$ D i a log zC ha nt a lDel s ol wok ob e c nej s y t u ac ji c y w i l i z ac ji

ch r z e cija sk iej ( k s . Rob er t J.Wo n i a k) 7 , 27Kont r r e

wo lu c y jn e d z i e d z ic t wo . . . . . . . . 31Spr z ec iw wobec nowocz e sno c i ja ko
pr z e z nac z en ie. . . . . . . . . . . . . . 38Utopi a pr z e sz o c i. . . . . . . . . . . . . . . . 45O d
w i a r y dor y t u. . . . . . . . . . . . . . . . 52Ka de s t u le c ie je s t rel ig ijne . . . . . . . . . .
55We w n t r z ny p a r a dok s . . . . . . . . . . . . . 61 65Kwe s t i a obycz aj w
ijej z nacz en ie. . . . . . . 68Kon i k t p oga n zc h r z e c ija na m i ap o cztek c y w i l i z
ac ji c h r z e c ija s k iej . . 71Wie k : i nwer sja nor mat y w na . . . . . . . . 75Wsp cz
e sna i nwer sja nor mat y w na o dw iek u . . . . . . . . . . . . . . . . 84Wi a r a ja ko f u nd
a ment mor a l no c i. . . . . . 92 105Kr u c ho m onot e i z
mu . . . . . . . . . . . . . 11 2Pow r t pa ntei z mu. . . . . . . . . . . . . . . . 11 7E kolog i a ja ko rel
ig i a p ow sz e c h na. . . . . . . 12 4 137P a s o y t n ic t wo c z y p a l i
mp s e s t . . . . . . . . . 14 1Moment a g nos t yc y z mu. . . . . . . . . . . . .14 7P r awd a n i e
o s o n i t a. . . . . . . . . . . . . . .153Rel ig ia mora l noci . . . . . . . . . . . . . . . 15 8Ni h i l i z
m z a k we s t ionow a ny pr z e zhu ma n it a r y z m. . . . . . . . . . . . .162Mor a l no pa
st w a . . . . . . . . . . . . . . . 16 8 175Up o dobn i si doz
w yc i z c w. . . . . . . . . 18 0 o n ier z e naWaterlo o . . . . . . . . . . . . . 18 7 Nie je s t p e
w ne , cz y B g pr z e g r a na te j z m i a n ie . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2 $ 91K r y z
y s y w y mu sz aj pr by sz ersz ego z roz u-m ien ia kon k re t nego k ier u n k u d z iej w
i nat u-r y now ych pr z em ia n . K si k a C ha nt a l Del s ol o k oc u c hr i s t i anit a s
je s t z ap e w ne t a k loz o- cz no -te olog icz nr b . Z api s a na w a r t ka r-r ac j , op er
uj a do pros t y m j z y k iem, b ogato udok u mentow a na , u n i k aj a , p om i mo s
wojego s y stemat ycz nego i s y nte t ycz nego cha r a k ter u , p opad a n i a w s t y l w
iel k ic h me t a na r r ac ji, w z y w a domy len ia . Ja k toz w y k le by w a uDel s ol, w
y r a- aj ej ja sno is t a nowcz o s woje p og ly iz apa-t r y w a n ia , k si k a t an ie p oz
ost aw ia cz y tel n i k a ob oj t ny m z mu sz a go do pr z y j c ia ja k ie go s t a n ow i s
k a .Pog ly i a rg u ment y Del s ol d aj do my le-n ia , d ia g noz uj z e cz y w i s to , a
le is t aw iaj a s er i i ntere suj ych py t a . Posz u k iw a n ie o dp o-w ie d z i na n ie je s
t d z i siaj spr aw ie ja k iej z a-b aw y i nt e le k t u a l ne j , a le yc iow k on i e c z no
c i . Sz cz eg l n ie d la t ych w sz y s t k ich, k t r z y cz uji o dp ow ie d z ia l n i z a yc
ie sp o e cz ne i p ol it ycz ne lub z a Ko c i i e w a ngel i z ac j. Je d na k k si k a n ie je
s t pr z e z nacz ona t y l ko d la w sp om i na nych 10- dw ch g r up fachowc w, dot k n
ie k a dego z a i n-tere s ow a nego t y m, c o d z ieje si d z i siaj z na sz sz eroko roz u m
ia z e cz y w i s to c ip o e cz . Ta k w ier z ych, ja k n ie w ier z ych . Wsz y s c y mu-si
my a z mu sz a na s do te go w iat p os t aw i s obie z a s ad n icz e py t a n ie om iejs
c e irol k u lt u r y ch r z e c ija sk iej wna sz y m yc iu .To n ie je s t now a k we s t ia ,
je d na k a k t u a l i z uje si wnow y sp os b. Nie je st tote py t a n ie n ieb e z-pie cz ne
cz y z o l iwe , a le t a k ie , k t re nat u r a l n ie w y n i k a zpro c e s w p owol nego dojr
z e w a n ia lud z-ko c i w b lach ro d z en ia . To py t a n ie , m iem t w ierd z i , w r
nych okol icz no c iach i z r i ntens y w no c imu siz ad aw a s obiek a dep o-kolen ie .
In ie je s t tow y m g p os t aw iony je dy n ie pr z e z cz y n n i k i z e w n t r z ne , a le w
y n i k aj y zs a-mej nat u r y w ia r y k t r a n ie z na s t a g nac ji, a le t wor z y t r adyc j
, p oz w a laja w ydoby w a n ie z k u f r a pr awdy r z e cz y now ych i s t a r ych . Jel i
p ojaw ia si wd z iejach w ia r y moment , wk t r y m u legaonap ok u sieb e z my l no c
i,na le ygou z na z are a l ne z a g ro en ie d la jej sp jno c i ipr z e t r w a-n i a . Jel i z
e w n t r z ne problemyi p er t u rbac je spr aw iaj , e w ia r a p o dejmuje z n w reek sj
nads ob s woi mw p y wemna yc ie sp o e cz-ne , okol icz no c i t a k ie na le y u z na
os t ate cz n ie 11 z aspr z y jaj e i yc io d ajne . K si k Del s ol, b d -co c ny m
sproblemat y z ow a n iem ob e c nejs y t u-ac ji, o dcz y t uj pr z e de w sz y s t k i m ja
ko w y z w a n ie do p os t aw ien ia z a s ad n icz ych py t a , k t re os t a-te cz n ie mogr
z ycz y n i si dopr z e z w yc i en ia je d nego z w ik sz ych d z iejow ych k r y z y s w k
u l-t u r y ic y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej.Z p ow y sz ych p owo d w dobr z e , e u
k a z uje si t ak si k a , k t r a , ma m nad z iej , pr z ycz y n i si doot w a rc ia sz ersz ej
dy sk u sji natemat pr z y sz o c i c hr i s t i anit a s t a k e u na s , w Pol s c e . C ho d z
i o to, eby debat a , k t r a ju si to cz y, by a r z e cz ow a i p ozbaw iona z a o en iow
ych, upr a sz cz aj ych, n ie spr aw ie d l iw ych ia nt a gon i st ycz nych sk r ajno- c i,ma
n i fe s t uj ychsir ady k a l n ied ia lek t ycz ny-m i p os t u lat a m i ujaw n iaj y m i br a
k sz ac u n k u , n ie ch , acz a s em w rogo . L e psz a roz mow a n i re wo lu c j a , p
ot r z e buj e my z at e m o bu s t r on ne go ot w a rc ia na i n no , ot w a rc ia , k t re b
e z byc ia pac y z mem ifa sz y w y m kon kordy z mem, czyl i sz u k a n iem na si z go
dy z najnow sz y m i bad a-n ia m i, d y dop oz na n ia i n nej s t rony iw z ajem-negosz
ac u n k unawe tm i mow y r a nychr n ic .12- 2Sy t u ac ja w tej p ersp ek t y w ie , w k t
rej Del s ol a na l i z uje r z e cz y w i s to i ob e c y t u ac j c hr i-stianita s , je s t mo c
no o d m ien na o d p ol sk iej re-a l no c i . D y n a m i k a f r a nc u s k i e j , re wo lu c
y jne j l a i c it n ie o dp ow iad a a n i h i s tor ycz n ie , a n i z na-cz en iowo na sz emu
do w iadcz en iu . D z ieje w ia r y i rel ig i i we Fr a nc ji na z nacz one s n ie t y l ko mo
c ny mi s woi s t y m d lategok r aju pr z y m ie-r z em t ronu i o t a r z a , pr z e z w yc i
ony m k r w a-we woluc j , a le r w n ie og rom ny m i mp e tem o w i e c e n i ow e j
loz o i i w y n i k aj y m z n iego n ie og r a n icz ony m p os t p em hu ma n i z mu . Una
s te s a me d z ieje cha r a k ter y z uji si l ny m p o-w i z a n iem p ot r z eby pr z e t r w a
n iana ro dowo- c i w bl i sk ich relac jach z e s t abi l ny m opa rc iem w si l ny m Ko c
iele . Niem n iej, n ie u lega d la m n ie ad nej wt pl iwo c i, i dy sk u sja , k t r Del s ol t
u ot w ier a , dot ycz y r w n ie i na sz ej s y-t u ac ji .Wmor z ur n ici st n iejpu n k t yw
sp l ne . P r z e de w sz y s t k i m ten je den, k t r y d la p e w nej os t ro no c i na z w a
by m, z a K a rolemTa r now-sk i m, up ow sz e ch n iony m z a n i k a n iems uchure-l ig
ijnego u cz ow iek a .13 Dia g noz a Del s ol je st o cz y w i c ie d a leko bar-dz iejr ady k
a l na :f r a nc u sk amy l ic iel k aje s tpr z e-kona na , ena na sz ych o cz ach kocz y si e
p ok a z w a na c y w i l i z ac j r z e c ija skw a c iw ie c hr i s t i anit a s), c zyl i p e w
nego ro d z aju s y s tem or-ga n icz nych p ow i z a m i d z y ch r z e c ija st wem a sz
eroko roz u m ia u lt u r p ol it y k . Na p o-t w ierd z en ie s wojej te z y autork a do sz
cz eg o-wo roz pat r uje dw a dy na m i z my r z z e w sp -cz e sno c i , k t re na z y w a
o dp ow ie d n io i nwersj nor mat y wi nwersjntolog icz . Wi s to c ie r z e cz y ma my
wn ich docz y n ien ia z i nwersj n-wersji .C h r z e c ija s t woja konow arel ig ia ,now
y sp os b my len ia i yc ia or a z now y obr a z w iat a dokona o p ot nej i nwersji w iat
a a nt ycz nego w w iek u . Dz i siaj t a st a ro y t na , ch r z e c ija -sk a i nwersja s a ma
z os t a a p o dd a na r ady k a l nej z m ia n ie . Re z u lt atem je st n ie t y le p opad n i c
ie wn i h i l i z m, a le p ow r t doe p ok i p oga sk iej zjej o b oj t ny m plu r a l i z m e m
w i at op o g l d owo -re l i-g ijny m inat u r a l i s t ycz ny m na s t aw ien iem wp o d-s t
aw ach reek sji o w ie c ie .Sk i ow s t aje t upy t a n ie od ia g noz Del-s ol c o do i s tot y
n i h i l i z mu : na sz a autork a z d aje si roz u m ie goja ko br a k w a r to c i, p o dcz a
s gdy cho c ia by t a k i Nie t z s che de n iow a go pr z e z 14- pr z em ia now a n iew
sz y s t k ichw a r to c i 1. D e l s ol bu r z yz ud z en iat ych,k t r z y ja kR . Gi r a rd2
uw a aj , e w sk uteko d r z uc en ia chr i s ti anita s na s t a n ie cz a s b e z w a r to c i, b
e z s en su i b e z mo-r a l no c i, w sk a z uj , i wc a le t a k s t a si n ie mu si, anawe t ,
e w iat w a r to c i ch r z e c ija sk ich z ost aje z a st piony n ie pr z e z pu st k , a le pr z
e z ze s t aw nat u r a l i s t ycz nych c n t p oga sk ich .Cz y je d na k toju moje py t a n
ie doautork i icz y tel n i k a n i h i l i z mu n ie p ow i n n i myr acz ej koja r z y zs a my
m fa k tem pr z e w a r to c iow a n ia? Jel i id y m t rop em, pr z y jm iemy, ew w ie k u
dokona a si i nwersja k uch r z e c ija s t w u , tot r z e-ba w y r a n ie st w ierd z i , i n
ie by a ona n i h i l i-st ycz na . Dokona ne w tedy pr z ewa r to c iowa n ie wcho d z i o
wg b ok i d ia log zk u lt u r nt ycz n , adok ad n ie ja k dobit n ie w y k a z uje R at z i
nger3 z e w iatem s t a ro y t nej loz o i ie t y k i, o d r z uc aj d rog at wej ich i n k u lt
u r ac ji w w iat nowej rel ig i i . 1 F . Nie t z s c he , Zmie r z ch bo ysz c z , c zyl i j a k
lo z of u j e s i m ote m (re pr i nt), t u m . S . Wy r z y kow s k i , Wyd aw-n ic t wo
bi s , Wa r s z aw a 19 91, s . 3. 2 Zob. R . Gi r a rd , Ap o k a l i ps a t u i t e ra z, , t u m
. C . Z a-lewsk i, , K r a k w 2 018 .3 J. R at z i nger, B g w i a r y i B g lo z of w,
/1, t u m . J. M a re c k i , , Lu bl i n 2 021.15 Ty m s a my m a rg u ment y Del s ol
m n ie w t y m w z g l d z ie n ie pr z e k onuj . I s t n ie j e o g rom n a r -n ic a m i d z y
i nwersj sp cz e st w ie k u , a je den c y t at i to z d ia lek t ycz nego mont a n i s t y
Ter t u l ia na (s ic!) n ie w y s t a rcz y, aby jz at u sz ow a .I nwersja ch r z e c ija sk a
o d z nacz a a si dy na-m i k n k u lt u r ac ji ire c e pc ji . Taw sp cz e sna je s t o w iele
ba rd z iej negat y w n ie d ia lek t ycz na . Jel i jej c elem je s t p ow r t dos y t u ac ji spr
z e d w i e k u , to z auw a my, e ba rd z iej d ia log uje z e w iatem rel ig i i p oga sk
iej n i z a nt ycz lo z o p o-z ost ajr bk ie z na n ia m it u pr z e zlogos . O z nacz a to, i
w sp cz e sna wersja k u lt u r y o dwo- uje si do m itolog icz nego y w io u rel ig ijno
c i p oga sk iej ima o je s t z a i ntere s ow a na p ow rotem do cho c ia by g re c k iej
paidei (w ychow a n ia) i jej lo z o c z n e go f u nd a m e nt u .Nie mog w t y m m iejs
c u n ie w sp om n ie f r a g ment u ,k t re p oz os t ajed la m n ie w y r a z em ja k iego
zby t n iego roz p du pi s a rsk iego Del s ol . C ho d z i o opi s z jaw i sk a fa sz y z mu ja
ko pr by kont r pro du k t y w nego o d z y sk a n ia ut r ac onych z r b w k u lt u r y ch r
z e c ija sk iej. I cho c ia fa-sz y z m n ie wt pl iw ie z ro d z i si w k r g u c hr i-s ti
anita s,to je d na kn ieja kojegob e z p ore d n i pro du k t ,ar acz ejefek tz a negow a n
iaw sz y s t k ich 16- z a s a d n ic z yc h pr y nc y pi w e w a n ge l ic z ne j d o k-t r y
ny,m ierc iononamut ac jai k a r y k at u r a . Po dobn ie z re sz ta si r z e cz z komu n i z
mem, o k t r y m w ielc e w y mow n ie Del s ol m i lcz y. Tw ierd z en ie ja koby fa sz
y z m by for m a l k i oc hr i s t i anit a s p oz os t aje , moi m z d a n iem, r a-dy k a l n ie
b e z z a s ad ne , n ie z a le n ie o d kontek s t u , i n ie dopu sz cz a l ne , n ie z a le n ie
o d pr z y j t ych de n ic ji . Fa sz y z m, ja k p ok a z a m i d z y i n ny-m i H . de
Lubac4, by utopi s t ycz nter pre t ac j pr z e s a n ia ch r z e c ija sk iego.3K si k a Del
s ol d aje domy len ia wk we s t i i fa k-t ycz nego s t a nu e w a ngel i z ac ji napr z e s t r
z en i h i-s tor i i . Ten jej w y m ia r, k t r y d la s a mej autork i p oz ost aje n ie zby t i
stot ny, u z naj os obi c ie z anaj-ba rd z iej i ntere suj w a rst w k si k i . Wz y w a ona
Ko c i ja ko g w nego g osic iela c y w i l i z ac ji 4 Z ob. H .d e Lu b a c , D ra m a thu
m a ni z mua t e i s t yc z n e g o, t u m . A . Z ier n ic k i , , K r a k w 2 0 0 4 or a z R
s i-s tan c e chr tie nn e au n a z i s m e, O u v re s C ompl t e s 3 4 , C er f, Pa r i s 2 0 0
6 .17 ch r z e c ija sk iejdo p ost aw ien iaz a s ad n icz ego py t a n ia o pr z ebiegi k sz t
a tjegod z ia a l no c i e w a ngel i z ac y jnej w c a ej h i s tor i i or a z w ob e c-ny m
momenc ie . In ie cho d z i t uoment a l no re-w i z jon i s t ycz , ja k a ujaw n ia si wd z
ia a n iach re wo lu c y jn i e n a s t aw ione j k u lt u r y pr z e bu d z e n i a (wok e c
ulture), a le o r z e tel ycz l iw la z ja-w i sk h i s tor ycz nych a na l i z . Jel i D el s ol su
ger uje , i p ow r ac a my w sp cz e n ie do p oga st w a(i n-wersja i nwersji), p ojaw
iasi py t a n ieoto,cz ego wog le dokona opi s y w a nypr z e zn i w rot ,czyl i pier wot na i
nwersja w w ie k u .By mo edotejpier w sz ej i nwersjin igdy n ie dosz o w p e ny m tego
s ow a z nacz en iu . By mo e nat u r a l i st ycz ne p oga st wo s chow a o si pod w
iadom ie pod powok now ych ch r z e c i-ja sk ich pr z ekona ? I n ny m i s ow y, ro d z i
si py-t a n ie , w ja k i m s topn iu w iat by r z e cz y w i c ie ch r z e c ija sk i iz e w a
ngel i z ow a ny? Cz y n ie s t a o si r acz ej t a k , e pier wot na a kc e pt ac ja ch r z e c
i-ja s t w a , ap o n iej ucz y n ien ie gorel ig iubl icz , w p y n yna to, e n iedosz odo r z
e cz y w i stej e w a ngel i z ac ji, k t r a do si g a by r z e c z y w i c ie g bi s erc i u
my s w. Dom i nac ja i n ie s a mow i-te owo c e chr i s ti anita s, k u lt u r y cz y c y w i l
i z ac ji ch r z e c ija sk iej, n ie mu sz sz a k oz nacz a 18- s chy k u w sz y s t k ich a sp
ek t w k u lt u r y p opr z e d-n iej. Nie cho d z i wt y m pu n kc ie oto, bynegow a n ie wt
pl iwwo c no g osz en ia Ew a ngel i i, cz y te z apr z e cz a jej fa k t ycz no c i .Nie by
oby na sz ego w iat a , t a k e wa sp ekc ie i ndy w idu a l nej wol no c i, r ac jona l no
c i nau k em-pi r ycz nych ipr z y w i lej w sp o e cz nych, gdy by n ie ch r z e cija st
wo.5 P r z y j c ie tej o cz y w i s to c i n ie n iwe cz y je d na k z a s ad no c i py t a n ia
ofa k t ycz ny s topie pr z en i k n i c ia ch r z e c ija s t w a ja ko rel i-g i i, ja ko w i z i
zTr jje dy ny m B og iem, dog bi i ndy w idu a l nej izbiorowej w iadomo c i . Mo e
ujaw n iaj e si d z i siaj p oga st wo w Ko c iele isz er z ej wch r z e c ija s t w ie cz y te
jego chr i s ti a-n it a s, an ie z ap om i najmy, edos t r z e gajet a k w ielc y my l ic iele
ja k R .Gu a rd i n i iJ. R at z i nger, oz nacz a , i wi s to c ie r z e cz y p oga n i z m wpr z
e-t r w a u k r y t y wma o w ido cz nej s y mbioz ie zwt-k a m inowejk u lt u r y?Niechc
pr z e zto t w ier-d z i , i ob e c na s y t u ac ja n ie pr z e d s t aw ia p e w nej 5 W t y m
w z g l d z ie n ie pr z y jmuj le g it y m i z uj c e j t e z y H . Blu menb er ga , z d a n
iem k t re go nowo y t no ro z u m ie n a le y b e z o d n ie sien i a do wc z e n ie js z
e j k u lt u r y c h r z e c ija s k ie j i je j t e olog i i . Z ob. H . Blu-menb er g , P rawo w
it o e p o k i n o wo y t n e j, t u m . T.Z ator s k i , , Wa r s z aw a 2 019, s .14 2
0 .19 nowo c i . Je s t o dw rot n ie . Nowo c i tej je d na k do-pat r y w a by m si ba rd z
iej, r a z em z C ha rle s em Tay lorem, wt y m, ja k lud z ie p o dcho d zow ia r y. Wt y m
w z g l d z ie z a s ad n icz y pr z e om, ja k i ob-s er w ujemy, z acho d z i nap oz iom ie o
cz y w i s to c i w ia r y, k t r a zp oz yc ji p e w n i k a s t a a si ob e c n ie czym
kwestionowalnym.6O d o dp ow ie d z i nate p ow y sz e k we s t ie z a le y adek w at
na d i a g noz a ob e c ne j s y t u ac ji . Po dc z a s gdy Del s ol w ie c i kon ie c chr i s
ti anita s, m o n a w id z ie we w sz y s t k ich opi s a nych pr z e z n iro-c e s ach p
oprost u pr z e omow y moment d la e w a n-gel i z ac ji . Mo e r z e cz y w i c ie , c a k
iem e x p re s i s ve r b i s y jemy wok re sie w iosny ch r z e c ija s t w a? Mo e p odw
ud z ie s t u s t u le c iach pr awd z iw a c hr i-stianita s je s t wc i pr z e d na m i, ja k a rg
u mento-wa li, k a dy nas w j sp os b, Wojt y a iTi s ch ner? W t y mw z g l d z iebl i
ejm i r w n ie do Ha l k a7, k t r y pr z ekonuje , i ch r z e c ija s t wo we sz o w a n ie
w s woje p op o ud n ie i e , c o w a ne , n ie oz nacz a tojego k re su , a le nowo l
iwo .6 C h .Tay lor, A S e c u l a r Ag e,Bel k napPress ,C a mbr id ge 2 0 0 7.7 T.Ha l
k , Popo u dnie chr z e c ija s t wa, t u m . T. M a -k ow i a k , , K r a k w 2 02 2 .
20- O s obi c ie , cho c ia z apr z ekonuja m z de c y-dow a ik szz w y wo d w ia rg u
ment w Del s ol, t r ud no m i d z iel i z n i p e w no co do w n iosk u o koc u c y w i l i
z ac ji ch r z e c ija sk iej. Nawe t j el ik u lt u r a ch r z e c ija sk a , k t rz na-my,w sp
i s t n ia azp e w nd aw kat aw i st ycz nych pr z ekona w a c iw ych d la p oga s t w a ,
nawe t jel i p oz os t a o c i te pr z ejmuj z i siaj kont ro-l nad zbiorow w iadomo c i , cz
y tod e fa c t o oz nacz a kon ie c c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej? Ro z u m ie m ,
e z a m ie s z a n ie w w ie c ie w a r t o c i (i nwersja nor mat y w na) i z m ia na obr a
z u w iat a , wt y mroz u m ien ia s en su , i s tot y ic elulud z k iego i s t n ien ia w w ie c
ie (i nwersja ontolog icz na), k u si r ady k a l ny m i w i z ja m i koc a e p ok i . C hr i
stianita s je d na k naz aw sz e zna m i p oz os t a n ie: jej z dobycz e , j z y k , w a r to c
i na t r w a e we sz y w pr z e s t r z e i ma g i na r i w sp o e cz nych na p oz iom ie g
loba l-ny m , pr z ek r ac z a c k r g i i n s t y t uc jona l ne .N aw e t j el i w id a w iele
lad w p ow rot u do p oga s t w a , n ie je s t toju p oga s t wo, ja k ie by o k ie dy , a le
p oga st wo pr z em ien ione . Pe w n ie n ie w iel k a to p o c ie cha d la t ych, k t r ych b
ole- n ie dot yc z w s z y s t k ie t e pr z e m i a ny. Nie m n ie j je s tto w a nyz na kp ok
a z uj y, i spr aw a z ko-c em c hr i s t i anit a s n ie je s t t a k o cz y w i s t a , ja k si 21
to z p oz or uw yd aje .Niet y l kod latego, e p e w-nez m ia nyw prow ad z onepr z e z c h
r i s it i a n it a s s n ie o dw r ac a l ne , a le r w n ie d latego, e ja k a chr i s ti anita s pr
z y na le y do s a mego t w a rdego rd z en ia ch r z e c ija s t w a . Cz y je s t ona je d na
k dos t pna w w a r u n k ach na sz ej skocz ono c i wwersjis t upro c entowoo dp ow ie d
n iejdos a mej Ew a ngel i i ich r z e c ija s t w a?4O i le Del s ol w ie c i kon ie c chr i s
ti anita s, o t y le pr z e w iduje pr z e t r w a n ie ch r z e c ija s t w a . Ko-cz y sima z
atemje dy n iek u lt u r ach r z e c ija -sk a , s a ma Ew a ngel ia i Ko c i majatom ia s t
pr z e t r w a . Nap oz r w yd aje si toby r adosny m i pr z e p e n iony m nad z iejr z e s
a n iem . Z os t aw-my z atem c hr i s t i anit a s ir at ujmy Ew a ngel i! Po-z os t aw
iajama rg i ne sie k we s t iena z e w n ic t w a t ro ch w bre w na sz ej autorc e , k t r a pr
z ekonuje , e sne i s tot ne i z najduji ob e c n ie w s a-my m c ent r u m pr z em ia n or a
z n ie w y r a nego stos ow a n iapr z e z n ik re le (chr i s ti anita s Ko c i ch r z e c
ija s t wo), t r z eba s t w ierd z i , i ch r z e c ija s t wo je s t rel ig ic ielen ia . A to 22-
oz nacz a , e n ie mo e ono i st n ie b e z k u lt u r y ik u lt u r y n ie t wor z y . Ja k w
yobr a z i s obie uog l-n iony tot a l ny upadek chr i s ti anita s i t r wa o e w a ngel i z
ac ji? C hy ba je dy n iew d ia lek t ycz nych k ategor iach w a c iw ych r ady k a l ny m
nu r tom prote s t a nt y z mu . To, w bre w w sz y s t k i m ma m i -c y m p ok u s om, n
ie zby t pr z ekonuj a d roga .O c z y w i c ie m i d z y Ew a nge l i , Ko c io em ic hr i
s t i anit a s n ie z acho d z i p e ne uto s a m ien ie . C hr i s t i anit a s, a mo e w og le t r
z eba by m w i wl iczbie m nog iej: c y w i l i z ac je ch r z e c ija sk ie (w s cho d n ia ,
or ient a l na , bi z a nt y jsk a , z acho d n ia , i ndy jsk a , moz a r absk a e tc .) n igdy n
ie s dok ad-ny m wc ielen iem Ew a ngel i i . P r awd a t a p osiad a w iele o cz y w i s t
ych dowo d w h i s tor ycz nych, fa k t ycz nych . Wy s t r z egaji a nach ron i z m w, w sp
om n ijmy cho c ia by o k r uc jat ach, pr z e la-dow a n iach yd w, i n k w i z yc ji, feud
a l i z m ie itd . Dlatego cho c ia w iele r nych for m c hr i s t i anit a s mo e pr z em ija i
fa k t ycz n ie pr z em ija , to s a m fa k t w p y w a n ia ch r z e c ija s t w a na k u lt u r
i c y w i l i z ac jst a sin ie o d z ow ncz c ijego m i sji . Dop k i i st n ie b d z ie ch r z
e c ija st wo i Ko c i ,dop t yb d z iei s t n ia aja k a chr i s ti a-n it a s.Cz y ch r z e c
ija st woTere s yz L i sieu x, K a rola de Fouc au ld , Ma k s y m i l ia na Kolb ego, 23 Fr
a nc i sz k a Blach n ic k iego n ie je st for m chr i s ti a-n it a s? Wr a z z jej te olog i ol it
ycz n ie og r a-n icz a si doje d nej je dy nej p os t ac i . C hr i s t i anit a s n iemu siby ma
i n s t re a mow a .Ufa m,i ob e c ne ujaw n ien ie si p oga s t w a w Ko c iele prow ad z
i do w y k sz t a c en ia nowej p os t ac i c hr i s t i anit a s. Ty m, c o j y r n ia , je s t pr z
e de w sz y s t k i m jej e s chatolog icz na s t r u k t u r a idy na m i k a .O t e s chatolog
icz ny w y m ia r my len ia je st ja k i m w iel k i m n ie ob e c ny m w roz w a a n iach
Del s ol . Aje st onip oz ost a n ie d la ch r z e c ija st w a ijego c hr i s t i anit a s z a s
ad n icz o w a ny, o cz y w i c ie jel i ow a c hr i s t i anit a s ma by adek w ator m ch
r z e c ija s t w a , z go d Ew a ngel i . Dos y w sp om n ie , i wdw ch najwcz e n iej
spi s a nych pi smach Nowego Te s t a ment u l ist ach w. Paw- a do Te s a lon icz a n
wtek e s chatolog icz ny je s t z a s ad n icz y ip oz os t aje wz w i z k u zs a my m c en-t r
u m Ew a ngel i i i ch r z e c ija sk iej for my byc ia w w ie c ie . C h r z e c ija s t wo,
Ko c i ichr i s ti a-n it a s, ju w te dy roz r n ione , p oz os t aje d na k worga n icz ny m
z w i z k u .Te s a lon icz a n ie z a st a naw iaji , cz y wobl icz u n ieuch ron nego isz y
bk ie go p ow rot u Je z u s a (pa-r u z ja) w a r to p o dejmow a z w ycz ajne t rosk i co-d
z ien no c i . Pawe pr z ekonuje , i najle pszor m 24- o cz ek iw a n ia je st z aj c ie si co
d z ien no c i , ow y m, wk ategor iachHeideg ger ana m i t n iekoment u-j e go Paw a ,
yc iem fa k t ycz ny m . Ew a ngel ia buduje z atem k u lt u r , a le c o ba rd z o w a ne
w napi c iue s chatolog icz ny m .W t y mm iejs c u o d k r y w a my d r u g i p ow d n ie
c a kow itego p ok r y-w a n ia si ch r z e c ija s t w a ichr i s ti anita s: cho c ia b ow
iemn iemate gopier w sz e gob e zkon k re t nych for m k u lt u row ych, gen iu sz ch r z
e c ija s t w a p o-lega nao cz ek iw a n iu pr z y j c ia . C h r z e c ija s t wo n ieje s
tutopi ,re a l i z ac jg nos t yc k iejp ok u s ybu-dow a n ia k r le s t w a naz iem i . St a r z
en ie si iw y-cz er py w a n ie p osz cz eg l nych for m c hr i s t i anit a s je st lek a rst
wem na utopi , pr z y p om n ien iem ii mpu l s em dot sk not y z aos t ate cz ny m sp ot k
a-n iem zC h r y s t u s em . C h r z e c ija n ie je d no cz e n ie ko chaj w iat , d z ia ajar
z e cz jego pr z em ia ny, i o c z ek uj nadej c i a Pa na , k t re n ie t y l ko dy na-m i z uje
ich yc ie , a le t a k e pr z enosi je go c i a r, jego pu n k t a rch i me de s ow y b e z je d
no cz e snego p opad a n ia wa l ienac j k upr z y sz o c i . K ie dy c hr i s t i anit a s z
aba rd z o si ter r y z uje wk ate go-r iach Ti s ch ner a w te dy p opad a ono wk r y z y
s , k t rego sk ut k iem s t aje si i nerc y jne p ow r ac a n ie s t a r ych p oga sk ich z apat
r y w a , nacz ele zz ap -t lony m fat a l ny m cz a s em m it u .25 I n ny m i s ow y : z gad
z a m si z Del s ol, e y je-my w e p o c e i nwersji . Nie my l je d na k , i pro-w ad z i
ona do koc a c hr i s t i anit a s w o g le , a le do koc a tej jej wersji, ja kb e c n ie z na
my. Do-k ad n iej r z e cz ujmuj tej wersji c hr i s t i anit a s, k t rej o dw ielu d z ie si c
iole c i ju n ie ma . y jemy ob e c n iew e p o c epr z e omu ,ba rd z iejn i koc a . Wyg l a
na to, i n ie mo emy d z i siaj pr z e w i-d z ie dok a d n ie , w k t r s t ron p o d pro
c e s y noweji n k u lt u r ac ji .R a z emz Del s olw a r topr z e-st r z e c , aby n ie by a to
zby t prost a d roga p o d-p or z kow a n ia si p os t w i z jom r z e cz y w i s to c i (p os t
mo der n i z m, p os t s ek u la r y z m e tc .).Z auw a my, eost at n is ob rz aprop onow a
ju p e w nego ro d z aju i nwersj p ow r t dopier wot-ne go Ko c io a . Nie cho d z i o
na iw ne z a o en ie prostego kopiow a n ia , a le oi nt u ic y jne p o d a n ie d ro g p o do
bne go ro z w i z y w a n i a pro ble m w. K si k aDel s ol moi mz d a n iem z ach c a
do dok ad nego z ap oz na n ia si z fa k t ycz ny m k sz t a tem i nwersji, ja k prow ad z i
o pier wot-ne ch r z e c ija s t wo wobl icz u k u lt u r y z a s t a nej. - 5M j w s t p, ja k ju
w id a , n ie s t aw ia s obie z ac el opi s a n ia z aw a r to c i, cz y te w prow ad z en ia
dolek t u r y. C hc ia em wej wd ia log zC ha nt a l Del s ol . L i s t a m iejs c rozbie
nych m i d z y d ia g no-z a m i Del s ol imoi m i w a sny m i w aden sp os b n ie dowo d
z i s ab o c i k si k i f r a nc u sk iej my l i-c iel k i . Wr cz pr z e c iw n ie , w sk a z uje
jej w a r to . Odz aw sz e t w ierd z , i w a r to cz y t a je dy n ie dw a ro d z aje k si
ek : te , k t r ych n ie roz u m iemy ite , zk t r y m i si n ie z gad z a my. P ier w sz e p osz
er z aj na sz ie d z , d r u g ie ot w ier ajebat. Nie ma m wt pl iwo c i, i k si k a Del s ol
tom u s t re a d d l a w sz y st k ich z a i ntere s ow a nych sz eroko roz u m ia-ny m yc
iem sp o e cz ny m ije go w sp cz e sny m i problema m i, d la loz of w ite olog w, apr z
e de w sz y s t k i m d la du sz pa s ter z y. Z a z najom ien ie si zn i y ja n i w iele t r ud
nych doz roz u m ien ia z ja-w i sk , zja k i m i nac o d z ie si sp ot y k a my. Ima m nad z
iej , e p obud z ina sw sz y s t k ichdo reek-s ji . C hr i s t i anit a s je s t b ow iem pr z
ejawem rel ig i i wc i e l on e go L o go s u , c zyl i o s t at e c z n ie prow a d z i domy
len ia ,s ucha n ia iroz mow y.k s . Ro b e r t J. Wo ni a k K ra k w 19.03 . 2 02 3 , Uro
czysto w. J z e f aA g on i a , czyl i ja k do tego 29N i e z d a l i my s obie je
sz cz e do koc a spr a wy zogrom nej pr z e m i a ny, k t r a dokonuje si w n a-sz ej e p
o c e: oto na s t puje kon ie c c y w i l i z ac ji l icz ej sz e sna c ie w iek w. Pow ielu w a
ha n iach u y w a m t u s ow a m ro ego k re w w y ach : a gon ia . B ow iem m ier e p
ok i ch r z e c ija sk iej n ie je s t z p e w no c im ierc ia g . Z re sz t , z p e w ny m i w y
jt k a m i, c y w i l i z ac je n ie u m ie-r aja g le: z a n i k aj topn iowo, wl icz nych kon-w
u l sjach . C y w i l i z ac ja ch r z e c ija sk a o ddw ch s t u le c i w a lcz y o to, aby n ie
u m r z e , i na t y m p olega t ap or u sz aj a iheroicz na a gon ia . Mana t y le st a ro y t
ne kor z en ie , aby p o czt kowo my le , epr z y s u g uje jej ro d z aj n ie m ier tel no
c i cz y n ie je s t na z nacz ona pie cz c i t r a n s c endenc ji? P n iej natom ia s t uw
a a a si , ja k n iek t r z y s t a rc y, z azby t s t a r , aby u m r z e . Dla k atol i k w Ko c
i je s t w ie cz ny : z aw sz e b d z ie g r upa w ier-nych, cho c ia by ba rd z o n ie w iel
k a , k t r a b d z ie t wor z y a Ko c i . Je d na k c y w i l i z ac ja ch r z e c i-ja sk a to
z up e n ie i n na r z e cz . C ho d z i o c y w i-l i z ac j i nspi row a n , p or z kow a n k
ierow a-r z e z Ko c i . Bior o d uw a g ten a sp ek t , mo na p ow ie d z ie , e e p ok a
ch r z e c ija sk a t r w a a sz e sna c ie w iek w, o d bit w y nad r z ek Fr ig idu s w
39 4 rok u do d r u g iej p o ow y w ie-k u , do su kc e su w y z nawc w pr z er y w a n
ia c i y. Ta kz w a ne refor my sp o e cz nescz y m i s tot ny m d la z roz u m ien ia p o
czt k u i koc a , b o cho d z i t uoc y w i l i z ac j , i n ny m i s ow y : op e w ien sp os b
yc ia , ow i z j g r a n ic y p om i d z y dobrem iz em .Nie s a mow it a energ ia , z ja k u lt
u r ach r z e- c ija sk a w a lcz y o pr z e yc ie o d dw ch st u le-c i, w y r a n ie u k a z
uje , w ja k w iel k i m s topn iu u k sz t a tow a a w iat , w iat sp jny wew sz y s t k ich
a sp ek t ach yc ia na z y w a ny w a n ie c y w i l i z a-c j r z e c ija sk . Nie z gad z a
m si z E m ma-nuelem Mou n ierem, gdy m w i on, e n ie by o n igdych r z e c ija sk iej
c y w i l i z ac ji : c y w i l i z ac ja ch r z e c ija sk a to i lu z ja [ ] ch r z e c ija s t wo
je s t a lter nat y w g bi ducha , a n ie i n s t y t u-c j 1. Mou n ier pr z e d s t aw ia t us
woje my len ie y-cz en iowe , an ie r z e cz y w i s to . C h r z e c ija s t wo b ow iem
zbudow a o c y w i l i z ac j , k t r a we d u g s woich z a s ad inau k , le piej lub gor z ej,
pr z e t r w a a s z e s n a c ie w ie k w.1 E .Mou n ier, Fe u l a C h r t i e nt , , Pa r i s
2 013, s .51. ( Jel i n ie o z n a c z ono i n a c z e j, c y t at y z o s t a y pr z e t u-m a c z
one pr z e z P iot r a Napiwo d z k ie go pr z y p. re d .). 31K o n t r r e w olu c y jn e d z
ie d z i c t w oEp ok ao w ie c en ia ,by mo eroz p o cz t aju ba rd z o wcz e n ie (w r a z
z Mont a ig ne em, a mo e z Vic o?), a k t r a osi g n apu n k t k u l m i nac y jny p o dcz
a s w iel k iej re woluc ji, k we s t ionuje ch r z e c ija s t wo, at a k ujw a n iec y w i l i
z ac jch r z e c ija sk ,to z nacz y jej sp os b byc ia , mor a l no , pr z ekona n ia .Re
woluc ja f r a nc u sk a n ie mog a dokona si i nacz ej ja k t y l ko wkont r z e doc y w i l
i z ac ji ch r z e- c ija sk iej, k t r a by a o ds woje go p o czt k u a do cz a s w ob e c
nych, ocz y m zby t cz s to z ap om i na-my, g w ny m w ro g ie m mo d e r n i z
mu2.H i stor yc y pr z ekonuj w y k a za li,d lacz ego re-woluc ja f r a nc u sk a zrok u
1789, k t r a je s t cz w a r t tego ro d z aju re woluc jaZ acho d z ie , by a w yd a-r z en
iem sz cz eg l ny m wp or w na n iu zp opr z e d-n i m i re woluc j a m i . R e woluc j e n
id e r l a nd z k a , a n-g iel sk a ia mer y k a sk a d la dokona n ia pr z e w rot u s t a rego
p or z k u sp o e cz nego opa r y si naf u n-d a menc ie rel ig ijny m ja k A rch i me de s
nad w ig n i . 2 O c z y w i c ie zw y jt k iem prot e s t a nt w. Poj c ie c y w i-l i z a c ji
c h r z e c ija s k ie j o d no si si t ut aj z a s a d n ic z o dok atol i k w ipr awo s aw nyc
h . 32 W t ych t r z e ch k r ajach pa now a a refor mac ja , k t r a wn ie w iel k i m s
topn iu opier a a si now y m ide om . Ty mcz a s em re woluc ja f r a nc u sk a opa r a si
nan ic o c i, gdy pa nuj a rel ig ia k atol ic k a o d-r z uc a a w sz y st k ie jej z a s ady, p
o czw sz y o dwol-no c i ir w no c i . Wkon s ek wenc ji t r z y pier w sz e re woluc je n
ie p opad y wm c iwe im ie sz ne uto-pie , s t wor z y y s t abi l ne u s t roje isp o e cz e
s t w a , gd z ie p ol it y k a irel ig ia mogi w z ajem n ie w spie-r a .Ty mcz a s em re
woluc jaf r a nc u sk au g r z z a wn ieu s t a n nej w a lc e p om i d z y pa s t wem aKo-
c io em z w sz y st k i m i tego kons ek wenc ja m i : p ol it y k a c a kow ic ie p ozbaw
iona w y m ia r u du-chowe go n ieuch ron n ie p opad a w p onu rr z e-m o c . Jel i z a
cho d z i oKo c i , tosprow ad z ony do rol iw rogapubl icz ne goi w c i g y mbu nc ie pr
z e c iw ko pr aw u iobycz ajom, p owol i p o dupad a .P i e r w s z e nowo y t ne re wo
lu c j e u f u nd ow a ne na p oj c iu wol no c i by y d z ie em prote s t a nt w. Dlategod
z i siejsz edemok r ac jea ng los a sk ien ie o d r z uc i y o d n ie sie do rel ig i i w s a my
m s erc u p ol it y k i : n ie ga rd z i si w a so y sk . Ty mcz a-s em, ja k pi s a Pa s c a l
Or y :R e woluc ja f r a nc u sk a n ie mog a , w pr z e c i w ie -s t w ie do t r z e c h i n
nyc h , opr z e si n a re l i g i i , k t r a , 33w t y m pr z y p a d k u , by a re l i g i k
atol ic k , ap o s tol-sk i r z y msk . Wa r to c i , k t re prop a g ow a a re wo-
lucja,spr z eciw ia ysi bezpo redn ior z y msk iemu m a g i s te r iu m , s pr aw i aj c , e
pr z e z p on a d s to l at K o c i k atol ic k i by g w n a nt y l ib er a l n c ent r a l
w i at a z a c ho d n ie g o3.Fa k t ycz n ie ,o d p o czt k u w i e k u Ko c i k atol ic k
i s t aje si pr z e d mu r z em w w a lc e pr z e-c iwkonowocz e sno c i .Pon iewa wsp cz
e sne p oj c ie wol no c i id z ie do pr z o du ja k pr z e z na-cz en iei n iemo esiz at r z y
ma ,p on ie w a jej pr z e c iw n ic y s a m i si o m ie sz aj , Ko c i w c i -g u p tor a w
iek u p owol i t r ac i s wojo c , s wo-ju r i s w j w p y w : St u le c ia nowo cz e sno c i
s k r uc jatr z e c iw ko c y w i l i z ac ji ch r z e c ija -sk iej ,m w i Jos Or tegay G a s s e
t4. To upadek ch r z e c ija s t w a ja ko c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej.C h r z e c
ija s t wo ja ko c y w i l i z ac ja je s t owo-c emk atol ic y z mu ,rel ig i ihol i s t ycz
nej,bron i -c ej sp o e cz e s t w a orga n icz ne go, o d r z uc aj ej 3 P. O r y, Q u e s t - c e
q u u n e n a t i o n ?, G a l l i m a rd , Pa r i s 2 02 0 , s .161. 4 J.O r t e ga yG a s s e t , L
e th m e d e n ot re t e m ps, L e s B e l-le s L e t t re s , Pa r i s 2 019, s .8 4 . 34 i ndy
w idu a l i z m ii ndy w idu a lol no . Jej z de-r z en ie znowo cz e sno c iy o cz y m nat
u r a l ny m, a gdy nowo cz e sno osi g n a pu n k t k u l m i na-c y jny, pr z e z nacz en
iemrel ig i i s t a osiz a n i k n i-c ie . Po dcz a s S ob or u Wat y k a sk iego, wlat ach s z
e d z ie si yc h w iek u , Ko c i w koc u u z na wol no rel ig ij ; re woluc ja kop er
n i k a -sk a ( J. Is en s e e), k t rr z ygotow a a enc y k l i k a Ja n a Pa c e m in te r r
i s z 19 63rok u , dokona- asiw bu r z l iw ychwe w n t r z nychdy sk u sjach5. Nic d z iw
nego: cho d z i o pr z e c ie o og osz en ie cz ego dok ad n ie pr z e c iw nego doSyl l ab
u sa6 za-dek re tow a nego w iek wcz e n iej pr z e z P iu s a C ooz nacz a ten pr z e w r t
ija k i je s t jego c el? Z ro-z u m ia e , e Ko c i w obl icz u nap or u nowo cz e-sno c i n
ie chc e p oz os t a obl on w ierd z . Nie-m n iej je s t on ba rd z iej s t r a n i k iem pr
awdy n i re put ac ji .Tr ud no z roz u m ie tw ido cz nz m ia n k u rsu , k t r a p ot w
ierd z a kon ie c k atol ic k iego ho-l i z mu i n ie m ia e wz en ie si w nowo cz e sne 5 J .-
M . M aye u r (w yd .), Hi s to i re d u c h r i s t i a ni s m e, D e-s c l e , Pa r i s 2 0 0 0 ,
t . , s .69 i10 9.6 Syl l ab u s Er ror um dok u ment (for m a l n ie z a c z n i k doenc y k l
i k i) opu bl i kow a ny pr z e z p apie a P iu s a w 18 6 4 rok u . St a now i s pi s id e i p
ot pi a nyc h w w-c z a s pr z e z Ko c i k atol ic k i (pr z y p. re d .). 35i ndy w idu a l i
s t ycz ne sp o e cz e s t wo gdy oz na-cz a , e cz ow iek mu si by p os t r z ega ny n ie
ja ko pr z e d m iot yc ia sp o e cz nego a lb o ja ko je den z jego bier nych element w,
a le ja ko p o d m iot , jego f u nd a ment i jego c el 7. Je d na k jel i n aw e t cz y n io,
Ko c i chc ia p oje d na si z e p ok , toby oju z ap no.P nanowo cz e sno ,k t r a z
acz y na si p o wojn ie w iatowej, de n it y w n ie u z naje Ko c i z a i n s t y t uc j pr
z e s t a r z a , gdy opier a si onna pr awd z ie ikor z y s t a zautor y te t u d la s woje go t
r w a n ia . Po dcz a s d r u g iej p o ow y w iek uinap o czt k uw iek u r n ic esina-g
romad z i y. Pa nuj y l ibera l i zm /l iber ta ria nizm re pre z e nt uj e d o k a d ne pr z e
c i w i e s t wo my le n i a e k le z j a l ne go.Dz i siaj z de c ydow a naw ik sz o
duchow nych iw ier nych wKo c iele je st pr z y w i z a na dow sp -cz e snych z a s ad
wol no c i su m ien ia irel ig i i p oz a k i l koma n iel icz ny m i g r upa m i, k t re z re sz
t ie o dw a y y bysiot w a rc iebron i te z Syl l ab u sa. C o w i c ej: w ik sz o duchow
nych i w ier nych Ko c io anaw sp om n ien ier ady k a l i z mu Syl l ab u sa o dcz uw a
a l iw y r z ut y su m ien ia .7 T a m e , s .110 . 36 O d p o czt k u w iek u t r w a ch r
z e c ija sk a obrona . A ntoi ne C ompa g non w y k a z a , ja k p o d-cz a sdw chos t at
n ichs t u le c idosz odonad z w y-c z ajne j o b t o c i l iteratur y antymodernistycznej8.
Wc ent r u m tej l iter at u r y, z w a sz cz a p ore woluc ji, c or a z pre c y z y jn iej z a r y
s ow uje si obs e sja koc a c y w i l i z a c ji c h r z e c ij a s k ie j.Moi m c elem n ie je st
h i stor ia do cho d z en ia do w iadomo c i tego fa k t u w r a z z w sz y st k i m i d r a
mat ycz ny m i konw u l sja m i . C hc je dy n ie p o-k a z a , k r t ko i t y t u em w s t
pu , ja k my len ie ch r z e c ija sk ie s topn iowo re z yg now a o z c y-w i l i z ac ji ch r
z e c ija sk iej. Nie mo emy na z w a tego z d r ad , nawe t jel i cho d z i osz ereg u s t ps
t w, z k t r ych k a de , chcy os t at n i m, z os t aw ia ju ot w a r ted r z w i d la na s t
pnych .Z d r ad a z a k a-d ab ow iema lter nat y w ,a lew t y mpr z y pad k u w id z i my,
e aden i n ny w y b r n ie je s t mo l iw y sk r ajne roz w i z a n ia maj e o c a l i ch r z e
c ija -s t wo, k t re ja ko p ok u s y p ojaw i y si w w ie-k u , ok a z a y si je sz cz e gorsz
e n i z w a lcz a ne z o. Nie mo na te go na z w a re z y g nac z a k ad a c ob oj t no
cz y z m cz en ie w y s t a rcz y sp ojr z e 8 A .C omp a g non , L e s ant imo d e r n e s,
G a l l i m a rd , Pa r i s 2 0 0 5. nar ady k a lojow n icz o i a rl iw ia r o y-w iajc a ep
okolen iapi s a r z ych r z e c ija sk ich o d Ju a na Donos o C or t s a do Wi l l ia ma C
av a-nau g ha , pr z e z Jac que s a Ma r it a i na iw ielu i n nych . T h i s tor i dw ch s t u
le c i na z nacz a r acz ej s top-n iowe pr z y z w ycz aja n ie si dos y t u ac ji u z naw a nej
p o czt kowo z a n ie dopu sz cz a l , na s t p ow a n ie p o s obie c or a z d a lej id ych
komprom i s w iwkoc u osi g n i c ie s t a nu , wk t r y m n ie p oz o-s t aje ju n ic . To h
i s tor ia k l sk i, w k t rej w sz y s t-ko by o g w a tow n ie konte s tow a ne , a le gd z ie
n ic n ie z os t a o o c a lone , nawe t r z e cz y naji s tot n iej-sz e . Toh i stor ia a gon i i
wkon k re c ie , a lb o, ja k k to wol i, w a l k i na m ier i yc ie , pr z eg r a nej z g r
y.38$ja ko przez n aczen ieOcz y w i c ien iebr a kow a opr bdostos ow a n ia w iat a ch
r z e c ija sk iego dow sp cz e snych idei . P r z y bier a y one nasi le ip ojaw ia y si z
ew sz y s t-k ich s t ron . W w iek u by toC ha rle s deMont-alemb er t i r uchch r z e c
ija s t w a l ibe r a l n e g o . Je d na k e n igdy te pr by dostos ow a n ia si n ie osi g n y t
r w a ej sp jno c i . Z aw sz e cho d z i opr z y s tos ow a n ie si zp osma k iem z d r ady.
P r z e-z nacz en iem c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej st aje s i n ie o dwo a l n ie n
ie n aw i do w s p c z e s no c i , b oo d r z uc a ona pier wot ne z a s ady tej c y w i l
i z ac ji : pr awd , h ier a rch i , w ad z ipr z y mu s .Ju a n Donos o C or t s je s t p o czt
kowo w ielbi-c ie le m o w ie c e n i a9. P n iej, roz u m iej , e c y-w i lizacja f iloz of
icz na w p e n i spr z e c iw ia si c y w i l i z ac ji k atol ic k iej , s t a si gorl iw y m o
broc c y w i l i z a c ji c h r z e c ij a s k ie j pr z e d 9 D z i k uj w t y m m ie js c u A r
n audow i I m at z ow i z a je go r a d y io dwo uj si doa ntolog i i zje go w s t p em : J.
D ono s o C or t s , o l o g i e d e l h i s to i re e t c r i s e d e c iv ili s at ion, C er f,
Pa r i s 2 013. 39 # nowo cz e sno c i . Wp o ow ie w iek u Donos o w id z i wt y m w
a l k Dobr a z eZ em, k t rej w y n i k p oz ost aje n ie p e w ny, wk a dy m r a z ie t u ,
naz iem i . B dy nowo cz e sno c i z apr z e cz a n ie g r z e chow i pier woro d
nemu ,wol no je d nost k i,n ie z a le -no roz u mu , demok r ac ja nosz na m i A n-t
ych r y s t a . Ma n ichejsk a w a l k a ,ok t rt ucho d z i, je s t w a l kp ok a l ipt ycz , mo
emy t u r w n ie m w i r acz ej ote olog i i h i s tor i i n i oh i s tor i i . Do-nos o w yd aje
si cz a s a m i pr z e cz uw a os t ate cz ne pr z e z nac z en ie : upadek c y w i l i z ac ji
c h r z e c ija -sk iej wob e c c y w i l i z ac ji loz o cz nej , i pr z eja-w ia defe t y z m,
k t remu tow a r z y sz y pros t a e t y k a pr z ekona , k t ro na z aobs er wow a upr z e d-
s t aw i c iel id z i siejsz egoch r z e c ija st w a : k l sk a je s t p e w na w a l k a je s t w
y p e n ien iem ob ow i z-k u 10. Un iego w a l k a je s t w a l k de spe rado: ad na c y w
i l i z ac ja n ie mo e , we d u g n iego, na ro d z i si znowo cz e sno c i o w ie c en ia .
Ap ok a l ipt ycz ny upadek ch r z e c ija s t w a by by koc em w sz el k iej c y w i l i z
ac ji to ide a , k t r d najdujemy w w ie-lu tek st ach, a k t r a og rom n ie sz ko d z i w a
snej 10 T a m e , s .19 0 n ., kore s p ond enc ja zMont a lemb er t em . 40 s p r aw i
e11. Donos o C or t s n ie go d z i si na ad ne u s t ps t w a wob e c o w ie c en ia , bron i
h i s tor ycz nej ir ygor y s t ycz nej nau k i, wol i r ac z ej s t r ac i w s z y s t-ko, n i
nego c jow a . Nie c o p n iej z najdujemy bl i skej p os t aw ie konc e pc j u pr z y w dc
y k a-tol ic k ich s o c ja l i s t w f r a nc u sk ich Ren de L a Tou r duP i na12. Ont a k e ,
ja k Donos o, a nga uje si w sp o e cz e s t wo s wojej e p ok i . C elem pr z e z n iego dek
la row a ny m je s t w a l k a na w sz y s t k ich f ront ach i ntelek t u a l ny m, sp o e cz
ny m, p o-l it ycz ny m d a do re s t au r ac ji d z i siaj ju ut r ac onego sp o e cz e s t w
a , a m ia now ic ie ch r z e- c ija sk iej mona rch i i, w k t rej Ew a ngel ia r z -d z i aby
pa s t wem . L a Tou r du P i n dos t r z ega w prowad z a n ie poga st wa w na sz e spo
ecz e-s t wo o dcz a s w rene s a n su : na le y w i c p ow r c i do ducha re d n iow ie cz
a pr z e z u s t awo d aw s t wo opier aj e si nach r z e c ija s t w ie ipr aw ie nat u-r a l ny
m . Now a w ad z a , gdy ju z os t a n ie u s t a no-w i o n a , w pr ow a d z i r e pr e s y
w n e pr aw o pr z e c i w k o 11 D om G r a rd , n a pr z y k a d , wD e main l a Chr
tie n-t (D i sm a , Pa r i s 19 8 8 , s . 129 13 0) c y t uje D ono s o C or t s a , a by p ok a
z a , e n ie m a i n ne j c y w i l i z a c ji n i t y l ko c y w i l i z a c ja c h r z e c ija s k a
. 12 R. d e L a Tou r du P i n , Ve r s u n o rd re s o c i a l c h r t i e n, B e auc he sne , Pa
r i s 19 0 7. 41 # pr z e s t ps t wom wobsz a r z e obycz aj w, kor upc ji, t ajnych stow a r
z y sz e13. To sk r upu la nc k ie i ma-n ichejsk ie my len ie w wol no c i w id z i sz at a
na14, a sp o e cz e s t wo ch r z e c ija sk ie roz u m ie ja ko s p o e c z no do s k on a
par e x ce ll e nce 15. Te n k ier u nek nas w j sp os b ucz e s t n icz y ww iel k ich
utopijnych ma r z en iach w sp cz e sno c i . Dz i siaj n i k t n ie o dw a y by si t w ierd
z i , e t a k ie cz y i n ne sp o e cz e s t wo je s t lub by o doskona e . Je-s te my na to zby
t dobr z e p oi n for mow a n i, ja k izby t mo c no roz cz a row a n i .Sy l l a b u s P iu s a
p o cho d z i ztej s a mej e p ok i . Wy k a zg w nychb d wna sz ychcz a s w n ie u s t
puje nowo cz e sno c i a n i ok rok . Wsp cz e sny mu autor, S o ow jow, t a k e dos t r
z ega w nowo-c z e s no c i m at e r i a l i s t yc z ne j i pr o g re s y w ne j obl icz e
a nt ych r y st a z dol nego do z n i sz cz en ia ch r z e c ija s t w a iz ap ow iad aj ego ap
ok a l ips 16.13 T a m e , s .4 8 6 .14 Ta m e , s .175. 15 Ta m e , s .213. 16 B.M a rc h a
d ier, L e v i s a ge d el a nt c h r i s t c he z V.S o-lov ie v , w :O e c u m ni s m e e t
E s c h a to l o g i e c h e z S o l o-v ie v, d z ie o z biorowe w yd a ne pr z e z S o c i t V
l a d i m i r S olov ie v, d . D eGu ib er t , Pa r i s 19 9 4 , s .163n . 42 W d r u g ie j
p o ow ie w ie k u s p ot k a n ie p o-m i d z y ch r z e c ija s t wem a w sp cz e sno
c i je s tje sz cz e bat a l i ,wk t rejt r z ebaz a a nga ow a wszyst k ie si y.M i sja Hen r i
Ma s si s a i C ha rle s a Mau r r a s a , dw ch ucz n i w Ren deL a Tou r duP i na , p
olega nar atow a n iu Z acho du os abione go pr z e z nowo-cz e sno . Ma s si s w rok u
1927 publ i k uje d z ie o z at y t u ow a ne D fen se de l Occ ident [O b r o n a Z a
chodu].Jegopr z e p ow ie d n iamaj ejnadej e woluc ji z najd z ie s woje p ot w ierd z en
ie p o d ko-n ie c s t u le c ia : tofa s c y nac ja m d ro c i z jat yc k i w z w i z k u z t y m
w sz y s t k i m, c o ona oz nacz a p o d w z g l dem c y w i l i z ac y jny m re z y g
nac j z konc e pc ji os oby, p or z uc en ie pr awdy i nawe t s a mej konc e pc ji pr awdy.
Ja k w ielu i n nych, Ma s-si s b d n ie uto s a m ia e went u a l ny/ bl i sk i upadek Z acho
du z koc em lud z k iego w iat a k si k a z acz y nasis ow a m i : L osc y w i l i z ac jiZ
acho du , czyl i p o prost u los cz ow iek a , je st d z i siaj z a-g r o o ny 17. Je dy ne , c o
mog robi ch r z e c ija-n ie , to w pi s a si w dek adent y z m pr z en i k aj y Z ach d o d
w iek u , a s y mb ol i z ow a ny pr z e z 17 H . M a s si s , D fen se de l Occ
ident,Plon ,Pa r i s19 27, s .1. 43 # s ow a Pau la Va l r y ego: Ter a z w id z i my, e ot-
ch a h i s tor i i je s t w y s t a rcz aj o g b ok a , aby w pad li w n i sz y s c y 18. Je d na
k ch r z e c ija n ie w id zt y m upad k u m ier w a r to c i we w n t r z-nych, b e z k t r
ych p opros t un ie mac y w i l i z ac ji ten prow i nc jona l i z m my len ia , k t r y p
olega na uw a a n iu s a mych siebie z a je dy ny cz y n n i k t wor z y c y w i l i z ac j , b
d z ie g w ny m p owo-dem ich dy sk re dy t ac ji .Post aw yi ntelek t u a l ne wk r t k i m
iok r ut ny m w iek u e woluow a y ba rd z o sz y bko, anajle psz m ia r ska li isz y bko
c i s t a now i py t a n ie: k to o d-w a y by si d z i siaj z achw a la Sy l l a b u s P iu s
a ? Ta e woluc ja je st s er i st pst w, ad apt ac ji, at a k- e , wz up e n ie i n ny sp os b, b
ole snych p ol it ycz-nych do w iadcz e na z nacz aj ych cz a s p o ow y s t u le c i a .O d
S i l l o nu19 Ma rc a S a ng n ier a do p ers ona-l i z mu Ma r it a i na i Mou n ier a c y w
i l i z ac ja ch r z e- c ija sk a pr z y s tos ow uje si do nowo cz e sno c i, 18 P. Va l r y, L
a c r i s e d e l e s p r it, w :Oeuv re s, t ., G a l l i-m a rd , c ol l . Bibl iot h que d e l a
Pl i a d e , Pa r i s 1957, s .9 8 8 . 19 L e Si l lon r uc h s o c ja l i s t w c h r z e c ija s
k ic h ior-ga npr a s ow yle w ic yk atol ic k ie jz a o onywrok u189 4 (pr z y p. t u m .).
arobir z e cz , y w i nad z iej , eu r at uje to, c o najba rd z iej i stot ne . Konc e pc ja os
oby je st g w nz a s ady len ia ch r z e c ija sk iego. Fe der a l i z m Ma r it a i na je s t
jej pr z e d u en iem . My l ch r z e c i-ja sk a roz w ija si wpier w sz ej p o ow ie w i e
k u , d o i nteg r ac ji z demok r ac j z p e wor-m l iber a l i z mu . W t y m cz a sie r ady
k a l na cz k atol ic y z mu ma nad z iej , e fa sz y z m i kor p or a-c jon i z m o c a l r z
e c ija s t wo p o d aj e d rog z at r a c e n i a .45 Hen r i Ma s si s , k t r y napi s a pr ac
o t r z e ch s y s-t e m a c h f a s z y s tow s ko -kor p or a c jon i s t yc z nyc h , Mu s s ol
i n iego, S a la z a r a i Fr a nc o, fa sz y z m ok re- l i ja ko re woluc j p or z k u z doloz
at r z y-ma n ia w sp cz e snego ba rba r z y st w a . Fa sz y z m t wor z y si iroz w ija ,
aby o c a l i i s tot ne w a r to c i t r adyc ji z ac ho d n ie j 20. O dcz a s w p owojen
nych fa sz y z m uw a a my z aw sz e z a to s a my z na z i-z mem, a je s t to p ow a ny b
. Ma s si s i Mau r-r a s do br z e w ie d z iel i, i p ow t a r za li, e H it ler chc ia p ow r
c i dop oga sk iego ba rba r z y s t w a i, ja k Nie t z s che , uw a a , e ch r z e c ija s t
wo o dp ow iad a z a w sz y s t k ie n ie sz cz c ia w sp -cz e snego w iat a . Sy s temy
fa sz y s tow sko -kor p o-r ac jon i s t ycz ne pr a g n y o c a l i ch r z e c ija s t wo, o d
now i je , z a sz cz e pi na nowo. Aby osi g ten c el, o d r z uc a y t a k demok r at ycz
na rch i , ja kih it lerow sk icz yst a l i now sk ide sp ot y z m .Re-woluc ja fa sz y s tow
sk a je s t w pier w sz y m r z d z ie re woluc jor a l , c o oz nacz a , e u s t a naw ia 20
H .M a s si s , L e s C he fs, Plon , Pa r i s 1939, s .8 .46 nanowo mor a l no , p os u g
uji si : Ma s si s , k t r y ja ko k atol i k bron i ro d z i ny, u spr aw ie d l i-w iat wor z en
ie pr z e z Mu s s ol i n iego orga n i z ac ji s y n w w i l k a d la d z ie c io d 4 do8
lat ,pr z e d ich w s t pien iem dom o d z ie ow ych orga n i z ac ji fa sz y s tow sk ich (O
pe raNa zion al eB alil l a)21.Wy r a naje s tp e w no c o dot r w a n iapr z y pr awd z
ieich ron ien iajej.Napr z y k adr zyS a-lazara22 z o s t a y n a z w a ne dy k t at u r i
ntel i genc ji, dy k t at u r roz u mu 23, c ooz nacz a , eje dy ro-g w y t ycz a ch r z e c
ija s t wo wduchu z acho d n i m, pr z e c iw s t aw iaj e si nowo cz e sno c i s t a now i -
c ej n i h i l i st ycz ny chaos . D y k t at u r a p ow st aje w te-dy, gdy n ie ma a lter nat y
w y. Je d na k dy k t at u r a st a now i co , copr z y najm n iej wz a o en iach je st pr z ej c
iowe: skocz y si , gdy z a s ady ch r z e c i-ja sk ie z os t a n p e n i pr z y w r c one . S a
la z a r, pr z ekona ny, e s y s tem pa rla ment a r ny je s t pr z e-s t a r z a y i ju n ie p
ow r c i, d la o c a len ia t r ady-c y jnej mor a l no c ip ost a now i p olega na si le . 21 T
a m e , s .67n .22 Ant n io d eOl i ve i r a S a l a z a r (18 89 19 70) pre z yd ent Por t u
ga l i i , s pr awow a r z d yd y k t ator s k ie (pr z y p. r e d .) .23 Ta m e , s .110 .47
#Ma s si s na z y w a Fr a nc o o n ier z em B oga , aje go d z ia a n ia k r uc jat , p ol
it y k d k upien ia . Re-pre z entow a ny r w n ie pr z e z Fr a nc o fa sz y z m je s t re a
kc jbronrga n i z mu , br a k iem z go dy n a u m ie r a n ie 24.P r z ekona n i o n ieuch
ron n ie zbl i aj c ej si ap ok a l ipsie , fa sz y c i ujaw n iaj woje roz pacz-l iwe sz a le s t
wo. Z a cz a s w Fr a nc o25 h a s o g o-sz onepr z e z o n ier z yi m o dycha k t y w i s t
w br z m i : Nie ch y je m ier ! . Na W g r z e ch p o d r z a m i Hor t hyego26 c z on
kow ie o d d z i a w p e n i ych s u b i pijac y r ado n ie up ojen i a l-koholem w y k r z
y k ujosiebie naw z ajem ha s o u m cz one go k r aju : Nie u m r z emyn igdy ! 27. Ju
ma y f r a g ment t ych bl i n iacz ych pa r adok-s w, r w n ien ieb e z pie cz nych, c o z
ud nych, u k a z ujesk a lk at a k l i z mument a l nego:ab-s olut non ie cz no c i a o si z
apr z e cz a n ie 24 T a m e , s .15 0 . 25 Gen . Fr a nc i s c o Fr a nc o (189 2 19 75) p
opr z e w ro c ie wojs kow y m pr z e z bl i s ko c z t erd z ie c i l at r z d z i ja ko d y k
t ator wH i s z p a n i i (pr z y p. re d .). 26 Mi k l s Hor t hy (18 6 8 1957) pr z y w d c
a W g ier w c z a sie d r u g ie j wojny w i atowe j, s oju s z n i k n a z i-s tow s k ic h
Niem ie c (pr z y p. re d .).27 J.Sz e k e ly, L e nfa nt d u D a nu b e, G a l l i m a rd , Pa r
i s 2 019. 48 r z e cz y w i s to c i . H i s tor ia pr z y jmuj a for m op ow ie c i o n
ieuch ron nej k l s c e c y w i l i z ac ji mog aby ju je dy n iez uchw a o c ii prowo-k ac j :
w sz y st ko by o dow z i c ia ir w no cz e n ie w sz y s t ko by o skocz one , as a mo yc ie
ut r ac i o s w oj w a r t o .O i le na z i z m pr a g p ow rot u st a ro y t nego p oga st w
a , t a k kor p or ac jon i z m i fa sz y z m w ok re sie m i d z y wojen ny m p o dejmow a
y d z ia a n ia w obron ie z a g ro one go ch r z e c i-ja s t w a . Stos ow a no ro d k i sk r
ajne , t a k ie ja k me to dy komu n i st w,a ichefek t by o dw rot-ny do prowadziy
dotryumfu pewnej formy nowo c z e s no c i .Nu r t m i d z y woj e n ne j n ie m ie c k
ie j re wolu-c ji kon s er w at y w nej o y w ia to s a mo d en ie: rest au racja! Rest au
racja , czyl i pr z y w r c e n ie t r adyc y jnych w a r to c i pr z e z o d r z uc en ie mate-r
ia l i zmu, eud ajmon i zmu, ema nc y pac ji kobiet ; pr z y w r c en ie r z em ios a irol n
ic t w a , apr z y t y m z w a lc z a n i e l ibe r a l i z mu go s p o d a rc z e go28.28 B .
Ko e h n (re d .), L a r vo l ut i o n c o n s e r va t r i c e e t l e s lite s inte l l e c t u e l l
e s, P re s s e s u n i ver sit a i re s d eR en ne s , R e n n e s 2 0 03.49 #G dy prog r a m
p ol it ycz ny je s t utopijny, n ie-uch ron n ie p opad a w sk r ajno c i, gdy n igdy n ie ud
aje musi , in ie b e z pr z ycz y ny, osi g s wo-jego c elu . Re woluc ja kon s er w at y w
na skocz y a wb lu iroz cz a row a n iu , o dd aj ole na z i z mow i, k t r y by jej sk r
ajny m pr z e c iw ie s t wem .L os n iere a l i s t ycz nych utopi i s t a now i je d znajba rd
z iej ok r ut nych h i s tor i i pr z e p e n ione go patos em dw ud z ie s tego s t u le c
ia .Roz u mow a n ie fa sz y s tow sk iego kor p or ac jo-n i z mu by o na st puj e: nowo cz
e sno w k r ad a si wch r z e c ija s t wo n icz y m p osp ol it y ba ndy t a . Nic n ie w
nosi i t r z eba si jej sz y bko p ozby . Wsz y s t k iete re i mykoczna s tos ow a n iuter-
ror u . Popad a my wsk r ajno c i, gdy chc emy u r z e-cz y w i s t n i utopi , at y m w a n
ie by o pr a g n ien ie pr z y w r c en ia c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej w jej roz k w
ic ie o i lew og lek ie dy kolw ieki s t n ia t a k i moment . W o nie r z a ch s po d S a l
aminy [S ol-d a d os d e S al amin a] Jav ier C erc a s opi suje ma r z e-n ia t w rc w h i sz
pa sk iej Fa la ng i p opr z e z d z ie o R a faela S nche z a Ma z a s a , wk t r y m p obr
z m ie-w a s o d ko -gor z k a mela nchol ia up y w aj ego cz a su . Cz a s m ija i z abier a
z e s ob pr z e sz o s t a r y p or zek i u w i c o ier a rch i t a mtego, o dcho d z ego w n
ieby t w iat a , k t r y w a n ie 50 d latego, e ju n ie i s t n ieje , je s t t a k e cz y m w
y-my lony mi n iemo l iw y m,p o dobny m z aw sz e n iemo l iwemu i w y my lonemu
R ajow i 29.Fa sz y z m-kor p or ac jon i z m by z pu n k t u w i-d z en ia d z ia a l no c i
p ol it ycz nej konw u l sja m i u m ier aj ej c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej.Ja k to?
Cz y d la pr z y w r c en ia w iat a ch r z e c i-ja sk iegot r z ebaby opr z ej pr z e zte su
rowe i z ow rog ie r zy? P r z e c ie ro d k i sz y bko kom-prom it uj el! Tow a n ie si
dokona o! Fa sz y z m /kor p or ac jon i z m z a m ia sto d naw ia c y w i l i z ac j ch r z e
c ija sk r a a don iej jej os t at n ich z wolen-n i k w. Tw rc y h i sz pa sk iej Fa la ng i p
ow t a r za li s obie s ow a Sp eng ler a z eZmie r z chu Z a ch o du [D e rUnte rgangd e s
Abe n d l an d e s . Umr i s se e ine r Mo r ph ol og ie d e r We ltge schichte]: W os t at
n iej c hwi li c y w i l i z ac j r at uje z aw sz e pluton eg z ek u-c y jny . St a o si je d na k
i nacz ej. C y w i l i z ac ja n ie o c a la a . Je s t ona by tem y j y m, k t r a w p e w-ny m
momenc ie do cho d z i do s wojego k re su . Te-r apiesz okowemaj e u r atow a u m ier aj
ego z ajmuji cz s to, ja k w sz pit a lu , n i sz cz en iem go, aby u r atow a t y l ko p e w
ne jego w yobr a en ie . 29 J.C erc a s , o ni e r z e s p o d S a l a mi ny, t u m . E .Z a le
s k a , , Wa r s z aw a 2 0 0 5, s .9 2 . #Jel i o dd z ia o n ier z y mau r atow a c y w i
l i z ac j , n ie t y l ko jej n ie u r at uje , a le w r a z z yc iem s t r ac i t a k e s w j honor.
Ta k w a n ie s t a o si wok re sie m i d z y wojen ny m zch r z e c ija s t wem . C h r z e
c i-ja st wo, k t re je st r z e cz y w i sto c i ie m ier tel n ja kw sz y s t k ierel ig ie(w y s t
a rcz yga rs t k aw ier z -c ych, aby pr z e t r w a o), w r a z zp ow s t a n iem w iat a ch r
z e c ija sk iegost wor z y o c y w i l i z ac j ,r z e cz efemer ycz , p o d legajz a s om i
mo dom, iw y bit n ie k r uchm ier tel .52Od w i a r y do r y t uPowo dem upad k u w iat
a ch r z e c ija sk iego ja ko os obnejk u lt u r yby oos abn i c ief u nd a ment u , k t r y
p o dt r z y my w a jego i s t n ien ie , czyl i w i a r y w t r a n s c endentr awd , a w t y m
pr z y pad-k u w ia r y w je dy nego B oga , k t r y pr z y sz e d na w i at .O cz y w i c
ie , w ia r a je s t spr aw nt y miskom-pl i kow a . Cz s to k to s a m mo e n ie w ie d z ie
, ws wojej du sz yisu m ien iu ,cz y w ia r ma , cz yte n iema .Mo eby w ier z y mpr z e
dp o ud n iem, a p o p o ud n iu a g nos t y k iem . Ci,k t r z yprow a-d z bad a n i a na
tem at l iczby w ier nych, s t paj p og r z sk i m g r u nc ie . Niem n iej o dcz a s w re wo-
luc jidei z miatei z m,dok t r ychlud z iepr z y z naj siot w a rc ie ,s t a now in ieu s t a n n
ieros e l icz b y. Wt y m cz a sie obr z dy n ios y z es o ie w ia r , c oba rd z o mo c no o
dbi o si nae p o c e p onowo-cz e snej.Ww ielu k r ajachZ acho du k atol ic y z m w ie-k
u by p o d mo c ny m w p y wem mau r r a si z mu30. 30 C h a rle s M au r r a s(18 6 8
1952) pi s a r zi pu bl ic y s t a p ol it yc z ny, z wolen n i k mon a rc h i i i p o z o s t aw
a n i a 53 Pot pien ie pr z e z R z y m A kc ji Fr a nc u sk iej, k t re m i a o m ie j s c e w
19 2 6 rok u , by o s k ie row a ne pr z e c iw ko a g nost yc y z mow i p oz y sk iw a
nemu d la w ia r y i r w no cz e n ie pr z en i k aj emu Ko c i ja k ko t roja sk i . Ja k to
roz u m ie ? Mau r r a s pre z entow a p os t aw kogo , k to pr a k t y k uje b e z w ia r y :
ge s t y, a n ie w ia r a . W t y m ro dow i sk u uw a a no, e w ia r a pr z y nosi r ado g
upc om, d z ie c iom i kobie tom(t r z y r w now a ne k ate-gor ie). Fa k t , e Mau r r a s o
d n i s t a k i su kc e s w pie r w s z e j p o ow ie w iek u , u k a z uje w a ne pr z ej c
ie o d w ia r y do obr z du , c o z w ia s t uje kolejny e t ap pr z em ia n .To rel ig ijne
uprosz cz en ie , k t re r z uc i o w ia r na pa s t w obr z d w, pr z ygotow a o g r u nt , a
na-we t w pros t si pr z ycz y n i o dos t wor z en ia w iel k iej sy mboliz acji (czyl i ma n
ier y w y r a a n ia si z ap o-mo c y mb olu) lat sz e d z ie sit ych . W wcz a s r ady k a l
na re wolt a w d z ie d z i n ie obycz aj w, k t -r a os t ate cz n ie p og r y ch r z e c ija s t
wo, z w ielo-k rot n ia si d z ik i re du kc ji pr awd w ia r y maj ych st at us sy mbol i. W t
y m, c o dot ycz y s a k r a men-t u komu n i i w i tej, bior y l ko ten pr z y k ad , re l i g i
i c h r z e c ija s k ie j ja ko p o d r z d ne j wob e c au-tor y t e t u p a s t w a (pr z y p.
re d .). z a k we s t ionow a no pr awd o t r a n s s u b s t a nc j a c ji , t a k e w n iek
t r ych s em i na r iach duchow nych . Mo na m w i o prote s t a nt y z ac ji cz c i k atol
i-c y z mu . H i stor yc y rel ig i i m w i z i siaj w prost o me t a for y z ac ji lub o c a
kow it y m lub cz - c iow y m w y pa rc iu o d n ie sie do si nad nat u r a l-n yc h 31.Me t
a for y, s y mb ole iobr z dy, a le b e z w ia r y : t a z m ia na , k t rej z nacz en ie t r ud no
pr z e c en i , prow ad z i na s k urel ig i i p oga sk iej, dos y t u ac ji, k t r a m ia a m iejs
c e , je sz cz ez a n i mja sno u s t a-now iono p oj c ie pr awdy. Wsp os b c a kow ic ie
nat u r a l ny pr n i p oz ost aw ionr z e z ch r z e- c ija s t wo cz c iowo z ap e n iaj ne
pr z ejaw y poga st wa .31 D. Her v ie u-L ger, L a re lig ion p our m moire, C er f, Pa
r i s 2 0 0 8 , s .10 8 .55 0Pe w ne je st , edo w iadcz en ia kor p or ac jon i st ycz-ne i fa
sz y stow sk ie r z uc i y t r w a y i dy sk re dy t u-j y c ie na k atol ic y z m . St a y si p o
y w k la t w ierd z en ia , e t a rel ig ia , skoro nad a l pr a g n a na r z uc a si woje z a s
ady, n igdy t a k napr awd n ie p or z uc i a a mbic ji i n k w i z yc y jnych .P r z e z ten
cz a s nu r t y ch r z e c ija sk iej de-mok r ac jii n spi row a yr zyu m ia rkow a ne . P r
awdop o dobn ie pr z y s u y y si w ten sp os b ut r z y ma n iu pr z y yc iu ch r z e c
ija sk ich z a s ad . Wy pad a oby r acz ej p ow ie d z ie , e d a y t y m z a s adom
moment w y tch n ien ia , ja k u k a z uje to, na pr z y k ad , h i s tor ia pr aw a roz wo
dowe-go we W osz e ch . Tr z eba t a k st w ierd z i : ad ne ch r z e c ija sk ie sp o e cz
e s t wo n ie opa ro si fa li n ow o c z e s n o c i n aw e t j el i, ja k w d z i siejsz ej Pol s
c e , mo c no si bron i . Ja k by pr z e c iw ne pr z e-z nacz en ie r z d z i o z a k u l i s a m
i h i s tor i i : w sz y s t-k ie obron ne re a kc je , w sz y s t k ie ge s t y d e do ut r z y ma
n ia si na p ow ier z ch n i je sz cz e pr z e z ja k i cz a s , cz ytou m ia rkow a ne , cz y g
w a tow ne , sp e z y nan icz y m ch r z e c ija s t wo n ieub a ga-n ie kont y nuow a o
s w j ma rsz k upr z e pa c i .56 Cz a s p od r u g iej wojn ie w iatowej je s t p o czt-k
iem d u g iej d rog i w d , a do lat sz e d z ie-sit ych, gdy w sz y s t ko si z aw a l i o.
W d r u g iej p o ow i e w iek u , w roz w i n i t ych k r ajach z a-cho d n ich, ch r z e c
ija s t wo t r ac i s w j z a si g ire-nom. Wt y m s a my m ok re sie ost ate cz n ie z a a
mu-jsig w nez a s ady c y w i l i z ac jich r z e c ija sk iej. I n ny m i s ow y : ch r z e c
ija s t wo k r u sz y si wt y m s a my m momenc ie ,wk t r y mna st puje d r a ma-t ycznek
u rcz en ie sich r z e cija sk iejc y w i l i z ac ji.A n d r M a l r au x32, j a k s o b i e pr z
y p o m i n a my, prorok ow a , e w ie k b d z ie s t u le c ie m re l i g ij-ny m . C h r
z e c ija nom p o doba si toz d a n ie , gdy w z mac n ia wol do st aw ia n ia op or u : gdy
k to m w i o rel ig i i , z kon ie cz no c i s y szch r z e- c ija st wo . Je d na k duchow a
s y t u ac ja roz w i n a si wi n ny m k ier u n k u n i pr z e w idy w a no. Zp e w-no c i
iek je st rel ig ijny a le n ie je st ju ch r z e c ija sk i .Nas c enw k ro cz y yi n nerel
ig ie .Nie t r z eba by w iel k i m prorok iem, aby pr z e w id z ie , e ja k ie s t u le c ie
b d z ie rel ig ijne w sz y s t k ie s . Ta k d u go, ja k lud z ko b d z ie n ie do s k on a
a i m ie r t e l n a (n ie w t pl iw ie a do 32 A nd r M a l r au x (19 01 19 76) f r a nc
u s k i pi s a r z ip o-l it y k (pr z y p. re d .). 57/ koc a w iat a , n ie z a le n ie o d baja
n ia p os t hu ma-n i z mu), b d z ie s obie apl i kow a rel ig ie , m ro c i, mor a l no c i .
Je dy n iesk r ajna r ac jona l i z ac ja i m i-got l iwe , a u lot ne o w ie c en ie , o der w a
ne o d r z e-cz y w i s to c i, mog y w ier z y wpr z y sz o atei z mu . Ja kp o d k re
laDom i n ique Fol s cheid ,atei z m i st-n ieje w y z n ie d la n iek t r ych lud z i Z acho
du , k t r z y, hojn ie ob d a r z en i w ia r je d nego B oga , w a n ie ut r aci li i os t ate
cz n ie w yobr a aj o-bie , e mog y b e z ad nego b oga33. W w ie t le os t at n ich okol
icz no c i mo na do d a , e atei z m t a k napr awd je s t i lu z j , pr no c i my s u , a w
koc u cz y m n iemo l iw y m, b o gdy t y l ko dokona si upadek ch r z e c ija s t w a ,
jego m iej-s c e z ajl i w sz el k iego ro d z aju i n n i b ogow ie . Nie , kon ie c c y w i l i
z ac ji c h r z e c ija s k iej n ie oz nac z a p ow s t a n ia sp o e cz e s t w atei s t ycz
nych, b o t a k ie p opros t u n ie i s t n iej . Sp o e cz e s t w a n ie sk ad aj si z pa r u i
ntelek t u a l i s t w, a le z lud z i, k t r y m z d row y roz sek p o dp ow iad a , e z a d r z
w ia m i i s t n ie je t aje m n ic a , i k t r z y, jel i n ie s w ier z y, sr z y najm n iej a g
nos t y k a m i .33 D. Fol s c he id , L e s p r it d e l a th i s m e e t s o n d e s t i n,
d .Un i ver sit a i re s , Pa r i s 19 91. 58 Po t y m, ja k pr z e z d u g i cz a s w ier z ono
(w y-s t a rcz y cz y t a Rena na34!), e duchrel ig ijnyc a -kow ic ie w yga n ie r a z em z p
os t p em nau k i, je-ste my ter a z w t r a kc ie w ycof y w a n ia si z tego b duz ro d z
onegoz pychy.Tr ud nocod z i siaj p ow ie d z ie o cz ow iek u , i s to c ie t a k ba rd z o
dy-na m icz nej, a le wp e n i t r a f ny w yd aje si p og l , e p os t p n ie p owo duje w y
m ier a n ia p ot r z eb re-l ig ijnych . Lud z ie , ja ko eich w iat je st n ie dosko-na y,
aon i sm ier tel n i, p ot r z ebujde a w, mo-r a l no c i, at a k e m it w sp ek u lac je o w
ie c en ia n ie sws t a n ie ich tego p ozbaw i , b osow y a-n iaj e si z e w szton icz ne si
y pr z y na le e do lud z k iej kondyc ji . Ucz e Hab er ma s a , Ha n s Joa s ,napi s a i ron
icz n ie , e mo naw yobr a z i s obie pr z y sz o b e z rel ig i i, at a k e b e z mu z y k i,
b e z t a c a i b e z te at r u 35. Ide e s w y my la ne na nowo, a le o dcz a row a n ie w iat
a n ie oz nacz a k r low a n ia atei z mu i w sz e ch mog ego r ac jo-n a l i z mu . C o d z
ie n ne d o w i a d c z e n ie p ot w ie rd z a , e w r a z z upad k iem w iat a ch r z e c
ija sk iego 34 J o s e ph-E r ne s tR en a n (182 3 189 2) f r a nc u s k ipi s a r z ih i s tor
y k re l i g i i (pr z y p. re d .).35 H . Jo a s , L e s p ouvoir s du s a c r , d . du S e u i l ,
Pa r i s 2 02 0 , s .10 9. 59/ mor a l no n ie t y l ko n ie z a n i k n a , a le nawe t oga r
n a w sz y s t ko a le toju i n na h i s tor ia .S y n ne o dcz a row a n ie w iat a s a mo u
leg o o d-cz a row a n iu . Po koc u c y w i l i z ac ji ch r z e c ija -sk iej n ie na s t puje
atei z m i n i h i l i z m, a le nowe m it y i ide e . A n i c y w i l i z ac ja , a n i mor a l no
n ie koczi w r a z z ch r z e c ija s t wem . Maje dy-n ie i n ny k ier u nek i p o d aj n ny
m i d roga m i . Nie pr z e y w a my a n i z s t pien ia do piek ie , a n i c a kow itej ut r at
y tego, c o t wor z y lud z ko . Je s t to z m ia na pa r adyg mat u , k t ro na uw a a z ar
ady k a ldy sk u s y j , a le k t r a bron i je d na k i n nych sz lache t nych z a s ad . M j m
i s t r z , Ju l ien Fr e u n d36, naw ie d z a ny z re sz tr z e z kosz ma r y dek adenc ji, m w
i o Now y m Wiek u [N o u v e l Ag e, N e w Ag e]37. Z ap o ycz a m to w y r a en ie .
Now y Wiek b d z ie w iek iem m ro c i i p oga s t w a , z kon ie cz no c i p onow n ie o
d k r y t ych p o o d r z u-c en iu t r a n s c end enc ji .Uw a a m, et r z eba roz u m ie
moment , wk t -r y m y jemy, ja ko re woluc j w c i s y m te go s ow a z nacz en iu : ja
ko p ow r t c y k lu w dw ch 36 J u l ien Fre u nd (19 21 19 93) f r a nc u s k i lo z of i s
o-c jolog (pr z y p. re d .). 37 J . Fre u nd , L e No uve lAg e, M a rc e l R i v i re , Pa r i s
19 70 . f u nd a ment a l nych d z ie d z i nach lud z k iej eg z y-s tenc ji :mor a l no c
ii ontolog i i .Je s te myr w-no cz e n ie pr z e d m iot a m i i a k tor a m i i nwersji nor m
at y w ne j , a t a k e i nwe r s ji ont o lo g ic z ne j . Toz nacz y, et a k na sz e mor a l
ne z a s ady, ja k ina-sz e w i z je w iat a z na sz y m m iejs c em w w ie-c ie s w a n ie
w momenc ie pr z e w rot u . Nie dokonuje si ten pro c e s w t a k i sp os b, e s t a re u st
puje m iejs c a or yg i na l ny m nowo c iom n ie , n ie ma zby t w ielu now ych r z e cz y
p o d s oc em . Do w iadcz a my r acz ej cz ego wro d z aju p ow rot u do r de do ja k
ich r de ? O t t ych, k t re p opr z e d z a y ch r z e c ija s t wo, a nawe t c a r a-dyc j
judeoch r z e cija sk .61 A n i yd z i, a n i prote st a nc i n ie su n iwers a l i st ycz-n i . B
g yd w w yd aje si z ajmow a w y z n ie s woi m Ludem Wy br a ny m, aprote s t a nc i i
ntere su-ji pr z e de w sz y s t k i m o ch ro ndy w idu a l ne-go su m ien ia . A n i je d n i,
a n i d r ud z y n ie p o w i c a-ji proz el it y z mow i, k t r y oz nacz a by d la n ich ro d z
aj z a roz u m ia o c ib pros t ac t w a . Zkolei k atol ic y imu z u ma n ie su n iwers a l i s
t ycz n i : pr a-g n ien ie z je d no cz en ia w sz y s t k ich lud z i s t a now i cz ich m i
sji (nawe t jel i je s t to do s y r ne wobydw u pr z y pad k ach). Rel ig ia i sla mu w y
r a a siw i sla m sk iejc y w i l i z ac ji,t a kja kch r z e c ija -s t wo wc y w i l i z ac ji ch r
z e c ija sk iej. Wt y m t k w i ch r z e c ija sk a spr z e cz no 38. Tarel ig ia n ie chc e
pr b ow a pr z ej z iem sk iej w ad z y w y r a n ie z abr a n ia tego jej dok t r y na .
Nawe t jel i wh i stor i i do cho d z i o, z ew z g l du nacz y je a mbic je , dos y-t u ac ji pr
z e c iw nej, Ko c i ja ko c a o p oz os t a-je o dd z ielony o d w ad z y p ol it ycz nej.
Z d r u g iej 38 N a t s pr z e c z no z w r c i uw a g P. M a nent w :Hi-s to i re int e l l
e c t u e l l e d u l ib ra l i s m e, C a l m a n n - L v y, Pa r i s 19 87, s .2 0 21. 62 s t
rony je d na k ch r z e c ija s t wo je s t u n iwers a-l i s t ycz ne i ot r z y ma o m i sj e w
a ngel i z ow a n ia c a ej Z iem i i c i g ego p ow ik sz a n ia l icz by s wo-ichw y z nawc
w.To z koleipr z y pi sujemu f u n k-c j , jel inawe tn iepr z y w d z t w ap ol it ycz nego,
topr z y najm n iej k ierow a n ia , nad z or u , cz uw a n ia , spr awd z a n ia i kont rolow
a n ia . Ko c i w y p e -n ia trol pr z e z d z ie a m i o c i idu sz pa s ters t wo. Wpier w
sz ych w iek ach Z acho du t wor z y sz pit a le , awos t at n i m w iek u ob ejmuje pat
ronatem s tow a-r z y sz en ia m o d z ie y. C y w i l i z ac ja ch r z e c ija sk a t wor z y
g b oko si gaj e s t r u k t u r y o t r w a y m w p y w ie na u s t awo d aw s t wo i obycz
aje . To w a-n ie ten autor y te t , a nawe t to pa now a n ie nad u s t awo d aw s t wem i
obyc z aja m i , je s t e lement em , k t r y roz s y pa siw d r u g iejp o ow ie w ie k u .
Wn iek t r ychpr z y pad k achdosz odobu nt u ,ja k w Q ueb e c u , gd z ie ten autor y te t
by sz cz eg l n ie mo c ny i ba rd z o sz cz eg owo reg u luj y yc ie s p o e c z ne . Z e z
du m ien iem ob s er w ujemy si i na g o te go bu nt u to ja k s y t u ac ja , w k t -rej
u leg o wob e c z n ienaw id z onej w ad z y t r w a pr z e z d u g i cz a s , a w koc u
nadcho d z i o cz ek i-w a ny moment ido cho d z i don i sz cz ego w sz y s t-ko w y
buchu . ZQ ueb e c u , gd z ie k si a u st a naw ia li pr awo i nger uj e w yc ie pa r i ro d z
i n, w c i g u k i l k ulatp oz os t a a prow i nc jap ozbaw ionas wojej rel ig i i, gdy w ik
sz o t a mtejsz ych duchow nych p or z uc i a s t a n k ap a sk i . Najba rd z iej i ntere
su-j o pr z e d s t aw ia si t ut aj p os t aw a duchow nych, k t r z y s z y bko pr z e szl i o
d dom i nac ji do w y r z u-t w su m ien ia ip o cz uc ia w i ny : pr awdop o dobne je s t ,
e on i t a k e ju pr z e z d u g i cz a s w s t yd zi li si tej s y t u ac ji iw p y w u , k t r y w
y w iera li. Tego t y pu w yd a r z en ia dokona y si w w ielu k r ajach, n aw e t j el i pr z
y padek Q ue b e c u je s t najba rd z ie j e m b le m at yc z ny.C ho c ia , p owo uj si
na w a sn t r adyc j , ch r z e c ija s t wo o d r z uc a u k ady z w ad z o-l it ycz n ,to je d
na k ,abyw y p e n i s wojap o-s t o l s k m i s j , p o t r z e buj e upr awom o c n ione
go w p y w una sp o e cz e s t wo.Na t y mp ole ga w a n iewe w n t r z naspr z e cz
no .Na le ydo-d a t u je sz cz e cha r a k ter y s t y k w sp cz e snego z acho d n iego
w iat a : d z i siejsz e sp o e cz e s t w a plu r a l i s t ycz ne n ie toler uju roz k a z uj e go
tonu rel ig ijnychcz y ide olog icz nych pr z ekona . P u n k t w id z en ia Ko c io a s t a
si je dopi n i i, z a sz ere gow a a k ja k i n ne ip o d le gajom i-s j o m e t yc z n y m .I n
w e r s ja no r m a t y w n a67O d d r u g iej p o ow y w iek u i,wz nacz y m s top-n iu , o
dlat sz e d z ie sit ych, na sz e mor a l ne h ier a r-ch ie z os t a y dos ow n ie w y w r c
one . Nie je s t n icz y m n ie sp ot y k a ny m, ewo d n ie sien iu doz achow a i ndy w
idu a l nych ia k t w sp o e cz nych wc i g u n ie-w ielu lat z o s t a o si dobrem ina o dw r
t , ed aw ne w y wo uj e w s t yd p os t p ow a n ie s t a o si ter a z p o-s t p ow a n iem
chw a lony m, ed aw ny p o d z iw z m ie-n ia si wo d r z uc en ie . Wcz a s ach na sz ych
ojc w kolon i z ac ja by a cz y m sz lache t ny m i go d ny m p o d z iw u , tor t u r y
iwojna by y ro d k iem os t ate cz-ny m; d z i siaj kolon i z ac ja itor t u r y sd z ia a n ia
m i sz at a sk i m i, p o dobn ie ja k iwojna , wnajba rd z iej og l ny m s en sie . Homos
ek su a l i z m by r u gow a ny ip oga rd z a ny, d z i siaj n ie t y l ko si gou spr aw ie d l
i-w ia , a le t a k e w ychw a la . Ab orc ja , d aw n iej uw a a-na z apr z e s t ps t wo,je s
t z go d na zpr awemiz a le c a-na . Pe do l ia , uw a a na d aw n iej z az o kon ie cz ne ,
k t rez nosz onod lao ch ronyro d z i nyii nst y t uc ji, je s t d z i siaj zbro d n i . Roz w d ,
je sz cz e n ie d aw no n iemo l iw y, p n iej ut r ud n iony, d z i siaj n ie na-p ot y k a ju
na ad ne pr z e sz ko dy. S a mob js t wo by o p ot pia ne (s a mob jc om o d maw ia no
p o-g r z ebu ko c iel nego), ad z i siaj ok re la si jja ko c o , c omo e by kor z y st ne ,
awn iek t r ych pa s t w ach pr awo mo e p om c w jego pr z e prow ad z en iu .68Kwe st
i a obyc z aj w i jej z n ac z en ieOb ow i z uj y wsp o e cz e s t w ie zbi r obycz aj w je s t
c ent r a l ny m pu n k tem, k t r y sk upia w sp l-not owe r o z s t r z y g n i c i a n at u r
y f iloz of icz nej. Z a c how a n i a d opu s z c z a ne , c hw a lone , z a k a z a ne na z
nacz ajy len ie d a nej e p ok i . Ton ic i n nego, ja k t u macz en ie cz ego , c ona le y
dor z e cz y w i-s to c i najg bsz ych : a le t u macz en ie sp y w aj e k r w ip otem tego
kon k re t nego sp o e cz e s t w a op ow iad aj e r w no cz e n ie ojego b ogach iich cz y
nach . K a de z nacz e d z ia a n ie ujaw n ia p e w ne w ier z en ie , k t re , jel i n ie je s t
w iadome , je s t w ier z en iem u piony m . G dy k to p o dejmuje w y si ek , cz a s a m i
og rom ny, aby p oz os t a zt r ud-ny m w sp ma on k iem, z a m ia s t o d s e pa row a
si o dn iego, ch ron i, by mo e ot y m n ie w ie d z , p e w n ot nde w ier no c i s a memu
s obie , i n ny m i s ow y : ide os obi s tej o dp ow ie d z ia l no c i . Kto o d maw ia u su
n i c ia zb d nego in ie p o a-ne go p o du , b owje go su m ien iu t k w i by mo e n iedo
koc ap og biona ,a lere a l nap e w no , ema myt udo cz y n ien ia zje sz cz eu pioud z
k go d no c i . Wsz el k ie d z ia a n ie , k t re n ie je s t p o-s u sz nepr a g n ien iu chwi
li,k t rew y ma gaw y si k u 69 lub nawe t o a r y, a nga uje p os t aw w ia r y, cz s to
z a s y pau k r y t . Tew ier z en ia mogpier a si narel ig i i, napr z e chow y w a nej pr z e
z t y si le c ia m ro c i a lb o naz w ycz ajach pr z o d k w n ie je s t to i s tot ne ; w a
ne , e s b oko z a kot w icz one iw a n ie one , cz s to wt ajem n ic y, k ier uj acho-w a n
iemlud z i .Ty l kopr awok apr y sun iea nga uje ad nej w ia r y, ado d at kowo, aby n ie
w yg l a na b a he , t w ierd z i, ek sz t a t uje jez a s ad a wol no c i .Wsz y s t k ie sp o
e cz e s t w a opier aji naog l-ny m mo delu ob ejmuj y m mor a l no , pr aw a , pr z y z
w yc z aje n i a , z w yc z aje , a w s z y s t ko to je s t sp jne , t wor z e c a o ro d z
aj a rch itek t u r y obycz aj w,k t rMonte sk iu szna z w a og l ny m du c h e m n a r o
du1. D uch ten je s t ba rd z o s t abi l-ny : sp o e cz e s t wo n ie z m ien ia obycz aj w ja
k z m ien ia r zy. W tej d z ie d z i n ie reg u s t a now i p owol n a e woluc j a . R e
woluc j e mor a l ne s r z a d-k ie w t y m w y pad k u w sp o e cz e s t w ie t r w aj dw
a pa r adyg mat y z a m ia s t je d nego, w a lcz e z e s ob , i n ie sp o cz , a je den z n ich
b d z ie g r . Z najdujemy si w a n ie w je d ny m z t ych h i s to-r yc z n yc h m o m e nt
w.1 M ont e s k iu s z , O d u c hu p raw, k si ga , ro z d z i a 4 . I nwersja nor mat y
w na dokonuj a si na na-sz ych o cz ach d la du ej cz c i m o d z ie y je st cz y m wp e
n i nat u r a l ny m, gdy d z ie c i sc i g le w ychow y w a ne ww ik sz y m s topn iu pr z e
z s woj e p ok n i pr z e z w a snych ro d z ic w. Nie p okoi ona lud z i s t a rsz ych, a le
cz y i mz aw sz e n ie pr z e-sz k ad z a up y w cz a su? P r z er a a cz ch r z e- c ija n,
w r d n ich na le ych do s tow a r z y sz e pr o -li fe cz y t ych sk upionych wok orga n i
z ac ji L a Manif p our tou s2. Tr z eba na z w a t i nwersj p oi m ien iu .Onaw y ja n
iaiopi sujekon ie ce p ok i ch r z e c ija sk iej. Je sz cz e at w iej b d z ie tomo na z ro z
u m ie , j el i si g n iemy do p o czt k w : c y-w i l i z ac jach r z e c ija sk ap ow s t a at
a k epr z e z i nwersj nor mat y w , a le w pr z e c iw ny m k ie-r u n k u.2 L a Ma nif p o
u r to u s ( ) r uc h p ol it yc z ny or ga-n i z uj c y d emon s t r a c je pr z e c iw ko pr z
e pi s om u mo -l iw i aj c y m m a e s t w a o s b t e j s a me j p c i ia dopto-w a n ie d z
ie c i pr z e z t ep a r y (pr z y p. t u m .). 71 $ Po cztek e p ok i ch r z e c ija sk iej d at
uje si z a-s ad n icz o na cz a s y pa now a n ia Konst a nt y na (272 337). R z y m sk i c e
s a r z naw r c ony nach r z e- c ija s t wos t a r asiz ap omo crefor m nad a tej rel ig i i st
at u s o c ja l ny. Ten pro c e s n ie z acho d z i z e sz ko d la p oga s t w a , w wcz a s je
sz cz e s t a-now ic ego w ik sz o . Post aw a Konst a nt y na je st l iber a l na (wo d r n
ien iu o dok re s w pr z e lado-wa n ia ch r z e c ija n, k t re be z pored n io popr z e-d z
a yKon s t a nt y na),n iemamow yje sz cz eou s t a-now ien iu ch r z e c ija s t w a ja ko
rel ig i i pa nuj ej. Kon s t a nt y n, ja ko w t y m pro c e sie p os t a pr z ej- c iow a , ubier
a si wsz at y Najw y sz ego K ap a na (Po nt ife x Ma x imu s) w sk a z uj e na b osko d-
no c e s a r z a , ar w no cz e n ie u s t a naw ia pr awo ch ron i c e ro d z i n iz a k a z uj
e z abija n ia d z ie c i . Aby m w i opa now a n iu ch r z e c ija s t w a , t r z eba p o cz
ek a naTe o doz ju sz a , k t r y spr awow a r zy k i l k ad z ie sit lat p n iej. Naw i z
ujot a k ich 72h i s tor y k w ja k Je a n-Ma r ie S a la m ito iSt pha ne R at t i3: jel i chc
emy u s t a l i p o cztek e p ok i ch r z e- c ija sk iej w sz el k ie d atow a n ie je s t t r ud
ne d la pro c e suk u lt u rowegoot a k i mz a si g u mog l i-by my p ok u si si naw sk a z
a n ie rok u 39 4 . Bit w a nad r z ek Fr ig idu s , c zyl i r z ek i m nob e c n ie Wipaw a),
p om i d z y c e s a r z em r z y m sk i m Ws cho-du ac e s a r z em r z y m sk i m Z acho
du (c o s a mo ws o-bie n ie by o n icz y m nad z w ycz ajny m wt a mt ych cz a s ach),je s
t wr z e cz y w i s to c ikon i k temrel ig ij-ny m, wk t r y m mo na w id z ie pier w
szojn p om i d z y rel ig ia m i . Te o doz ju sz , c e s a r z Ws cho-du , je s t ch r z e c ija
n i nem, a Eu gen iu sz , t y r a n--u z u r pator ucho d z c y z ac e s a r z a Z acho du , je s
t p oga n i nem . Refor my o d nosz e sidosfer y s y m-b ol icz nej pr z e prow ad z a ne pr
z e z je d nego id r u-g iego, ich r y t u a y is oju sz e , n ie p oz w a laja ad-ne wt pl iwo
c i c odo rel ig ijnego w y m ia r u w a l k i, p oobydw ust ronach .Zw yc i st woTe o doz
ju sz a , 3 P r a g n w t y m m ie js c u p o d z i kow a z a ic h l icz -ne i c en ne w s k a z
w k i dot yc z c e ok re s u p ne go I mp er iu m R z y m s k ie go. Por. z w a s z c z a :
w y k a d J.- M. S a l a m ito n a t em at Kon s t a nt y n a or a z S . R at t i , Po l mi q u
e s e nt re p a e n s e t c h r t i e ns , L e s B e l le s L e t-t re s , Pa r i s 2 012 . 73 # k t r
y p okona Eu gen iu sz a ik a z a go c i , roz-p o cz y na er pa now a n iach r z e c ija s
t w a .Nie ma my p o d st aw, aby uw a a , ek u lt r z y m-sk ich b og w z a n i k by s a
m z n ie ch c i wob e c n iego iz e z nu en ia n i m . Bron i si , iwdo d at k u bron i si d z
iel n ie , wob e c n ieub a ga n ie p os t pu-j ego pro c e su , k t r y cor a z mo c n iej z e w
sz y st-k ich s t ron go pr z y t acz a . Sz ac uje si , e w cz a-s ach Kon s t a nt y na ch r z
e c ija n ie s t a nowi li n i e w i c ej n i d z ie si pro c ent m ie sz k a c w i mp e-r iu m,
z dy sprop orc ja m i z a le n ie o d re g ion w. Je d na k t a ma a g r upa c i g le ros a .
W w ie k u m no y ysiut a rcz k ii w a l k io s y mb ole .Poga -s t wow a lcz y oja kz r a
n ionyat le t a ,a nga uj dow a l k i s woje najw ik sz e u my s y. W38 4 rok u pi s a r z
Sy m machu s , prefek t R z y mu ,pi sz e do c e-s a r z a Wa lent y n ia na , prote st ujr z e
c iw ko u su n i c iu z s enat u o t a r z a b og i n i z w yc i s t w a Wi k tor i i . Z nacz y
ge s t w iadcz y op os t pach ch r z e c ija s t w a . Na pi smo o dp ow iad a bi sk up Me
d iola nu A mbro y, k t r y op ow iad a si w a- n ie z a u s uw a n ie m s y m bol i p oga
sk ich4. Wo j-4 N a t em at kon i k t u o o t a r z Wi k tor i i , z ob. G . B oi s-sier, E s s
a i s d H i s toi re re l i g ie u s e , R e v u e d e s d e u x mon d e s, 3 ep r io d e , t .
, 18 8 8 , s .61 9 0 . n a s y mbol i je s t z aw sz e pr z ejawem wojny b og w, k t r a w
yos t r z a s t a now i sk a , z a n i m doprow ad z i do w yc i g n i c ia bron i . Sy m machu
s i A mbro y s t ajapr z e c iw ko siebie pa r lat pr z e d bit wad r z ekr ig idu s , k t r a by
a momentem de c yduj-c y m . Wd r u g iej p o ow ie w iek u n ic je sz cz e n ie by o pr z
e s z one .To, c o na z y w a my e dy k tem me d iola sk i m Kon s t a nt y na zrok u 313,
awr z e cz y w i s to c i n ie je st e dy k tem, dot ycz y t y l ko toler a nc ji rel ig ij-nej, a n
ie u s t a now ien ia ch r z e c ija s t w a rel ig i pa nuj . To Te o doz ju sz p o d kon ie c
w ie k u w prow ad z i ch r z e c ija s t wo ja ko rel ig i dom i-nuj , at a k e opre s y j
nawe t jel i Konst a n-t y n roz p o cz ju pa len ie k si g ipr z e ladow a n ie n iek t r ych
p oga n . Te o doz ju sz og r a n icz a , c en z u-r uj e , pa li k si g i . Sk a z uje na m ier
sz a rlat a n w a lb o n ie or to dok s y jnych lud z i nau k i . Z a k a z uje p oga sk ich c
eremon i i, p o czw sz y o d R z y mu . Pozbaw ia ap ost at w pr aw oby w atel sk ich . Z
abr a-n ia sk ad a o a r y b o kom w c a y m c e s a rs t w ie , nawet o a r y pr y wat
ne.75W ie k IV: i nwe r sja nor m at y w n aNie mo na p ow ie d z ie , e w it y n ie o d
s t pi y s woje m iejs c e ko c io om : ko c io y z a i n s t a low a- y si w w it y n iach i z
a m ia st z n i sz cz y k u lt y p oga sk ie , s ch r y st ia n i z ow a y je . Ta r z e cz je st
cha r a k ter y s t ycz nad lat r w aj ychme t a mor foz: ch r z e c ija n ie n ie pi szatab ul a
ra sa, c o z re sz-t ie by oby mo l iwe d la n i kogo i n igdy w h i-s tor i i . Buduj c , u y w
aje go, c o i s t n ieje , a le u k ier u n kow uj sz y s t ko i nacz ej, u r z z aji , z ap o ycz
aj , z a sz cz e piaj roz s ad z aj 5. Mo-r a l no ch r z e c ija sk a je s t cz c iowo kont
y nu a-cjor a l no c i s toic k iej, k t r r z e c ija s t wo pr z ek sz t a c a w pr awd dog mat
ycz ni r w no-cz e n ie demok r at y z uje6 s t oic y z m pi e r wo t n i e je s t mor a l
no c il it y. Ta k w iele r z y m sk ich w a r-to c ipr z ej to, et r adyc y jn iR z y m ia n
ieosk a r a-jch r z e c ija no pa s o y t n ic t wo.C h r z e c ija n ie 5 S .R at t i , L Hi s to
i reAug u s t e, B e l le s L e t t re s , Pa r i s 2 0 0 5, s .14 15.6 Zob. Ph . A r i s iG . D u
by (re d .), Hi s to i re d e l a v i e p r i-v e, t . , D e l E m p i re ro m a i n l a n Mi l,
d . D uS e u i l , Pa r i s 19 9 9, s .70 9 n . 76pr z y w a sz cz ajs obiefor myp ob o no c i,
mono-ga m icz ne ma e s t wo cz y p ot pien ie m sk iego homos ek su a l i z mu ,iuw a
aj , emajpier w sz e-s t wodot ychz a s ad ,a lb opr a k t y k ujr nez a s a-dy,w y bier ajto,c
o i msi p o doba ,a toi r y t uje p o ga n7.Ja k kolw iek by n ie sp ojr z e na w iek , st a-
now i z er w a n ie z pa r adyg matem, t a k w s en sie loz o cz ny m, ja k i e t ycz ny m .
C h r z e c ija sk ie u n iwersu m by o o dw rot no c i n iwersu m R z y-m ia n:w prow
ad z i odu a l i z mp om i d z yt y m, co cz a s owe , a t y m, co duchowe , t y m, co t ut aj
do cz e sne , a t y m, c o p o m ierc i, cz ow iek iem a B og iem; p o dcz a s gdy s t a ro y t
ny w iat rel ig i i by g b oko z u n i kow a ny. R z y m ia n ie mu siel i m ie w r a en
ie w k ro cz en ia w w iat i ntelek t u a l n ie iduchowo roz d a r t y. Z re sz tapr z e s t r z
en i pa r u dek ad dokonuje si obycz ajow y pr z e w r t . Daw-or a l no z a s t puj n ne z
a s ady. Wobr bie tego,co na z y w a myd z i siajw y m ia remsp o e cz-ny m i nacz ej m
w i obr bie obycz ajowo- c i dosz o doi nwersji w a r to c i . Wsz y st ko mu si u le c z m
ia n ie , ja k pi sz e Ter t u l ia n, ch r z e c ija sk i 7 T a m e , s .3 6 4 9.77 te ologzw
iek u : Mu si myw a lcz y pr z e c iw ko w sz y s t k i m t y m pr z e som, pr z e c iw ko i
n s t y t u-c jom, pr z o d kom, autor y te tow i r z e cz y z a s t a nych, pr awom u s t a
naw ia ny m pr z e z r z z ych, ro-z u mow a n ium d rc w ;pr z e c iw kotemu ,co st a-ro d
aw ne , pr z e c iw ko z w yc z ajow i , kon ie c z no c i ; pr z e c iw ko pr z y k adom, z
jaw i skom ic udom, k t -r ych p omo c w z mo c n i a w sz y s t k ie te ha n iebne b st wa
8.Na d u go pr z e d ch r z e c ija s t wem R z y m ia n ie byl i monoga m i s t a m i gd
z ie t y G aju sz u , t a m ja G aja . Z cz a s em je d na k pr awo roz wo dowe s t a o si c or
a z ba rd z iej l iber a l ne . W koc u na-we t kobie t y mog y w y s t pi o roz w d , k t
rego ud z iela no spr aw n ie i sz y bko z a p o re d n ic-t wem w iadomo c i z a nosz onej
pr z e z n ie wol n i-ka9. Ty mcz a s em na s t puj y p o s obie c e s a r z e ch r z e c ija s
c yb droz w dp ena l i z ow a ,pr z e-w iduj najpier w c i le ok re lone w y jt k i, k t re
b dz cz a s em cor a z ba rd z iej z aw a ne , a do c a kow ite go z a k a z u . P r z e z c a
y ok re s p ne-go i mp er iu m k we s t ia t a p oz os t a n ie je d na k 8 Ter t u l i a n , Ad
na t i o n e s, , ,7.9 S.Hor nblower iA . Sp aw for t h , e O x fo rd C l a s s i c a l D ic tion
ar y, w yda nie. 78pr z e d m iotem debat y, anawe t pu n k tem o d n ie sie-n ia d la r w
now a g i si p om i d z y w ad z w ie c k i k lerem, co by o tematem cor a z t r ud n iejsz y
m iba rd z iej w y ma gaj y m10.Ab orc ja iz abija n ien iemow lt by y o dz aw sz e pr aw
n ie dopu sz cz a l ne w r d lud w st a ro y t nych, zw y jt k iem yd w iEg ipc ja n . Gre c
y iR z y m ia-nie praktykowa li jep ow sz e ch n ie wro d z i nach r z y m sk ich z achow
y w a no je dy n ie pier woro d c rk . Wy z nacz n i k iem by o t u pr awo pat r ia r-chat
u : p d a lb o d z ie c ko na le a o doojc a , k t r y mu sia m ie mo l iwo n i m dy sp
onow a . yd z i, ap n iej ch r z e c ija n ie z aw sz e o d r z uca li t e p r a k-t yk i11. C h
r z e c ija n ie , gdy doszl i dow ad z y, p ot-pi lije .Wpr z y pad k usk r ajnejn d z yKon s
t a nt y n, w 329 rok u , pr z y z w a la na spr z e d a noworo d-k w to s t a ro y t ny o dp
ow ie d n i k na sz ego u ro-d z en ia a non i mowego, gdy mat k a ,abyu n i k ab orc ji,
ro d z i d z ie c ko b e z ujaw n ia n ia s wojej 10 J .-M . M aye u r (re d .), Hi s to i re d u
c h r i s t i a ni s m e, t ., D e s c l e , Pa r i s 19 95, s .70 9 710 .11 Na pr z y k a d Fi lon
A le k s a nd r y js k i ro z w ija n a s t pu-j c a r g u ment a c j : p d je s t by t em y j c
y m s a m ws obie ,i n ny m is ow y :o s ob ,adot e gon ie w i n n ; p o z byc ie si goje s t
mord er s t wem , O p rawa c h s z c z e-g ow ych, i . 79 to s a mo c i lub jej to s a mo
n ie z os t aje z a re-je s t row a na . Us t aw a Wa lent y n ia na z 374 rok u z r w nuje z
ab jst wo n iemow lt z z ab jst wem bl i sk iego cz on k a ro d z i ny (pa r r i c i dium), c
oje s t k a r a n e m i e rc i . Jel i cho d z i oab orc j , d la ch r z e- c ija n je s t morders t
wem p ocz terd z ie s t u d n iach o dp o cz c ia dok t r y na n iez m ien ia a si wt y m pu
n kc ie a do koc a w ie k u .S a mob js t wo, na z y w a ne m ierc ic ia n (mo r s volu nt
a r i a), by a w ychw a la ne , a nawe t wp e w nych okol icz no c iach z ach c a no don
iego, na pr z y k ad u e pi k u rejcz y k w. D y s k u sj d z iel i a p o d s t awow a k we
s t ia dot ycz a i ndy w idu a l nej go d no c i : mo na w ychw a la a k t pr z y p om i naj
y w ycofa n iesiire z yg nac j ,a lete pr z e c ie ost a-te cz ne pa now a n ie nad s ob? Tut
aj, ja k iwi n nych spr aw ach, Platon w y pr z e d z i ch r z e c ija st wo, su ger ujFe d o
n i e, eby mo e n ie je s te my pr awomo c ny m ipa na m ina sz e go yc ia .W w ie-k u
my len ie ch r z e c ija sk ie id z ie wpr z e c iw ny m k ier u n k u n i wcz e n iejsz a opi
n ia dot ycz a s a-mob js t w a : n ie mo emy dy sp onow a t y m, c on ie je s t na sz a
sno c i , n ie mo emy p o dejmow a de c y z ji, k t r a n ie dona s na le y.Homos ek su a l
i z m dobr z e z na ny w Atenach, w for m iep e der a s t i ia lb op e do l i i,by t a k e
80dopu sz cz a l ny w R z y m ie , cho c ia z p e w ny m i wa ny mi r nica mi. Jel i w R z
y m ie do c ho d z i o dop ot pien ia homos ek su a l i s t w, toz e w z g l du na w y r z e
cz en iesipr z e zn ichm sko c ii t a k ie p o dej c ie by o cz s te w s t a ro y t no c i . W
rok u 39 0 pr awo Te o doz ju sz a sk a z uje na s tos e x ol e-ti czyl i m s k ie pr o s t y
t ut k i , a u z a s a d n ie n ie , c o c iek awe , je s t t a k ie s a mo ja k wcz e n iej: br a k
m sko c i . Z re sz t a n ie Te o doz ju sz z a k a z a w 392 rok u ig r z y sk ol i mpijsk ich
z e w z g l du na n a go at le t w.Te o doz ju sz z achow uje w i t a p oga sk ie , a le p
ozbaw ia je w sz el k iegoz nacz en ia rel ig ijnego i z a k a z uje ich w n ie d z iel , k t r a
s t aje si o dt d n i e m Pa s k i m .W c i g u p w iek u dokonuje si i nwersja nor m at y
w n a . Nawe t j el i ch r z e c ija sk a wola w prow ad z en ia now ych z a s ad sp ot y k
a si zpr z e-sz ko d a m i w y n i k aj y m i z z a st a nych z w ycz a-j w w4 07 rok u S ob
r wK a r t a g i n ie doma ga si z a k a z a n ia roz wo d w, a le ch r z e c ija sk i c e s a r
z wrok u 4 21 o d r z uc a t a k i p omy s to ide a ch r z e- c ija st w a t r ud z i si , d os a
more a l i z ac ji 12.12 M . Rouc he , L e s o r ig i n e s d u c h r i s t i a ni s m e, Ha c he
t t e , Pa r i s 2 021, s .15 4 . 81 Wid z i my, e mor a l ny pr z e w r t p ost puje w k ier u n
k u w ik sz ego r ygor y z mu13, c o cz y n i go je sz cz eba rd z iej w y mow ny m . We w
sz y s t-k ich sp o e cz e s t w ach do cho d z i z bieg iem cz a-su do s topn iowe go z a go
d z en ia il iber a l i z ac ji, c o w i e si z e z m ikcz en iem p o dej c ia do oby-cz ajowo c
i . Per m i s y w i z m dot ycz y r w no cz e n ie s a mej t re c i obycz aj w mor a l
nych, ja k i cor a z w ik sz ej i lo c i g r up. Tut aj, pr z e c iw n ie , na k ad a si c or a z w
i c ej w y ma ga : o cz y w i c ie , ich a k-c e pt ac ja mu sia a opier a si nag b ok iej w
ier z e . Aby ten r ygor y z m m g pr z e t r w a wna s t pnych s t u le c iach,p ot r z
ebneby on ie wt pl iw ie z a kor z e-n ien ie w ier z e, zk t r ych w y p y w a .Mo na si z a
s t a naw ia , c o my lel i o t y m p oga n ie , k t r z y w t a mtej e p o c e st a nowi li je s
z-cz ew ik sz o .Z p e w no c ibroni lis i p r z e d z a le wemnowo c ii cz y ni lito w i
m it r adyc ji . B r oni li p or z k u r z e cz y, p or z k u pai d e i a ir z y m sk iej k u lt u r
y. Wcz a sie s wojego k r t k iego 13 A non i mow y autor Li s t u d o D i o g n e t a wt a
k i s p o s b opi s uje pier w s z yc h c h r z e c ija n : en ii ja k w s z y-s c y i m aj z ie
c i , le c z n ie p or z uc ajowo n a ro d z o-nyc h . Ws z y s c y d z ie le d en s t , le c z n
ie je d no o e ( , 6 7 ) .82pa now a n ia(361 363) c e s a r z Ju l ia n, z w a ny Ap o-s t at
, og osi , e naucz a n ie je s t z a s t r z e one d la profe s or w p oga sk ich k u lt u r a ,
k t r a bron i siz a k a z a m i,u k a z uje s woj ab o .Sy m ma-chu s i Rut i l iu s Na mat
ia nu s , dw aj renomow a n i pi s a r z e zkoc a w ie k u , o dwo y wa li si dot r a-dyc y
jnych b og w iw ie cz nego R z y mu . WLi s ta ch Sy m machu s a w ycz uw a si ten upr
z ejmy i z roz-pa c z ony kon s er w at y z m , pr z e s t a r z a ele ga nc j tego, k to z a
my k a d r z w i, a le pr z y najm n iej d z ia a zk la s . Rut i l iu s Na mat ia nu s k r y t y
k uje m n ich w i yd w, dw ie g r upy s y mb ol i z uj e ducha ch r z e- c ija sk iego. To,
co cha r a k ter y st ycz ne d la Hi-s to r ii Aug u s t a, a non i mowego d z ie a napi s a
nego wcz a sie bit w y nad r z ekr ig idu s , toz a m t igo-r ycz my len ia p oga sk iego, k
t re w id z i, ja k roz-pad a si jego w iat . Cz u ten na s t r jwtek s t ach : e woluc ja je s t
n ieu n i k n iona , w a lcz y my, s toj o d c iaiw a c iw ieju t y l koohonor.Ident ycz ne
obu r z en ie , t as a ma re z yg nac ja , c ouch r z e c ija n i w ie k u . Po g a n ie w ie
k u w ie d z ju , ere pre z ent uj t a r y w iat , w iat s t r ac ony. Now a mor a l no
sz er z y si z c ent r u m k u p er y fer iom, naw si zop n ien iem, ja k toz w y k le by w a
st paga nu s, s owo ok re laj e m ie sz k a c a w si, s t aje sis owemnaok re len iep oga
n .S owo p oga n i n je s t r w no cz e n ie w ygo d ne , ja k i n ie t a k tow ne . Wy t wor
zyl i go adwers a r z e p oga n . S ow a p o-ga n i z m p o r a z pier w sz y w w ie k u u
yl i Ma-r iu sz Wi k tor y n i Au g u s t y n14. Roz w ija n iu i roz-p ow sz e ch n ia n iu si
ch r z e c ija s t w a z c ent r w k u obr z e om, z o ro d k w k u lt u r y k u p er y fe-r
iom, tow a r z y sz y p o cz uc ie du my ja koby nowe by ole psz e . Poga n ie jaw isija
kow ste cz n i kon s er w at y c i . C h r z e c ija n ie na z y w aji no-wo cz e sny m i ,
mo der n i s t a m i w tej w a n ie e p o c e p ojaw ia si s owo m o d e r nu s15.
Pogastwo p os t r z ega si ja ko p e ne pr z e s w, s t a romo d-nei pr z e s t a r z a e16.Ju t
ut ajcho d z io k ro cz en ie k u p os t p ow i : z w yc i z c a pr z y w a sz cz a s obie s ens
h i stor i i .14 e O x fo rd C l a s s i c a l D i c t i o n a r y, a r t . Pa ga n i sme .15 Li s t
p apie a G e l a z e go (492 49 6) do bi s k up w Ru n a i Apr i l a , w :Pa t ro l o g i a
L a t in a, t . , 18 6 2 , c ol . 152 C:Q u i s a ut l e g e s p r i n c i p iu m a ut p a t r u m
re g u l a s a ut a d m o nit i o n e s m o d e r n a s d i c a t d e b e re c o nt e mi ni ?, Kto
t w ierd z i by, e n a le y ga rd z i pr aw a m i c e s a r z y, re g u a m i O jc w iw s p c
z e sny m i n ap om n ie n i a m i ? 16 P. Ve y ne , Q u a n d n ot re m o n d e e s t d e ve
nu c h r t i e n, A lbi n M ic he l , Pa r i s 2 0 0 7, s .170 . 84 i nwe r sja nor m at y w n a
od w iek u X V IIIRe woluc jon i s t w 1789 rok u n ie i n spi row a y je-d y n ie ut
opijne , n ie dojr z a e n a d z ie j e . Us t a n a-w iajok pier w sz y, p o dejr z e wa li co r
z e cz y-w i c ie g b ok iego. W w iek u p ojaw i y si o dp ow ie d n ie pr z e s a n k i,
aby mo na by o na-z w a ok re s re woluc y jny p o czt k iem koc a e p ok i c h r z e c ij
a s k ie j . Nie m n ie j dopie ro d z i s i aj mo- emy toz roz u m ie , gdy do cho d z i
my dokoc a w wcz a s roz p o cz tego pro c e su . Mo na uw a a o cz ek iw a n iare
woluc y jnez a rosz cz en iaide olo-g icz ne , n iere a l i z ow a l ne . Wik sz o t a k a w
a-n ie by a .Pe w ne je s t je d na k , e w wcz a slud z ie Z ac ho du z ac zl i z m ien ia k
ier u nek w sp l nej c y w i l i z ac ji . P ro c e s ten b d z ie t r w a dw a s t u le c ia . M
ia s woje pr z y p y w y i o dp y w y, w a l k i m i-d z y k r y t y k a m i a obroc a m i s t
a rego p or z k u t r w a y. P r z y p om i na toobl en ie m ia s t a . Mo na by op ow iad a
t h i s tor i w y m ia ny c ios w, cz a-s a m iz w yc i sk ich,cz a s a m i chy bionych . We
my pr z y k ad roz wo d w we Fr a nc ji . P r awo dopu sz-cz aj e roz wo dy uchw a lono
p o dcz a s re woluc ji, 85 w rok u 1792 . Uchy lono je w rok u 1816 , z a cz a-s w Re s t
au r ac ji . P r z y w r c ono z kolei wl ipc u 18 8 4rok u .Us t aw ar zuVichyz 2k w ie t n
ia 19 41 rok u og r a n icz a mo l iwo jego s tos ow a n ia (roz w d n ie mo e m ie m
iejs c a pr z e z t r z y lat a p o lubie). W koc u , p o d r u g iej wojn ie w ia-towej, pr awo
roz wo dowe c or a z mo c n iej a go-d z ono, a do pr z y j c ia ob op l nej z go dy ja ko
w a r u n k u w y s t a rcz aj ego do roz wo du . Ruch d y dow y kor z en ien ia z a s ad ch
r z e c ija sk ich doz naw a p or a ek ik l sk , gdy ch r z e c ija st wo bron i si , mobi l
i z uj a wojorl iwo d la ut r z y ma n ia w ad z y u st a naw iaj ej i eg z ek w u-j ej pr aw
a z go d ne z jego mor a l no c i . Je d na k , n ie z a le n ie o d r nych w yd a r z e i pa r
u e pi z o-dycz nych su kc e s w, fa la nowo cz e sno c i pr z e z dw a w iek i pa r a wt y
m s a my m k ier u n k u , n igdy si n ie z at r z y muj . WeW osz e ch ch r z e c ija n ie w
rok u1974p o djl ios t at n ipr b uchy len ia pr aw a dopu sz cz aj ego roz wo dy. ab d z i
pie w. P r z y f rek wenc ji w y nosz ej 8 8pro c . pr z e c iw ko uchy len iu tego pr aw a w
y p ow ie d z ia o si 6 0pro c . g osuj ych . O d tego cz a su roz w d je s t je sz-cz e at w
iejsz y i s t a si we W osz e ch cz y m p ow sz e ch ny m .Niew id a n icz ego, c o mog
oby z a k we s t ionow a t a k i s t a n r z e cz y.86w iade c t wem t ych s a mych w s t r z
s w je s t w sp cz e snah i stor iau st awo d aw st w a dot ycz -c ego ab orc ji, p e na g w
a tow nych re a kc ji z obu st ron. Demonst r a nc i w r z e sz cz . P r z y j te u st a-w y w
y wo ujk r z y k i r ado c i b pr z er a en ia , at a k e r ne ek s c e s y z ew sz y s t k ich
k ier u n k w. E mo c je bu z uj . Kobie t y ma sz er uj , k r z ycz , eich c ia a na le on
ich . Gr upy ek s t rem i s t w pr bujlokow a f u n kc jonow a n ie k l i n i k ab or-c y j n
yc h .Ta k s a mo r z e cz si mazma e s t w a m i os b tej s a mej p c i, zprok re ac j sp
oma gae dycz-n ie , z ew sp oma ga ny m s a mob js t wem . C h r z e c i-ja n ie s t a r aji
bron i t r adyc y jnej mor a l no c i, p os u g uji a rg u ment a m i n ie ch r z e c ija sk i-
m i, b o dobr z e w ie d z , e ich w a sna nau k an ie b d z ie s ucha na . W s wej a rg u
ment ac ji opier aj si na nat u r z e , pr aw ie nat u r a l ny m a lb o r ac jach p ob o cz
nych, n iekon ie cz n ie m n iej w a nych . Z d a-r z a si nawe t , e na tej d ro d z e p oz y
sk uj ie-spod z iewa nych s oju sz n i k w, na pr z y k ad gdy d z i siajg r upyps ychoa na l
it y k wi ps ych iat r w o dc i naj ychsio d pr z ekona rel ig ijnychdo-z ajoch r z e c ija n,
k t r z yw a lczwobron ie ojc os t w a . Wsz y s t ko to je d na k n ie pr z y nosi ad-nych
re z u lt at w, n igdy. Na sz e sp o e cz e s t w a n ie 87 pr z ejmuji pr awem nat u r a l ny
m ip ow sz e ch n ie uw a a si , etego ro d z aju r z e cz n ie i s t n ieje , ana-t u r a je s t t
y l ko na sz y m w y my s em . Po dejr z e w a si , e t r adyc y jne z a s ady t y l ko ma sk
uj z w ad z y. Nie z a le n ie o d w sz el k ich w yd a r z e s t a re z a s ady k rok p o k
rok u u s t puj , cz a s a m i sz y bko, cz a s a m i wol no, a le w sp os b reg u la r ny ip e
w ny. Ich ch r z e c ija s c y obroc y, ja k kolw iek l icz n i i cz sto dobr z e z orga n i z
ow a n i, pr z y p o-m i naj r a sna la nk aj ego olbr z y ma , k t r y c onajw y ej mo e z ad
r apa yd k i kolos a . Ste go w iadom i i z a s ad n icz o w a lcze dy n ie o e t y k pr z
ekona i z p ot r z eby heroi z mu , pr z ekona n i o dd aw na , espr aw a z os t a a pr z e g
r a na in ie maj c ol icz y na najm n iejsz e u s t ps t w a . W Eu ropie Ma lt a p oz ost a
a je dy ny m k r ajem, w k t r y m ab orc ja je sz cz e ok re la na je s t ja ko pr z e s t ps t
wo. W i n nych k r ajach je s t dopu sz cz a l na z p e w ny-m iz a s t r z e en ia m idot
ycz y m iw iek u p o du , aPol sk a iI rla nd ia obw a row ujopu sz cz a l no ab orc ji c i
le ok re lony m i w a r u n k a m i . K r aje opier aj e si c a kow itej l iber a l i z ac ji pr
aw a ab or-c y jnego s pi t now a ne pr z e z i n ne , t r a k tow a ne ja ko z ap n ione , ja
k gdy by u suw a n ie d aw nej mor a l no c i by o ob ow i z k iem w y n i k aj y m z
dobrego sma k u , z s avoi r-v iv re u , na k a z em 88roz u mu i p o cho d ntel igenc ji . St
a ny Zje d-no c z one s k r aj e m re pre z e nt uj c y m by m o e je dy nyi opa r t yna
z a s ad achch r z e c ija sk ich op r wob e c pr aw a dopu sz cz aj ego pr z er y w a-n ie
c i y. Wn iek t r ych a mer y k a sk ich st a nach t r w a n ieu s t a n na w a l k a p om i d
z yt y m i, k t r z y s pro -, a t y m i, k t r z y s a nt y-, demonst r uj energ i d aw nej mor a
l no c i, k t r a n ie chc e si p o dd a .Z a si gtejdebat y,k t r yn iema s obie p o dobnej w
ad ny m i n ny m k r aju z acho d n i m, u k a z uje wc i i s t n iejnerg i ducha rel ig ij-ne
go wk r ajach, gd z ie i n s t y t uc je demok r at ycz ne u s t a now iono , re s p e k t uj c
w i e r z e n i a t r a d yc y jne : to k r aje bibl ijno -re woluc y jne . Niem n iej mo na z
aobs er wow a , epry bron i e d aw nej mor a l-no c i,cho c ia l icz nez pu n k t uw id z
en iaw y b or-c w, zt r ud no c i najduje pre z ent uj ych ich l ider w, a lb o r acz ej z
najduje dy n ie re pre z en-t a nt w sk r ajnych, naw z r Dona ld a Tr u mpa . L o-s em k
ier u n k u sk a z a nego pr z e z h i s tor i na ma r-g i na l i z ac j je s t s topn iow a r ady
k a l i z ac ja , ut r at a najba rd z iej komp e tent nych obroc w i w ko-c u , pr z e z ro d z
aj fat a l nego roz woju s y t u ac ji, up o dobn ien ie si do opi su s tos ow a nego pr z e z
a d w e r s a r z y.89 Ja k ie k olw ie k p e r y p e t ie m i a by m ie j s c e , t o i s tot ne
je s t to, e e woluc ja p os t puje pr aw ie z a-wsz e w k ier u n k u c or a z w ik sz ej wol
no c i i ndy-w idu a l nej. Wid a ja sny c el : d a k a demu dos t p do w sz y st k iego,
co je st te ch n icz n ie mo l iwe . A j el i k ie dy kolw iek chc emy w y z nacz y g r a n ic
e roz woju te ch n icz nego w y wo a nego pr z e z pr a-g n ien ie i ndy w idu a l ne , n ie
mo na a rg u mento-w a z p oz yc ji e t y k i s t a rego w iat a , le cz je dy n ie e t y k
inowo c i .Na pr z y k adw k we s t i isu rogac ji (mat k i z a s t pcz ej) u n i k a si a rg u
ment w ch r z e- c ija sk ich ow i z i ro d z ic iel sk iej igo d no c i, ana pier w sz y pla n
w y suw a a rg u ment y fem i n i s t ycz-ne oto p ow d , d la k t rego su rogac ja n ie je s
t je sz cz e dopu sz cz a l na weFr a nc ji, nawe t jel i t en s t a n pr awdop o dobn ie n ie p
ot r w a ju zby t d u go.Ja k w y ja n i pr aw ie nat ych m ia s towe o d r z u-c en ie p e
do l i i i k a z i ro d z t w a , a ot w a rc ie d r z w i b e z ad nych og r a n icz e d la ab orc
ji cz y prok re-ac ji w s p om a ga nej me dycz n ie ? Hu m a n it a r y z m, w sp cz e
sna mor a l no , je s t mor a l no c i a -k ow ic ie n a k ie row a n n a do bre s a mop o
c z uc ie indy w iduum, bez adnej w izji a ntropologicznej. L icz y si je dy n ie chw i lowe
pr a g n ien ie is at y sfa k-c ja . Dlate go o d r z uc a si p e do l i , k t r a k r z y wd z i d z
ie c ko, a le n ie ab orc j , k t r a at a k uje t y l ko i stot 90n ie w iadom , apr z e de w sz
y st k i m mapr z y n ie kor z y kobie c ie c i a r nej pr z e d s t aw ia nej ja ko o a r
a . Nie wt pl iw ie d la dobrego s a mop o cz uc ia je d nost k i lega l i z ujemy eut a na z j.
Dopu sz cz a my t a k e su rogac j , b oo dp ow iad a nai ndy w idu a l ne pr a g n ien iep
osiad a n iad z ie c k a az e s t ronymat-k i z a s t pcz ej w y s t a rcz y z go d a ( k we s t
ia z go dy n ie z os t a a je d na k w y ja n iona : de pre c jonujemy s ek t y, p on ie w a
uw a a my, e w n ich z go d a je s t w ad l iw a ; cho d z i t u w i c o z r n ic ow a ne dos
to-s ow y w a n ie p oj w pr z y pad k ach, k t re na m o dp ow i ad a).I nwersja nor mat y
w na obs er wow a na pr z e z na sw for m iesp okojnej,a lez de c ydow a nej e wo-luc ji
pr z en i k aj ej i w ie k , j e s t n ie m a l e d ok a d ny m pr z e c iw i e s t we m t
e go, c o d ok on a o si w w iek u . Ma my do cz y n ien ia , ja k gdy by, zi nwersj i
nwersji . Ust a naw ia si roz w d , k t r y ch r z e c ija s t wo z n ios o. Dopu sz cz a si z
abija n ie d z ie c i, k t rego ch r z e c ija n ie z abroni li n aw e t jel i mo emy z aw sz
e debatow a o t y m, cz y em-br ionow i pr z y s u g uje s t at u s os oby , cz y te n ie ,
to je d na kt r z ebaby mo c noz ac ie t r z e w iony m ide olog icz n ie , aby n ie pr z y z
na , epr z er y w a n ie c i y je s t z abija n iem d z ie c i . M w i my o z a lega-l i z owa n
iuhomos ek su a l i z mua lbos a mob jst wa , k t re wcz e sny Ko c i u z na z a pr z e st
pst wo. Tap o dw jnai nwersjaw ie d z iena sdop oga s t w a pr z e d e p ok r z e c ija sk .
Mo emy nawe t do-d a , e ob e c nai nwersjachc ep ow r c i do pr z e-sz o c i je sz cz e
d aw n iejsz ej, gdy na pr z y k ad re-k ome nduj e p ol i g a m i 17.Ok r z y k Plut a rcha
: Wiel k i Pa n je s t ma r t w y m g by z ap ow ie d z ikoc ap oga st w a t a k pr z y
najm n ie j, na s wo kor z y , i nter pre towa li go wcz e n i ch r z e c ija n ie . Pa n, cz
y te P r iap, je s t b og iems ek suipr z emo c y.Ob e c nae p ok atoop o-w ie o p ow ro
c ie w iel k iegoPa na ko osi z a my k a .17 K a mp a n i a pl a now a n i aro d z i nys k
ierow a n adom o-d z ie y w2 021 rok u : Wm i o c i i s t n ie je og rom mo -l iwo c i! C
z y je s t e my d z ie m i , c z y doro s y m i , m a my mo l iwo c z s t e j z m i a ny
ko c h a n k w/ ko c h a ne k , a lb o p o si a d a n i a w ie lu ko c h a n k w/ ko c h a ne k
wt y m s a my m c z a sie . B yc ie wp a r z e , wre l a c ji z budow a ne j z dw c h o s b,
to t y l ko je d en z mo del i, a le n ie je d y-ny . O r ga n i z a c ja z ajmuj c a si pl a now
a n iem ro d z i ny w y ja n i a d a le j, e p on ie w a mo d e l p ol i a mor i i je s t s abo
roz pow sz ech n iony, tote n ie je st pok a z y wa ny w lm a c h i k si k a c h . Kon k lu z
ja je s t n a s t puj c a : Jel iw s z y s t k ie o s obys w i a dome i siz ga d z aj , mo e to u
s z c z l iw i w s z y s t k ic h! I m w i c e j o s b, t y m w i c e j m i o c i , tot a k e w i
c e j s z c z c i a , w i c e j pie s z c z ot Wa n a je s t komu n i k a c ja i s z c z ero .92
Ws t a ro y t no c i w iek u z m ia ny wd z ie d z i n ie e t y k i mu sia y dokony w a si p
o d w p y wem pr awd z iwego rel ig ijnego naw r c en ia . I n ny m i s ow y, n ie cho d z
i o o o d r z uc en ie s t a re go p o-r z k u r z e cz y, a le onow ia r wnowe z a s ady, c o h
i s tor y k p nej s t a ro y t no c i, Pe ter Brow n, na z y w a p os t p em duchow y m ,
nawe t jel i i n n i konte st uj lub n iu a nsuj tosfor mu ow a n ie . Wia-r a ch r z e c ija sk
a z a kor z en ia si w w ier z en iach, k t re cz a s a m i s pr awd a m i dog mat ycz ny m i,
acz a s a m i sp os oba m i roz u m ien ia yc ia lud z k ie-go. Un i k a si lub z a k a z uje
roz wo du , p on ie w a w ier z y si w p e wde w ier no c i w m i o c i i w z nacz en ie s t
abi l no c i ro d z i ny. P i t nuje si s a mob js t wo, gdy i s tot lud z koz u m ie na-le y
ja ko s t wor z or z e z B oga , pr z e z Niego we-z w a i z apa m i t a . Z abr a n ia si pr
z er y w a n ia c i y, p on ie w a p d p os t r z e ga ny je s t ja ko i s tot a lud z k a ob d a
r z ona p e n io d no c i, k t rej n ie w i-do cz na t w a r zw z y w a n ie z abijajm n
ie .Wt ych pr z y k ad ach, ja k i w i n nych, w y b r mor a l ny z a le y o d w y b or u
ontolog icz nego: w a r to je d-nost k i mo e z a le e o djej w a r to c i we w n t r z nej,
93 #c o s toiu p o d s t awo d r z uc en iaab orc ji;mo ete je d na k z a le e o dde c y z
ji sp o e cz no c i, c ows t a-ro y t no c i p oz w a la o nade c y z jojc a ou su n i c iu d z
ie c k a ,a lb oc o d z i siajtor ujed rogdo de c y z ji mat k i, aby je u su .K a dyw y b
rmor a l ny w spier a si naw ier z en iach, nawe t jel i p oz o s t a one n ie s for mu ow a
ne i n ie w i a dome .Ta k te w pier w sz y m r z d z ie na le y roz u-m ie i nwersj nor
mat y w , k t rr z e y w a my d z i siaj ja k napi s a J.-F. Lyot a rd : Cz ow iek p onowo
cz e sno c iju n iew ier z y 18. Nie w ie r z y ju w w iel k ie na r r ac je , cz yto cho d z i
o ch r z e- c ija s t wo, cz y ma rk si z m, cz y ja k kolw iek i n op ow ie . W ten sp os b
o dc i t y (n iek t r z y p o-w ie d z : uwol n iony) o d w sz el k ich w ier z e, n ie ma ju
ad nego p owo du , aby og r a n icz a s woj i ndy w idu a lol no cz y s woje w a sne pr a
g n ie-n ia . Nowe obycz aje pr aw sp o e cz nych n ie w y-wo d zia n izpr z y z wolen ia
,a n i za na rch i i, a n i nawe t c i lebiorzi ndy w idu a l i z mu ,a lezfa k t u , e cz ow iek
p onowo cz e sny ju n iew ier z y .Nie 18 J .-F. Lyot a rd , Kon dyc ja p ono wo c z e s n
a, t u m . M .Ko-w a l s k a , J.M i ga si s k i , A le t he i a , Wa r s z aw a 19 9 7 (Au-
tork a c y t uje t e k s t z ok a d k i f r a nc u s k ie go w yd a-n i a pr z y p. t u m .).94w
id a p owo du , d la k t rego t r z eba byby o na r z u-c i s obie w y ma gaj e pr aw a mor
a l ne , jel i n ie w ier z y si ju a n i w w ier no , a n i w s t abi l no ro d z i ny,a n
iwos ob ow ys t at u sembr ionuitd .,it p.Is t n ieje je d na k je sz cz e i n ny de c yduj y cz
y n-n i k , k t r y s t a now i r n ic p om i d z y z er w a n iem, k t re dokonuje si d z i
siaj, at y m zd aw nych cz a-s w, z w a sz cz a z cz a s w p nej st a ro y t no c i . R z y
m i a n ie w ie k u pie l g nowa li s woj k u lt u r i jej broni li, dowo d z tego pi sma z
e p ok i . Ku l-t u r a p oga sk a n ie m ia a upa pr z e z z a n ie-dba n ie cz y n ie ch s
woich ade pt w, a le z os t a- a pr z y m iona pr z e z pr z ekona n ia ch r z e c ija n, k t r
z y w y p e ni li c a r z e s t r z e . D z i siaj ma my do cz y n ien ia z i n ny m z jaw i sk
iem : upad kow i z a s ad ch r z e c ija sk ich tow a r z y sz y, p o cz c i z a s u ony, k r
y z y s su m ien ia , z a k we s t ionow a n ie siebie wfor m ie p ow sz e ch nej roz pr aw y
sowej. I n ny m i s ow y, i nwersja nor mat y w napr z ebiega p o d eg id o cz uc ia w i
ny, c ocz y n i jg w a tow ip e or ycz y.Ewoluc ja t a p oz os t aje p o d z na k iem z apy-t
a n ia : d lacz ego cz ch r z e c ija n, a w n iek t -r ychk r ajachpr aw iew sz y s c y,z
acz y nauw a a pr z y k a z a n ia Ko c io a z a n ie do pr z y j c ia gdy pr z e c ie by y
one a kc e ptow a ne pr z e z w sz y s t k ie 95 #p opr z e d n ie p okolen ia? P r z e z t n
ie ch ch r z e- c ija s t wo je s t n ie t y l ko ma rg i na l i z ow a ne , p o-zbaw ia ne pr
aw a do na k a z y w a n ia cz ego i z a-k a z y w a n ia , a le t a k e obr a a ne: cz ego w
y r a z em snapr z y k adcha r a k ter y s t ycz nepr z ek le s t w a u y wa ne w Q uebec u
( s ac re s qu b coi s )19. Ta k w i c s a m i ch r z e c ija n ie , w k a dy m r a z ie n iek t r
z yz n ich,k we st ionujn iena r u sz a l no pr z y k a z a ko c iel nych . Ocz y w i c ie
we w sz y st-k iche p ok acho d na le mo naos ob owo c ibu n-tow n icz e p ost ac i, k t
re h ier a rch ia i z oluje a lb o ek skomu n i k uje . Je d na k o dp o ow y w i e k u K o- c
i p or z uc a w sz el k ierosz cz en ia dow p y w a n ia nasp o e cz e s t wo, anawe t z acz
y na si w s t yd z i s wojej dom i nac ji w obsz a r z e w ie c k i m . C o si s t a o? D uch
re woluc y jny, k t rego p o d much Z a-ch d o dcz uw a p o czw sz y o d sz e sna s tow ie
cz-nychNiderla nd w,doprow ad z ado p or z uc en ia konc e pc jina r z uc a n iazg r yp or
z k u mor a l ne-gocz ysp o e cz nego.Tun iet y lecho d z ioc or a z mo c n iejsz ek we s t
ionow a n iech r z e c ija sk ich 19 F r a nc u s k ie w u l ga r y z my wQ ue b e c u z aw
ier aj ie le o d n ie sie dok atol ic y z mu ije go l itu r g i i . Ic h og l ne z w yc z ajowe ok
re len ie tow a n ie s a c re s qu b c oi s (pr z y p. t u m .). 96z a s ad , a le w s t r z y
ma n ie ich w p y w u , najpier w nadu sz e ,p n iejna u st awo d aw st wopa st w. Po k i
l k u w iek ach op or u , ww iek u d u c h o w n i , w z de c ydow a nej w ik sz o c i, pr z
e s ta li d om a g a si ut r z y ma n ia d aw nej mor a l no c i, a nawe t jej ju n ie a uj n
ie bron i . Wsz y s t ko d z ieje si t a k , ja k gdy by nawe t we wt r z i n s t y t uc ji u z na
no abs olut nol no su m ien ia , n iegdy t a k ba rd z o n ielubia ; ja k gdy by d aw ny p
or zek mor a l ny dy k tow a ny pr z e z Ko c i , i n ny m i s ow y pr z e z c y w i l i z ac j
ch r z e c ija sk , jaw i si o dta ko fa ntom pr z e sz o c i iabs olut n ie n ic w i c ej.Tr ud
no n ie z auw a y i n ie z ad z iw i si z a-w rotr d ko c in ie s a mow iti , zja ko-konuje
si i nwersja nor mat y w na . Ten fenomen p oz os t aje z a gad k . Sz y bk a i nwersja nor
mat y w-na p o c i ga z as obr z er a one o a r y : ojc a , k t r y z ap e w n ia z w ycz
ajowe autor y t at y w ne w ycho-w a n ie , a ter a z z tego p owo du p o d lega os t r ac y-
z mow i, a lb o d z iad k a n ie s t ron i e go o dpr a k t y k k a z i ro dcz ych, k t re z aw sz
e p os t r z ega ja ko ro-d z aj pr aw a pier w sz ej no c y, a na g le p os t r z ega ny je s t
ja ko mon s t r u a l ny pr z e s t pc a .P r z y padek cz y n w p e do l sk ich w Ko c ie-le
je s t tego uder z aj y m pr z y k adem, cho c ia je d ny m z w ielu . Cz y ny t a k ie p op
e n ia no du o 97 #wcz e n iej, o t y lu spr aw ach sz e pt a no w ro d z i-nach, m w
iono d z ie c iom, aby u n i k a y bl i sko c i zn iek t r y m i k si m i . Zw ycz ajem by o u
k r y w a-n ie tego ro d z aju z achow a , aby osz cz d z i i n-s t y t uc j. Poz a t y m mo l
iwe je s t r w n ie , e do d z ie c i n ie p o dcho d z ono z t a k i m sz ac u n k iem ja kd z i
siaj.Nie z w y k e ,gdyw id z isina g lelud z i osk a r a nych o zbro d n i , k t r z y w
momenc ie p op e n ia n ia cz y nu , i we d u g z w ycz aju , p o cz u-wa li s i j e d y n ie
do p op e n ie n i a n ie w ie l k ie go w y s t pk u . W d a ny m momenc ie je s t to p e
w na ub o cz na sz ko d a , k t rej n ie mas en su na g a n ia . Po p e w ny m cz a sie ,
czyl i j e d y n ie p o d z ie s i -c iu lub dw ud z ie s t u lat ach, ma my do cz y n ien ia z
pr z e s t ps t wem z a g ro ony m k a r i z ien ia , c o do k t rego dy sk ut uje si , cz y p ow
i n no p o d-lega pr z e d aw n ien iu . Wsz y s c y k atol ic y, k t r z y dot ychcz a sch
ichota lia lb o p a ka li,a lez aw sz e w u k r yc iu , pa ajer a z w iel k i m obu r z en iem i
sk a z uj i now ajc na gehen n. D uchow n i maj t r a sz l iwe zbiorowe p o cz uc ie w i
ny, p o-s y puj ow y p opio em, a pr z e c ie w wcz a s z aw s z e n e g owa li a lb o ba
na l i z owa li ( t o n i e je s t pr awd a a lb o: to n ic p ow a nego ), ter a z ha a l iw ie
pi t nuj i n nych . Najd z iw n iejsz e , eije d n i, id r ud z y, w ie c c y iduchow n i k atol
ic c y, 98pr z ekonuj , e z aw sz ep ot pia lite cz y ny,a le dopiero o n ich u s y szel i, c o
je s t e w ident n ie i c a kow ic ien ie pr awd .Ta k w i cw i n n ip o d-legajr aw u d z ia
aj emu w s te cz: k a r z e si ich z ato, c ow wcz a s t r a k tow a ne p ob a l iw ie , s t a o
si z cz a s em zbro d n i . P r z y padek ko c iel nych pr z e o onych osk a r a nych o t u
sz ow a n ie pr z e-s t ps t w p e do l i isz cz eg l n ie d ajedo my len ia : o dz aw sz e u k
r y w a no tego t y pu r z e cz y ! O sk a r a si ich w i c o t a k i fa k t , e n ie pr z e w id z
iel i na cz a s t r y u m f uj ego nadej c ia ob ow i z y w a-n ia nowej mor a l no c i . Wsz
y s t k ich t ych, k t r z y osk a r aj , iw ik sz o zt ych, k t r z y ssk a r a-n i, t r api w s te
cz ne p o cz uc ie w i ny, k t re mo na o dd a wna s t puj y sp os b: p ow i n n i my byl i,
w t a mt y m cz a sie , pr z y j mor a l no a k t u a l . C o tooz nacz a?O d k ie dyn ieje s
te myw s t a-n ie z r o z u m ie , e i s t n ie j e e woluc j a mor a l n a , o d k ie dy na
le y os z a pr z o d k w w w ie t le na sz ychk r y ter i w?C h t n iew yobr a a mys obie ,
e d z i siejsz a e t y k a je s t doskona a i e w sz y s t-k ie e p ok i t r z eba os z a we d u
g jej k r y ter i w. G dy Ko c i p os u g uje si t y m piek iel ny m s chematem, u k a z uje
, ja k ba rd z o p o dd a si okol icz no c iom . U leg , ont a k e , na r z uconemu p o c z u
c i u w i n y.99 #Mo n a p ow ie d z ie , e do c a k ie m n ie d aw n a Ko c i p oz
ost awa hol i st ycz ny, pr z ed k ad aj-c y z aw sz e i n s t y t uc j nad je d nos t k . To w a
n ie o d cz a s wre woluc jis t aw ia o op rnowo cz e sne-mu i ndy w idu a l i z mow i .
Spr aw a p e do l i i oz na-cz a , p o r a z pier w sz y, p or z uc en ie t r adyc y jnego hol i
z mu : ter a z je d nos t k a s toi pr z e d i n s t y t uc j . M a my d o g m at yc z ny pr z e
w r t , z n a k re wo lu c ji to s a mo c iowej ws a mej i n s t y t uc ji .T u m iona w a l k
a p om i d z y t y m, co st a re , a t y m, c o nowe , ujaw n ia si w s ema nt ycz nej os t ro
no c i i n ieu s t a n n ie s tos ow a nych p o d s t-pachw a rg u ment ac ji .Z a k a dy mr a
z em,gdy refor ma sp o e cz na cz y n i w iel k i k rok w k ie-r u n k u l iber a l i z ac ji,
jej autor z y i obroc y z a r z e-k aji , eto k rok os t at n i i e kolejne n igdy n ie b do l iwe
. G os ow a no z a reje s t row a ny m z w i z k iem pa r t nersk i m, z ap e w n iaj , e n
igdy n ie dojd z ie dou z na n ia ma e s t w a dw ch os b tej s a mej p c i . G os ow a no
z ame dycz ny m w sp o-ma ga n iem prok re ac ji, t r z y maj c r k na s erc u i pr z
ekonuj , e su rogac ja je s t cz y m pr z er a- aj y m .We Fr a nc jikom i sjee t ycz nemo
na w r cz opi s a ja kopr z e d sion k i p os t hu ma n i z mu , ja ko lu z y, pr z e z k t re t
r z eba pr z ej , aby nowe nor mys t a y si a kc e ptow a l ne .Ujmuj cr z e cz 10 0i nacz
ej, i je s t to dos y z roz u m ia e aby u su z mapy d awor a l no , t r z eba pr z ek ro
cz y i n n yc h n a u c z yc iel i mor a l no c i, a n ie z adowol i si w y ma z a n iem w sz
y s t k iego je d ny m p o c i -g n i c iem pi r a . Kom i sje e t ycz ne p o dejmuje-ek sj i z
w lek a z de c y z , roz w a a w s z y s t k ie z aipr z e c iw, a le kocz aw sz e p j c iem
ok rok d a lej. Zp e w no c ie s t tok rok ma y, a le je d na k z de c ydow a ny,w k ier u n
k uot w a rc iak a dejje d-nos tc e mo l iwo c i z robien ia w sz y s t k iego, cz e-gopr a g
n ie ,a je dy neog r a n icz en ies t a now ibr a k mo l iwo c i te ch n icz nych . Nie s tos
ow ne by oby je d n a k pr z y pi s y w a n ie kom i s jom e t yc z ny m ja-k ich n ieja
snych i ntere s w. O t d z ia aj ten sp os b, p on ie w a ch r z e c ija s t wo pr z e z sz e
sna- c ie w iek w z aw a sz cz y o c a r z e s t r z e i o d-t , gdy z n i k n y z a s ady jude o
ch r z e c ija sk ie , n ie i s t n ieje ju n ic p oz a dobr y m i pr a g n ien ia m i wsz ech
moc nej jed nost k i .I nwersja nor mat y w na p os t puje p owol i, a le n ieub a ga n iek
u s wojejp e neji os t ate cz nejre-a l i z ac ji w ier z en ia ,k t reby yp o d st awz a s ad , z
n i k n y, n ie map owo du , aby z achow y w a p o-z os t a o c i d aw nych obycz aj w.
Tow y r a a z w rot pr aw a sp o e cz ne : pro c e s z a st pien ia pa r adyg-mat w, k t re
go os t ate cz ny m c elem je s t p e w na 10 1 #z go d no p om i d z yobycz aja m iinow
y m iw ie-r z en i a m i .Por w nuje dw ie i nwersje nor mat y w-ne , k t re d z iel i sz e sna
c ie s t u le c i, r a z w je d n s t ron , p n iej w s t ron pr z e c iw , w id z i my, e d z i
siejsz a ema nc y pac ja obycz aj w, k t r y-d ajesik ierow a ro d z ajfat u m,w r z e cz y w
i s to- c i n ie k r y je ws obie ad nej t ajem n ic y jaw i si ja ko w p e n i sp jna . Nie je
st kon s ek wenc ja-k iego ap elu pr z y sz o c i, k t r y prow ad z i byna s k u wol no c i
pr z e c ie w w ie k u dok on a s i r uch dok ad n ie pr z e c iw ny i t a k e by r
uchem n ieuch ron ny m . Wid z i my p o prost u w y n i k r a-dy k a l nejt r a n sfor mac
jiw sfer z ew ier z e .Po-p e n i l iby my b , pr z y pi suj os t p ow i ja k t ajem n iczu r.
Pos t p p olegawk a deje p o c e p o pros t u na p ogo d z en iu r z e cz y w i s to c i (pr
aw, z w ycz aj w, mor a l no c i) zroz p ow sz e ch n iony m i w ier z en ia m i,k t recz a s
a m is je sz cz en ie w y-r a onei e woluujw c i sz y.G d z iedos t r z e ga my tsp okoji
pru n ios ego pr z y sz o , tego, k t r y n ie sie p o d z iela ne pr z e z w ielu w ier z en
ia? W w ie k u w a n ie c h r z e c ij a n ie w y n a leli to, c o nowo cz e sne , a p oga n
ie byl i w d e fe n-s y w ie . Dlacz e go t a k i w a n ie k ier u nek k sz t a -t ujepr z y sz o
?Pon ie w a s erc ai u my s yd 10 2do re a l i z ac ji z a s ad , k t re je sz cz e si n ie skon-
k re t y z ow a y. W w iek u w ia r a ch r z e c ija sk a , wp e ny m w z ro c ie , t r w a
a je sz cz e wsp o e cz e-st w ie p oga sk i m : sp o e cz na si a yc iow a n ie-ma l e na
mac a l n ie d y a doz m ia n wk ier u n k u e w a ngel icz ny m . Dz i siaj p oga st wo dy
na m icz-n ie w z r a s t a , a le z w iel k ie ch c i y je je sz cz e p o dp or z d kow a ne z a s
adom ch r z e c ija sk i m : si a yc iow apr z ew k ier u n k ut a kz w a nychre-for m sp o
e cz nych . Daw ne obycz aje n ie opier aj si ju naw ier z en iach s t a now i ych ich u k r
y te f u nd a ment y, w i c u legajli kw id ac ji, to z nacz y sroz my w a neiel i m i now a
ne , ws en siekonc e pc ji Z . B au m a n a20 a lb o F.Rouv i l loi s a21.Wsz y st k ie pr
awa spo ecz ne pr z eg os owa ne w k r ajach z acho d n ich o d koc a w ie k u o d-z w
ierc ie d l a r ady k a l n z m i a n pa r ady g m at u , kon ie c mo delu ch r z e c ija sk
iego i z a s t pien ie gocz y m i n ny m, c ona le y z de n iow a . Ma my docz y n ien ia
znapr awd e p okow y m z er w a n iem, w a n iejsz y m n i dokona ne wcz e n iej z a st
pie-n ie mona rch i i pr z e z re publ i k . To k u l m i nac ja 20 Z . B au m a n , P y nne
yc ie, t u m . T. Ku n z , Wyd aw-n ic t wo L it er a c k ie , K r a k w 2 0 0 7. 21 F. Rou v
i l loi s , Li qu i d at ion, d . duC er f, Pa r i s 2 02 0 . #d u g iej d rog i, k t r a z acz y
na si w w ie k u , az a c el m ia a p ozbyc ie si ch r z e c ija s t w a ja ko pa r ady g m
at u . Jel i prz ez pa radyg mat rozu-m iemy p e w rch itek t u r sp jnych w s tosu n-k u
do siebie z a s ad , k t re r z zor a l no c i , obycz aja m i i pr aw a m i c y w i l i z ac ji c
y w i l i z ac ja z acho d n ia w a n ie pr z e cho d z i z je d nego pa r a-dyg mat u w d r u g
i, p os u g uji w t y m c elu p onowo c z e sn d emok r a c j . I nwer sja obyc z aj w
projek t uje nowe sp o e cz e st w a , apr z e sz o , na-we t n ie d aw na , s t aje si ob c r a
i . Roz mach tej me t a mor foz y, k t r a o dw r ac a sz e sna c ie w iek w c y w i l i z ac ji
ch r z e c ija sk iej, ju s to lat temuz roz u m ia P g uy : w iatm n iejz m ien i si o d cz a s
w Je z u s a C h r y s t u s a n i pr z e z os t at n ie t r z yd z ie c i lat . By a er a s t a ro y
t na (i bibl ijna). By a er a ch r z e c ija sk a . Je s t er a nowo cz e sna 22.22 C . P g u y,
L A r g e n t, w :O e v re se n p ro s e, t ., G a l l i-m a rd , c ol l . Bibl iot h que d e l a
Pl i a d e , Pa r i s 19 9 2 , s .78 8 . I n w e r s ja ont olo g ic z n a10 7Z roz u m ia e je s
t , ei nwersja nor mat y w na , z w a sz-cz a nat a kk a l , opier a si nai nwersji lo z o c z-
nej. Na le a oby r acz ej p ow ie d z ie : nai nwersji on-tolog icz nej, pr z y cz y m
ontolog ia roz u m ia na je s t t ut aj w k la s ycz ny m s ensie , ja ko nau k a o pier w-sz
ych z a s ad ach1. Towp e n i o cz y w i ste: n ie w y w r a-c a si wt a k i sp os b c a ej
mor a l no c i zp owo du z w y k ej z achc ia n k i robi si tr z e cz , b of u nd a-ment , nak
t r y m opier a a si d aw na mor a l no , z o s t a z a s t p i o ny i n ny m .K a d a k u lt
u r a cz y c y w i l i z ac ja , w p o czt ko-w y m iz a r a z em de c yduj c y m momenc ie s
wojej h i s tor i i, dokonuje pier wot nych w y b or w onto-log icz nych,na k t r ychw z
nosic a re sz ti na k t r ych si opier a mor a l no iobycz aje , pr aw a ikonwena n s e . Dla
ch r z e c ija s t w a t a k i m de c ydu-j y m momentem by cz a s pier w sz ych s ob or
w, k t rena sz k icow a ykont u r y pier w sz ychpr awd . O pier ajsi na n ich,c y w i l i z
ac jach r z e c ija -sk a t r w a a sz e sna c ie w iek w : B g , p oj c ie os oby, 1 R .Sp a
em a n n m w i o i nwer sji t e le olog ic z ne j , gd y i nd y w idu a l n a wol a s a m a
sie bie t r a k t uje ja ko c e l , le k c e w a c n at u r . C ho d z i t u o je d en z e s p o s ob
w pr z e jaw i a n i a si i nwer sji ontolog ic z ne j. 10 8mor a l no . Tes ob or y t wor z e
lo z o c z ny f u n-d a ment , nak t r ych w sz y s t ko m ia o si w z nosi , n ie by y, awk
a dy m r a z ie n ie t y l ko, s er a cz ny m i z g rom a d z en i a m i pr z en i k n i t y m i
D uc hemw i-t y m . Wpier w sz y m r z d z ie by o toz g romad z en ie w a lcz c ych idy
sk ut uj c ych bi sk up w, n ie s t ro-n i ych o dwerba l nej i zycz nej pr z emo c y2. Wy-
b r ontolog icz ny n igdy n ie spad a zn ieba : kolej-ne s t u le c ia de ter m i nuje c y z je
lud z k ie ir a z em p o dj te z ob ow i z a n ia .Wt y m kon k re t ny m mo-menc ie re a l i
z uj y u z go d n ien ia maj e w no , etenw y b ro dp ow iad ag b ok i mp ot r z eb om
lud z k iejnat u r yik a dyzt ychw y b or wje stp o-s t r z ega ny ja ko pier w sz opla now
akon ie cz no . Po dcz a s pier w sz ych w iek w na sz ej er y i mp er iu m ch i sk ie z
ro d z i o si wok idei, z go d n ie zk t r w ad z a c e s a rsk a je s t nat u r a l na iz go d na
zpr aw a-m iw sz e ch w iat a 3.C a ac y w i l i z ac jaopier asi napre s t i u iz nacz nej r
a nd z e pier w sz ych z a s ad , z adek re tow a nych wd aw nych cz a s ach, ak t re c y-w
i l i z ac ja st a r a si st a le o d naw ia , aby m c t r w a 2 R . M a c Mu l len , Vot e r p o
u r d ni r D i e u , t ro i s s i c l e s d e c o n c i l e s 2 53 553, L e s B e l le s L e t t re
s , Pa r i s 2 0 0 8 . 3 J.-F.Bi l le t er, t u d e ss u rTc h o u a ng -Ts e u, A l l i a , Pa r i s 2
0 0 8 , s .9 7.10 9pr z e z s t u le c ia . Jel i lud z ie pr z e s t ajn ie w ier z y , mo e doj
do k l sk i i k at a st rof y, a w k a dy m r a z ie dopr z e w rot w oroz m ia r z e k at a k l i
z m w.P r z ycho d z i moment , wk t r y m w ia r a wpier w-sz e z a s ady z a a muje si.
Jel i cho d z i ona s , tow a-n ie y jemy wcz a sie pr z e omu , gdy dokonuje si pr z e w r t
dot ycz y pier wot nych w y b or w on-tolog icz nych dot ycz ych z nacz en ia i m iejs c
a cz ow iek a we w sz e ch w ie c ie , nat u r y w iat a cz y b o g w.Domy la m si , elud
z ie zmojego k r g u (to z nac z y k atol ic y t r adyc jona l i c i) b d m iel i t en-denc j
doz a r z uc a n ia m iwt y m m iejs c u p e w nego relat y w i z mu . Mog t y l ko nabr a
dotego dy s t a n-su . C hc t y l ko p om c z roz u m ie , ek a d a c y w i-l i z ac ja , z es
woi m i pr aw a m i iobycz aja m i, z os t a a z a kor z en iona wpier wot nych w ier z en
iach . G dy w ier z en ia si z a a muj , pr aw a i obycz aje b d je sz cz epr z e zja k i cz a
st r w a b e zu z a s ad n ie, si pr z y z w ycz ajen ia t a k is t a nn ieut r z y masi je d na k
d u go, b oione os t ate cz n ie upad n o d z a r z utem br a k u leg it y m i z ac ji . Ty m, c
ot wor z y c y w i l i z ac j , n ie je s t pr awd a gdy w sz y s t k ie pre-tendujojej p osiad
a n ia a le w ia r a wpr awd. Ije dy n ie t aw ia r a g w a r a nt uje t r w a o wcz a sie pi e
r wo t nyc h w y b or w.1 10P ier w sz ai nwersjaontolog icz nanat a ksk a l m ia a m
iejs c e u p o czt k w jud a i z mu . Moj e sz pr z e prow ad z a s w j lud , t r z eba p ow ie
d z ie , ena si , o dp ol itei z mu domonotei z mu . Pa m i t a my, ja krozbi idolei u k a r
a bu ntow n i k w.W t y m momenc ie , p onad w ieloma b oga m i i z a r a z em ne g
ujichi s t n ien ie ,p ojaw iasiB gje dy ny, k t r y doma ga si w y z nej w ier no c i B g z
a z d rosny. To re woluc ja , pr z e w r t . Tac y t opi-suje spr aw wna s t puj y sp os b:
Moj e sz , aby u g r u ntow a w ier no tego ludu , nad a munowe r y t u a y, pr z e c iw
ne dor y t u a w i n nych m ier tel-n i k w. Ta mto, c od lana s n ie cz y s te , je s t w i te
io dw rot n ie doz wolone je st w sz y st ko to, comy uw a a my z a ok ropne 4. Wid z i
my t up ow i z a n ie i nwersji ontolog icz nej z i nwersjor mat y w cz y mor a l . Moj e
sz , dokonujego pr z e w ro-t u , mu sia z m ier z y si zludem id z ia a br ut a l-n ie . G
dy w id z i my jego re a kc j wob e c ador ator w z otego by k a , roz u m iemy le piej s t
a n g w a tow-nego obu r z en ia u cz c i p opu lac ji w y wo a ny pr z e w rot e m w o
dw rot ny m k ie r u n k u . E g ip-tolog Ja n A s sma n n opi s a pier w sze woluc j 4 Ta
c y t , H i stor ia, k si ga , . monotei st ycz n , E ch natona w A ma r i i, ja ko z ap ow ie
d i nwersjimoj e sz owej. Je d na k E ch-natonow i n ie ud a o si pr z e prow ad z i re
woluc ji ontolog icz nej, p o jego m ierc i c a e jego d z ie o z n i sz cz ono, jego i m i sk a
z a no nad amn at io m e-mo r i a e, ajego here z j t r a k tow a no ja k t r 5.O c o cho d z i
w t ych w s t r z s ach, ja k a je s t ich st aw k a wkontek c ie w iatop og lu , iwja k i sp
o-s b na sz a e p ok a w pi suje si wten pro c e s?5 J. A s sm a n n , Le p r i x d u m o n
oth i s m e, Au bier, Pa r i s 2 0 0 7, s .79 n .11 2 $ R z e czsp e c y cz ni ost ate cz nd
lare woluc ji pr z e prow ad z onej pr z e z Moj e sz a (i t a k e tej E ch natona) je s t roz r
n ien ie B oga o d w iat a . Wy r a ajoi nacz ej: re woluc ja u s t a naw ia w iat o d s e pa
row a ny o d B oga , o dt oga je dy nego. Dotego moment u Hebr ajcz yc y byl i ko smotei
s t a-m i to,c ob osk ie ,z najdow a o si t ut aj,wc a y m k o s m o s i e , z a p o re d n ic
z one pr z e z l icz nych i m-m a nent nyc h b og w.U p o czt k w jud a i z mu c elem i
nwersji by o z a s t pien ieje d nejrel ig i i i n , p o dcz a sgdy d z i-siaj z ajmuje si ona pr
z e de w sz y s t k i m o d r z uc e-n i e m re l i g i i a k t u a l ne j .Wr a z zpr z ej c iem o
dkosmotei z mu (cz y p ol i-tei z mu) domonotei z mu h i stor ia rel ig i i w k ro cz y- a
wde c yduj y e t ap. Et ap ten e o Su nder meier opi suje ja ko pr z ej c ie o d rel ig i i
pier wot nych do rel ig i i w t r nych6. K a rl Ja sp ers pi sz e t ut aj 6 T .Su nd er me ier,
R e lig ion wa s i s t d a s? R e l ig i o n s w i s-se n sch a im th e ol og i sch e n Konte x t
. Ein St u die nb u ch, 2 ,w yd a n ie ro z s z er z one , Su h rk a mp, Fr a n k f u r t 2 0 0 7.
11 3# o p o czt k u e p ok i osiowej7. Rel i g i a pier wot na t u macz y o cz y w i s
to : w spa n ia o w iat a s tego ub s t w ien ie . Rel ig ia w t r na z a k ad a kompl i k
ac je , a nawe t p e w ne w y r a now a n ie: t r a n s c e nd e nc j a , o bj aw ie n ie , uwe
w n t r z n ie n ie p o d m iot u , monotei z m . Dla Ja sp ers a os ob owo c i t a k r ne ja
k Moj e sz , Je z u s , S ok r ate s , Budd a cz y Kon f uc ju sz , k t re p ojaw iaji w h i s tor
i i w bl i sk ich e p ok ach, s ma n i fe s t ac j r u g ie go ok re su wh i s tor i i rel ig i i iw
ier z e zby t z o onych, aby n ie by y w ier z en ia m i k r uchy m i . K r uche: i n-ny m i
s ow y, maj e sk on no do z a n i k n i c ia p oz w a laj ego nap onow ne p ojaw ien ie si
rel ig i i pier wot nych .G w nate z ah i s tor i i rel ig i ibr z m i b ow iem :oi lekosmotei
z mycz yp ol itei z mysna-t u r a l ne i o cz y w i s te , to monotei z my cz y rel ig ie w t r
ne n ie mogy nat u r a l ne . O dwo uji one do objaw ien ia , w ia r y, m ro c i we w n t r
z-nej i, z tego t y t u u , s ro d z ajem kon st r u k t w i w y ma gaj i g ego p ot w ierd z a n
ia , ut r z y ma-n ia pr z e z n ieu s t a n ne w y si k i . Natom ia s t rel ig ia pier wot naro
d z isi ,ja kmo nap ow ie d z ie ,s a ma , roz pr z e s t r z en ia si b e z ad nych s t a r a ,
iz ajmuje 7 K . Ja s p er s , Or ig i n e e t s e n s d e l h i s to i re, Plon , Pa r i s 19 5 4 .
1 14m iejs c e lub nat ych m ia s t nan ie p ow r ac a , gdy t y l-kos t ajesiwol ne .Tegow a
n ie je s te my w iad-k a m i d z i s i aj .Kosmotei z m w sp o e cz e st w ach Z acho du u
k sz t a tow a nych pr z e z monotei z m n igdy n ie z sz e d z e s c eny c a kow ic ie .
Wiele w a nych nu r-t autor w wr ny m s topn iu i n spi row a o sin i m :a lchem ia ,k
aba a ,Spi noz a , wol nomu la r-st wo, Lessing8, roma nt y z m n iem ieck i, G oet he ,
Freud , na z i z m, Ne w A ge Mo emy by p e w n i, e kosmotei z mc i g let r w a ,u
pionyi z aw sz e nanowo si o d r ad z aj y, gdy t y l ko rel ig ia w t r-na , k t r a go z a s t
pi a , w y k a e oz na k i s ab o c i . Ws y n ny m w y k ad z ie z1917 rok u , Na u k a
ja k o z aw d i po wo anie, Ma x Web er opi s a , ja k mono-tei z mz de t ron i z ow a p
ol itei z mwi m ip ow sz e ch-ne go roz u mu , or a z ja k p ol itei z m t r w a nad a l, w yg
na ny,a lepr z ycz ajony,cz ek aj ynamoment re w a n u , at a k e ja k os t ate cz n ie wna
sz ej e p o c e o dcz a row a n i d aw n i b ogow ie pr z y bier aj os t a b e z os ob ow ych
mo c y, p ow st aj z g rob w, d doz apa now a n ia nad na sz y m yc iem ip onow n ie 8
G ot t hold E ph r a i m L e s si ng (1729 1781) n iem ie c k i pi s a r z , k r y t y k i lo z
of (pr z y p. re d .).11 5# z acz y naj e s o dw ie cz a l k 9. Wy d a j e si , e rel ig ie w t
r ne , skompl i kow a n ie i del i-k at ne , nosz w s woi m w n t r z u , n ie wt pl iw ie n ie
w iadom ie , p oga s t wo, k t re w y pa r y, ja ko ro d z aj os t ate cz nych iz ab e z pie cz
aj ych z a s ob w. Dla Web er a je s t cz y m ja sny m anapi s a tona p o c z k u w iek
u e ch r z e c ija s t wo na le y do pr z e sz o c i,p o dcz a sgdyp ol itei z m,d aw ny ipr
z y sz y, t r y u m f uj y cz y p okona ny, re pre z en-t uje ro d z aj t a , k t re , cokolw iek
si d z ieje , z a-w sz e si pr z ebija . Ok re s naZ acho d z ie na z y w a ny rene s a n s em s
t a now i moment , w k t r y m el it y ch r z e c ija sk ie ,oga r n i tewt pl iwo c ia m i,d la
w y p e n ien ia pu s t k i z acz y w r ac a do loz o i Epi k u r a iLu k re c ju sz a . D z i
siaj n ic n ie je s t bl i sz e my len iu p onowo cz e snemu n i ide e Epi k u r a .C h r z e
c ija n ie d u g i cz a s w ier zyl i, i w ielu sp o r dn ichw ier z ynad a l, e z a s t pi mo e
ich je dy n ie atei z m, n i h i l i z m a lb o obydw a r a-z em, czyl i to, c o negat y w ne ,
n ios e je dy n ie m rok iz a m t . Wten sp os b mo na my le os o-bie , e je s t si n ie do
z a s t pien ia . Je d na k P g uy 9 M . We b er, Na u k a j a k o z aw d i p o wo a ni
e,w :Po-l it yk a j a k o z aw d i p o wo a ni e, t u m . A . Kop a c k i , P.D y b e l , Z n
a k , K r a k w 19 9 8 , s .132 . napi s a wD i al og u mi d zy hi s tor i a du sz c ie-l e sn
: To, ei s t n ia o t a k w iele lud w, t a k w iele du sz , do k t r ych ch r z e c ija s t wo n
ie dot a ro, k t r ych n ie obj o; t a k w iele lud w i t a k w iele du sz , k t re y y opu sz cz
one i k t re wc a le n ie by y, in ie s go r s z e wt y m, pr z y jac ielu , wt y m n ie s te t y
w a n ie t k w i s ek re t , g bia t ajem n ic y 10.Wier z y lub c hc ie w ier z y , e je l i
upad n ie c y w i l i z ac ja c h r z e c ija sk a i w r a z z n i z awa li si wsz yst ko, to ig
nor a nc ja . Niek t re nu r t y r a-dy k a l nego k atol ic y zmukor z yst aj z tego t y pu a
rg u ment u ,k t r yje dy n ie je os abi a . P r z e st a -myw ier z y , e w y czn iemy je
ste my w st a n ie nad a w i at u s ens . Pa nowa n ie c h r z e c ija st wa ju ter a zje
stz a st p owa ne n iepr z e zn ic o cz y z a m t , a le for my dobr z e zna ne z h i stor i
i, pier wot n iejsz e i ba rd ziej r u st y k a l ne . Po upad-k u c h r z e c ija st wa n ie w
id zi my pa nowa n i a zbro d n i, n i h i l i zmu , sk r ajnego mater i a l i zmu , a le r acz ej
mor a l no stoic k , p oga st wo, du-c howo t y pu a zjat yc k iego.10 C .P g u y, D
i a l o g u ed e l h i s to r i ee t d e l m ec h a r n e l l e, w :Oev res en proses, t ., s .703.
Po d k re len i a autor a . 11 7Po w r t p a n t e i z m uEu rop ejcz yc y, gdy p o ok re
sie re woluc ji ich o d-w ie cz na rel ig ia uc iek a i w y my k a si , a w i c gdy ich w ia r a
u lega z achw ia n iu , n ie z adow a laji k u ltem Najw y sz ego By t u . Nie s t aji te je
d-na k atei s t a m i, c o je s t roz w i z a n iem n ie zby t pr awdop o dobny m i z a re z er
wow a ny m d la n ie-l icz nych sz cz e g l n ie w yos t r z onych u my s w. Nie mo na pr
z e sz ko d z i lud z iom w p o dejmow a n iu pr z e z n ich s t a r a o nad aw a n ie s en
su s wojemu yc iu im ierc i .Nie ch do jude o ch r z e c ija sk iego mono-tei z muprow
ad z i do nowego z a i ntere s ow a n ia rel ig ia mi or ienta l ny mi.Roz m ia r sp or u
opa ntei z m zp o czt k u w iek ust a now iju re a kc jna b ole snepy t a n ie dot ycz e p
or z uc en ia pr z e z o w ie c en ie t r ady-c y jne j rel i g i i . Cz y w te j s y t u ac ji p
opad l iby my w n i h i l i z m? Po r a z pier w sz y ter m i nu tego u y Jac obi ws y n ny
m l ic ie doFichtego11. Jac obi w y-c i ga kon s ek wenc je z r ac jona l i z mu o w ie c en
ia 11 F . H . Ja c obi , Li s t o ni h i l i z mi e, t u m . S . Grom a d z k i , w : P r z e g l d
Fi lo z o c z no -L it er a c k i 2 0 0 4 , n r1.11 8iu k a z uje (dowo d z i?), eskocz y ono
watei z m ie , to z nacz y w pa ntei z m ie . Spi noz a je st w i c z a-r a z em koz em o a r
ny m i ro d z ajem ma skot k i . Wk a dy m r a z ie je st z ap ow ie d z iego, c od z ieje si
d z i si aj.Jel i r a c j on a l i z m o w ie c e n i a j e s t n ie b e z pie c z-ny iw sz y s t ko
z a m ien ia wpu s t y n i , ja k m w i Ja-c obi,ton ied latego, eo d z asi o dw sz el k iego
rel ig ijnego ducha , o dtego s a lto mor t a le , czyl i skok u w n ie z na ne , k t re cz y n i
w y b r B oga t a k pik ny m . Nie: jel i r a c jon a l i z m o w ie c e n i a je s t n ieb e z
pie cz ny, tod latego, eo d r z uc a r w no cz e-n iet a kw ia rrel ig ijn ,ja kis t a ro y t net r
adyc je ipr z e sy, nak t r ych w spier a si sp o e cz e st wo. B a rd z o du o lud z i n ie p
ot r z ebuje B oga , aby do-br z e y idobr z e cz y n i . Ich mor a l no , ich e t y-k a
opier aji naz w ycz ajach, t r adyc jach, anawe t na pr z e s ach z aw a r t ych w ich pr z
ekona n iach mor a l nych . R ac jona l i z m o w ie c en ia w y ma z uje w sz y st koje d
no cz e n ie ,t r adyc jei w ia r.Poz o-s t aw ia spa lo iem i , gd z ie t r aw a ju n ie o d-r a s
t a . Ta k oto roz w ii k ier u n k i roma nt ycz-ne , z w a sz cz a n iem ie c k ie , gotowe
do o d k r yc ia na nowo op ow iad a i m it w, skoro n ie ma ju wn ich w ia r y. P r z e z
o d r z uc en ie o w ie c en iowego r a c j on a l i z mu p or e wo lu c y jn e N i e mc y
pr z yc i g a 11 9 my len ie a z jat yc k ie . Hei ne napi s a , e pa ntei z m je s t u k r y
tel ig iiem ie c .Pa ntei z ma z jat yc k ifa s c y nujew w i e k u u my s y z m cz one z a
su sz ony m roz u mem, aS cho-p en hauerby pr z ekona ny, em ro i ndy jsk a bd zie pr z
ysz oci Eu ropy : WI nd iach rel ig ie na sz e n igdy si n ie z a kor z e-n i :z d a r z en
iawG a l i lei n ie z a s t pinajs t a rsz ej m ro c iro dulud z k iego.Natom ia stm ro i ndy
jsk a p y n ie zp ow rotem doEu ropy isp owo-dujez a s ad n iczz m ia n na sz ej w ie d z
y imyl i 12.Wsp cz e n ie i p o czw sz y o d w i e k u w p y wmy len iaa z jat yc k
iegoje stna Z acho-d z ie de c yduj y. Mo na w sp om n ie , ja k L v i--St r au s s , o d
noszi do buddy jsk iego sz a-c u n k u d la w sz y s t k ich y w ych i s tot , w z y w a :
Po dt y m w z g l dem buddy jsk iDa lek iWs ch d p oz ost aje de p oz y t a r iu sz em w
sk a z a , co do k t r ych ycz y l iby my s obie , aby c a a lud z ko je p o dj a i naucz y
a sin i m ii nspi row a 13. 12 A . S c hop en h auer, w i a t j a k o wo l a i p r z e d s t aw i
e-ni e, , 63, tom ,t u m . J.G a re w ic z , , Wa r s z a w a 2 012 , s .5 4 0 .13 C.L v i-
St r au s s , w y k a d R a sa i kultura, 19 71, wer sja elek t ron ic z na . 12 0Ph i l ipp e
De s cola , nap o czt k u Natur y i kultu r y, w z y w a do w y j c ia z du a l i z mu i do
pr ac y nad a nt r op o lo g i m on i s t yc z n 14. Po dobne pr z y-k ady mo na pr z y t
acz a w n ie skocz ono . Wsz y s t k ie w sk a z uja w p y w A z ji na St a r y Kont y
nent , gd z ie p ow s t aj ent r a buddy z mu . O cz y w i c ie n ie ch dok atol ic y z mu ,
p opr aw ie dw ch t y si le c iach jego pa now a n ia , p owo duje t r udo z n ie sien iapu s
t k ,k t rs t a r ajsi z ap e n i nowe w ier z en ia r z e cz ja k najba rd z iej lud z k a . C o
w i c ej je d na k : rel ig ijna ofer t a A z ji o dp ow iad a w sp cz e sny m a spi r ac jom .
Nie je s t onaz w i z a naz p oj c iempr awdy,s tjejs y n-k re t y z m w o cz ach lud z i Z
acho du jaw i si , n ie-s u sz n ie , ja ko toler a nc ja . Najw ik sz a r to te rel ig ie pr z y
pi sujat u r z e i w sz y s t k i m by tom y j y m, c o je s t n ie o d z ny m w a r u n k iem o
d-n ie s ie n i a do e k olo g i i , a t a k ie o d n ie s ie n ie j aw i si d z i ja ko c o n ieu
n i k n ionego. Nie w yg r a-aj adny m bogiem, adny m dogmatem, ad-ny m z ob ow i z a
n iem . Wier ny wcho d z i w tego t y pu rel ig ie w t y m c elu , by z abr a to, c o chc e ,
a z os t aw i re sz t. Wy si ek p o dejmow a ny d la 14 P . D e s c ol a , Pa r- d e l n a t u
re e t c u lt u re, G a l l i m a rd , Pa r i s 2 0 0 5, s .14 .1 21 w yel i m i now a n ia c ier
pien ia je s t ba rd z o p o dobny do idei roz woju os obi s tego i w a n ie tego lu-d z iena
m w sp cz e n i sz u k ajw p opu la r nych rel ig iach p o upad k u c y w i l i z ac ji ch r z
e c ija -sk iej. Z p e w no c i s t n ieje spr z e cz no m i d z y u lot no c ija aroz wojem
os obi s t y m, a le now i ade p c i n ie id t a k d a leko, sz u k aj acz ej pr a k t y k i n i te
or i i .Zte go pu n k t u w id z en ia g w ny m i prorok a m i na sz ych cz a s w s To c
que v i l le i Nie t z s che , a le n ie br a k uje i n nych, p o dobny m ich proro c t w.W ba
rd z ok r t k i mroz d z ia lewk si c e O d e-mo k ra c ji w Am e r yc eTocquev ille
stwierdza suk-c e spa ntei z mu na Z acho d z iew s woich cz a s ach iz ap e w n ia , en ie
cho d z i t uopr z ej c iowo d , a le ot r w a y pro c e s . R z e cz y w i c ie , pa ntei z m o
d-p ow iad a og l ny m w y mogom chwi li, a pr z e de w sz y s t k i m g w nemu w y
mogow i e p ok i demo-k r at ycz nej: e ga l it a r y z mow i . Ta k pa ntei z m wob-sz a r
z erel ig i i,ja kdemok r ac jawobsz a r z ep ol it y-k i, t r a k t ujud z ko ja ko w iel ka
s , wk t rej je d nos t k i s r w ny m i s obie i s aby m i atoma m i . Nie ma ju w iel k ich
os ob owo c i . To c que v i l le pi s z e ten s t r a s z l iw y tek s t : Tego t y pu s y s tem
(pa ntei z m), p om i mo tego, e n i sz cz y lud z k ndy w idu a l no , a r acz ej 12 2d
latego, ej ju z n i sz cz y , mat ajem ny u rok d la lud z i y j ych wdemok r ac ji 15.B
ergs on pr z e a na l i z ow a dw a t y py mor a l no c i, je dba rd z iejroz w i n i t mor a l
no ot w a r t opier aji naos ob owo c iach heroicz nych s u- ych z aw z or y. Je s t tomor
a l no ba rd z iej roz-w i n i t a , b o pr awd a je s t t ut a k a , et r z eba pr z ej pr z e z
heroi z m, bydoj dom i o c i 16. Mo delem mo e by Je z u s lub Budd a wt y m, cod z i
siaj na-z w iemy rel ig i t r . Jel i p os u y my si k ate-gor ia m i b ergs onow sk i m i, d z
i siejsz e pr z yc i ga-n iepa ntei z muu nao cz n iap ow r tdomor a l no c i z a m k n i tej,
b e z b ohater w, d la k t rej w sz y s c y s r w n i i p o dp or z kow uji pr aw u w iat a .Nie
t z s che pr z e cz u t w a n ie re woluc j , pi-sz : Eu rop ejsk ie C h i ny z a go d ia rud-
dy jsko - ch r z e c ija sk , a w pr a k t yc e z e pi k u rej-s k i m s avoi r-v i v r e 17.15
A .d e To c que v i l le , L a d m o c ra t i e e n Am r i q u e, , (w p ol s k i m , s k r c
ony m w yd a n iu t en f r a g ment n ie w y s t puje pr z y p. t u m .).16 H . B er gs on ,
D wa r d a m o ra l n o c i i re l ig i i, t u m . p o d k ier u n k iem T. G a d a c z a , Z
n a k , K r a k w 19 93, s .5 8 .17 F. Nie t z s c he , Frag me nt spos thume s1887 1888,
w :O e v re s c o mpl t e s, G a l l i m a rd , 19 8 6 , s .8 6 . Up o doba n ie do rel ig i i
pa ntei s t ycz nych cz y kosmotei s t ycz nychroz w ijasio dr a z u ,gdyt y l ko dojd z ie
do najm n iejsz e go w yc ofa n ia si rel ig i i monotei s t ycz nych . Wiemy, e nat u r a n
ie z nosi pr n i .1 24E k olo g i a ja ko r e l ig i a p o w sz e c h n aKwe s t ionow a n i
e o w i e c e n iowe j r a c j on a l no c i z a sz o t a k d a leko, ew y t wor z y o n ie t y
l ko obro-n k u lt u r y h i s tor ycz nej i obycz ajowej (pr z ejaw r o m a n t y z mu
w iek u), a le p onadto p opad a-j e w sk r ajno do c en ien ie yc ia nat u r a l nego. Do
c en ien ie pros tego yc ia , b e z reek sji i my le-n ia . Mo na p ow ie d z ie , e je s t to
z w yc i s t wo wol i nad roz u mem, si a k t y w nych i n ie w iado-mych nad mo cy len
ia . Wid z i my, ja k k ier u-nek ten roz w ija si na pr z e om ie i w ie-k u . Pocz c i cz
er pie o dNie t z s chego. Pod u g i m i chaot ycz ny m roz woju w yd a na w iat m i d z
y i n ny m ina z i z m .DlategoLudw igK la ge s ,by mo e najle psz y a na l it y ki i n spi r
atorw it a l i z mu , z os t a n ie spr aw ie d l iw ie u su n i t y w c ie ja ko pion ier na z i z
mu . Fi loz o a nat u r y, k t r a z a n i-k a w p o ow ie w i e k u , s t a n ow i p r awd o
p o-dobn ie je d no z g w nych r de w sp cz e snej ekolog i i, z Iv a nem I l l ichem, k t
r y z re sz ty je d ny m z jej w ielbic iel i. K la ge spr z y w r ac a du-sz y jej a nt ycz ny s
en s: n ie je s t to ju d la n iego 12 5 n ie m ier tel na i n s t a nc ja , ja k u ch r z e c ija n,
a le z a s ad a yc ia , ja k u s t a ro y t nych R z y m ia n . O pi-suje h i s tor i ja ko w a l k
m i d z y duchem r a-c jona l no c i a du sz , z a s ad yc ia . Z roz u-m ia e , e K la ge
sub ole w anadt y m, e duch, roz u m o d g r y w a zby t du rolw c y w i l i z ac ji ch r z e
c ija sk iej ipr a g n ie upr z y w i lejow a du sz roz u m ia s en sie z a s ady yc ia . C a
e d z ie o K la ge s a to ho d z o ony yc iu nat u r a l nemu , pochwa apa s y w no c ipr z
ec iwkoa k t y w no c i, kobie c o c i pr z e c iw ko m sko c i, te go, c o we-w nt r z , pr z
e c iw ko temu , c ona z e w nt r z , nat u r y przeciwko ku lt u rze, rzecz y w istoci
przeciwko a spi r ac jomdo w ie cz no c i .P r z e c iw s t aw ias obie , na pr z y k ad , r
y tm r z e cz y nat u r a l nych (p or y rok u ,c y k le biolog icz ne )i m ia rdy k tow a-r z e
z lud z k i roz u m . Ry t m je s t nat u r a l ny, m ia r a je s t kon s t r u kc j . Ry t m o d
naw ia , m ia-r a re pro du k uje . Wid z i my t ut aj: z iem ia ja ko t a k a ma du sz , to sej
r y t my bij e z s a mego s e r c a n a t u r y.My l K la ge s a zdu i we s t ionuje z acho
d-n i a k t y w i z m : je s tem oga r n i t y pr z e z yc ie , k t -re m ad a ; natom ia s t pr z
e z ducha d z ia a m p o to, aby s a memu dom i now a nad w iatem . D uch eu rop ejsk
i, dom i nuj y i nau kow y, je s t 12 6 s t r a sz l iw y m at a k iem pr z e c iw ko r z e cz y
w i s to- ci 18, k t r y prow ad z i do ek s ter m i nac ji yc i a na pla nec ie.Taap olog ia
si y yc iowej( l an v ital)i w ie cz-nej nat u r y to f u nd a ment w sz el k iej eko loz o i .
Tr z eba p oz wol i si wc i g w nu r t nat u r y, k t r y z a r ad z i w sz y s t k iemu , b o u
my s , n ie z a-le n ie o d tego, ja k ba rd z o je s t lot ny, p oz os t aje os ch y mi br ut a l
ny mna r z d z iem,p o dcz a sgdy du sz a w iat a spr aw ia , e w sz y s t ko si o d naw ia
wp ow c i g l iwo c i ipros to c ie .Na p o czt k u w iek u najba rd z ie j u g r u nto-w
a nyi najba rd z iejobie c uj ynu r t lo z o c z ny st a now i for ma kosmotei z mu p ow i z
a na zo ch ro-r z y ro dy. Mo emy r w n ie m w i o pa nte-izmie cz y politeizmie19. Wsp
cz e n i na m lud z ie Z acho du n ie w ier zu w n ic , c o je s t p oz a t y m w iatem, w
ad r a n s c endenc j. Jel i w y o br a- aj obie i n ny w iat , gd z ie b d ie dy y , sto o d
le g e pla ne t y dos t pne d z ik i nadd w i kow y m 18 L .K l a ge s , L a n a t u re d u r y
th m e, L Ha r m at t a n , Pa r i s 2 0 0 4 , s .139. 19 Napr z y k a d M .Ta r r ier, autor L
e s o r p h e l i n s d e G a a (2 012), upr aw i a ap olog i p a nt e i z mu ip ol it e i z mu ,
z ob. s t ron A gor a Vox z4 s t yc z n i a 2 012 . 12 7 r a k ie tom . S en s yc ia na le y
w i c o d na le ws a-my m yc iu ,a n ie p oz a n i m, gd z ie n iema n ic . To, c o w i te , z
najduje si t ut aj: wk r ajobr a z ach, w yc iu Z iem i i w s a mych lud z iach . Na pr z e o-
m ie i w iek u z m ien i l i my pa r ady g m at , dokonujowego w y b or u w k we s t i
i roz u m ie-n ia w iat a . Dokona a si i nwersja ontolog icz na . O t y m w a n ie m w i
Ph i l ipp e De s c ola20: o no-w yc h pre fe re nc j a c h ont o l o g ic z nyc h i p oj aw i
e n iu si na Z acho d z ie nowego pa r adyg mat u a n-t r op o lo g i i m on i s t yc z ne
j z b l i one j d o d aw ne go a n i m i z mu . K ad z ie onnac i sk nato, ech r z e c i-ja
sk a w i z ja w iat a by a je dw ielu , sz cz eg l-ny m w y b orem ontolog icz ny m, k t r y
n ie mu si ju pa s ow a do z m ien iaj ych si cz a s w. Dla d z i siejsz ego ekolog i z mu n
ie ma ju i s totowego roz r n ien ia p om i d z y lud m i ai n ny m i by t a m i y j y m i,
a n i m i d z y cz ow iek iem a c a r z y-ro d , w k t rej on p o pros t u z a m ie sz k uje , b
e z dom i now a n ia nad n i ja k i kolw iek sp os b.Kosm icz ne poga st wo odpow iad a
pot r z ebom it roskom ekolog i i . Ponowo cz e sno z ajmuje si 20 P . D e s c ol a , Pa
r- d e l n a t u re e t c u l t u re. 12 8ba rd z iej pr z e s t r z en i i cz a s em, gdy p or z uc
i a w sz el k ie o cz ek iw a n ia dot ycz e cz a su .Po d pa now a n iem kosmotei z mu cz
ow iek cz u-je si usiebie w w ie c ie , k t r y je s t je dy z e cz y-w i s to c iob ejmuje z a r
w no s ac r u m, ja k ipro-fa nu m . Z kolei p o d pa now a n iem monotei z mu cz ow iek
cz uje si ob c y wi m ma nent ny m w ie c ie id ydoi n nego w iat a tr z e cz w a n iez a r
z u-c a ch r z e c ija nom na pr z y k ad Nie t z s che . Dla monotei s t y ten w iat to je
dy n ie m iejs c e p oby t u t y mcz a s owego. Dla kosmotei s t y je s t t r w a y m domem
.D uchp onowo cz e snyz m cz y sit y m-c z a s ow y m yc ie m! Pot r z e buj e z a
domow ie n i a , d omu , k t r y ofe r uj e k ompl e t ny s e n s . Pow r a c a do
kosmotei z mu ,b o pr a g n ie p onow n ie z je d-no cz y si z e w iatem ja ko jego p e
nopr aw ny oby w atel, a n ie ja ko ob c y pr z y by sz w t ych s ow ach opi suje ch r z e
c ija n i na a non i mow y au-t or Li s tu d o D iog ne ta21. Ter a z chc e si o d na le w
w ie c ie i m ma nent ny m, k t rego s t a now i 21 M ie s z k aj a d y we w a sne j ojc z
y n ie , le c z n iby ob c y pr z y by s z e . Po d e jmuj s z y s t k ie ob ow i z k i ja k oby
w at e le iz no s z s z y s t k ie c i a r y ja k c ud z o -z iemc y. K a d a z iem i a ob c a je s
t i mojc z y z nk a d a ojc z y z n a z iem ib c . Li s t d o D i o g n e t a, ,5. 12 9 i nteg r a
lz , b e z p ot r z eby snuc ia ma r z e o i n ny m w ie c ie cz y k ierow a n ia k u n iemu
s wo-ich nad z iei, c omog obygo o dd z iela o ds a me go siebie . C hc e y w w ie c ie s
a mow y s t a rcz a l ny m, k t r y z aw ier a s ens w s a my m s obie i n ny m i s ow y :
w iat z acz a row a ny, k t re go cz a r t k w i we wt r z , an ie wt y m, c op oz a w iatem,
cz y m n ie p okoj y m ih ip ote t ycz ny m .C z ow ie k p onowo c z e s no c i pr a g n
ie p or z uc i roz r n ien ia je go u lubiony pr z y m iot n i k to i n-k lu z y w ny . Ta k
w i c kosmotei z m o dp ow iad a mu d latego, e u suw ad aw nydu a l i z mcha r a k-ter y
s t ycz ny d la k u lt u r y jude o ch r z e c ija sk iej. C hc e w y r w a si z c i g ego pr z e
c iw s t aw ia n ia s obie fa sz u i pr awdy, B oga i w iat a , w ia r y i ro-z u mu Z a m ia
s t w yg na B oga p oz a w iat , pr z y-wo uje go t ut aj, a s ac r u m pr z y w a sz cz a s
obie s a memu . Dla O do Ma rqu a rd a , w sp cz e sne go n ie m ie c k ie go loz of a
na z nacz one go p onu ro c i w iek u , z ady sz k a monotei z mu ot w ier a sz a n-s d
la p ol itei z mu na p ow r t na s c en p opr z e z rekon s t r u kc j r noro d nyc h m it
w22. Tut aj p o-w r t dop ol itei z mu je s t opi s a ny ja ko uwol n ien ie 22 O. M a rqu a
rd , l o g e d u p o ly th i s m e, C ent re S v re s, A rc h i ve s d ePh i lo s oph ie , 2
017/3.13 0o dpr awdy ek sk lu z y w nej, w y z aj ej, ja ko p e -na wol no d a na pa now
a n iu op ow ie c i, wkoc u ja ko e s chatolog ia zbaw ien ia .W ten sp os b kosmotei z m
w pi suje si w a k-t u a l ne z a k oc z e n ie pro c e s u h i s t or yc z ne go: by o p a
now a n ie B o g a , n a s t pn ie p a now a n ie c z ow ie-k a , wkoc u ma my pa now a
n ie nat u r y. Toz a ko-cz en ie je d na k r w no cz e n ie z aw r ac a na s dop o-czt k u ,
gdy pr z e d pa now a n iem B oga by o ju p a now a n ie n at u r y. O c z y w i c ie , n
ie b d z ie my a n i m i s t a m i w t a k i s a m sp os b ja k na si o d leg li pr z o d kow
ie , gdy na sz a h i s tor ia r n i si o dich h i s tor i i . Mu si my je d na k pr z y najm n iej
p o dj w y si ek w k ier u n k u tego, co A la i n C a i l l na-z y w a a n i m i z me m
me t o d olo g ic z ny m 23 t u t aj p onow n ie napier w sz y pla n w y suw a si c elowo
negat y w na ,c elemje st b ow iem p ozbyc iesi z a-cho d n iej pychy (hy b r i s) i w t y m
c elu t r z eba w y-zby si my len ia ow y sz o c i cz ow iek a .E kolog iaje s td z i siajrel
ig i ,ro d z ajem w ie-r z en ia . Wier z en ie n ied latego, e a k t u a l ny problemekolog
icz nyn iemo eby p os t r z ega-ny ja ko dow ie d z iony nau kowo, a le p on ie w a 23
A .C a i l l , E x t e n s i o n d u d o m a i n e d u d o n, Ac t e s Sud , A rle s 2 019,
s .152 . 1 31 t a nau kow a p e w no dot ycz a k l i mat u i eko-log i it wor z ypr z ekona
n iaip e w no c ii r r ac jona l ne , k t re w r z e cz y w i s to c i s w ier z en ia m i rel ig
ij-ny m i ob d a r z ony m i w sz el k i m i c e cha m i rel ig i i . Dz i siaj ekolog ia st a a
si l itu rg i : n ie mo na pr z em i lcz e tej k we s t i i, w ten cz y i n ny sp os b, ob oj t n
ie w ja k iej w y p ow ie d z i cz y w jej f r a g-menc ie . Ma my t a k e k ate ch i z m : o
dpr z e d sz kola d z ie c i si ucz y i n ieu s t a n n ie i m p ow t a r z a , aby nabr a y dobr
ych naw y k w my len ia id z ia a n ia . Todog mat , nak t r y w sz y s c y si go d z ten, k
to go k we s t ionuje , k to z g a sz a najm n iejszt pl i-wo , je s t uw a a ny z asz a lec a
lub n i kcz em n i k a . P r z e de w sz y s t k i m je d na k , ama my t uz na k y wej w ia r
y, z c a p e w no c in iew ie d z y nau kowej: u m i ow a n ie pr z y ro d y s pr aw i a a k
c e pt ow a n ie tego w sz y st k iego, co o d r z uc i w sz e ch mo c ny i ndy w idu a l i z
m os obi s tej o dp ow ie d z ia l no c i, d u g u z ac i ga nego wob e c pr z y sz ych p
okole, ob ow i z k w wob e c w sp l not y. Ta k w i c wi m i tej i m ma nent nej i p oga
sk iej rel ig i i p onow n ie pr z y jmujemy w sz y s t k ie ten ie o d z ow ne w y m ia r y
eg z y s tenc ji, k t re n iegdy dos t r z ega o i pr a k t y-kow a o ch r z e c ija s t wo.Nie
z a le n ie o d k on ie c z no c i o c h rony ro-dow i sk a , zby t d u go lekc e w a onej
w e p o c e 1 32i ndu s t r i a l ne j , my l e n i e e k o l o g ic z ne r o z w ij a p r awd z i
w loz o yc ia . Nie z at r z y muje si na p oz iom ie o ch rony ro dow i sk a . Je s t te go
kon k re t ny p ow d . Ma my d u g r z e c ija sk t r adyc j o ch rony pr z y ro dy, o d w.
Fr a nc i sz k a cz y w. H i lde ga rdy z Bi ngen a do, w na sz ych cz a s ach, Gu s t ave a
ib ona . W t y m pr z y pad k u pr z y ro d uw a a si z a B o e s t wor z en ie i z tego t y t u
u si j ch ron i o ch rona pr z y ro dy w pi su-jesiw w ia rw t r a n s c endenc ji w hu ma n
i z m, w k t r y m cz ow iek z ajmuje m iejs c e c ent r a l ne . M w i myz atem o ro dow i
sk u ,a pr z y ro d an ie p ow i n na by ub s t w ia na , gdy b osko z naj-duje si gd z ie i
nd z iej. G dy ch r z e c ija s t wo z o-st a o u su n i te , a w r a z z n i m t r a ns c endenc
ja , n ieu n i k n ione s t a o si p onow ne p ojaw ien ie si s ac r u mw t a k iejcz yi n nejfor
m ie .Tr z ebapr z y-p om n ie , es a k r a l i z ac ja nat u r y s t a now i najba r-d z i e j
pi e r wot ne i p o d s t awowe re l i g ijne op a rc i e , k t re p ojaw ia si , ja k mo na to
ok re l i , s a mo zsiebie , iwk a dej lud z k iej sp o e cz no c i . Nawe t jel i o ch rona ro
dow i sk a jaw i si ja ko p ot r z eba pi l na i o cz y w i s t a , to pr z y ro d a s t aje si u w
i-c ona czyl i o d z ona o d w sz y s t k ie go, u s t a-w iona p onad w s z y s t k i m , n
iena r u s z a l na . Now a rel ig ia ekolog icz na je s t for m onowo cz e snego 13 3 pa
ntei z mu . P r z y ro d a s t aje si pr z e d m iotem k u l-t u , m n iej lub ba rd z iej o c ja l
n ie u s t a now iony m . Mat k a Z iem ia st aje si ro d z ajem p oga sk iej b og i n i i to n
ie t y l ko u b ol iw ijsk ich I nd ia n, a le te uEu rop ejcz y k w. Dotego s topn ia , epapie
Fr a nc i sz ek m w i d z i siaj o na sz ej matc e z iem i , o cz y w i c ie w s en sie ch r z e
c ija sk i m, a le p oz o-s t aw iajr z e s t r z e p oz w a lajap ow i z a n ie tej w y p ow ie d
z i z e w sp cz e sny m i w ier z en ia m i . Lud z ie na m w sp cz e n i bron ik a dej p
os t ac i pr z y ro dyna r u sz onejpr z e zcz ow iek a ,a let a k e cz u le ob ejmuj r z e w a
. Je s te my na e t apie , gdy naog rom nej pr z e s t r z en i ut wor z onej p ou su n i-c iu
ch r z e c ija s t w a nowe w ier z en ia w a haji i d r : pr z e de w sz y s t k i m pa ntei z
m, k t r y pr z e-m ien ia o ch ron ro dow i sk a wrel ig i.Dz i siejsich r z e c ija n ie ,pr z
er a en is y t u ac j ut r ac en ia w p y w w, majendenc j do t w ier-d z en ia , e c a a mor
a l no z n i k n ie w r a z z mo-not e i z me m . W id a t u n ie z ro z u m ie n ie h i s t
or i i . Sy s temy mor a l ne i rel ig ie n ie ro d zi r a z em i to n ie rel ig ie ro d z y s temy
mor a l ne , a do cz a s w jude o ch r z e c ija s t w a . W w iat ach s t a-ro y t nych, p ol
itei st ycz nych, mor a l no p o cho-d z i z e sp o e cz e s t w a i ma kor z en ie og l nolud
z-k ie , p o cho d z i z e z w ycz aj w, t r adyc ji . Rel ig ia 13 4pr z y na le y doi n ne go p
or z d k u . B ogow ie d aj o a r i w zbud z aj y t u a y. Nor my mor a l ne w y-ma gaj os
u sz e s t w a . Ulud w p ol itei s t ycz nych w a n iepa st wo je st g w a r a ntemmor a l
no c i . Nie s a mow it y i now y sp ek t a k l Moj e sz a s cho-d z ego z g r y z t abl ic a m
i P r aw a : t ut aj p o r a z pier w sz y mor a l no p o cho d z i o d B oga24. y d z i t
wor z wten sp os b te ok r ac j , dod z i siaj je sz cz e ob e c n I z r aelu . Wr dch r z e c
ija n, p o d lega-j ychkon ie cz no c io dd z ielen iadw chm ie cz y25, Ko c i s t a si o d
w i e k u i n s pi r at ore m u s t a-wo d aw s t w a is t r a n i k iem mor a l no c i .Od p o
czt k u w ie k u Ko c i p or z uc i s wojrolst r a n i k anor mmor a l nych,k t r ob e
c n ie pr z ej o pa st wo. Wielo w ier z e wk we s t i i mor a l no c i irel ig i i w sp i s t
n iej ych w na sz ych k r ajach dobr z e w ido cz na w z r n i-c ow a ny m sk ad z ie
kom i sji e t ycz nych prow a-d z i z kon ie cz no c i do z w ik sz en ia rol i w a d z y p
ol it ycz nej. Ta z a , re pre z entow a na pr z e z el it y, k t re p osiad ajw ie d z i p ot r a
dd z ia y w a 24 J.A s sm a n n , L e p r i x d u m o n oth i s m e, s .8 4 n .25 Cho d z i o
dw a m ie c z e w a d z y w ie c k ie j i w a d z y duc howe j (pr z y p. t u m). 13 5 na i
n nych, p onow n ie s t aje si s t r a n i k iem mo-r a l no c i, p o d u g i m ok re sie c y w
i l i z ac ji ch r z e- c ij a s k ie j.Lud z ie Z acho dun iechck u r atel irel i g i i, du-chow
nych . Woleut r a l n ns t a nc j , ja ke s t pa st wo, el it y i nst y t uc jona l ne cz y el it y
w p y-w u . Tod latego d z i siaj o c ja l n ie dom i nuj y nu r t s obie re z er w uje pr awo
obrony mor a l no c i, z a-p obiega n ia o dchy len iom o d nor m, os t r ac y z mu wob e
c os b je pr z ek r acz aj ych . G osp o d a r z e prog r a m w tele w i z y jnych ss t r a n i
k a m i, acz a-s em w prost c erb er a m i p ow sz e ch nej mor a l no c i . Niekon ie cz n ie
tmor a l no t wor z , b op o cho d z i ona zw ielu r de , a le nad n iz uw aj ; st y m i, k t
r z y pi l nujej re a l i z ac ji . Od g r y w ajol , k t -r a je sz cz e p w iek u temu by a roli
sk up w.Wsp cz e n i lud z ie Z acho du pr z y z aj y si do duchowo c i cz y rel ig i i w s
cho d n ich, t a-k ich ja k buddy z m, n ie pr z y jmujch mor a l no c i, a leje dy n
ieichduchowo ( k t ruto s a m iaj cz sto z roz wojemos obi st y m).Ich mor a l no p o
cho d z i o d pa st w a , ja k u st a ro y t nych p o-ga n, gd z ie b ogow ie w y ma ga li obr
z d w i o a r, a le gd z ie t y l ko pa s t wo w y ma ga o spr aw ie d l i-wo c i . Rel ig ia
ekolog i i t a k e w y ma ga obr z d w io a r s or tow a n ie o dpad w, mon itor i ng ladu
w g lowego, t rosk a opla ne t je ste my pr z e s yc e-n it y m i i n for mac ja m i .Je d na
k na sz e el it y,lud z ie us ter w r z w lub c ie sz y si w p y wem, dy k-t ujmor a l no ,pr
z e d k ad aj dp ow ie d n ie pro-jek t y u st aw iw y k lucz aj temat y n ie o dp ow ie d n
ie .Sk y wo d z i si ija k si for muje mor a l no we p o c e p o ch r z e c ija sk iej? $$
13 9P ro c e s i nwersji nor mat y w nej, in ie mat u wc a le br a k u kon s ek wenc ji, w
pr z ej c iow y m momenc ie d z iej w w sp i s t n iejez t y m, c o mu pr z e c iw ne .
Now a w sp cz e sna mor a l no , cz y mo e mor a l-no p onowo cz e sna , p o
dejmuje to, c o s t a re i to z a gosp o d a row uje , czyl i fa sz uje , pr z er abia a lb o t y
m ha nd luje . Niek t r z y obroc y s t a rego w ia-t a s yg na l i z uj , e ma my do cz y n
ien ia z for m pa s o y t n ic t w a . Ju P g uy, na s a my m p o czt k u w iek u , bu ntow a
si pr z e c iw ko z ach a n no c i w sp cz e snego w iat a , k t r y pr z y w a sz cz a s
obie for my w iat a ch r z e c ija sk iego ipr z ek sz t a c a je . M w i Rena n ie , i ron icz
n ie opi suje duchow-ne go, k t r y o d sz e d zk ap a s t w a iz abr a z es o me ble1.
Pad l i no erc a y w i si z wok a m i t ych, k t r ych z abi , a w iat w sp cz e sny [ ] cz er
pie s wojsi ,a lb oz ud z en iesi y,je dy n iez re i-m w, k t re z w a lcz a , z e w iat a , k t
r y p ost a now i z n i s z c z y 2. W w ielu m iejs c ach s wojego d z ie a P g uy opi suje
w iat w sp cz e sny , gd z ie w iat 1 C . P g u y, D e l a s it u a t i o n fa it e a u p a r t
ii nt e l l e c t u e l d a n s l e m o n d e m o d e r n e, w :O e uv re s e n p ro s e, , s .10 4
4 . 2 Ta m e , Not e c o nj o i nt e s u r M . D e s c a r t e s, s .14 3 6 . # # na st puj yp o u
m ier aj y mch r z e c ija st w ie y w i si d awud z ko c i , k t ra rd z i i ud a-je , e ig nor
uje , t a k e w kon s ek wenc ji je dy w ier no c i sp cz e snego w iat a je s t w ier no
paso y t nic t w u 3.3 Ta me, D e l a s it u a t i o n fa it e a u p a r t i int e l l e c t u e l d a n
s l e m o n d e m o d e r n e, s .1163. 14 10O sk a r en ie o pa s o y t n ic t wo, opi suj e
ch r z e- c ija sk ie z a s ady n i sz cz one i r w no cz e n iep o-dejmowa ne i w y kor z y st
y wa ne , w y br z m iewa pr z e z c a y w iek . Je d na k n ie t u macz y ono, a lb o pr z
y najm n iej n ie w y z n ie , fa k t u pr z y-w a sz cz a n ia s obie t ych z a s ad cz y osz u s
t w a pr z y p os u g iw a n iu si n i m i . M w i my ocz y m p ow a -n iejsz y m : lud z ie
w sp cz e n i z d aj obie spr aw , e ich w iatje s tp e en z a s ad ,k t r ychw p e w ien sp
os b n ie w iadom ie u y w aj , a pr z y t y m n ie z naju ich, n ie pa nujad n i m i in ie
sdo n ich pr z ekona n i . O to z na k we w n t r z nej k r ucho c i . y jemy w w ie c ie u
f u ndow a ny m na p oz os t a-o c iach, na o d r z ut ach, do k t r ych st r ac i l i my ju pr
awo. L ib er a l i z m, k t r y ma z a le dw ie dw a s t u le c ia , y je t y l ko d z ik i z a s
adom mor a l ny m, k t re go p opr z e d z aji k t r ychs a mn iep ot r a- w y my le :
napr z y k ad sz ac u nek ws tosu n k u dou m w. Jed nol ito spo ecz e st wa l ibe r a l n
e go opier a si na s t r u k t u r z e mor a l nej o d z ie d z icz o-nej p ook re sie n iel ib er
a l ny m . Niemc y na z y w aj to pa r adok s em B c ken f rd a . Ten profe s or pr a-w a
kon s t y t uc y jnego, bad ajelac je p om i d z y 14 2 # # p ol it y krel ig i , sfor mu ow a
te z , k t r a z robi a du k a r ier : Z s ek u la r y z ow a ne l ibe r a l ne p a -s t wo opier
a si naz a o en iach, k t r ych s a mo n ie je s t ws t a n ie z a g w a r a ntow a . G dy nowo
cz e sne pa s t wo ro d z i si p opr z e z w y z wolen ie o d rel i-g i i, to mu si pr z y t y m
opr z e si na rel ig ijny m d z ie d z ic t w ie . Cz y je dy ny m w n iosk iem mu si by u z
na n ie , epa s t wo je s t pa s o y tem, z o d z iejem i h ip ok r y t , a pr z e z ten fa k t je
st d r a mat ycz n ie n iemor a l ne? Cz y my l t a oz nacz a , e jego d n i s p ol icz one? B
a rd z o t r ud no o dp ow ie d z ie na p ow y sz e dw a py t a n ia , je d na k s a m fa k t
ich p ost aw ien ia nad aje ton dy lematom, w k t -r ycht k w i my, a k t re b e z p o re d n
ioo d noszsi do k oc a c y w i l i z a c ji c h r z e c ij a s k ie j.C ha rle s P g uy zbu
ntow a si pr z e c iw ko temu n iemor a l nemu z achow a n iu nowo cz e sno c i, k t -r a
ja k k u k u k a b e z w s t yd n ie sk ad a jaja wg n ia z-d ach i n nych pt a k w. Uw a a ,
e nowo cz e sno je st n ie wd z i cz na i n ie w ier na : n ie wd z i cz na , b o o d m w i a
u z na n ia n ie zb d nego d la n iej d z ie d z ic t w a s woich p opr z e d n i k w, a n ie w
ier-na , b o n i sz cz y i ha bi z a negow a ne pr z e z siebie d z ie d z ic t wo. St d na z w a
pa s o y t n ic t wo. Ma m i n nesp ojr z en ienatek we s t ie .Tob ow iem,c or z e-cz y w i
c ie mo emy na z w a pa s o y t n ic t wem, 14 3 / st a now i w i s to c ie z w y k y sp os
b z achow y w a-n ia si lud z k ich sp o e cz e s t w. Wh i s tor i i na k a-d aji na siebie r
ne w a rs t w y, cz a s a m i s obie pr z e c iw ne , feud a l i z m u s t puje m iejs c a sp o e-
cz e s t w u m ie sz cz a sk iemu , a demok r ac ja z a-s t puje mona rch i. Je d na k ad na
zt ych e p ok n ie s t a now i z w a r tego blok u , n ie p ojaw ia si z n i k i na kon ie c n ie
roz p y w a si w n ic o c i . Nic n ie z ac z y na si e x nihil, ak a d a now a e p ok a ,
now y k ier u nek , nowe my len ie , z ap o ycz a c o o d p o-pr z e d n i k w iroz w ija si
w r a z zt y m, c opr z ej o, i r w no cz e n iepr z e c iw kotemu .Z ap o ycz en ia n iez aw
sz esu z naw a ne ,acz s tonawe tsijene-g uje nat u r a lud z k a ma s woje pr aw a! Mo
e-mym w i nawe t o pr a g n ien iup o dj c iatego, c os t a re , pr z y pr z ei nacz en iu jego
s en su . C ho d z i or z e cz y w i ste u yc ie w sz y st k ich dost pnych ma-ter ia w, a le
p ozbaw ien ie ich dot ychcz a s ow ych z nacz e, aby m c na nowo w y na le ich s en s
na p ot r z eby nowej e p ok i . Ew ident ny m pr z y k a-dem je s t p onow ne w y kor z y
s t a n ie t ych s a mych s w. U y w a si s w ju c i k ich o d z nacz e i nad aje si i m i n
ny s en s . Na pr z y k ad e p ok a w sp cz e snamog a z aprop onow a nowes owo d la
ok re len ia u n i i dw ch os b tej s a mej p c i, a le z preme dy t ac j y w a s ow a ma
e s t wo , 14 4 # # aby z de z aw uow a je go s en s . Wsp oma ga ne s a-mob js t wo mo
e s t a si lega l ne (c o ob ow i -z uje ju w Sz w ajc a r i i, a w k r tc e t a k e wejd z ie w
yc ie we Fr a nc ji) i o dd a ne w r c e p ers onelu oo d r bnej na z w ie , a le fa k t , echc e
si p ow ier z y to z ad a n ie lek a r z om, fa sz uje s en s s a mej me dy-c y ny (to s a mo
dot ycz y pr z er y w a n ia c i y). Ta k napr awd r z e cz , k t r a najba rd z iej pr z ycz y n
ia si do z n i sz cz en ia p opr z e d n iej c y w i l i z ac ji, je s t n ie t y le pr aw ne pr z y z
wolen ie na p e w ne z acho-w a n ia , a le w y nat u r z en ie d aw ne go s ow n ic t w a w
iadom ie s t aw iaj e s obie z a c el pr z ek sz t a c e-n ie s en su w iat a .To, c o dokona o
si w w iek u na s z e j er y d z ik i b y skot l iwemu su kc e s ow i ch r z e c ija s t w a ,
gdy ch r z e c ija n ie z adomowi li si wp oga sk ich w it y n iach i je o ch r z ci li, n ie
by o pa s o y t n ic-t wem, a le spr y t ny m p onow ny m w y kor z y s t a-n ie m . Lud z
k ie s p o e c z e s t wo y j e b ow ie m z w y-cz aja m i,aone t r w ajwew sz y s t k
ichw ier z en iach, a w sz el k ie z m ia ny w ich obr bie z ajmuj d u g i cz a s . Te olog e
o Su nder meier s t w ierd z i , ere-l ig ie w t r ne n ie mogoz w ija si i nacz ej, ja k t y l
ko pr z y w a sz cz aj obie do w iadcz en ia ina-k a z y mor a l ne rel ig i i pier wot nych i
e t apier wot-na i n k u lt u r ac jadokonuje si pr z yk a dej z m ia n ie 14 5 / e p ok i ip oz
os t aw ia p os obie lady4. Ja n A s sma n n, p owo ujsina tek st yMajmon ide s a ,m w i
opa l i mps e c ie: Now a rel ig ia pi sz e nai n nej ja k na pa l i mps e c ie 5. Obr a z pa
l i mps e s t u w yd aje m i si ba rd z iej o dp ow ie d n i n i obr a z pa s o y t a .W t a k i s
a m sp os b, ja k ro d z e si ch r z e c i-ja s t wo z a i nwe s tow a o w p oga sk ie w it y
n ie , ch r y s t ia n i z uj c je6, t a k nowo cz e sno z adoma-w ia si w mor a l no c i i a
nt rop olog i i ch r z e c i-ja sk iej, aby u y ich w i n ny sp os b, a cz a s a m i pr z e or
ientow a p os u g iw a n ie si n i m i i ich ro-z u m ien ie . K lucz ow we s t ie s t w ie d z
a o t y m, ja k z acz er pn i te z p opr z e d n ich w ier z e z a s ady ob e c n ie t r w aj , a le
ju b e z leg it y m i z ac ji . Wyd aje si napr z y k ad pr awdop o dobne , enow a p ono-
wo cz e sna e p ok a je s t pr z y w i z a na do konc e pc ji os obyz acz er pn i tejzch r z e
c ija s t w a c ow yd a-jesi by dobr z ep ot w ierd z one pa m i c ioludo-b js t w ie iwr
nych ide ach m i d z y na ro dow ych orga n i z ac ji hu ma n it a r nych . Ocz y w i c ie w
a r to 4 T.Su nd er me ier, Re l ig i o n wa s i s t d a s? R e l ig i o n s w i s-se n sch a
im th e ol og i sch e n Konte x t.5 J. A s sm a n n , Mo se l g y pt ie n, Au bier, Pa r i s 2
0 01, s .10 4 . 6 Napr z y k a d : J.D a n i lou , w :My th e s pa e n s , mys t re s chr tie
n s, Fay a rd , Pa r i s 19 67. # # os oby s t a now i cz ducha m iejs c a : nu r t y m -d ro
c iowe i ps eudorel ig ie , k t re z ac z y na na s z a le w a , pr awdop o dobn ie js obie pr
z y w a sz cz . Ja kje d na kt a ide a pr z e t r w a wob e c i ndy w idu a l i-z mu , k t r y j o
d r z uc a? Ja k i b d z ie jej aw at a r? C o mo emy z robi , aby ut r z y ma j pr z y yc iu
ipr z ek a z a na sz y mp otom kom,upr awomo c n i j wob e c jej adwers a r z y ja k mo
emy tego do-kona , skoro ut r ac i l i my f u nd a ment y? Ta k w iele py t a , k t re dot
ycz a k e idei pr awdy i u n i-wers a l i z mu . Ta k , o cz ek uj e na s pa l i mps e st y s e
ne t ajem n ic .14 7Mome n t a g no s t yc y z muA na l i z ujs t at n ie koleje los w konc
e pc ji pr aw-dy, z roz u m iemy le piej, do ja k iego s topn ia pa-s o y t n ic t wo , cz y te
pa l i mps e s t , ja ko p o dj c ie na nowo i w y nat u r z en ie d aw nych z a s ad , je s t w
r noro d ny sp os b mot y wow a ne i ja k pr z y w ielu ok a z jach z acho d z i . Lud z ie
nowo cz e n i, a t y m ba rd z iej p onowo cz e n i, pr z ejl ik on c e p t pr awdy, c a kow
ic ie gopr z ek sz t a c aj c , a do w y-nat u r z en ia . Je d na k p owo dy tego w y nat u r z
en ia p o cho d z d tego, k to ten konc e pt w y na la z . Z obacz my, ja k tosi d z ieje .Wy
j c iezer ym it wiwej c iewerpr awdy t o d z ie o loz of w g re c k ich ijude o ch r z e c
ija -sk ich7. G dy ch r z e c ija n ie pr z ejmuj z y m sk ie sp o-e cz e s t woik u lt u r ,n
iespr z e ladow a n i,d late-go e , ja k cz s to uw a a my, g osz sz y we nau k i, b o p oj
c ie pr awdy lub fa sz u w st a ro y t no c i 7 M w i a m o t y m w i n ny m m ie js c u ,
w :L g e d u re-non c e m e nt, d . duC er f, Pa r i s 2 011; w yd . p ol .: C z a s w y r z
ecz enia, t u m . G . M ajc her, , Wa r s z a w a 2020. 14 8 # # n ie m ia o zby t w iele
s en su . P r z e laduje si ich d late go, e sz ko d z iel ko c i i mp er iu m, ok a-z ujr a k sz
ac u n k u lok a l ny m b s t wom it y m s a my m ba la nsuja g r a n ic y oby w atel sk
iego n ie p os u sz e s t w a . Zkolei ch r z e c ija n ie , opie-r aji na yd ach iGrek ach, u s
t a naw iaj o-j c ie pr awdy, i gdy p o d kon ie c w i e k u s t a j si rel ig i dom i nuj c i
z ac z y naj pr z e l ado-w a p oga n, cz y n io z a roz p ow sz e ch n ia n ie fa sz y w
ych nau k icz e o dd aw a na sz y w y m b o g om .W t y m,c o dot ycz yk lucz ow ych
k we s t i ip o-czt k w i c elu yc ia , i s t n ien ia b og w i pr z e z na-cz en ia cz ow iek a ,
u st a ro y t nych dom i now a a g nos t yc y z m . M it y oferow a y s en s yc ia , a le by
y je dy n ie op ow iad a n ia m i pr awd a p oz os t a-w a a u k r y t a , o i le w og le i s t
n ia a . Jude o ch r z e- c ija sk ie pa now a n ie pr awdy je s t w y k lucz aj e , as t a ro y t
n i, ja k z re sz t sz y s t k ie ludy, byl i z n a-t u r y s y n k re t y st a m i, gdy yl i p o d
pa now a n iem m it w n ie u fa li ek s k lu z y w i z mow i, uw a a c go z a pre ten
sjona l ny. W w ie k u w ie l k i o bro-c a upad aj ego p oga s t w a , pi s a r z Sy m
machu s , k t r y doma ga si , aby k a dy m g y nas w j sp os b , pi s a : Nie w a
ne , ja kau k w y bie-r z e z a p o re d n i k a i t a k k a dy sz u k a pr awdy. 14 9 Nie
mo emy doj do t a k w iel k iej t ajem n ic y, id y l ko je d rog 8.P na nowo cz e sno p
ow r ac a , id o d-w rot ny m k ie r u n k u , do a g no s t yc y z mu s t a ro y t-nych, z
achow uj je d na k p e w ne a sp ek t y konc e p-t u ido w iadcz en ia pr awdy.S a mo p oj
c ie pr awdy je st pr awdop o dobn ie s t r ac one pr z e z s woje w a sne ek s c e s y, pr z e
z r a-dyk a l n racjona l i z acj logosu, k t ra kocz y si od k sz t a c en iem r z ecz y w i sto
c i st wor z onej d la o d s a n ia n ia pr awdy. To a na l i z a Heideg ger a . Sk a la i z a si
g te olog icz nych sp or w o d s a mego p o czt k u ch r z e c ija s t w a na z nacz a pr a g
n ien ie opi s a n ia me t a f i z ycz nej i duchowej r z e cz y w i-s to c i zpre c y z j c ie
entomolog icz . Tar z e cz na s w ycz er pie , a lb o, jel i t a k mo n a p ow ie d z ie , z
n i sz cz y na s pr z e z o m ie sz en ie . D z i siaj pr awd a o pr aw ach cz ow iek a ja ko
logos pr z ek r acz aj y cz a s i pr z e st r z e je s t p oz ost a o c i r a n s c en-dent nych
dog mat w ch r z e c ija st w a . Je d na k ten u n iwers a l i z m bieg n ie k u s wojej z g
ubie . Nowo cz e sno rozbi as t at u spr awdy.Wyd aje si , e ok r uc ie s t wo ap or i i (a
lb o pr awd a , a lb o 8 Sy m machus, R e l at i o n e s , 10 , L e sB e l le s L e t t re s , Pa r
i s 2 0 0 9, s .82 .15 0 # # h i s tor ia) skocz y o si , pr z y z naj ac j pr aw-d z ie . W r z e
cz y w i s to c i byc ie je s t w yd a r z en iem i s t aw a n iem si , a n ie obiek t y wef i n
ic j . P r awd a je s t b ow iem ma r z en iem, do k t re go d y my, a h i s tor ia t ut aj, i
n ie mo emy si j e j p o z b y .To d latego mu si my z mo dy kow a s t at u s pr awdy.
By mo e t a mo dy k ac ja oz nac z a r ac z ej p ow r t do domu : mo e by t a k , e
ch r z e c ija -s t wo doprow ad z i o doc a kow itego w y kolejen ia idei pr awdy, e pr
awd a s t a a si p e we ore-t yczrop oz yc j , ja k dog mat , aw i c o dt a k o d leg dr z e cz
y w i sto c i, ej d r ad z a iz at r ac a s a miebie . I n ny m i s ow y : by mo e Heideg-ger
m ia r ac j.W t y mpr z y pad k u pr awd a mu si pr z e s t a by prop oz yc jz y dog
matem, a le s t a si au re ol w iat a , d r ad z iej , r z e cz ie-uchw y t n naw ie d z aj sny
ebr a k a . To pr z e-c iw ie s t wo te go, c o na p o czt k u robi a rel ig ia ch r z e c ija sk
a , pa nuj c a i prow ad z c a p o d-b oje , or a z c o robi y p n iej, w s woi m kontek- c ie
, id e olo g ie w iek u . Dla R ic o eu r a pr awd a na le y do p or z k u obie t n ic y9, je
s t nad z iej 9 P. R i c o e u r, Hi s to i ree t V r it , d . duS e u i l , Pa r i s 19 67,
s .67.15 1 e s c h at o lo g ic z n 10. W t a k iej for m ie tow a r z y sz y h i s tor i i, k t r y
w i ik t r a ma si y w i, a le n i-gdy si wn ip e n i n ie wc iela , a lb o, for mu uj my l i
nacz ej, je s t wh i s tor i i ob e c na ja ko w i z joner-k a ,an ie pr awo d awcz y n i . P r
awd a , k t rej R ic o eu r n iechc ew pi s y w a whegel ia sk ip os t p,w pi su-je si w me t
a z ycz no -rel ig ijad z iej : w ten sp os b i s t n ieje ona wn ie ok re lonej pr z y sz o c
i, a le je d na k n ie uto s a m ia my jej z r z e cz y w i s to- c i , gdy z aw sz e si jej o cz
ek uje , je st ja k n ie-uchw y t ny hor y z ont . Ma s t at u s e s chatolog icz ny, an ie h i s
tor ycz ny : w ier z y wpr awd h i s tor ycz , toz nacz y jn i sz cz y , gdy r z e cz y w i s
to z aw sz e zn i w yg r y w a . M ichel Vi l le y wL e l ivre d e s page s zbl i a si do tej
a na l i z y : B dem K a r te z ju sz a by o dom a g a n ie s i w s z d z ie j a s no c i .
Nie a k-c e pt ow a n ie w i at o c ie n i a w yd a o n a s n a p a s t w no c y 11. Po dobn
ie pi s a B enja m i n : P r awd a n ie je s t o d s a n ia n iem, k t re n i sz cz y t ajem n ic
, a le objaw ia n iem, k t re o dd aje jejspr aw ie d l iwo 12. 10 T a m e , s .6 8 .11 M . Vi
l le y, L e l ivre d e s p a g e s . R e x i o n s s u r l a p h i l o-s o p h i e e t l e d ro it , l e
s C a r n e t s, , Pa r i s 19 95, s .4 3.12 W. B enja m i n , O r ig i n ed u d ra m eb a ro q
u ea l l e m a n d, F l a m m a r ion , Pa r i s 19 85, s .2 8 . # # I n ny m i s ow y, k a de zbl
i en ie si do pr awdy je s t t y mcz a s owe , a n igdy t r w a e . M ichel Vi l le y u z na , e
p osz u k iw a n iew ie d z ys t a now ip o pro-s t u pu n k t w y j c ia do p osz u k iw a
duchow ych : Jel i pr awd a n ie i s t n ieje , b d z ie tojej w i na , an ie moja . Ona by a
d la m n ie b og iem 13.13 M .Vi l le y, t a m e , s .2 2 3.15 3 Na suw aj y si w n ios ek
mo na sfor mu ow a na s t puj o:to,c o p oz w a lana mna nowou s t a-now i w i p om i d
z y h i s tor i pr awd , n ie je s t a n i dog mat y kr awdy (te or ia Pos t pu a lb o u sz t y w
n ionychP r awCz ow iek a),a n iz ap om n ie-n iem opr awd z ie (p onowo cz e sne m it
y), a le r acz ej ut ajen iem pr awdy, k t re z bad a nad n iz y n i p okor ne iduchowe p
osz u k iw a n ie , n igdy n ie pre-tenduj e dode n it y w no c i .C h r z e c ija s t wo chc
ia o w y r a a r z e cz y w i-s to , p o dcz a s gdy na tej z iem i mo na j t y l ko i nter pre
tow a . Na le a oby p o o y k re s t y m rosz cz en iom .Wy ja n ia toobs er wow a ny o
dp o czt k u w i e -ku p ot ny z w rot w k ier u n k u a g nos t yc y z mu , nawe t w r d
w ier z ych . P rop oz yc ja p o dej c ia do temat u pr awdy opi s a na pr z e z R ic o eu r a
je s t ba rd z o t r ud na dopr z e prow ad z en ia . Tapr awd a z a s t yg a ws t ad iu m
obie t n ic y matendenc j do at wego z e l i z g n i c ia si wn ieu s t a n n ie t r w aj-c e py
t a n ie: toa g nos t yc y z m, k t r y n ie c ier pl iw ie cz ek a amo e roz k a z uje? Napr z
y k ad wnu r-c ie R ady k a l nej Or to dok sji . Dla Joh na M i lba n k a 15 4 # # w ieck
ie w y k rocz en ia z achod n iego spo ecz e-s t w a ch r z e c ija sk iego by y w y n i k
iem b d w loz o cz nych : b d n ie u z naw a no, ew ier z en ia te olog icz nes t w ierd z
en ia m inau kow y m i .Po-st u luje p ow r t k u lt u r y do s ac r u m i rel ig i i, a le
robitokosz temn iet y l koo d s on i c iad lapr awdy, a le t a k e jej w y ma z a n ia : z ac
ier a p o d z ia m i d z y my thos al ogo s. W kon s ek wenc ji ch r z e c ija -s t wo objaw
ia si ja ko op ow iad a n ie , a le op ow ia-d a n iepik ne ,at r a kc y jne . Ja k kolw iekmo
esi tow yd aw a k op ot l iwe , dok t r y na l n r mac j Wc ielen ia na le y u z na z
amoment r ady k a l n ie o d k r y wc z y 14. Wc elu st aw ien ia cz o a n i h i l i z mo-w
iM i lba n kprop onujep ozby sija owejnowo-cz e snej r ac jona l no c i ip ow r c i dom it
u oble-cz onego wc a y s w j w y m ia r s a k r a l ny. M i lba n k u z a s ad n ias woje w y
b or y b d a m i,k t re m ia y m iejs c e wh i s tor i i : Nie osk a r a m b e z p o re d n io
O w ie c en ia , k t re by o re a kc jaz ub o a e o-log i , k t r a st a a si zby t dog mat ycz
na , je d no-z nacz na iut r ac i a c a y s w j m i st yc y z m . Z robie-n ie zp oz naw a n ia
B oga p oz naw a n ia log icz nego, ja snego,p e w nego iobiek t y w nego, tona r a en ie
14 J.M i lb a n k , o l o g i e e t th o r i e s o c i a l e , Au - d e l d e l a ra-i son s c u li
re, AdS olem- d . duC er f,Pa r i s2 010 ,s .625. 15 5 sinas c e pt yc y z m .C h r z e c ija
st wow y r n ia n ie fa k t , eje s t ono pr awd z iwe ws en sie k la s ycz-ny m,a le e ofer
ujenajle pszh i stor i 15.P r z y-wo uje toe cho s w Si mone Wei l, ju t a k ba rd z o w sp
cz e snej, dot ycz ych lekc ji rel ig i i, k t re na-le a oby prow ad z i wsz kole: jel i si z
ap y t aj : cz y topr awd a?, na le y o dp ow ie d z ie : toje s t t a k pik ne , ezp e w no c
i aw ier a w iele pr awdy 16. I nacz ejm w i c ,m itomw y s t a rcz apik noidobro, z
atemn ie p ot r z ebujju pr awdy, k t r ap oz ost aje p o z a n a s z y m z a si g iem .Ja k
ba rd z o o dd a l i l i my si o df u nd a ment w io d na sz ej t r adyc ji! Je sz cz e w w
iek u , t a k d la na s n ie d aw no, w e p o c e Syl l ab u sa, c h r z e c ij a -sk ie my len
ie naten temat mog o d su mow y w a na s t puj e s ow a Ju a na Donos o C or t s a : Jel
i pr awd a je s t cz y m , cz ego n ie p osiad a my, cz ego nad a lsz u k a my[ ]je s ttog osz
en ie , epr awd a ib aj w ne pr aw a [ ], ato z a s ad a fa sz y-w a , k t rej Ko c i k atol ic
k i n ie mo e naucz a 17.15 W y w i a d w Fi ga ro z27 k w ie t n i a 2 018 rok u . 16 S .
We i l , L enrac ine ment, w :O e uv re sc o mpl t e s, G a l-l i m a rd , Pa r i s 1951, s .10
83. 17 J.D ono s oC or t s , o l o g i e d e l h i s to i re e t c r i s e d e c i-v ili s at ion, s
.18 4 . 15 6 # # D oprow ad z i l i my do prof a nac ji idei pr aw-dy, pr a g n z a w sz el
k en uto s a m i w ia r z w ie d z . Z roz u m ia a ch o d s on i c ia pr awdy i u k a z a n
iajejw nat u r a l nysp os bw zbud z i a a g nos t yc y z m . Wkon s ek wenc ji, n ie z d aj
obie zte go spr aw y, s t a l i my si ucz n ia m i Sy m machu-s a : Nie mo emy doj dot a
k w iel k iej t ajem n ic y, id y l ko je d rog .C h a r a k ter y s t yc z ny m pr z y k a dem
te j n ieu f-no c i wob e c idei pr awdy je s t a k t u a l ny dy sk u rs na temat pr aw a nat
u r a l nego. Nie zby t pr z e-konuje my l, e k atol ic y, by mo e z k i l koma w yt k a m
i, nad a l b d m iel i m ia o p ost r z e-ga n iasiebieja kos t r a n i k wpr aw anat u r a l-
nego, k t re z os t a o w pi s a ne w n ie omy l no ich dog mat w. P r z e p e n ia ich r
acz ej d z i siaj ucz uc ie , e d aw no temu pr z y w a sz czyl i s o bi e ro z u m ie n ie r z
e c z y w i s t o c i , b o s t a nowi li w i k-sz o i dy sp onowa li w ad z , a le t a k ie
roz u-m ien ie w r z e cz y w i s to c i n ie na le y do n ich . Niem ie c k i p ers ona l i s t
a Pau l Ludw ig L a nd sb erg w na s t puj y sp os b opi s a wt pl iwo c i dot y-cz e tego
temat u : P r z y z naj , en ie w id z , ja k ja k a r z e cz pr a k t y kow a na , a kc e ptow
a na i cz -s to w ychw a la na w r d w sz y s t k ich n ie ch r z e c i-ja sk ich lud w mog
aby by pr z e c iw ko pr aw u n at u r a l ne mu 18. W pu n kc ie h i s tor i i, w k t r y m
je s t e my, mu si my z ro z u m ie , kont y nuuje L a nd s-b erg , e mor a l no ch r z
e c ija sk a n ie je s t mo-r a l no c i n iwers a l , nat u r a l roz s , a le ma n i fe st ac
jw yc iupa r adok s a l negoobjaw ie-n i a 19.Niema mymonop olunaopi s y w a n iepr aw
a n at u r a l ne go. Jel i w ier z y my w jego i s t n ien ie , b -d z iemy go ter a z sz u k a
w kon k re t nej p ow sz e ch-no c i, to z nacz y w w iel k i m zbior z e ob ejmuj y m c a
o lud z k ich z achow a , a ju w n iew dog ma-t ac h t r adyc ji .18 P . L . L a nd s b er g ,
E s s a i s s u r l e x p r i e n c e d e l a m o r t, d .du S e u i l , Pa r i s 19 93, s .12 3. 19
Ta m e , s .14 2 .15 8 Z n ie ch c en ie w stosu n k u do dog mat w a lb o wob e c z adek
re tow a nej i p e w nej pr awdy n ie p o-c i ga z a s oba k iej for my n i h i l i z mu , ja k
pr z e-w id y wa li n iek t r z y cz a r now id z e , le cz w y wo uje r acz ej t r y u m f mor
a l no c i . Je st ter a z na w ie-c ie s a ma . Wid z i my roz w ijaji la nt r o p i , m i o
do lud z ko c i o d z ie d z icz o e z p o re d-n io z Ew a ngel i i, a le b e z f u nd a ment w
: t ut aj r a zje sz cz ema mydo cz y n ien iaz k la s ycz ny m pa s o y t n ic t wem a lb o z
k la s ycz ny m pa l i mps e-s tem . P na nowo cz e sno p o dejmuje Ew a nge-l i i to
nawe t w s en sie dos ow ny m, a le p ozba-w ia j pr z y t y m w sz el k iej t r a n s c
endenc ji . Po d t y m w z g l dem najba rd z ie j c h a r a k ter y s t yc z ny je s t z p e w
no c ien nu r t Ew a ngel i i sp o e cz-nej, k t r y dos t r z ega my na p o czt k u u Wa lter
a R au s chenbu s cha na pr z e om ie i w ie k u , i k t r y o dc i s t r w a e pi t no na
Ma rc i n ie Lu-t her z e K i ng u , nate ologach w y z wolen ia , ad z i siaj napapie u Fr a
nc i sz k u ir uchach dekolon ia l nych . R au s chenbu s ch z a s t puje zbaw ien ie
duchowe z b aw ie n ie m s p o e c z ny m . Z a s t puj e n a d z ie-jna n ieb onad z iejna
le psz e yc iena z iem i . 15 9 #Z a s t pujerel ig ipr z e zs a mor a l no ,a lb o nawe t z
mor a l no c i cz y n i rel ig i.Pow t r ne w y kor z y s t a n ie i w p e w ien sp os b w y
pacz en ie mor a l no c i e w a ngel icz nej dokona ne pr z e z p onowo cz e sno p
ojaw ia si z c a s t ro- c i relek t u r z e nau k i o z u dokona nej pr z e z R au s chebu s
cha . St w ierd z aj , e C h r y s t u s n ie u ma r z a g r z e chyi ndy w idu a l ne , a lez a g
r z e chy zbiorowo c i,w y l icz anaji s tot n iejsz eg r z e chypu-bl icz ne , a w r d n ich
fa nat y z m, p oga rd k la-s ow i z a s ad n icz e z o, k t r y m je st k apit a l i z m, nac
jona l i z m ii ndy w idu a l i z m . Wy m ien ia z re sz t t a k e wc ielen i a dobr a : pac
y z m , kolek t y w i z m , s o c ja l i z m i i nter nac jona l i z m . Wid z i my, do ja-k
iego s topn ia k ier u n k i myl i wsp cz e snej po-de jmu d z ie d z ic t wo w y pac z
onyc h k ier u n k w ch r z e c ija sk ich i p o d aj a n i m i . Wsp -cz e sny a mer y k a
sk i p ol itolog , Jos e ph B ot t u m, uw a a , ed z i siaj mor a l no St a n w Zje d no cz
o-nych z dom i now a a z n iek sz t a c ona ip ozbaw iona t r a n s c e nd e nc ji m or a l
n o pr o t e s t a nc k a . P r z y n a-le no do prote st a nt y z mu w c i g u p w ie cz
a spad a z 5 0 do 4 0 pro c ., a g w ny m i g r z e cha m i s : n ie toler a nc ja , w ad z a ,
m i l it a r y z m, opre sja . I n ny m i s ow y, z degenerow a na Ew a ngel ia s t wo-r z y a
nu r t dekolon ia l ny t r z eba do d a : p ot y m, 16 0 # # ja k w s woi m cz a sie s t wor z
y a komu n i z m . O pi s B ot t u ma n ie p oz os t aw ia wt pl iwo c i w tej k we-s t i i : a
r muj o cz uc ie w i ny b e z pr z ebacz en ia , W o k e 20 d ajad z iej ju t y l ko napr z
emo c . Ich konc e pc jag r z e chupier woro d negopr z y p om i na for m tot a l nego ma
n ichei z mu , gdy dot k n i c i s n i mt y l ko bia li. W koc u i on i t a k epr z ejl i p oj c
ie pr awdy dog mat ycz nej i s woich adwers a-r z y w y k lucz aj yc ia publ icz nego, dok
ad n ie t a ks a mo, ja k Ko c i n iegdy ek skomu n i kow a .Wop ow ie c i lo z o c z
ne j Pa s sage d e l homme, k t r a w 19 4 3 ot r z y ma a Na g ro d G onc ou r t w, Ma
r iu s Grout op ow iad a h i s tor i p e w nej m iej-s c owo c i c a kow ic iepr z em ien
ionejpr z e z pr z ej- c iecz ow iek an ios egoobjaw ien ie .Na koc u w id z i my, e nad z
ieje e p ok i, nad z ieje dot ycz e w iat a doskona e go, s je dy n ie utopia m i : o cz e-k iw
a ne k r a i ny, w p ow ie c i w tej rol i w ystpuj w y spy , n ie i s t n iej . Najc iek aw sz
e je s t je d na k to, e p os a n ie c , ten cz ow iek b e z i m ien ia , del i-k at n ie n i sz cz
y d awel ig i , wt y m pr z y pad k u 20 A utork a n aw i z uje do ok re len i a k u lt u r a
pr z e bu-d z en i a (wok e n e s s c ulture), k t r y m opi s uje si a k t u-a l ne w yc z u len
ie n a c ier pien i a d y s k r y m i now a nyc h s p o e c z n ie g r up (pr z y p. re d .). #k
atol ic k , aby z a st pi jcz y m wro d z aju k u lt u hu ma n i s t ycz nego. Ma r iu s Grout
, k t r y napi s a s woj e d z ie o w p o ow ie w ie k u , pre c y z y jn ie z roz u m ia ,
e rel ig i i o d nosz ych si do t r a ns-c endenc ji n ie z a s t piomu n i s t ycz ne utopie , s k
a z a ne n a doprow a d z a n ie do n ie s z c z i ro z-cz a row a , a le z a s t pi je t
rosk a cz ow iek a p os t-- e w a n ge l ic z ne go , p o z b aw ione go k u lt u i t r a n s-c
e nd e nc ji .16 2Nihili zm za kwest ionowany pr z ez hu m a n it a r yz mG b ok a de st
abi l i z ac ja ch r z e c ija st w a , k t r a dokony w a a si o d lat sz e d z ie sit ych w
ie-k u , a k t ra z w a a m i nwersjor mat y w n , w y wo a a najpier w ok re s n i h i l i z
mu . Pow s t a-o og rom ne pr a g n ien ie w y ma z a n ia w sz el k ich lad w d aw nych z
a k a z w mor a l nych o d w ie-k w u s t a naw ia nych pr z e z ch r z e c ija s t wo. Ten
moment n i h i l i z mu z ap o czt kow a i nten s y w ne bacha na l ia . We my pr z y k
ad ba rd z o pr z emaw ia-j y dona s , w sp cz e snych . Wlat ach sz e d z ie-sit ych w
iele os ob owo c i zpa sjron i o, anawe t w ychw a la o p e do l i. C ho d z i o o z
dekonst r u-ow a n ie w sz y s t k iego wnajd robn iejsz ych p o d s t a-w ach, aby p o a
nwersj nor mat y wcz y-n i pr z ekonujde n it y w . Ni h i l i z m, k t r y mo e p ojaw i si
w sp o e cz e s t w ie p ozbaw io-ny m w sz el k ich reg u mor a l nych, dobr z e opi s a a
C a m i l le Kouch ner wk si c e L a Famili a g ran d e. Ta m,wi m iw re sz c iez doby
tejwol no c i,doz wo-lone je s t abs olut n ie w sz y s t ko, ma my do cz y n ie-n ia z
demon s t r ac j ot g i nat u r y z pi sm Dio-gene s a C y n i k a c z y de S ade a . Je d na k
te ek s c e s y 16 3 roz pr z e st r z en iaj si t y l ko wog r a n icz onych k r-gach, sz cz eg
l n ie k u lt u r a l nych, w y r a now a nych iw yema nc y p ow a nych, k t r y m c a
kow ic ie u my-k a z w y k a p ow sz e ch na pr z y z woito (p ow sz e ch-na pr z y z
woito tod la el it c o pleb ejsk iego, c o dobrego d la prole t a r iat u). B a rd z o i ntere
suj o br z m i sp os t r z e en ie , e p o t y m, ja k up y n o p w iek u ,tenn i h i l i z mc a
kow ic iesiu lot n i i z os t a z a s t piony pr z e z s woje pr z e c iw ie s t wo. C o si s t a
o? Wiele na ten temat m w i k si k a C a m i l leKouch ner :dwojet r z y na s tolat k w,k t
-r y m o d ko y sk i m w iono, e w sz y st ko je st do-z wolone a do pr z e s y t u , s a m i
zsiebie z d aj obie spr aw , e k a z i ro d z t wo to z o . Ja k i m c udem? My l , ja k Pau
l Ludw ig L a nd sb erg , epr awo na-t u r a l ne mo na o d k r y r acz ej wot acz aj y m
na s k o n k r e c i e (c zyl i w t y m, c o w sz y s c y lud z ie p o-z w a lajub z abr a n iaj)
n i w dog mac ie (w t y m, c o napi s a w. Toma sz z A k w i nu). Mu si i s t n ie co ,co
pr z y p om i napr awonat u r a l ne ,a z a k a z k a z i ro d z t w a s t a now i tego cz .
Dlatego n i h i-l i z m p oz os t aje w g r u nc ie r z e cz y (z g ub) fa rs i ntelek t u a l i st
w p osz u k uj ych nowo c i, spr aw z ajmuj y z n ie w y k sz t a c onychz w iel-k ich m
ia s t . Nat u r a p ow r ac a ga lop em : i s t n ieje nat u r a l ny f u nd a ment mor a l no c
i, c o p opros t u 16 4 # # lud z k iego, co sz e pcz e na m mu si sz d a l sz a t re p oz
os t aje o cz y w i c ie cz y m , o cz y m si n ieu s t a n n iedy sk ut uje .To n ie my u s t a
naw ia my mor a l ny ob ow i z ek : to on u s t a naw ia na s ; oto, c o oz nac z a h i s tor
i a najnow s z a .Je st je d na k co je sz cz e . Usu n i c ie mor a l-no c iz d r u g iejp o ow
y w ie k u p o z o s t aw i o ucz uc ie obr z yd z en ia . Bud z i md o c i, ec i s a m i, k t r
z y t r y u m f uj o w y mach iwa li s w o i m pr a-wem dop e do l i i, pa r d z ie si c iole
c i p n iej s ta li si naucz yc iela m i c n t . Nie cho d z i o cz y w i c ie o p ow r t do mor
a l no c i ch r z e c ija sk iej, k t -r a z os t a a sk ute cz n ie w y ma z a na w w ik sz o c
i z acho d n ich sp o e cz no c i w y s t a rcz y z obacz y s padek l iczby ma e s t w i w
z ros t l icz b y pr z e-prow ad z a nych z abieg w i n v it ro. Ty mcz a s em c not y e w a
ngel icz ne p o dj to nanowo ip o dd a no s woi s temu re c y k l i ngow i, a w kon s ek
wenc ji s t a- y si ro d z ajem mor a l no c i p ow sz e ch nej, k t r mo na na z w a hu ma
n it a r y z mem wo d r n ien iu o d hu ma n i z mu , k t r y w c ent r u m s t aw ia cz o-w
iek a c o ob e c n ie ju n ie ma m iejs c a . Hu ma-nita r yzm dostrzeg li ju S cheler, C
he ster ton, Kol-na i . P r z y p om i na n ie c o la nt ropi wt y m s en sie , en ie w y p y
w a zte or i i, a le zpros tego ii n s t y n k-tow nego lud z k iego ucz uc ia , k t re sp ot y k
a my 16 5 p o d k a dz eroko c ie og r a cz . Tod latego, p o z b aw iony w s z e l k ie go
u s pr aw ie d l iw ie n i a b a-z uj ego na a rg u ment ach, buduje na emo c jach : B er na
nosm w i , e cz ow iekw t ychcz a s ach ma w r a l iwe w n t r z e . Por u sz a a m ten
temat wi n nej publ i k ac ji21.Na le y jed na kdoprec y z owa jed npod st a-wow we s t i
: jel i nawe t kor z y s t a my z elemen-t w zpr z e sz o c i, n igdy n ie chc emy, aby z os t
a o to w pros t p ow ie d z ia ne . Robi si w sz y s t ko, aby z a ma skow a ich p o cho d z
en ie , p ozbaw i je na z w. Tr z eba uw a a si z a w y na la z c , k t r y m si n i-gdy n ie
je s t . P r awdop o dobn ie to w a n ie s t a no-w i osz u s t wo, k t re p oz w a la na now y
p o cztek . Cz ow iek pa l i mps e s t u pre tenduje z aw sz e do pi-s a n ia nacz y s tej k a
rc ie .W ok re sie p nej nowo cz e sno c i, nawe t gdy z n i k y w sz y st k ie z a k a z y
dot ycz e obycz aj w, sp o e cz e s t w a z acho d n ie s p o dd a ne mor a l nej he gemon i
i z a s ad s ol id a r no c i i r w no c i . Po d t y m w z g l dem w y p ow ie d z i na sz ych
el it ide a l-n ie pr z y p om i najo c iel ne k a z a n ia . Tre nowej 21 Z o b. L a c r p u
s c u l ed e l u nive r s e l, Pa r i s , d . duC er f, 2 02 0 , p ol .: Zmi e r z c h u niwe r s a l
n o c i,t u m .K .B e l a id , , Wa r s z aw a 2 02 2 . 16 6 # # mor a l no c i, aw i c dos
y p acz l iw a iba rd z o skon-c ent row a na nao a r ach la nt ropia, zdomi nowa-na pr z
e z emo c je i s ent y ment a l i z m, s woj ac j byc ia o d najduje w p ow sz e ch nej e
woluc ji . B o-w iem ton ie ch ws tosu n k u dopr awdy iat mos-fer aa g nost yc y z muw
zbud z ajhu ma n it a r y z m : G dy n ie maju pr awdy, jej m iejs c e z ajmujde e w sp l
not y , ja k t u macz y r z e cz G .Vat t i mo, pr z y-p om i naj , eHeideg ger z na la z si
p o d kon ie c yc ia w k r g u pr z yc i ga n ia buddy z mu , i e M i-chel Fouc au lt ztego s
a mego p owo du bron i C ho-m e i n i e go22. P r awd , k t rej rosz cz en ia z a n i k aj , i
k t r a o dtaw i si ja ko n ie osi ga l ny hor y-z ont , z a s t puje w i c m i o . St ajemy si ,
mo na r z e c , a z jat yc c y : n ie w iemy, co je st pr awd z iwe i n ie mo emy te go w ie d
z ie , a le pr z y najm n iej mo emy p oz na dobro i je pr a k t y kow a . Z o-s t a l i my
pr z e p e n ien i dog mat a m i, k t re ter a z p os t r z ega my ja ko n ie p e w ne , ja k by
my z os ta li osz u k a n i .W r z e cz y w i s to c itedog mat yby y m it a m i oto my len
ie na m w sp cz e snych : me t a z y k a ja k pi s a B org s to roz d z ia l ite -r at u
r y fa nt a s t ycz nej . W ten sp os b na sz w iat 22 G . Vat t i mo, Chr i stiani sme et
mod e r nit , C h a mp s--F l a m m a r ion , Pa r i s 2 014 , s .93n . uwol n iony o d me t
a z y k i s t aje si e s te t y z uj y ir w no cz e n ie mor a l ny. G .Vat t i mo id z ie je sz cz
e d a lej: uw a a , eten upadek pr awd rel ig ijnych je s t i nte g r a lz c iro c e su rel ig
ijnego do-cho d z i my n ieja ko do t r z e c ie go e t apu h i s tor i i pr z e p ow ie d z ia
nego pr z e z Joach i ma z Fiore , e t a-pu br aters t w a i wol no c i . Wsp cz e sno , a
lb o r acz ej p na w s p cz e sno , czyl i e p ok a , wk t -rej pr a k t y k uje si t u su n
i tr awd , by aby je d ny m z e pi z o d w h i stor i i zbaw ien ia 23. C ho-d z i oby w i c
n ie t y le oos abn i c ie cz y z m ier z ch, a le o p e w n fa z e woluc ji z ap ow iad aj
now y p ost p. Wja k i sp os b w y ma z a n ie pr awdy st a no-w i oby p os t p? Wt y m s
en sie , eby oby p okor wob e c r z e cz y w i s to c i, k t r a z aw sz e na s pr z er a s t a ,
i k t rej n ie p ot r a my opi s a w sp os b t a k k ate-gor ycz ny iautor y t a r ny. Wt y m
s en sie , eby oby to, w kon s ek wenc ji, p or z uc en iem na sz e go i m-per ia l ist
ycznego prag nienia ewa ngel i zowa nia c a ego w iat a . Mo na si z apy t a , c op oz os t
a n ie zch r z e c ija st w a ,jel ip o z b d z iemy si pr awd y : pr awdop o dobn iew iel k
im iti p ow i z a nez n i m s y m b o l i c z n e o b r z d y.23 G .Vat t i mo, A p r s l a C
h r t i e n t , C a l m a n n-L v y, Pa-r i s 2 0 0 4 , s .72 .16 8 Mor a l no ch r z e c ija
sk a , w e p o c e c y w i l i z a-c ji ch r z e c ija sk iej, i n spi row a a sp o e cz e s t w a ,
o cz y w i c ie najpier w d aw a a si p oz na w ier ny m, a le p n iej w sz y s t k i m,
gdy w p y w a a na z w y-cz aje i pr aw a . Wy m ie w a l i my homos ek su a l i-s t w, o
i le ich n ie k a r a l i my, a n ie z a m ne mat-k i by y ma rg i na l i z ow a ne . K a dy
ucz e s t n icz y wp or z k u mor a l ny m nas w j sp os b. Wlat ach sie demd z ie sit ych
pr z y jac iel ch i r u rg chw a l i si pr z e de m , e kobie c ie c ier pi ej na k r wotok p o n
iele ga l nej ab orc ji pr z e prow ad z i z abie g o cz y s z cz en i a b e z z n ie cz u len i
a , a by naucz y j yc ia . Ta k w i c d la obrony mor a l no c i k a dy by got w ud z
iela lekc ji . Cz y now a mor a l no p oz ost aw ia w i c ej m iejs c a wol no c i i ndy w
i-du a l nej? W ad ny m r a z ie . Na r z uc a si z t a k s a mr z emo c sz yderst wem ja k
mor a l no jp opr z e d z aj a . Wz acho d n i m sp o e cz e st w ie ponowocz e sny m
odwod z en ie kogo od abor-c ji je s t pr z e s t ps t wem ut r ud n ia n ia k a r a ny m pr z
e z pr awo. Now a mor a l no s toi w r ady k a l-nej op oz yc ji z a r w no wob e c d aw
nej mor a l no c i ch r z e c ija sk iej, ja k i wob e c p opr z e d z aj ego 16 9 # j efemer
ycz nego n i h i l i z mu . Pe do l ia , gorl iw ie bron iona pr z e z na sz e el it y je sz cz e
4 0 lat temu , s t a a si , w pr awd z iw ie ek spre s ow y m tempie , zbro d n i , z ak t r
mak a r a c a e sp o e cz e st wo w i n ny je s t c a kow ic ie w y k lucz ony, na k a dy
m p oz iom ie s wojego i s t n ien ia , ja k by o tod aw n iej na pr z y k ad z s a mot ny m i
mat k a m i .Ni e w t pl i w i e t a ne o e w a n ge l ic z n a m or a l no , k t ro emy na z
w a hu ma n it a r y z mem, sp e -n ia k r y ter ia pa s o y t n ic t w a p o d a ne pr z e z P
g uy a . U k a z uje , do ja k iego s topn ia w iat p onowo cz e-sny y je zd z ie d z ic t w
a ch r z e c ija sk iego, c oje s t z re sz t a k iem nat u r a l ne , b opr z e c ie nap o cz e-k
a n iu n ie w y my la si mor a l no c i . Ty mcz a s em n ie o dcz uw aju p ot r z eby pr z
y z naw a n ia si do w a snych f u nd a ment w i z aw sz e u faj wo-i mp o d st awow y
memo c jom,duchp onowo cz e-snycz er pien ie t y l kozd z ie d z ic t w ap opr z e d z aj-
c ej goe p ok i, a le t a k e , ito wob to c i, zi n nych r de , a m ia now ic ie z myl i a z j
at yc k ie j. Ja k z aw sz e , gdy t a k iego z ap o ycz en ia dokonuje si b e z u z a s ad n
ien ia ije dy n ie z ew z g l du nas t r ach pr z e d pu s t k , mo na y w i obaw , cz y
elemen-t y p oz y sk a ne pr z e z pa s o y t n ic t wo w y t r z y maj pr b cz a su . C he
ster ton p ow ie d z ia , e z a s a-dy b e z w ie d n ie z ap o ycz one z ch r z e c ija s t w a
17 0 # # ba rd z o sz y bko w i d nrk ach w sp cz e snych lud z i , gdy je st d a leko o d
w a z onu do r d a . P ik ny obr a z . Cz y m s t ai z a s ady, k t re n ie mogi ju st a le o d
naw ia ,b o ich r d o z o-s t a o u su n i te? By mo e te z a s ady z achow a ne d z ik ipa
s o y t n ic t w ua lb o pa l i mps e stow i, gdy z os t a n dd z ielone o d upr awomo c n iaj
ych jef u nd a ment w, s t ai cz y m wro d z aju z w y-cz aj w, k t re pr a k t y k ujemy, n
ie pa m i t aju o t y m, ski w z i y. Ku lt u r y b e z pr awd me-t a z ycz nych, ja k k u lt
u r a ch i sk a cz y h i ndu sk a , major a l no c i opier aj c e si na z w ycz ajach iwten sp
os b t r w ajcz a sie . Je d na k temor a l-no c i sut r z y my w a ne ie went u a l n ie z m
ien ia ne pr z e z w ad z . W a n ie t a r z e cz y w i s to t a k e na s wkoc u cz ek a . Ma
my, ju ter a z , mor a l no pa s t wow , c o pr z y p om i naj ego rel ig i oby-w atel sk
Rou s s e au i re woluc ji .Mor a l no ne o e w a n ge l ic z n a u s t a now ion a napro
ch r z e c ija sk i mn i h i l i z m iez a le yo dpa -s t w a iel it , k t re z ap e w n iaj ,
enow a mor a l no je s t sz a now a na , aw y k ro cz en ia wob e c n iej sk a-r a ne . Fa k
t ycz n ie , n iemaju a n ik ler u ,a n i s t r a -n i k w w it y n i wew a c iw y m s en sie . P
r z y p o-m i na my s obie , ewsp o e cz e s t w ach p oga sk ich rel ig ia imor a l no so
d siebie o dd z ielone:rel ig ia 17 1 # w y ma ga o a r iobr z d w, ar z z y na r z uc aj mor
a l no . W a n ie wtej s y t u ac ji z najdujemy si a k t u a l n ie: r z z e el it y de c
ydujmor a l no c i, promu lg ujr aw a d la stos ow a n ia jej i w r a z ie p ot r z eby wd r a
aje ob elga m i i os t r ac y z mem . Na sz amor a l no je s tp o e w a ngel icz na ,a leju b
e z p ow i z a n ia zrel ig i . Dom i nuje naek r a nach tele w i z ji . Z a m ie sz k uje c a i
nematog r a e p ok i . Pa nuje wsz ko achinap o dw rk ach,wro d z i nach . G dy t r z
eba co wn iej z m ien i lub nad a jej now y k ier u nek , z ajmuji t y m el it y. R z z y
wEu-ropie p o d t y m w z g l dem s t a now ir awd z iwe u r z d n icz e s a n k t u a r iu
m . W sk r c ie: p ow r c i l i-my dos y t u ac ji t y p owej d la p oga s t w a na sz a m or
a l n o t o m or a l n o p a s t wow a .Ref lek sja Die t r icha B on ho ef fer a w prow
a-d z a ja sne pr z ej c ie p om i d z y nowo cz e sno c i a p onowo cz e sno c iel ig ij . St
w ierd z a on, e cz ow iek , s t ajidoros y m i z dol ny m do roz u m ien ia w iat a i pa
now a n ia nad n i m, n ie p ot r z ebuje ju h ip ote z y B oga , k t r a o dp ow iad a
duchom s aby m in ie w iadomy m . Wyd aw a o si to mo c no pr z e s t a r z a e i pa suj
e r acz ej do n ie-co na iw nego w iek u , a le w iek n au c z y na s , ja k ba rd z o je s
te my je sz cz e (iz aw sz e?) s abi, at a k e n ie w iadom i .Wpr z y pad k uB on ho e er
a 17 2 # # n ie na le y z a k ad a je d na k , e on s a m n ie by w ier z y w pros t pr z e
c iw n ie: jego yc ie i jego m ier s te go w iade c t wem . Us t a now i w i m i d z y w ier
z y m i a i n ny m i, nad ajajw ik-sz e z nacz en ie yc iu naz iem i, yc iu mor a l nemu .
Tut ajw sz y s t komo eimu si siz je d no cz y .Ten, k to w ier z y wC h r y s t u s a , k to
w ier z y wt r a n s c en-denc j ,z achow ujetod lasiebiei n ieobnosisi z t y m, gdy naji s
tot n iejsz e je s t yc ie w sp l ne . Wid z i my t ut aj p o czt k i w iek u m ro c i, i n spi-r
uj egod z i siajw ieleko c iel nychr uch w,k t re wol acz ejnawo y w a do s ol id a r no c
i, n i o d-wo y w a si do t r a n s c endenc ji .WM dro c i kr w i (Wi s e B l o o d), s
woje j pie r w-sz ej p ow ie c i napi s a nej ww iek u 25lat , F la n ner y O C on nor pr z e
d st aw ia pa stor a , k t r y pr z emaw ia pr z e dk i na m iig osiKo c i ,k t r y s a m ut
wor z y , Ko c i b e z C h r y st u s a . Jego sp e c y cz ne olog i cha r a k ter y z ow a c
a kow it y relat y w i z m io dw r -c e n ie c a e j p opr z e d n ie j dok t r y ny : blu n ie
r s t wo je s t t ut aj je dy rogo pr awdy n ie ma a n i g r z e chu , a n iupad k u , a n isu ,
a n io d k upie-n ia . Z baw ien ie z a s t puje z adow a la n ie . W t y m op ow iad a n iu c
a r awd z a s t puje o d r a aj a i n i e pr z y z woit a m or a l n o , j el i mo na odwa y
si na t a k i pa r adok s: Na t y m p ole ga problem # z w a m i, pa s tor a m i . Z by t
dobr z e w a m sip o-wo d z i, aby w c okolw iek w ier z y 24. O C on nor, pi sz p o ow
ie w iek u , opi s a a ju p wsp cz e sno .24 F. O C o n n o r, M dro kr w i, t u m .
M . Kuc h a r s k a , w yd . P r z e d w it , Wa r s z aw a 19 9 2 . s .21. $ 17 7Cz y m s t
aje si i cz y m s t a n ie si Ko c i b e z c y-w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej? Wob e c r
ady k a l nych w s t r z s w, k t r ych g w ne c e chy pr z e d s t aw i a m p ow y ej, i n s
t y t uc ja re a g uje w r noro d ny sp o-s b. Je d na k najcz s t sze a kc j , i to z w a sz cz
a w r d duchow nych, je s t ob e c n ie w yc ofa n ie si i re z yg nac ja . Daw no ju m i n
cz a s o n ier z y Syl l ab u sa,nawe tjel iz ost a oichje sz cz ek i l k u wroz prosz en iu , s
t a now i acz ej fol k lor n i z na-czi .W r z e cz y w i sto c i lud z ie Ko c io a z osta li dot
k n i c i choroz a su : w y r z ut a m i su m ien ia iw s t ydem z apr z e sz o . Po d yl i d
rog i nwer sji nor mat y w nej, coje st c a k iem nat u r a l ne , gdy , ja k w sz y s c y, y
jz en i wd a p ok . I nwer-sja nor mat y w na uder z ya wi nst y t uc j Ko c io a z c a i . W
lat ach pi d z ie sit ych w i e k u prost y k atol i k m g byb e zz aj k n i c iast w ier-d z i
, ei n k w i z yc ja n igdy n ie i s t n ia a . Sy t u ac ja ba rd z o lud z k a : gdy masi w ad
z , kont roluje si pr z e sz o i re de n iuje h i stor i. Dz i siaj i nst y-t uc ja p ozbaw iona
w ad z y pr z y jmuje c a woj pr z e sz o , n ie z a le n ie o d tego, c o s t a now i jej t re
. Wid z i my je d na k i c o w i c ej: p on ie w a ob e c nycz a s doma gasi sp ojr z en ia r
a z je sz cz e 17 8 # nac a r z e sz o iw y r z e cz en ia si jej w w ie-t le d z i siejsz ych z
a s ad , lud z ie Ko c io a majen-denc j dona ladow a n ia wp e n i t a k iej p os t aw y,
anawe t dow ycho d z en ia pr z e d sz ereg. P r z y wo- uj iek t re z es woich z achow a
zpr z e sz o c i, p os y puj obie g ow y p opio em, i ntonujMe a c ulpa: zbro d n iema s
owe s t w ierd z aot w a rc ie pr z e wo d n icz y kom i sji z ajmuj ej si nadu y-c ia m i s
ek su a l ny m i w Ko c iele w ma rc u 2 021 rok u . Wmomenc ie ot r z e w ien ia z a s t
a naw ia my si , ja k mog l i my k ie dy , nawe t jel i wc a le n ie t a k d aw no, p op e n i
lub u k r y cz y ny, k t re dopiero d z i siaj u z naw a ne s a pr z e st pst wo oto c a a h i
stor ia p e do l i i wKo c iele . Wi n ny m m iejs c u ukazaam1, doja k iego s topn ia t ap
os t aw a u my-s u , gdy sk a n ia si dop ot pien ia c a ej pr z e sz o- c i,je s tw y r a z
emutopi z muo d z ie d z icz onego p okomu n i z m ie , k t r y m si k ier uje , cho c ia si
dotegon iepr z y z naje cz a sob e c nycz ujesido-skona le , s z , eje s t upr aw n iony doos
z a n ia c a ej pr z e sz o c i . Je d na k najba rd z iej z du m ie w a 1 Z ob. L a h a in e d
u m o n d e, Pa r i s , d . du C er f, 2 016 , w yd . p ol .: Nie n aw i d o w i ata . Tota
litar y z my i po-no wo c z e s no , t u m . M .C hojn a c k i , , Wa r s z aw a 2 0 1 7.
# gorl iwo na sz ych duchow nych do p opad n i-c ia wz a r a l iw os t aw n ie cz y s
tego su m ien ia , cou k a z ujeutopijneobl icz ei nwersjinor mat y w-nej w sz y s t ko pr z
y r w no cz e sny m p om i n i c iu a k t u a l nych k at a s t rof, ja k napr z y k ad kor up c
ja ibacha na l ie wWat y k a n ie . Ko c i w st yd z i si w ad z y, k t rr z e z s t u le c ia spr
awow a nad sp o-e cz e st wem .Wid a toje sz cz eba rd z iejwk r ajach, w k t r ych z os t
a o d r z uc ony w w y n i k u cz ego wro d z aju re woluc ji, ja k wQ ueb e c u .
Matenden-c j dochow a n ia si wmy siej d z iu r z e , aby naz a-w sz e u k r y w ad z , zk
t r a k d u go si obnosi . I nwersja nor mat y w na pr z e d st aw ia d aw ne o a r y ja ko
ne z em s t y iw c iek e , a le u k a z uje r w n ie d aw n y c h g n b i c iel ija kost a m sz
onych,d r cz o-nych w y r z ut a m i su m ien ia , nawe t o d r z uc aj ych s a
mychsiebie .Lud z ieKo c io awdu y ms topn iu pr z y jl i t p os t aw a do moment u ,
w k t r y m g r upa t ych, k t r z y bron i t a rego p or z k u ido-ma gaji pr z y w r c en ia
go, napr z y k ad zr uchu L a Manif p our tour s, je s t p o dd a na os t r ac y z mow i z es
t rony ko c iel nych i n s t y t uc ji, k t re u suw aj jz e s woich st r u k t u r. Wg r u nc ie r
z e cz y, m w i br ut a l n ie: d z i siaj Ko c i w s t yd z i si c y w i l i z ac ji ch r z e c ija
sk iej ja ko w ad z y i ja ko pr z y mu su , iz m ier z a doi n nych for m i s t n ien ia .18
0Spr aw y ide d na k je sz cz e d a lej. Lud z ie Ko c io- a , rozbrojen i na w sz el k ie sp
os oby, n ie t y l ko n ie rosz cz obie pre ten sji do ut r ac onej w ad z y, a nawe t p o
dejmuj ok ut z a jej spr awow a n ie inadu y w a n ie . Posuw aji a do pr z y z a n ia si
dopr w my low ych, k t re ich s a mych k we-st ionuj .Sktenbr a ksp jno c i,k t r ymo e pr
z y wo d z i namy l for m ma s o ch i z mu? R z e cz n ieje s tnow aw h i s tor i i,w ad
ny mr a z ie .Z a-w sz e cho d z i o to, aby pr b ow a pr z y p o doba si pr z e c iw n i
kow i p ot nemu i c ie sz emu si u z na n iem, aby wten sp os b st r ac i ja k najm n iej.
We p o c et r y u m f uj egoma rk si z mu ,weFr a nc ji w p o ow ie w iek u , w ielu na sz
ych duchow nych o dcz uw a o p ok u s tow a r z y sz en ia w d ro d z e (w y r a en ie u
w i c one)ma rk si z mow i . D z i siaj obs er w ujemy k atol ic k ie i n st y t uc je y w i e
na-b o e s t wo dosz t u k i w sp cz e snej, k t r a n ie je s t t y l ko sz t u k , a le z a lega l
i z ow a ny m n i h i l i z mem, a lb oo dd aj esik u ltow i G a i, czyl ifo r m i e p o-nowo
c z e s ne go k o s m ot e i z mu .Ten ro d z aj z achow a n ia , k t r y p olega na na-b o ny
m o dd a n iu si s wojemu nat u r a l nemu 18 1 pr z e c iw n i kow i, ma w h i s tor i iw
ielup opr z e d n i-k w. To p os t aw atego, k t r yn iegdy by p ot -ny,a let r acs wojw ad z
i r a z emz n is woj w ie t no , chc e z achow a ja k jej cz s t k , bio-r o d t ych, k t r z
y w a n ie mu o dbier aj a-o . W w ie k u n a s z e j er y p oga n ie , pr z er a en i fa k
temut r at yp oz yc jidom i nuj ej,st a ra lis i up o d abn ia doch r z e c ija n .O cz y w i c
iew ie d z iel i dobr z e , ez aw sz e or yg i na je s t le psz y n i kopia . W ten sp os b pr
b owa li jed na k, pr awdopodob-n iei nst y n k tow n ie ,by nad a lcz c i ,abyt a k r z e cz
uj , ob oz u z w yc i z c w. Ta k c e s a r z Ju-l ia n w prow ad z i p oga sk paid e ia j a k
o r o d z aj ide olog i i, lub, jel i wol i my, ro d z aj pr awdy, aby w ten sp os b r y w a l
i z ow a z t r y u m f uj cok-t r y r z e c ija sk 2. W w ie k u p o g a n ie pr -b owa li
kon k u row a zch r z e c ija na m i wk we s t i i c not l iw ych pr aw, pr z e chw a laji
napr z y k ad , e wc z e n ie j w prow a d zi li pr awa pr z ec iwko ho-mos ek su a l i s
tom, b ow iem i s t n ia y t a k ie pr z e d ju r y s dy kc j r z e c ija sk . Si l ny nu r t pr
buje sipr z efa rb ow a iwt ros c eopr z e t r w a n ie pr z ej-muje ba r w yz w yc i z c y. M
ichelRouchepi sz e , e 2 S .R at t i , L h i s to i re a ug u s t e, s .14 n . 18 2 # w w iek u p
oga s t wo z m ien ia s wojat u r : W m i me t ycz nej r y w a l i z ac ji w sz y s c y u z
naj i s t n ien ie je d nego B oga 3, c o na z y w a negat y w-ny m ho dem, pr z y z na n
iem si do b e z si l no c i , a lb o, w opa rc iu o s ow a Gr z egor z a z Na z ja n z u , ma
powa n iem 4. To s a mo z jaw i sko dos t r z e ga-my d z i siaj, cho c ia maono o dw rot
ny k ier u nek : p e w ne nu r t y ch r z e c ija sk ie pr z ek sz t a c aj o-wol i pr awd wop
ow iad a n ie , a lb o u suw aj t r a ns-c endenc j , sk upiaji nae t yc e .D z i siaj i n s t y t
uc ja ko c iel na og a sz a s woje pier w sz e st wo wk we st i i t rosk i oekolog i o dek s-
hu mow a n ia w sp om n ien ia w.Fr a nc i sz k a a p o pi s m a G u s t ave a i b on a5.
C ho d z i z aw sz e op opi-s a n ie si nowo cz e sno c i , aby ut r z y ma si nap o-w ier z
ch n i p y c e go cz a su . Obaw a pr z e d byc iem w y pr z e d z ony mw nat u r a l nysp
os bprow ad z i a doz a nu r z en iasiwi n ny m,abym cucz e s t n i-cz y wjego st at u sie
z w yc i z c y. Nie d aw ny m pr z y-k adem je s t kolok w iu m p o d t y t u em Te ol og i
a 3 M . Ro c he , Le s o r ig i n e s d u c h r i s t i a ni s m e, Ha c he t t e , Pa r i s 2 021, s
.9 9. 4 Ta m e , s .113. 5 Gu s t ave ib on(19 03 2 0 01) f r a nc u s k ipi s a r zim i-s t y
k , do koc a yc i a pr a c ow a ja ko rol n i k (pr z y p. r e d .) .18 3 wo b e c G a i z orga
n i z ow a ne wd n iach 6 7 lutego 2 02 0 rok u pr z e z Koleg iu m B er na rdy n w, C ent
re S v re s iI n s t y t ut K atol ic k i wPa r y u , aw i c t r z y g w ne i nst y t uc je k atol
ic k ie w stol ic y Fr a nc ji . C ho d z i o wn i m opr z e prow ad z en ie korek t y te o-log
i i o ddo u dog r y, aby pr z efor mow a s t at u s b o-sko c i iz aw a r to dog mat w,
koczten sp o-s b m i d z y i n ny m i zw y jt kowo c iz ow iek a , m skom i nac j , p oj c
iem g r z e chu pier woro d-nego. I n ny m i s ow y, tego ro d z aju dy sk u rs w z y w a
doroz pu sz cz en ia k atol ic y z mu wh ip ote z ie G a i Ja m e s a L ove l o c k a6, ja k
wlat ach sz e d z ie sit ych n i e k t r z y m iel i nad z ie j na roz pu s z c z en ie k atol
i-c y z mu wma rk si z m ie . Nawe t u o ono io d maw ia-no d u go d l it w p ok ut , k t r
a m ia a nac elu p oje d na n ie Ko c io a zje go w ier ny m i; wmo d l i-t w ie tej Ko c i
ch r z e c ija sk i w y r a a sk r uch z a to, e kobie tom le sbijkom o d maw ia pr aw a
doz os t aw a n ia mat k a m i t a k i je s t p o cztek mo-d l it w y wc a o c i ut r z y ma nej
wt y m w a n ie duchu .6 G aj a Ja me s a L ove lo c k a to k si k a , k t r a u k a z a a si
w l at a c h sie d emd z ie sit yc h i prop onow a a hol i-s t yc z ne s p ojr z en ie n an a s z
pl a ne t or a z p o d k re l a a , e w s z y s t k ie z iem s k ie e ko s y s t emy s z e s ob c
i le p ow i z a ne (pr z y p. re d .).18 4 # Cz Ko c io a , ja k w id z iel i my w y ej,z e
l i-z g uje si wpa ntei z m .Z apa z wolen n i k wG a i, aby naw r c i na sz ych te olog w,
mo na p ow i -z a zent u z ja st ycz n c iobic ia u m ier aj ego pr z e c iw n i k a . Nieroz
u m na at wow ier no , zk t -r n s t y t uc je k atol ic k ie r z uc aji napr z y n t , to r ado
z p o cz uc ia , e je st si i ntere suj y m iw a ny m (nawe t jel i os t ate cz n ie masi z n i k
), p o dcz a sgdyju o dd aw naje s tsi lew id z ia ny m in ie p ot r z ebny m . Mo na , aby
pr z e y , p oroz u-m ie si z es woi m pr z e c iw n i k iem, iu si uji r atow a g ubi s a
mych siebie . Wk a dy m r a z ie , izc a e w no c i , cho d z i t uofor m s a mo o d r z u-c
en ia , op o cz uc ie w i ny d aw nych pr z e ladowc w, k t re p ojaw ia si p oi nwersji nor
mat y w nej. Ten ro d z aj z jaw i sk p ok a z uje idemon s t r uje s ab o i n s t y t uc ji
Ko c io a i pr awdop o do bn ie r w n ie jego n ie dos tos ow a n ie dow sp cz e snego
w iat a . Cz y m nor ma l ny m ip ot r z ebny m je s t promow a-n ie sp ot k a z pr z e d s
t aw ic iela m i pr z e c iw nych nu r t w my len ia imo emy s obie ycz y d ia log u te
olog w k atol ic k ich z ez wolen n i k a m i L ovelo c k a . Je d na k d ia log n ie prow ad
z i doc a kow itego roz-pu sz cz en ia si wte z ach pr z e c iw n i k a : n ie t r z eba pr z e
c ie pr z e s t a i s t n ie , aby by toler a nc y jny m anawe t w pros t pr z e c iw n ie .
Wid a t uuk atol i k w 18 5 z a r w no c a kow it ie w ie d z na temat tego, cz y m je st
z d row y l iber a l i z m, i r w no cz e n ie c ie m ne i pr awdop o do bn ie n ie w i a
dome pr a g n ie-n ie , aby z n i k , roz p y si , n ie mu sie si ju w i c ej bron i a n i
doma ga si u z na n ia w a snego ist nienia .To p o cz uc ie w s t ydu z y si zpr z em ia na
m i i ntelek t u a l ny m i mo na r z uc i c ie wt pl iwo c i na ide m i sji i jej d a l sz ego
pr z ek a z y w a n ia . G dy m cza s w y r z ut y su m ien ia , na sz pr z ek a z je s t ba rd z
o s aby. A z re sz t , jel i g o s z e n i e p r awd y p ozby w a si dog mat w z obaw y pr z
e d sz t y w-no c iujaw n ia n iem zby t du ej doz y p e w no c i siebie , to cz y mo emy
je sz cz e m w i o m i sji? Wyc i g n i c iepr awdyz s a k r a l i z uj ychj do-g mat w, o d k
r yc ie jej, w y ma ga i ntelek t u a l nych spr aw no c i . Cz y o ch ron i my prost rel ig
ijno pr awd a m io d k r y t y m i,n ie os on i t y m i,ot w a r-t y m i naw iat r wt pl iwo c
i, ba rd z o bl i sk i m i op o-w iad a n iom cz y m itom? O to c o najm n iej je d no zpy t a
, k t re mo emy p os t aw i .Zt ych dw ch p owo d w os oby o dp ow ie d z ia l ne d z i
siaj wKo c iele toc i si idy sk re t n i ap os to ow ie , b a rd z o o d l eg li o d t ych proz el
it w, do k t r ych pr z y z w ycz a i a na s t r adyc ja . Niema ju p o db oju , k t r y z a s t
puje p okor ne w iade c t wo don iego # z re sz t si l n ie z ach c a my t ych, k t r z y pre
ten-dow a l iby do e w a ngel i z ac ji w d aw ny m s t y lu , b o pr z ekona ana spropa ga
nd ag osz a , e je s t toob e c n ie wz y m g u c ie . Rel ig i i z a k a z a no p o d-b oju , t a
k ja k z a k a z a no gopa s t wom .18 7/ D z i siejsi ch r z e c ija n ie , sprow ad z en i
dos y t u ac ji n iemych w iad k w,ssk a z a n inabyc ie o n ie-r z a m i pr z eg r a nej
wojny. Ich w a l k i wsz cz eg l-no c i tenajw a n iejsz e , w a l k i dot ycz e k we st i i sp
o e cz nych n ie osi gaj ad nych c el wiz re sz-t n iemajnato sz a ns .Nie je stem p e w na ,
cz y rz ecz zrozu m iel i. C h r z e c ij a n ie n ie s t r ud z e n ie bior y ud z ia w
demonst r ac jach pr buj ych z ap obie c w prow ad z en iu ba ndyc k ich pr aw dot y-cz
ych pr z er y w a n ia c i y cz y me to d sz t ucz nego z apad nia nia mog l iby od nie su
kces, jedy nie pr z e prow ad z ajajpier w re woluc j duchow . Naw r c ie lud z i nach r z
e c ija s t wo, nan ie zby-w a lo d no k a de go embr ionu , ana s t pn ie b d z ie c ie
mog li z n ie ab orc j. C h z robien ia tego wpr z e c iw ny m k ier u n k u b d z ie ja k
ch na-r z uc en iaw y z na n ialudom n iek atol ic k i m : toter-ror y st ycz ne bre d n ie .
Wia r a iz a a kc e ptow a n ie z a-s ad p opr z e d z a pr z y jmow a n ie pr aw. P r z
ekona lud z i doz re z yg now a n ia zab orc ji mo na je dy n ie pr z e z pr z ekona n ie
ich o w i to c i maj ego si na ro d z i d z ie c k a d lategoz a a noz n ie sie-n iaz a k a z
uab orc jiw lat achsz e d z ie sit ych, 18 8 # elud z ie naZ acho d z ie n ie byl i ju otej
w i to c i pr z ekona n i . Wsz el k a refor ma mas woje r d a ww ier z en iach ipr z
ekona n iach, mo c nych b s abych, w iadomych b n ie w iadomych, a le wk a dy m r a
z ie ww y s t a rcz aj y m s topn iu ob e c-nych wt a k i cz y i n ny sp os b. Nie mo na my
le absu rd a l n ie , ekobie t y s a mez acz ydoma ga si le ga l i z ac ji pr z er y w a n ia
c i y, p owo dow a ne roz w i z o c i b d dek adenc . D om a ga y si tego, b on ie w
ier z y y ju , ed z ie c ko je s t p os a -c em B oga , s t wor z ony m naJe go obr a z , z
go d n ie z ch r z e c ija sk i m i z a s ad a m i w i to c i os oby lud z k iej. Ta k w i c z a
k a z ab orc ji jaw i si i mja ko n ie d or z e c z ny i n ie s pr aw ie d l iw y. Je d y n ie d
y k t at u-r a b r zy tot a l it a r ne p oz w a laj obie nau s t a-naw ia n ie pr aw n iekore sp
onduj ych zg b ok i m i pr z ekona n i a m i oby w atel i. C h r z e c ija n ie z at e m
mogr a ud z ia wdemon s t r ac jach pr z e c iw ko le ga l i z ac ji ab orc ji a lb o pr z e c
iw ko sz t ucz ny m me-to dom prok re ac ji je dy n ie namo c y z a s ady wol-no c i pr z
ekona : aby p ok a z a , e i st n ieje t y lu w iad k w w ier z e, k t re st a y si ma rg i na l
ne .Dz i siaj w ychow y w a n ie d z ie c i dow ia r y tow y-s y a n ie o n ier z y na bit w
p o d Waterlo o. Mu-szz m ier z y si zn ieuch ron l skp o e cz iz achow y w a si ja k r yc
er z w ia r y K ierkega a rd a : 18 9/ z re z yg now a ny, a le z dol ny do tego, aby ma sz
e-row a w n ie skocz ono . Z lud z k iegopu n k-t u w id z en ia n ie ma na hor y z onc ie
rene s a n su ch r z e c ija st w a , ost at n ie i lu z je w t y m w z g l-d z ie p o cho d zp o
ow y w i e k u , n a pr z y k a d uJ. Ma r it a i na cz y t a my :M a s ow y p ow r t do c h
r z e c ija s t w a dok on a si je d y n ie pr z e z m i o , m i o si l n ie js z n i m
ie r , og ie Ew a n g e l i i . Ni g d y n ie z r e z y g nujemy z n a-d z iei n a now c h r
z e c ija sk c y w i l i z a c j , n a now y do c z e sny p or z dek i n s pi row a ny pr z
e z c h r z e c i-ja s t w o7.Je d na k p ozbaw ien ie Ko c io a jego do cz e snej i t wor z
ej c y w i l i z ac j w ad z y n ie b d z ie pr z e-sz ko d jego d a l sz y m t r w a n iu . Mo e
s t a si , ja k m w i Wi l l ia m C av a nau g h, id amy la-pie a Fr a nc i sz k a , sz pit a
lem na prow i nc ji : ob o-z ow i sk iem b e z w yg d , gd z ie le cz y si yc iowe r a ny, t r
w aj c i g ej n ie p e w no c i8. P r z e d e 7 J.M a r it a i n , C o nfe s s i o n d e fo i, d .
d el a M a i s on Fr a n- a i s e , Ne w York 19 41, s .3 6 .8 W.C av a n au g h , C o mm e
u n h p it a l d e c a m p a g n e, , Pa r is 2016.19 0 # w sz y st k i m je d na k : zd a la o
dpr a g n ien ia p o dbic ia w iat a , o dt , ja k yd z i, b d z iemy t rosz cz y si oto, ja k y
ipr z e t r w a t y le p ow i n no na m w y-st a rcz y . Mo na sz u k a w sz d z ie , a le n
igd z ie n ie z najd z iesima r z eom i sjiip o db oju anawe t jel i cz a s a m i k r y ji one
wn iek t r ych s erc ach, n i k t n ie o dw a a si o t y m m w i . W g r u nc ie r z e cz y w
ielu ch r z e c ija n o dcz uw a u lg , w id z kon ie c e p ok i ch r z e c ija sk iej zc a ej p
oz or si ih ip ok r y z j .Je s te myw sz y s c y,ch r z e c ija n ie in ie- ch r z e c ija n ie , d
z ie m i na sz ej e p ok i : wol i my a go d no n i dom i nac j , z go d nan ie doskona-o
n i fa n fa ronad.Ja k ojc ie c ier r y-Dom i n ique Hu mbre cht , w ik sz o z na s w id
z i ch r z e c ija n bl i sk iej pr z y-sz o c i ja ko ma t r z d k b e z i n nych a mbic ji, n i
c iche byc ie s ol iem i, c o pr awd a w ychud z o , a le we z w ao o d now ien ia sp os
obu z ajmow a-n ias wojegom iejs c aw sp o e cz e st w ie ,ju n ie pr z e z dom i nac j , a
le w sp os b o dp ow iad aj y je j i s to c ie 9.9 T .-D. Hu mbre c ht , L a n d e l aC h r t
i e nt , Ac a d m ie d e sS c ienc e smor a le se tp ol it ique s , w y k a d 12s t yc z-n i a 2
015. / G dy n ie mo na by p ot g , mo na by pr z y-k adem,m w i C a mu s .Tenheroicz
nyprog r a m sz cz eg l n ie dobr z e pa suje do i n s t y t uc ji ducho-w ych . P r z y j iz
achow a w ad z je st ost ate cz n ie dos y at we , gdy mo na u y w sz y s t k ich ro d-k
w : t r z eba z n ie w a la , og r a n icz a ik a ma . Je d-na k byc ie pr z y k adem, u y w
a n ie c ichych c n t to je s t i n na h i s tor ia i n ie w id z i my, aby ja k a rel ig ia m ia a
p o w i c a si cz emu i n nemu .19 2 Nie je st pe w ne, n a t ej z m i a n ie Wsz y s t k ie
pr z y wo a ne w y ej okol icz no c i r a-dy k a l ne o d r z uc en ie nowo cz e sno c i pr
z e z Ko- c i , p n iej u si ow a n ia u r atow a n ia c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej
pr z e z fa sz y z m, wkoc u os t at n ie w p e n i p onowo cz e sne a kc e ptow a n ie
nowo cz e-sno c i pr z e z ch r z e c ija n, a le w at mosfer z e n ie-cz y stegosu m ien ia
sk a n iajdo p ost aw ien ia py t a n ia : cz y kon ie c w iat a ch r z e c ija sk iego n ie j e
s t r a c z e j do bro d z ie j s t we m n i k at a s t rof? To, c o m i le Pou lat p o d su
mow a w na s t puj-c y sp os b: Nie je s t p e w ne , cz y B g pr z eg r a na te j z m i a
n ie 10. Kwe s t i t a na l i z ow a o w ielu autor w.Mo emyuw a a py t a n iez a zby te cz-
ne , b o w k a dy m r a z ie fa k t y s ja sne , a le by by tob . Pos t r z ega n ie koc a w iat
a ja ko k at a s t ro-f y sk a n ia do z achow a a g re s y w nych i o dwe to-w ych, ja k w
id z iel i my na pr z y k ad ach spr z e d s t u lat ; dos t r z ega n ie wkoc u w iat a p oz y t
y w w 10 . Pou l at , L re po s t- chr tie nn e , un mon d e sor ti de Dieu, F l a m m a r
ion , Pa r i s 19 9 4 , s .11. 19 3 i a sk nap e n ia opt y m i z mem, a d z ia a n ia z aba r-
w ia w z up e n ie i n ny sp os b. Nie cho d z i t y l ko o to, aby, ja k z w y k o si maw
ia , robi dobr m i n doz ej g r y. Mo na uw a a , e w iat ch r z e- cija sk i, czyl i k o c ie
l ne z aw a d n i c ie c y w i l i z a-c j , n ie by n icz y m dobr y m, a lb o r acz ej w i z a
si t y l ko ze p okpa r ta p o db oju .Niek t r z y o c en iajawe t , ea rcha icz ne ipro-w ad z
edo dom i nac jit u macz en iep oj c iam i-sji e w a ngel icz nej z a sz ko d z i o tej rel ig i
i, robi t a k K ierke ga a rd , s t w ierd z ajwC hwi li), e ch r y-s t ia n i z m s a m si z r
ujnow a p opr z e z s woje pro-pa gow a n ie . Ma my t u do cz y n ien ia o cz y w i c ie z
opi n i prote st a nt y z mu , d la k t rego i nst y t u-c jona l i z ac ja z abija pr z ek a z .
Dla prote s t a nt a Ja-c que s a E l lu la pr z ek sz t a c en ie Ew a ngel i i wc y w i-l i z ac
j s k a z a o na dek adenc j , do k t re j z c a p e w no c i mu s i a o doj 11. C y w i l i
z ac ja mu sia a b ow iem zkon ie cz no c i u sz t y w n i pr z ek a z , wo- y gowgors e
t , iost ate cz n ie z n iek sz t a c i . P r z e-s a n ie e w a ngel icz ne wsp os b nat u r a l
ny ifat a l ny z m ien i o si w rel ig i s o c jolog icz n , st aji sz t uczz at , p o dcz a s gdy
duchow n i ob d a r z en i 11 J. E l lu l , L a s ub ve r s ion du chr i s t i ani s m e, L a Ta
ble Rond e , Pa r i s 2 0 01. 19 4 # w ad z da li si uw ie w sz el k iego ro d z aju w y-k
ro cz en iom . To opi n ia prote st a nt a , a le w ielu pr z ekona nych k atol i k w p os u g
uje si a na lo-g icz ny m j z y k iem . E m ma nuel Mou n ier, k t r y z re sz tegow a h i
stor ycz ne i st n ien ie c y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej, uw a a , ep owo a n ie ch r
z e c i-ja s t w a og r a n icz a si do w y w ier a n ia w p y w u pr z e zd aw a n ie w iade
c t w a ,p ore d n io ch r z e- c ija n ie n ie p ow i n n i p osiad a i n nej si y, ja k t y l ko
b e z-si , abs olut n ie dy sk re t , dy sk re c ja l -c , ja k ob e c no s a mego B oga 12.
Ta k e M ig uel de Una mu nokonte s tow a w ch r y s t ia n i z m iele-g it y m i z ow a n
ie w sz el k iej w ad z y cz a s owej, cona-t ych m ia s tsprow ad z a godop oz iomup oga
s t w a i gon i sz cz y.K r uc jat a ,ja km w i , kocz ysi p o db ojem p o dbijaj ego pr z e z
p o dbija nego, i p o dbijaj y s t aje si nady st (to z nacz y n i h i-l i s t 13.Niebr a k uje ,
ja k w id a ,w a nychg os wk we-s t ionuj ych w ad z ko c iel , nawe t jel i bya to w ad
z a nad du sz a m i, c o by o c o d z ien no c i na Z acho d z ie pr z e z s e t k i lat i do d z
i siaj je sz cz e 12 E .Mou n ier, Fe u l a C h r t i e nt , , Pa r i s 2 013, s .70 . 13 M.d e
Un a mu no, Ag o ni a c h r y s t i a ni z mu, t u m . P.R a k , Wyd . A nt y k , K t y 2 0
02 , s .5 6 .19 5w n iek t r ych k r ajach . Ty m, k t r y id z ie najd a lej, je st n ie wt pl iw
ieIv a nI l l ich14.Od r z uc aonw sz el-k ie upr awomo c n ia n ie Ko c io a do k ierow a-
n ia sp o e cz e s t w a m i a lb o do s u en ia i m (na pr z y k addo prow ad z en iasz pita
licz y s z k , c o w y s t p ow a o w c i g u pr aw ie c a ej na sz ej h i s tor i i). Ponadto s t
w ierd z a , e to d u got r w a e w t a rg n i c ie ch r z e c ija st w a w sp o e cz e st w a w
pro s t doprow a d z i o do w y p a c z e n i a pr z e k a z u . Dobr y S a ma r y t a n i n d
z ia a p o d w p y wem a-sk i, a jego d z ia a n ie s t a n ie si w y r w ny w a n iem n ie r
w no c i s p o e c z nyc h i z a le g a l i z ow a n ie m ot w a rc iasina i m ig r a nt
w(abypr z y to cz y t y l kote pr z y k ady).M i osierd z ies t ajesiobl i-gator y jpr aw ie d
l iwo c i , ja mu na m i o c i z le w a si z k i log r a ma m i ubr a ,r w no w go d-no c i
pr z ek sz t a c a si wobs e sj dy sk r y m i nac ji . Ew a ngel ia , k t r a je s t sz a le s t
wem, w zbud z a z a-tem c a sp o e cza sz y ner i , k t r a p owo uje si naEw a ngel i , ma
puj , awkon s ek wenc ji p og r a j w i m ma nenc ji i j i sz cz y. Wy ej na z w a a m to
hu ma n it a r y z mem, a C he s ter ton na z w a c not a m i, k t re osz a la y.P r a g c s t a
14 I . I l l ic h , L a c o r r u pt i o n d u m e i l l e u r e ng e n d re l e p i re, Ac t e s
Sud , A rle s 2 0 0 7. 19 6 # si c y w i l i z ac j , ch r z e c ija s t wo os t ate cz n ie t
wo-r z ymon s t r u a l nego aw at a r a , k t r y je s tz a r w no jego alte r ego, ja k i jego
m ier tel ny m w rog iem . Fa k t yc z n ie , nowo c z e s no j e s t pr awdop o do bn ie
z a r w noo d r z uc en iemch r z e c ija sk iegopa no-w a n ia (o d r z uc en iem pr aw
dot ycz ych yc ia sp o e cz nego), ja k i p o dj c iem na nowo i ad a-pt ac j ch r z e c ija
sk ich z a s ad (pr z e de w sz y st k i m sp o e cz nych). We w sz y s t k ich s woich a sp
ek t ach z w r ac a si pr z e c iw ko ch r z e c ija s t w u ja ko c y-w i l i z ac ji, a n ie pr z
e c iw ko ch r z e c ija s t w u ja ko t a k iemu . Od r z uc a pa now a n ie rel ig i i, an ie s
a m rel ig i , ja k napi s a ju To c que v i l le: n ie t y le ja ko dok t r y na rel ig ijna , c o
r acz ej ja ko i n s t y t uc ja p o-l it ycz na ch r z e c ija s t wo w zbud z i o t w c iek n
ienaw i . O s t ate cz n ie n ie p ow i n no z ajmow a na s py t a n ie , cz y ch r z e c ija
s t wo ja ko c y w i l i z a-c ja ch r z e c ija sk a by o cz y m w a c iw y m . D z i-siaj
naw a n iejsz la na s w yg l a de c y z ja c odo p os t aw y duchowej wob e c h i s tor i i,
k t r a dopiero pr z e d n a m i .Ta s y t u ac ja s t aw ia pr z e d na m i nowe w y ma-ga n
i a .O pi n ia publ icz na je st n ie ch t na k atol ic y z mo-w i, ob c i onemu opre s y jr z e
sz o c i a k t u-a l n ie b d emu ww y r a nej m n iejsz o c i .19 7Toje d no zw y ma ga s
t aw ia nychpr z e d na m i d z i siaj: s t at u s m n iejsz o c i je s t ba rd z o sp e c y cz-ny
i mu si my si go ucz y o d yd w i prote s t a n-t w. G dy st a now i si w ik sz o , kon ie
cz n not je s t toler a nc ja , p okor a i dy sk re c ja . G dy s t aje si m n iejsz o c i , toler a
nc ja n ie je s t ju c not , a le kon ie cz no c i ; c not a m i s sp ok j, c ier pl iwo i w y t r
w a o .Ten,k toje s tw m n iejsz o c i,mu si u n i k a p opad n i c ia w pa r a noj. Ta now
a d la na s s y t u ac ja os t ate cz n ie pr z enosi na s w e p ok pier w sz ych ch r z e c ija
n .Do d a m, e o i le w ie c c y dobr z e pr z y s woi li s obie st at u s m n iejsz o c i, t a r
z e cz n iekon ie cz-n ie ud a asi duchow ny m . Tr ud no d la du-chow nych Ko c io a
p olega na z a a kc e ptow a n iu ut r at y w ad z y, z w a sz cz a jel i we m ie si p o d
uw a g pu n k t w y j c ia (aw i c s y t u ac j , wk t rej Ko c i m g sz a fow a ek skomu n
i k a m d s t r a sz en iem piek em : c to z a p ot na si a , gdy uw z g l d n i si wcz e sne
w ier z en ia ). Z by t cz s to duchow n i z achow uji t a k , ja k by my jeszcze t r wa li w
w ie c ie ch r z e c ija sk i m : w y-p ow iad aji z p oz yc ji autor y te t u na w sz y s t-k
ietemat y, r z zde sp ot ycz n iek ierow a ny-m i pr z e z siebie i nst y t uc ja m i, i n ny m
i s ow y : pr z y jmuja roga nc k isp os bd z ia a n ia ,k t r y 19 8 # w s y t u ac ji p oz
os t aw a n ia w m n iejsz o c i je s t m ie sz ny. Zw a sz cz a e w r a z z e z n i k n i c iem
w iat a ch r z e c ija sk ie go z m ien i a si n ie t y l-ko l iczba ch r z e c ija n, a le r w n
ie z achow a n ie i o cz ek iw a n ia t ych w ier nych, k t r z y z os ta li. S on i o w iele ba
rd z iej w y ma gaj y wob e c Ko- c io a . Nie d a si n igdy do koc a opi s a spu-s tosz e,
k t re dokona a p ow ier z chow na rel ig ia p oz or w t a k roz p ow sz e ch n iona o d w
ie k u , k t r pr a k t y kow a no, a le w n i n ie w ier z ono. Wy s t a rcz ysi g doopi s wS
ndor aM r a iego, je d nego znajba rd z iej subtel nych pi s a r z y u k a z u-j ych bu r u a
z j t a mt ych cz a s w, aby z obacz y , erel ig ia ja ko w ia r a wje dy nego it r a n s c
endent-nego B oga u st pi a pa k ie tow i obr z d w, zcz y m m iel i my do cz y n ien ia w
sp o e cz e s t w ach p o-g a s k ic h15.D z i siajma my z ato k atol ic y z mdos y 15 R
e l i g ijn a gorl iwo kong re ga c ji m c z y m n ie , pr z e c z uc ieb o s ko c iz m ien i a
,n iew ie d z ie c z emu , w b a n a [ ].W koc uc ho d z i mydo ko c io an i-c z y m do z a
k a du duc howe j d e z y n fe k c ji . R e l i g i a je s t c z c i k a dow a s z e go yc i a ,
je d n p o d-s t awow yc hid e i ,ja kojc z y z n ac z yz a s a d aw a sno c i pr y w at ne j.
e t en s z a c u ne k d l a re l i g i i , to c not l iwe p o s u s z e s t won iem an icw s p l ne
gozw i a r t e go n awe t n ie p o d e jr z e w a my . S ndor M r a i , Wy zn ania 19 9t r
adyc y jny ip ob o ny, os obi st y in igdy sp o e cz ny. Czyl i o d w r ot no m au r r a s i
z mu w ie k u . Nie id z iemy na m sz d la o dpr aw ien ia sp o e cz nego obr z du . a
rl iwo rel ig ijna je s t cz y m z w ycz aj-ny m (p o lat ach sz e d z ie sit ych wew sz y
s t k ich ko c io ach u su n i to k l cz n i k i, w ier n i m o de-gop okolen iak lk ajna p os
ad z c e). Nies t u ju w ie r n i uw a r u n k ow a n i s o c j olo g ic z n ie , do-ma gaj c y
si obr z d w, a le w ier z c y sz cz er z e , z nad z ieja w i to Ko c io a i s woj a s . Nie
p o d k re la m t ut aj k at a s t rof y, k t r la tej ma ej g r upy a rl iw ych s t a now i ow t a
r z aj e sisk a nd a les ek su a l nedot y k aj e w sp cz e sny Koci ; ma k iawel i ci /mau r
r a si ci jesz cz e sto lat temu by to w y m ia li: c i d z i siaj nosic iele og n ia , k t r y pr z
yga s a gor z ko p acz . Ko c i m n iejsz o c iow ymaje sz cz ew ik sz yob ow i z ek
doskona o c i : t ut aj b ow iem fa sz y we z achow a-n ie p oga rsz aupadek ,k t r yju si
roz p o cz . Dla os oby w ie c k iej d z i siaj n ie z roz u m ia e je s t , e w y s ok ie u r z
dy Wat y k a nu publ icz n ie osk a r- one o homos ek su a l i z m na w sz y s t k ich sz cz
e-blach n ie robiego, c onat ych m ia s t na le a oby p at r yc ju sz a, t u m . T. Worow s k
a , C z y t e l n i k , Wa r-s z aw a 2 014 , s .152 153. 20 0 # z robi : a lb o z dementow
a osk a r en ia z p opa r-c iem p ow a nych a rg u ment w, a lb o w y r a n ie p os t aw i
s a mychsiebiep o dz na k iemz apy t a n ia . Ko c i z achow uje si ja k i n s t y t uc ja r z
z a i dom i nuj a , w ier z , e w sz y s t ko to, c o d la i n nych n ie doz wolone , d la Ko c
io a je s t doz wo-lone . Nie roz u m ie , ez najduje si wm n iejsz o c i iz ost a p ozbaw
iony w ad z y, cooz nacz a , esk a n-d a le je sz cz e mo c n iej gop og r ajdy sk re dy t
uj .Pe w ne z achow a n ie w yd aje si by uc ie cz k wokol icz no c i, wk t r ych si z
najdujemy, in ie cho d z i t ut aj o z achow a n ie duchow nych w Ko- c iele , a le op os t
aw pr z y j tr z e z n iek t r ych w ie c k ich .Mo nar z e czna z w a ide olog i z ac j pr z
ekona . Pe w ne g r upy ch r z e c ija n, pr z er a o-ne nowo cz e sny m i ip onowo cz e
sny m i pro c e s a m i, majendenc j dopr z ek sz t a c a n ia s woich pr z e-kona wro d z
aj ide olog i i . Tou sz t y w n ien ie , k t re mo e pr z ej o dg w a tow nej a r mac ji dor
ady-k a l i z ac ji, dot y k a w sz y s t k ich k u lt u r irel ig i i, gdy cz uji one z a g ro one
pr z e z e woluc j obycz aj w cz y w ier z e . Z najdujemy jeun iek t r ych mu z u -ma n
w, n iek t r ych yd w. a rl iw a ia k t y w na g r upa kon s er w at y w nych k atol i k w
na Z acho-d z ie p ojaw i a si na p o czt k u s t u le c ia i o dd a- a si w z mac n ia n iu i r
atow a n iu pr z y p omo c y 2 01dog mat y k i z a s ad if u nd a ment w, k t r ych z n i sz-
cz en ie na le y do prog r a mu p onowo cz e sno c i .Ide olog i z ac ja rel ig i i i t r adyc
ji w prow ad z a na s w w iat pr z e c i t y nap , w r cz ma n ichejsk i . Wie-r z en ia c ie
szi c or a z w ik sz e w no c i . Tole-r a nc jaz a n i k a .Ku lt u r a ,k t r acz ujesiz a g ro
ona , pr z e prow ad z a mobi l i z ac j ja k k r aj p o dcz a s wojny. Ma my docz y n ien
ia zro d z ajem i n s t y t uc jona l i z a-c ji cz ego , cod aw n iej by o p y n ne ip oz ost
aw ione k apr y s om h i s tor i i . Je s t toje d na k i n s t y t uc jona l i-z ac ja u sz t y w n
iaj a , k t r a g r awer uje wma r mu-r z e z a lk n ione w ier z en ia , aby n ic zn ich n ie u
ron i .Mo na u z na , eide olog i z ac ja z a g ro onych w ier z e je s t re a kc jaich k r
ucho , naich b e z-si l no wob e c w sp cz e snej k u lt u r y t a k a g re-s y w nej, ja k
i bud z ej z a z d ro i n ie o dpa rc ie z w yc i sk iej. K atol ic y, k t r z y w y konuj iel k
pr ac na p olu e du k ac y jny m d la obrony t r ady-c y jnej ro d z i ny, a n i pr z e z s ek u
nd n ie w yobr a- aj s obie , eby mog li cho c ia ojotpr z e su n p onowo cz e snego kolos
a . Ju zg r y uw a aji z apr z eg r a nych naw sz y st k ich f ront ach . Nie chc je d na k ,
aby p otom no w yobr a a a ich s obie ja ko bier nych lub w i n nych w sp ud z ia u
wz a-cho d z ychpr z em ia nach .Ide olog i z ujs woje pr z ekona n ie z obaw y, e n ie
mog z y s tow a 2 02 # i nacz ej.Nie p oz w a lajs obiena roz paczi o d-r z uc aj u z a s
ad n ion okol icz no c ia m i ab dy-k ac j , ucz e st n icz ro d z aju bit w y duchowej a d
maiorem Dei glor iam, s yg na t r bk i z a g r z e w a dob oju ohonor ioe t y k w y n i k
ajpr z ekona .Je d na k e n iel icz n i sc i, k t r z y chc iel iby je sz-cz e y d aw ny m ch r
z e c ija s t wem, z at r z y ma na s t a e jego os t at n i pr z ejaw pr z e d koc em z at r
z y maj, Pa n ie , z ega r, k t r y m o d m ier z a sz na sz roz k ad (Luc ia n Bla ga). Dla
w ik sz o c i z na s pr z e sz o s t a a si ob c r a i n do d a- aby m n ie chc ia . Po p er
y p e t iach os t at n ich dw ch st u le c i, cz a s a m i p or u sz aj ych, acz a s a-m i
mordercz ych, z re z yg now a l i my. To ju n ie w iat ch r z e c ija sk i opu sz cz a na s
ter a z mygo opu sz cz a my. Dlacz ego? Pon ie w a n ie chc emy ju pa now a n iasi y.Si
mone Wei l z ap ow ie d z ia- a tme t a mor foz ws woi m tek c ie z19 4 0 rok u I li a d
a , czyl i poe m at y s i y. Nawe t j el i c o mp e l l e in-t ra r e [pr z y mu sz a n ie dowej
c ia] mog o by i nter-pre tow a ne wn ie w a c iw y sp os b, it a k p oz os t aje fa k tem,
ech r z e c ija n ie majm i sj naw r c en ia c a ej z iem i, i e u y to wt y m c elu si y,
najpier w zycz nej,p n iejwfor m iew p y w a n ianadu sz e ipa now a n ia nad n i m i
(to pa m i ot y m w p y w ie p obud z a doc a kow itego o d r z uc en ia rel ig i i ojc w
20 3wk r ajach t a k ich ja k Q ueb e c in ie ycz y aby m Po-la kom t a k iego s a mego
losu). Si a , m w i Si mone Wei l, cz y n i zk a dego p o dp or z kow a nego jej cz ow
iek a r z e cz 16, p on ie w a st aje si onbier ny, z a le ny o di n nego. C ow i c ej, si a s
a ma p o d a k us wojej z g ubie , p on ie w a nat u r a l ne je st d la n iej ig norow a n ie
w a snych og r a n icz e . Wt a k i sp os b mog l iby my wn ie skocz ono opi s y w a w
ad z Ko c io a wc y w i l i z ac ji ch r z e c ija sk iej. Si mone Wei l ga rd z i w sz el k i
m i pr z ejaw a m i si y isi ich w y r z ek a : b ohaterst wo tospla m iona s a mo chw a l-s
t wem te at r a l n a p oz a 17. P jd my je d n a k d a le j. Cz y n ie ma i n nych b
ohater w n i t ych u y w a-j ych si y? B ohater w c ier pl iwo c i iuw a no c i, b ohater
w p okor nej m i o c i? C o d z ien nej m i o c i, w y roz u m ia o c i, opa now a n ia isp
okoju? B ohate-r w, b ow a n ie on i n ie pr z e chw a laji , a le n ios w sz y s t ko wew n t
r z u , p obud z ajten sp os b, it y l ko wten sp os b, pr a g n ien ie , aby si don ich up o
dobn i ? I n ny m i s ow y : cz y n ie mo emy w y-na le i n nego sp os obu byc ia n i
hegemon ia? 16 S . We i l , I l i a d a , c zyl i p o e m at y s i y, t u m . M . Fr a n-k i e w i
c z : ht t p s : //p or t a l .t e z e u s z .pl /2 0 0 9/0 7/3 0 /i l i a d a-- czyl i- p o e m a t y- s
i l y/17 Ta me. # Cz y m i sja mu sizkon ie cz no c ioz nacz a p o db j? Mo na my le
och r z e c ija s t w ie , bioraw z r r acz ej m n ich w zTibh i r i ne n i m n ich w zS e
pu-l ve d y18. P r awdop o do bn ie le pie j by o by, gd y by my sta li si je dy n ie m i
lcz y m i w iad k a m i, aos t a-te cz n ie t ajny m i a gent a m i B oga . Pom i mo i nwer-s
ji nor m at y w ne j i loz o cz nej, z go d n ie z z a s ad pa l i mps e st u , o k t rej by a
mow a w y ej, ch r z e- c ija st wo je st c i g le , na s w j sp os b, duchem opiek u cz y
m . Re z yg nac ja z c y w i l i z ac ji ch r z e- c ija sk iej n ie oz nacz a b ole snej o a r y.
Do w iad-cz en ie na sz ych ojc w d aje na m p e w no : na sz y m z a d a n ie m n ie j
e s t t wor z e n ie s p o e c z e s t w, gd z ie Ew a ngel ia r z z i pa st w a m i , a le r
acz ej, p o-s u g uji s ow a m i S a i nt-E x up r y ego, p j c ie b a r d z o p owol i w s t
ron r d a 19.18 T ibh i r i ne k l a s z tor t r api s t w w A l g ier i i , w rok u 19 9 6 do s
z o t a m do p or w a n i a sie d m iu m n ic h w, k t r z y z o s ta li o s t at e c z n ie z a
mordow a n i pr z e z i s l a-m i s t w. S e pu l ve d a m ie js c owo wH i s z p a n i i , gd
z ie o d w ie k u o s ie d la li si w i c i pu s t e l n ic y, k t r z y we d u g p o d a p o d c
z a s n aja z d w mu z u m a s k ic h c h r oni li lud no c h r z e c ija s k , c z y n i c c
ud a i p o-konuj c z brojne a r m ie (pr z y p. t u m .). 19 A. d eS a i nt-E x up r y, Ma y
K si , t u m . H .Wo n i a-kow s k i , Z n a k , K r a k w 2 015, s .87 (pr z y p. re d .). t
ytu or yg inau: L inversion nor mative et le nouvel ge L es dit ions du C er f,
C opy r ig ht for t his e dit ion Wyd aw nic t wo WA M, O pieka re d a kc yjna: D ami
an StkR e d a kc j a: Magd a lena Ko chKorekt a: Moni ka Karolczu kProj ekt okad k i:
Ad am Gut kowsk iO pracowanie g raf iczne i skad: Luc y na Stercze wskaISBN - - - -
WYDAWNICT WO WAMu l. Kop er ni ka - Kra k wtel. e-mai l: wam@w yd
aw nic t wowam.plDZIA HANDLOWYtel. - e-mai l: handel@w yd aw nic t
wowam.plKSI GARNIA WYSY KOWAtel. w w w.w yd aw nic t wowam.plDr u k i
oprawa: EKODRUK Kra k wPubli kac j w ydr u kowano na p apierze iB O OK White
g vol. . dost arczony m prze z IGEPA Polska Sp. z o.o.