_ SUBIEU HIEN CUA “TINH™ VA "DONG" TRONG THO TRAN NHAN TONG VA THO HAIKU CUA M.BASHO (NHAT BAN) T% cé Viét Nam va tho cé Nhat Ban déu nam chung trong mot kiéu tu duy Phuong Dong von thién vé truc gide duge hinh thanh trén nén tang cia nhing cam xe, suy tudng mang tinh tiét hoc. Cfc nha tho di khéo van dung cée cAp pham tli bién chting dé tao nén nhing nét déi lap trong tho va chinh su d6i lap 46 dat dén su can bang, hai hoa mang tinh tiét hoc, thim mj trong su vat hién tuong va con ngudi. Tho cia Tran Nhan Tong va tho Haiku cia M. Basho dé cap dén nhing van dé ién nhu: hit han va vo han, nhat thdi va vinh city, thuc vA hu, cu thé va khéi quat, dong va tinh.... Nhing pham tri mang tinh logic, bién ching trén khong chi c6 ¥ nghia d6i véi Tinh vue triét hoc ma cdn gin bé véi nhing quan nigm Phat giéo Thién tong. Trong nhimg cap pham «ii trén “tinh” va “dong” duoc hai nha tho quan tam nhiéu hon ca va thé hien mot cdch sinh déng trong tho ca cha minh. Céc pham tra nay vita nim & thé di lap, vita cé thé chuyén héa cho nhau. Cho nén chting ta c6 thé dat theo légic: nh - dong hay dong - tinh cing khong pha vo ¥ nghia rieng Ié va nghia khéi quat cha né. Trong bai viét nay, chting toi ban dén tinh va dong duge biéu hién nhu thé nao trong tho Tran Nhan Tong va tho Haiku cila M. Basho dé tir d6 dua ra nhan xét, cit nghia vé nhting ché gip gO chung cing mét 16i tu duy Phuong Dong vé mot pham trd cu thé. * Giting vien chinh, Trung Dai hoc Khoa hoc Hué, HA VAN LONG" 1."Tinh” va "Dong" trong tho Tran Nhan Tong Trén Nhan Tong (1258 - 1308) khong chi 14 mot nha vua ddi Tran cé cong lén trong hai cuge khang chién chéng quan xam luge Nguyén-Méng (1285 va 1287), mot nha tho xuat sic 6 thé ky XII ma con [8 ngudi sang lap ra dong Thién phai Tric Lam Yén Ter 6 Viet Nam va lam cho né “thuc su 1a Thién t6ng mdi hoan toan ctia Viet Nam”. Trong thdi gian 1am vua 14 nam (1279-1293) va sau khi truyén ngéi cho con la Trén Anh Tong dé lam Thai Thuong Hoang réi di tu & nui Yen Ti, ‘Tran Nhan Téng séng tac nhiéu t4c phim’ van hoc 6 nhiéu thé loai khéc nhau nhu tho, pht, bai gidng, ngit luc, van xudi va van thu ngoai giao nhim phuc vu cho cOng viéc tri nuéc, an dan, bao vé chit quyén déc lap cia dan t6c va néi dén Phat gido. Theo mot s6 tai ligu dé lai, trong suét cudc ddi lim vua, danh gidc va di tu cia minh, Trén Nhan Tong da lam duge 32 bai tho hoan chinh va 3 doan phién (khong ké nhiing cau tho, doan tho va bai tho nam trong thé vin xudi). Ciing nhu mot sé nha tho Ién khéc thoi Ly - Tran, tho Trén Nhan Tong chi yéu 13 néi dén thién nhién phong phi va sinh dong. Noi dén canh vat trang sao va nhig hién tugng ty nhién khdc, song tac gid khong chi dimg laid viéc mo ta ma diéu can hudng t6i [a cdi tam, cdi tinh cla con ngutdi, cai bin nga, cai “chinh minh” ciia thi si. Trin Nhan Tong nhin su vat va con ngudi luén & trong thé vira tinh vita NGHIEN Cd NHAT BAN Va DONG BAC A, SO 1(61) 12006 61dong. Day 1a sy bién dong mang tinh bién chimg gin véi nhing van dé cia di séng x@ hoi v6i van nuéc ddy thang wim va hién hach. Theo quan niém cia Phat giéo Thién tong, su vat tén tai trong kh6ng gian va thdi gian vo bién, né “hang ma chuyén: chimg nhu né dig yén mot ché, vinh vign tru 6 hién tién, ma vin lu chuyén khong ngimg, timg phut trong gid, timg giay trong phat”. Va nhimg ngudi tu thién cho ring: “Téi nhap thién & day ma lai rong choi ngoai muén dam”. Nhu vay, tinh va dong (hay hing va chuyén) 1a hai trang thai clla con ngudi va su vat 1a cap pham tri quen thudc trong d0i sng néi chung va cla thién dinh néi riéng. Trong tho Trin Nhan Téng, trang thai tinh va dong duoc thé hién tap trung 6 mot s6 bai tho chi yéu nhu Ngdm cdnh chiéu Thién Trudng, Trang, Chiéu thu 6 Vit Lam, Tite su, Cdnh chiéu & Chau Lang... Diém néi bat & day 1 cdc bai tha trén déu ndi dén cinh trang. Nhu vay, canh vat va khong gian duge ndi dén da goi lén mot c4i gi dé budn ba, yén tinh va sé tao cho tam trang téc gid cd nhiing niém cam xtic sau séc. Mot budi chiéu, khi vé choi & hanh cung Thién Trudng , dimg trong khung canh mat trdi dén dan lan nhin ra ruéng déng, x6m thon nha cira dang di vao buéi chiéu hém, tam hén thi si béng trao lén mét cam xtic manh liét mang cim quan ton gido va Trdén Nhan Tong viét bai tho Ngém canh chiéu Thién Truong: Truéc xém, sau thon tua khdi long. Bong chiéu man mdc cé duéng khong en Tratmg: Theo Dai Nam Nhat Thong chi, thi ddi Ly dat d6 goi a Hio Thanh, Tréin Thai Tong déi thinh Thién Thanh, Trén Thénh Tong déi thank Thien Trung (Nam Ha). Ling Tuc Mac-qué huong nha Tran cé xay cung dign dé va ngu vé choi. Su biéu hién cia... Theo loi kén muc trdu vé hét Co trdng uimg doi liéng xudng déng. (Ngo Tat T6 dich) Bai tho tiéu biéu cho su cam nhan nghé thuat mang tinh tryc gidc va siéu viet cila tu tuéng thién. N6 goi lén mot bic tranh nia thuc nia hu, ntta cé nita khong, md 4o nhung ciing 16 dén timg chim trang nho cha con cd dang dip xudng déng. Day thyc sy 1A mot canh chiéu hom kha quen thuéc va tiéu biéu cho ving nong thon déng bing Bac Bo. O bai tho nay, tac gid khong chi sir dung su cam nhan bing thi gidc (nhin thay x6m thon truéc sau, béng chiéu man mac, canh déng qué, chi bé chan trau va nhimg con cd tring) bing thinh gid (nghe tigng ken myc) ma cdn nhin thay duoc su chuyén dong cia vii tru, dat troi dang budc vao dém va su chuyén déi cia nhan thtic. Néu hai cau tho déu mo ta canh thuc va tinh cla sy vat, né mo do, lung linh khién con ngudi khéng con nhan ra dé [a thuc hay hu: Truéc x6m, sau thon tua khéi ling Bong chiéu man mdc cé duéng khong thi hai cau tho cudi két thiic lai ndi dén canh dong ciia canh vat dé béi tiéng kén muc déng va su bay liéng dap xuéng rung ciia con cd trang. Theo loi ken muc trau vé hét Co trdng ting doi liéng xudng dong. ‘Tir bite tranh finh lang chi c6 canh vat thap thodng, véi sy xudt hién cia con ngudi, tiéng dong va nhig con cd tring, tac gid da pha tan cai khOng khi tinh mich cha budi chiéu dua ngudi doc dén voi khung canh nhén nhip, hdi ha, dén vdi cai dong cla con ngudi. Mot su chuyén dong mang tinh quy luat ciia thién nhién vo try, mét su cam nhan tai tinh ca thi si da tao nén mét canh chiéu & Thién Trudng that 62 NGHIEN Cdd NH@T BAN Va DONG Bac 4, SO 1161) -2006Su biéu hién cua... tuyét voi. O day khi cdi hign httw thing cai hu v6 thi cdi dong ciing thing cdi tinh. G bai tho Budi chiéu mia thu & Vi Lam, cing cim giée thyc thu, hu hu, Tran Nhan Tong da vé nén mét canh vat vira tinh vita déng. Mé dau bai tho, tic gid bat dau tir mot canh do: dé 1a béng chiée cau lon ngugc in hinh trén khe nudc. Mot dnh nang chiéu xuyén qua trén mat nuéc nhu chia doi gidi han gitta “ao” va “thuc”: Long khe l6n nguoc bong cau treo Mat nuéc in ngang ngdn nude chiéu. Long khe, chiéc cau treo l6n ngugc trong dnh nang chiéu tao nén khung canh tinh vita dep, vita thuc, vA hu, Nhung trong khéng gian im ang dé, bén nghin non ving vé tham u, thodng nghe mot chiée 14 dé nhe roi. Va dau day quyén trong may chiéu tiéng chuéng chia xa vong lai: Lé dé nhe roi, nghin niti tinh. Trong mdy vang vdng tiéng chung kéu. (Ngo Tat Té dich) Tieng 14 roi, ting chuéng ngan trong suong chiéu 14 nhimg am thanh dong tao nén stic sOng cila cdnh vat VA con ngudi ma néu thiéu no thi bic tranh chiéu Vo Lam chi JA canh vat v6 hén. Bic tranh mia thu hién ra day quyén ri véi nhimg am thanh va mau sic va cd nhip chuyén minh chim rai cia né. Chinh diéu nay da lam thie tinh tam hén tac gid tude mot thodng hu vo. Trong bai tho "Trdng", Trin Nhan Tong mé 14 mot cinh trang thu day hin thuc va ling man lim xao dong long ngudi. G day, téc gid sit dung Idi cam nhan bing cdc gide quan (thi giéc, khiu gidc, thinh gidc...) khi mo t su vat. Néu hai cau tho d4u m6 ta canh thue va tinh: Day séch giudng song chéch bong den San thu suong biia thodng hoi dém thi tiép hai cau cudi 1a noi dén su van dong cia dat troi: Tiéng chay thite day dau hay biét Hoa méc trén canh trang méi lén (Lé Manh That dich) Day 1 quang canh cba mot dém thu & thu phong ngudi ké si. Cin phong day sdch, lang I& chi con anh dén soi roi, ngoai san kia vé khuya suong bung khap man dém, tiéng chay dap vai d ving ngat tir lau. Nhung khi tinh day, thi nhan nhin thay vang tring thu via mdi [én dong lai én chim hoa moc mdi né. Ca bai tho chi yéu la cdnh d6ng xen ln mot vai yéu t6 fink, Sy van dong cla thién nhién (dém suong roi nang hat, hoa méc nd va trang /én) xen lan su van dong cia inh cam va tu duy tho cia Trin Nhan Tong. Tir viéc mo tA sv vat trong nha ra ngoai sn, dén viéc cam nhan hoi dém eta suong va nhin xa hon Ia ving trang mi lén... dé 1a mOt cai nhin mang tinh bién ching. Dinh cao cia céi nhin vé pham wd tinh, déng trong tho Trin Nhan Tong biéu hién tap trung nhat qua hai cau tho trong bai Tic sw. Tuong truyén ring, trong 1 Khai hoan an ming chién thing quan Neuyén Ién tht 2 (1287) 16 chtte trudc Jang vua Tran Thai Tong, nhan thay chan ngua da xung quanh ling déu bi 14m bin, vdi cam himg wan diy khon ta, Trén Nhan Téng da tic canh viét: Xi tac hai phen bon ngua dd Non séng nghin thud ving du vang (Trin Trong Kim dich) Hai cau tho trén ¥ tr that don gian, ndi dén mot cdnh thyc nhung 1a mot su téng két hoan hao nhat vé mot chang dudng lich sit chong ngoai xam vé vang cia dan NGHIEN COU NH@T BAN VA DONG BAC A, $6 161) 12006 63toc Dai Viét. Su van dong cua hinh tugng, tho bén trong gan voi sy van dong ciia dat nude va con ngudi dat Viet. O day, hai pham tri déng, tinh duge néi dén nhumg khong & dang loai trit nhau ma chuyén hod cho nhau mot céch tinh té trong qué trinh song hanh. Khée véi nhimg bai tho khéc, tac gid thudng dua cai finh lén trudc cai dong thi 6 hai cau tho nay, Trén Nhan Téng ndi dén cdi dong cha dat nude qua hai phen gian lao vat va, ca ngudi va ngua a déu phai “vao cugc” va khing dinh cai t6n tai Vinh hang cia dat nuéc sach béng quan xam luge. Tu thé “non song nghin thud ving au vang” 1A mot hé qua tat yéu cla vé trén néi dén cdi fink muon thud. cha xa tic va ving vang nhu ban thach. Nhu vay, trong quan niém va trong tu duy tho cita Tran Nhan Tong, pham tri fink, déng khong chi gan véi canh vat, con ngudi ma cao hon 1a gan b6 véi van nuée. Khi phan 4nh hién thyc, muc dich cia tdc gid 1A dan ta vé voi thuc tai, tao ra su hoi nhap giffa ngudi va canh, gitta than va tam, giifa tudng va tanh va cudi cing la dé nhan r6 ra “chinh minh”. 2. "Tinh" va "Dong" trong tho Haiku ® ctia M.Basho M.Basho (1644-1694) 1a mot nha tho c6 dién 16n cha nén thi ca Nhat Ban. Ong la ngudi c6 cong 46n trong viéc cach tan, hoan thién va dua thé tho Haiku tré thanh mot thé tho Ién cia van hoc Nhat Ban va néi tiéng trén thé gidi. M.Basho khong chi 1A mot thi si cé tai nang ma con 1a mot vi Thién su tam huyét vdi Phat gido ‘Thién tong. Tho cia M.Basho ndi riéng va tho Haiku Nhat Ban ndi chung déu ndi dén © Tho Haiku Nhat Ban thinh hanh 6 thé ky XVU, XVII mi M.Basho 1a aha tho kdn nhat cua thé tho nay, MOt bai tho Haiku gém 3 cau va 17 am tit thudng néi vé thién nhien, su vat va con ngudi. Su biéu hién cia... pham tri tinh vA déng va xem 6 nhu 1a nhimg biéu hién cha quan niém Thién tong vé cudc doi, su vat, déng thdi dd ciing 14 quan niém nhan sinh mang tinh triét hoc vé con ngudi va cudc song. Trong tho M.Basho, trang thdi tinh va dong thé hign khong chi théng qua viéc nha tho ding cdc tir ndi vé trang théi dé nhu: fizh (hoang vu, c6 ligu, c6 tich, cdi quanh hiu...), dong (nude lao xao, ving duong, tiéng chim cu, tiéng dé kéu... ) ma né con thé hién trong cau ti mot bai tho. Su ling dong cha tam hén sé phat hién ra duge su fuu chuyén trong cau tit mét bai tho. Su uu chuyén ciia thé gidi van vat. Su hoa déng, lang sau vao su vat ctta thi si 18 cOi nguén tao nén thi ca va gitip nha. tho phat hién ra duoc nhing quy luat van dong noi tai cla vii tru. Tit hinh anh mét chiée ao ci, mét con éch ma thi si Basho da viét nén mot bai tho Haiku néi tiéng. Ao cit Con éch nhdy vao Vang tiéng nutéc xao. Néu tir “ao ci” biév hién su trim ling, tinh tai, gid nua va xua ci cla mét su vat VO tri VO gidc tén tai tir ngan ddi va JA su trudng ciru, bat bién thi tir “nude xao” va hanh dong nhay cla con éch Ja trang thai dong, cdi xay ra nhdt thdi. Hinh anh “ao ci” thé hién tinh vinh ciu cia khong gian va thdi gian, hinh anh “con éch” ndi 1én quan hé bién dang cia su vat trong su sinh tén. Mot ci nhay cia con éch da danh thite ca va try. Sy sinh tén bién dang cia loai éch trong ao cé khac gi so voi sur hién hi cla con ngudi trong trian gian. Nhan xét vé van dé nay nha nghién ctu D.T.Suzuki (Nhat Ban) cho ring: “Cai ao cf cia Basho nim bén kia bo vinh citu cua thdi gian vA vO thoi gian. Dé 18 noi van vat sinh ra JA nguén sui cia thé gidi 64 NGHIEN COG NHAT BAN Va DONG Baca, sé 1(61) 1-2006Su biéu hién cia... sai biét nay nhung trong chinh né khéng hé may may sai biét nao”. Di gitta déng thio hoang vu rdng I6n cia ngay hé, bing vang lén tiéng chim cu trong khong gian xod tan su tinh mich va con ngudi nhu hoa vao thién nhién: Tiéng cu kéu Noi budn ta sé Tan vao tich liéu. O day, cai sinh va dong dan cai voi nhau. Néu khong cd tiéng chim kéu (dong) thi cénh vat, khong gian chi chim vao tinh lang (tinh). Am than cia loai chim bao hiéu su sGng dang hién dién cha loai vat va cia cd con ngudi. M-Basho khong chi nhan biét hinh anh, su vat bang cdc gic quan ma con nhan biét thé gidi xung quanh bang cam quan dac biét, bang su déng diéu lang sau tuyét déi. Am thanh tigng chuéng chita ban mai vong dn tir thé gidi thién cinh khién canh vat nhu thu nhu hu: Rang sdng Troi trong suong mit Tiéng chudng Tiéng chuéng “tdi trong suong mi” va vang vong giifa nhing dim may hoa anh dao 1a nhimg am thanh duge linh héi khéng chi bing thinh gidc va thi gidc ma bang cd tam hén cita thi si. Trong khong gian tinh ca budi sng mai bao phii béi lan suong mi day dac, tiéng chudng chia vang lén lam xao déng con ngudi va canh vat lam cho né chuyén dong, co hén. Nhin dnh trang dém mia ha, bén s6ng Sumida thi si Basho loé ién mot ¥ tuéng va v6 nhe déi ban tay: Toi vé ban tay Dui trang mia ha Tiéng déi vé ban mai (M.Basho). Céi yen tinh cia dém mita ha rat sau ling nhung béng vang Ién tiéng vO lay cla con ngudi pha tan biu khong gian trim ling 6, Am vang tiéng v6 tay goi binh minh tén hay anh sing d6 da cé trong tim hén thi si Basho? © day, quy luat ca tu nhién va uéc nguyén cia con ngudi dudng nhu trong hop nhau. Mot su cam nhan vita mang tinh quy lat vita phang phat tinh ling man. Nha tho goi thdi gian vé va vii try da dip lai. Mot y tudng rat trit tinh va doc dao. Trang thdi tinh va dong trong tho M.Basho chi yéu JA néi dén thién nhién va cu6c s6ng con ngudi theo céch nhin cia mot thién su, 3. Mot sé nhan xét 3.1. Chiing ta c6 thé chi ra nhimg diém chung cia hai nha tho Ién ndy dé ly gidi su gap gO trong viéc thé hién pham tro dong, finh trong tho cia ho. - Truéc hét, Tran Nhan Tong va M.Basho vita 1a nha tho vira 1a Thién su. Vi thé, ho cé quan niém khé gidng nhau khi phan 4nh su vat va con ngudi. Dac biét, ti khi Tran Nhan Tong trd thanh ngudi sing lap Thién phai Truc Lam Yen Tir va M.Basho 14 mot dai su voi hang nghin dé tir thi trong tho cua ho in dam dau an Thién tong. - Tho ca Trin Nhan Tong va M.Basho. cha yéu 1A néi dén thién nhién, con ngudi va su vat, ndi bat [4 cdnh séc bén mia, trong dé pham tr déng, tinh dugc dé cap dén nhiéu nhat thé hién vi tru quan va nhan sinh quan cia ho. - Hau hét trong tho ca cia hai thi si, c4i duge mo tA 18 canh sac thién nhién va con ngudi. Nhung suy cho cing, Tran Nhan Téng va M.Basho nham biéu hién cdi ban nga, ban tam cha chinh ho. NGHIEN CCU NH@T BAN Va DONG Bac A, $6 1(63) 1-2006 65Su biéu hién cia... 3.2. Tuy cé nhimg diém chung nhu trén nhung vé mot s6 phuong dién, hai nha tho cing cé nhimg diém khdc nhav. ‘Va chinh diéu nay gidi thich mie d6 dam nhat trong tho cing ho khi dé cap dén d6ng, tinh. - Thanh phan xuat than va vi tri x4 hoi cla Trén Nhan Tong va M.Basho hoan toan khdc nhau. Néu Tran Nhan Tong 1a mot nha vua (vé sau 1a Thdi Thuong hoang) thudc dong d6i nha Tran thi M.Basho thude ding cp Samurai nhung da sa suit va suét cudc ddi cling chi [A mot the tho gin b6 véi thé tho Haiku. Vi thé, néu pham tri déng, tinh trong tho Trin Nhan Téng thutmg gan lién véi nhing bien c6 cla ddi sOng x4 hdi va cdc bién 6 lich sir ca dan toc Dai Viét thi trong tho M.Basho, dng, tinh chit yéu 1a dugc nhin nhan theo quan niém cia Phat gido Thién tong. - RO rang, Trin Nhan Tong va M.Basho thude hai quéc gia va hai thoi dai khdc nhau. Tran Nhan Tong va triéu dai nba Train La mot trong nhimg dinh cao cha ché do phong kién Viet Nam 6 thé ky XII véi hao khi Dong A cita tinh than Dai Viét. Va sau triéu Tran thi dat nuée roi vao Toan lac vdi su cudp ngéi cla HS Quy Ly va nhiing bién dong dit doi sau d6, Chinh thai dai da tac dong rat lén dén su hinh thanh nhan cach cia thi si va déng théi cing dé fai dau dn rat dam nét trong tho Tran Nhan Tong. M.Basho s6ng vio thé ky XVII 6 triéu dai Tokugawa - dinh cao déng thdi 1a triéu dai phong kign cudi cing ciia ché do phong kién Nhat Ban trudc khi chuyén qua ché dé tr bin duge dinh dau bang cudc cach mang Minh Tri (1868). Vi thé, nhiing thang tram cha thdi cudc va thé su duoc M.Basho thé hién trong tho ca cha minh. - Trong giao luu vin héa, van hoc Viét Nam va van hoc Nhat Ban déu chiu anh hung va tiép thu nhimg tinh hoa cia vin hoc Trung Quéc trong dé cé thé tho. Tuy nhién, mite d6 tiép nhan gid tri van hoa cia nude ngodi & mdi nude, mai thoi dai va mdi t4c gid khong gidng nhau. Néu tho: chit Han cla Trin Nhan Tong chi yéu viét theo thé that ngén va ngii ngon (thé tho Duong luat) thi ngugc lai, M.Basho chi viét theo thé tho Haiku va tho tu do. Su chon Iya thé loai xuat phat tir nhu cdu phan inh va sé thich cia timg thi si nhung ciing chiu su chi phéi cia nhimg yéu t6 khach quan khac. Tim hiéu su nghiép sang tac cia Tran Nhan Tong va M.Basho trong nhiéu khia canh, dic bi@t IA quan niém vi tru quan ya nhan sinh quan vé pham tri déng, tinh Ia mot van dé chdc di, dang va sé duoc nhiéu ngudi quan tam. Nhing-y kién trén day cia ching toi chi 1a nhimg vo vac ban diiu, chic chan sé cn phai tiép tuc di sau hon nia. TAI LIEU THAM KHAO 1. Hop tuyén tho van Viet Nam (thé ky X dén thé ky XV, Nxb Van hoc, Ha Noi 1976. 2. Nguyén Pham Hing: Van hoc Ly- Tran - Nhin tit thé loai, Nxb Gido duc, H.1996. 3. Lé Manh That: Todn tap Tran Nhan Téng, Nxb T.P Hé Chi Minh, 2000. 4. Nhat Chiéu: M.Basho va tho Haiku, Nxb Van hoc va Trung DHTH H6 Chi Minh, 1994, 5. Nhat Chiéu: Tho ca Nhét Ban, Nxb Gido duc 1999. 6. D.T.Suzuki: Cét ty ctia dao Phat, Nxb An Tiéu, Sai Gon 1971. 66 NGHIEN CU NHAT BAN va DONG BAC A, SO 1161) -2006