ORGANY OCHRONY PRAWNEJ

1.Sądy Powszechne

1.1 Struktura do 1950

*początkowo utrzymano ustrój z 2RP z 1928

- Sądy grodzkie + sądy pracy (powiązane przez system środków odwoławczych)
- Sądy okręgowe + wydziały handlowe (1 sędzia okręgowy + 2 ławników)
- Sądy apelacyjne
- Sąd Najwyższy
*podział terytorialny kraju na okręgi sądowe i apelacyjne nie pokrywał się z podziałem
administracyjnym
*1949, stworzono więcej okręgów apelacyjnych by pokrywały się z podziałem
administracyjnym
*27.04.1949 ustawa o zmianie ustroju sądów powszechnych:
- zniesienie inst. Sędziego śledczego
- do sądownictwa karnego dodano ławników
- Sąd Najwyższy prawo do wydawania wytycznych wymiaru sprawiedliwości
- sprawy karne dwuinstancyjność i instytucja rewizji nadzwyczajnej

1.2 Struktura od 1951

*zasadnicza reorganizacja 5 ustawami z 20 lipca 1950

- o Prokuraturze RP
- o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych
- o zmianie przepisów postępowania karnego
- o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych
- o zmianie dekretu z 16 listopada 1945 o utworzeniu i organizacji Komisji
specjalnej do walki z Nadużyciami i Szkodnictwem gospodarczym

*reforma zarówno dotyczyła sądownictwa cywilnego jak i karnego(recypowanie zmian z sąd

karnego z 1949 do cywilnego)
*dostosowano system sądów do podziału administracyjnego kraju
*sądy miały składać sprawozdania ze swej pracy odpowiednim radom narodowym
*podział sądownictwa
- Sąd Najwyższy
- Sądy Wojewódzkie
- Sądy Powiatowe (od 1975 wraz z nowym podziałem na 49 województw
zamieniono na Rejonowe)
*Sądy powiatowe:
- zdecydowanie większość spraw cywilnych i karnych 1 instancji
- nadzór nad sądami społecznymi
- prowadzenie ksiąg wieczystych
- postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych (przez sam sąd lub komornika)
 - M. sprawiedliwości w większości sądów powiatowych tworzył wydziały dla
nieletnich
*Sądy wojewódzkie
- wydziały cyw. Dla spraw 1 i 2 instancji oraz wydziały karne dla spraw 1 i 2 instacnji
- przede wszystkim sądy 2 instancji w stosunku do sądów powiatowych
(rozpatrywanie rewizji od wyroków i zażalenia na postanowienia S.P)
*Sąd Najwyższy
- nadzór judykacyjny
- rozpatrywanie rewizji nadzwyczajnych
- uchwalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości
- udzielanie odpowiedzi na pytania prawne sądów 2 instancji
*1 stycznia 1951 likwidacja sądów pracy
*od początku zdobycia władzy komuniści posługiwali się przede wszystkim sądownictwem
specjalnych orzecznictwem organów pozasądowych oraz quasi-sądowych do realizacji
swoich celów
*Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 utrwaliła zasady wprowadzone dekretami z 1950r. ponadto
- oddawała prokuraturze m.in. nadzór nad sprawowaniem praworządności
- głosiła zasadę wybieralności sędziów i ławników (utrwalenie inst. Ławników)
- sędziowie wybierani przez Radę Państwa na czas nieoznaczony
- sędziowie SN wybierani na 5 lat przez RP
*po reformie administracyjnej z 1975 wpierw utworzono 37 sądów woj. potem w każdym
woj. utworzono oddzielny sąd wojewódzki.

1.3 Sądy (sekcje) tajne

*udowodnione istnienie tego sądu tylko w Warszawie

*formalnie funkcjonowały w ramach sądownictwa powszechnego
*odbywały się często na terenie więzień
*powołane do sądzenia wrogów Polski Ludowej (np. szpiegostwo, faszyzacja życia
współpraca z hitlerowcami itd.)
*bazowano na przymusowym przyznaniu się do winy

1.4 Kadry

1.4.1 Sędziowie i prokuratorzy

*najpierw organizacja z 2 RP (brak zaufania władz do kadry przedwojennej sądownictwa

powszechnego)
*nad sądownictwem specjalnym komuniści objęli kontrolę od razu.
*zniesienie zakazu sędziów do wszelkich partii politycznych
*22 stycznia 1946 :
- pojawienie się pierwszy raz pojęcia rękojmi czyli należytego wykonywania
obowiązków sędziowskich i prokuratorskich albo adwokata
- o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich,
prokuratorskich, notarialnych oraz wpisywania na listę adwokatów (powoływanie
ludzi bez wykształcenia oddanych partii na wniosek MS)
*konsekwencja dekretu utworzenie 6 szkół średnich prawniczych
- przyjmowanie ludzi tylko z polecenia partii
- kurs 6 do 15 miesięcy
*oficjalna doktryna wykluczała zasadę trójpodziału władz, zastępując zasadą jedności władzy
ludu pracującego miast i wsi, sądy miały wypełniać zadania stawiane przez partie
*traktowane jak część aparatu państwowego
*po 1956 i odwilży politycznej żaden z sędziów nie został pociągnięty do odpowiedzialności
*Nowelizacja prawa o u.s.p wykluczyła możliwość powołania osoby bez wykształcenia
prawniczego, ale zachowano rękojmie
*podczas stanu wojennego władza znów użyła sądów wojskowych do sądzenia cywili

1.4.2 Ławnicy

*1943 i 1944 wprowadzono ławników do sądów wojskowych oraz do specjalnych sądów

karnych
*ławnicy sądzili w postępowaniu doraźnym (wprowadzonym w listopadzie 1945)
*rozszerzenie działalności z nowelizacjami z 1949 i 1950 jw.
*wszelkie uprawnienia sędziowskie w toku rozprawy i orzekania z wyjątkiem prowadzenia
*ławnicy wybierani przez prezydium rady narodowej bądź prezydium KRN
*taki stan rzeczy utrwalony konst. PRL

2.Sady szczególne

2.1 Sądy wojskowe

*Z.Berling - na wzór radziecki prokuratura oddzielona od sądów + orzekanie w składzie

ławniczym
*nowa organizacja sądownictwa wojskowego wraz z dekretem PKWN z 23 września 1944r.
- wymóg wykształcenia prawniczego (w praktyce rzadko który miał)
- 3 szczebel sądownictwa sprawował Najwyższy Sąd Wojskowy
*20 stycznia 1946 powołanie wojskowych sądów rejonowych na terenie każdego woj.
- przekazanie tym sądom sprawy osób cywilnych w zakresie podległym sądownictwu
wojskowemu
*Naczelny nadzór nad sądownictwem sprawował Naczelny Dowódca
- mianowanie, przenoszenie i odwoływanie sędziów, prokuratów itp.
*1946-1954 Oficerska szkoła prawnica szkolenie nowych kadr
*najważniejsze stanowiska oficerowie radzieccy
*represje przeciwko przeciwnikom Polit.
*GZI uzyskał przewagę nad prokuraturą
- dopiero po okrutnym śledztwie akta trafiały do prokuratury
- rola prokuratora ograniczona do przygotowania aktu oskarżenia
*nie operowana żadnymi dowodami rzeczowymi
*surowa dyscyplina wobec sędziów
*brak obrońcy
*w latach 1944-1954 około 4400 wyroków śmierci
*potworne warunki w więzieniach
*dopiero ustawą z 5 kwietnia 1955 przekazano do sądów powszechnych sprawy osób
cywilnych, funkcjonariuszy MO, bezpieczeństwa publicznego oraz służby więziennej
*1962 zlikwidowany NSW a jego kompetencje przejęła Izba Wojskowa Sądu Najwyższego
*1969 uregulowanie właściwości sądów wojskowych
*od 1972 powoływanie sędziów wojskowych należy do Rady Państwa, rekojmia, immunitet,
regulacja spraw ławników

2.2 inne sądy szczególne

2.2.1 Specjalne Sądy Karne

*dekret z 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych do spraw zbrodniarzy

faszystowsko-hitlerowskich
*przy każdym Sądzie apelacyjnym po jednym wydziale SSK
*zlikwidowane dekretem z 17 października 1946 r. kompetencje przekazane dla sądów
okręgowych w składzie ławniczym

2.2.2 Najwyższy Trybunał Narodowy

*ustanowiony 22 stycznia 1946

*powołany do sądzenia zbrodniarzy wojennych, osób odpowiedzialnych za faszyzacje życia
w 2RP oraz za klęskę wrześniową
*powołany w związku z „Porozumieniem londyńskim” oraz przyjęciem „Deklaracji
moskiewskiej”
*równy w hierarchii z SN, jego prezesem był Pierwszy Prezes SN.
*Sędziów powoływało prezydium KRN
*3 sędziów zawodowych i 4 ławników
*1948 zaprzestał działalności ale formalnie nie został zlikwidowany

2.2.3 Sądy pracy i ubezpieczeń społecznych

*przedwojenne sądy pracy zlikwidowane z końcem 1950 do przeszły do S. powszechnych od

1954 do zakładowych komisji rozjemczych
*sądy ubezpieczeń społ. Podstawa prawa ustawa z 1939 wielokrotnie nowelizowana
*na szczeblu województwa – okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych
*najwyższa instancja Trybunał ubezpieczeń społecznych
*spory pomiędzy obywatelami a organami administracji państwowej wydającymi decyzje w
sprawach rent i ubezpieczeń
*przedmiot orzeczeń decyzje administracyjne
*reforma z 1974 po wprowadzeniu w życie kodeksu pracy
- sądy te stały się wyłącznie 2 instancja dla ZKR
- zmieniono nazwę na okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych
- zlikwidowano TUS poddając sądy pod nadzór SN
- po 1 w każdym woj.
- orzekały w składzie ławniczym

2.2.4 Naczelny sąd administracyjny

*sądownicza kontrola administracji nie do pomyślenia w ustroju totalitarnym
komunistycznym
*oficjalna doktryna organy państwowe zawsze wypełniają wolę ludu pracującego i że nigdy
nie ma rozbieżności między interesem organu państwowego a interesem jednostki
*gdyby jednak owa rozbieżność się pojawiła to prokurator w ramach nadzoru ogólnego
przywracałby praworządność
*31 stycznia 1980 powołany został Naczelny Sąd Administracyjny i ośrodki zamiejscowe
NSA (w większych miastach)
*Sędziowie powoływanie przez RP.
*uprawnienia do skarg: osoba której decyzja adm. dotyczyła, prokurator oraz w niektórych
przypadkach organizacja społeczna
*NSA prawo jedynie do badania legalności decyzji, nie zaś jej celowości (nie miał prawa do
badania tzw. swobodnego uznania organu administracji)

2.2.5. Trybunały
*Trybunał Stanu powołany w marcu 1982
*skład wybierany spośród ludzi posiadających wykształcenie ale nie są posłami
*przewodniczący Pierwszy Prezes SN
*wniosek komisja sejmowa lub 115 posłów, Prezydent
*Trybunał konstytucyjny powołany w 1982r.
*orzekał o zgodności ustaw itd. z Konstytucją
*powoływani przez sejm w liczbie 10 na 8 lat co 4 lata połowa składu odnawiana
*zakwestionowaną ustawę Sejm mógł zaakceptować i tak większością ¾
*od 1988 TK przejął od Rady Państwa wykładnie ustaw

3.Sąd Najwyższy
*reaktywowany w 1944 w związku z tym, że Warszawa była zniszczona działał w Łodzi(do
1950 r.)
*1948r. zgromadzenie ogólne SN ustaliło iż orzecznictwo i zasady przedwojenne są już nie
ważne
*Izba Cywilna i Karna
*konstytucja PRL:
- SN sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie
orzekania
- zasada ta łamana do 1962 w związku z działaniem NSW i TUS
*wybierany przez RP na 5 lat
*od 1962 4 izby (sprawujące nadzór nad orzecznictwem):
- Izba Cywilna (od 1980 Izba Cywilna i Administracyjna)
- Izba Karna
- Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
- Izba Wojskowa (w niektórych sprawach była sądem 1 instancji osób wojskowych)
*przy 1 Prezesie SN Biuro Orzecznictwa SN prowadziło księgę zasad prawnych
*2 instancja od orzeczeń sądów wojewódzkich czyli tzw. nadzór judykacyjny
*dokonywanie rewizji nadzwyczajnych
*wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej
- kontrowersyjna kompetencja
- miała na celu ujednolicenie orzecznictwa karnego i cywilnego
- „zgodność z zasadami praworządności ludowej”
- nie tylko wykładnia ale też stosowanie prawa
*w sprawach karnych wytyczne prowadziły do wzmożonej represji
*zasięg i znaczenie wytycznych SN faktycznie dużej rangi formalnie były mniejsze od
wykładni prawa RP
*Od 1984 naczelny organ sądowy PRL
- nadzór w zakresie orzekania

4.Pozasądowe instytucje orzekające

4.1 Komisja Specjalna

*Komisja do spraw walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym powstała 16

listopada 1945
*funkcjonowała jako organ centralny z delegaturami terenowymi
*przewodniczący + 8 członków powoływanych wpierw przez KRN potem RP
*Roman Zambrowski przewodniczący
*wszystkie organy państwowe i samorządowe oraz sądy i prokuratury zostały ustawowo
zobowiązane do wykonywania postanowień Komisji (delegatur)
*działacze Komisji prawo do czynności wchodzących w zakres karnego postępowania
sądowego (przesłuchiwania, doprowadzanie pod przymusem, tymczasowe aresztowanie)
*nie musiała kierować sprawy do sądu jeśli wystąpiło podejrzenie wstrętu do pracy bądź
stworzenie niebezpieczeństwa nadużyć lub szkodnictwa gospodarczego
*prawo wysłania skazanych do obozów pracy na 2 lata
*odegrała ważną rolę w „bitwie o handel” prowadzonej przez Hilarego Mincla
*szerokie uprawnienia do zabezpieczenia grzywny przez zajęcie majątku, albo o
tymczasowym zamknięciu przedsiębiorstwa
*wysokie grzywny
*przekazanie sprawy do sądy który obligatoryjnie orzekał w trybie doraźnym (bardzo
wysokie kary od 3 lat więzienia do kary śmierci)
*ustawa z 20 lipca 1950
- odebrała uprawnienia śledcze
- stała się organem orzekającym
- możność orzekania zakazu pobytu w województwie dotychczasowego miejsca
zamieszkania
(potwierdzone dotychczasowe V )
- utrwalenie jednoinstancyjności
- zakaz udziału obrońcy
- obozy pracy
- tymczasowe aresztowanie itd.
*zlikwidowana dekretem z 23 grudnia 1954

4.2 Arbitraż gospodarczy

*po wygranej „bitwie o handel” (upaństwowienie spółdzielni) i nacjonalizacji przemysłu itd

*wprowadzony w 5 sierpnia 1949 r.
*przymusowe rozwiązywanie sporów cywilnych w wypadku którym 2 strony są jednostkami
gospodarczymi uspołecznionymi
*nie wydawały wyroków tylko orzeczenia
*Okręgowe komisje arbitrażowe powołane stosownie do podziału administracyjnego
*Główna Komisja Arbitrażowa
*2 instancyjny – odwołanie zbliżone do instytucji rewizji sądownictwa powszechnego
*w 1975 ustawa o Państwowym Arbitrażu Gospodarczym
- utrzymane kompetencje +
- uzyskał wpływ na reglamentację prawną obrotu uspołecznionego
- wydawanie przepisów ustawodawstwa gospodarczego
- sygnalizacja tj. zawiadamianie o uchybieniach działalności j.g.u
- nadzór nad obsługą prawna j.g.u
- GKA ogólne wytyczne orzecznictwa arbitrażowego

4.3 Zakładowe Komisje Rozjemcze

*po zniesieniu Sądów pracy, kompetencje przekazano s. powszechnemu po 3 latach powołano

zakładowe komisje rozjemcze
*składały się wyłącznie z niefachowców
*duże znaczenie wejście Kodeksu pracy z 1974r.
- powołano komisje odwoławcze do spraw pracy
- przy terenowych (powiatowych) organach administracji państwowej
- orzekały w składzie sędziego sądu powiatowego oraz 2 członków komisji
- 2 instancja i nadzór judykacyjny prowadziły sądy pracy i ubezpieczeń społecznych

4.4 Kolegia do spraw wykroczeń

*1951 powołane kolegia karno-administracyjne przy prezydiach rad narodowych

*1 instancja na szczeblu powiatowym 2 instancja na szczeblu wojewódzkim
*20 maja 1971 zmiana nazwy na kolegia do spraw wykroczeń
*wybierane na 4 lata przez rade narodową
*nadzór MSW

5.Prokuratury

5.1 Prokuratury wojskowe

*wraz zajmowaniem kolejnych polskich terenów powstały prokuratury garnizonowe

związane z terenem nie jednostką
*przekształcone w prokuratury okręgowe
*powstanie Naczelnej Prokuratury Wojskowej
*prawo z 23 września 1944 dawało prawo Naczelnemu Dowódcy do powoływania
prokuratorów
*wymagano jedynie 7 klas szkoły podstawowej oraz stażu partyjnego
*szkoleni w Oficerskiej Szkole Prawniczej
*powołani do walki przekazywano im sprawy osób cywilnych o zabarwieniu politycznym
*postępowanie przygotowawcze albo funkcjonariusz MBP albo prokurator wojskowy w
zależności kto pierwszy
*duża ilość spraw – powołano wojskowe prokuratury rejonowe do prowadzenia lub
nadzorowania spraw osób cywilnych
*w 1955 zlikwidowano prokuratury rejonowe w związku z odsunięciem spraw osób
cywilnych od sądownictwa wojskowego (z wyjątkiem: szpiegostwa)
*1967 scalenie prokuratur

5.2 Prokuratura powszechna

*Początkowo prokuratura działała na zasadach tej z 2 RP

*od 1944 więziennictwo przekazano MSB – prokuratorzy stracili nadzór penitencjarny
*zasady k.p.k z 1928 roku praktycznie bez znaczenia zmiany dokonywane w aktach i poza
nimi
*tworzenie nowych specjalnych, nadzwyczajnych procedur, wkrótce objęto nimi wszystkie
ważne obszary i zawarto najcięższe przestępstwa (np. Komisja specjalna itd.) eliminacja
sędziego śledczego w jego miejsce funkcjonariusze MBP lub GZI
*zmiany kadrowe (dekret z 22 stycznia 1946 o nadzwyczajnym obsadzaniu stanowisk)
*prokuratura podporządkowana organom bezpieczeństwa
*20 lipca 1950 ustawa o Prokuraturze Rzeczpospolitej Polskiej
- prokuratura oddzielona od sądów
- wydzielona z resortu sprawiedliwości
- podporządkowana Radzie Państwa
- Generalny Prokurator RP (zastępca Naczelny Prokurator Wojskowy – pierwszy raz
doszło do powiązania) >>> prokuratorzy wojewódzcy >>> prokuratorzy powiatowi
- prokurator stał się kontrolerem przestrzegania prawa
- powszechna kontrola zgodności z prawem wszelkich czynności dokonywana również
poza postępowaniem karnym (nadzór ogólny)
- szerokie uprawnienia w postępowaniu sądowym cywilnym
*Ustawa z 1967:
- kontrola przestrzegania prawa (wyjęto z pod niej obywateli)
- nadzór penitencjarny
- unifikacja prokuratury wojskowej z powszechna 2 piony: cywilny i wojskowy
- określenie wymogów niezbędnych do mianowania na urząd prokuratora
- rękojmia
- ukończenie uniwersyteckich studiów prawniczych i aplikacji (mógł zwolnic
prokurator generalny)
- immunitet prokuratorski

5.3 Inne prokuratury

*prokuratury sądów specjalnych oraz Prokuratura Najwyższego Trybunału Narodowego

*funkcje prokuratorskie miała Głowna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce
- przewodniczącym Minister Sprawiedliwości
- placówka naukowo – badawcza
- funkcje organu ścigania
- realizowała zadania śledcze
- wszystko zgodnie z wymogami k.p.k
 - w 1991 zmieniła nazwę na Instytut Pamięci Narodowej
*funkcje prokuratury miała również Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym

6.Resort bezpieczeństwa publicznego

6.1 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

*wiosna 1944 Stanisław Radkiewicz wytypował 200 osób do szkoły NKWD

*Radkiewicz został kierownikiem Resortu BP PKWN
*resort tworzony od początku według radzieckich koncepcji
*dekret z 7 października 1944 o MO podlegającej MBP „prawnopubliczna formacja służby
Bezpieczeństwa Publicznego”
*zorganizowano w jego strukturach wydział kontrwywiadu a w nim sekcje:
- aresztowań
- obserwacji
- zwalczania podziemia
- śledczą
- cenzury
- więziennictwa
- obozów pracy
*Sekcja Śledcza
- zajmowała się zazwyczaj niezwykle brutalnymi śledztwami o charakterze
politycznym
- kierował nim płk. Józef Różański
- w październiku 1944 istniały już wydziały przy wszystkich urzędach bezpieczeństwa
- w 1951 r. przekształcona w X Departament MBP
- prowadzono w nim teczki na działaczy partyjnych itd. (nawet na Bieruta)
*sekcja cenzury przekształciła się ostatecznie w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i
Widowisk
*szczególnie rozbudowany pion śledczy w 1947 powstał Departament Śledczy w MBP
*1949 rozbudował się kontrwywiad wewnętrzny – postrach dla działaczy MBP MO itd.

6.2 Zmiany formalne

*20 lipca ukazały się 3 dekrety Rady Państwa:

- o MO
- o Organach Bezpieczeństwa
- o Służbie Więziennej
*nastąpiła likwidacja MBP i powołanie na jej miejsce 2 resorty:
- Ministerstw spraw Wewnętrznych
- MO, ORMO, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, WOP i więziennictwo
- Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego
- podporządkowana tylko tajna policja polityczna
*poza rozwiązaniem X Departamentu nic się nie zmieniło

6.3 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

*ustawa z 13 listopada 1956 zlikwidowała Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego

*dotychczasowe struktury policji politycznej zaczęto nazywać Służbą Bezpieczeństwa
została włączona do MSW
*struktury terenowe SB włączono do MO (faktycznie mieli całkowitą samodzielność)
*od 1958 ciężar pracy aparatu bezpieczeństwa przeniesiony na zwalczanie opozycji, a
najbardziej Kościoła katolickiego
*1990 zlikwidowano SB w miejsce powstał UOP

7.Kontrwywiad Wojskowy
*1944 Zarząd informacji Naczelnego Dowództwa RP od 1945 Główny Zarząd Informacji
Wojska Polskiego (GZI)
*GZI podlegały odziały informacje przy dowództwach okręgów wojskowych
*Oddział Śledczy GZI
- sprawy natury politycznej i o szpiegostwo przeciwko osobom podejrzanym z MON
- współdziałał z prokuraturą wojskową oraz sądami, zwłaszcza NWN
*wydział specjalny = kontrwywiad w kontrwywiadzie
*GZI mógł prowadzić śledztwa w sprawach wojskowych ale także w sprawach osób
cywilnych podległych jurysdykcji sądów wojskowych
-śledztwa w tych sprawach prowadzone albo przez MBP albo przez prokuraturę
wojskową czyli w praktyce przez GZI
*1957 rozwiązano GZI i stworzono Wojskową Służbę Wewnętrzną
-2 piony: kontrwywiadowczy i pion porządkowy (praca dochodzeniowo śledcza)
- zadania: kontrwywiadowcze, zapobieganie i wykrywanie przestępstw oraz udział w
ściganiu tych przestępstw w zakresie uregulowanym przepisami
- kontrola przestrzegania dyscypliny
*w 1990 WSW rozwiązano i powstały
- WSI (już ich na szczęście nie ma ;)
- Żandarmeria wojskowa

8.Więziennictwo
*po powstaniu MBP (wraz z przekształceniem PKWN w TRN) powstał departament
Więziennictwa zwany również jako Departament VI
*podział więzień na : karne, karno-śledcze i śledcze
*przy jednostkach terenowych BP utworzono areszty śledcze
*powstały obozy pracy i obozy pracy więźniów
- tania siła robocza
- więźniom przekraczającym normę produkcyjną dzień pracy zaliczano jako 2 dni
pozbawienia wolności
*brak jakiejkolwiek kontroli, straszne warunki, tortury, umieszczanie byłych AKowców z
hitlerowcami
*od 1957 wprowadzono prokuratorski nadzór penitencjarny
*1954 wraz z likwidacja MBP departament więziennictwa przekształcono w Centralny
Zarząd Więziennictwa

9.Adwokatura
*ustawa z 22 stycznia o wyjątkowym dopuszczaniu do stanowisk..
*ustawa z 1950r.
- wprowadziła instytucje zespołów adwokackich
- immunitet materialny adwokata
- organizacja terytorialna dopasowana do podziału terytorialnego
- adwokatura poddana drobiazgowemu nadzorowi M. Sprawiedliwości
- brak jakichkolwiek organizacji samorządowych
*ustawa z 1963. nie zmieniła zadań ani formy funkcjonowania dodała tylko nowe organy
organizacji wewnętrznej
*ustawa z 1982
- powstał samorząd w pełni tego słowa znaczeniu
- ze zmianami obowiązuje do dziś

10.Obsługa prawna jednostek gospodarki

uspołecznionej
*po wojnie Prokuratoria Generalna wznowiła działalność
*po wejściu ustawy z 20 marca 1950 r. Prokuratorii przybyło doradztwo prawne i zastępstwo
prezydiów rad narodowych i ich organów
*ale skurczyły się obowiązki w związku z powstaniem Państwowej Arbitrażu Gospodarczego
(5 sierpnia 1949)
*29 marca 1951 PG została zlikwidowana w jej miejsce utworzono Urząd Zastępstwa
Prawnego oraz wydziały prawne w woj. i pow. Prezydiach rad narodowych
*wydziały nie były podporządkowane UZP
- brak ośrodka centralnego zastępstwa prawnego
- terenowa koncentracja obsługi prawnej
*2 czerwca 1954 zniesiono sądowe zastępstwo instytucji państwowych
- reprezentowane miały być przez kierowników bądź pełnomocników
*1961-1962 stworzono podstawy prawne dla instytucji Radcy Prawnego
- wprowadzono nadzór zewnętrzny sprawowany przez Główną Komisję Arbitrażową
- przymus wpisania na listę radców prawnych
*1975 roku wprowadzono głęboką ingerencje w sytuacje prawna i pracę radców prawnych
*ustawa z roku 1982 obowiązuje do dziś

11.Notariat
*wpierw ustawa o notariacie z 1933
*zmiana statusu prawnego notariuszy nastąpiła w 1951r.
- upaństwowienie notariatu
- wymogi prawne (studia,aplikacja itd.), wyjątek dekret z 22 stycznia
 - powoływani, przenoszeni itd. przez Ministra Sprawiedliwości
*1955 zakres kompetencji notariuszy został rozszerzony
- wydawanie nakazów zapłaty uproszczonych postępowaniach cywilnych
- przyjęcie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
*1964 prowadzenie ksiąg wieczystych
*ostateczna wersja notariatu z ustawą z 1991 roku – Prawo o notariacie
- powrót do modelu z 1933 z modyfikacjami
- księgi wieczyste znów przekazano sądom

PRAWO KARNE

1. Okres 1943/1944-1969

1.1 Prawo karne wojskowe

1.1.1 Prawo materialne

*1943 – nowa regulacja prawa karnego materialnego i procedury oraz ustroju

wojskowych organów sprawiedliwości
*7 lipiec 1943 – Uchwałą prezydium Zarządu Głównego ZPP wprowadzono w życie k.w
prawa karnego materialnego PSZ w ZSRR.
*K.k WP – wprowadzony dekretem z 23 września 1944
- wykorzystywany w celu zwalczania opozycji politycznej
- oparty o k.k z 1932 r.
- nowy rozdział dot. zbrodni stanu
- jurysdykcja sądów woj. w stosunku do os. cywilnych z zastosowaniem K.k. WP
- jurysdykcja sądów wojskowych w stosunku do os. cyw. na podst. przepisów prawa
powszechnego.

1.1.2. Procedura wojskowa

*lipiec 1943 – likwidacja instytucji sędziego śledzego

*26 listopad 1943 – Rozkazem gen. PSZ Z.Berlinga wprowadzenie w życie w.k.p.k
-normował procedurę karną oraz ustrój woj. ogranów wymiaru sprawiedliwości
-podtrzymanie likwidacji instytucji sędziego śledczego
-dominująca rola oficerów Informacji Wojskowej w śledztwie
-inkwizycyjny charakter postępowania przygotowawczego
-sąd orzekał w składzie ławniczym
-postępowanie jednoinstancyjne (w trybie nadzoru sąd wyższego szczebla mógł
zmienić wyrok)
*w.k.p.k z 23 czerwca 1945 (ogłoszony i wprowadzony dnia 25 września)
-zawierał rozwiązania z w.k.p.k z l943
-w teorii silna pozycja prokuratora (w praktyce oficerów śledczych informacji
wojskowej)
 -śledztwo wojskowe zawsze mógł prowadzić funkcjonariusz MBP
-podtrzymanie jednoinstancyjności
-wprowadzenie rewizji
-do wyroków prawomocnych rewizja w trybie nadzoru sądowego
*1946 zastosowanie postępowania doraźnego w postępowaniu przed sądami wojskowymi

1.2 Prawo karne powszechne

1.2.1. Przed listopadem 1945 roku

1.2.1.1. Kwestie Ogólne

*Od początku Polski Ludowej nowe siły polityczne nie ukrywały, że prawo karne ma
odegrać istotną rolę w relaizaji politycznych i gospodarczych celów nowej władzy.
*Wyznaczono mu funkcję walki o utrwalenie „władzy ludowej”
*Za pomocą prawa karnego próbowano rozwiązywać problemy gospodarcze

1.2.1.2. Porozumienie z 26 lipa 1944

*PKWN podpisał 2 porozumienia z rządem radzieckim

*Porozumienie w sprawie polskiej granicy wschodniej
*Porozumienie o stosunkach między wodzem naczelnym Armii Czerwonej a polską
administracją na terenach wyzwolonych.
-art. 7 oddawał radzieckiemu wodzowi naczelnemu jurysdykcję nad obywatelami
polskimi, którzy popełnili na terytorium Polski w „strefie operacji wojennych”
przestępstwa przeciwko wojskom radzieckim.

1.2.1.3 „Sierpniówka”.

*31 siepnień 1944 dekret o wymiarze kary dla faszystkowsko – hitlerowskich zbrodniarzy
wojennych winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla
Zdrajców Narodu Polskiego.
-kara śmierci za: zabójstwa, znęcanie się na ludnością cywilną, wszelkie formy
prześladowania, donosicielstwo do władz okupacyjnych.
-odpowiedzialność karna za sam udział w organizacji przestępczej powołanej lub
uznanej przez władze państwa niemieckiego lub z nim sprzymierzonego.
*”Sierpniówka” wykorzystywana była do skazywania na mocy jej przepisów żołnierzy
AK oraz działaczy cywilnych PPP.

1.2.1.4. Dekret o ochronie Państwa

*Terror polityczny w zakresie ustawodawczym skutkował dekretem wydanym w

październiku 1944 r.
-Na mocy wszystkich jedenastu przepisów groziła kara śmierci lub kara więzienia bez
ograniczenia.
-wprowadzenie nowych czynów karalnych: gwałtownego zamachu, sabotażu.
-śmiercią, więzieniem bez ograniczenia oraz obligatoryjnym przepadkiem całego mienia
w razie skazania na kare śmierci, obligatoryjna była również utrata praw publicznych i
obywatelskich praw honorowych.
-dekret godził w żołnierzy AK oraz członków partii politycznych związanych z legalnym
rządem polskim.

1.2.2 Dekrety z 16 listopada 1945 roku.

a) dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa

(uchylający dekret z października 1944 r.), czyli pierwsza wersja tzw. m.k.k.
b)dekret o postępowaniu doraźnym
c)dekret o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walk z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym.

1.2.3. Rok 1946 i lata następne

1.2.3.1. Tak zwany mały kodeks karny.

*powszechnie znany pod nazwą m.k.k. Był dekret z 13 czerwca 1946 r. noszący taki sam
tytuł jak dekret z 16 listopada 1945 r.
*zawierał częściowo przepisy przeniesione z dekretu 30 października 1944 o ochronie
Państwa oraz inne; umieszczono tam przestępstwo szpiegostwa, z którego to przestępstwa
chętnie korzystała władza do represjonowania przeciwników politycznych.

1.2.3.2 Dekret styczniowy o tzw. faszyzacji (22.01.1946 r.)

*wydany w celu przeprowadzenia porachunków z dawnymi przeciwnikami politycznymi.

*miał zastosowanie wyłącznie do zachowań sprzed 1 września 1939 r.
*nad wyraz często stosowany w sądach tajnych.
*obowiązywał do grudnia 1969 r.

1.2.3.3. Niektóre inne akty prawne

*dekret z 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania

-Dekret zawierał przepisy karne o nadużywaniu wolności religijnej w celach wrogich
ustrojowi.
*ustawa z 29 grudnia 1950 r.
-Wprowadziła odpowiedzialność karną m.in. tego, kto: „ułatwia szerzenie
propagandy prowadzonej przez ośradni uprawiające kampanię podżegania do wojny” (np.
Ułatwianie słuchania imperialistycznych audycji radiowych.).
*Uchwała z 25 listopada 1948 r. uznająca orzecznictwo sądowe oraz zasady prawne z
czasów II RP. za nieaktualne.
*Dekret o amnestii z 1945 r. w sprawach o przestępstwa z pobudek politycznych.
*Ustawa amnestyjna z 1947 r. rozszerzała dekret z 1945 r. i łagodziła kary nawołując do
ujawniania się osób biorących udział w związku przestępczym pod warunkiem
zaniechania czynności w przeciągu 2 miesięcy i zgłoszenia o tym organom
bezpieczeństwa albo specjalnej komisji złożonej z przedstawicieli organów
bezpieczeństwa i rady narodowej. Później – wbrew ustawie – wielu ujawnionych
aresztowano, skazywano i w inny sposób prześladowano.
*Odmienny charakter miała amnestia z 27 kwietnia 1956 r. Objęła ona w szerokim
zakresie przede wszystkim skazanych za przestępstwa polityczne, których masowo
wypuszczano z wiezień, amnestią objęto również kary orzeczone przez byłą Komisję
Specjalną.
1.2.4. Przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu

1.2.4.1. Stan prawny do 1952 roku

*Dekret z 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym dawał podstawy do objęcia tym

trybem zagarnięcia mienia społecznego oraz wszelkich rabunków.
*Dekret z tej samej daty powoływał Komisję Specjalną do do Walki z Nadużyciami i
Szkodnictwem Gospodarczym, której głównym celem było ściganie przestępstw przeciw
mieniu społecznemu.
*Dekret z 2 czerwca 1947 r. o zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie
handlowym rozszerzał uprawnienia Komisji Specjalnej.

1.2.4.2. Dekrety marcowe

*Dekrety z 4 marca 1953 r. były fragmentem planowanego nowego kodeksu karnego.

a) o wzmożeniu walki z produkcją złej jakości
b) o ochrnie interesów nabywców w obrocie handlowym
c) o wzmożeniu ochrony własności społecznej (tzw. duży dekret marcowy)
d) o ochronie własności społecznej przed drobnymi kradzieżami (tzw. mały dekret
marcowy)
*Dekrety marcowe uczyniły z własności społecznej odrębny przedmior obrony
prawnokarnej i to była zasadnicza nowość uregulowań z 1953 r. W ślad za prawem
cywilnym pojawiła się różnica pomiędzy własnością społeczną a indywidualną w prawie
karnym.
*Dekrety wprowadzały liczne typy kwalifikowane (przestępstwa o zaostrzonej sankcji).
Były to: zagarnięcie pracownicze, zagarnięcie w zorganizowanej grupie przestępczej,
zagarnięcie wyrządzające wielką szkodę interesom gospodarczym lub obronnym PRL,
kradzież z włamaniem, rabunek, paserstwo – wszystko w odniesieniu do mienia
społecznego.
*Dekrety marcowe 1953 r. operowały ostrą sankcją karną, która w zasadzie ograniczała
się do kary pozbawienia wolności.
*Ustawa z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz
producentów rolnych w obrocie handlowym zastąpiła dekret z 4 marca 1953 r. o ochronie
interesów nabywców.

1.2.4.3. Ustawy styczniowa i czerwcowa.

*podstawowe ustawy z lat 1958 i 1959 dokonuwały rozwarstwienia w represji karnej

przez zaostrzenie i rozszerzenie odpowiedzialności karnej w oparciu o kryterium rozmiaru
szkód spowodowanych przestępstwem, a nie wartości zagarniętego mienia; szkoda często
bywa większa od wartosci skradzionej rzeczy.
*Ustawa z 21 stycznia 1958 r. o wzmożeniu ochrony mienia społecznego przed szkodami
wynikającymi z przestępstwa, uzupełaniając dekrety marcowe, wprowadzała coś w
rodzaju quasi-tabelki wielkości szkody i odpowiadającej jej sankcji.
- 300 zł – 50 tys zł : odpowiedzialność podstawowa przewidziana w dekretach marcowych
+ fakultatywny przepadek mienia, 50 tys zł – 100 tys zł : dolne zagrożenie karą więzienia
podniesione zostało do 5 lat + obligatoryjny przepadek majątku, >100 tys. zł : minimum
wynosiło 8 lat.
*domniemanie, że majątek osoby „bliskiej” podejrzanemu jest majątkiem podejrzanego
*Oprócz drastycznych represji oraz realizowania idei odstraszania stosowano nadto
doraźnym tryb postepowania, w którym – bez względu na sankcję z ustawy - można było
wymierzyć nawet karę śmierci.
*Ustawa z 18 czerwca 1959 r. uchyliła dekrety marcowe oraz uzupełniającą je ustawę ze
stycznia 1958 r. i uregulowano kompleksowo odpowiedzialność za te przestępstwa, mimo
względnego złagodzenia sankcji nadal represyjność była drastyczna, a najbardziej
drastyczne wyroki zapadały w stosowanym postępowaniu doraźnym.

1.3 Procedura karna powszechna

1.3.1. Przed listopadem 1945 roku

*początkowo władze Polski Ludowej zdecydowały się utrzymać w mocy procedure

uregulowaną w kodeksie postępowania karnego z 1928 r. jednakże od pierwszych chwil
postanowił pójść w kierunku własnego systemu i mimo obowiązywania k.p.k. z 1928 r.
wydawał liczne akty szczegółowe, którymi odpowiadał założeniom nowego ustroju oraz
celom jakie ustawodawca stawiał przed prawem karnym materialnym i procesowym:
ochrony ustroju i likwidacji wrogów klasowych.
*Dekret z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko hitlerowskich
zbrodniarzy... czyli tzw. sierpniówka, przewidziane w nim przestępstwa oddawał
właściwości specjalnych sądów karnych.
*Dekret z 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy
faszystowsko-hitlerowskich stanowił, iż śledztwa w sprawach podlegających właściwości
specjalnego sądu karnego nie prowadzi się, ale prowadzi się dochodzenie, co oznaczało,
że w sprawach o przestępstwa z „sierpniówki” eliminuje się sędziego śledczego i
postępowanie przygotowawcze składa w ręce prokuratora.
-dekret oddawał decyzję o prowadzeniu śledztwa prokuratorowi samemu bądź organom
bezpieczeństwa publicznego.
-tymczasowe aresztowanie było obligatoryjne i zależało od prokuratora
-akt oskarżenia nie wymagał uzasadnienia
-można było prowadzić postępowanie pod nieobecność oskarżonego
-specjalny sąd karny orzekał w składzie jednego sędziego i dwóch ławników

-postępowanie było jednoinstancyjne

-wyrok był ostateczny
-skazanemu na śmierć przysługiwało wniesienie prośby o łaskę
*Drastyczny w swojej represyjności dekret z 30 października 1944 r. o ochronie Państwa
zawierał nieliczne, ale jakże ważne przepisy proceduralne, a wśród nich ustanawiał
właściwości sądów wojskowych w sprawach o przepisy z dekrety. W ten sposób osoby
cywilne w sprawach z tego dekretu poddane zostały jurysdykcji sądów wojskowych.
-dochodzenie mogło być prowadzone przez prokuratora wojskowego, co w praktyce
sprowadzało się do prowadzenia go przez oficerów śledczych Informacji Wojskowej,
bądź funkcjonariuszy MBP.

1.3.2. Trzy dekrety z 16 listopada 1945 roku

*Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa

podtrzymał właściwości sądów wojskowych wobec osób cywilnych w sprawach o
przestępstwa przewidziane w rozdziale I dekretu oraz z niektórych art. rozdziału o
zbrodniach stanu z Kk. WP.
-dopuszczenie kary więzienia do 15 lat
-w każdym sądzie okręgowym utworzono wydział w specjalny wydział dla orzekania
w sprawach z dekretu 16 listopada
-likwidacja trójinstancyjności (zniesienie apelacji)
*Dekret o postępowaniu doraźnym stanowił, że odbywa się ono bez śledztwa,
dochodzenie prowadzi prokurator albo organy bp. W zależnoścci od pierwszeństwa
wszczęcia.
-tymczasowa aresztowanie było obligatoryjne, zarządzał je prokurator.
-w założeniu miało być szybkie
-oskarżony musiał mieć obrońcę

*Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym

ustanowiona została dekretem z 16 listopada 1945 r.
-powołana do wykrywania i ścigania przestępstw
-uzyskała stanowisko nadrzędne nad innymi organami wymiaru sprawiedliwości
-członkowie Komisji w większości nie mieli wykształcenia prawniczego
-członkowie Komisji władni byli wykonywać wszystkie czynności z zakresu
postępowania przygotowawczego, w szczególności wyposażona została w prawo
stosowania wszelkich środków zabezpieczających (w tym tymczasowego aresztowania)
-wszelkie postanowienia Komisji Specjalnej były ostateczne
-nowela z 1946 r. wprowadziła przepis, że postępowanie w przedmiocie skierowania
do obozu pracy musi toczyć się bez udziału obrońcy.
-najbardziej drastyczny i nadużywany przepis dotyczył możliwości nie kierowania
sprawy na drogę postępowania sądowego, a po przeprowadzeniu dochodzenia Komisja
mogła wysłać sprawcę do obozu pracy przymusowej na dwa lata.

1.3.3 Rok 1946 i lata następne

*m.k.k. Utrwalił i pogłębił wszystkie rozwiązania dekretu z 16 listopada 1945 r. m.in.

-jurysdykcję sądów wojskowych względem osób cywilnych
-utrwalił skład ławniczy sądu powszechnego
-powtórzył eliminację sędziego śledczego

1.3.4. Lata 1949-1950: nowe prawo

*27 kwietnia 1949 r. ogłoszone zostały cztery ustawy, jedna dotyczyła procedury
cywilnej, trzy odnosiły się do procedury karnej. Najważniejsze zmiany to:
-zniesienie podziału postępowania przygotowawczego na śledztwo i dochodzenie –
wprowadzenie jednej formy, tj. śledztwa.
-likwidacja instytucji sędziego śledczego
-podporządkowanie całego postępowania przygotowawczego prokuratorowi
-upoważnienie do prowadzenia śledztw oficerów śledczych organów bp i
funkcjonariuszy MO
-uprawnienie prokuratora do stosowania środków zapobiegających
-wprowadzenie w sprawach większej wagi jako reguły ławniczego i kolegialnego
składu sądu I instancji
-zniesienie trójinstancyjności
-rozszerzenie możliwości wzruszania prawomocnych orzeczeń sądowych przez
wprowadzenie rewizji nadzwyczajnej
-upoważnienie i zobowiązanie SN do wydawania wytycznych wymiaru
sprawiedliwości
-wprowadzenie zasady oportunizmu prokuratorskiego
-dopuszczenie podejrzanego i jego obrońcy oraz pokrzywdzonego i jego
pełnomocnika do obecności przy czynnościach śledczych zostało uzależnione od
swobodnego uznania osoby przeprowadzającej daną czynność
-śledztwa prowadzone przez MBP lub MO charakteryzowały się stosowaniem
środków przymusu (tortury)
-wszystkie sprawy wymagające „szczególnej troski” skoncentrowano w sądach
apelacyjnych, które orzekały w I instancji w składach kolegialnych i ławniczych: jeden
sędzia zawodowy oraz dwóch ławników.
-wprowadzono rewizję nadzwyczajną – instytucję uchylenia prawomocnego wyroku
recypowaną z systemu radzieckiego – która mogła być wniesiona do SN tylko przez
Pierwszego Prokuratora SN
*Pięcioma ustawami z 20 lipca 1950 r. dokonano bodajże najbardziej zasadnicze w
historii Polski Ludowej przebudowy organizacji wymiaru sprawiedliwości oraz
procedur cywilnej i karnej.
-wprowadzono skład kolegialny i ławniczy w sądach powiatowych
-sądy wojewódzkie przejęły kompetencje sądów apelacyjnych
-śledztwo mogło być prowadzone przez oficerów śledczych bp.
-prokurator uzyskał prawo niezwłocznego aresztowania świadka odmawiającego
zeznań lub złożenia przyrzeczenia
-postanowienie o tymczasowym aresztowaniu mogło być bez ograniczeń przedłużane
przez Generalnego Prokuratora
-MO uzyskała prawo do samodzielnego prowadzenia śledztw i wnoszenia aktu
oskarżenie w sprawach mniejszej wagi (śledztwo takie miało charakter uproszczony)

1.3.5. Po 1955/1956

*Na fali nieznaczne odwilży politycznej już 23 grudnia 1954 r. zniesiono Komisję
Specjalną.
*Ustawą z 5 kwietnia 1955 r. przekazano z sądów wojskowych do sądów powszechnych
sprawy osób cywilnych.
*Dekretem z 21 grudnia 1955 r. o zmianie przepisów postępowania karnego dokonano
ważnej nowelizacji k.p.k.
-przywrócono podział postępowania przygotowawczego na śledztwo i dochodzenie
-dochodzenie mogło być zwykła albo uproszczone
-sprecyzowanie nadzoru prokuratora na śledztwem oraz dochodzeniem
-wprowadził instytucję przedstawienia zarzutów podejrzanemu.
-rozbudowano przepisy o zamknięciu śledztwa
-zniesiono instytucję pozaprawną postępowania wyjaśniającego (niejednokrotnie
podczas tego postępowania pomijane były wszelkie reguły k.p.k.)

2. Lata 1970-1981
2.1. Kodeks karny z 1969 roku i jego nowelizacje

2.1.1. Prace kodyfikacyjne i Kodeks

*Na zlecenie prezydium Rządu powołana została Komisja Kodyfikacyjna, która
prowadziła prace nad Kodeksem postępowania karnego oraz – po raz pierwszy nad
Kodeksem karnym wykonawczym. Oba te kodeksy zostały uchwalone równocześnie z
Kodeksem karnym materialnym.
*K.k. z 1969 r. był kodyfikacją zakrojoną na dużą skalę: wchodził w miejsce k.k. z 1932
r., a także K.k. WP z 1944 r.
*W k.k. z 1969 r. znalazły się nowe instytucje: kara ograniczenia wolności, warunkowe
umorzenie postępowania karnego, nadzór ochronny, ośrodek przystosowania społecznego.
W zamierzeniu twórców kodeksu wprowadzone zmiany miały na celu:
-złagodzenie represji karnej za łagodniejsze przestępstwa,
-ograniczenie stosowania krótkoterminowych kar pozbawienia wolności,
-skuteczniejszą ochroną społeczeństwa przed recydywistami.
*K.k. z 1969 r. dzielił się na trzy części:
1. Część ogólna – zawierała zasady odpowiedzialności karnej i jej wyłączenia, formy
popełnienia przestępstwa, rodzaje kar i środków zabezpieczających i zasady ich
stosowania oraz słowniczek.
2. Część szczególna – zawierała opis ustawowych typów przestępstw i grożące za nie
kary. Na czoło wysunięto przestępstwa przeciwko interesom politycznym i gospodarczym
PRL.
3. Część wojskowa – zawierała przepisy ogólne dot. tylko żołnierzy oraz grupujące
przestępstwa których podmiotem mógł być tylko żołnierz.

2.1.2. Zasady odpowiedzialności

*Wina mogła być umyślna albo nieumyślna.

*Podział przestępstwa na stadia: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie.
*Wykroczenia pozostały wydzielone w odrębnym kodeksie wykroczeń.

2.1.3. System kar

2.1.3.1. Kara śmierci i kary na wolności.

*podział kar na zasadnicze i dodatkowe

*zasadnicze:
-pozbawienia wolności
-ograniczenia wolności
-grzywny
-śmierci
-25 lat pozbawienia wolności
-wobec żołnierzy dodatkowo – areszt wojskowy
*dodatkowe
-pozbawienie praw publicznych
-pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych
-zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub
prowadzenia określonej działalności
-zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
-konfiskata mienia
-przepadek rzeczy
-podanie wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób
 -wobec żołnierzy – degradacja, obniżenie stopnia wojskowego
*Prawo karne skarbowe przewidywało jako kary zasadnicze:
-karę pozbawienia wolności
-grzywnę
-karę pieniężną porządkową
*K.k. z 1969 r. ograniczał liczbę zagrożeń karą śmierci likwidując sankcje z m.k.k oraz
zniesienie postępowania doraźnego.
*Przewidywał zagrożenie karą śmierci zawsze alternatywnie z karą pozbawienia
wolności.
*Kara pozbawienia wolności trwała od 3 miesięcy do 15 lat, a za przestępstwa zagrożone
karą śmierci 25 lat (nie do 25 lat). Na poczet kary zaliczało się z mocy prawa okres
tymczasowego aresztowania.
*Istotą kary dodatkowej było to, że mogła być wymierzona tylko łącznie z karą
zasadniczą.

2.1.3.2. Kary na majątku

*Wsród kar majątkowych znalazły się: grzywna, konfiskata mienia, przepadek rzeczy
oraz nawiązka.
*Konfiskata majątku miała charakter zbiorowy dla całej rodziny.

2.1.2.3. Inne środki karne.

*Kodeks kontynuował dwutorowe zwalczanie przestępczości: za pomocą kar, jak i

środków zabezpieczających.
*K.k. w rozdziale o środkach zabezpieczających wymieniał tylko środki lecznicze, w
istocie jednak znał środki zabezpieczające
-lecznicze, np. umieszczenie niepoczytalnego w szpitalu psychiatrycznym
-administracyjne, np. utrata prawa wykonywania zawodów etc.

2.1.4. Elementy części szczególnej Kodeksu

*Część szczególna dzieliła się na 36 rozdziałów grupujących przestępstwa rodzajowo

zbliżone.
*Ustawodawca na początku umieścił przestępstwa przeciwko podstawowym interesom
politycznym i gospodarczym PRL, za nimi ulokowane były przestępstwa przeciwko
bezpieczeństwu powszechnemu, przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko wolności i kolejno
szereg innych.
*Dominowały przestępstwa przeciwko mieniu, zgrupowane w jednym rozdziale,
charakteryzowała ten rozdział kazuistyka.

2.1.5 Pierwsze dziesięciolecie obowiązywania Kodeksu

*Lata siedemdziesiąte, w szczególności od początku 1972 r. do dnia stanu wojennego,

stanowiły okres wyraźnej stabilizacji ustawodawstwa karnego, które pozostało
niezmienione w kształcie nadanym w 1969 r. w k.k., k.p.k. oraz w k.k.w.
*Wyraźna zmiana w polityce kraju nastąpiła w miesiącach przed 13 grudnia 1981 r.
*Ustawa z 25 września 1981 r. o zwalczaniu spekulacji była rezultatem szczególnie
głębokiego załamania się gospodarki.
*K.k. z 1969 r. wprowadził do systemu karnego kilka środków nieznanych poprzedniemu
ustawodawstwu.
-kara ograniczenia wolności,
-warunkowe umorzenie postępowania karnego,
-kary dodatkowe orzekane samoistnie,
-warunkowe zawieszenie wykonania kary połączone z grzywną i szerokim
katalogiem obowiązków.

2.2 Kodeks postępowania karnego z 1969 roku

2.2.1. Generalia

*Do celów kodyfikacyjnych należały:

-umocnienie praworządności socjalistycznej
-uporządkowanie stanu prawnego
-lepsze dostosowanie procedury do potrzeb praktyki
*Poza nowym k.p.k powstały również przepisy:
-o postępowaniu karno-skarbowym,
-o postępowaniu w sprawach nieletnich,
-o postępowaniu karno-administracyjnym.
*W nowym k.p.k. nastąpiło ujednolicenie procedury powszechnej i wojskowej.
*Osłabiono elementy inkwizycjne a rozszerzono kontradyktoryjne
*Wprowadzono niedopuszczalność potraktowania jako dowodu oświadczenia złożonego
w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi.
*W postępowaniu przed sądem środki zapobiegawcze stosował sąd.
*Wprowadzono sądową kontrolę nad prokuratorskim stosowaniem aresztu
tymczasowego.
*Zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet kary stało się obligatoryjne.
*Nowością była instytucja oskarżyciela posiłkowego.
*Utrzymano radziecki model postępowania rewizyjnego.
*Zniesiono tryb doraźny, ale utrzymano odrębne postępowania:
-uproszczone
-przyspieszone
-z oskarżenia prywatnego
-w sprawach o wykroczenia przekazane na drogę sądową
-w stosunku do nieobecnych
-przed sądami wojskowymi

2.2.2. Etapy procesu

*k.p.k. utrzymał tradycyjny podział postępowania karnego na postępowanie

przygotowawcze (dochodzenie (zwykłe lub uproszczone) lub śledztwo) oraz
postępowanie przed sądem.
*Organy bezpieczeństwa publicznego pozbawione zostały możliwości prowadzenia
postępowania przygotowawczego.
*Celem postępowania przygotowawczego stanowiło m.in. zebranie i utrwalenie dowodów
dla sądu.
*postępowanie przygotowawcze:
1) in rem – stwierdzenie popełnienia przestępstwa bez podejrzanego
2) in personam – przeciwko określonej osobie podejrzanej
3) zaznajomienie podejrzanego ze wszystkimi materiałami postępowania.
 4) decyzja o zamknięciu postępowania przygotowawczego
5) sporządzenie i wniesienie do sądu aktu oskarżenia
*Istniała tendencja do przekształcania rozprawy w powtórkę wyników postępowania
przygotowawczego.
*Rozprawa przed sądem I instancji
-była jawna i ustna,
-obecność oskarżonego na rozprawie była konieczna,
-rozprawą kierował przewodniczący składu sędziowskiego,
-przewód sądowy rozpoczynał się od odczytania aktu oskarżenia a następnie
oskarżony mógł złożyć wyjaśnienia,
-w przeciwieństwie do świadków oskarżony nie był prawnie zobowiązany do
mówienia prawdy,
-po zamknięciu przewodu sądowego przewodniczący udzielał głosu stronom,
-celem głosów stron było ustosunkowanie się do wyników przewodu sądowego,
-kolejność głosów była następująca: oskarżyciele, powód cywilny, obrońca,
oskarżony,
-wyrokowanie obejmowało naradę, głosowanie, sporządzenie wyroku, ogłoszenie
wyroku, ustne podanie najważniejszych powodów wyroku, pouczenie o prawie
zaskarżenia.
*Sąd II instancji w postępowaniu rewizyjnym wydawał wyrok w którym najczęściej
uchylał wyrok sądu I instancji, albo zmieniał go lub uchylał i przekazywał sprawę do I
instancji do ponownego rozpatrzenia.

2.2.3. Niektóre tryby szczególne

*W trybie uproszczonym mogły być rozpatrywane tylko sprawy niezawiłe o drobne

przestępstwa i tylko jeśli oskarżony nie był pozbawiony wolności. Uproszczenie polegało
na m.in. na tym, że organ prowadzący dochodzenie w zasadzie nie był zobowiązany do
zawiadamiać prokuratora o wszczęciu dochodzenia, nie było wymagane wydanie
postanowienia o przedstawieniu zarzutów ani o zamknięciu dochodzenia. Akt oskarżenia
mógł nie zawierać uzasadnienia.
*Postępowanie przyspieszone mogło być również stosowane tylko w sprawach
drobniejszych, ściśle wymienionych w k.p.k. jeśli sprawca został ujęty na gorącym
uczynki lub bezpośrednio potem i doprowadzony przez MO do sądu w ciągu 48 godzin od
chwili albo jeżeli nie doprowadzając go, doręczono wezwanie na rozprawę również w
ciągu 48 godzin. W postępowaniu przyspieszonym nie można było prowadzić
dochodzenia a jeśli tak, to w ograniczonym zakresie.

c.d.n
 ROZDZIAŁ III PRAWO CYWILNE

2. Prawo cywilne materialne

1.1. Unifikacja prawa cywilnego po drugiej wojnie światowej

*Po drugiej wojnie światowej w wyniku masowej migracji, z jednej strefy prawa do
drugiej (głównie spod panowania prawa rosyjskiego, do dzielnic z prawem niemieckim)
całkowita destrukcja stosunków
-własnościowych
-zobowiązaniowych
-rodzinnych etc.
*Problemy spowodowane różnorodnością systemów prawnych w poszczególnych
dzielnicach wzmagały tendencje unifikacyjne i reformatorskie.
*Ustawa z 3 czerwca 1919 r. o Komisji Kodyfikacyjnej nie została przez władze
uchylona i obowiązywała dalej.
*Mimo tego, że 20 członków przedwojennej KK przetrwało wojnę i wyrażał chęć
dalszej pracy, nowa władza nie reaktywowała prac Komisji, gdyż ta była zbyt niezależna od
rządu.
*Prace unifikacyjne i kodyfikacyjne powierzono Ministerstwu Sprawiedliwości.
*Rada Ministrów podjęła uchwałę z 12 czerwca 1945, że całkowita unifikacja prawa
cywilnego w Polsce nastąpić powinna najpóźniej do 1 kwietnia 1946r..
-Akcją unifikacyjną formalnie kierował Minister Sprawiedliwości Henryk
Świątkowski
-Bezpośrednio jednak kierownictwo na pracami unifikacyjnymi sprawował
dyrektor Departamentu Ustawodawczego Stefan Bancerz
-Jego zastępcą był Seweryn Szer.
*Nie udało się dokończyć unifikacji zgodnie z wcześniejszymi założeniami, a prace
przedłużyły się do grudnia 1946.
*13 grudnia 1946r. Odbyła się uroczysta akademia z okazji unifikacji.
 *Projekty opracowywano:
1. Przedstawiano je na posiedzeniach Komisji Prawniczej (bez większej
dyskusji)
2. Następnie Minister Sprawiedliwości przedstawiał je KRN
3. KRN uchwalała je w formie dekretów (na ogół bez dyskusji wewnętrznej)
*10 podstawowych dekretów unifikacyjnych:
1. prawo osobowe 29 sierpnia 1945
2. prawo małżeńskie (osobowe) 25 września 1945
3. prawo o aktach stanu cywilnego 25 września 1945
4. prawo rodzinne 22 stycznia 1946
5. prawo opiekuńcze 14 mają 1946
6. prawo małżeńskie majątkowe 29 mają 1946
7. prawo spadkowe 8 października 1946
8. prawo rzeczowe 11 października 1946
9. prawo o księgach wieczystych 11 października 1946
10. przepisy ogólne prawa cywilnego 12 listopada 1946
*Reformą nie zostały objęte gałęzie prawa cywilnego zunifikowane w latach II RP.
*18 lipca 1945 ogłoszono jeszcze Kodeks Postępowania Niespornego.
1.2 Treści prawa zunifikowanego.

1.2.1. Przepisy ogólne prawa cywilnego ( p.o.p.c.)

*Przepisy ogólne prawa cywilnego (p.o.p.c.):

-regulowały podstawowe pojęcia oraz niektóre generalne instytucje
cywilnoprawne.
-rozwiązywały niektóre mogące nasuwać wątpliwości kwestie z zakresu
źródeł prawa cywilnego.
*P.o.p.c. (art.2) dopuszczały zwyczaj jako źródło prawa, o ile był to zwyczaj
powszechny, a nie lokalny, a ustawa nie normowała danej kwestii inaczej.
*Uznawanie pewnych aspektów prawa zwyczajowego było niezgodną z
komunistyczną koncepcją prawa (zwyczaj=tradycja przed komunistyczna).
*Art. 5 p.o.p.c. Nakazywał wykonywanie praw prywatnych nie tylko zgodnie z ich
treścią, lecz także: „w sposób odpowiadający ich celowi społecznemu i wymaganiom dobrej
wiary”.
*Działania sprzeczne z normą art. 5 nie były uważane za wykonywanie prawa i nie
korzystały z ochrony. Był to przejaw funkcjonalizmu prawa.
*P.o.p.c. stanowiły zakaz działania ustawy wstecz, ale z zastrzeżeniem wyjątków
ściśle w przepisach określonych oraz zakazywały samopomocy i ustanawiały domniemanie
dobrej wiary.

1.2.1. Prawo Rzeczowe

*Prawo rzeczowe to zespół przepisów cywilnoprawnych normujących instytucje

własności oraz niektóre inne formy korzystania z rzeczy.
*Prawo rzeczowe jak prawo podmiotowe bezwzględne jest skuteczne wobec
wszystkich – erga omnes.
*Konsekwencją bezwzględnego charakteru praw rzeczowych są dwie zasady:
 a) zasada jawności – prawa te powinny być dostrzegalne, co realizuje się
przez wpis do księgo wieczystej.
b) zasada zamkniętego katalogu praw rzeczowych: podmioty prawa
cywilnego nie mogą ustanawiać swobodnie jakichkolwiek praw rzeczowych
(ZASADA SWOBODY UMÓW NIE DOTYCZŁA P. RZECZOWYCH)
*Dekret z 1946 unifikujący prawo rzeczowe podzielony był na jedenaście tytułów.
-Pierwszy normował prawne pojęcie rzeczy.
-Drugi dotyczył materialnych funkcji ksiąg wieczystych.
-Trzeci zawierał przepisy o prawie własności.
-Kolejne dotyczyły głównie praw rzeczowych ograniczonych (użytkowania,
służebności gruntowych i osobistych, hipoteki, zastawu i ciężarów realnych)
*Dekret przeciwstawiał prawo własności, jako prawo „pełne”, prawom rzeczowym
„ograniczonym”.
*Według prawa polskiego rzeczami były jedynie przedmioty materialne.
*Dekret dzielił rzeczy na ruchomości i nieruchomości.
*PRAWO WŁASNOŚCI
–miało za przedmiot rzeczy
-było ukształtowane jako prawo bezwzględne (erga omnes)
-sprowadzało się do klasycznej triady uprawnień:
1. IUS POSSIDENDI (prawo posiadania)
2. IUS UTENDI FRUENDI (prawo do pobierania
pożytków)
3. IUS DISPONENDI (prawo rozporządzania)
*Według dekretu nie było jeszcze rozróżnienia między własnością społeczną, a
indywidualną. Między własnością środków produkcji, a własnością przedmiotów osobistego
spożycia.
*Przeniesienie własności było umową konsensualną:
-niewymagającą wydania rzeczy przy ruchomościach
-niewymagającą wpisu do księgi wieczystej przy nieruchomościach
-umowę o przeniesieniu własności nieruchomości należało zawrzeć
pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego.
*Użytkowanie to prawo używania rzeczy cudzej i pobierania jej pożytków, z
obowiązkiem zachowania substancji i dotychczasowego przeznaczenia.
-Było prawem niezbywalnym
-Było zawsze ograniczone co do okresu trwania
*Służebność gruntowa była obciążeniem nieruchomości w celu zapewnienia korzyści
właścicielowi innej nieruchomości.
-Mogła polegać na ograniczonym korzystaniu z nieruchomości służebnej
albo na prawie żądania niewykonania w pewnym zakresie prawa własności.
-Była w zasadzie obciążeniem bezterminowym.
*Służebność osobista miała na celu korzyści określonej osoby fizycznej.
-Treścią służebności osobistej mogło być korzystanie z nieruchomości w
oznaczonym zakresie lup jakiekolwiek inne uprawnienie.
*Ciężar realny był prawem do powtarzających się świadczeń ze strony
każdorazowego właściciela nieruchomości, na rzecz oznaczonej osoby lub na rzecz
właściciela oznaczonej nieruchomości.
-Treścią ciężaru realnego mogły być tylko powtarzające się świadczenia w
pieniądzach lub w innych rzeczach zamiennych.
-Z wyjątkiem świadczeń na podstawie umowy o dożywocie.
 *Zastaw odnosił się tylko do rzeczy ruchomej i dawał uprawnionemu (zastawnikowi)
możności zaspokojenia oznaczonej wierzytelności z rzeczy ruchomej z pierwszeństwem przed
innymi wierzycielami właściciela (zastawcy).
-Wymagał wydania rzeczy wierzycielowi albo uzgodnionej osobie trzeciej.
*Hipoteka była zastawem nieruchomości bez dzierżenia.
-Polegała na obciążeniu nieruchomości w celu zabezpieczenia określonej
wierzytelności z tym skutkiem, iż przy zaspokojeniu z nieruchomości
służyło wierzycielowi hipotecznemu pierwszeństwo przed innymi
wierzycielami każdoczesnego właściciela.
-Wierzyciel mógł więc dochodzić zaspokojenia przysługującej mu
wierzytelności z nieruchomości obciążonej, bez względu na to, do kogo
nieruchomość w danym czasie należała.
-Obciążenie dotyczyło nieruchomości, ale nie osoby właściciela.
-Hipotek nie łączyła się z przeniesieniem posiadania, obciążona
nieruchomość pozostawała nadal w rękach dotychczasowego właściciela.
-Do ustanowienia hipoteki konieczny był wpis w księdze wieczystej jako
warunek ustanowienia hipoteki, gwarantujący jawność obciążeń
hipotecznych.
-Hipoteka mogła być wyrażona tylko w oznaczonej sumie pieniężnej.
-Nie podlegała przedawnieniu.
-Wygasała albo wskutek wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności, albo
przez czynność prawną.
*Posiadanie to władztwo faktyczne nad rzeczą lub faktyczne wykonywanie praw.
-Każdemu posiadaczowi służyła skarga posesoryjna o przywrócenie
naruszonego posiadania lub zaniechanie dalszych naruszeń.
-Skarga petytoryjna służyła do ochrony prawa własności.
*Księgi wieczyste to urzędowe rejestry prowadzone w celu ustalenia praw
rzeczowych na nieruchomościach, czyli służące do ujawnienia nabycia, zmiany i utraty praw
rzeczowych.
-W założeniu miały być prowadzone dla wszystkich prócz państwowych
nieruchomości.
-Zostały uregulowane osobnym dekretem tej samej daty co prawo rzeczowe.
11 października 1946
-Księga wieczysta powinna ujawniać ogół praw rzeczowych na
nieruchomości.
-Postępowanie sądowe w przedmiocie wniosków o wpis w księdze
wieczystej zaliczano do postępowania niespornego.

1.2.3. Prawo zobowiązań

*Prawo zobowiązań było uregulowane przez przed wojenny Kodeks zobowiązań z

1933 roku, aż do momentu wejścia w życie Kodeksu cywilnego z 1965r.
*Nadal obowiązywały przepisy prawa wekslowego i czekowego z 1936r.
*Nadal funkcjonował też Kodeks handlowy z 1934r.
-Prawo handlowe można najogólniej określić jako prawo gosp. prywatne.
-Reguluje ono stosunki prawne powstające w ramach obrotu gospodarczego.
*Kodeks zobowiązań dzielił się na część ogólną i szczegółową. W części ogólnej
Kodeks określa pojęcie zobowiązania.
 -Zobowiązanie jest to stosunek prawny, w którym jedna osoba wobec
drugiej zobowiązana jest do świadczenia, przy czym strona uprawniona
nazywa się wierzycielem, strona zobowiązana zaś dłużnikiem.
-Zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywa się wierzytelnością, ze
stanowiska dłużnika zaś długiem.
-Wierzytelność jest prawem podmiotowym, a mianowicie prawem
wierzyciela do zaspokojenia oznaczonego interesu przez odpowiednie
zachowanie się dłużnika.
*Powstanie, zmiana oraz wygaśnięcie zobowiązań stanowiło wynik pewnych zdarzeń,
dzieliły się one na:

a)Czynności prawne (oświadczenia woli) działania ludzkie podejmowane w celu

wywołania skutków prawnych.
-Potrzebne było uzewnętrznienie woli osoby dokonującej tej czynności.
-Czynności prawne mogły być:
• dwustronne (np. umowy)
1. jednostronne ( np. przyrzeczenie publiczne, zapis długu na
okaziciela)
b)Wszelkie inne zdarzenia wywołujące z mocy prawa skutki zobowiązaniowe bez
względu na wolę osób.
-Chodzi tu o czyny zarówno
• dozwolone (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia)
• niedozwolone (np. wyrządzenie szkody)
-Marginalnie mogły to być zdarzenia nie będące działaniami ludzkimi, a np.
efektem działania sił przyrody. (np. w wyniku powodzi woda przeniosła
pewne rzeczy do sąsiada)
c)Źródłem prawa zobowiązań mógł być też zwyczaj.
-Kodeks w swojej treści wielokrotnie powoływał się na zwyczaj.
(np. termin płatności najmu i dzierżawy mógł być określony zwyczajowo)
-Kodeks zobowiązań posługiwał się zwyczajem jako środkiem interpretacji
woli stron, gdyż oświadczenie woli należy tłumaczyć jak wymagają tego
dobra wiara i zwyczaje uczciwego obrotu.
-Klauzule generalne to sformułowania posługujące się pojęciem zwyczaju,
umożliwiające zmieniającą się interpretację w zmieniających się stosunkach
gospodarczych i społecznych, a w konsekwencji pozwalające na
zachowanie trwałości Kodeksu w nowych warunkach. ( np. pojęcia typu
„dobra wiara”, „dobre obyczaje”, „niesłuszna korzyść” etc. )
*W części ogólnej Kodeksu zobowiązań znalazły się również przepisy regulujące
rozmaite sposoby wygaśnięcia zobowiązań, przez:
-wykonanie zobowiązania
-potrącenie
-odnowienie
-niemożność świadczenia
-nadzwyczajne wypadki
-zwolnienie z długu
-rozwiązanie umowy.
*Kodeks zobowiązań wspierał się na fundamentalnych zasadach prawa cywilnego
państwa liberalnego, tzn. m.in. na zasadach równości stron oraz swobody umów.
*Idea prawne kierunków socjalnych miały poważny wpływ na zasady zawierani
umów.
 -w szczególnych wypadkach sędzia miał wpływ na treść zawieranej umowy
-sędzia mógł też umowę rozwiązać
*Ustawowo ograniczono swobodę umów w prawie pracy oraz ustawie o ochronie
lokatorów.
-ustawa o ochronie lokatorów ograniczała prawo wynajmującego
(właściciela nieruchomości) do wypowiadania umowy tylko z ważnych
przyczyn, którymi były głównie naruszenie obowiązków przez najemce.
-ustawa ta określała też maksymalne stawki czynszu
-ograniczała możliwość eksmisji (szczególnie bezrobotnych)
*Ponadto zabronione były umowy sprzeczne z szeroko pojętym prządkiem
publicznym.
*W części szczegółowej Kodeks normował wiele umów pojawiających się w praktyce.
(np. umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, dalej dzierżawa, najem, użyczenie etc.)

1.2.4. Prawo rodzinne

1.2.4.1. Prawo małżeńskie osobowe

*Przedwojenne projekty Komisji Kodyfikacyjnej zostały gruntownie przerobione po

wojnie i wydane w postaci dwóch dekretów.
*Dekret z 25 września 1945r. o prawie małżeńskim osobowym:
-uczynił z małżeństwa instytucję wyłącznie świecką
-jurysdykcje oddawał wyłącznie sądom powszechnym
-małżeństwo zawarte tylko w formie religijnej był pozbawione skutków
prawnych wobec państwa
-zarówno zdolność do zawarcia małżeństwa, jego skutki prawne jak i
dopuszczalność rozwodu były normowane wyłącznie przez prawo cywilne
-mimo dopuszczalności rozwodu, dekret traktował małżeństwo jako
instytucje trwałą, a rozwód mógł pociągnąć za sobą uciążliwe skutki prawne
-dekret jednak nie odrzucał etyczno-religijnego aspektu małżeństwa, ale
uważał go za problem moralny, a nie prawny, więc zostawiał go do uznania
i sumienia małżonków
*Prawo małżeńskie z 1945 zrównało sytuacje prawną męża i żony, przyznając im
dokładnie takie same prawa i obowiązki.
*Dekret z września 1945 przewidywał też fakultatywną instytucje zaręczyn.
-Zaręczyny to przyrzeczenie sobie przez dwie osoby różnej płci zawarcia w
przyszłości małżeństwa.
-Niedotrzymania przyrzeczenia nie można było zaskarżyć
-Ani w żaden sposób wyegzekwować jego wykonania
-Istniały jednak skutki majątkowe zerwania zaręczyn w postaci obowiązku
wynagrodzenia strat poniesionych w związku z przygotowaniami do
małżeństwa
-Istniał też obowiązek zwrotu podarków zaręczynowych przez osobę winną
niedojścia małżeństwa do skutku.
*Zawarcie małżeństwa następowało w wyniku oświadczenia nupturientów o
wstąpienie w związek małżeński, złożonego zgodnie, publicznie przed urzędnikiem stanu
cywilnego, w obecności dwóch świadków.
 -Małżeństwo mogły zawrzeć osoby, które ukończyły 18 rok życia, co
dotyczyło zarówno kobiet jak i mężczyzn.
-Sąd grodzki mógł wyrazić zgodę na zawarcie małżeństwa osobie, która nie
osiągnęła odpowiedniego wieku.
-Dowodem zawarcia związku małżeńskiego był akt małżeństwa.
-Małżeństwo ustawało przez śmierć jednego z małżonków.
-Rozwód mógł być orzeczony gdy miał miejsce „stały rozkład” wspólności
małżeńskiej i gdy został on spowodowany ( w sposób zawiniony lub
niezawiniony) przez małżonka pozwanego, ale nawet wówczas nie mógł
być orzeczony, gdy sprzeciwiało się temu dobro małoletnich dzieci.
-Prawo z 1945 nie znało instytucji separacji, znanej systemom zaborczym.

1.2.4.2. Prawo małżeńskie majątkowe

*Zawarcie i ewentualne rozwiązanie
małżeństwa ma lub może mieć wpływ na stosunki majątkowe małżonków. Istnieje kilka
typowych sposobów (modeli) układania stosunków majątkowych małżeńskich:
a)USTRÓJ OGÓLNEJ WSPÓLNOŚCI MAJĄTKOWEJ:
-polegający na złączeniu majątku obojga małżonków w jedną
całość, w jeden majątek należący wspólnie do obojga
małżonków.
-Jeżeli przyczyną ustania małżeństwa jest śmierć jednego z
małżonków, wówczas majątek wspólny dzieli się między
pozostałego przy życiu małżonka oraz spadkobierców zmarłego
małżonka.
-W przypadku rozwodu majątek wspólny dzieli się po połowie
między małżonków.
b)USTRÓJ ROZDZIELNOŚCI MAJĄTKOWEJ:
-każdy z małżonków zachowuje swój majątek i sam nim w
czasie trwania małżeństwa zarządza.
-wszystko co małżonkowie nabywają w czasie trwania
małżeństwa, nabywają wyłącznie dla siebie.
c)USTRÓJ WSPÓLNOŚCI DOROBKU:
-mimo zawarcia małżeństwa każdy z małżonków zatrzymuje
swój majątek i sam nim w czasie trwania małżeństwa włada.
-to co małżonkowie nabędą w czasie trwania małżeństwa,
stanowi ich majątek wspólny tzw. majątek dorobkowy.
-z chwilą rozwiązania małżeństwa majątek dorobkowy dzieli się
jak majątek wspólny.
d)Oprócz wymienionych, najbardziej typowych, istnieje niemal
nieograniczona możliwość tworzenia rozwiązań mieszanych.
*Dekret z 29 mają 1946 o prawie małżeńskim majątkowym przyjął, że ustrój
rozdzielności majątkowej jest najodpowiedniejszy z uwagi na realizacje równouprawnienia
kobiet.
Ponadto lepiej odpowiadał socjalistycznej zasadzie, że praca jest głównym czynnikiem
ustroju i że kobieta w tym ustroju również pracuje zawodowo.
*Prawo małżeńskie z 1946 pozostawiało pełną swobodę w ukształtowaniu stosunków
majątkowych przed zawarciem małżeństwa i w czasie jego trwania.
-Umowę majątkową zawierano w formie aktu notarialnego.
 -Jeżeli jednak małżonkowie nie zawarli majątkowej umowy małżeńskiej, to
ich wzajemne stosunki majątkowe warunkował tzw. ustrój ustawowy czyli

ustrój rozdzielności majątkowej (ustrój podziału dorobku).

-Ustrój ustawowy można było określić jako rozdzielność w czasie jego
trwania, a wspólność z chwilą jego zniesienia.
• W czasie trwania ustroju majątek każdego z małżonków to albo
majątek osobisty albo majątek dorobkowy.
• Majątku dorobkowego obojga (dorobku wspólnego) nie było.
• Każdy z małżonków zachowywał swój majątek osobisty i
dorobkowy, mógł nim zarządzać i rozporządzać, co w istocie
dawał rozdzielność majątkową.
• Wyjątki dotyczyły jedynie zbycia lub obciążenia nieruchomości
albo przedsiębiorstwa oraz wspólności sprzętów domowych.
• Wspólność majątkowa powstawała dopiero z chwilą ustania
ustroju ustawowego dla przeprowadzenia podziału.
-Ustanie ustroju ustawowego następowało w trzech przypadkach:
• ustania lub rozwiązania małżeństwa
• zawarcia majątkowej umowy małżeńskiej zmieniającej ustrój
• wprowadzenia ustroju przymusowego na skutek
ubezwłasnowolnienia, upadłości albo orzeczeniem sądu na
żądanie jednego z małżonków.
-W praktyce występował jedynie pierwszy przypadek.

1.2.4.3. Inne zagadnienia prawa rodzinnego.

*Dekret z 22 stycznia 1946r. Prawo rodzinne normował m.in. takie zagadnienia jak:
-sytuacja prawna dzieci (różnice między dziećmi z małżeństwa i spoza)
-poszukiwanie (ustalenie) ojcostwa
-obowiązki alimentacyjne
-władze rodzicielska w stosunku do dziecka
-władze rodzicielska w stosunku do majątku dziecka
-ograniczenie, zawieszenie i odebranie władzy rodzicielskiej
-przysposobienie
*Dekret z 14 mają 1946r. Prawo opiekuńcze:
-ustanawiał jako władze opiekuńczą sąd grodzki
-normował ustanowienie, sprawowanie oraz nadzorowanie opieki opiekuna
nad osobami niepełnoletnimi niepozostającymi pod władzą rodzicielską
oraz nad osobami ubezwłasnowolnionymi oraz nad ich majątkiem.
-normował też sprawy kurateli dla niemogących prowadzić swoich spraw
osób fizycznych lub prawnych albo dla podmiotów nie ustalonych.

1.2.5. Prawo spadkowe

*Dekretem z 8 października 1946 wydano nowe prawo spadkowe materialne.
*Dekretem z 8 listopada 1946 zunifikowano postępowanie spadkowe.
*SPADEK to ogół praw i obowiązków zmarłego, przy czym należy przez to rozumieć
prawa i obowiązki cywilne.
 *Dziedziczne i należące do spadku były prawa i obowiązki majątkowe.
*Dekret o prawie spadkowym wprowadzał następujące zasady zunifikowanego prawa:
• dziedziczyć można tylko na podstawie dwóch tytułów:
-ustawy
-testamentu
• znacznie ograniczono krąg spadkobierców ustawowych, do
których zaliczani byli:
-małżonek
-krewni zstępni (bez ograniczenia)
-krewni wstępni (tylko rodzice)
-krewni w linii bocznej (rodzeństwo i jego zstępni)
-osoby przysposobione przez spadkodawcę
-w przypadku braku małżonka i spadkobierców pośród krewnych, dziedziczyła gmina, a od
1950 dziedziczył Skarb Państwa.
-Małżonek, zstępni spadkodawcy i jego rodzice, jeżeli dziedziczyliby w braku testamentu,
stanowili tzw. spadkobierców koniecznych.
• Zasada swobody testowania została przeprowadzona bez
ograniczeń
• ZACHOWEK to konstrukcja dla ochrony interesów jaka
przysługiwała spadkobiercom koniecznym w razie pozbawienia
ich należnego im z ustawy udziału w spadku.
-Zachowek wynosił połowę tego co uzyskaliby w wyniku dziedziczenia z ustawy.
-Spadkobierca konieczny prawnie nie otrzymywał w wyniku zachowku części spadku, leczu
przysługiwało mu roszczenie do spadkobierców powołanych w spadku o wypłacenie sumy
pieniężnej stanowiącej jego zachowek
-Spadkobierca konieczny uzyskiwał więc drogą roszczenia wierzytelność, a nie część
spadku.
*Otwarcie spadku następowało wraz z chwilą śmierci spadkobiercy.
-Z chwilą otwarcia spadku spadkobierca nabywał spadek z mocy samego
prawa.
-Nabycie spadku było jednak skuteczne jedynie wówczas, gdy spadkobierca
uzyskał sądowe stwierdzenie praw do spadku.
-Stwierdzenie sądowe ustalało jedynie do jakiej części spadku miał prawo
dany spadkobierca (było wyrażone ułamkiem)
-Następnym etapem postępowania był dział spadku, który polegał na
podziale między spadkobierców konkretnych rzeczy, wierzytelności,
długów itp. (tzw. masa spadkowa).
-Dział spadku mógł być dokonany w drodze pozasądowej umowy
spadkobierców albo w postępowaniu sądowym.
*TESTAMENT instytucja która miała umożliwić uporządkowanie sytuacji
materialnej na wypadek śmierci w konkretnej rodzinie.
-Spadkodawca mógł zamieścić niemal dowolne rozporządzenie swoim
majątkiem.
*Prawo spadkowe było poddane szerokiej krytyce ze względu na swój
antysocjalistyczny, burżuazyjny charakter.
*Konstytucja PRL w art. 12 deklarowała, iż „uznaje i ochrania na podstawie
obowiązujących ustaw indywidualną własność i prawo dziedziczenia ziemi, budynków i
innych środków produkcji należących do chłopów, rzemieślników i chałupników”.
-Odwołanie do ustaw, stwarzało możliwość dowolnego ograniczania prawa
dziedziczenia.
 -Artykuł deklarował też ochronę praw tylko dla wymienionych w nim grup
społecznych, co pozostawiało pozostałe grupy w niejasnej sytuacji prawnej.
-Wynikało to z negatywnego stosunku władzy do własności prywatnej.

*Konstytucja PRL w art. 66 warunkowała równouprawnienie kobiet i mężczyzn także

w sferze prawa spadkowego.
*Konstytucja PRL w art. 67 dawała równe prawa spadkobrania dziecku urodzonemu
poza małżeństwem.

1.3. Sprawa kodyfikacji w latach 1947-1949

*Po obserwacji funkcjonowania
dekretów prawa cywilnego, przystąpiono do do unifikacji prawa cywilnego w jednej całości,
w formie Kodeksu.
*18 lutego 1947 Minister Sprawiedliwości powołał specjalna komisję do opracowania
jednolitego kodeksu cywilnego.
*W skład komisji weszli:
-Seweryn Szer (przewodniczył obradom)
-Stefan Bancerz (dyrektor Departamentu Ustawodawczego Min. Spraw.)
-Jan Wasilkowski (profesor UW)
-Sędziowie:
• Jan Witecki
• Aleksander Wolter
• Witold Czachórski
*Komisja odrzucając system radziecki podzieliła kodeks wedle systemu
pandektowego:
-część ogólna
-prawo rodzinne i opiekuńcze
-prawo rzeczowe
-zobowiązania
-prawo spadkowe.
*Projekt kodeksu był gotowy w grudniu 1948, jednak zwrot polityczny wewnątrz
partii (tzw. „zdemaskowanie odchylenia” władze przejmuje B.Bierut odsuwając W.Gomułkę)
doprowadził do uznania projektu za „zbyt burżuazyjny” i zaniechano dalszej pracy.

1.4. Ustawodawstwo i nauka prawa po „zdemaskowaniu odchylenia”

*W 1948 kolejnym nowelizacjami ustawy z 1920r. pozbawiono spółdzielnie
ich samodzielności. Spółdzielnie stały się w istocie rodzajem przedsiębiorstw państwowych.
*Trzy dekrety z 1948 zlikwidowały banki powstałe przed 1 września 1939.
*Przejmowano formalnie w zarząd państwowy, tysiące małych warsztatów pracy,
hoteli, pensjonatów, szpitali, sanatoriów których nie odebrano wcześniej w wyniku
nacjonalizacji z 1946 roku. (czyniono to w sposób sprzeczny z prawem)
*W 1949 wprowadzono niemal nieograniczoną możliwość wywłaszczania za
symboliczną opłatą.
*W sierpniu 1949 powołano państwowy arbitraż gospodarczy.
*Ustawa z kwietnia 1950 zapowiadała wydawanie aktów prawnych o ogólnych
warunkach umów dostawy oraz odbioru i przewozu towarów w stosunkach między
jednostkami gospodarki uspołecznionej (j.g.u.).
 -Ustawa nadała moc obowiązującą wzorom umów (umowom typowym) i
ogólnym warunkom dostaw.
-Były one wydawane przez przewodniczącego Państwowej Komisji
Planowania Gospodarczego
-Był to jeden z przykładów uznawania aktu administracyjnego za źródło
obowiązków cywilnoprawnych.
*Nauka prawna w ustroju socjalistycznym wyeliminowała w ogóle pojęcie prawa
prywatnego, zastępując je pojęciem prawa cywilnego.

1.5. Kodeksy cząstkowe z 1950 roku

*Wspólne prace polsko-czechosłowackie nad Kodeksem rodzinnym po 1948 nie
przyniosły oszałamiających efektów, gdyż wiele spraw pominięto.
*Dwiema ustawami z 27 czerwca 1950r. uchwalono Kodeks rodzinny oraz przepisy
wprowadzające ten Kodeks.
*Wyodrębnienie prawa rodzinnego w osobny kodeks było realizacją doktryny
radzieckiej i przyjęciem wzorca radzieckiego.
*Głównym twórcą Kodeksu rodzinnego był Seweryn Szer zwolennik wzorców
radzieckich.
*Ustawa z 18 lipca 1950r. Normowała nowe przepisy ogólne prawa cywilnego.
-Najważniejsze artykuły p.o.p.c.:
• Art. 1 p.o.p.c. - „przepisy prawa winny być tłumaczone i
stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami Państwa
Ludowego”.
• Art. 3 p.o.p.c. Stanowił, że nie można czynić ze swego prawa
użytku, który by naruszał zasady współżycia społecznego w
Państwie Ludowym.
• Art. 11 p.o.p.c. Przewidywał cywilnoprawną ochronę dóbr
osobistych. Ochrona dóbr osobistych opiera się na konstrukcji
praw podmiotowych, których jest ile poszczególnych dóbr
osobistych.
*W 1950 utraciły moc:
-prawo małżeńskie, prawo osobowe z 1945 roku
-prawo rodzinne, opiekuńcze, małżeńskie majątkowe z 1946 roku
-przepisy ogólne prawa cywilnego z 1946
*27 września 1950 Prezydium Rządu podjęło uchwałę uznającą za sprawę pilną i
konieczną opracowanie nowych kodeksów Polski Ludowej – karnego i cywilnego.
-Zlecono Ministerstwu Sprawiedliwości ukończeniu obu projektów do 1
września 1951r.
-Minister Sprawiedliwości Henryk Świątkowski powołał kilkuosobową
komisję, w której sam objął przewodnictwo.
-W skład komisji weszli:
1. Seweryn Szer ( zastępca przewodniczącego)
2. Jan Winiarz (sekretarz)
3. Jan Wasilkowski (główny redaktor projektu)
4. Adam Chełmoński senior
5. Jan Topiński
1.6. Konstytucja z 1952 roku. Zagadnienia własności.
*Uchwalona 22 lipca 1952 Konstytucja PRL utrwalała nowy ustrój polityczny,
społeczny i gospodarczy. Odchodząc od abstrakcyjnych, liberalnych pojęć własności
tworzących kodyfikacje cywilne do czasu uchwalenia konstytucji.
*Konstytucja PRL odróżniała różne formy własności:
• społeczną (ogólnonarodową lub spółdzielczą)
-Konstytucja deklarowała szczególną ochronę dla tej formy własności
• indywidualną (drobnotowarową lub kapitalistyczną)
-Konstytucja stawiała własność indywidualną w sytuacji bez perspektyw, gdyż wedle nauka
Lenina, jedyną formą tolerowaną własności indywidualnej powinna być własność
spółdzielcza, tą jednak konstytucja zaliczyła do własności społecznej.
• Osobistą
-W Konstytucji PRL był jedynie tolerowana w formie własności środków produkcji oraz
własności osobistej obywateli.
*Do ochrony własności Konstytucja zobowiązywała:
-każdego obywatela (obowiązek ochrony własności społecznej)
-rady narodowe
-Prokuratora Generalnego
-sądy

1.7. Projekty z lat 1954-1955

*Komisja powołana przez Ministra Sprawiedliwości, opublikowała projekt kodeksu
cywilnego w 1954. Projekt obejmował 4 księgi, a referentami poszczególnych części byli:
-I. Przepisy ogólne S.Szer
-II. Własność i inne prawa rzeczowe J.Wasilkowski
-III. Zobowiązania J. Topiński
-IV. Prawo spadkowe S.Szer i J.Wasilkowski
*Wzorem radzieckim wyodrębniono prawo rodzinne z Kodeksu cywilnego.
*Projekt z 1954 przejmował przepisy ogólne z ustawy z 1950r., ale wprowadzał
zmiany związane przede wszystkim z gospodarką uspołecznioną.
-różnicował formy własności i ich ochronę
-formułował zasadę jedności własności państwowej
-wyłączono z niego przepisy na temat ksiąg wieczystych i hipotek
(obowiązywały nadal przepisy z 1946)
-wprowadzał do zobowiązań niektóre instytucje powołane do zaspokajania
potrzeb obrotu uspołecznionego.
-zmodyfikowano niektóre instytucje z Kodeksu handlowego i przeniesiono
je do księgi III o zobowiązaniach, inne pominięto.
-w prawie spadkowym wprowadzał :
• ograniczenie swobody rozporządzania na wypadek śmierci
• ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych
• ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe
*Projekt z Kodeksu cywilnego 1954 spotykał się z mocną krytyką, oceniono że
projekt stanowił regres w stosunku do istniejącego stanu prawnego.
*W 1955 ze względu na krytykę poprzedniego powstał nowy projekt, przyjęty równie
krytycznie gdyż niewiele różnił się od tego z 1954.
*Ostatecznie projekt z 1955 nie uzyskał aprobaty rządu i nie został wniesiony do
sejmu.
1.8. Treści prawa w około 10 lat później

1.8.1. Przepisy ogólne prawa cywilnego (p.o.p.c.)

*Przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 zawierały:
1)przepisy wstępne, a były to
-wykładnia prawa
-zagadnienie mocy wstecznej ustaw
-granice wykonywania praw podmiotowych
-kwestia ciężaru dowodu
-domniemanie dobrej wiary
2)prawo osobowe łącznie z:
-przepisami o ochronie dóbr osobistych
-przepisami o opiece nad ubezwłasnowolnionymi
-przepisami o kurateli
3)przepisy o czynnościach prawnych:
4)przepisy o terminach
5)ogólne przepisy o przedawnieniu roszczeń majątkowych.
*Wyrazem komunistycznej tendencji do eliminowania prawa zwyczajowego spośród
źródeł prawa był brak w p.o.p.c. z 1950r. przepisu wskazującego na prawo zwyczajowe jako
źródło prawa cywilnego.
*P.o.p.c. był pełen upolitycznień:
-Art 1. „Przepisy prawa winny być tłumaczone i stosowane zgodnie z
zasadami ustroju i celami Państwa Ludowego”
-Art 3. „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by naruszał zasady
współżycia społecznego w Państwie Ludowym”
*W latach pięćdziesiątych stosowano w Polsce dwa rodzaje wykładni przepisów:
-sądową
-ustawową
*Najwyższą rangę nadawano wykładni ustawowej dokonywanej przez Radę Państwa,
na podstawie:
-art. 4 ustawy z 20 lipca 1950r. o Prokuraturze Rzeczpospolitej Polskiej
• przepis nadawał wykładni Rady Państwa „moc powszechnie
obowiązującą.”
-art. 25 ust.1 pkt 3 Konstytucji PRL z 22 lipca 1952
1. przepis dawał Radzie Państwa prawo wykładni ustaw, ale nie
wspominał o ustaleniu zasad stosowania prawa, przez co należy
rozumieć, że zwęził uprawnienia Rady Państwa.
*Rada Państwa dokonywała tylko wykładni prawa cywilnego.
*Wykładnie sądową stosował sędzia, gdy interpretował treść przepisu
-najczęściej w toku rozpoznawania konkretnej sprawy
-istotną rolę odgrywała interpretacja dokonana przez Sąd Najwyższy
*Ponadto p.o.p.c. z 1950 regulowały zagadnienia nie zawarte we wcześniejszych
przepisach z lat 1945-46. Były to przepisy ogólne:
-o czynnościach prawnych
-o zawarciu umowy
-o wadach oświadczenia woli
 -o warunku
-o przedstawicielstwie (pełnomocnictwach)
-o obliczaniu terminów
-o przedawnieniu
-o kurateli
1.8.2. Prawo rzeczowe
*Ustawodawca koncentrował się na ochronie własności społecznej zgodnie z płynącymi z
Konstytucji PRL zaleceniami.
*W odniesieniu do typów własności niespołecznej ustawodawca zwykły normował
jedynie jedynie dwie grupy zagadnień:
-własność rolniczą
• była własnością indywidualną, która na wsi nigdy nie została
skolektywizowana. (mimo prób)
• ustawodawca starał się o zapewnienie produkcji rolnej na
minimalnym choćby poziomie w warunkach stałego niedoboru.
-własność mieszkania
• w warunkach publicznej gospodarki własność upowszechniła się
dość późno
• zaliczano ją do własności osobistej
• formalnie była to własność części nieruchomości
*Ustawa z 29 czerwca 1963r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych
-wkraczała zarówno w prawo rzeczowe jak i w prawo spadkowe
-w prawie rzeczowym ograniczała podział gospodarstwa w wyniku zbycia
jego części albo zniesienia współwłasności
-podział był dopuszczalny tylko pod warunkiem zachowania norm
obszarowych z rozporządzenia RM z 19 lipca 1963r.
*Instytucja własności czasowej przewidziana w prawie rzeczowym z 1946r. Była
szczególną konstrukcją praw rzeczowego ograniczonego.
-polegała na tym, że państwo sprzedawało nieruchomość na pewien czas,
a po tym czasie nieruchomość wracała do państwa (tzw. prawo powrotu)
-był to zazwyczaj czas 30-80lat z możliwością przedłużenia o 20 lat.
-konstrukcję tą stosowano wielokrotnie na mocy ustawy z 28 mają 1957r. o
sprzedaży przez państwo domów mieszkalnych i działek budowlanych.
*Ustawa z 14 lipca 1961r. O gospodarce terenami w miastach i osiedlach
-zastąpiła instytucję własności czasowej użytkowaniem wieczystym
-użytkowanie wieczyste:
• było ustanawiane na 99 lat (wyjątkowo krócej, niemniej niż 40)
• umowa o ustanowienie użytkowania wieczystego wymagała
formy aktu notarialnego i niezbędny był wpis do księgi
wieczystej
• stanowiło prawo zbywalne i podlegające obciążeniu
• wykorzystywano przy sprzedaży działek budowlanych oraz
mieszkań w budynkach stanowiących własność państwową.

1.8.3. Prawo zobowiązań *Na

przestrzeni dziesięciu lat Polski Ludowej nastąpiły tak daleko idące zmiany własnościowe
oraz zmiany strukturalne w gospodarce, że treść Kodeksu zobowiązań z 1933 nie
odpowiadała nowym rozwiązaniom i modelom instytucji prawnych.
 *Oprócz dotychczasowych źródeł zobowiązań w prawie socjalistycznym źródłem
obowiązków stał się także plan i zarządzanie planowe.
-inne źródła zobowiązań mogły być skuteczne jedynie jeśli było dozwolone
zarządzeniem planowym, albo nie były z nim sprzeczne.
-przez warunki gospodarki planowej podważona została zasada
wolności umów w prawie zobowiązaniowym.
-utrzymywała ona swoje znaczenie tylko tam gdzie nie sięgał plan gosp.
*Z aktów administracyjnych, wydawanych przez państwo w celu przejęciu niemal
całej gospodarki, powstawały skutki cywilnoprawne.
-owe akty administracyjne stanowiły więc źródło zobowiązań
-zobowiązania z nich wynikające obejmowały:
• stosunki między jednostkami gospodarki uspołecznionej
(j.g.u.)
• stosunki między j.g.u. i obywatelami
*Ustawa z 19 kwietnia 1950r. o umowach planowych w gospodarce socjalistycznej:
-przewidywała obowiązek zawierania umów o dostawy planowe
-w większości przypadków treść zobowiązania i osoby kontrahentów były z
góry określone
-ustawa miała zastąpić szeroko wydawane do jesieni 1948 zarządzenia
jednostek planujących
*Prawo zobowiązań pozostawało jedyną gałęzią prawa cywilnego skodyfikowaną
jeszcze w II RP, było jednak wielokrotnie modyfikowane w szczególności w sferze
ograniczania swobody umów.
*Kodeks zobowiązań z 1933 obowiązywał aż do wejścia w życie Kodeksy cywilnego
z 1964
-jednak już wcześniej dokonywano znaczących zmian, szczególnie w
kwestii unormowania zobowiązań między j.g.u.
-odchodzono coraz bardziej od zasad zobowiązań państwa liberalnego
-istotną rolę w odchodzeniu od zasad wolnego rynku i swobody umów
miało orzecznictwo państwowego arbitrażu gospodarczego.
*W zakresie prawa prywatnego zachowano w mocy:
-fragmenty Kodeksu handlowego z 1934
-prawo wekslowe, prawo czekowe, prawo upadłościowe z 1934
-prawo o postępowaniu układowym z 1934
-jednak nawet te przepisy które utrzymano w mocy, były niezwykle rzadko
stosowane, ze względu na ich zbyt duże odstępstwo od zasad socjalizmu.
-przywrócenie prawa handlowe nastąpiło dopiero 23 grudnia 1988
*Prawo mieszkaniowe (prawo lokalowe)
-stanowiło ważny aspekt życia społecznego w powojennej Polsce
-przepisy przedwojenne były traktowane jedynie jako przejściowe i dlatego
nie znalazły się w kodeksie zobowiązań
*Dekret z 7 września 1944 o komisjach mieszkaniowych wprowadzał nieważność
umów zawieranych poza komisja mieszkaniową oraz ustalał wysokość czynszu na poziomie
sprzed września 1939
*Dekret z 21 grudnia 1945 o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu
*Ustawa z 30 stycznia 1959r. Prawo lokalowe
-Uchylała poprzednie akty, ale regulowała zawarte w nich normy i
instytucje
 -Publiczna gospodarka lokalami polegała na tym, że prawo zajmowania
mieszkania lub jego części przysługiwało wyłącznie na podstawie
przydziału wydanego przez odpowiedni organ lokalowy.
-Z chwilą objęcia lokalu na podstawie udzielonego przydziału, między
właścicielem nieruchomości, a osobą obejmującą lokal, związywał się z mocy
samego prawa stosunek zobowiązaniowy najmu.
-Ustalone zostały normy zaludnienia mieszkań – wprowadzono
przymusowe dokwaterowania i przekwaterowania.
-Określono wysokość czynszu (w całości przeznaczany na koszty
remontów i eksploatacji)

1.8.4. Kodeks rodzinny

*Kodeks rodzinny z 1950r. zastąpił cztery dekrety unifikacyjne:
a) dek. z 1945r. o prawie małżeńskim (osobowym)
b) dek. z 1946r. o prawie małżeńskim majątkowym
c) dek. z 1946r. o prawie rodzinnym
d) dek. z 1946r. o prawie opiekuńczym
*Kodeks ten na wzór radziecki wyodrębniał prawo rodzinne z reszty prawa cywilnego
*Kodeks rodzinny z 1950 głównie ze względu na ciężką współpracę z Czechosłowacją
nie był zbyt kompletny i zawierał wiele luk.
*Generalnie Kodeks rodzinny z 1950 podtrzymywał rozwiązania małżeńskiego prawa
osobowego z 1945r.
-Małżeństwo było instytucją świecką.
• Opierało się więc na umowie cywilnej między kobietą i
mężczyzną, zawieranej na skutek zgodnego oświadczenia woli
o wstąpieniu w związek małżeński
• Oświadczenie woli składane było przed urzędnikiem stanu
cywilnego, z zachowaniem wymogów prawa cywilnego i ze
skutkami w tym prawie przewidzianymi.
• Zdolność do zawarcia małżeństwa była tak samo normowana jak
w dekrecie z 1945
• Wyjątek stanowiła zasada, że sąd mógł zezwolić na zawarcie
związku małżeńskiego przez małoletnich dopiero gdy ukończyli
16 lat.
*Kodeks rodzinny z 1950 umacnia i rozszerzał ochronę interesów dziecka:
-zrównano sytuację prawną dzieci z małżeństwa i spoza małżeństwa
-uznano też dwa sposoby ustalenia ojcostwa
• ustalenie przez sąd
• uznanie będące czynnością prawną (wymagało zgody matki)
*Kodeks pogłębiał równoprawną sytuacje małżonków:
-Zasada egalitaryzmu małżonków – mąż i żona mieli jednakowe prawa i
obowiązki w małżeństwie
• byli zobowiązani do wspólnego pożycia
• jedności
• wzajemnej pomocy
• współdziałania dla dobra rodziny, która założyli
• zaspokajania potrzeb rodziny.
-Zasada trwałości związku małżeńskiego nie była w kodeksie wyrażona
wprost, ale wynikała pośrednio z jego przepisów
 -Kodeks dopuszczał rozwód z „ważnych powodów” przy czym ich nie
precyzował odwołując się jedynie do sytuacji „zupełnego i trwałego
rozpadu pożycia małżeńskiego”
• rozwód nie mógł być orzeczony jedynie na wniosek małżonka
winnego rozkładu małżeństwa, chyba że drugi małżonek
wyraził na to zgodę
• rozwód był niedopuszczalny, gdyby godził w dobro małoletnich
dzieci z małżeństwa
-W wyroku rozwiązującym małżeństwo przez rozwód sąd orzekał o
powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców oraz
określał uprawnienia drugiego z rodziców w stosunku do osoby dziecka
• w zakresie nadzoru nad jego wychowaniem
• w zakresie utrzymywania z nim kontaktów osobistych
-Sąd orzekał też o wysokości i formach ponoszenia kosztów utrzymania i
wychowania dziecka
-W skrajnym przypadku sąd mógł pozbawić władzy rodzicielskiej
-Żona zatrzymywała po rozwodzie nazwisko męża, chyba że wcześniej
złożyła oświadczenia o powrocie do poprzedniego nazwiska, co mogła
uczynić także przed urzędnikiem stanu cywilnego w ciągu trzech miesięcy
od orzeczenia rozwodu
*W zakresie stosunków majątkowych małżeńskich zaszła znaczna zmiana w stosunku
do rozwiązań z 1946. Powołując się na wzorce radzieckie, jednak zachowując pewne
odmienności, przyjęto ustrój wspólności majątkowej małżonków:
-w zasadzie przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa
stanowiły wspólną własność małżonków.
-udziały w majątku wspólnym powstawały dopiero po ustaniu wspólności
ustawowej
*Istniał jeszcze ustrój wspólności majątku dorobkowego:
-za wspólny majątek obojga małżonków uważano przedmioty majątkowe
nabyte przez któregokolwiek z małżonków w trakcie małżeństwa i
stanowiące jego dorobek.
-do wspólności tej nie wchodziły:
• przedmioty nabyte w drodze spadku
• zapisu
• darowizny
• przedmioty osobistego użytku
• przedmioty potrzebne do wykonywania zawodu
-każdy z małżonków mógł wykonywać samodzielnie zwykły zarząd
majątkiem objętym wspólnością, a jedynie do dokonywania czynności
przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna była zgoda drugiego
małżonka.
*Konstytucja PRL podniosła do rangi norm konstytucyjnych pewne przepisy o
rodzinie, małżeństwie i macierzyństwie.

1.8.5. Prawo spadkowe *Projekt

kodeksu z 1961 zawierał przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.
-przepisy miała zapobiegać rozdrabnianiu gospodarstw na wsi wyniku
 podziału spadkowego – podział gospodarstwa pomiędzy spadkobierców
miał być możliwy jedynie przy zachowaniu ustalonych przez Radę
Ministrów norm obszarowych
-miały też zapobiec nadmiernemu obciążeniu gospodarstw spłatami – bo
spłaty przypadające spadkobiercom mogły być obniżone przez sąd

*W projekcie z 1962 roku dodano przepis, że gospodarstwo rolne mogło być

przyznawane w drodze sądowego działu spadku, tylko temu spośród spadkobierców, który
albo prowadzi gospodarstwo, albo ma ku temu potrzebne kwalifikacje.
*Wprowadzeniu projektów przeszkodziły decyzje polityczne, które w potrzebie
radykalnych zmian we wzroście produkcji rolnej, doprowadziły do wydania ustawy z 29
czerwca 1963r, o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych.
*Ustawa z 29 czerwca 1963:
-uzależniała dziedziczenie gospodarstwa od kwalifikacji spadkobiercy
-w przypadku braku kwalifikacji spadkobierca nie dziedziczył gospodarstwa
mimo że był powołany do spadku zgodnie z prawem
-w razie braku spadkobierców o odpowiednich kwalifikacjach gospodarstwo
przypadało Skarbowi Państwa
*W Kodeksie cywilnym z 1964 zachowano w zakresie ogólnego prawa do
dziedziczenia podstawowe zasady prawa z 1946.

1.9. Rok 1956 Komisja Kodyfikacyjna *W 1956

powstała nowa Komisja Kodyfikacyjna, a jej przewodniczącym został J. Wasilkowski
powołany przez Prezesa Rady Ministrów.
*Zastępców przewodniczącego Komisji i jednocześnie przewodniczących wydziałów
(sekcji) powołał Minister Sprawiedliwości.
*Łącznie w skład Komisji Kodyfikacyjnej z 1956 roku powołano 40 osób.
*Przewodniczący, jego zastępcy oraz sekretarz Komisji Kodyfikacyjnej tworzyli stałe
prezydium Komisji Kodyfikacyjnej.
*Komisja miała charakter organizacji społecznej z szerokim udziałem teoretyków i
praktyków prawa, a Minister Sprawiedliwości był reprezentowany przez swojego delegata w
każdej z sekcji.
*Komisja otrzymała jako zadania opracowanie:
-kodeksu cywilnego
-kodeksu karnego
-kodeksów procesowych
*Poza materiałem opracowywanym przez Komisje znalazło się prawo pracy, którym
miała się zając inna, specjalnie do tego powołana komisja.
*Powstały trzy wydziały:
-I Cywilny - w wydziale Cywilnym utworzono trzy zespoły
• Zespół Kodeksu cywilnego
• Zespół Kodeksu postępowania cywilnego
• Zespół prawa międzynarodowego prywatnego
-II Karny
-III Organizacji i Wymiaru Sprawiedliwości

1.10. Projekty z lat sześćdziesiątych i uchwalenie kodeksów

*W styczniu 1960 opublikowano nowy projekt Kodeksu cywilnego.
-Obejmował on pięć ksiąg:
 1) Przepisy ogólne
2) Własność i inne prawa rzeczowe
3) Zobowiązania
4) Prawo rodzinne 5)
Spadki
-Poza kodeksem pozostawiono przepisy o hipotece i księgach wieczystych.
-W projekcie k.c. z 1960 rozwinięto w szczególności prawo zobowiązań
-Do projektu włączono też prawo rodzinne, gdyż nie uznano jego
odrębności.
-W prawie spadkowym nowości polegały na przywróceniu swobody
testowania
-Projekt był w dużym stopniu odejściem od wzorców radzieckich
-Uznano ze odrębna kodyfikacja tzw. prawa gospodarczego byłaby
przedwczesna, jeżeli w ogóle miałaby powstać.
*Przygotowany w 1961r. Projekt k.c. został pozbawiony prawa rodzinnego i
opiekuńczego, gdyż w zespole opracowującym uznano, że prawo rodzinne i opiekuńcze
powinno być przedmiotem odrębnej regulacji.
*Komisja Kodyfikacyjna przygotowała więc równolegle dwa projekty Kodeksu
cywilnego i kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
*Projekt Kodeksu cywilnego z 1961r. Dzielił się na cztery części:
-Księga I przepisy ogólne (zawierająca)
• zakres kodeksu
• stosowanie prawa
• wykonywanie praw podmiotowych
• ciężar dowodu
• przepisy o osobach fizycznych i prawnych
• o mieniu
• o czynnościach prawnych
• o obliczaniu terminów
• o przedawnieniu roszczeń majątkowych
-Księga II
• prawo własności
• użytkowanie
• służebności
• prawo zastawu
• posiadanie
-Księga III (najobszerniejsza)
• zobowiązania (kodeks zobowiązań z 1933)
• prawo handlowe (częściowo kodeks handlowy z 1934)
-Księga IV
• prawo spadkowe (oparte na dekrecie z 1946)
*Projekt z 1961 podtrzymał rozwiązanie projektu z 1960 w zakresie odrębnej
kodyfikacji prawa gospodarczego.
*Zachowanie odrębności prawa handlowego uznano w warunkach gospodarki
socjalistycznej za bezzasadne i większość jego przepisów zawarto w projekcie kodeksu
cywilnego, dotyczyło to w szczególności:
-sprzedaży na raty
-rachunku bankowego
-umów:
 • agencyjnej
• komisu
• przewozu
• spedycji
• składu
-zamierzano zostawić w mocy przepis Kodeksu handlowego z 1933 roku w
odniesieniu do wszelkiego rodzaju spółek.
*Projekt nie zawierał przepisów prawa pracy, jako że uznawano je za odrębną gałąź.
*Oba projekty zostały (po przedłożeniu ich Radzie Ministrów) opublikowane w 1962
roku wraz z uzasadnieniami.
*Z ustawy z 14 lipca 1961r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach przejęto do
projektu k.c. z 1962 koncepcję użytkowania wieczystego gruntów państwowych.
*Z ustawy z 15 listopada 1956 o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone
przez funkcjonariuszy państwowych, zawarte tam unormowania przeniesiono także do
projektu II k.c z 1962.
*Projekty skierowane do RM uległy dalszej modyfikacji, ale były to głównie zmiany
w dziedzinie terminologii, a Rada Ministrów 7 lutego 1963 r. skierowała projekty do Sejmu.
*Sejm uchwalił:
-24 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
-23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
-17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego
*Sejm następnej kadencji uchwalił 12 listopada 1965 prawo prywatne
międzynarodowe

1.11. O kodeksach cywilnych z w latach 1965-1990