KRYTERIA DOBORU TWORZYW SZTUCZNYCH

DO WYBRANYCH APLIKACJI

Maciej Heneczkowski
we współpracy z Henrykiem Zawistowskim
Udział kosztów własnych w okresie przygotowania i podczas produkcji

według:L.Henkys

[%] Stopień wpływu

75% błędów na koszty
całkowite
koszty własne

Udział w kosztach produkcji

konstrukcja i zaopatrzenie planowanie produkcja zarządzanie

przygotowanie i gospodarka i sterowanie i montaż i zbyt
produkcji materiałowa
faza produkcji
BADANIA:
10% wyprasek ulega samoistnym uszkodzeniom podczas użytkowania

Wady użytkowe wyprasek

źle dobrany materiał 30

błędy konstrukcji 20

błędy procesu 20

złe założenia wstępne 15

niewłaściwe użytkowanie 15
10 20 30 40 50 %

Wg. Rapra Institute - na podstawie analizy 5000 przypadków uszkodzeń wyrobów

 Przyczyny uszkodzeń wyprasek PODCZAS UŻYTKOWANIA

rysy naprężeniowe 25

zmęczenie materiału 15

wpływ karbu 14
pełzanie, relaksacja 8

oddziaływanie chemiczne 7

działanie UV 6
oddziaływanie temperatury 4
inne 21

10 20 30 40 50 %

Wg. Rapra Institut Ltd - na podstawie analizy 5000 przypadków uszkodzeń wyrobów
► Proces przygotowania nowych wyrobów jest zbiorem
czynności tworzących łańcuch postępowania .

Faza 1 Faza 2 Faza 3 Faza 4

PROJEKT PROJEKT ODBIÓR

KONCEPCJA PRODUKCJA
WYROBU NARZĘDZIA WYROBU

Najważniejszym czynnikiem decydującym o skuteczności

przedsięwzięcia jest: doświadczenie konstruktora (projektanta) +
komputerowe bazy danych i programy symulacyjne.
blacha
jonomer

szkło
KORPUS KAMERY
PC/PBT
Umiejętność konstruowania części maszyn i mechanizmów
z metali JEST KONIECZNA, ale NIEWYSTARCZAJĄCA dla
konstruowania wyrobów z tworzyw sztucznych

Geometria wyrobu zawsze musi być uzależniona od właściwości

przetwórczych materiałów i od warunków produkcyjnych:
• konstrukcji narzędzia
• wybranej techniki przetwórczej (lub jej modyfikacji)
 „ŻELAZNE” ZASADY PROJEKTOWANIA:

Przy zastępowaniu elementu metalowego elementem

tworzywowym – wyrób konstruować od podstaw.
• Podstawowy błąd – kopiowanie starego rozwiązania.
• Kolejny błąd – oczekiwanie, że właściwości nowego
wyrobu z tworzywa, będą podobne do właściwości
tego samego wyrobu wykonywanego z metalu
 PORÓWNANIE WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNYCH METALI I TWORZYW

PA66 LGF5O
PA66 GF5O
stal
SZTYWNOŚĆ
(MODUŁ E)

WYTRZYMAŁOŚĆ

ROZSZERZALNOŚĆ
CIEPLNA tworzywa
CIĘŻAR WŁAŚCIWY stopy Al

0,001 0,01 0,1 1 10 100

Odniesione do właściwości stali (stal = 1)

 Naprężenie na granicy plastyczności / Naprężenie
zrywające , MPa

Moduł sprężystości wzdłużnej, MPa

 Wytrzymałość na zginanie, MPa

Parametry prób dynamicznych: częstotliwość 100 Hz, T= 20 C, liczba cykli zmęczeniowych N=106
Wydłużenie, e, %

Czas obciążania, h

Pełzanie PA 30GF przy stałym naprężeniu rozciągającym

 25
1,00

naprężenie rozciągające, MPa

20
0,75
(A)
15
0,50 (C)
10
0,25 T=const
5
wydłużenie, %

0,00100 1000 2000 3000 4000

3,0 0
0 0,5 1,0 1,5 2,0
wydłużenie, %

2,0 Wykres izochronowy (C)

(B)
1,0
Ilustracja zależności pełzania
PBT od temperatury dla
0,00 naprężenia rozciągającego
100 1000 2000 3000 4000 5000 3,5 MPa (A) i 14 MPa (B)
czas, h
 WYTRZYMAŁOŚĆ ZMĘCZENIOWA – krzywa Wöhlera
obciążenia dynamiczne długotrwałe (rosnące i malejące)

r
naprężenie

3
2
1 – krzywa śladów uszkodzenia próbki
2 – krzywa zniszczenia próbki
1 3 – obszar niepewności
4 – obszar obciążania bez zniszczenia
4 próbki
r – wytrzymałość doraźna

100 101 102 103 104 105

liczba cykli zmęczeniowych
Temperatura ugięcia pod obciążeniem HDT [ºC]
 KONCEPCJA

1. motywacja, pomysł Faza 1 6. wstępny dobór procesu:

- podstawowego,
2. projekt graficzny, - obróbek powierzchni,
model, wzorzec z - operacji pomocniczych
metalu
3. badanie i sprawdzenie 7. wstępny dobór materiału
rynku
8. wstępna ocena warunków
4. zeszyt obciążeń: (określenie produkcji
warunków granicznych),
- profil funkcji wyrobu, 9. wstępna ocena:
- charakterystyka obciążeń - nakładów,
dynamicznych i statycznych, - terminu uruchomienia,
- wymagania inne. - stopnia amortyzacji
5. zakładana wielkość i
okres produkcji 10. decyzja kontynuacji pracy
 7. Dobór odmiany materiału
ospełnianie wymogów
wytrzymałości i sztywności
omożliwych odkształceń
skurczowych
opodatności na naprężenia własne i
efekt karbu
orozszerzalności cieplnej
owpływu otoczenia
owymagań specjalnych
Przykład oznaczenia:
PA6GK20GF10 RAL4023
KRYTERIA UŻYTKOWE:
-sztywność,
-elastyczność, twardość,
-sprężystość,
-wytrzymałość zmęczeniowa
-połysk,
-przezroczystość,
-wł. trybologiczne (ślizgowe),
-odporność na:
 podwyższoną (lub niską) temperaturę,
 środki chemiczne,
 promieniowanie UV,
 płomień,
-elektrostatyczność,
-przewodność prądu,
-spawalność,
-adhezja do innych tworzyw
-zmniejszenie adhezji z formą,
-możliwość sterylizacji,
-możliwość metalizacji/lakierowania,
-specjalne efekty barwne.
Spełnienie wymogów wytrzymałości i sztywności

W przypadku typowej produkcji wyrobów dla określonej korzystać

z listy tworzyw przebadanych i zatwierdzonych przez odbiorcę.

W przypadku nowych aplikacji wyrobów technicznych – wyłącznie

z pomocą producenta określonego wcześniej typu tworzywa, z
wykorzystaniem jego doświadczenia i laboratoriów.

A może nowy typ?

W przypadku wyrobów masowych - na podstawie wieloletniego

doświadczenia własnego. Wymóg konkurencyjności może
powodować konieczność stosowania nowszych odmian.
 Przykładowe gatunki HDPE

WYTŁACZANIE
ROZDMUCHIWANIE WTRYSKIWANIE

Wyroby
cienkościenne

Beczki Wyroby
Og. Przezn.

Wyroby
grubościenne

Pojemniki
skrzynkowe

wytrzymałość wyrobu
wzrost ciężaru cząsteczkowego

lepkość płynność
 SYSTEMATYCZNY ŁAŃCUCH URUCHAMIANIA PRODUKCJI
PROJEKT WYROBU
11. projekt CAD – uwzględnić
użebrowanie, zaokrąglenia.
12. analizy odkształceń MES
Faza 2
13. korekty konstrukcji
14. projekt funkcjonalny
15. założenia wyjściowe do
technologicznej
optymalizacji projektu:
- miejsca wlewu,
- płaszczyzny podziału,
- powierzchnie
pierwszoplanowe.
16. zmiany geometrii wyrobu
zgodnie z wymogami 15
zasad technologiczności
17. analizy MES – symulacja
poziom1: warunki płynięcia,
zróżnicowanie skurczu itp
18. powtórzenie analizy
odkształceń MES
19. operacje dodatkowe
20. dokumentacja ofertowa CAD.
 MINIMALIZACJA SKUTKÓW
- występowanie deformacji skurczowych
- podatność na naprężenia własne i efekt karbu,

PRZYCZYNA:

DOKŁADNOŚĆ
ZRÓŻNICOWANIE WYMIAROWA
SKURCZU:

• objętościowe STAN NAPRĘŻEŃ

WŁASNYCH

• kierunkowe
(anizotropia skurczu) WYPACZENIA

PĘKNIĘCIA

WADY
UŻYTKOWE
 ZRÓŻNICOWANIE SKURCZU OD KIERUNKU PŁYNIĘCIA
Ticona

anizotropia skurczu:
skurcz, %

- wzdłuż drogi płynięcia,

- w poprzek drogi płynięcia

długie włókna szklane

krótkie włókna szklane
WPŁYW KIERUNKU ORIENTACJI WŁÓKIEN SZKLANYCH NA
WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE WYPRASKI

w kierunku płynięcia
naprężenie

w poprzek kierunku płynięcia

(suchy)
Grubość próbki: 2 mm

wydłużenie
26
 POWSTAWANIE RYS NAPRĘŻENIOWYCH I PĘKNIĘĆ WYRASKI

rysy naprężeniowe

pęknięcie

Uwaga!
w każdej wyprasce występuje niezidentyfikowany stan naprężeń własnych
DIAGNOZOWANIE PRZYCZYN POWSTAWANIA WAD PREFORM PET
i STANU NAPRĘŻEŃ WŁASNYCH

a. b. c. d. e. f. g.
PODZIAŁ TWORZYW TERMOPLASTYCZNUCH

Około 1600 odmian

Blendy
PA/ABS
PA/PC
PC/PBT PA/ABS
PVC/ASA

AMORFICZNE CZ. KRYSTALICZNE

około 80 tys. odmian

WŁAŚCIWOŚCI TWORZYW AMORFICZNYCH

mały skurcz objętościowy = niewielkie

deformacje kształtu.
mały skurcz liniowy 0,4 - 0.6% = możliwe
są węższe tolerancje wymiarów.

duża podatność na pęknięcia i rysy

naprężeniowe, efekt karbu.

niewielkie wahania wymiarów, ale

anizotropia skurczu i właściwości.

AMORFICZNE
 WŁAŚCIWOŚCI TWORZYW SEMIKRYSTALICZNYCH

duży i zróżnicowany skurcz objętościowy,

zależny od czasu chłodzenia – znaczne
odkształcenia (np.różne grubości ścianek)

duża anizotropia skurczu i wszystkich

własności fizycznych (zwłaszcza przy
wypełniaczach włóknistych) - nieuniknione
odkształcenia i naprężenia własne

trudny do określenia i zależny od grubości

ścianki, skurcz liniowy (0,8 – 3,5%) ,
duży skurcz wtórny (do 0,3%).

znaczne wahania wymiarów –

QUASIKRYSTALICZNE stosować szeroki zakres tolerancji
chłonność wilgoci (PA)- pęcznienie
15 zasad technologiczności określa zgodność
konstrukcji wyrobu z:
- właściwościami tworzywa,
- zasadami konstrukcji narzędzi,
- procesem przetwórczym,
- własnościami użytkowymi,
- ekonomicznością produkcji.
 15 zasad technologiczności
1. Stosować tak małe grubości ścianek jak tylko jest to możliwe.
2. Zachowywać możliwie równomierną grubość ścian - unikać
miejscowych skupień materiału i gwałtownych zmian grubości.
3. Unikać płaskich powierzchni ścian – stosować kształty niwelujące
skutki naprężeń.
4. Stosować usztywnienie przez żebra (zamiast grubości) lub zmianę
kształtu.
5. Zaokrąglać narożniki i połączenia ścian, unikać wszystkich
możliwości powstania efektu karbu.
6. Stosować odpowiednie zbieżności ścian bocznych i żeber.
7. Unikać podcięć wewnętrznych.
8. Przy połączeniach z metalem zapewniać kompensację naprężeń.
9. Nie wymiarować dokładniej niż jest to potrzebne, ograniczać ilość
wymiarów tolerowanych.
Zalecenia c. d.

10. Stosować rozwiązania wielofunkcyjne.

11. Wykorzystać możliwość wykonywania złożonych kształtów.
12. Brać pod uwagę możliwości wykorzystania zróżnicowanych
technik przetwórczych.
13. Przy projektowaniu uwzględniać położenie wlewka.
14. Uwzględniać wpływ zróżnicowania skurczu na
odkształcenia wypraski.
15. Uwzględniać to, że właściwości wypraski są zależne od
warunków prowadzenia procesu
 PROJEKT WYROBU
11. projekt CAD – uwzględnić
użebrowanie,zaokrąglenia.
12. analizy odkształceń MES
13. korekty konstrukcji
14. projekt funkcjonalny
15. założenia wyjściowe do
technologicznej
optymalizacji projektu:
Faza 2 - miejsca wlewu,
- płaszczyzny podziału,
- powierzchnie
pierwszoplanowe.
16. zmiany geometrii wyrobu
zgodnie z wymogami 15
zasad technologiczności
17. analizy MES – symulacja
poziom1: warunki płynięcia,
zróżnicowanie skurczu itp
18. powtórzenie analizy
odkształceń MES
19. operacje dodatkowe
20. dokumentacja ofertowa CAD.
 SYSTEMATYCZNY ŁAŃCUCH URUCHAMIANIA PRODUKCJI

PROJEKT NARZĘDZIA
21. analiza oferty
22. określenie zmian
warunkujących zlecenie,
szególnie:
- zawężenie odchyłek wym. Faza 3
- nadmiar wym.tolerowanych,
- brak zbieżności,
- nierealne odchyłki kształtu.

23. dyskusja poprawek

dokumentacji CAD.

24. sprzeciw projektanta

25. odmowa realizacji zlecenia

na wykonanie formy.

Ewentualny konkurs ofert

 SYSTEMATYCZNY ŁAŃCUCH URUCHAMIANIA PRODUKCJI
PROJEKT NARZĘDZIA
21. analiza oferty
22. określenie zmian
warunkujących zlecenie,
szczególnie:
- zawężenie odchyłek wym.
- nadmiar wym. tolerowanych,
- brak zbieżności,
- nierealne odchyłki kształtu
23. dyskusja poprawek
dokumentacji
24. modyfikacja projektu CAD
25. szegółowe określenie
warunków zlecenia na
wykonanie formy i warunków
odbioru wypraski (własności
wynikowe).
26. określenie geometrii
kanałów termoregulacji
27. analizy MES – symulacja
termiczna: optymalizacja
Faza 3
równomierności odboru
ciepła, węzły cieplne
28. dokumentacja formy 2D/3D
29. ew. wykonanie modelu RP
30. analizy MES – symulacja
mechaniczna: ocena
bezawaryjności pracy formy
 SYSTEMATYCZNY ŁAŃCUCH URUCHAMIANIA PRODUKCJI
ODBIÓR WYROBU
31. wykonanie serii próbnej
37. ocena możliwości i
32. Korekty warunków poprawki mechaniczne
wypełniania formy i gniazd formy
odpowietrzenia Faza 4
38. seria 0-wa, pomiary, testy,
33. optymalizacja parametrów ocena odbiorcy,
procesu ! zatwierdzenie
34. porównanie z wynikami 39. aneksy do umowy - z
symulacji, testy protokółem rozbieżności
35. określenie przyczyn wad
lub rozbieżności wymiarów 40. dokumentacja i procedury
produkcji oraz kontroli.
36. dwustronna dyskusja
koniecznych zmian i ew. 41. szkolenie obsługi,
korekt warunków odbioru rozruch
wg dokumentacji CAD

PRODUKCJA SERYJNA
PODSUMOWANIE:

projektant wyrobu ma zasadniczy wpływ na przebieg całego

procesu uruchamiania produkcji oraz jej jakość i efektywność

projektant wyrobów z tworzyw sztucznych musi zawsze

uwzględniać UWARUNKOWANIA ZASTOSOWANEJ
TECHNOLOGII PRZETWÓRSTWA

projektant musi być przygotowany do dyskusji i

ewentualnego WPROWADZANIA ZMIAN na każdym etapie
procesu wdrażania nowego wyrobu