Haâ Nöåi.
19. Nguyïîn Ngoåc Thú (2010), "Tñn ngûúäng Thiïn Hêåu trong
vùn hoáa Têy Nam Böå" trong Kyã yïëu höåi thaão khoa hoåc Vùn
hoáa phi vêåt thïí ngûúâi Viïåt miïìn Têy Nam Böå, Taåp chñ Vùn hoáa
nghïå thuêåt vaâ Khoa Vùn hoáa hoåc, Trûúâng Àaåi hoåc Khoa hoåc
xaä höåi & Nhên vùn, Àaåi hoåc Quöëc gia Thaânh phöë Höì Chñ Minh
töí chûác.
20. Nguyïîn Ngoåc Thú, Trõnh Xuên Tuyïët (2014), "Tñn ngûúäng
Thiïn Hêåu úã Nam Böå - Hiïån traång vaâ àùåc trûng" trong Di saãn
vùn hoáa trong xaä höåi Viïåt Nam àûúng àaåi, Nxb. Tri thûác, Haâ
Nöåi, tr.273-323.
21. Nguyïîn Cêím Thuyá chuã biïn (2000), Àõnh cû cuãa ngûúâi
Hoa trïn àêët Nam Böå (tûâ thïë kó XVII àïën nùm 1945), Nxb.
Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi.
22. Huyânh Vùn Túái chuã biïn (2001), Àõa chñ Àöìng Nai, Têåp V,
Nxb. Töíng húåp Àöìng Nai.
23. Nguyïîn Thõ Anh Trêm (2013), Tuåc thúâ Thiïn Hêåu Thaánh
Mêîu cuãa ngûúâi Hoa úã Àaâ Nùéng, Luêån vùn Thaåc sô Vùn hoáa
hoåc, Hoåc viïån Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi.
24. Nguyïîn Thõ Thanh Xuyïn (2008), Tñn ngûúäng Thiïn Hêåu
úã quêån 5 thaânh phöë Höì Chñ Minh, Luêån vùn Àaåi hoåc, ngaânh
Nhên hoåc, Àaåi hoåc Khoa hoåc xaä höåi & Nhên vùn thaânh phöë
Höì Chñ Minh.
TS. PHAN THÕ HOA LYÁ
Viïån Nghiïn cûáu vùn hoáa