АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТИ ЙАНЫНДА

ДЮВЛЯТ ИДАРЯчИЛИК АКАДЕМИЙАСЫ

ÄÐ .ÄÎÑ . Ð . À . ß ÊÁßÐÎÂ

.. . ..
MUASIR HUQUQ
ÑÈÑÒÅÌËßÐÈ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðèíèí

16 éàíâàð 2014-úö èë òàðèõëè 26 ñàéëû ÿìðèëÿ
äÿðñëèê òÿñäèã åäèëìèøäèð.

Ãàíóí Íÿøðèééàòû
2014
Åëìè ðåäàêòîð: ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö ù.å.ä. ïðîô. Ì.Ô.Ìÿëèêîâà
Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí “Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè âÿ
òàðèõè” êàôåäðàñûíûí ìöäèðè
Ðÿé÷èëÿð: ù.å.ä. ïðîô. Ù.Ñ.Ãóðáàíîâ
ÀÌÅÀ-íûí Ôÿëñÿôÿ, Ñîñèàëîýèéà âÿ Ùöãóã Èíñòèòóòóíóí
“Äþâëÿò âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè, ìöëêè ùöãóã âÿ ïðîñåñ”
øþáÿñèíèí ìöäèðè
ù.å.ä. ïðîô. Íàçèì Úÿôÿðëè
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Äþâëÿò
Èäàðÿ÷èëèê Àêàäåìèéàñûíûí “Äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí ùöãóãè
òÿìèíàòû” êàôåäðàñûíûí ïðîôåññîðó
ù.ô.ä. äîñ. À.Ì.Àáäóëëàéåâ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà Äþâëÿò
Èäàðÿ÷èëèê Àêàäåìèéàñûíûí “Äþâëÿò ãóðóúóëóüó âÿ ùöãóã”
êàôåäðàñûíûí äîñåíòè
ù.ô.ä. äîñ. Ì.Ê.Àáäóëëàéåâ
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòèíèí Áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿð öçðÿ ïðîðåêòîðó

Äð.äîñ. Ð.À.ßêáÿðîâ. Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè

Áàêû: Ãàíóí Íÿøðèééàòû, 2014. 696 ñÿù.

Äÿðñëèêäÿ äöíéàíûí ùöãóã õÿðèòÿñèíÿ äàõèë îëàí ðîìàí-ýåðìàí, èíýèëèñ-

ñàêñîí, ìöñÿëìàí, ùÿì÷èíèí ×èí, Éàïîíèéà, Òöðêèéÿ âÿ äèýÿð àïàðûúû
äþâëÿòëÿðèí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí òÿøÿêêöëö, ôîðìàëàøìàñû âÿ ìöàñèð èí-
êèøàôû òÿäãèã åäèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà ùÿð áèð ùöãóã ñèñòåìè äàõèëèíäÿ
ìöâàôèã îëàðàã àäÿò ùöãóãëàðû, íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð, ìÿùêÿìÿ ïðåñå-
äåíòëÿðè, äîêòðèíàë ìÿíáÿëÿð, ùöãóã ñàùÿëÿðè âÿ ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó þéðÿ-
íèëìèøäèð. Êèòàáäàí àëè ìÿêòÿáëÿðèí “ùöãóãøöíàñëûã”, “áåéíÿëõàëã ìöíà-
ñèáÿòëÿð”, “ðåýèîíøöíàñëûã”, “ïîëèòîëîýèéà” èõòèñàñû öçðÿ òÿùñèë àëàí òÿëÿáÿ-
ëÿðè, ìàýèñòðëÿð, ìöÿëëèìëÿð, åëìè èø÷èëÿð, èäàðÿ÷èëèê âÿ ùöãóã ñòðóêòóðóíäà
÷àëûøàí êàäðëàð, ùàáåëÿ ìàðàãëàíàí ýåíèø îõóúóëàð èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

© Ганун Няшриййаты, 2014 1300130004

© Р.А.Якбяров, 2014 Q
AB022051
 ÞÍ ÑÞÇ

öàñèð äþâðäÿ ùöãóã òÿùñèëè àëàí ùÿð áèð òÿëÿáÿ, éàëíûç

Ì ìèëëè ùöãóãó, éåðëè ãàíóíâåðèúèëèéè þéðÿíìÿêëÿ êèôàéÿò-

ëÿíìÿìÿëè, áöòöí ùöãóã ñèñòåìëÿðè áàðÿäÿ ýåíèø áèëèéÿ
ìàëèê îëìàëûäûð. ×öíêè ìöàñèð ãëîáàëëàøàí äöíéàäà, ñèéàñè, èãòèñàäè,
ìÿäÿíè, ùöãóãè âÿ äèýÿð ùóìàíèòàð ñàùÿëÿðäÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí äÿ-
ðèíëÿøìÿñè, èëê íþâáÿäÿ äþâëÿòëÿðèí ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêè íàèëèé-
éÿòëÿðèíèí âÿ ùöãóãè òÿúðöáÿëÿðèíèí ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéÿ èíòåãðàñèéà
îëóíìàñûíû çÿðóðè åäèð. Áó áàõûìäàí, äöíéàíûí ìöàñèð ùöãóãè õÿðèòÿ-
ñèíÿ äàõèë îëàí ùöãóã àèëÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí âÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê èí-
êèøàôûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,
éàëíûç ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàòà ìàëèê îë-
ìàãëà ùÿì ðåýèîíàë, ùÿì äÿ öìóìäöíéà ñÿâèééÿñèíäÿ ìöõòÿëèô äþâ-
ëÿòëÿð àðàñûíäà ùöãóãè âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüû èíêèøàô åòäèð-
ìÿê âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòäèêäÿí ñîíðà äöíéà áèðëèéèëÿ, õöñóñèëÿ
äÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèëÿ éàõûí ÿëàãÿëÿð ãóðìóø, þëêÿìèçèí äåìîêðàòèê-
ëÿøìÿñè ïðîñåñèíäÿ ìöùöì àääûìëàð àòàðàã, ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ãîøóë-
äóüó êîíâåíñèéà âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã ïàêòëàðà ìöâàôèã îëàðàã èñëàùàò-
ëàð àïàðìûøäûð. Ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèêäÿ áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà úàâàá
âåðÿí, ÿñàñÿí äÿ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà éþ-
íÿëìèø áèð ñûðà ùöãóã íîðìàëàðû ãÿáóë åäèëìèø, éåíè ìÿúÿëëÿëÿð ùàçûð-
ëàíìûø âÿ áó ïðîñåñ ìöòÿìàäè îëàðàã òÿêìèëëÿøäèðèëèð.
Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí ÿùàòÿ äàèðÿñèíÿ ýþðÿ, äàùà ÷îõ ðî-
ìàí-ýåðìàí âÿ èíýèëèññàêñîí àèëÿëÿðè ôÿðãëÿíäèðèëèð. Áó áàõûìäàí
äÿðñëèêäÿ ùÿð èêè ùöãóã àèëÿñèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèë-
3
ìèøäèð. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, äÿðñëèéÿ äàõèë åäèëìèø ìþâçóëàðäà, ìöàñèð
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí êîíòèíåíò ùö-
ãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí Ôðàíñàíûí âÿ Àëìàíèéàíûí ùöãóã ìÿíáÿëÿðè-
íèí þéðÿíèëìÿñè, ìöàñèð äþâðöí ÿí áþéöê ùöãóã àèëÿñè îëàí ðîìàí-
ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí âÿ äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðèíèí, äöíéàíûí ùöãóã
õÿðèòÿñèíäÿ ùàíñû ùöãóãè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû
ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿúÿêäèð. Åéíè çàìàíäà, ùöãóãøöíàñëàðûí
öíñèééÿò âàñèòÿñè îëàí ðîìà ùöãóãó èëÿ òàíûøëûã, ìöàñèð äöíéàíûí ÿí
ìöêÿììÿë ùöãóã ñèñòåìèíèí, ùöãóã ÿäÿáèééàòû ìÿíáÿëÿðèíäÿ "éà-
çûëû àüûë" (ðàòèî ñêðèïòà) àäëàíàí ùöãóãóí, þç äþâðöíö àøàðàã ìèí èë-
ëèêëÿðè ãÿò åäèá, öìóìäöíéà ùöãóãó ÿùÿìèééÿòè êÿñá åòìÿñèíÿ äÿ
àéäûíëûã ýÿòèðèëÿúÿêäèð. Äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðèíèí õöñóñèëÿ äÿ ðîìàí-
ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí þéðÿíèëìÿñè "ùöãóãøöíàñëûã" èõòèñàñû öçðÿ
òÿùñèë àëàí òÿëÿáÿëÿð ö÷öí áþéöê åëìè-íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòè
âàðäûð. Áåëÿ êè, òÿëÿáÿëÿð, ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè äàõèëèíäÿ ÿí ìö-
êÿììÿë ùöãóã àèëÿñèíèí òÿøÿêêöëö, èíêèøàôû âÿ òÿêàìöëöíö èçëÿìÿê-
ëÿ éàíàøû, ýÿëÿúÿêäÿ ãàðøûëàøà áèëÿúÿêëÿðè ìöðÿêêÿá êàçóàë âÿçèé-
éÿòëÿðäÿ, þç ùöãóã äöøöíúÿëÿðèíäÿ ÷åâèê ùöãóãè êîíñòðóêñèéà ãóð-
ìàãëà, ùöãóãè òåõíèêàíûí êþìÿéèëÿ, ÿäàëÿòëè ãÿðàðëàðûí ÿëäÿ îëóíìà-
ñû öñóëëàðûíà íàèë îëìàüûí ùöãóãè âàñèòÿëÿðèíÿ éèéÿëÿíÿ áèëÿúÿêëÿð.
Ðîìà ùöãóãøöíàñëàðû, ìöõòÿëèô ùöãóã ñàùÿëÿðè, õöñóñèëÿ ìöëêè âÿ òè-
úàðÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ åëåìåíòàð àíëàéûø âÿ êàòåãîðèéàëàð èøëÿéèá
ùàçûðëàìûøäûðëàð êè, áó ÿñàñëàð èíäè äÿ àêòóàëëûüûíû ãîðóéóá ñàõëàìûø-
äûð. Ðîìà õöñóñè ùöãóãó, ùÿëÿ äÿ áó ñàùÿäÿ ïåøÿêàð ùöãóãøöíàñëà-
ðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ÿñàñ áàçà îëàðàã ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Îíà
ýþðÿ äÿ áåëÿ áèð èôàäÿíèí èøëÿäèëìÿñèíè ùå÷ äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ðî-
ìàëûëàð äöíéàíû ö÷ äÿôÿ – áèðèíúè äÿôÿ ëåýèîíëàðûíûí ýöúö èëÿ, èêèíúè
äÿôÿ õðèñòèàíëûã äèíè èëÿ, ö÷öíúö äÿôÿ èñÿ ìöêÿììÿë ùöãóã ñèñòåìè
éàðàòìàãëàðû èëÿ –ôÿòù åäèáëÿð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí þé-
ðÿíèëìÿñè, ìöëêè ùöãóã âÿ îíà éàõûí ñàùÿëÿðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ
êþìÿê åäÿúÿê, áèðèíúè êóðñ òÿëÿáÿëÿðèíè ùöãóãè òåðìèíîëîýèéà èëÿ òà-
íûø åäÿúÿê, ðîìà ùöãóãóíóí áöòöí äþâðëÿðäÿ íöôóçó áàðÿäÿ, îíëàð-
4
äà àéäûí åëìè òÿñÿââöðëÿð éàðàäàúàãäûð. Åéíè çàìàíäà, òÿëÿáÿëÿð,
ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè äàõèëèíäÿ ÿí ìöêÿììÿë ùöãóã àèëÿñèíèí òÿ-
øÿêêöëö, èíêèøàôû âÿ òÿêàìöëöíö èçëÿìÿêëÿ éàíàøû, ðîìà ùöãóã òÿú-
ðöáÿñèíäÿí ýåíèø áÿùðÿëÿíÿúÿêëÿð.
Ìöàñèð äþâðöí ÿí áþéöê ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí äèýÿðèíè èíýèëèñ-
ñàêñîí ùöãóã àèëÿñè òÿøêèë åäèð. Èíýèëòÿðÿ ïðåñåäåíò ùöãóãó ÿñàñûíäà
ôîðìàëàøàí öìóìè ùöãóã (úîììîí ëàw) àèëÿñèíèí õàðàêòåðèê úÿùÿò-
ëÿðè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. Áåëÿ êè,
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ïðåñåäåíòëÿ-
ðÿ (òÿúðöáÿéÿ) ÿñàñëàíûð. "Êðàë ìÿðùÿìÿòèíÿ" ÿñàñëàíàí ïðèíñèï öçðÿ
ãóðóëìóø âÿ ëîðä-êàíñëåð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ÿäàëÿò ùöãóãó (åãóèòé
ëàw) ìöàñèð äþâðäÿ âàùèä ïðåñåäåíò ùöãóãóíäà áèðëÿøèð. Èêè áþéöê
ùöãóã ñèñòåìèíäÿí ÿëàâÿ, êèòàáà àéðû-àéðû ùöãóã àèëÿëÿðè ãðóïóíà äà-
õèë îëàí Ùèíäèñòàí, ×èí, Éàïîíèéà, Òöðêèéÿ ùöãóãó, ìöñÿëìàí ùöãóã
ñèñòåìè âÿ éàõûí êå÷ìèøèìèçè þéðÿíìÿêäÿ áèçÿ éàðäûì÷û îëàí ñîñèà-
ëèñò ùöãóã àèëÿñè äàõèë åäèëìèøäèð.
Áåëÿëèêëÿ, ìöÿëëèô êèòàáäà òÿãäèì åòäèéè ùÿð áèð ìèëëè ùöãóã
ñèñòåìèíè ÿòðàôëû þéðÿíìèøäèð. Èíàíûðûã êè, áó êèòàá ùÿð áèð îõóúóäà
äöíéàíûí ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû
ùàããûíäà ìöêÿììÿë åëìè-íÿçÿðè áèëèêëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà éàðäûì
åäÿúÿê.

ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö ù.å.ä. ïðîô. Ì.Ô.Ìÿëèêîâà

5
 Û ÌÞÂÇÓ: ÌÖÀÑÈÐ ÙÖÃÓà ÑÈÑÒÅÌËßÐÈ
ÔßÍÍÈÍÈÍ ÀÍËÀÉÛØÛ Âß ÏÐÅÄÌÅÒÈ

Ìöàñèð äöíéàíûí ùöãóã õÿðèòÿñè îëäóãúà çÿíýèíäèð. Äöíéàäà òÿ-

øÿêêöë òàïìûø áóýöíêö ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû óçóí èíêè-
øàô éîëó êå÷ìèøäèð. Áó éîë òàáóëàðäàí, àäÿòëÿðäÿí, ëåãèçìëÿðäÿí, ïðå-
òîðèêàëàðäàí (ïðåòîð åäèêòëÿðèíäÿí), êöòéóìëàðäàí, èíòåðïîëéàñèéàëàð-
äàí, ðåñåïñèéàëàðäàí, êîìïèëéàñèéàëàðäàí, ïðåñåäåíòëÿðäÿí, ñòàòóòëàð-
äàí, î úöìëÿäÿí äàùà ÷îõ åòèê-ÿõëàãè äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû åùòèâà
åäÿí äùàðìàëàðäàí, ôàéàëàðäàí, êàíîíëàðäàí, ôèãùäÿí, âÿ ñ. êå÷ÿðÿê
òÿêìèëëÿøìèø, íîðìàòèâ àêòëàð îëàðàã êîíñòèòóñèéàëàðäà, ìÿúÿëëÿëÿðäÿ
âÿ äèýÿð ùöãóãè ñÿíÿäëÿðäÿ ìàääèëÿøìèøäèð. Áó ùöãóã íîðìàëàðû,
ùÿð áèð èúòèìàè-èãòèñàäè ôîðìàñèéàéà ìöâàôèã îëàðàã, èúòèìàè-ùöãóãè
ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿíìÿéÿ éþíÿëìèøäèð.
Êèòàáà äàõèë åäèëìèø ìþâçóëàð ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè, èí-
ýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè, ùÿì÷èíèí àéðû-àéðû ùöãóã àèëÿëÿðè ãðóïóíà
äàõèë îëàí Ùèíäèñòàí, ×èí, Éàïîíèéà, Òöðêèéÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíè,
ìöñÿëìàí ùöãóã àèëÿñèíè âÿ éàõûí êå÷ìèøèìèçè þéðÿíìÿêäÿ áèçÿ
éàðäûì÷û îëàí ñîñèàëèñò ùöãóã àèëÿñèíè ÿùàòÿ åäèð. Ìöàñèð äþâðöí ÿí
áþéöê ùöãóã àèëÿëÿðèíäÿí áèðè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèäèð. Ùå÷
øöáùÿñèç êè, êîíòèíåíò ùöãóãóíóí àïàðûúû þëêÿëÿðè îëàí Ôðàíñà âÿ Àë-
ìàíèéà ùöãóãóíóí þéðÿíèëìÿñè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè ùàããûí-
äà ìöôÿññÿë áèëèéèí ÿëäÿ îëóíìàñûíà øÿðàèò éàðàäàúàã. Äÿðñëèêäÿ
ÿíÿíÿâè ùöãóã àèëÿñè äþâëÿòëÿðè îëàí ×èí âÿ Éàïîíèéàíûí ìþâúóä
ùöãóã íîðìàëàðûíûí íÿñèùÿò, òþâñèéÿ, òàïøûðûã, þéöä õàðàêòåðè äàøûìà-
ñûíà äèããÿò âåðèëèð. Óçóí ÿñðëÿð áîéó áó øÿðã äþâëÿòëÿðè, ùöãóã íîð-
ìàëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ åòèê-äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà öñòöíëöê âåðìèøäè-
ëÿð. Ìþâçóëàðäà, áèçèì ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ìöñÿëìàí
ùöãóã àèëÿñèíèí þéðÿíèëìÿñè, ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèêëÿðäÿ íÿçÿðÿ àëìàëû

6
îëàúàüûìûç ìèëëè ìåíòàëèòåòëÿðè ãîðóéóá ñàõëàìàüà âÿ èíêèøàô åòäèð-
ìÿéÿ êþìÿê åäÿ áèëÿúÿéèíÿ çÿìèí éàðàäàúàüû ùå÷ øöáùÿñèçäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùÿð áèð äþâëÿò þç ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ öñòöí ùåñàá
åòäèéè ùöãóã ñèñòåìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Åéíè çàìàíäà áó âÿ éà äèýÿð
äþâëÿòëÿðäÿ, áèð-áèðè èëÿ ðÿãàáÿò àïàðàí ìöõòÿëèô ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ îëóíìàñû ïðàêòèêàñûíà äà ðàñò ýÿëèíèð. Ùöãóã ñèñòåìëÿðè àðàñûí-
äàêû ôÿðãëÿðèí èôàäÿ îëóíìàñû âÿ áó ôÿðãëÿðèí íÿäÿí èáàðÿò îëìàñû, òÿ-
áèè îëàðàã íÿçÿðèééÿ÷èëÿð ö÷öí åëìè ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿêëÿ éàíàøû,
ùöãóãøöíàñ ïðàêòèêëÿðèíäÿ äèããÿòèíè úÿëá åäèð. Òÿêúÿ ñþùáÿò îíäàí
ýåòìèð êè, ùöãóãóí êîíêðåò ñàùÿëÿðèíäÿ òàìàìèëÿ áèð-áèðèíèí ÿêñèíÿ
îëàí íîðìàëàð òÿòáèã åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, èíýèëèñ àèëÿ ùöãóãó áîøàíìàíû
áèð ùöãóã íîðìàñû êèìè òÿñáèò åòäèéè ùàëäà, èðëàíäèéà ùöãóãó áåëÿ íîð-
ìàíûí òÿòáèãèíè ãàäàüàí åäèð. Àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ, èúòèìàè-ùöãóãè ìö-
íàñèáÿòëÿðèí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùöãóã íîðìàñûíûí áó ôîðìàäà
òÿòáèã îëóíìàñû ìÿãáóë ùåñàá åòìÿê îëàð. ×öíêè öìóìèëèêäÿ ùöãóã
äàùà ìöðÿêêÿá èúòèìàè òÿçàùöð ôîðìàñû îëàðàã, ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí
êîìïëåêñ ñèñòåìè êèìè ÷ûõûø åäèð. Ùÿð áèð ùöãóã ñèñòåìè ìöÿééÿí òÿ-
øÿêêöë òàïìûø ùöãóã ôîíäó áàçàñûíà ìàëèêäèð. Áó áàçà ìöÿééÿí ãðóï
íîðìàëàðû ÿùàòÿ åòìÿêëÿ, íîðìàíûí éàðàäûëìàñû âÿ òÿôñèð åäèëìÿñè, èú-
òèìàè-ñîñèàë ãóðóëóøà ìöâàôèã îëàðàã ìöÿééÿí êîíñåïñèéàéà ìàëèê
îëìàñû âÿ áó êîíñåïñèéàäàí ÷ûõûø åäÿðÿê ùöãóãóí ôóíêñèéàñû âÿ òÿò-
áèãèíèí àñûëûëûã ùÿäëÿðè âÿ ñ. áó êèìè ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèð.
Ìöàñèð ùöãóã àèëÿëÿðèíèí êâàëèôèêàñèéàñû õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã
òÿáèè âÿ ñöíè ôîðìàëàøàí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Òÿáèè éàðà-
íàí ùöãóã àèëÿëÿðèíèí ÿñàñûíäà êâàëèôèêàñèéà åäèëÿí îáéåêòëÿðèí ÿëà-
ìÿòëÿðè àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Òÿáèè éàðàíàí ùöãóã àèëÿëÿðè ÿñàñÿí àä-
ëàðûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè ðîìàí-ýåðìàí, èíýèëèññàêñîí ùöãóãó àè-
ëÿëÿðèäèð. Äèýÿð ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðè ñîíðàäàí àïàðûúû ùöãóã ñèñòåìè-
íÿ ãîøóëàðàã âàùèä ùöãóã àèëÿñèíè òÿøêèë åòìèøäèëÿð. Äöíéàíûí ùöãóã
õÿðèòÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí 100 éàõûí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí ÷îõóíäà
îõøàð úÿùÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áó ñèñòåìëÿð áó âÿ éà äèýÿð úÿùÿò-
äÿí áèð-áèðëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ, ãàðøûëûãëû àñûëûëûãäà îëìàãëà áèð-
7
áèðëÿðèíÿ íöôóç åäèðëÿð. Ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí áèð-áèðëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû
ÿëàãÿñè âÿ àñûëûëûüû îíóíëà øÿðòëÿøèð êè, áèð ãðóï ùöãóã ñèñòåìèíèí äèýÿð-
ëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ öìóìè úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüó ùàëäà, àéðû-
àéðû ùöãóã ñèñòåìëÿðè áàðÿäÿ áóíó äåìÿê ìöìêöí äåéèë. Ìöõòÿëèô
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ìþâúóä öìóìè ÿëàìÿòëÿðè âÿ úÿùÿòëÿðèíèí þç
àðàëàðûíäàêû êâàëèôèêàñèéàñû, éàõóä áó âÿ éà äèýÿð êðèòåðèéàëàðûí öìó-
ìè ÿëàìÿò âÿ úÿùÿòëÿðäÿí àñûëûëûüû ùöãóã àèëÿñè àíëàéûøûíûí ìöÿééÿí
åäèëìÿñèíäÿ ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí áèðèäèð. Åëìè âÿ ùöãóãè òÿäðèñ ÿäÿáèééàò-
ëàðûíäà, ùöãóã àèëÿñè ìèëëè ùöãóãëàðûí ìÿúìóñóíäàí èáàðÿò ìöõòÿëèô
ÿëàìÿò âÿ úÿùÿòëÿðèí öìóìèëÿøäèðèëìèø ñèñòåìè êèìè òÿãäèì åäèëèð.
Ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êâàëèôèêàñèéàñûíûí ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿñè
áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðäÿí çÿðóðè âÿ âàúèáäèð. Áó èëê íþâáÿäÿ åëìè òàíûíìà
âÿ ìààðèôëÿíìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíè éàõûí-
äàí òàíûìàã ö÷öí íÿéèíêè, öìóìèëèêäÿ, ùÿòòà îíóí àéðû-àéðû ùèññÿëÿ-
ðèíè ùÿðòÿðÿôëè âÿ äÿðèíäÿí þéðÿíìÿêëÿ äöíéàíûí ùöãóã õÿðèòÿñèíèí
ðåàë âÿçèééÿòè ìÿíèìñÿìÿê ìöìêöíäöð. Èêèíúèñè, áó ãöââÿäÿ îëàí
ãàíóíâåðèúèëèéè óíèôèêàñèéà åòìÿê âÿ ìèëëè ùöãóãëàðû òÿêìèëëÿøäèð-
ìÿê áàõûìûíäàí, ñûðô ïðàêòèêè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí äÿ ÷îõ âàúèáäèð. Ùö-
ãóã ñèñòåìëÿðè âÿ ùöãóã àèëÿëÿðèíèí ãðóïëàøäûðûëìàñû èäåéàñû ÕÕ ÿñ-
ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàìûøäûð. Ìöãàéèñÿëè ùöãóãøöíàñëûüû òÿäãèã
åäÿí Ï.Êðóç ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ùöãóãøöíàñ íÿçÿðèééÿ÷èëÿð âÿ
ïðàêòèêëÿð òÿðÿôèíäÿí óíèôèêàñèéàñûíû òÿãäèð åòìèøäèð. Ñèâèëèçàñèéàëû
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè ïðîñåñëÿðèíèí óíèôèêàñèéàñû ãà-
íóíâåðèúèëèéèí âÿ ìèëëè ùöãóãóí èíêèøàôû ö÷öí äÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí óíèôèêàñèéàñû þç óíèêàëëûüûíà ýþðÿ, Éóñòè-
íàí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿëèäèð. Ö÷öíúöñö, ñèâèëè-
çàñèéà (áÿðàáÿð èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ìàëèê ùöãóã ñèñòåìëÿðè), úîüðàôè
(áèð ãèòÿäÿ éåðëÿøÿí ùöãóã ñèñòåìëÿðè), ðåýèîíàë (áèð ðåýèîíäà ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðÿí ùöãóã ñèñòåìëÿðè) âÿ áàøãà ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ êëàññèôè-
êàñèéà åäèëÿí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí þç àðàëàðûíäà áèðëÿøìÿñè, ùå÷ øöá-
ùÿñèç êè, óíèôèêàñèéà ö÷öí ÷îõ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìàãëà óíèôèêàñèéà
ïðîñåñèíèí äèíàìèê âÿ ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã àïàðûëìàñûíû òÿìèí åäèð.
8
 Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóãóí áåéíÿëõàëã óíèôèêàñèéàñû, áåéíÿëõàëã âÿ
äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ìöùöì âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áåëÿ êè,
ùöãóãà ïàðòèêóëéàð áàõûø òÿðÿôäàðëàðû ö÷öí ÿë÷àòìàç ýþðöíÿí áó âÿ-
çèôÿíèí ðåàëëàøìàñû îáéåêòèâ çÿðóðÿòäÿí éàðàíûð. Ñþùáÿò ùå÷ äÿ, ìöà-
ñèð äþâðöí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíè "áèð òàâàí àëòûíà éûüìàãäàí" ýåòìèð.
Ìÿñÿëÿ îíäàíäûð êè, áó ñàùÿ öçðÿ ìþâúóä áåéíÿëõàëã-ùöãóãè ìöíà-
ñèáÿòëÿðäÿêè àíàðõèéà âÿ êîëëèçèéàëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ ùöãóãè
ìöíàñèáÿòëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð êàòåãîðèéàñûíû òÿíçèìëÿéÿí ìàääè
íîðìàëàðûí ìàêñèìóì óíèôèêàñèéàñûíà íàèë îëìàãäûð. Ùÿì÷èíèí ùö-
ãóãóí áåéíÿëõàëã óíèôèêàñèéàñûíûí ìÿãñÿäè ìöõòÿëèô ìèëëè ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðèíèí äöíéà ìèãéàñûíäà âàùèä ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè
äåéèë, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ùàðìîíèçàñèéàñû âÿ ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè ùö-
ãóãè ðåúèìèí éàõøûëàøäûðûëìàñûäûð. Éàëíûç ìöãàéèñÿëè ùöãóãøöíàñëû-
üûí êþìÿéèëÿ àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ ùöãóãóí áó âÿ éà äèýÿð íîðìàëàðû-
íûí öñò-öñòÿ äöøìÿñè âÿ òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíìÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿê
ìöìêöíäöð. Âàùèä ùöãóãè òåõíèêàíûí òÿòáèãè óíèôèêàñèéàíûí ìöâÿô-
ôÿãèééÿòëè îëìàñûíûí ÿñàñûäûð. Ùöãóãóí áåéíÿëõàëã óíèôèêàñèéàñû âÿ
îíóí ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéèí íèñáÿòèíÿ òÿñèðè ùöãóãóí èíêèøàôûíà øÿðàèò
éàðàäûð. Áöòöí äþâðöí ãàíóíâåðèúèëÿðè, ùÿòòà àíòèê äþâð ìÿðùÿëÿñèí-
äÿ ìöãàéèñÿëè ùöãóãäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. ×öíêè ìöãàéèñÿëè
ùöãóã ìèëëè ùöãóãóí ìàùèééÿòèíè äàùà éàõøû äÿðê åòìÿéÿ âÿ îíó
òÿêìèëëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ðåàë ùöãóãè ùÿéàò âÿ áèð ÷îõ äþâëÿò-
ëÿðèí ïðàêòèêàñû ýþñòÿðèð êè, åéíè òèïÿ äàõèë îëàí îõøàð ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðèíèí óíèôèêàñèéàñû ö÷öí äàùà ÷îõ çÿìèí ìþâúóääóð, íÿèíêè ìöõòÿëèô
ãðóïëàðà, íþâëÿðÿ âÿ éà àèëÿëÿðÿ àèä îëàí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí. Ìÿñÿ-
ëÿí, ìöñÿëìàí ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí âÿ äàùà ÷îõ äèíè ùöãóãè
òÿáèÿòÿ ìàëèê þëêÿëÿðèí (Ëèâèéà, Èðàí, Èðàã, ßôãàíûñòàí âÿ á.) ùöãóã
ñèñòåìëÿðèíèí ãàðøûëûãëû óíèôèêàñèéàñû ö÷öí äàùà ýåíèø çÿìèí ìþâúóä-
äóð, íÿèíêè áèð òÿðÿôäÿí èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí
(Áþéöê Áðèòàíèéà, Êàíàäà, Àâñòðàëèéà, Éåíè Çåëàíäèéà âÿ á.), äèýÿð
òÿðÿôäÿí èñÿ ìöñÿëìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ àèä îëàí þëêÿëÿðèí ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðèíèí óíèôèêàñèéà åäèëìÿñè. Ëàêèí ãðóïëàøäûðûëàí ùöãóã ñèñòåìëÿ-
9
ðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, áÿçÿí öìóìè ÿëàìÿòëÿðèí âÿ úÿùÿòëÿðèí ïðàêòèêè
ïëàíäàêû êëàññèôèêàñèéàñû òàìàìèëÿ ÿêñ íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí,
ÀÁØ-ûí ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí Íéó-Éîðê âÿ Íéóúåðñè øòàòëàðûíûí
ùöãóã ñèñòåìëÿðè îõøàð îëìàãäàí ÷îõ, ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëèð.
Ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êëàññèôèêàñèéàñû, ùöãóãóí óíèôèêàñèéàñû ö÷öí
ýåíèø ïðàêòèêè èìêàíëàð éàðàòìàãëà éàíàøû, áàøãà úÿùÿòäÿí äÿ ìöùöì
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿ êè, óíèôèêàñèéà çàìàíû ùöãóã ñèñòåìèíäÿ
îëàí ÷àòûøìàçëûãëàðû ìöÿééÿí åòìÿêëÿ, ùöãóã ñèñòåìèíäÿ òÿêìèëëÿøäè-
ðèëìÿíèí àïàðûëìàñû âÿ éà òàìàìèëÿ èñëàùàò êå÷èðèëìÿñè, þçöíÿìÿõñóñ
"òÿúðöáÿíèí ìöáàäèëÿñè" âÿ ñ. áó êèìè ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèí òÿòáèãè
ìöìêöí îëóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïðåçèäåíòëèê èíñòèòóòóíóí
éàðàäûëìàñû õàðèúè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ÷îõäàí ïðàêòèêàäàí êå÷ìèø âÿ
ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèëÿ ôÿðãëÿíìèø òÿúðöáÿíèí òÿòáèã îëóíìàñûíû áóíà íö-
ìóíÿ ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, ïðåçèäåíòëèê êîíñòèòóñèéà-ùöãóã èíñòè-
òóòó êèìè 1990-úû èëèí ìàé àéûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàðà-
äûëìûøäûð. Âÿ éà ìöëêè ùöãóã èíñòèòóòó êèìè îðòà ÿñðëÿðäÿí Èíýèëòÿðÿäÿ
ìþâúóä îëàí ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè àäëàíàí "òðóñò" èíñòèòóòó ùà-
çûðäà, äåìÿê îëàð êè, áöòöí ùöãóã ñèñòåìëÿðè òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ùöãóã àèëÿëÿðèíèí âÿ ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ãðóïëàøäûðûëìàñû êðèòåðè-
éàñûíà áèð íå÷ÿ éàíàøìà ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, òÿñíèôëÿøäèðìÿíèí ùöãóã
ìÿíáÿëÿðèíè ìöõòÿëèô èéåðàðõèéàñû âÿ éàõóä ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êîí-
ñåïòóàë ãóðóëóøó öçðÿ ìöÿééÿí åäèëìÿñè òÿðÿôäàðëàðû èëÿ éàíàøû, ùöãó-
ãóí êþìÿéèëÿ éàðàäûëìûø úÿìèééÿòèí, ñîñèàë ãóðóëóøóí þí ïëàíäà ýþð-
ìÿê èñòÿéÿíëÿðèí äÿ òÿðÿôäàðëàðû ÷îõäóð. Ðåàëëûãäà èñÿ, ùöãóã àèëÿëÿðè
àíëàéûøû ùÿð ùàíñû áèîëîæè ðåàëëûüà óéüóí ýÿëìÿéÿí, éàëíûç äèäàêòèê (íÿ-
ñèùÿòåäèúè, áóðàäà: èñòèãàìÿòâåðèúè) ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿðêÿí,
òÿòáèã åäèëÿí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíè ìöÿééÿí
åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàäà áèëìÿñèíÿ ýþðÿ ÿùÿìèééÿòëè ùåñàá åäèëèð.
Ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êëàññèôèêàñèéàñû ìåéàðëàðûíûí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè ïðîáëåìè íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè áàõûìäàí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð-
äÿí áèðèäèð. Êëàññèôèêàñèéà ìåéàðëàðû íåúÿ ñå÷èëìÿëè, îíóí õöñóñèé-
éÿòëÿðè âÿ íþâëÿðè íåúÿ îëìàëû, áó ìåéàðëàð äàèìè âÿ éà ìöâÿããÿòè
10
îëìàëû, îíëàðûí ìÿçìóíó íåúÿ îëìàëû âÿ ñ. áó ñóàëëàð ïðîáëåìèí ùÿë-
ëèíäÿ àêòóàëëûã êÿñá åäèð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êëàñ-
ñèôèêàñèéàñû çàìàíû áèð ÿñàñ âÿ áèð íå÷ÿ öìóìè êðèòåðèéà ýþòöðìÿéè
èðÿëè ñöðöðëÿð. Áèð ÿñàñ êðèòåðèéàíûí îëìàñûíû "öìóìè èãòèñàäè ñèñòåì"
áàçàñû ÿñàñûíäà éàðàíàí âÿ èíêèøàô åäÿí, îíóíëà øÿðòëÿøÿí ùöãóã ñèñ-
òåìèíèí îëìàñû êèìè ìöÿééÿí åäèëèð. Åéíè çàìàíäà "òàðèõè ÿíÿíÿ",
"öìóìè òàðèõè òÿáèÿò" âàùèä áèð êðèòåðèéàíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè òÿðÿô-
äàðëàðûíûí ôèêèðëÿðè ñûðàñûíäàäûð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð áèð íå÷ÿ êðèòåðèéà-
éà öñòöíëöê âåðèð âÿ ôèêèðëÿðèíè áåëÿ ÿñàñëàíäûðûðëàð êè, éàëíûç áó ùàëäà
êëàññèôèêàñèéà ïîçèòèâ íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. ßêñ ùàëäà ìåéàð þç ÿùÿ-
ìèééÿòèíè èòèðÿð. Ëàêèí áÿçè ìöÿëëèôëÿð (Ð. Çàíäî) èñòèñíà åòìèðëÿð êè,
ìåéàðëàðûí êîíãëåìåðàò (íèçàìñûç, ãàðûøûã) ôàêòîðó, îíëàðûí ñûðàñûí-
äàí ùàíñû áèð êðèòåðèéàíû ÿñàñ, ìöÿééÿíåäèúè åäÿ áèëÿð. Êðèòåðèéàëàðûí
"ñàäÿúÿ, ìöÿééÿí åäèëìÿñè" òÿðÿôäàðû îëàí À.Ìåððéìàí, ùöãóãè
ÿíÿíÿ âÿ éà áèð ùöãóã àèëÿñèíäÿ áöòöí ãðóïëàøäûðûëàí ùöãóã ñèñòåìè-
íè ÿíÿíÿñèíèí, ñàäÿúÿ, ñå÷èëìÿñèíè òÿêëèô åäèðäè. "Ìöðÿêêÿá êðèòåðè-
éà" öçðÿ ãðóïëàøäûðìàíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí öñ-
ëóáó êèìè, "ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí òàðèõè òÿáèÿòè", õöñóñè èíêèøàô éîëó,
"ùöãóãó äöøöíúÿíèí öñòöí ìàíåðàñû", "ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí ÿñàñ õà-
ðàêòåðèñòèêàñû", ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí èéåðàðõèéàñû âÿ îíëàðûí èíòåðïåð-
òàñèéà áàúàðûüû, "ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí èäåîëîýèéàñûíäà äîìèíàòëûã" âÿ
ñ. áàõûøëàðû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè. Ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êëàññèôèêàñèéà
ìåéàðëàðûíà Ì.Áîãäàí ñèéàñè, èäåîëîæè, äèíè, òàðèõè, úîüðàôè, âÿ äå-
ìîãðàôèê ôàêòîðëàðû øàìèë åäèð. Ï.Êðóç ùÿðá-ñèéàñè ôàêòîðó, áöòöí äöí-
éà ùöãóãóíóí Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóãóíäà âÿ àéðû-àéðû ñèñòåìëÿðäÿ
êîíôèãóðàñèéà åòìÿñèíè, áèð ÷îõ ôàêòîðëàðäàí, î úöìëÿäÿí Àâðîïà ãè-
òÿñèíäÿêè éåíè ùÿðáè-ñèéàñè ôàêòîðäàí àñûëû îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. ÕÕ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí èðãè âÿ äèë áàõûìûíäàí êëàññè-
ôèêàñèéàñû âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã ùöãóã àèëÿëÿðèíäÿ ãðóïëàøäûðûëìà-
ñûíà úÿùä åäèëèð. Áó êðèòåðèéàëàðà ÿñàñÿí ùèíä-àâðîïà, ñåìèò âÿ ìîí-
ãîëîèä ùöãóã àèëÿñè éàðàäûëìàñû òÿêëèô åäèëèðäè. Ùèíä-Àâðîïà ùöãóã
àèëÿñè èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ éóíàí-ðîìà, ýåðìàí, èíýèëèññàêñîí, èðàí âÿ
11
ñ. éàðûìãðóïëàðà áþëöíöðäö. Ìöàñèð äþâðäÿ áèðëèêäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðè-
ëÿí êðèòåðèéàëàðà ÿñàñÿí äþðä áàøëûúà ùöãóã àèëÿñèíèí ìþâúóäëóüó ãÿ-
áóë åäèëìèøäèð: èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿñè (öìóìè ùöãóã àèëÿñè), ðî-
ìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè (ñèâèë ùöãóã àèëÿñè), ñîñèàëèñò ùöãóã àèëÿñè
âÿ ãàðûøûã âÿ éà ùèáðèä éóðèñäèêñèéàéà ìàëèê ùöãóã àèëÿëÿðè.
Ñîí äþâðëÿðäÿ êëàññèôèêàñèéà êðèòåðèéàñû êèìè õöñóñè îëàðàã ùöãó-
ãóí ìÿçìóíó âÿ ìàùèééÿòè, ùöãóãè ìÿäÿíèééÿò, ùöãóãè èäåîëîýèéà,
ùöãóã ìÿíáÿéèíèí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñ. éàíàøìàëàðäàí èñòèôàäÿ îëóí-
ìàãëà úÿùä åäèëèð. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí áàøëàéàðàã áó ýöí-
ëÿðÿ ãÿäÿð òàðèõè êþêëÿð, öñëóá îõøàðëûüû âÿ éà ùöãóãè äöøöíúÿ ìîäå-
ëè, ÿñàñ ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí ãîùóìëóüó âÿ ñ. êèìè êëàññèôèêàñèéà ìå-
éàðëàðûíà äèããÿò âåðèëèðäè. Ðîìàí-ýåðìàí âÿ èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðè, õöñóñèëÿ äÿ ñîñèàëèñò
(áÿçÿí äÿ ñëàâéàí ùöãóãó àäëàíûð) âÿ íîðìàí (áÿçÿí äÿ ñêàíäèíàâè-
éà ùöãóãó àäëàíûð) ùöãóã ñèñòåìëÿðè äàùà ÷îõ ìöáàùèñÿ äîüóðóð.
Ìöàñèð äþâðäÿ àéðû-àéðû ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êîíâåðãåíñèéàñûíûí
(áèðëÿøìÿñè, óéüóíëàøìàñû) ìöìêöíëöéöíöí àêòóàëëàøìàñûíû âÿ éåíè
Öìóìàâðîïà (Ãÿðáè Àâðîïà) ùöãóãóíóí éàðàäûëìàñû ïåðñïåêòèâèíè
äÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã îëìàç. Õöñóñèëÿ ðîìàí-ýåðìàí âÿ èíýèëèññàê-
ñîí ùöãóãóíóí öìóìè úÿùÿòëÿðèíèí àíàëèçè, áåëÿ ãÿíàÿòèí ôîìàëàø-
ìàñûíû ñòèìóëëàøäûðûð. Òàðèõÿí äÿ, ìèëëè ñèâèë äþâëÿòëÿð ôîðìàëàøàíà
ãÿäÿð ùÿð èêè àïàðûúû ùöãóã ñèñòåìè åéíè ùöãóã ñèñòåìèíèí, ìÿùç ðî-
ìàí âÿ êàíîí ùöãóã ñèñòåìèíèí êþìÿéèëÿ èäàðÿ îëóíìóøäóëàð. Ìèëëè
äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ùÿð áèð äþâëÿòèí ëåýèñëàòó-
ðàñû (þëêÿíèí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàðû) ùöãóãóí äèíàìèê èíêèøàôûíû òÿ-
ìèí åòìÿéÿ ÷àëûøìàñû èñÿ, òÿáèè ùàëäûð.
Ìöàñèð äþâðäÿ äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóã òèïè, éàõûí êå÷ìèøäÿí ôÿðãëè
îëàðàã, äåìÿê îëàð êè, äþâëÿòëÿðèí äåéèë àéðû-àéðû èúìàëàðûíûí èñòèôàäÿ
åòäèêëÿðè ùöãóã íîðìàëàðû êèìè ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Ìÿñÿëÿí, ×èí-
äÿ 1911-úè èë Ñèíõàé èíãèëàáûíà ãÿäÿð, êîíôóòñè òÿëèìèíèí äèíè-ÿíÿíÿ-
âè åòèê íîðìàëàðû äþâëÿòäÿ ðÿñìè îëàðàã ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà áó
êèìè ùöãóã íîðìàëàðû äöíéàäà ÷îõ àç ñàéäà ìþâúóä îëàí òåîêðàòèê
12
äþâëÿòëÿðäÿ ùöãóãè ãöââÿäÿäèð. Ìöàñèð ùöãóãäà äèíè äöíéàýþðöøö âÿ
èíàíúëà áàüëû ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùàêèìëÿð ãàíóíâåðèúèëèê íîðìàëàðû âÿ ìÿù-
êÿìÿ ïðàêòèêàñûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê, úÿìèééÿòèí áó äèíè èúìàëàðûíà ìö-
íàñèáÿòäÿ òÿáèè îëàðàã ïîçèòèâ ùöãóãäàí éàíàøûðëàð. Äèíè èúìàëàðûí
èíàíúëûëàðû èñÿ ùöãóãó ãàíóíëàðäà âÿ éà ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà äå-
éèë, ãÿáóë åòäèêëÿðè äèíè-ùöãóãè òÿëèìëÿð âàñèòÿñèëÿ òÿçàùöð åäèð. Ìöà-
ñèð äþâðäÿ äèíè èúìà àèëÿëÿðèíäÿí ìöñÿëìàí âÿ èíäóñ äèíè-ÿíÿíÿâè àè-
ëÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí äàùà ÷îõ ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè, éÿùóäè èúìàñû ùå÷ âàõò
èéóäàèñò äèíè ùöãóã íîðìàëàðûíû äþâëÿòèí ðÿñìè ùöãóã íîðìàëàðûíà
ãàðøû ãîéàðàã äèíè íîðìàëàðûí öñòöí îëìàñûíû ýþñòÿðìÿéÿ úÿùä åòìèð.
Îíà ýþðÿ äÿ, èéóäàèñò äèíè ùöãóã íîðìàëàðû, ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìà-
ëàðû êèìè äþâëÿòäÿ öñòöí íîðìà êèìè ãÿáóë åäèëìÿìèøäèð. Õðèñòèàí-äè-
íè èúìàñûíûí èìòèéàçëàðûíà èñÿ, þçöíÿìÿõñóñ ùöãóã ñàùÿñè îëàí êàíîí
ùöãóãó âÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû äàõèëäèð. Êèëñÿéÿ õöñóñè
ùöãóãéàðàòìà-êàíîí íîðìàëàðûíûí éàðàäûëìàñû ùöãóãó äþâëÿò òÿðÿ-
ôèíäÿí, ùÿëÿ Ðîìà èìïåðèéàñû äþâðöíäÿ âåðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, èìïåðè-
éà ãàíóíëàðûíäàí êÿíàðäà ãàëàí õðèñòèàí èúìàñû, èúìà äàõèëè ìöíàñè-
áÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí êàíîí íîðìàëàðû éàðàäûð. Ìàðàãëûäûð êè,
õðèñòèàí èúìàëàðû êàíîí ùöãóã íîðìàëàðûíû òÿðòèá åäÿðêÿí íèôðÿò åòäèê-
ëÿðè "äèíñèçëÿðèí" (áöòïÿðÿñòëÿðèí) âÿ ðîìà ãàíóíëàðûíäàí èñòèôàäÿ
îëóíìàìàñû þùäÿëèéèíè ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóëàð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóã ôîðìàëàðûíûí ãóðóëóøóíà ýþðÿ, áèð-áèðèëÿ ðÿ-
ãàáÿò àïàðàí ìöõòÿëèô ùöãóã ñèñòåìëÿðè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Áó ùöãóã
ñèñòåìëÿðè ìöõòÿëèô ùöãóãè òåõíèêàäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ, ùÿð áèð þë-
êÿíèí "þç ùöãóã" äèëèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ùàçûðäà áåéíÿëõàëã ùöãóã,
ñàíêè éåíè áèð ùöãóã ñèñòåìè êèìè ÷ûõûø åäÿðÿê, ìöõòÿëèô ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðè îëàí äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäà ðåýèîíàë âÿ öìóìäöíéà ìèãéàñëû
ÿëàãÿëÿðèí ùöãóãè òÿíçèìåòìÿ ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Õöñóñèëÿ
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã äöíéàäà áàø âåðÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿð,
òÿúàâöçëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí áåé-
íÿëõàëã òÿìèíàòû, ñöðÿòëÿ àðòàí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòëÿðè-
íèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, ÿíÿíÿâè èãòèñàä-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí, ìÿäÿíè-
13
ùóìàíèòàð âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðàðàñû ÿìÿêäàøëûüûí äÿðèíëÿøìÿñè, åëìè-
òåõíèêè èíãèëàá, ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí èíôîðìàñèéà-êîììóíèêàñèéà òåõ-
íîëîýèéàëàðû, ùÿòòà òÿäðèú îëóíìóø úÿìèééÿòëÿðèí áåéíÿëõàëã áèðëèéÿ
èíòåãðàñèéàñû, ùöãóãóí éåíèëÿøìÿñè âÿ îíóí éåíè øÿðàèòÿ óéüóíëàøäû-
ðûëìàñû âÿ áåëÿëèêëÿ, ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèêäÿí öñòöí îëàí éåíè ùöãóã
ñèñòåìè êèìè òÿñäèã åäèëÿí áåéíÿëõàëã ùöãóã ñèñòåìèíè äöíéàäàêû
ìþâãåéèíè äàùà äà àêòóàëëàøäûðìûøäûð.
Öìóìèëèêäÿ, ìöàñèð ùöãóã þç òàðèõè-ìÿäÿíè êþêëÿðèíè ãÿäèìäÿí
ýþòöðÿðÿê, òÿäðèúÿí ìöâàôèã èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ òÿêìèë-
ëÿøìèø âÿ ìöêÿììÿëëÿøìèøäèð. Ôåîäàë ùöãóãó øÿùÿð ùöãóãó âÿ òè-
úàðÿò ùöãóãóíäàí áÿùðÿëÿíìÿêëÿ éàíàøû, àíòèê ðîìà ùöãóãóíóí ðå-
ñåïñèéàñû èëÿ èíêèøàô åäÿí èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíäÿêè áîøëóãëàðû
àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Ëàêèí ôåîäàëèçì äþâðöíäÿ ôîðìàëàøàí
ùöãóã ñèñòåìè òÿêìèë îëìàìàãëà éàíàøû, þç èíêèøàôûíûí ñîí ìÿðùÿëÿ-
ñèíäÿ îëàí ôåîäàë èñòåùñàëûíû ÿâÿç åòìÿéÿ áàøëàéàí êàïèòàëèñò ìöíàñè-
áÿòëÿðèíè äÿ òÿìèí åòìèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áö-
òöí ùöãóã àèëÿëÿðè ôåîäàëèçì äþâðöíäÿ ôîðìàëàøìûø ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðèíäÿí íÿèíêè èìòèíà åäèð, ùÿòòà áó ñèñòåìè éåíè èúòèìàè-èãòèñàäè ìö-
íàñèáÿòëÿðÿ óéüóíëàøäûðìàüà öñòöíëöê âåðèðäè. Ìÿñÿëÿí, Èíýèëòÿðÿ
äþâëÿòèíäÿ "öìóìó ùöãóã", "ÿäàëÿò ùöãóãó" âÿ ãèñìÿí äÿ ñòàòóò ùö-
ãóãó êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëûð. Èíýèëòÿðÿ áóðúóà èí-
ãèëàáûíûí ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿëÿðè îëàí éåíè êàïèòàëèñò ñàùèáêàðëàðûíû
(éåíè çàäÿýàíëàð) âÿ òîðïàã ñàùèáêàðëàðûíû (úåíòåðëÿð) êþùíÿ ùöãóã
ñèñòåìèíèí éåíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ óéüóíëàøäûðìàñû òÿìèí åäèðäè. Èíýèëòÿ-
ðÿ ïðåñåäåíò ùöãóã ñèñòåìèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ, Ôðàíñàäà ìþâúóä îëàí
êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè ôÿðãëè ãàéäàäà èíêèøàô åäÿðÿê, áöòöí ôåîäàë
ñèéàñè ñèñòåìè âÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿí òàìàìèëÿ èìòèíà åäÿðÿê, êîíñòè-
òóñèéà èëÿ òÿñáèò åäèëìèø éåíè ñèéàñè âÿ ùöãóãè ñèñòåì ãóðìàã éîëóíó
òóòóð. Öìóìèëèêäÿ, òÿáèè êè, îðòà ÿñð ôåîäàë ùöãóãó ñèéàñè äåìîêðàòè-
éà âÿ êàïèòàëèñò ñàùèáêàðëûüûíûí èíêèøàô åòìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàãëà
éàíàøû, þç äàõèëè èíêèøàôûíäà äà ïÿðàêÿíäÿëèéè ãîðóéóá ñàõëàìàãëà,
ùöãóãäà ìöòÿðÿããè äÿéèøèêëèêëÿðèí èíêèøàôûíà ÿíýÿë òþðÿäèðäè.
14
 Úÿìèééÿòèí ïîçèòèâ èíêèøàôûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ýöúöíäÿ îëìàéàí
ùå÷ áèð ãöââÿ ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíóí äà î ýöúäÿ îëìàäûüûíû, áàø âå-
ðÿí áóðúóà-äåìîêðàòèê èíãèëàáëàðû êîíòåêñòèíäÿ ñöáóò åäèëèð. ÕÂÛÛ ÿñð
Èíýèëòÿðÿ âÿ ÕÂÛÛÛ ÿñð Ôðàíñà èíãèëàáëàðû, ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí äÿ éå-
íè áóðúóàçèéà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ðåôîðìàñèéà îëóíìàñûíû ãà÷ûëìàç åòäè.
Òàðèõèí éåíè äþâðöíäÿ áàø âåðìèø èíãèëàáëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöàñèð ùö-
ãóã ñèñòåìëÿðèí ôîðìàëàøìàñû áàøà ÷àòìûø âÿ èíêèøàô åäÿðÿê òÿêìèë-
ëÿøìÿñè èñÿ, éåíè ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ äàâàì åòìèø âÿ ùàçûðäà äà
áó ïðîñåñ äàâàì åäèð. Ùöãóã ñèñòåìëÿðè éåíè êåéôèééÿò ìÿðùÿëÿñèíÿ
äàõèë îëàðàã, ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè âÿ ùöãóã ñèñòåìè êèìè þçöíö òÿñ-
äèã åòìèøäèð. Ëàêèí éåíè áóðúóàçèéà ãàéäàëàðûíà êå÷èä äþâðöíäÿêè èú-
òèìàè-ñèéàñè êàòàêëèçìëÿð (ñàðñûíòûëàð), úÿìèééÿòäÿêè ìþâúóä ùöãóãè
áàøëàíüûúëàðû íÿèíêè ìþùêÿìëÿíäèðäè, ÿêñèíÿ, ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ î äþâðÿ
ãÿäÿð ãóðóëìóø "ùöãóãè áèíàíû" áèð ÷îõ ùàëëàðäà ÿñàñëàíäûðûëìàìûø
äàüûäàðàã, ÿíÿíÿâè ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòè éîõ åòìÿêëÿ ùöãóãè íèùè-
ëèçì (þçöíäÿí ÿââÿëêèíè èíêàð åòìÿ) âÿ âîëéóíòàðèçìÿ (èíñàí èðàäÿ-
ñèíèí ÿñàñ àìèë îëìàñû) éîë à÷ìûø îëäóëàð. Éåíè áóðúóà ùöãóãóíóí
ôîðìàëàøìàñû ïðèíñèïëÿðè âÿ îíóí èäåîëîæè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìàñû
ñîí îðòà ÿñðëÿðèí ñèéàñè âÿ ùöãóãè åëì ñàùÿñèíèí âÿ ìààðèô÷è ôÿëñÿôÿ-
íèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè, Íåàïîë óíèâåðñèòåòèíèí ùöãóã ïðîôåññî-
ðó Úàíáàòòèñòà Âèêî, èíýèëèñ ôèëîñîôó Úîí Ëîêê, ôðàíñûç ùöãóãøöíàñû
Øàðë Ìîíòåñêéå, úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìöàñèð äþâð ö÷öí éåíè
ïðèíñèïëÿð èøëÿéèá ùàçûðëàìûø ×åçàðå Áåêêàðèéà ìöùöì ðîë îéíàìûø-
äûëàð. Ñîí îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãÿðá Àâðîïàäà àðòûã, òîðïàã öçÿðèíäÿ ôåîäàë
ìöëêèééÿòè, òÿùêèì÷èëèê ùöãóãó âÿ èìòèéàçëû ãóðóëóø úÿìèééÿòèí ñè-
éàñè, èãòèñàäè âÿ ùöãóãè èíêèøàôûíà ÿíýÿë òþðÿäèðäè. Ìöòëÿã ìîíàðõè-
éà èäàðÿ÷èëèê ôîðìàñû ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ
áöðîêðàòèê ìàíåÿ èäè. Áóðúóàçèéà àðòûã ôåîäàë ìöòëÿãèééÿòè èëÿ áàðûø-
ìàã èñòÿìèð âÿ ìþâúóä ãóðóëóøóí ëÿüâè, ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíè, ÿí çÿ-
ðóðè ñèéàñè âÿ ùöãóãè àçàäëûãëàðà òÿìèíàòû, î úöìëÿäÿí øÿõñèééÿòèí
òÿùëöêÿñèçëèéè âÿ õöñóñè ìöëêèééÿòèí ìöäàôèÿ åäèëìÿñèíèí òÿìèíàòûíû
òÿëÿá åäèðäè. Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿêè áóðúóà èíãèëàáëàðûíûí îðòà
15
ÿñð ùöãóãóíà òÿñèðè, îíóí éåíèëÿøìÿñè âÿ éåíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ òðàíñ-
ôîðìàñèéàñû êîíêðåò òàðèõè øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ
êè, Àâðîïàíûí áÿçè äþâëÿòëÿðèíäÿ, êîíêðåò îëàðàã Ôðàíñàäà îðòà ÿñð
ôåîäàë ùöãóãóíóí àðõàèê ãàéäàëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëàí ÿùà-
ëèíèí ö÷öíúö òÿáÿãÿñè äàùà òåç âÿ ðàäèêàë ôîðìàäà éåíè ùöãóã ñèñòå-
ìèíè éàðàäà áèëäèéè ùàëäà, Èíýèëòÿðÿäÿ, áóðúóàçèéàíûí ñèéàñè ùþêìðàí-
ëûüû óçóí éîë êå÷ìÿêëÿ, ìöùàôèçÿêàð ãöââÿëÿðÿ ñèëñèëÿ ýöçÿøòëÿð åò-
ìÿêëÿ âÿ îðòà ÿñð ôåîäàë ùöãóã ñèñòåìèíè åëåìåíòëÿðèíè ñàõëàìàãëà
éåíè áóðúóà èäàðÿ÷èëèéèíÿ êå÷ìèøäèð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, éåíè ùöãóã
þçöíäÿí ÿââÿëêè ùöãóãäàí ùå÷ äÿ òàìàìèëÿ ôÿðãëè îëàí ùöãóã îëà
áèëìÿçäè âÿ áó ìöìêöí äÿ äåéèëäè. ×öíêè áó ñèñòåì þçöíöí éåíè èí-
êèøàôûíû ìöÿééÿí åäÿðêÿí, ÿââÿëêè ùöãóãóí êîíñòðóêòèâ, èúòèìàè
ÿùÿìèééÿòëè åëåìåíòëÿðèíè ñàõëàìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ îðòà ÿñð "öìóìè
ùöãóã" âÿ éà ùÿòòà àíòèê Ðîìà ùöãóã íîðìàëàðûíäàí éåíè ùöãóãäà
èñòèôàäÿñè íÿèíêè ìöíàñèá, åéíè çàìàíäà ÷îõ çÿðóðè èäè.
Ìöàñèð âÿ îíäàí ÿââÿëêè ùöãóãäà, ùöãóãè âàðèñëèê äÿðÿúÿñè éöê-
ñÿê îëäóüóíà ýþðÿ, áóðúóà èíãèëàáëàðûíà ãÿäÿð ìþâúóä îëìóø àäÿò ùö-
ãóãó âÿ ðîìà ùöãóãó þç èçèíè ãîéìàìûø, ùå÷ øöáùÿñèç êè, ñûðàäàí ÷û-
õà áèëìÿçäè. Èíãèëàáëàðäàí ñîíðà, áó ùöãóã íîðìàëàðûíûí ÿùÿìèééÿòëè
ùèññÿñè éåíèëÿøìèø ôîðìàäà ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíÿ äàõèë åäèëäè.
×öíêè ðîìà ùöãóãóíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíû þéðÿíäèêäÿ áóíóí òÿ-
ñàäöôè îëìàäûüû ìÿëóì îëóð. Ìÿíáÿéèíè àäÿò ùöãóãëàðûíäàí ýþòöðÿí
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó, ýåòäèêúÿ ìöðÿêêÿáëÿøÿí èúòèìàè-òÿñÿððöôàò
ìöíàñèáÿòëÿðè øÿðàèòèíäÿ ïðåòîð ìàýèñòðàòëàðûí åäèêòëÿðè âÿ ùöãóãøö-
íàñëàðûí ôÿàëèééÿòè èëÿ àðòàí äþâðèééÿíè òÿíçèìëÿìÿéÿ ÷àëûøìûø âÿ áó
èøèí þùäÿñèíäÿí êèôàéÿò ãÿäÿð ïåøÿêàðëûãëà ýÿëìèøäèëÿð. Ïðåòîð åäèêò-
ëÿðè ñèâèë ùöãóã íîðìàëàðû ãàðøûñûíäà ìöäàôèÿéÿ åùòèéàúû îëàíëàðû íÿèí-
êè ìöäàôèÿ åäèð, åéíè çàìàíäà íöìóíÿâè åäèêòëÿð âÿ ÷åâèê ïðîñåññóàë
ãàéäàëàð éàðàäàðàã ãàíóíâåðèúèëèéè çÿíýèíëÿøäèðèðäèëÿð. Ðîìà ùöãóã-
øöíàñëàðûíûí ýöúö, íÿçÿðèééÿ âÿ òÿúðöáÿíèí ùöãóãè êîíñòðóêñèéàäà
áèðëÿøäèðÿðÿê, àëûíàí íÿòèúÿíè êîíêðåò èøÿ òÿòáèã åòìÿêäÿ îëìóøäóð.
Ìöðàúèÿò åäÿí âÿòÿíäàøëàðûí âÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíû íöìàéÿí-
16
äÿëÿðèíÿ êîíêðåò ùÿéàòè êàçóñëàð ÿñàñûíäà úàâàá âåðÿí ïðåòîð-ùöãóã-
øöíàñëàð, "úàíëû ùöãóã íîðìàëàðû" éàðàäûðäûëàð. Ðîìà ùöãóãøöíàñëàðû
õàëã éûüûíúàüûíûí âÿ äèýÿð ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí âåðäèêëÿðè ãàíóí-
ëàðû äà, ñàäÿ, ëàêîíèê âÿ ñÿëèñ äèëëÿ ùàìûíûí àíëàéàúàüû ôîðìàäà òÿôñèð
åäèðäèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ðîìà ùöãóãó ìöàñèð äþâðäÿ äÿ, ùöãóãøö-
íàñëàðûí ÿñàñ öíñèééÿò âàñèòÿñèäèð. Ðîìà ùöãóãó ïðîñåññóàë ùöãóã ñà-
ùÿñèíäÿ äÿ áþéöê åëì-íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê òÿúðöáÿëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Ïðå-
òîð òÿúðöáÿñèíäÿ ïðîñåññóàë ãàíóíâåðèúèëèéèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû,
ðîìà èääèàëàð ñèñòåìè, áó ýöíäÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè ôîðìàëàøìàñû óçóí
ñöðÿí òàðèõè ïðîñåñ îëìàãëà þç áàøëàíüûúëàðûíû îðòà ÿñðëÿðäÿí, èíàìëà
äåìÿê îëàð êè, àíòèê äþâðëÿðäÿí áàøëàìûøäûð. ×öíêè Ðîìà ùöãóãóíó
íÿèíêè àíòèê úÿìèééÿò, îíäàí ñîíðàêû áöòöí úÿìèééÿòëÿð äÿ ãÿáóë åò-
ìèøäèðëÿð. Ðîìà ùöãóãóíóí àíòèê ãóëäàðëûã úÿìèééÿòëÿðèíäÿ þí ñûðàäà
îëìàñûíû àíëàìàã ìöìêöí èäèñÿ, îðòà ÿñðëÿðäÿ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí
ôåîäàë Àâðîïàñûíäà ìþâúóä ùöãóã áîøëóãëàðûíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûí-
äà òÿòáèã åäèëìÿñèíèí ýþçëÿíèëìÿç îëìàñûíû ñþéëÿìÿê, éàëíûç ðîìà ùö-
ãóãóíóí ìöêÿììÿëëèéè ùàããûíäà ìÿëóìàòñûçëûãëà ÿëàãÿäàð îëà áèëÿð-
äè. Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ, ôåîäàë àäÿò ùöãóãóíóí áÿñèò íîðìàëàðûíû òÿñáèò
åäÿí Áàðáàð ïðàâäàëàðû, àðòàí ôåîäàë äþâðèééÿñèíè òÿìèí åòìÿäèéè áèð
âàõòäà, âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàãäàí þòðö ìöêÿììÿë Ðîìà ùöãóãóíóí ðå-
ñåïñèéà åäèëìÿñè êèìè èíñòèòóòóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, ãÿòèééÿí òÿÿúúöá
äîüóðìàìàëûäûð. Îðòà ÿñð ôåîäàë äþâëÿòëÿðèíèí ïðàêòèêàñûíà äàõèë îëàí
Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéà åäèëìÿñè èíñòèòóòó, íÿèíêè ùÿìèí äþâðäÿ,
ùÿì÷èíèí êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿøÿêêöëö ìÿðùÿëÿñèíäÿ äÿ, ìÿ-
úÿëëÿëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíèí âÿ äèýÿð áóðúóàçèéà ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí éà-
ðàíìàñûíäà äà, ÿñàñ ùöãóãè áàçà îëìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ùÿòòà
ìöùàôèçÿêàð èíýèëèñ ùàêèìèééÿòè êîíòèíåíò ùöãóãóíà éàõûíäàí áÿëÿä
îëìàã ö÷öí, êðàë ÂÛÛÛ Ùåíðèõèí ýþñòÿðèøè èëÿ ÕÂÛ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ Ðî-
ìà ùöãóãó êàôåäðàñû éàðàäûëûð. Àðòûã ðîìà ùöãóãó öçðÿ òÿëèìàòëàíàí
áàððèñòëÿð èíýèëèñ ùöãóãóíóí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè ö÷öí éàõøû èìêàí ÿëäÿ
åäèðëÿð. Ðîìà ùöãóãóíóí öìóìè (ïóáëèê) âÿ õöñóñè (ïðèâàò) ùèññÿëÿðÿ
17
àéðûëìàñû, ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí (èíýèëèññàêñîí àèëÿñèíäÿ ìöÿé-
éÿí èñòèñíàëàðëà) ÿêñÿðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ðîìà ùöãóã-
øöíàñëàðûíûí íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ýþðÿ, öìóìè ùöãóã äþâëÿòèí, õöñóñè ùö-
ãóã èñÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéè èëÿ áàüëû èäè. Òÿíçèìåäèëìÿ îá-
éåêòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, äþâëÿòèí âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ìÿíàôåëÿðè-
ëÿ áàüëû îëàí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã áþëýöñöíöí ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóë-
ìàñû, èìïåðàòèâ âÿ äèñïîçèòèâ íîðìàëàðäà äà þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð.
Ìöàñèð ùöãóãäà öìóìè ùöãóã (êîíñòèòóñèéà ùöãóãó, èíçèáàòè ùöãóãó,
áåéíÿëõàëã ùöãóã, úèíàéÿò ùöãóãó, ïðîñåññóàë ùöãóã) âÿ õöñóñè ùöãóã
(ìöëêè ùöãóãó, þùäÿëèê ùöãóãó, àèëÿ ùöãóãó, òèúàðÿò ùöãóãó) ñàùÿëÿðè-
íè ÿùàòÿ åäèð âÿ áó áþëýö ÿñàñÿí áöòöí ùöãóã àèëÿëÿðèíÿ àèääèð. Ìöàñèð
äþâðöí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ÿñàñ áàçà ìÿíáÿéèíè êîíñòèòóñèéà ùöãóãó
âÿ éà áÿçè äþâëÿòëÿðäÿ äåéèëäèéè êèìè, (ìÿñ: Àëìàíèéàäà) äþâëÿò ùö-
ãóãó (öìóìè) àäëàíäûðûëàí "ßñàñ ãàíóí" òÿøêèë åäèð.
Çÿíýèí ùöãóãó áàçà ÿñàñûíäà òÿøÿêêöë òàïìûø ðîìàí-ýåðìàí ùö-
ãóã àèëÿñè Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. ÕÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àâðî-
ïà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ áó ùöãóã ñèñòåìèíèí åëìè ÿñàñëàðëà ôîðìàëàøìàñû
ö÷öí óüóðëó úÿùäëÿð åäèëèð. Èìïåðàòîð Éóñòèíèàíûí Ìÿúÿëëÿñèíäÿí èñòè-
ôàäÿ åòìÿêëÿ, ùöãóã åëìèíèí öìóìè íîðìàëàðûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìà-
ñû âÿ éåíè øÿðàèòèí óéüóíëàøäûðûëìàñû ö÷öí ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéà-
ñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê èøëÿðèí áàøëàíüûúû ãîéóëóð. Áó ùöãóã àèëÿñè ö÷öí
"ðîìàí-ýåðìàí" òåðìèíèíèí ñå÷èëìÿñè èñÿ ëàòûí âÿ àëìàí äþâëÿòëÿðèíäÿ-
êè óíèâåðñèòåòëÿðèíèí áèðýÿ ýöúöíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû ìÿãñÿäè äàøû-
ìûøäûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí ÿí õàðàêòåðèê úÿùÿòè, ùöãóã
íîðìàñûíûí þí ïëàíäà îëìàñûäûð. Áó ùöãóã àèëÿñèíèí þçÿéèíäÿ äàéàíàí
åëìè íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, ùöãóã äàâðàíûøû ãàéäàñû îëàðàã, ÿäàëÿòèí âÿ
ìÿíÿâèééàòûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðèëÿí íîðìà êèìè ìöÿééÿí åäèëèðäè.
ÕÛÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ ùàêèì
ìþâãå ãàíóíëàðà âåðèëèð âÿ áó ñèñòåìÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðäÿ ñöðÿòëÿ
ìÿúÿëëÿøäèðìÿ àïàðûëûð. Ãèòÿ ùöãóãóíóí èíêèøàô òàðèõè ñÿáÿáëÿðèíäÿí,
áó þëêÿëÿðäÿêè ìöëêè ùöãóã, ÿñàñ ùöãóã ñàùÿñè îëìàãëà, ÿñàñÿí âÿ-
òÿíäàøëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí âàñèòÿéÿ ÷åâðèëìèø-
18
äèð. Ùöãóãóí äèýÿð ñàùÿëÿðè èñÿ, ìöëêè ùöãóãà íèñáÿòÿí äàùà ýåú ôîð-
ìàëàøàðàã òÿêìèëëÿøìèøäèð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí êîëîíèéàëàðûíäà,
ýåíèø ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ðîìàí-ýåðìàí âÿ îíà éàõûí ùöãóã àèëÿëÿ-
ðè ùàçûðäà äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó êîëîíèéàëàðäà ãèòÿ ùöãóãóíóí êþ-
íöëëö ðåñåïñèéàñû áàø âåðìèø âÿ ùöãóãóí âåñåðèíèçàñèéàñû ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí ìÿðêÿçè Àâðîïà
ãèòÿñè ùåñàá îëóíóð. Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè-
íÿ ýþðÿ, ðîìàí âÿ ýåðìàí ãðóïóíà àéðûëûð. Áèðèíúè ãðóïà Ôðàíñà, Èòà-
ëèéà, Èñïàíèéà, Áåë÷èêà, Ëöêñåíáóðã âÿ Ùîëëàíäèéà; èêèíúè ãðóïà èñÿ
Àëìàíèéà, Àâñòðèéà, Èñâå÷ðÿ âÿ áÿçè äèýÿð þëêÿëÿð äàõèëäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Áó ùöãóã ôÿðã-
ëÿðèíäÿí ÿí ôóíäàìåíòàëû èñÿ, þëêÿëÿðèí àâðîïà ãèòÿ âÿ ãèòÿäÿí êÿíàð
äþâëÿòëÿð êîíòåêñèíäÿ àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïìàñûíäàäûð. Áåëÿ êè, Àâðîïà
ãèòÿñèíèí þçöíäÿ éåðëÿøÿí äþâëÿòëÿðäÿ ùöãóãóí ôóíäàìåíòàë ñàùÿëÿ-
ðèíäÿ òàìàìèëÿ éåíè èäåîëîýèéà ÿñàñûíäà, äþâëÿòëÿðèí ñîñèàë ðèôàù âÿ èã-
òèñàäè èíêèøàôà íàèë îëóíìàñû þí ïëàíäàäûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòå-
ìèíèí Àâðîïà ãèòÿñèíäÿí êÿíàðäà éåðëÿøÿí àèëÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí
Àôðèêà âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñûíûí áèð ÷îõ äþâëÿòëÿðèíäÿ ãåéä åòäèéèìèç
ôóíäàìåíòàë äÿéèøèêëèêëÿð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð. Àâðîïà úÿìèééÿòè-
íè èäàðÿ åäÿí èíñòèòóòëàðäàí, ãèòÿäÿí êÿíàð ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿ-
ëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè òÿòáèã åäèëìÿñè ìöìêöí äåéèëäèð. Àðòûã áó äþâëÿò-
ëÿðäÿ ùöãóã ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàãëà, ãèòÿ ùöãóãó èëÿ éàíàøû,
þç ñèâèëèçàñèéàëàðûíà äàõèë îëàí íîðìàëàðû äà ðåñåïñèéà åòìèøäèëÿð.
Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãó þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðèëÿ ñÿúèééÿëÿíèð.
ßðàçè-úîüðàôè áàõûìäàí àäàäà éåðëÿøìÿñè äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí
èíýèëèñ ùöãóãóíà òÿñèðèíè àçàëòìûøäûð. Ùöãóã ÿäÿáèééàòëàðûíäà èøëÿäè-
ëÿí ãèòÿ (ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó) âÿ èíýèëèññàêñîí (àäà ùöãóãó) ñèñ-
òåìëÿðè, áèð-áèðèíäÿí òÿúðèä îëóíìóø ìöñòÿãèë ùöãóã àèëÿëÿðèíè êÿñêèí
ôÿðãëÿðèíèí èôàäÿñè êèìè äÿ áàøà äöøöëöð. Èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿñè-
íèí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðè, ãèòÿ ùöãóãóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Èíýèë-
òÿðÿ öìóìè ùöãóãó òàðèõÿí, àéðû-àéðû øÿõñëÿð àðàñûíäà áàø âåðÿí ìö-
19
áàùèñÿëÿðèí àðàøäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Ùöãóãóí ìÿùêÿ-
ìÿ ïðåñåäåíòèíÿ (òÿúðöáÿñèíÿ) ÿñàñëàíàí ôîðìàñû ùàçûðäà ìþâúóä îë-
ìàãäà äàâàì åäèð. ÀÁØ-ûí ïðåñåäåíò ùöãóãó èíýèëèñ "úîììîí ëàw"
ùöãóãó èëÿ öìóìè úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëñà äà, ìöÿééÿí þçöíÿìÿõñóñ
õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè, èíýèëèñ ùöãóãó ìÿùêÿìÿ ïðåñå-
äåíòèíÿ, "ñòàðå äåúèñèñ"ÿ ("ÿââÿëêè ãÿðàðà ðèàéÿò åò") úèääè ðèàéÿò îëóí-
ìàñûíû òÿëÿá åäèð, ëàêèí ÀÁØ öìóìè ùöãóãó ñòàðå äåúèñèñ ìöíàñèáÿò-
äÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíÿ ìöñòÿãèë ãÿðàð âåðìÿéè òþâñèéÿ åäèð.
Öìóìèëèêäÿ, èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè ÿíÿíÿëÿðèí äàâàì åòäèðèë-
ìÿñèíè ìÿãáóë ùåñàá åäèð. Ïðåñåäåíò ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê
åëåìåíòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ÀÁØ ùöãóãó, ùÿëÿ ìöàñèð äþâðöí
éöêñÿê èíêèøàô åòìèø àóèäèî-âèäåî ýþðöíòöëÿðè èëÿ éàíàøû, ìÿùêÿìÿ
ïðîñåñëÿðèíè ðÿñì øÿêèëëÿðèíè äÿ èúòèìàèééÿò òÿãäèì åòìÿêäÿ äàâàì
åäÿðÿê, ñàíêè ÿíÿíÿëÿðèí äàâàì÷ûñû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Èíýèëòÿðÿäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, ÀÁØ-ûí ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíà ôåäåðàòèâ
äþâëÿò ãóðóëóøóíóí äà ìöùöì òÿñèðè îëìóøäóð.
Öìóìè ùöãóã íîðìàëàðû, ãèòÿ ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà àç
àáñòðàêò îëìàãëà, ýÿëÿúÿê ö÷öí öìóìè äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ôîðìà-
ëàøäûðûëìàñûíà äåéèë, êîíêðåò ìöáàùèñÿíè ùÿëë åäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø-
äèð. ßäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíèí ãóðóëóøó, ïðîñåñèí êå÷èðèëìÿñè, ìÿùêÿìÿ
ñöáóòëàðû, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðàñûíà äàèð íîðìàëàð, íÿèíêè àç
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð, ùÿòòà ìàääè ùöãóã íîðìàëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ
äàùà ÿùÿìèééÿòëè èäè. Òàðèõÿí, áó íîðìàëàðà âÿòÿíäàøëàðûí áþéöê
èíàìû, ñîñèàë ãàéäàëàðûí ãóðóëìàñûíûí äàùà òÿìèíàòëû íîðìàëàðûíûí
àõòàðûëàðàã ìöÿééÿí åäèëìÿñè äåéèë, äÿðùàë ñòàòóñ-êâîíóí áÿðïà åäèë-
ìÿñèëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ñòàòóñ-êâîíóí äÿðùàë áÿðïàñû àðõàèê íîðìà-
ëàðäà îëäóüó êèìè, ñàíêè ñóáéåêòèâ òàëèîíèçìè úàíëàíäûðûð. Ìÿëóìäóð
êè, öìóìè ùöãóãóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíûí ìÿíøÿéè êðàë ùàêèìèé-
éÿòè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áåëÿ êè, þëêÿäÿ ÿìèí-àìàíëûüà òÿùëöêÿ âÿ éà
ùÿð ùàíñû äèýÿð úèääè ñÿáÿá îëäóãäà, êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ïðîñåñëÿðÿ
ìöäàõèëÿñè, ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ äÿ òÿêàí âåðèð-
äè. Áó ùöãóãè òÿíçèìëÿìÿ, öìóìè ùöãóãóí éóðèñäèêñèéàñûíà äàõèë
20
îëàí úÿùÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíè, ôÿðäè õà-
ðàêòåðëè ìöáàùèñÿëÿð ìàðàãëàíäûðìûðäû. Áåëÿ êè, öìóìè ùöãóã ìÿù-
êÿìÿëÿðè àéðû-àéðû øÿõñëÿð àðàñûíäà îëàí ÷ÿêèøìÿëÿðÿ, éàëíûç òàõò-òà-
úûí âÿ éà êðàëëûüûí ìàðàãëàðûíà òîõóíóëäóüó ùàëäà ìöäàõèëÿ åäèðäè-
ëÿð. Äþâëÿòèí ìöäàõèëÿñè ÿñàñëàíäûðûëìûø îëìàãëà, þëêÿäÿ öìóìè êðàë
ÿäàëÿòèíèí áÿðïàñûíû òÿëÿá åäèðäè.
Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíà, ñèâèë ùö-
ãóã ÿñàñûíäà òÿøÿêêöë òàïìûø ðîìà ùöãóãó òÿëèìèíèí òÿñèðè, äåìÿê îëàð
êè, ìÿùäóä ðîëà ìàëèê îëìóøäóð. Öìóìè ùöãóãóí êâàëèôèêàñèéàñû,
îíóí êîíñåïñèéàñû, èøëÿäèëÿí òåðìèíîëîýèéà ýþñòÿðèð êè, áó ùöãóã àèëÿñè
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. Ãåéä åòìÿê ëà-
çûìäûð êè, ðîìà ùöãóãó êèìè, èíýèëèñ öìóìè ùöãóãäà àíàëîæè ñÿáÿáëÿð-
äÿí, éÿíè êþíöëëö ðåñåïñèéà åäèëìÿñè âÿ êîëîíèçàñèéà íÿòèúÿñèíäÿí
äöíéàäà ýåíèø éàéûëà áèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà, Àâðîïàíûí þçöíäÿ
ìþâúóä îëàí öìóìè ùöãóãëà (Èíýèëòÿðÿ, Èðëàíäèéà) âÿ Àâðîïà ãèòÿñèí-
äÿí êÿíàðäà îëàí öìóìè ùöãóã (Éåíè Çåëàíäèéà) ôÿðãëÿíäèðèëèð. Ùÿòòà
îíëàðäàí áÿçèëÿðèíäÿ (ÀÁØ, Êàíàäà), èíýèëèññàêñîí öìóìè ùöãóã ìÿ-
äÿíèééÿòèíäÿí åëÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿð ôîðìàëàøìûøäûð êè, àðòûã ùöãóã àèëÿñè
äàõèëèíäÿ ìóõòàðèééÿò ÿëäÿ åäÿ áèëìèøäèðëÿð. Áÿçè ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿ-
ðèíäÿ âÿ Ùèíäèñòàíäà öìóìè ùöãóãäàí ãèñìÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè âÿ èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè
þòÿí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ ãàðøûëàøûáëàð. Àâðîïà èíòèáàùûíûí, ôÿëñÿ-
ôè-ùöãóãè úÿðÿéàíëàðûí âÿ õðèñòèàí ìÿíÿâèééàòûíûí, ùÿð èêè ùöãóã àè-
ëÿñèíÿ òÿñèðè ùÿìèøÿ ùèññ åäèëèá. Öìóìè ùöãóã, ðîìàí-ýåðìàí ùöãó-
ãóíäàí êÿñêèí ôÿðãëÿíÿí ùöãóã ñòðóêòóðóíó ãîðóéóá ñàõëàñà äà, èñòè-
ôàäÿ îëóíàí ãàíóí âÿ ìåòîäëàðûí ðîëóíóí àðòìàñû, ùÿð èêè ùöãóã àè-
ëÿñèíè áó ýöí äàùà ÷îõ éàõûíëàøäûðûá.
Ùöãóã àèëÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿí ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí íÿ-
çÿðè ÿñàñëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè, ÷îõñàéëû ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè öçÿ ÷û-
õàðûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ùÿð áèð ñèñòåì äàõèëèíäÿêè ìèëëè ùöãóãäà áó
ìÿñÿëÿ ìöáàùèñÿëè âÿ äîëàøûãäûð. Áó ìÿñÿëÿ äàùà ÷îõ ôÿëñÿôè-ùöãó-
ãè âÿ ïñèõîëîæè òåíäåíñèéàëàðäàí àñûëûäûð. Ùàçûðäà ãàíóí ùöãóã ìÿí-
21
áÿéè êèìè, "éàçûëû ùöãóã"äàí èñòèôàäÿ åäÿí þëêÿëÿðäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿ-
ëè âÿ äåìÿê îëàð êè, éåýàíÿ ìÿíáÿäèð. Áó þëêÿëÿðäÿ âÿòÿíäàøëàð âÿ
ùöãóãøöíàñëàð ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè ãàíóíëàðû âÿ äèýÿð ðåãëàìåíòëÿøäè-
ðèëìèø àêòëàðû ïàðëàìåíòëÿð, ùþêóìÿòëÿð âÿ èíçèáàòè ùàêèìèééÿò îðãàí-
ëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ñÿíÿäëÿðäÿí ÿëäÿ åäèðëÿð. Áó çàìàí íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóð êè, ãàíóíà ìöðàúèÿò åäÿí ùöãóãøöíàñ, ùöãóãè òåõíèêà-
íûí âàñèòÿñèëÿ ãàíóíëàðûí ìöõòÿëèô òÿôñèðè êîíòåêñòèíäÿ êîíêðåò ùàäè-
ñÿéÿ ìöâàôèã îëàí ÿäàëÿòëè ãÿðàðû ÿëäÿ åòìÿêëÿ, ãàíóíâåðèúèíèí èðà-
äÿñèíè òÿñáèò åäÿ áèëñèí. Ãèòÿ ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí ùö-
ãóãøöíàñëàðû âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè ìþâãåëÿðèíè ÿñàñëàíäûðìàã
ö÷öí áèð íå÷ÿ ãàíóí ìÿíáÿéèíÿ èñòèíàä åòäèêäÿ þçëÿðèíè äàùà èíàìëû
âÿ ÿäàëÿòëè ùèññ åäèðëÿð. Âÿ éàõóä ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿê âÿ éà
ãÿðàðäàí øèêàéÿòè áàøãà èíñòàíñèéà ïðîñåñèíÿ êå÷èðìÿê ö÷öí, ùàíñû
ãàíóíóí ïîçóëìàñûíû ìöÿééÿí åòìÿê ëàçûì ýÿëèð. Áöòöí áóíëàð áå-
ëÿ òÿñÿââöð éàðàäûð êè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ "ùöãóã" âÿ
"ãàíóí" –èêèñè äÿ åéíèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿñÿëÿíèí àéäûí îëìàñû ö÷öí
ãàíóíëàðûí íåúÿ òÿôñèð îëóíäóüóíó, îíëàðà íåúÿ èñòèíàä åäèëäèéèíè âÿ
éà îíëàðûí íåúÿ íåéòðàëëàøäûðûëäûüûíà äèããÿò åòìÿê çÿðóðèäèð. Áèð ÷îõ
ÿñðëÿðáîéó Àâðîïà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ áåëÿ áèð êîíñåïñèéà øÿðù åäèëèð-
äè êè, ãàíóíâåðèúèíèí ùöãóã éàðàòìàäà ðîëó áþéöê îëñà äà, ùöãóã þç-
þçëöéöíäÿ íÿñÿ éàëíûç ãàíóíäóð. Ùöãóã ãàíóíâåðèúèíèí ùàêèìèééÿò
òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûð, ùöãóã áöòöí ùöãóãøöíàñëàðûí áèðýÿ ýöúö èëÿ
âÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíè àïàðàíëàðûí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëûð. Ùö-
ãóã ìöàñèð äþâðäÿ, ÿââÿëêè ùöãóãëà ìöãàéèñÿäÿ, äîêòðèíàë âÿ ãà-
íóíâåðèúèëèê ìÿíáÿëÿðèíÿ èñòèíàä íèñáÿòèíäÿ, ùöãóãøöíàñëàðûí ùöãó-
ãó îëàðàã ãàëûð. Äèýÿð åëåìåíòëÿð äÿ èñòèñíà åäèëìÿìÿêëÿ, ãàíóí ùö-
ãóãóí äÿðê åäèëìÿñèíèí ÿñàñ åëåìåíòè êèìè ÷ûõûø åäèð.
Ãèòÿ ùöãóãóíóí ÕÕ ÿñðäÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà âåðäèéè ðîëóí
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòìàñû áèð ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã ýÿòèðèðäè. Áåëÿ
êè, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ìÿúÿëëÿëÿðèí êþìÿéèëÿ äàèì èðÿëè ýåäèð âÿ
ùÿòòà ìÿúÿëëÿäÿí äÿ þíÿ ÷ûõûð. Áóíà îõøàð òÿáèè ìöòÿðÿããè òåíäåíñè-
éà ãèòÿ ùöãóãóíóí öìóìè èíêèøàôû ö÷öí áèð ãÿäÿð ÿââÿëêè ÿñðëÿðäÿ
22
áàø âåðìèøäèð. Éÿíè ãèòÿ ùöãóãó Ðîìà ùöãóãó âàñèòÿñèëÿ èíêèøàô åäèð
âÿ ùÿòòà Ðîìà ùöãóãóíäàí äà þíÿ ÷ûõûð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà ãàíóíëàðûí àïàðûúû
ìþâãåäÿ îëìàñû äàíûëìàçäûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿ-
ðèíèí ùÿð áèðèíäÿ éàçûëû êîíñòèòóñèéàëàð âàðäûð. Ãàíóí èéåðàðõèéàñûíûí
çèðâÿñèíäÿ êîíñòèòóñèéà âÿ éà êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû äàéàíûð. Êîíñòè-
òóñèéà ãàíóíëàðû, àèä ãàíóíëàðà íèñáÿòÿí áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ãàíóí ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ùöãóãøö-
íàñû ùöãóãè òåõíèêàíûí êþìÿéèëÿ ÿäàëÿòëè ãÿðàðû, ãàíóíà ìöðàúèÿò
åäÿðÿê ÿëäÿ åäèð. Ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóí îëóá-îëìàìàñûíà
íÿçàðÿòè êîíñòèòóñèéà ìÿùêÿìÿñè ìöÿééÿí åäèð. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð êè, áÿçè þëêÿëÿðäÿ êîíñòèòóñèéà íîðìàëàðûíà, ùöãóãè
áàõûìäàí, ñàäÿúÿ, àäè ãàíóíëàð êèìè áàõûëûð. Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà âÿ Íè-
äåðëàíä äà òàðèõè ÿíÿíÿëÿðäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà
óéüóíëóüóíà ìÿùêÿìÿ íÿçàðÿòèíäÿí èìòèíà åäèëèð. Éàëíûç 1958-úè èë
áåøèíúè Ðåñïóáëèêàíûí Êîíñòèòóñèéàñû Ôðàíñàíûí éöêñÿê âÿçèôÿëè
øÿõñëÿðèíÿ âÿ 60 íÿôÿðäÿí èáàðÿò äåïóòàò ãðóïëàðûíà ãàíóíëàð áàðÿäÿ
Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíà ìöðàúèÿò åòìÿê ùöãóãóíó ìöÿééÿí åòìèøäèð.
Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿðèíäÿ, òàðèõÿí áÿçè ãàíóíëàð "ìÿ-
úÿëëÿ"ëÿð àäëàíäûðûëûðäû. Èëê âàõòëàð ìÿúÿëëÿëÿð ÿí ìöõòÿëèô ãàíóíëàðû
áèðëÿøäèðèðäè. Ìÿñÿëÿí, 438-úè èëäÿ òÿðòèá åäèëìèø "Ôåîäîñèéà" âÿ 534-
úö èë "Éóñòèíèàí" ìÿúÿëëÿëÿðè áóíà íöìóíÿäèð. ÕÛÕ âÿ ÕÕ ÿñðëÿðäÿ
ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ, äåìÿê îëàð êè, áöòöí þëêÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëûð âÿ ùà-
çûðäà äà ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàéûð. Ìÿúÿëëÿëÿð ùöãó-
ãóí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè âÿ èíñòèòóòëàðû öçðÿ òÿðòèá åäèëìèø, äàùà ÷åâèê âÿ
ìîáèë ãàíóíëàð îëìàãëà áöòöí ìöâàôèã ùöãóãè íîðìàëàðû þçöíäÿ
êîìïèëéàñèéà åäèð.
Àäÿò ùöãóãëàðûíûí ïðàêòèêè ðîëà ìàëèê îëìàñûíà ìöàñèð ùöãóãäà
äà ðàñò ýÿëèíèð. Ãàíóíëàðûí ìàùèééÿòèíè àíëàìàã ö÷öí áÿçÿí àäÿò-
ëÿðëÿ èçàù åäèëìÿñèíÿ åùòèéàú éàðàíûð. ×öíêè ãàíóíâåðèúèíèí íÿçÿð-
äÿ òóòäóüó àíëàéûøëàðû, àäÿò ùöãóãëàðû íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí èçàù
îëóíìàñûíà, ôèêèð áîøëóãëàðûíû àðàäàí ãàëäûðûð. Ëàêèí ìöàñèð äþâðöí
23
éöêñÿê èíêèøàô åòìèø ãàíóíâåðèúèëèê êîíòåêñòèíäÿ, àäÿò ùöãóãó ÿäà-
ëÿòëè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí êè÷èê áèð åëåìåíòè îëàðàã ãàëûð âÿ áó
åëåìåíò ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìöíàñèáÿòäÿ ùå÷ âàõò áèðèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿ-
ìèééÿò êÿñá åäÿ áèëìÿç.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, êîíòèíåíò ùöãóãäà ìÿùêÿ-
ìÿ ïðàêòèêàñû ùöãóã ìÿíáÿéè èéåðàðõèéàñûíäà þíÿì êÿñá åòìèð. Ëà-
êèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèëäèð êè, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû ùöãóãóí ìÿí-
áÿéè êèìè ãÿáóëåäèëìÿçäèð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õà-
ðàêòåðèê úÿùÿò, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí èíêèøàôûíûí ãàíóíëàðûíûí ðîëó
èëÿ ÿëàãÿäàð îëìàñûäûð. Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóãøöíàñëàðûí ÿñàñÿí ãà-
íóíëàðà èñòèíàä åòìÿëÿðèíÿ öñòöíëöê âåðìÿñè, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí
ðîëóíóí èíêèøàôû, ñàíêè ãàíóíëàðûí òÿôñèð åäèëìÿñèíèí àðõàñûíäà ýèçëÿ-
íèð. Éàëíûç íàäèð ùàëëàðäà, ùàêèìëÿð áó âÿðäèøëÿðèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê,
þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùöãóã íîðìàëàðû éàðàäûðëàð.
Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿðèíäÿ, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû èëÿ éà-
íàøû, ñîí äþâðëÿðäÿ èíçèáàòè ïðàêòèêàäà ÿùÿìèééÿòëè ùöãóã ìÿíáÿéè-
íÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ äîêòðèíàëàð ÿñàñ
ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ìÿùç, ÕÛÛÛ-ÕÛÂ ÿñðëÿðäÿ Àâ-
ðîïà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ ùöãóãóí ÿñàñ äîêòðèíàë ïðèíñèïëÿðè èøëÿíèá ùà-
çûðëàíìûøäûð. Òÿáèè êè, áó ìÿíáÿëÿð äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëà-
ðàã, ôåîäàë çöìðÿñèíèí èìòèéàç ùöãóãëàðûíûí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà éþ-
íÿëìèøäèð. Éàëíûç äåìîêðàòèê-áóðúóàçèéà èíãèëàáëàðûíäàí ñîíðà äîêò-
ðèíàëàðûí öñòöíëöéö, ãàíóíëàðûí þíÿ ÷ûõìàñû èëÿ ÿâÿçëÿíìèøäèð.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿñèíèí ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí èéåðàðõèéà ãó-
ðóëóøó þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Âåñòìèíñòåð ùàêèìëÿðè òÿðÿôèí-
äÿí éàðàäûëàí öìóìè ùöãóã âÿ êàíñëåð ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí
ÿäàëÿò ùöãóãó, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû (ïðåñåäåíò) ÿñàñûíäà òÿøÿêêöë
òàïìûøäûð. Êîíòåíåíò ùöãóãóíäàí ôÿðãëè îëàðàã, Èíýèëòÿðÿäÿ äîêòðèíàë
ìÿíáÿëÿðèí âÿ óíèâåðñèòåòëÿðèí ùöãóãà òÿñèðè çÿèô îëìóøäóð. Èíýèëòÿðÿ-
äÿ ñòàòóò ùöãóãó àäëàíàí ãàíóí, èêèíúè äÿðÿúÿëè ðîëà ìàëèê îëìàãëà,
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø ùöãóãà ÿëàâÿ, êþìÿê÷è ãèñ-
24
ìèíäÿ ÷ûõûø åäèð. Ëàêèí ìöàñèð äþâðäÿ èíñòèòóòëàðûí ðîëó êèôàéÿò ãÿäÿð
äÿéèøÿðÿê, àðòûã ôàêòèêè îëàðàã ÿëàâÿ ìÿíáÿëÿð êèìè äåéèë, ãèòÿ ùöãó-
ãóíäà îëäóüó êèìè ÿñàñ ìÿíáÿ êèìè ãÿáóë åäèëèð. Èíýèëòÿðÿäÿ àäÿò ùö-
ãóãëàðû (ïàðòèêóëéàð âÿ òèúàðÿò àäÿòëÿðè), äîêòðèíàëàð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿ-
ðèí ùöãóãè áàõûøëàðû äà ùöãóã ìÿíáÿéè îëàðàã ãÿáóë åäèëèð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìÿñÿëÿëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã, ãåéä åäÿ áèëÿðèê
êè, "Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè" ôÿííèíèí âÿçèôÿñè, äöíéàíûí ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðè õÿðèòÿñèíÿ äàõèë îëàí âÿ ìöâàôèã ùöãóã àèëÿñèíäÿ àïàðûúû ðîë
îéíàéàí, ùöãóã òàðèõè ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí, öìóìèëèê-
äÿ èñÿ ïðåäìåòèí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíè òàìàìëàéàðàã, äþâëÿòëÿðèí äàõèë
îëäóãëàðû ùöãóã àèëÿëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí âÿ ùöãóã
èíñòèòóòëàðûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíûí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíè ìöÿé-
éÿí åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ùöãóã òàðèõè èëÿ ñûõ áàüëû îëàí áó ôÿíí, "ùö-
ãóãøöíàñëûã" èõòèñàñû öçðÿ òÿäðèñ îëóíàí äèýÿð ïðåäìåòëÿðèí, î úöìëÿ-
äÿí ùöãóã íÿçÿðèééÿñè, äþâëÿò âÿ ùöãóã òÿëèìëÿðè, áåéíÿëõàëã ùö-
ãóã, êîíñòèòóñèéà ùöãóãó âÿ ñ. ñàùÿ ôÿíëÿðèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ö÷öí
ÿùÿìèééÿòëè çÿìèí éàðàäàúàãäûð. Áåëÿëèêëÿ, "Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðè" ôÿííèí ïðåäìåòèíè äöíéàíûí ùöãóã õÿðèòÿñèíÿ äàõèë îëàí âÿ àéðû-
àéðû ÿñàñ ùöãóã àèëÿëÿðè âÿ ùöãóã ñèñòåìëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí
âÿ ìöàñèð èíêèøàôà ÷àòàí ùöãóã àèëÿëÿðè âÿ ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí öìó-
ìè âÿ ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê òÿøêèë åäèð.
Ìöàñèð äþâðöí ùöãóã àèëÿëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè àðàøäûðûëìàñû, òàðè-
õÿí ùÿð áèð ùöãóã ñèñòåìè äàõèëèíäÿ ôîðìàëàøìûø ùöãóãè ìöíàñèáÿò-
ëÿðèíèí èíêèøàô õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàäûð. Áó õöñóñ-
äà ôÿííèí òÿäðèñèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíè àñàíëàøäûðìàã ö÷öí, äèýÿð
ìåòîäëàðëà éàíàøû ìöãàéèñÿëè (êîìïàðàòèâ) ìåòîäîëîýèéàäàí ýåíèø
èñòèôàäÿ îëóíìàñû ÷îõ ôàéäàëûäûð. Õöñóñè ùöãóãè ìåòîä àèä åäèëÿí ìö-
ãàéèñÿëè ìåòîä áèð íå÷ÿ àíëàéûø âÿ éà ùöãóãè êàòåãîðèéàëàð àðàñûíäà
îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèð. Áó ìåòîäóí òÿéèíàòû êîíêðåò
ùàëäà ùöãóã àèëÿëÿðè âÿ ñèñòåìëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè þéðÿíèëìÿñèíÿ ÿñàñ-
ëàíûð. Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ, ôîðìàë-ùöãóãè
ìåòîäóí äà áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ùöãóã åëìëÿðèíèí êîíêðåò âÿ
25
éà õöñóñè ìåòîä íþâöíÿ äàõèë îëàí ôîðìàë-ùöãóãè ìåòîä, ùöãóãóí
ìöõòÿëèô òÿçàùöð ôîðìàëàðû âÿ éà ìÿíáÿëÿðèíè, ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû-
íû, ùöãóã èíñòèòóòëàðûíû, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíû þéðÿíèð, èúòèìàè ìöíà-
ñèáÿòëÿðèí èíêèøàôûíà óéüóí îëàðàã ìþâúóä íîðìàòèâ-ùöãóãè ìàòåðèàë-
ëàðû ñèñòåìëÿøäèðèð âÿ ïðàêòèêè òþâñèéÿëÿð âåðèð. Áó òþâñèéÿëÿð íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø áèëèêëÿð öìóìèëÿøäèðèëèð, òÿôñèð âÿ êëàññèôèêàñèéà
(òÿñíèôëÿøäèðèëèð) åäèëÿðÿê ñèñòåìëÿøäèðèëèð âÿ ùÿð ìÿðùÿëÿíèí ùöãóãè
èíêèøàô ñÿâèééÿñè ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ôîðìàëèçì ùöãóãóí
àéðûëìàç ùèññÿñè îëìàãëà, ìÿíèìñÿìÿêäÿ çÿðóðè âÿ ìÿúáóðè ïèëëÿäèð.
Ìåòîä êèìè ìöõòÿëèô ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ñèíòåçè ùöãóã àèëÿëÿðèíèí
þéðÿíèëìÿñèíäÿ þíÿìëè ðîëà ìàëèêäèð. Áó ìåòîä âàñèòÿñèëÿ ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðè àðàñûíäà îõøàð úÿùÿòëÿðèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè, îíëàðûí ãàðøû-
ëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè çÿðóðè ùåñàá åäèëèð. Åéíè çàìàíäà ùö-
ãóã ùàããûíäà öìóìè-íÿçÿðè áèëèêëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè, ùöãóãóí àéðû-
àéðû ñàùÿëÿðè ùàããûíäà ùöãóãè áèëèêëÿðèí ñèíòåç åäèëìÿñè, àáñòðàêò
(ìöúÿððÿä) åëìè êîíñòðóêñèéàëàðûí ãóðóëìàñû, ñèíòåç ìåòîäóí õàðàê-
òåðèê úÿùÿòëÿðèíÿ äàõèëäèð.

26
ROMAN-GERMAN (kontinent)
HÖQUQ SÈSTEMÈ

27
ÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÔÐÀÍÑÀÄÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓÍÓÍ
ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ

1. Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö âÿ

èíêèøàôûíûí ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿðè
Ìöàñèð äþâðöí ÿí áþéöê ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí Ôðàíñà ìèëëè
ùöãóã ñèñòåìèíèí ÿñàñ úÿùÿòëÿðè, Áþéöê Ôðàíñà èíãèëàáû äþâðöíäÿ
ìöÿééÿí îëóíñà äà, îíóí òÿøÿêêöë òàïìàñû ìÿðùÿëÿñè îðòà ÿñðëÿðäÿí
áàøëàéûð. Ôðàíñàíûí äà äàõèë îëäóüó êîíòèíåíò ùöãóãóíóí, ùöãóã àè-
ëÿñè êèìè åëìè úÿùÿòäÿí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàíûë-
ìûøäûð. Öìóìèëèêäÿ êîíòèíåíò ùöãóãó, ðîìà ùöãóãóíóí òÿêàìöëö,
äàâàìû âÿ èíêèøàôûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã éàðàíìûøäûð. Ëàêèí èëê áþéöê
ùöãóã àèëÿñèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè ùöãóãè êîìïîíåíòëÿð, éàëíûç ðîìà ùö-
ãóãóíà ìÿõñóñ åëåìåíòëÿð îëäóüóíó äà ñþéëÿìÿê òàìàì äîüðó îë-
ìàçäû. Ðîìà äþâëÿòèíäÿí áàøãà, ãèòÿ þëêÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Ôðàí-
ñàíûí äà áó ùöãóã àèëÿñèíäÿ èøòèðàê ïàéû çàìàí ìöääÿòèíäÿ ùÿìèøÿ
èíêèøàô åòìèø âÿ êîíòèíåíò ùöãóãóíóí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ éåíè òþùôÿëÿð
âåðìèøäèð.
Öìóìèëèêäÿ, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè, øÿðòè îëàðàã þç èíêèøà-
ôûíäà ö÷ ìÿðùÿëÿäÿí êå÷ìèøäèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ ÕÛÛÛ ÿñðÿ ãÿäÿð
îëàí äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Î äþâðÿ ãÿäÿð ìöâàôèã ùöãóãè òåðìèíëÿðèí
òîïëàíìàñû, îíëàðûí þéðÿíèëìÿñè âÿ öìóìèëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè ýåò-
ìèø, âàùèä ðîìàí-ýåðìàí êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû
ö÷öí çÿìèí ùàçûðëàíìûøäûð. Èëêèí ìÿðùÿëÿíè, ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðäÿí
ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ úÿùÿò àäÿò ùöãóãëàðû ÿñàñûíäà, òÿäðèúÿí ðîìàí-ýåð-
ìàí àèëÿñèíèí ùöãóãè åëåìåíòëÿðèí òîïëàíìàñû, ùÿì÷èíèí Éóñòèíàí
ìÿúÿëëÿëÿðèíäÿí, äèãåñòëÿðäÿí âÿ èíñòèòóñèéàëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè, ðîìà ùöãóãóíóí äèýÿð ìÿíáÿëÿðèíèí éåíè øÿðàèòÿ óéüóí-
ëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè îëìóøäóð. Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ éàøàéàí òàéôàëàðà
28
ìÿõñóñ àäÿòëÿð âÿ ìöõòÿëèô "ãàíóíëàð", î úöìëÿäÿí ýåðìàí, ñëàâ-
éàí, íîðìàí âÿ äèýÿð "áàðáàð" òàéôàëàðûí ãàíóíëàðû ùöãóã ìÿíáÿéè
ãèñìèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó ìÿíáÿëÿð ùÿð ùàíñû ìÿúìóÿ âÿ êè-
òàá øÿêëèíäÿ îëìàìûø, îíëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ, êîìïëåêñ þéðÿ-
íèëìÿñèíÿ, öìóìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ éà ùöãóãè êîìïèëéàñèéàñûíà
úÿùä ýþñòÿðèëìÿìèøäèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóí-
äà ìÿùêÿìÿëÿð ÿëàãÿñèç âÿ ñèñòåìñèç ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿù-
êÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ôþâãÿëòÿáèè (îðäàëèéà) ãöââÿëÿðÿ ìöðàúèÿòÿ éîë âå-
ðèëèð, ìÿùêÿìÿ ñöáóòó êèìè èíêâèçàñèéà òÿòáèã åäèëèð, ìÿùêÿìÿ ãÿ-
ðàðëàðûíûí èúðàñû òÿìèí åäèëìèðäè. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ùöãóãóí ðåàë "ùþêì-
ðàíëûüûíà" ñîí ãîéóëìóø, ùöãóã éàëíûç ôîðìàë îëàðàã ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðìèøäèð. Áó äþâðäÿ âÿ ùÿòòà ñîí îðòà ÿñðëÿðäÿ äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè ÿäàëÿòëè ïðèíñèïëÿðëÿ èäàðÿåòìÿëÿðèíÿ õöñóñè çÿ-
ðóðÿò îëìàìûøäûð. ×öíêè àéðû-àéðû øÿõñëÿð âÿ ñîñèàë ãðóïëàð àðàñûíäà
ìöáàùèñÿëÿð ãàíóíóí ýöúö èëÿ äåéèë, "éóìðóã ùöãóãó" âÿ ùàêèìèé-
éÿòèí "þçáàøûíàëûüû" âàñèòÿñèëÿ ùÿëë åäèëèðäè. Ìöíñèôëÿð, ùå÷ øöáùÿñèç
êè, áó äþâðäÿ ùöãóãäàí äàùà ÷îõ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäè-
ëÿð. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, ìöíñèôëÿð (àðáèòðàú) ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôëÿð, ñî-
ñèàë ãðóïëàð àðàñûíäà ÿäàëÿòè, ñöëùö, äèíú éàíàøû éàøàìàíû òÿìèí åò-
ìÿê ö÷öí, ùöãóãà ÿñàñëàíàí èäåàë úÿìèééÿòè êÿíàðäà ãîéàðàã, ùÿð
êÿñÿ îíóí èñòÿäèéèíè âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Õðèñòèàí èúìàñû äà "ãàð-
äàøëûã âÿ ìÿðùÿìÿò" èäåéàëàðûíû ÿñàñ ýþòöðÿðÿê, ùöãóãè úÿìèééÿòè
êÿíàðäà ãîéóðäó. Ìöãÿääÿñ Ïàâåëèí êîðíèôëèëÿðÿ èëê ÷àüûðûøûíäà, ìþ-
ìèíëÿðÿ òþâñèéÿ åäèðäè êè, âàñèòÿ÷è êèìè ìÿùêÿìÿëÿðÿ äåéèë, ìöãÿä-
äÿñ ãàðäàøëàðûíà âÿ ïàñòîïëàðà (êåøèøëÿðÿ) ìöðàúèÿò åòñèíëÿð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí õðîíîëîæè èíêèøàôûíûí èêèíúè ìÿð-
ùÿëÿñè ÕÛÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áó ìÿðùÿëÿíèí ñòèìóëëàøäûðûë-
ìàñû, ÕÛÛÛ-ÕÛÂ ÿñðëÿðäÿ èëê íþâáÿäÿ Èòàëèéàäà áàøëàéàí âÿ ñîíðà áö-
òöí Ãÿðáè Àâðîïàíû ÿùàòÿ åäÿí Èíòèáàù âÿ Äèð÷ÿëèøëÿ ÿëàãÿäàð èäè.
Ðåíåñàíñ àíòèê ìÿäÿíèééÿòÿ, î úöìëÿäÿí ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ ìö-
ðàúèÿòè ñèìâîëëàøäûðûðäû. Áþéöê êå÷ìèøÿ, î úöìëÿäÿí ùöãóãè ÿíÿíÿ-
ëÿðÿ ìöðàúèÿò èäåéàñû, Ãÿäèì Ðîìàíûí ùöãóã ñèñòåìèíÿ èñòèíàä åäèë-
29
ìÿñè, éåíè øÿðàèòäÿ ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí, ùöãóãóí þçöíöí âÿ îíóí
éàøàìàñûíûí äÿðê åäèëìÿñè ö÷öí ÷îõ çÿðóðè èäè. Ðîìà ùöãóãóíóí ðå-
ñåïñèéàñû âÿ äèýÿð òÿäáèðëÿð, ùÿãèãÿòÿí äÿ éåíè úÿìèééÿòèí ùöãóãó-
íóí çÿðóðèëèéèíè òÿçÿäÿí äÿðê åòìÿñè êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Áó ìÿð-
ùÿëÿäÿ éàëíûç "ìÿðùÿìÿòÿ" ÿñàñëàíàí õðèñòèàí úÿìèééÿòè äÿ, éåð
öçÿðèíäÿ "Àëëàù øÿùÿðè" éàðàäûëìàñû èäåéàñûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê, ìþìèí-
ëÿðèí äàõèë îëäóüó äèíè úÿìèééÿòëÿ äöíéÿâè úÿìèééÿòè âÿ áóíà ìöâà-
ôèã îëàðàã âèúäàí ìÿùêÿìÿëÿðèíèí âÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿðã-
ëÿíäèðìÿñèíÿ áàøëàéàúàãäûð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿí åòèáàðÿí äèí âÿ ìÿíÿâèééà-
òûí, ìöëêè ãàéäàëàðëà âÿ ùöãóãëà ãàðûøäûðûëìàñû äàéàíäûðûëûð. Ùöãóãóí
úÿìèééÿòäÿêè ÿùÿìèééÿòè, õöñóñè ðîëó âÿ ìöÿééÿí ìóõòàðèééÿòè åòè-
ðàô åäèëèð. Úÿìèééÿòèí ãàáàãúûë çöìðÿñè, èëê íþâáÿäÿ ùöãóãøöíàñëàð
âÿ ôèëîñîôëàð, âàðëûëàð ùàêèìèééÿòèíäÿí òÿëÿá åäèðäèëÿð êè, áöòöí èúòè-
ìàè ìöíàñèáÿòëÿð ùöãóãè ãàéäàäà ãóðóëñóí, ÿñðëÿð áîéó äàâàì åòìèø
àíàðõèéà âÿ þçáàøûíàëûã ðåúèìèíÿ ñîí ãîéóëñóí. Ùÿëÿ ãÿäèì Ðîìà
äþâðöíäÿí àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéè èëÿ áàüëû îëàí ùöãóãè ìöíà-
ñèáÿòëÿð, àðòûã äþâëÿòèí ìÿíàôåéèíÿ àèä åäèëèðäè êè, áó þç-þçëöéöíäÿ
áþéöê èíãèëàáè ùàäèñÿ èäè. Ìöëêè èøëÿðèí ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðÿ åòèáàð
åäèëìÿñè êèìè ìöúÿððÿä áàõûøëàðäàí èìòèíà åäèëìÿñè, øÿõñè ùàêèìèé-
éÿòèí äåìîêðàòèéà èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè âÿ ñ. îðòà ÿñð Àâðîïàñûíûí èúòè-
ìàè-ñèéàñè âÿ ùöãóãè ùÿéàòûíäà áàø âåðìèø èíêèøàô âÿ òÿêàìöë äàùà
ñîíðàëàð, ÕÕ ÿñðäÿ êàïèòàëèñò ãóðóëóøóíóí ìàðêñèñò úÿìèééÿòè òÿøêè-
ëàòû èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè êèìè èíãèëàáè ùàäèñÿñè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿúÿê
äÿéèøèêëèêëÿð êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñû õöñóñèééÿòëÿð
ùàããûíäà äàíûøàðêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóí-
äàí ôÿðãëè îëàðàã ãèòÿ ùöãóãó êðàë ùàêèìèééÿòèíèí âÿ éà ùÿð ùàíñû äè-
ýÿð ùàêèìèééÿòèí ýöúëÿíìÿñèíèí âÿ éà ìÿðêÿçëÿøìèø ùàêèìèééÿòèí
éàðàíìàñûíûí íÿòèúÿñè îëìàìûøäûð. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôîðìàëàø-
ìàñûíûí ôóíäàìåíòèíäÿ, èëê áàøëàíüûúûíäà Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí
ìÿäÿíèééÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí öìóìèëèéè äàéàíûðäû. Ðîìàí-ýåðìàí
êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ äÿðèíëÿøìÿñè èäåéàñûíûí ÿñàñ

30
ìÿðêÿçèíäÿ Àâðîïà óíèâåðñèòåòëÿðè äàéàíûðäû. Ìÿùç áó óíèâåðñèòåò-
ëÿðäÿ Ðîìà ùöãóãóíóí äÿðê åäèëìÿñè âÿ îíóí ðåñåïñèéàñû áàø âåð-
ìèøäèð. Óíèâåðñèòåòëÿðèí ùàçûðëàäûãëàðû ùöãóã êîíñåïñèéàñû íÿ åòìÿëè
âÿ íåúÿ åòìÿëè ìÿñÿëÿñèíè äÿãèã òðàêòîâêà åòìèøäèëÿð. Ùöãóãóí þé-
ðÿíèëìÿñèíÿ òÿêúÿ ïðàêòèêè äåéèë, åéíè çàìàíäà àêàäåìèê ïëàíäà, ùö-
ãóãóí ýåíèø ñîñèàë àñïåêòäÿí ùóìàíèçì, õåéèðõàùëûã, ÿäàëÿò ïðèíñèïè
ìþâãåéèíäÿí éàíàøûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Óíèâåðñèòåò ùöãóã åë-
ìè, ùöãóãóí þçöíöí þéðÿíèëìÿñèíäÿí ÷îõ, îíóí äèýÿð "ìÿíÿâè åëì-
ëÿðëÿ" âÿ ôÿíëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí ôÿëñÿôÿ, äèí âÿ òåîëîýèéà èëÿ ñûõ ÿëàãÿ-
ñè âÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè òåíäåíñèéàñû öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè. Áó çà-
ìàí ãåéä åäèëèðäè êè, ùöãóãóí þéðÿíèëìÿñè éàëíûç ïðàêòèêè, ïðàãìàòèê
ìÿãñÿä äåéèë, ãëîáàë, ñûðô ñîñèàë âÿ ùóìàíèñò õàðàêòåð äàøûéûð.
Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí èíêèøàôûíûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùöãóãóí
þéðÿíèëìÿñè, ùå÷ äÿ ùàêèìëÿðÿ áó âÿ éà äèýÿð èøëÿð áàðÿäÿ êîíêðåò
ùàíñûñà ãÿðàðû ãÿáóë åòìÿéè ýþñòÿðìÿê ìÿãñÿäè ãîéìóðäó. Ùöãóã
éàëíûç ãàíóí íîðìàëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿéÿ õèäìÿò åäèðäè êè, îíäàí
äà ùàêèìëÿð ïåøÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ âÿ èúòèìàè ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ èñòèôà-
äÿ åäèðäèëÿð. Ùöãóãóí òÿäðèñè, äàùà ÷îõ ìÿíÿâèééàò ôÿííèíèí òÿäðèñè-
íÿ, ýöíäÿëèê äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí âÿ íåúÿ éàøàìàüûí þéðÿíèëìÿñè-
íÿ îõøàéûðäû. Ðîìà ïàïàñûíûí, Êèëñÿ Ìÿúëèñè ãÿðàðëàðûíûí ìÿúìóñó-
íóí âÿ äèýÿð äèíè õàðàêòåðëè àêòëàðûí þéðÿäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí êà-
íîí ùöãóãóíóí òÿäðèñè, Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû èëÿ áèðëèêäÿ "ó-
íèâåðñèòåò ùöãóãó" ïðàêòèêàñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Êàíîí ùöãóãó íîð-
ìàëàðûíûí êþìÿéè èëÿ êèëñÿ äàõèëè ìÿñÿëÿëÿðèí, ùÿì÷èíèí àèëÿ, íèêàù
âÿ âÿðÿñÿëèêëÿ áàüëû ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿíìèø âÿ äèíè ìÿ-
úÿëëÿëÿøäèðìÿ èøëÿðè àïàðûëìûøäûð. ßí áþéöê äèíè àêò 1582-úè èëäÿ òÿð-
òèá åäèëìèø "Êàíîí ùöãóãó" Ìÿúÿëëÿñè îëìóøäóð.

2. Àâðîïàäà Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñsåïñèéàñû

Éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç êèìè, Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóãó ö÷öí
äþíöø òàðèõè ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿí, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí èíêè-
øàôûíäà øÿðòè îëàðàã ìöÿééÿí åäèëÿí èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿí áàøëàéûð. Ðî-
31
ìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí ìÿíáÿéè ðîëóíà ìàëèê îëàí ùöãóã íîð-
ìàëàðûíûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ ìÿùç, áó ìÿðùÿëÿäÿí áàøëàíûëûð. Áó
äþâðäÿ èëê ãàíóí òîïëóëàðûíûí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿñèíÿ úÿùä åäèëèð, ðî-
ìà ùöãóãóíóí èëêèí ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûëûð, øÿ-
ùÿð ùöãóãó éàðàíàðàã ìþùêÿìëÿíèð, êàíîí ùöãóãó äàùà ýåíèø éàéû-
ëûð. Àâðîïàäà àçàä øÿùÿðëÿðèí éàðàíìàñû âÿ øÿùÿð èúìàñû ö÷öí
ìöÿééÿí åäèëìèø ùöãóã íîðìàëàðû, êîíòèíåíò ùöãóãóíà þçöíÿìÿõ-
ñóñ òÿñèð ýþñòÿðìÿñè øöáùÿñèçäèð. Øÿùÿð ùöãóãóíóí ÿëäÿ åòäèéè ÿí
áþéöê íàèëèééÿò, áöòöí øÿùÿð âÿòÿíäàøëàðûíà ÿìëàê âÿ âÿòÿíäàø
àçàäëûüû ñòàòóñóíóí âåðèëìÿñè îëìóøäóð. Öìóìàâðîïà ùöãóã ìÿäÿ-
íèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà øÿùÿð ùöãóãó õöñóñè ðîë îéíàìûøäûð. Ùÿëÿ ÕÛÛ
ÿñðäÿ Ëîìáàðäèéà êöëëèééàòûíûí òÿðòèá îëóíìàñûíà úÿùä åäèëèð. Ëîì-
áàðäèéà ãàíóí òîïëóñó Ìèëàí ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè âÿ äèýÿð øèìàëè
Èòàëèéà øÿùÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø ùöãóã íîðìàëàðûíû òÿñáèò
åäèðäè. Ëîìáàðäèéà êöëëèééàòû áöòöí Ôðàíñà éóðèñïðèäåíñèéàñû ö÷öí
ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ äÿ íöìóíÿ îëìóøäóð.
Ùöãóã åëìèíè äèýÿð åëìëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿí ìöùöì õàðàêòåðèê
úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè, áó åëì ñàùÿñèíè øÿðùåòìÿ èíñòèòóòó îëìàäàí òÿñÿâ-
âöð åòìÿéèí ìöìêöí îëìàìàñûäûð. Äîüðóäóð êè, áàøãà åëì ñàùÿëÿðè-
íèí äÿ (äèë÷èëèê, èëàùèééàò âÿ ñ.) øÿðù îëóíìàñûíà áþéöê çÿðóðÿò âàð, ëà-
êèí ùöãóã åëìëÿðè ñàùÿñèíäÿ áó èøëÿðèí ùÿúìèíèí ìèãéàñû þë÷öëìÿç
ñÿâèééÿäÿäèð. Áó ìÿíàäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã àðäûúûë îëàðàã
ðÿñìè ñÿâèééÿäÿ âÿ éà ôÿðäè ãàéäàäà ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí àðàøäûðûëìà-
ñûíà, òÿäãèãèíÿ âÿ øÿðù îëóíìàñûíà ýþðêÿìëè ùöãóãøöíàñëàð, ìöòÿ-
õÿññèñëÿð, ìöõòÿëèô èíñòèòóòëàð úÿëá åäèëìèøäèð. Àâðîïà ãèòÿ ùöãóãóíóí
èíêèøàôû òàðèõèíäÿ ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû (ìÿíèìñÿíèëìÿñè,
ÿâÿçëÿíìÿñè) áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Éóñòèíàí äþâðöíäÿí êå÷ÿí óçóí
ìöääÿòäÿí ñîíðà éåíèäÿí ðîìà ùöãóãóíà ìöðàúèÿò åäèëìÿñè òÿñàäö-
ôè îëìàìûøäûð. Èíêèøàô åäÿí èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè éå-
íè ùöãóã íîðìàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Éåíè ùöãóã íîðìà-
ëàðû òèúàðÿò, äÿíèç äàøûíìàëàðû, êðåäèò-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðè, éåíè ìöëêèé-
éÿò ôîðìàëàðû, î úöìëÿäÿí òÿçÿ éàðàíàí âÿ ýåòäèêúÿ ñàéû àðòàí øÿùÿð-

32
ëÿðèí âÿ ñ. ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿêè áîøëóãëàðûí àðàäàí
ãàëäûðûëìàñûíû çÿðóðè åäèðäè. Àâðîïà ôåîäàë ùöãóãó ïðèìèòèâ âÿ ìöùà-
ôèçÿêàð îëìàãëà, àéðû-àéðû ÿéàëÿòëÿðäÿ áèð-áèðèíäÿí òàì ôÿðãëè, ìöõòÿ-
ëèô ãàéäàäà òÿíçèìëÿìÿ ìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ òàìàìèëÿ éà-
ðàðñûç èäè. Áþéöê ùöãóãøöíàñëàðûí êþìÿéè èëÿ, ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåï-
ñèéà åäèëìÿñè, éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëó êèìè ìöÿééÿí åäèëèð.
Ðîìà ùöãóã íîðìàëàðûíûí èôàäÿ îëóíìàñûíûí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíäÿí áè-
ðè, îíóí äàùà öìóìè, àáñòðàêò ôîðìàäà îëìàñûäûð êè, áó äà îíóí îõøàð
âÿçèééÿòëÿðäÿ òÿòáèã îëóíìàñûíû àñàíëàøäûðûðäû. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð
êè, ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû, éàëíûç ñûðô èãòèñàäè-ñîñèàë ôàêòîðëàðëà
äåéèë, úÿìèééÿòèí ñîñèàë âÿ ìÿíÿâè òÿëÿáàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ùöãóã
ãàéäàñû, ùöãóãè ñàáèòëèê âÿ áóíà ìöâàôèã èñÿ, ùöãóãè òÿùñèë âÿ ùöãó-
ãè äöøöíúÿíèí ôîðìàëàøìàñûíû ñòèìóëëàøäûðìàãäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
Ðîìà ùöãóãó ãóëäàðëûã ùöãóãó îëìóøäóð. Ëàêèí áó ùöãóã èíêèøàô åò-
ìèø ÿìòÿÿ äþâðèééÿñèíèí, õöñóñè ùöãóã ÿñàñûíäà òÿøÿêêöë òàïìûø ÿø-
éà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí âÿ ÿí íÿùàéÿò, éöêñÿê ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí
ìÿùñóëó èäè. Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéà åäèëìÿñèíÿ êàòîëèê êèëñÿñè äÿ
òÿðÿôäàð îëìóøäó. Êèëñÿ ðîìà ùöãóãóíó, êàíîí ùöãóãóíó ìöäàôèÿ
åäÿí âàñèòÿ âÿ Ðîìà ïàïàñûíûí äöíéà àüàëûüûíà èääèàñûíûí òÿðÿôäàðû
êèìè ýþðöðäö. Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñûíû ñîí îëàðàã, ìÿðêÿçëÿø-
ìèø ùàêèìèééÿò éàðàòìàã âÿ áóíóí àðäûíúà áöòöí äþâëÿò âÿ èúòèìàè
ùÿéàòûí éóðèñäèêñèéàëàøìàñûíû (áóðàäà òàáåëèëèê) èñòÿéÿí êðàë ùàêèìèé-
éÿòè äÿ ñàíêñèéàëàøäûðäû. Ìÿùç ðîìà ùöãóãó áó äþâðäÿ, äàùà ìöêÿì-
ìÿë, óíèâåðñàë âÿ ðàñèîíàë ùöãóã îëìàãëà, áöòöíëöêäÿ úÿìèééÿò âÿ
îíóí ÿñàñ ñîñèàë ãðóïëàðû ö÷öí çÿðóðè îëàí òÿíçèìëÿéèúè ðîëóíäà ÷ûõûø
åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Ðîìà ùöãóãó îðòà ÿñðëÿðäÿ áöòöí äþâëÿò ñÿðùÿä-
ëÿðèíè âÿ äèýÿð ñÿäëÿðè àøàðàã âàùèä Àâðîïàíûí ùöãóã ìÿäÿíèééÿòèíèí,
ùöãóã åëìèíèí âÿ òÿùñèëèíèí äàøûéûúûñûíà ÷åâðèëìèøäèð.
Ìÿíáÿéèíè àíòèê Ðîìà ùöãóãóíäàí ýþòöðÿí âÿ áèçàíñëû ùöãóãøö-
íàñëàð òÿðÿôèíäÿí þçöíÿìÿõñóñëóãëà äàâàì åòäèðèëÿí ùöãóãè ôèêðèí
äèð÷ÿëäèëìÿñè ïðîñåñèíÿ, ôåîäàë Àâðîïàñûíäà èëê äÿôÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ Áîëî-
íèéàäàêû ãëîññàòîðëàð ìÿêòÿáèíèí áàíèñè ýþðêÿìëè ùöãóãøöíàñ, ðîìà
33
ùöãóãóíóí áèëèúèñè Èðíåðè (1055-1130-úó èëëÿð) òÿðÿôèíäÿí úÿùä åäèëèð.
Ãëîññàòîðëàð (ðîìà ùöãóãóíóí øÿðù÷èëÿðè) ìÿêòÿáèíèí ìÿãñÿäè Ðîìà
ùöãóãóíóí èëê ìÿíáÿëÿðèíè þéðÿíìÿêëÿ, îíó éåíè ôåîäàë ìöíàñèáÿò-
ëÿð çÿìèíèíäÿ, ñûðô òÿúðöáè øÿðàèòëÿ ñòèìóëëàøäûðìàãäàí èáàðÿò îëìóø-
äóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ, ðåñåïñèéà åäèëÿí ìÿíáÿëÿðäÿêè ìàòåðèàëëàð
òÿíãèääÿí, òÿôòèøäÿí êÿíàð ãàëìûð âÿ ðåñåïñèéà ìåõàíèêè îëàðàã òÿòáèã
åäèëìèðäè. Áåëÿ êè, ÿñàñ êèìè ãÿáóë åäèëÿí ðåñåïñèéàéà ÿëàâÿëÿð âÿ äö-
çÿëèøëÿð åäèëèðäè. Òÿäðèñÿ êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ ïðîôåññîðëàð, êëàññèê ìÿòí-
ëÿðè ñþçáÿñþç, úöìëÿáÿúöìëÿ øÿðù åäèð (ãëîññàëàøäûðûð), òÿëÿáÿëÿð ãàð-
øûñûíäà ñóàëëàð ãîéóð, ùöãóãè ìàòåðèàëëàðû êëàññèôèêàñèéà åäèð âÿ öìó-
ìèëÿøäèðèðäèëÿð. Êàíîí ùöãóãóíóí øÿðù÷èëÿðè êèìè, ãëîññàòîðëàð äà ðî-
ìà ùöãóãóíóí Éóñòèíàí êöëëèééàòëàðûíäàêû ùöãóãè ôèêðè èçàù åäèð, ìÿ-
òèíäÿ äÿãèãëÿøäèðìÿ àïàðûð, úöìëÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëéàçìàëàðû àéäûíëàø-
äûðûðäûëàð. Ãëîññàòîðëàðûí ùàçûðëàäûãëàðû äÿðñëèêëÿðÿ ãëîññóí ãûñà ìÿòíè,
ñàéû áÿëëè îëàí ìöáàùèñÿ äîüóðàí ñóàëëàðûí ìÿúìóñó, ùöãóãè àíëàéûø-
ëàðûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè âÿ ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè, ùÿì÷èíèí ìÿíáÿëÿðèíè
ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí õöñóñè îëàðàã ñå÷èëìèø êàçóñëàð äàõèë åäèëèðäè.
Ãëîññàòîðëàð Ìÿêòÿáè êëàññèê ðîìà ùöãóãóíóí, î äþâðäÿ àðòûã êþùíÿë-
ìèø âÿ àç áàøà äöøöëÿí ìÿòí âÿ òåðìèíëÿðèíèí áÿðïàñû âÿ éåíèäÿí èø-
ëÿíìÿñè, î úöìëÿäÿí ùöãóã àáèäÿëÿðèíèí ìÿòí äàõèëè íèçàìëàíìàñû
áàõûìûíäàí áþéöê ùÿúìëè èøëÿð ýþðìöøäöðëÿð. Ïðîôåññîð-ãëîññàòîðëàð,
ðîìà ùöãóãøöíàñëàðûíûí àéðû-àéðû ìöãàâèëÿ íþâëÿðè öçðÿ ìöùàêèìÿ
éöðöäÿðÿê ýÿëäèêëÿðè íÿòèúÿ áàðÿäÿ, öìóìè àíëàéûøëàð èøëÿéèá ùàçûðëà-
ìûøäûëàð. Îíëàð øÿõñè âÿ ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí äÿãèã ñèñòåìèíè ìöÿééÿí
åòìèø, êëàññèê ùöãóãøöíàñëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ÿøéà ùöãóãëàðûíûí âàùèä
êîíñåïñèéàñûíû ùàçûðëàìûø, îíóí àðäûíúà èñÿ ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè
ñèñòåìèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòàí ñàùèáëèê èíñòèòóòóíó ôÿðãëÿíäèðìèøäè-
ëÿð. Ìÿùç, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ùöãóã åëìèíèí èíêèøàôû, ñþçöí ùÿãèãè
ìÿíàñûíäà ãëîññàòîðëàðäàí áàøëàéûð. Ëàêèí åòèðàô åäèëìÿëèäèð êè, ãëîñ-
ñàòîðëàðûí ôÿàëèééÿòè àêàäåìèêëèéè èëÿ ôÿðãëÿíìÿìèø âÿ ôåîäàë ìÿùêÿ-
ìÿ ïðàêòèêàñûíà ùå÷ úöð òÿñèð åòìÿìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, çàìàí êå÷-
äèêúÿ ðîìà ùöãóãóíóí ãëîññëàðû ýåòäèêúÿ äàùà áþéöê íöôóç ãàçàí-
34
ìûøäûð. Áåëÿ áèð ãàéäà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, êèì ãëîññó òàíûìûðñà,
ìÿùêÿìÿíè äÿ òàíûìûð. Àâðîïà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ ðîìà ùöãóãóíóí
þéðÿíèëìÿñè ïðîôåññîð âÿ òÿëÿáÿ ùåéÿòè ö÷öí äÿ ÿëâåðèøëè èäè. Ïðèìèòèâ
âÿ êîëëèçèéàëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø éåðëè àäÿò ùöãóãëàðûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã
ðîìà ùöãóãó, äàùà ìöêÿììÿë èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí êèëñÿ òÿðÿôèíäÿí
ãîðóíóá ñàõëàíûëìûø ëàòûí äèëè âàñèòÿñèëÿ Éóñòèíàí Ìÿúÿëëÿëÿðèíè ÷îõ
ðàùàòëûãëà ìÿíèìñÿìÿê ìöìêöí îëìóøäóð.
Äèãåñòëÿðèí ñèñòåìàòèê þéðÿíèëìÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Èðíåéðèí ÷îõëó
øàýèðäëÿðè âÿ äàâàì÷ûëàðû îëìóøäóð. Îíëàðäàí äàùà ìÿøùóðëàðû ñûðàñûíà
"ãóàòòóîð äîúòîðåñ" ôÿõðè òèòóëó àäû äàøûéàíëàð Áóëãàð, Ìàðòèí, Óãî âÿ
Éàêîâ äàõèë èäè. Èòàëèéàäà ðîìà ùöãóãóíó þéðÿíÿí ïîñòãëîññàòîðëàðûí
éåíè ïðîôåññîð íÿñëèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ èñÿ Ñèíóñ äå Ïèñòîéà
(1270-1339-úó èëëÿð), Áàðòîî äå Ñàññîôåððàòî (1313-1357-úè èëëÿð), Áàë-
äóñ äå Óáàëäèñ (1347-1400-úö èëëÿð) âÿ áàøãàëàðû àèä åäèëèðäè. Ïîñòãëîñ-
ñàòîðëàðûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Áàðòîî îëìóøäóð êè, áèð ÷îõ ùàëëàð-
äà ìÿêòÿá îíóí àäû èëÿ áàðòîë÷óëàð àäëàíìûøäûð. Éåíè ïîñòãëîññàòîðëàð
ìÿêòÿáèíèí éàðàíìàñûíäà Èòàëèéàäà âÿ äèýÿð Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ
áàø âåðÿí éåíè èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè éöêñÿëèø âÿ áó éöêñÿëèøÿ ÿíýÿë îëàí
ôåîäàë ùöãóãóíóí ñèñòåìñèç âÿ þç äþâðö èëÿ àéàãëàøìàéàí ïàðòèêóëéà-
ðèçìèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éàðàíàí êÿñêèí çÿðóðÿò îëìóøäóð.
Ïîñòãëîññàòîðëàð êëàññèê ðîìà ùöãóãóíà ìàðàã ýþñòÿðìèðäèëÿð. Îíëàð
éàëíûç ùöãóãè àíëàéûøëàðûí âÿ Éóñòèíàí ìÿúÿëëÿëÿðèíèí àéðû-àéðû áÿíäëÿ-
ðèíèí òÿôñèðèíè âåðèðäèëÿð. Ðîìà ùöãóãóíóí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà áåëÿ
éàíàøìà, íÿèíêè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ìèëëè ùöãóãëàðûí, ùÿòòà ðîìà ùöãó-
ãóíóí ðåñåïñèéàñûíäàí õÿáÿðè îëìàéàí Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíóí äà ôîðìà-
ëàøìàñûíûí íÿçÿðè áàçàñûíû éàðàòìûøäûð. Ïîñòãëîññàòîðëàð áèð ÷îõ ùàëëàðäà
þç øÿðùëÿðèíäÿ, ðîìà ùöãóãóíóí èëêèí ùöãóãè êîíñòðóêñèéàñûíäàí èìòè-
íà åòñÿëÿð äÿ, îíóí íîðìàëàðûíû îðòà ÿñðëÿðèí êàíîí, øÿùÿð âÿ àäÿò ùö-
ãóãëàðû èëÿ óçëàøäûðûðäûëàð. Ìÿùç ïîñòãëîññàòîðëàð ìÿêòÿáè òÿðÿôèíäÿí ðî-
ìà ùöãóãóíóí ñèñòåìëè þéðÿíèëìÿñè, îíóí, ñàäÿúÿ, "ùöãóãè òÿëèì" ÷ÿð-
÷èâÿñèíäÿí ÷ûõìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèø âÿ Ãÿðáè Àâðîïàíûí ÿêñÿð äþâëÿò-
ëÿðèíèí ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà äàõèë îëìóøäóð.
35
 Êàíîí ùöãóãó êèëñÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ÿñàñ ìÿíáÿéè èäè. Åéíè
çàìàíäà ðîìà ùöãóãóíäàí êèëñÿäÿ èñòèôàäÿ åäèð êè, áó äà ÷îõ âàõò
"áöòïÿðÿñò"ëÿðèí éàðàòäûãëàðû ùöãóã íîðìàëàðû îëäóüó ö÷öí òåç-òåç
òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëûðäû. Êèëñÿ, Àâðîïà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ éàëíûç êàíîí
ùöãóãóíóí òÿäðèñè ìÿãáóë ñàéûëûðäû. ×öíêè ðÿñìè äèíè íÿçÿðèééÿéÿ
ýþðÿ, Èñà Ìÿñèùäÿí ÿââÿë éàðàíàí, Éåâàíýåëèéàíûí áàõûøëàðûíà, öìó-
ìèééÿòëÿ, êèëñÿíèí âÿ õðèñòèàíëûüûí ìöãÿääÿñëÿðèíÿ çèää îëàí ùöãóã
íîðìàëàðû èëÿ úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñû, Èëàùè ãàíóíëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí
ÿäàëÿò âÿ ìÿðùÿìÿò àõòàðûøûíà çèääèð âÿ ãÿáóë åäèëìÿìÿëèäèð. ÕÛÛ
ÿñðäÿ âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëóíó õðèñòèàíëûüûí äàùè èäåîëîãó Ôîìà Àê-
âèíñêè òàïäû. Êèëñÿ òÿíãèäëÿðèíÿ ñîí ãîéìàã ö÷öí Àêâèíñêè ÿñðëÿðèí-
äÿ ýþñòÿðèðäè êè, õðèñòèàíëûüà ãÿäÿð ìþâúóä îëìóø ôÿëñÿôÿ èäðàêà, èí-
ñàí çÿêàñûíà ÿñàñëàíûð êè, áó äà Èëàùè ãàíóíëàðà óéüóí îëìàãëà, ðîìà
ùöãóãóíäàí "øåéòàíû" ãîâìàüà êèôàéÿò åäèð. Áåëÿëèêëÿ, àïîñòîë ìÿð-
ùÿìÿòè íöìóíÿñèíÿ ÿñàñëàíàí úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñûíäàí èìòèíà
åäèëìÿñè, ïðàãìàòèê íîðìàëàðà ÿñàñëàíàí ðîìà ùöãóãóíóí éåíèäÿí
äèð÷ÿëäèëìÿñèíäÿêè ìàíåÿíè àðàäàí ãàëäûðäû. Ðîìà ùöãóãó, êàíîí
ùöãóãó èëÿ áèðëèêäÿ óíèâåðñèòåòëÿðäÿ òÿäðèñ îëóíìàã ùöãóãó ÿëäÿ åò-
äè. Ðîìà ùöãóãó Áîëîíèéà óíèâåðñèòåòè èëÿ éàíàøû, Ëåéäåí, Ïàðèñ,
Îêñôîðä, Ïðàãà âÿ äèýÿð Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíèí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ äÿ
òÿäðèñ îëóíóðäó. Øèìàëè Èòàëèéàäà éåðëÿøÿí Áîëîíèéà óíèâåðñèòåòèíèí 10
ìèí íÿôÿðÿ ÷àòàí òÿëÿáÿëÿðè, ïðàêòèêè îëàðàã áöòöí Ãÿðáè Àâðîïàíû
òÿìñèë åäèðäèëÿð. Ðîìà ùöãóãóíóí òÿäðèñ îëóíìàã ùöãóãó ÿëäÿ åò-
ìÿñè, ìèëëè ùöãóãëàðûíäà òÿäðèñèíÿ ñàíêè éîë à÷ìûø îëäó. Áó áèð ãÿäÿð
ýåú, ñîí îðòà ÿñðëÿðäÿ áàø âåðñÿ äÿ, ùÿð ùàëäà 1620-úè èëäÿí áàøëàéà-
ðàã Óïïñàë óíèâåðñèòåòèíäÿ Èñâå÷ ùöãóãó òÿäðèñ îëóíìàüà áàøëàíûëûð,
1679-úó èëäÿ Ïàðèñèí Ñàðáîí óíèâåðñèòåòèíäÿ "Ôðàíñà ùöãóãó" êàôåä-
ðàñû éàðàäûëûð. ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿí èñÿ Àâðîïàíûí áèð ÷îõ óíèâåðñèòåòëÿðè áó
ïðîñåñÿ ãîøóëóð. 1707-úè èëäÿ Âèòòåíáåðãäÿ àëìàí ùöãóãó, 1742-úè èë-
äÿ èñïàí ùöãóãó, 1758-úè èëäÿí Îêñôîðääà âÿ 1800-úö èëäÿí Êåìá-
ðèúäÿ èíýèëèñ ùöãóãó, 1772-úè èëäÿí ïîðòóãàë ùöãóãó ìèëëè ùöãóã ôÿí-
íè êèìè òÿäðèñ îëóíóðäó. ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð ðîìà ùöãóãó âÿ îíóí þéðÿ-
36
íèëìÿñè ùöãóã òÿùñèëèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèø, ìèëëè ùöãóãóí òÿäðèñè
èñÿ òþðÿìÿ ùöãóã îëàðàã ãàëìûøäûð.
Ðîìà ùöãóãóíóí óíèâåðñèòåòëÿðäÿ òÿäðèñèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã,
îíóí þçö ìöÿééÿí òÿêàìöëÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Ðîìà ùöãóãó ïðåä-
ìåòèíèí òÿäðèñèíèí òÿêìèëëÿøìÿñèíäÿ ùöãóã ìÿêòÿáëÿðèíèí õöñóñè ðî-
ëó îëìóøäóð. Ùÿð ìÿêòÿá þç ìÿãñÿäè âÿ ìåòîäîëîýèéàñû ÿñàñûíäà
ãàðøûëàðûíà ãîéäóãëàðû ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ãëîññàòîðëàð
ìÿêòÿáè ðîìà ãàíóíëàðûíûí èëêèí ìÿçìóíóíóí þéðÿíèëìÿñèíÿ, éàä-
äàí ÷ûõìûø Éóñòèíàí Ìÿúÿëëÿëÿðèíèí ìàùèééÿòèíè àðàøäûðìàüà ÷àëûø-
ìûøäûëàð. Áåëÿ êè, àðòûã î äþâðäÿ àðàäàí ãàëäûðûëìûø êþëÿëèê èíñòèòóòó
âÿ éà êàíîí ùöãóãóíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèø àèëÿ, íèêàù âÿ
âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿäãèã îëóíìàñû áþéöê àêòóàëëûã
êÿñá åäèðäè. Ýþðöëÿí èøëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã, ÕÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà
ïðîôåññîð Àêêóðñèéàíûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ðîìà ùöãóãóíóí òÿòáèãè ö÷öí
þçöíäÿ 96 200 ãëîññó áèðëÿøäèðÿí öìóìèëÿøäèðèëìèø ÿñÿð "Ýëîññà îð-
äèíàðèà" ùàçûðëàíûð. Áóíóíëà äà, ãëîññàòîðëàð ìÿêòÿáè þç ìèññèéàñûíû
áàøà ÷àòäûðûð.
ÕÛÂ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ãëîññàòîðëàð ìÿêòÿáèíè ïîñòãëîññàòîðëàð
ÿâÿç åäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ãëîññëàðûí (øÿðùëÿðèí) õàðàê-
òåðè äÿéèøèð. Äèãåñòëÿðäÿêè õàîñóí, çèääèééÿòëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû
ÿñàñ âÿçèôÿéÿ ÷åâðèëèð. Öìóìè ìöêàëèìÿëÿðèí éåðèíè êîíêðåò ùöãóã
èíñòèòóòëàðûí òÿôñèð åäèëìÿñè, ùöãóãóí òÿòáèã îëóíìàñû ãàéäàëàðû, êîë-
ëèçèéàëàðûí òÿäãèã åäèëìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ÿâÿç åäèð. Ðîìà ùöãóãó
ÕÛÂ-ÕÂ ÿñðëÿðäÿ êèëñÿ ùöãóãóíóí ýöúëö ñõîëàñòèê òÿñèðè àëòûíäà "Èóñ
ìîäåðíóñ Ïàíäåúòàðóì" àäû èëÿ òÿäðèñ îëóíóðäó.
Ìÿùç øèìàëè Èòàëèéàíûí Áîëîíèéà óíèâåðñèòåòèíäÿ éåíèäÿí "âÿòÿí-
äàøëûã ñòàòóñó" àëàí Ðîìà ùöãóãó èëê íþâáÿäÿ èíêèøàô åòìèø Èòàëèéà
øÿùÿð-ðåñïóáëèêàëàðû ö÷öí áþéöê òàïûíòû-êÿøô îëìóøäóð. Áóíóí àðäûí-
úà ðîìà ùöãóãó òåç áèð çàìàíäà Àëìàíèéà èìïåðèéàñûíà äà éàéûëûð.
Àðòûã ÕÂÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Ôðàíñà êðàëëûüûíû, Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ
ðîìà ùöãóãóíó þéðÿíÿí ìÿðêÿç êèìè ãÿáóë åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Ôðàí-
ñàäà ðîìà ùöãóãóíóí øÿðù åòìÿ èøè, Ðîìà òàðèõèíèí âÿ ùóìàíèçì èäå-
37
éàñûíûí þéðÿíèëìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Ãëîññàòîðëàðûí "Áàðáàð
ïðàâäàëàðû"ûíäà èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ëàòûí äèëèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Ôðàíñàäà
ëàòûí äèëè, åëìè äèë êèìè äÿ ãàëìàãäà äàâàì åäèðäè. Áþéöê øÿðù åòìÿ
èøëÿðèíÿ Äîíåëëéóñóí (1527-1591-úè èëëÿð) 28 úèëääÿí èáàðÿò îëàí ìÿø-
ùóð "Ðîìà õöñóñè ùöãóãóíóí øÿðùè" ÿñÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ðîìà ùöãóãøöíàñëàðûíûí ìöÿééÿí åòäèêëÿðè "èóñ íàòóðàëå", èíñàí
òÿáèÿòèíäÿ äîüàí àéðûëìàç ùöãóãëàð êèìè Àâðîïà ãàíóíëàðûíà äàõèë
îëìóøäóð. Ôðàíñà êðàëû Õ Ëöäîâèê âåðäèéè ôÿðìàíäà êÿíäëèëÿðè òÿù-
êèì÷èëèê ùöãóãóíäàí àçàä åòìÿñèíèí, ìîòèâè êèìè èíñàíëàðûí "òÿáèè
ùöãóã"ëàðà ìàëèê îëäóüóíó åòèðàô åäèð âÿ áó ùöãóãëàðà èñòèíàä åäÿðÿê
êþëÿëèéè ëÿüâ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèéèíè áÿéàí åäèðäè. Êðàë îðäîíàíñûí-
äà ýþñòÿðèðäè êè, "òÿáèè ãàíóí"ëàðà ýþðÿ ùÿð êÿñ àçàä äîüóëóð, ëàêèí
ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áèçèì àäè ãàíóíëàðûìûçà âÿ àäÿò ùöãóãëàðû-
ìûçà ýþðÿ, âÿ éàõóä îëà áèëñèí êè, áèçèì ÿúäàäëàðûìûçûí òÿãñèðè öçöí-
äÿí õàëãûìûçäàí ÷îõëó øÿõñëÿð ãóëà ÷åâðèëèá. Êðàë îðäîíàíñûíû òÿðòèá
åäÿí ëåýèñòëÿð ÷îõ ýöìàí êè, ôðàíñà ìààðèô÷èëèê ôÿëñÿôÿñèíèí äÿ èñòèíàä
åòäèéè" òÿáèè ùöãóã"ëàðûí êþìÿéèëÿ ôåîäàëèçìÿ ñîí ãîéóëìàñûíû äöøö-
íöðäöëÿð. Ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû Ôðàíñàäà éåðëè àäÿò ùöãóãó âÿ ðî-
ìà ùöãóãóíóí àíòîãîíèçìèíè éàðàòìûøäûð. Ðîìà ùöãóã òÿùñèëè àëìûø
êðàë ìÿùêÿìÿñèíèí ùöãóãøöíàñëàðû, èñòÿäèêëÿðè âàõò ùöãóãà ôîðìà-
ëèçì ýÿòèðèð, êóòéóìëàðûí âÿ éà åäèê âÿ îðäîíàíñëàðûí êþìÿéèëÿ áèð
÷îõ ùöãóã èíñòèòóòëàðûíû äÿéèøäèðÿðÿê èñòÿäèêëÿðè ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû-
íû àëûðäûëàð. Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíè ìö-
êÿììÿëëÿøäèðìÿêëÿ éàíàøû, ÿëâåðèøñèç ïðåñåäåíòëÿðäÿ ýÿòèðìèøäèð.
Áåëÿ êè, àäÿò (êóòéóì) ùöãóãóíóí âÿ ðîìà ùöãóãóíóí äóàëèçìè,
Ôðàíñà ìÿùêÿìÿ þçáàøûíàëûãëàðû ö÷öí äÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð.
Áó ÿñàñäà ùöãóãóí "ñÿðáÿñò" òÿôñèð åäèëìÿñè êàóçàëëûüà øÿðàèò éàðà-
äûð, áèð ÷îõ ùàëëàðäà éàëàí÷û, ÿââÿëúÿäÿí äöøöíöëìöø ôîðìàë-ìÿíòèãè
ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí âåðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè.
Îðòà ÿñð ùöãóãè ôèêðèíäÿ, ðîìà ùöãóãóíóí "ëåýèñòëÿð" àäëàíàí òÿ-
ðÿôäàðëàðû, ðîìà ùöãóãóíóí øÿðùè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, ãàíóíëàðûí
ìÿçìóíóíäà ìöëêè-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿð åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäû-
38
ëàð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Ôðàíñàäà ùöãóãóí áèð ñûðà ôÿðäè êîìïèëéàñèéàñûíà úÿùä
åäèëèð. Ìÿëóìàò õàðàêòåðëè êîìïèëéàñèéàëàð àéðû-àéðû âÿçèôÿëè øÿõñëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí òîïëàíìûøäûð. Áó êîìïèëéàñèéàëàðäàí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè 1275-
úè èëÿ àèä åäèëÿí Íîðìàíäèéà ÿéàëÿòèíèí Áþéöê Êóòéóìëàðû îëìóøäóð.
Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã, Ôðàíñà ùöãóãó ìÿçìóí âÿ ìà-
ùèééÿò õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ, øèìàë âÿ úÿíóá ÿéàëÿòëÿðèíÿ àéðûëûðäû. Øèìàë
ÿéàëÿòëÿðèíäÿ øèôàùè àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû, úÿíóáäà èñÿ éàçûëû ãàíóí-
ëàð öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Øèìàë ÿéàëÿòëÿðèíèí ùöãóã íîðìàëàðû ÿñà-
ñÿí Â-ÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ òÿðòèá åäèëìèø âÿ ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ óéüóí-
ëàøäûðûëìûø Áàðáàð Ïðàâäàëàðû îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Áàðáàð Ïðàâäàëàðûíà
çàìàí êå÷äèêúÿ êîíêðåò èøëÿð öçðÿ ìÿùêÿìÿ èúðààòûíäà àïðîáàñèéà-
äàí êå÷ìèø àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû, êðàë "êàïèòóëéàð"ëàðû, êðàë îðäî-
íàíñëàðû âÿ ñ. ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøìèøäèð. Èãòèñàäè úÿùÿòäÿí
èíêèøàô åòìèø Ôðàíñàíûí úÿíóá ÿéàëÿòëÿðèíäÿ êîñìåòèê äÿéèøèêëèêëÿðÿ
ìÿðóç ãàëìûø ñèâèë ðîìà éàçûëû ùöãóã íîðìàëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åò-
ìèøäèð. Ôðàíñà àäÿò ùöãóãó (êóòéóì) òÿðÿôäàðû îëàí ùöãóãøöíàñëàðûí
þçöíÿìÿõñóñ áàõûøëàðû èëêèí (ÿçÿëè) àäÿòëÿðÿ òàáå åäèëìèø úÿìèééÿòèí
ôîðìàëàøìàñûíû ìÿãáóë ùåñàá åòìèøäèëÿð. Ôðàíñà êóòéóìëàðûíû òîïëà-
éàðàã ñèñòåìëÿøäèðèëìèø ýþðêÿìëè ôðàíñûç ùöãóãøöíàñû, áàëéà âÿ ñåíå-
øàë âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûø Ôèëèïï äå-Áîìàíóàð, ôåîäàë òÿùêèì÷èëèéè-
íèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõìûø âÿ ùöãóãè èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ éåíè äþâëÿò èäà-
ðÿ÷èëèéè òÿêëèôèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. Ôèëèïï äå-Áîìàíóàð êÿíäëèëÿðÿ òîð-
ïàüûí àëãû-ñàòãûñû, ýèðîâ ãîéóëìàñû, ùÿòòà éàøàäûãëàðû ñàùèáëèêäÿí êÿ-
íàð ÿðàçèëÿðäÿêèëÿðëÿ ìöãàâèëÿ ùöãóãóíà äàõèë îëìàñû êèìè þç äþâ-
ðöíÿ ýþðÿ, ðàäèêàë ùöãóãëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè òÿêëèô åäèðäè. Áå-
ëÿëèêëÿ äÿ, éåðëè àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû òîïëàíìûø êöëëèééàòëàðûí òÿðòèá
åäèëìÿñè, àäÿò ùöãóãëàðûíûí Öìóìôðàíñà ìèãéàñûíäà òÿôñèð åäèëÿðÿê
òÿòáèã åäèëìÿñè âÿ áöòþâëöêäÿ ùöãóãóí óíèôèêàñèéàñû ö÷öí äÿ ýåíèø
çÿìèí éàðàòìûøäûð. Àðòûã ÕÂÛ ÿñðäÿ Ôðàíñàäà 60 áþéöê âÿ 300 êè÷èê
êóòéóì ìÿíáÿëÿðè òîïëàíàðàã ñèñòåìëÿøäèðèëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ,
êóòéóìëàð Ôðàíñà äþâëÿòèíèí ïÿðàêÿíäÿëèéè êèìè, îíóí ùöãóãóíóí äà
ïàðòèêóëéàð éåðëè (ëîêàë) õàðàêòåðèíè ñàíêè ãîðóìàüà õèäìÿò åäèðäè.
39
Îðòà ÿñð ôðàíñûç ùöãóãóíäà Ãðàòñèàí êèìè ùöãóãøöíàñëàð èñÿ, êèëñÿ
ùöãóãóíà öñòöíëöê âåðÿí ìþâãåäÿ äàéàíìûøäûëàð.
Áåëÿëèêëÿ, Ðîìà ùöãóãó Ôðàíñà âÿ Àëìàíèéàäà ìèëëè ùöãóãëà ðÿ-
ãàáÿòäÿ óçóí ìöääÿò öñòöíëöéö þçöíäÿ ñàõëàìûø, éàëíûç èìïåðàòîð
Íàïîëåîí äþâðöíäÿ àïàðûëàí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ, Éóñòèíàí Ìÿúÿëëÿëÿ-
ðèíèí þç ãöââÿñèíè èòèðìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.

3. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè

âÿ õöñóñèééÿòëÿðè
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû òàðèõèíèí þéðÿ-
íèëìÿñè èëÿ éàíàøû, îíóí äàõèëè âÿ õàðèúè òÿçàùöð ôîðìàëàðûíûí áÿçè ñïå-
ñèôèê úÿùÿòëÿðèíèí âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû äà çÿðóðèäèð. Èëêèí
îëàðàã ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè âÿ õöñóñèééÿò-
ëÿðèíÿ îíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíûí îðãàíèê (öçâö) îëàðàã ðîìà ùö-
ãóãó èëÿ ÿëàãÿëè îëìàñûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. ÕÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ Èòà-
ëèéà, Ôðàíñà âÿ Àëìàíèéà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ Éóñòèíàí Ãàíóí Êöëëèé-
éàòëàðû (Úóñòèíèàíñ Úîïóñ Úóðèñ ñèâèëèñ) áàçàñû ÿñàñûíäà ðîìà ùöãóãó-
íóí þéðÿíèëìÿñè âÿ ðåñåïñèéàñû íÿòèúÿñè îëàðàã ñîíðàëàð, äåìÿê îëàð
êè, Àâðîïàíûí ÿêñÿð äþâëÿòëÿðè ö÷öí âàùèä ãèòÿ ùöãóã åëìèíèí ÿñàñû
ãîéóëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿê çÿ-
ðóðÿòè éàðàíûð êè, äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ðîìà ùöãóãó-
íóí òÿñèðèíèí íÿòèúÿñè, êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíèí õàðàêòåðèíÿ âÿ ùöãó-
ãè òÿáèÿòèíÿ áöòþâëöêäÿ øàìèë åäèëìÿëè âÿ éà áó òÿñèð îíóí àéðû-àéðû
òÿðêèá ùèññÿëÿðèíÿ àèä åäèëìÿëèäèð? ×öíêè áÿçè êîìïàðàòèâèñò (ìöãàéè-
ñÿëè ùöãóãøöíàñëûã) ìöÿëëèôëÿð (À.Âàòñîí, Ï.Úðóç) Ðîìà ùöãóãó,
êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñûíäàêû ðîëóíà î ãÿäÿð áþéöê ÿùÿ-
ìèééÿò âåðèðëÿð êè, ùÿòòà ãèòÿ ùöãóãóíó áèðèíúèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè
ýþðöðëÿð. ßýÿð ðîìà-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðè îëàí ìèë-
ëè ùöãóãëàð òàìàìèëÿ áó òÿñèð àëòûíäà ôîðìàëàøìàñûíû ãÿáóë åòñÿê, îí-
äà Ðîìà ùöãóãó òàìàìèëÿ êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ìåòîäîëîæè âÿ ùöãó-
ãè ÿñàñû êèìè òÿñáèò îëóíìàëûäûð. Ëàêèí ãèòÿ þëêÿëÿðèíèí äþâëÿò âÿ ùö-
40
ãóã òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñè áåëÿ áèð ùöãóãè õÿðèòÿíè ìöÿééÿí åäèð êè,
Ðîìà ùöãóãó, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðÿ,
áöòöí ìèëëè ùöãóã àèëÿëÿðèíÿ áÿðàáÿð òÿñèð åäÿ áèëìÿìèøäèð. Øöáùÿñèç
êè, ãÿðáè Àâðîïà õàëãëàðû îðòà ÿñðëÿðäÿ, õöñóñèëÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðÿ ãÿäÿð àí-
òèê ìÿäÿíèééÿòèí ýöúëö òÿñèðèíè þç öçÿðëÿðèíäÿ ùèññ åòìèøäèëÿð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðè ìöãàéèñÿñè
ýþñòÿðèð êè, êîíòèíåíò ùöãóãó äàùà êîíñåïòóàë âÿ äîêòðèíàë ÿñàñëàðëà
òÿøÿêêöë òàïûá èíêèøàô åòìèøäèð. Êîíòèíåíò ùöãóãóíäà ùöãóãøöíàñ-
àëèìëÿðèí áàõûøëàðû, ïðåñåäåíò ùöãóãó ùàêèìëÿðèíèí ãÿðàðëàðû êèìè, ðî-
ìàí-ýåðìàí ùöãóãóíà ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ùö-
ãóãøöíàñ-àëèìëÿðèí åëìè ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè áó âÿ
äèýÿð èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíäÿ îëàí ãàéäàëàðûí
òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ éà òÿëÿá îëóíàí ìöíàñèáÿòëÿðèí íîðìàëàðûíû âÿ èíñ-
òèòóòëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí ñòðóêòóðóí îëìàìàñû âàõòû äàùà äà ýöúëÿíèð.
Áåëÿ øÿðàèòäÿ ùöãóãè äîêòðèíàëàð ùÿëëåäèúè ðîëà ìàëèê îëà áèëÿð. Ôðàí-
ñà êîíòèíåíò ùöãóãóíäà âÿ èíýèëèññàêñîí öìóìè ùöãóãóíäà "ùöãó-
ãóí äîêòðèíàë ñÿâèééÿñè"íèí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, Ôðàíñà ùö-
ãóãó ìóõòàð ñîñèàë òÿçàùöð êèìè, ñèéàñÿò âÿ äèíäÿí òàìàìèëÿ àéðû îë-
ìàãëà, ôóíäàìåíòàë ïðèíñèïëÿðÿ, ìöõòÿëèô êîíñåïñèéàëàðà, "àáñòðàêò
éàíàøìà"ëàðà ìàëèê îëìàãëà áöòþâëöêäÿ úÿìèééÿòäÿ, úÿìèééÿò öçâ-
ëÿðè âÿ îíëàðûí òÿøêèëàòëàðû àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ
ñîñèàë ñöëùöí ÿëäÿ îëóíìàñû âàñèòÿñè êèìè ÷ûõûø åäèð. Èíýèëèññàêñîí ùö-
ãóã àèëÿñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, Ôðàíñà ùöãóã êîíñåïñèéàñûíûí ÿùàòÿ äàè-
ðÿñè äàùà ýåíèø "äîêòðèíàë" îëìàãëà, íÿèíêè ùöãóã íîðìàëàðûíûí òÿê-
ìèëëÿøìÿñèíÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ñèéàñè åëìëÿð, ñîñèàë âÿ ìÿíÿâèééàò
ñôåðàñûíûí òÿêàìöëö âÿ èíêèøàôûíà êþìÿê åäèð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã
àèëÿñèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø êîíñåïñèéàéà ýþðÿ ùöãóã, ùöãóãøöíàñëàðûí
ïåøÿêàð íàèëèééÿòè èëÿ ìÿùäóäëàøìàìàëû, áó íàèëèééÿòè ãîðóìàã ö÷öí
ùöãóãøöíàñëàð "êàñòà âÿ éà ñèëê" êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëèäèðëÿð. Ùö-
ãóã äÿðêåòìÿíèí èíýèëèññàêñîí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, ùöãóã "òÿìèç" éó-
ðèäèê íîðìàëàð ñèñòåìè êèìè, "ìÿùêÿìÿ" âÿ äèýÿð ïðîñåñëÿðèí ùÿëëè
çàìàíû ùöãóã òÿòáèãåòìÿíèí ïðèíñèïëÿðèíè þçöíäÿ åùòèâà åäèð. Áó çà-
41
ìàí ùöãóã íÿèíêè "ãåéðè-ùöãóãè" ïðåäìåòëÿðëÿ âÿ "äèýÿð èíòåëëåê-
òóàë" ôÿíëÿðëÿ ÿòðàô àëÿìäÿí òÿúðèä åäèëèð, ÿêñèíÿ, îðãàíèê îëàðàã úÿ-
ìèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð îëàí âÿ îíóí òÿðÿôèíäÿí åòèðàô åäèëÿí ùöãóã âÿ
ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðëÿ áàüëû ÿäàëÿò èäåàëëàðûíà ìöâàôèã îëóð. Èíýèëèññàê-
ñîí ñèñòåìèíäÿ ùöãóã íîðìàëàðû ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìö-
áàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè çàìàíû êîíêðåò èøëÿð öçðÿ ùàçûðëàéûá òÿòáèã
åäèëäèéè ùàëäà, êîíòèíåíò ùöãóãóíäà áöòöí èøëÿð áèð ãÿäÿð áàøãà ôîð-
ìàäà òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè, îíóí ôîð-
ìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû êîíêðåò ìöáàùèñÿëè èøëÿðÿ âÿ éà áàøãà ùàëëàðà
ýþðÿ äåéèë, ìöÿééÿí îëóíìóø öìóìè ïðèíñèïëÿð âÿ ùöãóãè äîêòðèíà-
ëàð ÿñàñûíäà ùàçûðëàíàí íîðìàëàðà ìöâàôèã îëàðàã áó âÿ éà äèýÿð
êîíêðåò èøëÿðÿ òÿòáèã åäèëèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíÿ ùöãóã ìÿíáÿ-
ëÿðè ñèñòåìèíäÿ ãàíóíëàðûí õöñóñè öñòöí ìþâãåäÿ äàéàíìàñû äà äà-
õèëäèð. Áó õöñóñèééÿòÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàðäàí Ð. Äàâèä
âÿ Ê. Úîôôðå-Ñïèíîçà ýþñòÿðèðäèëÿð êè, ùöãóãøöíàñ ö÷öí ÿäàëÿòëè ùö-
ãóãè ãÿðàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ÿí åòèáàðëû âàñèòÿ ìÿùç ãàíóíäóð.
ÕÛÕ ÿñðäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ áó òåíäåíñèéà Àâðîïàíûí
ÿêñÿð äþâëÿòëÿðèíäÿ ãàíóí ìÿúÿëëÿëÿðèíèí âÿ éàçûëû êîíñòèòóñèéàëàðûí
ãÿáóë îëóíìàñû èëÿ äàùà äà ýöúëÿíäè. Ùàçûðäà äà áó òåíäåíñèéà äþâ-
ëÿòèí, ïðàêòèêè îëàðàã èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ðîëóíóí ÿùÿ-
ìèééÿòëè àðòìàñû âÿ áÿçè äèýÿð ñÿáÿáëÿðäÿí äàùà äà ìþùêÿìëÿíìèø-
äèð. Ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿéè êèìè ãàíóíëàðà èñòèíàä åäèëìÿñè, áèð òÿ-
ðÿôäÿí úÿìèééÿòäÿ äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè èëÿ,
äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ äþâëÿòèí ùÿð ùàíñû òÿøêèëàòëà ìöãàéèñÿäÿ îëäóãúà
áþéöê ïîòåíñèàëû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ öìóìè ìàðàãëàðûí òÿìèí åäèëìÿñè áà-
õûìûíäàí èúòèìàè ùÿéàòûí ìöõòÿëèô áþëìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí
êîîðäèíàñèéà åäèëìÿñè èìêàíëàðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éÿíè äþâëÿòèí ãà-
íóíéàðàòìà èìêàíëàðû âÿ áóíóí ö÷öí çÿðóðè îëàí ùàêèìèééÿò ìåõà-
íèçìè (ðû÷àãëàðû) ìþâúóääóð. Ãàíóí, åéíè çàìàíäà, ÿí úèääè ùöãóãè
ãöââÿéÿ ìàëèê âÿ ùöãóãè "òåõíèêà" èëÿ òÿúùèç åäèëìèø äÿãèã íîðìà-
ëàðà ìàëèê îëìàãëà, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí äöçýöí
42
ùÿëë åäèëìÿñè áàõûìûíäàí, äèýÿð àñïåêòëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ùÿìèøÿ þí
ïëàíäà îëìóøäóð. Ìöðÿêêÿáëèéèíÿ âÿ áþéöê úîüðàôè ÿðàçèéÿ éàéûëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ áèðëèéèí ãîðóíìàñû
âÿ ñàõëàíûëìàñû ö÷öí, ùöãóãóí òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ ãàíóíóí åôôåêòèâ-
ëèéè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Êîíòèíåíò ùöãóãóíäà ãàíóí íîð-
ìàëàðû åéíè ãÿáóë åäèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Ìÿëóìäóð êè, öìóìó ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðäÿí ôÿðã-
ëè îëàðàã, ãèòÿ ùöãóã àèëÿñèíäÿ ùöãóã íîðìàëàðû ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí
éàðàäûëìûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ õàðàêòåðèíÿ âÿ ùöãóãè
òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, ùöãóã íîðìàñû ìÿúÿëëÿøäèðìÿíèí ÿñàñû êèìè, ìöáà-
ùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà êîíêðåò íîðìàíûí òÿòáèãè âÿ ùöãóãóí
öìóìè ïðèíñèïëÿðè àðàñûíäà ñàíêè îðòà ìþâãåäÿ äàéàíûð. Ùöãóãøöíà-
ñûí ùöãóãè ìÿäÿíèééÿò âÿ ùöãóãè òåõíèêàäàí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ áàúà-
ðûüû, êîíêðåò èøëÿð öçðÿ ãÿðàð âåðÿðêÿí, áèð òÿðÿôäÿí ùöãóã íîðìàñû-
íûí, äèýÿð òÿðÿôäÿí ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíèí òàðàçëûüûíûí òàïûë-
ìàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ùöãóã íîðìàëàðûíûí ùÿääÿí àðòûã öìóìè
îëìàñû ìÿãáóë ùåñàá åäèëìèð. ×öíêè íîðìàíûí öìóìè îëìàñû, ïðàê-
òèêàäà òÿòáèãè ö÷öí ùå÷ äÿ åòèáàðëû ùåñàá îëóíìóð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, îíóí áèð-
ìÿíàëû îëàðàã öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà áþëöíìÿñè õàðàêòåðè äàøûìà-
ñûäûð. Ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êëàññèôèêàñèéàñûíäà öìóìè âÿ õöñóñè ùö-
ãóãà áþëöíìÿ ìåéàðû ùÿìèøÿ ìàðàã êÿñá åòìèøäèð. Ùÿëÿ àíòèê äþâð-
ëÿðäÿí áàøëàéàðàã öìóìè ùöãóãóí èúòèìàè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû
âÿ îíóí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ñîñèàë èúìàíûí ãîðóíìàñû, éàøàìàñû âÿ èí-
êèøàôû ö÷öí òÿìèíàòûí âåðèëìÿñè êèìè åòèðàô åäèëìÿñè ìÿëóìäóð. Ìöà-
ñèð äþâðäÿ öìóìè ùöãóã ÿñàñÿí äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ èúòèìàè òÿøêè-
ëàòëàðûí ôÿàëèééÿòè, âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñëàðûíûí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè, âÿòÿíäàøëàðûí äþâëÿòëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ ñ. áó êè-
ìè ìÿñÿëÿëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Õöñóñè ùöãóãóí ñòàòóñóíóí ìöÿééÿí
îëóíìàñû êðèòåðèéàëàðûíà èñÿ, õöñóñè ìÿíàôåëÿð, î úöìëÿäÿí àéðû-àéðû
øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ìàääèëÿøìèø ìàðàãëàðû
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, áèð-áèðëÿðè èëÿ âÿ äàùà ÷îõ äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû
43
âÿ èúòèìàè ãóðóìëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðè çÿìèíäÿ ôîðìàëàøàí øÿõñè ìà-
ðàãëàð äàõèëäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà àéðûëìàñû ÿê-
ñÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðè âÿ ùöãóã àèëÿëÿðè ö÷öí àäè ùàë ùåñàá åäèëèð. Õö-
ñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëäÿí áàøëàéàðàã ñîí îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿ-
äÿð ùöãóãóí áåëÿ áþëýöñö éàëíûç ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè ö÷öí
õàðàêòåðèê îëìóøäóð. Åéíè çàìàíäà, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ
äàõèë þëêÿëÿðäÿ ùöãóãóí ñàùÿëÿðÿ áþëýöñö âÿ èíñòèòóòëàðû ñèñòåìèíäÿ
áþéöê íÿçÿðè, òÿäðèñ-àêàäåìèê âÿ ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Ðîìà ùöãóãóíäà ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ áþëýöñö
îíóí èíêèøàôûíûí ñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ, êëàññèê äþâðäÿ áàø âåðìèøäèð. Áå-
ëÿ êè, ðîìà ùöãóãøöíàñëàðû áèð òÿðÿôäÿí "úóñ ïóáëèúóì" àäëàíàí
"äþâëÿò âÿ èúìà ùöãóãó"íó âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí "úóñ ïðèâòóì" àäëàíàí
"ôÿðäëÿð"èí (øÿõñëÿðèí) ùöãóãëàðûíû ôÿðãëÿíäèðèðäèëÿð. Ùöãóãóí öìó-
ìè âÿ õöñóñè ùöãóãà áþëýöñö íÿèíêè "ñûðô òåõíèêè öñòöíëöê" äàøûìûø
èëÿ, åéíè çàìàíäà áþéöê ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèëÿ òÿãäèðÿëàéèã ùåñàá
åäèëìÿëèäèð. Ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ áþëýöñö ùöãóãè äö-
øöíúÿíèí íÿòèúÿñèäèð. Èíýèëèñ ùöãóãøöíàñ àëèìè Êîê òÿñäèã åäèðäè êè,
ùöãóãóí úàíû àüûëäûð, öìóìè ùöãóã íÿñÿ áàøãà áèð øåé éîõ, èíñàí àü-
ëûíûí ìÿùñóëóäóð. Àüûë êîíêðåò ôÿðäëÿðèí ÿäàëÿò ùàããûíäà ìÿëóì îë-
ìàéàí ùèññëÿðè äåéèë, àüûë èëê íþâáÿäÿ íèçàìëû ùöãóã ñèñòåìè éàðàò-
ìàüûí ãàéüûñûíû ÷ÿêÿí ùàêèìëÿðèí ùöãóã äöøöíúÿëÿðèíèí íÿòèúÿñèäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ àéðûëìàñûíäàí
áÿùñ åäÿí 20-ÿ éàõûí ìöõòÿëèô äîêòðèíà ìþâúóääóð. Áó äîêòðèíàëàðäà
ÿñàñ äèããÿò, áþëýöíöí òÿñíèôëÿøäèðèëìÿñèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ äÿ-
ãèãëÿøäèðèëìÿñèíèí ìåéàðëàðûíà, öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã íîðìàëàð ñèñ-
òåìèíèí õàðàêòåð íèñáÿòèíÿ, öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãóí îáéåêò âÿ ñóá-
éåêòëÿðèíèí òèïèê ùöãóãëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ, öìóìè âÿ õöñóñè
íîðìàëàðûíûí ìÿçìóíó, òÿôñèð åäèëìÿñè, èíòåïåðòàñèéàñû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ
éåòèðèëèð. Áóíóíëà áåëÿ, öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãóí äÿãèã ùöäóäëàðûíûí
ìöÿééÿí åäèëìÿñè ö÷öí ÷îõëó ÿìÿê ñÿðô åòìèø ùöãóãøöíàñ àëèìëÿðèí
ñÿéëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã íîðìàëàðûíûí êâàëèôè-
44
êàñèéàñûíäàêû áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿð, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà àõûðà ãÿ-
äÿð ùÿëë îëóíìàìûø ãàëûð êè, áó ìÿñÿëÿëÿðÿ äÿ ùöãóã ÿäÿáèééàòëàðûí-
äà ïåðèîäèê (äþâðè) îëàðàã äèããÿò àéðûëûð. Ìÿñÿëÿí, áåëÿ áèð ôàêòà äèã-
ãÿò ÷ÿêèëèð êè, öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã "èêè ìöõòÿëèô ùöãóã ñèñòåìè" êè-
ìè äåéèë, âàùèä ÷ÿð÷èâÿäÿ êëàññèôèêàñèéà åäèëÿí íîðìàëàð ñèñòåìèäèð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áåëÿ áèð ôèêèð äÿ èðÿëè ñöðöëöð êè, ïðèíñèï åòèáàðèëÿ öìó-
ìè ùöãóãëà õöñóñè ùöãóã àðàñûíäà áèðäÿôÿëèê ñÿðùÿäè ìöÿééÿí åòìÿê
ùå÷ âàõò ìöìêöí äåéèë. Áó ôèêðèí øÿðòè âÿ äàâàìëû îëàðàã ãÿáóë åäèë-
ìÿñè ìöìêöíäöð. ×öíêè ìöìêöíäöð êè, öìóìè ùöãóã äÿôÿëÿðëÿ õö-
ñóñè ùöãóãà íöôóç åäèá âÿ éà áóíóí ÿêñ ïðîñåñè áàø âåðèá. Ùÿì÷èíèí
ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã íîðìàëàðûíà àéðûëìàñû ïðîñåñèíÿ, áó
âÿ éà äèýÿð þëêÿäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø ñèéàñè âÿ ùöãóãè ÿíÿíÿëÿð, àäÿò-
ëÿð, ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè âÿ áàøãà ñÿáÿáëÿð òÿñèð
åäÿ áèëÿð. Áóíäàí áàøãà, ïðàãìàòèê âÿ äîêòðèíàë ñÿáÿáëÿðëÿ éàíàøû,
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ âÿ äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðèíäÿ, öìóìè-
ùöãóã âÿ õöñóñè-ùöãóã áþëýöñö äàõèëèíäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí âÿ ùö-
ãóã èíñòèòóòëàðûíûí ñàéû ùå÷ äÿ åéíè äåéèëäèð.
Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ öìóìè-ùöãóã ôÿíëÿðèíÿ êîíñòèòóñèéà
ùöãóãó, èíçèáàòè ùöãóã, ìàëèééÿ ùöãóãó âÿ áåéíÿëõàëã õöñóñè ùöãóã
äàõèë åäèëìèøäèð. Õöñóñè-ùöãóã âÿ éà õöñóñè ìöëêèééÿò ùöãóã (äðîèò
úèâèë) ïðåäìåòëÿðèíÿ äÿíèç ùöãóãó äà (äðîèò ìàðèòèìå) äàõèë îëìàãëà
êîììåðñèéà ùöãóãó, ìöëêè ïðîñåññóàë ùöãóã, úèíàéÿò ùöãóãó, ÿìÿê
ùöãóãó, àãðàð ùöãóã, ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðè ìöëêèééÿòè ùöãóãó (äðîèò
äå ïðîïðèåòå èíäóñòðèåëëå), ÿãëè ìöëêèééÿò ùöãóãó, ìåøÿ ùöãóãó, ñî-
ñèàë òÿìèíàò ùöãóãó, íÿãëèééàò ùöãóãó, ôÿçà ìÿêàíû ùöãóãó, êþìöð
ñÿíàéåñè ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ùöãóã (äðîèò ìèíåð) âÿ ñòàòóò
ùöãóãó äàõèë åäèëìèøäèð. Ôðàíñà ùöãóãóíó þéðÿíÿí ìöòÿõÿññèñëÿð,
àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèíè âÿ èíñòèòóòëàðûíû êëàññèôèêàñèéà åäÿðÿê, áÿçè èñòè-
íàäëàðû ìöÿééÿí åòäèêëÿðèíè ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ êè, îíëàð þç ùöãóãè òÿ-
áèÿòèíÿ âÿ õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ, úèíàéÿò ùöãóãóíó öìóìè ùöãóãà àèä
åäèðëÿð. Ëàêèí Ôðàíñà ìèëëè êëàññèôèêàñèéàñû úèíàéÿò ùöãóãóíó õöñóñè
ùöãóãà àèä åäèð âÿ áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ èçàù åäèðëÿð êè, úèíàéÿò ùöãóãó
45
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ õöñóñè ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí ìàðàã âÿ ìöäàôèÿ-
ñèíèí òÿìèí îëóíìàñûíà éþíÿëìèø ÷îõñàéëû ùöãóã íîðìàëàðû òÿñáèò
åäèëäèéèíäÿí, úèíàéÿò ùöãóãó õöñóñè ùöãóãà äàõèëäèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ öìóìè ùöãóã âÿ õöñóñè ùöãóã
íîðìàëàðûíûí êâàëèôèêàñèéàñû õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðêÿí
èêè úÿùÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿê çÿðóðèäèð. Áèðèíúèñè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã
ñèñòåìèíäÿ õöñóñè ùöãóãäàí ÿí ìöõòÿëèô ùöãóã íîðìàëàðûí, ñàùÿëÿ-
ðèí, èíñòèòóòëàðûí òðàíñôîðìàñèéà åäèëìÿñè ùåñàáûíà õöñóñè ùöãóãóí
çÿèôëÿäèëìÿñè âÿ íÿòèúÿäÿ ùöãóãóí öìóìèëÿøäèðèëìÿñèíèí ýöúëÿíäè-
ðèëìÿñè òåíäåíñèéàñû âÿ èêèíúèñè, íÿçÿðÿ àëûíñà êè ìöàñèð äþâðäÿ ùö-
ãóã íîðìàëàðûíûí, èíñòèòóòëàðûí âÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí öìóìè âÿ õöñó-
ñè ùöãóãà àéðûëìàñû íÿèíêè ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè ö÷öí, åéíè çà-
ìàíäà äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðè ö÷öí äÿ õàðàêòåðèê îëäóüóíäàí, êîíòè-
íåíò ùöãóãóíäàêû ôÿðã þç äÿðèí êþêëÿðèíÿ, õàðàêòåðèíÿ âÿ êëàññèôèêà-
ñèéà ïðîñåñèíÿ ýþðÿ éàðàíûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó èëÿ èíýèëèññàêñîí
ùöãóãó àðàñûíäà ïðèíñèïèàë ôÿðãè îíäàí èáàðÿòäèð êè, êîíòèíåíò ùöãó-
ãóíóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ àéðûëìàñû äàùà äÿãèã âÿ ãÿäèì
êþêëÿðÿ ìàëèêäèð. Öìóìè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ Èíýèëòÿðÿ
ùöãóãóíäà ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ áþëýöñö àêàäåìèê
õàðàêòåð âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áóíóí ÿñàñ òÿñèðè þçöíö îíäà ýþñ-
òÿðèð êè, öìóìè ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíÿí ìöáàùèñÿëÿð çàìà-
íû, ôÿðäëÿð åéíè çàìàíäà þç ìàðàãëàðûíû õöñóñè ùöãóãóí êþìÿéèëÿ
ìöäàôèÿ åòìÿê èìêàíû ÿëäÿ åäÿ áèëèðëÿð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ èñÿ ÿêñèíÿ, ùöãóã íîðìàëàðû-
íûí, èíñòèòóòëàðûíûí âÿ ñàùÿëÿðèíèí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà êëàññèôèêà-
ñèéàñû íÿèíêè àêàäåìèê, åéíè çàìàíäà ïðàêòèê õàðàêòåð äàøûéûð. Áåëÿ
êè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí èéåðàðõèéà ãó-
ðóëóøóíäà èêè ìöõòÿëèô ñèñòåìèí ùÿì öìóìè ùöãóã, ùÿì äÿ õöñóñè
ùöãóã íîðìàëàðû ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èíñòàíñèéàñû ìþâúóä-
äóð. Àðáèòðàú ìÿùêÿìÿëÿðè âÿ öìóìè ìÿùêÿìÿëÿð ìöëêè èääèàëàðëà
éàíàøû, úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè èøëÿðÿ äÿ áàõûðëàð.
Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí
46
ÿùÿìèééÿòëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøèíèí òÿøêèëè
õàðàêòåðèíÿ ýþðÿäèð. Áàøãà ñèñòåìëÿðäÿ ùöãóãè ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ àïà-
ðûëñà äà, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ áó èø õöñóñè îëàðàã ôÿðãëÿíèð.
Áó èëê íþâáÿäÿ þçöíöí äÿðèí âÿ äàùà ìþùêÿì òàðèõè êþêëÿðè èëÿ áàü-
ëû îëìàñûíäàäûð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà þçöíÿ ìÿõñóñ ùöãóãè
òåõíèêàíûí òÿòáèã åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, Àâðîïà êîíòèíåíòèíäÿ òÿáèè
ùöãóã ìÿêòÿáè òÿðÿôèíäÿí ùöãóã åëìèíäÿ ýþçëÿíèëÿí ÷îõÿñðëèê òÿêà-
ìöë áàø âåðìèø âÿ Éóñòèíàí êîìïèëéàñèéàñûíäàêû õàîñäàí ôÿðãëè îëà-
ðàã áöòöí úÿìèééÿòèí ìàðàãëàðûíà úàâàá âåðÿí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ àïà-
ðûëìûøäûð. Êîíòèíåíò ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè ëîêàë õàðàêòåð äàøûìàìûø,
ãëîáàë âÿ ïðàêòèêè îëàðàã ùöãóãóí áöòöí èíñòèòóòëàðûíû âÿ ñàùÿëÿðèíè
ÿùàòÿ åòìèøäèð. Íÿùàéÿò, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó õöñóñè ùöãóãè èäåî-
ëîýèéàéà ìàëèêäèð. Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí
áàøëàéàí âÿ áó ýöíëÿðÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí ìÿúÿëëÿøäèðìÿ èøëÿðè þç
õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí èíêèøàôû ïðîñåñèíÿ òÿñèð
åòìÿêëÿ, áèð ÷îõ ùàëëàðäà îíóí òÿêàìöëöíöí ìöùöì ìåéèëëÿðèíè
(òåíäåíñèéàëàðûíû) õÿáÿðäàð åäÿ áèëìèøäèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà àïàðûëàí ìÿúÿëëÿøäèðìÿ èøëÿðèíèí ïî-
çèòèâ òÿðÿôëÿðè èëÿ éàíàøû, áÿçè ìöÿééÿí ÷àòûøìàçëûãëàðû äà ìþâúóä-
äóð. Èëê íþâáÿäÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿêè óíèâåðñèòåòëÿðäÿ ÿñðëÿð áîéó ôîð-
ìàëàøàðàã ùöãóã ÿíÿíÿëÿðè ïðàêòèêàñûíà äàõèë îëìóø ÿäàëÿòëè ùöãóã
íöìóíÿñèíèí þéðÿäèëìÿñèíÿ úÿùä åäèëìÿñè èìêàíëàðûíûí àçàëäûëìàñû
âÿ ìÿúÿëëÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíäàí ðóùëàíàí ùöãóãè ïîçèâèòèçì òÿðÿô-
äàðëàðûíûí, "ùöãóãäà ìèëëÿò÷èëèê" òÿðÿôäàðëàðû èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè ùàëëà-
ðûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ êè, àðòûã ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè äþâëÿòëÿðèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìÿúÿëëÿëÿðè,
ùÿð áèð þëêÿíèí ùöãóãøöíàñû þç ìèëëè ùöãóãëàðûíûí íàèëèééÿòè êèìè òÿã-
äèì åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ùàëáóêè áó éàõûíëàðà ãÿäÿð ðîìà ùöãóã
ìÿúÿëëÿëÿðè Àâðîïà ùöãóãó ö÷öí äÿíèç ìàéàêû ùåñàá åäèëèðäè. Ëàêèí
ìÿëóìäóð êè, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ÿñàñ èúòèìàè äàâðàíûø íîðìàëàðû êè-
ìè ìöàñèð äþâðäÿ ìþâúóä îëàí ùöãóã, öñòãóðóì îëìàãëà ìèëëè ùö-
ãóãäàí öñòöíäöð.
47
 4. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíèí
õàðàêòåðèñòèêàñû
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ, î
úöìëÿäÿí Ôðàíñà ùöãóãóíäà, ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíÿ àèä åäèëèð:
à) ãàíóí áàøäà îëìàãëà, íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàð;
á) àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí ñèñòåìèíè ôîðìàëàøäûðàí éåðëè àäÿòëÿð;
ú) áÿçè þëêÿëÿðäÿ, õöñóñèëÿ Àëìàíèéàäà ìöáàùèñÿ îáéåêòè îëàí,
öìóìè ãÿáóë åäèëìèø ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðè (ìÿùêÿìÿ òÿúðöáÿñè);
ä) þç ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäè-
ëÿí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð;
å) åëìè ÿäÿáèééàòäà ÷îõ âàõò "àëè ïðèíñèïëÿð" àäëàíàí, ìÿùêÿìÿ
ùàêèìèééÿòè âÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ÿñàñ èñòèãà-
ìÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðè;
ã) ðîìà-ýåðìàí ùöãóãóíóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè (ñôåðàëàðûíû) ÿùà-
òÿ åäÿí âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàñûíäà îíóí ÷îõñàéëû íîðìàëàðûíû èøëÿ-
éèá ùàçûðëàéàí äîêòðèíàëàð. Ãÿðá ùöãóã ÿäÿáèééàòëàðûíäà öìóìèëÿø-
äèðèëÿðÿê éàçûëû àêòëàð îëàí ñòàòóòëàð, ôîðìàë-ùöãóãè àêòëàð âÿ éà ãà-
íóíâåðèúè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ãàíóíëàðäàí ôÿðã-
ëè îëàðàã, ñàäÿúÿ, ãàíóíëàð àäëàíûð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí ùöãóã ñèñòå-
ìèíèí ÿñàñ ñöòóíó ãàíóíäóð. Ùöãóãøöíàñëàð, ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäà-
ñûíäà ùàçûðëàíàí ãàíóíëàðäà íÿçÿðè úÿùÿòäÿí áîøëóãëàð îëà áèëìÿñèíè
åòèðàô åòñÿëÿð äÿ, ïðàêòèêè úÿùÿòäÿí áó áîøëóãëàðû ÿùÿìèééÿòñèç ùåñàá
åäèðëÿð. Äîêòðèíàë ôîðìàäà áó ìþâãå áåëÿ èçàù åäèëèð êè, ãàíóí, ùö-
ãóã ãàéäàñûíûí êîíñòðóêñèéàñûíû (ñêåëåòèíè) éàðàäûð. Ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóãóíäà ãàíóí ùàããûíäà òÿêëèô åäèëÿí êîíñåïñèéàäàí èðÿëè ýÿëÿí
íÿòèúÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ãàíóí äèýÿð ìÿíáÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ
(ïðåñåäåíò, àäÿò, äîêòðèíà âÿ ñ.) "ãûñãàíúëûã" åäèð. Êîíòèíåíò ùöãóã
ñèñòåìèíäÿ ãàíóíóí äèýÿð ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí öñòöí úÿùÿòëÿðèíèí
ÿñàñûíäà Ãÿðáè Àâðîïàíûí ãÿäèì ùöãóãó, öìóìè ùöãóã ìÿäÿíèééÿ-
òè, ùÿì÷èíèí ÿñðëÿð áîéó ôîðìàëàøìûø ñîñèàë, ùöãóãè âÿ áàøãà àäÿòëÿ-
ðèíèí ôóíäàìåíòàë, òàðèõè, ñîñèàë, ìèëëè âÿ äèýÿð äÿéÿðëÿðè äàéàíûð.
48
 Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó þëêÿëÿðèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø ìþâúóä ÿíÿ-
íÿéÿ ýþðÿ, "äàèìè âÿ ÿáÿäè" îëàðàã "àüûëûí âÿ ÿäàëÿòèí" öñòöíëöéö ïðèí-
ñèïè, ùöãóã êîíñåïñèéàñûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, áó
ïðèíñèïëÿð ïðàêòèêè îëàðàã ùàçûðäà áöòöí äöíéàäà âÿ ùÿð áèð ìèëëè ùöãóã
ñèñòåìëÿðèíäÿ äÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð. Òÿÿúúöáëö äåéèëäèð êè, ñèâèëèçàñèéà
õàëãëàðûí (àâðîïàëûëàðûí) ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìöëêè ùöãóã ìÿúÿëëÿëÿðè öñò-
öñòÿ äöøöð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿ àíòèê ðîìà ùöãóãóíóí óçóí ìöääÿò
ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùöãóãóí ìöðàúèÿò åòäèéè ôóíäàìåíòàë ìÿíáÿ-
ëÿðäÿí áèðèíèí îëìàñûíû ÿñàñ ñÿáÿá êèìè ãåéä åòìÿê îëàð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà ãàíóíà òÿêúÿ þëêÿíèí àëè ãàíóíâåðè-
úè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí éöêñÿê ùöãóãè àêò êèìè äåéèë, äàùà ýåíèø
ìÿíàäà áàõûëûð. Ëàêèí ìöÿééÿí àíëàéûø âÿ òåðìèíëÿð (èñòèëàùëàð) ìÿú-
ìóñó êèìè ãàíóíóí ùöäóäëàðû, ùÿì áöòöí éåðëè âÿ ìÿðêÿçè ñÿëàùèé-
éÿòëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí, ùÿì äÿ åéíè çàìàíäà èúðà-ñÿðàíúàì-
âåðèúè äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âåðäèêëÿðè ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ ìÿù-
äóäëàøûðäû. Ãàíóí êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ, "ãàíóí" ôàêòèêè îëàðàã áöòöí
éàçûëû ùöãóãè àêòëàðû ÿùàòÿ åäèð. Òÿéèíàòûíäàí àñûëû îëìàéàðàã "ãà-
íóí" àäëàíäûðûëàí áöòöí àêòëàð ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò, îíóí êîíñòèòó-
ñèéàäà òàíûíàí ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòëè âÿ éà úèääè îëàðàã ðåãëà-
ìåíòëÿøäèðèëìèø äåëåãèéà ñÿëàùèééÿòëè îëàí îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí âåðèë-
ìÿñèíäÿäèð. Ãàíóíóí âåðèëìÿñèíäÿ èðÿëè ñöðöëÿí ÿñàñ äÿéèøìÿç òÿëÿá
áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ãàíóí éàëíûç êîíñòèòóñèéàäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø
ôîðìàäà âåðèëìÿëèäèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà ãàíóí ùå÷ âàõò ùöãóãëà åéíèëÿøìÿéèá
âÿ åéíèëÿøäèðèëìÿéèá. Úèääè îëàðàã ÿìÿë îëóíìàñû òÿëÿá îëóíàí ãà-
íóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãàíóí÷óëóã, ùå÷ âàõò "ùöãóã ãàéäàñû"íûí ñèíî-
íèìè îëìàìûøäûð. Êîíòèíåíò ùöãóãó þëêÿëÿðèíäÿ ãàíóíëà éàíàøû, ùö-
ãóãè âÿ ñîñèàë-ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ äèýÿð ùöãóã ìÿíáÿëÿðè äÿ òÿñèð åäèð.
Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí áÿçè þëêÿëÿðèíäÿ ãàíóíóí ãÿáóëó âÿ òÿòáèãè-
íèí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüó ìÿùêÿìÿ íÿçàðÿòè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð.
Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüó
ÀÁØ-äà îëäóüó ãÿäÿð êîíòèíåíò ùöãóãóíäà ýåíèø èíêèøàô åòìÿìèøäèð,
49
àíúàã áåëÿ íÿçàðÿò Àâðîïàíûí áÿçè þëêÿëÿðèíäÿ úèääè ìþâúóä îëìàãëà
ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø êîíñòèòóñèéà õàðàêòåðè àëìûøäûð. Ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóãóíäà ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüóíà íÿçàðÿò ìöõòÿëèô
þëêÿëÿðäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè, "úèääè âÿ ìöðÿê-
êÿá ïðîñåäóðàëàðëà äÿéèøèëìÿñè" íÿçÿðäÿ òóòóëàí êîíñòèòóñèéàëàðû îëàí
äþâëÿòëÿðäÿ íÿçàðÿòèí õàðàêòåðè âÿ ìèãéàñû "çÿèô îëóð". Ùàíñû äþâëÿò-
ëÿðäÿ êè èúðàåäèúè ùàêèìèééÿòÿ àñàíëûãëà êîíñòèòóñèéàíûí ãöââÿñèíè äà-
éàíäûðìàã "ñÿëàùèééÿòè âåðèëèð", áó þëêÿëÿðäÿ íÿçàðÿò áèð ãÿäÿð äÿ
"çÿèôëÿéèð". Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà âÿ Ùîëëàíäèéàäà òàðèõè âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿð-
äÿí, öìóìèééÿòëÿ, êîíñòèòóñèéà íÿçàðÿòèíäÿí èìòèíà åäèëìèøäèð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà àäÿòëÿðèí ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè àíëàéû-
øû, ìÿçìóíó, ùöãóã ñèñòåìèíäÿ éåðè âÿ ðîëó ìÿñÿëÿëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð
ìöðÿêêÿá âÿ äîëàøûãäûð. Áó èëê íþâáÿäÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð îëìóøäóð êè,
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà, ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè àäÿòëÿðèí éåðè âÿ ðî-
ëóíà äàèð, èêè ãàðøûëûãëû áèð-áèðèíè èñòèñíà åäÿí áàõûø âÿ éàíàøìà ìþâúóä
îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ñîñèîëîæè àäëàíàí áèðèíúè êîíñåïñèéàäà àäÿòëÿðèí ðî-
ìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè øèøèðäèëèð. Èêèíúè êîíñåïñè-
éà îëàí ïîçèòèâ íÿçÿðèééÿäÿ èñÿ àäÿòëÿð ãàíóíà ãàðøû ãîéóëóð âÿ îíëà-
ðûí ïðàêòèêè ðîëó ùå÷ÿ åíäèðèëèð. ßñëèíäÿ ïîçèòèâ ìÿêòÿá íÿçÿðèééÿ÷èëÿ-
ðè ðåàëëûãäàí ÷îõ óçàãäûðëàð. Åéíè çàìàíäà ñîñèîëîæè ìÿêòÿá òÿðÿôäàðëà-
ðû àäÿòëÿðèí ðîëóíó ùÿääÿí àðòûã áþéöäöð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíó
òÿäãèã åäÿí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ èñÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
àäÿòëÿðè ùöãóãóí ÿñàñ âÿ áèðèíúè åëåìåíòè ýþðìÿê èñòÿéÿí ñîñèîëîæè
ìÿêòÿáèí ÿêñèíÿ îëàðàã, îíëàð àäÿòëÿðè ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿéè éîõ, ñà-
äÿúÿ, ÿäàëÿòëè ãÿðàðûí òàïûëìàñû åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá åäèðëÿð. Ùö-
ãóã ïîçèòèâèçì òÿðÿôäàðëàðûíûí ôèêðèíÿ ýÿëäèêäÿ, ìöàñèð äþâðäÿ áó åëå-
ìåíò (àäÿòëÿð) ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìöíàñèáÿòäÿ ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ áèðèíúè äÿ-
ðÿúÿëè ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿäèéèíäÿí, îíóí ðîëó ÿùÿìèééÿòñèçäèð.
Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðè àðàñûíäà àäÿòëÿð íÿ-
çÿðè âÿ ïðàêòèêè úÿùÿòäÿí ÷îõ àç ðîëà ìàëèêäèð. Ôðàíñàäà ìÿúÿëëÿëÿø-
äèðìÿ àïàðûëäûãäàí ñîíðà, î äþâðäÿí áàøëàéàðàã àäÿòëÿðèí êþùíÿëìèø,
àðõàèê íîðìàëàðûíûí ìöàñèð äþâðäÿ ðîëóíóí, äåìÿê îëàð êè, ÿùÿìèé-
50
éÿòñèç îëäóüóíó âÿ ãàíóíëàðûí ìöáàùèñÿñèç éöêñÿêäÿ îëäóüóíó ôðàí-
ñûç ùöãóãøöíàñëàðû äà åòèðàô åäèðëÿð. Ëàêèí òàðèõÿí êîíòèíåíò ùöãóã àè-
ëÿñèíäÿ àäÿò ùöãóãëàðûíû òÿäãèã åäÿí ìöòÿõÿññèñëÿð, èëêèí ùöãóã
ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè àäÿòëÿðÿ õöñóñè äèããÿò âåðèð âÿ áóíóíëà ýþñ-
òÿðìÿê èñòÿéèðëÿð êè, ùöãóã éàëíûç äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ãàíóíâåðèúè
îðãàíû òÿðÿôèíäÿí äåéèë, úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí äÿ éàðàäûëà áèëÿð. Ùö-
ãóã, î úöìëÿäÿí àäÿò ùöãóãëàðû ãàíóíóí ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ñûüìûð âÿ ãà-
íóíëà ìÿùäóäëàøìûð. Ùöãóã ãàíóíäàí äàùà ýåíèø, äÿðèí âÿ ÷åâèêäèð.
Àäÿòëÿðèí ðîëó ÿñëèíäÿ éåðëÿøäèéè úîüðàôè ÿðàçèäÿí àñûëû îëàðàã, ùÿãè-
ãÿòÿí îíëàðûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû äþâðöíäÿ þçöíö äîüðóëòìóø âÿ
ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð.
Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ðîìà ùöãóãó Ôðàíñàíûí úÿíóá
ÿéàëÿòëÿðèíäÿ äÿðèí êþêëÿðÿ ìàëèê îëìóøäóð. Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñö-
ãóòóíäàí ñîíðà ðîìà-ãàëëèéà äþâðöíäÿ ùöãóãóí òðàíñôîðìàñèéàñû
(þòöðöëìÿñè) äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Éóñòèíàí ìÿúÿëëÿñè, Ôåîäîñè-
éà ãàíóíâåðèúèëèéè, äèýÿð ìÿíáÿëÿð Âåñòãîò êðàëû Àëàðèõ òÿðÿôèíäÿí
ãûñàëäûëìûø ôîðìàäà Áàðáàð ìÿúÿëëÿëÿðè êèìè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ãàëëè-
éà-ðîìà ùöãóãó Ôðàíñàíûí úÿíóáóíäà òÿøÿêêöë òàïàðàã ÷îõñàéëû ðå-
ýèîíàë èúìà âÿ äèýÿð àäÿòëÿðëÿ îðãàíèê îëàðàã áèðëÿøìèøäèð.
Ôðàíñàíûí øèìàë ÿéàëÿòëÿðèíäÿ âÿ éà àäÿò ùöãóãëàðû þëêÿñèíäÿ,
ñàéñûç-ùåñàáñûç êóòéóìëàð (àäÿòëÿð), ðåñåïñèéà åäèëìèø ðîìà ùöãóãó
èëÿ áèðëèêäÿ ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿéè îëìóøäóð. Ðîìà ùöãóãó áó ÿéà-
ëÿòëÿðäÿ ñóáñèäàð (éàðäûì÷û) ùöãóã îëàðàã, êóòéóìëàðäà úàâàá òàïûë-
ìàéàí ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ìöðàúèÿò åäèëìÿñè ìÿãñÿäÿìö-
âàôèã ùåñàá åäèëÿí ìÿíáÿ îëìóøäóð. Àëìàíèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã,
Ôðàíñàäà ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû ùå÷ âàõò ìöáàùèñÿ ìþâçóñó
îëìàìûøäûð. Ðîìà ùöãóãó âÿ àäÿò ùöãóãó íèñáÿòèíäÿ, ãèòÿ ùöãóãó
þëêÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè äÿ î ãÿíàÿòäÿäèðëÿð êè, ðîìà ùöãóãóíóí ðå-
ñåïñèéàñû ùå÷ äÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí òàìàìèëÿ ëÿüâ åäèëìÿñè äåìÿê
äåéèëäèð. Áåëÿ êè, ìþâúóä àäÿòëÿðÿ ýþðÿ, ùàêèìëÿð áó âÿ éà äèýÿð
êîíêðåò èøëÿð öçðÿ àäÿò ùöãóãëàðûíäà çÿðóðè úàâàá ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèê-
äÿ ðîìà ùöãóãóíà ìöðàúèÿò åäèðäèëÿð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿ àäÿò ùö-
51
ãóãëàðûíûí ðîëó, éàëíûç ùöãóãóí ðåíåññàíñû äþâðöíäÿí ñîíðà àçàëìà-
üà äîüðó ýåòìèøäèð. Áó òåíäåíñèéà áèð ñûðà îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ
àìèëëÿðëÿ øÿðòëÿíäèðèëèðäè. Ìÿñÿëÿí, ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòèí éàðàíìà-
ñû èëÿ ÿââÿëêè ôåîäàë äîìåíè (ôåîäàë ñàùèáëèéè) èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ðîìà
ùöãóãóíóí äàùà áþéöê ÿðàçèíè ÿùàòÿ åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ âÿ éà éåðëè
àäÿò ùöãóãëàðûíà äàùà àç éåð ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí
ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäàí ñûõûøäûðûëàðàã ÷ûõàðûëìàñû âÿ éà äþâëÿò
ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ñòàòóòëàðûí ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿ-
ðè òÿðÿôèíäÿí ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ ÿñàñ ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèíÿ
÷åâðèëìÿñè âÿ ñ. ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëû îëìóøäóð.
ÕÂ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã òàðèõè ïðîñåñ êèìè ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóã ñèñòåìèíäÿ àäÿòëÿðÿ ìàðàüûí àçàëìàñûíà ñÿáÿá Ôðàíñàäà âÿ
äèýÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ òîïëàíìûø áþéöê êîìïèëéà-
ñèéà èøëÿðèíèí âÿ îíóí àðäûíúà áèð ãÿäÿð ñîíðà ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿëÿðèí
àïàðûëìàñû îëìóøäóð. Øöáùÿñèç êè, þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ìöõòÿëèô
ùÿúìäÿ àäÿòëÿðèí êîìïèëéàñèéà åäèëìÿñè îáéåêòèâ çÿðóðÿò îëìàãëà,
ìèëëè ùöãóãëàðûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäàêû ïîçèòèâ ðîëóíó ãèéìÿò-
ëÿíäèðìÿê ÷ÿòèíäèð. Ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ôîðìàëàøàí ÿí ìöõòÿëèô
ìÿçìóíëó áèð-áèðèíÿ çèää îëàí àäÿòëÿðèí êîìïèëéàñèéàñû, îíëàðûí ùà-
êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿñèíè àñàíëàøäûðìàãëà þç àðàëàðûíäàêû êîëëèçè-
éàëàðû ìèíèìóìà åíäèðìèø, àäÿòëÿðè éåíè øÿðàèòÿ àäàïòàñèéà åäÿðÿê,
äÿãèãëèê, ñòàáèëëèê âÿ ÷åâèêëèê ýÿòèðìèøäèð. Áöòöí ïîçèòèâ úÿùÿòëÿðè èëÿ
éàíàøû, àäÿòëÿðèí êîìïèëéàñèéàñûíûí çÿðÿðëè íÿòèúÿëÿðèíäÿ ôîðìàëàø-
ìàüà áàøëàìûøäûð. Éàçûëû øÿêèëäÿ ñèñòåìëÿøäèðèëÿí àäÿòëÿðèí áó âÿ éà
äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ùöãóãè ùàêèìèééÿòèíè òÿñáèò åòìÿê àðçóñó, îíóí èëêèí
òÿáèÿòèíèí âÿ ÿùÿìèééÿòèíèí "èòèðèëìÿñèíè", "êè÷èëäèëìÿñèíè" ãà÷ûëìàç
åòìèøäèð. Ñöíè îëàðàã éåíè øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðûëàðàã "ìîäåðíëÿøìÿ-
éÿ" ìÿðóç ãàëàí ãÿäèì àäÿòëÿðèí êîìïèëéàñèéàñûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã,
ÿââÿëúÿäÿí ãîéóëìóø þçöëöí òÿáèè ïîòåíñèàëû àçàëûð, îíó ðîìàí-ýåð-
ìàí ùöãóãóíóí àäè ãàíóíâåðèúèëèê àêòû ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðìèø îëóðäó.
Áó òèï àäÿòëÿð àðòûã ãàíóíâåðèúè òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø íîðìàòèâ àêòëàðà
äàùà ÷îõ éàõûí îëóðëàð.
52
 5. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí òþðÿìÿ ìÿíáÿëÿðè
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíè êëàññèôèêà-
ñèéàñû åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàð ïðåñåäåíò ùöãóãóíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèðëÿð.
Áó îíóíëà øÿðòëÿøèð êè, êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ìÿíáÿéè êèìè, ïðåñåäåíò
ùöãóãóíóí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíèí ùàíñû ñÿâèééÿäÿ îëìàñû âÿ áóíóí
ÿêñè îëàðàã, äàùà äÿãèã îíóí ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ ãåéðè-
ìöÿééÿí éåðè âÿ áó ìÿñÿëÿíèí èçàù åäèëÿðÿê ùÿëë åäèëìÿñèíèí çÿðó-
ðèëèéèäèð. Ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàò÷ûëàðû (Ì.Ýåëí-
äîí, Ì.Ãîðäîí) áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, ïðåñåäåíòëÿð ùöãóã ìÿíáÿéè
êèìè ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ þç òÿðÿôäàðëàðûíû âÿ òÿñáèòèíè òàïìûø-
äûð. Áèðìÿíàëû îëàðàã áóðàéà èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí
Áþéöê Áðèòàíèéà, Àâñòðàëèéà, Êàíàäà, ÀÁØ âÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí ìèëëè
ùöãóã ñèñòåìëÿðè àèä åäèëèð. Äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ èñÿ ïðåñåäåíò-
ëÿð, ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ùå÷ âàõò êëàññèê âÿ éà ìöÿééÿí ìöääÿò
êå÷äèêäÿí ñîíðà äÿéèøèëìèø, "ìîäåðíëÿøìèø" ôîðìàäà ãÿáóë åäèëìÿ-
éèá âÿ åäèëìèð äÿ. Áó ãðóïà äàõèë îëàí þëêÿëÿð ñûðàñûíäà, éàõûí âàõò-
ëàðà ãÿäÿð ñîñèàëèñò äöøÿðýÿñèíÿ äàõèë îëàí äþâëÿòëÿð ôÿðãëÿíèðëÿð. Ïðå-
ñåäåíò ùöãóãóíóí ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà ãåéðè-ìöÿééÿí, êèôà-
éÿò ãÿäÿð çèääèééÿòëè âÿçèééÿòäÿ ìþâãåéè îëàí þëêÿëÿðèíèí úÿðýÿñè-
íÿ, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè äþâëÿòëÿðèíè äàõèë åòìÿê ëàçûìäûð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó ñèñòåìèíäÿ, î úöìëÿäÿí Ôðàíñà ùöãóãóí-
äà ïåñåäåíòëÿðèí ôàêòèêè ñòàòóñóíäàêû ãåéðè-ìöÿééÿíëèê âÿ äàõèëè çèä-
äèééÿòëÿð áÿçè îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð. Áåëÿ êè, èëê
íþâáÿäÿ "ùöãóãóí ìöÿééÿíëèéè" ö÷öí Ôðàíñà ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè
(úÿìèééÿòäÿ âÿ äþâëÿòäÿ ñàáèòëèéè ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ) îáéåêòèâ,
ÿäàëÿòëè ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí ÿââÿëúÿ ðîìà ùöãóã íîðìàëà-
ðûíà âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø, êîìïèëéàñèéà åäèëìèø àäÿòëÿðÿ, áèð ãÿäÿð
ñîíðà èñÿ Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿëÿðèíÿ èñòèíàä åäèðäèëÿð. Áåëÿ îëàí ùàëäà
ïðåñåäåíòëÿðÿ èñòèíàä åäèëìèð âÿ îíëàð êÿíàðäà ãàëûðäûëàð. Èíýèëòÿðÿ ùö-
ãóãóíäà èñÿ áóíóí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã ïðåñåäåíòëÿð öìóìè ùöãóãóí
íöâÿñèíäÿ äàéàíûðäû. Ïðåñåäåíò äîêòðèíàñûíà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí òÿø-
êèëèíäÿêè ìÿðêÿçëÿøìÿíèí äÿ òÿñèðè àç îëìàìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà

53
ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ íèñáÿòÿí Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðè, äåìÿê îëàð êè,
òàìàìèëÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèøäèð. Áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûð êè, àíàëîýèéà öçðÿ
îïòèìàë ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø "âàùèä íöìóíÿíèí" ìöÿééÿí åäèëìÿñè îë-
äóãúà ñàäÿ ïðîñåäóð ãàéäàäà îëìàãëà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ïðåñåäåíòèí
éåðèíè àñàíëûãëà ìþùêÿìëÿíäèðèðäè. Ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿìèø Ôðàíñà
ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿ áóíóí ÿêñ ïðîñåñè ìöøàùèäÿ îëóíóðäó. Ïÿðà-
êÿíäÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè ïðåñåäåíò äîêòðèíàñûíûí èíêèøàôûíà òàìàìèëÿ
ÿíýÿë òþðÿäèðäè. Íÿùàéÿò, ïðåñåäåíò äîêòðèíàñû ñòàòóñóíà ìÿùêÿìÿ
ùàêèìëÿðèí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêè ôÿðãëÿð, áó äþâëÿòëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðÿí ùàêèìëÿð òÿáÿãÿñèíèí ôîðìàëàøìàñûíûí áèð-áèðèíäÿí òàìàìèëÿ
ôÿðãëè îëìàñûíäà èäè. Ìÿñÿëÿí, Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè òÿáÿ-
ãÿñè âÿêèëëÿð ùåñàáûíà àðòûðäûñà, Ôðàíñàäà âàêàíñèéàëàð âÿêèëëÿð äåéèë,
ìöëêè õèäìÿò ìÿìóðëàðû ùåñàáûíà äîëóðäó. Èíýèëòÿðÿ êðàë ìÿùêÿìÿ
ùàêèìëÿðè, ñÿééàð ìÿùêÿìÿ ñÿäðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè óçóí ìöääÿò ÿä-
ëèééÿ îðãàíëàðûíäà ÷àëûøàí òÿúðöáÿëè ùöãóãøöíàñëàð îëäóãëàðû ùàëäà,
Ôðàíñà ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ýÿíú âÿ òÿúðöáÿñèç ùàêèìëÿð öñòöíëöê òÿøêèë
åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ïðåñåäåíò ùöãóãóíó òÿäãèã åäÿí Ð.Êðîññ ýþñòÿðèð-
äè êè, áó ñÿáÿáëÿðäÿí Èíýèëòÿðÿ ïðåñåäåíò ùöãóãó, êîíòèíåíò ïðåñåäåíò
ùöãóãóíà íèñáÿòèí äàùà ÷îõ òÿãäèðÿëàéèã ùåñàá åäèëèðäè.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ïðåñåäåíòëÿðëÿ éàíàøû, äîêòðèíàë
ìÿíáÿëÿðäÿ ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóðëàð. Êîíòèíåíò ùöãóãóíäà äîêòðèíàë
ìÿíáÿëÿð ùöãóãóí ôîðìàë ìÿíáÿéè êèìè äåéèë, ðåàë ìþâúóä îëàí âÿ
ôàêòèêè îëàðàã ùöãóãà òÿñèð åäÿí òþðÿìÿ ìÿíáÿ îëàðàã ãÿáóë åäèëèð.
Ùöãóã ÿäÿáèééàòëàðûíäà ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí òÿù-
ëèëèíÿ ùÿñð îëóíìóø àíàëèçëÿð ýþñòÿðèð êè, "äîêòðèíà" òåðìèíèíèí ÿùàòÿ
äàèðÿñè áþéöê îëìàãëà ÿí ýåíèø ìÿíàëàðäà èøëÿäèëèð. Äîêòðèíà ôÿëñÿôè-
ùöãóãè íÿçÿðèééÿ êèìè; äîêòðèíà áó âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð, î úöì-
ëÿäÿí ÿí ìöõòÿëèô ùöãóãè àêòëàðûí ìàùèééÿòè âÿ ìÿçìóíóíà äàèð ùö-
ãóãøöíàñûí ðÿéè êèìè; äîêòðèíà äþâëÿò âÿ ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ÿí íöôóç-
ëó òÿäãèãàò÷ûëàðûí åëìè ÿñÿðëÿðèíèí ìÿùñóëó êèìè; äîêòðèíà ìöõòÿëèô
ìÿúÿëëÿëÿðèí, àéðû-àéðû ãàíóíëàðûí, äèýÿð íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûí
àííîòàñèéà (ìîäåë) âåðñèéàñû êèìè, ôîðìàëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ùö-
ãóãóí ôîðìàë (ÿñàñ) ìÿíáÿéè ñûðàëàðûíà äàõèë åäèëìÿéÿí äîêòðèíà,
54
áóíà áàõìàéàðàã åéíè çàìàíäà íÿèíêè ùöãóã òÿòáèã åäÿíÿ âÿ ùöãó-
ãó èíòåðïðåòàñèéà åäÿíÿ, ùÿòòà ãàíóíâåðèúèéÿ áþéöê òÿñèð åäÿ áèëèð. Àëè
âÿ éåðëè ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿí-
äÿëÿðè äîêòðèíàëàðà ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû, ãàíóí ëàéèùÿëÿ-
ðèíèí âÿ äèýÿð íîðìàòèâ àêòëàðûí ìöçàêèðÿñè âÿ ãÿáóëó çàìàíû ìöðà-
úèÿò åäèðëÿð. Äîêòðèíàëàð äþâðè îëàðàã ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèí-
äÿ âÿ ìÿùêÿìÿ-ùöãóã íîðìàëàðûíûí ùàçûðëàíìàñûíäà àëè ìÿùêÿìÿ
èíñòàíñèéàëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà îëóð, îíëàðûí êþìÿéèíÿ ýÿëèð. Äîêòðè-
íàëàðûí ùöãóãéàðàòìàäà âÿ ùöãóãòÿòáèãåòìÿ ïðîñåñèíäÿ áèðáàøà âÿ
äàùà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèðè, ùàêèìëÿðèí ïðîñåñäÿ öçëÿøäèêëÿðè ãàíóí áîø-
ëóãëàð çàìàíû äàùà äà àêòóàëëàøûð. Áåëÿ êè, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ùà-
êèìëÿð åëÿ áèð âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøûðëàð êè, èúðààòäà îëàí ìöíàñèáÿòëÿð
éà ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíìèð âÿ éà áèð-áèðèíÿ çèää îëàí âÿ éà
òàì àéäûí îëìàéàí íîðìàëàðû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Ðîìàí-ýåðìàí ùö-
ãóãó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äîêòðèíàëàðà ìöðàúèÿò åäèëìÿñè ùàëëàðûíà ÷îõ òåç-
òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè òÿäãèãàò÷ûëàðû ãåéä
åäèðëÿð êè, êîíòèíåíò ùöãóã ùàêèìëÿðèíèí, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè àðàøäûð-
ìàëàðûíäà äèýÿð ùöãóãøöíàñëàðûí ùöãóã ùàããûíäà öìóìíÿçÿðè âÿ éà
õöñóñè òðàêòàòëàðûíà, ìîíîãðàôèéàëàðûíà, ìÿãàëÿëÿðèíÿ âÿ ìöõòÿëèô
ìÿúÿëëÿëÿðèí øÿðùèíÿ äàèð ôèêèðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿëÿðè àäè ùàë êèìè
ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Áåëÿ ìöðàúèÿòëÿðèí ñÿáÿáè òàìàìèëÿ ñàäÿ âÿ àé-
äûíäûð. ×öíêè áåëÿ ïðîñåñëÿðäÿ äîêòðèíà, ùöãóãóí ìöùöì âÿ "ùÿéàò-
âåðèúè" ìÿíáÿéè îëìàãëà, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí ùÿðòÿðÿôëè
èíêèøàôû ö÷öí äÿ îáéåêòèâ âÿ çÿðóðè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó ÿùÿìèé-
éÿò þçöíö îíäà ýþñòÿðèð êè, ìÿùç äîêòðèíàëàð ùöãóãóí àíëàéûøëàðûíû
âåðèð, èçàùëû ëöüÿò éàðàäàðàã òåðìèíëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿðÿê ãàíóíâåðè-
úèëÿðèí áÿùðÿëÿíìÿñèíè òÿìèí åäèðëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ìÿùç äîêòðèíà-
ëàð äèýÿð ôàêòîðëàðëà éàíàøû ãàíóíâåðèúèéÿ òÿñèð åäèð âÿ îíóí òÿêëèôëÿ-
ðèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí ùàçûðëûã òåíäåíñèéàëàðûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá
îëóðëàð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñè þëêÿëÿðèíèí
ùå÷ äÿ ùàìûñûíäà éàðàíìà ôîðìàñû êèìè ùöãóãè äîêòðèíàëàðûí ãàíóí-
âåðèúèéÿ âÿ ãàíóíéàðàòìàéà òÿñèðè åéíè îëìóð. Ôðàíñà ùöãóãóíäà
àêàäåìèê ðÿéëÿðÿ, äîêòðèíàëàðà òÿòáèãè âÿ ïðàêòèêè àñïåêòëÿðäÿí éà-
55
íàøìà éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Åéíè çàìàíäà Àëìàíèéà âÿ Èòàëèéàäà
ïðàãìàòèê ïëàíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí äîêòðèíàëàðà íèñáÿòÿí ôóíäàìåíòàë
äîêòðèíàëàðà, àêàäåìèê äîêòðèíàëàðà äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëèð. Ìÿùç
ùöãóãøöíàñëûã ïåøÿñè öçðÿ ìöÿééÿí åäèëìèø èéåðàðõèéàäà ôÿõðè éåð-
ëÿðäÿí áèðèíè "ýþðêÿìëè ùàêèìëÿð", Àëìàíèéà âÿ Èòàëèéàäà èñÿ áèðèíúè-
ëèê ïàëìàñûíû "éàõøû òàíûíàí" ïðîôåññîð âÿ åëìè èø÷èëÿð òóòóðëàð. Ëàêèí
áåëÿ ôÿðãëÿðÿ áàõìàéàðàã, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí àéðû-àéðû
þëêÿëÿðèíèí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ, ãåéðè-ôîðìàë ùöãóã ìÿíáÿéè
êèìè äîêòðèíàëàð ÷îõ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðëÿð.

6. Ôðàíñà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí õöñóñèééÿòëÿðè

Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðè, äèýÿð êîíòèíåíò ùö-
ãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí òèïèê âÿ îõøàð úÿ-
ùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèðäè. Îðòà ÿñðëÿð äþâðö ÿðçèíäÿ ùöãóãóí ÷îõñàéëû âÿ
ïàðòèêóëéàð ìÿíáÿëÿðè ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà Ôðàíñà ôåîäàë úÿìèééÿ-
òèíèí ïÿðàêÿíäÿëèéèíè òÿñáèò åòìÿêëÿ, ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàø-
ìàñûíäà ÿñàñ ìàíåÿ îëìóøäóð. Ñîí îðòà ÿñðëÿðÿ éàõûí þëêÿíèí ñèéàñè,
äèíè-ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñè âÿ ôåîäàë ìöòëÿãèééÿòèíèí
(àáñîëéóòèçìèíèí) éàðàíìàñû áàø âåðñÿ äÿ, ìöõòÿëèô ñîñèàë ãðóïëàðûí
(ðóùàíèëÿðèí òàúèðëÿðèí âÿ ñ.) âÿ éà àéðû-àéðû êîíêðåò ÿðàçèëÿðèí ìàðàãëà-
ðûíû èôàäÿ åäÿí ÷îõñàéëû êîíãëîìåðàò (íèçàìñûç áèðëèê) ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðèíèí ìþâúóäëóüó, âàùèä ùöãóã ìÿêàíûíûí éàðàäûëìàñûíà èìêàí âåð-
ìÿìèøäèð. Ôðàíñàëû ìààðèô÷èëÿðèí íöìàéÿíäÿñè Âîëòåðèí äÿ ñþéëÿäèéè
êèìè, Ôðàíñàäà "ìöÿééÿí ìÿñàôÿäÿí ñîíðà ðàáèòÿ õèäìÿòè àêòëàðûíûí
äÿéèøäèðèëìÿñè êèìè, ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí äÿ äÿéèøìÿñè áàø âåðèð".
Ôðàíê èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáè îëàí Ôðàíñà ÿðàçèëÿðèíäÿ, ôÿðäè ãàéäàäà òÿò-
áèã åäèëÿí Ñàëèê ïðàâäàëàðû âÿ Áàðáàð ïðàâäàëàðû àðòûã Õ ÿñðäÿí ùöãóãè
ãöââÿñèíè èòèðìÿéÿ áàøëàéûð. Ôåîäàë ïÿðàêÿíäÿëèéè øÿðàèòèíäÿ îíëàðû
éåðëè ÿðàçè, ñåíéîðëóã âÿ ùÿòòà êÿíä èúìàëàðûíûí àäÿòëÿðè îëàí êóòéóì-
ëàð ÿâÿç åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Èðè ôåîäàë ñàùèáëèêëÿðè îëàí Íîðìàíäèéàäà,
Àíúèäÿ, Áðåòàíäà îíëàð ìöõòÿëèôëèêëÿðè èëÿ ñå÷èëèðäèëÿð. Õöñóñèëÿ, þëêÿ-
íèí øèìàëûíäà êóòéóìëàðûí ðîëó áþéöê îëìóøäóð. Êóòéóìëàð íÿñèëäÿí-
56
íÿñëÿ êå÷ÿðÿê ìöÿééÿí ÿðàçèëÿðäÿ, éåðëÿðäÿ, ðåýèîí ìèãéàñûíäà øèôàùè
øÿêèëäÿ ôîðìàëàøûðäû. Ìöÿééÿí ÿðàçèäÿ ôåîäàë úÿìèééÿòè öçâëÿðèíèí þç
àðàëàðûíäà êîìïðîìèñ (ýöçÿøò) ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàòäûãëàðû àäÿò
ùöãóãëàðû, îíëàðû åéíè çàìàíäà äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí îðãàíëàðûíûí þç-
áàøûíàëûãëàðûíäàí ãîðóäóüó ö÷öí éåðëÿðäÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê îëìóø-
äóð. Îíà ýþðÿ äÿ, êóòéóìëàðäàêû ùöãóã íîðìàëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñû,
õöñóñèëÿ äÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû ö÷öí ìÿúáóðè îëñà äà, úÿìèééÿòäÿêè
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà ùàìûíûí ìÿ-
íàôåéèíÿ úàâàá âåðäèéèíÿ ýþðÿ, àäÿòëÿðÿ êþíöëëö ÿìÿë åäèëèðäè. Àäÿòëÿ-
ðèí ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàñû ö÷öí, îíëàðûí "éàääàøëàðäà ãàë-
ìà" ìöääÿòè 40 èë ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Ôðàíñà àäÿò ùöãóãëàðûíûí òîïëàíìàñûíäà ðÿñìè äþíöø 1454-úö èëäÿ
ÂÛÛ Êàðëûí õöñóñè îðäîíàíñû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Êðàë þç ïðåâîëàðûíà
âÿ ñåíåøàëëàðûíà òàïøûðûðäû êè, òàáåëèêëÿðèíäÿ îëàí áàëéàúëàðäàêû êóò-
éóìëàðû òîïëàéàðàã îíëàðû éîõëàéûá óçëàøäûðàðàã, öìóìèëÿøäèðèëìÿñè
ö÷öí Ïàðèñ ïàðëàìåíòèíÿ (Ôðàíñàíûí î äþâðäÿêè àëè ìÿùêÿìÿñèíÿ)
ýþíäÿðñèíëÿð. Ïàðèñ ïàðëàìåíòèíäÿ ðåäàêòÿ åäèëÿí êóòéóìëàð ãàíóí
ñòàòóñóíà ýÿòèðèëÿðÿê ìöÿééÿíëèê, ñòàáèëëèê, äÿéèøìÿçëèê âÿ ñ. êåéôèé-
éÿòëÿðëÿ ðÿñìè ùöãóãè ãöââÿ ñòàòóñóíà ìàëèê îëóðäóëàð. Ëàêèí àäÿòëÿð
ôîðìàë îëàðàã ãàíóí ùåñàá åäèëìÿñÿëÿð äÿ, êðàë ÿéàíëàðû êóòéóìëàð-
äàí ñàíêñèéàëàøäûðûëìûø ùöãóã íîðìàëàðû êèìè èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Êóò-
éóìëàðûí ñàíêñèéàëàøäûðûëìàñû îíëàðûí äîêòðèíàë úÿùÿòäÿí øÿðù åäèëìÿ-
ñèíäÿ äÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ
Ëâóàçåëèí, Äîìàíûí, Ïîòéåíèí ùàçûðëàäûãëàðû áþéöê ùÿúìëè åëìè èøëÿð-
äÿ êóòéóìëàðûí âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí àéðû-àéðû èíñòèòóòëàðûíûí óíè-
ôèêàñèéàñû ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ áóíóíëà äà, öìóìôðàíñà ùöãóãóíóí
éàðàäûëìàñû èäåéàñûíûí ÿñàñëàíäûðìàñûíà úÿùäëÿð åäèëìèøäèð.
Ôðàíñà êðàëëûüûíäà ðîìà ùöãóãóíóí ðåíåññàíñû ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëà-
éûð. Þëêÿíèí úÿíóáóíäà ãëîññàòîðëàð ìÿêòÿáèíèí àêòèâ ôÿàëèééÿòè íÿ-
òèúÿñèíäÿ ðîìà ùöãóãóíóí Ôðàíñà ÿäëèééÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàñû
ö÷öí ýåíèø éîë à÷ûëìûøäûð. Ôðàíñàäà áó ìÿêòÿáèí ÿí ýþðêÿìëè íöìà-
éÿíäÿñè Ïëàñåòèí ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ìîíòïåëå óíèâåðñèòåòèíäÿ

57
ðîìà ùöãóãóíóí, èëê íþâáÿäÿ Éóñòèíàí äèãåñòëÿðèíèí òÿäðèñ îëóíìà-
ñûíà íàèë îëóð. Ôðàíñàëû ïðîôåññîð-ãëîññàòîðëàð òÿðÿôèíäÿí ðîìà ùöãó-
ãóíóí þéðÿíèëìÿñè ìåòîäëàðû, Èòàëèéàäàêû Áîëîíèéà ãëîññàòîðëàð ùö-
ãóã ìÿêòÿáè áàíèëÿðèíèí ìåòîäëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèðäè. Áóíóíëà áåëÿ,
ðîìà ùöãóãó êðàë ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ïðàêòèêàñûíà äàõèë åäèëìÿ-
éÿðÿê, "ùöãóãè òÿëèì" ñÿâèééÿñèíäÿ ãàëûðäû. Ôðàíñà êðàë ùàêèìèééÿòè-
íèí ðîìà ùöãóãóíà ìöíàñèáÿò èêèëè îëìóøäóð. Áèð òÿðÿôäÿí þç ùàêè-
ìèééÿòëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ðîìà õöñóñè ùöãóãóíóí ôîð-
ìóëëàðûíà âÿ äèýÿð èìïåðèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ùÿâÿñëÿ ìöðàúèÿò
åäÿí Ôðàíñà êðàëëàðû, îíëàðû þéðÿíÿí ëåãèñòëÿðè äþâëÿò àïàðàòûíäà èøëÿ-
ðÿ úÿëá åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, Ðîìà ùöãóãóíóí ýþñòÿðèøëÿðèíäÿ ðî-
ìàí-ýåðìàí èìïåðàòîðëàðûíûí öñòöíëöéöíöí òÿñáèòèíäÿí åùòèéàò åäèð-
äèëÿð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã, ùÿòòà êðàë Ôèëèïï Àâãóñò Ïàðèñ óíèâåðñè-
òåòèíäÿ ðîìà ùöãóãóíóí þéðÿíèëìÿñèíè ãàäàüàí åòìèøäèð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ
Ìöãÿääÿñ Ëéóäîâèê ðîìà ùöãóãóíóí äîêòðèíàë ÿùÿìèééÿòèíè åòèðàô
åòñÿ äÿ, îíóí ïðàêòèêè òÿòáèãèíè ìÿùäóäëàøäûðìûøäûð. Úÿñóð Ôèëèïï èñÿ
àäÿòëÿð þëêÿñèíäÿ (ÿñàñÿí Ôðàíñàíûí øèìàëû íÿçÿðäÿ òóòóëóð) ðîìà ùö-
ãóãóíóí ïðàêòèêàñûíû ãàäàüàí åäèð. Ôðàíñàíûí úÿíóáóíäà âÿçèééÿò-
äÿí ÷ûõûø éîëó êèìè, 1312-úè èëäÿ Ýþçÿë Ôèëèïï, ðîìà ùöãóãóíó "éà-
çûëû àäÿòèí" áèð íþâö îëàðàã ãÿáóë îëóíìàñûíû åòèðàô åäèð. Ìÿùç ÕÛÂ
ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Ôðàíñàíûí úÿíóáó "éàçûëû ùöãóã" þëêÿñè àäëàíûð.
Ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ ýþðÿ, Ëóàð ÷àéû øÿðò îëàðàã äåìàðêàñèéà õÿòòè êè-
ìè Ôðàíñàíû øèìàë âÿ úÿíóáà áþëöðäö. Òÿäðèúÿí úÿíóá ÿéàëÿòëÿðèíäÿ
ùöãóãè àäÿòëÿð ãöââÿäÿí äöøöð, ðîìà ùöãóãó öìóìè ùöãóã êèìè
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà äàõèë îëóð. ÕÛÂ-ÕÂ ÿñðëÿðäÿ áó ïðîñåñèí "øè-
ôàùè ùöãóã" þëêÿñèíäÿ äÿ òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ áàøëàíûëûð. Áó ìÿñÿëÿíèí
àêòóàëëàøìàñûíà, î äþâðäÿ ïîñòãëîññàòîðëàð àðàñûíäà áþéöê íöôóç ñà-
ùèáè îëàí ïàðëàìåíòèí (àëè ìÿùêÿìÿíèí) ôÿàëèééÿòè ñÿáÿá îëìóøäóð.
Ôðàíñà ïîñòãëîññàòîðëàðû ðîìà ùöãóãóíó îðòà ÿñðëÿðèí òÿëÿáàòûíà
àäàïòàñèéà åäÿðÿê, îíó ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà äàõèë åäÿ áèëìèøäèëÿð.
Èòàëéàí ïîñòãëîññàòîðó Áàðòîëóí àðäûúûëû, Îðëåàí óíèâåðñèòåòèíèí ïðî-
ôåññîðó Ðåâåíè äå-Áåëïàðø, ñõîëàñòèê ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ Ðî-
58
ìà ùöãóãóíóí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíèí èøëÿíèá-ùàçûðëàíìàñûíäà õöñóñè
õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Ðîìà ùöãóã ìÿòèíëÿðèíäÿí ùöãóãóí öìóìè
ïðèíñèïëÿðèíè àõòàðûá öçÿ ÷ûõàðìûø áàðòîë÷óëàðûí Ôðàíñà ùöãóãóíà òÿ-
ñèðè, ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ äÿ þç òÿñäèãèíè òàïìûø, ÿëÿëõöñóñ äà áóíà íöìó-
íÿ êèìè 1748-úè èëäÿ ìÿøùóð ùöãóãøöíàñ Ïîòéåíèí ïàíäåêò ñèñòåìè
öçðÿ ùàçûðëàäûüû (öìóìè ùèññÿ, ÿøéà ùöãóãó, þùäÿëèê ùöãóãó, àèëÿ ùö-
ãóãó, âÿðÿñÿëèê ùöãóãó) ãàíóíâåðèúèëèéè ýþñòÿðìÿê îëàð.
1748-úè èëäÿí Ôðàíñàíûí þçöíöí ùöãóã ìÿêòÿáè –ùóìàíèçì ìÿê-
òÿáè éàðàäûëûð. Áó ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè äèð÷ÿëèø äþâðöíöí èäåéà-
ëàðûíû òÿáëèü åäÿðÿê, ïîñòãëîññàòîðëàð ö÷öí õàðàêòåðèê ìåòîäà ÷åâðèë-
ìèø ñõîëàñòèêà âÿ äåäóêñèéàäàí èìòèíà åòìèøäèëÿð. ßýÿð áàðòîë÷óëàð
ùöãóãó ïðàêòèêè èøëÿð ö÷öí þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàðñà, ùöãóãøöíàñ-ùó-
ìàíèñòëÿð òàðèõè ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ Ðîìà ùöãóãóíó îðèúèíàë-
äàí åëìè úÿùÿòäÿí àðàøäûðìàüà öñòöíëöê âåðèðäèëÿð. Òàðèõè ìåòîäóí
Ôðàíñàäà ïîïóëéàð îëìàñûíäà, ÿââÿëúÿ áó êðàëëûüûí Àâèíîí, ñîíðà èñÿ
Áóðúå óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ ùöãóã ïðåäìåòëÿðèíè òÿäðèñ åòìèø èòàëèéàëû
ïðîôåññîð Àëòñèàòûí àäû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ïðîôåññîð Àëòñèàò ìþâúóä
òàðèõè øÿðàèòè ìöãàéèñÿ åòìÿêëÿ Ðîìà ùöãóãóíóí îðèúèíàë ìÿòèíëÿ-
ðèíäÿêè ùöãóãè ôèêðè ìöÿééÿí åòìÿéÿ úÿùä åòìèøäèð. Ùöãóãøöíàñ-
ùóìàíèñòëÿð Áóðúå óíèâåðñèòåòèíÿ àíòèê ôèëîëîãëàðû, òàðèõ÷èëÿðè âÿ äèýÿð
ìöòÿõÿññèñëÿðè úÿëá åòìÿêëÿ Éóñòèíàí ìÿúÿëëÿëÿðèíè, ÕÛÛ Úÿäâÿë ãà-
íóíëàðûíû âÿ äèýÿð ãÿäèì Ðîìà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíè åëìè úÿùÿòäÿí
þéðÿíÿí ìÿðêÿç éàðàòìûøäûëàð. Ùöãóãøöíàñ-ùóìàíèñòëÿðèí ÿí ýþð-
êÿìëè íöìàéÿíäÿñè, "ðîìàøöíàñëûüûí êíéàçû" àäëàíäûðûëàí Úàê Êó-
éàñ (1522-1590-úû èëëÿð) îëìóøäóð. Îíóí åëìè àõòàðûøëàðû Éóñòèíàí
ìÿúÿëëÿñèíÿ äàõèë åäèëìèø ÿëàâÿ âÿ éåíè ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà Ðîìà ùö-
ãóãøöíàñëàðûíûí ÿñðëÿðèíäÿêè ôðàãìåíòëÿðèí øÿðùèíäÿí èáàðÿò îëìóø-
äóð. Áó èñòèãàìÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùöãóãøöíàñ-ùóìàíèñòëÿð
ìÿêòÿáèíèí äèýÿð íöìàéÿíäÿñè Úàê Ùîäîôðè òàðèõè ìåòîääàí èñòèôàäÿ
åòìÿêëÿ Ôåîäîñèéà ìÿúÿëëÿñèíäÿêè (438-úè èë) èíòåðïîëéàñèéàëàðû
ìöÿééÿí åäÿðÿê, îíëàðû ìÿúÿëëÿíèí ìÿòèíèíäÿí ÷ûõàðìûøäûð. Ôðàíñà
ùöãóãøöíàñ-ùóìàíèñòëÿðè Ðîìà ùöãóãóíóí åëìè úÿùÿòäÿí þéðÿíèë-
59
ìÿñèíÿ öñòöíëöê âåðäèêëÿðèíäÿí, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà òÿñèð åäÿ áèë-
ìÿìèø âÿ ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ þç ìþâãåëÿðèíè áàðòîë÷óëàðà âåðìèø-
äèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí åëìè àõòàðûøëàðû èíãèëàáäàí ñîíðàêû Ôðàíñà ãàíóí-
âåðèúèëèéèíèí ùöãóãè êîíñòðóêñèéàñûíûí ãóðóëìàñû ö÷öí ñàíáàëëû åëìè
áàçà ðîëóíó îéíàìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, Ôðàíñàäà Ðîìà ùöãóãó íÿèí-
êè ìþâúóä ùöãóãóí ìöùöì ìÿíáÿéè êèìè, åéíè çàìàíäà ôîðìàëàø-
ìàãäà îëàí ìèëëè ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè îëìóøäóð.
Ôðàíñà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà êàíîí ùöãóã íîðìàëàðû
þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóð. Êèëñÿ òÿðÿôèíäÿí þç äàõèëè òÿëÿáàòû ö÷öí õö-
ñóñè ùöãóãè ñèñòåì îëàðàã éàðàäûëìûø êàíîí ùöãóã ñèñòåìè Ðîìà èì-
ïåðèéàñû, ñîíðàëàð èñÿ Ôðàíê ìîíàðõèéàñû òÿðÿôèíäÿí òàíûíàðàã Ôðàíñà
êðàëëûüûíà äà íöôóç åòìèøäèð. ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ äöíéÿâè ÿùàëèéÿ ìö-
íàñèáÿòäÿ êèëñÿ òðèáóíàëëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí àðòìàñû, êàíîí ùöãó-
ãóíóí äàùà äà ýöúëÿíìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ êàíîí
ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ êðàë ùà-
êèìèééÿòèíèí àïàðäûüû ýÿðýèí ìöáàðèçÿíèí äàèðÿñè êè÷èëìÿéÿ áàøëàéûð.
1539-úó èëäÿ âåðèëìèø êðàë îðäîíàíñûíäà, êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ äöí-
éÿâè ÿùàëè èëÿ áàüëû èøëÿðÿ áàõìàüû ãàäàüàí åäèð. Äèýÿð òÿñäèã îëóí-
ìóø ãàéäàëàðäà èñÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, éàëíûç òÿê êðàë, êðàëëûãäà ùàêèìèé-
éÿò ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð âÿ îíà ýþðÿ äÿ, Ðîìà ïàïàñûíûí âÿ éà êèë-
ñÿ ìÿúëèñëÿðèíèí ãÿáóë åòäèêëÿðè ãÿðàðëàð ôðàíñûçëàð ö÷öí èúðàñû ìÿú-
áóðè ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç. 1582-úè èëäÿí áàøëàéàðàã êèëñÿíèí ãÿáóë åò-
äèéè êàíîí ãàíóíâåðèúèëèéè õöñóñè êðàë ñàíêñèéàñû èëÿ òÿñäèã åäèëìÿëè
èäè. Êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí, êèëñÿ ìÿúëèñèíèí âÿ ïàïàíûí ãÿáóë
åòäèêëÿðè àêòëàðûí, éàëíûç õöñóñè êðàë ôÿðìàíû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëìÿñèí-
äÿí ñîíðà íÿçÿðÿ àëìàëàðû èñÿ, îíëàðûí ðÿñìè îëàðàã òÿñäèã åäèëäèéèíè
áèð äàùà ñöáóò åäèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ùÿì äöíéÿâè, ùÿì äÿ êèëñÿ ìÿ-
ñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû èñòÿíèëÿí êðàë ìöêàôàòëàðû Ïàðèñ ïàðëàìåíòèíäÿ ãåé-
äèééàòà àëûíûðäû êè, áó äà îíëàðûí ðÿñìè âåðèôèêàñèéàñû äåìÿê èäè. Ìÿ-
ñÿëÿí, 1516-úû èëäÿ Áîëîíèéà êîíêîðäàòûíäà ãÿáóë åäèëìèø âÿ ïàïà
áóëëàñû (ðåñêðèïòè, ãàíóí) êèìè åëàí åäèëìèø àêò, êðàë òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã
åäèëÿðÿê Ïàðèñ ïàðëàìåíòèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ìèøäèð. Ùöãóãó ïðî-
60
ñåäóð ãàéäàëàðûíûí úèääèëèéè, áÿçè êèëñÿ ãÿðàðëàðûíûí (Òðåäåíò êèëñÿ
ìÿúëèñè) òàì áþëìÿëÿð öçðÿ ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíÿ ìàíå îëìóøäóð.
Ôðàíñà êðàë ùàêèìèééÿòèíèí êèëñÿ íîðìàëàðûíûí òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ ãà-
ðûøìàñû, êàíîí ùöãóãóíóí òÿêìèëëÿøìÿñè èëÿ éàíàøû, áó ñàùÿäÿ ìèëëè
õöñóñèééÿòëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíà äà òÿñèð åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, àèëÿ-
íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ÕÕÛÂ êèëñÿ
êàíîíóíó ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà øÿùÿð ùöãóãóíäà èøòè-
ðàê ïàéûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Øÿùÿð ùöãóãó-
íóí ìÿíáÿëÿðèíè ÿñàñÿí ÿùàëèíèí öìóìè éûüûíúàüûíäà âÿ øÿùÿð øóðà-
ëàðûíäà ãÿáóë åäèëìèø øÿùÿð õàðòèéàëàðû òÿøêèë åäèðäè. Áó õàðòèéàëàðäà
øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ìöùöì ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ãîðóíìàñû, ìÿíçèë
òîõóíóëìàçëûüû, ñÿíÿòêàð-òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñè
âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð òÿíçèìëÿíèðäè. Äàõèëè òèúàðÿòèí, õöñóñèëÿ äÿ õàðèúè òè-
úàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû, Ôðàíñà ïàðòèêóëéàð øÿùÿð ùöãóãëàðûíäà
îëàí ìþâúóä áîøëóãëàðû öçÿ ÷ûõàðìûøäûð. ÕÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã áåé-
íÿëõàëã äÿíèç âÿ òèúàðÿò ùöãóãó, õöñóñèëÿ äÿ Èòàëèéà âÿ Èñïàíèéà øÿ-
ùÿðëÿðè, ìöâàôèã îëàðàã Ïèçå âÿ Áàðñåëîíà äÿíèç âÿ òèúàðÿò àäÿò ùö-
ãóãëàðûíû òÿñáèò åäÿí íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàíûëûð. Çà-
ìàí êå÷äèêúÿ áó òèï ùöãóã íîðìàëàðû Ôðàíñà øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ òÿðòèá
îëóíóðäó. Áåëÿ õàðòèéàëàðäàí áèðè, ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Îëåðîíäà òÿðòèá åäèëìèø
âÿ Ôðàíñà, ùÿòòà Èíýèëòÿðÿíèí ëèìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òèúà-
ðÿò âÿ äÿíèç àäÿòëÿðèíèí ðåéåñòðè îëìóøäóð.
ÕÂÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíà ãÿäÿð Ôðàíñàäà, êðàë ãàíóíâåðèúèëèéè
íîðìàëàðû êëàññèôèêàñèéà åäèëìÿìèø âÿ ñèñòåìëÿøäèðèëìÿìèøäèð. Êðàë
îðäîíàíñëàðû åéíè çàìàíäà áèð ÷îõ ñàùÿëÿðè öçðÿ, î úöìëÿäÿí èïîòå-
êà, ìÿùêÿìÿ ñöáóòëàðû, ÿéàëÿò ãóáåðíàòîðëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðè âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Êðàë ãàíóíâåðèúèëèéè äåêëàðàòèâ õàðàêòåð
äàøûìûø âÿ îíóí òÿòáèã îëóíìàñû ìÿùêÿìÿëÿðäÿ áèð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿð
éàðàòìûøäûð. Àðòûã ÕÂÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà êðàë îðäîíàíñëàðû î ãÿäÿð
òîïëàíìûøäûð êè, Áàø Øòàòëàð êðàëà äÿôÿëÿðëÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê ãàíóí-
âåðèúèëèêäÿêè êîëëèçèéàëàðû âÿ ñ. äîëàøûã ìÿñÿëÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã
61
ö÷öí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿíèí çÿðóðèëèéèíè îíäàí òÿëÿá åòìèøäèëÿð. Áóíóí-
ëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ìÿøùóð ùöãóãøöíàñ Áðèññîí òÿðÿôèíäÿí, ãöââÿäÿ
îëàí êðàë ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ýåíèø êîìïèëéàñèéàñû ùàçûðëàíûð. 1587-úè
èëäÿ ÛÛÛ Ùåíðèõ ìÿúÿëëÿñè àäû àëòûíäà íÿøð åäèëìèø áó êîìïèëéàñèéà,
ôÿðäè àêàäåìèê ÿñÿð îëìàñûíà áàõìàéàðàã ìÿùêÿìÿëÿðäÿ áþéöê íö-
ôóçà ìàëèê îëìóøäóð. ÕÂÛÛ ÿñð âÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà, õöñó-
ñèëÿ äÿ, ÕÛÂ Ëöäîâèêèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøè
ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòûð. Êîëáåðèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ
èñëàùàòëàð àïàðìàã ö÷öí õöñóñè Øóðà éàðàäûëûð. Àðäûúûë îëàðàã "Áþéöê
îðäîíàíñëàð" àäëàíàí âÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ùöãóã íîðìàëàðûíû ìÿ-
úÿëëÿëÿøäèðÿí, úèíàéÿò ùöãóãó âÿ ïðîñåñè, òèúàðÿò âÿ äÿíèç ùöãóãó,
âÿñèééÿò ùöãóãó âÿ ñ. ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí êðàë ãàíóíëàðû íÿøð åäèëèð.
Ëàêèí êðàë ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû ÿñàñÿí èúòèìàè ãàéäàëàðëà áàüëû ùö-
ãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí àç áèð ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åòäèéèíäÿí, òÿáèè îëàðàã
Ôðàíñà ùöãóãóíó ñèñòåìëÿøäèðÿ áèëìÿìèøäèð.
Îðòà ÿñð Ôðàíñà ùöãóãóíóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ ìöãàéèñÿëè
îëàðàã àç îëñà äà, Ïàðèñ ïàðëàìåíòèíèí ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí ðîëó îë-
ìóøäóð. Áåëÿ êè, áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð, î úöìëÿäÿí êóòéóìëàðûí òÿòáèã
åäèëìÿñèíÿ äàèð àéðû-àéðû èøëÿð öçðÿ ïàðëàìåíòèí ãÿðàðëàðû ìÿúáóðè
íîðìàòèâ ãöââÿéÿ ìàëèê îëìóøäóð.
Áàðáàð ïðàâäàëàðû äþâðöíäÿ ùöãóã òÿòáèãåòìÿíèí õöñóñè "øÿõñè"
ïðèíñèïè ãöââÿäÿ îëìóøäóð. Éÿíè ìöùàêèìÿ åäèëÿí àäàì, îíóí éà-
øàäûüû éåðèí ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ èñòèíòàã åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Áå-
ëÿ ãàéäàëàðûí ìöÿééÿí îëóíìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíÿ âàõòèëÿ ôðàíêëàðû
ôðàíê ãàíóíëàðû èëÿ, ðîìàëûëàðû Ðîìà ãàíóíëàðû èëÿ ìöùàêèìÿ åäèëìÿ-
ñè ïðèíñèïèíèí ÿñàñ ýþòöðöëìÿñè âÿ ìöùàêèìÿ åäèëÿí øÿõñèí "ñèçèí ãà-
íóíëàðûíûçû áèëìèðäèì" èôàäÿñè èëÿ, ìÿùêÿìÿíèí åòèðàçû òÿìèí åäèëìÿ-
ñè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Õ-ÕÛ ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã ùöãóãóí "øÿõñè"
ïðèíñèïëÿð öçðÿ ôÿàëèééÿòè, þç éåðèíè èíçèáàòè ÿðàçè âàùèäè öçðÿ ôÿàëèé-
éÿòèíÿ ýöçÿøòÿ ýåòñÿ äÿ, ëàêèí ùÿð ÿéàëÿò þç õöñóñè ùöãóã íîðìàëàðû-
íû ãöââÿäÿ ñàõëàéûðäû. Îðòà ÿñð ùöãóãøöíàñëàðû àðàñûíäà ùöãóãóí
ìÿçìóíóí ùÿðôè ìÿíàäà øÿðù åäèëìÿñè âÿ éà ùöãóãóí òÿòáèãè çàìà-
62
íû ðåàë âÿçèééÿòÿ, âèúäàíà óéüóí îëàðàã èíñàí àüûëûíäàí, äöøöíúÿñèí-
äÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû ìÿñÿëÿñè ãûçüûí ìöçàêèðÿ ìþâçóñóíà ÷åâðèë-
ìèøäèð. Òÿáèè îëàðàã ôåîäàë úÿìèééÿòè áó ìÿñÿëÿíèí þç ìÿãñÿäèíÿ
óéüóí ùÿëë åäèëìÿñèíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð.
Êîíòèíåò ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë þëêÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ,
î úöìëÿäÿí Ôðàíñàäà äà ÿùÿìèééÿòëè ôÿðãëÿð îëñà äà, îíëàðûí äåìÿê
îëàð êè, ùàìûñûíäà áÿçè öìóìè îõøàð úÿùÿòëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. ÕÂ
ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ Ôðàíñàäà
ôåîäàë ÿéàíëàðûí ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿêè èøòèðàêû ñûõûøäûðûëìàüà
áàøëàíûëûð. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðè êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ýöúëÿíìÿñè,
Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû âÿ àäÿò ùöãóãóíóí éàçûëû êöëëèééàòëàðû-
íûí òÿðòèá åäèëìÿñè îëìóøäóð. Òÿôòèø îðãàíû êèìè àëè ìÿùêÿìÿ èíñòàí-
ñèéàëàðû äà áó ïðîñåñÿ òÿêàí âåðìèøäèëÿð. Áèðèíúè èíñòàíñèéà îðãàíû
(Ïàðèñ ïàðëàìåíòè) þç ñÿééàð ìÿùêÿìÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ ïåðèîäèê îëàðàã
ìÿùêÿìÿ äàèðÿëÿðèíäÿ òÿôòèø ôóíêñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð. ÛÕ
Ëöäîâèêèí (1226-1270-úè èëëÿð) âàõòûíäà êðàë êóðèéàñûíäàí àéðûëàí
ïàðëàìåíò àëè ìÿùêÿìÿ îðãàíûíà ÷åâðèëèð. Ðåçèäåíñèéàñû Ïàðèñ øÿùÿ-
ðèíäÿ éåðëÿøÿí ïàðëàìåíò (ìÿùêÿìÿ îðãàíû) áèð íå÷ÿ èñòèíòàã ïàëàòà-
ñûíäàí âÿ áþéöê ïàëàòàäàí èáàðÿò îëìóøäóð. ßââÿëëÿð Ïàðèñ ïàðëà-
ìåíòè ùÿð èë ÷àüûðûëûðäû, ëàêèí ÷îõñàéëû èøëÿðèí äàõèë îëìàñû íÿòèúÿñèí-
äÿ äàèìè ÿñàñëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Ïàðëàìåíò éàíûíäà
"êðàë ïðîêóðîðó" âÿ "êðàë âÿêèëè" âÿçèôÿëÿðè òÿñèñ åäèëìèøäèð. Ôðàíñà-
íûí áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà, ìÿùêÿìÿ òÿñèñàòû êèìè ïàðëàìåíò ÿéà-
ëÿòëÿðäÿ éàðàäûëìàüà áàøëàíûëûð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Ðîìà ïàïàñû
âÿ êðàë ùàêèìèééÿòè ìöÿééÿí øÿõñëÿðÿ ñÿíÿäëÿð ùàçûðëàìàã âÿ òÿñ-
äèã åòìÿê ùöãóãó âåðèð. ÕÂÛ ÿñðäÿ íîòàðèàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèìëÿí-
ìÿñè ùàããûíäà ÿñàñíàìÿ ãÿáóë åäèëèð âÿ Ôðàíñà êðàë ùàêèìèééÿòè ìÿ-
ìóðëàðûíûí ìöÿééÿí ãèñìè íîòàðèóñ èø÷èëÿðèíÿ ÷åâðèëèðëÿð.
Ìÿëóìäóð êè, îðòà ÿñðëÿðäÿ òîðïàã öçÿðèíäÿ ôåîäàë ìöëêèééÿò ôîð-
ìàñû ÿéàíëàðûí õöñóñè èìòèéàçû îëìóøäóð. Òîðïàã ñàùèáè îëàí ñåíéîð-
ìöëêèééÿò÷è, îíóí áèð ùèññÿñèíè þçöíäÿ ñàõëàéàðàã, äèýÿð ùèññÿñèíè þç
âàññàëûíà ñàùèáëèê ùöãóãóíäà äåéèë, ôåîäàëà áèëàâàñèòÿ õèäìÿò øÿðòèëÿ
63
òÿãäèì åäèðäè. Ôåîäàë ùöãóãó áàø ìöëêèééÿò÷è êèìè, ñåíéîðà áþéöê
öñòöíëöêëÿð âåðèðäè. Ðîìà ùöãóãøöíàñëàðûíûí ìöÿééÿí åòäèêëÿðè èñòÿ-
íèëÿí ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí àéðûëìàç àòðèáóòó îëàí ìÿùäóäèééÿòñèç
ñÿðÿíúàì ùöãóãó, ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè ùöãóãó ö÷öí õàðàêòåðèê
äåéèëäèð. Íÿèíêè ñåíéîð, ùÿòòà ãîùóìëàð áåëÿ, ýÿëÿúÿêäÿ ôåîäàë âàðèñ-
ëèê èääèàñû ãàëäûðìàãëà, îíóí þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñèíè ãàäàüàí åäÿ
áèëÿðäèëÿð. Ðåòðàêò (ýåðèéÿ òÿëÿá) ùöãóãóíäà, ñåíéîð âÿ äèýÿð èñòÿíè-
ëÿí øÿõñëÿð, éåíè ìöëêèééÿò÷èäÿí ñàòûëìûø òîðïàüà ýþðÿ ìÿúáóðè
þäÿíú àëìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Ôåîäàë ùöãóãó ãÿòè îëàðàã òîð-
ïàãëàðûí êèëñÿéÿ ñàòûëìàñû ÿëåéùèíÿ èäè. ×öíêè áåëÿ ùàëëàðäà òîðïàãëàð
áèðäÿôÿëèê èòèðèëèðäè êè, áóíó äà ñåíéîðëàð èñòÿìèðäèëÿð. Áåëÿ êè, êèëñÿ
ÿëäÿ åòäèéè ñÿðâÿòè î çàìàí äåéèëäèéè êèìè "þëö ÿë" ùöãóãóíäà ñàõëà-
éûð âÿ îíóí éåíèäÿí þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñè ïðàêòèêè îëàðàã ìöìêöí
äåéèëäèð.
Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàñûíûí
õàðàêòåðèíÿ ìàéîðàò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí
(ëåí) ïîòåíñèàëû îëàí âàðèñ-îüëàí þâëàäëàðû àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöíöð-
äö. Ëàêèí ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí áþëöíìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ, éàëíûç áþéöê îüóë âàðèñ êèìè òàíûíûðäû. Áîìàíóàð êóò-
éóìëàðûíäà êÿíäëè ìöëêèééÿòèíèí ùöãóãè ðåúèìèíÿ ýþðÿ, áþéöê îüóë
ìöëêèééÿòèí 3/2 ùèññÿñèíÿ ìàëèê îëóðäó.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíèí áþéöê äþâëÿòëÿðèíäÿí îëàí Ôðàí-
ñàäà, äåìÿê îëàð êè, áöòöí îðòà ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ àèëÿ-ùöãóã ìöíàñèáÿò-
ëÿðè êàòîëèê êèëñÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà îëìóøäóð. Êàíîí ùöãóãó ïðàêòèêè
îëàðàã áîøàíìàíû ãàäàüàí åòìèøäèð. Ìþâúóä êèëñÿ ãàíóíâåðèúèëèéè
ãàäûíëàðûí ùöãóãó âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðäû. Ìÿùç Ðîìà àèëÿ
ùöãóãóíäàí ýþòöðöëÿí "ÿí ìöùàôèçÿêàð íîðìàëàð", êàíîí ùöãóãó òÿ-
ðÿôèíäÿí ñàíêñèéàëàøäûðûëìûøäûð.

64
 ÛÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÔÐÀÍÑÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓ
ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß

1. Ìöàñèð äþâöðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôû

âÿ éåíè "Àâðîïà ùöãóãó" àäëàíàí ùöãóãè
ìÿêàíûíûí ôîðìàëàøìàñû
Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøèíèí
ýöúëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, ùÿì÷èíèí òÿáèè ùöãóã ìÿêòÿáèíèí, ùöãóãøö-
íàñ-ùóìàíèçì úÿðÿéàíûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí âÿ ñ. áóðæóàçèéà ìàà-
ðèô÷èëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíûí õðî-
íîëîæè àðäûúûëëûãëà ö÷öíúö ìÿðùÿëÿñè áàøëàìûø âÿ áó ìÿðùÿëÿ ùàçûðäà
äà äàâàì åäèð. Ãèòÿ ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíèí
ñîíëàðû âÿ ö÷öíúö ìÿðùÿëÿíèí ÿââÿëëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò îíäàí
èáàðÿò îëìóøäóð êè, Àâðîïàäà áàø âåðìèø áóðæóàçèéà èíãèëàáëàðû, êþ-
êöíäÿí âÿ ãÿòè îëàðàã ôåîäàë ùöãóã èíñòèòóòëàðûíû ëÿüâ åòìèøäèð.
Àâðîïàäà áóðæóàçèéà èíãèëàáëàðûíà ãÿäÿð ùàêèì îëàí áåëÿ áèð òÿ-
ñÿââöð àðàäàí ãàëäûðûëäû êè, ýóéà ñóâåðåí (êðàë, èìïåðàòîð) ùöãóãó
äÿéèøÿ âÿ éà ëÿüâ åäÿ áèëìÿç. Î, ùöãóãéàðàòìà ôóíêñèéàñûíà ìàëèê
äåéèëäèð. Ùöãóã äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíäÿí êÿíàðäà ìþâúóääóð. Ëàêèí
ñóâåðåí ÿäëèééÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèë
îëóíìàñû, ðåãëàìåíòèí òÿòáèã åäèëìÿñè âÿ éà îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ äà-
èð ïðîñåäóð ãàéäàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê èäè.
Êðàë ãàíóíëàð ãÿáóë åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê äåéèëäèð, î îðäîíàíñëàð,
åäèêòëÿð âÿ äèýÿð èíçèáàòè àêòëàð âåðèðäè.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí áó ìÿðùÿëÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê
úÿùÿò îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã Àâðî-
ïàäà ïîçèòèâ ùöãóãà ìàðàã ýöúëÿíìèøäèð. Èëê äÿôÿ îëàðàã ìöÿééÿí
åäèëèðäè êè, ñóâåðåí (êðàë) ùöãóã éàðàäà áèëÿð âÿ áöòþâëöêäÿ îíóí äÿ-
éèøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿð. Íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ùåñàá åäèëèðäè êè,
65
áó ñÿëàùèééÿòëÿð êðàëà îíà ýþðÿ âåðèëèð êè, ñóâåðåí òÿáèè ùöãóãóí ïðèí-
ñèïëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿ áèëñèí. Åéíè çàìàíäà ïðàêòèêè îëàðàã ìöì-
êöí ùåñàá åäèëèð êè, ìöâàôèã ñÿëàùèééÿòëÿð àëàí êðàë, íÿçÿðäÿ òóòóëàí
ñÿëàùèééÿòëÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõàðàã âÿ ùÿòòà ùàêèìèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ
åäÿðÿê äþâëÿò âÿ èúòèìàè ãóðóëóøóí ÿñàñëàðûíû äÿéèøìÿê âÿ áåëÿëèêëÿ
äÿ, òÿáèè ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿêäÿí éàéûíà áèëÿðäè.
Àâðîïà áóðæóà èíãèëàáëàðû äþâðöíäÿí ñîíðà, ïîçèòèâ ùöãóãóí,
ãàíóí âÿ ãàíóíâåðèúèëèéèí ðîëóíóí àðòìàñûíà ñÿáÿá, éûüûëûá ãàëìûø
ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëÿðÿê ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè çÿ-
ðóðÿòè, äàùà äîüðóñó, îíëàðûí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè îëìóøäóð. Ìÿùç
ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ãàéäà éàðàòìàã,
þç àêòóàëëûüûíû èòèðìèø, ëàêèí íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðäà âÿ áàøãà ñÿ-
íÿäëÿðäÿ êþê ñàëìûø àðõàèçìëÿðè àðàäàí ãàëäûðà áèëÿðäè. Ìÿúÿëëÿ-
ëÿøäèðìÿ ìþâúóä ùöãóãóí áþëöíìÿñèíè, ñàéñûç-ùåñàáñûç âÿ "÷îõ-
ðÿíýëè" àäÿòëÿðè, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ùöãóãè íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêà àðà-
ñûíäàêû óéüóíñóçëóãëàðû ëÿüâ åäÿ áèëÿðäè.
Ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ ñîí îëàðàã ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí áö-
òþâ òÿçàùöð åòìÿñè âÿ ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñèíèí áàøà ÷àòìàñûíû ñèìâîë-
ëàøäûðìûøäûð. Àâðîïà ãèòÿ äþâëÿòëÿðèíèí áèð ÷îõóíäà ãöââÿäÿ îëàí ãà-
íóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóã àèëÿñèíäÿ ùÿéàòè ãàáèëèééÿòëè, éåíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿí-
çèìëÿìÿê ùöãóãó îëàí íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí ñå÷èëìÿñè áàøà ÷àòûð.
Áåëÿ êè, 1804-úö èëäÿ Ôðàíñàäà, 1896-úû èëäÿ Àëìàíèéàäà, 1881-1907-
úè èëëÿðäÿ Èñâå÷ðÿäÿ âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðäÿ èëê ÿââÿëúÿ ìöëêè âÿ òèúàðÿò
ìÿúÿëëÿëÿð, ñîíðà èñÿ úèíàéÿò, úèíàéÿò ïðîñåññóàë, èíçèáàòè, ìöëêè ïðî-
ñåññóàë âÿ äèýÿð àíàëîæè íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð ãÿáóë åäèëèð. Èãòèñàäè
úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ ìöëêè ùöãóã âÿ òèúàðÿò ùöãóãóíóí
óíèôèêàñèéàñû ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûìûøäûð. Ìöàñèð äþâðäÿ òèúàðÿò ùö-
ãóãóíóí õöñóñè îëàðàã ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíèí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó,
ùöãóãøöíàñëàðäàí ÷îõ ñàùèáêàðëàðûí ìàðàüûíäàäûð. 1865-úè èëäÿ Êàíà-
äàíûí Êâåáåê ÿéàëÿòè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ, òèúà-
ðÿò ùöãóãó èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðè äÿ ÿùàòÿ åòìÿêëÿ, õöñóñè òèúàðÿò ìÿ-
66
úÿëëÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí èìòèíà åòìèøäèð. Êîíñòèòóñèéà ãàéäàëà-
ðû ñÿáÿáèíäÿí 1881-úè èëäÿ Èñâå÷ðÿäÿ ìöëêè ìÿúÿëëÿ ÿâÿçèíÿ, 1907-úè
èëÿ ãÿäÿð ãöââÿäÿ îëìóø Þùäÿëèê Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Éàëíûç
1907-úè èëäÿ Èñâå÷ðÿ Êàíòîíó òÿðÿôèíäÿí ôåäåðàë ñÿâèééÿäÿ áöòöí þë-
êÿíè ÿùàòÿ åäÿí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ ãÿáóë åòìèøäèð. 1942-úè èëäÿ Èòàëèéà
ìöëêè âÿ òèúàðÿò ìÿúÿëëÿñèíè âàùèä ìöëêè ìÿúÿëëÿäÿ áèðëÿøäèðìèøäèð.
"Àâðîïà ùöãóãó" ìÿêàíû. ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àâ-
ðîïà ãèòÿñèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòìóø éåíè ùöãóã ìÿêàíû éàðàíìà-
üà áàøëàìûøäûð. Àðòûã ÕÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ðîìàí-
ýåðìàí ùöãóãóíóí "ùþêìðàíëûã åòäèéè" ÿðàçèäÿ, "Àâðîïà Èòòèôàãû ùö-
ãóãó" âÿ éà, ñàäÿúÿ, Àâðîïà ùöãóãó àäëàíàí éåíè ùöãóã àèëÿñè ôîð-
ìàëàøìàñû äå-éóðå þçöíö òÿñäèãèíè òàïìûøäûð. 1951-úè èëäÿ Ôðàíñà âÿ
Àëìàíèéà àðàñûíäà áàüëàíìûø âÿ Àâðîïà Êþìöð âÿ Ïîëàä Áèðëèéèíäÿ
ðÿñìèëÿøÿí Èòòèôàã èäåéàñûíûí èëê òÿñèñ àêòëàðû, âÿ ùàçûðäà äà ãÿáóë åäè-
ëÿí äèýÿð ñÿíÿäëÿðè Àâðîïà ùöãóãóíóí ÿñàñ ìÿíáÿéèíÿ äàõèëäèð. ßñàñ
ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà ùÿì÷èíèí Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Èòàëèéà âÿ Áå-
íèëéóêñ þëêÿëÿðèíèí äàõèë îëäóüó 1957-úè èë Àâðîïà Èãòèñàäè Áèðëèéèíèí
(öìóìè áàçàð) âÿ Àâðîïà Àòîì Åíåðúèñè Áèðëèéèíèí éàðàíìàñû ùàã-
ãûíäà Ðîìà ìöãàâèëÿñè, 1986-úû èë Âàùèä Àâðîïà Àêòû, 1992-úè èë Àâ-
ðîïà Èòòèôàãû âÿ Àâðîïà Áèðëèéèíèí (ùÿì ñèéàñè, ùÿì äÿ èãòèñàäè) éàðà-
äûëìàñû ùàããûíäà Ìààñòðèõ ìöãàâèëÿñè, 1997-úè èë Àìåñòåðäàì âÿ
2001-úè èë Íèòñà ìöãàâèëÿëÿðè ÷ûõûø åäèð. Õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð
êè, Àâðîïà öìóìè èíñòèòóòëàðûíûí éàðàäûëìàñû, éÿíè Àâðîïà Èãòèñàäè
Áèðëèéè, Àâðîïà Èòòèôàãû âÿ Àâðîïà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿø-
êèëàòû êèìè ö÷ îðãàíûí áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàñû, èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí
ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ âàùèä Àâðîïà ùöãóã ìÿêàíûíûí éàðàäûëìàñûíäà
ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ùàçûðäà Àâðîïà Èòòèôàãûíà 27 äþâëÿò äà-
õèëäèð âÿ ÿí éàõûí ïåðñïåêòèâäÿ Áàëêàí äþâëÿòëÿðèíèí öçâëöê ìÿñÿëÿ-
ñèíèí ìöñáÿò ùÿëëè ýþçëÿíèëèð. Ãèòÿäÿ éåðëÿøÿí ùÿð áèð Àâðîïà äþâëÿòè-
íÿ Èòòèôàãà äàõèë îëìàã ñÿëàùèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí ñÿíÿäëÿð, öçâëöê
ùàããûíäà ìöãàâèëÿäÿí èðÿëè ýÿëÿí þùäÿëèêëÿðè âÿ åéíè çàìàíäà íîð-
ìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðû þç ÿðàçèëÿðèíäÿ òÿìèí åäèëìÿñè þùäÿëèéèíè òÿñáèò
67
åäèð. Áó þùäÿëèêëÿð Áèðëèéèí òÿñèñ îëóíäóüó âàõòëàðäàí áàøëàéàðàã áö-
òöí äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Áåëÿ áèð øÿðò õöñóñèëÿ çÿðóðè ùåñàá åäèëèð êè, Àâ-
ðîïà Áèðëèéèíèí òÿñèñ àêòëàðûíûí òÿòáèãèíÿ ÿíýÿë éàðàäà áèëÿúÿê ìèëëè ãà-
íóíâåðèúèëèêëÿð âÿ éà äîêòðèíàëàð áó àêòëàðà óéüóíëàøäûðûëìàëûäûð. Èí-
ýèëòÿðÿ äþâëÿòèíèí ùöãóã èéåðàðõèéàñû, ïàðëàìåíòèí áåéíÿëõàëã ùöãóãè
àêòëàðäàí öñòöí ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòèíè ìöÿééÿí åòäèéèíäÿí, ùà-
êèìëÿð Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíó (úîììàí ëàw) ðÿùáÿð òóòìàãëà
Àâðîïà ùöãóãóíäàí èìòèíà åäÿ áèëÿðäèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí Áþéöê Áðèòà-
íèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíèí Àâðîïà Èòòèôàãû ùöãóãó ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí-
ëàøäûðûëìàñû, çÿðóðè øÿðòëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð.
Ùàçûðäà Àâðîïà Áèðëèéèíäÿ äàõèë ùöãóãè ðåúèì ö÷ ÿñàñ äàéàãëàðà
èñòèíàä åäèð:
à) öìóìè õàðèúè ñèéàñÿò âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ñàùÿñèíäÿ âàùèä ñèéàñÿò;
á) úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ïîëèñ âÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí ñûõ ÿìÿê-
äàøëûã åòìÿñè;
ú) ùöãóã íîðìàëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ òÿòáèãè âÿ ùöãóãè ìöäàôèÿíè
ÿùàòÿ åäÿí ñóáéåêòëÿðèí ãÿòè ìöÿééÿí åäèëìÿñè. 1950-úè èë íîéàáðûí
4-äÿ Ðîìàäà ãÿáóë åäèëìèø "Èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðû ùàã-
ãûíäà" Àâðîïà Êîíâåíñèéàñû, Àâðîïà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ èíñàí ùöãóã-
ëàðûíûí ìöäàôèÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîëà ìàëèêäèð. Êîíâåíñèéà éàíûíäà
Àâðîïà Èíñàí Ùöãóãëàðû Êîìèññèéàñû âÿ Àâðîïà Èíñàí Ùöãóãëàðû
Ìÿùêÿìÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. 2005-úè èëäÿ áó Êîíâåíñèéà 46 Àâðî-
ïà äþâëÿòèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Ìöàñèð äþâðäÿ Àâðîïà ùöãóãóíóí èíêèøàôû
Èòòèôàã äàõèëèíäÿêè ìöõòÿëèô ùöãóã ðåúèìëÿðè áèð-áèðèíÿ äàùà éàõûí
åäèð. Õöñóñèëÿ èêèíúè âÿ ö÷öíúö äàéàãëàðûí äàõèëèíäÿ ìöÿééÿí éàõûí-
ëàøìàëàð, äàùà äîüðóñó, òÿêàìöë áàø âåðèð. Àâðîïà Èòòèôàãûíûí Àìåñ-
òåðäàì (1997-úè èë) âÿ Íèòñà (2001-úè èë) ìöãàâèëÿëÿðè ìèëëè õàðàêòåðëè
äèðåêòèâëÿðäÿí öñòöí îëàí Èòòèôàã äàõèëè äèðåêòèâëÿðèí ãÿáóëóíó òÿñáèò
åäèð. Áó ïðîñåñ ö÷öíúö èñòèíàä äàéàãëàðû öçðÿ þçöíö äàùà ÷îõ ýþñòÿ-
ðèð. Áåëÿ êè, Øåíýåí (1990-úû èë) ìöãàâèëÿñè ìèãðàñèéà, âèçà, ñûüûíàúàã
ùöãóãóíó, Àìåñòåðäàì ìöãàâèëÿñè ÿñàñ èíòåãðàñèéà âÿ Íèòñà ìöãàâè-
ëÿñè Àâðîïà Èòòèôàãû Ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéè íÿ-
68
çÿðäÿ òóòìóøäóð êè, áöòöí áóíëàð ñîí îëàðàã Áèðëèê äàõèëèíÿ ùöãóãè ðå-
úèìëÿðè èíòåãðàñèéà åäèð. Àâðîïà Èòòèôàãûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíû òÿñèñ åò-
ìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø Êîíâåíò, 2004-úö èë îêòéàáðûí 29-äà Ëèññàáîí
òîïëàíòûñûíäà "Àâðîïà ö÷öí âàùèä Êîíñòèòóñèéà" ëàéèùÿñèíè ãÿáóë åò-
ìèøäèð. Ùÿìèí âàõòäà 25 äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûø ëàéèùÿ ùÿð áèð
äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà åäèëìÿê ö÷öí òÿãäèì åäèëìèøäèð.
Àâðîïà ùöãóãóíóí ÿñàñ ìÿíáÿéè îëàí Àâðîïà Áèðëèéèíèí òÿñèñ ìö-
ãàâèëÿëÿðè âÿ Àâðîïà ö÷öí Âàùèä Êîíñòèòóñèéà àêòû èëÿ éàíàøû, òþðÿìÿ
àêòëàð àäëàíàí äèýÿð ìÿíáÿëÿð-ðåãëàìåíòëÿð, äåêðåòëÿð, ãÿðàðëàð, òþâñè-
éÿ âÿ ðÿéëÿð, ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðè, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû (ïðåñå-
äåíòëÿð), áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðëÿð.
Àâðîïà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè Öìóìàâðîïà ùöãóã ìÿêàíûíûí éàðàí-
ìàñûíäà õöñóñè ðîëà ìàëèê îëìóøäóð. ×öíêè Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñè èí-
òåãðàñèéà ãóðóìëàðûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäà, öìóìèëèêäÿ Àâðîïà
ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿêàìöëöíäÿ ìöùöì éåð òóòóð. Àâðîïà
Ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ñòðóêòóðó Àâðîïà Áèðëèéè Ìÿùêÿìÿñèíäÿí, Áè-
ðèíúè Ìÿùêÿìÿ Èíñòàíñèéàñûíäàí (1985-úè èë Âàùèä Àâðîïà Àêòûíà óé-
üóí îëàðàã) âÿ Èõòèñàñëàøäûðûëìûø Ìÿùêÿìÿ Ïàëàòàëàðûíäàí (2001-úè èë
Íèòñà ìöãàâèëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ö÷ïèëëÿëè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè) èáà-
ðÿò òÿøêèë îëóíìóøäóð. Àâðîïà Áèðëèéèíèí ùöãóã êîíñåïñèéàñûíà ìöâà-
ôèã îëàðàã, Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñè, Àâðîïà ìÿêàíûíäà ìöñòÿãèë âÿ ñóâå-
ðåí ùöãóãëàðà ìàëèê îëàí ùöãóã ñèñòåìè ôîðìàëàøäûðà áèëìèøäèð. Ìÿùç
Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñèíèí õèäìÿòëÿðèäèð êè, òÿñèñ ìöãàâèëÿëÿðèíäÿêè ÷îõ-
ñàéëû áîøëóãëàðûí, ñÿíÿäëÿðèí ùöãóãè ìÿçìóí ìöÿééÿíëèéè, òþðÿìÿ
àêòëàð âÿ ñ. áó êèìè êàóçàë ìÿñÿëÿëÿðèí ùöãóãè òÿôñèðè âåðèëìèøäèð.
2001-úè èë Íèòñà ìöãàâèëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿùêÿìÿ èñëàùàòûíà
ýþðÿ, Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñè Àâðîïà Èòòèôàãûíûí Àëè Ìÿùêÿìÿ îðãàíû
ñòàòóñóíà ìàëèê îëóðäó. Àëè èíñòàíñèéà êèìè Àëè Ìÿùêÿìÿ, ìÿùäóä
ñàéäà èøëÿðè àðàøäûðûð âÿ éàëíûç Èòòèôàãûí áèðëèéè, áöòþâëöéö âÿ Àâðîïà
ùöãóãóíóí âàùèäëèéèíè òÿìèí åäèð. Àâðîïà Èòòèôàãû Ìÿùêÿìÿñè êàññà-
ñèéà âÿ êîíñòèòóñèéà ìÿùêÿìÿñè ôóíêñèéàëàðûíû èúðà åäÿí îðãàí ñòàòó-
ñóíà ìàëèê îëóðäó. Ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ îðãàíû îëàí Áèðèíúè Ìÿùêÿìÿ
69
Èíñòàíñèéàñû, áèðáàøà îíóí éóðèñäèêñèéàñûíà àèä ÷îõñàéëû ìÿùêÿìÿ èø-
ëÿðèíè àðàøäûðìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áèðèíúè Ìÿùêÿìÿ Èíñòàíñè-
éàñû, Èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿëÿð ö÷öí êàññàñèéà èíñòàíñèéàñû ñòàòó-
ñóíà äà ìàëèê èäè. Èõòèñàñëàøäûðûëìûø Ìÿùêÿìÿ Ïàëàòàëàðû Áèðèíúè Ìÿù-
êÿìÿ Èíñòàíñèéàñûíà êþìÿê åòìÿëè èäè. Èõòèñàñëàøäûðûëìûø Ìÿùêÿìÿ
Ïàëàòàëàðû Áèðëèê âÿ îíóí ãóëëóã÷óëàðû àðàñûíäà âÿ éà õöñóñè òåõíèêè ñÿ-
áÿáëÿðëÿ áàüëû ìöáàùèñÿëè èøëÿðè àðàøäûðûðäû.
Ýÿëÿúÿê Àâðîïà Êîíñòèòóñèéàñûíäà èñÿ ö÷ ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ
èíñòàíñèéàñûíûí îëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áóíëàð Àâðîïà Èòòèôàãû
Ìÿùêÿìÿñè, Öìóìè Ìÿùêÿìÿ âÿ Èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìÿùêÿìÿëÿð
îëìàëûäûð. Ùÿì÷èíèí êîíñòèòóñèéàäà, Èõòèñàñëàøäûðûëìûø Ìÿùêÿìÿëÿð
êþìÿê÷è ìÿùêÿìÿ ïàëàòàëàðû êèìè äåéèë, ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ èíñòàí-
ñèéàëàðû îëàðàã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.

2. Ìöàñèð äþâðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã

ìÿíáÿëÿðèíèí òÿêàìöëö
Ìöàñèð äþâðäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿ-
ëÿðè êèìè, ìÿúÿëëÿëÿð âÿ äèýÿð ùöãóã ìÿíáÿëÿðè, èëê íþâáÿäÿ àäÿòëÿð,
úàðè ãàíóíëàð âÿ ñ. áèðëèêäÿ èúòèìàè ùÿéàòûí ÿí ìöùöì ñàùÿëÿðèíè òÿí-
çèìëÿéèð. Òÿáèè êè, áó ïðîñåñ íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí çèðâÿñèíäÿ äàéà-
íàí âÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè ìÿíáÿëÿðè àðàñûíäà ìöòëÿã äîìè-
íàòëûã åäÿí êîíñòèòóñèéàëàðà âÿ êîíñòèòóñèéà ãàíóíëàðûíà àèä åäèëìèð.
Îíëàð àëè ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê îëìàãëà, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòå-
ìèíèí ìÿçìóíóíà âÿ èíêèøàô ïðîñåñèíÿ òÿñèðè ãÿòè îëàðàã ñàðñûëìàçäûð.
Ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà ìöùöì, ëàêèí ùÿëëåäèúè ðîëà ìàëèê îë-
ìàéàí ãàíóí ãöââÿëè àêòëàðû, àäÿòëÿðè âÿ äîêòðèíàëàðû äà ýþñòÿðìÿê
îëàð. Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ îðäî-
íàíñëàð äàõèë åäèëìèøäèð. Áåøèíúè Ðåñïóáëèêàíûí êîíñòèòóñèéàñûíûí 58-úè
ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, Ôðàíñà ùþêóìÿòèíèí èìçàëàäûüû îðäîíàíñëàð ïàðëà-
ìåíòèí ðàçûëûüû èëÿ Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ãÿáóë åäèëèð âÿ ãàíóí-
âåðèúèëèê àêòëàðû ñàùÿñèíÿ àèä åäèëèð. Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿò
70
ÿðçèíäÿ îðäîíàíñëàð ïàðëàìåíò òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëäèêäÿí ñîíðà ãöâ-
âÿéÿ ìèíèð âÿ êîíñòèòóñèéàéà ìöâàôèã îëàðàã "éàëíûç ãàíóíëàð âàñèòÿ-
ñèëÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð". ßýÿð ïàðëàìåíò ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ îð-
äîíàíñûí òÿñäèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ òÿãäèì åäèëìèø ãàíóí ëàéèùÿñè ãöââÿ-
éÿ ìèíäèðìÿçäèñÿ, äåëåýèéà ñÿëàùèééÿòèíäÿ îëàí àêò ùöãóãè ãöââÿñèíè
èòèðèðäè. Ïðàêòèêè îëàðàã ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó àèëÿñèíèí ùÿð áèðèíäÿ
ìþâúóä îëàí îðäîíàíñëàð, äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè îëàðàã íîðìàòèâ-
ùöãóãè àêòëàðûí õöñóñè íþâöíÿ àèä åäèëèð. Ôðàíñàäà íîðìàòèâ-ùöãóãè
àêòëàð ñûðàñûíäà Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí ìöñáÿò ãÿðàðû èëÿ ùþêóìÿòèí âÿ
ùÿì÷èíèí ïðåçèäåíò ãÿáóë åòäèéè äåêðåòëÿðèí õöñóñè ðîëó âàðäûð. Àâðîïà
êîíòèíåíò ùöãóãóíäà ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè äÿ ìöÿééÿí ÿùÿìèééÿòÿ ìà-
ëèêäèð. Ëàêèí èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóã àèëÿñèíäÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ìöãàéèñÿîëóíìàç äÿðÿúÿäÿ àç
ðîë îéíàéûð. Ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà ùöãóãóí ÿñàñÿí ìöëêè, èíçèáàòè,
ÿìÿê âÿ ñ. ñàùÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ôðàíñàäà àäÿò ùöãóãëàðûíûí ðîëó
íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ïëàíäà ÷îõ çÿèôäèð. ×öíêè ôðàíñàëû ùöãóãøöíàñëàð
àäÿòëÿðÿ âàõòû þòìöø ìÿíáÿëÿð êèìè áàõàðàã, ãàíóíëàðûí àëèëèéèíè ÿñàñ
îëàðàã ìöáàùèñÿñèç ãÿáóë åäèðëÿð. Ëàêèí ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, àäÿòëÿð
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíûí íÿ åðêÿí, íÿ äÿ ñîí ìÿð-
ùÿëÿëÿðèíäÿ âàðëûüûíû èòèðìÿìèøäèð. Ëàêèí ùöãóãóí êîìïèëéàñèéàñû âÿ
êîäèôèêàñèéàñû (ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè) àäÿò ùöãóãëàðûíûí ñûðàäàí ÷ûõìà-
ñûíà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð åòìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðäÿ, õöñóñèëÿ äÿ ÕÕ ÿñðäÿ ðî-
ìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí àäÿòëÿð
äåéèë, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ìÿúÿëëÿøäèðìÿ, ãàíóíâåðèúèëèê àêò-
ëàðû äàùà èðÿëè ýåäÿðÿê áèðèíúè ïëàíà ÷ûõìûøäûð. Ñîí îëàðàã áöòöí áóíëàð,
áó þëêÿëÿðäÿêè ùöãóã òÿòáèãåòìÿéÿ òÿñèð åäÿðÿê, ìÿùêÿìÿ ìöáàùèñÿ-
ëÿðè çàìàíû éàðàíàí ùöãóãè êîëëèçèéàëàðûí àäÿò ùöãóãëàðû âàñèòÿñèëÿ äå-
éèë, ùöãóãè íÿçÿðèééÿéÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ ùÿë-
ëèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Àäÿòëÿðèí ùöãóãè íÿçÿðèééÿéÿ òÿñèðè îíóíëà
øÿðòëÿøèðäè êè, ÕÛÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíòàë ùöãóã þëêÿëÿðèíäÿ àïàðûëàí ýåíèø
ìèãéàñëû ìÿúÿëëÿøäèðìÿ, Ôðàíñàäà ìþâúóä ùöãóãè äîêòðèíàäà "èñòÿíè-
ëÿí íþâ àäÿòëÿðèí ìþâúóäëóüóíó èíêàð åòìÿéÿ" ÿñàñ âåðìèøäèð. Ëàêèí
71
áó äþâðäÿ àäÿòëÿðÿ âÿ àäÿò ùöãóãëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ ïàðàäîêñàëëûã âÿ
äàõèëè çèääèééÿò îíóíëà áàüëû îëìóøäóð êè, Ôðàíñàäà âÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ
ùå÷ êÿñ àäÿòëÿðè íÿ ëÿüâ åòìèø âÿ íÿ äÿ êîðäèíàë äÿéèøìèøäèð. Îíëàðûí
áèð ùèññÿñè ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèéÿ äàõèë åäèëìèø, äèýÿð ùèñ-
ñÿñè èñÿ ìþâúóä îëìàãäà äàâàì åòìèø âÿ þç ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòè-
ðèðäè. Ìöáàùèñÿ äîüóðàí èñÿ, éàëíûç òèúàðÿò ùöãóãó èëÿ áàüëû îëàí àäÿò-
ëÿð ìÿñÿëÿñè îëìóøäóð. Éÿíè éàðàíìûø òèúàðÿò ïðàêòèêàñû àäÿò ùöãóãó-
íóí òÿðêèá ùèññÿñè ùåñàá åäèëìÿëèäèðìè? Âÿ éàõóä áó òÿøÿêêöë òàïìûø
àäÿò, éà ñàäÿúÿ, àäÿòëÿðäèð? Áóíäàí áàøãà, àäÿò ùöãóãëàðûíûí ðîëóíó âÿ
ÿùÿìèééÿòèíè ñòàòóò ùöãóãóíóí õåéðèíÿ òàìàìèëÿ èíêàð åäèëäèéè áèð
âàõòäà, Àëìàíèéà êîíòèíåíò ùöãóãóíäà âÿ äèýÿð Àâðîïà ìÿêàíûíäà,
ùöãóãè ùÿéàòûí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí éåíè íÿçÿðèééÿíèí ÷è÷ÿêëÿíäè-
éè òàðèõè ùöãóã ìÿêòÿáèíèí ìþâãåéèíèí âÿ ðîëóíóí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿ-
ñè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëìàìàëûäûð. Áó ìÿêòÿáèí ìöùàêèìÿ ö÷öí ÿñàñ
ýþòöðäöéö ïîñòóëàòûíäà áåëÿ áèð òåçèñ èðÿëè ñöðöëöðäö êè, ùöãóã òÿêúÿ êÿ-
íàðäàí ìöõòÿëèô äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí úÿìèééÿòÿ "ñûðûíàí" íîð-
ìàëàð ñèñòåìè âÿ éà ýþñòÿðèøëÿð äåéèë. Ùöãóãøöíàñëûãäà áó èñòèãàìÿòèí
áàíèñè îëàí Ù.Ùöãî âÿ îíóí àðäûúûëëàðû Ù.Ïóõòà, Ê.Ñàâèíè âÿ áàøãàëàðû-
íûí ôèêðèíúÿ, ùöãóã, òÿêúÿ ãàíóíâåðèúèíèí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ äåéèë, äàùà
÷îõ êîðòÿáèè îëàðàã, þçöíöèíêèøàô éîëó èëÿ, úÿìèééÿòäÿ êîðòÿáèè ôîðìà-
ëàøìûø äàâðàíûø ãàéäàëàðû îëìàãëà, úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí êþíöëëö ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø âÿ ïîçèòèâ ùöãóã éàðàòìûø íîð-
ìàëàð ñèñòåìè, àäÿò ùöãóãëàðûíäàí òþðÿíÿí âÿ ôîðìàëàøàí íîðìàëàð ñèñ-
òåìèäèð. Þç íþâáÿñèíäÿ àäÿòëÿð èúòèìàè äöøöíúÿíèí èñòåùñàëû âÿ éà
"õàëã ðóùóíó" èôàäÿ åäèð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùöãóãøöíàñ È.Â. Ìè-
õàèëîâñêè éàçûðäû êè, òàðèõè ùöãóã ìÿêòÿáè Ïóõòàíûí øÿõñèíäÿ þéðÿäèðäè
êè, ùöãóã íîðìàëàðû ùàçûð øÿêèëäÿ õàëã ðóùóíóí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåðëÿ-
øèð âÿ ùàçûðäà îíëàð àäÿòëÿð âàñèòÿñèëÿ äåéèë, ôàêòèêè ÿìÿë åäèëìÿêëÿ òÿ-
çàùöð åäèðëÿð.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí òàðèõè ÿðçèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø àäÿòëÿ-
ðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè äÿðÿúÿñè áèð ÷îõ ôàêòîðëàðäàí âÿ îíëàðûí úÿëá
åäèëäèêëÿðè ñèéàñÿò, èãòèñàäèééàò, òèúàðÿò, ìÿäÿíèééÿò, íÿùàéÿò, ìÿèøÿò
72
ñàùÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëìóøäóð. Áó êðèòåðèéàëàð
ÿñàñûíäà êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíäÿ àäÿòëÿðèí áèð íå÷ÿ íþâö ôÿðãëÿí-
äèðèëèð. Ãàíóíà ÿëàâÿ (ñåúóíäóì ëåýåì) àäëàíäûðûëàí àäÿòëÿð ãèòÿ ùö-
ãóãóíäà ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè íîðìàëàð ùåñàá åäè-
ëèð. Áó àäÿòëÿðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, äèë÷èëèê, ìÿí-
òèãè âÿ äèýÿð âàñèòÿëÿðëÿ ùöãóãóí èíòåðïðåòàñèéà åäèëìÿñèíäÿ, ìþâúóä
íîðìàëàðûí ìÿçìóíóíäà âÿ íîðìàòèâ àêòëàðûí òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿ ÿí
îïòèìàë øÿðàèò éàðàäûð. Àäÿòëÿðèí áó íþâö íÿèíêè ãàíóíâåðèúèëèéè ÿëà-
âÿ îëàðàã òàìàìëàéûð, åéíè çàìàíäà îíó äàùà äà ãöââÿòëÿíäèðÿðÿê
ãàíóíâåðèúèëèéèí áó àäÿòëÿðÿ åùòèéàúû îëäóüóíó ìöÿééÿí åäèð. Ð.Äà-
âèä ãåéä åäèðäè êè, áÿçè ùàëëàðäà "ãàíóíó àíëàìàã" ö÷öí îíà àäÿòëÿ-
ðèí ÿëàâÿ åäèëìÿñè çÿðóðèäèð. Ãàíóíâåðèúèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè àíëàéûøëàð
àäÿò ìþâãåéèíäÿí èçàùà åùòèéàúû âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, àäÿòÿ ìöðàúèÿò åò-
ìÿäÿí ìöÿééÿí øÿõñèí äàâðàíûøû ñÿùâäèð âÿ éà ýþñòÿðèëÿí èøàðÿ èì-
çàíûí òÿñäèã îëóíìàñûíû áèëäèðèð âÿ éà àèëÿ ÿìëàêûíûí ìöÿééÿí ùèññÿ-
ñè ñóâåíèð ùåñàá åäèëèð âÿ ñ. áó êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ àäÿò ùöãóãóíà ìö-
ðàúèÿò åòìÿäÿí äÿãèã íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Áöòöí áó
êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ àäÿòëÿðäÿí èìòèíà åòìÿéÿ úÿùä åäèëìÿñè, ùÿääÿí
àðòûã êîíñåïòóàëèçìÿ âÿ éà êàóçèñòèêàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð êè, áó äà
öìóìèëèêäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí ðóùóíà çèääèð. Ìèëëè ãàíóí-
âåðèúèëèêëÿðäÿ "ñåúóíäóì ëåýåì" òèïëè âÿ î úöìëÿäÿí äèýÿð àäÿòëÿðèí
èñòèôàäÿ îëóíìà ãàéäàëàðû, øÿðòëÿðè âÿ ùÿäëÿðè òÿñáèò îëóíóð. Ìÿñÿëÿí,
Èòàëèéà êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè êè, ìÿùêÿìÿ éà
äèýÿð ùàêèìèééÿò îðãàíû ãàíóíóí âÿ éà áàøãà íîðìàòèâ ùöãóãè àêòûí
òÿòáèãè èëÿ áàüëû àäÿòëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿðäèñÿ, îíäà "àäÿòëÿðäÿí ãàíóí-
âåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ùÿäëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ" èñòèôàäÿ åòìÿëè èäè.
Ôðàíñà ùöãóãóíäà, ùÿòòà ãàíóíâåðèúèëèéÿ çèää îëñà äà áåëÿ, àäÿòëÿð-
äÿí ùöãóãà ÿëàâÿ êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê èúàçÿ âåðèëèðäè. Ëàêèí áó àäÿò-
ëÿð ôîðìàëàøìûø ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìèíè "äàüûòìàìàëû" èäè.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ ãàíóíëà áèðýÿ äåéèë, îíäàí êÿíàð-
äà ìþâúóä îëàí àäÿòëÿð "úîíñóåòóäî ïðàåòåð ëåýåì" àäëàíûðäû. Áó íþâ
àäÿòëÿðÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíó äà äàõèë îëàí ãàíóí âÿ äèýÿð ìÿí-
73
áÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ òàì ìöñòÿãèë ìÿíáÿ êèìè áàõûëûð âÿ ìþâúóä
ãàíóíâåðèúèëèéÿ áèðëÿøäèðèëìèð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìÿúÿë-
ëÿëÿøäèðìÿ âÿ ãàíóíóí àëèëèéèíèí öñòöí îëäóüó ìöàñèð äåìîêðàòèê úÿ-
ìèééÿòäÿ "úîíñóåòóäî ïðàåòåð ëåýåì" òèïëè àäÿòëÿðèí òÿòáèã äàèðÿñè ÷îõ
ìÿùäóäëàøûá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ìÿëóìäóð êè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã
àèëÿñèíèí ùöãóãøöíàñëàðû þç ìöëàùèçÿëÿðèíäÿ àäÿòëÿðÿ äåéèë, íÿéèí áà-
ùàñûíà îëóðñà îëñóí, ãàíóíâåðèúèëèéÿ èñòèíàä åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áàøãà
ñþçëÿ, "ïðàåòåð ëåýåì" òèïëè ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø, î úöìëÿäÿí äÿ ìÿúÿë-
ëÿëÿøäèðèëìÿìèø àäÿòëÿð, êîíòèíåíò ùöãóãóíóí öìóìè ÿíÿíÿëÿðèíÿ
ýþðÿ âÿ ãàíóíëàðà ìöáàùèñÿñèç îëàðàã áèðèíúè öñòöíëöê âåðìÿñè ñÿáÿ-
áèíäÿí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè òàì ìÿäóäëàøäûðûëìûøäûð. Ùöãóãè ïðàêòèêàíûí
äèëè èëÿ èôàäÿ åäèëñÿ, áèð âåðñèéàéà ýþðÿ, àäÿòëÿðèí êþìÿéèëÿ ìÿúÿëëÿ-
ëÿøäèðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèêäÿ òÿíçèìëÿíìÿéÿí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí
òÿíçèìëÿíìÿñèíè, èêèíúè âåðñèéàéà ýþðÿ èñÿ èñòÿíèëÿí, î úöìëÿäÿí ùÿò-
òà ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèéèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, èúòèìàè
ìöíàñèáÿòëÿðèí àäÿòëÿðëÿ òÿíçèìëÿíìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Êîíòèíåíò
ùöãóã ñèñòåìèíèí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèð ãàéäà ìöÿééÿí åäèë-
ìèøäèð êè, àäÿòëÿð ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè, áó âÿ éà äèýÿð ñÿáÿáäÿí "ãà-
íóíëàðûí âÿ äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè ìöìêöí
îëìàéàí" ùàëëàðäà òÿòáèã åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, Èñâå÷ðÿíèí Ìöëêè ìÿúÿëëÿ-
ñèíèí áèðèíúè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ãàíóíâåðèúèëèêäÿ èúòèìàè ìö-
íàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè ö÷öí ìö-
âàôèã íîðìàëàð îëìàäûüû ùàëäà, ìÿùêÿìÿëÿðÿ àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû
âàñèòÿñèëÿ òÿíçèìëÿíìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèðäè.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí èíòåíñèâ òÿò-
áèã åäèëìÿñè ïðàêòèêàñû íÿèíêè áèð þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ þòöðöëìöø, åéíè
çàìàíäà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè äàõèëèíäÿ áèð ùöãóã ñàùÿñèíäÿí äèýÿðè-
íÿ, öìóìè ùöãóãäàí õöñóñè ùöãóãà êå÷ìèøäèð. Ïàðëàìåíò ãàíóíâå-
ðèúèëèê ôóíêñèéàëàðûíûí äåëåýèéà èíñòèòóòó êèìè ùþêóìÿòÿ ùÿâàëÿ åòìÿ-
ñè, àäÿòëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ öìóìè ùöãóã ñàùÿñèíÿ äåëåýèéà åäèëìÿñè
ïðàêòèêàñû, òÿáèè áàøëàíüûúûí àäÿò ùöãóãëàðûíûí ãàíóíâåðèúèëèéÿ äåëå-
ýèéàñûíäàí ýþòöðìöøäöð. Áÿçè ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ, î úöìëÿ-
74
äÿí Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
àäÿòëÿð äàùà ÷îõ êîììåðñèéà, ÿìÿê ùöãóãó ñàùÿëÿðèíäÿ ýåíèø èñòèôà-
äÿ îëóíóð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè êèìè, áó ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí ìöãàéèñÿ-
äÿ äàùà àç ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿùç áó ùöãóã ñà-
ùÿëÿðèíÿ, äèýÿðëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ àäÿòëÿðèí äàõèë îëìàñû, îíëàðûí óé-
üóíëàøäûðûëìàñû âÿ òÿíçèìåòìÿ ïðîñåñèíäÿ èøòèðàêû ö÷öí ýåíèø èìêàí-
ëàð ìþâúóääóð. Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úèíàéÿò ùöãóãó âÿ äèýÿð
ùöãóã ñàùÿëÿðèíäÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ àäÿòëÿ-
ðèí ïðàåòåð ëåýåì òèïèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè, "ùöãóãè ñàíêñèéàëàðûí" ÿùÿ-
ìèééÿòëè ðîëà ìàëèê îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí ãÿòè ìöìêöí äåéèë.
Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, ùöãóãè òÿáèÿòè âÿ ìÿçìóíóíà
ýþðÿ, "ãàíóí ÿëåéùèíÿ" îëàí âÿ úîíñóåòóäî àäâåðñóñ àäëàíàí àäÿòëÿð
äÿ ìþâúóääóð. Äîüðóäóð êè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ, áó
àäÿòëÿð ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ùöãóãè äîêòðèíàäà ãÿáóë åäèëèð, ëàêèí ïðàêòè-
êè ïëàíäà îíëàðûí òÿòáèãè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìûø-
äûð. Áó ìÿùäóäèééÿòèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè ìÿùç îíäàí èáàðÿòäèð
êè, ùå÷ áèð þëêÿäÿ ùàêèìëÿð ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿòèí ÿëåéùèíÿ ýåäÿ-
ðÿê ìþâúóä ãàíóíà çèää îëàí àäÿòëÿðèí òÿòáèãèíÿ ÷àëûøìûðëàð. Ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð êè, öìóìèëèêäÿ "àäâåðñóñ ëåýåìà" àäÿòëÿðè ðîìàí-
ýåðìàí ùöãóãó ö÷öí óíèêàë òÿçàùöð îëìàãëà, ìÿëóì ñÿáÿáëÿðäÿí
íÿèíêè îíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð, ÿêñèíÿ èìêàí îëàí êèìè, ìèëëè ùöãóã
ñèñòåìëÿðè îíóí òÿçàùöð åòìÿñèíè ãàäàüàí åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Èòàëèéà
ùöãóã ñèñòåìèíäÿ áÿéàí åäèëèð êè, ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè àäÿòëÿð, äèýÿð
ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ "ïðîñåñè òàáå åòìÿê âÿçèééÿòèíäÿ
îëäóãäà", ñòàòóòëàðà çèää îëà áèëìÿçëÿð. Ëàêèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äå-
éèëäèð êè, àäÿòëÿðèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè ñöíè îëàðàã ùå÷ íÿéÿ áÿðàáÿð
åäèëèð. Âÿ éàõóä äà, òàðèõÿí ãàíóí âÿ äèýÿð íîðìàòèâ àêòëàðûí ýöúëÿí-
ìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ùöãóãè àäÿòëÿðèí ðîëóíóí àçàëìàñû òåíäåíñèéàñû,
ùå÷ äÿ àäÿòëÿðèí ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè òöêÿíìÿñèíè âÿ þç éåðèíè äèýÿð
ìÿíáÿëÿðÿ âåðìÿñèíèí ýþñòÿðèúèñè äåìÿê äåéèëäèð. Êîíòèíåíò ùöãó-
ãóíóí ïðàêòèêàñûíäà ùöãóã òÿòáèãåòìÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ àäÿòëÿðèí ìþâ-
ãåéè èíêàðåäèëìÿçäèð. Àäÿòëÿð ùöãóãóí ÿùÿìèééÿòëè ìÿíáÿëÿðèíäÿí
75
îëìàãëà, ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ äèýÿð ùöãóã ìÿíáÿëÿðèëÿ éàíàøû, àêòèâ
øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

3. Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè

Ìöàñèð Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíèí ÿñàñ úÿùÿòëÿðè 1789-1794-úö èëëÿð
Áþéöê Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã ôîðìàëàøìûøäûð.
Áó ìÿðùÿëÿíèí ÿí ìöùöì íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿäëÿðè îëàí "Èíñàí âÿ
âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû ùàããûíäà Áÿéàííàìÿ", èíãèëàá äþâðö-
íöí êîíñòèòóñèéà àêòëàðû, 1791-úè èë èëê Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè, 1804-úö èë
Ìöëêè ìÿúÿëëÿñè, 1806-úû èë Ìöëêè ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñè, 1807-úè èë Òè-
úàðÿò ìÿúÿëëÿñè, 1808-úè èë Úèíàéÿò ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñè âÿ 1810-úó èë
Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè ìöàñèð Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö âÿ ñîí-
ðàêû èíêèøàô ïðîñåñè èñòèãàìÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. ÕÂÛÛÛ ÿñð Ôðàí-
ñà èíãèëàáûíûí ùöãóã ñàùÿñèíÿ ìöäàõèëÿñè, úÿìèééÿòèíèí öìóìè áþùðà-
íû âÿ îðòà ÿñð ùöãóã ñèñòåìèíèí þëêÿíèí çÿðóðè èíêèøàô òÿëÿáëÿðèíÿ óé-
üóíñóçëóüó ôîíóíäà áàø âåðìèøäèð. Èíýèëòÿðÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã, èíãèëàá
ÿðÿôÿñèíäÿ Ôðàíñàäà ùöãóã ñèñòåìè àðõàèê âÿ ìöùàôèçÿêàð îëìàãëà,
äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ, éåòèøìÿêäÿ îëàí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè äÿéèøèê-
ëèêëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ òàìàìèëÿ ìàíå îëóðäó. Ö÷öíúö ñèëêèí èíãèëàáà
ãÿäÿðêè ùöãóãäàí íàðàçûëûüû îíóíëà øÿðòëÿøèðäè êè, þëêÿäÿ âàùèä ìèëëè
ùöãóã êîìïëåêñè îëìàìûø, ùÿð éåðäÿ ùöãóãè ðàáèòÿñèçëèê, ÿëàãÿñèçëèê
ìþâúóä îëìóøäóð. Ùöãóãè ïåðòèêóëéàðèçì òèúàðÿò ñàùÿñèíÿ âÿ ñàùèá-
êàðëàðà áàùà áàøà ýÿëèðäè. Ùöãóã ñàùÿñèíäÿ êþêëö èñëàùàòëàð àïàðûëìàñû
âÿ õöñóñèëÿ äÿ âàùèä ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû ö÷öí ö÷öíúö
ñèëê íöìàéÿíäÿëÿðè, 1789-úó èëèí ìàéûíäà òîïëàíìûø Áàø Øòàòëàðäàêû
äåïóòàòëàðûíà ÷îõñàéëû òàïøûðûãëàð âåðìèøäèëÿð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ðàñèîíàëèñò
ôÿëñÿôÿñè –ùöãóãè ôèêðè, íÿèíêè ôåîäàë ùöãóãóíóí çÿèô éåðëÿðèíè àñàíëûã-
ëà ìöÿééÿí åòìèø, åéíè çàìàíäà óíèâåðñàë ùöãóã ñèñòåìèíèí éàðàäûë-
ìàñûíûí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ èíãèëàá äþâðöí-
äÿ îíóí íöìàéÿíäÿëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèø íÿòèúÿ ÷ûõàðìàãëà, éåíè áóð-
æóà ùöãóãóíóí ïðèíñèïëÿðèíè åëàí åòìÿéÿ íàèë îëà áèëìèøäèëÿð. Ìÿùç ùö-
76
ãóãà áåëÿ ãëîáàë éàíàøìà, þçöíö 1789-úó èë "Èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã
âÿ àçàäëûãëàðû ùàããûíäà Áÿéàííàìÿ"äÿ ýþñòÿðèð êè, Ìèðàáîíóíäà (Áàø
Øòàòëàðûí äåïóòàòû) ãåéä åòäèéè êèìè áó ñÿíÿä ñàíêè "áöòöí çàìàíëàð ÿð-
çèíäÿ, áöòöí õàëãëàð ö÷öí" íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áÿéàííàìÿ âÿ äèýÿð
àêòëàðûí ìöÿëëèôëÿðè ùåñàá åäèðäèëÿð êè, "ãàíóíâåðèúèíèí éåýàíÿ ýþñòÿðèø
âåðÿíè òÿáèÿòèí þçö îëìàëûäûð". 1789-úó èë áÿéàííàìÿñèíèí âÿ 1791-úè
èë êîíñòèòóñèéàñûíûí ìöÿééÿí åòäèéè èñòèãàìÿòëÿð, ùÿãèãÿòÿí äÿ ôðàíñàëû
èíãèëàá÷ûëàðûí ùöãóãóí ÿí ìöðÿêêÿá âÿ èíúÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ôèêèðëÿøìÿ-
äÿí ìöäàõèëÿ åòìÿëÿðèíèí ýþñòÿðèúèñè èäè. Êþùíÿ ðåúèì ö÷öí õàðàêòåðèê
îëàí þçáàøûíàëûã âÿ ãàíóíñóçëóüó ðÿää åäÿí ôðàíñàëû èíãèëàá÷ûëàð éåíè
ùöãóãè ãàéäàëàðû "ìþùêÿì ãàíóí ÿñàñûíäà" ãóðìàã þùäÿëèéèíè ýþòöð-
ìöøäöðëÿð. Ìöÿééÿí äÿãèã ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà êîíñòèòóñèéà âÿ úàðè ãà-
íóíâåðèúèëèê ùàçûðëàìûø èíãèëàá÷ûëàð, úÿìèééÿò ùÿéàòûíûí ÿí ìöõòÿëèô
ñàùÿëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê, îíóí îðòà ÿñðëÿðÿ ãàíäàëëàíìûø ùöãóãè
éîëóíäàí àçàä åòìèøäèëÿð. Ùöãóãè áàõûìäàí ìöêÿììÿëëèêäÿí óçàã
îëàí áó ãàíóíëàð, î äþâð ö÷öí õàðàêòåðèê ïàôîñó âÿ òÿøÿááöñêàðëûüû
(åíòîèàëèçì) èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Ñàéñûç-ùåñàáñûç èíãèëàáè ãàíóíâåðèúèëèê
àêòëàðû, êþùíÿ ùöãóãó ñöïöðöá àòàðàã, Ôðàíñàäà àçàä ñàùèáêàðëûüûí
òÿøÿêêöë òàïìàñû ö÷öí ýåíèø éîë à÷äû. Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñèíèí ãÿáóë
åòäèéè ãàíóíëàðûí áþéöê ùèññÿñè, îðòà ÿñðëÿðèí ôåîäàë èíñòèòóòëàðûíäàí
àçàä, éåíè úÿìèééÿò ãóðóëìàñû èñòèãàìÿòèíè ýþòöðìöøäöð. Áåëÿ êè,
1789-úó èë 29 àâãóñò âÿ 18 ñåíòéàáð ãàíóíëàðû èëÿ òàõûë ìÿùñóëëàðûíûí
ñàòûøûíà ãîéóëìóø ìÿùäóäèééÿò âÿ êþùíÿ òÿíçèìëÿíìÿ ãàéäàëàðû
ëÿüâ åäèëèð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, àçàä òèúàðÿò ïðèíñèïèíèí òÿñäèã îëóíìàñû-
íûí ÿñàñû ãîéóëóðäó. Îêòéàáð àéûíäà áîðúà ýþðÿ ôàèç àëûíìàñûíû ãàäà-
üàí åäÿí ãàíóí ëÿüâ åäèëèð âÿ êðåäèò ÿìÿëèééàòëàðû ö÷öí éîë à÷ûëûð.
1790-úû èëèí 29 ñåíòéàáðûíäà òèïèê ôåîäàë èíñòèòóòëàðûíäàí îëàí òîðïàã-
ëàðûí ÿáÿäè èúàðÿñè èíñòèòóòó ëÿüâ åäèëèð âÿ ÿìëàêûí ìàêñèìàë 99 èë èúà-
ðÿéÿ âåðèëìÿñè òÿñäèã åäèëèð. 1791-úè èëèí ôåâðàëûíäà Ôðàíñà Ìöÿññèñ-
ëÿð Ìÿúëèñè îðòà ÿñðëÿðèí ñåõ ãóðóëóøóíó ëÿüâ åäèð.1791-úè èëèí ìàéûí-
äà ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíäà òèúàðÿòÿ, ñÿíÿòêàðëûüà ãîéóëìóø ôåîäàë
ìÿùäóäèééÿòè òÿòáèãè ëÿüâ îëóíóð âÿ àçàä ñàùèáêàðëûüûí éàðàíäûüû áÿ-
77
éàí åäèëèð. Áó ãàíóíóí 7-úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, èñòÿíèëÿí øÿõñ
àðçó åòäèéè ïåøÿ èëÿ ìÿøüóë îëà áèëÿð âÿ éà ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò îë-
ìàäàí ñÿíÿòêàðëûã âÿ éà òèúàðÿò ñàùÿñèíè àçàä ñå÷ÿ áèëÿðäè. Ìöÿññèñ-
ëÿð Ìÿúëèñèíèí áó ñàùÿäÿ àïàðäûüû ñèéàñÿòè Ãàíóíâåðèúèëèê Ìÿúëèñè âÿ
Ìèëëè Êîíâåíò äÿ äàâàì åòäèðÿðÿê, 1792-úè èëèí 9-12 ìàðòûíäà ãÿáóë
åòäèéè äåêðåòÿ ýþðÿ, áîðúà ýþðÿ øÿõñèí òóòóëóá ñàõëàíûëìàñûíû ëÿüâ
åäèð. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí ùöãóãè èñëàùàò, 1790-úû
èëèí ìàðòûíäà ôåîäàë èíñòèòóòëàðûíäàí îëàí ìàéîðàòëûüû ëÿüâ åäèð. 1791-
úè èë 8-15 àïðåë ãàíóíó èëÿ ìèðàñûí áþëýÿñèíäÿ þâëàäëàðûí áÿðàáÿð èø-
òèðàêû òÿìèí åäèëèð. 1792-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà úèðîíäèñòëÿð ùþêóìÿòèíèí
ãÿáóë åòäèéè âÿòÿíäàøëûã âÿçèééÿòè àêòëàðû ùàããûíäà ãàíóíäà, î äþâðÿ
ãÿäÿð êàíîí ùöãóãóíóí òÿíçèìëÿíìÿ îáéåêòèíÿ äàõèë îëàí ìöëêè íè-
êàùûí áàüëàíìàñûíûí èúáàðèëèéè, áîøàíìàäà òÿðÿôëÿðèí ýåíèø àçàäëûüû,
ãàíóíè íèêàùäàí âÿ íèêàùäàíêÿíàð äîüóëàí óøàãëàðûí ùöãóãëàðûíûí
áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñè êèìè ìÿñÿëÿëÿð ñåêóëéàðèçàñèéà (äöíéÿâèëÿøäèðè-
ëèð) åäèëèðäè. Áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìèø Ôðàíñà èíãèëàáû ùþêóìÿòëÿðè íÿèíêè
ùöãóã ñàùÿñèíäÿ éåíèëèêëÿð ùÿéàòà êå÷èðèð, åéíè çàìàíäà ùöãóãóí
ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí àääûìëàð àòìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
Ôðàíñà Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñèíèí 21 àâãóñò 1790-úû èë äåêðåòè èëÿ
"êîíñòèòóñèéàéà ìöâàôèã, ñàäÿ âÿ àéäûí" ôîðìàäà ìöëêè, úèíàéÿò âÿ
ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñû ãÿðàðà àëûíìûøäûð. 1791-úè èë
êîíñòèòóñèéàñûíà, "áöòöí êðàëëûüû" ÿùàòÿ åäÿúÿê ìöëêè ãàíóí ìÿúÿëëÿ-
ëÿðè ùàããûíäà ÿñàñíàìÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Ëàêèí èíãèëàáûí ãûçüûí âÿ
ýþçëÿíèëìÿç èíêèøàôû, ùàêèìèééÿòÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ
èøèíèí àïàðûëìàñûíà ìàíå îëìóøäóð. Èíãèëàá äþâðöíäÿ ìþâúóä ùþêó-
ìÿòëÿðèí ùàêèìèééÿòëÿðèíèí ýöúö êèôàéÿò ãÿäÿð éåòÿðëè îëìàäûüûíäàí,
ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ñàáèòëèéè òÿìèí åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäûð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿúÿê äàùà äÿ-
ãèã âÿ ïðàêòèêè ùöãóãè ôîðìàëàðû òàïìàã ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð âàõòûí îë-
ìàñû òÿëÿá îëóíóðäó. Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñè éàëíûç 1791-úè èëäÿ ùöãóãøö-
íàñ Ëåïåëåòéå âÿ áàøëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ ùàçûðëàíìûø Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿ-
ñèíè ãÿáóë åäÿ áèëìèøäèð. Ìÿúÿëëÿ ùàçûðëàíàðêÿí î äþâðÿ ãÿäÿð úèíà-
78
éÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìààðèô÷è ìöòÿôÿêêèðëÿð îëàí Áåêêàðèéàíûí,
Ìîíòåñêéåíèí, Âîëòåðèí âÿ äèýÿðëÿðèí èäåéàëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ
îëóíìóøäóð. Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöÿëëèôëÿðè 1789-úó èë Áÿéàííà-
ìÿñèíèí äåìîêðàòèê ôèêèðëÿðèíè êîíêðåò úèíàéÿò ùöãóãó äèëèíÿ ÷åâèð-
ìÿéÿ ÷àëûøìûøäûðëàð. Ëàêèí éåíè äþâðöí èëê úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí ùà-
çûðëàíìàñûíäà èíãèëàáà ãÿäÿðêè ìààðèô÷è âÿ ùóìàíèñò èäåéàëàðûí ìöÿë-
ëèôëÿðèíèí ôèêèðëÿðèëÿ, ãàíóíâåðèúè Ìÿúëèñèí ìöùàôèçÿêàð ìþâãåéèíäÿ
äàéàíàíëàð àðàñûíäà à÷ûã-àéäûí èõòèëàô, ôèêèð àéðûëûüû öçÿ ÷ûõìûøäûð.
1791-úè èë úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè ñàäÿ âÿ äÿãèã ãóðóëóøà ìàëèê èäè.
"Úÿçàëàð ùàããûíäà" àäëàíàí ìÿúÿëëÿíèí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ, úÿçàëàðûí
äèããÿòëÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñè âÿ áóíäàí ñîíðà Ôðàíñàäà îíëàðûí
"íóëë ïîåíà ñèíå ëåýå" ïðèíñèïèíÿ óéüóí ìöÿééÿí åäèëìÿñè òÿñáèò îëó-
íóðäó. Úÿçàëàðûí ñèéàùûñûíäà îðòà ÿñðëÿð ö÷öí òèïèê îëàí áÿäÿí úÿçà-
ëàðû àðàäàí ãàëäûðûëûðäû. Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ ("Úè-
íàéÿòëÿð âÿ úÿçàëàð ùàããûíäà") úèíàéÿò êèìè áàõûëàí ÿìÿëëÿðèí "íóë-
ëóì úðèìåí ñèíå ëåýå" ïðèíñèïèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìÿùäóä äàèðÿñè ìöÿé-
éÿí åäèëèðäè. Áó äà ôåîäàë ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ áþéöê íàèëèééÿò ùå-
ñàá åäèëèðäè. 1791-úè èë úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí ñïåñèôèê õöñóñèééÿòè îí-
äàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, áàø âåðÿ áèëÿúÿê ùÿð áèð úèíàéÿòÿ ìöâàôèã
îëàí úèääè úÿçà íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áó ñèñòåì, òÿáèè îëàðàã, ìÿùêÿìÿ-
ëÿðÿ úÿçà ùÿäëÿðèíèí ñå÷èëìÿñèíäÿêè þçáàøûíàëûãëàðû ìÿùäóäëàøäûð-
ìàãëà éàíàøû, èíãèëàáû ãàíóíâåðèúèëèéèí, êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èíãèëà-
áà ãÿäÿðêè äþâðäÿ îëàí ñóè-èñòèôàäÿëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäà ãÿòèé-
éÿòëè îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. Ëàêèí ìÿúÿëëÿäÿ êàóçàëëûã ÷îõ îëäóüóí-
äàí, îíóí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè çÿèô àëûíûðäû. Ìÿúÿëëÿäÿêè áöòöí úèíà-
éÿòëÿð èêè ãðóïà: öìóìè ìàðàãëàð âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ÿëåéùèíÿ îëàí
úèíàéÿòëÿðÿ àéðûëûðäû. Ñîíóíúó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ øÿõñèééÿò âÿ ìöë-
êèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðÿ áþëöíöðäö. Õöñóñè ìöëêèééÿòè òîõó-
íóëìàçëûüûíà äèããÿò âåðÿí ìÿúÿëëÿ, 125 ìàääÿíèí 48 ìàääÿñèíè õö-
ñóñè ìöëêèééÿòèí ìöùàôèçÿñèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿð ôåîäàë ùö-
ãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ úÿçàëàð ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éöíýöëëÿøäèðèëñÿ
äÿ, éåíÿ äÿ êèôàéÿò ãÿäÿð àüûð îëàðàã ãàëûðäû. Ìÿúÿëëÿ 35 òÿðêèáäÿ èú-
79
òèìàèééÿò ãàðøûñûíäà à÷ûã åäàì úÿçàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ðöñâàé÷û
úÿçàëàðäàí îëàí øÿðÿôñèç åëàí åòìÿ, ðöñâàé÷ûëûã äèðÿéèíÿ áàüëàìàã âÿ
ñ. ñàõëàíûëûðäû. Êàòîðãà èøëÿðèíÿ úÿëá åòìÿ, óçóí ìöääÿò òÿê êàìåðà-
äà ñàõëàìàã úÿçàëàðû äà ãöââÿäÿ ãàëûðäû.
1791-úè èë Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè áöòöí ÷àòûøìàçëûãëàðû èëÿ áèðëèêäÿ
èíãèëàá äþâðöíöí ìÿúÿëëÿñè èäè. Áó ìÿúÿëëÿ ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò,
îíäà àçàä ùöãóã éàðàäûúûëûüû èíàìûíûí ñîíñóç îëàðàã ìöìêöíëöéö
èäè. Èíãèëàáè ùöãóã äöøöíúÿñè, áöòþâëöêäÿ ãàíóíâåðèúèëèéèí, î úöìëÿ-
äÿí äÿ úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ãóðóëìàñûíà ñàäÿ âÿ ãÿòèééÿòëè éà-
íàøìàíû ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åäèðäè.
Ñîíðàêû èëëÿðäÿ èíãèëàáè ãàíóíâåðèúèëèéèí, õöñóñèëÿ äÿ àãðàð ãà-
íóíâåðèúèëèéèí èíêèøàô åòìÿñè, îíóí àíòèôåîäàë èñòèãàìÿòëè õàðàêòåðèíè
öçÿ ÷ûõàðìàãëà, éåíè ùöãóãóí ìÿãñÿä âÿ ïðèíñèïëÿðèíè àéäûí øÿêèëäÿ
ôîðìàëàøäûðìûøäû. Ëàêèí úÿìèééÿòèí ýåíèø òÿáÿãÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí
äÿ àøàüû òÿáÿãÿëÿðèíèí èíãèëàáà ãîøóëìàñû, ãàíóíâåðèúèëèê ãàðøûñûíäà
ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ ôþâãÿëàäÿ ìàêñèìàëèñò òÿëÿáëÿð ãîéóëìàñû, íÿèíêè
êþùíÿ ùöãóãó, åéíè çàìàíäà ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí ÿñàñëàðûíû ëàõëà-
äàðàã, ùöãóãè íèùèëèçì (ùÿð øåéè ðÿää åòìÿ) äîüóðóðäó.
Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôû, èíãèëàá äþâðöíäÿ òàì áàøà
÷àòìàìûø, ïÿðàêÿíäÿ âÿ õöñóñèëÿ äÿ ðàçûëàøäûðûëìàìûø ùöãóãè âàðèñëèê
ôîíóíäà áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøìûøäûð. Êþùíÿ ùöãóãà íèùèëèñò éà-
íàøìà, ãàíóíóí ðîëóíóí äàùà äà àðòìàñû âÿ îíóí ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿ-
éèíÿ ÷åâðèëìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Áöòöí ôðàíñûçëàðûí ýþçö ãàðøûñûíäà
êþùíÿ ôåîäàë èíñòèòóòëàðûíû ëÿüâ åäèëèð, àäÿòëÿð âÿ éà ìÿùêÿìÿ ïðàêòè-
êàñû äåéèë, éàëíûç ãàíóí, éåíè ÿëâåðèøëè âÿ ÿäàëÿòëè ùöãóãóí éàðàäûëìà-
ñû ö÷öí ÿí åôôåêòèâ âàñèòÿ ùåñàá åäèëèðäè. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, ìÿùç ãàíóí-
äà òÿáèè ùöãóãóí âÿ "òÿáèÿòèí òÿëÿá åòäèéè" ïîñòóëàòëàð þç òÿñáèòèíè òàï-
ìûøäûð. Ãàíóí, ùÿãèãÿòÿí ÿí ÿëâåðèøëè âàñèòÿ êèìè, éóõàðû ùàêèìèééÿò
îðãàíûíûí ìöÿééÿí åòäèéè ÿí ÿëâåðèøëè âàñèòÿ êèìè, àëè ùöãóãè íîðìàëàð
ìöÿééÿí åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí, öìóìè èðàäÿíèí âÿ àéðû-àé-
ðû ãðóïëàðûí âÿ òÿáÿãÿëÿðèíèí, èëê íþâáÿäÿ èñÿ ùàêèì äàèðÿëÿðèí èðàäÿñè-
íè èôàäÿ åòìÿêëÿ, úÿìèééÿòèí ìöâàôèã èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îëàí
80
ùöãóãè ãàéäàíû ìöÿééÿí åäèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ, Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäàí
ôÿðãëè îëàðàã, Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ùàêèìëÿðèí èñòÿíèëÿí ãÿðàðëàðû,
ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíÿ äåéèë, ùöãóãè úÿùÿòäÿí ôîðìàë îëñà äà éàçû-
ëû ãàíóíëàðà èñòèíàä åòìÿëè èäè. Ôðàíñàíûí éåíè ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè, ùÿ-
ëÿ èíãèëàá äþâðöíäÿ èðÿëè ñöðöëìöø ïðèíñèï âÿ ìÿãñÿäëÿðÿ ìöâàôèã îëà-
ðàã éàðàäûëìûøäûð. Ìÿùç ÕÂÛÛÛ ÿñð áóðæóà èíãèëàáû úÿìèééÿòèí, èëê íþâ-
áÿäÿ éåíè ñàùèáêàðëàðûí âÿ êÿíäëè-ñàùèáêàðëàð äàèðÿëÿðèíèí ìàðàãëàðû
íàìèíÿ, ýöúëö ùàêèìèééÿòèí (Íàïîëåîí Áîíàïàðò) ãóðóëìàñû èëÿ áöòöí
Ôðàíñà ùöãóãóíóí ýåíèøìèãéàñëû ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí çÿìèí ùà-
çûðëàìûøäûð. Íàïîëåîíóí þçöíöí äÿ áþéöê åíåðúè ñÿðô åòìÿñè íÿòèúÿñèí-
äÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ (1804-úö èëäÿí 1810-úó èëÿ ãÿäÿð), Íàïîëåîí
ìÿúÿëëÿëÿðè àäû èëÿ ùöãóã òàðèõèíÿ äàõèë îëìóø âÿ î äþâðöí ÿñàñ ùöãóã
ñàùÿëÿðèíè, î úöìëÿäÿí ìöëêè, òèúàðÿò, úèíàéÿò, ìöëêè ïðîñåññóàë âÿ úè-
íàéÿò-ïðîñåññóàë ùöãóã ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí 5 ìÿúÿëëÿ ùàçûðëàíìûø-
äûð. Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿëÿðèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòèíèí ñÿáÿáè îíäàí èáàðÿò
îëìóøäóð êè, ìÿúÿëëÿíèí òÿðòèá÷èëÿðè èíãèëàáûí èäåéà âÿ ìÿãñÿäëÿðè èëÿ
éàíàøû, ùöãóãè âàðèñëèêäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäÿðÿê íÿèíêè èíãèëàá äþâðöíöí
ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ, åéíè çàìàíäà îíäàí ÿââÿëêè äþâðöí ùöãóãóíà, êóò-
éóìëàðà, êàíîí ùöãóãóíà, Ðîìà ùöãóãóíà ìöðàúèÿò åòìèøäèëÿð. Ìÿ-
ëóìäóð êè, ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíó, ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ôðàíñà ùöãóãøö-
íàñëàðû ãàíóíâåðèúèëèê, õöñóñèëÿ äÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøè àïàðàðêÿí Ðî-
ìà ùöãóãøöíàñëàðûíûí ùöãóãè èðñèíäÿí, Ðîìà ùöãóãóíóí ðóùóíäàí
÷îõ ýåíèø áÿùðÿëÿíìèøäèëÿð. Ùÿëÿ èíãèëàáà ãÿäÿðêè äþâðöí ýþðêÿìëè
ùöãóãøöíàñëàðû îëàí Äîì, Ïîòéå, Áóðúîí âÿ áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí Ôðàí-
ñà ùöãóãóíóí ìÿíòèãè ãóðóëóøó, îíóí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà áþëýö-
ñö, ÿñàñ àíëàéûøëàð âÿ êîíñòðóêñèéàëàð, áèð ÷îõ äèýÿð ùöãóãè òÿðèôëÿð Ðî-
ìà ùöãóãóíäàí ýþòöðöëÿðÿê èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø âÿ Ôðàíñà øÿðàèòèíÿ
óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Àðòûã ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíó ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áè-
ëàâàñèòÿ Ôðàíñà èíãèëàáûíûí òÿñèðè èëÿ éàðàäûëìûø Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìè
ÿñàñ úÿùÿòëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíà, ÿñàñ ùöãóã èíñòè-
òóòëàðûíûí ìîäåðíëÿøìÿñèíÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà ýþðÿ ÕÕ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð ãàëìàã äàâàì åòìèøäèð.
81
 ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ôîðìàë îëàðàã, Ôðàíñà ùöãóãóíäà êëàñ-
ñèê Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè ãöââÿäÿ îëìóøäóð. Ëàêèí Èêèíúè
Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìöðÿêêÿáëÿø-
ìÿñè, éåíè èãòèñàäè ïðîñåñëÿð, ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí àðòìàñû âÿ äèýÿð
ôàêòëàð òÿäðèúÿí ÿíÿíÿâè Íàïîëåîí ùöãóã ìÿúÿëëÿëÿðèíèí éåíèëÿíìÿ-
ñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Èñëàùàò âÿ äåìîêðàòèêëÿøìÿ èëê íþâáÿäÿ
ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè èëÿ áàüëû îëàí ìÿúÿëëÿëÿðäÿ êå÷èðèëäè. Áåëÿ êè,
1958-úè èëäÿ Íàïîëåîí äþâðöíöí Úèíàéÿò-ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñè, éåíè
Úèíàéÿò Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿ èëÿ ÿâÿç åäèëèð.
1971-1973-úö èëëÿðäÿ Íàïîëåîí ãàíóíâåðèúèëèéèíèí òÿêìèëëÿøäèðèë-
ìÿñèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ òåõíèêàäàí éåíè Ìöëêè Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿíèí
òÿðòèá åäèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, äþðä äåêðåòäÿí èáàðÿò
îëàí ìöñòÿãèë áþëìÿëÿð, 1975-úè èëäÿí Ìöëêè Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿíèí
òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàðàã îíó ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Ìàääè ùöãóã ñàùÿëÿðèíè
ÿùàòÿ åäÿí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ, Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè âÿ Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè
áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà éåíèäÿí èøëÿíìÿéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûëàð.
ÕÕ ÿñðäÿ Ôðàíñà ïàðëàìåíòèíèí ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèé-
éÿòè êèôàéÿò ãÿäÿð àðòìûøäûð. Áó þç òÿñáèòèíè ÷îõñàéëû ÿñàñ (îðãàíèê)
ãàíóíëàðäà, î úöìëÿäÿí êîíñòèòóñèéà ìàääÿëÿðèíÿ ÿëàâÿëÿðäÿ, ùÿì-
÷èíèí äÿ, ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿòèí ìþùêÿìëÿíäèðäèéè âÿòÿíäàø ùö-
ãóã âÿ àçàäëûãëàðûíäà, ñå÷êè ùöãóãëàðûíäà, ìöÿññèñÿëÿðèí ìèëëèëÿøäè-
ðèëìÿñè âÿ ÿêñèíÿ ìèëëèëÿøäèðèëìèø ìöÿññèñÿëÿðèí þçýÿíèíêèëÿøäèðèë-
ìÿñè êèìè úàðè ãàíóíëàðäà ýþñòÿðèðäè.
Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ Ôðàíñàäà èúðà ùàêèìèééÿòèíèí ãÿáóë åòäèéè íîð-
ìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûí ñàéû àðòìûøäûð. Áó ïðîñåñèí èíêèøàôûíäà áåøèí-
úè ðåñïóáëèêàíûí 1958-úè èë êîíñòèòóñèéàñû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð.
Ôðàíñà êîíñòèòóñèéàñûíûí 34-úö ìàääÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, þëêÿ
ïàðëàìåíòèíèí ìöñòÿñíà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë îëàí ãàíóíâåðèúèëèê
ìÿñÿëÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðèí ãàíóíâåðèúèëèê ãàé-
äàñûíäà ðåãëàìåíòàð ùàêèìèééÿò àäëàíàí ùþêóìÿò îðãàíëàðû òÿðÿ-
ôèíäÿí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Êîíñòèòóñèéà ãöââÿéÿ ìè-
íÿíÿ ãÿäÿð, ãÿáóë åäèëìèø ùþêóìÿò äåêðåòëÿðè ãàíóíëàðû äÿéèøÿ áè-
82
ëèðäè. Ôðàíñà ùþêóìÿòè ïàðëàìåíòäÿí àëäûüû ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìöâàôèã
îëàðàã, äåêðåòëÿð âÿ îðäîíàíñëàð âåðìÿê ùöãóãó ÿëäÿ åòìèøäèð êè,
àäÿòÿí äÿ áó òèï íîðìàëàð ãÿáóë åòìÿê ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿòèí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë èäè. Ùþêóìÿòèí ãÿáóë åòäèéè ãàíóí-äåêðåòëÿð
ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö ðåñïóáëèêàëàðäà, îðäîíàíñëàð èñÿ áåøèíúè Ðåñ-
ïóáëèêà äþâðö ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ùöãóãè ùÿéàòûí èíêèøàôûíäàêû, õöñóñè-
ëÿ äÿ ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿêè äèíàìèçì, áåø ìÿúÿëëÿäÿí èáàðÿò
îëàí Íàïîëåîí ùöãóã ñèñòåìèíèí à÷ûã-àéäûí êèôàéÿò åòìÿäèéèíè âÿ
ìÿùäóäëóüóíó öçÿ ÷ûõàðäû. Ãàíóíëàðûí âÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìèø
àêòëàðûí, ÿíÿíÿâè Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ìÿúÿë-
ëÿëÿøäèðìÿ ôîðìàñûíäà ñàéëàðûíûí àðòìàñû, ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà
÷îõëó ñàéäà êîíñîëèäÿ åäèëìèø àêòëàðûí éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèø-
äèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, Íàïîëåîí äþâðöíÿ ìÿëóì îëìàéàí áèð ñûðà éåíè
ìöùöì ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà áàøëàíûëûð. Áåëÿ êè,
äþðäöíúö Ðåñïóáëèêà äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí 1951-1956-úû èëëÿðäÿ
þçöíÿìÿõñóñ 19 ìÿúÿëëÿ, î úöìëÿäÿí ÿìÿê, ýþìðöê, àèëÿ âÿ ñî-
ñèàë òÿìèíàò, íÿãëèééàò, âåðýè, èúòèìàè ñÿùèééÿ âÿ ñ. ãÿáóë åäèëìèø-
äèð. Äîüðóäóð êè, ñîíðàêû îí èëëÿðäÿ áó ìÿúÿëëÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè ëÿüâ
åäèëèð âÿ éà éåíèäÿí èøëÿíèëèð. Ëàêèí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøà-
ôû, äèýÿð ñàùÿëÿð öçðÿ éåíè-éåíè ãàíóíâåðèúèëèê âÿ éà ðåãëàìåíòëÿø-
äèðèëìèø òÿíçèìëÿìÿíèí òÿñáèò åòäèéè ìÿúÿëëÿëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñè-
íèí çÿðóðèëèéèíè òÿëÿá åäèðäè. Áåëÿ êè, 1978-úè èëäÿ òèêèíòè âÿ ìÿíçèë
ìÿúÿëëÿñèíèí, 1992-úè èëäÿ ÿãëè ìöëêèééÿò ìÿúÿëëÿñèíèí, ùÿì÷èíèí
ìöëêè àâèàñèéà ìÿúÿëëÿñèíèí âÿ ñ. ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
ÕÕ ÿñðäÿ ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíÿ î äþâðÿ ãÿäÿð Ôðàíñà ùöãóã
ñèñòåìèíÿ ìÿëóì îëìàéàí òèúàðÿò ùöãóãó àäÿòëÿðè, ùÿì÷èíèí Êàññà-
ñèéà Ìÿùêÿìÿñè ãÿðàðëàðûíûí ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû (òÿúðöáÿñè) äàõèë
îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, óçóí ìöääÿò Ôðàíñàäà ãÿáóë åäèëìèø èúðàå-
äèúè âÿ áÿëÿäèééÿ (ìóíèñèïàë) ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí ãàíóí ãöâ-
âÿëè íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðûíûí ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ìöñòÿñíà, äî-
ìèíàíò ÿùÿìèééÿòè ñûðàäàí ÷ûõìàüà áàøëàéûð.
83
 ÕÛÕ ÿñðäÿ Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿð-
äÿí áèðè, ùöãóãóí êèôàéÿò ãÿäÿð äÿãèã öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà áþ-
ëöíìÿñè îëìóøäóð. Öìóìè ùöãóãà èëê íþâáÿäÿ êîíñòèòóñèéà ùöãóãó
âÿ òÿôÿððöàòûíà âÿ õûðäà äåòàëëàðûíà ãÿäÿð èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø èíçèáà-
òè ùöãóã äàõèë èäè. Õöñóñè ùöãóã ñàùÿëÿðèíäÿ èñÿ àïàðûúû ìþâãåäÿ
ìöëêè âÿ òèúàðÿò ùöãóãó äîìèíàòëûã åäèðäè. Ëàêèí ÕÕ ÿñðäÿ éåíè ùö-
ãóã ñàùÿëÿðè éàðàíûðäû êè, Ôðàíñà ùöãóã ÿäÿáèééàòûíäà îíëàðà ãàðûøûã
âÿ éà êîìïëåêñ öìóìè-ùöãóã âÿ õöñóñè-ùöãóã (âåðýè, ýþìðöê, áàíê
âÿ ñ.) ìþâãåéèíäÿí éàíàøìà ìþâúóä îëìóøäóð.
Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Áþéöê Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû
äþâðöíäÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà áèð ÷îõ ìöëêè-ùöãóã èíñòèòóòëàðû ëÿüâ
åäèëìèø âÿ ìöàñèð Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí ÿñàñû ãîéóëìóøäóð.
Àðòûã, Íàïîëåîí Áîíàïàðòûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ âàùèä âÿ ñòàáèë
ìöëêè ùöãóã ìÿúÿëëÿñèíèí ãÿáóëó ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíìûøäûð.
Ôðàíñà ìöëêè ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà î äþâðöí ýþðêÿìëè ùö-
ãóãøöíàñëàðû Ïîðòàëèñ, Òðîíøå, Ìàëëâèë âÿ áàøãàëàðû èøòèðàê åòìèøäèëÿð.
Îíëàð Ðîìà ùöãóãóíà, èíãèëàáà ãÿäÿðêè ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà âÿ
êóòéóìëàðà èñòèíàä åäÿðÿê, áó ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíè éåíè úÿìèééÿòèí
òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûøäûëàð. Ôðàíñàíûí 1-úè êîíñóëó
Íàïîëåîí Áîíàïàðò ( 2-úè âÿ 3-úö êîíñóëëàð Êàìáàñåðåñ âÿ Ëèáðåí
îëìóøäóð) ìöëêè ìÿúÿëëÿíèí áèð ñûðà ìàääÿëÿðèíèí ìöçàêèðÿñèíäÿ
øÿõñÿí èøòèðàê åòìèøäèð. Áåëÿ êè, èíãèëàáûí òÿñèðè èëÿ ìÿúÿëëÿéÿ äàõèë
åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòàí áèð ñûðà ìàääÿëÿð, èíãèëàáäàí ñîíðà ùÿääÿí àð-
òûã ðàäèêàë ýþðöíäöéö ö÷öí, Íàïîëåîí îíëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíà íàèë îëóð.
Áÿçè ìöùàôèçÿêàð ýåðè ÷ÿêèëìÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, ìÿùç Íàïîëåîí
ìöëêè ìÿúÿëëÿñè Ôðàíñà ìöëêè ùöãóãóíäà þç êëàññèê èôàäÿñèíè òàïà
áèëìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ìÿúÿëëÿ þç äþâðö ö÷öí èíãèëàáè ÿùÿìèééÿò
êÿñá åòìÿêëÿ, éåíè ìöëêè ìÿúÿëëÿíèí èøëÿíèëìÿñè âÿ òÿñáèò åäèëìÿ-
ñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ðîìà ùöãóãóíóí èíñòèòóñèîíàë ñèñòåìè
öçðÿ ãóðóëìóø (øÿõñëÿð, ÿøéàëàð, âÿðÿñÿëèê âÿ þùäÿëèêëÿð) Íàïîëåîí
ìöëêè ìÿúÿëëÿñè ýèðèø òèòóëóíäàí, 3 êèòàáäàí èáàðÿò îëìàãëà 2281
ìàääÿíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿñè î äþâðöí Ôðàíñà
84
ìöëêè úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ ùÿéàòè øÿðàèòèíè êèôàéÿò ãÿäÿð äÿãèã âÿ ðåàë
ÿêñ åòäèðèðäè. Ëàêèí ñîíðàëàð úÿìèééÿòèí þçöíöí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð,
Ôðàíñà ìöëêè ìÿúÿëëÿñèíäÿ áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìèøäèð.
"Øÿõñëÿð ùàããûíäà" àäëàíàí áèðèíúè êèòàáäà î äþâðöí "ýóðóëòóëó
ñÿñëÿíÿí" èäåéàëàðû –áÿðàáÿðëèê, àçàäëûã, ùÿð áèð ôðàíñàëûíûí "ìöëêè
ùöãóãëàðäàí áÿðàáÿð èñòèôàäÿ åòìÿñè", áóíóí îíëàðûí "âÿòÿíäàøëûã
êåéôèééÿòëÿðèíäÿí" (ùàíñû çöìðÿéÿ ìÿíñóá îëìàñû) àñûëû îëìàìàñû
âÿ ñ. èôàäÿëÿð éåð àëìûøäûð. Ìöëêè ìÿúÿëëÿ éàëíûç ÿúíÿáèëÿðÿ øàìèë
åäèëìèðäè. Íàïîëåîí ìöëêè ìÿúÿëëÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðäÿí áè-
ðè îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ìÿúÿëëÿéÿ ùöãóãè øÿõñ àíëàéûøû ìÿëóì
äåéèëäèð. Áó îíóíëà èçàù åäèëèðäè êè, ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàí-
ìàãäà îëàí êàïèòàëèçì ùÿëÿ ôÿðäè (èíäèâèäóàë) áàõûøëàðäàí êÿíàðà ÷û-
õà áèëìÿìèø âÿ îíà ýþðÿ äÿ èñòÿíèëÿí øÿõñ ÿìëàê äþâðèééÿñèíÿ ìöñ-
òÿãèë îëàðàã þç àäûíäàí ôèçèêè øÿõñ êèìè äàõèë îëóðäó. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
ãàíóíâåðèúèíèí þçö ùÿð ùàíñû áèðëèêëÿðÿ, êîðïîðàñèéàëàðà ãàðøû ìöÿé-
éÿí åùòèìàëñûçëûã ýþñòÿðìÿêëÿ, ùöãóãè øÿõñëÿð ãèñìèíäÿ îðòà ÿñð ôåî-
äàë ñåõ ãóðóëóøóíóí âÿ êîðïîðàñèéàëàðûí áÿðïà îëóíàúàãëàðûíäàí åù-
òèéàòëàíûðäû. Áó èäåéà þç òÿñáèòèíè 1791-úè èëäÿ ãÿáóë îëóíìóø Ëå Øà-
ïåëéå ãàíóíäà ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, áó ãàíóí ùÿìêàðëàð èòòè-
ôàãûíûí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìûøäûð. Èíãèëàáè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ
ìöãàéèñÿäÿ, ìöëêè ìÿúÿëëÿäÿ áèð àääûì ýåðè àòûëìûø ìÿúÿëëÿëÿøäèð-
ìÿ èøëÿðèíäÿí áèðè úèíàéÿòëÿðèí ÿìÿëëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí
"ìöëêè þëöì"öí úÿçàñûíûí (áó úÿçàéà ìöâàôèã îëàðàã, "òÿáèè îëàðàã
âÿôàò åòìèø êèìè", ìÿùêóì åäèëìèø áöòöí ÿìëàêûíà ñàùèáëèê ùöãóãó-
íó èòèðèðäè) ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ùÿì÷èíèí ãàäûíëàðûí ìöëêè ùöãóãëàðû-
íû ìÿùäóäëàøäûðàí (áåëÿ êè, âÿòÿíäàøëûã âÿçèééÿòè àêòëàðûíûí òÿðòèá
åäèëìÿñèíäÿ ãàäûíëàð øàùèäëèê ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèðäèëÿð) ìàä-
äÿëÿðè ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿúÿëëÿäÿ àèëÿ ùöãóãóíóí ÿñàñ ïðèíñèï-
ëÿðè òÿñáèò åäèëìèøäèð. ßð âÿ àðâàäûí öìóìè ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí áÿðà-
áÿðëèéèíè åëàí åäÿí ìÿúÿëëÿ, öìóìèëèêäÿ ÿðèí àèëÿäÿêè ùþêìðàí
ìþâãåéèíè ìöäàôèÿ åäèðäè. 213-úö ìàääÿéÿ ýþðÿ, "ÿð àðâàäà ùèìà-
éÿäàðëûã åòìÿëè, àðâàä èñÿ ÿðèíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìàìàëû èäè". 229-úó
85
ìàääÿäÿ õÿéàíÿò åòìèø àðâàäû ÿð äÿðùàë áîøàéà áèëÿðäè. 230-úó ìàä-
äÿäÿ èñÿ àðâàäà áåëÿ ùöãóã éàëíûç î ùàëäà âåðèëèðäè êè, "ÿð îéíàøûíû
öìóìè åâäÿ ñàõëàìûø îëñóí". Ãàäûíëàð ö÷öí áó àë÷àëäûúû øÿðò éàëíûç
1884-úö èëäÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð. ßìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ äÿ àðâàä ÿðèí
ðàçûëûüû îëìàäàí äàøûíìàç ÿìëàêû þçýÿíèíêèëÿøäèðÿ áèëìÿçäè. Óøàã-
ëàðà ìöíàñèáÿòäÿ àòà ýåíèø ùöãóãëàðûíû ãîðóéà áèëìèøäèð. Áåëÿ êè, "16
éàøûíà ÷àòìàéàí óøàãëàðûíûí äàâðàíûøûíäàí úèääè íàðàçû ãàëàí àòà, îíó
áèð àé ìöääÿòèíäÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäÿ áèëÿðäè". 25 éàøûíà ÷àòìûø
îüëàí þâëàäëàðû âÿ 21 éàøûíà ÷àòìûø ãûçëàð, âàëèäåéíëÿðèí ðàçûëûüû îë-
ìàäàí íèêàùà äàõèë îëà áèëÿðäèëÿð. Ìÿúÿëëÿ íèêàùäàí êÿíàð äîüóëìóø
óøàãëàðûí òàíûíìàñûíû ìÿãáóë ùåñàá åäèðäè. "ßìëàêëàð âÿ äÿéèøìèø
ìöõòÿëèô ìöëêèééÿòëÿð ùàããûíäà" àäëàíàí Íàïîëåîí ìöëêè ìÿúÿëëÿ-
ñèíèí èêèíúè êèòàáûíäà ÿøéà ùöãóãëàðû ðåãëàìåíòàñèéà åäèëìèøäè. Áó êè-
òàáäà, ùÿì÷èíèí Ðîìà ùöãóãóíäàí ìÿëóì îëàí þçýÿ ÿøéàëàðûíà ùö-
ãóãëàðû êëàññèôèêàñèéà åäÿí ñåðâèòóò, óçóôðóêò âÿ ñ. èíñòèòóòëàðäàí áÿùñ
îëóíóðäó. Ìÿúÿëëÿ èíãèëàáäàí ÿââÿëêè äþâðÿ àèä îëàí ìöëêèééÿòèí
íÿñëè, ÿçÿëè âÿ õèäìÿò ÿâÿçèíÿ àéðûëìàñûíäàí èìòèíà åäÿðÿê, áèðèíúè
ïëàíà ìöëêèééÿòèí äàøûíìàç âÿ äàøûíàð áþëýöñöíö ÷ûõàðìûøäûð. Ðîìà
ùöãóãóíäàêû òðàêòîâêàäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìöëêèééÿòèí àáñòðàêò âÿ
ìöòëÿã àíëàéûøû âåðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, 544-úö ìàääÿäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè,
ìöëêèééÿò, ÿøéàäàí åëÿ ìöòëÿã øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ âÿ ñÿðÿíúàì ùöãóãó-
äóð êè, áó èñòèôàäÿ ùöãóãó ùÿð ùàíñû ãàíóí âÿ éà ðåãëàìåíòëÿðëÿ ãà-
äàüàí åäèëìÿñèí. 545-úè ìàääÿäÿ èñÿ õöñóñè ìöëêèééÿòèí òîõóíóë-
ìàçëûüû òÿñáèò åäèëìèøäèð. Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò
ìöëêèééÿòÿ ôÿðäè (èíäèâèäóàë) éàíàøìà ùöãóãóíóí ìöÿééÿí åäèëìÿ-
ñè îëìóøäóð. Áåëÿ êè, 522-úè ìàääÿäÿ éåðèí öñòöíäÿí âÿ éåðèí òÿêèí-
äÿí (àëòûíäàí) èñòèôàäÿ ùöãóãó òîðïàã ìöëêèééÿò÷èñèíèí ñÿðÿíúàìûíà
âåðèëèðäè. Áó èñÿ ïðàêòèêè îëàðàã, òîðïàã ìöëêèééÿò÷èñèíè éåðöñòö âÿ éå-
ðàëòû òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèí ìöòëÿã ñàùèáêàðûíà ÷åâèðèðäè. Ëàêèí áèð ãÿäÿð
ñîíðà, 1810-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø õöñóñè ãàíóíäà ôèëèç ìÿäÿíëÿðèíèí
èñòèñìàðû, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì åäèëìèø êîíñåññèéà ÿñàñûíäà èñòè-
ôàäÿ åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿñèíèí ö÷öíúö êèòàáû
86
"Ìöëêèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíèí ìöõòÿëèô öñóëëàðû ùàããûíäà" àäëàíûðäû.
711-úè ìàääÿäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ÿøéà öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó áà-
üûøëàíìà, âÿñèééÿò åòìÿ âÿ éà þùäÿëèêëÿðèí èúðà åäèëìÿñè íÿòèúÿñèí-
äÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿðäè. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ýåðèéÿ àääûì àòàí
Íàïîëåîí, ôåîäàë èíñòèòóòëàðûíäàí îëàí ìàéîðàò ñèñòåìèíè áÿðïà åòìèø-
äè. Ö÷öíúö êèòàáäà, ùÿì÷èíèí þùäÿëèê ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ýåíèø
äèããÿò âåðèëìèøäèð. Ôðàíñà ãàíóíâåðèúèñè Ðîìà ùöãóãóíäàí ìÿíèì-
ñÿíèëìèø ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿðèíäÿ òÿðÿôëÿðèí áÿðàáÿðùöãóãëó, êþíöë-
ëö âÿ äÿéèøèëìÿçëèéè ïðèíñèïèíè ÿñàñ êèìè ìöÿééÿí åòìèøäèð.
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñÿíàéå âÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôû, òèúàðÿò ãà-
íóíâåðèúèëèéèíÿ éåíèäÿí áàõìàã çÿðóðÿòè éàðàòìûøäûð. 1807-úè èëäÿ
ãÿáóë åäèëìèø 4 êèòàáäàí èáàðÿò Ôðàíñà Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿââÿëêè
êîðïîðàòèâ ãàéäàëàð ÿñàñûíäà ãóðóëìóø òèúàðÿò ìöíàñèáÿòëÿðè, éåíè
àçàä òèúàðÿò ïðèíñèïëÿðè èëÿ ÿâÿç åäèëèð. Òèúàðÿò ìÿúÿëëÿñèíèí ìÿíáÿ-
ëÿðèíÿ 1673-úö èë ãóðó éîë òèúàðÿòè âÿ 1681-úè èë äÿíèç òèúàðÿòè ùàããûí-
äà îðäîíàíñëàð äàõèë èäè. 1807-úè èë Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿââÿëúÿ Ôðàíñà
ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, ñîíðà èñÿ äèýÿð êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè þëêÿ-
ëÿðèíäÿ õöñóñè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ äóàëèçìèí, éÿíè ìöëêè ùöãóã âÿ òèúà-
ðÿò ùöãóãó áþëýöñöíöí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð.
Öìóìèëèêäÿ, Íàïîëåîí ìÿúÿëëÿñèíèí àèëÿ-íèêàù íîðìàëàðû þç
äþâðö ö÷öí ìöòÿðÿããè õàðàêòåð äàøûìûøäûð. 1791-úè èë êîíñòèòóñèéàñû-
íûí ÿñàñëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã íèêàù ìöëêè ìöãàâèëÿ êèìè ìöÿééÿí
åäèëèð âÿ èíãèëàá äþâðöíäÿ òÿòáèã åäèëìèø òÿðÿôëÿðèí áîøàíìà ùöãóãó
òàíûíûðäû êè, áó äà ôàêòèêè îëàðàã êàíîí (êèëñÿ) ùöãóãóíóí òÿëÿáëÿðèí-
äÿí êÿíàðà ÷ûõàðàã, àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíè äöíéÿâèëÿøäèðäè.
Äîüðóäóð êè, 1816-úû èëäÿ Áóðáîíëàðûí ðåñòàâðàñèéàñûíäàí ñîíðà êàòî-
ëèê êèëñÿñèíèí òÿñèðè èëÿ ìöëêè íèêàùûí áàüëàíìàñû ëÿüâ åäèëìèø âÿ éàë-
íûç 1884-úö èëäÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèëìèøäèð.
ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûí Ôðàíñà ìöëêè ìÿúÿëëÿíèí èëêèí ðåäàêñèéà-
ñûíäàêû ìàääÿëÿðèí éàëíûç éàðûñû ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè,
100 ìàääÿ òàìàìèëÿ ëÿüâ åäèëìèø, 300 éåíè ìàääÿ ÿëàâÿ åäèëìèø, 900
ìàääÿ èñÿ éåíè ðåäàêñèéàäà âåðèëìèøäèð. "Øÿõñëÿð ùàããûíäà" àäëàíàí
87
áèðèíúè êèòàá ÿí ÷îõ éåíèëèéÿ ìÿðóç ãàëìûø, îíóí èëêèí ìÿòíèíèí éàëíûç
10% ñàõëàíûëìûøäûð. Ìöëêè ìÿúÿëëÿäÿ ÿñàñ äÿéèøèêëèêëÿð ÕÕ ÿñðèí èêèí-
úè éàðûñûíäà àïàðûëìûøäûð. Áèðèíúè êèòàáäà àðäûúûë îëàðàã 1938, 1964,
1970, 1975-úè èëëÿðäÿ âÿ ñîíðàêû äþâðäÿ åäèëìèø äÿéèøèêëèêëÿð, áèð ÷îõ
ìàääÿëÿðè õöñóñè îëàðàã àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ àèä ìàääÿëÿðè òà-
ìàìèëÿ äÿéèøìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿðäÿ îëàí ãàäûíûí ÿðèíÿ òàáå îëìàñûíû òÿñ-
áèò åäÿí ìàääÿíèí ëÿüâ åäèëìÿñè, öìóìèëèêäÿ ÿð âÿ àðâàäûí ùöãóã áÿ-
ðàáÿðëèéèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè áàðÿäÿ ìÿãñÿäéþíëö ìàääÿëÿðèí ÿëà-
âÿ åäèëìÿñè àïàðûëìûø äÿéèøèêëèêëÿðèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. 1978-úè èë-
äÿ ìöëêè ìÿúÿëëÿéÿ ùöãóãè øÿõñ àíëàéûøû äàõèë åäèëèð. Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ
Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿð, òÿêúÿ ìöëêè ìÿúÿëëÿíèí
ìÿòíèíÿ éåíè íîâåëëàëàðûí äàõèë åäèëìÿñè èëÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà áó âÿ
éà äèýÿð ñàùÿëÿð öçðÿ ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí õöñóñè ãà-
íóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ áàø âåðèðäè. Áåëÿ êè, Ôðàíñà
ìöëêè ìÿúÿëëÿñèíèí 964-úö ìàääÿñè èëÿ òÿíçèìëÿíÿí ñûüîðòà ìöãàâèëÿ-
ñèíÿ, õöñóñè ùþêóìÿò äåêðåòè èëÿ 1976-úû èëäÿ åäèëìèø äÿéèøèêëèê, ôàêòè-
êè îëàðàã ñûüîðòà èøèíèí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿñèíè òàìàìëàìûøäûð.
Ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà òîðïàã ìöëêèééÿò÷èñèíèí ùöãóã-
ëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí áèð ñûðà ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû ìöÿééÿí åäèë-
ìèøäèð. Áåëÿ êè, òîðïàã ñàùèáè îëàí ìöëêèééÿò÷è þç ñàùÿñèíäÿ êå÷ìÿ-
ëè îëàí åëåêòðèê õÿòòèíÿ, äàùà ñîíðàëàð îíóí öçÿðèíäÿí ó÷àí òÿééàðÿ-
ëÿðÿ øÿðàèò éàðàòìàëû, ùàâà ëèìàíëàðûíà éàõûí ÿðàçèëÿðäÿ òÿééàðÿëÿðèí
åíèøèíÿ ìàíå îëàí àüàúëàð ÿêìÿìÿëè èäè. 1919-úó âÿ 1938-úè èëëÿðäÿ
ãÿáóë åäèëìèø õöñóñè ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí, äþâëÿòäÿí êîíñåññèéà
àëìàìûø òîðïàã ìöëêèééÿò÷èñè àõàð ñóäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿçäè. ÕÕ
ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ, Ôðàíñà ãàíóíâåðèúèñè êîììåðñèéà ìöëêèééÿòè
èíñòèòóòóíóí éàðàäûëìàñûíû ðÿñìèëÿøäèðäè. Áó èíñòèòóòóí ìàùèééÿòè îí-
äàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ìöëêèééÿò÷è òÿðÿôèíäÿí òèúàðÿò-ñÿíàéå ìöÿñ-
ñèñÿëÿðèíÿ èúàðÿéÿ âåðìèø îòàã, áèíà, éåð âÿ ñ. ìöëêèééÿò ñàùèáèíèí
ùöãóãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðûðäû. Õöñóñè ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, èúàðÿ-
äàð-ìöëêèééÿò÷è, èúàðÿ÷è-ñàùèáêàðëà èúàðÿ ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñûíà
äàèð ìöãàâèëÿíè èìçàëàìàãäàí èìòèíà åäÿ áèëìÿçäè.
88
 ÕÕ ÿñðäÿ, õöñóñèëÿ äÿ Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà,
Ôðàíñàäà äþâëÿòèí þçö, ùÿì ñàùèáêàð, ùÿì äÿ áþéöê êàïèòàë éàòûðàí
èðè ìöëêèééÿò÷è êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Áåëÿ êè, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû ìèë-
ëèëÿøäèðìÿ íÿòèúÿñèíäÿ äþâëÿò ñåêòîðóíóí ïàéû ñàòûø öçðÿ 31%, èí-
âåñòèñèéà ãîéóëóøó öçðÿ èñÿ 33%-ÿ ÷àòìûøäûð. Ëàêèí 1986-úû èëäÿí
áàøëàéàðàã ìèëëèëÿøäèðèëìÿäÿí èìòèíà åäèëìÿñè, ùå÷ äÿ Ôðàíñàíûí èã-
òèñàäè âÿ ùöãóãè ùÿéàòûíäà äþâëÿò ìöëêèééÿòèíèí ñöãóò åòìÿñè äå-
ìÿê äåéèëäè.
ÕÕ ÿñðäÿ ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿðè ñàùÿñèíäÿ áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð
áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, àðòûã Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè àëè èíçèáàòè
ÿäëèééÿ îðãàíû êèìè Äþâëÿò Øóðàñûíà âÿ ìÿùêÿìÿëÿðÿ ôþâãÿëàäÿ
âÿçèééÿòëÿðäÿ, ìöãàâèëÿëÿðèí ñàðñûëìàçëûüû ïðèíñèïèíäÿí ýåðè ÷ÿêèë-
ìÿê âÿ çÿðóðè åùòèéàúëàð ö÷öí ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðèíäÿí èìòèíà åòìÿê
ùöãóãó âåðèðäè. Áó ìÿãñÿä ö÷öí îðòà ÿñðëÿðäÿí ìþâúóä îëàí "Âÿ-
çèééÿòèí äÿéèøìÿçëèéè ùàããûíäà ãåéä" ("Úëàóñóëà ðåáóñ ñèú ñòàíòè-
áóñ") äîêòðèíàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ìÿùç Ôðàíñà ìÿùêÿìÿ ïðàê-
òèêàñû äÿôÿëÿðëÿ ôþâãÿëàäÿ âÿçèééÿòëÿð ñÿáÿáèíäÿí áàø âåðìèø äÿéè-
øèêëèêëÿðÿ èñòèíàä åòìèøäèð.
Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ñîí îíèëëèêëÿðäÿ, ìöëêè ùöãóã ìöãàâè-
ëÿëÿðè èëÿ éàíàøû, ìöãàâèëÿäÿ òÿðÿô êèìè äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëà-
ðûíûí ÷ûõûø åòäèéè èíçèáàòè ìöãàâèëÿëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äþâëÿò
áó òèï ìöãàâèëÿëÿðè èãòèñàäè èíêèøàôû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìöÿééÿí
ïðîãðàìëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè, èíâåñòèñèéà öçðÿ òàïøûðûãëàðûí ùÿéà-
òà êå÷èðèëìÿñè, èñòåùñàëûí ùÿúìè, ÿëàâÿ èø éåðëÿðèíèí éàðàäûëìàñû âÿ
ñ. ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ìèëëèëÿøäèðèëìèø ìöÿññèñÿëÿðëÿ âÿ éà ôÿðäè øèðêÿò-
ëÿðëÿ áàüëàéûðäû. Áó èíçèáàòè ìöãàâèëÿëÿðäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð ùÿì èã-
òèñàäè, ùÿì äÿ ùöãóãè áàõûìäàí áÿðàáÿð ùöãóãëó òÿðÿôëÿð êèìè ÷û-
õûø åòìèðäèëÿð. Áåëÿ êè, äþâëÿò îðãàíëàðû ìöãàâèëÿëÿðèí èúðà åäèëìÿ-
ñèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëÿð, çÿðóðÿò éàðàíäûãäà îíóí øÿðòëÿðèíè äÿéèøäèðÿ
âÿ éà ìöãàâèëÿíè ëÿüâ åäÿ áèëÿðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èíçèáàòè ìöãàâè-
ëÿäÿêè äþâëÿò êîíòðàýåíòè (äþâëÿò àäûíäàí ÷ûõûø åäÿí òÿðÿô) âåðýè,
êðåäèò ýöçÿøòè åäÿ áèëÿð âÿ ñ. öñòöíëöêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè.
89
 Ôðàíñà Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ äàùà ÿñàñëû éåíè äÿ-
éèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áåëÿ êè, 1838-úè èëäÿ ìöôëèñëÿøìÿ
ãàéäàëàðûíû íèçàìëàéàí õöñóñè ãàíóí, 1844-úö èëäÿ èõòèðà âÿ èõòèðà-
éà ïàòåíò ÿëäÿ åòìÿê ùàããûíäà ãàíóí, 1852-1862-úè èëëÿðäÿ áàíê
òÿñèñàòëàðûíûí éåíèäÿíãóðóëìàñû âÿ ñ. ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëèð. 1867-úè
èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóí ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðè ("àíîíèì éîëäàø-
ëûã") ëåãàëëàøäûðäû. Õöñóñè ùöãóã õàðàêòåðëè, ÿíÿíÿâè òèúàðÿò ìÿúÿë-
ëÿñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ìþâúóä ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿð ùàããûíäàêû
ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ÷îõñàéëû úèíàéÿò âÿ ïðîñåññóàë íîðìàëàð ìöÿééÿí
åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðäÿ ãàíóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè äàâàì åòäèðèëìèø,
ìÿñÿëÿí, ñÿùìäàð úÿìèééÿòè ìöôëèñëÿøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí ö÷öíúö
øÿõñëÿð ö÷öí ÿëàâÿ òÿìèíàòëàðû íÿçÿðäÿ òóòàí 1985-úè èë 25 éàíâàð
ãàíóíóíó ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Ñÿùìäàð ãàíóíâåðèúèëèéè ö÷öí äèýÿð
õàðàêòåðèê úÿùÿò 1917-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí ôÿùëÿ
âÿ ãóëëóã÷óëàð àðàñûíäà ïàéëàíûëìàñû îëìóøäóð.
Ìöàñèð Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿí Òèúàðÿò ìÿúÿëëÿñèíèí èëê ôîð-
ìàñûíäàí úÿìè 20 éàõûí ìàääÿ ãàëìûøäûð. Áèð ÷îõ äÿéèøèêëèêëÿð,
õöñóñèëÿ äÿ ÕÕ ÿñðäÿ Ôðàíñàíûí áèð ñûðà áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàðà
ãîøóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð áàø âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, 1930-úó èë Úåíåâ-
ðÿ Ãèéìÿòëè Êàüûçëàð Êîíâåíñèéàñû, ùÿì÷èíèí Àâðîïà Èòòèôàãûíûí
êîíâåíñèéàëàðû âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã, Ôðàíñàíûí òèúàðÿò âÿ äèýÿð
ñàùÿëÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿôòèøëÿð Òèúàðÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿ-
éèøèêëèêëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíìóøäóð.
Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ÿìÿê âÿ ñîñèàë ãàíóíâåðèúèëèéèí
èíêèøàô òàðèõè ìöëêè âÿ òèúàðÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿí ôÿðãëè äÿðèí òàðè-
õè êþêëÿðÿ ìàëèê îëìàìûøäûð. ßêñèíÿ, Ôðàíñà èíãèëàáûíûí èëê ãàíóí-
âåðèúèëèê àêòëàðû ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíà ãàðøû éþíÿëìèø ÿêñ ãàíóíëàð êèìè
ìÿøùóð îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ìÿøùóð Ëå Øàïåëéå ãàíóíó îðòà ÿñðëÿð-
äÿí ãàëìà êîðïîðàñèéàëàðäàí ÷îõ ôÿùëÿ èòòèôàãëàðûíà, áèðëèêëÿðèíÿ
ãàðøû éþíÿëìèøäèð. Ãàíóí åéíè ïåøÿäÿí îëàí ôÿùëÿ èòòèôàãëàðûíû èñòÿ-
íèëÿí, ùÿòòà ÿìÿê øÿðàèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ êå÷èðèëÿí òÿòèë-
ëÿðè ãàäàüàí åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Ëå Øàïåëéå ãàíóíóíó úèíàéÿò òÿãèáè-
90
íÿ ÿñàñëàíàí ãàäàüàíëàðà èñòèíàä åäÿðÿê ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí
éàðàäûëìàñûíäà ÿñàñ ÿíýÿëÿ ÷åâðèëìèø, éàëíûç ö÷öíúö Ðåñïóáëèêà
äþâðöíäÿ, 1884-úö èëäÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð. Ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ÿìÿê
âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó, Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿðêèá ùèññÿñè
êèìè þç áàøëàíüûúûíû ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí ýþòöðìöøäöð. Ôðàíñà-
äà ÿìÿê âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíóí èíêèøàôû, áèëàâàñèòÿ ôÿùëÿ ùÿ-
ðÿêàòûíûí òÿøêèëàòëàíìà âÿ äÿðêåòìÿ ñÿâèééÿñè èëÿ, ñîñèàë ìöíàñè-
áÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí äþâëÿò ìåõàíèçìëÿðèíèí èíêèøàôû èëÿ, ñàùèáêàð-
ëàðûí âÿ ôÿùëÿëÿðèí þçëÿðèíèí áóíà ùàçûðëûüû èëÿ, ùÿì÷èíèí öìóìèëèê-
äÿ úÿìèééÿòèí þçöíöí ñîñèàë êîìïðîìèñëÿðäÿí (ýöçÿøòëÿðäÿí) èñòè-
ôàäÿ åòìÿéèí îïòèìàë ãàéäàëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè èëÿ áàüëû îë-
ìóøäóð.
1910-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø õöñóñè ßìÿê ìÿúÿëëÿñè, èëê äÿôÿ
îëàðàã Ôðàíñàäà ÿìÿê ìöíàãèøÿëÿðèíè âÿ ÿìÿê øÿðàèòèíè òÿíçèìëÿ-
éÿí ùöãóãè áàøëàíüûúëàðû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ëàêèí ìöàñèð ÿìÿê âÿ
ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíóí òÿíçèìëÿíìÿñè Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿ-
ñèíäÿí ñîíðàéà âÿ ÕÕ ÿñðèí ñîí îíèëëèêëÿðèíÿ àèä åäèëèð. Áåëÿ êè,
Äþðäöíúö Ðåñïóáëèêàíûí 1946-úû èë êîíñòèòóñèéàñû ìöàñèð ÿìÿê âÿ
ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ÿñàñ ùöãóãè áàçàíû
éàðàòìûøäûð. Áó êîíñòèòóñèéàíûí ïðåàìáóëà ùèññÿñè ñþçöí ùÿãèãè
ìÿíàñûíäà ÿìÿê õàðòèéàñûíû òÿñáèò åäèðäè. Áóðàäà íÿèíêè çÿùìÿò-
êåøëÿðèí ÿìÿê ùöãóãëàðû, åéíè çàìàíäà ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí éà-
ðàäûëìàñû, ÿìÿê÷èëÿðèí òÿòèë åòìÿê ùöãóãëàðû òàíûíûðäû. Àíàëàðûí,
óøàãëàðûí, ÿëèëëÿðèí, àùûëëàðûí, èøñèçëÿðèí âÿ ñ. ÿùàëè ãðóïëàðûíûí ñîñèàë
ìöäàôèÿñè ö÷öí äþâëÿò ïðîãðàìû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Ôðàíñàíûí 1958-úè èë êîíñòèòóñèéàñû ùþêóìÿòèí ÿìÿê âÿ ñîñèàë
ñèéàñÿòèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð éåíè ìöääÿàëàð íÿçÿðäÿ òóòìàìûøäûð. Ëà-
êèí éåíè ÿñàñ ãàíóí, 1946-úû èë êîíñòèòóñèéàñûíûí ïðåàìáóëà ùèññÿñè-
íè, ãöââÿäÿ îëàí ùöãóãè ñÿíÿä êèìè ñàõëàìûøäûð. Áóðàäàí äà, Áå-
øèíúè Ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòèíèí ÿìÿê âÿ ñîñèàë ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿêè
ýþòöðäöéö þùäÿëèêëÿðèí òÿéèíàòû ìÿëóì îëóðäó. 1958-úè èë êîíñòèòó-
ñèéàñûíà ìöâàôèã îëàðàã, ãàíóíëàð ÿìÿê ùöãóãóíóí ôóíäàìåíòàë
91
ïðèíñèïëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëÿ áèëÿðäè. Ãàíóíâåðèúèëèê ÿñàñûí-
äà òÿíçèìëÿíìÿéÿí ÿìÿê ìÿñÿëÿëÿðè, ðåãëàìåíòàð âÿ èíçèáàòè ãàé-
äàäà ùÿëë åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, ïàðëàìåíòÿ ÿìÿê ùöãóãëàðûíûí öìóìè
ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿê ùöãóãó âåðÿí êîíñòèòóñèéà, áó ïðèí-
ñèïëÿðèí ðåàëèçàñèéàñûíû ùþêóìÿòÿ ùÿâàëÿ åäèðäè.
Ìöàñèð äþâðäÿ Ôðàíñà ÿìÿê ùöãóãóíóí ìöùöì ìÿíáÿéèíè,
1973-úö èë ðåäàêñèéàñûíäàí ãöââÿäÿ îëàí âÿ 1981-1982-úè èëëÿðäÿ
äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè òÿøêèë åäèð. Áó ìÿúÿë-
ëÿ, ÿí ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ïàðëàìåíò âÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí ÿìÿê
ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ÷îõñàéëû ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí
èíêîðïîðàñèéàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ìÿúÿëëÿéÿ ÿëàâÿ ùöãóã ìÿíáÿéè êè-
ìè úàðè ãàíóíâåðèúèëèê äÿ äàõèëäèð. Õöñóñèëÿ ÿìÿê íàçèðëèéèíèí (ñî-
ñèàë èøëÿð) êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè, òåõíèêè òÿùëöêÿ-
ñèçëèê ñàùÿñèíäÿ âÿ èñòåùñàëàò ñàíèòàðèéà íîðìàëàðûíà äàèð äåêðåòëÿðè
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ôðàíñà ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè ÕÕ ÿñðäÿ áþéöê äÿ-
éèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Ìÿúÿëëÿ ÿââÿëëÿð èëê íþâáÿäÿ, õöñóñè
ùöãóãè ìöäàôèÿ îëóíìàüû òÿëÿá åäÿí ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ôÿù-
ëÿëÿðÿ øàìèë åäèëìèøäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ èñÿ, ìÿúÿëëÿ áöòöí ìóçäëó
ÿìÿê÷èëÿð, ñàäÿ ôÿùëÿëÿðäÿí áàøëàéàð, èäàðÿ÷èëèéè ùÿéàòà êå÷èðÿí áö-
òöí åëèòà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñûíà éþíÿë-
ìèøäèð. Ñîí îíèëëèêëÿðèí ÿìÿê ìÿúÿëëÿñè âÿ ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû,
äþâëÿòèí ñîñèàë ñèéàñÿòÿ äàùà áþéöê äèããÿò éåòèðìÿñè âÿ äåìîêðàòèê
òåíäåíñèéàíûí àðòìàñû çÿìèíèíäÿ, ýåíèø ìöíàñèáÿòëÿð äàèðÿñèíèí òÿí-
çèìëÿíìÿñè èñòèãàìÿòè ýþòöðìöøäöð. Áåëÿ êè, ìÿúÿëëÿäÿ, ÿââÿëà,
ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíûí (ßìÿê Ìöôÿòòèø-
ëèéè âÿ ñ.) þçëÿðèíèí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí òÿøêèë îëóíìàñû ðåãëàìåíòëÿøäè-
ðèëìèøäèð. Èêèíúèñè, èø÷è âÿ èøÿ ýþòöðÿí àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèì-
ëÿéÿí ÿñàñ ùöãóãè ñÿíÿä îëàí ÿìÿê ìöãàâèëÿñèíäÿ íîðìàëàð ìöÿé-
éÿí åäèëìèøäèð. Áóðàäà ÿìÿêùàããû âÿ ÿìÿê ìöáàùèñÿëÿðèíèí õöñó-
ñè ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìÿñèíèí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñè
ãàéäàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ö÷öíúöñö, ÿìÿê ìÿúÿëëÿñèíäÿ êîë-
ëåêòèâ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí èø÷èëÿðèí âÿ ùÿì äÿ, èøÿ
92
ýþòöðÿíëÿðèí ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí éàðàäûëìàñûíû âÿ ôÿàëèééÿòèíè
òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
1973-úö èë ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè öìóìíîðìàòèâ õàðàêòåð äàøûéûðäû.
Áóíóíëà áåëÿ, ìÿúÿëëÿéÿ äàõèë åäèëìèø õöñóñè áþëìÿëÿðäÿ, ìöõòÿ-
ëèô ôÿðãëè ñàùÿéÿ âÿ ïåøÿéÿ àèä îëìàñûíäàí àñûëû îëàðàã õöñóñè ÿìÿê
øÿðàèòèíèí ìþâúóä îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, ìÿúÿëëÿäÿ
øàõòà÷ûëàðûí, òèúàðÿò äîíàíìàñû äÿíèç÷èëÿðèíèí, òèúàðÿò àýåíòëÿðèíèí,
àêòéîðëàðûí, åâëÿðäÿ ÷àëûøàíëàðûí ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàð
ôÿðãëÿíäèðèëèðäè.
Ôðàíñàäà ìöÿééÿí åäèëìèø öìóìè ãàéäàëàðà ÿñàñÿí, ÿìÿê ùö-
ãóãó íîðìàëàðû ùÿì äþâëÿò, ùÿì äÿ õöñóñè ñàùèáêàð ìöÿññèñÿëÿðèí-
äÿ åéíè ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê èäè. Áó åéíè çàìàíäà, ìèëëèëÿøäèðèë-
ìèø ìöÿññèñÿëÿðäÿ ÿìÿéèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ éþíÿëìèø õöñóñè íîð-
ìàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè èñòèñíà åòìèðäè.
Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí
ñîíðà, ÿñàñûíäà 1956-úû èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Ñîñèàë ñûüîðòà ùàããûíäà
ìÿúÿëëÿ äàéàíàí, ñîñèàë ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úèääè äåìîêðàòèê äÿéè-
øèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Ñîñèàë ñûüîðòà ùàããûíäà ìÿúÿëëÿäÿ öìóìè-
ëèêäÿ ñîñèàë ñèéàñÿòèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíà äàèð èêè ãðóï: áèðèíúèñè ñîñèàë
òÿìèíàò, èêèíúèñè èñÿ àèëÿëÿðèí ùöãóãó âÿ ñîñèàë éàðäûì åäèëìÿñè áà-
ðÿäÿ íîðìàëàð äàéàíûðäû. Áèðèíúè ãðóïà çÿäÿëÿíìÿëÿð, õÿñòÿëèê, ùà-
ìèëÿëèê, ÿëèëëèê, ãîúàëûã, âàëèäåéíëÿðèí èòèðèëìÿñè, èøñèçëèéÿ ýþðÿ ïåí-
ñèéà âÿ éàðäûì åäèëìÿñèíÿ äàèð íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó
íîðìàëàð ñèñòåìè ýåíèø ÿùàëè òÿáÿãÿñèíè, "ñîñèàë ðèñê" àäëàíàí áàø
âåðÿ áèëÿúÿê ùàäèñÿëÿðäÿí ãîðóìàüà òÿìèí âåðèðäè. Ïåíñèéà âÿ ñî-
ñèàë þäÿíúëÿðèí ùÿúìè, ìöíòÿçÿì îëàðàã ÿìÿê ùàãëàðûíûí äÿéèøìÿ-
ñèíÿ ìöâàôèã, èëäÿ èêè äÿôÿ èíäåêñëÿøäèðèëèðäè. Ôðàíñà äþâëÿò ñîñèàë
ñûüîðòà ñèñòåìè ñàùèáêàðëàðûí, èø÷èëÿðèí þçëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí äÿ äþâ-
ëÿòèí þçöíöí þäÿäèéè âÿñàèòëÿð ùåñàáûíà ôîðìàëàøûð. Ôðàíñà ùöãóã
ñèñòåìèíäÿ ñîñèàë òÿìèíàò ñûüîðòà èíñòèòóòóíóí äþâëÿò ñèñòåìèíÿ
ÿñàñëàíûðäûñà, ñîñèàë éàðäûì äþâëÿòèí õåéðèééÿ÷èëèéèíäÿí éàðàíàí
õîø ìÿðàìäàí èðÿëè ýÿëèð.
93
 Ìöàñèð Ôðàíñà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úèíàéÿò ùöãóãó èíãèëàá äþâðö-
íöí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿ òÿñáèò åäèëìèø éåíè ðàäèêàë áàõûøëàð ÿñà-
ñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð. Ëàêèí èíãèëàá äþâðöíöí 1791-úè èë èëê úèíàéÿò
ãàíóíâåðèúèëèéè óçóíþìöðëö îëìàìûøäûð. 1810-úó èëäÿ Íàïîëåîíóí
èøòèðàêû èëÿ ùàçûðëàíìûø úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè éåíè äþâðöí úèíàéÿò-ùö-
ãóã ïðîãðàìûíûí ãóðóëìàñûíûí áàøà ÷àòìàñûíû èôàäÿ åòìèøäèð. Úèíà-
éÿò ìÿúÿëëÿñè èíãèëàá äþâðöíöí úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöãàéè-
ñÿäÿ áèð ñûðà úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, ýåðè äîüðó àòûëìûø àääûì îëñà äà,
öìóìèëèêäÿ þç äþâðö ö÷öí ìöòÿðÿããè ñÿíÿä èäè. Áåëÿ êè, ìÿúÿëëÿ-
éÿ úèíàéÿò ãàíóíó ãàðøûñûíäà ùÿð êÿñèí áÿðàáÿðëèéè èäåéàñû äàõèë
åäèëìèø, úèíàéÿòèí àéäûí ìåéàðëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø, úÿçàëàðûí äàè-
ðÿñè äÿãèã ýþñòÿðèëìèø âÿ ñ. ìöòÿðÿããè íîðìàëàð òÿñáèò åäèëìèøäèð.
1810-úó èë úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè äàùà ìöðÿêêÿá îëñà äà, ïðèíñèï åòèáà-
ðèëÿ 1791-úè èë ìÿúÿëëÿñèíèí ãóðóëóøóíó òÿêðàð åäèðäè. Öìóìè ùèññÿ-
íè ÿùàòÿ åäÿí áèðèíúè âÿ èêèíúè êèòàáëàðäà úèíàéÿò ùöãóãóíóí ÿñàñ
àíëàéûøëàðû âÿ ïðèíñèïëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè òÿñáèò åäèëìèø-
äèð. Áóðàäà ãûñà ýèðèøëÿ éàíàøû, úÿçàëàðà äàèð ñóàëëàð, úÿçàëàðûí íþâ-
ëÿðè, úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè êèìè ìÿñÿëÿëÿð øÿðù åäèëìèøäèð. Õöñóñè
ùèññÿíè ÿùàòÿ åäÿí ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö êèòàáëàðäà èñÿ êîíêðåò úèíà-
éÿò ÿìÿëëÿðèíèí ñèéàùûñû âåðèëèð, àéðû-àéðû ùàëëàð öçðÿ úÿçàëàðûí íþâ-
ëÿðè âÿ úÿçà òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Êëàññèê úèíàéÿò ùöãóãó ìÿêòÿáè òÿðÿôäàðëàðûíûí èäåéàëàðûíà èñòè-
íàä åäÿí 1810-úó èë Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè, õöñóñè îëàðàã ãåéä åäèðäè êè,
úèíàéÿò ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëÿí ÿìÿëäèð âÿ îíà ýþðÿ äÿ úèíàéÿò ãà-
íóíó ÿêñ ãöââÿéÿ ìàëèê îëà áèëìÿç. Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíÿ úèíàéÿò-
äÿ ÿëáèð îëàíëàðûí (úèíàéÿòäÿ èøòèðàê÷ûëûã) ìÿñóëèééÿòè áàðÿäÿ, ùÿì-
÷èíèí àíëàãñûç âÿçèééÿòäÿ âÿ éà çîðëà úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäèëÿí øÿõñ-
ëÿðèí ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åäèëìÿñè êèìè íîðìàëàð äàõèë åäèëìèøäèð.
Ëàêèí áó äþâðöí Ôðàíñà ãàíóíâåðèúèñè úèíàéÿò ùöãóãóíóí áèð ÷îõ
öìóìè ìÿñÿëÿëÿðèíè èøëÿéèá ùàçûðëàìàìûøäûð. Áåëÿ êè, òÿãñèðèí ôîð-
ìàëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, úèíàéÿò òþðÿäèëìÿñèíèí ìöääÿòè, úèíà-
éÿòëÿðèí ìÿúìóñó êèìè ìÿñÿëÿëÿðè áóíëàðà àèä åòìÿê îëàð. Ìÿúÿëëÿ
94
úèíàéÿòëÿðèí ö÷äÿðÿúÿëè òÿñíèôàòûíû ìöÿééÿí åòìèø âÿ õàðàêòåðèíäÿí
àñûëû îëàðàã úÿçàëàð äà ö÷ ãðóïà áþëöíìöøäöð. Áèðèíúèéÿ ÿçàáâåðèúè
âÿ ðöñâàéåäèúè úÿçàëàð ìöÿééÿí åäèëÿí àüûð úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè (úðè-
ìåñ), èêèíúèéÿ èñëàù úÿçàëàðû ìöÿééÿí åäèëÿí úèíàéÿò õÿòàëàðû (äå-
ëèúòñ), ö÷öíúöéÿ èñÿ ïîëèñ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí úÿçàëàðëà êèôà-
éÿòëÿíÿí ùöãóãïîçìàëàð (úîíòðàâåíòèîíñ) äàõèë åäèëìèøäèð. Ìÿúÿëëÿ
ìöìêöí úèíàéÿò ñàíêñèéàëàðûí äàèðÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿðêÿí, îðòà
ÿñðëÿðäÿí ãàëìà áèð ñûðà àüûð úÿçàëàðäàí èìòèíà åòìèøäèð. Ëàêèí
1791-úè èë Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, 1810-úó èë ìÿúÿëëÿñè
ýåðè äîüðó àääûì àòàðàã þìöðëöê êàòîðãà, þëöì úÿçàñûíäàí ãàáàã
ÿëëÿðèí êÿñèëìÿñè, Ôðàíñà êîëîíèéàëàðûíà äåïîðòàñèéà åòìÿ, ìöëêè ùö-
ãóãëàðäàí ìÿùðóì åòìÿ êèìè úÿçàëàð äàõèë åäèëìèøäèð. ßëàâÿ úÿçà
êèìè, äàìüàëàìà òÿòáèã åäèëèðäè. Ìÿúÿëëÿäÿ ìöëêèééÿòèí ãîðóíìà-
ñûíà õöñóñè äèããÿò âåðèëèðäè. 1810-úó èë Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí õöñóñè
ùèññÿñèíäÿ öìóìè ìàðàãëàð ÿëåéùèíÿ éþíÿëÿí úèíàéÿòëÿðèí òÿãèá
åäèëìÿñè áèðèíúè ñûðàéà åäèëìèøäèð. Úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿ õÿéàíÿò,
úàñóñëóã, Ôðàíñà äþâëÿòèíèí õàðèúè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ ãÿñä êèìè ìàä-
äÿëÿðëÿ éàíàøû, èìïåðàòîð àëè-ùÿçðÿòëÿðèíÿ âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðèíÿ
ãàðøû ñóè-ãÿñä, ìþâúóä èäàðÿ÷èëèéèí äÿéèøäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø
úÿùäëÿð êèìè ñïåñèôèê ìàääÿëÿðäÿ äàõèë åäèëìèøäèð.
1808-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Ôðàíñàíûí Úèíàéÿò Ïðîñåññóàë ìÿúÿë-
ëÿñè èíãèëàáäàí ñîíðàêû äþâðäÿ úèíàéÿò ïðîñåñè ñàùÿñèíäÿ áàø âåðìèø
äÿéèøèêëèêëÿðÿ éåêóí âóðìóøäóð. Cèíàéÿò Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè
Ôðàíñàäà "ãàðûøûã ïðîñåñ" òÿòáèã åäèðäè. Èíãèëàáàãÿäÿðêè äþâðäÿ
ìþâúóä îëàí òÿùãèãàò ïðîñåñèíäÿêè ýèçëè âÿ éàçûëû èúðààò éåíè ïðîñåñ-
ñóàë ìÿúÿëëÿäÿ äÿ ñàõëàíûëûðäû. Èñòèíòàãûí àïàðûëìàñû Cèíàéÿò Ïðîñåñ-
ñóàë ìÿúÿëëÿ òÿðÿôèíäÿí ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëìèø õöñóñè òÿùãèãàò
ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð. 1856-úû èë ãàíóíó èëÿ õö-
ñóñè òÿùãèãàò ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè äàùà äà ýåíèø-
ëÿíäèðèëìèøäèð. Èñòèíòàã ùàêèìëÿðè òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí èñòèíòàãà
ýÿëìÿñèíèí òÿìèí îëóíìàñû, îíóí ìÿúáóðè áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ-
÷öðöëìÿñè âÿ éà ùÿáñ åäèëìÿñè áàðÿäÿ ÿìð âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê
95
èäè. Òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí äèíäèðèëìÿñè, úèíàéÿòèí áàø âåðäèéè ùàäè-
ñÿ éåðèíÿ áàõûø êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. èñòèíòàã ùÿðÿêÿòëÿðèíèí éåðèíÿ éåòè-
ðèëìÿñè äÿ îíëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëèðäè. Ïðîñåñèí ñîí ìÿðùÿ-
ëÿñè îëàí ìÿùêÿìÿ àðàøäûðìàñû àøêàðëûã, øèôàùè âÿ ÷ÿêèøìÿ õàðàêòå-
ðè äàøûéûðäû. Cèíàéÿò Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè èñòèíòàã âÿ èòòèùàìûí ñÿëà-
ùèééÿòëÿðèíèí ùÿäëÿðèíè äÿ ìöÿééÿí åòìèøäèð. Èòòèùàìû ìÿùêÿìÿäÿ
èñòèíòàã ùàêèìè äåéèë, ïðîêóðîð ìöäàôèÿ åäèðäè. Ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà
ïðîêóðîðäàí ñîíðà âÿêèëÿ ñþç âåðèëèðäè. Ïðîêóðîðóí ðåïëèêàñûíäàí
ñîíðà âÿêèë éåíèäÿí ÷ûõûø åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Èíãèëàá äþâðöí-
äÿ, Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí òÿñèðè èëÿ éàðàäûëìûø Àíäëûëàð
Ìÿùêÿìÿñè Èíñòèòóòó, òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí ýöíàùêàð îëóá-îëìà-
ìàñû áàðÿäÿ âåðäèêò ÷ûõàðûðäû. Ôðàíñà ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñè àíäëûëàðûí
éåêäèë ñÿñâåðìÿñèíè òÿëÿá åòìèð, ñàäÿ ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ âåðäèêò ãÿáóë
îëóíìàñûíû ìöÿééÿí åäèðäè. Éàëíûç 1845-úè èëäÿí 12 íÿôÿðäÿí 8 íÿ-
ôÿðèíèí ñÿñ âåðìÿñèíè òÿëÿá åäÿí 3/2 ñÿñ ÷îõëóüó ðÿñìèëÿøäèðèëäè.
1881-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìÿòáóàò ùàããûíäà õöñóñè ãàíóíäà
"ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ òþðÿäèëÿí" úèíàéÿòëÿðèí âÿ õÿòàëàðûí ýåíèø äàè-
ðÿñè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí ìÿòáóàòäàí èñòèôàäÿ åò-
ìÿêëÿ "à÷ûã òÿùãèð" åäèëìÿñè, "ìÿíÿâèééàòûí àë÷àëäûëìàñû", ùÿðáè
ìöêÿëëÿôèééÿòäÿí èìòèíà åòìÿéÿ òÿùðèê åòìÿ âÿ ñ. áó êèìè ÿìÿëëÿð
ãàíóíàìöâàôèã úÿçàëàð âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. 1894-úö èëäÿ
ïðåçèäåíò Êàðíîíóí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà "àíàðõèéàíûí òÿáëèü
åäèëìÿñè" õöñóñè úÿçàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
Ôðàíñà úÿìèééÿòèíäÿ äåìîêðàòèê áàøëàíüûúëàðûí èíêèøàôû âÿ
ìþùêÿìëÿíìÿñè, úèíàéÿò-ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí òÿäðèúÿí ëèáåðàëëàø-
ìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ìöõòÿëèô âàõòëàðäà Ôðàíñàäà 1810-
úó èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí àíòèäåìîêðàòèê ìàääÿëÿðè ëÿüâ åäÿí ãà-
íóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. 1832-úè èëäÿ äàìüàëàìà âÿ ÿëëÿðèí êÿñèë-
ìÿñè, 1848-úè èëäÿ ñèéàñè úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ âåðèëÿí þëöì úÿçàñû,
1854-úö èëäÿ èñÿ ìöëêè þëöì úÿçàñû ëÿüâ åäèëèð. 1885-úè èëäÿ õöñóñè
ãàíóíëà úÿçàëàðûíûí éàðûñûíû ÷ÿêìèø ìÿùêóìëàðà, úÿçàëàðûíûí 2/3
ùèññÿñèíè ÷ÿêìèø ðåñèäèâèñòëÿðÿ, øÿðòè úÿçà âåðìÿñè ãàéäàëàðû ìöÿé-
96
éÿí åäèëìèøäèð. Ëàêèí øÿðòè úÿçàëàð äåïîðòàñèéà åäèëìèøëÿðÿ, êîëîíè-
éàëàðäà êàòîðãà èøëÿðèíÿ úÿëá åäèëÿíëÿðÿ âÿ þìöðëöê ìÿùêóì åäè-
ëÿíëÿðÿ øàìèë åäèëìèðäè.
ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà, ö÷öíúö ðåñïóáëèêàíûí ñàáèò îëìàéàí
ùþêóìÿòëÿðè, ñèéàñè ÷ÿòèíëèêëÿð ñÿáÿáèíäÿí ùÿð ùàíñû áèð úèääè úèíà-
éÿò-ùöãóãè èñëàùàòëàð àïàðà áèëìÿìèøäèëÿð. Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíÿ
åäèëÿí äÿéèøèêëèêëÿð ÿñàñÿí ôÿðäè ìÿñÿëÿëÿðè, î úöìëÿäÿí ìöõòÿëèô
äþâëÿò èìòàùàíëàðû âÿ ìöñàáèãÿëÿðè çàìàíû éàëàí äàíûøìàãëà àëäàò-
ìàã, ôàùèøÿëèê, òàðèõè àáèäÿëÿðè äàüûòìàã âÿ ñ. áàüëû îëìóøäóð.
ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà èñÿ úèíàéÿòêàðëûãëà ìöáàðèçÿíèí ýöú-
ëÿíäèðèëìÿñèíèí çÿðóðèëèéè, òåððîðèçì, åêîëîæè úèíàéÿòëÿð êèìè éåíè
úèíàéÿò ôîðìàëàðûíûí éàðàíìàñû äåìÿê îëàðäû êè, èêè ÿñð ÿðçèíäÿ
ãöââÿäÿ îëàí âÿ ÿñàñëû îëàðàã êþùíÿëìèø Íàïîëåîí Cèíàéÿò ìÿúÿë-
ëÿñèíäÿ, ÿùÿìèééÿòëè äÿéèøèêëèêëÿðèí åäèëìÿñèíè àêòóàëëàøäûðìûøäûð.
Cèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ÿñàñëû èñëàùàòëàð àïàðûëìàñû ö÷öí ÿí ÿë-
âåðèøëè øÿðàèò, ùöãóãè äþâëÿòèí ãóðóëìàñû çÿðóðÿòè ñÿáÿáèíäÿí, úèíà-
éÿòêàðëûãëà åôôåêòèâ âÿ ìÿãñÿäéþíëö ìöáàðèçÿ àïàðìàüû ãàðøûñûíà
ìÿãñÿä ãîéìóø Áåøèíúè ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ éàðàíìûøäûð. 1981-úè
èëäÿ äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèí óçóí ñöðÿí ìöáàðèçÿñèíèí íÿòèúÿñè êè-
ìè, úèíàéÿò úÿçàñû êèìè þëöì ùþêìö ëÿüâ åäèëèð. Cÿçà ñèñòåìèíèí èú-
ðàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè ëèáåðàëèçàñèéà áàø âåðèð, àçàäëûãäàí ìÿùðóì åò-
ìÿíèí äàèðÿñè êè÷èëèð, ãûñàìöääÿòëè ìÿùêóìëóã äþâðöíäÿ "éàðûà-
çàä" úÿçà ðåúèìè éàðàäûëûðäû. Ìÿùêóìëàðûí ñàõëàíìà éåðëÿðèíäÿêè
øÿðàèò, åâäÿ ãàëìà øÿðàèòèíÿ óéüóíëàøäûðûëäû.
Cèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí ýåíèø èñëàùàòëàðûí íÿòèúÿñè
îëàðàã, 1992-úè èëèí èéóëóíäà, 1810-úó èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíè òàìà-
ìèëÿ ÿâÿç åäÿí âÿ 1994-úö èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíÿí Ôðàíñàíûí éåíè
Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Éåíè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿâ-
âÿëêèíäÿí ùÿì ñòðóêòóðóíà, ùÿì äÿ äþðä ãàðøûëûãëû, ëàêèí ìöñòÿãèë
ãàíóí áþëìÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëìàãëà þç ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíÿ ìöâàôèã
îëàðàã, ñîñèàë òÿùëöêÿëè úèíàéÿòëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàãëà éàíàøû,
öìóìèëèêäÿ äåìîêðàòèê âÿ ùóìàíèñò èñòèãàìÿòèíè ãîðóìàã áàõû-
97
ìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèðäè. Éåíè ìÿúÿëëÿäÿ, ÿââÿë-
êè ãàíóíâåðèúèëèê ïðàêòèêàñûíäàí åäèëÿí öìóìèëÿøäèðìÿ ÿñàñûíäà
ùöãóãè øÿõñëÿðèí úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè ùàããûíäà äà áèð ñûðà íîðìàëàð
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó ùàëäà íÿèíêè ñàùèáêàðëàð âÿ äèýÿð áèðëèêëÿð,
åéíè çàìàíäà ÿðàçè âàùèäëÿðèíäÿ áàüëàíàí ìöãàâèëÿ ïðåäìåòèíèí
ñîí íÿòèúÿñè êèìè, äþâëÿò-ùàêèìèééÿòè ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí âåðèëìÿñè
êèìè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòè îëàðäûñà, ùÿìèí ÿðàçè âàùèäëÿðè äÿ úèíàéÿò
ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá åäèëèðäè. Ö÷öíúö áþëìÿíèí úÿçàëàðäàí áÿùñ
åäÿí öìóìè ãàéäàëàðûíäà, Ôðàíñà äþâëÿòèíèí ÕÕ ÿñðäÿ úèíàéÿò, î
úöìëÿäÿí ïåíèòåíñèàð õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû ñèéàñÿòèí ÿñàñëàðû
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Þëöì úÿçàñûíûí ëÿüâ åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ÿí
éöêñÿê úÿçà þìöðëöê àçàäëûãäàí ìÿùðóì åòìÿ îëìóøäóð.
ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí éåíè ñòðóêòóðó âÿ
èúòèìàè äÿéÿðëÿðèí þí ïëàíà êå÷ìÿñè, Ôðàíñà Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí
õöñóñè ùèññÿñèíäÿ ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
ßýÿð ÕÛÕ ÿñðäÿ úèíàéÿò-ùöãóãè ðåïðåññèéà èëê íþâáÿäÿ äþâëÿòèí
öìóìè ìàðàãëàðûíû ãîðóìàã ìÿãñÿäè äàøûéûðäûñà, ÕÕ ÿñðèí îðòàëà-
ðûíäàí áèðèíúè éåðÿ èíñàíëûüà ãàðøû éþíÿëìèø úèíàéÿò âÿ õÿòàëàð ÷ûõà-
ðûëìûøäûð. Áó áàõûìäàí éåíè Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè èíñàíëûã, ùóìàíèçì
âÿ äåìîêðàòèéà ùàããûíäà öìóìè ïðèíñèïëÿðÿ, èëê íþâáÿäÿ ÁÌÒ-èí
1948-úè èë 10 äåêàáð òàðèõëè "Èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû
ùàããûíäà öìóìè Áÿéàííàìÿ"éÿ, ùÿì÷èíèí "Èíñàí ùöãóãëàðûíà äà-
èð" Àâðîïà êîíâåíñèéàñûíà ÿñàñëàíûðäû. Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè èíñàíëûüà
ãàðøû éþíÿëìèø ñîéãûðûì (ýåíîñèä) úèíàéÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿ-
ñè âÿ ïèñëÿíìÿñèíÿ, ùÿì÷èíèí ñöðýöí åòìÿéÿ (äåïîðòàñèéà), êþëÿéÿ
÷åâèðìÿ, ñèñòåìàòèê ìÿùêÿìÿñèç êöòëÿâè ãÿòëëÿð, àäàì îüóðëóüó,
ôÿëñÿôè, èðãè âÿ éà äèíè áàõûøëàðà ýþðÿ èøýÿíúÿ âÿ ãÿääàðëûã òþðÿäèë-
ìÿñè úèíàéÿòëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèðäè. Ýþñòÿðèëÿí úèíàéÿò ÿìÿëëÿ-
ðèíÿ ýþðÿ òÿãñèðêàð îëàíëàðû þìöðëöê äóñòàã îëìàã ýþçëÿéèðäè.
ÕÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíèí, î
úöìëÿäÿí Ôðàíñàíûí ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó âÿ ïðîñåñèíäÿ áàø âåðÿí
äÿéèøèêëèêëÿðèí èñòèãàìÿòèíè ùàêèìèééÿòèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàí
98
ðåúèìëÿð ìöÿééÿí åòìèøäèëÿð. ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àíäëû èúëàñ÷ûëàðûí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åäÿí ùþêóìÿòëÿð, ñîíðàëàð, õöñóñèëÿ
èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè àðàñûíäàêû äþâðäÿ îíó ìÿùäóäëàøäûðìàüà ÷à-
ëûøìûøäûëàð. Ôðàíñà êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë
Ìÿúÿëëÿñè äÿ 1958-1960-úû èëëÿðäÿ ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ùàêèìëÿðèí âÿ
àíäëû èúëàñ÷ûëàðûí áèðýÿ êîëëåýèàë èúëàñ åòìÿëÿðèíè òÿñáèò åòìèøäèð.
1950-úè èë 4 èéóí îðäîíàñû èëÿ ôðàíñàëû ãàíóíâåðèúè, úèíàéÿò ïîëèñèíèí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðÿðÿê, äþâëÿòè úèíàéÿòëÿð öçðÿ èøëÿðèí èú-
ðààòûíûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàüà ÷àëûøûð. Ôðàíñà ùöãóã ÿíÿ-
íÿëÿðèíÿ çèää îëàðàã, áåëÿ öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿí Â Ðåñïóáëèêà
ùþêóìÿòè 15 éàíâàð 1963-úö èëäÿ, þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ìöñòÿñíà ñÿ-
ëàùèééÿòëÿðè îëàí "äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéè öçðÿ ìÿùêÿìÿ" òÿñèñ åäèð.
Ñöðÿòëÿ âÿ òÿëÿñèê ãÿáóë åäèëÿí 1963-úö èë ãàíóíó, "äþâëÿò òÿùëöêÿ-
ñèçëèéè öçðÿ ìÿùêÿìÿ"éÿ ùÿðáè èíòèçàìûí ïîçóëìàñû, ùÿðáè ìàòå-
ðèàëëàðûí, ñèëàùëàðûí äàøûíìàñû âÿ ñàõëàíûëìàñû, ãÿòèëëÿð âÿ òàëàíëàð
(ïîãðîì) êèìè úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè èëÿ éàíàøû þçöíäÿ ùå÷ áèð ôþâãÿëà-
äÿ ùàäèñÿíè òÿñáèò åòìÿéÿí "ãàíóíñóç òîïëàíòûëàðäà èøòèðàê åòìÿê",
"éîë ùÿðÿêÿòèíÿ ìàíå îëìàã" âÿ ñ. ãàéäàëàðû ìöÿééÿí åòìèøäèð.
"Äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéè öçðÿ ìÿùêÿìÿ"íèí ñÿäðè âÿ öçâëÿðè ùþêó-
ìÿò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèðäèëÿð. Áó ìÿùêÿìÿëÿðäÿ àíäëûëàðûí èøòè-
ðàêû ãàäàüàí åäèëèð, âÿêèëëÿðèí ôÿàëèééÿòè èñÿ ìÿùäóäëàøäûðûëûðäû.
Éåíè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè, ìöàñèð Ôðàíñà úÿìèééÿòèíäÿ éàéûëìà-
ñû õöñóñè òÿùëöêÿëè ùåñàá åäèëÿí íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí ãàíóíñóç òèúà-
ðÿòèíÿ ýþðÿ, ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ìöÿééÿí åäèëÿðÿê úÿçàëàí-
äûðûëìàñûíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. ÕÕ ÿñðèí òÿùëöêÿëè úèíàéÿòëÿ-
ðèíäÿí îëàí òåððîðèçìëÿ ìöáàðèçÿéÿ, ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûã,
ùÿì÷èíèí êîððóïñèéà úèíàéÿòëÿðè, èãòèñàäè ñàùÿäÿêè úèíàéÿòëÿð, êèáåð
úèíàéÿòêàðëûã, áèîòèááè úèíàéÿòêàðëûã äà éåíè ìÿúÿëëÿíèí õöñóñè äèã-
ãÿò ìÿðÿçèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

99
ÛÂ ÌÞÂÇÓ: ÀËÌÀÍÈÉÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓÍÓÍ
ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ

1. Àëìàíèéà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñûíäà

Ðîìà ùöãóãóíóí ðîëó
Ìÿëóìäóð êè, êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿðèíèí ìèëëè ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà Ðîìà ùöãóãóíóí òÿñèðè ùÿëëåäèúè îëìóø-
äóð. Ëàêèí áó òÿñèð áÿðàáÿð îëàðàã áöòöí ñèñòåìèí âÿ éà îíóí àéðû-àéðû
òÿðêèá ùèññÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìÿñè ìÿñÿëÿñè èñÿ ùÿìèøÿ ìàðàã êÿñá åäèð.
ßýÿð Ðîìà ùöãóãóíóí òÿñèðè áöòöí þëêÿëÿðÿ, îíëàðûí ìèëëè ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðèíÿ ýöúëö íöôóç åòäèéèíè ãÿáóë åòìèø îëñàã, îíäà áèç èñòèñíàñûç
îëàðàã Àâðîïà äþâëÿòëÿðè ö÷öí âàùèä ùöãóã òàðèõè õÿðèòÿñèíèí ìþâúóä-
ëóüóíó ãÿáóë åòìÿëèéèê. Ëàêèí ãèòÿ äþâëÿòëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿ ìþâúóä
ùàêèìèééÿòëÿðèí þç ìàðàãëàðûíûí îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, ìèëëè ùöãóã
ñèñòåìëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Ðîìà ùöãóãóíóí òÿñèðèíèí
øÿðòè õàðàêòåð äàøûäûüûíû åòèðàô åòìÿëèéèê. Áó òÿñèð éàëíûç ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí àéðû-àé-
ðû òÿðêèá ùèññÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòäèéè ö÷öí, öìóìèëèêäÿ Ðîìà ùöãóãóíóí
òÿñèðè éàëíûç ìåòîäîëîæè âÿ ùöãóãè ÿñàñ êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð.
Àëìàíèéà ùöãóãóíà Ðîìà ùöãóãóíóí òÿñèðè êèôàéÿò ãÿäÿð ýåú,
ÿñàñÿí äÿ ÕÂ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàìûøäûð. Ëàêèí îíóí éåðëè ùöãó-
ãà òÿñèðè, Ôðàíñà âÿ éà Èíýèëòÿðÿ èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿ-
äÿ ýöúëö îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ùå÷ áèð ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ íÿèíêè
Ðîìà ùöãóãóíóí èíñòèòóòëàðû âÿ àíëàéûøëàðûíûí ðåñåïñèéàñû, ùÿòòà ãÿ-
äèì Ðîìà ùöãóãè ôèêðè Àëìàíèéàäà îëäóüó ãÿäÿð ýåíèø éàéûëìàìûø-
äûð. Áóíóí ÿñàñûíäà ùöãóãè àìèëëÿðäÿí ÷îõ, ñèéàñè ñÿáÿáëÿð äàéàíûð-
äû. Îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ ìÿðêÿçè èìïåðèéà ùàêèìèééÿòèí ÿùÿìèééÿò-
ëè äÿðÿúÿäÿ çÿèôëÿìÿñè âÿ åéíè çàìàíäà àéðû-àéðû êíéàçëûãëàðûí âÿ èðè
øÿùÿðëÿðèí ýöúëÿíìÿñè áó ïðîñåñÿ ýöúëö òÿêàí âåðìèøäèð. Àëìàíèéà-
100
íûí ñèéàñè ïÿðàêÿíäÿëèéè èëê íþâáÿäÿ öìóìàëìàí õöñóñè ùöãóãóíóí
òÿøÿêêöëö âÿ êîíñîëèäàñèéàñûíà, öìóìàëìàí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè âÿ
öìóìàëìàí ùöãóãøöíàñëàð ñèëêèíèí ôîðìàëàøìàñûíà ìàíå îëìóøäóð.
Áöòöí áó àìèëëÿð óçóí ìöääÿò þëêÿäÿ àðõàèê ãàíóíëàðûí âÿ ìèëëè ùö-
ãóã ñèñòåìèíèí ïÿðàêÿíäÿëèéèíè ñàõëàìàãëà éàíàøû, îíà êàíîí âÿ Ðî-
ìà ùöãóã äîêòðèíàñûíûí íöôóç åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäèð. Áó ïðîñåñ-
äÿ êèëñÿ âÿ óíèâåðñèòåòëÿðäÿ àêòèâ âÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûëàð.
Ðîìà ùöãóãóíóí àëìàí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìÿãñÿä
ÿââÿëúÿ äèíè-ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí åäèëèðäèñÿ, ñîíðàëàð
ìöêÿììÿë, èíêèøàô åòìèø Ðîìà ùöãóãó éåðëè ùöãóãóí åëìè-íÿçÿðè
âÿ ìåòîäîëîæè ÿñàñ êèìè þçöíö òÿñäèã åäÿðÿê àïàðûúû ùöãóãà ÷åâðèë-
ìèøäèð. Àëìàíèéàëû òÿëÿáÿëÿð èëê çàìàíëàð Èòàëèéà óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ,
ÕÂÛ ÿñðäÿí èñÿ Àëìàíèéàíûí þçöíäÿ òÿøÿêêöë òàïàðàã èíêèøàô åòìèø
óíèâåðñèòåòëÿðäÿ "òÿáèè éîëëà" äàõèë îëàí Ðîìà ùöãóãóíó þéðÿíìÿéÿ
áàøëàìûøäûëàð. Áóíà ãÿäÿð èñÿ áèð ÷îõ àëìàí óíèâåðñèòåòëÿðè òåîëîæè
êîëëåú êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð êè, áóðàäà äà Ðîìà ùöãóãó ÿñà-
ñûíäà êàíîí ùöãóãó òÿäðèñ îëóíóðäó. Ðîìà ùöãóãóíóí ñèéàñè, àêàäå-
ìèê âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿðëÿ Àëìàíèéàäà ìþùêÿìëÿíìÿñè âÿ èíêèøàôûíû,
ùöãóã åëìè ÿäÿáèééàòëàðûíäà áèð ÷îõ ùàëëàðäà "íÿçÿðè ñÿáÿáëÿð" ÿëà-
ãÿëÿíäèðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, éåðëè ùöãóãóí âÿ î úöìëÿäÿí äÿ Ðî-
ìà ùöãóãóíóí õàðàêòåð, ìÿçìóí âÿ òÿúðöáè ÿùÿìèééÿòèíÿ òÿñèð åäÿí
"ïðàêòèêè ñÿáÿáëÿð" äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Íÿçÿðè ñÿáÿáëÿð áó äþâð-
äÿ Àëìàíèéàäà Ðîìà ùöãóãó âÿ éåðëè ùöãóãóí áèð ÷îõ ãàðøûëûãëû ìö-
íàñèáÿòëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðèðäè. Ëàêèí áèð ÷îõ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð ùÿëÿ
äÿ à÷ûã îëàðàã ãàëûðäû. Áåëÿ êè, Ðîìà ùöãóãóíóí ìÿùç áó þëêÿäÿ íè-
éÿ áó ãÿäÿð ýåíèø ôîðìàäà òÿòáèã îëóíóðäó âÿ éà íèéÿ àëìàí ùöãóãó
ïÿðàêÿíäÿ îëñà äà ìÿãáóë ùåñàá îëóíìóðäó? Áó ñóàëëàðûí úàâàá àõ-
òàðàðêÿí èëê íþâáÿäÿ Àëìàíèéàäàêû ìþâúóä ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí àð-
òûã çàìàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿìÿñèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê ëà-
çûìäûð. ×öíêè ùàêèìëÿð áèëàâàñèòÿ ãàíóíëàð ÿñàñûíäà äåéèë, ìþâúóä
ÿíÿíÿëÿðÿ óéüóí ýÿëÿí ùöãóãè àíëàéûøëàð ÿñàñûíäà, çåùíè òÿúðöáÿéÿ,
éàøàéûø ïðàêòèêàñûíà, èøëÿðè áèëìÿëÿðèíÿ âÿ î úöìëÿäÿí îíëàðûí ýþçö
101
ãàðøûñûíäà áàø âåðÿíëÿðèí ùàíñû êîíêðåò ùöãóãè ïðîñåñÿ óéüóí ýÿëìÿ-
ñèíè ôÿùìëÿ (èíòóèòèâ) äÿðê åòìÿê ÿñàñûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèðäèëÿð. Ñàí-
êè èíñàí îðãàíëàðûíûí ùèññåòìÿ âàñèòÿëÿðè ÿñàñûíäà ãÿðàðà ýÿëìÿê âÿð-
äèøè öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòè, þç ìåòîäîëîæè êþêëÿðèíÿ
ýþðÿ óçàã êå÷ìèøèí ìèðàñû îëäóüó ö÷öí, äàùà ìöðÿêêÿá, äÿéèøêÿí
âÿ äîëàøûã îëàí ñîí îðòà ÿñðëÿðèí éåíè èãòèñàäè âÿ ñîñèàë øÿðàèòèíè òÿìèí
åòìèðäè. Ìÿùç, áó áîøëóüó éàëíûç Ðîìà ùöãóãó àðàäàí ãàëäûðà áèëÿð-
äè. ×öíêè àëìàí àäÿò ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, Ðîìà ùöãóã äöøöíúÿ-
ñèíäÿ ôîðìàëèçìèí (Ðîìà ùöãóãóíäàí éàäà ñàë: èíòåíñèéà, ïðåñêðèï-
ñèéà) îëìàñû, ìöõòÿëèô àíëàéûøëàðûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, ìÿíòèãè àíà-
ëèç, èøèí ìàùèééÿòèíèí âÿ àðãóìåíòëÿðèí ùàìû òÿðÿôèíäÿí äÿðê åäèëìÿ-
ñè áàõûìûíäàí äàùà ìöêÿììÿë íîðìàëàðëà òÿúùèç åäèëìèøäèð. ßëáÿò-
òÿ, ÿýÿð áó äþâðäÿ Ôðàíñàäà îëäóüó êèìè, Àëìàíèéàíûí þçöíäÿ éöê-
ñÿê èõòèñàñëû "ìèëëè" ùöãóãøöíàñëàð ñèëêè-ùàêèìëÿð, âÿêèëëÿð âÿ ùöãóã
ïðîôåññîðëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø îëñàéäûëàð, îíäà îíëàð áèð òÿðÿôäÿí
éåðëè àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíû ñèñòåìëÿøäèðÿ, öìóìèëÿøäèðÿ, äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí èñÿ Ðîìà ùöãóã íîðìàëàðûíûí êþìÿéèëÿ, îíóí èíñòèòóòëàðûíäàí
âÿ àíëàéûøëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éåðëè ùöãóãó çÿíýèíëÿøäèðÿ áèëÿð-
äèëÿð. Ëàêèí Àëìàíèéàäà íÿ ñîñèàë íÿ äÿ ñèéàñè çÿìèíäÿ éåðëè àäÿò ùö-
ãóãëàðûíäà ùÿð ùàíñû òÿêàìöë âÿ éà åëìè íèçàìëàíìà áàø âåðìÿäè-
éèíäÿí, îíóí ïÿðàêÿíäÿëèéè îëäóüó êèìè ãàëìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ, Ðî-
ìà ùöãóãó âàùèä àëìàí ùöãóã ìÿäÿíèééÿòè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äåéèë, îí-
äàí êÿíàð âÿ ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàäàí, Àëìàíèéàíûí
ÿêñÿð èíçèáàò-ÿðàçè âàùèäëÿðèíäÿ Ðîìà ùöãóãóíóí àíëàéûøëàðû âÿ èíñ-
òèòóòëàðû "îëäóüó êèìè" ìÿíèìñÿíèëèð. Äèããÿò ÷ÿêÿí áèð úÿùÿòè íÿçÿð-
äÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, î äþâðäÿ Àëìàíèéàäà Ðîìà ùöãóãóíó ãöââÿ-
äÿ îëàí êÿíàð þëêÿíèí ùöãóãó êèìè ãÿáóë åòìèðäèëÿð. ßêñèíÿ, àëìàí
èìïåðàòîðëàðû þçëÿðèíè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñåçàðëàðû (èìïåðàòîðëàðû)
ðîëóíäà ýþðìÿêëÿ âÿ äþâëÿòëÿðèíè "Àëìàí ìèëëÿòèíèí Ìöãÿääÿñ Ðî-
ìà Èìïåðèéàñû" àäëàíäûðìàãëà Ðîìà ùöãóãóíà äà âàðèñëèê èääèàñû èëÿ
÷ûõûø åäèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, îðòà ÿñð Àëìàíèéàñûíäà ãåéä åòäèéèìèç âÿ-
çèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíìûø øÿðàèòÿ óéüóí îëàðàã, Ðîìà ùöãóãóíóí
102
ðåñåïñèéàñûíäàí (ìÿíèìñÿíèëìÿñèíäÿí) èêè íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð.
Áèðèíúèñè, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí äèýÿð þëêÿëÿðäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, Àëìàíèéàäà áó ïðîñåñ þçöíÿìÿõñóñ õàðàêòåð àëàðàã òà-
ìàìèëÿ Ðîìà ùöãóãóíäàí ãèäàëàíìàã âàñèòÿñèëÿ ùöãóãè ôÿàëèééÿòè-
íè òÿíçèì åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð. Ëàêèí èêèíúèñè, Ðîìà ùöãóãóíóí ìèë-
ëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíÿ áÿðàáÿð îëìàéàí òÿñèðèíè íÿçÿðÿ àëñàã, îíäà ðî-
ìàí-ýåðìàí ùöãóãóíóí áó ùöãóã àèëÿñèíèí ùöãóãè, èíòåëëåêòóàë âÿ
ìåòîäîëîæè áàçàñû îëäóüóíó äà øÿðòè ãÿáóë åòìÿëèéèê.
Àëìàíèéà ùöãóãóíóí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóãà áþëöíìÿñè, Ôðàí-
ñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿí äÿ áèð ãÿäÿð ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè, Àëìàíèéà-
äà ôîðìàëàøìûø íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ÿíÿíÿëÿðè óéüóí îëàðàã öìóìè-ùö-
ãóã ôÿíëÿðè êàòåãîðèéàñûíà íÿèíêè êîíñòèòóñèéà, èíçèáàòè, ìàëèééÿ (âåð-
ýè) âÿ áåéíÿëõàëã öìóìè ùöãóã, åéíè çàìàíäà úèíàéÿò ùöãóãó, úèíà-
éÿò-ïðîñåññóàë ùöãóã, ìöëêè-ïðîñåññóàë ùöãóã, ìöôëèñëÿøìÿ (Êîí-
êóðñðåúùò), êèëñÿ ùöãóãó (Êèðúùåíðåúùò) âÿ "áàðûøäûðûúû ùöãóã" (Ôðåè-
wèëëèýå Ýåðèúùòñáàðêåèò) àäëàíàí ùöãóã äàõèë èäè êè, áóðàäà äà ìþâúóä
ùöãóãè íîðìàëàð ñèñòåìè âÿ èíñòèòóòëàðëà òÿðÿôëÿð àðàñûíäà âàñèòÿ÷èëèê
åòìÿêëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàìàã íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Àëìàíèéà ìèë-
ëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ õöñóñè-ùöãóã ïðåäìåòëÿðèíÿ ìöëêè ùöãóã, êîì-
ìåðñèéà ùöãóãó, øèðêÿò ùöãóãó (Ýåñåëëñúùàôòñðåúùò), "äàíûøûã àëÿòëÿðè"
(Wåðòïàïèåððåúùò), ÿãëè ìöëêèééÿò ùöãóãó, ïàòåíò ùöãóãó, òèúàðÿò ùö-
ãóãó âÿ áåéíÿëõàëã õöñóñè ùöãóã àèä åäèëèðäè. ßìÿê ùöãóãóíà ýÿë-
äèêäÿ èñÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ôÿíí áèð ìöíàñèáÿòäÿ õöñóñè-ùö-
ãóã, äèýÿð ìöíàñèáÿòäÿ öìóìè-ùöãóãà àèä åäèëñÿ äÿ, öìóìèëèêäÿ àë-
ìàí éóðèñïðèäåíñèéàñû àäÿòÿí îíó íÿ áó, íÿ äÿ äèýÿðèíÿ øàìèë åäèð.
Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ ôîðìàë-ùöãóãè
éàíàøìà ìöâàôèã îëàðàã, ùöãóã èêè ìÿíáÿ èëÿ ìÿùäóäëàøûð. Áóðàéà
ãàíóí (Ýåñåòç) âÿ àäÿò ùöãóãó (Ýåwîùíèòñðåúùò) äàõèë åäèëèðäè. Ëàêèí
ùàçûðäà àëìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, ÿñðëÿðëÿ îíà áþéöê òÿñèð åòìèø ùöãó-
ãóí ãåéðè-ðÿñìè ìÿíáÿëÿðèíäÿí îëàí ùöãóã òàðèõè, ôÿëñÿôÿ òàðèõè, "ö-
ìóìè êîíñòèòóñèéà âÿ ùöãóã íÿçÿðèééÿñè", ùöãóã ñîñèîëîýèéàñû âÿ
ìöãàéèñÿëè ùöãóãøöíàñëûã êèìè ìÿíáÿëÿð "ùàãëû ìþâãåëÿðèí òàíûíìà-
103
ñûíû òÿëÿá åòìÿê" ñÿâèééÿñèíäÿäèðëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ôîðìàë-ùöãóãè
éàíàøìà ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñèñòåìèíäÿí, ìöàñèð äþâðäÿ àêòóàëëûã êÿñá
åäÿí êîíñòèòóñèéà ìÿùêÿìÿñèíèí âÿ äèýÿð àëè èíñòàíñèéàëû ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèí ãÿðàðëàðûíû, î úöìëÿäÿí Àâðîïà Èòòèôàãû ùöãóãóíóí òÿòáèãèíè äÿ,
áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà "ýþçäÿí ãà÷ûðûëäûüû"íû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Íÿ-
ùàéÿò, àëìàí ùöãóãóíäà, îíóíëà áèðëèêäÿ áöòöí ðîìàí-ýåðìàí ùöãó-
ãóíäà ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí ùöãóãè ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ÿñàñëàíäûðûëìûø
âÿ èíàìëû ãÿðàðëàðûíà áèðòÿðÿôëè, ôîðìàë-ùöãóãè éàíàøìà îíóíëà íÿòè-
úÿëÿíèð êè, ùöãóãóí äèýÿð ãÿáóë åäèëìèø èêè ôîðìàë ìÿíáÿ (àäÿò âÿ ãà-
íóí) èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, îíëàðûí ùÿð ùàíñû, ùå÷ äÿ àç ÿùÿìèééÿò êÿñá
åòìÿéÿí äèýÿð ìöùöì íþâëÿðèíÿ (ìÿñÿëÿí, äîêòðèíàë) ìöðàúèÿò åòìÿ-
ëÿðèíÿ îëäóãúà ìÿíôè (íåãàòèâ) ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèëèð.
Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿéè ùåñàá åäèëÿí
ãàíóí (Ýåñåòç, ñòàòóòå) ôàêòèêè îëàðàã áöòöí éàçûëû ùöãóãè àêòëàðû ÿùà-
òÿ åäèð. "Ãàíóí" àäû àëòûíäà ôåäåðàë âÿ éåðëè àëìàí òîðïàãëàðûíûí ãÿ-
áóë åòäèêëÿðè ýåíèøìèãéàñëû ùöãóãè êîäåêñëÿð âÿ äèýÿð ùöãóãè àêòëàð
íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, îíëàðûí äà éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè áöòöí èúðàåäèúè îð-
ãàíëàð ñÿâèééÿñèíäÿ ìÿúáóðè îëìóøäóð. Ãàíóíäàí ôÿðãëè îëàðàã,
àäÿòëÿð "ìÿùäóä òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ" àëìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, äåìÿê
îëàð êè, ùàçûðäà "éîõ îëìàã" òÿùëöêÿñèëÿ ãàðøû-ãàðøûéàäûð. Äèýÿð òÿðÿô-
äÿí íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ïëàíäà ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíäÿ àäÿòëÿð
ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíÿ äàõèë åäèëñÿëÿð äÿ, áó ùå÷ äÿ îíëàðûí îë-
äóüó êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè äåìÿê äåéèëäèð. Ùöãóã íîðìàëàðûíà ÿñàñ-
ëàíàí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ìþâúóä îëìàäûüû åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ,
ìöáàùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿð "èëàùè ãöââÿéÿ" ìöðàúèÿò åòìÿêëÿ ÿäàëÿòëè
ãÿðàðà íàèë îëìàüà ÷àëûøìûø âÿ áó äþâðäÿ àäÿòëÿðÿ, äåìÿê îëàð êè, àç
èñòèíàä åäèëìèøäèð. Ëàêèí àäÿòëÿðÿ áó âÿ äèýÿð ôîðìàäà ÿìÿë åäèëìèø-
äèð. Õöñóñèëÿ äÿ ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áàøëàéàí
ùöãóãè ðåíåññàíñ, Ðîìà âÿ êàíîí ùöãóãëàðûíûí èíòåíñèâ þéðÿíèëìÿ-
ñèíÿ áàøëàíûëìàñû, àäÿò íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí ìöùàêèìÿ öñóëóíóí
òÿòáèãè ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð.

104
 2. Àëìàíèéà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè
Ôðàíê èìïåðèéàñûíûí äàüûëìàñûíäàí ñîíðà òÿøÿêêöë òàïìàãäà îëàí
Àëìàíèéà äþâëÿòèíäÿ, òÿäðèúÿí ýÿëÿúÿê ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí êîíòóð-
ëàðû ìöÿééÿí åäèëèðäè. Áó óçóí ñöðÿí ïðîñåñ îëìàãëà òÿêúÿ Àëìàíèéà-
äà äåéèë, ÿêñÿð Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã, íþâáÿ-
òè òàðèõè ìÿðùÿëÿäÿ –éåíè äþâðäÿ áàøà ÷àòìûøäûð. Ìÿùç îðòà ÿñðëÿðäÿí
äöíéàíûí ýÿëÿúÿê áþéöê ùöãóã àèëÿëÿðèíèí þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ùöãóã èíñ-
òèòóòëàðûíûí ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðè ôîðìàëàøìûøäûð. Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ ãÿðáè
Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿéè ùåñàá åäèëÿí áàðáàð òàéôàëà-
ðûíûí ùöãóãè àäÿòëÿðèíäÿí, ÿðàçè ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí ôåîäàë ùöãóãè
àäÿòëÿðèíÿ òÿäðèúè êå÷èä áàø âåðèð. Óçóí ìöääÿò ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿ-
éè îëàí àäÿòëÿð, ýåòäèêúÿ ìöðÿêêÿáëÿøÿí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ñÿâèé-
éÿñèíÿ óéüóí ýÿëìÿìÿéè ñÿáÿáèíäÿí ùöãóãè ýöúö òöêÿíìÿê öçðÿ èäè.
Ëàêèí äàùà ìöêÿììÿë ùöãóãè àäÿòëÿð ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð ñöðÿòëÿ èíòåãðàñèéà åäÿðÿê îíóí ÿñàñ ôîðìàëàðûíäà ìþùêÿìëÿí-
ìèøäèð. Ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðè ìþùêÿìëÿíäèêúÿ èëê íþâáÿäÿ àäÿòëÿð,
ôåîäàë-ñåíéîðëàð âÿ îíëàðûí âàññàëëàðû (ëåí ùöãóãó ÿñàñûíäà) àðàñûíäà
øÿõñè âÿ òîðïàã ìöëêèééÿòè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ éþíÿë-
ìèøäèð. Ùöãóãè àäÿòëÿð ôåîäàëëàð âÿ êÿíäëèëÿð àðàñûíäà äà åéíè ìöíàñè-
áÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Àäÿòëÿðèí áó ùèññÿñè ìàíîðèàë (ôåîäàë ìöëêè) ùö-
ãóãè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿñáèò åòìÿêëÿ, äàùà ÷îõ ôåîäàë ìàíîðóíà òÿùêèì
åäèëìèø àñûëû êÿäëèëÿðèí ùöãóãè âÿçèééÿòèíè òÿíçèìëÿéèðäè.
Àëìàíèéàäà êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè, äàùà ñîíðà èñÿ
áó ùàêèìèééÿòèí çÿèôëÿìÿñè áöòöí îðòà ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ ùöãóãè ïàðòèêóë-
éàðèçìèí ùþêìðàíëûüû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíìóøäóð. ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿí
áàøëàéàðàã, àéðû-àéðû ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ âåðèëìèø èìïåðàòîð ãàíóíâåðèúèëè-
éè èñòèñíà åäèëìÿêëÿ "öìóìàëìàí ùöãóãó" ìþâúóä îëìàìûø, øÿùÿð-
ëÿðäÿ äàõèë îëìàãëà èíçèáàòè ÿðàçè âàùèäëÿðèíèí ùöãóãëàðû ìþâúóä îë-
ìóøäóð. Îðòà ÿñð àëìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ àëè ôåîäàë ñèëêè ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíè òÿíçèìëÿéÿí õöñóñè ëåí ùöãóãóíóí éàðàíìàñû, áöòþâëöêäÿ öìóìè
ùöãóã íîðìàëàð êîìïëåêñèíè çÿèôëÿäèðäè. Áåëÿ êè, ÕÛÛÛ ÿñðäÿ ÿýÿð Èí-
ýèëòÿðÿäÿ âÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð äÿ Ôðàíñàäà ôåîäàë-âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðè-
105
íè òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàð, ôåîäàë ùöãóã ñèñòåìèíèí äèýÿð íîðìàëàðû èëÿ
ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèñÿ, Àëìàíèéàäà èñÿ ùöãóãóí çåì ùöãó-
ãóíà (Ëàíäðåúùò –òîðïàãëàðûí, ÿðàçèëÿðèí ùöãóãó) âÿ ëåí ùöãóãóíà
(Ëåùíðåúùò-ôåîä ùöãóãó) áþëöíìÿñè ÿíÿíÿñè éàðàíìûøäû. Áåëÿëèêëÿ,
Àëìàíèéàäà ëåí ùöãóãó, çåì ùöãóãó, øÿùÿð ùöãóãó, êàíîí ùöãóãó
ñóáéåêòèí ñèëêè ìÿíñóáèééÿòèíäÿí, éàøàäûüû ÿðàçèäÿí àñûëû îëàðàã îíà
øàìèë îëóíàí ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ òîðïàã, ÿìëàê, àèëÿ-íèêàù, âÿðÿñÿëèê
âÿ ñ. áó êèìè åéíè, òÿêðàð ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèðäè. Öìóìèëèêäÿ,
îðòà ÿñð ùöãóãóíäà ñóáéåêòèí ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ
ñàíêè "þç ùöãóãóíó àõòàðìàüà" ÷îõ ùÿâÿñëè êèìè ýþðöíöðäö. Ñóáéåêò
ö÷öí áó ùöãóã èñÿ ëåí, çåì, øÿùÿð, êàíîí ùöãóãó îëà áèëÿðäè.
Áóíóíëà áåëÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ áèð ñû-
ðà öìóìè ùöãóã ïðèíñèïëÿðè âÿ èíñòèòóòëàðû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð êè,
áó ïðèíñèïëÿð ìöõòÿëèô ñèéàñè âàùèäëÿð òÿðÿôèíäÿí êþíöëëö ãÿáóë åäèëÿ-
ðÿê, Àëìàíèéàíûí ýÿëÿúÿê "öìóìè ìèëëè ùöãóãó"íóí ÿñàñûíû òÿøêèë
åòìèøäèëÿð. Áåëÿ ïðèíñèïëÿð àëìàí àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí óíèâåðñàë
áàçàñû ÿñàñûíäà, ùÿì÷èíèí àëìàí èìïåðàòîðëàðûíûí ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ
ãàíóí éàðàäûúûëûüû ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Õöñóñèëÿ
äÿ àëìàí èìïåðàòîðëàðûíûí âÿ ðåéõñòàãûí ïåðèîäèê (äþâðè îëàðàã âåð-
äèêëÿðè "ñöëù ñòàòóòëàðû", ÿñàñÿí öìóìè íîðìàëàðû òÿñáèò åòìÿêëÿ èí-
ñàíëàðû ãîðóìàüà, îíëàðûí øÿõñè ÿìëàêëàðûíà âÿ ùÿéàòëàðûíà òÿùëöêÿ
òþðÿäÿí îüðóëàðû, ãà÷àãëàðû, éàíüûí òþðÿäÿíëÿðè, úàíèëÿðè âÿ äèýÿð "ÿ-
ìèí-àìàíëûüû ïîçàíëàðû" ìöÿééÿí åòìÿêëÿ úÿçàëàíäûðìàüû íÿçÿðäÿ
òóòóðäó. Áóíëàðäàí ÿí ìÿøùóðó, ñîíðàëàð äà äÿôÿëÿðëÿ éåíèäÿí òÿñáèò
åäèëÿí 1235-úè èë Ìàéûíñ ñòàòóòó îëìóøäóð. Ìàéûíñ ñòàòóòó þçöíö ìö-
ùàêèìÿ âÿ ãèñàñ ÿâÿçèíÿ, "ùöãóãóí ìöÿééÿí åäèëìèø" öìóìè ïðèí-
ñèïëÿðè ÿñàñûíäà Àëìàíèéàäà éàøàéàí áöòöí ÿùàëè ö÷öí îíëàðûí "ñàü-
ëàìëûãëàðûíûí âÿ ÿìëàêëàðûíûí ãîðóíìàñû" ìÿãñÿäèëÿ ìÿúáóðè ìÿù-
êÿìÿ-èñòèíòàã ïðîñåñèíèí àïàðûëìàñûíû åëàí åòìèøäèð.
Àëìàíèéà ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà àäÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíû, èìïå-
ðàòîð ãàíóíâåðèúèëèéè ìöääÿàëàðûíû âÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíû þçöíäÿ
ñèñòåìëÿøäèðìèø "Ñàêñîí çåðñàëû", "Øâàá çåðñàëû" âÿ "Ôðàíê çåðñàëû"íûí
106
ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Áó êöëëèééàòëàðûí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíèí òÿñèð
äàèðÿñè, éàðàíäûãëàðû ÿðàçèëÿðäÿí äÿ êÿíàð ÷ûõàðàã äèýÿð òîðïàãëàðäà
íÿøð åäèëìèø âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, àëìàí ùöãóãóíóí óíèôèêàñèéàñû ö÷öí ýå-
íèø øÿðàèò éàðàíìûøäûð. 1220-úè èëäÿ øåôôåí Åéê ôîí Ðåïãîô òÿðÿôèíäÿí
ùàçûðëàíìûø "Ñàêñîí çåðñàëû" øèìàë-øÿðãè Àëìàíèéàäà äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ
îëóíàí àäÿò ùöãóãó âÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû íîðìàëàðûíû òÿñáèò åòìèø-
äèð. Èêè ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàí òðàêòàò çåì ùöãóãóíó âÿ ëåí ùöãóãóíó
òÿíçèìëÿéèðäè. Çåì ùöãóãó ùÿì àäÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíû, ùÿì äÿ èì-
ïåðàòîð ãàíóíâåðèúèëèéèíè òÿñáèò åòìÿêëÿ, çåì ìÿùêÿìÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí
"íÿúèá îëìàéàí" àçàä ñèëêèí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ òÿòáèã åäèëìÿñèíè íÿçÿð-
äÿ òóòóðäó. Ñàêñîí çåðñàëû ùàçûðëàíàðêÿí ïðàêòèêè îëàðàã Ðîìà ùöãóãó-
íà, øÿùÿð ùöãóãóíà âÿ éà òèúàðÿò ùöãóãóíà èãòèáàñ åäèëìÿìèø, éàëíûç
íàäèð ùàëëàðäà êàíîí ùöãóãóíà âÿ äèýÿð àëìàí òîðïàãëàðûíà ìöðàúèÿò
åäèëìèøäèð. Ñàêñîí çåðñàëû áèð ÷îõ àëìàí òîðïàãëàðûíäà âÿ øÿùÿðëÿðèíäÿ
ãÿáóë åäèëìèø âÿ 1900-úö èëÿ ãÿäÿð äÿôÿëÿðëÿ îíà ìöðàúèÿò åäèëìèøäèð.
Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà øÿùÿð ùöãóãó õöñó-
ñè ðîëà ìàëèêäèð. Áèð íå÷ÿ àïàðûúû øÿùÿðèí ùöãóã ñèñòåìè, äèýÿðëÿð ö÷öí
äÿ íöìóíÿ îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Ìàãäåáóðã ãàíóíëàðû 80 øÿùÿðäÿ,
Ôðàíêôóðò 49 øÿùÿðäÿ, Ëéóáåê 43 øÿùÿðäÿ, Ìöíùåí 13 øÿùÿðäÿ èñòèôà-
äÿ îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àëìàíèéàäà ÿñàñÿí Ëéóáåê âÿ Ìàãäåáóðã
îëìàãëà èêè øÿùÿð ùöãóãó àèëÿñè ôîðìàëàøìûøäûð. Áó èêè "àíà øÿùÿðëÿð"-
äÿ òÿðòèá åäèëìèø ùöãóã íîðìàëàðû âÿ éà ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû êè÷èê øÿ-
ùÿðëÿðèí õàùèøèëÿ îíëàðà ýþíäÿðèëèðäè. Ëéóáåê øÿùÿð ùöãóãó èñÿ Øèìàë
âÿ Áàëòèê ðåýèîíó ÿðàçèëÿðèíÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ùàíçà èòòèôàãûíäà àïàðû-
úû øÿùÿðëÿð îëàí Íîâãîðîä âÿ Òàëëèíäÿ äÿ øàìèë åäèëìèøäèð. Ìàãäå-
áóðã øÿùÿð ùöãóãó äà ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ éàéûëàðàã øÿðãè àëìàí òîðïàãëà-
ðûíû –øÿðãè Ñàêñîíèéà, Áðàíäåíáóðã âÿ Ïîëøàíûí àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðèíè
ÿùàòÿ åòìèøäèð. 1261-úè èëäÿ 64 ìàääÿäÿí èáàðÿò Áðåñëàóéà âÿ 1304-
úö èëäÿ 140 ìàääÿäÿí èáàðÿò Ùåðëèñòÿ ýþíäÿðèëÿí Ìàãäåáóðã øÿùÿð
ùöãóãó íîðìàëàðû äàùà ìÿøùóð èäèëÿð. ÕÛÂ ÿñðäÿ ñèñòåìëÿøäèðèëÿí
ìàãäåáóðã-áðåñëàó ùöãóãó 500 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëìàãëà áåø êèòàáäà
íÿøð îëóíìóøäóð. Øÿùÿð ùàêèìëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí áèðèíúè êèòàá, îíëà-
107
ðûí âÿçèôÿéÿ òÿéèí îëóíìàëàðû, ñÿëàùèééÿòëÿðè, ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè
òÿíçèìëÿéèðäè. Èêèíúè êèòàá ìÿùêÿìÿ èúðààòû ìÿñÿëÿëÿðèíè, ö÷öíúö êè-
òàá ìöõòÿëèô èääèàëàð, äþðäöíúö êèòàá àèëÿ âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãó, áåøèí-
úè èñÿ (òàìàìëàíìàìûø) äèýÿð êèòàáëàðäàêû áàõûëìàéàí ìöõòÿëèô ãÿ-
ðàðëàðû ÿùàòÿ åòìèøäèð.
Àëìàíèéàäà øÿùÿð ùöãóãëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí ÷ûõìàãëà éåíè óíèâåð-
ñàë ñèñòåì, ÿââÿëäÿí ìèëëè õàðàêòåð äàøûéàí òèúàðÿò ùöãóãó âÿ éà "òà-
úèðëÿðèí ùöãóãó" éàðàíìûøäûð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ òèúà-
ðÿò íîðìàëàðû Ëéóáåê, Áðéóãå âÿ äèýÿð Ùàíçà èøòèðàê÷ûñû îëàí àëìàí
øÿùÿðëÿðèíèí ñòàòóòëàðûíäà òÿñáèò îëóíìóøäóð. Äÿíèç äàøûíìàëàðû âÿ
äÿíèç òèúàðÿòè ìÿñÿëÿëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí âÿ Áàëòèê þëêÿëÿðèíäÿ áþéöê
íöôóçà ìàëèê îëàí Âèñáè ãàíóíëàðûíû äà (1350-úè èë) ýþñòÿðìÿê ëàçûì-
äûð. Àëìàíèéà èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí øèìàëè Èòàëèéà ÿðàçè-
ëÿðèíäÿ, øÿùÿð êîììóíàëàð éàðàäûëìûø Ëîìáàðäèéà ëèãàñûíûí öçâö
îëàí Âåðîíà, Âåíåñèéà, Áåðãàìî, Ìèëàí, Ïàðìà, Áîëîíèéà âÿ áàøãà
øÿùÿðëÿðäÿ òèúàðÿò ùöãóãó ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Èëê
äÿôÿ îëàðàã 1216-úû èëäÿ, äÿíèç, éàðìàðêà âÿ ñ. ìöõòÿëèô íþâ òèúàðÿò
ýÿìèëÿðèíèí ãÿðàðëàðûíû ãåéäÿ îëàí Ìèëàí øÿùÿðèíèí "Àäÿòëÿð êèòà-
áû"íäà òèúàðÿò àäÿòëÿðè ñèñòåìëÿøäèðèëèð. Àëìàíèéà òèúàðÿò ùöãóãóíóí
ìöùöì ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè, äèýÿð þëêÿëÿðèí øÿùÿðëÿðè èëÿ, î úöìëÿ-
äÿí õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ìîíàðõëàðû èëÿ áàüëàíàí áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ìö-
ãàâèëÿëÿðè îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Êþëí øÿùÿðè âÿ Èíýèëòÿðÿ êðàëû ÛÛ Ùåíðèõ
àðàñûíäà áàüëàíàí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ, êðàë àë-
ìàí òàúèðëÿðèíÿ èíýèëèñ ùÿìêàðëàðû èëÿ áÿðàáÿð ùöãóãäà àëâåð åòìÿéÿ
èúàçÿ âåðÿðÿê, îíëàð ö÷öí "ìèëëè ðåúèì" ìöÿééÿí åòìèøäèð.
ÕÛÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ Àëìàíèéàäà ìöÿééÿí ãÿäÿð ÿëäÿ åäèëÿí ùö-
ãóãè áèðëèê, Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñåïñèéà ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàò-
ìûøäûð. ÕÂ ÿñðèí ñîíëàðûíäà äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã èøëÿ-
íèá ùàçûðëàíìûø Éóñòèíàí Äèãåñòëÿðè, 1495-úè èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø öìó-
ìàëìàí Àëè èìïåðèéà ìÿùêÿìÿ îðãàíûíäà ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè
ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÕÂÛ ÿñðäÿí èñÿ ðîìà ïàíäåêò ùöãóã ñèñòåìè èìïå-
ðèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ áþéöê íöôóç ãàçàíàðàã, Àëìàíèéà ìöëêè ãà-
108
íóííàìÿñèíèí (ìÿúÿëëÿñèíèí) ãÿáóë åäèëäèéè 1900-úö èëÿ ãÿäÿð, Àë-
ìàíèéà "öìóìè ùöãóãó" êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.
Àëìàíèéà úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíèí ìöÿé-
éÿí åäèëìÿñèíäÿ 1532-úè èëäÿ èìïåðàòîð Êàðëûí ýþñòÿðèøè èëÿ ùàçûðëàí-
ìûø "Cèíàéÿò âÿ úèíàéÿò ïðîñåññóàë" ãàíóíâåðèúèëèéèíèí (èìïåðàòîðóí
àäû èëÿ àäëàíäûðûëàí "Êàðîëèíà") ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Öìóìèìïå-
ðèéà ãàíóíó îëàí "Êàðîëèíà", èìïåðèéà ùöãóãëàðûíûí àéðû-àéðû àëìàí
òîðïàãëàðûíäà öñòöíëöéöíö òÿñáèò åòìÿêëÿ, úèíàéÿò ìÿùêÿìÿ ïðîñå-
ñèíäÿ "éåðëÿðäÿ âÿ ÿéàëÿòëÿðäÿ" ãöââÿäÿ îëàí "àüûëñûç âÿ àõìàã"
àäÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíû ëÿüâ åòìèøäèð. Ëàêèí "Êàðîëèíà" êóðôóðèñòëÿð
(àëìàí èìïåðàòîðóíó ñå÷ìÿê ùöãóãó âåðèëìèø 4 äöíéÿâè âÿ 3 äèíè
ùàêèìèééÿò áàø÷ûëàðû) êíéàçëàð ñèëêèíÿ ýöçÿøò åäÿðÿê, îíëàðûí "ÿçÿëè
âÿ ÿäàëÿòëè àäÿòëÿð"èíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíà èúàçÿ âåðìèøäèð.
Öìóìèëèêäÿ, ãàíóííàìÿ àëè êíéàç òÿáÿãÿñèíèí ñèéàñè ìàðàãëàðûíà
âÿ äþâðöí úèíàéÿò âÿ úèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóãó òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá
âåðäèéè ö÷öí, áöòöí àëìàí òîðïàãëàðûíäà ùöãóãóí éåýàíÿ ìÿíáÿéè
êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. "Êàðîëèíà" ÿñàñûíäà öìóìàëìàí úèíàéÿò ùö-
ãóãó éàðàäûëìûøäûð. Àëìàíèéàäà ùöãóãóíóí óíèôèêàñèéàñû ïðîñåñèíÿ
áàõìàéàðàã, "öìóìàëìàí ùöãóãó" íîðìàëàðû ÿñàñÿí òþâñèéÿ õàðàê-
òåðè äàøûìûø âÿ àëìàí òîðïàãëàðûíûí "åòèðàôûíäàí" àñûëû îëìóøäóð. Áå-
ëÿëèêëÿ, ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí àëìàí äþâëÿòëÿðèíèí àéðû-àéðû òîðïàãëàðû
öçðÿ ôîðìàëàøìàñû ãàéäàñû öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð.
ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àëìàíèéà òîðïàãëàðûíäà àäÿò ùöãóãëàðûí-
äàí èñòèôàäÿíè ìÿùäóäëàøäûðàðàã, þçöíäÿ éåíè úèíàéÿò, âÿðÿñÿëèê, òèúà-
ðÿò íîðìàëàðûíû åùòèâà åäÿí âÿ èñòèôàäÿñè áöòöí àçàä òÿáÿÿëÿðÿ òÿòáèã
åäèëÿí êíéàç ãàíóíâåðèúèëèéè àêòèâ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ùÿð áèð
àëìàí òîðïàüûíûí àéðû-àéðûëûãäà õöñóñè ìÿúÿëëÿéÿ ìàëèê îëìàñû ïðîñå-
ñèíèí áàøà ÷àòìàñû ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ, "êíéàç ìöòëÿãèééÿòè" äþâ-
ðöíäÿ áàøà ÷àòìûøäûð. Áåëÿ êè, ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Áàâàðèéàíûí
ìöëêè ìÿúÿëëÿñè, 1768-úè èëäÿ Àâñòðèéàíûí "Òåðåçèàíà" (êðàëè÷à Ìàðè-
éà-Òåðåçàíûí øÿðÿôèíÿ) àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí úèíàéÿò ãàíóííàìÿñè,
1787-úè èëäÿ èñÿ äàùà áèð éåíè úèíàéÿò ãàíóííàìÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð.
109
 1772-úè èëäÿ Ìàðèéà-Òåðåçèíèí ýþñòÿðèøè èëÿ Àâñòðèéàíûí ìöëêè
ìÿúÿëëÿñèíèí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéàí ìöÿëëèôëÿð ùöãóã íîðìàëàðûíûí
ôîðìàëàøìàñûíûí äîêòðèíàë âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ìÿíøÿéèíè þí ïëàíà
÷ÿêÿðÿê áèð ñûðà ïðèíñèïëÿðÿ õöñóñè äèããÿò âåðìèøäèëÿð:
à) ãàíóí äÿðñëèêëÿ ãàðûøäûðûëìàìàëû, óíèâåðñèòåò êàôåäðàëàðûíäà
îõóíàí âÿ "ãàíóíâåðèúèíèí äèëè ö÷öí éàä" îëàí òÿðèô, êëàññèôèêàñèéà
âÿ ñ. áó êèìè èôàäÿëÿðèí "ìÿúÿëëÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû çÿðóðèäèð".
á) "ìÿíòèãÿ çÿðÿð âóðìàäàí" ùÿð øåéè ìàêñèìàë ãûñà âàõòäà åò-
ìÿê ëàçûìäûð. Áöòöí "õöñóñè ùàëëàð" ÷ûõàðûëìàëû âÿ éà îíëàðûí "ö-
ìóìè ïðèíñèïëÿðèí êþìÿéè èëÿ" òÿíçèìëÿíìÿñè òÿìèí åäèëìÿëèäèð.
ú) ÿñàñëû øÿêèëäÿ "èñòÿíèëÿí èêèìÿíàëûëûãäàí âÿ ãåéðè-äÿãèãëèê-
äÿí" ãà÷ûëìàëû, ìöÿééÿí áÿùàíÿëÿðëÿ "ëöçóìñóç òÿêðàðëàðà âÿ
èçàùëàðà" éîëâåðèëìÿìÿëèäèð. "×öíêè àüûëëû àäàì îíëàðñûç äà ùÿð ìÿ-
ñÿëÿíè àíëàéà áèëÿð".
ä) ãàíóíëàðû "ðîìà ùöãóãóíà áàüëàìàã ëàçûì äåéèë". Áåëÿ êè,
ùÿð çàìàí îíëàðûí ÿñàñûíà "òÿáèè ÿäàëÿò ïðèíñèïè" õèäìÿò åòìÿëèäèð.
1794-úö èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíìèø Ïðóññèéà çåì ãàíóííàìÿñèíèí
ìÿíáÿéè Ñàêñîí çåñàëû, ðîìà ùöãóãó, Ìàãäåáóðã âÿ Ëéóáåê øÿùÿð ùö-
ãóãó âÿ Áåðëèí àëè ìÿùêÿìÿñèíèí ïðàêòèêàñû îëìóøäóð. Èêè ùèññÿäÿí èáà-
ðÿò îëàí ãàíóííàìÿíèí áèðèíúè ùèññÿñè ìöëêè ùöãóã, èêèíúè ùèññÿñè èñÿ
ÿñàñÿí äþâëÿò ùöãóãó, úèíàéÿò ùöãóãó, î úöìëÿäÿí äÿ ìÿêòÿá âÿ êèë-
ñÿ ñèëêèíÿ äàõèë îëàíëàðûí ùöãóãè ãàéäàëàðûíû òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàðà
ùÿñð åäèëìèøäèð. Ìÿúÿëëÿéÿ, Ïðóññèéà "ìààðèô÷è ìöòëÿãèééÿò" ùàêèìèé-
éÿòè òÿðÿôèíäÿí ìöëêèééÿò ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ þç äþâðöíÿ ìöâàôèã îëà-
ðàã òðàêòîâêà (øÿðù) åäèëÿí "èíñàí òÿáèè ùöãóã"ëàðûíà àèä áÿçè åëåìåíò-
ëÿð äÿ äàõèë èäè. Ëàêèí "äåìîêðàòèê" âÿ äåêëàðàòèâ ýèðèøäÿí ñîíðà ïðóññè-
éà êðàëûíûí ãåéðè-ìÿùäóä ùàêèìèééÿòè, èúòèìàè âÿ ôÿðäè (õöñóñè) ùÿéàòûí
áöòöí òÿðÿôëÿðèíèí ðåãëàìåíòàñèéàñû, òÿùêèìëè êÿíäëèëÿðèí ùöãóãñóçëóüó
âÿ çàäÿýàíëàðûí èìòèéàçëû âÿçèééÿòèíÿ äàèð ïðèíñèïëÿð äîìèíàòëûã åòìèø-
äèð. Ìÿúÿëëÿäÿ, ìÿíÿâèééàòëà áàüëû òÿñáèò åäèëìèø ìöääÿàëàðëà éàíàøû,
ùöãóã íîðìàëàðûíû ãåéðè-ìöÿééÿí êîíñòðóêñèéàñû âÿ äÿéÿíÿêëÿ úÿçà-
ëàíäûðìàã òèïëè êþùíÿëìèø ãàéäàëàðû èëÿ äÿ ôÿðãëÿíìèøäèð.

110
 3. Àëìàíèéà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí
ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû
Ìÿëóìäóð êè, ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ ìÿðêÿçè èìïåðèéà îðãàíëàðûíûí
ÿñàñ ôóíêñèéàñû "çåì ñöëùö"íöí ãîðóíìàñûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
Áóíà ìöâàôèã îëàðàã, ÿñàñÿí öìóìèìïåðèéà ãàíóíëàðûíûí ìÿçìó-
íóíäà ÿíÿíÿâè úèíàéÿò-ùöãóã íîðìàëàðûíû öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð.
Åðêÿí äþâðëÿðäÿ ñöëùöí ãîðóíìàñû ìåõàíèçìè, ìöääÿòñèç îëàðàã
èìïåðèéà òÿáÿÿëÿðèíÿ ãàðøû èñòÿíèëÿí ôîðìàäà ýöú òÿòáèã åòìÿìÿê
áàðÿäÿ þùäÿëèê (àíä è÷ìÿê) ýþòöðìÿêäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Áèð
ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà åëàí åäèëÿí ñòàòóò íîðìàëàðûíäà øÿõñèí ùÿ-
éàò âÿ ìöëêèééÿòèíèí ãîðóíìàñû àíä è÷ìÿêäÿí àñûëû îëìàéàðàã ìö-
íàñèáÿòëÿðèí ýåíèø äàèðÿñèíè ÿùàòÿ åòìÿêëÿ èìïåðàòèâ õàðàêòåð äàøû-
ìûøäûð. Áåëÿ êè, Ìàéûí ñòàòóòóíà ýþðÿ, ñöëùöí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá
îëàí úÿçàëàíäûðûëìàëû ÿìÿëëÿðÿ, êèëñÿ ãàíóíëàðûíà òàáå îëìàìàã,
éîëäàí êå÷ÿíëÿðèí ìöùàôèçÿñè âÿ ìöøàéèÿò åäèëìÿñè àäû èëÿ îíëàð-
äàí ãàíóíñóç ðöñóì âÿ ùàãã òîïëàìàã, ÿúíÿáèëÿðèí âÿ àëìàíëàðûí
ñÿðáÿñò âÿ òÿùëöêÿñèç ùÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿê, òÿáÿÿëÿ-
ðèí ìöëêè ùöãóãëàðûíû (ïàòðîíàòëûã âÿ ñ.) ïîçàí ãàíóíñóç èääèàëàðëà
÷ûõûø åòìÿê àèä åäèëèðäè. "Êëàññèê" úèíàéÿòëÿðäÿí îëàí ñàõòà ïóë êÿñ-
ìÿê, ýèðîâ ñàõëàìàã, ãÿòë òþðÿòìÿê (õöñóñè èëäÿ àòà ãàòèëè), äþâëÿòè
õÿéàíÿòëÿð àüûð úÿçàëàðà ìÿðóç ãàëûðäû.
Ñöëù ñòàòóòó òÿëÿá åäèðäè êè, çÿðÿð ÷ÿêÿíëÿð þçáàøûíà ìöùàêèìÿ-
äÿí ÷ÿêèíìÿëè, ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê èøèí "ÿäàëÿòëÿ, òîðïàã-
ëàðûí àüûëëû àäÿòëÿðè ÿñàñûíäà" ùÿëëèíÿ íàèë îëñóíëàð. Áó ïðèíñèïè ïî-
çàí ùÿì çÿðÿð÷ÿêÿí òÿðÿô, ùÿì äÿ ìöùàêèìÿ åäÿí ùàêèì, ÿí àçû
úÿðèìÿ èëÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû. ×öíêè Àëìàíèéà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí
ÿäàëÿòëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíè òÿëÿá åäÿí ñöëù ñòàòóòó, "ùöãóãóí
ùàêèìèééÿòèíèí ãóðòàðäûüû éåðäÿ, þçáàøûíàëûã ùþêìðàíëûã åäèð" ïðèí-
ñèïèíäÿí ÷ûõûø åäèðäè. Ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿäÿí ãàíóíñóç ãè-
ñàñ àëìàã, áàðûøûüû ïîçìàã, áîðúó òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÿìëàêû
çîðëà ÿëÿ êå÷èðìÿê òÿãñèðêàðû "ãàíóíäàí êÿíàð" åëàí åòìÿêëÿ íÿòè-
111
úÿëÿíÿ áèëÿðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ìöÿééÿí ãàéäàëàðû ýþçëÿìÿêëÿ,
ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíäàí ðàçû ãàëìàéàí òÿðÿôëÿðÿ þçáàøûíà ìöùàêè-
ìÿ åòìÿê ãàíóíè ùåñàá åäèëèðäè.
Àëìàíèéà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ õöñóñè
äèããÿò âåðÿí ñòàòóò, ìÿùêÿìÿ ùàêèìè âÿçèôÿëÿðèíèí òóòóëìàñûíû ëÿ-
éàãÿòëè àäàìëàðà ùÿâàëÿ åäèëìÿñèíè, ùÿì÷èíèí àëè ñèëêäÿí îëàíëàðà
âÿ øàùèäëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ìÿùêÿìÿ ïðèíñèïëÿðèíèí ùÿð êÿñÿ ãàðøû
áÿðàáÿðëèéèíè åëàí åäèðäè. Èìïåðàòîðóí îëìàäûüû äþâðäÿ ìÿùêÿìÿ
èúðààòûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí àçàä ñèëêäÿí îëàí ÿäëèééÿ ùåéÿòè (ùöãóãøö-
íàñëàð ùåéÿòè), þç øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã âÿ "þçëÿðè-
íè éàõøû àïàðäûãëàðûíà" ýþðÿ, âÿçèôÿäÿ áèð èë ãàëàí òÿðêèáäÿí ìöÿé-
éÿí åäèëèðäè. Êíéàçëàð âÿ áàøãà "àëè øÿõñëÿð" èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, äè-
ýÿð òÿáÿÿëÿðèí "ùöãóã âÿ ìöëêèééÿò" ìöíàñèáÿòëÿðèíè ùÿëë åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ ìÿùêÿìÿ èúëàñëàðû áàçàð âÿ áàéðàì ýöíëÿðèíäÿí áàøãà
ùÿð ýöí êå÷èðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Äàùà ìöùöì èøëÿðÿ èñÿ èìïå-
ðàòîðóí èúàçÿñè èëÿ áàõûëûðäû. Ìÿùêÿìÿ ÿäëèééÿñè éàíûíäà ÿðèçÿ âÿ
øèêàéÿòëÿðè ãÿáóë åäÿí, ãîðóéàí âÿ èìïåðàòîð ìÿùêÿìÿñè ãÿðàðëà-
ðûíû ïðîòîêîëëàøäûðàí àçàä ñèëêèí íöìàéÿíäÿñèíäÿí îëàí õöñóñè íî-
òàðèóñ âÿçèôÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Õöñóñèëÿ éåðëè àäÿòëÿðÿ ìöâàôèã
îëàðàã ìÿùêÿìÿ ãÿðàð âåðèëìèø ìöáàùèñÿëè èøëÿðèí éàçûëìàñûíû òþâ-
ñèéÿ åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, äàèìè ÿñàñëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí, àëìàí
òîðïàãëàðûíûí àäÿòëÿðèíè âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéàí,
ñèñòåìëÿøäèðÿí âÿ þéðÿíÿí äÿôòÿðõàíà éàðàäûëûð êè, áóíóíëà äà "ö-
ìóìè" àëìàí ùöãóãó ÿñàñûíäà ìÿùêÿìÿ ìöáàùèñÿëÿðèíèí ùÿëë
åäèëìÿñèíÿ ýåíèø èìêàí à÷ûëûðäû.
Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úÿçà ïðèíñèïëÿðèíèí õàðàêòåðè, áàø
âåðìèø úèíàéÿòÿ âÿ úèíàéÿòêàðà ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Òþðÿäèëìèø
úèíàéÿòèí "ãÿääàðëûã", "çîðàêûëûã" âÿ ðåñèäèâ úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëû-
íûðäû. ßìëàê ùöãóã ïîçìàëàðûíà ýþðÿ, ÿñàñÿí äÿéìèø çÿðÿðèí þäÿ-
íèëìÿñè, î úöìëÿäÿí äÿ äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðûíäà àíàëîæè úÿçàëàð ìÿðóç
ãàëìàëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Èìïåðàòîðóí ãÿçÿáèíÿ ýÿëÿí, ýþçäÿí
äöøÿí àäàì "ãàíóíäàí êÿíàð" åëàí åäèëìÿêëÿ, øÿðÿô âÿ áöòöí ùö-
112
ãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëìÿêëÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû. "Ãàíóíäàí êÿíàð"
åëàí åäèëìèø ìöãÿññèðè áèëÿðÿêäÿí ýèçëÿäÿí øÿõñè äÿ, àíàëîæè úÿçà
ýþçëÿéèðäè. ßýÿð áó øÿõñ àçàä øÿùÿð òÿðÿôèíäÿí ñûüûíàúàã ÿëäÿ
åäÿðäèñÿ, îíäà øÿùÿð úèíàéÿò òÿãèáèíÿ ìÿðóç ãàëìàãëà, äèâàðëàðû ñþ-
êöëìÿëè èäè.
Ñöëù ñòàòóòëàðû èìïåðàòîð ùöãóãóíóí áèð ùèññÿñè îëìàãëà, õöñóñè
îëàðàã àëìàí èìïåðèéàñû ÿðàçèñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. ÕÂÛ
ÿñðäÿ ìöõòÿëèô ùöãóã ïîçìàëàðûí õÿáÿðäàð åäèëìÿñè âÿ úÿçàëàíäû-
ðûëìàñû áàðÿäÿ èìïåðàòîð ãàíóíâåðèúèëèéè ÿíÿíÿñè, "Êàðîëèíà" úèíà-
éÿò âÿ ïðîñåññóàë ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ éåíèäÿí áÿðïà åäèëèð. Ìÿùêÿ-
ìÿ èúðààòû öçðÿ øåôôåí ñèëêè (àçàä òÿáÿãÿ) ö÷öí ïðàêòèêè ðÿùáÿðëèéè
íÿçÿðäÿ òóòàí ãàíóííàìÿ, úèíàéÿò âÿ úèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóã
íîðìàëàðû ùÿäëÿðèíèí äÿãèã âÿ àðäûúûë ñèñòåìè ìöÿééÿí åòìÿìèøäèð.
Cèíàéÿò ùöãóãóíóí öìóìè àíëàéûøëàðûíäàí îëàí ãÿñäÿí âÿ åùòèéàò-
ñûçëûãäàí, éöíýöëëÿøäèðèúè âÿ àüûðëàøäûðûúû ìÿñóëèééÿò, ñóè-ãÿñä, èø-
òèðàê÷ûëûã âÿ ñ. "Êàðîëèíà"éà ìÿëóì èäè. Ëàêèí àéðû-àéðû úèíàéÿò âÿ
úÿçà íþâëÿðèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí áó àíëàéûøëàð ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð äÿãèã òÿðòèá åäèëìÿìèøäèð. Cèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè àäÿòÿí,
ãÿñäÿí âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí òþðÿäèëÿí ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ úèíàéÿò òÿãèáè-
íÿ áàøëàéûðäû. Ëàêèí Àëìàíèéà ôåîäàë úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ
ýöíàùñûç, áàøãà øÿõñèí òÿãñèðèíÿ ("îáéåêòèâ ìÿñóëèééÿò" äàøûìà)
ýþðÿ ìÿñóëèééÿò ìöÿééÿí íîðìàëàð äà òÿñáèò îëóíìóøäóð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðèí áèð ÷îõ ãàíóíâåðèúèëèê ìÿúÿëëÿëÿ-
ðèíäÿ òÿãñèðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìåòîäó, áèð ÷îõ ùàëëàðäà ýöíàùñûç
àäàìëàðûí úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá åäèëÿðÿê ìÿùêóì åäèëìÿñè
èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè.
Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìè ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã "çåì ùöãóãó"
àäëàíàí âÿ áöòöí àçàä ÿùàëè (øåôôåí òÿáÿãÿñè) ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí
íîðìàëàð ìöÿééÿí åòìèøäèð. Øåôôåíëÿð "çåì ùöãóãó" ãàíóíëàðû èëÿ
êíéàçëûüûí èíçèáàòè áþëìÿñèíÿ äàõèë îëàí "ãðàô éóðèñäèêñèéàñû" ìÿù-
êÿìÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìöùàêèìÿ åäèëèðäèëÿð. Ìÿùç "çåì ùöãóãó"
Àëìàíèéàäà ìöëêè, àèëÿ âÿ äèýÿð ùöãóãóí õöñóñè ñàùÿñèíÿ àèä åäè-
113
ëÿí íîðìàëàðûí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Àëìàí çåðñàëëàðû äà çåì
ùöãóãóíà õöñóñè äèããÿò âåðìèøäèëÿð. Áåëÿ êè, Ñàêñîí çåðñàëûíûí
"çåì ùöãóãó"íäàí áÿùñ åäÿí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ "èìïåðèéà êîíñòè-
òóñèéàñû"íà àèä åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿð-ñèëêëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñó, íÿñëè, àè-
ëÿ âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðè, ùÿì÷èíèí úèíàéÿò âÿ ïðîñåñ-
ñóàë ùöãóã íîðìàëàðû òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ñàêñîí çåðñàëûíäàí ÷ûõûø
åäÿðÿê èìïåðèéàíûí "êîíñòèòóñèéà" ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëìàñûíû,
ùöãóãóí àëèëèéèíÿ âÿ "èêè ãûëûíú" äîêòðèíàñûíà ÿñàñëàíäûüûíû ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð. Ùöãóãóí àëèëèéè ïðèíñèïè èëàùè ìÿíøÿéÿ ("Àëëàù þçö
ùöãóãäóð") ìàëèê îëìàãëà, ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòÿíèëÿí ãàíóí-
ñóç âÿ ÿäàëÿòñèç ùàêèìèééÿòÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéè ìöÿééÿí åò-
ìèøäèð. ÕÛÛ ÿñðäÿ êèëñÿ èäåîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí "èêè ãû-
ëûíú" äîêòðèíàñûíà ìöâàôèã îëàðàã, ìÿíÿâè "ãûëûíú" ïàïà ö÷öí, äöí-
éÿâè èñÿ èìïåðàòîð ö÷öí òÿñáèò åäèëìèøäèð. Äèíè âÿ äöíéÿâè ùàêèìèé-
éÿò áèð-áèðëÿðèíèí òÿðÿôëÿðèíè ñàõëàéûð âÿ êþìÿê åäèðëÿð. "Ïàïàéà
ãàðøû ÷ûõàíëàð" èñÿ äöíéÿâè ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿùêóì åäèë-
ìÿëèäèð. Îðòà ÿñð Àëìàíèéà ùöãóã ñèñòåìèíäÿ òîðïàã-ÿìëàê ìöíà-
ñèáÿòëÿðè ëåí ùöãóãó èëÿ òÿíçèìëÿíèðäè.

114
 Â ÌÞ Â ÇÓ : ÀËÌÀÍÈÉÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓ
ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß

1. Ìöàñèð äþâðäÿ Àëìàíèéà ìèëëè ùöãóã

ñèñòåìèíèí òÿêàìöëö
Ðÿñìè àäû "Àëìàí ìèëëÿòèíèí ìöãÿääÿñ Ðîìà èìïåðèéàñû" àäëàíàí
Àëìàíèéà äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà, 1815-úè èëäÿ éåíè "Àëìàíèéà
Èòòèôàãû" òÿøêèë îëóíóð. Àëìàíèéà Èòòèôàãûíûí òÿøêèë îëóíìàñû, êþùíÿ ôåî-
äàë ùöãóãóíó éàðàíìàãäà îëàí áóðæóàçèéà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ óéüóíëàø-
äûðûëìàñûíà âÿ éåíè ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿêàí âå-
ðèð. Õöñóñèëÿ Ïðóññèéàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ éàðàäûëìûø âÿ 34 àëìàí äþâëÿòè-
íè, áèð íå÷ÿ àçàä øÿùÿðè áèðëÿøäèðÿí 1834-úö èë "Ýþìðöê Èòòèôàãû" ñèéà-
ñè, èãòèñàäè âÿ ùöãóãè ñàùÿëÿðäÿ ÿëàãÿëÿðè ýöúëÿíäèðìÿêëÿ éàíàøû, éåíè
áóðæóàçèéà ùöãóã ãàéäàëàðûíà âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã ùöãóã ñàùÿëÿðè-
íèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ äÿ ýåíèø çÿìèí éàðàäûð. Áåëÿ êè, éàëíûç êîíñ-
òèòóñèîíàëèçì ñàùÿñè öçðÿ 1816-úû èëäÿí 1847-úè èëÿ ãÿäÿð Àëìàíèéà
äþâëÿòëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ, 1815-úè èë "Àëìàíèéà Èòòèôàãû" Àêòûíûí
ãÿðàðëàðûíûí èúðàñûíû éåðèíÿ éåòèðÿí àëìàí òîðïàãëàðûíûí ìîíàðõëàðû òÿ-
ðÿôèíäÿ õàëãà êîíñòèòóñèéàëàð (ÿñàñ ãàíóí) "áÿõø" åäèëèð. Ùÿòòà áóíà
ìöâàôèã îëàðàã ùàêèìèééÿò òÿðÿôèíäÿí õàëãà "áÿõø" åäèëÿí êîíñòèòóñè-
éàëàð, àëìàí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ "êîíñòèòóñèéà ùöãóãó" ÿâÿçèíÿ "äþâëÿò
ùöãóãó" òåðìèíèíèí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Äèýÿð áþ-
éöê äþâëÿòëÿðäÿ –ÀÁØ, Ôðàíñà, Áþéöê Áðèòàíèéàäà èñÿ êîíñòèòóñèéà ãó-
ðóëóøóíóí åðêÿí éàðàíìàñû, èíñàí ùöãóãëàðûíûí ìèíèìàë ìÿùêÿìÿ
ìöäàôèÿñè, ùàêèìèééÿò ãîëëàðûíûí áþëöíìÿñè âÿ ñ. áó êèìè ùöãóã íîð-
ìàëàðûíûí òÿñáèò åäèëìÿñè "êîíñòèòóñèéà ùöãóãó" òåðìèíèíäÿí èñòèôàäÿ
îëóíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, Àëìàíèéàäà èñÿ áó
ïðîñåñëÿð ýåú áàø âåðäèéèíäÿí "äþâëÿò ùöãóãó" òåðìèíèíäÿí èñòèôàäÿ
öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Öìóìèëèêäÿ Àëìàíèéà ôåîäàë ùöãóãóíäàí
115
éåíè áóðæóàçèéà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ êå÷èä âÿ ãàíóíâåðèúèëèéèí óéüóíëàøäû-
ðûëìàñû ïðîñåñè èíýèëèññàêñîí ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ èíçèáàòè-àäìèíèñò-
ðàòèâ ùöãóãà öñòöíëöê âåðèëìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð.
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àëìàí áóðæóàçèéàñûíûí âÿ ùöãóãøöíàñëàðû-
íûí ìöòÿðÿããè íöìàéÿíäÿëÿðè Àëìàíèéà ìöëêè ùöãóãóíóí óíèôèêàñè-
éà âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí úÿùäëÿð åäèðëÿð. Ëàêèí öìóìàëìàí
ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ùàçûðëàíìàñû úÿùäëÿðè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿ-
ëÿíèð. Áåëÿ êè, áöòöí àëìàí äþâëÿòëÿðèíäÿ ñèéàñè òÿñèð èìêàíëàðûíû ãî-
ðóéóá ñàõëàéàí éóíêåðëÿð (ùÿðáè åëèòà), þç èìòèéàçëàðûíû èòèðìÿêäÿí
ãîðõàðàã ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ úèääè ìöãà-
âèìÿò ýþñòÿðìèøäèëÿð. Ïðóññèéàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè Ýþìðöê Èòòèôàãûíûí
éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà, àëìàí áóðæóàçèéàñû ñèéàñè ùàêèìèééÿò óüðóí-
äà ìöáàðèçÿéÿ äàùà ôÿàë ãîøóëàðàã, áöòöí îðòà âÿ êè÷èê àëìàí äþâ-
ëÿòëÿðèíäÿêè áóðæóàçèéàíû þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿ áèëìèø âÿ áóðæóàçèéàíûí
áèçíåñ-êîììåðñèéà ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìöëêè ãàíóíâåðè-
úèëèéèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñûíà íàèë îëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Àðòûã, Ïðóññèéà
àëìàí áóðæóàçèéàñûíûí èãòèñàäè, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ ñèéàñè, òÿáèè êè, áó-
íóí àðäûíúà ùöãóãè ôîðïîñòóíà ÷åâðèëèð. Ñàùèáêàðëàðûí òÿñÿððöôàò-ùö-
ãóãè ìàðàãëàðû àëìàí äþâëÿòëÿðèíèí éàõûíëàøìàñûíäà âÿ áó éàõûíëàø-
ìàíûí ùöãóã áàçàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàìûøäûð. Ëà-
êèí ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà öìóìàëìàí ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí
ùàçûðëàíìàñû óüóðñóçëóüà ìÿðóç ãàëûð.
Öìóìàëìàí ìöëêè ìÿúÿëëÿñè éàðàäûëìàñû óüðóíäà àïàðûëàí ìö-
áàðèçÿíèí éåíè ìÿðùÿëÿñè àëìàí äþâëÿòëÿðèíèí Ïðóññèéàíûí áàø÷ûëûüû
èëÿ áèðëÿøìÿñè âÿ 1871-úè èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø Àëìàíèéà èìïåðèéàñûíûí
åëàí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðàêû îáéåêòèâ øÿðàèòëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Þç
íþâáÿñèíäÿ áó ìöáàðèçÿ óüóðëà íÿòèúÿëÿíìèø âÿ 1896-úû èëäÿ Àëìà-
íèéà Ìöëêè Ãàíóííàìÿñèíèí (Ìÿúÿëëÿñè) ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ áàøà ÷àò-
ìûøäûð. 1896-úû èë Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè Àëìàíèéà ùöãóãóíäà èëê öìó-
ìàëìàí ìöëêè ìÿúÿëëÿñè êèìè òàðèõÿ äöøìöøäöð.
Öìóìàëìàí ìöëêè ãàíóííàìÿñèíÿ ãÿäÿð þëêÿäÿ 30-äàí éóõà-
ðû ïàðòèêóëéàð ùöãóã ñèñòåìè ãöââÿäÿ îëìóøäóð. Ïàðòèêóëéàð ùöãóã-
116
äàí áàøãà Àëìàíèéàíûí àéðû-àéðû òîðïàãëàðûíäà öìóìè ùöãóã àäëà-
íàí ñèñòåì ìþâúóä èäè. Öìóìè ùöãóãóí òÿðêèáèíÿ èìïåðèéà (ìÿù-
äóä ñàéäà) ãàíóíëàðû âÿ éåðëè ùöãóãäàêû áîøëóãëàðû äîëäóðàí âÿ Àë-
ìàíèéàíûí áèð ñûðà âèëàéÿòëÿðèíäÿ ñóáñèäèéàë ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí
Ðîìà ïàíäåêò ñèñòåìè äàõèë åäèëìèøäèð. Ðîìà ïàíäåêò ñèñòåìè ÿñà-
ñÿí Ïðóññèéàíûí ãÿðá òîðïàãëàðûíäà, Áàâàðèéàíûí ÿùÿìèééÿòëè ùèññÿ-
ñèíäÿ, Àëìàíèéàíûí ìÿðêÿçè ùåðñîãëóãëàðûíäà âÿ àçàä èìïåðèéà øÿ-
ùÿðëÿðèíäÿ ãöââÿäÿ îëìóøäóð.
ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àëìàíèéàíûí äèýÿð áþéöê ÿðàçè-ùö-
ãóã ìÿêàíûíäà ñèñòåìëÿøäèðèëìèø éåðëè ùöãóã íîðìàëàðû öñòöíëöê òÿø-
êèë åòìèøäèð. Áó ÿðàçèëÿðäÿ ïàíäåêò ùöãóã ñèñòåìèíèí ùöãóãè ãöââÿñè
òàíûíìûðäû. Ëàêèí ïàíäåêò ñèñòåìèíèí áèð ñûðà ïðèíñèï âÿ èíñòèòóòëàðû àë-
ìàí çåì ìÿúÿëëÿëÿðèíÿ èíòåãðàñèéà åäèëìèøäèð. Àëìàí ïàðòèêóëéàð
ùöãóã ìÿúìóñóíóí ÿí ìöêÿììÿë íöìóíÿëÿðèíÿ 1794-úö èë Ïðóññè-
éà çåì ãàíóííàìÿñè (Ïðóññèéà ëàíäðåõòè) âÿ 1863-úö èë Ñàêñîíèéà
ìöëêè ìÿúÿëëÿñè àèä åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àëìà-
íèéà ìöëêè ùöãóã íîðìàëàðû ùÿääÿí àðòûã ïÿðàêÿíäÿëèéè èëÿ äèããÿòè
úÿëá åäèð. Íÿèíêè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ÷îõëóüó âÿ ïÿðàêÿíäÿëèéè,
ùÿì÷èíèí ïàíäåêò (ðîìà) âÿ ïàðòèêóëéàð (àëìàí) ñèñòåìèí áèð ñûðà èíñ-
òèòóòëàðûíûí âÿ ùöãóã íîðìàëàðûíûí êþùíÿëèéè, éåíè êàïèòàëèñò ìöíàñè-
áÿòëÿðèíÿ óéüóíñóçëóüó, åéíè çàìàíäà Àëìàíèéàíûí èãòèñàäè âÿ ùö-
ãóãè úÿùÿòäÿí äÿ èíêèøàôûíà ìàíå îëóðäó.
Àëìàíèéàíûí éåíè ìöëêè ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû ìÿñÿëÿñè áàø-
ëàíüûúäàí íÿèíêè ùöãóãè, åéíè çàìàíäà ñèéàñè âÿ ñîñèàë õàðàêòåð äà-
øûìûøäûð. Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíà îí èëëèêëÿð
ñÿðô åäèëìèøäèð. 1874-úö èëäÿ Áóíäåñðàò òÿðÿôèíäÿí èëêèí êîìèññèéà
éàðàäûëûð. Êîìèññèéà Àëìàíèéà ìöëêè ùöãóãóíóí óíèôèêàñèéàñû ö÷öí
öìóìè èñëàùàò ïëàíû ùàçûðëàéûð. 1874-úö èë èéóëóí 2-äÿ ðÿñìè ôÿàëèééÿ-
òÿ áàøëàéàí êîìèññèéàíûí òÿðêèáèíÿ 9 íÿôÿð ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðû
îëàí ùöãóãøöíàñëàð âÿ èêè íÿôÿð ïàíäåêò ùöãóãóíóí ìàùèð ïåøÿêàð-
ëàðû äàõèë åäèëìèøäèð. Êîìèññèéà Íàïîëåîí Ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíäûüû
èíñòèòóñèîíàë ñèñòåìèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê ïàíäåêò ñèñòåìèíÿ öñòöíëöê
117
âåðìèøäèð. Ìÿúÿëëÿíèí ìàòåðèàëëàðû öìóìè ùèññÿ (ôèçèêè âÿ ùöãóãè
øÿõñëÿð, ÿãäëÿð, ìöääÿò âÿ ñ.), ÿøéà ùöãóãó, þùäÿëèê ùöãóãó, àèëÿ ùö-
ãóãó âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäàí èáàðÿò 5 êèòàáäà (ïàíäåêòäÿ) òîïëàí-
ìûøäûð.1887-úè èëäÿ áàøà ÷àòìûø ìÿúÿëëÿøäèðìÿ èøèíèí ùÿääÿí àðòûã
ðîìàíëàøäûðûëìàñû âÿ þëêÿíèí ñîñèàë-èãòèñàäè èìêàí ðåàëëûãëàðûíäàí
óçàã îëìàñû ñÿáÿáëÿðèíäÿí, Àëìàíèéàíûí èðè ùöãóã àññîñèàñèéà îëàí
"Àëìàíèéà âÿêèëëÿð èòòèôàãû" ìÿíôè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Àëìàíèéà
ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí éåíèäÿí âÿ ÿñàñëû øÿêèëäÿ èøëÿíèëìÿñè ãÿðà-
ðà àëûíûð. 1890-úû èëäÿ áóíäåñðàò òÿðÿôèíäÿí ôîðìàëàøäûðûëìûø éåíè êî-
ìèññèéà ðîìà ìÿíøÿëè ãàéäàëàðû ëÿüâ åäÿðÿê, àëìàí ìÿíáÿëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿê øÿðòèëÿ áèð ñûðà ïðèíñèï âÿ ãàéäàëàð òÿòáèã åäèð, ñîñèàë
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áþëìÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðèð, ðîìà òåðìèíîëîýèéàñû
âÿ ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí ÷îõñàéëû òÿðèôëÿðèíäÿí èìòèíà åäèð. ßââÿëúÿ
ðåéõñòàã, äàùà ñîíðà 1896-úû èëèí 18 àâãóñòóíäà èìïåðàòîð òÿðÿôèíäÿí
òÿñäèã åäèëÿí Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè, àéðû-àéðû àëìàí èòòèôàãûíà
äàõèë îëàí äþâëÿòëÿðèí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèí óéüóíëàøäûðìàã ö÷öí òÿã-
äèì åäèëäèêäÿí ñîíðà 1900-úö èë éàíâàð àéûíûí 1-äÿí ãöââÿéÿ ìèíèð.
Åéíè çàìàíäà "Òîðïàã êèòàáëàðû ùàããûíäà" ãàíóí âÿ Òèúàðÿò Ìÿúÿë-
ëÿñè äÿ ðÿñìè îëàðàã òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíûëûð.
Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè èðè ìöëêè-ùöãóãè ãàíóííàìÿ îëìàã-
ëà 218 ýèðèø ìàääÿ äÿ âÿ 2385 ïàðàãðàôäà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ìÿúÿëëÿ-
íèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿêè ãàíóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ìöëêè-ùöãóã ìöíàñè-
áÿòëÿðèíè êþùíÿ èìïåðèéà, õöñóñèëÿ äÿ çåì ãàíóíëàðû èëÿ òÿíçèìëÿéèð-
äè. ×öíêè ìÿúÿëëÿäÿ ùÿì èìïåðèéà ãàíóíëàðû ñàõëàíûëìûø, ùÿì äÿ àé-
ðû-àéðû àëìàí äþâëÿòëÿðèíèí çåì ãàíóíëàðûíûí ùöãóãè ãöââÿñè, áó äþâ-
ëÿòëÿðèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áóíóíëà äà, ÕÛÕ ÿñðèí ñî-
íó-ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëìàíèéàäà ìöëêè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ùöãó-
ãè âàùèäëèéè ãîðóéóá ñàõëàìàã ìöìêöí îëìàìûøäûð.
Ïàíäåêò ñèñòåìè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè-
íèí ýèðèø ãàíóíó àäëàíàí òèòóëóíäà Ìÿúÿëëÿíèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âàõ-
òû áàðÿäÿ ãàéäàëàð, äèýÿð äþâëÿòëÿðÿ àèä ãàíóíâåðèúèëèéèí Àëìàíèéàäà
âÿ éà ÿêñèíÿ Àëìàíèéà ãàíóíëàðûíûí þëêÿ õàðèúèíäÿ òÿòáèã îëóíìàñûí-
118
äàí áÿùñ åäèëèðäè. Öìóìè ùèññÿñè àäëàíàí áèðèíúè êèòàáûíà ôèçèêè âÿ ùö-
ãóãè øÿõñëÿðèí ñòàòóñóíóí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ùöãóãè ñàçèøëÿð, ìöä-
äÿòëÿð, ìöãàâèëÿ ïðåäìåòëÿðè âÿ ñ. ãàéäàëàðûí òÿíçèìëÿíìÿñè äàõèë
åäèëìèøäèð. Áöòöí ùöãóãè èíñòèòóòëàð ö÷öí öìóìè íîðìàëàð áó êèòàáà
äàõèë åäèëìèøäèð. Þùäÿëèê ùöãóã íîðìàëàðûíû òÿñáèò åäÿí èêèíúè êèòàá-
äà ìöãàâèëÿëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿð âÿ àéðû-àéðû ìöãàâèëÿëÿð ùàã-
ãûíäà öìóìè ìöääÿàëàð, ùÿì÷èíèí ìöëêè-ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí
ïîçóëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ùöãóãà çèää ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí
þùäÿëèêëÿð òÿíçèìëÿíûðäè. Ö÷öíúö êèòàáäà ñàùèáëèê âÿ ìöëêèééÿò ùö-
ãóãó èíñòèòóòëàðû èëÿ éàíàøû ñåðâèòóòëàðäàí (ïåðèäèàë âÿ ñÿõñè ñåðâèòóòëàð)
âÿ ìöõòÿëèô ôîðìàäà äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ýèðîâ ùöãóãóíäà áÿùñ åäè-
ëèð. Àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí äþðäöíúö êèòàáäà íèêàù
äàõèë îëìà øÿðòëÿðè, ÿð-àðâàäûí øÿõñè âÿ ÿìëàê ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðè,
íèêàùà õèòàì âåðèëìÿñè øÿðòëÿðè âÿ ãàéäàëàðû, âàëèäåéí ùàêèìèééÿòè
èíñòèòóòó, ãàíóíè êÿáèíäÿí âÿ ãàíóíñóç ÿëàãÿëÿðäÿí äîüóëìóø óøàã-
ëàðûí ùöãóãè ñòàòóñó, ãÿééóìëóã âÿ ùèìàéÿ÷èëèê èíñòèòóòó âÿ ñ. ìÿñÿ-
ëÿëÿð äàõèë åäèëìèøäèð. Ñîíóíúó áåøèíúè êèòàáäà ãàíóí öçðÿ âÿ âÿñèé-
éÿò öçðÿ âÿðÿñÿëèê, î úöìëÿäÿí âÿðÿñÿëÿðèí ùöãóãè âÿçèééÿòè, ìèðàñà
ñàùèáëèê, âÿðÿñÿëÿðèí "ìÿúáóðè ïàéû" âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð òÿíçèìëÿíèðäè.
Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíèí ÿñàñ èíñòèòóòëàðû þçöíäÿ ÿââÿëêè
êîíòèíåíò ùöãóãäà ãÿáóë åäèëìèø àíàëîæè ãàíóííàìÿëÿðäÿí ôÿðãëÿí-
ìèøäèð. Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè õöñóñè áèðëèêëÿðèí ùöãóãè øÿõñëÿð
êèìè ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè èðÿëèëÿéèø ÿëäÿ åäèëìÿñè èëÿ
äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìÿúÿëëÿ ôåðåéíëÿðè (úÿìèééÿòëÿð, èòòèôàãëàð) âÿ èäà-
ðÿëÿðè (òÿñèñàòëàð) ùöãóãè øÿõñëÿðèí èêè ÿñàñ íþâö îëàðàã ìöÿééÿí åò-
ìèøäèð. Þùäÿëèéèí ìöùöì éàðàíìà ÿñàñû îëàí ìöãàâèëÿ ùöãóãóíäàí
ýåíèø áÿùñ åäÿí Ìÿúÿëëÿ, ìöãàâèëÿ àçàäëûüûíû êëàññèê áóðæóà ùöãóãó
ïðèíñèïèíè þíÿ ÷ÿêìèøäèð. Ìÿúÿëëÿäÿ "õîø ìÿðàì", "òÿìèç âèúäàí"
êèìè äàùà ÷îõ ÿíÿíÿâè øÿðã ùöãóã ñèñòåìëÿðè ìåéàðëàðûíà óéüóí îëàí
ìåòîäëàðûí êþìÿéèëÿ ìöãàâèëÿ àçàäëûüûíà äöçÿëèø åòìÿéÿ éîë âåðèëèð-
äè. 138-úè ïàðàãðàôäà "õîø õàñèééÿòÿ" çèää îëàí ìöãàâèëÿíèí åòèáàðñûç
îëìàñû áàðÿäÿ áèðáàøà ùöãóãè ýþñòÿðèø âåðèëìèøäèð. 157-úè ïàðàãðàôäà
119
èñÿ ìöãàâèëÿ "òÿìèç âèúäàí" òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí âÿ ìöëêè äþâðèééÿíèí
àäÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿôñèð îëóíìàëûäûð. Áó úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àë-
ìàãëà ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíà, ùÿòòà ìöãàâèëÿíè åòèáàðñûç ùåñàá åò-
ìÿêäÿ äàõèë îëìàãëà ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëìèøäèð. Íàïîëåîí Ìöë-
êè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ úÿìè 5 ìàääÿ èëÿ òÿíçèìëÿíÿí ãàäàüàí îëóíìóø
ùÿðÿêÿòëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ, Àëìàíèéàíûí àíà-
ëîæè ìÿúÿëëÿñèíäÿ áó ìÿñÿëÿëÿðÿ äàùà ýåíèø äèããÿò âåðèëìèø ìöëêè
ùöãóãïîçìàíûí (äåëèêò) øÿõñè âÿ éà ÿìëàêà çÿðÿð âóðóëìàñûíûí ãàð-
øûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëìèøäèð.
Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè áöòöí ÿøéàëàðû òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ (êîíê-
ðåò äàøûíìàç ÿìëàêà) âÿ äàøûíàð ÿøéàëàð áþëöðäö. ßøéà ùöãóãëàðûíà
ìöëêèééÿò ùöãóãó, ñàùèáëèê, þçýÿ ÿøéàëàðûíà ùöãóã, þçýÿ ÿøéàñûíäà
ýÿëèð ýþòöðìÿ (äàøûíàí ÿøéàíûí ýèðîâó, äàøûíìàç ÿøéàíûí èïîòåêàñû)
ùöãóãó, ÿøéàëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿ ùöãóãó (èëêèí, òþðÿìÿ) äàõèë èäè. Òîðïàã
ñàùÿñè ìöëêèééÿò÷èñèíÿ ýåíèø ùöãóãëàð âåðÿí Ìÿúÿëëÿ ãàíóíâåðèúèñè áó
ùöãóãëàðû äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ôàéäàëû ãàçûíòûëàð (ìåòàë, êþìöð, äóç) øà-
ìèë åòìèðäè. Öìóìèëèêäÿ Ôðàíñà àíàëîæè ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
ìöëêèééÿò÷èíèí ùöãóãëàðû äàùà ÷îõ ìÿùäóäëàøäûðûëûðäû. Áåëÿ êè, òîðïàã
ñàùÿñèíèí ìöëêèééÿò÷èñè îíóí ìÿíàôåëÿðè ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëìàéàí
ùöíäöðëöê âÿ äÿðèíëèêäÿ áàø âåðÿí ôèçèêè òÿñèðè ãàäàüàí åäÿ áèëìÿçäè.
Ãàíóíâåðèúèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ìÿíàôåëÿðèí áèòäèéè éåð ñàíêè ñÿðùÿä
çîëàüû êèìè ãåéä åäèëèðäè. Ìöëêèééÿò÷èíèí ùöãóãëàðûíà âÿ ìÿíàôåëÿðè-
íÿ òîõóíàí áó ìÿñÿëÿëÿð êàïèòàëèñò ñÿíàéåñèíèí ìèñëè ýþðöíìÿìèø ñö-
ðÿòëè èíêèøàôû èëÿ øÿðòëÿøèðäè. Ùÿãèãè ñàùèáëèêëÿ (ùÿð èêè åëåìåíòèí îëäó-
üó-êîðïóñ âÿ èðàäÿ-íèééÿò) éàíàøû âÿ ÿøéàíû ñàõëàéàíû äà ñàùèá êèìè òà-
íûéàí ìÿúÿëëÿ ãàíóíâåðèúèñè "áèëàâàñèòÿ" âÿ "âàñèòÿëè" ñàùèáëèéè ìöÿé-
éÿí åäèð âÿ ùÿð èêèñèíäÿ ìÿùêÿìÿ ìöäàôèÿñèíè òÿìèí åäèðäè.
Àëìàíèéà ìöëêè ãàíóííàìÿñèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã íèêàù, äöíéÿâè
ùöãóã èíñòèòóòó êèìè òÿñáèò åäèëÿðÿê êèëñÿíèí òÿñèðèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð.
Ìÿúÿëëÿäÿ íèêàùà äàõèë îëìàíûí éàø ùÿääè àðòûðûëàðàã êèøèëÿð ö÷öí 21
éàø, ãàäûíëàð ö÷öí èñÿ 16 éàø ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Âàëèäåéíëÿðèí íèêà-
ùà ðàçûëûã âåðèëìÿñè ñÿëàùèééÿòëÿðè äÿ ìÿùäóäëàøàðàã àòàëàð ö÷öí éàëíûç
120
íèêàùà äàõèë îëìà ùÿääèíÿ ÷àòìàéàí þâëàäëàðûíà, àíàëàðûí èñÿ ãàíóí-
ñóç íèêàùäàí äîüóëàí óøàãëàðûíà ðàçûëûã âåðìÿñè òÿëÿá îëóíóðäó. ßðèí
âÿ éà àðâàäûí áèð-áèðëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòìÿñè ñÿáÿáè èëÿ áîøàíìà áàø âå-
ðÿðäèñÿ, áó ùàëäà îíëàðäàí ùÿð ùàíñû áèðè èëÿ íèêàù áàüëàìàã ãàäàüàí
åäèëèðäè. Éàõûí ãîùóìëàðûí àðàñûíäà, ùÿì÷èíèí íèêàùûí ïîçóëìàñûíäàí
ñîíðà 300 ýöí êå÷ìÿìèø éåíè íèêàù áàüëàìàã ãàäàüàí åäèëèðäè. Öìó-
ìèëèêäÿ àèëÿäÿ ÿðèí öñòöí ìþâãåéèíè òÿñáèò åäÿí Ìÿúÿëëÿ, éåíè áóðæóà
ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðè òÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ãàéäàëàðäà ìöÿééÿí
åòìèøäèð. Áåëÿ êè, àðâàäûí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí ìÿ-
úÿëëÿ ãàíóíâåðèúèñè ýþñòÿðèðäè êè, ãàäûí ÿðèí ÿâÿçèíÿ òÿñÿððöôàòû èäàðÿ
åäÿð, îíóí èøëÿðèíè àïàðà áèëÿð âÿ îíó òÿìñèë åäÿ áèëÿðäè. Àëìàíèéà ìèë-
ëè ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè, áàøãà ðåúèì
ìöÿééÿí åäèëìÿéèáñÿ ÿð-àðâàäûí ÿìëàêëàðûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñè, áèðýÿ
èñòèôàäÿ ùöãóãó âÿ áèðýÿ ÿìëàêà áÿðàáÿð ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí îëìà-
ñû ñÿúèééÿâè èäè. Ãàäûí íèêàùà ãÿäÿð ìàëèê îëäóüó ÿìëàêà âÿ íèêàùäàí
ñîíðàêû ÿëäÿ åòäèéè ÿìëàêà ìöëêèééÿò ùöãóãóíó ñàõëàéûð, ëàêèí ùÿìèí
ÿìëàê ÿðèí èäàðÿ÷èëèéèíäÿ âÿ èñòèôàäÿñèíäÿ ãàëûðäû. Óøàãëàð öçÿðèíäÿ àòà
òÿðÿôèíäÿí âàëèäåéíëèê ùàêèìèééÿòèíè òÿñáèò åäÿí ìÿúÿëëÿ, àíàíûí äà
óøàãëàðûí áîéà-áàøà ÷àòäûðûëìàñûíäà ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäèðäè.
Àòàäàí ôÿðãëè îëàðàã, íèêàùäàíêÿíàð äîüóëàí óøàãëàð àíà âÿ îíóí ãî-
ùóìëàðû ö÷öí ãàíóíè óøàãëàðûí ùöãóãè âÿçèééÿòèíäÿ èäè. Ëàêèí àíà óøà-
üû òÿìñèë åòìÿê ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèðäè.
Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíäÿ âÿðÿñÿëèê ãàéäàñû èëÿ ìöÿééÿí
åäèëÿí ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Ëàêèí ãàíóí öç-
ðÿ âÿðÿñÿëèéèí ùÿääè ýþñòÿðèëìèð âÿ éàõûí ãîùóìëàðûí îëìàìàñû ñÿ-
áÿáèíäÿí, óçàã ãîùóìëàðûí ÿìëàêà âÿðÿñÿ îëìàñû èìêàíëàðûíà øÿðàèò
éàðàíûðäû. Àíàëîæè Ôðàíñà ìÿúÿëëÿñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã àëìàí ìÿúÿë-
ëÿñèíäÿ äàùà ýåíèø âÿñèééÿò àçàäëûüû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ñóáéåêò 16
éàøûíà ÷àòäûãäà ðÿñìè ãàéäàäà øÿõñè ÿìëàêûíû âÿñèééÿò åäÿ áèëÿðäè.
21 éàøäàí ñîíðà èñÿ áóíó ñÿðáÿñò ôîðìàäà èúðà åòìÿê ùöãóãóíà ìà-
ëèê èäè. Ýåíèø âÿñèééÿò àçàäëûüûíà ìàëèê îëàí øÿõñ âÿðÿñÿ òÿéèí åòìÿ-
äÿí ãîùóìóíó âÿ éà ÿðè (àðâàäû) ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿëèêäÿí êÿíàð åäÿ
121
áèëÿðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ìÿúÿëëÿ ãàíóíâåðèúèñè âÿðÿñÿëÿðèí ÿíÿíÿâè
"ìÿúáóðè ïàé" ùöãóãóíó òÿìèí åòìÿéè "óíóòìàìûøäûð". Áåëÿ êè, àøà-
üû õÿòò öçðÿ ãîùóìëàð âÿ éöêñÿëÿí õÿòò öçðÿ âàëèäåéíëÿð, âÿðÿñÿäÿí
ìÿúáóðè ìèðàñ ïàé òÿëÿá åäÿ áèëÿðäè.
Àëìàíèéà õöñóñè ùöãóãóíäà ñÿúèééÿâè úÿùÿò êèìè Ìöëêè Ìÿúÿë-
ëÿ èëÿ ïàðàëåë îëàðàã Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí äÿ ìþâúóä îëìàñû èäè. Àë-
ìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè, 1861-úè èëäÿí ãöââÿäÿ
îëàí Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíÿ éåíèäÿí áàõìàüû çÿðóðè åòìèøäèð. 1897-úè
èëäÿ 4 êèòàáäàí èáàðÿò éåíè Àëìàíèéà Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. Áèðèíúè êèòàá òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòèíÿ,
èêèíúè òèúàðÿò øèðêÿòëÿðèíÿ, ö÷öíúö òèúàðÿò ÿãäëÿðèíÿ âÿ äþðäöíúö èñÿ
äÿíèç òèúàðÿòè ùàããûíäà ãàéäàëàðûí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð.
ÕÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã òèúàðÿò ùöãóãóíóí àéðû-àéðû èíñòèòóòëàðûíû ðåã-
ëàìåíòëÿøäèðÿí éåíè ãàíóíëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè, îíóí áèð ñûðà íîðìà-
ëàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ âÿ éà þç ÿùÿìèééÿòè èòèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø-
äóð. Ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿð ùàããûíäà éåíè íîðìàëàð, õöñóñèëÿ äÿ
1965-úè èëäÿ Ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðè ùàããûíäà ýåíèøìèãéàñëû ãàíóíóí
ãÿáóëóíó õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Àëìàíèéà êàïèòàëèñò ñÿíàéåñèíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ùöãóãóí éåíè ñà-
ùÿëÿðèíäÿí îëàí ÿìÿê ùöãóãóíóí òÿøÿêêöë òàïìàñûíà ñÿáÿá îëìóø-
äóð. ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã èø âàõòûíûí âÿ ÿìÿéèí
þäÿíèëìÿñè øÿðòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè áàðÿäÿ ñàùèáêàðëàðëà ôÿùëÿ-
ëÿð (ìóçäëó èø÷èëÿð) àðàñûíäà ôÿðäè âÿ êîëëåêòèâ ñàçèøëÿðèí (õöñóñèëÿ òà-
ðèô ñàçèøëÿðèíèí) áàüëàíìàñûíû íèçàìëàéàí õöñóñè íîðìàëàð éàðàíûð âÿ
èíêèøàô åäèðäè. Òÿñäèã åäèëìèø ñÿíàéå íèçàìíàìÿñè èëÿ àðòûã ëåãàë ôÿà-
ëèééÿòÿ êå÷ÿí ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí èøòèðàêû 1873-úö èëäÿ íÿøðèééàò-
÷àï ñÿíàéåñè ñàùÿñèíäÿ áàüëàíìûø èëê ñàçèøè áóíà íöìóíÿ ýþñòÿðìÿê
îëàð. Àçàä ñàùèáêàðëûã ïðèíñèïëÿðèíè òÿñáèò åäÿí íèçàìíàìÿ, ñÿíàéå
áèðëèêëÿðèíèí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíè òÿñáèò åäèðäè. Àëìàíèéà-
äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èëê ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû ñûðàñûíäà ñîñèàë-äåìîê-
ðàòëàðûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàíìûø àçàä ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí äà õåéëè
ôÿàëëûüûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
122
 Àëìàíèéàäà Âåéìàð Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ÿìÿê ùöãóãóíóí
èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, 1918-úè èëäÿ Àë-
ìàíèéàäà êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿð ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëèð. Òàðèô ñà-
çèøëÿðè ÿââÿëêè êèìè, àêòóàëëûüûíû ãîðóéóá ñàõëàéûðäû. ßìÿéèí òÿøêèëè âÿ
þäÿíèëìÿñèíèí áöòöí øÿðòëÿðè ñàùèáêàðëàð áèðëèêëÿðè èëÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàã-
ëàðû àðàñûíäà êîëëåêòèâ ñàçèøëÿðèí áàüëàíìàñû âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí åäèëèð-
äè. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, òàðèô ìöãàâèëÿñè ìöÿññèñÿ ñàùèáè âÿ ôÿùëÿëÿð àðàñûí-
äà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàéàí âàùèä ùöãóãè àêò êèìè òÿñáèò
îëóíóðäó. ßìÿê ìöáàùèñÿëÿðèíÿ áàõûëìà ãàéäàñû 1923-úö èë 30 îêò-
éàáð ãÿðàðû èëÿ íèçàìëàíûðäû. Ìöñòÿãèë ñÿäðèí îëäóüó ïàðèòåò ÿñàñëàðëà
éàðàäûëìûø êîìèññèéà ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõûðäû. Ôàøèñò äèêòàòóðàñû äþâðöí-
äÿ ÿìÿéèí þäÿíèëìÿñèíèí ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàñû "òàðèô ìóõòàðèééÿòè"
ãàéäàñû èëÿ ÿâÿç åäèëäè. Éàëíûç 1949-úó èëäÿ ÿìÿéèí þäÿíèëìÿñè øÿðòëÿ-
ðèíè ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí ìþùêÿì ãàíóíâåðèúè áàçàíûí ÿñàñûíû ãîé-
ìóø Òàðèô ìöãàâèëÿëÿðè ùàããûíäà éåíè ãàíóí ãÿáóë îëóíäó.
Àëìàíèéàäà ñîñèàë ãàíóíâåðèúèëèéèí éàðàíìàñû ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó-
ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä åäèëèð. Èëê ñîñèàë ãàíóí 1871-úè èëäÿ ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ñîñèàë ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí
ùöãóã íîðìàëàðû êîìïëåêñè éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð. Ñîñèàë ñûüîðòà
ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíà õåéëè òÿñèð ýþñòÿðìèø ñîñèàë ñûüîðòà ùàããûíäà ãà-
íóíëàð ñûðàñûíäà 1883-úö èë ôÿùëÿëÿðèí òèááè ñûüîðòàñû ùàããûíäà ãàíóí,
1884-úö èë èñòåùñàëàòäà áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðäÿí ñûüîðòà ùàããûíäà ãàíóí,
1889-úó èë øèêÿñòëèéÿ âÿ ãîúàëûüà ýþðÿ ñûüîðòà ãàíóíó âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê
îëàð. Ñîñèàë ñûüîðòà ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà 1911-úè èëäÿ ãÿáóë îëóí-
ìóø âÿ ýÿëÿúÿêäÿ Ñîñèàë Ìÿúÿëëÿ àäëàíìûø äþâëÿò ñûüîðòàñû ùàããûí-
äà ãÿðàð ìöùöì ðîë îëìóøäóð. 1953-úö èëäÿ Àëìàíèéàäà Ñîñèàë èøëÿð
öçðÿ õöñóñè ìÿùêÿìÿ îðãàíû éàðàäûëìûøäûð. Ìÿùêÿìÿíèí ñÿëàùèé-
éÿòëÿðèíÿ ñîñèàë ñôåðàäà ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åòìÿê äàõèë èäè.
1871-úè èë Àëìàíèéà úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè áóðæóà úèíàéÿò ùöãóãóíóí
êëàññèê ìÿêòÿáèíèí íÿçÿðè êîíñåïñèéàëàðûíà óéüóí ùàçûðëàíìûøäûð. Àë-
ìàí ùöãóãøöíàñû Àäîëô Ëåîíàðäûí ìöÿëëèôè îëäóüó ìÿúÿëëÿäÿ áóðæóà
ãàíóí÷óëóüóíóí ôîðìàë-äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðè òÿñáèò îëóíìóøäóð. Cè-
123
íàéÿò ùöãóãóíóí öìóìè âÿ õöñóñè ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíñòèòóòëàðûíû òÿ-
ôÿððöàòû èëÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí ìÿúÿëëÿ ãàíóíâåðèúèñè, úèíà-
éÿò òþðÿäèëÿí àíäà éàëíûç ãàíóíëà òàìàìèëÿ àéäûí ãàäàüàí îëóíìóø
ÿìÿëëÿðèí úÿçàëàíäûðûëìàñû ïðèíñèïè òÿñáèò åòìèøäèð. áóðæóà úèíàéÿò ùö-
ãóãó åëìè úèíàéÿòêàðëûüûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà äàùà ÷îõ ìÿíÿâè-
ÿõëàãè òÿñèðÿ ìàëèê îëà áèëÿúÿê èêè éåíè úÿçà íþâö – øÿðòè âÿ ïðåâåíòèâ
úÿçàëàðûí òÿòáèã åäèëìÿñèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. Øÿðòè úÿçà âåðèëìÿñè òÿðÿô-
äàðëàðû áåëÿ áèð àðãóìåíòëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð êè, ùÿáñõàíà ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ
èñëàù åòìèð, ÿêñèíÿ äàùà äà "êîðëàéûð". Òÿñàäöôè áàø âåðìèø ùÿð ùàíñû
ùàäèñÿ èëÿ ÿëàãÿäàð úèíàéÿò òþðÿòìèø øÿõñ, ùÿáñõàíàäàí "ïåøÿêàð"úè-
íàéÿòêàð êèìè ÷ûõûðäû. Ïðåâåíòèâ úÿçàëàðûí òÿòáèã åäèëìÿñè çÿðóðÿòè,
äàâðàíûøëàðû èëÿ ýþçëÿíèëÿí úèíàéÿòëÿðèí õÿáÿðäàð åäèëìÿñèíÿ âÿ áàø
âåðÿúÿéè ýþçëÿíèëÿí ïîòåíñèàë úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûìàñûíà éþíÿë-
ìèøäèð. Ïîòåíñèàë úèíàéÿòêàðûí èëêèí òÿúðèä åäèëìÿñè (ïðåâåíòèâ) èäåéà-
ñûíûí ìöÿëëèôëÿðèíäÿí áèðè îëàí, úèíàéÿò ùöãóãó åëìèíäÿ àíòðîïîëîæè
ìÿêòÿáèí ÿñàñûíû ãîéàí ×åçàðå Ëîìáðîçî, úèíàéÿòèí áàø âåðìÿ ñÿ-
áÿáëÿðèíè àõòàðàðàã îíó èíñàíûí ôèçèîëîæè âÿ ïñèõîëîæè àíîìàëèéàñû èëÿ
øÿðòëÿíäèðìèøäèð. Èòàëèéàëû ùÿáñõàíà ùÿêèìè îëàí ×.Ëîìáðîçîíóí ÿñàñ
òåçèñèíÿ ýþðÿ, úèíàéÿò ÿìÿëè, èíñàíûí úèíàéÿòÿ ìöáòÿëà äîüóëìàñû èëÿ
áàøëàéûð. Cèíàéÿòÿ ìöáòÿëà äîüóëìóøëàðûí úèíàéÿò òþðÿäèá-òþðÿòìÿ-
ìÿëÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îíëàðû åêñïåðòèçà âÿ õöñóñè ïñèõîëîæè áà-
õûøäàí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà, ïðåâåíòèâ úÿçà òÿòáèã åäÿðÿê ùÿáñõàíàëàðà
ñàëûíìàñû ãà÷ûëìàçäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, úèíàéÿò ùöãóã ñàùÿ-
ñèíäÿ ÕÕ ÿñðäÿ áàøëàìûø ëèáåðàëëàøìà, ×.Ëîìáðîçàíûí òÿúðöáÿëÿðèí-
äÿí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëñà äà, äàùà éöêñÿê àðàøäûðìàëàðëà ìö-
øàéèÿò îëóíàí âÿ èíñàíûí äàâðàíûøëàðû áàðÿäÿ åëì àäû àëìûø áèùåâèî-
ðèçì (èíý. Áåùàâèîóð –äàâðàíûø) éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
Ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàí Àëìàíèéà Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè, áöòöí úèíà-
éÿò ÿìÿëëÿðè ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø úÿçàëàðûí àüûðëûüûíäàí àñûëû îëà-
ðàã úèíàéÿòëÿðÿ, õÿòàëàðà âÿ ïîëèñ ùöãóãïîçìàëàðûíà áþëìöøäöð. Öìó-
ìèëèêäÿ ìÿúÿëëÿíèí ñÿðòëèéèíÿ áàõìàéàðàã àéðû-àéðû ëèáåðàë ìåéèëëÿð äÿ
äèããÿòè úÿëá åäèð. Áåëÿ êè, äèíú øÿðàèòäÿ éàëíûç èêè òÿðêèáäÿ þëöì úÿçà-
124
ñû ìöÿééÿí åäèëèð âÿ àëìàí òîðïàãëàðûíûí úèíàéÿò ãàíóíëàðûíäàí ôÿðãëè
îëàðàã èìïåðèéà Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè úèñìàíè úÿçàëàðû àðàäàí ãàëäûðûëûðäû.
Àëìàíèéà Áåðëèí óíèâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó Ô.Ëèñòèí áàíèñè îëäó-
üó úèíàéÿò-ùöãóã åëìèíäÿ "ñîñèîëîæè" úÿðÿéàíûí òÿñèðè àëòûíäà 1871-
úè èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíÿ éåíèäÿí áàõûëìàñû çÿðóðÿòè éàðàíìûø âÿ
áó ìÿãñÿäëÿ áèð íå÷ÿ êîìèññèéà òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ëàêèí èðÿëè ñöðö-
ëÿí 8 ëàéèùÿíèí ùå÷ áèðè ãÿáóë åäèëìÿìèø ãàëìûøäûð. Êàéçåð (èìïåðà-
òîð Ñåçàðûí àëìàíúà èôàäÿ ôîðìàñû) Àëìàíèéàñû (1871-1918-úè èëëÿð)
âÿ Âåéìàð Ðåñïóáëèêàñû (1919-1933-úö èëëÿð) äþâðöíäÿ Ìÿúÿëëÿíèí
ìÿòíèíÿ, ÿñàñÿí õöñóñè õàðàêòåð äàøûéàí äÿéèøèêëèê âÿ ÿëàâÿëÿð åäèë-
ìèøäèð. Ôàøèñò äèêòàòóðàñû äþâðöíäÿ èñÿ Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíÿ ÿëàâÿ
åäèëìèø ãàíóíëàð þçáàøûíàëûã, êöòëÿâè ìèãéàñäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ðåï-
ðåññèéà âÿ òåððîð ðåúèìèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà õèäìÿòè àêò îëìóøäóð.
1949-úó èëäÿ Àëìàíèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñû éàðàíäûãäàí ñîíðà,
úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ áþéöê èñëàùàòëàð àïàðìàã íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóøäóð. 1975-úè èë éàíâàðûí 1-äÿí ÀÔÐ-èí éåíè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè
ãöââÿéÿ ìèíäè. Ìÿúÿëëÿäÿ èãòèñàäè úèíàéÿòêàðëûã, òåððîðèçìëÿ ìöáàðè-
çÿ, ÿòðàô ìöùèòÿ ãàðøû úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè âÿ ñ. ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð åäèë-
äè. Ñàíêñèéàëàðûí äóàëèñò-ÿñàñ âÿ ÿëàâÿ úÿçàëàðû òÿòáèã îëóíóðäó.
1877-úè èëäÿ Àëìàíèéà Cèíàéÿò-ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè, àíàëîæè
Ôðàíñà Ìÿúÿëëÿñèíèí (1808-úè èë) òÿñèðè àëòûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ìÿúÿë-
ëÿ þç äþâðöíÿ ýþðÿ ëèáåðàë ýþðöíÿí ïðèíñèïëÿð öçðÿ ãóðóëìóøäóð.
Ìÿùêÿìÿëÿðÿ åëàí îëóíìóø èòòèùàì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èøèí èñòèíòàãû öçðÿ
ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê ùöãóãó âÿ âÿçèôÿñè âåðÿí ïðîñåññóàë
ãàíóíâåðèúèñè, èòòèùàì÷û âÿ ìöòòÿùèì (âÿ îíóí ìöäàôèÿ÷èñè) áÿðàáÿð
ïðîñåññóàë ùöãóãëàðà ìàëèê èäè. Cèíàéÿò ìÿùêÿìÿ öñóëóíóí õöñóñèé-
éÿòè, çÿðÿð÷ÿêìèøèí èòòèùàì÷û ãèñìèíäÿ ïðîêóðîðëà áÿðàáÿð ÷ûõûø åäèð-
äè. Ôàøèñò äèêòàòóðàñû äþâðöíäÿ íàñèñò ðåúèìè ÿëåéùäàðëàðûíà äèâàí òóò-
ìàã ö÷öí ùàêèìëÿðèí þçáàøûíàëûãëàðûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðàí Àëè Õàëã
Ìÿùêÿìÿñè íöìóíÿñèíäÿ õöñóñè ìÿùêÿìÿëÿð éàðàäûëìûøäûð. Èêèíúè
Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà Íÿçàðÿò Øóðàñûíûí ãÿ-
ðàðû èëÿ èøüàë çîíàëàðûíäà 1924-úö èëÿ ãÿäÿð ãöââÿäÿ îëàí Cèíàéÿò

125
Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿ âÿ ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó òÿòáèã îëóíäó. 1950,
1964, 1975-úè èëëÿðäÿ âÿ íÿùàéÿò, 1987-úè èëäÿ éåíè Cèíàéÿò Ïðîñåñ-
ñóàë Ìÿúÿëëÿíèí ùàçûðäà äà ãöââÿäÿ îëàí ðåäàêñèéàñû ãÿáóë åäèëäè.
1992-úè èëäÿ èñÿ íàðêîòèêëÿðèí ãåéðè-ëåãàë òèúàðÿòè âÿ ìöòÿøÿêêèë úèíà-
éÿòêàðëûüûí äèýÿð òÿçàùöðëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿéÿ äàèð ãàíóíëà ïðîñåññóàë
ìÿúÿëëÿíèí ìÿòíèíÿ ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäè.

2. ÕÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí ìèëëè

ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ÿñàñ äÿéèøèêëèêëÿð
Þòÿí ÿñðëÿðäÿ îëäóüó êèìè ÕÕ ÿñðäÿ äÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí ñû-
ðàñûíäà úèääè äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿìèøäèð. Ëàêèí áóðæóà ùöãóãøöíàñëà-
ðûíûí, õöñóñèëÿ äÿ ñèâèëèñòèêëÿðèí (Ðîìà õöñóñè ùöãóã ÿñàñûíäà ôîðìà-
ëàøìûø, ìöàñèð ìöëêè ùöãóã) éåêäèë ðÿéèíÿ ýþðÿ, Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äà
îëäóüó êèìè, Ôðàíñàäà âÿ ÀÔÐ-äÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ùöãóãóí ìö-
áàùèñÿ åäèëìÿéÿí ìÿíáÿëÿðè àðàñûíäà ìþùêÿì ìþâãå òóòìóøäóð.
Ùÿëÿ Íàïîëåîí Ìÿúÿëëÿñèíèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíèí áèð ÿñðëèê éóáèëå-
éèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿíòÿíÿëè éûüûíúàüûíäà ÷ûõûø åòìèø Ôðàíñà Êàññàñè-
éà Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðè Áàëëî-Áîïðå, Ìÿúÿëëÿíèí äîêòðèíàë õàðàêòåðëè
èìïåðàòèâ òÿôñèðèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñè òÿêëèôè èëÿ ÷ûõûø åäÿðÿê ýþñòÿðèð-
äè êè, ÿýÿð èìïåðåàòèâ íîðìà àéäûí âÿ äÿãèãäèðñÿ ùàêèìëÿð îíà òàáå
îëìàëû âÿ èòàÿò åòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð, éîõ ÿýÿð íîðìàíûí ìÿòíèíäÿ
ãåéðè-ìöÿééÿíëèê éàðàíàðñà, áó ùàëäà ùàêèìëÿðÿ þç ùöãóã äöøöíúÿ-
ëÿðèíäÿ ýåíèø òÿôñèð åòìÿê ñÿëàùèééÿòëÿðè âåðèëìÿëèäèð. Ðîìàí-ýåðìàí
ùöãóã àèëÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê îëìàéàí âÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí ÿñàñ
òÿéèíàòû îëàí ïðåñåäåíòëÿðèí, áåëÿëèêëÿ äÿ ïàðëàìåíò àêòëàðûíûí, ìÿùêÿ-
ìÿ ùàêèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿôñèð åòìÿê ùöãóãóíà ýåíèø øÿðàèò éàðàíìûø
îëóðäó. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÕÕ ÿñðäÿ èíçèáàòè ùö-
ãóã ñàùÿñè öçðÿ ïðåñåäåíòëÿð äÿ, ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí çÿíýèíëÿøäèðèë-
ìÿñèíäÿ þíúöë ìþâãåéÿ ÷ûõìûøäûëàð.
1904-úö èëäÿ, êîíòèíåíò áóðæóà ìöëêè (ñèâèë ùöãóã) ùöãóãóíà ÿáÿäè
ìþùöðöíö âóðìóø Íàïîëåîí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè-
126
íèí 100 èëëèê éóáèëåéè òÿíòÿíÿëè øÿêèëäÿ ãåéä åäèëìèøäèð. Ëàêèí ôðàíñûç-
ëàðûí ôÿõðëÿ þéöíäöêëÿðè øàí-øþùðÿòëè ìÿúÿëëÿíèí áèð ÿñð éàðûì âÿ 200
èëëèê éóáèëåéëÿðè èñÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìàäàí þòìöøäöð. Ìÿñÿëÿ ùå÷ äÿ ôðàí-
ñûçëàðûí þç âÿòÿíïÿðâÿðëèêëÿðèíè èòèðìÿëÿðèíäÿ äåéèë, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë
ñàùÿäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðèí, àðòûã ìÿúÿëëÿíèí "äÿôí åäèëìÿñè" èëÿ
íÿòèúÿëÿíìÿñèíäÿäèð. ×öíêè þòÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Íàïîëåîí Ìÿúÿëëÿ-
ñè èëÿ éàíàøû, ñàéñûç-ùåñàáñûç ÷îõñàéëû àêòëàð-ìÿúÿëëÿëÿð, ãàíóíëàð, äå-
ëåýèéà ãàíóíëàðû âÿ ñ. íîðìàëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð êè, áöòöí áóíëàðäà
Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ðîëóíó àçàëòìàñûíà ýÿòèðèá ÷û-
õàðìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñàäà 1926-úû èëäÿí 1940-úû èëÿ ãÿäÿð, ÿââÿëêè
40 èë ÿðçèíäÿí âåðèëìèø ãàíóíëàðäàí 4 äÿôÿ ÷îõ àêòëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Õöñóñèëÿ ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿð, áåéíÿëõàëã òèúàðÿò, ïàòåíò ùöãóã âÿ ñ.
ìöëêè ùöãóã ñàùÿëÿðè öçðÿ ñàíêè "ãàíóíëàð ñåë" áàø âåðäèéèíè ñþéëÿìÿ-
éÿ ÿñàñ âåðèðäè. Ýöúëö "ãàíóí ñåëè"íèí áàø âåðäèéèíè îáðàçëû øÿêèëäÿ èôà-
äÿ åäÿí èíýèëèñ ùöãóãøöíàñû Àëëåí ãåéä åäèðäè êè, ùöãóãà äàèð èñòÿíèëÿí
êèòàáûí íÿøðèééàòäàí ÷ûõìàìûø êþùíÿëäèéè ìÿëóì îëóðäó.
ÕÕ ÿñð áóðæóà ùöãóãøöíàñëûüû þç áàõûøëàðûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð äÿéè-
øèêëèéèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿúÿê êîððåêòÿëÿð åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð.
Ìöëêèééÿòèí òîõóíóëìàçëûüû, "ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí ãåéðè-ìÿùäóä
õàðàêòåðè", äþâëÿòèí ìöëêèééÿò÷èíèí ùöãóãëàðûíà ìöäàõèëÿíèí éîëâåðèë-
ìÿçëèéè âÿ ñ. áó êèìè áóðæóà ïðèíñèïëÿðèíäÿí äàíûøìàüû ñåâÿí þòÿí ÿñð-
ëÿðèí ùöãóãøöíàñëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÕÕ ÿñðèí ùöãóãøöíàñëàðû áàøãà
ôîðìàäà ìöêàëèìÿ èëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Àðòûã, "ìöëêèééÿòèí ìÿùäóäëàø-
äûðûëìàñû", "ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí êÿñêèí ñûõûøäûðûëìàñû", "ìöëêèééÿ-
òèí ñîñèàëèñòëÿøäèðèëìÿñè (èúòèìàèëÿøäèðèëìÿñè)", "äþâëÿòèí íÿçàðÿòè àëòûí-
äà ìöëêèééÿòäÿí èúòèìàè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè" êèìè ùöãó-
ãè àíëàéûøëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Àðòûã êàïèòàëèñò ìöëêèé-
éÿòè ùöãóãóíà ìöíàñèáÿò äÿéèøìèø âÿ éåíè ãàíóíâåðèúè éåðèí òÿêèíÿ
àèä åäèëÿí ùöãóãó îíäàí àëìûøäûð. ßí éåíè äþâðöí ãàíóíâåðèúèñè èñÿ áèð
àç äà èðÿëè ýåäÿðÿê òîðïàã ìöëêèééÿòè ñàùèáèíäÿí ñó åíåðúèñè âÿ ùàâà
ìÿêàíû èëÿ áàüëû ùöãóãëàðûíû "ìÿíèìñÿìèøäèð". Ôðàíñàíûí 1919-úó âÿ
1938-úè èëëÿð àðàñûíäà ãÿáóë åäèëìèø ñó åíåðúè åùòèéàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ
127
áàðÿäÿ ãàíóíëàðû, ìöëêèééÿò÷èéÿ, ùþêóìÿòèí õöñóñè èúàçÿ ðàçûëûüû ÿñà-
ñûíäà êîíñåññèéàíûí (èúàðÿ) âåðèëìÿñèíè ìöÿééÿí åäèðäè. 30 èëäÿí 75 èëÿ
ãÿäÿð ìöääÿòÿ âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí êîíñåññèéà ñàçèøèíèí øÿðòëÿ-
ðèíÿ ýþðÿ, ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ìöääÿò áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà åíåðúè
ãóðüóñó ÿâÿçè þäÿíèëìÿäÿí äþâëÿòèí ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èðäè. Äèýÿð,
1924-1935-úè èëëÿð àðàëûüûíäà ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàð èñÿ, íÿèíêè ìöë-
êèééÿò÷èíèí èñòÿíèëÿí òîðïàã ñàùÿñè öçÿðèíäÿ ñÿðáÿñò, ìÿùäóäèééÿòñèç
ó÷óøóíó íÿçÿðäÿ òóòóðäó, åéíè çàìàíäà áó ó÷óøà òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿ-
úÿê ùöíäöð òèêèëèëÿðèí ãóðóëìàñûíû ãàäàüàí âÿ ÿâÿçè þäÿíèëìÿäÿí ìî-
òîðëàðûí éàðàòäûüû ñÿñ-êöéÿ äþçìÿéè ìöÿééÿí åäèðäè. 1922-úè èëäÿí
áàøëàéàðàã àíàëîæè ãàíóíëàð Àëìàíèéàäà äà ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Äÿìèðéîë, ñÿíàéå òèêèíòèñè òÿëÿáàòû, õöñóñèëÿ äÿ ùÿðáè áàçàëàð, àå-
ðîäðîìëàð, ðàêåò ó÷óø ñàùÿëÿðè âÿ ñ. áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí òîðïàã ìöë-
êèééÿòèíèí àëûíìàñû åéíè ãàéäà ñàäÿëÿøäèðèëìèøäèð. ßýÿð Àâðîïà äþâ-
ëÿòëÿðèíäÿ áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí òîðïàãëàð ùþêóìÿòèí òÿêëèô åòäèéè ãà-
íóíëàðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäèñÿ, ÀÁØ-äà áó ïðîñåñ ïàðëàìåíòèí, êîíãðå-
ñèí õöñóñè àêòû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ñö-
ðÿòëè èíêèøàôû âÿ áàø âåðÿí óüóðëàð èðè ñÿíàéå÷èëÿðèí, áàíêëàðûí, öìó-
ìèëèêäÿ èíùèñàð÷ûëàðûí ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åäèðäè.
Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ çàìàíûí òÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè
ýÿëÿí äàøûíìàç ìöëêèééÿòèí ðåêâèçèñèéàñû (ìöñàäèðÿñè) âÿ ìÿùäóä-
ëàøäûðûëìàñû ïðàêòèêàñû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ìöùàðèáÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí
ùþêóìÿòëÿðè, õöñóñèëÿ îðòà âÿ êè÷èê ñàùèáêàðëàðà ìÿõñóñ ñÿíàéå ãóð-
üóëàðûíû âÿ õàììàëû êöòëÿâè îëàðàã ìöñàäèðÿ åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø-
äóëàð. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ áó ïðàêòèêà éåíèäÿí áÿðïà
åäèëìèøäèð. Ëàêèí èðè ìöÿññèñÿëÿðäÿ èñÿ ôÿðãëè, "õöñóñè òÿøÿááöñ" àä-
ëàíà âÿ äàùà ÷îõ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëÿí äþâëÿò íÿçàðÿ-
òè éàðàäûëìûøäûð. Àéðû-àéðû èðè èíùèñàð÷û ãðóïëàðûí ìàðàãëàðû, äèýÿðëÿðè-
íèí ìàðàãëàðû èëÿ óçëàøäûðûëìàëû èäè. Ùÿðáè ñÿíàéåíèí òÿëÿáàòëàðûíûí òÿ-
ìèí åäèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ èãòèñàäèééàòûí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñè ñàùÿñè
éàðàíûðäû. Åéíè çàìàíäà áóðæóà ìöëêè ùöãóãóíäà ñÿíàéå ìöÿññèñÿ-
ëÿðèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè êèìè ìöùöì äÿéèøèêëèê áàø âåðèðäè. Áó ÿì-
128
ëàêëàðûí áþéöê ùèññÿñè äþâëÿò ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ
äÿ, ìèëëèëÿøäèðèëìèø ìöÿññèñÿëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñó "öìóìè" ÿìëàêà
àèä åäèëÿí ùöãóãè òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðÿðÿê, ñîñèàëèñò ùöãóãóíäà îëäó-
üó êèìè, ìöëêèééÿò öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì ùöãóãóíó äþâëÿòÿ âåðèðäè.
Äþâëÿòèí èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿñèíèí êëàññèê íöìóíÿñè
êèìè, ÀÁØ-äà ïðåçèäåíò Ô.Ðóçâåëòèí 1932-úè èëäÿ åëàí åòäèéè "Éåíè ñè-
éàñÿò" êóðñóíó äà ýþñòÿðìÿê îëàð.
ÕÕ ÿñðäÿ êàïèòàëèñò áèðëèêëÿðèíèí éåíè ôîðìàñû êèìè, ïàòåíò êàðòåë-
ëÿðè éàðàíìûøäûð. Áó áèðëèêëÿðèí éàðàäûëìàñûíäà ìÿãñÿä, éåíè èõòèðàëà-
ðûí ïàòåíòëÿðèíè àëìàãäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Êàðòåë öçâëÿðèí ìöÿééÿí
åòäèêëÿðè ãàðøûëûãëû þùäÿëèéÿ ýþðÿ, îíëàðûí öìóìè ðàçûëûüû îëìàäàí èñ-
òåùñàëàòäà ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíû éöêñÿëäÿúÿê âÿ éà éåíè íþâ ìÿùñóë
éàðàäàúàã èõòèðàëàð åòìÿìÿëèäèðëÿð. Àðòûã áèð ÷îõ ïàòåíò êàðòåëëÿðè
áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áèðëèêëÿðÿ ÷åâðèëìèøäèëÿð.
Åëìè-òåõíèêè èíãèëàá øÿðàèòèíäÿ, Àâðîïàíûí ùÿð èêè ùöãóã ñèñòå-
ìèíäÿ äþâëÿòëÿðèí ïàòåíò ùöãóãóíà äèããÿòèíèí àðòìàñû ìöøàéèÿò îëó-
íóðäó. Èíýèëòÿðÿäÿ 1949-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëà, íÿèíêè äþâëÿ-
òÿ ïàòåíòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê, çÿðóðÿò éàðàíàðñà, ùÿòòà îíó áàøãà þëêÿ-
éÿ ñàòìàã ùöãóãó âåðèðäè. ÀÔÐ-äÿ àíàëîæè ãàíóí, äþâëÿòÿ êÿøô åäèë-
ìèø èõòèðàëàðäàí ìöäàôèÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ ùöãóãó ìöÿééÿí åäèðäè.
Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, õöñóñè òîðïàã âÿ äèýÿð
ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, õöñóñè ìöëêèééÿò ùàã-
ãûíäà ìþâúóä îëàí ÿíÿíÿâè áóðæóà ïðèíñèïëÿðèíèí âÿ äîêòðèíàëàðûí
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû äåìÿê äåéèëäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ þùäÿëèê ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ, "êþùíÿ" áóðæóà ùöãóã
ïðèíñèïëÿðèíäÿí îëàí "ìöãàâèëÿ àçàäëûüû" ïðèíñèïè äÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ
ìÿðóç ãàëûð. Þùäÿëèéèí èúðàñû ïðèíñèïè àðòûã ìöòëÿã øÿêèëäÿ ìöÿééÿí
åäèëìèðäè. Ðîìà ùöãóãó öçðÿ òÿëèìàòëàíìûø ùàêèìëÿð, êå÷ìèø ÿíÿíÿ-
ëÿðÿ óéüóí îëàðàã, ùÿòòà ãàíóíâåðèúèíèí ýþñòÿðèøëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí
"þùäÿëèêëÿðèí ñàðñûëìàçëûüûíà" ãàðøû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàìûø-
äûëàð. ßëáÿòòÿ êè, þùäÿëèéèí èúðà åäèëìÿìÿñèíèí "èãòèñàäè úÿùÿòäÿí"
ðèñêëè îëìàñû áàðÿäÿ ãåéä-øÿðòëÿðè äÿ ìöãàâèëÿ ùöãóãóíóí áóðæóà ïðèí-
129
ñèïëÿðèíäÿí êÿíàðëàøìàñûíà õèäìÿò åäÿí àìèëëÿðäÿí îëìóøäóð. Èðè êà-
ïèòàëèñò ìîíîïîëèéàëàðû "àçàä ðÿãàáÿò" ïðèíñèïèíÿ àüûð çÿðáÿ âóðàðàã,
þçëÿðèíèí ìöÿééÿí åòäèêëÿðè "àçàä ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè" äèêòÿ
åäèðäèëÿð. Ìîíîïîëèñòëÿð äþâëÿòèí ìöäàõèëÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí
þçöíÿìÿõñóñ õÿáÿðäàðëûã öñóëó îëàí âÿ "ñàíêè ãàíóíëà òÿñáèò" åäèëìèø
êèìè, ñòàíäàðò ìöãàâèëÿ ôîðìàñûíûí ÿñàñ øÿðòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí "ôîð-
ìóëéàð" àäëàíàí ãàéäàëàð êÿøô åòìèøäèëÿð. Ôîðìóëéàðëàð ãûñà ìöääÿòÿ
ýåíèø èíêèøàô åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, êîíòèðýåíòÿ ìöãàâèëÿíè ìöçàêèðÿ
åòìÿäÿí îíó ãÿáóë åòìÿêäÿí áàøãà ÷ûõûø éîëó ãàëìûðäû. Ôðàíñà ùöãó-
ãóíäà áó, "ìöãàâèëÿéÿ ãîøóëìàã", àëìàí ùöãóãóíäà èñÿ ìþâúóä "òÿ-
ëÿáëÿðëÿ äèêòÿ åäèëìèø" ãàéäàëàð àäëàíûðäû. Ôîðìóëéàð àäëàíàí ãàéäàëàð
äàùà ÷îõ òèúàðÿòäÿ, õöñóñèëÿ äÿ êðåäèòëÿðèí âåðèëìÿñèíäÿ ýåíèø òÿòáèã
åäèëèðäè. Âÿçèééÿò î ãÿäÿð ïèñëÿøìÿéÿ äîüðó ýåòìèøäèð êè, äþâëÿò äöí-
éàäà ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ìîíîïîëèñòëÿðÿ ìöáàðèçÿäÿ áèð ñûðà ãàíóíëàð
ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Ùÿëÿ 1890-úû èëäÿ ÀÁØ-äà ãÿáóë åäèë-
ìèø àíòèòðåñò Øåðìàí âÿ 1914-úö èëäÿ áó ãàíóíà ÿëàâÿ åäèëìèø Êëåéòîí
ãàíóíó, 1947-úè èëäÿ Éàïîíèéàäà, 1964-1965-úè èëëÿðäÿ Èíýèëòÿðÿ,
1957-úè èë ÀÔÐ-äÿ, 1953-úö èë Ôðàíñàäà ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàð âèúäàí-
ëû ðÿãàáÿòÿ ãàðøû éþíÿëìèø áöòöí ìöãàâèëÿëÿðè ãàíóíñóç åëàí åäèðäè.
ÕÕ ÿñðäÿ àèëÿ-ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ äÿ áÿçè úèääè äÿéèøèêëèêëÿð
áàø âåðèð. Áó äÿéèøèêëèêëÿðèí öìóìè éåêóíó ãàäûíëàðûí àèëÿäÿ, úÿìèé-
éÿòäÿ âÿ èñòåùñàëàòäà ùöãóãè âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøìàñûíäàí èáàðÿò îë-
ìóøäóð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí áàøëàéàðàã úÿìèééÿòèí ýåíäåð áÿðàáÿð-
ëèéè óüðóíäà ìöáàðèçÿñè, ãàäûíëàðà àçàäëûüûí âåðèëìÿñè äåìîêðàòèéà,
ñîñèàë-òÿðÿããè óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè îëìóø-
äóð. Ãàäûíëàðûí ùöãóã ãàáèëèééÿòëèëèéèíèí àðòûðûëìàñûíäà ìöùöì ñòèìóë-
ëàðäàí áèðè âÿ ÿí áàøëûúàñû, ãàäûí ÿìÿéèíèí ôàáðèê, çàâîä, êîíòîð âÿ äè-
ýÿð ñÿíàéå, òèúàðÿò, èäàðÿ÷èëèê, òÿùñèë âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ èñòåùñàëàòäà èøÿ
úÿëá åäèëìÿñèäèð. Ôðàíñà ãàíóíâåðèúèñè èëê äÿôÿ îëàðàã (1907-úè èëäÿ)
ãàäûíëàðà, þç ÿìÿê ùàãëàðûíäàí ÿðèíäÿí èúàçÿ àëìàäàí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ
åòìÿê ùöãóãóíó ðÿñìèëÿøäèðìèøäèð. 1938-úè èë Ôðàíñà ãàíóíó ÿðäÿ
îëàí ãàäûíà, ÿðèíèí ñå÷äèéè éàøàéûø éåðèíäÿí èìòèíà åòìÿê ö÷öí ìÿù-
130
êÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿê ùöãóãóíó ìöÿééÿí åäèðäè. Þç íþâáÿñèíäÿ
ÿðèíäÿí, "àèëÿíèí ìàðàãëàðû"íûí òÿìèí åäèëìÿñè ìîòèâè èëÿ ìÿùêÿìÿéÿ
ãàðøûëûãëû ìöðàúèÿò åòìÿê ùöãóãó òàíûíûðäû. ßââÿëëÿð èñÿ, ÿð, ñàäÿúÿ
îëàðàã, ãàäàüàí åäèðäè. Ùÿð èêè ùàë öçðÿ ñîí ãÿðàð ìÿùêÿìÿéÿ âåðèëèð-
äè. 1965-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíäà èñÿ, ÿðèí èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìà-
éàðàã, ãàäûí èñòÿäèéè ïåøÿêàð ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãóíó
áèðäÿôÿëèê ìöÿééÿí åäèðäè. Äöíéàíûí àïàðûúû ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ãà-
äûíëàðûí ñå÷êè ùöãóãëàðûíûí òàíûíìàñû äà óçóí ñöðÿí ñèéàñè-ùöãóãè ïðî-
ñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, Ðóñèéà èìïåðèéàñû
ùöãóã ñèñòåìè ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèëäèð. Ðóñèéà èìïåðè-
éàñûíûí èøüàëûíäàí ñîíðà òÿáèè êè, Àçÿðáàéúàíäà äà êîíòèíåíò ùöãóã ñèñ-
òåìè òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. ÀÕC-íèí äåìîêðàòèê, äöíéÿâè, ùöãóãè äþâëÿò
ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí äþâëÿò èäàðÿ÷èëèê ôîðìàñûíûí êîíòèíåíò äþâ-
ëÿòëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿñè, áèð ÷îõ ìàðàãëû úÿùÿòëÿðè ìöÿééÿí åòìÿéÿ èì-
êàí âåðìèøäèð. 1918-úè èëäÿ éàðàíìûø Àçÿðáàéúàí Õàëã Cöìùóðèééÿòè-
íèí "Èñòèãëàë Áÿéàííàìÿñè"íèí äþðäöíúö áÿíäèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè,
Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû þç ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ìèëëÿ-
òèíäÿí, äèíèíäÿí, ñîñèàë âÿçèééÿòèíäÿí âÿ úèíñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
áöòöí âÿòÿíäàøëàðà âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè ùöãóãëàð òÿìèí åäèð. Àçÿð-
áàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû áöòöí âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà ùå÷ áèð
ôÿðã ãîéìàäàí îíëàðà âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè ùöãóãëàðûí âåðèëìÿñèíè áÿ-
éàí åòìÿñè, ýÿíú äþâëÿòèí ÿí õîø ìÿðàìëàðûíäàí áèðè èäè. Ìÿùç áó
áÿíääÿ ìöàñèð äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿðèí êîíñòèòóñèéàëàðûíäà òÿñáèò åäèë-
ìèø íîðìàëàðëà ìöãàéèñÿ åäèëÿúÿê ñèéàñè âÿ ìöëêè àçàäëûãëàðûí ÿñàñëà-
ðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áÿéàííàìÿäÿ òÿñáèò åäèëäèéè êèìè, ãàíóí úÿ-
ìèééÿòèí öçâëÿðèíèí èðàäÿñèíè èôàäÿ åäèð âÿ ùÿð êÿñ ãàíóíóí éàðàäûëìà-
ñûíäà áèëàâàñèòÿ âÿ éà þç ñå÷äèêëÿðè äåïóòàòëàð âàñèòÿñèëÿ èøòèðàê åäÿ áè-
ëÿðäè. Ìèëëè Øóðàíûí áÿéàííàìÿñèíäÿ åëàí åäèëèðäè êè, ãàíóí ãàðøûñûíäà
ùàìû áÿðàáÿðäèð âÿ ùÿð êÿñ äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíè òóòà áèëÿð. Ùÿð ùàíñû âÿ-
çèôÿíèí òóòóëìàñû ö÷öí éåýàíÿ êðèòåðèéà èñÿ, ãàáèëèééÿò âÿ ëÿéàãÿòèí îë-
ìàñû âàúèá øÿðò èäè. Ñå÷ìÿê âÿ ñå÷èëìÿê ùöãóãóíó ñèéàñè ùöãóãëàðûí
ÿí ìöùöì åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá åäÿí Ìèëëè Øóðà, úèíñèíäÿí àñûëû
131
îëìàéàðàã áöòöí âÿòÿíäàøëàðà ñå÷êè ùöãóãó âåðìÿêëÿ, áó ìÿñÿëÿäÿ,
ùÿòòà Àâðîïàíûí äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿðèíè äÿ ãàáàãëàéà áèëìèøäèð. Áåëÿ
êè, éàëíûç 1920-úè èëäÿ ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíà åäèëÿí ÕÛÕ äÿéèøèêëèêäÿ
ýþñòÿðèëèðäè êè, ùÿð ùàíñû øòàò òÿðÿôèíäÿí úèíñè ôÿðãèíÿ ýþðÿ âÿòÿíäàøëà-
ðûí ñÿñâåðìÿ ùöãóãó ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëìÿç. Èíýèëòÿðÿäÿ èñÿ 1918-úè
èëäÿ ãàäûíëàðà ñåíç ÿñàñûíäà ãèñìÿí, éàëíûç 10 èë ñîíðà, éÿíè 1928-úè èë-
äÿ òàì ñå÷êè ùöãóãó âåðèëìèøäèð. Àâðîïà äåìîêðàòèéàñûíûí "ìÿðêÿçè"
îëàí Ôðàíñàäà èñÿ, 1919-úó èëäÿ ïàðëàìåíòèí àøàüû ïàëàòàñû – Ìèëëè Ìÿú-
ëèñ ãàäûíëàðà ñå÷êè ùöãóãó âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ãàíóí ëàéèùÿñè ãÿáóë åòñÿ
äÿ, ãàíóíâåðèúè îðãàíûí éóõàðû ïàëàòàñû – Ñåíàò äöøöíöëìöø øÿêèëäÿ ãà-
íóíóí ìöçàêèðÿñèíè éóáàòìûø, 1922-úè èëäÿ èñÿ, ìöääÿò êå÷äèéè ö÷öí
ãàíóíóí ìöçàêèðÿñèíäÿí èìòèíà åòìèøäèð. Éàëíûç Èêèíúè Äöíéà ìöùà-
ðèáÿñèíäÿí ñîíðà, Ôðàíñàäà ÛÂ Ðåñïóáëèêàíûí 1946-úû èë êîíñòèòóñèéà-
ñûíäà ãàäûíëàðûí òàì ñå÷êè ùöãóãó òàíûíìûøäûð.
Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí àïàðûúû äþâëÿòè îëàí Àëìàíèéàäà àèëÿ-
íèêàù ùöãóãó ôàøèñòëÿðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ úèääè èðãè-çîîëîæè äÿéè-
øèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áåëÿ êè, 1935-úè èë ãàíóíóíà ýþðÿ, àðè èðãè-
íÿ (ùèíä-àâðîïà), î úöìëÿäÿí äÿ "àëìàí èðãèíÿ" ìÿíñóá îëàíëàðëà íè-
êàù áàüëàìàüà úÿùä åäÿíëÿðè, õöñóñèëÿ äÿ éÿùóäèëÿðè þëöì úÿçàñû âÿ
éà àüûð êàòîðãà èøëÿðè ýþçëÿéèðäè. "Àðèëÿð" âÿ "àðè îëìàéàíëàð" àðàñûíäà
ãåéðè-ãàíóíè íèêàù ÿëàãÿëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ, åéíè úÿçà òÿòáèã åäèëèðäè.
ÕÕ ÿñðäÿ éåíè ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíäà øöá-
ùÿñèç êè, ñîñèàë ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñè þíäÿ îëìóøäóð. Áó èíêèøàô þç-þçö-
íÿ éàðàíìàìûø, ñîñèàë ãàíóíâåðèúèëèéèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ôÿùëÿ ñèíôèíèí
ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè òÿëÿáëÿðè áþéöê ñòèìóë âåðìèøäèð. Àâðîïà êîíòè-
íåíò ùöãóãóíóí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíäÿêè ôÿùëÿ ñèíôè âÿ ãóëëóã÷óëàðû ãÿòè
îëàðàã, èäàðÿ÷èëèêäÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí èøòèðàêûíû, èãòèñàäèééàòûí
ÿñàñ ñàùÿëÿðèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñèíè, ìàëèééÿ êàïèòàëûíûí ùþêìðàíëûüûíà
ñîí ãîéóëìàñûíû âÿ ñ. òÿëÿá åäèðäèëÿð. Ìÿùç, ôÿùëÿ ñèíôèíèí ýÿðýèí ìö-
áàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè èñëàùàòëàðà íàèë îëóíìóøäóð. Õÿñòÿëè-
éÿ, èøñèçëèéÿ, ãîúàëûüà âÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿñèíÿ ýþðÿ ìöàâèíÿò
âåðèëìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ 100 èëäÿí ÷îõ âàõò ñÿðô åäèëìèøäèð.
132
 ÕÕ ÿñðäÿ úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿð, èêè äöí-
éà ìöùàðèáÿñè àðàñûíäàêû ãûñà äþâðäÿ áàø âåðÿí ôþâãÿëàäÿ ãàíóíâåðè-
úèëèê âÿ ìÿùêÿìÿñèç ðåïðåññèéàëàðà ìÿðóç ãàëìà, äèããÿòè úÿëá åäÿí
ôàêòîðëàð êèìè ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè àðàñûíäàêû ìÿðùÿ-
ëÿäÿ ôþâãÿëàäÿ ãàíóíëàð ùÿð éåðäÿ, ùÿð ýöí òÿçàùöð åäÿí âÿðäèøÿ ÷åâ-
ðèëìèøäèð. Ñèéàñè úèíàéÿòëÿð àíëàéûøûíû "êþíöëëö" îëàðàã úèíàéÿò ìÿúÿë-
ëÿñèíäÿí ñûõûøäûðûá ÷ûõàðàí ôþâãÿëàäÿ ãàíóíâåðèúèëèê, îíóí ÿâÿçèíÿ äà-
ùà îðèúèíàë ýþðöíÿí ìàääÿëÿð ÿëàâÿ åòìèøäèð. Áåëÿ êè, "òÿùëöêÿëè äö-
øöíúÿëÿðÿ ýþðÿ" ìöâàôèã ìàääÿíèí òþâñèôè ÷ÿòèíëèéè, ðåïðåññèéàëàðûí
äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðÿí ãàíóíëàðëà òÿãèá åäèëèðäè. Ìÿñÿëÿí, Èòàëèéà âÿ
Àëìàíèéà ôàøèñò ùàêèìèééÿòè ãàíóíâåðèúèñè, "Äþâëÿòèí ìöäàôèÿ åäèëìÿ-
ñè" ùàããûíäà, ôàøèçìèí ñàäèã ìöòòÿôèãè Éàïîíèéàäà èñÿ "Èúòèìàè òÿùëö-
êÿñèçëèéèí ìöùàôèçÿñè" ùàããûíäà ãàíóíëàðû áó ñûðàéà äàõèë åòìÿê îëàð.
Ôþâãÿëàäÿ ãàíóíëàðûí ìÿçìóíó ñòàíäàðò îëàðàã êîììóíèñò ïàðòèéàñû-
íûí ãàäàüàí åäèëìÿñèíè, êîììóíèçì èäåéàëàðûíûí âÿ ôÿàëèééÿòèíèí òÿá-
ëèü åäèëìÿñèíè, ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí âÿ òÿòèëëÿðèí ìÿùäóäëàøäûðûëìà-
ñûíû âÿ éà ãàäàüàí åäèëìÿñèíè, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí äåìîêðàòèê ôÿàëèé-
éÿòèí ëÿüâ åäèëìÿñèíè òÿñáèò åäèðäè. Àëìàíèéàäà ôàøèñòëÿðèí ùàêèìèééÿ-
òè èëëÿðèíäÿ íÿ ãÿäÿð ýöíàùñûç èíñàí èøýÿíúÿëÿðëÿ, ÿçàáëà ãÿòëÿ éåòèðèë-
äèéèíè ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. Òÿêúÿ î ìÿëóìäóð êè, ìÿùêÿìÿñèç âÿ ðöñ-
âàé÷û ìÿùêÿìÿëÿðèí ùþêìö èëÿ îíëàðûí ñàéû ìèëéîíëàðëàäûð. 1945-úè èë
àâãóñòóí 8-äÿ ìöòòÿôèãëÿð – ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà âÿ ÑÑÐÈ ùèòëåð÷èëÿ-
ðèí ùÿðáè úèíàéÿòëÿðèíè ìöùàêèìÿ åòìÿê ö÷öí Áåéíÿëõàëã Ùÿðáè Òðèáó-
íàë òÿñèñ åòìèøäèëÿð. Áó øÿõñëÿðÿ ãàðøû ñèñòåìàòèê âÿ ãÿñäÿí îëàðàã äöí-
éà õàëãëàðûíà, îíëàðûí èðãè, ìèëëè ìÿíñóáèééÿòèíÿ, öìóìèééÿòëÿ, ñöëùÿ,
áÿøÿðèééÿòÿ, èíñàíëûüà ãàðøû êöòëÿâè úèíàéÿò òþðÿòìÿê èòòèùàìû èðÿëè ñö-
ðöëìöøäöð. Áó úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ, ìÿùêÿìÿ òðèáóíàëû ãàðøûñûíäà 80 ìèí
íÿôÿð úàâàá âåðìÿëè îëìóøäóð. Ãÿðáè Àëìàíèéà ÿäëèééÿ ãàíóíâåðèúèñè,
Ðåéõñâåð (Àëìàíèéà ôàøèñò îðäóñó) ÿñýÿðëÿðèíèí úèíàéÿòêàð ÿìÿëëÿðèíè
þðò-áàñäûð åòìÿê ö÷öí áåëÿ áèð òåçèñëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð êè, ÿìðè èúðà åäÿí
ùÿðáè ãóëëóã÷óëàð òÿãñèðêàð äåéèëäèðëÿð âÿ ñàäÿúÿ îëàðàã, êîìàíäèðëÿðèí
òàïøûðûãëàðûíà òàáå îëäóãëàðûíà ýþðÿ ãÿòëëÿðèí èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëèáëÿð.
133
ßñëèíäÿ òþðÿäèëìèø úèíàéÿòèí áåëÿ òþâñèô åäèëìÿñè, úèíàéÿò ùöãóãó ö÷öí
éåíèëèê äåéèëäèð. Ùÿëÿ âàõòèëÿ, Ùèòëåð Ðåéõè (ÛÛÛ èìïåðèéà) éàðàíìàìûø-
äàí äà ÿââÿë, Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó ãàíóíâåðèúèñè úèíàéÿòÿ ñþâãåòìÿ èëÿ
íÿòèúÿëÿíÿí áó òåçèñè ðÿää åòìèø âÿ ðÿèñëÿðèí úèíàéÿòêàð ÿìðëÿðèíÿ òàáå
îëìàìàã áàðÿäÿ ãàéäàëàð ìöÿééÿí åòìèøäèð. ÕÛÕ âÿ ÕÕ ÿñðëÿðäÿ
Ôðàíñà ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ìöùàêèìÿñèíÿ ýþðÿ, ÿìðèí éåðèíÿ éå-
òèðèëìÿñè àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëÿúÿéè ùàëäà, ðÿèñëÿðÿ òàáå îëìà-
ìàüû âÿ áó ÿìðèí èúðà åäèëìÿìÿñèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿí
òÿãñèðëÿíäèðèëÿíëÿðè èñÿ "ÿìðÿ òàáå îëìàìàã" èòòèùàìû èëÿ éöíýöëëÿøäè-
ðèúè ùàë êèìè òþâñèô åòìèøäèëÿð. Âàõòèëÿ Àëìàíèéà èìïåðèéàñûíäà äà
(1871-1918-úè èëëÿðäÿ ìþâúóä îëìóø ÛÛ Ðåéõ), éÿíè 4 èéóë 1882-úè èëäÿ
Ðåéõñãåðèõò (Àëè Ìÿùêÿìÿ), áó úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèê áåëÿ
áèð ãÿðàð ÷ûõàðìûøäûð êè, õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðè èúðà åäÿðêÿí êîð-êîðàíÿ
ðÿèñëÿðèí ÿìðèíÿ òàáå îëìàüà ùå÷ áèð áÿðàÿò éîõäóð âÿ ìÿùêÿìÿëÿð áó
úèíàéÿòëÿðè éöíýöëëÿøäèðèúè ùàë êèìè òþâñèô åòìÿìÿëèäèðëÿð. 1965-úè èëäÿ
ÀÔÐ-èí ïàðëàìåíòè, Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ãóðòàðìàñûíäàí 20 èë
êå÷äèêäÿí ñîíðà, ìþâúóä úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ìöâàôèã îëàðàã,
ùèòëåð÷èëÿðèí úèíàéÿòêàð ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ, èääèà òÿëÿáèíèí éàðàíìà ìöä-
äÿòè ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿëè èäè. Ìÿñÿëÿí, áóíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè,
ÀÔÐ-èí úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ, 20 èë ìöÿééÿí åäèëÿí ãàíóíè
èääèà ìöääÿòè ìÿùç ùÿìèí èë áàøà ÷àòûðäû. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìÿ-
ñóëèééÿòÿ úÿëá åòìÿê ö÷öí ãàíóíäà ýþñòÿðèëÿí úèíàéÿòèí áàø âåðìÿñèí-
äÿí þòÿí ìöääÿòèí 20 èëëÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, ùÿëÿ ãÿäèì ðîìà ùö-
ãóãóíäàí ìÿëóì èäè. Áåëÿ êè, á.å.-íûí Â ÿñðèíäÿ Ðîìà ãàíóíâåðèúèëè-
éè èääèà òÿëÿáèíèí éàðàíìàñû àíûíäàí þòÿí ìöääÿò 30 èë ìöÿééÿí åäè-
ëèð âÿ ãàíóíè ìöääÿò áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà, òþðÿäèëìèø ÿìÿëÿ ýþðÿ, ùå÷
êÿñ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè äàøûìûðäû. Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí ìöâàôèã
ìàääÿñè íÿçÿðè-ùöãóãè úÿùÿòäÿí áåëÿ èçàù åäèëèðäè êè, úèíàéÿòèí áàø
âåðìÿñèíäÿí þòÿí 20 èë, "ýöíàùûí éóéóëìàñû" ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð áþ-
éöê ìöääÿòäèð âÿ áó èíàì îíà ÿñàñëàíûð êè, òÿãñèðêàð äàèì ùÿáñ îëóí-
ìàã òÿùëöêÿñèíè ýþçëÿìÿêëÿ, ñàíêè áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ êîíêðåò ãàïàëû
ïåíòåíñèàð ìöÿññèñÿäÿ úÿçà àëìàäàí úÿçàñûç èñëàù îëóíóð. ÀÔÐ-èí Cè-
134
íàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ãàíóíâåðèúèñè ö÷öí äèýÿð àðãóìåíò èñÿ îíäàí èáàðÿò
îëìóøäóð êè, úèíàéÿòèí áàø âåðìÿñèíäÿí êå÷ÿí áåëÿ óçóí ìöääÿòäÿí
ñîíðà, úèíàéÿòèí ùàíñû øÿðàèòäÿ áàø âåðìÿñè, èñòèíòàã ö÷öí ùÿìèí âÿçèé-
éÿòè áÿðïà åòìÿéèí ÷ÿòèíëèéè, ùàäèñÿ éåðèíèí ìöàéèíÿ åäèëìÿñè âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿð áþéöê åùòèìàëëà ùàêèìëÿðèí ñÿùâ åòìÿëÿðè ðèñêèíè àðòûðìûø
îëóðäó êè, áöòöí áóíëàðäà úèíàéÿòèí áàø âåðìÿñèíäÿí þòÿí 20 èë ìöä-
äÿòäÿí ñîíðà úèíàéÿò èøèíèí õèòàì åäèëìÿñè ö÷öí òóòàðëû ÿñàñëàðäûð. Ãà-
íóíè èääèà ìöääÿòè êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí äþâëÿòëÿðèíèí
ùàìûñûíäà ùå÷ äÿ åéíè äåéèëäèð. Áåë÷èêàäà 30 èë ìöÿééÿí åäèëÿí èääèà
ìöääÿòè, ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ãèéàáè îëàðàã ìÿùêóì åäèëìèø ùÿðáè úè-
íàéÿòêàðëàðûí, áó ìöääÿòäÿí ÿââÿë þëêÿéÿ ãàéûòìàëàðûíûí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñûíà ùåñàáëàíìûøäûð.
ÀÔÐ-èí ßäëèééÿ Íàçèðëèéè ôàøèñò úèíàéÿòêàðëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ áèð-
áèðèíè ÿâÿç åäÿí íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöð, ñàíêè ãàòèëëÿðèí óíóäóëìàñû-
íà ÷àëûøûðäû. Ùàëáóêè ùÿðáè ÿñèðëÿðè, ýèðîâëàðû, èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðäÿ-
êè ìöëêè ÿùàëèíè ìöõòÿëèô ÿçàáëàðëà ãÿòëÿ éåòèðìèø, çÿáò åäèëìèø ÿðàçè-
ëÿðäÿêè èíñàíëàðû Àëìàíèéàäà èøëÿìÿê ö÷öí ñÿôÿðáÿð åòìèø, ùå÷ áèð ñÿ-
áÿá îëìàäàí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíè ìÿùâ åòìèø âÿ ñ. ùÿðáè úèíàéÿòëÿð
òþðÿòìèø ùèòëåð÷èëÿðÿ ùÿð ùàíñû áÿðàÿò âåðèëìÿñè àüëàñûüìàç ùåñàá åäè-
ëèðäè. Àëìàíèéà ïàðëàìåíòè ãàòèëëÿðèí òÿðÿôèíè òóòàúàã ãàíóíóí ãÿáóë
åäèëìÿñèíÿ, ùþêóìÿòèí èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ôàøèñò úèíàéÿòêàðëàðûíûí òÿ-
ãèá åäèëìÿñèíèí äàéàíäûðûëìàñûíà ÷àëûøäûüû áèð âàõòäà, áåéíÿëõàëã åòè-
ðàç ùÿðÿêàòû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìÿêäÿí åùòèéàò åäÿí ÀÔÐ äþâëÿòè,
ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, ùöãóã íîðìàëàðûíû ðåçèí
ìàòåðèàëûíà ÷åâèðìÿê èñòÿéÿí âÿ îíóí ùóìàíèñò ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè
ýÿëÿí òåçèñëÿðèíè ìèëéîíëàðëà èíñàíëàðûí ùÿéàòûíà ñîí ãîéìóø âÿ ãàòèë
ôàøèñò úèíàéÿòêàðëàðûíûí ÿìÿëëÿðèíèí þðò-áàñäûð åäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø
ãàíóíè èääèà ìöääÿòè ìÿñÿëÿñèíè ÿëäÿ áàéðàã åòìÿê ìÿñÿëÿñè àðàäàí
ãàëõìûø îëäó. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, ùÿìèøÿ ÿäàëÿò àõòàðûøûíäà îëàí áÿøÿ-
ðèééÿò, ÕÕ ÿñðèí äàùà áèð ãàíëû ãÿòëèàìëàðûíäàí îëàí Õîúàëû ôàúèÿñè
ãóðáàíëàðûíûí ñÿáÿáêàðû îëàí åðìÿíè ôàøèñòëÿðèíèí äÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿ-
ìÿñè ãàðøûñûíäà äàéàíàúàüû ýöíö ýåú âÿ éà òåç ìöÿééÿí åäÿúÿêäèð.
135
 ÕÕ ÿñðäÿ ùÿì êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñè, ùÿì äÿ èíýèëèññàêñîí ùö-
ãóã àèëÿñèíäÿ Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ ìöíàñèáÿò îõøàð
îëìóøäóð. Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíû "äåìîêðàòèéàíûí äöøìÿíè", "òîòà-
ëèòàðèçìèí äîñòó" åëàí åäÿí àïàðûúû Àâðîïà äþâëÿòëÿðè îíóí ôÿàëèééÿ-
òèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà ÷àëûøìûøäûëàð. Ìþâúóä êîíñòèòóñèéàëàðäà ïàð-
òèéàëàðûí éàðàíìàñû àçàäëûüûíûí òÿñáèò åäèëìÿñè, îíëàðûí èíçèáàòè ãàé-
äàäà áàüëàíìàñûíû ìöìêöíñöç åäèðäè. Áó ñÿáÿáäÿí Àëìàíèéàäà
Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí áàüëàíìàñû Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ùÿ-
âàëÿ åäèëèð âÿ 17 àâãóñò 1956-úû èëäÿ îíóí ôÿàëèééÿòè ãàäàüàí åäèëèð.
Áóðæóà úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ âÿ ïðàêòèêàñûíäà óçóí ìöääÿò
ïðåâåíòèâ úÿçàäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùàçûðäà áó úÿçà íþâöíÿ
ìöíàñèáÿò äÿéèøìèøäèð. Åéíè çàìàíäà þëöì úÿçàñûíûí òÿòáèãèíÿ äÿ
ñêåïòèê éàíàøìà ìþâúóääóð. Äöíéàíûí áèð ÷îõ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðèíäÿêè êîíñòèòóñèéàëàð – Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èòàëèéà, Èñâå÷ðÿ, Èíýèëòÿðÿ,
î úöìëÿäÿí ÀÁØ-ûí ÿêñÿð øòàòëàðû þëöì úÿçàñûíû ãàäàüàí åäèáëÿð. Ëà-
êèí þëöì úÿçàñûíûí âåðèëìÿñè òÿðÿôäàðëàðû âÿ ÿëåéùäàðëàðû àðàñûíäà
äèñêóññèéàäà ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Îíóí òàì ëÿüâ åäèëìÿ-
ñè ìöìêöí îëìàñà äà, úèíàéÿò ìÿúÿëëÿëÿðèíäÿêè áèð ÷îõ òÿðêèáäÿêè
þëöì úÿçàëàðûíûí íÿçÿðäÿ òóòóëìàñû àðàäàí ãàëäûðûëìûøäûð. Êèëñÿ âÿ
ýöú ñòðóêòóðëàðû ùÿìèøÿ þëöì úÿçàñûíûí ñàõëàíûëìàñû òÿðÿôäàðû îëìóø-
äóëàð. Þëöì úÿçàñûíûí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ îíóí þìöðëöê ùÿáñëÿ ÿâÿç
åäèëìÿñè òÿðÿôäàðëàðû èñÿ áåëÿ áèð àðãóìåíòëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð êè, îíóí
ëÿüâ åäèëìÿñè úèíàéÿòêàðëûüûí àðòìàñûíà äåéèë, àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëà-
ðàã ìöñáÿò åôôåêò âåðÿúÿêäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ïñèõîëîæè-åôôåêò âÿçèé-
éÿòèíäÿí âÿ áàøãà ÿñàñëû ñÿáÿáëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, "äèíú øÿðàèòäÿ"
ùå÷ êÿñ (ùàêèì íÿçÿðäÿ òóòóëóð) èíñàí þìðöíÿ ñîí ãîéà áèëìÿç. Äà-
ùà áèð àðãóìåíò èñÿ, ùàêèìèí åùòèìàë åäèëÿí, äöçÿëäèëìÿñè âÿ ýåðèéÿ
ãàéòàðûëìàñû ùå÷ çàìàí ìöìêöí îëìàéàí, "ñÿùâè" èëÿ ÿëàãÿäàð èäè.
ÕÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíèí ìÿù-
êÿìÿ ãóðóëóøó âÿ ïðîñåñèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðèí èñòèãàìÿòèíè
ùàêèìèééÿòèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàí ðåúèìëÿð ìöÿééÿí åòìèøäèëÿð.
Àëìàíèéàäà ùèòëåð÷èëÿð àíäëû ìÿùêÿìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàø-
136
äûðàðàã ÿí ìöùöì èøëÿðè ïåøÿêàð ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åòìèø-
äèëÿð. 1939-úó èëäÿ èñÿ îíëàðûí ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéóëóð. Ôàøèñò Èòà-
ëèéàñûíäà èñÿ áèð ãÿäÿð áàøãà òåíäåíñèéà áàø âåðìèø, ïåøÿêàð ìÿùêÿ-
ìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèëÿ àíäëûëàðûí ôÿàëèééÿòè éàõûíëàøäûðûëìûøäûð. 1932-úè
èëäÿ Ôðàíñàäà åéíè ïðîñåñ áàø âåðìèøäèð. 1941-úè èëäÿ èñÿ Ôðàíñàäà,
öìóìèééÿòëÿ, àíäëû ìÿùêÿìÿëÿð ëÿüâ åäèëèð âÿ âàùèä êîëëåýèéàäà 3
ïåøÿêàð âÿ 6 ïåøÿêàð îëìàéàí ìÿùêÿìÿëÿðèí èúëàñ åòìÿñèíè íÿçÿðäÿ
òóòàí ìÿùêÿìÿëÿð éàðàäûëûðäû. Ùÿëÿ 1943-úö èëäÿ Àâñòðèéàäà áó éàõûí
ãàéäàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäè. Àíäëû ìÿùêÿìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèíÿ ãàðøû
÷ûõàíëàð, àäÿòÿí áåëÿ ùåñàá åäèðäèëÿð êè, ùöãóãè áèëèêëÿðè çÿèô îëàí àíä-
ëûëàð êèôàéÿò ãÿäÿð ùàçûðëûãëû äåéèëäèëÿð, äþçöìëöëöê íöìàéèø åòäèðÿ
áèëìèðëÿð, èëê òÿÿññöðàòà ãàïûëûðëàð, äåòåêòèâëÿðäÿí îõóäóãëàðûíûí âÿ
ñåíñàñèîí ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðûíûí òÿñèðè àëòûíà äöøÿðÿê, îáéåêòèâ ùö-
ãóãè ãÿðàð âåðìèðëÿð âÿ ñ. àðãóìåíòëÿð ýÿòèðèðäèëÿð. Ëàêèí ÿêñÿðèééÿò
äþâëÿòëÿð ñîí íÿòèúÿ îëàðàã, "îðòà" ìþâãå òóòàðàã àíäëûëàðûí òàìàìèëÿ
ïåøÿêàðëàðëà ÿâÿç åäèëìÿñèíè àíòèäåìîêðàòèê ùåñàá åòìèø âÿ "èúòè-
ìàèééÿò àðàñûíäàí ñå÷èëÿí" íöìàéÿíäÿëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëìÿñèíè íÿ-
çÿðäÿ òóòàí ãÿðàð âåðìèøäèëÿð. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà,
àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñèíè áÿðïà åòìÿê âÿ éåíèäÿí òÿøêèë åòìÿê ìÿñÿëÿñè
àêòóàëëàøûð. Áàøëûúàñû èñÿ, ìöùàôèçÿêàð ãàíóíâåðèúè àíäëûëàðûí âÿ ïåøÿ-
êàð ùàêèìëÿðèí áèðëèêäÿ, âàùèä êîëëåýèéàäà èúëàñ åòìÿëÿðèíÿ ÷àëûøìàëà-
ðû äèããÿòè úÿëá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí îëìóøäóð. Àâñòðèéàíûí 1950-úè èë
íîéàáðûí 22-äÿ ãÿáóë åòäèéè ãàíóí, ïåøÿêàð ùàêèìëÿðèí âÿ àíäëû èúëàñ-
÷ûëàðûí ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ áèðëèêäÿ èúëàñ êå÷èðìÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òó-
òóðäó. Áèðýÿ èúëàñ êå÷èðìÿêäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä, çÿðóðÿò éàðàíäûüû ùàëäà èò-
òèùàì÷û âÿ ìöäàôèÿ òÿðÿôëÿðèíÿ àíäëûëàðûí ÷ûõàðäûãëàðû âåðäèêòÿ éåíè-
äÿí áàõìàã îëìóøäóð. Ìÿùç áó ãàíóí Ìÿùêÿìÿ Ùàêèìëÿðè Êîëëå-
ýèéàñûíà, àíäëû èúëàñ÷ûëàðûí ÷ûõàðäûãëàðû âåðäèêòÿ (÷ûõàðäûãëàðû ãÿðàðà),
éåíèäÿí áàõìàüû òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíó òÿñáèò åòìèøäèð. ßýÿð Ùàêèì-
ëÿð Êîëëåýèéàñûíûí òÿêëèôèíäÿí èìòèíà åäèëÿðäèñÿ, áó ùàëäà Êîëëåýèéà
éåíè òÿðêèáäÿ àíäëû èúëàñ÷ûëàð òÿéèí åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Àë-
ìàíèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñûíäà èñÿ àíäëû èúëàñ÷û ìÿùêÿìÿëÿðèíèí
137
ñÿëàùèééÿòëÿðè íèñáÿòÿí ýåíèø îëìóøäóð. Áåëÿ êè, àíäëû èúëàñ÷ûëàð þç
ñÿäðëÿðèíÿ âÿ áöòþâëöêäÿ Ìÿùêÿìÿ Ùàêèìëÿð Êîëëåýèéàñûíà ãàðøû îë-
ìàãëà ñÿëàùèééÿòëÿðèíè êèôàéÿò ãÿäÿð ãîðóéà áèëìèøäèëÿð. Ùÿòòà áèð ÷îõ
èøëÿð öçðÿ øåôôåíëÿðèí ùöãóãëàðû ñàõëàíûëìûøäûð. Öìóìèëèêäÿ Ãÿðáè
Àâðîïà äÿéÿðëÿðèíäÿ àíäëû èúëàñ÷ûëàð äåìîêðàòèéàíûí íàèëèééÿòè êèìè
èäåàëëàøäûðûëìàñû áàøà äöøöëÿíäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ àíäëû èúëàñ÷ûëàð èíñ-
òèòóòóíóí ìöäàôèÿñè, åéíè çàìàíäà ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè-
íèí ãîðóíìàñû ñèìâîëëàðûíäàí áèðèäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè äþâëÿòëÿðèíèí ïðîñåññóàë ãà-
íóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿ òÿãñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñûíà ìöíàñèáÿò åéíè îë-
ìàìûøäûð. Òÿáèè êè, ôàøèñò ìÿùêÿìÿëÿðè áó èíñòèòóòó òàìàìèëÿ êÿíàðà
òóëëàìûø, îíó "àáñóðä", "ýåéèíäèìÿ", ìÿíòèãè âÿ ùöãóãè äöøöíúÿíè
à÷ûã-àéäûí êîðëàéàí, ùàíñûñà "ôàíòàçèéàíûí ìÿùñóëó" îëàí âÿ ÿäàëÿò
ìöùàêèìÿñèíÿ çÿðÿð âóðàí åëåìåíò ùåñàá åòìèøäèð. 1930-úó èë Èòàëèéà
úèíàéÿò-ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñèíèí âÿ ôàøèñò Àëìàíèéàñûíûí úèíàéÿò ãà-
íóíâåðèúèëèéèíèí òÿãñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñûíà ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà
èñÿ êîíêðåò ñþéëÿìÿéÿ ùå÷ áèð åùòèéàú éîõäóð. Òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñ-
ëÿðÿ ãàðøû èøýÿíúÿ ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëñÿ äÿ, áó ôàøèñò ìÿùêÿìÿëÿ-
ðèíèí ïðàêòèêàñû ö÷öí àäè èø ùåñàá åäèëèðäè. Éåðè ýÿëìèøêÿí, âàõòèëÿ
ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíà åäèëÿí Â äÿéèøèêëèêäÿí ùöãóãè ìÿíáÿéèíè ýþ-
òöðÿí òÿãñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñû, "èñòèíòàã çàìàíû ùå÷ êÿñÿ þçö ÿëåé-
ùèíÿ èôàäÿ âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäèëÿ áèëìÿç" ïðèíñèïèíè òÿñáèò åäèðäè. Áó
ôîðìóëà ñàíêè àíäëûëàðà âåðäèêò ÷ûõàðìàìûøäàí ÿââÿë òàïøûðûã âåðèðäè
êè, ìöùàêèìÿ åäèëÿíÿ òÿãñèðñèç ìöíàñèáÿòèíäÿ îëñóíëàð. ×öíêè êîíê-
ðåò ñöáóò éîõäóðñà, øöáùÿëÿð òÿãñèðëÿíäèðèëÿíèí õåéðèíÿäèð âÿ ìÿù-
êóì åäèëÿí ýöíàùñûç îëà áèëÿð. Ùàçûðäà Àìåðèêà ìÿùêÿìÿëÿðè ìöùà-
êèìÿ åäèëÿíëÿðäÿí òÿãñèðëÿðèíè åòèðàô åòìÿéè òÿëÿá åòìèð. ßýÿð òÿãñèð-
ëÿíäèðèëÿí ñóñìàã èñòÿéèðñÿ áó îíóí þç èøèäèð âÿ èôàäÿ âåðìÿéÿ áèëÿð.
Ìöàñèð äþâðäÿ èáòèäàè èñòèíòàãûí, ìÿùêÿìÿ èñòèíòàãû ùåñàáûíà èðÿ-
ëè ÷ûõìàñû òåíäåíñèéàñû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòìûøäûð. Èñòèíòàã îð-
ãàíëàðû àðàñûíäàêû áó ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ, øöáùÿëèëÿðèí ùÿáñ åäèëìÿñèíè
àñàíëàøäûðìàüà ùåñàáëàíìûøäûð.
138
ÈNGÈ LÈS-SAKSON (ada)
“HÖ QUQ SÈ STEMÈ”

139
 ÂÛ ÌÞ Â ÇÓ : ÈÍÝÈËÒßÐß (ÏÐÅÑÅÄÅÍÒ) ÙÖÃÓÃ
ÀÈËßÑÈÍÈÍ ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ

1. Èíýèëòÿðÿ (ïðåñåäåíò) ùöãóãóíóí àíëàéûøû âÿ

õöñóñèééÿòëÿðè
Ìöàñèð äþâðäÿ äöíéàíûí ÿí ýåíèø éàéûëìûø âÿ íöôóçëó ùöãóã àèëÿ-
ëÿðèíäÿí áèðè îëàí èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè úîüðàôè (äöíéàíûí ìöõ-
òÿëèô ãèòÿëÿðèíäÿ âÿ ùèññÿëÿðèíäÿêè ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíè ÿùàòÿ åò-
ìÿñè), ìÿäÿíè (ìöõòÿëèô ñèéàñè âÿ ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê þëêÿëÿ-
ðè ÿùàòÿ åòìÿñè), òàðèõè ïàðàìåòðëÿðèíÿ âÿ ùÿì÷èíèí äèýÿð ìöêÿììÿë
âÿ ÿí ãÿäèì ùöãóã ñèñòåìè îëàí ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã àèëÿñè èëÿ ìö-
ãàéèñÿ åäèëÿúÿê ñÿâèééÿäÿ îëàí íàäèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Èíýèëòÿðÿ äþâëÿò âÿ ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû òàðèõè äÿ þçöíÿìÿõñóñ-
ëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Á.å. Â ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðîìà èìïåðèéàñû ëåýèîí-
ëàðû èøüàë åòäèêëÿðè Áðèòàíèéà àäàëàðûíûí éåðëè ñàêèíëÿðè îëàí êåëò òàéôàëà-
ðûíûí éàøàäûüû ÿðàçèëÿðè òÿðê åòäèêäÿí ñîíðà, ýåðìàí òàéôàëàðûíäàí îëàí
àíãëàð, ñàêñëàð, éóòëàðûí Èíýèëòÿðÿéÿ àõûíû áàøëàéûð. 1066-úû èëäÿ Ôðàí-
ñàíûí Íîðìàíäèéà ÿéàëÿòèíèí ùåðñîãó Âèëùåëì ôàòåùèí áàø÷ûëûã åòäèéè
îðäóíóí èíýèëññàêñîí ùÿðáè äÿñòÿëÿðèíè äàðìàäàüûí åäÿðÿê Èíýèëòÿðÿ
êðàëëûüûíû èøüàë åòìÿñè èñÿ, áó þëêÿíèí ñîíðàêû èíêèøàô èñòèãàìÿòèíÿ áþ-
éöê òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã öìóìè ùöãó-
ãóí ñèñòåìè, éåíè êðàë ùàêèìèééÿòè ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè (ñÿééàð
ìÿùêÿìÿëÿð) ïðîñåñèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Íîðìàíäèéà èøüàëûíäàí
áàøëàéàí öìóìè ùöãóãóí òàðèõè, ÿñëèíäÿ þç áàøëàíüûúûíû, äàùà ÿââÿë
éàðàíìûø èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäàí ýþòöðöð. Îíà ýþðÿ äÿ, ùå÷ øöáùÿ-
ñèç öìóìè ùöãóãóí þéðÿíèëìÿñèíÿ èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿí (êåëò
òàéôàëàðûíûí àäÿò ùöãóãëàðû äà äàõèë îëìàãëà) áàøëàìàã ëàçûìäûð. Äè-
ýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, öìóìè ùöãóãó, ÕÂÛÛÛ ÿñðÿ ãÿäÿð ìöñòÿñíà îëàðàã,
èíýèëèñ ùöãóãóíóí òàðèõè àäëàíäûðìàã îëàð.
140
 Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíóí þçöíÿìÿõñóñ ôóíäàìåíòàë úÿùÿòëÿðè
âÿ õöñóñèééÿòëÿðè, ùöãóã ñèñòåìè êîíòåêñòèíäÿ îíà, ñïåñèôèê õàðàêòåð
âåðèð. Èëê íþâáÿäÿ öìóìè ùöãóã þç òÿáèÿòèíÿ âÿ ìÿçìóíà ýþðÿ,
"ìÿùêÿìÿ ùöãóã"äóð, ùàêèìëÿðèí ùöãóã éàðàäûúûëûüûíûí ìÿùñóëóäóð.
Öìóìè ùöãóãóí "ìÿùêÿìÿ" õàðàêòåðè, öìóìè ùöãóãóí ìöõòÿëèô
èíñòèòóòëàðûíû þéðÿíÿí òÿäãèãàò÷ûëàð âÿ ïðàêòèêè òÿòáèãèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí
ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí áèðìÿíàëû îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. ßí ìöõòÿëèô èøëÿð
öçðÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû, ùàçûðäà äà öìóìè ùöãóãóí ÿñàñûíû òÿøêèë
åäèð. Èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíÿ àèä åäèëÿí þëêÿëÿðèí ïàðëàìåíòëÿ-
ðèíèí, î úöìëÿäÿí äÿ Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòèíèí ãÿáóë åòäèéè ãàíóíëàð
ùå÷ äÿ àç ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèð. Ëàêèí óíóòìàã ëàçûì äåéèëäèð êè, áó
ãàíóíëàðûí äà ÿíÿíÿâè ìÿíáÿéèíè ïðåñåäåíòëÿð òÿøêèë åäèðëÿð. ×öíêè
ïàðëàìåíò àêòëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ãÿáóëó ïðîñåñèíäÿ, ùÿìèøÿ ìþâ-
úóä ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû íÿçÿðÿ àëûíûð âÿ ìÿëóìäóð êè, ùöãóãóí òÿòáè-
ãè ïðîñåñèíäÿ, ùàêèìëÿðäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ, ðÿñìè îëàðàã ïàðëàìåíò ãà-
íóíëàðûíûí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíè äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëìÿç. Áóíà ìöâàôèã
îëàðàã, ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòè, ùàêèìëÿðèí ùöãóãè äöøöíúÿñè âÿ äîêòðè-
íà, öìóìè ùöãóãóí èíêèøàôûíäà ìöùöì ôàêòîðëàðûíäàí îëìóøäóð.
Ìöàñèð äþâðäÿ öìóìè ùöãóãóí ìÿùêÿìÿ õàðàêòåðè âÿ áÿçè ïðàêòèêè
àñïåêòëÿðè ùöãóãøöíàñëàð, íÿçÿðèééÿ÷èëÿð âÿ ïðàêòèêëÿð òÿðÿôèíäÿí ìö-
áàùèñÿñèç ãÿáóë åäèëìÿñè, îíóí ñòàòóò ùöãóãóíäàí âÿ éà "êîíñòèòóñè-
éà"äàí òàìàìèëÿ àñûëû îëìàìàñû êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Áóíà ìöâàôèã îëàðàã êðàë ùàêèìèééÿòè (ïðàêòèêè-èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò),
ëåýèòèì ÿñàñëàðûíû ïàðëàìåíò ñòàòóòëàðûíäàí äåéèë, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûí-
äàí ýþòöðìöøäöð. Öìóìè ùöãóãóí äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ-
ñè, îíäà êàçóàëëûüûí (úàñå ëàw) öñòöí îëìàñûíû, ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí
äîìèíàòëûã åòìÿñèíè âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíèí òàìàìèëÿ
"éàä" îëìàñûíû õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿð êèìè ýþñòÿðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Áó
õöñóñèééÿòëÿð óçóí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí ñàðñûëìàç
ïðèíñèïëÿðèíèí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòèíè ÷îõ úèääè ìöÿééÿí
åòìÿñè, ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí öìóìè ùöãóãóí äèýÿð òÿðêèá ùèññÿëÿðè-
íÿ äîìèíàòëûã åòìÿñè âÿ óíèôèêàñèéà, êîäèôèêàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí àïàðûë-
141
ìàñû äåéèë, ÿêñèíÿ, ãàðøûñûíûí àëûíìàñû èëÿ øÿðòëÿøìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ,
ïðàêòèêè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ìöòÿìàäè îëàðàã éàðàäûëàí âÿ äÿôÿëÿðëÿ
ìöõòÿëèô ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëàðûíäà òÿòáèã åäèëÿðÿê àïðîáàñèéàäàí
êå÷ÿí ïðåñåäåíòëÿð, ñèñòåìàòèê îëàðàã òÿêìèëëÿøäèðèëèð âÿ ãàéäàéà ñàëû-
íûðäû. ÕÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí ÕÂÛ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíà ãÿäÿð ñèñòåìà-
òèê îëàðàã ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðû õöñóñè "Èëëèê ùåñàáàòëàð" äà òîïëàéàðàã
äÿðú åäèëèðäè. ÕÂÛ ÿñðäÿí èñÿ ôÿðäè õàðàêòåð äàøûéàí ìÿùêÿìÿ ùåñà-
áàòëàðû ïåøÿêàð èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðû òÿðÿôèíäÿí òîïëàíàðàã, ðÿñìè ùå-
ñàáàòëàðû ÿâÿç åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Áþéöê
Áðèòàíèéàäà, àíàëîæè ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíäÿ ïðåñåäåíò êèìè òþâñèô åäèëÿí
àëè ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëàðûíûí ãÿáóë åòäèêëÿðè ãÿðàðëàð, "Ìÿêÿìÿ ùå-
ñàáàòëàðûíäà" äÿðú åäèëèðäè. ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð ãàíóíâåðèúè-
ëèê ôÿàëèééÿòè èêèíúè ïëàíäà îëàí ïàðëàìåíòèí, èãòèñàäè (ñÿíàéå âÿ òèúà-
ðÿòèí ñöðÿòëè éöêñÿëèøè), ñèéàñè (1832-úè èë ñå÷êè èñëàùàòû) âÿ äèýÿð ñÿáÿá-
ëÿðëÿ øÿðòëÿíÿí èíêèøàôû, ñòàòóò ùöãóãóíóí àðòìàñûíà, ïàðëàìåíò òÿðÿ-
ôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí àêòëàðûí ñàéûíûí ÷îõàëìàñûíà âÿ íÿòèúÿäÿ îíëàðûí
ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ óíèôèêàñèéàñûíà çÿðóðÿòè éàðàòìûøäûð. Ìÿùç áó
äþâðäÿí ùöãóãè àêòëàðûí êîíñîëèäàñèéàñû áàøëàéûð âÿ õöñóñèëÿ äÿ ÕÕ
ÿñðäÿ áó ïðîñåñ ùöãóã ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìÿñèíÿ ýþðÿ ýåíèøëÿíèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè
ôîðìàëàðûíäàí áèðè îëàí ìÿúÿëëÿøäèðìÿ, Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà ïðàêòèêè
îëàðàã ùå÷ áèð èíêèøàôûíû òàïìàìûøäûð. Áåëÿ êè, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðû-
ñûíäà Èíýèëòÿðÿäÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðèí êîäèôèêàñèéà-
ñû úÿùäè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíìèøäèð. 1909-úó èëäÿ èíýèëññàêñîí ùö-
ãóã ñèñòåìèíäÿí "ãîïóá àéðûëìûø" ÀÁØ ùöãóãó, Ôåäåðàë Cèíàéÿò Ìÿ-
úÿëëÿñè ãÿáóë åòìèø âÿ áóíóí àðäûúà äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðè öçðÿ äÿ áó
ïðîñåñ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Ëàêèí Àìåðèêà ùöãóã úÿìèééÿòè ö÷öí
"þçýÿ" îëàí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ, ùå÷ äÿ îíóí êÿíàðäàí äàõèë îëìàñû èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿìÿëèäèð. ßñëèíäÿ, ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ïðàêòèêàñûíà
(ïðåñåäåíòèíÿ) îëàí èíàì, Àìåðèêà úÿìèééÿòè ö÷öí ìÿúÿëëÿøäèðìÿíè,
ñàäÿúÿ, ôèêñèéà êèìè ãÿáóë åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. ×öíêè îíëàð áåëÿ ùå-
ñàá åäèðëÿð êè, ãàíóíëàð ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí òÿôñèðèíÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð
142
ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿò äàøûìûðëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ìÿúÿëëÿ ãàíóíâåðèúè-
ñèíèí þçö ùàçûðëàäûüû ìÿúÿëëÿäÿ ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòèíäÿí (ïðàêòèêà-
ñûíäàí) êå÷ìèø íîðìàëàðà öñòöíëöê âåðìÿñè øöáùÿñèçäèð. Âÿ íÿùàéÿò,
Àìåðèêà ìÿúÿëëÿëÿðè Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóãè ìÿúÿëëÿëÿðè èëÿ èäåíòèê
(îëäóüó êèìè îõøàð) äåéèëäèð âÿ áó ìÿúÿëëÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè
òÿðÿôèíäÿí òÿôñèð åäèëìÿñè äÿ ôÿðãëèäèð.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿò, îíóí òÿ-
øÿêêöëö âÿ èíêèøàôû ïðîñåñèíÿ äèýÿð ùöãóã àèëÿëÿðèíèí ÷îõ àç òÿñèð åòìÿ-
ñè îëìóøäóð. Õöñóñèëÿ äÿ, Ðîìà ùöãóãóíóí, èíýèëèñ ùöãóãóíà òÿñèð åò-
ìÿìÿñè áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Áåëÿ êè, õöñóñè ùöãóãà öñ-
òöíëöê âåðÿí ðîìà ùöãóã íîðìàëàðûíäàí, òÿáèè êè, êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè èñ-
òèôàäÿ åäÿ áèëìÿçäèëÿð. ×öíêè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè (âåñòìèíñòåð) þç éó-
ðèñäèêñèéà ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿääèíäÿ, êðàë àäûíäàí àéðû-àéðû õöñóñè-ôÿðäè
èøëÿðè äåéèë, öìóìè-ùöãóãè ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åäèðäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
èñÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ÿíÿíÿëÿðèíÿ âÿ éåðëè àäÿòëÿðèíÿ çèääèééÿò òÿøêèë åò-
ìÿñè ñÿáÿáèíäÿí, ðîìà ùöãóã íîðìàëàðûíäà ìàääèëÿøÿí ïðèíñèïëÿðèí,
äîêòðèíàëàðûí âÿ èíñòèòóòëàðûí Èíýèëòÿðÿäÿ òÿòáèãè ìÿãáóë ùåñàá åäèëìèð-
äè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ, ùöãóãóí òÿêàìöëö âÿ èíêèøàôû, éàëíûç èíýèëèññàê-
ñîí öìóìè ùöãóã (úîììîí ëàw) ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàø âåðìèøäèð.
Öìóìè ùöãóãóí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàääè (ùöãóãóí áó âÿ
äèýÿð ñàùÿëÿðè öçðÿ ìÿúÿëëÿëÿðäÿ ìàääèëÿøÿí êîíêðåò íîðìàëàðû) ùö-
ãóãëà ìöãàéèñÿäÿ, ïðîñåññóàë (ìÿùêÿìÿ âÿ èíçèáàòè íîðìàëàð) ùöãó-
ãà õöñóñè äèããÿò âÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñè ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Èíýèëèñ-
ñàêñîí ùöãóãóíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíûí åðêÿí äþâðëÿðèíäÿí áàøëà-
éàí áó ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿð þç ÿùÿìèééÿòèíè áó ýöíÿ ãÿäÿð ãîðóéóá
ñàõëàìûøäûð. Òÿáèè êè, öìóìè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ îíóí éàðàíìàñû âÿ
óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ äîìèíàòëûã åòìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ïðåñåäåíò ùö-
ãóãóíóí "ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ùöãóãó" îëìàñûíäà èäè. Èíýèëòÿðÿäÿ
ñòàòóò ùöãóãóíóí, "éàçûëû" ãàíóíâåðèúèëèéèí çÿèô èíêèøàôû, ùàêèìëÿðÿ
íÿèíêè ïðîñåññóàë ùöãóãó, åéíè çàìàíäà çÿðóðÿò ñÿáÿáèíäÿí ìàääè
ùöãóãó äà ôîðìàëàøäûðìàüà ìÿúáóð åòìèøäèð. ßíÿíÿëÿðÿ ìöâàôèã
îëàðàã Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìè ùöãóãøöíàñëàðûíû ìàääè ùöãóã
143
äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûðäûüûíäàí, îíëàð ïðîñåññóàë ùöãóãà, ìÿùêÿìÿ
ñöáóòëàðûíà âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðàñûíà àç äèããÿò âåðäèêëÿðè ùàë-
äà, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäà áóíóí òàìàìèëÿ ÿêñ ïðîñåñè áàø âåðèðäè.
Èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëûüû, ùÿëÿ ãÿäèì äþâðäÿ ôîðìàëàøìûø âÿ îðòà ÿñðëÿð-
äÿí èñÿ, Àâðîïà þëêÿëÿðè óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ ùàçûðëàíàí ùöãóãøöíàñëà-
ðûí êþìÿéè èëÿ ñîíðàêû èíêèøàôûíû òàïìûø "ùöãóãó ïðîñåñäÿí öñòöí òóò-
ìàã" ÿíÿíÿñèíè ãÿáóë åòìèðäè. Èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëûüû, ùöãóãà ìöíà-
ñèáÿòäÿ ñàíêè "ìÿíÿâè òåîëîýèéàéà áÿíçÿéÿí" áàõûøëàðû áþëöøäöðìöð-
äö. "Ùöãóãè äöøöíúÿ íöìóíÿñè îëàí ðîìà ùöãóã"óíó þéðÿíÿí àâðî-
ïàëû ùöãóãøöíàñëàðûíäàí, ïðèíñèïèàë îëàðàã ôÿðãëÿíÿí âÿ ìÿùêÿìÿ èú-
ðààòû èøëÿðèíè, éåðëè àêòëàðû éàõøû áèëÿí, ëàêèí êîíòèíåíò àâðîïàëûëàðëà ùå÷
áèð "öìóìè ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ" ìàëèê îëìàéàí èíýèëèñ ùöãóãøöíàñ-
ïðàêòèêëÿð ö÷öí, îíëàðûí ùöãóãè áàõûøëàðûíû òÿñÿââöð åòìÿê, òÿáèè êè,
÷ÿòèí îëìóøäóð. Ôðàíñàëû Ð.Äàâèä áó áàðÿäÿ ãåéä åäèðäè êè, Àâðîïà
êîíòèíåíò ùöãóãóíäà "ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðèíè áèëìÿìÿê âÿ ùöãóã äèï-
ëîìóíà ìàëèê îëìàìàã áèð ãÿäÿð òÿÿúúöá âÿ ùèääÿò éàðàäûð".
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó þç òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, ùöãóãè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà óíè-
âåðñèòåòëÿðäÿ þéðÿäèëÿí ùöãóã îëìàìûøäûð. Èíýèëèññàêñîí ùöãóãó ïðî-
ñåññóàëèñòëÿðèí âÿ ïðàêòèêëÿðèí éàðàòäûüû ùöãóã èäè. Èíýèëòÿðÿäÿ ýþðêÿì-
ëè ùöãóãøöíàñëàð, óíèâåðñèòåòëÿðäÿ òÿäðèñ åäÿí ïðîôåññîðëàðû äåéèë, ïðàê-
òèêàäà éåòèøìèø ùàêèìëÿð ùåñàá åäèëèðëÿð. ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð èíýèëèñ ùöãóã-
øöíàñû ö÷öí áàøëûúà ìÿñÿëÿ, ðàñòëàøàúàüû òÿãäèðäÿ, Êðàë ìÿùêÿìÿ ïà-
ëàòàñûíà ìöðàúèÿò åòìÿê ö÷öí èääèà ôîðìàñûíû ìöÿééÿí åòìÿê îëìóø-
äóð. Åéíè çàìàíäà, áó ìÿñÿëÿäÿ äàùà áèð ÷ÿòèíëèê ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè-
íèí þçöíöí áàøëàíûëìàñû âÿ ñöáóòëàð ùàããûíäà úèääè ãàéäàëàðûí èøëÿíè-
ëèá ùàçûðëàíìàñû îëìóøäóð êè, áóíäà äà ÿñàñ ìÿãñÿä âåðäèêò (ãÿðàð) ÷û-
õàðûëàí çàìàí àíäëûëàðäà "íÿçàêÿòëè âÿ èíàíäûðûúû òÿÿññöðàò äöøöíúÿñè"
éàðàòìûø îëñóí. Ùàçûðäà Èíýèëòÿðÿ ùöãóãøöíàñëàðû íÿèíêè ìÿùêÿìÿ ïðå-
ñåäåíòëÿðèíÿ, åéíè çàìàíäà êîíêðåò ùöãóã íîðìàëàðûíû, èíñòèòóòëàðûíû âÿ
ïðèíñèïëÿðèíè àíàëèç åòäèðÿðÿê îíëàðà õöñóñè äèããÿò âåðèð. Ëàêèí ÿñðëÿð
áîéó ôîðìàëàøìûø äöøöíúÿ ÿíÿíÿñè áó ýöíäÿ ñàõëàíûëìàãäàäûð. ßýÿð
Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóãøöíàñû, ùöãóãó "ñîñèàë ãàéäàëàð ïðèíñèïè" êèìè
144
ãÿáóë åäÿðÿê, îíäà ñèéàñè àçàäëûãëàð, êîíñòèòóñèéà ùöãóãëàðû âÿ þùäÿ-
ëèêëÿðè, õöñóñè ìöëêèééÿòèí òîõóíóëìàçëûüû âÿ ñ. ïðèíñèïëÿðÿ ÿìÿë åäèë-
ìÿñèíÿ ãàéüû ýþñòÿðèëìÿñèíè þí ïëàíà êå÷èðèðñÿ, öìóìè ïðåñåäåíò ùö-
ãóãóíóí âàðèñè îëàí ìöàñèð èíýèëèñ ùöãóãøöíàñû áöòöí áóíëàðà, ñêåïòèê
âÿ åùòèéàòëû ìöíàñèáÿò ñÿðýèëÿéèð. Ìÿùç Èíýèëòÿðÿ äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿ-
ðèíäÿ îëäóüó êèìè, ùöãóãè ÿíÿíÿëÿðèíäÿ äÿ, "ïðàêòèêëÿðèí âàðèñëÿðè"
îëàí ùöãóãøöíàñëàð, "Ùàáåàñ úîðïóñ àúò"ûí (1679-úó èë) åôôåêòèâ ïðîñå-
äóð òÿìèíàòûíà áàõìàéàðàã, ïåøÿëÿðèíäÿêè íàòóðàëûüû ãîðóéóá ñàõëàìûø
âÿ ìÿãñÿäéþíëö ïðàãìàòèêëÿð êèìè, áöòöí íþâ ùöãóãè ÿñàñíàìÿëÿðÿ,
ïðèíñèïëÿðÿ âÿ äåêëàðàñèéàëàðà åòèìàäñûçëûã íöìàéèø åòäèðèðëÿð. ßñðëÿð
ÿðçèíäÿ áöòöí äèããÿòèíè ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðëàðûíà éþíÿëäÿí èíýèëèñ ùö-
ãóãøöíàñëàðû, ùàçûðäà "÷îõ àñòà" øÿêèëäÿ "ùöãóãóí ìàùèééÿòèíÿ" (áó
êîíòåêñòäÿ ìàääè ùöãóãà) äèããÿò àéûðìàüà áàøëàìûøäûëàð.
Öìóìè ùöãóãóí ìöùöì ôÿðãëè õöñóñèééÿòè, ùÿòòà áÿçè úÿùÿòëÿðè-
íÿ ýþðÿ, óíèâåðñàë õàðàêòåðè, ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí äèýÿð ùàêèìèé-
éÿò îðãàíëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ òàì ìöñòÿãèë îëìàñû âÿ áó ñòàòóñó ìöÿé-
éÿí åäÿí àìèë èñÿ, ùÿì äàõèëè ìÿùêÿìÿ îðãàíûíûí òÿøêèëè èëÿ áàüëû
ìÿñÿëÿëÿðäÿ, ùÿì äÿ "õàðèúè" ñÿëàùèééÿòëÿðëÿ áàüëû "ïðîáëåìëÿðèí"
ùÿëëèíäÿ ðåàë, ùÿðòÿðÿôëè âÿ éöêñÿê òÿìèíàòëàðëà áàüëû îëìóøäóð. Éàõ-
øû ìÿëóìäóð êè, áèð ñûðà äþâëÿòëÿð ôîðìàë-ùöãóãè úÿùÿòäÿí ìÿùêÿìÿ
ùàêèìèééÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí òÿìèíàòûíû åëàí åäèð, ëàêèí ðåàë îëàðàã
îíó ùÿéàòà êå÷èðìèðëÿð. Öìóìè ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ
äÿ Èíýèëòÿðÿäÿ äåêëàðàñèéà âÿ ïðàêòèêè ÿìÿë àðàñûíäà ùå÷ áèð àéðûëûã
éîõäóð. Ìÿùç áó ìÿñÿëÿäÿ Èíýèëòÿðÿ, ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ ôîðìàëàøìûø
öìóìè ùöãóãà (úîììîí ëàw) âÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíà (ëàw îô åãóèòé)
ìèííÿòäàð îëìàëûäûð. ×öíêè ìöàñèð äþâðäÿ ãöââÿäÿ îëàí èíýèëèñ ïðåñå-
äåíò ùöãóãóíó îíëàð éàðàòìûøäûëàð. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè ïðîñåñ çàìà-
íû ìàääè ùöãóãëà éàíàøû, ïðîñåññóàë ùöãóãóí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè
îëàí ïðîñåäóð ãàéäàëàðû äà ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð. Èíýèëòÿðÿäÿ ìþâúóä
ÿíÿíÿ âÿ àäÿòëÿðÿ ýþðÿ, ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèô ñóáéåêòëÿ-
ðè îëàí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð àðàñûíäà "ùöãóãè ìöáàùèñÿëÿðÿ" áàõûë-
ìàñûíà íÿçàðÿò ùöãóãäà ùàêèìëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Èí-
145
ýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãó, ùàêèìëÿðÿ þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ, ÷îõ ýåíèø ñÿ-
ëàùèééÿò âåðÿðÿê, íÿèíêè ùöãóã ñèñòåìèíÿ, åéíè çàìàíäà úÿìèééÿò âÿ
äþâëÿò ùÿéàòûíà àèä ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëó-
üó èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ãÿðàð âåðìÿê ùöãóãóíó òÿñáèò åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíäàí
àñûëû îëìàéàí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ìöñòÿãèëëèéè îíëàðà ÿíÿíÿâè êîðïî-
ðàòèâ òÿøêèëàòëàðûíû éàðàòìàüà, ôÿàëèééÿòëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðìÿêäÿ ùÿì-
ðÿéëèê íöìàéèø åòäèðìÿéÿ âÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ òÿñáèò åäèëÿðÿê ìþù-
êÿìëÿíäèðèëìèø "ùàêèìëèê èììóíèòåòè" ÿëäÿ åòìÿëÿðèíÿ èìêàí âåð-
ìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãøöíàñëàðûíûí êîðïîðàòèâ âÿ ìöòÿøÿêêèë ôÿàëèé-
éÿòè, "ùöãóãøöíàñëàð ñèíôèíè" ïåøÿêàð ýèëäàéà ÷åâèðìèøäèð. Àðòûã îðòà
ÿñðëÿðäÿí Èíýèëòÿðÿäÿ, ùöãóãè âÿ ñîñèàë-ñèéàñè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí
áàððèñòëÿð, ñîëèñèòîðëàð êîðïîðàñèéàëàðû ìþâúóä èäè. Êîðïîðàñèéàëàð ùö-
ãóãøöíàñëàðûí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ, ïåøÿ ôÿàëèééÿ-
òèíäÿêè ãöñóðñóçëóüóí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿð ýþñ-
òÿðìèøäèëÿð. Ìÿùç áó êîðïîðàñèéàëàð "ùàêèì ñóâåðåíëèéèíèí ãîðóíìà-
ñûíà", ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ
âÿ îíóí ôóíêñèîíàë úÿùÿòäÿí äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíäàí àñûëû îëìà-
ìàñûíà êþìÿê åòìèøäèð. Òàðèõÿí, Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí
éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ìöñòÿãèëëèéèíè ìöùàôèçÿ åäÿí ôàêòîðëàðäàí áèðè,
áÿëêÿ äÿ ÿí áàøëûúàñû ìÿíÿâè ôàêòîð îëìóøäóð.
Ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí èòòèùàì (àúúóñàòîðèàë) õàðàêòåð äàøûìàñû, Èí-
ýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíóí ìöùöì õöñóñèééÿòè îëìóøäóð. Áåëÿ êè, äè-
ýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ùÿì ñöáóòëàðûí òîïëàíìàñû, ùÿì äÿ, òîïëàí-
ìûø ñöáóòëàðûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùàêèìëÿðèí âÿçèôÿëÿðèíÿ äàõèë îë-
äóüó ùàëäà, öìóìè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úèíàéÿò-ïðîñåññóàë âÿ ìöëêè-
ïðîñåññóàë ùöãóã íîðìàëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã, ñöáóòëàðûí òîïëàíûëìà-
ñû ïðîñåñèí èøòèðàê÷ûñû îëàí òÿðÿôëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèëèðäè. Ìÿùêÿìÿ ùà-
êèìëÿðè èñÿ, áèòÿðÿô ãàëìàãëà ùÿð èêè òÿðÿôèí àðãóìåíòëÿðèíè äèíëÿìÿ-
éÿ âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí
èòòèùàì õàðàêòåðè, óçóí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ ôîðìàëàøàðàã ùÿì ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèí þçëÿðè âÿ ùÿì äÿ áöòþâëöêäÿ ùöãóã ñèñòåìè ö÷öí ìöÿééÿí ÿíÿ-
146
íÿëÿð éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí èòòèùàì
õàðàêòåð äàøûìàñû, õöñóñè âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèëÿí äþâëÿò èòòè-
ùàì÷ûñû èíñòèòóòóíóí éàðàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìûøäûð. Îíóí ÿâÿçèíÿ
ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, èêè êàòåãîðèéàéà áþëöíÿí ïåøÿ-
êàð ùöãóã ìöäàôèÿ÷èëÿðè – áàððèñòåðëÿð âÿ ñîëèñèòîðëàð ôÿàëèééÿòÿ áàø-
ëàéûðëàð. Ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ñèéàñè áàõûøëàðûíà
ýþðÿ ïåøÿêàð ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ðÿñìè òÿëèìàòà ÿñàñëàí-
ìàéàí âÿ ùå÷ áèð äþâëÿò ãóëëóã÷óñó îëìàéàí ùÿð èêè êàòåãîðèéàäàí
îëàí ùöãóãøöíàñëàð ïðîñåñäÿêè ãàðøûëûãëû èòòèùàìû ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð.

2. Öìóìè ùöãóãóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû

ìÿðùÿëÿëÿðè
Öìóìè ùöãóãóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñè, îíóí
äàùà ìöùöì âÿ õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíè àøêàð åòìÿêëÿ éàíàøû, óçóí ÿñð-
ëÿð ÿðçèíäÿ áàø âåðÿí òÿêìèëëÿøìÿ ïðîñåñèíè äÿ èçëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Öìóìè ùöãóãóí, îíóíëà áèðëèêäÿ èíýèëèññàêñîí àäà ùöãóãóíóí òÿøÿê-
êöëö âÿ èíêèøàôû òàðèõè øÿðò îëàðàã àøàüûäàêû 4 ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð:
1) Èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñè. Àäÿò ùöãóãó. Áàðáàð ïðàâäàëàðû
(Åòèëñòàí, Åòåëáåðò, Èíå ïðàâäàëàðû). Êíóò ãàíóíëàðû.
2) Öìóìè ùöãóã (úîììîí ëàw) ìÿðùÿëÿñè (1066-1485-úè èëëÿð).
Ñÿééàð ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí (ïðåñåäåíòëÿðèí) ýöúëÿíìÿñè. Áàððèñò-
ëÿðèí (ùöãóã ìöäàôèÿ÷èëÿðè, âÿêèëëÿð) ïðåñåäåíòëÿðëÿ òÿëèìàòëàíìàñû.
3) Èíýèëòÿðÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíóí (ëàw îô åãóèòé) âÿ éà ëîðä-êàíñëåð
ùöãóãóíóí éàðàíìàñû âÿ îíóí öìóìè ùöãóãëà ðÿãàáÿòè ìÿðùÿëÿñè
(1485-1832-úè èëëÿð).
4) 1832-úè èëäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð îëàí âÿ öìóìè ùöãóãóí (úîì-
ìîí ëàw) âÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíóí (ëîðä-êàíñëåð) âàùèä ïðåñåäåíò ùöãó-
ãóíäà áèðëÿøìÿñè ìÿðùÿëÿñè.
Èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñè àäëàíàí èëê ìÿðùÿëÿ ö÷öí õàðàêòåðèê
úÿùÿò, Èíýèëòÿðÿ ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêÿí ñàëìûø ýåðìàí ìÿíøÿëè áàðáàð
òàéôàëàðäàí îëàí àíãëàð, ñàêñëàð, éóòëàð âÿ äèýÿð òàéôàëàð òÿðÿôèíäÿí
147
÷îõñàéëû ãàíóí âÿ àäÿòëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñè îëìóøäóð. Áóíäàí ÿëà-
âÿ, þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ùàìû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí, áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿ-
ëÿíäèðèëìèø âàùèä ùöãóã ñèñòåìè éàðàäûëìàìûøäûð. Éàëíûç éåðëè òàéôà
ìàðàãëàðûíà ùåñàáëàíìûø ëîêàë àêòëàð (àäÿò ùöãóãó) ùöãóãè ãöââÿ-
éÿ ìàëèê èäè. Èìïåðàòîðó Êëàâäèíèí (á.å. 41-54-úö èëëÿðè) ùàêèìèé-
éÿòè äþâðöíäÿí áàøëàéàí âÿ 4 ÿñð äàâàì åòìèø Ðîìà èøüàëû, Èíýèë-
òÿðÿäÿ ÷îõ çÿèô èç ñàõëàìûøäûð. Ëàêèí ùå÷ øöáùÿñèç êè, áó ìöääÿò
ÿðçèíäÿ öìóìèëèêäÿ ðîìà ìÿäÿíèééÿòè ìöÿééÿí, äîëàéû òÿñèðèíè
ýþñòÿðÿ áèëìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ, ðîìàëûëàðäàí äþâëÿò ñèìâîëó (ãûçûë-
ýöë), ëàòûí äèëè, ìÿðêÿçè ÿëàãÿëÿíäèðìÿ ñèñòåìè ãàëìûøäûð. Àíúàã ðî-
ìàëûëàðûí áó þëêÿíèí áöòöí ÿùàëèñèíÿ áÿõø åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿí þíÿì-
ëè ìöêàôàòëàðäàí îëàí ðîìà ùöãóã ñèñòåìè, "þç ñàùèáèíè" òàïà áèëìÿ-
ìèøäèð. Áóíóí ÿí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè, éåðëè ÿùàëèéÿ íèñáÿòÿí
éöêñÿê èíêèøàô ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ðîìàëûëàðûí, éåðëè ÿùàëè
òÿðÿôèíäÿí àññèìèëéàñèéà åäèëìÿìÿñè îëìóøäóð. Öìóìèëèêäÿ, ðî-
ìàëûëàðà ìöíàñèáÿò èøüàë÷ûëàðà ìöíàñèáÿòäÿí î éàíà ýåäÿ áèëìÿ-
ìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ðîìàëûëàðûí ùöãóã ñèñòåìè, èøüàë÷û ùàêèìèééÿò
àòðèáóòó êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð
êè, äîëàéû îëñà äà çÿíýèí ðîìà èúìàñû âÿ ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòè þç èçè-
íè ñàõëàéà áèëìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ èíýèëèñ ùöãóãóíóí ìöõòÿëèô ïðèí-
ñèïëÿðèíèí âÿ àéðû-àéðû èíñòèòóòëàðûíûí ãóðóëìàñûíäà, èíêèøàôûíäà Ðî-
ìà ùöãóãó þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð.
Ðîìà èøüàëûíûí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà, Èíýèëòÿðÿ ÿðàçèñèíäÿ
ìÿñêóíëàøàí àéðû-àéðû òàéôàëàðûí ÷îõñàéëû ÿíÿíÿ âÿ àäÿòëÿðè äèð÷ÿë-
ìÿéÿ âÿ äîìèíàòëûã åòìÿéÿ áàøëàéûð. Èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñè áàðÿ-
äÿ ìÿíáÿëÿðäÿ ìÿëóìàòëàðûí ãûòëûüû, îíóí õàðàêòåðè õöñóñèééÿòëÿðè
áàðÿäÿ ýåíèø ôèêèð éöðöòìÿêäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð. Áó ìÿðùÿëÿíèí õö-
ñóñèééÿòëÿðèíÿ, îíóí "éàçûëìàìûø õàðàêòåðëè" îëìàñûíûí öñòöíëöéö,
îíóí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíÿ áèð òÿðÿôäÿí Ðîìà ùöãóãóíóí, äèýÿð òÿðÿô-
äÿí ýåðìàí òàéôàëàðû èëÿ óçëàøàí "òåâòîí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí" òÿñèð
åòìÿñè, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóí íèçàìñûç âÿ ñèñòåìñèç õàðàêòåðè îëìà-
ñûíû ãåéä åòìÿëè îëàð.
148
 Èíýèëòÿðÿäÿ ÂÛÛ ÿñðäÿ (696-úû èë) õðèñòèàíëûüûí ãÿáóë åäèëìÿñè èí-
ýèëññàêñîí ùöãóãóíóí èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðèíäÿ òÿñèðñèç þòöøìÿìèø-
äèð. Èëê íþâáÿäÿ òÿäðèúÿí, êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ÿäàëÿòèí âÿ ìÿùêÿìÿ
ùöãóãóíóí ÿí éöêñÿê ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè áàø âåðìèø, êèë-
ñÿ ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí âÿ êðàë ãàíóíëàðû-
íûí, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäà ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ðîëó àðòìàñû áàø
âåðìèøäèð. Èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿùäóä úÿùÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí
áàðáàð ãàíóíëàðûíûí òÿðòèá îëóíìàñû ïðîñåñèíÿ, òÿãðèáÿí 600-úö èëäÿ
Êåíò êðàëû Åòåëáåðãèí, úÿìè 90 ãûñà ìàääÿäÿí (ÿñëèíäÿ ñþç èôàäÿñèí-
äÿí) èáàðÿò ãàíóíëàðû èëÿ áàøëàíûëìûøäûð. Êåíò êðàëû Åòåëáåðò (560-616-
úû èëëÿð) äþâðöíäÿ ÿñàñÿí úèíàéÿò ùöãóã íîðìàëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí ãà-
íóííàìÿ ùàçûðëàíìûøäûð. Óåññåêñ êðàëëûüûíäà, òÿãðèáÿí 690-úû èëäÿ Èíå
ïðàâäàñû ùàçûðëàíìûøäûð. ÛÕ ÿñðäÿ Àëôðåäèí ùàêèìèééÿò äþâðöíäÿ
(871-899-úó èëëÿð) íèñáè îëàðàã ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòè ÿùàòÿ åäÿí Àëô-
ðåä ïðàâäàëàðû ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Áðèòàíèéàíû èøüàë åòìèø Äàíèìàðêà
êðàëû Êíóò, 1017-úè èëäÿ äàùà ìöêÿììÿë âÿ íÿñëè ãÿáèëÿ-èúìà ãóðó-
ëóøóíäàí áèðáàøà ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíà êå÷ÿí ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèì-
ëÿéÿí âÿ áöòöí äþâëÿòÿ øàìèë åäèëÿí Êíóò ãàíóíëàðûíû âåðìèøäèð.
ÛÕ ÿñðäÿ 7 èíýèëèññàêñîí êðàëëûãëàðû (Êåíò, Øÿðãè Ñåññåêñ, Óåññåêñ,
Íîòóìáðèéà, Ìåðñèéà, Øÿðãè Àíãèëèéà âÿ Ãÿðáè Óñåññåêñ), ÕÛÛ ÿñðäÿí
Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòèíäÿ áèðëÿøìèø âÿ ÿââÿëëÿð þç ÿðàçèëÿðèíäÿ ôîðìàëàø-
ìûø ìöâàôèã ãàíóí, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè ìÿðêÿçè äþâëÿòäÿ òÿòáèã åòìÿéÿ
áàøëàìûøäûëàð. Èíýèëòÿðÿ ÿðàçèñèíäÿ õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñûíäàí ñîíðà
éåíèñêîïóí âåðäèéè âåðýåëä, êðàëûíûí âåðýåëäèíäÿí öñòöí ùöãóãè ãöâ-
âÿéÿ ìàëèê îëñà äà, òÿäðèúÿí êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ýöúëÿíìÿñè ïðîñåñè
áàø âåðèðäè. Áåëÿ êè, ìîíàðõ òîðïàã öçÿðèíäÿ àëè ìöëêèééÿò ùöãóãóíà,
ñèêêÿ çÿðáè öçÿðèíäÿ èíùèñàð ùöãóãóíà, àçàä ÿùàëèäÿí íàòóðàë âåðýèíèí
òîïëàíìàñû âÿ ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëìàñû ùöãóãóíà, Õ ÿñðäÿí áàøëà-
éàðàã éàðàäûëìûø ãðàôëûãëàðà þç íöìàéÿíäÿëÿðè øåðèôëÿðè òÿéèí åòìÿê
ùöãóãóíà âÿ íÿùàéÿò, ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèë åäèëìÿñè ùöãóãóíà ìàëèê
èäè. Áåëÿëèêëÿ, èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ êðàë ñàðàéûíûí, òÿäðèúÿí áö-
òöí þëêÿ öçðÿ èäàðÿ÷èëèê ìÿðêÿçèíÿ, êðàëûí éàõûí ÿòðàôûíäà îëàíëàðûí èñÿ
149
âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè áàø âåðìèø âÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø
äþâëÿòèí éàðàäûëìàñûíà îáéåêòèâ, î úöìëÿäÿí äÿ áöòöí þëêÿíè ÿùàòÿ
åäÿúÿê ùöãóãóí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ýåíèø çÿìèí ùàçûðëàíìûøäûð.
1066-úû èë Íîðìàíäèéà èøüàëûíäàí ñîíðà, Èíýèëòÿðÿ ùöãóã òàðèõèíèí
èêèíúè ìÿðùÿëÿñè îëàí öìóìè ùöãóãóí òÿøÿêêöëö âÿ ôîðìàëàøìàñû
ïðîñåñè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð. Áó ìÿðùÿëÿ ÕÂ ÿñðäÿ Òéöäîðëàð ñö-
ëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Ìÿùç áó
äþâðäÿí ñîíðà ùöãóã òàðèõèíèí "ùÿãèãè èíýèëèñ ùöãóãó" ìÿðùÿëÿñè
áàøëàéûð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãðàô ìÿùêÿìÿëÿðè
(úîóíòðé úîóðòñ) âÿ ñîòåí ìÿùêÿìÿëÿðèíè (ùóíäðåä úîóðòñ) áàðîí,
ìöëêÿäàð ìÿùêÿìÿëÿðè òÿäðèúÿí ñûõûøäûðìàüà áàøëàìûøäûð. Äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí, Íîðìàíäèéà èøüàëû èëÿ èúìà-òàéôà äþâðö äÿ áàøà ÷àòìûø âÿ þë-
êÿäÿ ôåîäàëèçì ãóðóëóøó ôîðìàëàøìûøäûð.
Êîíòèíåíò þëêÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿðêÿçëÿøìèø
äþâëÿòèí èíêèøàôû áàøãà éîëëà ýåòìèøäèð. Éÿíè "âàññàëûìûí âàññàëû ìÿ-
íèì âàññàëûì äåéèë" ïðèíñèïè òÿñáèò åäèëìÿìèøäèð. Èêè ÿñàñ ãðóïà áþëö-
íÿí ôåîäàëëàð, áèëàâàñèòÿ êðàëà òàáå îëàí èðè âàññàëëàðûíäàí (ãðàôëàð, áà-
ðîíëàð) âÿ âàññàëëàðäàí (îðòà âÿ êè÷èê òîðïàã ñàùèáëÿðèíäÿí) èáàðÿò îë-
ìàãëà êðàëà õèäìÿò åòìÿëè âÿ îíóí áöòöí òàïøûðûãëàðûíû ìöçàêèðÿñèç
éåðèíÿ éåòèðìÿëè èäèëÿð. Ëàêèí ýöúëö ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø êðàë ùàêèìèé-
éÿòèíèí éàðàíìàñû âÿ êðàëûí àëè ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí òÿñáèò
åäèëìÿñè ùå÷ äÿ ðÿâàí ýåòìÿìèøäè. Òàõò-òàúû ñóè-èñòèôàäÿäÿ, "ñåíéîð-
ëàðûí ùöãóãëàðûíû" ïîçìàãäà òÿãñèðëÿíäèðÿí áàðîíëàð, ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ
òåç-òåç áàø âåðÿí öñéàíëàðà ãàëõìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áó ïðîñåñ ëÿíýè-
ìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí, ÕÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð èøëÿðèíèí áþéöê ÿê-
ñÿðèééÿòèíÿ, ùÿëÿ äÿ éåðëè ôåîäàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ áàõûëûðäû. Êðàë
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ øèêàéÿòëÿðÿ èñÿ, ìöñòÿñíà ùàëëàðäà, éåðëè ôåîäàë
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èìòèíà åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ âÿ éà õöñóñè îëàðàã "êðàë
ìÿðùÿìÿòèíÿ" åùòèéàú éàðàíäûüû ùàëëàðäà áàõûëûðäû. Áóíäàí ÿëàâÿ,
áàõûëàí èøëÿð þëêÿäÿ êðàë "ñöëùöíÿ âÿ ÿìèí-àìàíëûüûíà" òÿùëöêÿ éà-
ðàòäûüû ùàëëàðäà âÿ éà õöñóñè øÿðàèò ñÿáÿáèíäÿí àðàøäûðûëìàñû ìöìêöí
îëìàäûãäà äà, àëè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè èøÿ ãàðûøûðäûëàð. Èíýèëòÿðÿ äÿ áó
150
äþâðäÿ ÿí éöêñÿê ñèëêèí ìöáàùèñÿëÿðèíÿ áàõàúàã ïåøÿêàð èíçèáàò-
ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû îëìàäûüûíäàí, áàðîíëàðà àèä èøëÿðäÿ "àëè ìÿùêÿ-
ìÿ" èíñòàíñèéàñû êèìè øÿõñÿí êðàë âÿ éà êðàëà éàõûí îëàí àäëû-ñàíëû
ÿéàíëàðûí äàõèë îëäóüó Êðàë êóðèéàñû (Cóðèà ðåýèñ) ÷ûõûø åäèðäè.
Èíýèëòÿðÿ úÿìèééÿòèíèí èíêèøàôû âÿ àëè êðàë ìÿùêÿìÿñèíÿ ìöðàúèÿò-
ëÿðèí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, Êðàë êóðèéàñûíäà (Cóðèà ðåýèñ), þçöíÿìÿõñóñ
ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ñÿëàùèééÿòëÿðè îëàí âÿ ìÿùêÿìÿ ôóíêñèéàëàðûíû
éåðèíÿ éåòèðÿíëÿð øÿõñëÿðèí áèëàâàñèòÿ éàëíûç áó èøëÿðè àïàðìàã ö÷öí îá-
éåêòèâ çÿðóðÿòè éàðàíûð. Áåëÿëèêëÿ, Cóðèà ðåýèñÿ ìöíàñèáÿòäÿ àâòîíîì
(ìóõòàð) ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí àëè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè áó èøëÿðè èúðà
åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëóðëàð. Èëê éàðàíìûø áåëÿ ìÿùêÿìÿëÿðäÿí
áèðè, ìöùàêèìÿ ïðîñåñèíäÿ ìîíàðõûí øÿõñÿí þçöíöí äÿ èøòèðàê åòäèéè,
Êðàë ìÿùêÿìÿñè îëìóøäóð. 1175-úè èëäÿí áàøëàéàðàã îíóí òÿðêèáèíÿ
äàèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äöíéÿâè âÿ äèíè ùàêèìëÿð òÿéèí åäèëèðäè. Êðàë
ìÿùêÿìÿñèíèí âÿ äèýÿð àëè êðàë ìÿùêÿìÿ ïàëàòàëàðûíûí ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðäèéè äàèìè éåð, Âåñòìèíñòåð (äþâëÿò èäàðÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ïàðëà-
ìåíòèí éåðëÿøäèéè öíâàí) îëìóøäóð. Àëè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè àðàñûíäà
ìàëèééÿ ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí Õÿçèíÿ ìÿùêÿìÿñè (òùå
Cîóðò îô Åõúùåãóåð) ìöùöì éåð òóòóðäó. Õÿçèíÿ ìÿùêÿìÿñè Cóðèà ðå-
ýèñèí äàùà ÷îõ ìàëèééÿ ñàùÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿòëè îðãàíû êèìè ÷ûõûø åäèðäè.
Áó ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ôåîäàëëàðûí þçëÿðè âÿ ôåîäàëëàðëà êðàë òàõò-òàúû àðàñûí-
äàêû ìàëèééÿ ìöáàùèñÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿê äàõèë èäè. Âåðýèëÿðëÿ áàüëû ìö-
áàùèñÿëÿðÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëèðäè. Ëàêèí ìöáàùèñÿëÿð áèðáàøà äåéèë,
öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ (Cîììîí ïëåàñ) ùÿëëèíè òàïìàäûãäà,
àðàøäûðûëìàã ö÷öí Õÿçèíÿ ìÿùêÿìÿñèíÿ ìöðàúèÿò åäèëèðäè. Êðàë ìÿù-
êÿìÿëÿðèíäÿ éàëíûç àçàä àäàìëàðûí èøëÿðèíÿ áàõûðäûëàð.
Öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿëÿðè (Cîììîí ïëåàñ), Àëè êðàë ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áèðáàøà êðàë ìàðàãëàðûíà àèä åäèëìÿéÿí èøëÿðÿ
äàèð, áöòöí òÿáÿÿëÿð àðàñûíäà éàðàíàí òîðïàã ìöëêèééÿòè, äèýÿð äàøûí-
ìàç ÿìëàêëàð âÿ ñ. áó êèìè ìöáàùèñÿëÿðè ìÿùêÿìÿ ãàéäàñûíäà ùÿëë
åäèðäè. Ìÿùç öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿëÿðè, òÿäðèúÿí, çàìàí êå÷äèêúÿ
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð.
151
 Êðàë ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí òÿøêèëèíäÿ, "êðàë ìÿùêÿìÿ ïàëàòàñû"-
íûí äà áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Êðàë "øÿõñè" ìÿùêÿìÿñèíèí þçöíÿìÿõ-
ñóñ òðàíñôîðìàñèéà ôîðìàñû îëàí ïàëàòà, þç àäûíû, áó ìÿùêÿìÿíèí òÿø-
êèëèíäÿ êðàëûí çàëäà ÿéëÿøÿðÿê, ïðîñåñè øÿõñÿí èçëÿìÿñè àäÿòèíèí éà-
ðàíìàñûíäàí ñîíðà àëìûøäûð. Êðàë ìÿùêÿìÿ ïàëàòàñû, òàõò-òàúûí áèëà-
âàñèòÿ ìàðàãëàðûíà òîõóíàí ùÿì ìöëêè, ùÿì úèíàéÿò èøëÿðèíè àðàøäû-
ðûðäû. Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ, êðàë ìÿùêÿìÿ ïàëàòàñû öìóìè èääèà ìÿù-
êÿìÿëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà, áöòöí äèýÿð ìÿùêÿìÿëÿð öçðÿ àëè àïåëë-
éàñèéà âÿ íÿçàðÿò èíñòàíñèéàñûíà ÷åâðèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí Âåñòìèíñòåð ìÿùêÿìÿ-
ëÿðè (õÿçèíÿ ìÿùêÿìÿñè, öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿñè âÿ êðàë ìÿùêÿìÿ
ïàëàòàñû) èëÿ éàíàøû, áó äþâðäÿ êðàë ñÿééàð ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû äà ìö-
ùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Öìóìèëèêäÿ èñÿ, Âåñò-
ìèíñòåð ìÿùêÿìÿëÿðè, î úöìëÿäÿí ñÿééàð ìÿùêÿìÿëÿð Èíýèëòÿðÿ ùö-
ãóã ñèñòåìèíèí, öìóìè ùöãóãóí (úîììîí ëàw) òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøà-
ôûíäà ùÿëëåäèúè ðîëà ìàëèê îëìóø âÿ êîíòèíåíò ùöãóãóíäà îëàí ïÿðà-
êÿíäÿëèéèí ãàðøûñûíû àëà áèëìèøäèð. ÕÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã äàèìè ÿñàñ-
ëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ñÿééàð ìÿùêÿìÿëÿð, éåðëè àäÿò ùöãóãóíóí
óíèôèêàñèéàñûíäà ìöùöì ðîëà ìàëèê îëìóø âÿ êðàë äÿôòÿðõàíàñûíûí
êþìÿéè èëÿ "öìóìè ùöãóãóí" ìÿëóìàò áàçàñû îëàí "ðåéåñòð ÿìðëÿðè"
("Èääèà ùåñàáàòëàðû", "Èëëèê ùåñàáàòëàð") ñèéàùûñûíäà íöìóíÿâè ïðåñå-
äåíòëÿðèí ãåéäÿ àëûíìàñûíà íàèë îëìóøäóð. ÕÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí áàø-
ëàéàðàã, ìÿùêÿìÿ ñàùÿñèíäÿ äàùà áèð éåíèëèê, ãðàôëûãëàðäà "ÿìèí-
àìàíëûüûí" ãîðóéóúóëàðû âÿ éà àíäëû ùàêèìëÿð (èúëàñ÷ûëàð) òÿéèí îëóí-
ìàñû ïðàêòèêàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíìàñû ãÿòè îëàðàã ðÿñìèëÿøäèðèëäè.
Ìÿùç þç ùöãóãè òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, õöñóñè-ùöãóã íîðìàëàðûíà öñ-
òöíëöê âåðÿí êîíòèíåíò ùöãóãóíäà ôÿðãëè îëàðàã, Âåñòìèíñòåð ìÿù-
êÿìÿëÿðèíäÿ íÿèíêè öìóìè, ùÿòòà ôÿðäè-ùöãóãè ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿë-
ëèíäÿ äÿ öìóìè-ùöãóã íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿíèí öñòöíëöê òÿøêèë
åòìÿñè, Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ÿíÿíÿñèíèí ÿñàñëàðûíû "ùÿìèøÿëèê îëàðàã"
ìöÿééÿí åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ òàõò-òàú âÿ îíóí ìÿùêÿìÿëÿðè, öìó-
ìè-ùöãóãè õàðàêòåð äàøûéàí ìþâúóä ùöãóã ñèñòåìèíäÿí áÿùðÿëÿíÿ-
152
ðÿê, ìöâàôèã îëàðàã ñèéàñè ùàêèìèééÿòëÿðèíè ýöúëÿíäèðìÿê âÿ ìÿù-
êÿìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè àðòûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Àðòûã, ñîí îðòà ÿñðëÿð-
äÿ äàèì éóðèñäèêñèéà ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðÿí êðàë ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèíäÿí áàøãà, äèýÿð ìÿùêÿìÿëÿð ïðàêòèêè îëàðàã þç ÿùÿìèééÿòëÿ-
ðèíè èòèðìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Èíýèëòÿðÿ ÿäëèééÿñèíèí áöòöí ñÿëàùèééÿò-
ëÿðèíÿ ìàëèê îëàí ìÿùêÿìÿëÿðèí éåýàíÿ ìÿãñÿäè, êðàëûí þçöíöí âÿ
òàõò-òàúûí ìàðàãëàðûíû ãîðóìàã èäè. Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ õö-
ñóñè-ùöãóã õàðàêòåð äàøûéàí ìöáàùèñÿëè èøëÿðÿ áàõûëìàñû èëÿ áèðëèê-
äÿ, õöñóñè ùöãóã àíëàéûøû äà éîõ îëìàüà áàøëàéûð. Êðàë ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèíèí ÷ûõàðäûüû èñòÿíèëÿí ãÿðàðëàðäàí åäèëÿí áöòöí øèêàéÿòëÿðÿ, èä-
äèàëàðà, àïåëëéàñèéàëàðà èñÿ õöñóñè äåéèë, öìóìè õàðàêòåð âåðèëèðäè.
Öìóìè ùöãóãóí èíêèøàôûíäà ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ 1485-úè èëäÿ Òö-
éóäîðëàð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíäÿí áàøëàéàðàã 1832-úè
èë Èíýèëòÿðÿäÿ èëê ñå÷êè èñëàùàòûíà ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Áó ìÿðùÿ-
ëÿíèí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíÿ, öìóìè ùöãóãóí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè, îíóí
ëîðä-êàíñëåð âÿ éà ÿäàëÿò ùöãóãó (ëàw îô åãóèòé) èëÿ ÿìÿêäàøëûüû âÿ
éà ÿêñèíÿ, åéíè çàìàíäà ðÿãàáÿòèíè âÿ íÿùàéÿò, öìóìè ùöãóãóí
èëê äÿôÿ îëàðàã þëêÿ ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõàðàã åêñïàíñèéà åò-
ìÿñèíè àèä åòìÿê îëàð. Áÿçÿí áó ìÿðùÿëÿ, öìóìè ùöãóãóí èíêèøà-
ôûíûí áþùðàíëû úÿùÿòëÿðèíèí îðòàéà ÷ûõìàñû ìÿðùÿëÿñè êèìè äÿ òÿçà-
ùöð åäèð. Áóíóí áèð ñÿáÿáè, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ùÿääÿí
àðòûã ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äàõèë îëàí ÷îõñàé-
ëû èääèàëàðà áàõìàüûí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿéèí ìöìêöí îëìàìàñû èëÿ,
äèýÿðè èñÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðóíóí þçöíöí ìöðÿêêÿá âÿ ìöùàôèçÿ-
êàðëûüû (êîíñåðâàòèâ) èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð.
Áóíóíëà áåëÿ, Èíýèëòÿðÿäÿ öìóìè ùöãóãóí èíêèøàôû äàâàì åòìèø
âÿ áó èíêèøàôû ìöÿééÿí éåíè àìèëëÿð çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Àðòûã, ìþâ-
úóä ïðîñåäóð ãàéäàëàðà ìöâàôèã îëàðàã ìöòëÿã êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ
ìöðàúèÿò åòìÿê ö÷öí, êðàë òàõò-òàúûíäà éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñ îëàí ëîðä-
êàíñëåðèí àäûíà õöñóñè éàçûëû (wðèò) ÿðèçÿ òÿãäèì îëóíìàëû èäè. Ôîðìàë-
ùöãóãè äöøöíúÿéÿ ýþðÿ, êðàë òÿðÿôèíäÿí èìòèéàç êèìè ìöÿééÿí åäèëÿí
éàçûëû ìöðàúèÿò ùöãóãóíóí ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿ ÿñàñ øÿðò, èëê íþâáÿäÿ,
153
ÿââÿëúÿäÿí ëîðä-êàíñëåðÿ áöòöí ìÿùêÿìÿ õÿðúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè îë-
ìóøäóð. Êðàëûí êàíñëåðÿ áåëÿ áèð ýþñòÿðèø âåðìÿñè, ñàäÿúÿ îëàðàã,
îíóí "ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàã ö÷öí èúàçÿ àëìàñû" êèìè äåéèë, åéíè çà-
ìàíäà "úàâàáäåùÿ êðàë ñöëùöíö âÿ ùöãóãó ïîçìàìàã âÿ èääèà÷ûíûí
òÿëÿáëÿðèíè òÿìèí åòìÿêëÿ áàüëû ÿìð åòìÿñè êèìè" òÿôñèð îëóíìàëûäûð.
Õöñóñè éàçûëû ÿðèçÿ (wðèò) íÿèíêè ïðîñåäóð ïëàíäà, åéíè çàìàíäà ìÿ-
ñÿëÿíèí ùÿëëèíèí ìàùèééÿòè öçðÿ äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð.
Õöñóñè éàçûëû (wðèò) ÿðèçÿíèí òÿãäèì åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð êðàë òÿ-
ëèìàòëàð (ÿìð, ñÿðÿíúàì) ñèñòåìèíèí ùÿääÿí àðòûã ÷îõàëäûüû äþâðäÿ,
áó òÿëèìàòëàð, ùÿì öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí éóðèñäèêñèéàñûíûí
ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ, ùÿì îíóí áó âÿ éà äèýÿð òÿëèìàòëà áàüëû ìÿç-
ìóíóíäà, ùÿì äÿ òÿëèìàòûí äöçýöí ñå÷èëìÿñèíäÿ ìöùöì ðîëà âÿ
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð. Ìÿùç áó äþâðäÿ èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëà-
ðû áåëÿ áèð ôèêèð èôàäÿ åäèðäèëÿð êè, ùàðàäà òÿëèìàò éîõäóð, äåìÿëè, îðà-
äà ùöãóã äà éîõäóð ("wùåðå òùåðå èñ íî wðèò, òùåðå èñ íî ðèýùò"). Áå-
ëÿ ãàéäàëàðäàí, èñòèñíàñûç îëàðàã áöòöí ùàëëàð öçðÿ (áîðúëàðûí ãàéòàðûë-
ìàñû, "þçýÿ ÿøéàñûíû ãàíóíñóç ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ýþðÿ", áàüëàíìûø ìö-
ãàâèëÿ öçðÿ ðåñòèòóñèéà åëàí åäèëìÿñèíÿ ýþðÿ âÿ ñ.), èëê íþâáÿäÿ èñÿ,
þëêÿäÿ êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ýöúëÿíìÿñèíäÿí íàðàùàò îëàí îëàðàã, þç
ìàíîðëàðûíäà (ñàùèáëèêëÿðèíäÿ îëàí òîðïàãëàðäà, ìöëêëÿðèíäÿ) ÿââÿë-
êè ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòëÿðèí áÿðïà åòìÿëÿðèíè àðçó åäÿí ñåíéîð-áà-
ðîíëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.
ßñàñûíäà êðàë òÿëèìàòëàðû äàéàíàí âÿ ùÿääÿí àðòûã ìöðÿêêÿáëÿ-
øÿí âÿ "àüûðëàøàí" ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðó, êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíèí –
öìóìè ùöãóã éàðàäûúûëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìèø âÿ ýåíèø
äàèðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí íàðàçûëûüà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìÿùç áó äþâðäÿ
öìóìè ùöãóãóí þçö ôîðìàë ïðîñåäóð ãàéäàëàðäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ
äöøìöøäöð. Àðòûã öìóìè ùöãóã ö÷öí èêèãàò òÿùëöêÿ éàðàíìûøäûð: áèð
òÿðÿôäÿí èíêèøàô åäÿí äþâðèééÿíèí òÿëÿáëÿðè èëÿ àéàãëàøìàã, äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí èñÿ ùàêèìëÿð òÿáÿãÿñèíèí ìöùàôèçÿêàðëûüû âÿ "òÿíáÿëëèéè" òÿù-
ëöêÿñè. ÕÛÛ ÿñðäÿ þç ïàðëàã èíêèøàôûíà ÷àòàí öìóìè ùöãóã, ùÿð èêè
òÿùëöêÿäÿí éàéûíà áèëìÿìèø âÿ öìóìè ùöãóãà ðÿãèá îëàí éåíè ùö-
154
ãóã ñèñòåìèíèí éàðàíìàñû ðèñêè èëÿ ãàðøûëàøìûøäûð. Âàõòèëÿ àíòèê ðîìà
ìöëêè ùöãóãó êëàññèê ìÿðùÿëÿäÿ åéíè âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøìûø âÿ ïðå-
òîð ùöãóãó èëÿ ÿâÿç îëóíìàã òÿùëöêÿñèëÿ öç-öçÿ ãàëìûøäûð. Ëàêèí
ìàýèñòð-ïðåòîðëàðûí ùöãóãéàðàòìà ñàùÿñèíäÿ òÿòáèã åòäèêëÿðè ùöãóãè
òåõíèêàíûí êþìÿéèëÿ âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ìöìêöí îëìóø âÿ öìó-
ìèëèêäÿ ýÿëÿúÿê ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè ìöùàôèçÿ åäèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ áó îõøàð ïðîñåñëÿð áàø âåðìèø, öìóìè ùö-
ãóãà éåíè ðÿãèá-ñèñòåì "ÿäàëÿò ùöãóãó" (Ëàw îô Åýóèòé) îëìóøäóð.
ßäàëÿò ùöãóãóíóí èíêèøàôû þçöíÿ ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ìöøà-
éèÿò îëóíìóøäóð. Ëîðä-êàíñëåðèí ãÿðàðû èëÿ ôîðìàëàøàí ÿäàëÿò ùöãóãó,
êðàë âÿ Øóðà òÿðÿôèíäÿí îíà âåðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿð ùÿääèíäÿ, àäè êðàë
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ÷ûõàðûëìûø ãÿðàðëàðäàí åäèëÿí øèêàéÿò âÿ àïåëëéàñè-
éàëàðà áàõûðäû. ßäàëÿò ùöãóãóíóí "ìÿíáÿéè êðàë ìÿðùÿìÿòè âÿ ÿäà-
ëÿòè" èäè. Ìÿùç êðàëà ìöðàúèÿò åäÿíëÿð, îíäàí ìöáàùèñÿëè èøëÿðèí àðàø-
äûðûëìàñûíà ìöäàõèëÿ åòìÿéè âÿ "þç ìÿðùÿìÿòèíè ýþñòÿðìÿéè" õàùèø
åäèðäèëÿð. Áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ êðàëûí àäûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê îíóí "ñþç÷öñö"
âÿ "âèúäàíû" îëàí ëîðä-êàíñëåðèí ãÿðàðëàðû, ÿââÿëúÿ "ìàùèééÿòè öçðÿ
ÿäàëÿòÿ", áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà èñÿ, éàëíûç "êðàë ÿäàëÿòè" äîêò-
ðèíàñûíà ÿñàñëàíìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí éàðàíìûø ÿëâåðèøëè øÿðàèòäÿí èñ-
òèôàäÿ åäÿí ÿäàëÿò ùöãóãó ùàêèìëÿðè, àäè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿí äà-
õèë îëàí öìóìè ùöãóã öçðÿ ïðîñåäóð ôÿàëèééÿòè âÿ ïðèíñèïëÿðè òÿôòèø
åäÿðÿê, îíëàðû êîððåêòÿ åòìÿê ö÷öí äÿ ÿëâåðèøëè ôöðñÿò ÿëäÿ åòìèøäèëÿð.
Öìóìè ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ùöãóãëàðûíûí ïîçóëäóüóíó âÿ ëàçûìè ïåøÿ-
êàðëûã ñÿâèééÿäÿ ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíèí àïàðûëìàäûüûíû ùåñàá åäÿí èääèà-
÷ûëàð, êðàëà ìöðàúèÿò åäÿðÿê îíëàðûí ùöãóãëàðûíû "âèúäàíëû âÿ ÿäàëÿòëè"
ãîðóíìàñûíû õàùèø åäèðäèëÿð. Êðàë àäûíà åäèëÿí ìöðàúèÿòëÿðèí ñàéûíûí
àðòìàñû, ñîí îëàðàã ëîðä-êàíñëåðèí áàø÷ûëûã åòäèéè àïàðàòûí, õöñóñè ìÿù-
êÿìÿ îðãàíû êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Ëîðä-
êàíñëåð ìÿùêÿìÿñèíèí (âÿ éà ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñè) ôÿðäè õöñóñèééÿòèíÿ
ýþðÿ, áó ìÿùêÿìÿ, öìóìè ìÿùêÿìÿ ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ ÿëàãÿëè äå-
éèëäèð âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ éàëíûç, ÿäàëÿòÿ ÿñàñëàíàí âÿ õöñóñè ìöÿééÿí
åòäèéè íîðìàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðäè. Ìöëêè èøëÿðè àðàøäûðàí ëîðä-êàíñëåð
155
ìÿùêÿìÿñè, êàíîí (êèëñÿ) ùöãóãóíäàí ìÿíèìñÿäèéè éàçûëû ïðîñåäóð-
ëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùÿì÷èíèí ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñè, ìöëêè èø-
ëÿðèí àðàøäûðûëìàñûíäà Ðîìà âÿ êàíîí (ìàääè ùöãóã) ùöãóã íîðìàëàð-
äàí èñòèôàäÿéÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð. Ëîðä-êàíñëåð ùöãóãóíóí äàùà áèð
õöñóñèééÿòè èñÿ, öìóìè ùöãóãëà ÿäàëÿò ùöãóãó àðàñûíäà êîëëèçèéà éà-
ðàíäûüû ùàëäà öìóìè ùöãóãà öñòöíëöê âåðìÿñè èäè. ßäàëÿò ùöãóãóíóí
þç íîðìàëàðû àðàñûíäà êîëëèçèéà éàðàíäûüû ùàëäà èñÿ, äàùà ÿââÿë éàðàí-
ìûø íîðìà ïðèîðèòåò ùåñàá åäèëèðäè. Ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè ôÿàëèééÿ-
òèíäÿ ãàíóí íîðìàëàðûíäàí (êðàë ñòàòóòëàðûíà, ïàðëàìåíò ãàíóíâåðèúèëè-
éèíÿ) èñòèôàäÿíèí ìöìêöíëöéöíö ãÿáóë åòìèø, ëàêèí "ÿäàëÿòñèç åòìÿ-
ìÿê íàìèíÿ" îíóí òÿòáèãèíè ìÿãáóë ùåñàá åòìÿìèøäèð.
Ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿñèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ, éóõàðûäà ãåéä îëóíàí
"ÿäàëÿò ïðèíñèïëÿðè" èëÿ éàíàøû, "ìàêñèìè" àäëàíàí âÿ ìÿùêÿìÿ òÿùãè-
ãàòû êå÷èðìÿéÿ ùàçûðëàøàí ìöâàôèã ìÿùêÿìÿäÿí, þç àðàøäûðìàñûíäà
éàëíûç "ÿäàëÿòÿ âÿ òÿáèè õàðàêòåðÿ" èñòèíàä åòìÿñèíè òÿëÿá åäÿí ôîðìó-
ëóíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿð áèð "ìàêñèìè" áèð ñûðà äåêëàðàòèâ (áÿ-
éàííàìÿ) ãàéäàëàðëà òÿíçèìëÿíèðäè. Äåêëàðàòèâ "ìàêñèìè"ëÿð ìöÿé-
éÿí åäèðäè: "Êèì êè ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäèð, îíóí þç ÿëëÿðè òÿìèç îë-
ìàëûäûð"; "ßäàëÿò ìÿùêÿìÿñè èëê íþâáÿäÿ ôîðìàéà äåéèë, èøèí ìÿçìó-
íóíà äèããÿò éåòèðìÿëèäèð"; "Èøÿ áàõûëìàíûí ýåúèêäèðèëìÿñè, ÿäàëÿòèí ïî-
çóëìàñûíà ÿñàñ ñÿáÿáäèð"; "Êèì êè ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíÿ èääèà èëÿ âÿ éà
øèêàéÿòëÿ ìöðàúèÿò åäèðñÿ, î þçö ÿäàëÿòëè îëìàëûäûð" âÿ ñ. "ìàêñèìè"ëÿð.
ßäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíèí ïîïóëéàðëàøìàñûíäà áèð ñûðà àìèëëÿðäÿ þç
òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿ êè, øèêàéÿòëÿðÿ îïåðàòèâ ðåàêñèéà âåðèëìÿ-
ñè âÿ îíëàðûí àðàøäûðûëìàñû ïðîñåäóðóíóí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè, òÿáèè îëà-
ðàã ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíèí íöôóçóíó äàùà äà àðòûðìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿô-
äÿí õöñóñè ÿìðëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê
îëàí ëîðä-êàíñëåð, èòàÿòñèçëèê ýþñòÿðÿðÿê ìöëêè èøëÿðÿ äàèð ÿäàëÿò ìÿù-
êÿìÿñèíèí ÷ûõàðäûüû ãÿðàðëàðà òàáå îëìàãäàí èìòèíà åäÿí úàâàáäåùèí
úÿðèìÿëÿíäèðèëìÿñè (ñóá ïîåíà) âÿ éà ùÿáñõàíàéà ñàëûíìàñû ùöãóãó
ÿëäÿ åòìÿñè, ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíèí åòèáàðûíà áþéöê òÿñèð åòìèøäèð. Áå-
ëÿëèêëÿ äÿ, áó àìèëëÿð ÿäàëÿò ùöãóãóíóí, îíóíëà ïàðàëåë îëàðàã ôÿàëèé-
156
éÿò ýþñòÿðÿí öìóìè ùöãóãëà ìöãàéèñÿäÿ, äàùà áþéöê ðÿüáÿò ãàçàí-
ìàñûíû øÿðòëÿíäèðìèøäèð.
Ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèëè âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿäàëÿòèí ãîðóí-
ìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ ãàéüû ýþñòÿðÿí Èíýèëòÿðÿ ùþêóìÿòè, äàùà
÷îõ äèããÿòè ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿñèíÿ éþíÿëòìèøäè. Ëîðä-êàíñëåð
òÿðÿôèíäÿí Ðîìà âÿ êàíîí ùöãóãó íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿ-
ñè, ëàêèí öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè ìþâúóä îëàí
àíäëû èúëàñ÷ûëàð èíñòèòóòóíóí, ùÿì÷èíèí àøêàðëûüûí âÿ êöòëÿâèëèéèí îë-
ìàìàñû, ùþêóìÿòèí ìàðàãëàðûíû äàùà ÷îõ òÿìèí åäèðäè. Ùþêóìÿò,
ëîðä-êàíñëåðèí ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòèíäÿêè ýèçëè ïðîòîêîëëàøìàéà (éà-
çûéà) âÿ èíêèâèçàñèéà ïðîñåäóðóíà öñòöíëöê âåðìÿñèíè äàùà ìÿãáóë
ùåñàá åäèðäè. Ðîìà ùöãóãóíäà ôîðìóëà åäèëìèø "ùþêìäàð ãàíóíóí
òÿñèð äàèðÿñèíäÿí ÷ûõàðûëûá" ôèêðè, Èíýèëòÿðÿ êðàë ìöòëÿãèééÿòèíèí ðó-
ùóíà âÿ ãóðóëóøóíà ìöâàôèã èäè. ßñëèíäÿ, öìóìèëèêäÿ ëîðä-êàíñëåð
òÿðÿôèíäÿí ôîðìàëàøäûðûëàí ÿäàëÿò ùöãóãó èëÿ, àëè êðàë ìÿùêÿìÿ ùà-
êèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí öìóìè ùöãóã àðàñûíäà íèñáÿò, ìàùèé-
éÿò åòèáàðèëÿ, ùöãóãè òÿáèÿòèíÿ âÿ õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ, îõøàð èäèëÿð.
Ìÿùç ñòàòóò ùöãóãóíäàí ïðèíñèïèàë ôÿðãëÿíÿí ùÿð èêè ùöãóã, ìÿù-
êÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ùöãóãó èäè. ×öíêè ñòàòóò ùöãóãó éàðàíìà ôîð-
ìàñûíà ýþðÿ, öìóìè ùöãóã âÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðã-
ëÿíÿí, éàçûëû êðàë âÿ ïàðëàìåíò ãàíóíâåðèúèëèéèíè òÿñáèò åòìèøäèð.
Ìÿùç áó äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿíèí ñèéàñè âÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, öìóìè
ùöãóãó òàìàìëàéàí âÿ îíó ñòèìóëëàøäûðàðàã èíêèøàô åòäèðÿí ÿäàëÿò
ùöãóãó, ñàäÿúÿ îëàðàã, ëîðä-êàíñëåð ãÿðàðëàðûíûí ìÿúìóñóíäàí èáà-
ðÿò îëìóøäóð. Ëàêèí çàìàí êå÷äèêúÿ, ïàðëàìåíòäÿí âÿ öìóìè ùöãóã
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ìöòëÿãèééÿòèí ýöúëÿíìÿñèíè èñòÿéÿí
ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè èëÿ öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðè àðàñûíäà
çèääèééÿò äÿðèíëÿøèð. Èêè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè àðàñûíäà à÷ûã òîããóøìàíûí
éàðàíìà òàðèõè 1616-úû èëäÿí áàøëàéûð. ßäàëÿò ùöãóãóíóí þç äàõèëèí-
äÿ áàø âåðÿí ýèçëè çèääèééÿòëÿ éàíàøû, îíóí öìóìè ùöãóãëà äà ýåò-
äèêúÿ äÿðèíëÿøÿí ôèêèð àéðûëûãëàðû àéäûí ýþðöíìÿéÿ áàøëàéûð. Õöñóñè-
ëÿ äÿ, öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿñèíèí áàø ùàêèìè, ëèáåðàëëàð ïàðòèéàñûíûí
157
ïàðëàìåíòäÿêè ìöõàëèôÿò ëèäåðè Å.Êîêóí ëîðä-êàíñëåðÿ öíâàíëàíäûðäû-
üû ñîðüó âÿçèééÿòè äàùà äà ýÿðýèíëÿøäèðìèøäèð. Áåëÿ êè, áàø ùàêèìèí
ñîðüóñóíäà ëîðä-êàíñëåðèí, èñòÿíèëÿí ìÿùêÿìÿ èøèíèí âåñòìèíñòåð ùà-
êèìëÿðèíèí ÿâÿçèíÿ ùÿëë åòìÿê ùöãóãóíóí âÿ éà âåñòìèíñòåð ìÿùêÿ-
ìÿñèíèí àðòûã ãÿðàð âåðäèéè åéíè èø öçðÿ éåíèäÿí ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿ-
ìÿñèíèí àðàøäûðìà àïàðìàã ñÿëàùèééÿòèíèí îëóá-îëìàìàñûíà àéäûíëûã
ýÿòèðèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿñèíäÿí ñîíðà, èêè ñèñòåì àðàñûíäà çèääèééÿò-
ëÿðèí îëìàñû áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ ìÿëóì îëóð. Öìóìè èääèà ìÿùêÿ-
ìÿñè ñÿäðèíèí ñîðüóñóíäà, âåñòìèíñòåð ìÿùêÿìÿëÿðèíèí àéðû-àéðû ãÿ-
ðàðëàðûíûí èúðàñûíà ìàíå îëàí, ìöâàôèã ëîðä-êàíñëåð ñÿðÿíúàìëàðûíûí
(òÿëèìàòëàðûíûí) âÿ ãÿðàðëàðûíûí (èíúóíúòèîíñ) ñÿëàùèééÿòëè îëìàñû ìÿ-
ñÿëÿñè äÿ øöáùÿ àëòûíà àëûíûðäû. Ëàêèí ìöáàùèñÿëÿð ëîðä-êàíñëåðèí õåé-
ðèíÿ ùÿëë åäèëèð âÿ Èíýèëòÿðÿ ìöòëÿã ìîíàðõû Û Éàêîâóí èìçàëàäûüû
ôÿðìàíëà, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðè íîðìàëàðû èëÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿ-
ìÿëÿðè íîðìàëàðû àðàñûíäà êîëëèçèéà éàðàíäûãäà, ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿ-
ìÿëÿðèíèí íîðìàëàðû öñòöí ùåñàá åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ äÿ, êðàëûí ôÿðìà-
íûíäà ïîòåíñèàë îëàðàã, ýÿëÿúÿêäÿ èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí àéðû-àéðûëûãäà
ìþâúóä îëìàëàðû ö÷öí ùöãóãè áàçà éàðàäûëìûø îëóðäó. Ëàêèí ëîðä-
êàíñëåð ùöãóãóíóí, öìóìè ìÿùêÿìÿ ùöãóãóíäàí ïðèîðèòåò îëìàñûíû
òÿñáèò åäÿí ðÿñìè ãÿðàðûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ëîðä-êàíñëåð êèôàéÿò
ãÿäÿð äàùà "àüûëëû ùÿðÿêÿò åäÿðÿê, þç ãÿëÿáÿñèíäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åò-
ìÿäè". Çàìàí êå÷äèêúÿ "ñÿññèç ðàçûëûüà" ýÿëÿí ùÿð èêè ìÿùêÿìÿ ñèñ-
òåìè ãóðóëóøó ùàêèìëÿðè, ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ÿñàñûíäà ñòàòóñ ãóî
(ïðåäìåòëÿðèí èëê äàéàíûãëû âÿçèééÿòè) ãîðóéóá ñàõëàìàüû öñòöí òóòóð-
ëàð. "Ñÿññèç ðàçûëûüà" ýþðÿ, ëîðä-êàíñëåð þç éóðèñäèêñèéàñûíû òàì ùÿúì-
äÿ ñàõëàéûð, ëàêèí ëîðä-êàíñëåð áó ùöãóãè ñÿëàùèééÿòëÿðè âåñòìèíñòåð
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ùåñàáûíà ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿí èìòèíà åäèðäè; ëîðä-
êàíñëåð ìÿùêÿìÿëÿðè ìþâúóä ïðîñåäóðëàð ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿ-
ðÿðêÿí, ùå÷ áèð ùàëäà öìóìè ìÿùêÿìÿëÿðèí öíâàíëàðûíà "èòòèùàìåäè-
úè" òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðìöðäö; âÿ íÿùàéÿò, êðàë þç ùàêèìèééÿò ñÿëàùèé-
éÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ýÿëÿúÿêäÿ ùå÷ áèð ùàëäà, âåñòìèíñòåð
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿí êÿíàð ùÿð ùàíñû éåíè ìÿùêÿìÿ îðãàíû éàðàòìûðäû.
158
Áåëÿëèêëÿ, ìþâúóä ðàçûëûüû, ìöõòÿëèô ìÿùêÿìÿ ñèñòåìëÿðèíèí òÿêàìö-
ëöíÿ, àéðû-àéðû ïðîñåäóðëàð öçðÿ òÿêìèëëÿøìÿéÿ âÿ ùöãóã èíñòèòóòëàðû
(ïðåñåäåíòëÿð) ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ ùàêèìëÿðè àðàñûíäà îëàí ôèêèð àéðûëûã-
ëàðûíà ñîí ãîéóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Ëàêèí ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñè
âÿ öìóìè ìÿùêÿìÿëÿðèí òàì îëàðàã áèðëÿøìÿñè áàø âåðìÿìèøäèð.
Áåëÿëèêëÿ, íÿòèúÿäÿ óçóí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿí Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ
ïàðàëåë îëàðàã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöõòÿëèô ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøëàðû
ìþâúóä îëìàãäà äàâàì åäÿðÿê äÿéèøìÿìèø âÿ èêèëè õàðàêòåðèíè áó
ýöíÿ ãÿäÿð ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Öìóìè ùöãóãóí äþðäöíúö èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè 1832-úè èë ñå÷êè ñèñ-
òåìèíäÿ êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàðäàí áàøëàéàðàã ùàë-ùàçûðêû äþâðö ÿùàòÿ
åäèð. Áó ìÿðùÿëÿíèí õöñóñèééÿòëÿðè áàðÿäÿ íþâáÿòè ïàðàãðàôäà áÿùñ
åäÿúÿéèê. Ëàêèí ãûñàúà îëàðàã ãåéä åäÿ áèëÿðèê êè, äàùà ÷îõ öìóìè
ùöãóãóí, ÿäàëÿò ùöãóãó èëÿ áèðëÿøìÿñè êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëÿí áó
ìÿðùÿëÿäÿ äÿ, ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíó ÿñðëÿð áîéó
ôîðìàëàøìûø ÿíÿíÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðà áèëìÿìèøäèð.

3. Öìóìè ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíèí

õàðàêòåðèñòèêàñû
Èíýèëèññàêñîí ñèñòåìèíäÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðè àíëàéûøû, äèýÿð ùöãóã
àèëÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäà îëäóüóíäàí ÷îõ
äà ôÿðãëÿíìÿìèøäèð. Öìóìèëèêäÿ ùöãóã ìÿíáÿéè àíëàéûøû, ìöâàôèã
ùöãóã àèëÿñè äàõèëèíäÿ "ìöÿééÿí åäèëÿðÿê ôîðìàëøäûðûëàí" âÿ ùàêèì-
ùöãóãøöíàñëàðûí áèëàâàñèòÿ èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ùöãóã íîðìàëàðûíûí
ìÿúìóñó êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Äàùà ýåíèø ìÿíàäà ùöãóã ìÿíáÿ-
éè, ùöãóã íîðìàëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëäèéè ðÿñìè ñÿíÿä îëàí àêòëàðäà
(ðåúîðä) òÿñáèò åäèëìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà èñÿ ìÿùêÿìÿ ùåñà-
áàòëàðû äà (ëàw ðåúîðäñ) áåëÿ ðÿñìè àêòëàðà äàõèë èäè.
Ìÿëóìäóð êè, ùöãóãóí öìóìãÿáóë åäèëìèø èëê ìÿíáÿéè àäÿòëÿð
îëìóøäóð. Ùÿð áèð ùöãóã ñèñòåìè äàõèëèíäÿ, î úöìëÿäÿí äÿ èíýèëèññàê-
ñîí ùöãóã àèëÿñèíäÿ, àäÿòëÿð ùàããûíäà ìöõòÿëèô òÿðèôëÿð âÿ áàõûøëàð
159
ìþâúóääóð. Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè òÿðÿôèíäÿí, àäÿòëÿðèí ìÿèøÿò âÿ
ùöãóãè àäÿòëÿðÿ áþëýöñö åëìè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð. Öìóìãÿ-
áóë åäèëìèø òÿðèôÿ ýþðÿ, áó âÿ éà äèýÿð ìöÿééÿí èúìà âÿ éà ñîñèàë
ãðóï öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí âÿðäèøÿ ÷åâðèëìèø, äàâðàíûø ñòåðåîòèïè àäÿòëÿð
àäëàíäûðûëûð. Àäÿò ùöãóãóíó äèýÿð ùöãóã íîðìàëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðÿí
ÿñàñ õöñóñèééÿòè, áó äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí ùå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí äöøö-
íöëìöø âÿ ìÿãñÿäéþíëö ìöÿééÿí åäèëìÿìÿñè âÿ ñàíêñèéàëàøäûðûë-
ìàìàñûäûð. Áó ãàéäàëàð, èúòèìàè ïðàêòèêàäà âÿ èíñàíëàðûí ýöíäÿëèê
ùÿéàòè ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ êîðòÿáèè ïðîñåñ îëàðàã ôîðìàëàøìûøäûð. Àäÿò-
ëÿð, èìïóëñ õàðàêòåðëè îëìàãëà èúòèìàè ïñèõîëîýèéàíûí, ÿíÿíÿíèí, ÿõ-
ëàãûí, ìÿðàñèìëÿðèí, âÿðäèøëÿðèí, åìîñèéàëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã òÿøÿê-
êöë òàïìûøäûð. Ëàêèí çàìàí êå÷äèêúÿ àäÿòëÿð ìöâàôèã úÿìèééÿòäÿ þç
òÿñáèòèíè âÿ èíêèøàôûíû òàïäûãäàí ñîíðà, îíëàð åìîñèîíàë ñÿâèééÿñèíè
âÿ õàðàêòåðèíè èòèðìèø, ðàñèîíàë ýöúöíö àðòûðàðàã, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí àêòèâ íèçàìëàéûúûñûíà ÷åâðèëìèøäèð.
Cÿìèééÿòèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíûí åðêÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ àäÿò-
ëÿðäÿêè íîðìàëàðà ðèàéÿò åäèëìÿñè âÿ áó íîðìàëàðû ïîçàíëàðûí úÿçà-
ëàíäûðûëìàñû èúìàäàí, òàéôàäàí ãîâóëìàã, àçóãÿäÿí ìÿùðóì åòìÿê
âÿ ñ. ñàíêñèéàëàðëà òÿìèí åäèëèðäè. Cÿìèééÿòèí ñîíðàêû èíêèøàôû âÿ
äþâëÿòèí òÿøÿêêöë òàïìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, áó òÿñèð âàñèòÿëÿðè êåéôèééÿò-
úÿ äÿéèøèëèð âÿ îíóí ýþðäöéö òÿäáèðëÿðèí áèð ãèñìè äþâëÿòÿ òðàíñôîð-
ìàñèéà åäèëÿðÿê, ðÿñìè ãàéäàäà ñàíêñèéàëàøäûðûëûð. Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòè-
íèí ôîðìàëàøìàñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ, àäÿòëÿð èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäà èú-
òèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ôÿàë òÿíçèìëÿéèúèñè ôóíêñèéàñûíû þç öçÿðèíÿ ýþ-
òöðìöøäöð. Ìÿùç ùöãóãè àäÿòëÿð èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíóí èëê ìÿí-
áÿëÿðèíäÿí îëìóøäóð. Àäÿòëÿðèí äèýÿð ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí ôÿðã-
ëÿíäèðÿí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòè, "ìÿíÿâè áàøëàíüûúà", áèëàâàñèòÿ èí-
ñàí åìîñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøìà õàðàêòåðèíÿ ìàëèê îëìàñû èäè.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿò ÿíÿíÿëÿðèíèí åðêÿí
éàðàíìàñû ñÿáÿáèíäÿí âÿ ùàêèìëÿðèí áèëàâàñèòÿ ùöãóãè ôÿàëèééÿòè íÿ-
òèúÿñèíäÿ, öìóìèëèêäÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó "àäÿò ùöãóãó" îëìàìûøäûð.
Èíýèëòÿðÿíèí åðêÿí ôåîäàë ìîíàðõèéàëàðûíäà, êðàë ùàêèìèééÿòèíèí
160
ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñè îëàðàã, éåíè ùöãóã íîðìàëàðûíûí äà
äàõèë åäèëäèéè àäÿò ùöãóãëàðûíûí êöëëèééàòëàðû (Åòåëáåðò, Åòåëñòàí, Èíå
ïðàâäàëàðû) ùàçûðëàíìûøäûð. Íîðìàíäèéà èøüàëûíäàí ñîíðà áó ïðîñåñ äà-
âàì åòìèø, ãÿäèì èíýèëèññàêñîí àäÿòëÿðè ùöãóãè ãöââÿëÿðèíè ãîðóéóá
ñàõëàìûøäûëàð. Áåëÿ êè, Âèëùåëì ôàòåù âÿ îíóí ñÿëÿôëÿðè, äÿôÿëÿðëÿ áÿ-
éàí åòìèøäèëÿð êè, "ãÿäèì âÿ õîøìÿðàìëû" (ùàôèçÿëÿðäÿ ãàëàí) àäÿòëÿðè
ëÿüâ åòìÿéÿúÿê âÿ îíëàðà ÿìÿë åäèëìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿêäèëÿð. 1275-úè
èë Âåñòìèíñòåð ñòàòóòó, Èíýèëòÿðÿ êðàëû Àñëàí Öðÿêëè Û Ðè÷àðäûí ùàêèìèé-
éÿòÿ ýÿëäèéè 1189-úó èëÿ ãÿäÿð éàðàíìûø àäÿòëÿðèí ùöãóãè ãöââÿñèíèí
ùÿìèøÿëèê ñàõëàíûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Áó àäÿòëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòè éåðëè, ïàðòèêóëéàð õàðàêòåð äàøûìûøäûð. Áó àäÿòëÿðèí ùÿãèãÿ-
òÿí ìþâúóä îëìàëàðûíû òÿñäèã åòìÿê ö÷öí, ìÿùêÿìÿ ìöáàùèñÿëÿðè çà-
ìàíû, àäÿòÿ èñòèíàä åäÿí òÿðÿôëÿð, ìöâàôèã àäÿòèí ìþâúóä îëìàñû áàðÿ-
äÿ ñöáóòëàð òÿãäèì åòìÿëè èäèëÿð. Ëàêèí ïðàêòèêàäà áóíó òÿñäèã åòìÿê
ùå÷ äÿ, ùÿìèøÿ àñàí îëìàìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, "ãÿäèì, ùàôèçÿëÿðäÿ
ãàëàí" âÿ 1189-úó èëÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëìóø àäÿòëÿð, ùöãóã ìÿíáÿéè
îëàðàã èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäà ãÿáóë åäèëÿðÿê, þç èíêèøàôûíû òàïìûøäûð.
Öìóìè ùöãóãóí ÿí ìöùöì ìÿíáÿéèíè ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðè
òÿøêèë åòìèøäèð. Ïðåñåäåíòëÿð, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëÿí
öìóììÿúáóðè äàâðàíûø ãàéäàëàðû, ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ãàíóíéà-
ðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã, àíàëîæè èøëÿðäÿ òÿòáèãè ìÿãáóë
ùåñàá åäèëÿí íöìóíÿâè ùöãóã íîðìàëàðûäûð. Èíýèëòÿðÿäÿ ïðåñåäåíò ùö-
ãóãóíóí éàðàíìà òàðèõè îðòà ÿñðëÿðäÿí áàøëàìûøäûð. ÕÛÛ ÿñðèí èêèíúè
éàðûñûíäà ãðàôëûãëàðäà ìöáàùèñÿëÿðè àðàøäûðàí êðàë ñÿééàð ìÿùêÿìÿëÿ-
ðè, éàëíûç êðàë ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, éåðëè àäÿòëÿðäÿí âÿ
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèëÿð. Âåñòìèíñòåðäÿêè ðåçè-
äåíñèéàëàðûíà ãàéûäàí ñÿééàð ìÿùêÿìÿëÿð, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ òîï-
ëàíìûø òÿúðöáÿ ÿñàñûíäà ÿí ìöêÿììÿë ùåñàá åòäèêëÿðè íîðìàëàðû
ìöÿééÿí åäÿðÿê îíëàðû ðåéåñòðëÿðÿ ("Èääèà ùåñàáàòëàðû", "Èëëèê ùåñàáàò-
ëàð") äàõèë åòìèø âÿ ùÿì ìÿðêÿçäÿ, ùÿì äÿ éåðëÿðäÿ ìöâàôèã èøëÿðÿ
áàõàðêÿí áó íîðìàëàðûí (ïðåñåäåíòëÿðèí) àíàëîýèéà êèìè èñòèôàäÿ îëóí-
ìàñûíû òþâñèéÿ åòìèøäèëÿð. Êðàëà, ôåîäàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿñèç
161
ãàëäûãëàðûíû ùåñàá åäÿí øèêàéÿò÷èëÿðèí ñàéûíûí ùÿääÿí àðòûã àðòìàñû,
òÿúèëè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿñèíè çÿðóðè åòìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ, êðàë òÿðÿôèíäÿí
èìçàëàíìûø 1285-úè èë Âåñòìèíñòåð ñòàòóòó, ðåéåñòð ÿìðëÿðèíèí "ãîðó-
éóúóñó" îëàí êðàë äÿôòÿðõàíàñûíûí ëîðä-êàíñëåðèíÿ, éåíè ÿìðëÿð (éåíè
ïðåñåäåíòëÿð) ùåñàáûíà "öìóìè ùöãóã"óí òÿòáèã ãöââÿñèíèí ÿùàòÿ äàè-
ðÿñèíè äàùà äà àðòûðìàüà ýþñòÿðèø âåðèëèð. Éóõàðû ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéà-
ñûíûí ãÿáóë åòäèéè âÿ "èëëèê ùåñàáàòëàðà" äöøìöø ãÿðàðëàðûí, àíàëîæè èø-
ëÿðäÿ àøàüû ìÿùêÿìÿëÿð ö÷öí ïðåñåäåíò (òÿúðöáÿ) îëìàñû ãàéäàñû,
öìóìè ùöãóãóí ÿí ÿñàñ ïðèíñèïè êèìè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ,
Âåñòìèíñòåð "ùåñàáàòëàðû", áöòöí þëêÿ ö÷öí âàùèä, öìóìè ùöãóã
(úîììîí ëàw) íîðìàëàðûíûí (ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíèí) óíèôèêàñèéà
åäèëìÿñèíèí âÿ òÿòáèãèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäÿðÿê, áó íîð-
ìàëàðû ùöãóãè ãöââÿéÿ ìèíäèðèðäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, 1535-úè
èëäÿí áàøëàéàðàã ðÿñìè ùåñàáàòëàðû, àéðû-àéðû ùöãóãøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí
ôÿðäè ãàéäàäà ñèñòåìëÿøäèðèëÿí ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðû ÿâÿç åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíóí ìÿíáÿéèíÿ, öìóìè àäëà ñòàòóòëàð àäëàíàí
éàçûëû ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû äàõèëäèð. Éàçûëû ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà
äåêðåòëÿð, õàðòèéàëàð, àññèçëÿð, îðäîíàíñëàð, êîíñòèòóñèéàëàð, ãÿðàðëàð
àèä åäèëèðäè. Èëê äåêðåò 1067-úè èëäÿ Âèëùåëì ôàòåù òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø
âÿ êèëñÿíèí áàðîíëàð âÿ ãóëëóã÷óëàð ö÷öí ìöêÿëëÿôèééÿò êèìè ìöÿé-
éÿí åòäèéè òàïøûðûãëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Û Âèë-
ùåëì 1072-úè èëäÿ, Èíýèëòÿðÿäÿ äöíéÿâè ìÿùêÿìÿëÿðèí, êèëñÿ ìÿùêÿ-
ìÿëÿðèíäÿí àéðûëìàñû ùàããûíäà ãàíóí âåðìèøäèð. ÛÛ Ùåíðèõ èñÿ, êèëñÿ
öçÿðèíäÿ äöíéÿâè ùàêèìèééÿòèí òÿñèðè àðòûðìàã ö÷öí 1164-úö èëäÿ
Êëàðåíäîí êîíñòèòóñèéàñûíû èìçàëàìûøäûð. 1265-úè èëäÿ ïàðëàìåíòèí
éàðàíìàñûíà ãÿäÿðêè äþâðäÿ, êðàë îðäîíàíñëàðû èëÿ, ñòàòóòëàð àðàñûíäà
ôÿðã ãîéóëìóðäó. Ìÿñÿëÿí, 1235-úè èëäÿ ïàðëàìåíòèí éàðàíìàñûíà
ãÿäÿð, Ìåðòîí ñòàòóòó âåðèëìèøäèð. Èíýèëòÿðÿäÿ êðàë ùàêèìèééÿòèíèí
ýöúëÿíìÿñè, ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòèíèí àðòìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóí-
ìóøäóð. Êðàë òÿðÿôèíäÿí öìóìè ùöãóãäà îëàí áîøëóãëàðûí âÿ êîëëèçè-
éàëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, ôåîäàëëàðûí èììóíèòåò ùöãóãëàðûíûí ìÿù-
äóäëàøäûðûëìàñûíà äàèð àðäûúûë îëàðàã Âåñòìèíñòåð (1275, 1285, 1290-
162
úû èëëÿð) ñòàòóòëàðû âåðèëìèøäèð. Êðàë òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûø 1258-úè èë
Îêñôîðä ïðîâèçèéàñû, áàðîíëàðûí òÿçéèãè àëòûíäà, Èíýèëòÿðÿäÿ èúðàåäèúè
ùàêèìèééÿòèí áàðîíëàð Øóðàñûíà âåðèëìÿñèíè òÿñáèò åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ éàçûëû ãàíóíâåðèúèëèê îëàí ñòàòóò, äè-
ýÿð àêòëàðäàí ôÿðãëÿíìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ êè, éàëíûç î àêòëàð ñòàòóò àä-
ëàíäûðûëûðäû êè, îíëàðà ïàðëàìåíò òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëñèí âÿ êðàëûí èì-
çàñû èëÿ òÿñäèã åäèëñèíëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ïàðëàìåíò àêòëàðû ñòàòóñóíó
àëàí ñòàòóòëàðûí, îðòà ÿñð Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí ÿñàñ ôÿðãè
îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ñòàòóòëàðûí ãàíóíà óéüóíëóüó ìÿñÿëÿñè òÿô-
ñèð îëóíà âÿ ìÿùêÿìÿ ãàéäàñûíäà ìöçàêèðÿ åäèëÿ áèëìÿçäè. Ìöàñèð
ïàðëàìåíò àêòëàðûíà îõøàð îëàí èëê ñòàòóò 1327-úè èëäÿ âåðèëìèøäèð. Êðà-
ëà ìöðàúèÿò åäÿí èúìàëàð ïàëàòàñû, "öìóìè ìöøòÿðÿê ÿðèçÿ" ôîðìàñûí-
äà òÿãäèì åòäèêëÿðè ùàçûð ãàíóíëàðà "êðàë âÿ îíóí Øóðàñû" òÿðÿôèíäÿí
áàõûëìàñûíû âÿ Áþéöê êðàë ìþùöðö èëÿ òÿñäèãëÿíÿðÿê éàçûëû ôîðìàäà
úàâàá âåðèëìÿñèíè õàùèø åòìèøäèëÿð. Áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã, êðàë òÿðÿ-
ôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ãàíóí àêòëàðûíûí áèð ãèñìè Øóðàíûí ðàçûëûüû èëÿ,
äèýÿð ãèñìè èñÿ, ïàðëàìåíòèí ðàçûëûüû èëÿ ãöââÿéÿ ìèíèðäè. Êðàëà, Øó-
ðàíûí ðàçûëûüû èëÿ ãàíóí âåðìÿê ñÿëàùèééÿòèíè òÿñäèã åäÿí ïàðëàìåíò,
åéíè çàìàíäà, ÿââÿë ãÿáóë åäèëìèø ñòàòóòëàðûí ìÿçìóíóíäà äÿéèøèê-
ëèê åòìÿê ùöãóãóíó, äàùà ñîíðà ãÿáóë åäèëìèø ñòàòóò òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí åäèëìÿñè ãàéäàñûíû äà ðÿñìèëÿøäèðäè. Ëàêèí êðàë ìöòëÿãèé-
éÿòè äþâðöíäÿ, êðàëûí, ïàðëàìåíò òÿðÿôèíäÿí ìÿùäóäëàøäûðûëìûø ãà-
íóíâåðèúèëèê ùöãóãëàðû, ôàêòèêè îëàðàã àðàäàí ãàëäûðûëûð. Ìöùöì äþâ-
ëÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ àèä èøëÿð öçðÿ ñÿðÿíúàìëàð âåðÿí êðàë, ïàðëàìåíò ñòà-
òóòëàðûíûí ìÿçìóíóíäà ÿùÿìèééÿòëè äÿéèøèêëèê åòìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ,
1539-úó èëäÿ âåðèëìèø ñòàòóòëà ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèø êðàë, ïàð-
ëàìåíòèí òîïëàøìàäûüû äþâðäÿ äþâëÿò ùÿéàòûíûí èñòÿíèëÿí ñàùÿëÿðè öç-
ðÿ ñòàòóòëàð âåðìÿê ùöãóãóíó áèð äàùà ìþùêÿìëÿíäèðìèøäèð.
Èíýèëññàêàñîí ùöãóãóíäà êîíñòèòóñèéà ãöââÿëè àêòëàðà àèä åäèëÿí
íîðìàëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿìÿñè âÿ óíèôèêàñèéà åäèëìÿìÿñè, Èíýèëòÿ-
ðÿäÿ øèôàùè êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíóí ìþùêÿìëÿíìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿá-
ëÿðèíäÿíäèð. Êîíòèíåíò âÿ äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ,
163
ìöàñèð êîíñòèòóñèéàëàðûí ÿñàñ ìÿçìóíó òÿñáèò åäÿí íîðìàëàð, ùÿëÿ îð-
òà ÿñðëÿðäÿí Èíýèëòÿðÿäÿ ãÿáóë åäèëÿí èëê àêòëàðäàí îëìóøäóð. Áåëÿ êè,
1215-úè èë "Áþéöê Àçàäëûãëàð Õàðòèéàñû" (êîíñòèòóñèéàíûí éàçûëìûø ùèñ-
ñÿñè), 1689-úó èë "Ùöãóãëàð ùàããûíäà Áèëë" âÿ ñ. áó êèìè àêòëàðûí óíè-
ôèêàñèéà (âàùèä ñÿíÿääÿ òÿñáèò) åäèëìÿìÿñè, ÿñàñ ãàíóíóí (êîíñòèòóñè-
éàíûí) øèôàùè êîíñòèòóñèéà àäëàíäûðûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ
ùöãóãóíäà êîíñòèòóñèéàíûí éàçûëìàìûø, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà øèôà-
ùè ùèññÿëÿðè äÿ ìþâúóääóð. Áóíëàðà ñàíêñèéàëàøäûðûëìàìûø àäÿòëÿð âÿ
éà, ñàäÿúÿ, "êîíñòèòóñèéà ðàçûëàøìàëàðû" äàõèë åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, ùå÷ áèð
ùöãóãè ñÿíÿääÿ èúìàëàð ïàëàòàñûíäà ùþêóìÿòèí ôîðìàëàøìàñû áàðÿäÿ
âÿ éà íàçèðëÿðèí ïàðëàìåíò ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí
êîíêðåò ãàíóí òÿñáèò îëóíìàìûøäûð. Øèôàùè "ðàçûëàøìàëàðûí" ìÿùêÿìÿ
ìöäàôèÿñèíèí òÿìèí îëóíìàñû ùàããûíäà äà, ùÿð ùàíñû áèð ãàéäàëàð
ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Ëàêèí øèôàùè "êîíñòèòóñèéà ðàçûëàøìàëàðû", ñàí-
êè éàçûëìûø ãàíóíà ÷åâðèëÿðÿê ùàìû òÿðÿôèíäÿí ÿìÿë îëóíàíà ÿíÿíÿ
ôîðìàñûíû àëìûøäûð. Èíýèëòÿðÿ êîíñòèòóñèéà òàðèõèíäÿ èëê ìöùöì ùöãóãè
ñÿíÿäëÿðäÿí îëàí, Èíýèëòÿðÿíèí âÿ ÀÁØ-ûí ìöàñèð ãàíóíëàðûíûí ÿñàñ
ìÿíáÿéèíè òÿøêèë åäÿí 1215-úè èë "Áþéöê Àçàäëûãëàð Õàðòèéàñû" (Ìàý-
íà Cùàðòà) úÿìè 63 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Õàðòèéà Èíýèëòÿðÿ ôåî-
äàë äþâëÿòèíèí ìÿùêÿìÿ-èíçèáàòè ñèñòåìèíèí ìöùöì ùöãóãè ïðèíñèïëÿ-
ðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Õàðòèéàíûí ìàääÿëÿðèíè 3 ÿñàñ ãðóïäà ñèñòåì-
ëÿøäèðìÿê îëàð. Áèðèíúè ãðóïà ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðèíèí
ìàääè ìàðàãëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí ìàääÿëÿð (1, 2, 9, 13, 15, 18), èêèíúè
ãðóïà Èíýèëòÿðÿ êðàëëûüûíûí äþâëÿò ìåõàíèçìëÿðèíè òÿêìèëëÿøäèðÿí
"êîíñòèòóñèéà" ìàääÿëÿðè (12, 14, 61), ö÷öíúö ãðóïà èñÿ ìÿùêÿìÿ-èí-
çèáàòè àïàðàòûí ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí ìàääÿëÿð (17,
20, 21, 39, 40) äàõèë åäèëìèøäèð. Ìàýíà Cùàðòà 1225-úè èëäÿ èë îëàðàã
êðàë ÛÛÛ Ùåíðèõ âÿ 1297-úè èëäÿ èñÿ ñîíóíúó äÿôÿ Û Åäóàðä òÿðÿôèíäÿí
òÿñäèã åäèëìèøäèð. Àðòûã ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Õàðòèéàíûí áèð ñûðà ìàääÿëÿðèíÿ
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ äÿéèøèêëèê åäèëìèø, 61-úè ìàääÿ (ïàðëàìåíò éà-
ðàíäûãäàí ñîíðà ëöçóìñóç èäè) èñÿ öìóìèééÿòëÿ ÷ûõàðûëìûøäûð. Ìÿ-
ëóìäóð êè, 1265-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿ êðàëëûüûíäà, èñòÿíèëÿí äþâëÿò ÿùÿìèé-
164
éÿòëè ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ïàðëàìåíò éàðàäûëìûø-
äûð. 1275-úè èë Áèðèíúè Âåñòìèíñòåð ñòàòóñó "Áþéöê Èíýèëòÿðÿ Øóðàñû"íû
àäëàíäûðìàã ö÷öí ôðàíñûç ñþçö îëàí "ïàðëàìåíò" òåðìèíèíäÿ èñòèôàäÿ
åäèð. Ãÿäèì Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòàðèçìè þçöíöí ãåéðè-ìÿùäóä âÿ àçàä
ìöçàêèðÿ ôîðìàñû èëÿ äàèì ôÿðãëÿíìèøäèð. Ïàðëàìåíòèí àøàüû – èúìàëàð
ïàëàòàñûíà ñïèêåð ñÿäðëèê åäèðäè. Ñïèêåð ("îðàòîð") ïîñòóíóí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè òàðèõè äÿ áþéöê ìàðàã äîüóðóð. Áåëÿ êè, 1376-úû èëäÿ ö÷öíúö
ñèëêèí íöìàéÿíäÿñè Äå Ëà Ìààð ìÿìóðëàðûí èøèíÿ äàèð êðàëëà äàíûøûã-
ëàð àïàðìàã ö÷öí ñïèêåð ñå÷èëèð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí äþâðäÿí áàøëàéàðàã
èúìàëàð ïàëàòàñû þçöíÿ ñÿäð ñå÷èð âÿ ñïèêåð êðàë òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäè-
ëèðäè. 1295-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿ êðàë ùàêèìèééÿòè þëêÿäÿ "ìöçàêèðÿ åäÿðÿê
èäàðÿ åò" ïðèíñèïèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê "íöìóíÿâè ïàðëàìåíò" ôîðìàëàø-
äûðìûøäûð. Ñîíðàëàð Àâðîïàíûí áèð ÷îõ äþâëÿòëÿðèíäÿí ñèëêè âÿ ñèëêè-íö-
ìàéÿíäÿëè òÿñèñàòëàð éàðàíûð.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíäà äîêòðèíàëàðûí äà ðîëó ìö-
ùöì îëìóøäóð. Ýþðêÿìëè ùöãóãøöíàñ-ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿñðëÿðè, êðàë
éóðèñäèêñèéàñûíûí õàðàêòåðèíÿ âÿ öìóìè ùöãóãóí ôîðìàëàøìàñû âÿ
ïðàêòèêè òÿòáèãèíÿ äàèð ãèéìÿòëè ìÿíáÿëÿð ùåñàá åäèëèð. Ùÿëÿ åðêÿí
äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí ÿñðëÿðè âÿ Èíýèëòÿðÿ
ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí õöñóñè õàðàêòåðè, îíóí ìþâúóä èêè ñèñòåìèí
(öìóìè ùöãóã âÿ ÿäàëÿò ùöãóãó) èíêèøàôû ëàáèðèíòèíäÿ áÿëÿä÷è ðîëóíó
éåðèíÿ éåòèðìèøäèðëÿð. Èëê òðàêòàò ÕÛÛ ÿñðäÿ, ÛÛ Ùåíðèõèí ùàêèìèééÿòè èë-
ëÿðèíäÿ êðàë ñàðàéûíûí ùöãóã ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìöøàâèðè Ãëåíâèëë òÿðÿ-
ôèíäÿí éàçûëìûøäûð. Ãëåíâèëëèí òðàêòàòû êðàë ÿìðëÿðèíèí (òÿëèìàò, ñÿðÿí-
úàìëàð) øÿðùèíäÿí áÿùñ åòìèøäèð. Öìóìè ùöãóã íîðìàëàðûíûí äàùà
ìöôÿññÿë øÿðùè ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Áðàêòîíóí "Èíýèëòÿðÿíèí ãàíóí âÿ àäÿòëÿðè"
âÿ "Áðàêòîíóí ãåéä äÿôòÿð÷ÿñè" ÿñÿðëÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. ÕÂ ÿñðäÿ Èí-
ýèëòÿðÿíèí ùöãóãøöíàñ ìöòÿôÿêêèðëÿðè ùöãóãóí äàùà ìöùöì âÿ ìö-
ðÿêêÿá ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø éåíè ùöãóãè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûëàð.
Áåëÿ êè, Ëèòòëòîíóí "Òîðïàã ñàùèáëèéè ùàããûíäà", ùÿì÷èíèí Ôîðòåñêèí
"Òÿðèôÿëàéèã èíýèëèñ ãàíóíëàðû" ùàããûíäà òðàêòàòëàðûíäà áó ìÿñÿëÿëÿðÿ
õöñóñè äèããÿò âåðèëìèøäèð. Ñòàòóò ùöãóãóíóí ðîëóíóí àðòìàñû, èíýèëèñ
165
ùöãóãøöíàñëàðûíûí òÿäãèãàò ìþâçóñóíà ÷åâðèëìèøäèð. ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ 4 êèòàáäàí èáàðÿò îëàí "Èíýèëòÿðÿ ùöãóã èíñòèòóñèéàëàðû" ÿñÿ-
ðè, ìÿøùóð ùöãóãøöíàñ, öìóìè èääèà ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðè îëìóø Å.-
Êîêóí éàðàäûúûëûã ìÿùñóëó îëìóøäóð. Áèðèíúè êèòàá Ëèòòëòîíóí òðàêòà-
òûíûí øÿðùèíÿ, èêèíúè êèòàá äàùà ÿùÿìèééÿòëè ñòàòóòëàðûí øÿðùèíÿ, ö÷öí-
úö êèòàá úèíàéÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí øÿðùèíÿ, äþðäöíúö êèòàá èñÿ,
ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó âÿ ìÿùêÿìÿ èúðààòûíûí øÿðùèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð.
Àðòûã, ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ýþðêÿìëè èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí
òðàêòàòëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿëÿðè àäè ùàëà ÷åâðèëìèø âÿ áó ÿñÿðëÿð èíýèëèñ
ùöãóãóíóí þçöíÿìÿõñóñ ìÿíáÿéè êèìè äàùà äà ìþùêÿìëÿíìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ìàòåðèàëëàðûíûí ôÿðäè ãàéäàäà ñèñòåìëÿøäèðèëÿ-
ðÿê äÿðú åäèëìÿñè, ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû ôîðìà-
ëàøäûðìûøäû. Áó íÿçÿðèééÿëÿðèí ðÿùáÿð ïðèíñèïèíè, êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ
àèä ìöÿééÿí ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ÿââÿëêè ãàéäàëàðäàí, àíà-
ëîæè êèìè èñòèôàäÿíèí íÿçÿðäÿ òóòóëìàñû îëìóøäóð.
Íîðìàíäèéà èøüàëû, òÿáèè îëàðàã Èíýèëòÿðÿíè, êîíòèíåíò Àâðîïàñû-
íûí èíòåëëåêòóàë ùÿéàòû èëÿ éàõûíëàøäûðìûøäû. Áåëÿ êè, Ðîìà âÿ êàíîí
ùöãóãó êóðñëàðû Îêñôîðä óíèâåðñèòåòèíäÿ îõóíóð, ìîíàñòûðëàðäà õöñó-
ñè êàíîí ùöãóãó ìÿêòÿáëÿðè à÷ûëûðäû. Èíýèëòÿðÿíèí èëê ìÿùêÿìÿ ùà-
êèìëÿðè, Ðîìà ùöãóãó ìÿäÿíèééÿòèíè ìÿíèìñÿìèø äèí õàäèìëÿðèí-
äÿí âÿ ìÿìóðëàðäàí òÿéèí åäèëèðäèëÿð. ÕÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí êðàë Û
Åäóàðäûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿí ùàêèìëÿð àðòûã ïåøÿêàðëàðäàí ñå÷è-
ëèðäè. Êðàë ùàêèìèééÿòè, öìóìè ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ èøëÿéÿ áèëÿí ýÿ-
ëÿúÿê ùàêèìëÿðèí âÿ ùöãóã ìöäàôèÿ÷èëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí òÿëèì
êóðñëàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿùç ùöãóãøöíàñëàðûí, áàðèñòåðëÿðèí âÿ ñîëèñè-
òîðëàðûí äà äàõèë îëäóãëàðû ãàïàëû êîðïîðàñèéàäà èíýèëèññàêñîí öìóìè
ùöãóã áèëèúèëÿðè éåòèøìèøäèð. Èíýèëòÿðÿäÿ "êðàë ñöëùöíöí âÿ ÿìèí-
àìàíëûüûíûí" ìöùàôèçÿñèíäÿ, ùöãóãè áàçàíûí òÿìèíàò÷ûñû ôóíêñèéàñû-
íû þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿí ùöãóã êîðïîðàñèéà, èëê íþâáÿäÿ ïåøÿêàð ôÿàëèé-
éÿòëÿðèíèí ãîðóíìàñû ãàéüûñûíà ãàëìûø, åéíè çàìàíäà öìóìè ùöãó-
ãóí ðîìà ùöãóãóíäàí ìöãàéèñÿ îëóíìàç äÿðÿúÿäÿ öñòöí îëìàñûíû
ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
166
 Èíýèëòÿðÿäÿ îðòà ÿñð ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ èéåðàðõèéàñûíäà òèúàðÿò
âÿ êàíîí ùöãóã íîðìàëàðû äà õöñóñè éåð òóòóðäó. Äþâëÿòëÿðàðàñû âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ ôîðìàëàøàí òèúàðÿò ùöãóãó,
öìóìè ùöãóãóí ìöùàôèçÿêàð ôîðìàëèçìèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà
âÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèøäèð. Èíýèë-
òÿðÿ òèúàðÿò ìÿùêÿìÿñèíèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ, ÷îõñàéëû òèúàðÿò
ùöãóãó àäÿòëÿðè éàðàíìûøäûð. Òèúàðÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíûí áèð ãèñ-
ìèíèí ùöãóãè ãöââÿñè êðàë òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëÿðÿê ìþùêÿìëÿí-
äèðèëìèøäèð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã, Èíýèëòÿðÿíèí áåéíÿëõàëã äÿíèç ëè-
ìàíëàðû ìöùöì òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíÿ âÿ áóðàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
òîïäàíñàòûø éàðìàðêàëàðûíà ìàëèê èäè. Áó ëèìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ õöñóñè
òèúàðÿò ìÿùêÿìÿëÿðè øÿáÿêÿñè (úîóðò îô òùå ñòàïëå) ôÿàëèééÿò ýþñòÿð-
ìèøäèð. ÕÛÂ ÿñðäÿ àðòûã, Èíýèëòÿðÿíèí 614 øÿùÿðèíäÿ áåëÿ õöñóñè òèúà-
ðÿò ìÿùêÿìÿëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð. Êðàë áåéíÿëõàëã òèúàðÿòèí òÿùëö-
êÿñèçëèéèíèí òÿìèíàò÷ûñû îëàðàã, õÿçèíÿéÿ êöëëè ìèãäàðäà ýÿëèð ýÿòè-
ðÿí òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà, î úöìëÿäÿí òèúàðÿò ùöãóãó ìÿùêÿìÿëÿðè-
íèí, òàúèðëÿðèíèí ïåøÿ ôÿëèééÿòëÿðèíèí, âÿ ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñèíÿ
÷àëûøìûøäûð. Ùÿëÿ 1215-úè èë "Áþéöê Àçàäëûãëàð Õàðòèéàñûíûí" 41-úè
ìàääÿñèíäÿ òèúàðÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí ðîëóíóí àðòû-
ðûëìàñû âÿ òàúèðëÿðÿ ýöçÿøòëÿð åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 1353-
úö èëäÿ âåðèëìèø ñòàòóòäà, Èíýèëòÿðÿ øÿùÿðëÿðèíèí ìåðëÿðèíèí ñÿäðëèéè
èëÿ, éåðëè âÿ äÿíèçëÿðèí î òàéûíäàí ýÿëÿí òàúèðëÿðèí äÿ äàõèë îëäóãëà-
ðû òîïäàíñàòûø òèúàðÿòèí òÿøêèëè ãàéäàëàðû, î úöìëÿäÿí øÿùÿð òèúàðÿò
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ äàèð ùöãóãè íîð-
ìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ñòàòóòà ýþðÿ, òèúàðÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿí
àïåëëéàñèéà ãàéäàñûíäà ùÿì êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ, ùÿì äÿ ëîðä-
êàíñëåð ìÿùêÿìÿñèíÿ øèêàéÿò åòìÿê ùöãóãó íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
1353-úö èë ñòàòóòó òèúàðÿò ùöãóãó ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ öìóìè ùöãóãà äå-
éèë, áèðáàøà òèúàðÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíà èñòèíàä åòìÿéè òÿñáèò åòìèø-
äèð. Áó ìÿùêÿìÿëÿðäÿ òèúàðÿò ùöãóãóíóí áèð ñûðà, âåêñåëëÿðèí êþ÷ö-
ðöëìÿñè (ãèéìÿòëè êàüûçëàð), ñûüîðòà ïîëèñè, ýèðîâëóãäà îëàí éöêëÿðèí
ññóäàñû âÿ ñ. ìöùöì èíñòèòóòëàðû òÿøÿêêöë òàïàðàã èíêèøàô åòìèøäèð.
167
1471-úè èëäÿ éàðìàðêàëàðëà ÿëàãÿñè îëàí øÿõñëÿðèí, "òîçà áóëàøìûø
àéàã" ùöãóãó îëìàñû ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäÿí Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè,
õöñóñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿðÿê îíëàðûí òèúàðÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò
åòìÿëÿðèíè ñàäÿëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Áðàêòîí "òîçà áóëàøìûø
àéàã" (ñàíêè äÿíèç ãàáàðìàñû âÿ ÷ÿêèëìÿñè êèìè) ùöãóãóíó øÿðù
åäÿðÿê ýþñòÿðèðäè êè, áó èíñòèòóò, éàðìàðêà ìÿùêÿìÿëÿðèíèí éóðèñäèê-
ñèéàñûíà àèä åäèëÿí èøëÿðèí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðëàðëà
âÿ øèêàéÿòëÿðèí ãûñà ìöääÿòäÿ òÿìèí åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ãàé-
äàëàðû òÿñáèò åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ, äöíéÿâè âÿ äèíè ùàêèìèééÿòëÿð þç éó-
ðèñäèêñèéàëàðûíû àðòûðìàã óüðóíäà àðàìñûç ìöáàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ,
êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã êàíîí ùö-
ãóãó íîðìàëàðûíûí ÿùÿìèééÿòè áÿçè ùàëëàðäà àðòìûø, áÿçÿí èñÿ, àçàë-
ìûøäûð. Êèëñÿíèí éóðèñäèêñèéàñû íÿèíêè êèëñÿ ìöëêèééÿòè, àèëÿ-íèêàù
âÿ âÿðÿñÿëèêëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ, î úöìëÿäÿí áèäÿò÷èëèê, àëëàù-
ñûçëûã âÿ ñ. áó êèìè úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿëÿð öçðÿ ùöãóãè ãöââÿéÿ
ìàëèê îëìóøäóð. Äèíè-êèëñÿ íîðìàëàðû, ñûðô äöíéÿâè ùöãóãóí ñÿëà-
ùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëÿí ìöáàùèñÿëÿðÿ, õöñóñèëÿ äÿ þùäÿëèê ùöãóãó-
íóí òÿíçèìåòìÿ îáéåêòèíÿ äàõèë îëàí "âÿäèí (þùäÿëèéèí) éåðèíÿ éå-
òèðèëìÿìÿñèíÿ" àèä èääèàëàðà ìöäàõèëÿ åòìèøäèð. ÕÂÛ ÿñðäÿ, ÂÛÛÛ
Ùåíðèõèí ùàêèìèééÿòè (1509-1547-úè èëëÿð) äþâðöíäÿ, àíãëèêàí êèë-
ñÿñèíèí ðÿñìè òÿøÿêêöëöíäÿí ñîíðà, êèëñÿíèí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí
ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè òàíûíìûøäûð. Ïàðëàìåíòèí, ùÿìèí
ÿñðäÿ òÿñäèã åòäèéè àêòäà, áèð äàùà ãåéä åäèëèðäè êè, ðÿñìè îëàðàã
ëÿüâ åäèëìÿìèø êàíîí íîðìàëàðû áöòöí þëêÿäÿ ùöãóãè ãöââÿéÿ ìà-
ëèêäèðëÿð. Éàëíûç "Ëåòòåðñ îô áóñèíåññ" àäëàíàí âÿ ÂÛÛÛ Ùåíðèõ òÿðÿ-
ôèíäÿí ãöââÿéÿ ìèíäèðèëìèø Êåíòåðáåð âÿ Éîðê ìÿúëèñèíèí ãÿðàðëà-
ðûíäà äåéèëèðäè êè, êàíîí íîðìàëàðû êðàë ãàíóíëàðûíà âÿ òàõò-òàúûí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðÿ çèää îëìàäûãäà âÿ îíó ïîçìàäûã-
äà ñÿëàùèééÿòëèäèðëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, ãàíóí âÿ âÿñèééÿò öçðÿ âÿðÿñÿ-
ëèê êèëñÿ íîðìàëàðûíûí òÿôñèð îëóíìàñû ùöãóãó, öìóìè ìÿùêÿìÿëÿ-
ðèí ñÿëàùèééÿòèíÿ âåðèëìèøäèð.
168
 4. Èíýèëòÿðÿäÿ “ùöãóã ñàùÿëÿðè”íèí èíêèøàôû
Èíýèëòÿðÿäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû, öìóìèëèêäÿ
ìþâúóä ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíóí õàðàêòåðè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ øÿðòëÿíèð-
äè. Ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíóí ÿñàñ èíñòèòóòëàðûíäàí îëàí òîðïàã ìöëêèééÿ-
òè âÿ îíà ñàùèáëèê áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, äþâëÿòèí áöòöí ùöãóã ñèñ-
òåìèíèí õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ôåîäàë äþâëÿòèíäÿ òîð-
ïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó ìöãàâèëÿ, âÿðÿñÿëèê, áàüûøëàìà âÿ
ìöääÿò ñàùèáëèéè èëÿ ÿëäÿ åäèëèðäè. Èíýèëòÿðÿ êðàëû èñÿ áöòöí òîðïàãëàð
öçÿðèíäÿ áàø ìöëêèééÿò÷è ùöãóãóíà ìàëèê îëìóøäóð. Èíýèëèñ ùöãóãóí-
äà ñóáñòèòóñèéà ãàéäàñûíà ýþðÿ, éåíè ñàùèá þç ñÿëÿôèíèí âÿçèôÿëÿðèíè þù-
äÿñèíÿ ýþòöðöðäö. Ñåíéîðóí ðàçûëûüû èëÿ òîðïàüûí áèð ùèññÿñèíèí ñàùèáëèê
ãàéäàñûíäà þç âàññàëûíà âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ñóáèíôåîäàñèéà èñÿ,
1290-úû èë Âåñòìèíñòåð ñòàòóòó èëÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð. Ñóáñòèòóñèéà ãàéäà-
ñûíû ãöââÿäÿ ñàõëàéàí Âåñòìèíñòåð ñòàòóòó, èêèíúè ìàääÿäÿ ùÿð áèð éå-
íè àëûúûíû "áàø ëîðäóí âàññàëû" êèìè òÿñáèò åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ôåîäàë
äþâëÿòèíäÿ, ñÿðÿíúàì âåðìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, òîðïàã
ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ùöãóãè ðåúèì ö÷ íþâ àçàä òîðïàã ñàùèáëèéèíè ôÿðã-
ëÿíäèðèðäè. Áèðèíúèñè, ìöëêèééÿò ñàùèáèíèí âÿðÿñÿëÿðèíÿ êå÷ÿí áàüûøëàí-
ìûø òîðïàãëàð. 1290-úû èë ñòàòóòóíà ìöâàôèã îëàðàã, âÿðÿñÿñèç òîðïàãëàð
ñåíéîðà ãàéòàðûëûðäû. Èêèíúèñè, éàëíûç ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿëÿðÿ þòöðöëÿí
òîõóíóëìàç òîðïàãëàðûìûç. Òîõóíóëìàç òîðïàãëàð, åíÿí õÿòò öçðÿ þâ-
ëàäëàðà, àäÿòÿí ìàéîðàò ãèñìèíäÿ áþéöê îüóëà þòöðöëöðäö. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ
òÿñäèã åäèëìèø Âåñòìèíñòåð ñòàòóòëàðû ìàéîðàòû ðÿñìèëÿøäèðäè. Ö÷öíúö,
õèäìÿò ÿâÿçèíÿ âåðèëÿí øÿðòè þìöðëöê òîðïàã ñàùèáëèéè. Õèäìÿò åäÿí
âàññàë âÿôàò åòäèêäÿ, áó òîðïàãëàð ñåíéîðà ãàéòàðûëûðäû.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó, äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ÿìëàêëàðû ôÿðãëÿíäèðèðäè.
Áóíóíëà éàíàøû, ÿìëàêûí ðåàë ìöëêèééÿòÿ (ðåàë ïðîïåðòé) âÿ ôÿðäè
ìöëêèééÿòÿ (ïåðñîíàë ïðîïåðòé) àéðûëìàñûíûí ÿíÿíÿâè ôîðìàëàðû äà
ìþâúóä îëìóøäóð. Ðåàë âÿ ôÿðäè ìöëêèééÿò áþëýöñö èíñòèòóòó, îíëàðûí
òàðèõÿí ôîðìàëàøìûø ìöõòÿëèô èääèàëàðëà ìöäàôèÿ îëóíìàñû èëÿ ÿëàãÿ-
äàð èäè. Áåëÿ êè, íÿñëè (ãÿáèëÿ-òàéôà ÿúäàäëàðûíäàí ãàëìà ìöëêèééÿò)
äàøûíìàç ìöëêèééÿò (ðîìà êâðèò ìöëêèééÿòè êèìè), ðåàë èääèàëàðëà ìö-
169
äàôèÿ îëóíóðäó. Éàëíûç áó ìöëêèééÿò ôîðìàñû, êðàëäàí âÿ éà ëîðääàí
àñûëû îëìàéàí àçàä ñàùèáëèê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Áöòöí ôåîäàëëàðû, òè-
òóë ùöãóãëàðû áó ãðóïà àèä åäèëèðäè. Äèýÿð áöòöí ÿìëàêëàð, ôÿðäè èääèà-
ëàðëà òÿìèí åäèëèðäèëÿð.
Èíýèëòÿðÿ êðàëû íîðìàíäèéà èøüàëûíà ãÿäÿð, òîðïàãëàðû èãòèñàäè òÿðÿ-
ôèíäÿí ÷îõ, ùÿðáè-ñèéàñè úÿùÿòèíÿ ýþðÿ, ùÿðáè âÿ äèýÿð ãóëëóã õèäìÿò-
ëÿðè ÿâÿçèíÿ ôåîäàë ëåí ôîðìàñûíäà ïàéëàìàãäà ìàðàãëû îëìóøäóð. Áó
ìÿðùÿëÿäÿ òîðïàãëàðûí ïàéëàíûëìàñûíûí áîêëåíä, ôîëêëåíä (úàìààò òîð-
ïàãëàðû) âÿ àëëîä ôîðìàëàðû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Íîðìàíäèéà èñòèëàñûíäàí
ñîíðàêû Èíýèëòÿðÿäÿ, àðòûã òîðïàã ìöëêèééÿò öçÿðèíäÿ ãåéðè-ìÿùäóä
àíëàéûøû ñûðàäàí ÷ûõìûøäûð. Òîðïàã ùöãóãó èêè ÿñàñ àíëàéûøëà-ñàùèáëèê
(òåíàíúé) ùöãóãóíóí ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ ñàùèáëèê ùöãóãóíóí éåðèíÿ éå-
òèðèëìÿñè ñÿëàùèééÿòëÿðè èëÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ùöãóãè ìàðàãëàðûí òÿìèí
åäèëìÿñè èëÿ (ìöääÿò ñàùèáëèéè, þçýÿíèíêèëÿøäèðìÿê âÿ ñ.) ìöÿééÿí
åäèëèðäè. Ñàùèáëèê (òåíàíúé) þç íþâáÿñèíäÿ àçàä âÿ àçàä îëìàéàí (àñû-
ëû) ñàùèáëèéÿ àéðûëûðäû. Àçàä ñàùèáëèê (ôðååùîëä) úÿíýàâÿð õèäìÿòè ìö-
ãàáèëèíäÿ âÿ éà øÿõñè õèäìÿò ÿâÿçèíÿ, êÿíäëè òÿðÿôèíäÿí ëîðäà (ñåíéî-
ðà), ìöÿééÿí ðàçûëàøäûðûëìûø ïóë ìÿáëÿüèíè (ôèêñèéà åäèëìèø ãèéìÿò)
þäÿìÿêëÿ, òîðïàãëàðû þç éóðèñäèêñèéàñûíà äàõèë åòìÿê ùöãóãó ÿëäÿ åò-
ìèø ñàùèáëèê îëìóøäóð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà àçàä îëìàéàí ñàùèáëèê
èñÿ, êÿíäëèíèí ëîðäà õåéðèíÿ, øÿõñè âÿ òîðïàã ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðèíè éåðè-
íÿ éåòèðìÿñè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áåëÿ êè, àçàä îëìàéàí ñàùèáëèê, èðñÿí
(âàðèñÿ) þòöðöëÿí, þçöíäÿ ôåîäàë òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí èúàðÿ øÿðòëÿ-
ðèíè òÿñáèò åäÿí âÿ áó øÿðòëÿðè ìàíîð (ôåîäàë ìàëèêàíÿñè) ìÿùêÿìÿ
ïðîòîêîëëàðûíäà ðÿñìèëÿøäèðÿðÿê ñóðÿòèíè (úîïéùîëä) êÿíäëèéÿ òÿãäèì
åòìÿê ãàéäàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Èëê äþâðëÿðäÿ àçàä îëìàéàí
ñàùèáëèêëÿ áàüëû èääèàëàðû êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ åòìÿê ìöì-
êöí îëìóðäó. ÕÂ ÿñðäÿ úîïéùîëäåðèí èääèàëàðûíà êàíñëåð ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèíäÿ áàõûëìàüà áàøëàíûëäû. ÕÂÛ ÿñðäÿ èñÿ, ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿ-
ñèíèí òÿçéèãè èëÿ àçàä îëìàéàí ñàùèáëèêëÿ áàüëû èääèàëàðà öìóìè ìÿù-
êÿìÿëÿðäÿ ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð. Áóíà ñÿáÿá èñÿ, "ôðååùîë-
äåðèí ìàðàãëàðûíûí" éàðàíìàñû èëÿ áàüëû îëìóøäó.
170
 ÕÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ôåîäàë òîðïàã ìöëêèééÿòè, áèëàâàñèòÿ èúìà
òîðïàãëàðûíûí ÷ÿïÿðëÿíìÿñè âÿ êÿíäëèëÿðèí áó ìöëêèééÿòäÿí ìÿùðóì
åäèëìÿñè ùåñàáûíà ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàìûøäû. 1236-úû èë Ìåðòîí ñòàòó-
òó êÿíäëèëÿðèí åòèðàç åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã èúìà òîðïàãëàðûíûí ÷ÿ-
ïÿðëÿíìÿñèíäÿ èëê ùöãóãè àêò îëìóøäó. 1285-úè èë èêèíúè Âåñòìèíñòåð
ñòàòóòó íÿèíêè áó ãàéäàëàðû ìþùêÿìëÿíäèðìèøäè, åéíè çàìàíäà îíóí
ùöãóãè ãöââÿñèíè ýåíèøëÿíäèðÿðÿê, ëîðä òÿðÿôèíäÿí ùàñàðëàíìûø ÷ÿ-
ïÿðëÿðè ñþêÿíëÿðÿ ãàðøû úèíàéÿò òÿãèáèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Âåñòìèíñòåð
ñòàòóòóíà ýþðÿ, êÿíäëèëÿð ñþêöëìöø ÷ÿïÿðëÿðè áÿðïà åòìÿêëÿ éàíàøû,
ôåîäàëà äÿéìèø çèéàíû äà þäÿìÿëè èäèëÿð.
Ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ôîðìàëàøàí ìöõòÿëèô ÿìëàê ùöãóãó
èíñòèòóòëàðû ñûðàñûíäà, "òðóñò" àäëàíàí ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè, "õà-
ëèñ" èíýèëèññàêñîí ùöãóã èíñòèòóòó êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Áó áàðÿäÿ
ôÿõð åäÿí èíýèëèñ ùöãóãøöíàñû Ô.Ìàéòëåíä éàçûðäû êè, òðàñò èíñòèòóòó èí-
ýèëèñëÿðèí éóðèñïóðäåíñèéà ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí áþéöê âÿ óüóðëó íàè-
ëèééÿòëÿðèíäÿí ÿí ìöùöìöäöð. Áó èíñòèòóòóí ìàùèééÿòè îíäàí èáàðÿò
îëìóøäóð êè, òðàñòû òÿñèñ åäÿí ìöëêèééÿò÷è (ñåòòëåð îô òðóñò), åòèáàð åò-
äèéè äèýÿð øÿõñÿ (òðóñòåå) þç ÿìëàêûíûí èäàðÿ îëóíìàñûíû ùÿâàëÿ åäèð-
äè. Äàøûíìàç ÿìëàêà ñàùèáëèéè ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿí
øÿõñ (òðóñòåå), ùÿìèí ìöëêèééÿòäÿí òðàñò òÿñèñ åäÿíèí ìÿíàôåéèíÿ óé-
üóí âÿ èíñàôëà èñòèôàäÿ åòìÿñèíÿ òÿìèíàò âåðèðäè. Òîðïàãëàðûí èñòèôàäÿ
(óñå) ö÷öí âåðèëìÿñè èíñòèòóòó, ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ, õà÷ éöéöðöøëÿðè çàìà-
íû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áåëÿ êè, éöéöðöøÿ ÷ûõàí òîðïàã âÿ äèýÿð äàøûí-
ìàç ìöëêèééÿò ñàùèáè îëàí úÿíýàâÿðëÿð âÿ ôåîäàëëàð, þç îüëàíëàðûíûí
éåíèéåòìÿëèê éàøûíà (ùöãóãè ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè éàðàíàíà ãÿäÿð) âÿ
éà þçëÿðèíèí ãàéûäûøëàðûíà ãÿäÿð, îíëàðà ìÿõñóñ ÿìëàêëàðû éàõûí ãî-
ùóìëàðûíà âÿ éà äîñòëàðûíà åòèáàð åäèðäèëÿð. Ìöôëèñëÿøìèø êèëñÿ ìî-
íàðõëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿ, òîðïàãëàðûí ìöëêè øÿõñëÿðÿ åòèáàð åòìÿëÿðè ýå-
íèø èíêèøàô åòìèøäèð. Àðòûã, ÕÛÂ ÿñðäÿ ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè
èíñòèòóòó, áó ñàùÿäÿ öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ÷îõ-
ñàéëû ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ, êàíñëåð ìÿù-
êÿìÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ îëóíìàüà áàøëàíûëìûøäû. Áåëÿ êè, ëåãàë îwíåðñ-
171
ùèï àäëàíàí âÿ öìóìè ùöãóã òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíàí ìöëêèééÿ-
òèí åòèáàð åäèëìÿñè ãàéäàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, áó äþâðäÿí áàøëàéà-
ðàã êàíñëåð ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ îëóíàí åãóèòàáëå îwíåðñùèï
ìöäàôèÿ ãàéäàëàðû òÿòáèã åäèëèðäè.
Ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè èíñòèòóòóíó ìþùêÿìëÿíäèðÿí èëê ãàíó-
íóí âåðèëìÿñè òàðèõè, 1375-úè èëÿ àèä åäèëèð. Àðòûã, ÕÂ ÿñðäÿ ÿùÿìèééÿò-
ëè ñàéäà äàøûíìàç ìöëêèééÿò, åòèáàð åäèëìèø (òðóñò) ñàùèáëèéèíÿ êå÷ìèø-
äèð. Àíãëèêàí êèëñÿñèíäÿ èñëàùàòëàð àïàðàí êðàë ÂÛÛÛ Ùåíðèõ, èðè òîðïàã
ñàùèáè îëàí êèëñÿ âÿ ìîíàñòûðëàðà ìÿõñóñ òîðïàãëàðû ìöñàäèðÿ åòìÿê èñ-
òÿäèéè çàìàí ìÿëóì îëìóøäóð êè, îíëàðà àèä òîðïàãëàð êèëñÿ âÿ ìîíàñ-
òûðà åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿò ùöãóãóíäàäûð âÿ ôîðìàë îëàðàã îíëàð þç
òîðïàãëàðûíûí ìöëêèééÿò÷èëÿðè ùåñàá åäèëìèðëÿð. Êèëñÿäÿí òîðïàãëàðû àë-
ìàã èñòÿéÿí Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè 1535-úè èëäÿ áåëÿ áèð ñòàòóò (ñòàòóòå îô
óñåñ) ãÿáóë åäèð êè, áèð øÿõñ äèýÿð øÿõñèí ÿìëàêûíû, îíóí ìàðàãëàðû íà-
ìèíÿ (áèðèíúèíèí) èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðñÿ, áó ìöëêèééÿòèí ôàêòèêè ñàùè-
áè î øÿõñ ùåñàá åäèëèð êè, îíóí ìàðàãëàðû íàìèíÿ ùÿìèí òîðïàãëàðäàí èñ-
òèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó ñòàòóò áèð ìöääÿò ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè èíñ-
òèòóòóí èíêèøàô åòìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëñà äà, îíó òàìàìèëÿ ëÿüâ åäÿ áèë-
ìÿäè. Êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè ìöðÿêêÿá äîëàéû ùöãóãè êîíñòðóêñèéàäàí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, ñòàòóòóí ùöãóã ãöââÿñèíäÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ éàéûíà
áèëìèøäèð. Òðàñò àäëàíàí "èêèíúè èñòèôàäÿ" ùöãóãó, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíà-
ñûíäà êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ åäèëÿðÿê, åòèáàð åäèëìèø
ìöëêèééÿò èíñòèòóòó êèìè þç ñòàòóñóíó ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà, èíýèëèññàêñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿí áàøëàéàðàã,
ñåíéîð-âàññàë ìöíàñèáÿòëÿðè çÿìèíèíäÿ èêè òÿðÿôèí ôîðìàë ðàçûëûüûíû
òÿëÿá åäÿí ìöãàâèëÿ ùöãóãó èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èíå ïðàâäà-
ñûíäà ìöãàâèëÿ îáéåêòè îëàí ÿøéàíûí êåéôèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñàòûúûíûí
ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí íîðìàëàðà, ùÿì÷èíèí ìöáàùèñÿ åäÿí
èääèà÷û âÿ úàâàáäåùèí àíä è÷ìÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèðäè. Ëàêèí áó íîðìà-
ëàð ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ èíçèáàòè ùöãóã ñàùÿñèíÿ àèä
åäèëèðäè. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó èêè âÿ äàùà ÷îõ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ùöãóã âÿ
âÿçèôÿëÿð ìöÿééÿí åäÿí ìöãàâèëÿ (ñàçèø) þùäÿëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíè,
172
"àðýååìåíò" àäëàíàí äîñòëóã âÿ ñ. ìöíàñèáÿòëÿðäÿí éàðàíàí ñàäÿ ðà-
çûëûãëà ôÿðãëÿíäèðèðäè. Áåëÿëèêëÿ, èíýèëèñ ùöãóãóíäà èñòÿíèëÿí ìöãàâè-
ëÿ (úîíòðàúò) ðàçûëûã ñàçèøäèð, ëàêèí ùÿð ðàçûëûã (àýðååìåíò) ìöãàâèëÿ
äåéèëäè. Áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíäàí ñîíðà èíýèëèñ ùöãóãóíäà
ìöãàâèëÿëÿðèí ñàäÿ ôîðìàëàð éàðàíìàüà áàøëàìûøäû. Áó ìöíàñèáÿòëÿð
çÿìèíèíäÿ ìöãàâèëÿëÿðäÿí âÿ äåëèêòëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿð èíêè-
øàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíäà óçóí òÿêàìöë
éîëó êå÷ÿí áó íîðìàëàð, áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà ïîçóëìóø ùöãóãëà-
ðûí ìÿùêÿìÿ ãàéäàñûíäà òÿìèí åäèëìÿñèíè ìöÿééÿí åòìèøäè.
Öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìöäàôèÿ îëóíàí èëê èääèà íþâëÿ-
ðèíäÿí áèðè áîðú ìöãàâèëÿñèíèí (àúòèîí îô äåáò) òÿìèí åäèëìÿñè èëÿ
áàüëû îëìóøäóð. Áó èääèà íþâöíÿ Ãëåíâèëëèí ùöãóãè òðàêòàòûíäà ðàñò
ýÿëèíìèøäèð. Äåëèêòëÿðëÿ áèð ñûðàäà ýþñòÿðèëÿí àúòèîí îô äåáò, "ÿäàëÿò-
ñèç ñàõëàíûëìàéà" äàèð èääèàëàðà àèä åäèëèðäè. Áîðú (àúòèîí îô äåáò) áà-
ðÿäÿ èääèàíûí ÿñàñûíäà ìöãàâèëÿäÿí éàðàíàí þùäÿëèê äåéèë, ôàêòèêè
îëàðàã ýÿëèðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè îëäóüóíà ýþðÿ, ìÿùäóä ùàëëàðäà òÿòáèã
åäèëèðäè. Åðêÿí èääèà íþâëÿðèíäÿí áèðè, "ùåñàáàò ùàããûíäà" (òàïøûðûã
áàðÿäÿ ìÿðóçÿ) èääèà îëìóøäóð. "Ùåñàáàò ùàããûíäà" (àúòèîí îô àú-
úîóíò) èääèàíûí ÿñàñûíäà áèð òÿðÿôèí, äèýÿð òÿðÿôèí õåéðèíÿ ìöÿééÿí
ùÿðÿêÿòëÿð (äååä) åòìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áó èääèà, èëê äþâðëÿðäÿ
ëîðäëà îíóí ìàíîðóíó (ôåîäàë ìàëèêàíÿñèíè) èäàðÿäÿí øÿõñ àðàñûíäà,
ìöëêèééÿò÷èéÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø ïóë âÿñàèòëÿðè áàðÿäÿ ùåñàáàò âåðèëìÿ-
ñè ãàéäàëàðû ÿñàñûíäà éàðàíìûøäûð. Ñîíðàëàð àúòèîí îô àúúîóíò òèúàðÿò
ïðàêòèêàñûíäà, éîëäàøëûã ôÿàëèééÿòè ÿñàñûíäà òÿòáèã åäèëìèøäèð. "Ùåñà-
áàò ùàããûíäà" èääèà, Û Åäóàðäûí 1267-úè èë âÿ 1285-úè èë ñòàòóòëàðû èëÿ
ùöãóãè ãöââÿñè ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ öìóìè ùöãóã
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ äàùà áèð èääèà íþâö îëàí "ðàçûëûã (êîíñåíññóñ) ùàã-
ãûíäà" èääèà òàíûíìûøäûð. "Ðàçûëûã ùàããûíäà" èääèàíûí ÿñàñûíäà, ÿëäÿ
åäèëìèø êîíñåíññóñ ÿñàñûíäà áàüëàíìûø âÿ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ìþùöð-
ëÿíÿðÿê (äååä óíäåð ñåàë) òÿñäèã åäèëìèø ìöãàâèëÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿê-
äÿí èìòèíà åäÿí áîðúëóäàí, þùäÿëèêëÿðèíè èúðà åòìÿê òÿëÿáè äàéàíûð-
äû. Áó ðàçûëûã ìöãàâèëÿñè, ùÿì÷èíèí òÿðÿôëÿðèí ìþùöðëÿðèíèí òÿñäèãè
173
âÿ éà áó ôîðìàäà ùÿð ùàíñû ãöñóð áàø âåðäèêäÿ ùöãóãè èääèà ãöââÿ-
ñèíÿ ìàëèê îëóðäó. Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà ìöÿééÿíåäèúè àí, þùäÿ-
ëèéèí èúðà åäèëìÿìÿñè èëÿ áàüëû òÿðÿôëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðèíèí ÿäàëÿòñèç-
ëèéè äåéèë, ìöÿééÿí ùÿðÿêÿòëÿðè (äååä) ùöãóãè íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿá îë-
ìàñû ôàêòû äà þíÿ ÷ÿêèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíäà,
êîíòðàýåíòëÿð (ìöãàâèëÿ áàüëàéàí òÿðÿôëÿð) ö÷öí ìöãàâèëÿ ùöãóãó-
íóí òÿìÿë ïðèíñèïëÿðèíäÿí îëàí, ìöãàâèëÿëÿðèí ãàíóí ãöââÿñèíÿ áÿ-
ðàáÿð îëàí "ìöãÿääÿñëèéèíÿ" äîüðó äàùà áèð àääûì àòûëìûøäûð. Áàçàð
ìöíàñèáÿòëÿðèíèí, àðòàí äþâðèééÿíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ éþíÿëÿí ìö-
ãàâèëÿ ùöãóãó, êðàë ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð.
Êðàë ãàíóíâåðèúèëèéè ìöùöì ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ, óçóí ìöä-
äÿò, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ãàáàãëàéàí
òèúàðÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ïðàêòèêàñûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ôåîäàë íèêàù-àèëÿ ùöãóãó, ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôåîäàë
òîðïàã ñàùèáëÿðèíèí ìàðàãëàðûíû ãîðóìàüà âÿ ìöäàôèÿñèíè òÿìèí åò-
ìÿéÿ éþíÿëìèøäèð. Íèêàù-àèëÿ ùöãóãó êàíîí ùöãóãóíóí ýöúëö òÿñè-
ðèíÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Êàíîí ùöãóãóíóí ìöùöì íîðìàëàðûíäàí îëàí
êèëñÿäÿ êÿáèí êÿñèëìÿñè, èêèàðâàäëûëûüûí ãàäàüàí åäèëìÿñè âÿ ñ. ãàé-
äàëàð áèëàâàñèòÿ äöíéÿâè ãàíóíëàðäà äà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè,
1606-úû èë ñòàòóòóíà ýþðÿ, èêèàðâàäëûëûã ôåëîíèéà (àüûð úèíàéÿòëÿð) úèíà-
éÿòëÿðè ãðóïóíà àèä åäèëèðäè.
Îðòà ÿñð Èíýèëòÿðÿ àèëÿñè ïàòðèàðõàë õàðàêòåð äàøûéûðäû. ßðäÿ îëàí ãà-
äûíûí ñòàòóñó ùÿääÿí àðòûã ìÿùäóä èäè. Ãàäûíûí äàøûíàð ÿìëàêû, ÿðèí
ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èðäè. Äàøûíìàç ÿìëàê öçÿðèíäÿ èñÿ ÿðèí èäàðÿ÷èëèéè
òÿòáèã åäèëèðäè. Àèëÿëè ãàäûí, ÿðèí èúàçÿñè îëìàäàí ìöñòÿãèë ìöãàâèëÿ
áàüëàéà âÿ ùöãóãëàðûíû ìÿùêÿìÿäÿ ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿçäè. ßðäÿ îëàí
ãàäûí, àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí ãöââÿäÿ îëäóüó êÿíäëè, ñÿíÿòêàð âÿ
òàúèð àèëÿëÿðèíäÿ äàùà öñòöí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëìóøäóð.
Áåëÿ êè, îíëàð þç ÿìëàêëàðûíû èäàðÿ åòìÿê, ìöãàâèëÿ áàüëàìàã, òèúà-
ðÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Åðêÿí èíýèëèññàêñîí ùöãó-
ãóíäà íèêàùûí õèòàì öñóëëàðûíäàí îëàí áîøàíìà ùöãóãè ãöââÿéÿ ìà-
ëèê îëìóøäóð. Áîøàíìà âÿ éà ÿðèí âÿôàò åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, ÿð åâèíè
174
òÿðê åäÿí ãàäûí, àèëÿ ÿìëàêûíäàí þç ïàéûíû (äàøûíàð ÿìëàê, ìàë-ãàðà,
ïóë) àïàðà áèëÿðäè. Êàíîí ùöãóãó áîøàíìàíû ãàäàüàí åòñÿ äÿ, ìöñòÿñ-
íà ùàëëàðäà ÿð-àðâàäûí áèð åâäÿ àéðû-àéðû éàøàìàëàðûíû ìöìêöí ùåñàá
åäÿí "ìàñà âÿ êöðñöäÿí óçàãëàøìà" ãàéäàñûíû äà ìöÿééÿí åòìèøäèð.
Ìöñòÿñíà ùàëëàðäà ïàðëàìåíòèí òÿãäèìàòû ÿñàñûíäà Ðîìà ïàïàñûí-
äàí èúàçÿ àëìàãëà áîøàíìà ìöìêöí èäè. Ìÿëóìäóð êè, êðàë ÂÛÛÛ Ùåí-
ðèõèí áîøàíìà ìöðàúèÿòèíäÿí èìòèíà åòìÿñè, Èíýèëòÿðÿ êðàëëûüûíûí Ðîìà
êóðèéàñû èëÿ ÿëàãÿëÿðèíèí êÿñèëìÿñèíÿ âÿ àíãëèêàí êèëñÿñè öçÿðèíäÿ êðàë
ùàêèìèééÿòèíèí öñòöíëöéöíöí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ñÿáÿá îëìóøäóð.
Êÿáèíñèç äîüóëàí óøàãëàð íÿèíêè êàòîëèê êèëñÿñè (ýöíàù íÿòèúÿ-
ñèíäÿ äîüóëäóüó ö÷öí), åéíè çàìàíäà áàðîíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ òàíûí-
ìûðäû. Êèëñÿíèí êÿáèíñèç äîüóëàí óøàãëàðû, ñîíðà äà íèêàù áàüëà-
ìàãëà ãàíóíèëÿøäèðèëÿí òàíûíìàëàðû úÿùäè, ôåîäàë òîðïàã ñàùèáëÿðè-
íèí úèääè ìöãàâèìÿòè ñÿáÿáèíäÿí óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
×öíêè áåëÿ óøàãëàðûí òàíûíìàñû, ïîòåíñèàë âàðèñëÿðèí äàèðÿñèíè ýåíèø-
ëÿíäèðèðäè. 1235-úè èë Ìåðòîí ñòàòóòó êÿáèíñèç äîüóëàí óøàãëàðûí ãà-
íóíèëÿøäèðèëìÿñèíè áèðáàøà ãàäàüàí åäèðäè.
Èíýèëòÿðÿ ôåîäàë ùöãóãóíäà âÿðÿñÿëèéèí ùÿð ùàíñû áèð âàùèä ñèñòå-
ìè ìþâúóä îëìàìûøäûð. Ðåàë ìöëêèééÿòè öçðÿ âÿðÿñÿëèê ìöíàñèáÿò-
ëÿðè, ôÿðäè (øÿõñè) ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíà íèñáÿò çÿèô èíêèøàô åòìèøäèð.
Öìóìè ùöãóã âÿñèééÿò öçðÿ ñÿðÿíúàì ùöãóãó áàðÿäÿ ùÿð ùàíñû áèð
ìöääÿàëàð èøëÿéèá ùàçûðëàìàìûøäûð. Âÿñèééÿò öçðÿ ñÿðÿíúàì ùöãóãó,
ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè èíñòèòóòó èëÿ áèðëèêäÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ éå-
íèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìàéàíëàðûí ùÿì ãàíóí âÿ ùÿì äÿ âÿðÿñÿëèê öçðÿ
ÿëäÿ åòìÿëè îëäóãëàðû áöòöí ùöãóãëàðûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áåëÿ êè,
èñòÿíèëÿí ùàëäà îíëàðû (éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìàéàíëàðûí ìöëêèééÿòèíè)
èäàðÿ åòìÿê ö÷öí, åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿò÷è òÿéèí åäèëèðäè. 1540-úû
èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, âÿñèééÿò ÿñàñûíäà "ÿçÿëè" (ãîðóã) ìöëêèééÿò àä-
ëàíàí äàøûíìàç ìöëêèééÿò öçÿðèíäÿ ìàíåÿñèç ñÿðÿíúàì ùöãóãó
ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ëàêèí âàðèñëÿðèí öçÿðèíÿ, ìèðàñ ÿëäÿ åòìÿìèø
óøàãëàðû ìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí åòìÿê þùäÿëèéè ãîéóëóðäó. Ùÿì÷èíèí
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ âÿðÿñÿëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíè ðåàëëàøäû-
175
ðàðàã ÿñàñëàíäûðàúàã ùöãóã òÿìèíàò áàçàñû îëìàäûüûíäàí, áó ìöáàùè-
ñÿëÿðèí ðåàëèçàñèéàñû êàíñëåð ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åäèëèðäè. Âÿñèé-
éÿòíàìÿ ñÿðÿíúàìû òÿðòèá åäèëìÿìèø, äàøûíàð ìöëêèééÿòëÿðÿ äàèð èä-
äèàëàð, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ îëàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìöìêöí èäè. Èí-
ýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà áó èíñòèòóò "ëöòôêàðëûã" (úóðòåñé) àäûíû àëìûøäûð.
Èíýèëòÿðÿ îðòà ÿñð úèíàéÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí ÿùÿìèééÿòëè ùèññÿñè
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà éàðàíìûøäûð. Cèíàéÿò ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè
ñûðàñûíäà úèíàéÿò ñòàòóòëàðû áöòþâëöêäÿ âÿ éà ãèñìÿí äÿéèøèëìèø ôîðìà-
äà öìóìè ùöãóãóí ìöâàôèã íîðìàëàðûíû òÿêðàð åäèðäè. Cèíàéÿò ùöãóã
ñàùÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí äèýÿð ìöðÿêêÿá âÿçèééÿò îíóíëà øÿðòëÿøèðäè êè,
úèíàéÿò âÿ ìöëêè ùöãóã ïîçóíòóñó þç òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ ùöãóãà çèää ùÿ-
ðÿêÿòëÿðèí íÿòèúÿñè êèìè äåéèë, ïðîñåñäÿ àðàøäûðûëìà õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ
ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Áåëÿ êè, åéíè ùöãóãà çèää ùÿðÿêÿò ùÿì ìöëêè âÿ éà
ùÿì äÿ úèíàéÿò ÿìÿëè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëÿðÿê ìöâàôèã èääèà ÿðèçÿñè èëÿ
ìöëêè âÿ éà úèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóãóí àðàøäûðìà îáéåêòè îëà áèëÿðäè.
Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò êîìïëåêñè ìàääÿëÿðèíäÿ, "öìóìè ùèññÿéÿ" àèä
ùÿð ùàíñû íîðìàéà ðàñò ýÿëèíìÿìèøäèð. ÕÛÛ ÿñðÿ ãÿäÿð Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò
ùöãóãóíäà, îáéåêòèâ ìÿñóëèééÿò äàøûìà ãàéäàñû öñòöíëöê òÿøêèë åòìèø-
äèð. ßñàñ úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè ñûðàñûíäà ãÿòë, ãóëäóðëóüó, óøàãëàðûí îüóðëàí-
ìàñû, ãàäûíëàðà ãàðøû çîðàêûëûã, ñûíäûðûá äàõèë îëìàãëà ýåúÿ îüóðëóüó êè-
ìè ùÿðÿêÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Ýþñòÿðèëÿí ÿìÿëëÿð ãÿñä òþðÿäè-
ëÿí (ìàëóúå) úèíàéÿòëÿðÿ àèä åäèëèðäè. Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíäà ùÿðÿ-
êÿòñèçëèêëÿ áàüëû úèíàéÿò íîðìàëàðû ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð.
ÕÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíäà,
ðîìà âÿ êàíîí ùöãóãóíóí òÿñèðè àëòûíäà òÿãñèðèí ìþâúóä îëìàñû ôàêòû
(îáéåêòèâ ìÿñóëèééÿò äàøûìàäàí ôÿðãëè îëàðàã), ìÿñóëèééÿòèí ìöÿé-
éÿí åäèëìÿñèíèí ÿñàñû êèìè þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð. Ìöãÿääÿñ Àâãóñ-
òèí òÿëèìèíèí áèðèíúè ïðèíñèïèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø: "ÿìÿëÿ ýþðÿ òÿãñèð
ìöÿééÿí åäèëìèð, ÿýÿð èðàäÿ ýöíàùêàð äåéèëäèðñÿ" òåçèñè, 1118-úè èëäÿ
Û Ùåíðèõèí ãàíóíóíäà þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ òÿãñèðèí ôîð-
ìàëàðû áàðÿäÿ àíëàéûøëàðà, èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí äîêòðèíàëàðû áþ-
éöê òÿñèð åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Áðåêòîí ãÿñäÿí âÿ ãÿñäÿí îëìàéàí úèíà-
176
éÿòëÿðèí àíëàéûøëàðûíû ôÿðãëÿíäèðÿðÿê, þç òðàêòàòûíäà ýþñòÿðèðäè êè, "ãà-
äàüàí åäèëìèø (äèíäÿ ùàðàì) èøëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñ (ãàòèë), ùÿòòà îíóí
òÿãñèðè éîõäóðñà áåëÿ, ãÿòë òþðÿäèðñÿ, î, ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû". Äèíè-
ìÿíÿâè áàõûøëàðäàí ÷ûõûø åäÿí Áðåêòîí, ìÿñóëèééÿò äàøûìàíû: "êèì êè
ãàíóíñóç èøëÿ ìÿøüóë îëóðñà, úèíàéÿò ÿìÿëèíäÿí òþðÿéÿí áöòöí ìÿñó-
ëèééÿòè äàøûéûð" êèìè ãàéäàëàðû ìöÿééÿí åòìèøäèð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ, òÿñàäöô
íÿòèúÿñèíäÿ äèýÿð øÿõñè þëäöðÿí ãàòèë, êðàëûí ìÿðùÿìÿòè ãàðøûëûüûíäà
áàüûøëàíìàñûíà öìèä åäÿ áèëÿðäè. Áöòöí ùàëëàðäà ãÿòëäÿ èñòèôàäÿ åäè-
ëÿí àëÿò ìöñàäèðÿ åäèëèðäè. ßôâ åäèëìèø øÿõñ èñÿ "ýöíàùëàðûí éóéóëìà-
ñû ö÷öí Àëëàùà äóà åòìÿêëÿ ãàí ëÿêÿñèíè öçÿðèíäÿí ýþòöðìÿëè èäè". Åð-
êÿí äþâðëÿðäÿ ìþâúóä îëìóø ãàí èíòèãàìû ÿâÿçèíÿ, ãàí ëÿêÿñèíè ïóë-
ëà éóìàã ìöìêöí èäè. Ãàí ïóëó èñÿ, õåéðèééÿ÷èëèê ìÿãñÿäèëÿ "þëäö-
ðöëÿí øÿõñèí íàðàùàò ðóùóíóí õèëàñûíà, ðàùàòëûüûíà õÿðúëÿíèðäè".
Ñàäÿ òÿñàäöô âÿ ãÿñäÿí îëìàäàí òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí ôÿðãëÿíäè-
ðèëìÿñè áàðÿäÿ àíëàéûøëàðà, "Êîêóí ãåéðè-àäè äîêòðèíàñû" àäëàíàí òÿëè-
ìèíäÿ àéäûíëûã ýÿòèðèëìÿñèíÿ úÿùä åäèëìèøäèð. Êîíêðåò ìèñàëëàðëà áó
àíëàéûøëàðû èçàù åòìÿê èñòÿéÿí Êîê ýþñòÿðèðäè êè, ÷þë ãóøëàðûíû îâëàìàã
ö÷öí àòÿø à÷àí øÿõñ, ìöÿééÿí ìÿñàôÿäÿ îíäàí àðàëûäà äàéàíìûø àäà-
ìû ùå÷ áèð ãÿðÿç÷èëèê îëìàäàí, éàëíûç âÿ éàëíûç òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ þë-
äöðÿðäèñÿ, áó ñàäÿ òÿñàäöôäöð, ÷öíêè éàëíûç ÷þë ãóøóíóí âóðóëìàñû ãà-
íóíèäèð âÿ ìÿãñÿääÿ, àäàìû âóðìàã éîõ, îâ åòìÿê îëìóøäóð. ßýÿð
øÿõñ, áàøãà àäàìà ìÿõñóñ åâ ãóøóíó áèëÿðÿêäÿí àòÿø à÷ìàãëà âÿ éà
ÿëëÿ (àüàú ñåëáÿñè àòìàãëà âÿ ñ.) þëäöðìÿê èñòÿéÿí çàìàí, åâ ãóøóíó
äåéèë, àäàì þëäöðÿðäèñÿ, îíóí ùÿðÿêÿòè àüûð (ìóðäåð) úèíàéÿò ÿìÿëè êè-
ìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð, ÷öíêè îíóí áó ùÿðÿêÿòè ÿçÿëäÿí ãàíóíñóçäóð.
Àðòûã, ÕÛÂ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãó "àüûëäàí-
êÿì âÿ éà òàìàì àüûëñûçëàðûí þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ úàâàáäåùëèê äàøûìà-
ìàëàðû" ïðèíñèïèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê, îíëàðûí òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿòëÿðÿ
ýþðÿ, ùÿð ùàíñû áèð ìÿñóëèééÿò ìöÿééÿí åòìèðäè. Ùÿì÷èíèí úèíàéÿò
ùàäèñÿñè çàìàíû þçöíöìöäàôèÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ãîðóíìàüà ÷àëûøàí
øÿõñèí, áó âÿ éà äèýÿð ôÿñàäëàðà ñÿáÿá îëàí ìöäàôèÿ ÿìÿëèíèí íÿòè-
úÿñèíÿ ýþðÿ äÿ, úàâàáäåùëèê ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Ìÿùêÿìÿ
177
ïðàêòèêàñûíäà èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø úèíàéÿòäÿ èøòèðàê÷ûëûã áàðÿäÿ ïðåñå-
äåíòèí ìöÿééÿí åòäèéè, "êèì áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ íÿñÿ åäèðñÿ, äåìÿëè,
þçö äÿ úèíàéÿò åäèð" ïðèíñèïè ÿñàñ ýþòöðöëöðäö. Cÿçàíûí àüûðëûã äÿðÿ-
úÿñè èñÿ, èøòèðàê÷ûíûí úèíàéÿòÿ ÿââÿëúÿäÿí âÿ éà ñîíðà ãîøóëìàñûíäàí
àñûëû îëìóøäóð. Cèíàéÿò áàø âåðÿíÿ ãÿäÿð òÿùðèê÷èëèê ôîðìàñûíäà èøòè-
ðàê÷ûëûã, "áàø èúðà÷ûíûí" ìÿñóëèééÿòèíÿ åêâèâàëåíò ùåñàá åäèëèðäè. Cè-
íàéÿò ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðàêû èøòèðàê÷ûëûã èñÿ, äàùà éöíýöë úÿçàíûí âå-
ðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áåëÿëèêëÿ, úèíàéÿòäÿ èøòèðàê÷ûëûã àíëàéûøû,
þç íþâáÿñèíäÿ "úèíàéÿòëÿðèí ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëÿðè ùàããûíäà" òÿëèìèí
éàðàíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Áåëÿ êè, áèëàâàñèòÿ úèíàéÿòäÿ èøòèðàê
åäÿí øÿõñ "úèíàéÿòäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè èøòèðàê÷û", úèíàéÿòäÿ áèëàâàñèòÿ
èøòèðàê åòìÿéÿí, ëàêèí ùàäèñÿ éåðèíäÿ îëàí øÿõñ "úèíàéÿòäÿ èêèíúè äÿ-
ðÿúÿëè èøòèðàê÷û", úèíàéÿòäÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åòìÿéÿí, ëàêèí úèíàéÿòèí
áàø âåðÿí ãÿäÿð þç ìÿñëÿùÿòëÿðè èëÿ úèíàéÿòêàðà êþìÿê åäÿí âÿ úè-
íàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ùå÷ áèð êîíêðåò òÿäáèð
ýþðìÿéÿí øÿõñ èñÿ "úèíàéÿòäÿ ÿëàâÿ èøòèðàê÷û" ùåñàá åäèëèðäè.
Îðòà ÿñð úèíàéÿò ùöãóãóíäà ÿíÿíÿâè îëàðàã úèíàéÿòëÿðèí õÿéàíÿò
(òðåàñîí), ôåëîíèéà (ôåëîíé) âÿ ìèñäèìèíîð (ìèñäèìåàíîóð) àäëàíàí
ö÷ ãðóïó ôîðìàëàøìûøäûð. Cèíàéÿòëÿðèí äèýÿð êëàññèôèêàñèéàñû èñÿ ñûðô
ïðîñåññóàë õàðàêòåð äàøûìûøäûð. Áåëÿ êè, áó òèï úèíàéÿòëÿð èòòèùàì àê-
òûíà (ïèåàñ îô òùå Cðîwí âÿ éà èíäèúòàáëå îôôåíúåñ) ÿñàñÿí òÿãèá åäè-
ëèð âÿ àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí áàõûëûðäû. Ùÿì÷èíèí äàùà àç
ÿùÿìèééÿòëè ùöãóãïîçìàëàð (ïåòòé îôôåíúåñ) öìóìèëÿøäèðèëìèø ãàé-
äàäà (ñóììàðé úîíâèúòèîí) àðàøäûðûëûðäû. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ èëê îëàðàã, úèíà-
éÿò ùöãóãó àíëàéûøû êèìè ôåëîíèéà éàðàíûð. Ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðè, ÿì-
ëàêû ìöñàäèðÿ åòìÿêëÿ þëöì úÿçàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ôåëîíèéà (ôåå
ôåîäàë ñàùèáëèéè âÿ ëîí ãèéìÿò) ôåîäàë ñàùèáëèéè âÿ îíóí äÿéÿðëÿíäè-
ðèëìÿñè ñþçöíäÿí éàðàíìûøäûð. ÕÛÕ ÿñðäÿ ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðèíÿ ýþ-
ðÿ ÿìëàêûí ìöñàäèðÿñè ãàéäàñû ëÿüâ åäèëìèøäèð. Ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðè-
íÿ àìàíñûçëûãëà òþðÿäèëÿí ãÿòëëÿð (ìóðäåð), ñàäÿ ãÿòëëÿð (ìàíñëàóýù-
òåð), ýåúÿ þçýÿñèíèí éàøàéûø éåðèíÿ çîð òÿòáèã åäÿðÿê äàõèë îëìàãëà
òþðÿäèëÿí ôåëîíèéà (áóðýëàðé), ÿìëàêûí îüóðëàíìàñû (ëàðúåíé) âÿ ñ.
178
äàõèë èäè. ÕÛÂ ÿñðäÿ ÿí àüûð úèíàéÿò ñàéûëàí òðèçí (õÿéàíÿò), äèýÿð úè-
íàéÿòëÿðäÿí õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Õÿéàíÿò úèíàéÿòëÿðè ùÿì öìó-
ìè ùöãóã íîðìàëàðûíûí ïîçóëìàñûíû, ùÿì äÿ òÿáÿÿëÿðèí êðàëà ñÿäà-
ãÿò áîðúóíäàí èìòèíà åòìÿñèíè òÿñáèò åòìèøäèð. Áþéöê õÿéàíÿòëÿð
(ùèýù òðåàñîí) áèðáàøà êðàëà õÿéàíÿòèëÿ áàüëû úèíàéÿò íîðìàëàðûíû òÿí-
çèìëÿéèðäè. Êè÷èê õÿéàíÿòëÿð (ïåòòé òðåàñîí) èñÿ, þç àüàñûíà õÿéàíÿò
åäÿí øÿõñëÿðèí ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ìÿíñÿáúÿ
þçöíäÿí éóõàðû òÿáÿãÿíèí íöìàéÿíäÿñèíèí, î úöìëÿäÿí âàññàëûí
ñåíéîðó þëäöðìÿñè, àðâàäûí ÿðè þëäöðìÿñè âÿ éà ðóùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí
éåïèñêîïóí þëäöðìÿñè êè÷èê õÿéàíÿòëÿðÿ àèä åäèëèðäè.
Ýöúëö êðàë ùàêèìèééÿòè, "áþéöê õÿéàíÿòëÿð" èòòèùàìûíäàí äöíéÿâè
ùàêèìèééÿò ðÿãèáëÿðè îëàí áàðîíëàðà, ùÿì÷èíèí èòàÿòñèçëèê ýþñòÿðÿí äè-
íè ãóðóìëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åò-
ìèøäèð. Äèíè ùàêèìèééÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí "áþéöê õÿéàíÿòëÿð"äÿ èò-
òèùàì åäèëìÿñè, îíëàð ö÷öí ÷îõ àüûð íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Áå-
ëÿ êè, êèëñÿ íöìàéÿíäÿñèíèí äèíèí ðöòáÿ èìòèéàçûíäàí ìÿùðóì åäèë-
ìÿñè, îíëàðûí èøëÿðèíèí êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ àðàøäûðûëìàñû ùöãóãóíó
äà èñòèñíà åäèðäè. Êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðè èñÿ, þëöì úÿçàñûíûí ("êèëñÿ ãàí
òþêÿ áèëìÿç") òÿòáèãèíè ãàäàüàí åòìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, êðàë "áþéöê
õÿéàíÿòëÿðÿ" ýþðÿ ìÿùêóì åäèëìèø øÿõñëÿðèí ìöëêèééÿòèíäÿí ìàääè
ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèíÿ ÷àëûøìûøäûð. Áåëÿ êè, þç òîðïàãëà-
ðûíà ñàùèáëèê ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëìèø ôåîäàëà ìÿõñóñ ìöëêèééÿò,
åäàìäàí ñîíðà îíóí âàðèñëÿðèíÿ äåéèë, êðàë ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë îëóðäó.
Áó àñïåêòäÿ êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ "õÿéàíÿò" àíëàéûøû ùÿðòÿðÿôëè
ýåíèøëÿíìÿêäÿ äàâàì åòìèø âÿ èëê ìöíàñèá øÿðàèò éàðàíäûüû ùàëäà
"ðÿãèáëÿð ñûðàäàí ÷ûõàðûëìûøäûëàð". Îðòà ÿñð Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè äÿ áó
ìÿñÿëÿëÿðäÿí êÿíàðäà ãàëìàìàüà ÷àëûøìûøäûð. Áåëÿ êè, ïàðëàìåíò
äÿéèøÿí ñèéàñè êîíéóíêòóðäà ìöâàôèã îëàðàã, "áþéöê õÿéàíÿòëÿðëÿ"
ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí ùÿðÿêÿòëÿðÿ äàèð ñòàòóòëàð ãÿáóë åòìèøäèð.
Ìÿñÿëÿí, ïàðëàìåíò "ìÿçÿììÿò" (òþùìÿò, äàíëàã) åòìÿéèí ãàíóí-
ñóç îëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Âÿ éàõóä ÿêñèíÿ, ÂÛÛÛ Ùåí-
ðèõèí ÷îõñàéëû íèêàùëàðûíûí ëåýèòèìëèéèí åòèðàô åäèëìÿñè "õÿéàíÿòëÿðÿ"
179
äàèð ìöâàôèã íîðìàëàðûí ïîçóëìàñû èäè. "Õÿéàíÿò" íîðìàëàðûíäàí
ñóè-èñòèôàäÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí èëê úÿùä 1351-úè èëäÿ ÛÛÛ
Åäóàðä òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ñòàòóòäà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ñòàòóòóí
ìÿçìóíó, "õÿéàíÿò" íîðìàëàðûíûí äÿéèøäèðèëÿðÿê òÿôñèð åäèëìÿñèíèí
ìÿùäóä äàèðÿñèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Êîêóí
ãåéä åòäèéè êèìè, 1351-úè èë ñòàòóòó "öìóìè ùöãóãóí ÿñàñ ìöääÿàëà-
ðûíû íÿèíêè äÿéèøìèø, ÿêñèíÿ, îíà áèð àç äà ùöãóãè ãöââÿ âåðìèøäèð".
"Áþéöê õÿéàíÿòëÿð" àíëàéûøûíà àøàüûäàêû úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè (âÿ
éà ùÿðÿêÿòñèçëèê) äàõèë åäèëìèøäèð: êðàëûí, êðàëè÷àíûí âÿ éà êðàëûí áþ-
éöê îüëóíóí âÿ âàðèñèíèí ãÿñäÿí þëäöðöëìÿñè; êðàëè÷àíûí, êðàëûí ÿðÿ
ýåòìÿéÿí áþéöê ãûçûíûí âÿ éà áþéöê ýÿëèíèí âÿ âàðèñèíèí àðâàäûíûí,
ùÿòòà îíëàðûí ðàçûëûüû îëäóüó (î úöìëÿäÿí êðàëûí äèýÿð àðâàäëàðûíûí,
ìÿñ: ÂÛÛÛ Ùåíðèõèí èêèíúè àðâàäû Àííà Áîëåéí þçöíöí äÿ ðàçûëûüû îë-
äóüó ö÷öí áåëÿ èòòèùàì ÿñàñûíäà åäàì åäèëìèøäèð) ùàëäà áåëÿ çîðëàí-
ìàñû; êðàëà ãàðøû ìöùàðèáÿ åòìÿê; êðàëûí äöøìÿíëÿðè òÿðÿôèíÿ êå÷-
ìÿêëÿ îíëàðà êþìÿê åòìÿê; êàíñëåðè, áàø õÿçèíÿäàðû âÿ éà êðàë ùà-
êèìëÿðèíè ãÿòëÿ éåòèðìÿê. "Áþéöê õÿéàíÿòëÿð" ñèéàùûñû öìóìè ùöãó-
ãóí òÿíçèìåòìÿ îáéåêòèíÿ äàõèë îëàí öñéàíà ÷àüûðûø (ñåäèòîí), èõòèøàø
òþðÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ òîïëàøìàã (ðèîò), èêè âÿ äàùà ÷îõ øÿõñëÿðëÿ ÿëáèð
îëàðàã úèíàéÿò ñþâäÿëÿøìÿñèíÿ (úîíñïèðàúé) äàõèë îëìàã êèìè úèíà-
éÿò ùöãóãó íîðìàëàðû èëÿ "çÿíýèíëÿøäèðèëìèøäèð". "Cîíñïèðàúé" àíëà-
éûøûíûí ãåéðè-ìöÿééÿíëèéè, ùàêèì ðåúèì òÿðÿôèíäÿí, ùÿì÷èíèí àéðû-
àéðû õöñóñè äåëèêòëÿðèí (òîðò) âÿ éà ìöÿééÿí øÿðàèòäÿ "úÿìèééÿò ö÷öí
çÿðÿðëè ùåñàá åäèëÿí" ìöãàâèëÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñèíÿ ýþðÿ úè-
íàéÿò òÿãèáè êèìè ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà ìèñäèìèíîð, ùöãóãïîçìàëàðäàí éàðàíàðàã
èëê äþâðëÿðäÿ éàëíûç äÿéìèø çèéàíû ìöëêè ãàéäàäà þäÿìÿêëÿ òÿäðèúÿí
èíêèøàô åòìèøäèð. Áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà, ìèñäèìèíîð ãðóïóíà
÷îõ àüûð úèíàéÿòëÿðäÿí ùåñàá åäèëÿí ôûðûëäàã÷ûëûã, ñàõòà ïóë çÿðáè, äè-
ýÿð ñàõòàêàðëûã úèíàéÿòëÿðè ÿëàâÿ åäèëìèø âÿ áåëÿëèêëÿ, ôåëîíèéà âÿ
ìèñäèìèíîð àðàñûíäà úèääè ôÿðãëÿð ñèëèíìèøäèð. Cèíàéÿò áàø âåðìÿñèí-
äÿí ñîíðà èääèà ôîðìàñûíûí ñå÷èëìÿñè äÿ áó ïðîñåñëÿðè ñöðÿòëÿíäèðìèø-
180
äèð. Õÿñàðÿò éåòèðìÿêëÿ òþðÿäèëÿí úèíàéÿò ôåëîíèéà èääèàñû èëÿ òÿìèí
åäèëÿðäèñÿ, úèíàéÿòêàð þç ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðìÿëè îëóðäó. ßýÿð çÿ-
ðÿð÷ÿêÿí "ùöãóãëàðûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà", éÿíè ìèñäèìèíîð úèíà-
éÿòëÿðèíÿ àèä åäèëÿí èääèà òÿãäèì åäÿðäèñÿ, ùÿáñõàíà âÿ éà úÿðèìÿ
þäÿìÿêëÿ ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëèðäè.
ßìëàê ÿëåéùèíÿ úèíàéÿòëÿðäÿí îëàí éàíüûí âÿ çîð òÿòáèã åòìÿêëÿ
þçýÿ åâèíÿ ñîõóëìàã (åâèìè öñòöíÿ ýÿëìÿê), òåç áèð çàìàí è÷èíäÿ
àüûð úèíàéÿòëÿð ãðóïóíà äàõèë åäèëìèøäèð. Áó úèíàéÿòëÿðèí ôåëîíèéàéà
àèä åäèëìÿñè èíýèëèñëÿðèí, îíëàðû òÿùëöêÿëÿðäÿí ãîðóéàí ãÿñðëÿðÿ ("ìÿ-
íèì åâèì, ìÿíèì ãàëàìäûð") îëàí ñàêðàë (äèíè ïèòóàë, ïÿðÿñòèø) ìöíà-
ñèáÿò êèìè, þç åâëÿðèíèí äÿ ÷îõ úèääè ìöùàôèçÿ åäèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷û-
õàðìûøäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, ùÿòòà ùÿð ùàíñû êþùíÿ åâèí éàí-
äûðûëìàñû áåëÿ, úèíàéÿòêàðûí þçöíöí òîíãàëà àòûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè.
Ùöãóãøöíàñ Áðåêòîí, úèíàéÿò ùöãóãóíäà ãà÷ûðìàíû (ëàðúåíé) ñà-
äÿ îüóðëóãäàí ôÿðãëÿíäèðÿðñÿ, îíà äàùà ýåíèø àíëàéûø âåðìèøäèð. Áå-
ëÿ êè, ëàðúåíé "ìöëêèééÿò÷èíèí èðàäÿñèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, þçýÿ ÿøéàñû-
íû ãÿñäÿí ÿëÿ êå÷èðÿðÿê îíó þç ñàùèáëèéèíÿ äàõèë åòìÿê èñòÿéèíè" åù-
òèâà åòìèøäèð. Û Åäóàðäûí äþâðöíäÿ áöòöí îüóðëóãëàð ôåëîíèéà úèíàéÿò-
ëÿðè ùåñàá åäèëÿðÿê þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû. Ëàêèí ÕÛÂ ÿñðäÿ, ÛÛÛ
Åäóàðäóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ õûðäà îüóðëóãëàðûí ôåëîíèéàéà àèä
åäèëìÿñè åòèðàçëàðà ñÿáÿá îëìóø âÿ 12 ïåíñ ìÿáëÿüäÿí àøàüû îëàí
îüóðëóãëàð ôåëîíèéà äåéèë, ìèñäèìèíîð ãðóïóíà äàõèë åäèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíäà ãåéðè-àäè (àíîìàë), àâàðà (ñÿðýÿð-
äàí) ùÿéàò êå÷èðÿíëÿðÿ âÿ äèëÿí÷èëÿðÿ ãàðøû òÿòáèã åäèëÿí úÿçàëàð äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð. ÂÛÛ Ùåíðèõäÿí (1457-1509-úó èëëÿð) áàøëàìûø Û Åëèçà-
âåòàéà (1533-1603-úö èëëÿð) ãÿäÿð ãàíëû ãàíóíâåðèúèëèê àäû àëòûíäà ùÿð
éåðäÿ àâàðà ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿíëÿðèí ãàðøûñû úèää-úÿùäëÿ àëûíûðäû. Ñÿð-
ýÿðäàí ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿíëÿðÿ þëöì úÿçàñû, ùÿáñõàíàéà ñàëìà, êþëÿ-
ëèéÿ ÷åâèðìÿ, ÷óáóãëà äþéìÿ, äàìüàëàìà òÿòáèã åäèëèðäè. Áèð àé èøñèç
ãàëàíëàð, þç àüàñûíû òÿðê åäÿí ãóëëóã÷óëàð, ìÿðùÿìÿò äèëÿéÿíëÿð (ÿëèë-
ëÿð âÿ îõóäóãëàðû óíèâåðñèòåòëÿðèíèí êàíñëåðèíäÿí õöñóñè èúàçÿ àëàí òÿ-
ëÿáÿëÿð èñòèñíà îëìàãëà) èñòèñíà òÿøêèë åäèðäèëÿð.
181
 Èíýèëòÿðÿ ôåîäàë ùöãóãóíóí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ úÿçàëàðûí
ìÿãñÿäè äÿéèøìèø, çÿðÿð÷ÿêÿíèí âÿ îíóí ãîùóìëàðûíûí èääèàëàðûíûí òÿ-
ìèí åäèëìÿñèíäÿí òóòìóø, òÿêðàð (ðåñèäèâ) úèíàéÿò òþðÿòìÿéèí ãàðøûñûíû
àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ãîðõóäóúó (úàíëû èíñàíûí áÿäÿíèíèí äàõèëè îðãàíëàðû-
íû ÷ûõàðìàã, ðöñâàé÷ûëûã äèðÿéèíÿ áàüëàìàã, ãàì÷û èëÿ þëÿíÿúÿí äþé-
ìÿê âÿ ñ.) úÿçàëàð âåðèëìèøäèð. ÕÂÛÛ ÿñðäÿ úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ 50 òÿðêèá-
äÿ þëöì úÿçàñû òÿòáèã åäèëèðäè. Àüûð úÿçàëàð ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàðûí êå÷è-
ðèëìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá, úèíàéÿò ùàäèñÿñèíÿ äèíè-ìÿíÿâè éàíàøìà âÿ ùà-
êèìëÿðèí ãàéäà-ãàíóíëàðû ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ ïåøÿêàð-åòèê ìþâãåëÿðè
èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Cÿçàëàðûí ùÿääÿí àðòûã àìàíñûç-ãÿääàð îëìàñû,
áèð ÷îõ ùàëëàðäà àíäëûëàðà òÿãñèðëÿíäèðèëÿíèí áÿðàÿò àëìàñûíà âÿ éà äàùà
àç úÿçà âåðèëìÿñèíÿ (ìÿñ. ãà÷ûðìà úèíàéÿòèíÿ ýþðÿ) "êþìÿê" åòìÿéÿ
ìÿúáóð åòìèøäèð. Òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñè àüûð úÿçàëàðäàí "ðóùàíè ðöòáÿ-
ñè èìòèéàçû" õèëàñ åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿñëèíäÿ äèíè ðöòáÿéÿ ìàëèê îëìàñà-
ëàð äà, îõóìàüû áèëÿíëÿðèí (êèøèëÿðèí èñÿ ùàìûñû äåìÿê îëàð êè, îõóéà áè-
ëèðäèëÿð) ùàìûñûíà áó èìòèéàç éàðäûì åòìèøäèð. Ëàêèí 1487-úè èëäÿ âåðèë-
ìèø ñòàòóòà ýþðÿ, ìöëêè øÿõñëÿð "ðóùàíè ðöòáÿñè èìòèéàçûíäàí" éàëíûç áèð
äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Ùÿòòà áó èìòèéàçäàí ñóè-èñ-
òèôàäÿ åòìÿìÿê ö÷öí ùÿìèí øÿõñëÿðèí áàðìàüûíà äàìüà äà âóðóëóðäó.
ÂÛÛÛ Ùåíðèõèí äþâðöíäÿ âåðèëìèø ñòàòóòëà èñÿ, "ÿââÿëúÿäÿí äöøöíöë-
ìöø, ÷èðêèí âÿ ãÿääàðëûã ìÿãñÿäèëÿ" ãÿòë òþðÿäÿí øÿõñëÿð èñÿ, "ðóùàíè
ðöòáÿñè èìòèéàçûíäàí" èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèðäèëÿð.
Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè ôîðìàëàøäûüû âàõòëàðäàí õöñóñè èòòèùàì
õàðàêòåðè äàøûìûøäûð. Áåëÿ êè, èøèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû òÿðÿôëÿðèí ôÿàë ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíäÿí àñûëû èäè. ÕÛÛ ÿñðäÿ "èëàùè ìÿùêÿìÿ" ñûíàüûíà àèä åäèëÿí îð-
äàëèéà éàðàäûëìûøäûð. Ãöââÿäÿ îëàí ìöùöì ñöáóò íþâöíÿ àèä åäèëÿí
àíäè÷ìÿíèí ïîçóëìàñû þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ ÷ÿêèø-
ìÿ-èòòèùàì ïðîñåñè, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ùÿì úèíàéÿò, ùÿì
äÿ ìöëêè èøëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí õàðàêòåðèê
úÿùÿòè êèìè êàíñëåð âÿ êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ùàêèìëÿðèí áèëàâàñèòÿ
òÿùãèãàò èøëÿðèíäÿ èøòèðàêû èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ìöÿééÿí âÿçèééÿòëÿðäÿ
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ èøýÿíúÿäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. ßýÿð èòòè-
182
ùàì åäèëÿí þçöíö òÿãñèðêàð ùåñàá åäÿðäèñÿ, äÿðùàë úÿçà òÿòáèã åäèëèðäè.
Éîõ, ÿýÿð î ñóñàðäûñà, îíäà îíóí ñóñìàüûíûí ñÿáÿáèíèí "áèëÿðÿêäÿí"
îëìàñû âÿ éà "Àëëàù òÿðÿôèíäÿí" åäèëäèéèíè àéäûíëàøäûðìàã ëàçûì ýÿëèð-
äè. Öìóìè ùöãóã, ìèñäèìèíîð âÿ òðèçèí úèíàéÿòëÿðèíäÿ ïðåçóìïñèéà-
äàí ÷ûõûø åäÿðÿê ñóñìàüû òÿãñèðèí åòèðàô åäèëìÿñè êèìè ãÿáóë åòìèøäèð.
Ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðèíäÿ èñÿ, ñóñìàã èøýÿíúÿëÿð âåðèëìÿñè íÿòèúÿëÿíèð-
äè. Áåëÿ êè, òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí öçÿðèíÿ äÿìèð ëþâùÿëÿð éûüàðàã àú
ñàõëàéûðäûëàð. Áèð ÷îõëàðû ÿìëàêëàðûíûí ìöñàäèðÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ ìÿùêóì îëóíìàãäàíñà, èøýÿíúÿ àëòûíäà þëìÿéÿ öñòöíëöê
âåðèðäèëÿð. Èíýèëòÿðÿ ïðîñåññóàë ùöãóãóíäà õöñóñè èáòèäàè èñòèíòàã ìþâ-
úóä îëìàìûøäûð. Êèëñÿ ìÿùêÿìÿëÿðè èñÿ 1857-úè èëÿ ãÿäÿð, àèëÿ ùöãó-
ãóíà äàèð ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàëàðûíäà, ñöáóòëàðûí âÿ ôàêòëàðûí òîïëàí-
ìàñûíäà õöñóñè òÿùãèãàò÷ûëàðûí õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøäèëÿð. Îí-
ëàðûí éåêóí ðÿéëÿðè èñÿ, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû ö÷öí ÿñàñ îëìóøäóð.
Öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ñöáóòëàðû òÿðÿôëÿðèí þçëÿðè òîïëà-
éûðäûëàð. ÕÂ ÿñðäÿ èòòèùàì ìàòåðèàëëàðûíûí ùÿãèãèëèéèíè éîõëàìàã ö÷öí
õöñóñè èòòèùàìåäèúè àíäëûëàð èíñòèòóòó éàðàäûëìûøäûð. ßýÿð áó èíñòèòóò èò-
òèùàì ñöáóòëàðûíû êèôàéÿò ùåñàá åäèðäèñÿ, îíäà èòòèùàì ñÿíÿäëÿðè òÿðòèá
åäèëÿðÿê, èø "êè÷èê ìöíñèôëÿð" ìÿùêÿìÿñèíÿ âåðèëèð âÿ ìöäàôèÿ òÿðÿôè-
íèí äÿëèëëÿðè åøèäèëìèðäè. ßäàëÿò ìÿùêÿìÿëÿðè äÿ áåëÿ ãàéäàëàðäàí èñ-
òèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ìàðàãëûäûð êè, Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðè éàëàí èôàäÿëÿðèí
âåðèëìÿñèíè, ùå÷ äÿ áöòöí ùàëëàðäà úèíàéÿò ùåñàá åòìèðäè. Ùÿòòà êèëñÿ
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëÿí åòèáàðûí èòèðèëìÿñè êèìè
÷îõ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ éàëàí øàùèäëèéèí åäèëìÿñè, ñàíêè ìÿùêÿ-
ìÿíèí "íÿçÿð-íþãòÿñèíäÿí éàéûíìàñû" ùàëû êèìè ìÿãáóë ùåñàá åäèëèð-
äè. Ëàêèí 1540-úû èë ãàíóíó øàùèäëÿðèí ïóëëà ÿëÿ àëûíìàñûíû âÿ 1562-úè
èë ãàíóíó èñÿ, éàëàí øàùèäëèéèí ìöëêè ãàéäàäà úÿðèìÿ åäèëìÿñèíè ðÿñ-
ìèëÿøäèðìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ "Óëäóçëàð ïàëàòàñû" ( "Àëè êîìèññèéà" êèìè,
êîíñòèòóñèéàäàí êÿíàð ìÿùêÿìÿ îðãàíû) èñÿ éàëàí øàùèäëèéè "ìÿùêÿ-
ìÿ ïðîñåñèíäÿêè éàëàí èôàäÿ âåðèëìÿñèíè" êèìè ãÿáóë îëóíìàñû áàðÿ-
äÿ ãÿðàð âåðìèøäèð. Òÿðÿôëÿð áöòöí ñöáóòëàðû òÿãäèì åòäèêäÿí ñîíðà,
ùàêèìëÿð ìþâúóä âÿçèééÿòÿ äàèð öìóìèëÿøäèðìÿ àïàðàðàã àíäëûëàðà
183
þç ìÿñëÿùÿòëÿðèíè âÿ èøèí ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ àèä ýþñòÿðèøëÿðèíè âåðèð-
äèëÿð. Ïðîñåñèí ñîíóíäà àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñè òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí
ýöíàùêàð îëóá-îëìàìàñû áàðÿäÿ âåðäèêò ÷ûõàðûðäûëàð. "Óëäóçëàð Ïàëà-
òàñûí"äàí áàøãà, äèýÿð ìÿùêÿìÿëÿð à÷ûã êå÷èðèëèðäè.
Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí èòòèùàì õàðàêòåðëè îëìàñû, õöñóñè
âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèëÿí äþâëÿò èòòèùàì÷ûñû èíñòèòóòóíóí èíêèøà-
ôûíûí ãàðøûñûíû àëìûøäûð. ÕÛÛÛ ÿñðäÿ èêè êàòåãîðèéàéà àéðûëàí ïåøÿêàð
ùöãóã ìöäàôèÿ÷èëÿðè: áàðèñòëÿð âÿ ñîëèñòîðëàð âÿ éà àòòîðíåëÿð ôîðìà-
ëàøìûøäûð. Áàðèñòëÿð ìÿùêÿìÿäÿ ÷ûõûø åäèð, ïðîñåñÿ ãàòûëûð, ìöøòÿðèëÿ-
ðè ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Ñîëèñòîðëàð èñÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíÿ òÿãäèì åäè-
ëÿí ùàçûðëûã èøëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèðäèëÿð. ßââÿëëÿð áàðèñòëÿð
éàëíûç ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí ðàçûëûüû èëÿ ÷ûõûø åäÿ áèëÿðäèëÿð. ÕÂ ÿñðäÿí
èñÿ, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðè ÿââÿëúÿäÿí ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ
òÿðÿôëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíè ðåéåñòðÿ äàõèë åäÿðÿê, îíëàðû òÿðÿôëÿðèí
íöìàéÿíäÿñè êèìè ãÿáóë åòìèø âÿ áó íöìàéÿíäÿëÿðÿ âÿçèôÿëè (ñÿëà-
ùèééÿòëè) øÿõñ ñòàòóñó âåðìèøäèëÿð.
Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ïðîêóðîð îðãàíëàðû íöìàéÿíäÿëÿðè èø-
òèðàê åòìèðëÿð. ×öíêè èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò îðãàíû íöìàéÿíäÿñèíèí,
ìöñòÿãèë âÿ ëÿéàãÿòëè ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè îðãàíûíäà èøòèðàêû, îíóí
íöôóçóíà êþëýÿ ñàëìàã êèìè ãÿáóë åäèëèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ìþâúóä
ÿíÿíÿëÿðÿ ýþðÿ, úèíàéÿò èøëÿðèíäÿ ïðîêóðîðóí ñòàòóñó, èääèà÷ûíûí âÿ
òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí áÿðàáÿðëèê ùöãóãóíóí ïîçóëìàñû ùåñàá åäèëèð-
äè. Ùÿòòà èíýèëèñ ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, ìÿùêÿìÿëÿðèí ìóõòàð (ìöñòÿãèë)
ùàêèìèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí, ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíäà èøëÿéÿúÿê
êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ñå÷èëìÿñè óíèâåðñèòåòëÿð âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð
äèýÿð òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíÿ äåéèë, ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí íÿçàðÿ-
òè àëòûíäà îëàí îðãàíëàðà åòèáàð åäèëèðäè.

184
 Â Û Û Ì Þ Â Ç Ó : ÈÍÝÈËÒßÐß ÖÌÓÌÈ ÙÖÃÓÃÓ
ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß

1. Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí

òÿêàìöëö
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíóí 1832-úè èëäÿí áàøëàéàðàã áó ýöíÿ ãÿäÿð äà-
âàì åäÿí äþðäöíúö ìÿðùÿëÿñè ùÿì äþâëÿò ìåõàíèçìèíèí, ùÿì äÿ ùö-
ãóã ñèñòåìèíèí òðàíñôîðìàñèéàñû èëÿ ÿââÿëêè ìÿðùÿëÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð.
Áó ìÿðùÿëÿíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ðàäèêàë ùöãóã âÿ ìÿùêÿìÿ
èñëàùàòëàðû êå÷èðèëìèøäèð. Áó èñëàùàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñ-
òåìèíèí ïðîñåññóàë âÿ ìàääè ùöãóã ñàùÿëÿðè áþéöê äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿ-
ðóç ãàëìûøäûð. Ãàíóíâåðèúèëèéèí àðõàèê âÿ ÷îõäàí ùöãóãè ãöââÿñèíè
èòèðìèø íîðìàëàðû ëÿüâ åäèëìèøäèð. Èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíóí áèð ñûðà ñà-
ùÿëÿðè öçðÿ êöòëÿâè ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè áàø âåðìèøäèð. Èñëàùàòû íÿòèúÿñèí-
äÿ Èíýèëòÿðÿäÿ áöòöí ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëàð þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿäëÿ-
ðèíäÿ áÿðàáÿð ùöãóãëàðà ìàëèê îëìóøäóëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿââÿëêè
äþâðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã îíëàð ùÿì öìóìè ùöãóãó, ùÿì äÿ ÿäàëÿò ùö-
ãóãó íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäèëÿð. Ëàêèí àïàðûëàí ìÿùêÿìÿ
âÿ ùöãóãè èñëàùàòëàð Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíó ÿíÿíÿâè õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿð-
äÿí ìÿùðóì åòìÿìèøäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿ êîíòèíåíò äþâëÿòëÿðèíäÿ êå-
÷èðèëÿí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ âÿ äèýÿð ùöãóãè èñëàùàòëàðëà ìöãàéèñÿäÿ, Èí-
ýèëòÿðÿ ùöãóãó ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè þç ìöùàôèçÿêàðëûüûíû ãîðóéóá
ñàõëàìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, ãàíóíâåðèúè þçö éåíè ùöãóã íîðìàëàðû éà-
ðàòìàñà äà, ìÿùêÿìÿëÿðÿ ìöâàôèã èñòèãàìÿò âåðìÿêëÿ, îíëàð ö÷öí éå-
íè èìêàíëàð éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó ÿââÿëëÿð îëäóüó
êèìè, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí êþìÿéè èëÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Èíýèëèññàê-
ñîí ùöãóã ñèñòåìèíèí ùöãóãè êîíñòðóêñèéàñû, ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ÿâ-
âÿëêè ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíà (ñòàðå äåúèñèñ) ÿñàñëàíìàëûäûð ïðèíñèïèíè ùö-
ãóãè ãöââÿäÿ ñàõëàìûøäûð. Ôîðìàë ùöãóãè áàõûìäàí êîíòèíåíò ùöãóã
185
ñèñòåìèíäÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû éàçûëû ùöãóãà, ãàíóíà ÿñàñëàíûðäû. Áóíóí-
ëà áåëÿ, ùàçûðêû ìÿðùÿëÿäÿ ïàðëàìåíòèí âÿ äþâëÿò-èíçèáàòè ùàêèìèééÿ-
òèí ðîëóíóí ýöúëÿíìÿñè, ùÿì÷èíèí ãàíóíâåðèúè âÿ èíçèáàòè àêòëàðûí ÿùÿ-
ìèééÿòèíèí àðòìàñûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã, èíýèëèñ ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàô
åäÿðÿê êîíòèíåíåò ùöãóã ñèñòåìèíÿ éàõûíëàøìàñû èñòèãàìÿòè ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Ùàçûðäà, õöñóñèëÿ äÿ 1972-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿíèí Àâðîïà Èòòèôàãûíà
äàõèë îëìàñûíäàí ñîíðà, áó ïðîñåñ äàùà äà ýöúëÿíìèøäèð.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóãóíóí ö÷öíúö ìÿðùÿëÿñèíèí áþéöê ùèññÿñè,
ÕÂÛÛ ÿñð èíýèëèñ áóðæóà èíãèëàáû âÿ îíäàí ñîíðàêû äþâðö ÿùàòÿ åòìèø-
äèð. ßñëèíäÿ éåíè áóðæóà ùöãóã ãàéäàëàðûíûí òÿñáèòè áó ìÿðùÿëÿäÿ éå-
êóíëàøìàëû èäè. Ëàêèí ìöùàôèçÿêàð Èíýèëòÿðÿ úÿìèééÿòèíäÿ áóðæóà ãàé-
äàëàðû òÿêàìöë éîëó èëÿ èíêèøàô åäÿðÿê, éàëíûç ÕÛÕ ÿñðäÿí, êîíêðåò
îëàðàã èñÿ 1832-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ðàäèêàë áóðæóàçèéà èñëàùàòëàðû êå÷èð-
ìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èíãèëàáäàí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ, êàïèòàëèñò ìöíàñè-
áÿòëÿðèíèí ñöðÿòëÿ àðòàí òÿëÿáëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, öìóìè ùöãóã ùàêèì-
ëÿðè äÿðê åäèðäèëÿð êè, àðòûã êþùíÿ ùöãóã íîðìàëàðû þç äþâðöíö áàøà
âóðìóøäóð. Éåíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ úàâàá âåðìÿéÿí íîðìàëàðäàí èìòèíà
åòìÿéèí çàìàíû ýÿëìèø âÿ éåíè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí ýÿëÿí ùöãóã ñèñòåìè-
íèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èñÿ, èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíèí àêòóàë çÿðó-
ðÿòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìöùàôèçÿêàð âÿ ïðàãìàòèê èíýèëèñ ùöãóãóíóí Ðó-
áèêîíó êå÷ìÿñè èñÿ ÷îõ óçóí, 1649-úó èëäÿí áàøëàéàðàã 1832-úè èëÿ
ãÿäÿðêè äþâðö ÿùàòÿ åäÿí óçóí ìöääÿòäÿ áàøà ÷àòìûøäûð. Ëàêèí öìó-
ìè ùöãóã þç òÿêàìöëöíäÿ ñàáèòëèê âÿ ÷åâèêëèê êèìè êåéôèééÿòëÿðèíè
ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áó ìöùöì êåéôèééÿòëÿð èñÿ, éåíè øÿðàèòäÿ öìó-
ìè ùöãóãóíóí êàçóàëëûüûíûí àðàäàí ãàëäûðìàñûíà éàðäûì÷û îëìóø âÿ
îíóí ðàñèîíàëëûüûíû òÿìèí åòìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, èíýèëèñ öìóìè ùö-
ãóãóíóí òàì "ðåàíèìàñèéàñû" áàø âåðìÿìèøäèð. Ëàêèí ãàíóíâåðèúèëè-
éèí ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè þíÿ êå÷ìÿñè ïðîñåñè àðòûã þç èøèíè ýþðìöø-
äöð. Áåëÿ êè, ùàêèìëÿðèí èøëÿðèíäÿ ñÿðò ïðåñåäåíò ùöãóãóíäàí óçàãëàø-
ìà ìåéëè ìöøàùèäÿ îëóíóðäó.
Èíýèëòÿðÿ èíãèëàáûíäàí ñîíðà äà, èíýèëèññàêñîí ùöãóãóí þçöíÿìÿõ-
ñóñëóüó ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áÿëêÿ äÿ èíýèëèñ èíãèëàáûíûí õàðàê-
186
òåðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí áó úÿùÿò, èíãèëàáûí "òÿêàìöë éîëó èëÿ", ÿñàñ ñèéà-
ñè ãöââÿëÿð îëàí çàäÿýàíëàðëà áóðæóàçèéà àðàñûíäàêû êîìïðîìèñèí ÿë-
äÿ åäèëìÿñè èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Èíãèëàáàãÿäÿðêè âÿ èíãèëàáäàí ñîíðà-
êû ùöãóãóí âàðèñëèéè èíýèëèñ ùöãóãóíóí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè èäè. Äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí, "þçöí õèëàñ" ìÿãñÿäèëÿ öìóìè ùöãóã, ÿäàëÿò ùöãóãó âÿ ãèñ-
ìÿí äÿ ñòàòóò ùöãóãó èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ
óéüóíëàøìàüà ÷àëûøìûøäûð. Êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðè èñÿ ùöãóãóí ìà-
ùèééÿòèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðÿ áèëäè âÿ ùöãóãóí ôåîäàë ìàùèééÿòèíè,
áóðæóà ìàùèééÿòè ÿâÿçëÿäè. Ôåîäàë ùöãóãóíóí ÿââÿëêè íîðìàëàðû, éå-
íè ôîðìàäà þç òÿñäèãèíè òàïìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, èíãèëàá äþâðöíäÿ îðòà
ÿñðëÿðäÿí ãàëìà èíýèëèñ ùöãóãóíäà êþêëö éåíèëÿøìÿ áàø âåðìÿñÿ äÿ,
èíãèëàáûí éàðàòäûüû éåíè øÿðàèò âÿ èìêàíëàð ÿíÿíÿâè ùöãóã ìÿíáÿëÿðè-
íèí òÿçÿëÿíìÿñè âÿ èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø ìåéäàí éàðàòäû.
Èíýèëèñ ùöãóãóíóí éåíèëÿøìÿñè âÿ òÿêàìöëö, ùöãóãóí þçöíäÿ
îëàí çèääèééÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Áèðèíúè çèääèééÿò ùöãóãóí
àéðû-àéðû ãîëëàðû îëàí öìóìè ùöãóãëà ÿäàëÿò ùöãóãóíóí, èêèíúèñè èñÿ
ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí þçöíöí äàõèëèíäÿ îëàí ñòàðå äåúèñèñ (ÿââÿëêè
ãàéäàéà ðèàéÿò åò) âÿ ùàêèìëÿðèí ãàíóíéàðàòìàäàêû (úóäýå-ìàäå
ëàw) ìþâúóä çèääèééÿòëÿðè îëìóøäóð. Öìóìè ùöãóãóí íöôóçóíóí
àðòìàñû, ùÿì èíãèëàáäàí ÿââÿë, ùÿì äÿ ñîíðà, áèð-áèðèëÿ ðÿãàáÿò àïà-
ðàí ùÿð èêè êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè àðàñûíäà ãàðøûäóðìàéà òÿêàí âåðèðäè.
Äèýÿð ìàðàã äîüóðàí úÿùÿò èñÿ öìóìè ùöãóãóí êðàë ìÿùêÿìÿëÿðè
òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíà áàõìàéàðàã, ÕÂÛÛ ÿñðäÿ öìóìè ùöãóãóí
òÿêìèëëÿøäèðÿðÿê òÿòáèã åòäèéè ñòàðå äåúñèñ ïðèíñèïè, ýþçëÿíèëìÿäÿí
êðàë ìöòëÿãèééÿòèíèí ñîíðàêû ìþùêÿìëÿíìÿñè éîëóíäà ÿñàñ ìàíåÿ-
ëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ êðàëëàðûíû, õöñóñèëÿ äÿ Û Éàêîâó
ãûúûãëàíäûðàí ÿñàñ ôàêò èñÿ áóíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, àéðû-àéðû áó âÿ
äèýÿð ìöáàùèñÿëÿðÿ ýþðÿ ÷ûõàðûëàí ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû, éàëíûç âÿ éàë-
íûç îíóí ñèéàñÿòèíè òÿìèí åòìÿéÿ éþíÿëìÿëè èäè. Þç íþâáÿñèíäÿ èñÿ,
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè àðòûã þçëÿðèíè "êðàë ãóëëóã÷óëàðû"
äåéèë, "ùöãóã ãóëëóã÷óëàðû" àäëàíäûðûðäûëàð. Èíýèëòÿðÿíèí ìÿøùóð ùö-
ãóãøöíàñû Å.Êîêóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, ùöãóã "ÿìðëÿðäÿí, ÿðèçÿëÿðäÿí
187
âÿ ïðåñåäåíòëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüó ö÷öí, íÿ ïàðëàìåíò, íÿ äÿ, òàõò-òàú
îíó äÿéèøäèðÿ áèëìÿçäè".
ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã þëêÿäÿ ïàðëàìåíò ñèñòåìè-
íèí ãÿòè îëàðàã òÿñäèãèíè òàïìàñû, ïðåñåäåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí äÿ ñàäÿ-
ëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð.
1854-úö èëäÿ öìóìè ùöãóã ïðîñåäóðó öçðÿ Àêò ãÿáóë åäèëìèøäèð. Àêòà
ýþðÿ, êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíèí îðòà ÿñðëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ùÿääÿí àð-
òûã êàçóèñòèê "ÿìðëÿð" (wðèòñ) ñèñòåìè ÿâÿçèíÿ, âàùèä èääèà ñèñòåìè òÿò-
áèã åäèëèðäè. 1854-úö èë àêòû ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàñûíäà ùÿð èêè ñèñòåì
ö÷öí ïðåñåäåíòëÿðèí ùöãóãè ãöââÿñèíèí ãàðøûëûãëû áàüëûëûüû ùöãóãóíó òà-
íûéûðäû. 1858-úè èë àêòû èñÿ, öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ, ÿäàëÿò ìÿù-
êÿìÿëÿðè ñèñòåìèíäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø ãàéäàëàð ÿñàñûíäà ìÿùêÿìÿ
ïðîñåñèíäÿ òÿðÿôëÿðèí ìöäàôèÿñèíè òÿìèí åòìÿéÿ, êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè
èñÿ ÿêñèíÿ, ÿââÿëëÿð éàëíûç öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ñÿëàùèééÿò-
ëÿðèíÿ àèä åäèëÿí èøëÿð öçðÿ ìÿñÿëÿíè àðàøäûðìàã âÿ ìöáàùèñÿíè ùÿëë åò-
ìÿê ñÿëàùèééÿòè âåðèðäè. Âÿ íÿùàéÿò, 1873-1875-úè èëëÿð ìÿùêÿìÿ èñ-
ëàùàòû êðàë öìóìè âÿ ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿëÿð ñèñòåìèíè âàùèä Éöêñÿê
(Àëè) ìÿùêÿìÿäÿ áèðëÿøäèðÿðÿê, ùÿì öìóìè ùöãóã íîðìàëàðûíûí,
ùÿì äÿ ÿäàëÿò ùöãóã íîðìàëàðûíûí áÿðàáÿð òÿòáèã åòìÿê èìêàíûíû
ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Èíýèëòÿðÿ ùöãóã òàðèõèíäÿ áþéöê ÿùÿìèé-
éÿò êÿñá åäÿí ãÿðàð âåðèëäè âÿ þëêÿ ïàðëàìåíòèí ãÿáóë åòäèéè ãàíóíëà
öìóìè ùöãóãóí âÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíóí âàùèä ïðåñåäåíò (ùàêèì) ùöãó-
ãóíäà áèðëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè ðÿñìè îëàðàã áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ëàêèí
ïðàêòèêàäà ùöãóã íîðìàëàðûíûí êëàññèê óíèôèêàñèéàñû áàø âåðìÿäè âÿ
âåðÿ áèëìÿçäè äÿ. ×öíêè ùÿð èêè ùöãóã ñèñòåìè ÿëäÿ åòäèêëÿðè ÷îõ ÿñðëèê
òÿúðöáÿëÿðèíè áåëÿ "àñàíëûãëà" ÿëäÿí âåðìÿëÿðè àç èíàíäûðûúû èäè.
Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Èíýèëòÿðÿäÿ 1873-1875-úè èëëÿð ìÿù-
êÿìÿ èñëàùàòûíäà áàøëàéàðàã áó ýöíÿ ãÿäÿðêè äþâðäÿ, öìóìè ùöãóãó
âÿ ÿäàëÿò ùöãóãó âàùèä ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ïðåñåäåíò ùöãóãó êè-
ìè ìþâúóä îëñà äà, áó èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí òàì áèðëÿøäèðèëìÿñè áàø
âåðìÿìèøäèð. Ùÿð èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí áèðëÿøìÿñè äàùà ÷îõ þçöíö
ìÿùêÿìÿ òÿøêèëàòû âÿ ïðîñåññóàë íîðìàëàðûí òÿòáèãèíäÿ ýþñòÿðèðäè.
188
Ìàääè ùöãóã íîðìàëàðûíà (ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñè âÿ ñ.) ýÿëäèêäÿ
èñÿ, áó þçöíö äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðìèø âÿ ùöãóãøöíàñëàð âÿ ùàêèìëÿðèí
þçëÿðèíèí ïðàêòèêàñûíäà ìöÿééÿí åäèëÿí íîðìàëàðûí òÿòáèãèíÿ öñòöíëöê
âåðìÿëÿðè èëÿ ñÿúèééÿâè èäè. ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà àëè ìÿùêÿìÿ îð-
ãàíëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè áàøà ÷àòäû âÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñòåìè-
íèí þçöíöí ÿñàñ äîêòðèíàñû: ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòè äîêòðèíàñû âÿ "ùöãó-
ãóí öñòöíëöéö" äîêòðèíàñû òÿøÿêêöë òàïäû. Ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòè äîêòðè-
íàñûíà ýþðÿ, ëîðäëàð ïàëàòàñû ìÿùêÿìÿñèíèí, àïåëëéàñèéà ìÿùêÿìÿñè-
íèí âÿ àëè ìÿùêÿìÿíèí ïðåñåäåíòëÿðè, ùÿìèí ìÿùêÿìÿëÿðèí þçëÿðè âÿ
àøàüû èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè ö÷öí ÿìÿë åòìÿëÿðè ìÿúáóðè ãöââÿéÿ
ìàëèê îëàí ïðåñåäåíòëÿðäèð. Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà áåëÿ áèð
ãàéäà ìþâúóä îëìóøäóð êè, ñòàðå äåúñèñ (ïðåñåäåíòèí ìÿúáóðè òÿòáèãè)
ïðèíñèïè òÿòáèã åäèëÿðêÿí ïðåñåäåíòèí ìÿúáóðè ãöââÿñè, éàëíûç èø öçðÿ
ãÿðàðû áèëàâàñèòÿ ÿñàñëàíäûðàí (ðàòèî äåúèäåíäè) ùàêèìèí ðÿé ùèññÿñèíÿ
øàìèë îëóíóð. Äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð (îáèòåð äèúòà) öçðÿ èñÿ, ïðåñåäåíòëÿðèí
ìÿúáóðè ãöââÿñè éîõäóð âÿ ùàêèìëÿð ìöñòÿãèë ùöãóãè äöøöíúÿéÿ
ÿñàñëàíà áèëÿðäèëÿð. ßýÿð ïðåñåäåíò ùöãóã èëÿ, ÿäàëÿò ùöãóãó íîðìàëà-
ðû àðàñûíäà ôèêèð àéðûëûüû éàðàíàðäûñà, îíäà ÿäàëÿò ùöãóãóíà öñòöíëöê
âåðèëèðäè.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãøöíàñëûüûíäà "ùöãóãóí öñòöíëöéö" äîêòðèíàñû ùÿëÿ,
Å.Êîê òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Áó ôèêðÿ ýþðÿ, èñòÿíèëÿí ãàíóíóí
þçöíäÿí éóõàðûäà, èëê íþâáÿäÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà "ìöÿééÿí
åäèëÿí" (êÿøô åäèëÿí, þéðÿíèëÿí), "ùöãóã èäåéàñû" äàéàíìàëû èäè. Ùöãó-
ãóí "öñòöíëöéö" âÿ éà "ùþêìðàíëûüû" (ðóëå îô ëàw) äîêòðèíàñû, ýåíèø
ìÿíàäà èíýèëèñ ùöãóãè äþâëÿò êîíñåïñèéàñûíûí åêâèâàëåíòèíÿ ÷åâðèëìèø-
äèð. Àâðîïà êîíòèíåíò ùöãóãó äþâëÿòëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, öìóìè ùö-
ãóã ñèñòåìè äþâëÿòëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Èíýèëòÿðÿäÿ ùàêèì-ïðàêòèêëÿð
òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ùöãóã íîðìàëàðûíà íèñáÿòÿí, ùöãóã ìÿíáÿéè êè-
ìè åëìè äîêòðèíàëàðà äàùà àç ÿùÿìèééÿò âåðèëìèøäèð. Ëàêèí áó äÿéÿð-
ëÿíäèðìÿ ôàòàë õàðàêòåð äàøûìàìûøäûð. Áåëÿ êè, èíýèëèññàêñîí ùöãóãó-
íóí íÿ åðêÿí äþâðëÿðèíäÿ, ÿëÿëõöñóñ äà ìöàñèð äþâðäÿ ÿí ìöõòÿëèô ôîð-
ìàëàðäà èôàäÿ åäèëÿí ùöãóãè äîêòðèíàëàð, î úöìëÿäÿí ùöãóãøöíàñ-
189
àëèìëÿðèí åëìè ÿñÿðëÿðè ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè àâòîðèòåòèíè (íöôóçóíó) ãî-
ðóéóá ñàõëàìûøäûð. Îðòà ÿñðëÿð ìÿðùÿëÿñèíäÿ î äþâðöí ìÿøùóð íÿçÿðèé-
éÿ÷èëÿðè âÿ ïðàêòèêèëÿðè îëàí ùöãóãøöíàñëàð – Êîê, Áðåêòîí, Ãëåíâèëë âÿ
áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíàðàã íöôóçëó åëìè äîêòðèíàë
ìÿíáÿëÿð êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèëÿð. Ýþðêÿìëè èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí
íöôóçëó ìöÿëëèô êèòàáëàðû (áîîêñ îô Àóòùîðèòé) óçóí ÿñðëÿð áîéó ìÿù-
êÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùöãóãøöíàñ-àëèìëÿðèí
êèòàáëàðûíäà èðÿëè ñöðöëÿí èäåéàëàð, áàõûøëàð, ùöãóãè êîíñòðóêñèéàëàðûí
íöôóçó, éàëíûç Ôðàíñàäà ãàíóíëàðûí ùàíñû íöôóçà ìàëèê îëìàëàðû èëÿ
ìöãàéèñÿ îëóíà áèëÿðäè. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ìÿù-
êÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ùàêèìëÿðèí ñþéëÿäèêëÿðè ôèêèðëÿð (îáèòåð äèúòóì) âÿ éà
ùöãóãè äöøöíúÿ, èíýèëèññàêñîí ñèñòåìèíäÿ ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè áþéöê
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, óçóí ÿñðëÿð áîéó ùàêèì ïðàêòèêàñûíäà
(äåìÿëè, ùöãóãè äöøöíúÿäÿ) ôîðìàëàøàí öìóìè ùöãóã, ÷îõ ùàãëû îëà-
ðàã "ùöãóãè àüûë" àäëàíäûðûëûð. Ñþùáÿò ìÿùêÿìÿ ùàêèìèíèí þç èñòÿäèéè
êèìè ãÿðàð ãÿáóë åòìÿñèíäÿí äåéèë, ùöãóãóí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿúÿê âÿ
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ùöãóãè ïðèíñèïëÿðèí, ùöãóãè
ÿíÿíÿëÿðèí, öìóìè âÿ éåðëè ùöãóãè àäÿòëÿðèí úÿìèééÿòèí ìàðàãëàðûíû
òÿìèí åäÿúÿê "äöøöíöëìöø" (ÿäàëÿòëè ùöãóãè äöøöíúÿéÿ ÿñàñëàíàí)
ÿäàëÿòëè ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí âåðèëìÿñèíäÿí ýåäèð.
Ìÿëóìäóð êè, èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ùöãóãóíóí èíêèøàôû, úèääè øÿêèëäÿ
éóõàðû ìÿùêÿìÿëÿðÿ ïðåñåäåíòëÿ áàüëû îëàí âÿ Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ
ñèñòåìèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí ëîðäëàð ïàëàòàñûíûí ìþâãåéèíäÿí àñûëû èäè.
Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿ ïðåñåäåíò ùöãóãó òàðèõèíäÿ, ëîðäëàð ïàëàòàñû-
íûí þç ãÿðàðëàðûíà ÿìÿë åòìÿëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ ìþâúóä þùäÿëèêëÿðèíè
íåúÿ éåðèíÿ éåòèðÿúÿêëÿðè, õöñóñè êÿñêèíëèêëÿ äàéàíûð. Èñëàùàòäàí êå-
÷ÿí áèð íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ëîðäëàð ïàëàòàñû ÿââÿëëÿð òÿòáèã åäèëìèø
ïðåñåäåíòëÿðèí (1898-úè èë ìÿøùóð "òðàìâàé èøè" öçðÿ) äÿéèøäèðèëìÿ-
ñèíäÿí ãÿòè èìòèíà åäèðäè. Áåëÿ êè, ïàëàòà áåëÿ áèð àðãóìåíòëÿ ÷ûõûø
åäèðäè êè, î õöñóñè ãÿðàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿ áîðúëóäóð âÿ éàëíûç ãàíóí-
âåðèúè îðãàí ïðåñåäåíòè ëÿüâ åäÿ áèëÿð. ÕÕ ÿñðäÿ ëîðäëàð ïàëàòàñûíûí
áåëÿ ìþâãå òóòìàñû, ìÿùêÿìÿ ãàíóí éàðàäûúûëûüûíûí (ïðåñåäåíò) ìÿ-
190
ùóäëàøäûðûëìàñûíà âÿ ãàíóíëàðûí òÿôñèð åäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìà-
ñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Áó èñÿ ïðàêòèêè îëàðàã Èíýèëòÿðÿäÿ ÕÛÕ ÿñðèí
ñîíëàðûíäàí áàøëàéàðàã, ùöãóãóí ñîíðàêû èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñè,
ìÿùêÿìÿ íîðìàéàðàäûúûëûüû èëÿ äåéèë, éåíè éàçûëû ãàíóíëàðûí ãÿáóë
åäèëìÿñè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóã òàðèõèíèí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ àéäûí ýþðöíöð êè,
ìöàñèð ãëîáàëëàøàí äöíéàäà, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ äà-
ùà åôôåêòèâ âÿ äèíàìèê òÿíçèìëÿíÿí èúòèìàè ùÿéàòûí ÿí ìöõòÿëèô ñà-
ùÿëÿðèíèí, éàëíûç ïðåñåäåíòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÷åâèê âÿ ðàäèêàë
èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ìöìêöíñöçäöð. ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Èí-
ýèëòÿðÿ ùöãóã ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ïðåñåäåíò ïðèíñèïëÿðèíèí éåíè
çÿèôëÿäèëìÿñè ïðîñåñè ìöøàéèÿò îëóíóðäó. 1966-úû èëäÿ ëîðäëàð ïàëàòà-
ñû ïðåñåäåíòëÿðèí ñÿðò ïðèíñèïèíäÿí ýåðè ÷ÿêèëìÿëÿðè, õöñóñèëÿ äÿ þç
ãÿðàðëàðûíà éåíèäÿí áàõûëìàñû ùàëëàðûíäà îíäàí èìòèíà åòìÿëÿðè áàðÿ-
äÿ õöñóñè áÿéàíàò âåðìèøäèð. Ëàêèí ëîðäëàð ïàëàòàñû þçëÿðèíèí éåíè ùö-
ãóãëàðûíäàí ÷îõ åùòèéàòëà, þçö äÿ ÿñàñÿí ìöëêè èøëÿðäÿ èñòèôàäÿ åòìÿ-
ëÿðè áàðÿäÿ ãÿðàðà ýÿëìèøäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, ïðåñåäåíòëÿðèí ñÿðò
ìþâãåëÿðèíèí çÿèôëÿäèëìÿñè Àâðîïàíûí èêè áþéöê ùöãóã ñèñòåìèíèí
êîíâåðýåíñèéàñû (éàõûíëàøìàñû, ãàðûøìàñû) ïðîñåñèíÿ äàùà ýåíèø èì-
êàíëàð éàðàòìûøäûð. 1972-úè èëäÿí Àâðîïà Èòòèôàãûíûí öçâö îëàí èíýèëèñ-
ñàêñîí ùöãóã ñèñòåìëè Èíýèëòÿðÿ, åéíè òèïëè èãòèñàäèééàòà, ñèéàñè, èäåî-
ëîæè âÿ äèýÿð îõøàð úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè þë-
êÿëÿðè èëÿ ñûõ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè, îíëàðûí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí åâîëéó-
ñèéàñûíû (òÿêàìöëöíö) çÿðóðè åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Àâðîïà Èòòèôàãûíûí öç-
âö îëàí Áðèòàíèéà ïàðëàìåíòèíèí 1998-úè èëäÿ ãÿáóë åòäèéè èíñàí ùö-
ãóãëàðû ùàããûíäà ãàíóí (Áðèòèñù Ùóìàí Ðèýùòñ Àúò) âÿ ñ. áó êèìè
àêòëàð ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí êîíâåðýåíñèéàñûíû çÿðóðè åäèðäè. Ìöàñèð
äþâðäÿ èêè ùöãóã ñèñòåìè ãàðøûñûíäà äàéàíàí äèëåììà, áó ñèñòåìëÿðèí
äèâåðýåíñèéàñûíû (àéðû-àéðû ìþâúóä îëìàëàðûíû) äåéèë, äàùà ýöúëö
(ìîðå ïîwåðôóë) êîíâåýåñèéàñûíû àêòóàë åòìèøäèð. Ðîìàí-ýåðìàí âÿ
èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí êîíâåðýåíñèéàñû "òÿáèè õàðàêòåð"
(íàòóðàë úîíâåðýåíúå) äàøûéûð âÿ áèð ñûðà îáéåêòèâ ïðîñåñëÿðëÿ øÿðòëÿ-
191
øèð. Áåëÿ êè, ðîìàí-ýåðìàí âÿ èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìè þëêÿëÿðè-
íèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè "ãÿðá áóðæóà äåìîêðàòèê" ìÿíøÿëèäèðëÿð; ÿùÿ-
ìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ îíëàðûí öìóìè âÿ ùöãóãó ìÿäÿíèééÿòëÿðè åéíè-
äèð; ìöàñèð äþâðäÿ áó þëêÿëÿðèí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí èíêèøàôûíà ÷îõ-
ñàéëû ãåéðè-äþâëÿò òÿøêèëàòëàðû èíñòèòóòëàðûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðèð âÿ ñ.
àìèëëÿð áó ïðîñåñÿ òÿêàí âåðèð. Àâðîïà Èòòèôàãû èíñòèòóòëàðû àêòëàðûíûí
êþìÿéèëÿ òÿíçèìëÿíÿí ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð ïðîñåñèíäÿ, èíýèëèñ ùöãó-
ãóíóí ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ "àâðîïàëàøìàñû" áàø âåðèð âÿ öìóìàâðîïà
(êîíòèíåíòàë) èíñòèòóòëàðûíûí âÿ íîðìàëàðûíûí àäàïòàñèéàñû îëóíàðàã èí-
ýèëèññàêñîí ùöãóãóíà äàõèë îëóð. Àðòûã, çàìàí êå÷äèêúÿ ùÿì íÿçÿðè,
ùÿì äÿ ïðàêòèêè áàõûìäàí "èíýèëèñ ùöãóãó òÿäðèúÿí äàùà àç èíýèëèñ
ùöãóãó îëóð". Áåëÿëèêëÿ, éàçûëû êîíñòèòóñèéàíûí îëìàäûüû Èíýèëòÿðÿäÿ,
öìóìàâðîïà ùöãóã ïðèíñèïëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà âÿçèééÿò õåéëè äÿðÿ-
úÿäÿ äÿéèøìèøäèð. Êîíñòèòóñèîíàëèñòèêà ñàùÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿéè-
øèêëèê, 1998-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø "ïàðëàìåíòèí ñóâåðåí" ùöãóãëàðûíû
ìÿùäóäëàøäûðàðàã, ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýåíèø-
ëÿíäèðÿí èíñàí ùöãóãëàðûíà äàèð Àêòäà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ìöàñèð äþâð-
äÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè, äàùà äÿãèã ãëîáàë èãòèñàäèééàò, ãëîáàë éåíè-
äÿí òÿøêèë îëóíìà, àâðîïàëàøìà èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíÿ ìàëèê
þëêÿëÿðèí âÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíóí, î úöìëÿäÿí áöòöí Àâðîïà Èòòèôàãû-
íà äàõèë îëàí äþâëÿòëÿðèí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí óíèôèêàñèéàñûíû, ùîðìà-
íèçàñèéàñûíû âÿ èíòåãðàñèéàñûíû çÿðóðè åòìèøäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ-
íèí äàèðÿñè úèääè øÿêèëäÿ àçàëìûø âÿ ùàêèìëÿð ÿñàñÿí ãàíóíâåðèúèëèéÿ
èñòèíàä åäÿðÿê ãÿðàð ÷ûõàðìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ëàêèí áó, ùå÷ äÿ î
äåìÿê äåéèëäèð êè, ùàêèìëÿð áèð ÷îõ ñàùÿëÿð öçðÿ (äåëèêò ùöãóãó),
ÕÂÛ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðÿ àèä ïðåñåäåíòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìèðëÿð. Ìöàñèð
äþâðäÿ ïðàêòèêàäà îðòà ÿñðëÿðÿ àèä ïðåñåäåíòëÿðäÿí èñòèôàäÿéÿ äàèð
íöìóíÿëÿð ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, áöòþâëöêäÿ, Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñòåìè-
íÿ òÿêðàðîëóíìàç þçöíÿìÿõñóñëóã âåðÿí ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíèí
ñàéû êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê îëìàãëà, ùàçûðäà îíëàðûí ñàéû 800 ìèí úè-
âàðûíäàäûð.
192
 Ïðåñåäåíòëÿðèí ñÿðò ïðèíñèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí (äàùà äÿãèã èñÿ,
"øöáùÿëè" ïðåñåäåíòëÿð ÿâÿçèíÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿí èñòèôàäÿíèí òÿòáèãè-
íèí òþâñèéÿ åäèëìÿñè) ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðûíûí
äÿðú åäèëìÿñèíèí òÿíçèìëÿìÿñèíÿ äèããÿòè äàùà äà àðòûðìûøäûð. ÕÛÕ ÿñ-
ðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðû öçðÿ Èíêîðïîðàñèéà Øóðàñû,
ãåéðè-ðÿñìè ÿùÿìèééÿò äàøûéàí èëëèê ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðûíû (Òùå
Ëàw Ðåïîðòñ) äÿðú åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Äèýÿð ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðû
âÿ ãÿðàðëàðûí íÿøð åäèëÿðÿê éàéûëìàñû ïðîñåñè äÿ áàø âåðìèøäèð. Ëàêèí
ìÿùêÿìÿ ùåñàáàòëàðûíäà, ëîðäëàð ïàëàòàñû âÿ Ýèçëè Øóðà ìÿùêÿìÿ êî-
ìèòÿñè ãÿðàðëàðûíûí úÿìè 70 ôàèçè äÿðú åäèëèðäè. Ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí
òàì ðÿñìè ìÿúìóñó âÿ éà îíëàðûí êîìïöòåðäÿ ùàçûðëàíìûø âàðèàíòëà-
ðûíûí îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí, ùàêèìëÿðèí âÿ éà ïðàêòèêàäàí èñòèôàäÿ
åäÿí ùöãóãøöíàñëàðûí, äÿðú åäèëìÿìèø éóõàðû èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿëÿ-
ðèíèí ãÿðàðëàðûíäàí äîëàéûñû éîëëà èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè èñòèñíà åäèëìèðäè.
Òàðèõÿí èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ãàíóíëàðûí ãÿòè "âÿòÿí-
äàøëûã ñòàòóñó" àëìàìàñûíûí ìöùöì ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèð, ùöãóã ìÿí-
áÿéè êèìè, êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø ìÿù-
êÿìÿ ùàêèìëÿðè ùöãóãó (ïðåñåäåíòëÿð) èäè. Áó úÿùÿò ãàíóíëàðûí àç
ÿùÿìèééÿòëè îëìàëàðûíû, ñàíêè òÿìèí åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà
ùàêèìëÿðëÿ ãàíóí àðàñûíäà ùÿìèøÿ, éöêñÿê ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàñû òÿ-
ðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø ïðåñåäåíòëÿð ñÿääè äàéàíìûøäûð. ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ
ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿí ïàðëàìåíò âÿ îðàäà öñòöíëöê òÿøêèë
åäÿí ëåíäëîðäëàð âÿ ìàëèééÿ àðèñòîêðàòèéàñû, ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿ-
òèí àç äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Ïàðëàìåíòè áó äþâðäÿ, ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿ-
ñèíäÿ þç ùöãóãëàðûíû ðåàëèçàñèéà åòìÿêäÿí ÷îõ, èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò
öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè òÿìèí åòìÿê ìàðàãëàíäûðûðäû. Ïàðëàìåíò äàùà ÷îõ
íîðìàòèâ äåéèë, áèëë àäëàíàí éóðèñäèêñèéà õàðàêòåðëè (àéðû-àéðû ëåíä-
ëîðäëàðûí òîðïàã ùöãóãëàðûíû òÿñäèã åäÿí, èúìà òîðïàãëàðûíûí ÷ÿïÿð-
ëÿíìÿñè èëÿ áàüëû âÿ ñ.) ôÿðäè ãÿðàðëàðû òÿñäèã åäèðäè.
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èíýèëèñ ñòàòóò ùöãóãóíóí õàðàêòåðèê úÿùÿòè
îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, éåíè èúòèìàè òÿëÿáëÿðèí òÿñèðè èëÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø àêòëàðëà éàíàøû, ïàðëàìåíòèí ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ãÿáóë åòäèéè ÷îõ-
193
ñàéëû ãàíóíëàðû äà, þç ùöãóãè ãöââÿñè ñàõëàìàãäà äàâàì åòìÿñè îë-
ìóøäóð. Áó úÿùÿò èíýèëèñ ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ ñîí äÿðÿúÿäÿ äîëàøûãëûã
éàðàòìàãëà, ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí îíóí òÿòáèãèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè.
Ëàêèí 1832-úè èë ñå÷êè èñëàùàòûíäàí ñîíðà ïàðëàìåíòèí ãàíóíâåðèúèëèê
ôÿàëèééÿòèíäÿêè êÿñêèí ñóðÿòäÿ ôÿàëëàøìà âÿçèééÿòèí äÿéèøìÿñèíÿ ñÿ-
áÿá îëóð. Êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû ýåäèøèíäÿ, ãàíóíâåðèúè-
ëèê éåíè ñèéàñè âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿ-
ñèíäÿ òÿäðèúÿí, ìöùöì âÿ äèíàìèê âàñèòÿéÿ ÷åâðèëèð. Ïàðëàìåíò, ìþâ-
úóä ùöãóã ñèñòåìèíè à÷ûã-àéäûí êþùíÿ, àðõàèê âÿ äàùà ÷îõ áèð-áèðèíÿ
çèää îëàí îðòà ÿñð ñòàòóòëàðäàí òÿìèçëÿíìÿñèíäÿ ÿñàñ àëÿò îëìóøäóð.
ßí ìöùöì úÿùÿò èñÿ îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ãàíóíâåðèúèëèê öìó-
ìè ùöãóã âÿ ÿäàëÿò ùöãóãó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ þçöíö åôôåêòèâ âÿ ùöãó-
ãóí äàùà ÷åâèê ìîäåðíëÿøìÿñè âàñèòÿñè êèìè ýþñòÿðìèøäèð.
Èíýèëèñ-ñàêñîí ùöãóã êîíñåïñèéàñû, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãóíäàí
ôÿðãëè îëàðàã, ùöãóã íîðìàëàðûíûí èìïåðàòèâ âÿ äèñïîçèòèâ áþëýöñöíö
ãÿáóë åòìÿìèøäèð. "Äèñïîçèòèâ íîðìà"éà äîêòðèíà âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèê
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí òèïèê èøëÿðèí àðàøäûðûëìàñû çàìàíû ìöðàúèÿò îëóíà
áèëÿðäè. Èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè òèïèê èøëÿðÿ áàõìûðäûëàð. Îíóí
ôóíêñèéàñû ïðåñåäåíòè íÿçÿðÿ àëìàãëà, êîíêðåò èø öçðÿ ãÿðàð âåðìÿêäÿí
èáàðÿò èäè. Èíýèëèñ ãàíóíâåðèúèñèíèí äèñïîçèòèâ íîðìà éàðàòìàã ãàáèëèé-
éÿòè ùå÷ äÿ èñòèñíà äåéèëäèð. Ëàêèí "äèñïîçèòèâ íîðìà" êàòåãîðèéàñûíûí
èíýèëèñ ùöãóãóíäà þçöíÿ éåð òàïà áèëÿúÿéè èñÿ èñòèñíàäûð. ×öíêè ÿíÿíÿ-
éÿ óéüóí îëàðàã, ãàíóíëàðûí èêèíúèäÿðÿúÿëè ðîëà ìàëèê îëäóãëàðû èíýèëèñ
ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ "äèñïîçèòèâ íîðìà" þçöíö òÿñäèã åòìÿñè ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ ïàðëàìåíò, êþùíÿ ãàíóíëàðà éåíèäÿí
áàõìàã âÿ îíëàðû íèçàìà ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ ïàðëàìåíòèí áó âÿ éà äè-
ýÿð ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ãÿáóë åòäèéè ÿââÿëêè ñòàòóòëàðûí ìÿòíèíäÿ äÿéèøèê-
ëèê åòìÿäÿí, êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêòëàð ùàçûðëàìàüà áàøëàìûøäûð.
Áåëÿ êè, 1823-1827-úè èëëÿðäÿ ïàðëàìåíò âàñèòÿñèëÿ úèíàéÿò ãàíóíâå-
ðèúèëèéè ñàùÿñèíäÿ ãèñìÿí èñëàùàò àïàðàí ùþêóìÿò, 300 êàóçàë (äîëà-
øûã) ñòàòóòó þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí 4 êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêòëàð ãÿáóë
åòìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. 1861-úè èëäÿ úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ äàùà 7
194
êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêòëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó âÿ ÕÕ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ êîíñîëèäàñèéà ãàíóíâåðèúèëèéè äàùà ñöðÿòëÿ èíêèøàô
åäèð. 1870-úè èëäÿí 1934-úö èëÿ ãÿäÿð 109 êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêò-
ëàð ãÿáóë åäèëèð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó àêòëàðûí áÿçèëÿðè ÿâ-
âÿëêè êèìè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ êþùíÿ ùöãóãè òåðìèíëÿðè âÿ ýåðè
ãàëìûø ùöãóãè äöøöíúÿíè, áèð ÷îõó èñÿ, ùÿääÿí àðòûã ìöðÿêêÿá âÿ
÷îõ ýåíèø òóòóìëó ìàääÿëÿðè òÿñáèò åòìèøäèð. Áåëÿ êè, 1894-úö èëäÿ
ùàçûðëàíìûø 748 ìàääÿäÿí èáàðÿò äÿíèç òèúàðÿòè ùàããûíäà àêòäà, ôþâ-
ãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ õûðäà òÿôñèëàòëàðëà éîë âåðèëìèøäèð.
ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ èíýèëèñ ùöãóãó êîíñîëèäàñèéà àêòëàðûíûí òÿðòèáè-
íÿ öñòöíëöê âåðÿðÿê, ìÿúÿëëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíè ñàíêè óíóòìóøäóð.
ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà áó âÿçèééÿòÿ äèããÿò éåòèðÿí ýþðêÿìëè ùö-
ãóãøöíàñ ìöòÿôÿêêèð È. Áåíòàì, þç òðàêòàòëàðûíäà, êîíòèíåíò ùöãóãó
èëÿ ìöãàéèñÿäÿ (Íàïîëåîí Ìÿúÿëëÿñè, Àëìàíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè âÿ
ñ.) èíýèëèñ ùöãóãóíó äöíéàäà "òàíûíìàìàñûíà" ýþðÿ òÿíãèä åòìèøäèð.
Áó ñÿáÿáäÿí àéðû-àéðû ùöãóãøöíàñëàð öìóìè ùöãóãó ìÿúÿëëÿëÿøäèð-
ìÿéÿ óüóðñóç úÿùäëÿð åäèðëÿð. 1866-úû èëäÿ ìÿøùóð ùöãóãøöíàñ Ñòè-
ôåíèí òÿøÿááöñö èëÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíóí êîäèôèêàñèéà åäèëìÿñè ö÷öí
ïàðëàìåíò êîìèññèéàñû éàðàäûëûð. Ñòèôåí þçö úèíàéÿò ùöãóãó ìÿúÿëëÿ-
ñèíèí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéûð. Ëàêèí êîìèññèéàíûí ôÿàëèééÿòè, îíëàð ö÷öí
äàùà ñàäÿ âÿ ÿëâåðèøëè îëäóüóíà ýþðÿ, ùöãóãóí èëêèí âÿçèééÿòäÿ ãàë-
ìàñûíû èñòÿéÿí âÿêèëëÿðèí âÿ ùàêèìëÿðèí úèääè ìöãàâèìÿòè èëÿ ðàñòëà-
øûð. Áåëÿëèêëÿ, Èíýèëòÿðÿ úÿìèééÿòèíèí èúòèìàè ðÿéè êîäèôèêàñèéà èäåéà-
ñûíà ùàçûð îëìàäûüû öçÿ ÷ûõàðìûø îëäó.
ßâÿçèíäÿ, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà èíýèëèñ ùöãóãóíäà, êîäèôèêàñèéà
åëåìåíòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø ñòàòóòëàðûí
"ñóððîãàò" (éàëàí÷û, ñàõòà, éàìñûëàéûúû) ìÿúÿëëÿëÿðè éàðàíìàüà áàøëà-
éûð. Êþ÷öðìÿ âåêñåëëÿð ùàããûíäà 1882-úè èë Àêòû, éîëäàøëûã (ïàðòíéîð-
ëóã) ùàããûíäà 1890-úû èë Àêòû, ÿìòÿÿ ñàòûøû ùàããûíäà 1893-úö èë Àêòû
âÿ ñ. "ñóððîãàò" ìÿúÿëëÿëÿðÿ àèä åäèëèð. Áó ñòàòóòëàð êîíñîëèäàñèéà èëÿ
ìÿùäóäëàøìàéàðàã, ÿââÿëëÿð ãöââÿäÿ îëàí àêòëàðû, î úöìëÿäÿí öìó-
ìè ùöãóã ïðèíñèïëÿðèíè éåíèäÿí íÿçÿðäÿí êå÷èðìèøäèð. Ëàêèí ìÿúÿë-
195
ëÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áó àêòëàð þçëÿðèíäÿ ùöãóãóí áó âÿ éà äèýÿð ñà-
ùÿëÿðè öçðÿ éåíè ïðèíñèïèàë òÿíçèìëÿíìÿíè íÿçÿðäÿ òóòìàéàðàã, éàë-
íûç þçöíäÿ ùöãóãóí ìÿùäóä âÿ õöñóñè ñàùÿëÿðè öçðÿ íîðìàëàðû (éà-
ëàí øàùèäëèéÿ ýþðÿ 1911-úè èë Àêòû, ñàõòà ñÿíÿäëÿð ùàçûðëàìàã ùàããûí-
äà 1913-úö èë Àêòû âÿ ñ.) òÿñáèò åäèðäè.
ÕÛÕ ÿñðäÿ ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòèí àêòèâëÿøìÿñèíèí
íÿòèúÿñè îëàðàã, Èíýèëòÿðÿ ñòàòóòëàðûí ðÿñìè êöëëèééàòëàðûíûí íÿøð îëóí-
ìàñûíà áàøëàíûëûð. Áåëÿ êè, 1810-1822-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ, ÕÛÛÛ ÿñðäÿí
áàøëàéàðàã 1711-úè èëÿ ãÿäÿðêè äþâðö ÿùàòÿ åäÿí, 9 úèëääÿí èáàðÿò
ïàðëàìåíò ñòàòóòëàðû (Ñòàòóòåñ îô òùå Ðåàëì) äÿðú åäèëèð. Ëàêèí áó íÿøð-
ëÿð ñòàòóò ùöãóãóíóí ùÿääÿí àðòûã áîøëóãëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí êîëëè-
çèéàë íîðìàëàðûíà àéäûíëûã ýÿòèðìÿìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áó íîðìà-
ëàðûí áèð ÷îõ êþùíÿëäèéèíäÿí âÿ ïðàêòèêàäà òÿòáèã åäèëìÿäèéèíäÿí àê-
òóàëëûüûíû èòèðìèøäèëÿð. 1870-1878-úè èëëÿðäÿ "Éåíèäÿí áàõûëìûø ñòàòóò-
ëàð" (Ðåâèñåä Ñòàòóòåñ) àäëàíàí òÿçÿ ðÿñìè íÿøð ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó
äþâðäÿí áàøëàéàðàã, ïàðëàìåíòèí ãÿáóë åòäèéè öìóìè âÿ õöñóñè àêò-
ëàðûíûí äÿðú åäèëìÿñèíèí éåíè ïðàêòèêàñû òÿòáèã åäèëèð.
ÕÕ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ, ãàíóíâåðèúèëèê ùöãóãóíóí ÿñàñ âÿ ÿí
ìÿùñóëäàð ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëèð. Ãàíóíâåðèúèëèê íÿèíêè òàðèõÿí ôîðìà-
ëàøìûø ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí äÿ ÿââÿëëÿð ãàíóíâåðèúè-
ëèê òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ïðåäìåòè îëìàéàí ìÿñÿëÿëÿðÿ (èíñàí îðãàíëàðû-
íûí òðàíñïëàíòàñèéàñû, êîìïöòåð ìÿëóìàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ
ñ.) äàèð éåíè ãÿáóë åäèëìèø ÷îõñàéëû öìóìè ùöãóã àêòëàðà ýþðÿ, äàùà
äà ìöðÿêêÿá ôîðìà àëìûøäûð.
ÕÕ ÿñðäÿ ñòàòóò ùöãóãóíóí ìöðÿêêÿáëÿøìÿñè, ìöãàéèñÿäÿ
"ýÿíú" ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí îëàí äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè àêòëàðû-
íûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Éåíè ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿí îëàí
äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ, þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿäëÿðèíÿ àèä åäèëÿí âÿ
õöñóñè ïàðëàìåíò ãàíóíëàðû èëÿ òÿñáèò îëóíìóø èúðàåäèúè ùàêèìèééÿ-
òèí äåëåýèéà àêòëàðû äàõèë èäè. Äåëåýèéà àêòëàðû ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà,
äàùà ÷îõ èñÿ "ÿìðëÿð" (îðäåð) ôîðìàñûíäà ãÿáóë åäèëèðäè. Áó ÿìðëÿð
ñûðàñûíäà ÿí àëè ùöãóãè ãöââÿëè àêòëàð, êðàë òàõò-òàúû âÿ Ýèçëè Øóðà
196
àäûíäàí äåëåýèéà ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿääèíäÿ ùþêóìÿò òÿðèôèíäÿí ãÿáóë
åäèëìèø "Øóðà ÿìðëÿðè" ùåñàá åäèëèðäè. Ýåíèø éàéûëìûø äåëåýèéà ãà-
íóíâåðèúèëèéè ôîðìàëàðûíäàí áèðè äÿ, íàçèðëÿðèí âåðäèêëÿðè ÿìðëÿð îë-
ìóøäóð. Þç ñàéûíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ, ñòàòóò ùöãóãóíäàí öñòöí
îëàí äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè àêòëàðû, èúòèìàè ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿ-
ëÿðèíè (òÿùñèë, ñÿùèééÿ âÿ ñ.) ÿùàòÿ åòìèøäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ñûðàñûíûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ
ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû ñàéûíûí ñöðÿòëÿ àðòìàñû, îíëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèë-
ìÿñè ìÿñÿëÿñèíè õöñóñè êÿñêèíëèêëÿ çÿðóðè åòìèøäèð. Ãöââÿäÿ îëàí
÷îõñàéëû ãàíóíëàðûí òÿôòèø åäèëÿðÿê íèçàìëàíìàñûíûí ÿí îïòèìàë ôîð-
ìàñû îíëàðûí êîíñîëèäàñèéà (áèðëÿøäèðèëìÿñè) åäèëìÿñè èäè. Êîíñîëèäàñè-
éà ôîðìàñûíûí ÿëâåðèøëèéè îíóíëà ìöÿééÿí îëóíóðäó êè, áó àêòëàð ñàäÿ-
ëÿøäèðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàñû âàñèòÿñèëÿ ïàðëàìåíò ïðîñåäóðóíäàí
êå÷èðäè. Êîíñîëèäàñèéà àêòëàðûíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè ìþâúóääóð. Áóí-
ëàðäàí ÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíàíû èñÿ, ÿââÿëëÿð âåðèëìèø ùÿð ùàíñû áèð
ìÿñÿëÿ öçðÿ àéðû-àéðû äÿéèøèêëèê âÿ òÿêìèëëÿøäèðìÿíèí àïàðûëìàñûíû
èñòèñíà åòìÿéÿí âÿ ãàíóíâåðèúèëèê ìöääÿàëàðûíûí, ñàäÿúÿ îëàðàã, ñèñ-
òåìëÿøäèðèëÿðÿê áèðëÿøäèðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí íþâ îëìóøäóð.
Êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø ãàíóíâåðèúèëèéèí þçöíöí ùöãóãè ïðîñåäóð
ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí ïàðëàìåíò àêòû 1949-úó èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. Áó ñàùÿäÿ ïàðëàìåíò òÿúðöáÿñèíè öìóìèëÿøäèðÿí ãàíóí, êîí-
ñîëèäàñèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíèí äÿéèøìÿçëèéè ïðèíñèïèíè ìöÿééÿí åò-
ìèøäèð. Ãàíóíâåðèúèëèéèí êîíñîëèäàñèéàñûíäà ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíëàð-
äà "äÿéèøèêëèê åòìÿê âÿ ãèñìÿí òÿêìèëëÿøäèðìÿ àïàðìàã" ãàíóíâå-
ðèúèëèê ãàéäàñûíäà áèð äàùà òÿñáèò îëóíìóøäóð. ßñëèíäÿ èñÿ ôîðìàë úÿ-
ùÿòäÿí áåëÿ äÿéèøèêëèêëÿð ãàíóíâåðèúèëèê íîðìàëàðûíäà ìþâúóä îëàí
èêèìÿíàëû âÿ øöáùÿ äîüóðàí âÿ éà àðõàèê ìöääÿàëàðû àðàäàí ãàëäûð-
ìàãëà éàíàøû, ÕÕ ÿñðè èêèíúè éàðûñûíäà èíýèëèñ ãàíóíâåðèúèëèéèíèí êîí-
ñîëèäàñèéà åäèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ, öìóìèëèêäÿ èñÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ
äÿéèøèêëèêëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. 1949-úó èë ãàíóíäà õöñóñè îëàðàã
ãåéä îëóíóðäó êè, êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêòëàð ïàðëàìåíò òÿðÿôèíäÿí
òÿñäèã åäèëäèêäÿí ñîíðà ãàíóí ãöââÿñèíÿ ìàëèêäèðëÿð. Ñîí îíèëëèêëÿð-
197
äÿ êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêòëàð ùàçûðëàíàðêÿí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðÿ
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éåíèëèêëÿð òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, 1867-úè èë
úèíàéÿò ùöãóãó ùàããûíäà àêò, 1868-úè èë âÿ 1878-úè èë îüóðëóã ùàããûí-
äà àêò, 1881-úè èë ñàõòàêàðëûã âÿ ñàõòà ïóëêÿñìÿ ùàããûíäà àêò õåéëè
äÿðÿúÿäÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Èíýèëòÿðÿäÿ ãÿáóë åäèëìèø 1965-úè èë õöñóñè ïàðëàìåíò Àêòûíûí
ìÿãñÿäè, éàðàäûëìûø ùöãóãè êîìèññèéàíûí (Øîòëàíäèéà ö÷öí àéðû êî-
ìèññèéà éàðàäûëìûøäûð) êþìÿéèëÿ êîíñîëèäàñèéà ãàíóíâåðèúèëèéèíèí
ìèãéàñû ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ èñëàùàòëàð àïàðìàãëà ãàíóíâåðèúèëèéèí òàì
ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàãäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Ìöãàâèëÿ ùö-
ãóãó, àèëÿ ùöãóãó, äàøûíìàç ÿìëàêûí èúàðÿñèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿ-
ñè âÿ ñ. ñàùÿëÿð öçðÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø àêòëàð ùàçûðëàíûð. Ëàêèí ùàçûð-
äà Èíýèëòÿðÿäÿ, ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèéèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû
ïðîñåñè ÷îõ óçàãäàäûð. Áó ïðîñåñ èíýèëèñ ùöãóã ÿíÿíÿëÿðè âÿ ùöãóãè
òåõíèêàñû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, þçöíÿìÿõñóñ òÿêàìöë éîëó èëÿ äàâàì
åäèð. Áåëÿ êè, ùöãóãè èñëàùàò êîìèññèéàëàðû, êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèí-
äÿ îëäóüó êèìè "åéíè ãàíóí, åéíè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíè òÿí-
çèìëÿéèð" ïðèíñèïèëÿ ÷ûõûø åòìèð. Ìöõòÿëèô ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí áèð
ãàíóíäà òÿíçèìëÿíìÿñè áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ðàñòëàøûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,
êîäèôèêàñèéà ïðèíñèïëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿí êîìèññèéà ãàðøûñûíäà äàéàíàí
âÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿëëè îëìàéàí ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèê, ïðåñåäåíò ùöãóãóí
ñàõëàíûëìàñûäûð. Áåëÿëèêëÿ, êîíñîëèäàñèéà (ùöãóãóí êîäèôèêàñèéàñû)
ïðîñåñèíèí öìóìè ÷ÿòèíëèéè, íÿèíêè ñòàòóò ùöãóãóíóí âÿ îíà åäèëÿí äÿ-
éèøèêëèêëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíäà, ùÿì÷èíèí äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè-
íèí âÿ àéðû-àéðû ïðåñåäåíòëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíûí çÿðóðèëèéèíäÿäèð.

2. Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ

“ùöãóã ñàùÿëÿðè”íèí èíêèøàôû
Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Èíýèëòÿðÿ áóðæóà èíãèëàáû äåìÿê
îëàð êè, ïðåñåäåíò ùöãóãóíà òîõóíìàìûø âÿ éåíè ùöãóã ñèñòåìè éà-
ðàòìàüà úÿùä åòìÿìèøäèð. Èíãèëàá äþâðöíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàð
198
ÿñàñÿí ôåîäàë òîðïàã ñàùèáëèéèíèí áóðæóà êàïèòàëèñò ìöëêèééÿòèíÿ ÷åâ-
ðèëìÿñèíè, êèëñÿ òîðïàã ìöëêèééÿòèíèí ñåêóëéàðèçàñèéàñûíû (ìöñàäèðÿ-
ñèíè), êðàë ìöëêèééÿòèíèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñèíè, êðàë òÿðÿôäàðëàðûíûí ìöë-
êèééÿòèíèí çÿáò åäèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Ëàêèí Ñòéóàðòëàðûí
áÿðïàñû, èíãèëàá äþâðöíäÿ ãÿáóë åäèëìèø áèð ñûðà ãàíóíëàðûí ëÿüâ åäèë-
ìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ ùöãóãóí ñàùÿëÿðÿ áþëýöñö ìþâúóä îëìàìûøäûð. Ùö-
ãóã ñèñòåìèíèí áèð ùèññÿñè îëàí ìöëêè ùöãóã ìöõòÿëèô ÿìëàê âÿ øÿõñè
ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìèøäèð. Øÿðòè îëàðàã "ìöëêè ùöãóã" àäëàíàí áèð
ñûðà èíñòèòóòëàð ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó âÿ éà ÕÕ ÿñðäÿ ãÿáóë îëóíìóø àéðû-àé-
ðû àêòëàðëà íèçàìëàíûðäû. Ùÿëÿ ôåîäàëèçì ãóðóëóøóíäàí ìþâúóä îëàí
âÿ ìöëêèééÿòèí åòèáàð åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí òðàñò èíñòèòóòóíóí "áóð-
æóàçèéà"ëàøìàñû ïðîñåñè, ìöàñèð äþâðäÿ âàðèñëèê ïðèíñèïèíè éåíè òÿêìèë-
ëÿøìÿëÿðëÿ ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿòè òÿñèñ (òÿ-
ñèñ÷è-ñåòòëîð) åäÿí øÿõñ (ñåòòëîð îô òùå òðóñò), ãÿðàðà ýÿëèð êè, òðàñòà âå-
ðèëÿí ÿìëàê áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí (òðóñòååñ), äèýÿð áèð
âÿ éà áèð íå÷ÿ øÿõñëÿðèí (áåíåôèñèàíòëàðûí, úåñòóðèñ ãóå òðóñò) õåéðèíÿ
èäàðÿ åäèëÿúÿê âÿ ÿìëàêà ñÿðÿíúàì ùöãóãó âåðèëÿúÿêäèð. Ëàêèí åòèáàð
åäèëìèø ìöëêèééÿò÷èëÿð (òðóñòååñ) ùÿìèí ÿìëàêäàí ñÿðáÿñò äåéèë, òÿñèñ-
÷èíèí ìöÿééÿí åòäèéè ìÿãñÿäëÿðÿ ìöâàôèã èñòèôàäÿ åòìÿëè èäè. ßìëàê-
äàí ÿëäÿ îëóíàí ýÿëèðèí ùàíñû ìÿãñÿäëÿðÿ éþíÿëäèëìÿñè èñÿ, òÿñèñ÷èíèí
èðàäÿñèíäÿí àñûëû èäè. Òðàñò èíñòèòóòó ÿí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí, î
úöìëÿäÿí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàíëàðûí ÿìëàê ìÿíàôåëÿðèíèí
ãîðóíìàñû, õåéðèééÿ ôîíäëàðûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû ìöíàñèáÿòëÿðè
ðÿñìèëÿøäèðìÿê âÿ ñ. ùàëëàðäà èñòèôàäÿ åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíäàí ìÿëóìäóð êè, ÿìëàêûí ùÿãèãè ìöë-
êèééÿò÷èñè, ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ÿìëàêûí èäàðÿ îëóíìàñûíû äèýÿð
øÿõñÿ ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿðäè. Öìóìè ùöãóã åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿò
èíñòèòóòóíó òàíûéûð, ëàêèí òÿñèñ÷èíèí (ñåòòëîð) ùöãóãëàðûíû (ìÿíàôåëÿðè-
íè) ðÿää åäèðäè. Ñåòòëîð þç ÿìëàêûíû êþíöëëö îëàðàã áàøãàñûíûí õåéðèíÿ
þçýÿíèíêèëÿøäèðèð âÿ ÿìëàêûí èäàðÿ îëóíìàñû ìöääÿòèíäÿ ôàêòèêè îëà-
ðàã îíà ñÿðÿíúàì âåðìèðäè. Éàðàíìûø øÿðàèòäÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñè òÿ-
199
ñèñ÷èíèí êþìÿéèíÿ ýÿëèð. ßäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíäÿ éàõøû äÿðê åäèðäèëÿð
êè, ùÿãèãè ìöëêèééÿò÷èéÿ ñÿðôÿëè îëäóüóíäàí, î þç ÿìëàêûíû áàøãà
øÿõñëÿðèí âàñèòÿñèëÿ èäàðÿ åòìÿéÿ âåðìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ùÿãèãè
ìöëêèééÿò÷èéÿ ìàíå÷èëèê åòìÿê äöçýöí îëìàçäû âÿ òðàñò ñåòòëîðóí
ìöÿééÿí åòäèéè ìÿãñÿäëÿðÿ óéüóí èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Àðòûã ÿäàëÿò
ìÿùêÿìÿëÿðè òÿñèñ÷èíèí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöð-
ìÿêëÿ âÿçèééÿòè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìèøäèð.
Ìöàñèð Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà éàðûìôåîäàë åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿò
èíñòèòóòó ÿñàñûíäà ìöàñèð âÿ òÿêìèëëÿøìèø òðàñò èíñòèòóòó éàðàíäû. Áåëÿ-
ëèêëÿ, åòèáàð åäèëìèø ìöëêèééÿò èíñòèòóòó, ìöëêèééÿò÷è âÿ èäàðÿ åäÿí
øÿõñ àíëàéûøëàðû öñò-öñòÿ äöøìÿéÿí êàïèòàëèñò áèðëèêëÿðèíèí âÿ ÿñàñÿí äÿ
ñÿùìäàð øèðêÿòëÿðèí ìþâúóäëóüó ö÷öí ýåíèø ùöãóãè çÿìèí éàðàòìûøäûð.
Ìÿùç ëîðä-êàíñëåð ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ åòèáàð åäèëìèø ìöë-
êèééÿò ùöãóãó êîíñòðóêñèéàñûíû, öìóìè ùöãóãäàêû ìöëêèééÿò ùöãóãó
êîíñòðóêñèéàñûíà éàõûíëàøäûðìàã âÿ íÿòèúÿäÿ êîìáðèâ ùöãóãè òåõíèêà
òÿòáèã åòìÿê ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Êàíñëåð ìÿùêÿìÿñè öìóìè ùöãó-
ãóí òÿçéèã âàñèòÿñè êèìè èñòèôàäÿ åòäèéè ðÿñìèééÿòëÿðäÿí éàí êå÷ìÿéè
áàúàðäû âÿ ìöëêèééÿò÷èíèí þç ÿìëàêûíà ñÿðÿíúàì âåðìÿñèíäÿ îíóí
èìêàíëàðûíû âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéè áàúàðà áèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ, äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
÷îõòÿðÿôëè ÿìëàê âÿ øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ìöëêè ùöãóã,
ñÿðò, ýþçëÿíèëìÿç éîëëà äåéèë, òÿêàìöë éîëó èëÿ âÿ áóíà ìöâàôèã îëà-
ðàã åôôåêòèâ èíêèøàô åòìèøäèð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿí èëê îëàðàã êàïè-
òàëèñò èíêèøàô éîëóíà äàõèë îëìóø Èíýèëòÿðÿ, ìöëêèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðè,
ìöãàâèëÿëÿð âÿ ÿìëàê äþâðèééÿñèíèí äèýÿð ùöãóãè úÿùÿòëÿðèíèí òÿí-
çèìëÿíìÿñèíÿ äàùà ìÿùàðÿòëÿ éàíàøàðàã, ìöëêè ùöãóã ñàùÿñèíäÿêè
ìþâúóä ôåîäàë ãàíóíâåðèúèëèéèíè éåíè ãàéäàëàðà óéüóíëàøäûðìàüà ÷à-
ëûøìûøäûð. Ëàêèí ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð þç õöñóñè ùöãóã ïðîãðàìûíà ìà-
ëèê îëìàéàí èíýèëèñ ñàùèáêàðëàð äàèðÿñè, öìóìè ùöãóã âÿ ÿäàëÿò ùöãó-
ãóíóí ÿíÿíÿâè ãàðøûëûãëû êîìïðîìèñ ýöçÿøòëÿð êîíñòðóêñèéàñû èëÿ êè-
ôàéÿòëÿíìèøäèëÿð. Èíýèëòÿðÿäÿ, ùÿòòà ÕÛÕ ÿñðäÿ öìóìèëèêäÿ ìöëêè
ùöãóãóí ìÿçìóíó ìîäåðíëÿøäèðèëñÿ äÿ, îíóí îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà
200
ìöùöì ñïåñèôèê èíñòèòóòëàðûíäàí îëàí ÿìëàêûí ðåàë (ðåàë ïðîïåðòé) âÿ
øÿõñè (ïåðñîíàë ïðîïåðòé) ìöëêèééÿòÿ áþëöíìÿñè ìþâúóä îëìàãäà
äàâàì åäèðäè. Áó áþëýöíöí éàðàíìàñû, òàðèõÿí Èíýèëòÿðÿäÿ ôîðìàëàø-
ìûø ÿìëàê ìÿíàôåëÿðèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíèí ìöäàôèÿ ôîðìàëàðû îëàí
ðåàë âÿ øÿõñè èääèàëàðëà áàüëû îëìóøäóð.
Òîðïàã ìöëêèééÿòè ñàùèáëÿðè îëàí ëåíäëîðäëàð ðåàë èääèàëàðëà òîð-
ïàãëàðûíûí, äàøûíìàç íÿñëè ÿìëàêëàðûíûí âÿ òèòóëëàðûíûí ìöäàôèÿñèíèí
âÿ ñ. áó êèìè õöñóñè ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûíäà ìàðàãëû èäè-
ëÿð. ÕÛÕ ÿñðäÿ ðåàë ìöëêèééÿòÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿ, ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ
ìöãàéèñÿäÿ íèñáÿòÿí çÿèôëÿñÿ äÿ, ìöÿééÿí ôîðìàëëûãëàðëà âÿ ìÿù-
äóäèééÿòëÿðëÿ ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè, îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàë-
ìà íÿñëè ÿìëàêûí áþëöíìÿñèíÿ ìàíå îëàí ìàéîðàò ãàéäàëàðû, ãàäûí-
ëàðûí âàðèñëèêäÿí ìÿùðóì åäèëìÿñè âÿ ñ. ïðèíñèïëÿð þç ùöãóãè ãöââÿ-
ñèíè ñàõëàìàãäà èäè.
Øÿõñè èääèàëàð öçðÿ ìöäàôèÿ ùöãóãóíà èñÿ, ñûðô ÿøéà ùöãóãëàðûíûí
ãîðóíìàñû èëÿ éàíàøû, ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ñàùèáêàðëàð ö÷öí äàùà
ÿëâåðèøëè âÿ ÷åâèê ìöäàôèÿ ùöãóãó èëÿ òÿìèí åäèëÿí, ãåéðè-ÿìëàê ùö-
ãóãëàðûíà àèä åäèëÿí ìöÿëëèôëèê ùöãóãó, ïàòåíò ùöãóãó âÿ ñ. áó êèìè
ñóáñèäèàð íþâëÿð äÿ äàõèë èäè. 1832-úè âÿ 1845-úè èëëÿðäÿ ãàíóíâåðèúèëè-
éÿ äàõèë åäèëìèø éåíè ìöääÿàëàð, äàøûíìàç ìöëêèééÿòèí þçýÿíèíêèëÿø-
äèðèëìÿñèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè, "ðåàë" âÿ "øÿõñè" (ôÿðäè) èääèàëàð àðàñûí-
äà ôÿðãëÿðèí òÿäðèúÿí çÿèôëÿäèëÿðÿê àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàð-
ìûøäûð. 1875-úè âÿ 1883-úö èëëÿðäÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ åäèëìèø éåíèëèêëÿð-
äÿ èñÿ, òîðïàã èúàðÿäàðëàðûíûí âÿ êîïèùîëäåðëÿðèí ùöãóãè âÿçèééÿòëÿðè-
íèí äÿéèøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì äÿéèøèêëèêëÿðè íÿçÿðäÿ òóò-
ìóøäóð. 1882-úè èë ãàíóíó, òîðïàüû þìöðëöê èúàðÿéÿ ýþòöðÿí øÿõñëÿðÿ,
îíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäà ñÿðáÿñò ñÿðÿíúàì ùöãóãó âåðèðäè.
Ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíà äàèð îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà ÷îõñàéëû òåðìèí
âÿ êîíñòðóêñèéàëàðäàí òàìàìèëÿ àçàä îëóíìàäà, ÿìëàêûí èäàðÿ îëóí-
ìàñû âÿ îíóí öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðèëìÿñèëÿ áàüëû áèð ñûðà ÿëàâÿ úÿùÿò-
ëÿðè þçöíäÿ òÿñáèò åäÿí, 1925-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìöëêèééÿò ùàããûí-
äà ãàíóíóí ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Áó éåíè ãàíóíëà àðõàèê
201
ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðèíè èòèðÿí òîðïàã ìöëêèééÿòèíÿ äàèð ÿââÿëêè ãàíóíëàð,
äàøûíìàç ìöëêèééÿòè öìóìè ùöãóã (úîììîí ëàw) ðåúèìèíÿ éàõûíëàø-
äûðìûøäûð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìöëêèééÿòèí åòèáàð
åäèëìÿñè èíñòèòóòó îëàí òðàñò, òÿòáèã îëóíìà äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðÿðÿê
éåíè èíâåñòèñèéà áàíêëàðû âÿ äèýÿð êàïèòàëèñò áèðëèê ôîðìàëàðûíûí éàðàäûë-
ìàñûíäà ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ÿëâåðèøëè ùöãóãè áàçàéà ÷åâðèëìèøäèð.
Óçóí ìöääÿò îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà àòðèáóò ôîðìàëàðûíû ñàõëàéàí ìöë-
êèééÿò ùöãóãó, òÿäðèúÿí òÿêìèëëÿøèá éåíèëÿøìÿêëÿ, ìöÿééÿí ìöñáÿò
íÿòèúÿëÿð äîüóðìóøäóð. Áåëÿ êè, ÿââÿëà, ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí ÿíÿíÿ-
âè èíýèëèñ êîíñòðóêñèéàñû, ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí þçöíöí óíèêàë ñàáèò-
ëèéèíè òÿìèí åòìèøäèð. Èêèíúèñè, èíýèëèñ ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí èíêèøàôûíûí
òÿêàìöë éîëó, áó þëêÿäÿ ùÿääÿí àðòûã áóðæóàçèéà èíäèâèäóàëèçìèíäÿí
(ôÿðäèëÿøìÿäÿí) éàéûíìàüà âÿ ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí ñîñèàë èíñòèòóò êè-
ìè ôîðìàëàøàðàã, ìöëêèééÿò÷èíèí þçöíöí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè êîððåêòÿ
åäÿí áàõûøëàðûí òÿñäèã åäèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. ÕÕ ÿñðäÿ èíýèëèñ
ãàíóíâåðèúèëèéèíèí óðáàíèçàñèéàñû øÿðàèòèíäÿ äàùà ÷îõ ìöëêèééÿò÷è ùö-
ãóãëàðû èëÿ, èúàðÿ÷èíèí èñòåùñàëàò áèíàëàðûíà, åâëÿðÿ âÿ ìÿíçèëëÿðÿ íèñáÿ-
òè ìÿñÿëÿñè ãàðøûëàøûðäû. Åâëÿðèí ñàùèáè îëàí ôðèùîëäåðëÿð, îíëàðà ìÿõñóñ
òèêèëèëÿðëÿ éàíàøû, áèíàíûí óúàëäûüû òîðïàãëàðûíäàí ìöëêèééÿò÷èñè êèìè
÷ûõûø åäèðäèëÿð. Åéíè çàìàíäà, áó òîðïàãëàð öçÿðèíäÿ ôàêòèêè ñÿðÿíúàì
ùöãóãó, áèëàâàñèòÿ òèêèëèíèí þçöíöí ùöãóãó ðåúèìè èëÿ áàüëû îëìóøäóð.
ÕÕ ÿñðèí ñîí îíèëëèêëÿðèíäÿ ôðèùîëäåðëÿð âÿ åâ âÿ éà ìÿíçèë (ëèç-
ùîëäåð) èúàðÿ åäÿíëÿð àðàñûíäà ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð õöñóñè ÿùÿìèé-
éÿò äàøûìàüà áàøëàìûøäûð. Ëèçùîëäåðëÿð òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò
ùöãóãëàðûíà ìàëèê îëìàñàëàð äà, îíëàðûí éàøàäûãëàðû ìÿíçèëëÿðÿ âÿ éà
åâëÿðÿ îëàí ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè, ÿøéà ùöãóãëàðûíà éàõûí îëìóøäóð.
Áó îíóíëà ìöÿééÿí åäèëèðäè êè, èúàðÿ (àðåíäà) ìöíàñèáÿòëÿðè ýåòäèê-
úÿ äàùà ÷îõ äàâàìëû âÿ ñàáèò îëàðàã ãàëûðäû. 1967-úè èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø ëèçùîëäåð ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàð äàèð ãàíóíëà, îíëàðûí ùöãóãëàðû
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýåíèøëÿíìèøäèð. Áåëÿ êè, áó ãàíóí ëèçùîëäåðëÿ-
ðÿ, óçóí ìöääÿò èúàðÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ îëàðàã éàøàäûãëàðû åâëÿðè âÿ
ìÿíçèëëÿðè ôðèùîëä ùöãóãóíäà àëìàã âÿ éà áóíà àëòåðíàòèâ îëàðàã èúà-
202
ðÿ (àðåíäà) ìöääÿòèíè 50 èëÿäÿê óçàòìàã ùöãóãó ÿëäÿ åòìèøäèëÿð.
Èíãèëàá äþâðöíäÿ ÿââÿë ìþâúóä îëìóø ìöãàâèëÿ âÿ ìöëêè ùöãóã
ïîçóíòóëàðûíà (äåëèêò) äàèð èíýèëèñ ùöãóãó íîðìàëàðûíûí ÿíÿíÿâè êàó-
çèñòèê ìàíåðàñû ìöàñèð ùöãóãäà äà ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè,
ìöàñèð ìöãàâèëÿ ùöãóãó êîíñåïñèéàñû îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà èääèàëà-
ðûí, î úöìëÿäÿí äÿ éåðèíÿ éåòèðìÿìÿéÿ ýþðÿ èääèà âÿ éà áîðúëóíóí
þç öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö þùäÿëèéè ("þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿ" äàèð èääèà-àñ-
ñóìïñèò) èúðà åòìÿìÿéÿ ýþðÿ èääèàëàðûí ìÿùêÿìÿ àäàïòàñèéàñû èëÿ
òÿêìèëëÿøìÿñè àðòìûøäûð. Àãðàð âÿ ñÿíàéå èíãèëàáûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã,
ìöãàâèëÿ ùöãóãó áèð ñûðà ñàùÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí ìóçäëó ôÿùëÿ ãöââÿ-
ñèíäÿ èñòèôàäÿ, ÿìòÿÿëÿðèí ìöáàäèëÿñè, õèäìÿò ýþñòÿðìÿ âÿ ñ. ñàùÿëÿð-
äÿ ùöãóãóí ÿñàñ ôîðìàñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Þç íþâáÿñèíäÿ ÿíÿíÿâè Èí-
ýèëòÿðÿ ùöãóã äîêòðèíàñûíà âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã ìÿùêÿìÿ ïðàêòè-
êàñûíà, öìóìãÿáóë åäèëìèø ìöãàâèëÿ ïðèíñèïëÿðè (òÿðÿôëÿðèí áÿðàáÿð-
ëè, "àçàä èðàäÿ âÿ ñå÷èì åòìÿê" ùöãóãó, þùäÿëèéèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè
âÿ ñ.) äàõèë åäèëèð. ÕÛÕ ÿñðäÿ þùäÿëèéèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñèíÿ ýþ-
ðÿ áîðúëóíóí øÿõñè ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí ùÿáñõàíà úÿçàñûíûí
âåðèëìÿñè ãàéäàñû ëÿüâ åäèëìèøäèð. Öìóìè éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûìàëàð
ùàããûíäà ìöãàâèëÿëÿð, ñûüîðòà ìöãàâèëÿëÿðè âÿ ñ. éåíè ìöãàâèëÿ íþâ-
ëÿðè ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêëÿ òÿíçèìëÿíÿðÿê þç èíêèøàôûíû òàïìûøäûð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà äåëèêò (ëàw îô òîðòñ) íîðìàëàðû óçóí ìöääÿò
þç ìöðÿêêÿáëèéè âÿ àðõàèêëèéè èëÿ õöñóñè îëàðàã ñå÷èëìèøäèð. ÕÂÛÛÛ-
ÕÛÕ ÿñðëÿðäÿ, ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèø þçýÿ òîðïàã ñà-
ùèáëèéèíÿ ñîõóëìàã (òðåñïàññ), òîðïàã ñàùèáëèéèíäÿí ìÿùðóì åòìÿê
(äèñïîññåññèîí), çèéàí âåðìÿê íèééÿòëè ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿê (íóèñàíúå)
âÿ ñ. èääèà íþâëÿðè, ùÿì÷èíèí õöñóñè èääèàëàðäàí ùåñàá åäèëÿí "øÿõñè"
ìöëêèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí ùöãóãïîçìàëàð – ÿìëàêûí ãàíóíñóç ìÿíèì-
ñÿíèëìÿñè, ÿøéàëàðûí ãàíóíñóç ñàõëàíûëìàñû ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà þçöíÿìÿõñóñ ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðè ÿùàòÿ åäÿí
øÿõñèí ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû êèìè òÿôñèð åäèëÿí àíäè÷ìÿíèí ïîçóë-
ìàñû, áàøãà øÿõñèí (úîíñïèðàñé) ìöëêèééÿòèíÿ çÿðÿð âóðìàã ìÿãñÿ-
äèëÿ ñþâäÿëÿøìÿ âÿ ñ. äåëèêòëÿðäÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Êàïèòàëèñò úÿ-
203
ìèééÿòèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, äåëèêò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí (ìÿñ.
ñÿùëÿíêàðëûã) áÿçè úÿùÿòëÿðè òÿôñèëàòû èëÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàêèí
öìóìèëèêäÿ äåëèêò ùöãóãóíóí äàùà ÷îõ àíëàéûøëàðû âÿ ïðèíñèïëÿðè ùÿ-
ëÿ äÿ ôîðìàëàøäûðûëìàìûø ãàëìûøäûð. Áÿçè äåëèêòëÿð ÿââÿëêè êèìè,
"úèääè ìÿñóëèééÿò" ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Áåëÿ êè, äÿéìèø
çÿðÿð ôàêòû êèôàéÿò åòäèéèíäÿí, ùöãóãïîçàíûí ñóáéåêòèâ òÿãñèðè ìöÿé-
éÿí åäèëìèðäè (àðàøäûðûëìûðäû).
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èíýèëèñ ùöãóãóíäà ìöëêè ùöãóãóí äèýÿð
èíñòèòóòëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, äåëèêò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ïðåñåäåíò ùöãó-
ãó þç ãöââÿñèíè ñàõëàìûø âÿ ñàõëàìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Åéíè çà-
ìàíäà, äåëèêò ùöãóã íîðìàëàðûíûí àðõàèçìè îíóí éåíè, ìöàñèð äþâðöí
ùöãóãïîçìà (ìÿñ. ñàíêñèéàëàøäûðûëìàìûø êîìïöòåð áàçà ìÿëóìàò-
ëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ éà áó ìÿëóìàòëàðû ãàíóíñóç åëàí åòìÿê
âÿ ñ.) íîðìàëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ äÿ ìàíå îëìóð.
Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿ àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ òÿä-
ðèúÿí ëèáåðàëëàøìà ìåéèëëÿðè ýöúëÿíìèøäèð. Áåëÿ êè, 1836-úû èëäÿ, êèë-
ñÿ íèêàù ôîðìàñû èëÿ éàíàøû, ìöëêè íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàüà äà
èúàçÿ âåðèëèðäè. Èíýèëòÿðÿ ãàíóíëàðû 1857-úè èëäÿí èñÿ áîøàíìàíû ðÿñ-
ìèëÿøäèðäè. 1882-úè èëäÿ ÿðäÿ îëàí ãàäûí, ÿìëàê äþâðèééÿñèíäÿ îëàí
þç ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëìóøäóð.
Ëàêèí àðõàèê íîðìàëàðûí òÿñèðè èëÿ ãàäûí éåíÿ äÿ ÿðèíäÿí àñûëû âÿçèé-
éÿòäÿ ãàëìàãäà äàâàì åäèðäè. Ùÿòòà ãàäûí òÿðÿôèíäÿí ÿðèí éàíûíäà
òþðÿäèëìèø äåëèêòÿ ýþðÿ éåíÿ äÿ ÿð ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû.Éåíè ìöíà-
ñèáÿòëÿð øÿðàèòèíäÿ ÿðäÿ îëàí ãàäûíûí ÿìëàê âÿ àèëÿ ùöãóãëàðû ýåíèø-
ëÿíìÿêäÿ äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿðèí õÿéàíÿòèíÿ ýþðÿ, àðâàäûí áî-
øàíìà ùöãóãó òàíûíûðäû. Íèêàùäàí êÿíàð äîüóëàí óøàãëàð îëäóüó ùàë-
äà êÿáèí êÿñèëìÿñè èëÿ íèêàùûí ãàíóíèëÿøäèðèëìÿñè òàíûíûðäû.
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ãÿáóë åäèëìèø áèð ñûðà êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø
àêòëàðäà âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø ãàíóíëàðäà, àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè
ñàùÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, 1967-úè èë-
äÿ àèëÿ éàøàéûø ùàããûíäà ãàíóí, 1969-úó èëäÿ íèêàùûí õèòàì åäèëìÿñè
ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàðà äàèð ãàíóí, 1979-úó èëäÿ àèëÿ-íèêàù èøëÿðè öçðÿ
204
êîíñîëèäàñèéà ãàíóíó, 1984-úö èëäÿ àèëÿ-íèêàù èøëÿðè öçðÿ ìÿùêÿìÿ èú-
ðààòû ùàããûíäà êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø ãàíóí âÿ ñ. áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí èñ-
ëàùàòëàðûí òÿìèí åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. Áó éåíè ãàíóíëàð àèëÿ-
íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ ÿââÿëëÿð ãöââÿäÿ îëìóø áèð ñûðà àêòëà-
ðûí âÿ ïðåñåäåíòëÿðèí ÿíÿíÿâè âÿ þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðèíèí ãöââÿäÿ
ñàõëàíûëìàñûíû èñòèñíà åòìèðäè. Áåëÿ êè, äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãåé-
äÿ àëûíàí íèêàùëàðëà éàíàøû, 1949-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìöâàôèã ãàíóí-
ëà àðçó åäÿíëÿð éàëíûç êèëñÿäÿ þç íèêàùëàðûíû ðÿñìèëÿøäèðÿ áèëÿðäèëÿð.
Êÿáèí êÿñèëìÿìèøäÿí ÿââÿë àäàõëûëàðûí íèøàíëàíìàñû ìÿðàñèìè îëóð-
äó. 1970-úè èëÿ ãÿäÿð ðÿñìè íèøàíëàíìà îëìàäàí íèêàùà äàõèë îëìàã
ìöãàâèëÿíèí ïîçóëìàñû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèðäè. Ëàêèí ùàçûðäà íèøàíëàí-
ìà (ïîìîëâêà) ùöãóãó ãöââÿéÿ ìàëèê äåéèëäèð âÿ ùàêèìëÿð òÿðÿôèí-
äÿí íÿçÿðÿ àëûíìûð. Ìöàñèð ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íèêàùà äàõèë îëàí òÿðÿô-
ëÿðäÿí 5 øÿðòÿ ÿìÿë åäèëìÿñè òÿëÿá åäèëèð êè, áó ãàéäàëàðûí ïîçóëìàñû
íèêàùû ãàíóíñóç åëàí åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áåëÿ êè, íèêàù äàõèë
îëàí òÿðÿôëÿðäÿí êþíöëëöê, äèýÿð íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè ÿëàãÿëÿðèíäÿ îë-
ìàìàëàðû, 16 éàøûíà ÷àòìàëàðû, åéíè úèíñäÿí îëìàìàëàðû (ùàçûðäà áó
ãàäàüà àðàäàí ãàëäûðûëûá), éàõûí ãîùóì îëìàìàëàðû òÿëÿá åäèëèðäè. Äè-
ýÿð òÿðÿôäÿí, 16-18 éàøëàð àðàñûíäà íèêàùà äàõèë îëàíëàðäàí âàëèäåéíëÿ-
ðèí âÿ éà áàøãà øÿõñëÿðèí (ãÿééóìëàðûí âÿ ñ.) ðàçûëûüû òÿëÿá îëóíóðäó.
ÕÕ ÿñð Èíýèëòÿðÿ àèëÿ-íèêàù ãàíóíâåðèúèëèéè äàùà ÷îõ ÿð-àðâàä ùö-
ãóãëàðûíûí áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðìèøäèð. ßðÿ ýåòìèø
ãàäûí éåíè àä (àäûíûí äÿéèøäèðèëìÿñè), éåíè âÿòÿíäàøëûüû ãÿáóë åäÿ áè-
ëÿð, éàøàéûø éåðèíè ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ ñå÷ÿ áèëÿð, ìöñòÿãèë áàíê ùåñàáû
à÷äûðà áèëÿðäè. Èíýèëèñ ùöãóãóíäà íèêàù ÿí ìöõòÿëèô ôîðìàäà îëàí ñà-
çèøëÿðèí áàüëàíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòñà äà, ìÿùêÿìÿëÿð ìöãàâèëÿ ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíèí ðåàëèçàñèéàñûíäà èøòèðàê åòìèðäèëÿð. Ìÿùêÿìÿëÿð éàëíûç
îíà ìöðàúèÿò åäèëäèéè ùàëäà ÿìëàêäàí èñòèôàäÿ âÿ éà ÿìëàêûí áþëöí-
ìÿñè ùàëëàðû öçðÿ ùöãóãè ùÿðÿêÿòëÿð éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðäèëÿð. Èíýèëèñ ùö-
ãóãóíäà àèëÿíèí ôàêòèêè îëàðàã áþëöíìÿñèíè ðÿñìèëÿøäèðÿí "ñåïàðà-
òèîí" ùöãóãó èíñòèòóòó ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿð áîøàíìà
îëìàäàí àèëÿíè áèðòÿðÿôëè îëàðàã òÿðê åäÿðäèñÿ, ÿðèí ùåñàáûíà àðâàä
205
ö÷öí ÿëàâÿ éàøàéûø âÿ ìàëèééÿ âÿñàèòèíèí àéðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Ùàçûðäà íèêàùûí ÿñàñ âÿ éåýàíÿ íîðìàë õèòàì öñóëó áîøàíìà ùöãóãó
òÿñáèò åäèëèð. Áîøàíìà ïðîñåäóðëàðû âÿ ìþâúóä ôîðìàëèçì ãàéäàëàðû
ñàäÿëÿøäèðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, ÿââÿëëÿð êèëñÿäÿ êÿñèëÿí êÿáèíëÿðèí õèòàì
åäèëìÿñè ö÷öí ïàðëàìåíòèí õöñóñè àêòûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè ãàéäàëàðûíû
ìöÿééÿí åäÿí ïðîñåäóðëàð ëÿüâ åäèëìèøäèð. 1937-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø
ïàðëàìåíò àêòûíäà, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ õÿéàíÿòÿ ýþðÿ, ïðàêòèê
îëàðàã ÿð âÿ àðâàäûí áîøàíìà ùöãóãëàðû áÿðàáÿðëÿøäèðèëèðäè. 1969-úó
èëäÿ íèêàùûí õèòàì åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàð êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà
ïàðëàìåíò àêòû ãÿáóë åäèëìèøäèð. Èñëàùàò ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, áèð-áèðëÿðè-
íÿ õÿéàíÿò åòìÿëÿðè áîøàíìàíûí ñÿáÿáè êèìè ýþñòÿðèëÿðäèñÿ, çèíà åò-
ìèø òÿðÿôëÿð (àäéóëòåðëÿð) íÿèíêè ñöáóòëàð òÿãäèì åòìÿëè, åéíè çàìàí-
äà áîøàíìàéà íàèë îëìàã èñòÿéÿí òÿðÿô, ìÿùêÿìÿíè áó ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèí îíóí ùÿéàòû ö÷öí äþçöëìÿç ùÿääÿ îëäóüóíó èíàíäûðìàëû èäèëÿð.
Ñîí èëëÿðèí ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ, ÿð-àðâàäûí ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðè-
íÿ äàùà ÷îõ ùöãóãëàðûí áÿðàáÿðëÿøäèðèëìÿñè òåíäåíñèéàñû áàø âåðèð.
Àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ òÿðÿôëÿð ìàääè úÿùÿòäÿí íÿèíêè ãàðøûëûãëû
éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè, åéíè çàìàíäà öìóìè ÿìëàêäàí èñòèôàäÿäÿ ùÿð
êÿñèí ìöÿééÿí åäèëìèø ïàé àéðûëìàñû ãàéäàñûíû äà íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Ùÿì÷èíèí èíýèëèñ àèëÿ ùöãóãóíäà ÿíÿíÿâè ÿð, àðâàäûí áîðúëàðûíà ýþ-
ðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûìàñû ãàéäàñû äà þç ùöãóãè ãöââÿñèíè ñàõëàìàã-
äà äàâàì åòäèðèðäè. Àèëÿ ÿìëàêûíûí àéðû-àéðû áþëöíìÿñè ðåúèìè ãàë-
ìàãäà äàâàì åòìèø, ëàêèí åùòèéàúû îëàí òÿðÿôÿ àëèìåíò þäÿíèëìÿñè
ãàéäàñû èñòèñíà èäè. Óçóí ìöääÿò ÿëâåðèøñèç âÿçèééÿòäÿ îëàí íèêàù-
äàíêÿíàð óøàãëàðûí ùöãóãè ñòàòóñóíäà éàõøûëûüà äîüðó õåéëè äÿéè-
øèêëèê áàø âåðìèøäèð. Íèêàùäàíêÿíàð äîüóëàí óøàüûí àòàñû, þâëàäûíûí
ñàõëàíûëìàñûíà àëèìåíò þäÿìÿéè èúáàðû èäè. ßýÿð î áóíó êþíöëëö äå-
éèë, ìÿúáóðè âÿ éà àç ìÿáëÿüäÿ þäÿéÿðäèñÿ, îíà ãàðøû àòàëûüûí òà-
íûíìàñû ùàããûíäà ôîðìàë ïðîñåñ ãàëäûðûëà áèëÿðäè.
Èíýèëòÿðÿ àèëÿ ùöãóãóíäà óøàãëàðûí 18 éàøûíà ÷àòàíà ãÿäÿð ùöãóãè
ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí ãàéäàëàð ñàõëàíûëìûøäûð. Òÿùñèë ùàããûí-
äà 1944-úö èë àêòûíäà óøàãëàðûí òÿùñèë àëìàñûíà ìÿñóëèééÿò âàëèäåéí-
206
ëÿðèí âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã éåðëè ùàêèìèééÿò âÿ ìÿêòÿáèí èíçèáàòè
ðÿùáÿðëèéèíèí öçÿðèíÿ ãîéóëìóøäóð. Áó ãàíóí óøàãëàðûí 5 éàøûíäàí 16
éàøûíà ãÿäÿð èúáàðè òÿùñèë àëìàëàðûíû ìöÿééÿí åäèðäè. Óøàãëàð âÿ éå-
íèéåòìÿëÿð ùàããûíäà 1933-úö èë ãàíóíó, óøàãëàðûí 16 éàøûíà ãÿäÿð âà-
ëèäåéíëÿðè òÿðÿôèíäÿí èíúèäèëìÿñè, îíëàðëà êîáóä ðÿôòàð åäèëìÿñè âÿ éà
åâäÿí ãîâóëìàñû ùàëëàðûíäàí ìöäàôèÿ îëóíìàëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Áèëÿðÿêäÿí óøàãëàðà ãàðøû ãÿääàðëûã åäèëìÿñè, îíëàðûí äþéöëìÿñè âÿ ñ.
ùàëëàð úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè éàðàäûðäû.
Ìöàñèð äþâðäÿ òèúàðÿò øèðêÿòëÿðè ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ, îíëà-
ðûí ùöãóãè ñòàòóñóíäà ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ èðÿëèëÿéèø, èíêèøàô áàø âåð-
ìèøäèð. Áó äþâðÿ ãÿäÿð ãóðóëìóø òèúàðÿò îðòàãëûüû (øèðêÿòëÿð) áèð ÷îõ
ùàëëàðäà øÿõñè ÿëàãÿëÿð ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê, ãèéìÿòëè êàüûç-
ëàðà ýþðÿ ìÿùäóä ìÿñóëèééÿò äàøûìàãëà, êàïèòàëûí àêêóìóëéàñèéàñû-
íà, þç ìÿíàôåëÿðèíèí òÿìèí îëóíìàñûíà éþíÿëÿí ôÿàëèééÿòè ÿëàãÿëÿí-
äèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ëàêèí ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ëîíäîí áèðúà-
ñûíäà áàø âåðìèø ãàëìàãàëëû ìþùòÿêèðëèéÿ (ñïåêóëéàñèéà) ýþðÿ, Èíýèë-
òÿðÿ ïàðëàìåíòè øèðêÿòëÿð ùàããûíäà "Ñàáóí êþïöêëÿðè" àäëàíàí õöñóñè
àêò ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Àêòà ýþðÿ, õöñóñè äþâëÿò èúàçÿñè
îëìàäàí ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèí éàðàäûëìàñû ãàäàüàí åäèëèðäè. Áó àê-
òà ìöâàôèã îëàðàã öìóìè ùöãóã òÿðÿôèíäÿí ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿ-
äÿð Èíýèëòÿðÿíèí ñàùèáêàðëûã àëÿìèíäÿ, ïàé÷ûëàðûí èøòèðàêû éàðàäûëàí, ëà-
êèí èøòèðàê÷ûëàðûí ìÿùäóä ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí òèúàðÿò îðòàã-
ëûüû (øèðêÿòëÿð) îëàí ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèí ìþâúóäëóüó ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. 1825-úè èëäÿ "Ñàáóí êþïöêëÿðè" àäëàíàí àêò ëÿüâ åäèëñÿ äÿ, èúà-
çÿ ÿñàñûíäà ïàé÷ûëàðûí ñÿùìäàð øèðêÿò éàðàòìàëàðû ÿââÿëëÿð îëäóüó êè-
ìè ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Ëàêèí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí êàïèòàëèçì
ñÿùìäàð úÿìèééÿòëÿðèí äàùà ÿëâåðèøëè øÿðòëÿðëÿ éàðàäûëìàñû âÿ ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ îïåðàòèâ âÿ ÷åâèê ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñû-
íà ìàëèê îëìàã ö÷öí, àðäûúûë ãàíóíëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ íàèë îëìóø-
äóð. Áåëÿ êè, 1844-1867-úè èëëÿð ãàíóíâåðèúèëèéè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø
ñÿùìäàð úÿìèééÿòè òÿøêèëàò÷ûëàðû, êàïèòàëûí áèð ãèñìè ñàùèáêàð òÿáÿãÿ-
ñèíèí ÿëèíäÿ úÿìëÿøìÿñèíÿ, ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí êóðñóíóí ãàëõìàñûíà
207
âÿ åíìÿñèíÿ âÿ áåëÿëèêëÿ, àêñèéà ñàùèáëÿðè îëàí ïàé÷ûëàðûí ìöôëèñëÿø-
ìÿñè íàèë îëìàã ö÷öí ìöùöì âàñèòÿéÿ ìàëèê îëìóøäóëàð.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð ïðèíñèï åòèáàðèëÿ õö-
ñóñè îëàðàã "ùöãóãè øÿõñ" àíëàéûøûíû òàíûìàìûøäûð. Éàëíûç 1844-
1867-úè èëëÿðäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðëà òèúàðÿò îðòàüû îëàí øèðêÿòëÿðè
ãèéìÿòëè êàüûçëàð áóðàõàí âÿ ÿìëàê äþâðèééÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí òÿñèñ-
÷èëÿð âÿ ñÿùìäàðëàðëà éàíàøû ìöñòÿãèë (ùöãóãè) øÿõñëÿð êèìè òàíûäû.
Òèúàðÿò äþâðèééÿñèíäÿ øèðêÿò ðÿùáÿðè äèýÿð áöòöí ôÿðäè èøòèðàê÷ûëàðûí
àäûíäàí äåéèë, éàëíûç øèðêÿòèí àäûíäàí ÷ûõûø åäèðäè. Éåíè øèðêÿò òÿñèñ
åòìÿê ö÷öí ãàíóíà ýþðÿ, ìèíèìóì 7 òÿñèñ÷è (ïàé÷û) èøòèðàê åòìÿëè,
ùÿì÷èíèí àäëû àêñèéà áóðàõûëìàëû, íèçàìíàìÿ èøëÿéèá ùàçûðëàíìàëû âÿ
ùþêóìÿòèí ãàáàãúàäàí èëêèí ðàçûëûüû ÿëäÿ åäèëìÿëè èäè. Åéíè çàìàíäà,
øèðêÿòëÿðèí ðåýèñòðàñèéàñû (ãåéäÿ àëûíìàñû) ñàäÿëÿøäèðèëÿðÿê ÿñàñ òÿñèñ
ñÿíÿäëÿðèíèí òÿãäèì åäèëìÿñèëÿ êèôàéÿòëÿíèðäè.
1908-úè èëäÿ øèðêÿòëÿð ùàããûíäà ÿââÿëêè ãàíóíâåðèúèëèêëÿðè áèðëÿø-
äèðÿí éåíè êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêò ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áó àêòëà øèð-
êÿòëÿðèí öìóìè âÿ õöñóñè áþëýöñö ìöÿééÿí åäèëèðäè. 1908-úè èë ãàíó-
íó èëÿ, öìóìè øèðêÿòëÿð íèçàìíàìÿ êàïèòàëëàðûíû âÿ èøòèðàê÷ûëàðûí ñà-
éûíû àðòûðìàã ö÷öí "ÿùàëèéÿ" ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îíëàðà øèðêÿòäÿí ïàé
àëìàã âÿ áåëÿëèêëÿ, îíóí ôÿàëèééÿòèíäÿ èøòèðàê åòìÿê âÿ ýÿëèð ÿëäÿ åò-
ìÿéÿ (äèâèäåíä) ÷àüûðìàã ùöãóãóíà ìàëèê îëìóøäóð. Öìóìè øèðêÿò-
ëÿðèí ýþñòÿðèëÿí ãàéäàäà ôîðìàëàøìàñû, êàïèòàëûí äåìîêðàòèêëÿøìÿñè
êîíñåïñèéàñû ö÷öí áàçà âÿ ñûðô ôÿðäè ìöëêèééÿò ùöãóãó èíñòèòóòó êèìè
éàðàíìûø øèðêÿòëÿðèí èñÿ ñîñèàë (êöòëÿâè) èíñòèòóòà òðàíñôîðìàñèéà îëóí-
ìàñûíà õèäìÿò åäèðäè. ÕÕ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìèëëèëÿøìÿ ïðîñåñè çà-
ìàíû, äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí òÿøêèë åäèëìÿñèíäÿ öìóìè øèðêÿòëÿð ôîð-
ìàñûíäàí íöìóíÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ìàêñèìóì 50 íÿôÿð èøòè-
ðàê÷û îëàí õöñóñè øèðêÿòëÿð, áöòöí êàïèòàëû ÿùàòÿ åòìÿëè âÿ êÿíàð øÿõñ-
ëÿðÿ àêñèéàëàðû (ïàéëàðû) âÿ äèýÿð ãèéìÿòëè êàüûçëàðû ñàòà áèëìÿçäèëÿð.
Ëàêèí öìóìè øèðêÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Èíýèëòÿðÿ ñàùèáêàðëàðû ö÷öí
ÿëâåðèøëè îëàí úÿùÿò êèìè, õöñóñè øèðêÿòëÿðèí þç áàëàíñëàðûíû ýþñòÿðìÿ-
éÿ áîðúëó îëìàìàëàðûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
208
 Èíýèëòÿðÿ "øèðêÿò ùöãóãó"íóí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäà ìÿùêÿìÿ
ùöãóãóíóí ìöùöì ðîëó îëìóøäóð. Áåëÿ êè, ìÿùêÿìÿ 1897-úè èëäÿ
Ñàëîìîí â. Ñàëîìîí Cî. Ëòä. èøè öçðÿ áèð íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí øèðêÿ-
òèí ùöãóãè øÿõñ ñòàòóñó àëìàñû áàðÿäÿ ìöùöì ïðåñåäåíò ìöÿééÿí åò-
ìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, èëê äÿôÿ îëàðàã èíýèëèñ ùöãóãóíäà áèð íÿôÿðèí ùöãóã
øÿõñ êèìè òàíûíìàñû áàðÿäÿ þçöíäÿ ùöãóãè êîíñòðóêñèéàíû ìöÿééÿí
åäÿí ãàíóíâåðèúèëèéèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ïðåñåäåíò éàðàíûð.
Èíýèëòÿðÿäÿ 1985-úè èëäÿ, øèðêÿòëÿð ùàããûíäà ìþâúóä ãàíóíâåðèúè-
ëèéè ÿùàòÿ åäÿí 27 áþëìÿäÿí, 747 ìàääÿäÿí âÿ 25 ãàíóíà ÿëàâÿäÿí
èáàðÿò îëàí êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêò ãÿáóë åäèëèð. Êîíñîëèäàñèéà åäèë-
ìèø àêò, øèðêÿòëÿð ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèéè ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿê âÿ éà
éåíèäÿí ãóðìàã áàðÿäÿ ùÿð ùàíñû ðàäèêàë äÿéèøèêëèê åòìÿñÿ äÿ, îíëà-
ðûí ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí ìþâ-
úóä ãàíóíâåðèúèëèéè ãàéäàéà ñàëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Ëàêèí éåíäÿí èøëÿ-
íèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, øèðêÿòëÿð ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèê êèôàéÿò ãÿ-
äÿð ìöðÿêêÿá âÿ äîëàøûã îëàðàã ãàëìûøäûð.
Èíýèëòÿðÿäÿ êîðïîðàòèâ êàïèòàëèçìèí ÿñàñûíû ãîéàí øèðêÿòëÿð ùàã-
ãûíäà ãàíóíâåðèúèëèê, øèðêÿòèí ôÿàëèééÿòèíÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí ñàùèáè
îëàí ìèëéîíëàðëà èíýèëèñ âÿòÿíäàøëàðûíûí úÿëá åäèëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè øÿ-
ðàèò éàðàòìûøäûð. Ëàêèí áó ãàíóíâåðèúèëèê ìöõòÿëèô íþâ èíùèñàð÷ûëûã
ïðàêòèêàñûíû äîüóðàðàã, áó ïðàêòèêàíûí éàéûëìàñûíà øÿðàèò éàðàòìûøäûð.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ãÿäÿð Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè èíùèñàð÷ûëûã
ïðîáëåìëÿðèíÿ âÿ ìÿùäóäëàøäûðûúû áàçàð ïðàêòèêàñûíà ÿùÿìèééÿò âåð-
ìÿìèøäèð. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ ùàêèìèééÿòäÿ îëàí ëåéáîðèñò
(ôÿùëÿ) ùþêóìÿòè, èãòèñàäèééàòäà õöñóñè ìöøàùèäÿëÿð àïàðìàãëà ñöðÿò-
ëÿ àðòàí èíùèñàð÷û áèðëèêëÿðèí, þ úöìëÿäÿí ìöõòÿëèô íþâ êàðòåðëÿðèí
ùþêìðàíëûüû, èíýèëèñ ñÿíàéåñèíèí áÿðïàñû âÿ éåíèëÿíìÿñèíèí ãàðøûñûíû
àëìàãëà, ÿùàëèíèí òàì ìÿøüóëëóüóíà, áöòþâëöêäÿ èãòèñàäèééàòûí þçö
ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿ èäè. Àíòèèíùèñàð ñèéàñÿòè àïàðàí ëåéáîðèñò ùþêóìÿ-
òè, 1948-úè èëäÿ èíùèñàð ùàããûíäà ãàíóíäà, èíùèñàð ìÿùäóäëàøäûðûúû áà-
çàð òÿúðöáÿñè öçðÿ ìöâàôèã êîìèññèéàíûí òÿøêèë åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òó-
òóðäó. Èíùèñàð÷û øÿðàèòè àðàøäûðàí êîìèññèéà áàø âåðìèø íåãàòèâ ùàëëàðû
209
ìöøàùèäÿ åäÿðÿê ùþêóìÿòÿ òþâñèéÿ ìÿðóçÿëÿðè ùàçûðëàéûðäû. Áèðëÿø-
ìèø êðàëëûüûí þçöíäÿ âÿ éà îíóí ìöùöì ùèññÿëÿðèíäÿ (ÿðàçèëÿðèíäÿ)
áöòöí íþâ ìÿùñóëëàðûí ö÷äÿ áèðè éàëíûç áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí âÿ éà áèð
øÿõñÿ òÿäàðöê îëóíóðñà, áó àðòûã èíùèñàð÷ûëûã ùåñàá åäèëèðäè. Àçàä áà-
çàð ìöíàñèáÿòëÿðèíè ñàõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöõàëèôÿòäÿ îëàí ìöùàôèçÿ-
êàðëàð ïàðòèéàñû, 1953-úö èëäÿ "Èíùèñàðëàð âÿ ìÿäóäëàøäûðûúû òÿúðöáÿ
öçðÿ êîìèññèéà ùàããûíäà" ãàíóí ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ íàèë îëäóëàð.
1956-úû èëäÿ "Ìÿùäóäëàøäûðûúû òèúàðÿò òÿúðöáÿñè ùàããûíäà" ãàíóí
ãÿáóë åäèëäè. Áó ãàíóíà ýþðÿ, éàðàäûëìûø õöñóñè äþâëÿò îðãàíû îëàí
Ðåýèñòð (ãåéäÿ àëàí ÿëàãÿëÿíäèðèúè) "èíùèñàð÷û âÿçèééÿòÿ" âÿ "àíòèðÿ-
ãàáÿò òÿúðöáÿñèíÿ" íÿçàðÿò åòìÿëè èäè. Åéíè çàìàíäà ìÿùäóäëàøäûðûúû
òÿúðöáÿ öçðÿ õöñóñè ìÿùêÿìÿ äÿ éàðàäûëûðäû. Ðåýèñòð èñòåùñàëà, ìÿù-
ñóëóí òÿäàðöêöíÿ, ãèéìÿòëÿðÿ, âÿ ñ. àèä ìöãàâèëÿëÿðè âÿ ìÿùäóäëàø-
äûðûúû òÿúðöáÿíèí áöòöí íþâëÿðèíè (éàëíûç ðÿãàáÿò ö÷öí ìÿíôè íÿòèúÿëÿð
éàðàòäûãäà) àøêàð åòìÿëè èäè. Àðàøäûðìàíûí íÿòèúÿëÿðè ðÿñìèëÿøäèðèëÿ-
ðÿê ìÿùäóäëàøäûðûúû òÿúðöáÿ öçðÿ ìÿùêÿìÿéÿ òÿãäèì åäèëèðäè.
ÕÕ ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ àíòèèíùèñàð ñàùÿñèíäÿ òÿêìèëëÿøäèðèë-
ìÿëÿð àïàðûëàðàã ãàíóíâåðèúèëèê êîíñîëèäàñèéà åäèëìèøäèð. Ìÿùäóäëàø-
äûðûúû òÿúðöáÿíèí ðåýèñòðè, âèúäàíëû òèúàðÿò öçðÿ Áàø äèðåêòîðëà ÿâÿç
åäèëäè. Èíùèñàðëàð öçðÿ êîìèññèéà, èíùèñàð âÿ øèðêÿòëÿðèí áèðëÿøìÿñè öç-
ðÿ êîìèññèéàéà ÷åâðèëäè. Òèúàðÿò âÿ ìàëèééÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèì-
ëÿíìÿñèíäÿ 1974-úö èë Èñòåùëàê÷û Êðåäèò Ùàããûíäà Ãàíóí, 1973-úö èë-
äÿ ßäàëÿòëè Òèúàðÿò Ùàããûíäà Ãàíóí, 1976-úû èëäÿ Ìÿùäóäëàøäûðûúû
Òèúàðÿò Òÿúðöáÿñè Ùàããûíäà Ãàíóí, 1980-úè èëäÿ Ðÿãàáÿò Ùàããûíäà
Ãàíóí âÿ ñ. àêòëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð.
Éåíè ùöãóã ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí ÿìÿê âÿ ñîñèàë òÿìèíàò ãàíóíâåðèúè-
ëèéèíèí èíêèøàôû, Òéóäîðëàðûí áèëàâàñèòÿ ôÿùëÿ ãàíóíâåðèúèëèéè ñèéàñÿòèíèí
äàâàìû îëìóøäóð. Áó ãàíóíâåðèúèëèêëÿð êàïèòàëèçìèí òÿøÿêêöë òàïìàñû-
íûí àüûð øÿðòëÿðèíè òÿñáèò åòìÿêëÿ, êÿíä ÿùàëèñèíèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ, î
úöìëÿäÿí úèíàéÿò úÿçàñû òÿòáèãèíèí êþìÿéèëÿ ÿìÿê èíòèçàìûíà âÿðäèø
åòìÿéÿ éþíÿëäèëìèøäèð. ßìÿê øÿðòëÿðèíèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìÿúáóðè
éîëëà òÿíçèìëÿíìÿñè ãàéäàñû áöòöí ÕÂÛÛÛ ÿñð ÿðçèíäÿ äàâàì åòìèøäèð.
210
 Èíýèëòÿðÿäÿ ñÿíàéå èíãèëàáûíäàí ñîíðà èãòèñàäè âÿçèééÿòëÿðè ìþù-
êÿìëÿíÿí ñàùèáêàðëàð ö÷öí ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äþâëÿò òÿíçèìëÿí-
ìÿñè íÿèíêè þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø, åéíè çàìàíäà îíëàðà ÿëàâÿ éöê
îëìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿìÿê ìÿâàúèáëÿðèíèí
þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ êþùíÿ ãàíóíëàð ëÿüâ åäèëèð âÿ "ìöãàâèëÿ àçàäëûüû"
ïðèíñèïèíäÿí ÷ûõûø åäÿí ñàùèáêàðëàð, áÿçÿí ùÿòòà àüëàñûüìàç ÿìÿê
øÿðòëÿðèíè þç èñòÿäèêëÿðè êèìè èðÿëè ñöðöðäöëÿð. Ïàðëàìåíò, 1834-úö èëäÿ,
ùÿëÿ Û Éåëèçàâåòàíûí äþâðöíäÿ ãÿáóë åäèëìèø éîõñóëëàðà ïóë âÿ àçóãÿ
øÿêëèíäÿ ìöàâèíÿò âåðèëìÿñè ãàéäàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí êþùíÿ ãàíóíëà-
ðû ëÿüâ åòìèøäèð. 1834-úö èë ãàíóíó ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ êàòîðãà øÿðàèòè-
íÿ éàõûí îëàí âÿ èø åâëÿðè àäëàíàí ìöÿññèñÿëÿðÿ úÿëá åäèëÿí èøñèçëÿðÿ
âÿ éîõñóëëàðà éàëíûç áó ôîðìàäà "êþìÿê" åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Èíýèëòÿðÿäÿ ðÿñìè îëàðàã èãòèñàäèééàòûí ëèáåðàëëàøìàñûíûí åëàí
åäèëìÿñè, ùå÷ äÿ ñàùèáêàðëàðëà ôÿùëÿëÿðèí ùöãóãè áàõûìäàí áÿðàáÿð
âÿçèééÿòäÿ îëìàëàðû äåìÿê äåéèëäèð. Ùÿòòà ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿ-
äÿð ôÿùëÿëÿðëÿ ÿìÿê êîíòðàêòûíû ïîçìóø ñàùèáêàðëàð, éàëíûç öìóìè
ùöãóã íîðìàëàðûíûí êþìÿéèëÿ, ìöëêè èääèà ãàéäàñûíäà òÿãèá îëóíóð-
äóëàð. Éîõ ÿýÿð êîíòðàêò ôÿùëÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ïîçóëàðäûñà, îíäà îíëàð
úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè äàøûéûðäûëàð. Ëàêèí 1824-úö èëäÿ ãÿáóë ãàíóí, Èí-
ýèëòÿðÿäÿ ïåøÿêàð ôÿùëÿ èòòèôàãëàðûíûí éàðàäûëìàñû âÿ òðåä-éóíèîí ùÿ-
ðÿêàòûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíà òÿêàí âåðìèøäèð. Ôÿùëÿ èòòèôàãëàðû ùàããûí-
äà ãÿáóë åäèëìèø 1871-úè èë ãàíóíó, ïðèíñèï åòèáàðèëÿ òðåä-éóíèîíëàðûí
ìÿãñÿäëÿðèíèí åòèðàô åäèëìÿñè âÿ ôÿùëÿëÿðèí ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíäà-
êû ôÿàëèééÿòëÿðèíèí òÿãèáèíèí ãàäàüàí åäèëìÿñè èäè. 1875-úè èëäÿ ïàðëà-
ìåíò ùÿìêàðëàð èòòèôàãû ùÿðÿêàòûíûí ëåãàëëàøäûðûëìàñûíäà áèð ãÿäÿð
èðÿëèéÿ ýåäÿí íþâáÿòè ãàíóí ãÿáóë åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ñàùèáêàðëàð âÿ
ôÿùëÿëÿð ùàããûíäà ãÿáóë åäèëìèø àêòäà, ôÿùëÿëÿð òÿðÿôèíäÿí áèðòÿðÿôëè
ãàéäàäà ÿìÿê ìöãàâèëÿñèíèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ úèíàéÿò òÿãèáè ëÿüâ
åäèëèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿéìèø çèéàíûí þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ ìöëêè èä-
äèà ãàëäûðìàã ùöãóãó âåðÿí íîðìàëàð èñÿ, 1906-úû èë éåíè ãàíóíëà ãà-
äàüàí åäèëèðäè. 1927-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø íþâáÿòè ãàíóí öìóìè âÿ
ñèéàñè òÿòèëëÿðè, ùÿìðÿéëèê òÿòèëëÿðèíè âÿ êöòëÿâè ïèêåò êå÷èðìÿíè
211
(øòðåéêáðåõåðëèéè) ãàäàüàí åòñÿ äÿ, 1946-úû èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí
âÿ ÿìÿêëÿ êàïèòàëûí ìÿíàôåëÿðèíè áÿðàáÿðëÿøäèðìÿéÿ (áàðûøäûðìàüà)
÷àëûøàí ëåéáîðèñòëÿð ùþêóìÿòè áó ãàíóíóí ëÿüâèíÿ íàèë îëìóøäóð.
1971-úè èëäÿ ñÿíàéå ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà ãàíóíäà, ùÿìêàðëàð èòòè-
ôàãëàðûíûí ìÿúáóðè ãåéäèééàòû, îíëàðûí äþâëÿò èäàðÿëÿðè ãàðøûñûíäà ùå-
ñàá âåðìÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ëàêèí éåíè ìöùàôèçÿêàðëàð ùþêó-
ìÿòè ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí ìÿúáóðè ãåéäèééàò ãàéäàñûíû ëÿüâ åòäè.
Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí íèçàìëàíìàñûíäà ãà-
íóíâåðèúèëèêëÿ éàíàøû, ïðåñåäåíò ùöãóãó äà ìöùöì ðîë îéíàéûð. ßìÿê
ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ïðåñåäåíòëÿð ìÿùêÿìÿ èúðààòûíäà ôîðìàëàøûðäû.
ßìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí þíÿìëè ìÿñÿëÿëÿðèíèí (èø øÿðàèòè, ÿìÿêùàããû
âÿ ñ.) òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿð ìöùöì ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäèð. ßìÿêùàããûíûí ìÿáëÿüè, èñòèðàùÿò ìöääÿòè, èø éåðëÿðèíäÿ àëû-
íàí òðàâìàëàð âÿ ñ. áó êèìè ìÿñÿëÿëÿð êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿðëÿ íèçàì-
ëàíûðäû. Êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõìàã
ö÷öí õöñóñè òðèáóíàëëàð éàðàäûëìûøäûð. Áóíóíëà áàüëû ìÿùêÿìÿ òÿúðö-
áÿñè (úîäåõ îô ïðàúòèúå) ÿâÿçñèç ðîëà ìàëèêäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó ñà-
ùÿäÿ äþâëÿò îðãàíëàðû òÿúðöáè ìÿúÿëëÿëÿð òÿðòèá åäèðäèëÿð. Äîüðóäóð, áó
ìÿúÿëëÿëÿð ùöãóãè ñÿíÿä îëìàñà äà, ùöãóã íîðìàëàðû òÿòáèã îëóíàðêÿí
ìÿùêÿìÿëÿð âÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí íÿçÿðÿ àëûíûðäû.
Èíýèëòÿðÿäÿ ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíûí ìöòÿøÿêêèëëèéèíèí àðòìàñû, îíóí äþâ-
ëÿòèí ìþâãåéèíÿ òÿäðèúÿí òÿñèðèíèí ýöúëÿíìÿñè, ñîñèàë ãàíóíâåðèúèëèê
ñàùÿñèíäÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí íèçàìëàíìàñûíà éåíè íàèëèééÿòëÿðèí
ÿëäÿ åäèëìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäè. Äþâëÿòèí ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ãàðûø-
ìàäûüû áÿéàí åäèëñÿ äÿ, ïàðëàìåíò âàõòàøûðû ýöçÿøòëÿðÿ ýåòìÿéÿ ìÿú-
áóð èäè. Èíýèëòÿðÿäÿ ôàáðèê ãàíóíâåðèúèëèéè èëê íþâáÿäÿ ãàäûí âÿ óøàã
ÿìÿéèíè íèçàìëàìàüà éþíÿëèøäèð. Ùÿëÿ 1802-úè èëäÿ óøàã ÿìÿéèíèí
ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñèíÿ úÿùä åäèëìèøäèð. 1803-úö èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø
ãàíóíäà òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíäÿ ÷àëûøàí óøàãëàðà ýåúÿ íþâáÿñèíäÿ èøëÿ-
ìÿê ãàäàüàí åäèëìèøäèð. 9 éàøäàí 13 éàøà ãÿäÿð óøàãëàð ö÷öí èø ýöíö-
íöí ìöääÿòè 8 ñààò, 18 éàøûíà ãÿäÿð îëàíëàð ö÷öí èñÿ 12 ñààò ìöÿééÿí
åäèëèðäè. Ãàíóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí ôàáðèê ìöôÿòòèøëèéè
212
ñèñòåìè éàðàäûëìûøäû. 1842-úè èëäÿ ãàäûíëàðûí âÿ 10 éàøûíà ãÿäÿð îëàí
óøàãëàðûí éåðàëòû èøëÿðäÿ ÷àëûøìàñû ãàäàüàí åäèëìèøäè. Èíýèëòÿðÿäÿ èø ýö-
íöíöí ãûñàëäûëìàñû áàðÿäÿ àïàðûëàí ìöáàðèçÿ, 1866-úû èëäÿ Áàëòèìîðäà
òîïëàíàí Öìóìè ôÿùëÿ êîíãðåñèíäÿ 8 ñààòëûã èø ýöíö åëàí åäèëìÿñè òÿ-
ëÿáè èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Ëàêèí áó òÿëÿáëÿð éàëíûç ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
ùÿéàòà êå÷ìèøäèð. 1880-úè èëäÿ èñòåùñàëàò òðàâìàëàðûíà ýþðÿ, ìöÿññèñÿ
ðÿùáÿðèíèí ìàääè ìÿñóëèééÿò äàøûìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ßìÿê ãà-
íóíâåðèúèëèéèíèí èíêèøàôûíäà 1911-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíäà õÿñòÿ-
ëèéÿ, ÿëèëëèéÿ, äîüóøà ýþðÿ ñîñèàë ñûüîðòà èëÿ éàíàøû, èøñèçëèéÿ ýþðÿ äÿ
ìöàâèíÿò âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ñîñèàë ñûüîðòà ãàíóíâåðèúèëèéè,
éàëíûç èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ñèñòåìëè õàðàêòåð àëìûøäûð.
ÕÕ ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ áó ñàùÿäÿ ãàíóíâåðèúèëèéèí êîíñîëèäàñèéà-
ñû òÿñáèò îëóíìóøäóð. Ùÿìêàðëàð èòòèôàãû âÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿ-
ñèíäÿ äàùà áèð êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø àêò 1992-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Áó ãàíóíâåðèúèëèêëÿðäÿ êîíêðåò ÿìÿê øÿðàèòè, ìÿâàúèáëÿð, ìöÿññèñÿ-
ëÿðäÿêè ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí ñòàòóñó áàðÿäÿ òðåä-éóíèîíëàð âÿ ñàùèá-
êàðëàð àðàñûíäà êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿíèí éåíè ãàéäàëàðû ôèêñèéà åäèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ áóðæóàçèéà èíãèëàáûíûí õàðàêòåðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ñÿáÿáëÿ-
ðÿ ýþðÿ, úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ äÿ ùÿð ùàíñû ðàäèêàë äÿéèøèêëèêëÿð
áàø âåðìÿìèøäèð. 1832-úè èë èñëàùàòëàðûíà ãÿäÿð, èíãèëàáäàí ÿââÿëêè
äþâðäÿí ãàëìà ìþâúóä úèíàéÿò-ùöãóã íîðìàëàðû èðè òîðïàã àðèñòîêðàòè-
éàñû âÿ áóðæóàçèéàíûí éóõàðû òÿáÿãÿñèíè òàìàìèëÿ ãàíå åäèðäè. Èíýèëòÿ-
ðÿ áàø âåðÿí úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí áþéöê ùèññÿñè öìóìè ùöãóã âÿ ñòàòóò
ùöãóãó èëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Ùÿòòà áÿçè àðõàèê ñòàòóòëàð, î úöìëÿäÿí
1351-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø úèíàéÿòëÿðèí ö÷äÿðÿúÿëè ãóðóëóøóíó ÿùàòÿ
åäÿí òðèçí (õÿéàíÿò), ôåëîíèéà (àüûð úèíàéÿòëÿð) âÿ ìèñäèìèíîð (õûðäà
úèíàéÿòëÿð, õÿòàëàð) ìöàñèð äþâðäÿ äÿ ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, êàïèòàëèñò èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû çÿìèíäÿ, ÿíÿíÿâè
úèíàéÿò íþâëÿðè èëÿ éàíàøû, éåíè úèíàéÿò íþâëÿðèíèí âÿ áóíà ìöâàôèã
îëàðàã úÿçàëàðûí àðòìàñû äà ìöøàùèäÿ åäèëèðäè. ßýÿð èíãèëàáûí ñîíóíäà
(1660-úû èë) Èíýèëòÿðÿäÿ 50 íþâ úèíàéÿòÿ ýþðÿ þëöì úÿçàñû âåðèëèðäèñÿ,
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ îíëàðûí ñàéû 150-éÿ ÷àòìûøäûð.
213
 ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà õàðàêòåðèê
úÿùÿòè, úèää-úÿùäëÿ õöñóñè ìöëêèééÿòÿ "åùòèðàì åäèëìÿñè"íèí þíÿ
÷ÿêèëìÿñè îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ íÿèíêè àüûð úèíàéÿòëÿðÿ, î úöìëÿ-
äÿí áàü àüàúëàðûíûí êÿñèëìÿñè, áè÷ÿíÿêëÿðèí éàíäûðûëìàñû, êèëñÿäÿ
úèáýèðëèê åòìÿéÿ ýþðÿ äÿ þëöì úÿçàñû âåðèëèðäè.
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ êàïèòàëèçìèí ãÿòè îëàðàã
ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà, úèíàéÿò ùöãóã íîðìàëàðû äàùà ÷îõ òÿí-
ãèäÿ ìÿðóç ãàëìàüà áàøëàìûøäûð. Àðòûã ùàêèì äàèðÿëÿðäÿ áàøà äö-
øöðäöëÿð êè, úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè ñàùÿñèíäÿ ìöñòÿñíà äÿðÿúÿäÿ
àüûð úÿçàëàðû íÿçÿðäÿ òóòàí ñèéàñÿòèí àðçó îëóíàí íÿòèúÿëÿð âåðìÿñè
òàìàìèëÿ àáñóðä éàíàøìàäûð. Ùÿòòà èø î éåðÿ ÷àòìûøäûð êè, àüûð úÿ-
çàëàð âåðèëÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí áèëÿí àíäëûëàð, áÿðàÿò àêòëàðû âåðìÿ-
éÿ ÷àëûøûðäûëàð. Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ úÿçàëà-
ðû éöíýöëëÿøäèðÿí àðäûúûë ãàíóíëàð ãÿáóë åòìÿêëÿ ìþâúóä ãàéäà-ãà-
íóíó ñàõëàìàüà úÿùä åòìèøäèð. 1816-úû èëäÿ ãàäûíëàðûí ðöñâàé÷ûëûã
äèðÿéèíÿ áàüëàíìàñû, 1817-úè èëäÿ èñÿ ãàì÷û èëÿ äþéöëìÿñè úÿçàëàðû
ëÿüâ åäèëèð. 1826-1861-úè èëëÿðäÿ ãàíóíâåðèúèëèéÿ åäèëÿí äÿéèøèêëèê-
ëÿð íÿòèúÿñèíäÿ, þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëàí úèíàéÿòëÿðèí ñàéû 200-äÿí 4-
ÿ ãÿäÿð àçàëäûëìûøäûð. Ùÿòòà 1848-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø àêòäà ýþñ-
òÿðèëèðäè êè, "êðàëëûüûí þçöíäÿ áåëÿ, êðàëà ãàðøû ìöùàðèáÿ àïàðûëìàñû-
íà" ýþðÿ þëöì úÿçàñû äåéèë, þìöðëöê ùÿáñõàíà úÿçàñû âåðìÿê íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóðäó.
1870-úè èë ãàíóíó èëÿ ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, ÿìëàêûí ìö-
ñàäèðÿñè úÿçàñû ëÿüâ åäèëìèøäèð. Áóíóíëà äà, îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà
úèíàéÿòëÿðèí ôåëîíèéà âÿ ìèñäèìèíîð áþëýöñö àðàñûíäà ôÿðãëÿð àðà-
äàí ãàëäûðûëìûø îëäó.
ÕÛÕ ÿñðäÿ úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûëìàñû ïðîñåäóðó äåìîêðàòèêëÿø-
ìÿéÿ äîüðó õåéëè èðÿëèëÿéèø ÿëäÿ åòìèøäèð. 1836-úû èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø àêò, ùÿáñõàíàéà ñàëûíìûø òÿãñèðëÿíäèðèëÿíëÿðèí âÿêèëëÿ òÿìèí
îëóíìàã âÿ èø öçðÿ ìàòåðèàëëàðëà òàíûø îëìàã ùöãóãó âåðèëìèøäè.
Òÿáèè îëàðàã áó ãàíóíóí ìÿãñÿäè òÿãñèðëÿíäèðèëÿíèí ìÿùêÿìÿ ïðî-
ñåñèíäÿ äàùà éàõøû ìöäàôèÿ îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê èäè. 1898-úè èë
214
ãàíóíó òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñÿ àðçóëàäûüû ùàëäà ìÿùêÿìÿäÿ øàùèä-
ëèê åòìÿê ùöãóãó âåðèðäè. Áóíóëà äà ÿíÿíÿâè îëàðàã öìóìè ùöãóã
äîêòðèíàñûíäà ôîðìàëàøìûø òÿãñèðëÿíäèðèëÿíÿ "éàëàí÷û" êèìè áàõûë-
ìàñû ïðèíñèïèíäÿí èìòèíà åäèëèðäè. Åéíè çàìàíäà, Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿ-
ìÿ ïðîñåäóðó, àíäëûëàðûí èøòèðàêû îëìàäàí, ïåøÿêàð ùàêèìëÿðèí öìó-
ìèëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ùþêì âåðìÿëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòàí, áàõûëàí èø-
ëÿðèí äàèðÿñè ýåíèøëÿíäèðèëìèøäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí ñàùÿñèíäÿ êîíñîëèäàñèéà åäèëìèø
àêòëàð âÿ éà ñàäÿúÿ, àêòëàð âåðìÿêëÿ, þçöíäÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ âÿ
éåíè ùöãóãè ãàéäàëàðû íÿçÿðäÿ òóòàí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìîäåðí-
ëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè äàâàì åòìèøäèð. Cèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ
äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí äÿéèøìÿñè, úèíàéÿò ùöãóãóíäà éåíè èñëàùàòëàð
àïàðûëìàñûíû çÿðóðè åòìèøäèð. Èíýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíäà ÿùÿìèé-
éÿòëè éåíèäÿíãóðìà, ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà, õöñóñèëÿ äÿ 1965-úè
èëäÿ éàðàäûëìûø âÿ èíýèëèñ ùöãóãóíóí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíè ãàðøûéà
ìÿãñÿä ãîéìóø Ùöãóã Êîìèññèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà áàø
âåðìèøäèð. Êîìèññèéà úèíàéÿò ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èø-
ëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò àéûðìûøäû. Ùÿòòà 1985-úè èëäÿ úèíàéÿò ùöãóãó
ìÿúÿëëÿñèíèí ëàéèùÿñè ùàçûðëàíàðàã, ýåíèø èúòèìàèééÿòèí òàíûø îëìà-
ñû ö÷öí äÿðú åäèëìèøäèð. Ëàêèí áó ìÿúÿëëÿíèí ãÿáóë åäèëìÿñè äàéàí-
äûðûëñà äà, ñîí íÿòèúÿ îëàðàã, Ùöãóã Êîìèññèéàñû âÿ ïàðëàìåíò Èí-
ýèëòÿðÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê èøëÿð
ýþðìöøäöëÿð.
ÕÕ ÿñðèí 60-80-úè èëëÿðèíäÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí öìóìè ùèññÿñè
ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð áèð ñûðà àêòëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. 1967-úè èëäÿ ãÿ-
áóë åäèëìèø úèíàéÿò ùöãóãó ãàíóíäà, úèíàéÿòëÿðèí ôåëîíèéà âÿ ìèñ-
äèìèíîð ÿíÿíÿâè àíàõðîíèçì (êþùíÿëìèø, éåíè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí ýÿë-
ìÿéÿí) áþëýöñö ëÿüâ åäèëìèøäèð. Áóíäàí ÿââÿë, 1945-úè èëäÿ èñÿ,
úèíàéÿò ùöãóãóíóí îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà òðèçí êàòåãîðèéàñû ëÿüâ
îëóíìóøäóð. Ãàíóíâåðèúèëèê ãàéäàñûíäà úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí éåíè
êëàññèôèêàñèéàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó èëê íþâáÿäÿ 5 èëäÿí éóõà-
ðû ìöääÿòäÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäèëìÿ úèíàéÿòëÿðèíÿ øàìèë èäè. Áó
215
ãðóï úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ, øöáùÿëè øÿõñëÿðèí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ùÿáñ ïðî-
ñåäóðó òÿñáèò åäèëèðäè. Äèýÿð äàùà àç èúòèìàè òÿùëöêÿëè ÿìÿëëÿð ö÷öí,
ýþñòÿðèëÿí ùÿáñ ïðîñåäóðó íÿçÿðäÿ òóòóëìóðäó.
Cèíàéÿò ùöãóã ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàðûí ìöùöì èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí
áèðè úÿçàëàðûí ùóìàíèñòëÿøäèðèëìÿñè âÿ îïòèìèñòëÿøäèðèëìÿñèäèð. Áó
þç èôàäÿñèíè èëê íþâáÿäÿ ôàêòèêè îëàðàã þëöì úÿçàñûíûí ëÿüâ åäèëìÿ-
ñèíäÿ ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿ êè, 1969-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëà,
ùÿòòà àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ þëöì úÿçàñûíûí âåðèëìÿñè àðàäàí ãàëäû-
ðûëìûøäûð. Äîüðóäóð êè, áÿçè ñòàòóòëàð äþâëÿòÿ õÿéàíÿò, ïèðàòëûã (äÿ-
íèç ãóëäóðëóüó) âÿ êðàë òÿðñàíÿëÿðèíèí (äîêëàðûíûí) éàíäûðûëìàñûíà
ýþðÿ þëöì úÿçàñû ñàõëàíûëìûøäûð. Ñòàòóòëàðäà ýþñòÿðèëÿí úèíàéÿòëÿðÿ
ýþðÿ èñÿ, èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ êèìÿ þëöì úÿçàñû òÿéèí åäèëìÿìèøäèð.
1948-úè èëäÿ êàòîðãà èøëÿðèíÿ ýþíäÿðìÿê úÿçàñû ëÿüâ åäèëäè âÿ
ÿí àüûð úÿçà íþâö êèìè ìöõòÿëèô ðåúèìëè àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäèë-
ìÿ òÿòáèã îëóíäó. Èíýèëòÿðÿäÿ ùàçûðäà ìþâúóä ïåíòåíñèéàð ñèéàñÿò
úèíàéÿòêàðëàðûí ðåàäàïòàñèéàñûíà éþíÿëìèøäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ þëêÿäÿ
õöñóñè óøàã èñëàù ìöÿññèñÿëÿðè âÿ ùÿòòà "à÷ûã ùÿáñõàíàëàð" éàðàäûë-
ìûøäûð. Èíýèëòÿðÿäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëÿí âÿ ìÿùêóìëàðûí ñîñèàë
àäàïòàñèéàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòè úÿçà íþâö îëàí ïðîáàñèéà
("ñûíàã"), õöñóñè ñîñèàë õèäìÿò èø÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí íÿçàðÿò îëóíóðäó.
Ïðîáàñèéà úÿçà íþâö ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø áèð
ñûðà òÿëÿáëÿðÿ ÿìÿë åòìÿê, î úöìëÿäÿí ìöíàñèá îëìàéàí éåðëÿðÿ
ýåòìÿìÿê, ìöÿééÿí øÿõñëÿðëÿ ýþðöøìÿìÿê, àõøàìëàð åâäÿ îë-
ìàã, ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ êèëñÿéÿ ýåòìÿê âÿ ñ. øÿðòëÿðëÿ ìÿùêóì
îëóíìóø øÿõñèí àçàäëûãäà îëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. ÕÕ ÿñðèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ ïðåâåíòèâ (ãàðøûñûíû àëàí, ãàáàãëàéûúû) úÿçà íþâö éàðàí-
ìûøäû. Ïðåâåíòèâ úÿçà, ÿëàâÿ úÿçà îëìàãëà ðåñèäèâèñòëÿðÿ, éÿíè ÿí
àçû ö÷ äÿôÿ ìÿùêóì åäèëìèø âÿ úèíàéÿòêàð ùÿéàò òÿðçè ñöðÿí øÿõñ-
ëÿðÿ, úÿçàëàðûíû ÷ÿêäèêäÿí ñîíðà 5 èëäÿí 10 èëÿ ãÿäÿð ìöääÿòäÿ
ùÿáñõàíàäà ñàõëàìàã áàðÿäÿ âåðèëèðäè.
Èíýèëòÿðÿ Àëè Ìÿùêÿìÿñè èêè èíñòàíñèéàäàí – Éöêñÿê ßäàëÿò
Ìÿùêÿìÿñèíäÿí (áèðèíúè èíñòàíñèéà) âÿ Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèí-
216
äÿ (èêèíúè èíñòàíñèéà) èáàðÿòäèð. Àäÿòÿí èøëÿð èëê îëàðàã Éöêñÿê
Ìÿùêÿìÿéÿ âåðèëèð. Áó èíñòàíñèéàíûí ãÿðàðëàðûíäàí Àïåëëéàñèéà
Ìÿùêÿìÿñèíÿ øèêàéÿò åäèëÿ áèëÿð. Èíýèëòÿðÿäÿ äèýÿð àøàüû ìÿùêÿ-
ìÿëÿðäÿí áèðáàøà Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ øèêàéÿò âåðèëÿ áèëÿð.
1907-úè èëäÿ úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ Àïåëëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñè éàðàäûë-
ìûøäûð.
ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíèí ñàéûíûí àðòìàñû âÿ
ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí çÿèô ñöðÿòè, áöòöí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí âÿ úè-
íàéÿò ïðîñåñèíèí èñëàùàòëàðà åùòèéàúû îëäóüóíó çÿðóðè åòìèøäèð.
Ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ 1971-úè èë ãàíóíó
ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð. Èñëàùàò íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñûðà ìÿù-
êÿìÿ èíñòàíñèéàëàðû (àññèç ìÿùêÿìÿëÿðè âÿ ñ.) ëÿüâ åäèëìèø, ìöâà-
ôèã äàèðÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòëÿðè óíèôèêàñèéà åäèëìèø âÿ þëêÿ-
íèí àëè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí éåíè êðàë òàõò-òàú ìÿùêÿìÿ-
ñè îðãàíû éàðàäûëìûøäûð. Ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ùöãóãè õèäìÿò ùàããûíäà
1990-úû èë ãàíóíó, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñèíäÿ
íþâáÿòè ìÿðùÿëÿ êèìè, ÿââÿëëÿð èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ùöãóãóíà ìÿëóì
îëìàéàí ìöäàôèÿ òÿñèñàòëàðûíäàí îëàí âÿêèëëèê êàòåãîðèéàñûíû òÿñèñ
åäÿðÿê, îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà êîðïîðàòèâ ìÿùêÿìÿ ìöäàôèÿ èíñòèòó-
òó îëàí áàððèñòëÿðèí âÿ ñîëèñèòåðëÿðèí èíùèñàðûíà ñîí ãîéìóøäóð. Äà-
ùà áèð éåíèëèê èñÿ 1985-úè èëäÿ, ïîëèñèí âÿ éà çÿðÿð÷ÿêÿíèí òÿëÿáè èëÿ
èøòèðàê åäÿí èòòèùàì÷ûëàðëà éàíàøû, ìöùöì úèíàéÿò èøëÿðè ïðîñåñèíäÿ
îíà áÿðàáÿð òóòóëàí äþâëÿò èòòèùàì÷ûëàðû ñèñòåìè äÿ éàðàäûëäû. Cèíà-
éÿò ïðîñåñèíäÿ ÿíÿíÿâè ÷ÿêèøìÿ ïðèíñèïè ñàõëàíûëìàãëà ïîëèñèí ðîëó
õåéëè àðòìûøäûð. Ëàêèí 1994-úö èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø úèíàéÿò èøëÿðè öç-
ðÿ ïîëèñ âÿ ñöáóòëàð ùàããûíäà ãàíóíäà, îíëàðûí ôÿàëèééÿòè íèçàìëà-
íàðàã ùÿáñ, àõòàðûø âÿ äèýÿð òÿäáèðëÿð çàìàíû úèääè ãàíóí ÷ÿð÷èâÿñè
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿ àíäëû èúëàñ÷ûëàðûí õöñóñè éåðè âàð-
äûð. Ùÿòòà ëèáåðàë ùöãóãøöíàñëûãäà ùåñàá åäèëèð êè, ùþêóìÿò îíóí
ìÿíàôåéèíÿ àèä îëàí èøëÿðäÿ þçö-þçöíÿ ùàêèìëèê åäÿ áèëìÿçäè. Îíà
ýþðÿ äÿ èúòèìàè ðÿéèí äàøûéûúûëàðû îëàí àíäëûëàðûí ãîðóíóá ñàõëàíûë-
217
ìàñû ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ èíñòèòóòëàðûíäàí (ãîëëàðûíäàí) áèðè îëìàãëà
áþéöê íàèëèééÿò ùåñàá åäèëìÿëèäèð. 1898-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãà-
íóí ìöãÿññèðÿ ìÿùêÿìÿéÿ èñòÿäèéè âàõò èôàäÿ âåðìÿê ùöãóãóíó
òÿñáèò åòìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ïåøÿêàð ùàêèìëÿðèí àíäëûëàðûí èø-
òèðàêû îëìàäàí ÷ûõàðà áèëÿúÿêëÿðè èøëÿðèí äàèðÿñèíè ìöÿééÿí åòìèø-
äèð. 1905-úè èëäÿ àíäëû ìÿùêÿìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðàí
ãàíóí ãÿáóë åäèëäè âÿ ïåøÿêàð ùàêèìëÿðèí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ýåíèø-
ëÿíäèðèëäè. Èíýèëèñ ãàíóíëàðû øÿõñèí èòòèùàì îëóíàí ÿìÿëäÿ òÿãñèðèíèí
áÿëè âÿ éà õåéð ñóàëûíûí úàâàáûíà äàèð éåêäèë ãÿðàðëàð âåðèëìÿäèêäÿ,
èøèí àíäëûëàð ìÿùêÿìÿ êîëëåýèéàñûíà ýþíäÿðèëìÿñè ãàéäàñû ìþâ-
úóääóð. 1971-úè èë ìÿùêÿìÿ èñëàùàòû, àíäëûëàðûí ñå÷èëìÿñèíèí ìÿð-
êÿçëÿøäèðìÿñèíè ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Ìÿëóìäóð êè, òàðèõÿí
àíäëûëàðû øåðèôëÿð ñå÷ìèøäèëÿð. Ëàêèí èñëàùàòà ýþðÿ, èíäè îíëàðû ëîðä-
êàíñëåðèí òÿéèí åòäèéè ìÿìóðëàð ñå÷ìÿëè èäèëÿð. 1972-úè èëäÿ èñÿ,
àíäëû èúëàñ÷ûëàðà òÿòáèã åäèëÿí ÿìëàê ñåíçè ëÿüâ åäèëèð âÿ éàø ñåíçè
àøàüû ñàëûíìûøäûð. 1974-úö èë ãàíóíó èñÿ àíäëû ìÿùêÿìÿëÿðÿ ÿëàãÿ-
äàð äÿéèøèêëèêëÿðè êîíñîëèäàñèéà åòìèøäèð.

218
 ÂÛÛ Û Ì Þ Â ÇÓ : ÀÌÅÐÈÊÀ ÁÈÐËßØÌÈØ
ØÒÀÒËÀÐ ÙÖÃÓÃÓ

1. Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùöãóã

ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö
Èíýèëèññàêñîí öìóìè ùöãóãóíóí Àìåðèêà ãèòÿñèíäÿ ôîðìàëàøìàñû
âÿ èíêèøàôû òàðèõè, èëê Áðèòàíèéà êîëîíèéàëàðûíûí áó ÿðàçèëÿðäÿ ìÿñêóí-
ëàøìàñû äþâðöíäÿí áàøëàìûøäûð. ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àìå-
ðèêàíûí Àòëàíòèê îêåàíû ñàùèëëÿðèíÿ èëê èíýèëèñ êîëîíèéàëàðûíûí ÿñàñû ãî-
éóëìóøäóð. Êþùíÿ êîíòèíåíòäÿí "Éåíè ãèòÿ"éÿ êþ÷öá éàøàìàã èñòÿ-
éÿíëÿð, Èíýèëòÿðÿ òèúàðÿò øèðêÿòëÿðèíÿ (Îñò-ùèíä âÿ á.) 3-4 èë ÿðçèíäÿ þç
éîë õÿðúëÿðèíè þäÿìÿê þùäÿëèéè ýþòöðìöøäöëÿð. Èëê êîëîíèéà 1607-úè
èëäÿ Âèðúèíèéàäà éàðàäûëìûøäûð. Ñûðô êîììåðñèéà ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë
åäèëìèø èëê êîëîíèéàëàðûí ùöãóãè ñòàòóñó, Áðèòàíèéà òàõò-òàúû èëÿ áó âÿ
éà äèýÿð øèðêÿòèí ñÿùìäàðëàðû (àêñèéà÷ûëàðû) àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãà-
âèëÿ ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèëèðäè. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ñèéàñè âÿ äèíè áàõûø-
ëàðûíà ýþðÿ äèññèäåíòëÿðèí Àìåðèêàéà êöòëÿâè êþ÷ö áàøëàéûð.
Âàõòèëÿ Áðèòàíèéà êðàëûíûí èìçàëàäûüû ìöêàôàòëàð, êîëîíèéàëàðà äà-
õèëè èøëÿðèíäÿ ìóõòàðèééÿò âåðñÿ äÿ, îíëàð êðàëûí òÿáÿÿëÿðè âÿ äåìÿëè,
Èíýèëòÿðÿíèí òàì ùöãóãëó âÿòÿíäàøëàðû ùåñàá åäèëìÿëÿðè õöñóñè ãåéä
åäèëèðäè. Êðàë õàðòèéàëàðû, ìåòðîïîëèéàíûí þçöíäÿ ìþâúóä îëàí ùöãóã
âÿ àçàäëûãëàðû êîëîíèéàëàðäà äà ãîðóíìàñûíà òÿìèíàò âåðèðäè. Áó
àçàäëûãëàðà ãàíóí ãàðøûñûíäà ùàìûíûí áÿðàáÿðëèéè, àíäëûëàð ìÿùêÿìÿ-
ñèíäÿ èøëÿðèí ÿäàëÿòëè àðàøäûðûëìàñû, úèíàéÿò ïðîñåñèíäÿ ÷ÿêèøìÿ ïðèí-
ñèïèíèí ãîðóíìàñû, éàøàéûø éåðèíèí ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ äÿéèøäèðèëìÿñè,
âèúäàí àçàäëûüû, ãÿääàð âÿ áàðáàð úÿçàëàðûí âåðèëìÿìÿñèíÿ òÿìèíàò
âÿ ñ. äàõèë èäè. ÕÂÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Áþéöê Áðèòàíèéà êîëîíèéà èäà-
ðÿ÷èëèê ñèñòåìè þç ÿñàñ õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíè ôîðìàëàøäûðìûøäûð.
1722-úè èëäÿ àðòûã 13 êîëîíèéàíûí òÿøÿêêöëö áàøà ÷àòìûøäûð. Áó êîëî-
219
íèéàëàð ùöãóãè âÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, ö÷ ãðóïà áþëöíöðäö. Áèðèíúè ãðó-
ïà àèä åäèëÿí Ðîä-Àéëåíä âÿ Êîííåêòèêóòà äàèð âåðèëìèø ìåòðîïîëèéà
õàðòèéàëàðûíäà, þçöíöèäàðÿ÷èëèê ñòàòóñó òÿñáèò åäèëìèø âÿ øòàòëàð ôàêòè-
êè ðåñïóáëèêà ãóðóëóøóíà ìàëèê îëìóøäóëàð. Áåëÿ êè, áó êîëîíèéàëàð-
äà áöòöí èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðû ñå÷êè ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Èêèíúè ãðóïà äàõèë îëàí Ïåíñåëâàíèéà (êå÷ìèø Èñâå÷ êîëîíèéàñû –
1681-úè èë), Äåëàâåð âÿ Ìåðèëåíä (êå÷ìèø ùîëëàíä êîëîíèéàñû – 1632-
úè èë) õöñóñè ñàùèáêàðëàðà ìÿõñóñ îëìóøäóð. Ö÷öíúö ãðóïà àèä åäèëÿí
äèýÿð 7 êîëîíèéà Ìàññ÷óñåòñ, Íéó-Ùåìïøèð, Íéó-Éîðê, Íéó-Cåðñè,
Âåðúèíèéà, Øèìàëè âÿ Cÿíóáè Êàðîëèíà âÿ Cîðúèéà Áðèòàíèéà òàõò-òàúû-
íûí ñàùèáëèéèíäÿ îëìóøäóð. Áó êîëîíèéàëàðäà ãóáåðíèéà èäàðÿ÷èëèéè âÿ
èêèïàëàòàëû ãàíóíâåðèúè êîíâåíòëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ýèçëè Øóðà-
íûí òÿãäèìàòû èëÿ Èíýèëòÿðÿ êðàëû òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí ãóáåðíàòîð
ìöòëÿã âåòî ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, ãàíóíâåðèúè îðãàíûí èñòÿ-
íèëÿí ãÿðàðûíû ëÿüâ åäÿ áèëÿðäè. Áðèòàíèéà êîëîíèéàëàðûíäà ñèéàñè-ùö-
ãóãè òÿñèñàòëàð âÿ èäåîëîæè áàõûøëàð Èíýèëòÿðÿíèí òÿñèðè àëòûíäà èíêèøàô
åäèðäè. Êîëîíèéàëàðäà èíýèëèñ öìóìè ùöãóãóíóí òÿòáèã åäèëìÿñèíèí
èëê íöìóíÿñè, 1608-úè èë Êàëâèí èøè öçðÿ Ëîíäîíäà êå÷èðèëÿí ìÿùêÿ-
ìÿ ïðåñåäåíòè îëìóøäóð. Êàëâèí èøè öçðÿ ïðåñåäåíòäÿ ìöÿééÿí åäè-
ëèðäè êè, ñèâèëèçàñèéàëû ìèëëÿòëÿðèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëìàìûø ÿðàçèëÿðäÿ
èíýèëèñ òÿáÿÿëÿðè öìóìè ùöãóã (úîììîí ëàw) íîðìàëàðûíû ìöñòÿì-
ëÿêÿ øÿðàèòèíÿ óéüóí îëàí äÿðÿúÿäÿ ãÿáóë åäèðëÿð. Òÿáèè îëàðàã èíýè-
ëèñ ïðåñåäåíòëÿðèíèí òÿòáèãè, åéíè çàìàíäà Èíýèëòÿðÿ ãàíóíâåðèúèëèéè-
íèí êîëîíèéàëàðäà ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê îëìàñû äåìÿê èäè.
ÀÁØ ùöãóãóíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû, Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãó-
ãóíäà îëäóüó êèìè ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòè èëÿ ñûõ áàüëû îëìóøäóð. Ëà-
êèí Àìåðèêà êîëîíèéàëàðûíûí ùÿéàò øÿðàèòè èíýèëèñ öìóìè ùöãóã íîð-
ìàëàðûíû òàìàìèëÿ ÿùàòÿ åòìÿñè ìöìêöí äåéèëäèð. Öìóìè ùöãóã òÿ-
ðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð âÿçèééÿ-
òè äàùà ìöðÿêêÿá åäèðäè. ÕÂÛÛ ÿñðäÿ ãöââÿäÿ îëàí ÷îõ ñàäÿ, ùàêèì-
ëÿðèí ñÿëàùèééÿòèí áóðàõûëìûø ùöãóãëà éàíàøû, áÿçè êîëîíèéàëàðäà äè-
íè-ùöãóã íîðìàëàðûíäàí (Áèáëèéàäàí) èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áÿçè êîëîíè-
220
éàëàðûí ëåýèñëàòóðàëàðû, ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí þùäÿñèíÿ áóðàõûëìûø
ùöãóã íîðìàëàðûíûí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ úÿùä åòìèøäèëÿð. Áåëÿ êè,
1648-úè èëäÿ Ìàññà÷óñåòäÿ (Ìàññà÷óñåòèí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû),
1682-úè èëäÿ Ïåíñèëâàíèéàäà ãÿáóë åäèëìèø ìÿúÿëëÿëÿðèí, ìöàñèð ùö-
ãóã òåõíèêàñû èëÿ ùå÷ áèð öìóìè ÿëàãÿñè éîõäóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí éàçû-
ëû ùöãóãà íåãàòèâ ìöíàñèáÿòè îëàí èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí, áó ñàùÿ-
äÿ àìåðèêàëûëàðëà ôèêèð àéðûëûüû èëê àíäàí þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäèð.
ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ ùÿì èãòèñàäè, ùÿì äÿ ùöãóãè ñàùÿäÿ âÿçèééÿò õåéëè éàõ-
øûëàøûð. Àðòûã êîëîíèéàëàðäà äàùà èíêèøàô åòìèø ùöãóãà åùòèéàú éàðàí-
ìûøäûð. Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíà ìöíàñèáÿò, êðàë ìöòëÿãèééÿòèíäÿí
ìöäàôèÿ îëóíìàã âÿ ôðàíñûç êîëîíèéàëàðû îëàí Ëóèçèàíà âÿ Êàíàäà-
äàí ýÿëÿ áèëÿúÿê "êîíòèíåíò ùöãóãó" òÿùëöêÿñèíäÿí ãîðóíìàã èñòÿéè
âÿçèééÿòè òàìàìèëÿ äÿéèøèðäè. Ëàêèí éåíÿ äÿ, öìóìè ùöãóãóí áöòöí
Àìåðèêàäà òÿòáèãè ìèãéàñû øöáùÿ äîüóðóðäó. Çàìàí êå÷äèêúÿ öìó-
ìè ùöãóãóí õåéðèíÿ îëàí ïðîñåñëÿð áàø âåðèð. Áèð ñûðà èíýèëèñ ãàíóíëà-
ðû, î úöìëÿäÿí 1677-úè èëäÿ ôûðûëäàã÷ûëûã ùàããûíäà ãàíóí Àìåðèêà ùà-
êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíàðàã òÿòáèã åäèëèð. 1771-
1772-úè èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè èíýèëèñ ùöãóãøöíàñû Áëåêñòîíóí "Èíýèëèñ ùö-
ãóãóíóí êîìåíòàðèéàñû" íÿøðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èíýèëèñ ùöãóãóíóí
ðåñåïñèéàñû (ìÿíèìñÿíèëìÿñè) äàùà äà ñöðÿòëÿíèð.
1776-úû èëäÿ ÀÁØ-ûí ìöñòÿãèëëèéèíèí åëàí åäèëìÿñè ùöãóã ñèñòåìè-
íèí èíêèøàôû ö÷öí òàìàìèëÿ éåíè øÿðàèò âÿ èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Ñèéà-
ñè ìöñòÿãèëëèêäÿí ñîíðà ìèëëè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ìöñòÿãèëëèê èäåéàñû
úîøãó ñÿâèééÿñèíäÿ èäè. Ðåñïóáëèêà÷ûëûã èäåàëëàðû âÿ ìèëëè ùöãóã èäå-
éàñû ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿéÿ ìöíàñèáÿòè øÿðòëÿøäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí îë-
ìóøäóð. 1787-úè èë ñåíòéàáðûí 17-äÿ ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíûí, äöíéàäà
èëê éàçûëû êîíñòèòóñèéàíûí åëàí åäèëìÿñè Àìåðèêà ùöãóã ñèñòåìèíèí èí-
êèøàôûíäà éåíè èìêàíëàð à÷ìûøäûð. ßñëèíäÿ, ÀÁØ-äà 1781-úè èëäÿ
"Êîíôåäåðàñèéà ìàääÿëÿðè" àäëàíàí èëê êîíñòèòóñèéàíûí ãÿáóë åäèëìÿ-
ñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëàêèí "Êîíôåäåðàñèéà ìàääÿëÿðè"íèí ìöä-
äÿàëàðû, ôåäåðàñèéà äþâëÿòè äåéèë, äþâëÿòëÿðàðàñû Èòòèôàãûí éàðàäûëìàñûíû
òÿñáèò åòìèøäèð. Ìÿùç "Êîíôåäåðàñèéà ìàääÿëÿðè" ÿñàñûíäà ãóðóëàúàã
221
äþâëÿòè, îáðàçëû øÿêèëäÿ "ãóìäàí äöçÿëäèëìèø êÿíäèðÿ áÿíçÿäÿí"
C.Âàøèíãòîí, òåç áèð çàìàíäà áó êîíôåäåðàñèéàíûí äàüûëàúàüûíû ñþéëÿ-
ìèøäèð. ÀÁØ-ûí 1787-úè èë êîíñòèòóñèéàñû èñÿ, "Êîíôåäåðàñèéà ìàääÿ-
ëÿðèí"äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí øòàòëàðûí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ùöãóãè ìóõòàðèé-
éÿòëÿðèíè ëÿüâ åòìÿäè, ëàêèí áóíóí ÿâÿçèíÿ ýöúëö ìÿðêÿçè äþâëÿò ùà-
êèìèééÿòè éàðàäûëìàñûíû òÿñáèò åòäè. ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñû äöíéà ïðàêòè-
êàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã, ùàêèìèééÿòèí áþëöíìÿñè ïðèíñèïèíèí C.Ëîêê
âÿ Ø.Ë.Ìîíòåñêéå òÿðèôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöø ãàíóíâåðèúè, èúðàåäèúè âÿ
ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíÿ áþëöíìÿñèíè òÿìèí åòäè. 1787-úè èë êîíñòèòó-
ñèéàñû íÿèíêè þëêÿíèí äþâëÿò âÿ èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøóíó ìþùêÿìëÿí-
äèðäè, åéíè çàìàíäà îíóí èíêèøàôû ö÷öí çÿìèí éàðàòäû. ÀÁØ êîíñòèòó-
ñèéàñû ùöãóãè ñÿíÿääÿí ÷îõ, ñèéàñè, ñîñèàë âÿ èäåîëîæè ñÿíÿä èäè. Áó
êîíñòèòóñèéàäà äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ñèñòåìè, ñèéàñè èíñòèòóòëàð, èíñàí ùö-
ãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí êîíñòèòóñèîí ìÿúìóñó, ùàêèìèééÿòèí áþëöíìÿ-
ñè ïðèíñèïè âÿ äèýÿð äþâëÿò-ùöãóãè ïðèíñèïëÿð òÿñáèò îëóíìóøäóð. Ìÿùç
ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñû ôåäåðàñèéàíûí âÿ ñîíðàêû áöòöí 50 øòàòûí ùöãóã ñèñ-
òåìëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí äþâëÿò âÿ èúòèìàè-ñèéàñè èíñòèòóòëàðûí ãóðóëìà-
ñûíäà âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿñàñ ùöãóãè ôóíäàìåíòè ìöÿééÿí åòìèøäèð.
1789-úó èëäÿ ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíà åäèëìèø èëê 10 äÿéèøèêëèê èñÿ, ôåäå-
ðàë îðãàíëàðûí øòàòëàðëà âÿ âÿòÿíäàøëàðëà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ñÿëàùèééÿò
ùÿäëÿðèíè äÿãèãëÿøäèðìèø ÷îõ ìöùöì ÿùÿìèééÿòëè, áÿëêÿ ôåäåðàòèâ
äþâëÿòèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíäà ÿñàñ ùÿëëåäèúè âàñèòÿ îëìóøäóð.
Íéó-Éîðê øòàòûíûí 1846-úû èë êîíñòèòóñèéàñû, áöòöí øòàòëàðû ÿùà-
òÿ åäÿúÿê ñèñòåìëÿøäèðèëìèø ìÿúÿëëÿøäèðìÿíèí àïàðûëìàñûíû íÿçÿð-
äÿ òóòóðäó. Áèð ÷îõ øòàòëàð þç ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè åëàí åòäèêäÿí ñîíðà,
1776-úû èëäÿí ñîíðàêû èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà èñòèíàä îëóíìà-
ñûíû ãàäàüàí åòìèøäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëà-
ðûíà äàõèë îëìóø éåíè øòàòëàðäà, èíýèëèñ öìóìè ùöãóãó èëÿ ùå÷ áèð
ÿëàãÿñè îëìàéàí ôðàíñûç âÿ éà èñïàí ùöãóã íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ
îëóíóðäó. Éåíè èììèãðàíòëàð êöòëÿñè, õöñóñèëÿ äÿ èðëàíäèéàëûëàð, èí-
ýèëèñ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû ãÿòèééÿí ñåâìèðäèëÿð. Àðòûã,
ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àìåðèêà ùöãóãóíóí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíèí
222
ýöúëö òÿðÿôäàðëàðû éàðàíìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, èíýèëèñ ùöãóã òàðèõè
öçðÿ ìöòÿõÿññèñ Ùåíðè Ìåí, àðòûã 1856-úû èëäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùö-
ãóã ñèñòåìèíèí ÀÁØ-äà ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëÿúÿéè ùàããûíäà ôè-
êèðëÿðè ñîíðàëàð þçöíö òàìàìèëÿ äîüðóëòìóøäó.
Áåëÿëèêëÿ, ÀÁØ-äà öìóìè ùöãóã òÿðÿôäàðëàðû èëÿ êîäèôèêàñèéà òÿðÿô-
äàðëàðû íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà ìöáàðèçÿ, ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà äàùà
ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. "Ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ùöãóãó" àäëàíäûðûëàí
öìóìè ùöãóã (úóäýå-ìàäå ëàw) ìöàñèð ÀÁØ ùöãóãóíäà ìöùöì
ìþâãåéèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áåëÿ êè, öìóìè ùöãóãè òÿêàìöë ïðî-
ñåñè éåíè øÿðàèòÿ óéüóí èíêèøàô åäÿðÿê, ÀÁØ-ûí öìóìè ùöãóã ñèñòåìèí-
äÿ ãàëìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè èíýèëèñ äè-
ëè âÿ ÿùàëèíèí ÿñàñÿí èíýèëèñ ìÿíøÿëè îëìàñû èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÀÁØ
ùöãóãøöíàñëàðû, öìóìè ùöãóã ïðåñåäåíòëÿðèíèí ùàçûð ìÿúìóñóíäàí
äåéèë, äàùà ÷îõ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùàêèìëÿðèí òÿòáèã åòäèêëÿðè éöê-
ñÿê ùöãóãéàðàäûúûëûüû ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿêè þçöíÿìÿõñóñ òÿíçèìëÿíìÿ
ìåòîäîëîýèéàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ öñòöíëöê âåðìÿëÿðè îëìóøäóð. Áó
ñàùÿäÿ áèð ñûðà Àìåðèêà ùàêèìëÿð ìÿêòÿáèíèí âÿ ùöãóãøöíàñëàðûíûí åë-
ìè ÿñÿðëÿðè, èíýèëèñ ùöãóã áèëèúèëÿðè âÿ òÿðÿôäàðëàðûíûí, î úöìëÿäÿí Ñòî-
ðèíèí ôÿàëèééÿòè âÿ Êåíòèí ùàçûðëàäûüû ùöãóãóí êîìåíòàðèéàñû (1826-
1830-úó èëëÿð) áþéöê ðîëó îëìóøäóð. 1840-úû èëäÿ èñïàí äèëëè Òåõàñ øòà-
òû âÿ 1850-úè èëäÿ ôðàíñûç äèëëè Êàëèôîðíèéà øòàòû, ïðèíñèï åòèáàðèëÿ èíýèëèñ
öìóìè ùöãóãóíà àäàïòàñèéà åäèëìèø, éàëíûç àèëÿ-íèêàù ùöãóãó âÿ òîð-
ïàã ðåúèìèíäÿ ÿââÿëêè ùöãóãè ãàéäàëàðû ñàõëàíûëìûøäûð. ßââÿëëÿð ôðàí-
ñûç êîëîíèéàñû îëìóø ÀÁØ-ûí Ëóèçèàíà øòàòûíäà õöñóñè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ
ðîìàí-ýåðìàí ùöãóãó äîìèíàíòëûã åòäèéè ùàëäà, ùöãóãóí öìóìè ñà-
ùÿëÿðèíäÿ èíýèëèñ öìóìè ùöãóãó âÿ Àìåðèêà ñòàòóò ùöãóãó ÿíÿíÿëÿðè
òÿñáèò åäèëìèøäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Êàíàäàíûí
ôðàíñûç äèëëè Êâåáåê øòàòûíäà äà, òàðèõÿí ôîðìàëàøìûø ðîìàí-ýåðìàí
êîíòèíåíò ùöãóã ÿíÿíÿëÿðè ìþâúóääóð. Ìöàñèð äþâðäÿ ôåäåðàë ãàíóí-
âåðèúèëèê ñÿâèééÿñèíäÿ þëöì ùþêìö ëÿüâ åòñÿ äÿ, (àðòûã, ÀÁØ-ûí äàùà
áèð øòàòû – Êîííåêòèêóò 2012-úè èëäÿ þëöì úÿçàñûíû ëÿüâ åòìèøäèð) ùÿëÿ
äÿ, áèð ÷îõ øòàòëàðäà ãàëìàãäà äàâàì åäèð.
223
 Öìóìè ùöãóã, ÀÁØ ùöãóã ñèñòåìèíäÿ õöñóñè îðèúèíàë éåð òóòóð.
ÀÁØ öìóìè ùöãóãóíóí áó ñïåñèôèê úÿùÿò îíó, ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã
ñèñòåìèíÿ éàõûíëàøäûðûð. Ìÿëóìäóð êè, öìóìè ùöãóãóí ÀÁØ-äà ãÿáóë
åäèëìÿñè ÷îõ ÷ÿòèí éîë êå÷ìèøäèð. Öìóìè ùöãóãóí áèð ñûðà íîðìàëàðû-
íûí Àìåðèêà øÿðàèòèíäÿ òÿòáèãè ìöìêöí îëìàìûøäûð. Ïàðëàìåíòè òÿðÿ-
ôèíäÿí ãöââÿéÿ ìèíäèðèëìèø íîðìàëàðûí èñÿ, éàëíûç Èíýèëòÿðÿ ÿðàçèñèí-
äÿ ãöââÿäÿ îëìàñûíû âÿ îíóí þëêÿäÿí êÿíàðäà òÿòáèãè ö÷öí ïàðëàìåí-
òèí õöñóñè ðàçûëûüûíûí òÿëÿá åäèëìÿñè ãàéäàñûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè
íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã îëìàç. Èíýèëèñ ùöãóãóíäà 1776-úû èëäÿí ñîíðàêû
éåíèëèêëÿðèí âÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí ÀÁØ ùöãóãóíäà èñòèôàäÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ
ýÿëäèêäÿ èñÿ, áó ýöíäÿëèêäÿêè àêòóàëëûüûíû èòèðìèøäèð. ×öíêè ÀÁØ-ûí
ñóâåðåíëèê ÿëäÿ åòìÿñèíäÿí ñîíðà, áó ùöãóãóí éåíè Àìåðèêà ÿíÿíÿ-
ëÿðèíÿ ÿñàñëàíàðàã òÿêàìöëö âÿ èíêèøàôû çÿðóðÿòè þí ïëàíäà èäè. Ïðèíñèï
åòèáàðèëÿ ñóâåðåíëèêäÿí ñîíðà ùÿì èíýèëèñ ùöãóãó, ùÿì äÿ Àìåðèêà
ùöãóãó ìöñòÿãèë èíêèøàô åäèðäè. ÀÁØ ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíû ñòè-
ìóëëàøäûðàí àìèëëÿð ñûðàñûíäà 13 êîëîíèéà äàõèëèíäÿ ìöñòÿãèëëèéèíè
åëàí åòìèø Ôåäåðàñèéà öçâëÿðèíèí âÿ ÿùàëèíèí ñàéûíûí àðòìàñû, Àìåðè-
êà ùÿéàò òÿðçè, äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòè, èãòèñàäè øÿðàèò, òåç áèð çàìàíäà
ýöúëö èíäóñòðèàëèçàñèéà (ñÿíàéåëÿøìÿéÿ) ìàëèê îëìàñû âÿ ñ. ñóâåðåí-
ëèêäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿ ìöãàéèñÿäÿ òàìàìèëÿ éåíè ñèéàñè âÿ ùöãóãè
ïðîáëåìëÿðè äîüóðóðäó. Áó äÿéèøèêëèêëÿð âÿ èíêèøàô çÿìèíèíäÿ, àðòûã
ÀÁØ ùöãóãó èíýèëèñ ùöãóãó îëà áèëìÿçäè. Ëàêèí ùöãóãóí èíýèëèññàê-
ñîí ìîäåëè óçóí ìöääÿò Àìåðèêà ùöãóãøöíàñëàðû ö÷öí ìàéàê îëìóø-
äóð. ÀÁØ-ûí èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí èíêèøàô åäÿðÿê Àâðîïàéà
éàõûíëàøìàñû, óíèâåðñèòåò âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí èðÿëè ñöðäöêëÿðè
äîêòðèíàëàð, Àìåðèêà ùöãóãóíó èíýèëèñ ùöãóãó èëÿ "ðàçûëàøäûðûëàðàã"
èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíè çÿðóðè åäèðäè. Ìÿùç áó úÿùÿò êîëîíèéà ìöñòÿì-
ëÿêÿ äþâðö èëÿ ìöãàéèñÿäÿ Àìåðèêà ùöãóãóíó, èíýèëèñ ùöãóãóíà äà-
ùà äà éàõûíëàøäûðäû. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäà îëäóüó êèìè, ÀÁØ ùöãóãóí-
äà äà ñòðóêòóð èñëàùàòëàðû ÿñàñÿí êþùíÿ èääèàëàðäàí èìòèíà åäèëìÿñè âÿ
ïðîñåññóàë ùöãóãëà ìöãàéèñÿäÿ äàùà ÷îõ ìàääè ùöãóãà äèããÿò éåòè-
ðèëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèðäè. ÀÁØ-ûí áèð ñûðà øòàòëàðûíäà öìóìè ùöãóãëà,
224
ÿäàëÿò ùöãóãóíóí íèñáÿòè ìÿñÿëÿñèíÿ éåíèäÿí áàõûëìûø âÿ ùöãóãäàêû
äóàëèçì ëÿüâ åäèëìèøäèð. ÀÁØ-äà ùöãóãóí ðàñèîíàë ìÿíáÿëÿð ùåñàáû-
íà èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã, ùöãóã àðõàèê ãÿðàð âÿ íîð-
ìàëàðäàí òÿìèçëÿíìèø, ùöãóã íîðìàëàðûíûí êîíñîëèäàñèéà åäèëÿðÿê
ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè èñÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. ÕÛÕ ÿñðäÿ
áàøëàìûø áó ïðîñåñ ÕÕ ÿñðäÿ äÿ äàâàì åòäèðèëìèøäèð. ÀÁØ-äà öìóì-
ôåäåðàë ìèãéàñäà ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìàéàí "èíçèáàòè ùàêèìèééÿò",
äåìÿëè, åéíè çàìàíäà èíçèáàòè ùöãóã, ÿíÿíÿâè ãàíóíâåðèúè, èúðàåäèúè
âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè èëÿ éàíàøû èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
Ìÿëóìäóð êè, ÀÁØ ùöãóãóíóí þçöíÿìÿõñóñ îðèúèíàëëûüû áèð êþê-
äÿí îëàí èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí òàì öñò-öñòÿ äöøìÿñèíÿ ùå÷ âàõò èì-
êàí âåðìèð. ÀÁØ ìÿùêÿìÿëÿðè, ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëó-
üó ìÿñÿëÿñèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëäóüó ùàëäà, Èíýèëòÿ-
ðÿ áåëÿ áèð ãàéäà éîõäóð. Àìåðèêà èíçèáàòè ùöãóãó ôåäåðàë âÿ øòàòëàð
ñÿâèééÿñèíäÿ ìöõòÿëèô êîìèññèéàëàð òÿøêèë åäÿðÿê, îíëàðûí ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðìÿëÿðèíÿ øÿðàèò éàðàòäûüû ùàëäà, Èíýèëòÿðÿäÿ àíàëîæè êîìèññèéà-
ëàð ìþâúóä îëìàìûøäûð. Èíýèëòÿðÿ, ùöãóã ÿíÿíÿëÿðè þëêÿñèäèð. ÀÁØ
èñÿ, îíó êîëîíèéà ìöñòÿìëÿêÿñèíäÿ õèëàñ åòìèø þç êå÷ìèø ìÿüðóð íÿ-
ñèëëÿðè èëÿ ôÿõð åäÿí, ùÿääÿí àðòûã ãÿäèì ÿíÿíÿëÿðè ðÿää åäÿí âÿ
ìöõòÿëèô èðãëÿðäÿí îëàí èììèãðàíòëàðûí éåíè þëêÿëÿðèíäÿ õîøáÿõò éà-
øàìàëàðûíû òÿìèí åäÿí þëêÿäèð. Èíýèëòÿðÿíèí ñèéàñè ðåúèìè ïàðëàìåíò
òèïëè ìîíàðõèéàäûð. Ðåñïóáëèêà ãóðóëóøóíà ìàëèê ÀÁØ-äà ïðåçèäåíòëè
ðåñïóáëèêà ðåúèìè ìþâúóääóð. Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèëè ìÿñÿ-
ëÿëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãóðóëóøà öñòöíëöê âåðìÿëÿðè èëÿ
äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. ÀÁØ áó ìÿñÿëÿäÿ ôåäåðàòèâ äþâëÿò îëàðàã,
öìóììèëëè ìàðàãëàð âÿ øòàòëàðûí ïàðòèêóëéàð ìàðàãëàðûíû íÿçÿðÿ àë-
ìûøäûð. Ëàêèí áó ôÿðãëè úÿùÿòëÿð ùå÷ äÿ, èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí äèâåðñè-
ôèêàñèéà (èíêèøàôäà ÿëàìÿòëÿðèí ôÿðãëÿíìÿñè) åäèëìÿñèíèí þí ïëàíà
êå÷ìÿñè äåìÿê äåéèëäèð. Áåëÿ êè, àìåðèêàëû ùöãóãøöíàñ ö÷öí, èíýèëèñ
ùöãóãóíó áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí îëìàäûüû êèìè, èíýèëèñ ùöãóãøöíàñû
ö÷öí äÿ ìöÿééÿí ùàçûðëûãäàí ñîíðà, Àìåðèêà ùöãóãóíäàí àñàíëûãëà
"áàø ÷ûõàðà" áèëìÿñè ìöøêöë ìÿñÿëÿ äåéèëäèð.
225
 ÀÁØ-ûí ùöãóãó, öìóìèëèêäÿ èíýèëèñ öìóìè ùöãóãóíóí ìàëèê îë-
äóüó àíàëîæè ñòðóêòóðà ìàëèêäèð. Ëàêèí áó öìóìè êîíòåêñòäÿ áåëÿ ýþ-
ðöíöð. ×öíêè Èíýèëòÿðÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ÀÁØ ôåäåðàë ãóðóëóøà ìàëèê-
äèð âÿ ôåäåðàë ùàêèìèééÿòëÿ, øòàòëàðûí ùàêèìèééÿòëÿðèíèí ñÿëàùèééÿò
ùÿäëÿðè íèñáÿòè ìÿñÿëÿñè ñïåñèôèê úÿùÿòëÿð ìöÿééÿí åäèð. Êîíñòèòóñè-
éà øòàòëàðà áèðáàøà ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà ñÿëà-
ùèééÿò âåðèð. Ëàêèí øòàòëàðà ôåäåðàë ùöãóã íîðìàëàðûíà çèää îëàí ãà-
íóíëàð ãÿáóë åòìÿéè ãàäàüàí åäèð. Áóíóíëà áåëÿ, êîíñòèòóñèéà øòàòëà-
ðûí ëåýèñëàòóðàëàðûíà ôåäåðàë ãàíóíëàðà ÿëàâÿëÿð åòìÿê âÿ îðàäàêû áîø-
ëóãëàðû äîëäóðìàã ùöãóãó âåðèð. ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíà åäèëìèø 10-úó
äöçÿëèø áó ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿðÿê, ýþñòÿðèðäè êè, êîíñòèòóñèéà èëÿ
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà (ôåäåðàë ùþêóìÿòÿ) âåðèëìÿéÿí âÿ àéðû-àéðû øòàòëà-
ðà ãàäàüàí îëóíìàéàí ñÿëàùèééÿòëÿð ìöâàôèã îëàðàã øòàòëàðûí âÿ éà
õàëãëàðûíäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÀÁØ-äà ôåäåðàë âåðýè ùöãóãó
èëÿ éàíàøû, ùÿð áèð øòàòûí ôèñêàë ùöãóãó ìþâúóääóð.
ÀÁØ ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, êîíãðåñè îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä îëàí áèð
ñûðà ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ãàíóíëàð âåðìÿêäÿí ÷ÿêèíèð. ÀÁØ êîíñòèòóñèéàíûí
ìöÿééÿí åòäèéè ïðèíñèïäÿ ýþñòÿðèëèð êè, ôåäåðàë ãàíóíëàð éàëíûç ìöÿé-
éÿí ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ãÿáóë åäèëèð. Öìóìè ùöãóã þëêÿëÿðè, î úöìëÿäÿí
ÀÁØ-äà ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ åùòèéàòëû éàíàøûð. ÀÁØ êîíãðå-
ñè ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê õàðèúè òèúàðÿò âÿ éà øòàòëàð àðàñûí-
äà òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè òÿíçèìëÿéÿ áèëÿð. Ëàêèí ÀÁØ-äà ãèéìÿòëè êàüûçëàð,
àëãû-ñàòãû âÿ òèúàðÿò îðòàãëûüû ùàããûíäà ôåäåðàë ãàíóíëàð éîõäóð. Ùÿð ö÷
ãàíóí, øòàòëàðûí ãÿáóë åòäèêëÿðè ãàíóíëàðûí êþìÿéèëÿ ìþâúóä áîøëóãëà-
ðû àðàäàí ãàëäûðûð. Ãàíóí íîðìàëàðû àðàñûíäàêû êîíôëèêòëÿðèí (êîëëèçèéà-
ëàð) ùÿëëè öìóìè ùöãóãóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð.
ÀÁØ-äà ìèëëè öìóìè ùöãóãóí (úîììîí ëàw) áöòöí øòàòëàð ö÷öí
áÿðàáÿð ÿñàñëàðëà ìþâúóäëóüó âÿ éà ùÿð øòàòûí þçöíäÿ öìóìè ùöãó-
ãóí ìþâúóä îëìàñû íèñáÿòè ìÿñÿëÿñè äÿ ìàðàã êÿñá åäèð. Êîíãðåñèí
ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ "ùÿâÿñ ýþñòÿðìÿìÿñè", øòàòëàðûí éà-
ðàíìûø øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ìöâàôèã ãàíóíëàð âåðìÿëÿðè èëÿ íÿ-
òèúÿëÿíèðäè. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàðûíà âÿ
226
ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíÿ ùöãóã íîðìàñû éàðàòìàã ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí
âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè àêòóàëëûã êÿñá åäèð. Þëêÿíèí ôåäåðàë ìÿùêÿìÿ
ñèñòåìèíäÿ èíñòàíñèéà ïèëëÿëÿðè ìþâúóä îëäóüó êèìè, øòàòëàðûí éóðèñ-
äèêñèéàñû äà èéåðàðõèéà ñèñòåìèíÿ áþëöíöð. Ùÿð èêè ùöãóã ñèñòåìèíèí
ñÿëàùèééÿòëÿðè, êîíãðåñèí âÿ øòàòëàðûí ëåýèñëàòóðàñû èëÿ ìÿùäóäëàøäûðû-
ëûð. Ìöàñèð äþâðäÿ äÿ, øòàòëàð ìöùöì ñèéàñè-ùöãóãè ìþâãåëÿðèíè ãî-
ðóéóá ñàõëàñàëàð äà, ùÿð áèð àìåðèêàëû þçöíö Êëèôîðíèéàíûí âÿ éà Àðè-
çîíàíûí âÿòÿíäàø äåéèë, äàùà ÷îõ ìöòëÿã ÀÁØ âÿòÿíäàøû ùåñàá åäèð.
Ìÿùç áó øÿðàèòäÿ ùàêèìëÿð âÿ ùöãóãøöíàñëàð öìóìè ùöãóãóí 50
øòàòäà ôÿðãëÿíäèðèëìÿñèíÿ äåéèë, öìóìè òÿòáèãèíÿ öñòöíëöê âåðìÿëÿ-
ðèíÿ ðàçûëàøìàëàðû, ùå÷ äÿ áþéöê ìöáàùèñÿ äîüóðìóð.
ÀÁØ-ûí ìöñòÿãèëëèéèíèí åëàí åäèëìÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ âÿ ñóâåðåíëèêäÿí
ñîíðàêû äþâðäÿ, ýöúëö àíòèèíýèëèñ ÿùâàë-ðóùèééÿíèí îëìàñûíà áàõìàéà-
ðàã, ïðåñåäåíòëÿð øòàòëàðûí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ þç ùöãóãè ãöââÿñèíè ãî-
ðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð. Ïðàêòèêàäà ãàíóíâåðèúèëèêëÿ éàíàøû, ìÿùêÿìÿ
ïðåñåäåíòëÿðè äÿ ÀÁØ ùöãóãóíäà ìöùöì éåð òóòóð. Ìÿùç ÀÁØ-äà ôîð-
ìàëàøìûø éöêñÿê ïåøÿêàð ùöãóãøöíàñëàðäàí èáàðÿò êàñòà, ùöãóã ñèñòå-
ìèíèí òåõíèêè èíêèøàôûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ÿâÿçñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿð-
ìèøäèëÿð. Ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà ÿñàñëàíàí èíýèëèñ ùöãóãóíóí ðåñåïñè-
éà âÿ òÿòáèãè ùÿð áèð øòàò òÿðÿôèíäÿí ðÿñìè îëàðàã ãÿáóë åäèëìèøäèð.
ÀÁØ-ûí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ ôåäåðàë âÿ øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿëÿðè äà-
õèëäèð. Ôåäåðàòèâ ãóðóëóøà ìàëèê äþâëÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ÀÁØ ìÿù-
êÿìÿ èéåðàðõèéàñûíäà éöêñÿê ïèëëÿñè îëàí ôåäåðàë ìÿùêÿìÿëÿðÿ áèðèí-
úè èíñòàíñèéà êèìè ìöðàúèÿò åäèëìÿñè ïðàêòèêàñû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ôå-
äåðàë ìÿùêÿìÿëÿð èêè ãðóïà àéðûëûð. Áèðèíúè ãðóïà ôåäåðàë äàèðÿ ìÿùêÿ-
ìÿëÿðè äàõèëäèð. Äàèðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ãÿðàðëàðûíäàí àïåëëéàñèéà ìÿù-
êÿìÿëÿðèíÿ, îíëàðûí ãÿðàðëàðûíäàí èñÿ ÀÁØ Àëè ìÿùêÿìÿñèíÿ øèêàéÿò
åòìÿê îëàð. ÀÁØ-äà ùÿð áèðèíäÿ 500 ùàêèìèí ÷àëûøäûüû 100-ÿ ãÿäÿð ôå-
äåðàë äàèðÿ ìÿùêÿìÿëÿðè âàðäûð. Ìÿùêÿìÿëÿð àäÿòÿí áèð ùàêèìäÿí,
áÿçÿí èñÿ 3 íÿôÿðäÿí èáàðÿò ùàêèìëÿð êîëëåýèéàñûíäàí òÿøêèë îëóíóð.
ßùàëèíèí ñûõ îëäóüó ÿðàçèëÿðäÿ äàèðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ, ùàêèìëÿðè ÿâÿç
åäÿ áèëÿúÿê "ÀÁØ ìàýèñòðëÿðè" êþìÿê åäèðëÿð. Ùÿð áèð äàèðÿ ìÿùêÿìÿ-
227
ñèíäÿ, óíèâåðñèòåòëÿðè éåíèúÿ ãóðòàðìûø ýÿíú ùöãóãøöíàñ ìÿçóíëàðäàí
òÿéèí åäèëÿí êëåðê, èøëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Äàèðÿ
ìÿùêÿìÿëÿðè ùÿð èëäÿ ÿí àçû áèð äÿôÿ þç äàèðÿ ðàéîíóíäà ñÿééàð ìÿù-
êÿìÿ ïðîñåñè êå÷èðìÿëè èäè. ÀÁØ-äà ùÿð áèðèíäÿ òÿõìèíÿí 200-ÿ éàõûí
ùàêèìèí ÷àëûøäûüû 13 àïåëëéàñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè ìþâúóääóð. Àïåëëéàñè-
éà ìÿùêÿìÿëÿðè õèäìÿò åòäèêëÿðè ÿðàçèëÿðèí áàø øÿùÿðëÿðèíäÿ, 3 íÿôÿð
ùàêèìëÿð êîëëåýèéàñûíäàí èáàðÿò îëàí òÿðêèáäÿ èøëÿðè àðàøäûðûðëàð.
ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè ñÿäðäÿí (Cùèåô úóñòèúå) âÿ 8 íÿôÿðäÿí èáàðÿò
ìÿùêÿìÿ ùàêèìèíäÿí (Àññîúèàòå úóñòèúåñ) òÿøêèë îëóíóá. 1791-úè èëäÿ
éàðàäûëìûø ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ùöãóãéàðàòìà ôÿàëèééÿòèíè õöñóñè
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí òÿôñèðëÿðè âÿ ôîðìàëàøäûðäûüû
ïðåñåäåíòëÿð áöòöí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè, î úöìëÿäÿí ôåäåðàë âÿ øòàòëàðûí
ìÿùêÿìÿëÿðè ö÷öí ìÿúáóðè ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Àëè Ìÿùêÿìÿ
çÿðóðÿò éàðàíäûãäà èøèí ùàëëàðû öçðÿ âàõòàøûðû äÿéèøèêëèê åòìÿê øÿðòè èëÿ
èíýèëèñ ïðåñåäåíò ùöãóãóíó òÿòáèã åäÿúÿéèíè åëàí åäèð. ÀÁØ Àëè ìÿù-
êÿìÿñèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ êîíñòèòóñèéàíûí ìÿçìóí âÿ ìÿòíèí òÿôñèð
îëóíìàñû, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëàðûíäà éåð-
ëè êîíñòèòóñèéàëàðûí òÿôñèð åäèëìÿñèíèí âÿ öìóìèëèêäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãà-
íóíëàðûí êîíñòèòóñèéà ìöâàôèã îëóá-îëìàìàñûíû ìöÿééÿí åòìÿê äàõèë-
äèð. ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí êîíñòèòóñèéàíûí òÿôñèðè åòìÿñè âÿ ôåäåðàë
ãàíóíëàðà, î úöìëÿäÿí øòàòëàð ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðà
êîíñòèòóñèéà íÿçàðÿòè, îíóí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíè òÿøêèë åäèð.
Êîíñòèòóñèéàíûí øÿðù åòìÿ àêòëàðû, ùöãóãéàðàòìà âÿ ùöãóãòÿòáèã ïðî-
ñåñèíäÿ, ìöùöì íÿçÿðè âÿ ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. ÀÁØ ùöãóã
ñèñòåìèíèí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòè, îíóí ôåäåðàòèâ õàðàêòåðëè îëìàñû-
äûð. Áó úÿùÿò äþâëÿòèí ôåäåðàòèâ ãóðóëóøó èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Ìÿùç ÀÁØ-
äà ìÿðêÿçè ôåäåðàòèâ ñèñòåìëÿ áèðëèêäÿ ôàêòèêè îëàðàã áèð-áèðèíäÿí ôÿðã-
ëÿíÿí, áöòöí þëêÿíè ÿùàòÿ åäÿí 51 ùöãóã ñèñòåìè ìþâúóääóð. Ùÿð øòà-
òûí þç ùöãóã ñèñòåìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Øòàòëàðûí ÷îõóíäà èêèïèëëÿëè
ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè ôÿàëèééÿòäÿäèð. Äèýÿð øòàòëàðäà èñÿ ö÷ïèëëÿëè ìÿùêÿ-
ìÿ ìþâúóääóð. ÀÁØ-ûí 39 øòàòûíäà ìÿùêÿìÿëÿð Àëè ìÿùêÿìÿ, ãàëàí-
ëàðûíäà áàøãà àäëà àäëàíäûðûëûð. Ìöëêè ùöãóã ñàùÿñè âÿ úèíàéÿò ùöãóã
228
ñàùÿñè öçðÿ õöñóñè ìÿùêÿìÿëÿð éàðàäûëìûøäûð. Cÿìè 10 øòàòäà ÿäàëÿò
ìÿùêÿìÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Öìóìè ùöãóã öçðÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿ-
ðÿí ìÿùêÿìÿëÿð ñûðàñûíäà âÿðÿñÿëèê èøëÿðè öçðÿ, äÿéìèø çÿðÿðèí (äå-
ëèêò) þäÿíèëìÿñè öçðÿ, àçéàøëûëàð âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí èøè öçðÿ, àèëÿ ìÿñÿ-
ëÿëÿðè öçðÿ, õûðäà ìöëêè âÿ úèíàéÿò èøëÿðè (ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿëÿðè, êÿíä
ïîëèñè ìÿùêÿìÿëÿðè) öçðÿ ìÿùêÿìÿëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ÀÁØ-äà àíäëû ìÿùêÿìÿ èíñòèòóòó, Èíýèëòÿðÿ èëÿ
ìöãàéèñÿäÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè äàùà ÷îõ ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð. Áó
èëê íþâáÿäÿ îíóíëà èçàù åäèëèðäè êè, êîíñòèòóñèéàéà åäèëìèø ÂÛÛ äöçÿ-
ëèøäÿ, âÿòÿíäàøëàðà 20 äîëëàðäàí àðòûã îëàí èääèàëàð öçðÿ ìöáàùèñÿëÿ-
ðèí ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíäÿ áàõûëìàñûíû òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíóí ÿëäÿ
åòìÿëÿðèíÿ ìàëèê îëìàñû èäè. Øòàòëàðûí ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿ-
òèíäÿ äÿ àíäëûëàðûí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëÿí ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíÿ öñòöíëöê
âåðèëèð. ÀÁØ-äà ùÿð èë 100 ìèíëÿðëÿ èø àíäëûëàðûí èøòèðàêû èëÿ àðàøäûðûëûð.
Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà, ÀÁØ ùöãóã ñèñòåìè-
íèí èíêèøàôû, ôåäåðàë ùöãóãóí àéðû-àéðû øòàòëàðûí ùöãóãëàðûíäà öñòöíëö-
éöíö òÿìèí åòìèøäèð. Ôåäåðàë ùöãóãóí öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿñèíÿ Àëè
Ìÿùêÿìÿíèí ãÿáóë åòäèéè ãÿðàð "êþìÿê" åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ãÿðàðäà
ýþñòÿðèëèðäè êè, øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿëÿðè èøëÿðÿ áàõàðêÿí þëêÿ êîíñòèòó-
ñèéà âÿ øòàòëàðûí ãàíóí íîðìàëàðû èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìÿëè, åéíè çàìàí-
äà "þëêÿíèí àëè ùöãóãó"äàí (ÂÛ ìàääÿ), éÿíè ôåäåðàë ùöãóãóíäàí èñ-
òèôàäÿ åòìÿëèäèðëÿð. Áó ìÿñÿëÿ öçðÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû óçóí ìöä-
äÿò çèääèééÿòëè îëàðàã ãàëìûøäûð. Ëàêèí ÀÁØ-ûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè èñòèñ-
íà îëóíìàãëà, ôåäåðàë ìÿùêÿìÿëÿð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ àéðû-àéðû øòàò-
ëàðûí ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ìöÿééÿí åòäèêëÿðè ïðîñåäóð ãàéäàëàðû ðÿùáÿð
òóòàðàã òÿòáèã åäèðäèëÿð. Ôåäåðàë öìóìè ùöãóãóí ôîðìàëàøìàñûíäà
ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí 1938-úè èëäÿ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðûí ïðèíñèïèàë
ÿùÿìèééÿò äàøûìûø âÿ øòàòëàðûí öìóìè ùöãóãó èëÿ ôåäåðàë ùöãóã àðà-
ñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí
ïðåñåäåíò éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, Àëè ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíäà ("Åðèå"
Ðàèëðîàä äÿìèðéîë øèðêÿòèíÿ ãàðøû, Ïåíñåëâàíèéà øòàòûíûí âÿòÿíäàøû â.
Òîìïêèíñ ãàëäûðäûüû èääèà öçðÿ ïðåñåäåíò) ýþñòÿðèëèðäè êè, ôåäåðàë
229
ìÿùêÿìÿëÿð "öìóìè òèúàðÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìöñòÿãèë ìèëëè äîêò-
ðèíàëàð éàðàäà áèëìÿç" âÿ êîëëèçèéàëàð éàðàíäûãäà èñÿ, øòàòëàðûí öìó-
ìè ùöãóãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëèäèðëÿð.
Èíýèëèññàêñîí ùöãóã ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðäÿ ùöãóã ïåøÿñè
(ëåýàë ïðîôåññèîí) àíëàéûøû âÿêèëëÿðè, èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí ùöãóãøö-
íàñ ìÿñëÿùÿò÷èëÿðè, ùöãóã ïðîôåññîðëàðûíû âÿ ùàêèìëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
Âÿêèë âÿ ùàêèìëÿð ÀÁØ Àëè ìÿùêÿìÿñèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà, ìöâàôèã
øòàòëàðäà ïðàêòèêè îëàðàã ôÿàëèééÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Ùöãóã ïðî-
ôåññîðëàðû âÿ ùöãóãøöíàñ ìÿñëÿùÿò÷èëÿð áó íÿçàðÿòäÿí êÿíàðäàäûëàð.
Ùÿð áèð øòàòäà ùöãóãøöíàñûí êåéôèééÿòëè ôÿàëèééÿòè ö÷öí ìöÿééÿí
åäèëÿí òÿëÿáëÿð ìöõòÿëèôäèð. Ùÿð ùàíñû áèð øòàòäà ùöãóãøöíàñ (ëàwéåð)
êèìè òàíûíàí øÿõñ, éàëíûç ùÿìèí øòàòûí ùÿì ôåäåðàë ìÿùêÿìÿñèíäÿ,
ùÿì äÿ øòàò ìÿùêÿìÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëÿð. Áó âÿ éà äèýÿð
øòàòäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ùöãóãøöíàñ,
ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿáëÿüè þäÿìÿêëÿ âÿêèëëÿð ñèéàùûñûíà äàõèë îëóð âÿ
ÀÁØ Àëè ìÿùêÿìÿñèíäÿ ÷ûõûø åòìÿê ùöãóãó ÿëäÿ åäèð. Áÿçè øòàòëàð-
äà âÿêèë èøëÿìÿê èñòÿéÿíëÿð ö÷öí óíèâåðñèòåò äèïëîìóíà ìàëèê îëìàã
êèôàéÿò äåéèë âÿ ìöâàôèã ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèë åòäèéè êîìèññèéà ãàð-
øûñûíäà èìòàùàí âåðìÿê ëàçûì ýÿëèð.
ÀÁØ-ûí ùöãóã ìÿêòÿáëÿðè, þç äèíëÿéèúèëÿðèíèí öìóìäöíéà ýþðö-
øö ìÿäÿíèééÿòè èëÿ àç ìàðàãëàíûð âÿ éàëíûç ñûðô ùöãóã ïåøÿñèíè ïðàêòè-
êàäà òÿòáèã åòìÿê èñòÿéÿíëÿðè þç ñûðàëàðûíà ãÿáóë åäèð. Áåëÿ ùåñàá åäè-
ëèð êè, òÿëÿáëÿð áó ìÿäÿíèééÿò (ïðåëåýàë åäóúàòèîí) ùàããûíäà áèëèêëÿðè
îðòà ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà, ùöãóã ìÿêòÿáëÿðèíÿ äàõèë îëàíà ãÿäÿð
òÿùñèë àëäûãëàðû óíèâåðñèòåò êîëëåúëÿðèíäÿ ÿëäÿ åäèðëÿð. Àìåðèêà òÿëÿáÿ-
ëÿðè ùöãóãè áèëèêëÿðÿ éèéÿëÿíÿðêÿí, ùöãóãóí êîíêðåò ñàùÿñè öçðÿ ùà-
çûðëûüà öñòöíëöê âåðèð âÿ áó ñàùÿ öçðÿ ïåøÿêàð ôÿàëèééÿò ãóðìàüà ÷àëû-
øûð. Càñå-ìåòùîä àäëàíàí òÿùñèë þéðÿòìÿ ìåòîäó, áó ñàùÿäÿ éàõøû íÿ-
òèúÿëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. ÀÁØ ôåäåðàë ìÿùêÿìÿ
ùàêèìëÿðè þìöðëöê òÿéèí åäèëèðëÿð. Òÿéèíàò ñåíàòûí ðàçûëûüû èëÿ ïðåçèäåíò
òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûð. ÀÁØ Àëè ìÿùêÿìÿñèíèí öçâëÿðè ñûðàñûíäà àïàðûúû
óíèâåðñèòåò ïðîôåññîðëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð êè, áó äà Èíýèëòÿðÿ èëÿ ìöãàéè-
230
ñÿäÿ Àìåðèêàäà äîêòðèíà âÿ ìÿùêÿìÿéÿ áàõûøäà òàìàìèëÿ áàøãà
íèñáÿòèí îëäóüó äåìÿêäèð. 1828-úè èëäÿ Cåêñîíóí ïðåçèäåíò ñå÷èëìÿ-
ñèíäÿí ñîíðà äåìîêðàòèéàíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 40 øòàòäà
ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèí ñå÷èëìÿñè ïðèíñèïèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áèð
ìöääÿò øòàòëàðûí ùàêèìëÿðèíèí ñÿâèééÿñè òÿíãèä åäèëñÿ äÿ, çàìàí êå÷-
äèêúÿ ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí ïåøÿêàðëûüû àðòûðûëìûøäûð.
Áåëÿ êè, ùàêèìëèéÿ íàìèçÿäëÿðèí Âÿêèëëÿð Àññîñèàñèéàñû òÿðÿôèíäÿí
èðÿëè ñöðöëìÿñèíè âÿ ñå÷êè ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñûíû ãåéä åòìÿê îëàð.
Ìÿëóìäóð êè, Èíýèëòÿðÿ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ïðåñåäåíò ùöãóãó
ãàéäàëàðûíà ýþðÿ, êîíêðåò øÿðòëÿðëÿ âÿ àíàëîæè âÿçèééÿòëÿðäÿ, äèýÿð ùà-
êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷ûõàðûëìûø ÿââÿëêè ùöãóã íîðìàëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿ-
ñè ïðèíñèïèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ùàêèìëÿðèí öçÿðèíÿ èñÿ áó ãàéäàëàðà
ÿìÿë åòìÿê þùäÿëèéè éàðàäûðäû. Èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí
ÀÁØ-äà äà, ïðåñåäåíòëÿðèí ñòàð äåúèñèñ (ÿââÿëêè ãàéäàéà ðèàéÿò åò) ãàé-
äàëàðû ìþâúóääóð. Ëàêèí èíýèëèñ ùöãóãóíäàí ôÿðãëè îëàðàã ñòàð äåúèñåñ
òàìàìèëÿ áàøãà øÿðòëÿðëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õöñóñèëÿ äÿ ÀÁØ-ûí ôåäå-
ðàòèâ äþâëÿò ãóðóëóøó ñòàð äåúèñèñ-èí Èíýèëòÿðÿäÿ îëäóüó êèìè òÿòáèã åäèë-
ìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. ÀÁØ-äà ïðåñåäåíòëÿðèí ñÿðò ãàéäàëàðû, ùöãóã ìö-
íàñèáÿòëÿðèíäÿêè ñàáèòëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ìöõòÿëèô øòàòëàð àðàñûíäà
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð. Áÿçÿí âÿ-
çèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí, ñÿðò, áÿçÿí äÿ ÷åâèê ïðåñåäåíòëÿðÿ èñòèíàä åò-
ìÿê ïðàêòèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè âÿ
øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿëÿðè âåðäèêëÿðè ãÿðàðëàðà (ïðåñåäåíòëÿðÿ), àíàëîæè èø-
ëÿðäÿ ÿìÿë åòìÿëÿðè þùäÿëèéè ùå÷ äÿ âàúèá ùåñàá åäèëìèð âÿ ùÿð øòàò þç
ïðàêòèêàëàðûíû äÿéèøÿ áèëÿðëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí øòàòëàð ñóâåðåíäèðëÿð âÿ
áèð øòàòäà òÿòáèã åäèëÿí ïðåñåäåíò, áàøãà øòàòäà èñòèôàäÿ åòìÿñè òþâñèéÿ
åäèëñÿ áåëÿ, éåíÿ äÿ îíäàí èñòèôàäÿ øòàòûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèääèð.
ÀÁØ-äà Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ ïðåñåäåíò ïðàêòèêàñûíûí
äÿéèøäèðèëìÿñè ìöìêöí ùåñàá åäèëèð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ïðåñåäåíòëÿðÿ
"÷åâèê" ìöíàñèáÿòè þç òÿñäèãèíè ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíûí øÿðù îëóíìà-
ñûíäà ýþñòÿðèð. ÀÁØ øòàòëàðûíäà ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí äÿéèøäèðèëìÿ-
ñè èñÿ, áàøãà ñÿáÿáëÿðëÿ èçàù åäèëèð. Áó àäÿòÿí ùöãóãøöíàñëàðûí òÿçéè-
231
ãè âÿ òÿñèðèëÿ, äèýÿð øòàòëàðäà äà ïðåñåäåíò îëà áèëÿúÿê íîðìàëàðûí
ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, ÀÁØ öìóìè ùöãóãóíóí áèðëèéèíèí
áÿðïàñû íàìèíÿ áàø âåðèð. ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè, ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêà-
ñûíûí äÿéèøäèðèëìÿñè ö÷öí áöòöí ìöìêöí îëàíëàðû ÿñàñëû øÿêèëäÿ ðåàëè-
çàñèéà åòìèøäèð. Ìÿùç Àëè Ìÿùêÿìÿ ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíûí øÿðù
îëóíìàñûíû, ìöàñèð äþâðöí èäåîëîæè âÿ èãòèñàäè ýåð÷ÿêëèêëÿðèíÿ óéüóí-
ëàøäûðà áèëìèøäèð. Áöòöí áóíëàð Àìåðèêà ñèéàñè èíñòèòóòëàðûíûí ñàáèòëèéè-
íè ìöÿééÿí åòìèø âÿ äÿéèøäèðèëìÿñè ÷îõ ÷ÿòèí âÿ äåìÿê îëàð êè, ìöì-
êöí îëìàéàí ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñû ÿñàñûíäà éàøàìàüû òÿìèí åòìèøäèð.
ÀÁØ-äà öìóìè ùöãóãóíóí ìþâúóäëóüó, ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøëÿðè-
íèí àïàðûëìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿí îëìóøäóð. ÕÕ ÿñðäÿ
öìóìè ùöãóãóí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ úÿùäëÿð åäèëèð. Áó ñàùÿäÿ 1923-
úö èëäÿ éàðàäûëìûø ãåéðè-äþâëÿò òÿøêèëàòû îëàí Àìåðèêà Ùöãóã Èíñòèòó-
òóíóí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. ÀÁØ öìóìè ùöãóãóíóí ñèñòåìëÿøäèðèë-
ìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí Ðåñòàòåìåíò îô òùå Ëàw (Ùöãóãóí éåíèëÿøäèðèë-
ìèø øÿðùè), ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí êîìïèëéàñèéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðÿðÿê,
èëêèí îëàðàã îíóí 19 úèëäèíè íÿøð åòäèðìèøäèð. Øòàòëàðûí ùöãóã ñèñòåìëÿ-
ðèíèí éàõûíëàøìàñûíà êþìÿê åòìÿëè îëàí ÷îõúèëäëèêäÿ ìöãàâèëÿ ùöãó-
ãó, ìöëêèééÿò ùöãóãó, âÿêàëÿòëè ìöëêèééÿò, íöìàéÿíäÿëèê, ñûüîðòà âÿ
ñ. ñàùÿëÿð öçðÿ öìóìè ùöãóã íîðìàëàðû ãàíóíâåðèúèëèê ìàääÿëÿðèíÿ
óéüóíëàøäûðûëìûø ôîðìàäà òÿñáèò åäèëèðäè. 1932-1957-úè èëëÿðäÿ òÿðòèá
åäèëìèø áèðèíúè íÿøðÿ, èêè ñåðèéàäà ÿëàâÿ åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí Ðåñòà-
òåìåíò èí òùå Cîóðòñ àéðû-àéðû øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíû þçöíäÿ
áèðëÿøäèðìèøäèð. Ñòàòå Àííîòàòèîíñ ñåðèéàñûíäà èñÿ, Ðåñòàòåìåíòèí
ìöõòÿëèô øòàòëàðäà òÿòáèã îëóíìà âÿçèééÿòè ýþñòÿðèëèðäè. Ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð êè, Ñóïïëåìåíòñ (ßëàâÿëÿð) àäû àëòûíäà Ðåñòàòåìåíòèí àéðû-
àéðû úèëäëÿðèíÿ äöçÿëèøëÿð âÿ èçàùëàð åäèëìèøäèð. 1952-úè èëäÿ Ðåñòàòå-
ìåíò Ñåúîíä àäû èëÿ Ùöãóãóí èêèíúè éåíèëÿøäèðèëìèø øÿðùèíèí íÿøðèíÿ
áàøëàíûëìûøäûð. Áóðàäà òðàñò èíñòèòóòó, äåëèêòëÿð âÿ ìöãàâèëÿëÿð, ÀÁØ-
ûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ äàèð áèð íå÷ÿ úèëäëèê íÿøð åäèëìèøäèð.
Ðåñòàòåìåíò îô òùå Ëàw òÿðòèá îëóíìà ôîðìàñûíà ýþðÿ ìÿúÿëëÿëÿðÿ
÷îõ éàõûí èäè. Ùöãóãè òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, Éóñòèíàí Äèãåñòëÿðèíÿ áÿíçÿéÿí
232
Ðåñòàòåìåíòèí, íöôóçóíóí âÿ ôàéäàñûíûí éöêñÿê îëìàñûíà áàõìàéà-
ðàã, ÀÁØ-äà ðÿñìè ìÿúÿëëÿ êèìè ãÿáóë åäèëìÿìèøäèð.
1787-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñû íÿèíêè ñèéàñè õàð-
òèéà, åéíè çàìàíäà þëêÿíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí àêòäûð.
Òÿáèè ùöãóã âÿ èúòèìàè ìöãàâèëÿ èäåéàñûíäàí áÿùðÿëÿíÿí êîíñòèòóñè-
éà, ÿñàñ ãàíóí êèìè ôåäåðàë îðãàíëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðè âÿ îíàëàðûí øòàò-
ëàðëà âÿ àéðû-àéðû âÿòÿíäàøëàðëà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùÿäëÿðèíè
òÿíòÿíÿëè øÿêèëäÿ åëàí åòìèøäèð. ÀÁØ ùöãóãóíäà, Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíà
ìÿëóì îëìàéàí, ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóí îëóá-îëìàìàñû
öçðÿ ìÿùêÿìÿ íÿçàðÿòè ïðèíñèïè ìþâúóä îëìóøäóð. ßñëèíäÿ åòèðàô åò-
ìÿê ëàçûìäûð êè, ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíäà ùå÷ áèð ìàääÿ ìÿùêÿìÿëÿ-
ðÿ áåëÿ áèð ñÿëàùèééÿò âåðìÿìèøäèð. Ëàêèí 1789-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø
Ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó ùàããûíäà àêòäà, ÷îõ àéäûí øÿêèëäÿ Àëè ìÿùêÿ-
ìÿéÿ àíàëîæè âÿçèééÿòëÿð öçðÿ ýþñòÿðèøëÿð âåðìÿê ñÿëàùèééÿòè ìöÿé-
éÿí åòìèøäèð. Ìÿùç 1803-úö èëäÿ ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè Ìåðáàðèíèí,
Ìåäèñîíà ãàðøû ãàëäûðäûüû èääèà öçðÿ, ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà, î
úöìëÿäÿí ôåäåðàë ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüó ìÿñÿëÿñèíÿ
ìÿùêÿìÿ íÿçàðÿòèíèí òÿòáèãè ïðèíñèïèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð.
ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè âÿ îíóí íÿçàðÿòè àëòûíäà ôåäåðàë âÿ øòàòëàðûí
ìÿùêÿìÿëÿðè, íÿèíêè ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðûí, åéíè çàìàíäà öìóìè
ùöãóãóí (úîììîí ëàw) òÿòáèã îëóíìàñûíûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóí
îëóá-îëìàìàñûíà íÿçàðÿò åäèð. ÀÁØ-äà èñòÿíèëÿí ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû
êîíñòèòóñèéà íîðìàëàðûíà çèää îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí ëÿüâ åäèëÿ (àííóëèðè-
âàò) áèëÿð. Êîíñòèòóñèéà íÿçàðÿòè ïðèíñèïè áèð âàñèòÿ îëàðàã, áöòöí ìÿù-
êÿìÿ èíñòàíñèéàëàðûíû, î úöìëÿäÿí äÿ ãàíóíâåðèúèíè ãàíóí÷óëóüà,
ÿñàñ ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðà ùþðìÿò åòìÿñèíÿ ìÿúáóð åòìÿê âÿ ÀÁØ
ùöãóãóíóí âàùèäëèéèíèí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíà ùåñàáëàíìûøäûð. ÀÁØ
Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðû âÿ èçàùëàðû, ãàíóíâåðèúèëèêäÿ îëàí áîø-
ëóãëàðûí äîëäóðìàã âÿ ùöãóã ñèñòåìèíèí ÷åâèêëèéèíè òÿìèí åòìÿêäÿ
õöñóñè ðîëà ìàëèêäèð. Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãóíäàí ðåñåïñèéà åäèëìèø
ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèí (úóäýå-ìàäå ëàw) ôÿàë ùöãóãéàðàòìà ïðîñåñèí-
äÿ èøòèðàêû, ÀÁØ ùöãóãóíäà äà óüóðëó ÿíÿíÿéÿ ÷åâðèëÿ áèëìèøäèð.
233
 ÕÕ ÿñðäÿ ñòàòóò ùöãóãóíóí ðîëóíóí àðòìàñû èñÿ, áèð òÿðÿôäÿí
éöêñÿê ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê ÀÁØ éàçûëû êîíñòèòóñèéàñû èëÿ áàüëû èäè-
ñÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí Àìåðèêà úÿìèééÿòèíèí, õöñóñèëÿ äÿ ñàùèáêàð äàè-
ðÿëÿðèí âàùèä ùöãóã íîðìàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà îëàí òÿëÿáàòû èëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëìóøäóð. 1889-úó èëäÿ éàðàäûëìûø õöñóñè êîìèòÿ, ÿñàñÿí òèúà-
ðÿò ñàùÿñè öçðÿ óíèôèêàñèéà åäèëìèø ãàíóíëàð èøëÿéèá ùàçûðëàéàðàã, îí-
ëàðû øòàòëàðûí ëåýèñëàòóðàëàðûíà òÿãäèì åòìèøäèð. 1892-úè èëäÿ øòàòëàðûí
ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÷àüûðûëìûø ìèëëè êîíôðàíñ, ÿñà-
ñÿí òèúàðÿò ùöãóãó öçðÿ 200 éàõûí ãàíóí ëàéèùÿñèíè óíèôèêàñèéà åòìÿ-
éè òþâñèéÿ åòìèøäèð. Òèúàðÿò ùöãóãóíóí óíèôèêàñèéàñû ñàùÿñèíäÿ åäè-
ëÿí ñÿéëÿð þç íÿòèúÿñèíè âåðìèø âÿ 1952-úè èëäÿ Âàùèä Òèúàðÿò Ìÿúÿë-
ëÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Âàùèä Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè (ÂÒÌ), 1978-úè èëäÿ
Ëóèçèàíà øòàòûíäàí (1974-úö èëäÿ áó øòàòäà îíóí áÿçè áþëìÿëÿðè ãÿáóë
åäèëìèøäèð) áàøãà áöòöí øòàòëàð òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà åäèëìèøäèð. ÕÕ
ÿñðäÿ ôåäåðàë ùöãóãäà ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøè äàâàì åòäèðèëìèø âÿ
1909-úó èëäÿ ÿñàñÿí ÀÁØ êîíñòèòóñèéà íîðìàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà àèä
åäèëÿí äþâëÿòÿ õÿéàíÿò, ñàõòà âàëéóòà, ïèðàò÷ûëûã âÿ äèýÿð áó êèìè ñà-
ùÿëÿðÿ àèä Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð.

2. Ìöàñèð äþâðäÿ ÀÁØ-äà ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû

ÀÁØ-äà ùöãóã ñàùÿëÿðè, ìöñòÿãèëëèêäÿí þíúÿ âÿ ñîíðà ôîðìàëëàø-

ìûø ÿíÿíÿëÿðè ãîðóéóá ñàõëàìàãëà, þçöíÿìÿõñóñ éîëëà èíêèøàô åäèð.
ÀÁØ ùöãóãóíóí ñïåñèôèê úÿùÿòè, ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí òÿøÿêêöëö âÿ èí-
êèøàôûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, ÀÁØ-äà öìóìè ùö-
ãóã, óçóí ìöääÿò (1938-úè èëÿ ãÿäÿð) öìóìäþâëÿò ùöãóãó îëìàìûø
âÿ ùÿð øòàò öìóìè ùöãóãó äèôôåðåíñàñèéà åäÿðÿê, þç ìÿùêÿìÿ ïðàê-
òèêàñûíäà êîíêðåòëÿøäèðìèøäèð. Ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèê, öìóìè ùöãó-
ãó èíêîðïîðîñèéà åòìÿìèø, áÿçè øòàòëàðûí êîíñòèòóñèéàëàðû èñÿ öìóìè
ùöãóãó áó âÿ éà äèýÿð êîíêðåò èøëÿð öçðÿ þç ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿ
ùÿð ùàíñû áîøëóã îëäóãäà ìÿùêÿìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã îëóíìàëàðû-
íû òþâñèéÿ åòìèøäèëÿð. ÀÁØ-äà öìóìè ùöãóãóí ãöââÿäÿ îëìàñû ìÿ-
234
úÿëëÿëÿøäèðìÿ èøèíèí àïàðûëìàñûíû ùÿìèøÿ ÷ÿòèíëÿøäèðìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã, ãàíóíâåðèúèëèê ÿñàñ ùöãóã ìÿíáÿëÿðèí-
äÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí âÿ äåëåýèéà
ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ñöðÿòëÿ àðòìàñû, ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèéèí ñèñòåì-
ëÿøäèðèëìÿñè âÿ òÿôòèø åäèëìÿñè èøèíè äàùà äà àêòóàë åòìèøäèð.
ÀÁØ-ûí ôåäåðàë ãóðóëóøó âÿ êîíñòèòóñèéàíûí áÿõø åòäèéè ñÿëàùèé-
éÿòëÿð, ìöëêè-ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ øòàòëàðûí öñ-
òöí ãàíóíâåðèúèëèéèíè òÿìèí åòìèøäèð. ÀÁØ-äà àéðû-àéðû øòàòëàð ìöëêè
ìÿúÿëëÿëÿð ãÿáóë åäÿðÿê, þç ÿðàçèëÿðèíäÿ ìöëêè-ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿ-
ðè òÿíçèìëÿíìÿéÿ úÿùä åòìèøäèëÿð. Áåëÿ êè, 1870-úè èëäÿ Ëóèçèàíà øòà-
òûíäà èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿùäóä äàèðÿñèíè òÿíçèìëÿéÿí Ìöëêè
Ìÿúÿëëÿ ùàçûðëàíìûøäûð. 1872-úè èëäÿ ìÿøùóð àìåðèêàëû ùöãóãøöíàñ
Ä.Ôèëäèí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Êàëèôîðíèéàíûí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë
åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðäÿ ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèê ñÿâèééÿñèíÿ èãòèñàäèééà-
òûí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ äàèð ùÿð ùàíñû ìöëêè-ùöãóãè ãàíóíâåðèúèëèéèí îë-
ìàìàñû, äèããÿòè úÿëá åäèðäè. 1929-úó èëäÿ áàø âåðìèø äöíéà èãòèñàäè
áþùðàíûíäàí ñîíðà, ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ô.Ðóçâåëòèí
èãòèñàäè ñàùÿäÿ åëàí åòäèéè "éåíè õÿòò" êóðñó, êîíãðåñÿ âÿ øòàòëàðûí ëå-
ýèñëàòóðàëàðûíà èíòåíñèâ ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà
âÿ ñàéû ìèíëÿðëÿ ùåñàáëàíàí àêòëàð ãÿáóë åòìÿéÿ ñþâã åòìèøäèð.
ÀÁØ äþâëÿòè éàðàíäûüû âàõòëàðäàí ôÿðäè ìöëêèééÿò÷èëÿðèí âÿ ñà-
ùèáêàðëàð êîðïîðàñèéàëàðûíûí ìöëêèééÿòèíèí ãîðóìàñûíäà, øòàòëàðûí ãà-
íóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿí âÿ öìóìè ùöãóã öçðÿ èääèàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèë-
ìèøäèð. Ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû âÿ èãòèñàäèééàòäà ëèáåðàëèçì ñèéàñÿ-
òèíèí òÿñäèãèíäÿí ñîíðà, ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí êîíñòèòóñèéà íîðìà-
ëàðû èëÿ ìöäàôèÿñè çÿðóðÿòè éàðàòìûøäûð. Ôðàíñà êîíñòèòóñèéàñûíäàí
ôÿðãëè îëàðàã, ÀÁØ-ûí 1787-úè èë êîíñòèòóñèéàñûíûí ìÿòíèíäÿ, ìöëêèé-
éÿòèí ìöäàôèÿñè ö÷öí ùÿð ùàíñû õöñóñè ìåõàíèçìëÿð íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìàìûøäûð. Ëàêèí ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè êîíñòèòóñèéàéà åäèëìèø Â âÿ
ÕÛÂ äöçÿëèøëÿðäÿí ñîíðà ôÿðäè âÿ êîðïîðàòèâ ìöëêèééÿòèí ãîðóíìàñû-
íà êîíñòèòóñèéà òÿìèíàòû âåðèëìèøäèð. Äöçÿëèøëÿðèí ìÿçìóíóíà ýþðÿ,
ùå÷ êÿñ "ëàçûìè ùöãóãè ïðîñåäóð îëìàäàí" (äóå ïðîúåññ îô ëàw) ùÿ-

235
éàòäàí, àçàäëûãäàí âÿ éà ìöëêèééÿòäÿí ìÿùðóì åäèëÿ áèëìÿç. ÕÕ
ÿñðäÿ ñàùèáêàð êîðïîðàñèéàëàð ùàããûíäà âåðèëìèø ãàíóíâåðèúèëèê àêò-
ëàðû, îíëàðûí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, èëêèí
êàïèòàëûí òîïëàíìàñû áàðÿäÿ ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò ìöÿééÿí åäèëìèð-
äè âÿ ãàíóí êîðïîðàñèéàíûí, ùÿòòà áèð íÿôÿð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûë-
ìàñûíû ìÿãáóë ùåñàá åäèðäè. Êîðïîðàñèéàëàð ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèê
ìåíåúåðëÿð èíñòèòóòóíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ñàùèáêàðëàð êîðïîðàñèéàëàðû-
íûí ÿìÿëèééàò èäàðÿ÷èëèéè, êîðïîðàñèéàëàðûí ñîíðàêû èíêèøàôûíûí ïëàí-
ëàøäûðûëìàñû âÿ ñ. ùàáåëÿ ýþðêÿìëè ìöòÿõÿññèñëÿðèí úÿëá åäèëìÿñèíè
íÿçÿðäÿ òóòóð. ÀÁØ-äà òðåñò àäëàíàí âÿêàëÿòëè ìöëêèééÿò èíñòèòóòó ýå-
íèø éàéûëìûøäûð. Âÿêàëÿòëè èíñòèòóòà (òðåñòÿ) äàõèë îëàí øèðêÿòëÿð þç
ñÿùìëÿðèíè, ÿìëàêûíû âÿ ñ. ñÿñâåðìÿ ùöãóãó èëÿ áèðëèêäÿ õöñóñè àëè
èäàðÿåòìÿ îðãàíû ñòàòóñóíó ãàçàíìûø åòèáàð åäèëÿí øÿõñëÿðèí äàõèë îë-
äóüó õöñóñè ìöâÿêêèëëÿð êîðïóñóíà âåðèðäèëÿð. Àêñèîíåðëÿð êþùíÿ
ñÿùìëÿðèí ÿâÿçèíÿ ñåðòèôèêàòëàð ÿëäÿ åäèð âÿ áóíëà äà, òðåñòÿ äàõèë
îëàí áöòöí øèðêÿòëÿð öçÿðèíäÿ ñÿìÿðÿëè íÿçàðÿòè òÿìèí åäèðëÿð.
ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ ÀÁØ-äà ìöëêè ùöãóã èíñòèòóòëàðûíäàí ìöãàâè-
ëÿ ùöãóãó äàùà ÷îõ èíêèøàô åäÿí ñàùÿëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Ìÿùç
ìöëêèééÿò ùöãóãó äåéèë, ìöãàâèëÿ èíñòèòóòó àçàä áàçàð ìöíàñèáÿòëÿ-
ðè âÿ ðÿãàáÿò øÿðàèòèíäÿ, áöòöí Àìåðèêà úÿìèééÿòèíèí ùöãóã ñèñòåìè-
íèí àïàðûúû åëåìåíòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà-
êû äþâðäÿ, ÀÁØ-äà ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû âÿ äèíàìèê áàçàð ìö-
íàñèáÿòëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû, ìöãàâèëÿ ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿê-
ìèëëÿøäèðèëìÿñè çÿðóðÿòèíè éàðàòìûøäûð. Ìöãàâèëÿ ùöãóãóíóí òÿêìèë-
ëÿøäèðèëìÿñèíäÿ èãòèñàäè ñàùÿäÿ ëèáåðàë ñèéàñÿòèí éöðöäöëìÿñè âÿ äå-
ìÿê îëàð êè, ãåéðè-ìÿùäóä ìöõòÿëèô íþâ ìöãàâèëÿëÿðèí áàüëàíìàñû
îëìóøäóð. Ìöãàâèëÿ ùöãóãó ôÿðäè âÿ êîðïîðàòèâ ñàùèáêàðëûüûí ìàðàã-
ëàðû ö÷öí ýåíèø éîë à÷ìûøäûð.
ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà, ÀÁØ ìöãàâèëÿ ùöãóã ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí,
ãàðøûëûãëû òÿëÿáëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿ íÿòèúÿäÿ ýþçëÿíèëÿí çÿðóðè
ùÿðÿêÿòëÿðèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ùöãóãè êîíñòðóêñèéà-
íûí ôîðìàëàøìàñû òàì áàøà ÷àòìûøäûð. Ìÿùç ýåíèø àçàä áàçàð ìöíà-

236
ñèáÿòëÿðè øÿðàèòèíäÿ ìöãàâèëÿëÿðèí ùöãóãè èôàäÿñè àíëàéûøû, ìöãàâèëÿ
ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ ìþâúóä ùöãóãè ãàéäàëàðà ÿñàñëàíìûøäûð. ÀÁØ-äà
ìöãàâèëÿ ùöãóãóíóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíäà ìÿùêÿìÿëÿðèí, õöñó-
ñèëÿ äÿ Àëè Ìÿùêÿìÿíèí äîêòðèíàëàðûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëìóø-
äóð. ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà àçàä ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ãî-
ðóíìàñû, ÀÁØ Àëè Ìÿùêÿìÿñè äîêòðèíàñûíäà, êîíñòèòóñèéà ñÿâèééÿñè-
íÿ ãÿäÿð ãàëäûðûëìûøäûð. Áåëÿ êè, Àëè Ìÿùêÿìÿíèí àðàøäûðäûüû èøëÿðèí
áèðèíäÿ ïðåñåäåíò éàðàäàðàã áèðáàøà ýþñòÿðèðäè êè, êîíñòèòóñèéàéà åäèë-
ìèø ÕÛÂ äöçÿëèø âÿòÿíäàøëàðà àçàä ìöãàâèëÿ áàüëàìàã ùöãóãó âå-
ðèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð, ìöãàâèëÿ
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ïðåñåäåíò ùöãóãó öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäèñÿ, àðòûã
ÕÕ ÿñðäÿí þí ïëàíà øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèéè êå÷ìèøäèð. Áó äþâðäÿí
áàøëàéàðàã éàçûëû ìöãàâèëÿëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëèð âÿ áöòöí øòàòëàð 500
äîëëàðäàí éóõàðû ìÿáëÿüäÿ îëàí ìöãàâèëÿëÿðèí éàçûëû áàüëàíûëìàñû
ùàããûíäà ñòàòóò ãÿáóë åòìèøäèëÿð.
ÕÕ ÿñðäÿ ìöõòÿëèô åëìè-òåõíèêè, èãòèñàäè, áåéíÿëõàëã-ùöãóãè âÿ
áàøãà ôàêòîðëàð ñÿáÿáèíäÿí, ìöãàâèëÿ ùöãóãó èíñòèòóòó ÿùÿìèééÿòëè
äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Õöñóñèëÿ äÿ äþâëÿòèí áàçàð ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíÿ ìöäàõèëÿñèíèí àðòìàñûíäàí ñîíðà, ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ìöðÿê-
êÿáëÿøìèøäèð. ÕÕ ÿñðäÿ éåíè ìöãàâèëÿ íþâëÿðè éàðàíàðàã ìþùêÿìëÿ-
íèðäè. Áó ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿìòÿÿëÿðèí èúàðÿñè âÿ ñàòûøûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ëè-
çèíã ìöãàâèëÿñèíè, êîììåðñèéà äÿéÿðèíÿ ìàëèê ìöõòÿëèô íþâ åëìè-òåõ-
íèêè ìÿëóìàòëàðûí ÷àòäûðûëìàñû ùàããûíäàêû ìöãàâèëÿëÿðè âÿ ñ. àèä åäèëèð.
Òÿðÿôëÿðèí áÿðàáÿðëèéèíèí íèñáè õàðàêòåð äàøûäûüû, ùÿðáè ñàùÿ öçðÿ âåðèë-
ìèø ñèôàðèøëÿð ÿñàñûíäà áàüëàíàí ìöãàâèëÿëÿð ýåíèø éàéûëìûøäû. Èìïåðà-
òèâ õàðàêòåðëè áó ìöãàâèëÿëÿðäÿ ùþêóìÿò òÿðÿô êèìè ÷ûõûø åäèðäè.
ÀÁØ-äà ìöãàâèëÿ ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ àíòèòðåñò ãàíóíâåðè-
úèëèéè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ 1890-úû èë Øåð-
ìàí, 1914-úö èë Êëåéòîí ãàíóíëàðû âÿ ùÿìèí èë ãÿáóë åäèëìèø Ôåäåðàë
òèúàðÿò êîìèññèéàñû ùàããûíäàêû ãàíóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Àíòèò-
ðåñò ãàíóíâåðèúèëèéè àçàä áàçàð ðÿãàáÿòè ãàéäàëàðûíû ìÿùâ åäÿí âÿ éà
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ïîçàí áÿçè ãàíóíëàðû ìÿùäóäëàøäûðûð âÿ éà òà-
ìàìèëÿ ãàäàüàí åäèðäè. Àíòèòðåñò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí òÿòáèãèíäÿí ñîí-
237
ðà, ðÿãàáÿò ìöáàðèçÿñèíäÿ "êåéôèééÿòÿ" íàèë îëìàñû âÿ "âèúäàíñûç"
ìåòîäëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû õöñóñè þíÿì êÿñá åäèðäè. Ôåäåðàë òèúà-
ðÿò êîìèññèéàñû ùàããûíäà 1914-úö èë ãàíóíóíäà, êîìèññèéàéà äèýÿð
ñÿëàùèééÿòëÿðëÿ éàíàøû, èñòåùëàê÷ûëàðûí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû ùÿâà-
ëÿ åäèëìèøäèð. Êîìèññèéà ðÿãàáÿò ìöáàðèçÿñè ïðèíñèïëÿðèíÿ çèää îëàí
éàëàí÷û ðåêëàìëàðûí, ñàõòà ìàëëàðûí, çÿðóðè ÿìòÿÿ íèøàíëàðû îëìàéàí
ìàëëàðûí âÿ ñ. òàïûëàðàã öçÿ ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí òÿùãèãàò àïàðûð âÿ ñîí
íÿòèúÿäÿ èñòåùñàë÷ûëàðûí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åäèðäè.
ÀÁØ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ éåíè ñàùÿëÿðèíäÿí îëàí åêîëîýèéà
ùöãóãó, ñöðÿòëÿ àðòàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ èñòåùñàëàò ñà-
ùÿëÿðèíèí òÿáèÿòÿ ìöäàõèëÿñèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè çÿðóðÿòè âÿ öìóìè-
ëèêäÿ ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû èëÿ ñûõ áàüëû éàðàíàðàã èíêèøàô åòìèøäèð.
Òÿáèè åùòèéàòëàðûí ãîðóíìàñû ùàããûíäà èëê ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû ÕÛÕ
ÿñðèí ñîíëàðûíà àèä åäèëèð. ÕÕ ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ àòîì åíåðúèñè
ñàùÿñèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèí ãîðóíìàñûíà äàèð õöñóñè ãàíóí ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. 1982-úè èëäÿ íöâÿ èñòåùñàëû òóëëàíòûëàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ äà-
èð éåíè ýåíèø, ùÿðòÿðÿôëè ãàíóí ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Öìóìèëèêäÿ ÕÕ
ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàëàò ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ íåãàòèâ åêîëîæè òÿñèðëÿðèí çÿèôëÿäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ áèð ñûðà àðäû-
úûë ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð.
ÀÁØ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ìöëêè-ùöãóã èíñòèòóòëàðû àðàñûíäà íè-
êàù-àèëÿ ùöãóãó þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóð. Òàðèõÿí áó ìöíàñèáÿòëÿð
øòàòëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø âÿ ôåäåðàë ùþêóìÿò àèëÿ-íèêàù
ùöãóãóíà ìöäàõèëÿ åòìÿìèøäèð. ÀÁØ àèëÿ ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíÿ
øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèéè äàõèë èäè. Áÿçè øòàòëàðûí àèëÿ ùöãóã ìöíàñè-
áÿòëÿðèíäÿ öìóìè ùöãóã ïðåñåäåíòëÿðè ÿùÿìèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëà-
éà áèëìèøäèð. Ùÿòòà ùàêèìëÿð àèëÿ ìöáàùèñÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ íÿèíêè
ÀÁØ ïðåñåäåíò ùöãóãóíà, ùÿì÷èíèí èíýèëèñ ùàêèìëÿðèíèí ïðåñåäåíòëÿ-
ðèíÿ èñòèíàä åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, 1820-úè èëäÿ Àìåðèêà ìÿùêÿìÿñè áå-
ëÿ áèð ìÿñÿëÿ èëÿ ãàðøûëàøìûøäûð êè, ÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà îíóí àðâàäû
ýèðîâ ãîéóëìóø ÿøéàéà ýþðÿ áîðú àëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð âÿ éà áó
ùöãóã èñòèñíà åäèëèð. Ìöáàùèñÿ êèôàéÿò ãÿäÿð êþùíÿ, 1712-úè èë èíýèëèñ

238
ïðåñåäåíòè ("Cùðèñòèñ Ùîñïèòàë â. Áóäýèí") ÿñàñûíäà ùÿëë åäèëìèøäèð.
Ìÿùç áó ïðåñåäåíòÿ èñòèíàä åäÿí Àìåðèêà ìÿùêÿìÿñè àðâàäûí áåëÿ
áèð ùöãóãóíóí îëäóüóíó òÿñäèã åòìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, øòàòëàðëà áèð-
áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí âÿ äàùà ÷îõ ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëàí àèëÿ-íèêàù
ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè, âàùèä ÀÁØ àèëÿ-íèêàù ùöãóãóíóí ãÿáóë åäèë-
ìÿñè çÿðóðÿòèíè éàðàòìûøäûð.
1970-úè èëäÿ Ìöâÿêêèëëÿðèí Ìèëëè Êîíôðàíñû "Íèêàù âÿ áîøàíìà
ùàããûíäà" âàùèä ãàíóí ãÿáóë åòìèø âÿ ÀÁØ-ûí 11 øòàòûíäà ãöââÿéÿ
ìèíìèøäèð. Ìþâúóä ÿíÿíÿëÿðäÿí âÿ øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèê îðãàíëàðû
òÿðÿôèíäÿí âàùèä éàíàøìàíûí îëìàìàñû ñÿáÿáèëÿ, äèýÿð øòàòëàð âàùèä
ãàíóíóíó ðàòèôèêàñèéà åòìÿìèøäèëÿð. Áåëÿ êè, àéðû-àéðû øòàòëàðûí êîí-
âåíòëÿðè ùÿì ìöëêè, ùÿì äÿ äèíè-êèëñÿ ìÿðàñèì ïðîñåäóðëàðû ÿñàñûíäà
êÿáèí êÿñèëìÿñèíè òàíûéûðäûëàð. Ëàêèí áèð ÷îõ øòàòëàðäà êèëñÿ íèêàùëàðû-
íûí ùöãóãè ãöââÿñèíèí òàíûíìàñû ö÷öí èëêèí îëàðàã, îíëàðà áÿëÿäèééÿ
(ìóíèñèïàë) îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ëèñåíçèéà âåðèëìÿñè òÿëÿá îëóíóðäó.
Áÿçè øòàòëàðäà íèêàùëàðûí òàíûíìàñû ö÷öí ùöãóãè ôàêòûí, õöñóñèëÿ äÿ
óøàãëàðûí îëìàñû êèôàéÿò åäèðäè. ÕÛÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ïðèíñèïúÿ ãà-
äûíëàðûí ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè òåíäåíñèéàñû áàø âåðìèø
âÿ ÿìëàêûí öìóìè ùöãóãè ðåúèìè èëÿ éàíàøû, áþëöíìöø ìöëêèééÿò ðå-
úèìèíäÿ þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð. Ïðèíñèï åòèáàðèëÿ øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúè-
ëèêëÿðè íèêàùäàíêÿíàð äîüóëìóø óøàãëàðûí àòàëûãëàðûíûí òÿéèí îëóíàðàã
òàíûíìàñûíû ãÿáóë åäèðäè. ÀÁØ-äà áîøàíìà, íèêàùûí ãåéäèééàòà àëûí-
ìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã äàùà ÷ÿòèí ïðîñåäóðëàð âÿ ñÿáÿáëÿðëÿ ÿëàãÿäàð
èäè. Áèð ãèñèì øòàòëàðäà ÿð-àðâàääàí áèðèíèí êîáóä ðÿôòàð âÿ éà õÿéàíÿò
åòìÿñèíèí ñöáóò åäèëìÿñè âÿ ñ. áîøàíìàíûí ñÿáÿáëÿðèíèí ìÿùêÿìÿ
ãàéäàñûíäà ÷ÿòèí ïðîñåäóðëàðûíû ìöÿééÿí åäèðäè. Øòàòëàðûí ãàíóíâåðè-
úèëèéè àèëÿ èíñòèòóòóíóí äàüûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàãäàí þòðö ÿð-àðâàäûí
6 àé ìöääÿòèíäÿ àéðû éàøàìàëàðûíû òÿëÿá åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè
øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèéè áîøàíìà ö÷öí úèääè ñÿáÿáëÿð ýþñòÿðìÿäÿí,
îíó ðÿñìèëÿøäèðèðäèëÿð. ÀÁØ-ûí Íåâàäà øòàòûíäà ãûñà ìöääÿòäÿ áîøàí-
ìàíû ùöãóãè ïðîñåäóðëàðûíû èúðà åòìÿêäÿ õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíèð.
ÀÁØ-äà ÿìÿê ùöãóãóíóí òÿøÿêêöë òàïìàñû óçóí âÿ ÷ÿòèí éîë
êå÷ìèøäèð. Ôåäåðàë äþâëÿòèí éàðàíäûüû äþâðëÿðäÿ ÿìÿê ùöãóãóíóí
239
ìÿíáÿëÿðèíè ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ãèñìÿí äÿ øòàòëàðûí ãàíóíëàðû
òÿøêèë åòìèøäèð. Òÿáèè êè, áó ìÿðùÿëÿäÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ èðãè
àéðû-ñå÷êèëèê ýåíèø éàéûëìûøäûð. Éàëíûç ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí
áàøëàéàðàã ÿìÿê ãàíóíâåðèúèëèéè èíòåíñèâ èíêèøàô åòìèø âÿ ñàùèáêàð-
ëàðëà ôÿùëÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû àðàñûíäà ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿí-
çèìëÿíìÿñèíÿ äèããÿò àðòûðûëìûøäûð. Õöñóñèëÿ 1888-úè èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø "Äÿìèðéîëëàðûíäà ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè çàìàíû êþíöëëö àðáèòðàú
ùàããûíäà" ãàíóí ÿìÿê ìöíàãèøÿëÿðèíè "âàñèòÿ÷èëèê âÿ áàðûøûã" éîëó
èëÿ ùÿëëèíè òþâñèéÿ åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, Àìåðèêà ñàùèáêàðëàðû ôÿùëÿ
ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ òÿçéèã âàñèòÿñè êèìè "ìöãàâèëÿ àçàäëûüû"
ìåòîäóíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, "ñàðû èòëÿð" àäû àëìûø
ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ôÿùëÿëÿð èøÿ äàõèë îëàðêÿí ùÿìêàðëàð èòòè-
ôàãûíà öçâëöêäÿí âÿ òÿòèëëÿðäÿ èøòèðàêäàí èìòèíà åòìÿëè èäèëÿð. Ëàêèí
ñîíðàëàð áó ìöãàâèëÿ òÿúðöáÿñè êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ åäèëäè. ÕÕ
ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ôÿùëÿëÿðèí ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíäà áèðëÿøìÿê,
êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿ áàüëàìàã, òÿòèë åòìÿê âÿ ñ. òÿìèíàòëàð ñàùÿñèíäÿ
õåéëè ìöòÿðÿããè èðÿëèëÿéèø ÿëäÿ åäèëìèøäèð. 1932-úè èë Íîððèñ-Ëà Ãàð-
äèéà, 1935-úè èë Âàãíåð ãàíóíëàðû, 1938-úè èë "ßäàëÿòëè ÿìÿê øÿðàèòè
ùàããûíäà", 1963-úö èë "Êèøè âÿ ãàäûíëàðûí ÿìÿéèíèí áÿðàáÿð þäÿíèë-
ìÿñè ùàããûíäà", 1964-úö èë "Ìöëêè ùöãóãëàð ùàããûíäà", 1967-úè èë
"Éàøà ýþðÿ ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ àéðû-ñå÷êèëèê ùàããûíäà", 1990-úû
èë "ßëèëëÿðèí ùöãóãëàðû ùàããûíäà" ãàíóíëàðû ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿ-
ñèíäÿ èø÷èëÿðèí ìÿíàôåëÿðèíèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ñîñèàë ðèôàùûí éàõøû-
ëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿì ôåäåðàòèâ, ùÿì äÿ,
øòàòëàðûí ÿìÿê ãàíóíâåðèúèëèéè ÿìÿê øÿðòëÿðèíèí öìóìè èñòèãàìÿòëÿðè-
íè ìöÿééÿí åäèð. ßñëèíäÿ èñÿ, ÿìÿê øÿðàèòè âÿ ÿìÿê íîðìàëàðû ìöÿñ-
ñèñÿ ðÿùáÿðè èëÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû àðàñûíäà áàüëàíàí êîëëåêòèâ ìö-
ãàâèëÿëÿðëÿ òÿíçèìëÿíèð. Ýþðöíäöéö êèìè, êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿð
ÿìÿê ùöãóãóíäà ìöùöì éåð òóòàðàã áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ãÿáóë åäèëìèø 1947-úè èë Òàôò-
Ùàðòëè ãàíóíó âÿ 1959-úó èë Ëåíäðàì-Ãðèôôèí ãàíóíó ôÿùëÿ ìÿíàôå-
ëÿðè ÿëåéùèíÿ îëàí ãàíóíëàð êèìè òàíûíûð. 1935-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø

240
"Ñîñèàë òÿìèíàò ùàããûíäà" ôåäåðàë ãàíóí ñîñèàë ñûüîðòà, ãîúàëûã âÿ àè-
ëÿ áàø÷ûñûíûí èòèðìÿéÿ ýþðÿ ïåíñèéà, èøñèçëèéÿ ýþðÿ ìöàâèíÿò þäÿíèë-
ìÿñè, ìöàëèúÿéÿ åùòèéàúû îëàí àçòÿìèíàòëû àèëÿëÿðÿ, àáðîýåíëÿðÿ éàð-
äûì åäèëìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðè ùöãóãè úÿùÿòäÿí òÿíçèì åäèðäè.
ÀÁØ-äà ßìÿê Ìöíàñèáÿòëÿðè öçðÿ Ìèëëè Èäàðÿ, ßìÿê Ùàããû âÿ Èø
Âàõòû öçðÿ Èäàðÿ, Âàñèòÿ÷èëèê ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ Ìèëëè Èäàðÿ âÿ ñ. õöñó-
ñè èíçèáàòè îðãàíëàð êèìè ÿìÿê ùàããûíäà ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðûí
ðåàëèçÿñèíèí òÿìèí îëóíìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð.
ÀÁØ-ûí úèíàéÿò ùöãóãó óçóí ìöääÿò Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãó-
íóí òÿñèðè àëòûíäà èíêèøàô åòìèøäèð. Ìÿùç èíýèëèñ ùöãóãó ÀÁØ-à áèð ñû-
ðà ùöãóãè àíëàéûøëàð âÿ êîíñòðóêñèéàëàð ýÿòèðìèø âÿ ùÿì÷èíèí úèíàéÿò
òÿðêèáèíèí ñïåñèôèê ñûðô èíýèëèñ, î úöìëÿäÿí úèíàéÿòëÿðèí ôåëîíèéà âÿ
ìèñäèìèíîð êëàññèôèêàñèéàñûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Çàìàí êå÷äèêúÿ èí-
ýèëèñ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíèí ïðåñåäåíòëÿðè, öçâö ñóðÿòäÿ ôîðìàëàøàí
Àìåðèêà öìóìè ùöãóãóíà äàõèë îëìóøäóð.
ÕÛÕ ÿñðäÿ øòàòëàðûí úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ãàéäàéà ñàëûíìàñû
èøëÿðèíÿ áàøëàíûëìàñûíäàí ñîíðà, àéðû-àéðû øòàòëàðûí ëåýèñëàòóðàëàðûíûí
ñòàòóòëàðû äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿéÿ áàøëàéûð. Àðòûã, ÕÛÕ ÿñ-
ðèí 40-úû èëëÿðèíäÿ øòàòëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ úèíàéÿò ùöãóãó ìÿúÿëëÿëÿ-
ðè ùàçûðëàíûð. Ëàêèí áó ìÿúÿëëÿëÿð öìóìè ùöãóãóí ÿíÿíÿâè äîêòðèíà
âÿ êîíñòðóêñèéàñûíà ÿñàñëàíûðäû. ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ ôåäåðàë úè-
íàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ úÿùäëÿð åäèëèð.
Øòàòëàðûí úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿêè çèääèééÿòëÿðäÿí âÿ áîøëóãëàð-
äàí àñàíëûãëà èñòèôàäÿ åäÿí úèíàéÿòêàð àëÿìè çÿðÿðñèçëÿøäèðìÿê ö÷öí,
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ôåäåðàë úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíè ìîäåðí-
ëÿøäèðìÿêëÿ éàíàøû, ïàðàëåë îëàðàã øòàòëàðûí úèíàéÿò ìÿúÿëëÿëÿðèíèí äÿ
óíèôèêàñèéàñûíà áàøëàíûëûð. Ùÿëÿ, 1909-úó èëäÿ ôåäåðàë ãàíóíâåðèúèëèéèí
áöòþâëöêäÿ ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè áàø âåðèð. Àõûðûíúû ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ
1948-úè èëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèø úèíàéÿò ùöãóãó íîð-
ìàëàðû ÀÁØ-ûí Ãàíóíëàð Êöëëèééàòûíûí 18-úè ôÿñëèíÿ äàõèë åäèëèð. ÀÁØ
Ùöãóã Èíñòèòóòóíóí úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû ìîäåðíëÿøìÿ
1962-úè èëäÿ Íöìóíÿâè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû èëÿ íÿòèúÿ-
241
ëÿíìèøäèð. Äîüðóäóð, êè, áó ìÿúÿëëÿ ðÿñìè õàðàêòåð äàøûìûð âÿ äàùà ÷îõ
ðàñèîíàë âÿ òåõíèêè-ùöãóã áàõûìäàí òÿêìèëëÿøìèø ñÿíÿä îëìàãëà, øòàò-
ëàðûí úèíàéÿò ìÿúÿëëÿëÿðèíÿ òÿñèð åäÿðÿê, îíëàðû êåéôèééÿòúÿ éàõûíëàøäû-
ðûðäû. Íÿòèúÿ 40-äàí àðòûã øòàòäà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ âÿ öìóìèëèêäÿ äàùà
ëèáåðàë áàõûøëàðû òÿñáèò åäÿí éåíè úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëèð.
Øòàòëàðäà èíýèëèñ ùöãóãóíäàí ðåñåïñèéà åäèëìèø úèíàéÿòêàð ùÿðÿ-
êÿòëÿðèí ôåëîíèéà âÿ ìèñäèìèíîð êàòåãîðèéàëàðûíà áþëýöñö íÿèíêè
ìàääè, åéíè çàìàíäà ïðîñåññóàë ùöãóã ö÷öí ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
×öíêè ôåëîíèéà úèíàéÿòëÿðè âÿêèëèí èøòèðàêûíû òÿëÿá åäèð âÿ ùÿáñ ö÷öí
äàùà àç ðÿñìèééÿò òÿëÿá îëóíóð. Ìèñäèìèíîð èñÿ áÿçè øòàòëàðäà ìÿù-
êÿìÿ áàõûøûíäà ìöäàôèÿ÷èíèí, áÿçÿí èñÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿíèí èøòèðàêûíû
òÿëÿá åòìèð. Ùÿì÷èíèí, ôåëîíèéà ÿìÿëèíÿ ýþðÿ ìÿùêóì åäèëÿíëÿð äà-
ùà úèääè ðåúèìëè ùÿáñ éåðëÿðèíäÿ ñàõëàíûëûð âÿ ãàíóí îíëàðû èúòèìàè âÿ-
çèôÿ òóòìàã ùöãóãóíäàí äà ìÿùðóì åäèðäè.
ÀÁØ-ûí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ úÿçàëàðûí þëöì, àçàäëûãäàí ìÿù-
ðóìåòìÿ, ïðîáàñèéà âÿ úÿðèìÿ íþâëÿðè âàðäûð. ßëàâÿ úÿçà êèìè ÿìëà-
êûí ìöñàäèðÿñè, äÿéìèø çÿðÿðèí þäÿíèëìÿñè, èúòèìàè éåðëÿðäÿ ÿìÿê
õèäìÿòèíäÿ îëìàã âÿ ñ. ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ÀÁØ ùöãóãóíäà ÕÛÕ
ÿñðëÿ ìöãàéèñÿäÿ, àðòûã ÕÕ ÿñðäÿ úÿçàëàð ñèñòåìèíäÿ ëèáåðàëëàøìà áàø
âåðèðäè. Õöñóñèëÿ ùÿì ôåäåðàë, ùÿì äÿ øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿ
þëöì úÿçàñûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû âÿ éà ôåäåðàë ñÿâèééÿäÿ 1967-úè
èëäÿí ìàðîòîðèóì (ìþùëÿò) ãîéóëìàñû ïðîñåñè âÿ íÿùàéÿò, ÕÕ ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäà áÿçè øòàòëàðäà áó úÿçà íþâöíöí ëÿüâ åäèëìÿñè èëÿ íÿ-
òèúÿëÿíäè. 1972-úè èëäÿ ÀÁØ-ûí Àëè Ìÿùêÿìÿñè Ôóðìåíèí èøè öçðÿ ãÿ-
ðàðûíäà ÿí éöêñÿê úÿçàíû, êîíñòèòóñèéàíûí ÂÛÛÛ äöçÿëèøèíÿ çèää îëàí
"þçáàøûíà", "ãÿääàð âÿ ôþâãÿëàäÿ" úÿçà òÿäáèðè ÿñàñûíäà ÷ûõàðûëìûø
ùþêìëÿð êèìè äÿéÿðëÿíäèðÿðÿê þç ìþâãåéèíè ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Àëè
Ìÿùêÿìÿíèí Ãðåããèí èø öçðÿ ãÿðàðûíäà (1976-úû èë) þëöì úÿçà íþâö-
íöí êîíñòèòóñèéàéà çèää îëìàäûüû áèð äàùà ýþñòÿðèëñÿ äÿ, îíóí òÿòáèãè-
íèí áèð ñûðà øÿðòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿðÿê, éàëíûç àüûðëàøäûðûúû ùàëëàðäà òÿò-
áèãèíè çÿðóðè ùåñàá åòäè. Áóíäàí áàøãà, øòàòëàðûí ãàíóíëàðûíà âÿ àíäëû-
ëàð ìÿùêÿìÿñèíÿ þëöì úÿçàñû èëÿ þìöðëöê ùÿáñ àðàñûíäà àëòåðíàòèâ ñå-
242
÷èì åòìÿê èìêàíû âåðèëèðäè. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí 1988-úè èë ãÿðàðûíäà úè-
íàéÿòèí òþðÿäèëäèéè ìÿãàìà ãÿäÿð 16 éàøû òàìàì îëìàìûø øÿõñëÿðÿ
þëöì úÿçàñû òÿòáèã åäèëìèðäè. ÀÁØ-äà þëöì úÿçàëàðû åëåêòðèê ñòóëó, ãàç
êàìåðàñû, áîüàçäàí àñìà âÿ éà ýöëëÿëÿíìÿ ôîðìàñûíäà èúðà åäèëèð. Áèð
ãèñèì øòàòëàðäà çÿùÿðëÿéèúè èéíÿ âóðìàãëà ùþêì éåðèíÿ éåòèðèëèðäè. Ùö-
ãóãè úÿùÿòäÿí ùå÷ êèìÿ úÿçà âåðèëìÿìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí åôòàíàñèéà
"þëöì úÿçàñû" ("àñàí þëöì") èëê äÿôÿ îëàðàã ÕÂÛ ÿñðäÿ Ôðåíñèñ Áåêîí
òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëìèøäèð. ÀÁØ-äà êþíöëëö åôòàíàñèéà ÿââÿëúÿäÿí ðàçû-
ëûã ÿñàñûíäà, õÿñòÿíèí õàùèøè èëÿ èúðà îëóíóðäó. Ìÿúáóðè åôòàíàñèéà èñÿ,
ÿñàñÿí õöñóñè ìöàëèúÿ àïàðàòëàðûíà ãîøóëàí, ùóøñóç, êîìà âÿçèééÿòèí-
äÿ îëàí ÷àðÿñèç õÿñòÿëÿðÿ òÿòáèã åäèëèð.
1988-úè èëäÿ Êîíãðåñèí ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðäà íàðêîòèê òèúàðÿòè èëÿ
ìÿøüóë îëàíëàð òÿðÿôèíäÿí ôåäåðàë ãóëëóã÷óíóí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ ÿí
éöêñÿê úÿçà íþâö ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ÀÁØ-äà àüûð úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè-
íÿ ýþðÿ þìöðëöê úÿçà íþâö äÿ òÿòáèã åäèëèð. Cèíàéÿò ùöãóãóíóí ùóìà-
íèñòëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñè îëàðàã, àçàäëûãäàí ìÿùðóìåòìÿíèí àëòåðíàòèâè
îëàí ïðîáàñèéà úÿçàëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Ïðîáàñèéà úÿçàñû
àëàí øÿõñ ìöÿééÿí ìöääÿòäÿ õöñóñè õèäìÿò ìÿìóðóíóí íÿçàðÿòè âÿ
ìöøàùèäÿñè àëòûíäà îëóð. ÀÁØ-äà éåíè úèíàéÿò íþâëÿðèíÿ àèä åäèëÿí ìö-
òÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûã, íàðêîòèê òèúàðÿòè, êîìïöòåð úèíàéÿòëÿðè âÿ éà êè-
áåð úèíàéÿòêàðëûã âÿ ñ. úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí ñèéàñÿòèí
äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð. 1986-úû èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíäà êîìïöòåð
áàçà ìÿëóìàòëàðûíäàí âÿ äèýÿð åëåêòðîí âàñèòÿëÿðäÿí ãàíóíñóç èñòèôà-
äÿéÿ ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
ÀÁØ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿêè äóàëèçì (ôåäåðàñè-
éà âÿ øòàòëàðûí) úèíàéÿò-ïðîñåññóàë ùöãóãäà þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð. Äè-
ýÿð òÿðÿôäÿí, Èíýèëòÿðÿ öìóìè ùöãóãó ÿíÿíÿëÿðè, áèð ÷îõ èíñòèòóòëàðû
âÿ êàòåãîðèéàëàðû ÀÁØ úèíàéÿò-ïðîñåññóàë ùöãóãóíà ìöùöì òÿñèð
ýþñòÿðìèøäèð. Ëàêèí öìóìè ùöãóã íîðìàëàðûíûí àðõàèêëèéè âÿ ñòàòóò
ùöãóãóíóí þíÿ ÷ûõìàñû, ÀÁØ ôåäåðàë âÿ øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðè
éåíè ìöíàñèáÿòëÿðëÿ óéüóíëàøàí ïðîñåññóàë íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèë-
ìÿñèíè çÿðóðè åòìèøäèð. Áó íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàð ñûðàñûíäà ÀÁØ
243
êîíñòèòóñèéàñû ìöùöì éåð òóòóð. Cèíàéÿò ïðîñåñèíäÿ ãàíóí÷óëóüóí
òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí ìöâàôèã îðãàíëàðûí ãàíóíñóç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí
(àõòàðûøëàðûí, èçëÿíìÿíèí, ùÿáñëÿðèí âÿ ñ.) ãàäàüàí îëóíìàñûíû íÿçÿð-
äÿ òóòàí êîíñòèòóñèéàéà åäèëìèø ÛÂ,Â, ÂÛ, ÂÛÛ äöçÿëèøëÿð, úèíàéÿò úÿ-
çàñûíûí àíúàã "äöðöñò ùöãóãè ãàéäà" ÿñàñûíäà òÿòáèãè, ùÿì÷èíèí "åé-
íè úèíàéÿòÿ ýþðÿ ùÿéàòè âÿ éà áÿäÿí òîõóíóëìàçëûüû èëÿ èêè äÿôÿ úà-
âàá âåðìÿéè", þçöíÿ ãàðøû èôàäÿ âåðìÿéèí ãàäàüàí îëóíìàñû, ìöäà-
ôèÿ ö÷öí âÿêèëèí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ âÿ òÿãñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñû
ùöãóãó ùàããûíäà ìöääÿàëàðû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Òàðèõÿí
øòàòëàðäà âÿ ôåäåðàñèéàäà úèíàéÿò ïðîñåñè áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð.
Èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ øòàòëàðäà èáòèäàè òÿùãèãàò àïàðàí ïîëèñëÿð âÿ àòòîðíå
õèäìÿòè ìöùöì ðîë îéíàéûðëàð. Càñóñëóã, òåððîðèçì, àäàì îüóðëóüó,
áàíêëàðûí ãàðÿò åäèëìÿñè, ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûã âÿ ñ. úèíàéÿòëÿðèí
à÷ûëìàñûíäà ÀÁØ-ûí Áàø Àòòîðíåðèíÿ (Áàø Òÿùãèãàò÷û) òàáå îëàí Ôå-
äåðàë òÿùãèãàò áöðîñóíóí äà õöñóñè õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Ïîëèñëÿðèí èøëÿ-
ðèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿòè àòòîðíå ùÿéàòà êå÷èðèð. Èáòèäàè èñ-
òèíòàãûí àïàðûëìàñûíäà ïîëèñëÿðèí âÿ àòòîðíåíèí ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿðè
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Cèíàéÿò ïðîñåñèíèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè, òÿãñèðëÿí-
äèðèëÿí øÿõñÿ äàèð òÿùãèãàòûí ÷ûõàðäûüû ãÿðàðëàðûí ìÿùêÿìÿéÿ âåðèë-
ìÿñè èëÿ éåêóíëàøûðäû. Cèíàéÿò ïðîñåñèíäÿ Áþéöê Ìöíñèôëÿð âÿ àíäëû-
ëàð áþéöê ðîë îéíàéûðäûëàð. Áþéöê Ìöíñèôëÿð äàèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð
âÿ øÿõñèí úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá åäèëìÿñè âÿ èøèí ìÿùêÿìÿéÿ
âåðèëìÿñè äÿ îíóí ãÿðàðûíäàí àñûëû èäè. Áþéöê Ìöíñèôëÿð ãÿðàð ÷ûõàð-
ìàãäàí èìòèíà åòäèéè ùàëëàðäà, ìöãÿññèð áàðÿñèíäÿêè èøÿ õèòàì âåðè-
ëèðäè. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ èñÿ ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàëàðû àïàðûëûðäû. Cè-
íàéÿò ìöùàêèìÿ èúðààòû ãàíóíëàðûíà ýþðÿ ìöãÿññèð 12 íÿôÿðëèê àíä-
ëûëàð ìÿùêÿìÿñèíè òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Âåðäèêòèí ãÿáó-
ëó ö÷öí ìöíñèôëÿðèí ôèêèð áèðëèéè îëìàëû èäè. Éåêóí ôèêèð îëìàäûãäà ùà-
êèì ìÿùêÿìÿíè åòèáàðñûç ùåñàá åäèðäè. Øòàòëàðäà ÿêñÿð ãèñìèíäÿ
ùþêìöí ÷ûõàðûëìàñû ùàêèìëÿðèí ìöñòÿñíà ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë èäè.

244
 ÌÖÑßËÌÀÍ
ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ

245
 Õ ÛÛ ÌÞ Â ÇÓ : ÌÖÑßËÌÀÍ ÙÖÃÓà ÀÈËßÑÈÍÈÍ
ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ

1. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí éàðàíìàñû âÿ ìÿíáÿëÿðè

Ìöñòÿãèë ùöãóã ñèñòåìè êèìè ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí (ôèãù) þéðÿ-
íèëìÿñè, íÿèíêè òàðèõè, åéíè çàìàíäà öìóìíÿçÿðè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿëè àíàëèçè
ýþñòÿðèð êè, îíóí öìóìè ùöãóã íÿçÿðèééÿñèíÿ àèä åäèëÿí àíëàéûøëàðû
ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëèäèð âÿ þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðÿ
ìàëèêäèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãó ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðäÿí áèðè, îíóí
íîðìàëàðûíûí áþéöê ùèññÿñèíèí éàðàäûëìàñûíäà äþâëÿòèí áèëàâàñèòÿ èø-
òèðàê åòìÿìÿñèäèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãó äîëàéû éîëëà ìöñÿëìàí-ùöãóã
ìÿêòÿáëÿðèíèí ùöãóãéàðàòìà ôÿàëèééÿòëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíè ñàíêñèéà-
ëàøäûðìàãëà, þç íîðìàëàðûíû çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Ìÿùç èíàìëà ãåéä
åòìÿê îëàð êè, ìöñÿëìàí ùöãóãó (ôèãù) øÿðèÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàã-
ëà, öìóìèëèêäÿ áèëàâàñèòÿ ôÿãèùëÿð òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèá ùàçûðëàíìûøäûð.
Øÿðèÿòäÿ äèíè, åòèê âÿ ùöãóã íîðìàëàðû ìÿçìóíëàðûíà ýþðÿ ôÿðãëè îë-
ñàëàð äà, áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàéàí âàùèä êîìïëåêñ òÿøêèë åäèðëÿð. Ìö-
ñÿëìàí ùöãóãóíóí íöôóçó, èñëàì äèíèíÿ âÿ ÿäàëÿòèíÿ àðõàëàíìûøäûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó ñàùÿëÿð âÿ èíñòèòóòëàð öçðÿ àéðûúà ìÿúÿëëÿëÿøäèðèë-
ìÿìèøäèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà èáàäÿò, ìöëêè, úèíàéÿò, àèëÿ, âÿðÿñÿ-
ëèê âÿ ñ. ñàùÿëÿð ìöàñèð ùöãóãäà îëäóüó êèìè òÿñáèò åäèëìÿñÿ äÿ, ùÿ-
ìèí ñàùÿëÿðèí àðäûúûëëûãëà áèð-áèðèíè èçëÿìÿñè, ôèãùèí êèôàéÿò ãÿäÿð ñèñ-
òåìëÿøäèðèëìèø íîðìàëàðà ìàëèê îëäóüóíó òÿñäèã åäèð.
Ùÿçðÿòè Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð ìöñÿëìàí ÿðÿá èúìàñûíûí áàø÷û-
ñû âÿ èñëàìûí éàéûúûñû êèìè áó éîëäà ìèëàäè òàðèõëÿ 610-úó èëäÿí 632-
úè èëÿ ãÿäÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Ïåéüÿìáÿð ñàüëûüûíäà ìöñÿëìàí
èúìàñûíû èäàðÿ åòìèøäèð. Ëàêèí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð âÿôàò åòäèê-
äÿí ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, Ãóðàíäàêû ùþêìëÿð (ÿìðëÿð) áöòöí äþâëÿò
246
ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò åòìèð.
×öíêè åëÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð êè, ùÿìèí ìöíà-
ñèáÿòëÿð íÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí íîðìàëàðëà, íÿ äÿ ïåéüÿìáÿðèí ùÿ-
äèñëÿðè, ýþñòÿðèø âÿ ìÿñëÿùÿòëÿðè èëÿ ùÿëë åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäû.
Ïåéüÿìáÿðèí âÿôàòûíäàí ÷îõ êå÷ìÿäÿí èñëàìûí èêè ãîëó – ñöííè-
ëèê âÿ øèÿëèê éàðàíìûø âÿ ñîíðàäàí ùÿìèí ãîëëàðûí þçöíäÿ äÿ ìöõòÿ-
ëèô ìÿçùÿáëÿð éàðàíìûøäûð. Äþðä Ðÿøèäè õÿëèôÿëÿðèí ßáóáÿêèð (632-
634), Þìÿð (634-644), Îñìàí (644-656) âÿ ßëè (656-661), äþâðöí-
äÿí ñîíðà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ èñëàìûí ãîëëàðû àðàñûíäà ôè-
êèð àéðûëûüûíû äàùà äà äÿðèíëÿøäèðìèøäè. Ðÿøèäè õÿëèôÿëÿðäÿí ñîíðà
òåîêðàòèê ùàêèìèééÿòèí èäàðÿ îëóíìàñûíûí ùàíñû ãàéäàëàð öçðÿ ìöÿé-
éÿí åäèëìÿñè áþéöê ìöáàùèñÿëÿð äîüóðìóøäóð.
Ñöííè êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ õèëàôÿòäÿ àëè ñóâåðåíëèéÿ éàëíûç Àëëàùûí
èðàäÿñè ãàäèðäèð. Îíà ýþðÿ äÿ àëè äèíè-äöíéÿâè ùàêèìèééÿò âàðèñëèê âÿ
éà ñÿëÿôèí òÿéèí îëóíìàñû èëÿ äåéèë, ìöñÿëìàí èúìàñûíûí (öììÿòèíèí)
ìöÿééÿí åòäèéè òàïøûðûãëàð ÿñàñûíäà, èúìà èëÿ õèëàôÿò àðàñûíäà áàüëàíàí
ìöãàâèëÿéÿ óéüóí ãóðóëìàëûäûð. Éåðäÿ àëè ùàêèìèééÿòè Àëëàùûí àäûí-
äàí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí öììÿòè (èúìàñû) ùÿéàòà êå÷èðèð. Áåëÿ-
ëèêëÿ, èúìà ñóâåðåíëèéè òÿìñèë åòìÿêëÿ Àëëàùûí èðàäÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèð.
Øèÿ ñèéàñè êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ, Õèëàôÿòèí áàø÷ûñû îëàí èìàìûí ñå-
÷èëìÿñèíÿ åùòèéàú éîõäóð. ×öíêè èìàì Àëëàùûí ñå÷äèéè ïåéüÿìáÿðèí
éåðäÿ áèðáàøà íöìàéÿíäÿñèäèð. Ïåéüÿìáÿð èñÿ þç ñÿëÿôèíè þçö ìöÿé-
éÿí åòìÿëèäèð. Öìóìèëèêäÿ èñÿ ùÿð èêè êîíñåïñèéàéà ýþðÿ, äþâëÿò
áàø÷ûñû õÿëèôÿ, øÿðèÿò âÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø
íîðìàëàðà, ïðèíñèïëÿðÿ âÿ ìÿãñÿäëÿðÿ úèääè ÿìÿë åòìÿêëÿ èúìàíûí
ìÿíàôåéèíè òÿìèí åòìÿëèäèð.
Èñëàì äöíéàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíÿ éàéûëäûãäàí ñîíðà, ìöõòÿëèô éåíè
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ùÿëëè çÿðóðÿòèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, ùÿð áèð ãî-
ëóí, éÿíè ñöííèëèê âÿ øèÿëèéèí àéðû-àéðû ìÿçùÿáëÿðÿ áþëöíìÿñèíÿ, ìÿç-
ùÿá àðäûúûëëàðûíûí äà ùöãóã ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ úèääè ôèêèð àéðûëûãëà-
ðû éàðàòìàëàðûíà ýÿòèðìèøäèð. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ ùÿìèí ìÿçùÿáëÿðèí
àðäûúûëëàðû âÿ ìÿçùÿáëÿðèí þçëÿðè ìöõòÿëèô îëìóø, áÿçè ìÿçùÿáëÿð éà-
247
ðàíäûüû âàõòäàí þç ìþâúóäèééÿòèíè ìöùàôèçÿ åòñÿ äÿ, áàøãà ìÿçùÿá-
ëÿð çàìàíûí ñûíàãëàðûíà äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿìèø, ìöÿééÿí âàõòäàí
ñîíðà þç àðäûúûëëàðûíû èòèðÿðÿê ìþâúóäèééÿòèíÿ ñîí ãîéóëìóø âÿ éà àð-
äûúûëëàðû òàìàìèëÿ àç îëäóüóíäàí ôÿàëèééÿòëÿðè ÷îõ ìÿùäóäëàøìûøäû.
Èñëàìûí ñöííè (ñöííÿ – ÿðÿáúÿ éîë äåìÿêäèð) ãîëó, äþðä ÿñàñ äè-
íè-ùöãóãè ìÿçùÿáè öçÿðèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð êè, ùÿìèí ìÿçùÿáëÿð äÿ
þç éàðàäûúûëàðûíûí àäû èëÿ ùÿíÿôèëèê, ìàëèêèëèê, øàôèèëèê âÿ ùÿíáÿëèëèê
ìÿçùÿáëÿðèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, èñëàìûí ìÿçùÿáëÿðèíèí àéðûëìàñû
ìöÿééÿí ôèêèð àéðûëûüû éàðàòìûøäûð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
ìöõòÿëèô èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí, ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ìöñÿë-
ìàí ùöãóã ìÿêòÿáëÿðèíèí ðîëó äàíûëìàçäûð.
Ùÿíÿôè ñöííè ìÿçùÿáèíèí òÿñèñ÷èñè ßáó Ùÿíèôÿ (699-767-úè èëëÿð)
äèíè ùöãóã öñóëó êèìè Ãóðàíäà âÿ ñöííÿäÿ äÿãèã úàâàáû îëìàéàí ùö-
ãóã ìÿñÿëÿëÿðèíè øÿðèÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áó ìÿíáÿëÿðäÿêè äèýÿð ìÿñÿëÿ-
ëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè áàðÿñèíäÿêè êÿëàìëàðëà ãèéàñ (áÿíçÿòìÿ) éîëó èëÿ
ìöãàéèñÿ åäèá àðàøäûðìûøäûð. ßáó Ùÿíèôÿ áóíóíëà éàíàøû îëàðàã ðÿé
(øÿõñè ôèêèð) âÿ èñòåùñàíû (äèíè áàø÷ûíûí ôèêðèíè) äà ÿñàñ ýþòöðöðäö.
Ìàëèêè ìÿçùÿáèíèí áàíèñè Ìàëèê èáí-ßíàñ îëìóøäóð. (715-795-úè
èëëÿð). Ìàëèêèëÿð ùÿäèñëÿðèí äÿéèøäèðèëìÿñèíè ãåéðè-ìöìêöí ùåñàá
åäèð, îíëàðà úèääè ÿìÿë îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðëÿð. Îíëàð Ãóðàíûí ìö-
úÿððÿä ñóðÿòäÿ òÿôñèð îëóíìàñûíû ïèñëÿéèð, ùÿíÿôèëÿðÿ íèñáÿòÿí ùöãóãè
ãèéàñ (áÿíçÿòìÿ) öñóëóíó ìÿùäóäëàøäûðìàüû öñòöí òóòóðäóëàð.
Øàôèè ìÿçùÿáèíèí áàíèñè ßáó Àáäóëëàù ÿø-Øàôèè îëìóøäóð. (767-820-
úè èëëÿð). Øàôèèëÿðèí ùöãóã ñèñòåìè ùÿíÿôèëÿðëÿ ìàëèêèëÿðèí äèíè-ùöãóã òÿ-
ëèìëÿðè àðàñûíäà áèð íþâ îðòà ìþâãå òóòóð. ßñëèíäÿ ìàëèêèëÿðèí òÿëèìèíÿ
äàùà éàõûíäûð. Ñöííè ìÿçùÿáëÿðè àðàñûíäà øèÿëèéÿ éàõûí îëàíû äà ìÿùç
øàôèëèêäèð. Øàôèè ìÿçùÿáè áÿíçÿòìÿ ÿñàñûíäà ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéèí, éÿ-
íè ãèéàñûí âÿ ôèêèð ìöñòÿãèëëèéèíèí (øÿõñè ðÿéèíè) òÿòáèãèíè ìÿùäóäëàøäûðûð.
Ùÿíáÿëè ìÿçùÿáèíèí áàíèñè ßùìÿä èáí-Ùÿíáÿë îëìóøäóð (780-
855-úè èëëÿð). Ùÿíáÿëè ìÿçùÿáè ÕÛÂ ÿñðÿäÿê ìöñÿëìàí àëÿìèíèí èú-
òèìàè ùÿéàòûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Ùÿíáÿëèëÿð èôðàò ìöùàôè-
çÿêàðäûëàð, Ãóðàíû âÿ ùÿäèñëÿðè ùÿð úöð éîçìàã úÿùäëÿðèíèí ÿëåéùèíÿ
248
÷ûõûðëàð. Øÿðèÿòèí äèíè ìÿðàñèì âÿ ùöãóã íîðìàëàðûíà úèääè ñóðÿòäÿ
ðèàéÿò îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðëÿð.
Ìöñÿëìàíëàð áó äþðä äèíè-ùöãóã ìÿêòÿáèí áàíèëÿðèíäÿí ùÿð áèðè-
íè ìöúòÿùèäè ìöòëÿã, éÿíè áÿíçÿòìÿ (ãèéàñ) ÿñàñûíäà ìöùàêèìÿ éå-
ðèòìÿê ïðèíñèïèíè âÿ èøëÿòäèéè áàøãà ìåòîäëàðû Ãóðàí òÿòáèã åäÿðÿê, þç
øÿõñè ðÿéèíè (èúòèùàä) èôàäÿ åòìÿéÿ ìöòëÿã èãòèäàðû îëàí àëèì àäëàíäû-
ðûðëàð. Áó áàíèëÿð ôèãùèí (ìöñÿëìàí ùöãóã ñèñòåìèíè) ÿñàñ ïðèíñèïëÿ-
ðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèëÿð. Áó ïðèíñèïëÿðäÿí ÷ûõàí íÿòèúÿëÿðè (ôöðó)
ñîíðàëàð øÿðù åäÿíëÿð èñÿ, ìöòëÿã ìöúòÿùèä îëìàéûá, äèíè ìÿêòÿáëÿð-
äÿí áèðèíèí ìöúòÿùèäè ñàéûëûðëàð.
Èñëàìûí èêèíúè áþéöê ãîëó øèÿëèêäèð. Øèÿëèê ñþçö ÿðÿáúÿ ôèðãÿ, ãðóï
äåìÿêäèð. Øèÿëèê Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ÿìèñè îüëó âÿ ãûçûíûí ÿðè
ßëè èáí ßáó Òàëèáèí õÿëèôÿëèéÿ ýÿëìÿñè óüðóíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿ íÿ-
òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Øèÿëèêäÿ ãèéàñ (áÿíçÿòìÿ) ìöñÿëìàí
ùöãóãóíóí ìÿíáÿéè êèìè ãÿáóë åäèëìÿìèøäèð. Øèÿëèéèí ÿí ÷îõ éàéûë-
ìûø ìÿçùÿáè èìàìèëèêäèð. Èìàìèëÿð ïåéüÿìáÿð íÿñëèíäÿí îëàí 12
èìàìà èíàíûá îíóí àðäûíúà ýåòìÿéè, ãàðøûéà ÷ûõàí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë
åäÿúÿê íîðìàëàð Ãóðàíäà âÿ éà èúìàäà îëìàäûüû ùàëäà ìöúòÿùèäèí
ðÿéèíÿ ÿñàñëàíìàüûí çÿðóðèëèéèíè ãÿáóë åäèðäèëÿð. Èìàìûí (ÿðÿáúÿ –
ãàáàãäà ýåäÿí äåìÿêäèð) ïàêëûüûíû åòèãàä åäèð, áåéòöëìàëà âåðèëÿí
ÿìëàêûí, âÿãô ìöëêèééÿòèíèí áèð ãèñìèíè ïåéüÿìáÿð íÿñëèíäÿí îëàí
ñåéèäëÿðÿ âåðèëìÿñèíè ìÿãáóë ñàéûðëàð. Øèÿëèéèí ÿí ìöðÿêêÿá ãîëó
îëàí èñìàèëèê ìöõòÿëèô òÿëèìëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðäèéè ö÷öí àéðû-àéðû
éåðëÿðäÿ áàòèíëèê, ìÿçäÿêèëèê, ãÿðÿìÿòëèê, òÿëèìëèê, ìöëùèäèëèê âÿ
áàøãà àäëàð àëòûíäà þçöíö ýþñòÿðìèøäèð. Øèÿëèéèí Çåéäèëèê ìÿçùÿáè
èìàìÿòèí ßëè âÿ îíóí îüóëëàðû Ùÿñÿí âÿ Ùöñåéíèí öçÿðèíäÿ ãóðóë-
ìàñûíäà ýþðöðäöëÿð. Èìàì ùÿääè-áöëóüà ÷àòìûø, àüûëëû, ìþìèí, êÿ-
ëàìëû, éÿíè Öñóë ÿä-Äèíè éàõøû áèëÿí ñàëèù âÿ åòèáàðëû øÿõñ îëìàëûäûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó öìóìè øÿêèëäÿ øÿðèÿò (ÿðÿáúÿ – ñó è÷èëÿúÿê éåðÿ
ýåäÿí éîëà äåéèëèð) àäëàíàí åëìëÿð ñèñòåìèíäÿ òîïëàíûð.
Øÿðèÿò åëìëÿðè þéðÿíìÿ ïðåäìåòèíÿ ýþðÿ 6 ñàùÿéÿ àéðûëûð: 1) Åëì-
ÿò-òÿôñèð Ãóðàí (Ãóðàíûí èçàù åäèëìÿñè áàðÿäÿ åëì); 2) Åëì-öë-ùÿäèñ
249
(Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äàèð ñþéëÿäèéè ôèêèð
âÿ ýþñòÿðèøëÿðèíè þéðÿíÿí åëì); 3) Åëì-öë-ôèãù (ìöñÿëìàí ùöãóã åë-
ìèíèí þéðÿíèëìÿñè); 4) Åëì-öñóë ÿë-ôèãù (ôèãùèí ìÿíáÿëÿðèíè þéðÿíÿí
åëì); 5) Åëì-öë-êÿëàì âÿ éà öñóë-ÿä-äèí (èñëàìûí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû
þéðÿíÿí åëì); 6) Åëì-öë-ôÿðàèç (âÿôàò åäÿíèí ìèðàñûíûí âàðèñëÿðè àðà-
ñûíäà áþëöøäöðöëìÿñè ãàéäàëàðûíäàí áÿùñ åäÿí åëì.
Áÿçÿí øÿðèÿò âÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó åéíèëÿøäèðèëèð. Ëàêèí øÿðèÿòè
ìöñÿëìàí ùöãóãó (ôèãù) èëÿ åéíèëÿøäèðìÿê ãÿòèééÿí äîüðó äåéèëäèð.
Áåëÿ êè, øÿðèÿòäÿ èñòÿð äöíéÿâè, èñòÿðñÿ äÿ äèíè ïðîáëåìëÿð èñëàì íþã-
òåéè-íÿçÿðèíäÿí øÿðù åäèëèð. Áóðàäà òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíûí, ÿõëàã âÿ åòè-
êà íîðìàëàðûíûí, ìöñÿëìàí ìÿðàñèìëÿðè âÿ áàéðàìëàðûíûí òÿíçèìèíÿ
äàèð ãàíóíëàð, äèíäàðëàðûí äàâðàíûøû âÿ áöòöí ìöñÿëìàí èúìàñûíûí
ùÿéàò òÿðçèíè ìöÿééÿí åäÿí áàøãà ìöääÿàëàð âàùèä ñèñòåì ùàëûíäà
áèðëÿøìèøäèð. Øÿðèÿò ñþçö èëÿ ùþêì ñþçö áèð íþâ åéíèééÿò òÿøêèë åäèð,
äöçýöí ÷ûõàðûëìûø ùþêìÿ "øÿðèäèð" äåéèðëÿð. Øÿðèÿò îíóí åùêàìëàðûíà
óéüóí îëìàéàí ùàëëàðûí ùàìûñûíûí çèääèíÿäèð, ùÿòòà ùÿð ùàíñû áèð ùàë
ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëñà áåëÿ, øÿðèÿò åùêàìûíà ìöâàôèã äåéèëñÿ, øÿðèÿò
îíóí çèääèíÿäèð âÿ îíó òÿãèá åäèð. Øÿðèÿòèí ùöãóãäàí (ôèãùäÿí) ôÿðãè
îíäàäûð êè, î, ìöêÿëëÿôèí (éÿíè ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëàí øÿõñ) òþðÿò-
äèéè ÿìÿëëÿðè ìöùàêèìÿ åòìÿêëÿ éàíàøû, îíà áàòèíè ôèêèðëÿðè ö÷öí î
áèðè äöíéàäà äà úÿçà âåðèëÿúÿéèíè ìöÿééÿí åäèð. Áó ìöùàêèìÿíè
àõèðÿò ýöíöíäÿ Èëàùè ùÿéàòà êå÷èðÿúÿêäèð. Øÿðèÿò åùêàìû Àëëàùûí ùþê-
ìöíÿ áÿðàáÿð òóòóëäóüóíäàí áèçèì áó ýöí àíëàäûüûìûç ìÿíàäà èçàù
åäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð, ÷öíêè èíñàíûí þç ÿãëè âÿ ìÿíòèãè èçàù ãàáè-
ëèééÿòè úÿùÿòäÿí ìÿùäóä îëìàñû äèíëÿ òÿñáèò îëóíìóøäóð.
Øÿðèÿò åëìëÿðèíÿ äàõèë îëàí "Öñóë-ÿä äèí" âÿ éà "åëì-öë- êÿëàì"
Àëëàùûí ìÿçèééÿòëÿðèíè, êåéôèééÿòëÿðèíè áöòöí àéäûíëûüû èëÿ äÿðê åò-
ìÿêäÿ áöòöí øÿêê âÿ øöáùÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã, éîõ åòìÿê ö÷öí
éàðàíìûø øÿðèÿò åëìëÿðèíäÿí áèðèäèð. Øÿðèÿò ùþêìëÿðè èêè áþéöê ãðóïà
áþëöíöð: ðóùàíè-ìÿðàñèì ùþêìëÿðè âÿ ìöëêè ñèéàñè ùþêìëÿð. Ñöííè-
ëÿðäÿ øÿðèÿò ùþêìëÿðèíÿ àèä åäèëèðäè: èáàäÿò (Àëëàù ãàðøûñûíäà ãóëëóã);
ìöàìèëÿò (ìöëêè ùöãóã ìÿñÿëÿëÿðè); öãóáàò (éÿíè úÿçàëàð). Øèÿëÿðäÿ
250
èñÿ øÿðèÿò ùþêìëÿðèíÿ äàõèë åäèëèðäè: èáàäÿò (éÿíè 2 òÿðÿôëè ùöãóãè ìö-
íàñèáÿòëÿð); èòàÿò (òÿêòÿðÿôëè ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð); åùêàì (äèýÿð ùö-
ãóãè ùþêìëÿð). Øÿðèÿòÿ ýþðÿ ìöêÿëëÿô éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàëû, àí-
ëàãëû îëìàëûäûð. Öìóìèëèêäÿ øÿðèÿòäÿ, íÿçÿðè úÿùÿòäÿí áåëÿ ùåñàá
åäèëèð êè, èíñàíûí ùå÷ áèð ùÿðÿêÿòè íîðìàòèâ áàõûìäàí òÿíçèìëÿíìÿ-
ìèø âÿ éà øÿðèÿò âàñèòÿñèëÿ ãèéìÿòëÿäèðèëìÿìèø ãàëìûð.
Ôèãù (ÿðÿáúÿ – äÿãèã àíëàéûø, áèëèê ìÿíàñûíû âåðèð) øÿðèÿòèí òÿðêèá
ùèññÿñèäèð. Ôèãù ìöôÿññÿë ìÿíáÿëÿðè òÿäãèã åòìÿêëÿ øÿðèÿò åùêàìëàðû-
íûí ÿìÿëè êþêëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí åëì îëóá ãàíóíâåðèúèëèê èøëÿðèíäÿ
ôÿðçèééÿ âÿ ëàéèùÿëÿð òÿðòèá åäÿðêÿí ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìàüà õèä-
ìÿò åäèð. Ôèãù øÿðèÿòèí ìÿíáÿëÿðèíè òÿäãèã åòìÿêëÿ îíóí ÿìÿëè èøëÿðè
öçðÿ åùêàìëàðûíäàí áÿùñ åäèð, øÿðèÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ íÿòèúÿ ÿëäÿ
åòìÿê âÿ ùþêì ÷ûõàðìàüà õèäìÿò åäèð. Ôèãù åéíè çàìàíäà, øÿðèÿòèí
åëìè åùêàìûíûí ìöôÿññÿë ñöáóòëàðûíäàí áÿùñ åäÿí åëìäèð. Áóíà ýþðÿ-
äèð êè, èëê âàõòëàð ôèãù ñþçö åëì ñþçöíÿ, ôÿãèù ñþçö èñÿ àëèì ñþçöíÿ áÿ-
ðàáÿð òóòóëìóø, ñîíðàäàí àëèì (öëàìÿ) ñþçö àíúàã Ãóðàí òÿôñèð÷èëÿðè-
íÿ, ôÿãèù ñþçö èñÿ äèíè ùöãóã áèëèúèëÿðèíÿ àèä åäèëìèøäèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó þç þéðÿíìÿ ïðåäìåòèíÿ ýþðÿ èêè ãðóïà áþëö-
íöð: öñóë ÿë-ôèãù âÿ ôöðó ÿë-ôèãù. Áèðèíúè ãðóï ôèãùèí ìÿíáÿíèí öìó-
ìè íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû, èêèíúè ãðóï èñÿ àéðû-àéðû ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí þé-
ðÿíèëìÿñèíè òÿäãèãàò îáéåêòèíÿ äàõèë åäèð. Øÿðèÿò âÿ ìöñÿëìàí ùöãó-
ãóíóí äþðä ÿñàñ ìÿíáÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 1) Ãóðàí (Èëàùè êèòàá); 2)
Ñöííÿ (Ìÿùÿììÿäèí êÿëàìëàðû âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè); 3) Ãèéàñ (áÿíçÿò-
ìÿ); 4) Èúìà (ýþðêÿìëè ùöãóãøöíàñëàðûí âÿ èëàùèééàò÷ûëàðûí ìöøòÿðÿê
ðÿéè). Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí äèýÿð ìÿíáÿëÿðèíÿ äàõèëäèð: Ôèòâà (àëè
ðóùàíè øÿõñëÿðèí éóðèäèê ãÿðàðëàðû); Àäÿòëÿð (öðô – ÿðÿáëÿðèí âÿ èñëàìà
åòèãàä áÿñëÿéÿí áàøãà õàëãëàðûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè); Ãàíóí (ÿìð åäè-
ëÿí äîüðó éîë). Ýþñòÿðèëÿí ùöãóã ìÿíáÿëÿðè ôèãùèí òÿðêèáèíäÿ èêè ãðó-
ïà àéðûëûð. Áèðèíúè ãðóï íîðìàëàðà Ãóðàíûí ùöãóãè ýþñòÿðèøëÿðè âÿ ñöí-
íÿ, èêèíúè ãðóïà èñÿ "ðàñèîíàë" ìÿíáÿëÿð äàõèëäèð. Èêèíúè ãðóï ÿí íö-
ôóçëó ùöãóãøöíàñëàð îëàí ìöúòÿùèä âÿ ôÿãèùëÿðèí íÿçÿðèééÿëÿðè ÿñà-
ñûíäà ôîðìàëàøìûø ìöñÿëìàí ùöãóãó äîêòðèíàñûäûð.
251
 Èñëàì ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ øÿðèÿòèí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðè Ãóðàí âÿ ñöííÿ-
äèð. Áöòöí äèýÿð ìÿíáÿëÿð áóíëàðà çèää îëìàìàëûäûð. Øÿðèÿòèí êàíîí
(õðèñòèàí-êèëñÿ) ùöãóãóíäàí âÿ äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìëÿðèíäÿí
ôÿðãëÿíäèðÿí ïðèíñèïèàë úÿùÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, äèýÿð ùöãóã ñèñòåì-
ëÿðè óçóí ÿñðëÿð áîéó ãöââÿäÿ îëñà äà, îíëàðëà éàíàøû ìþâúóä îëìóø
äöíéÿâè ùöãóã íîðìàëàðûíû, ùå÷ âàõò áöòöíëöêëÿ ÿâÿç åòìÿìèøëÿð.
Ùàëáóêè ìöñÿëìàí äöíéàñû, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí èñëàì äèíè éà-
ðàíàíäàí ÕÛÕ ÿñðèí àõûðëàðûíàäÿê øÿðèÿò íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí ìö-
ñÿëìàí ùöãóãóíäàí (ôèãùäÿí) áàøãà ùå÷ áèð äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê ñèñ-
òåìè òàíûìàìûøäûð.
Áöòöí èñëàì äèíèíèí âÿ ùöãóãóíóí íÿçÿðè ÿñàñû âÿ ìÿíáÿéè "Ãó-
ðàí"äûð. Ãóðàí ÿðÿáúÿ "ãÿðÿÿ" ñþçöíäÿí – "îõóìàã" âÿ éà áèð ÷îõ
ùàëëàðäà "óúàäàí èáàðÿ èëÿ îõóìàã" ìÿíàñûíà ýÿëÿí ñþç êþêöíäÿí
ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ãóðàí 114 ôÿñëÿ âÿ éà, ÿðÿáúÿ ñóðÿéÿ áþëöíöð. Ãó-
ðàíûí àéÿëÿðèíèí ñàéû 6211-ÿ áÿðàáÿðäèð. Ãóðàíäà ñóðÿëÿðèí ÿêñÿðèé-
éÿòè èíñàíëàðû Àëëàùûí âàðëûüûíà âÿ òÿêëèéèíÿ èíàíäûðìàüà õèäìÿò åäèð.
Ìÿùÿììÿäèí ïåéüÿìáÿðèí øÿõñè àèëÿ ìÿñÿëÿëÿðè, þçöíöí ðÿùáÿðëèê
åòäèéè èñëàì úÿìèééÿòèíèí âÿ áöòöí ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà ìåéäàíà
÷ûõàí ìöáàùèñÿëè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø
íîðìàëàð Ãóðàíäà òîïëàíìûøäûð. Ãóðàí òÿôñèð÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ñþçáÿ-
ñþç øÿðù åäèëìèø. Ðÿøèäè õÿëèôÿëÿð ßáó Áÿêð âÿ Þìÿðèí òÿêèäè èëÿ Ìÿ-
ùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ìèðçÿñè îëìóø Çåéä èáí Ñàáèò Ãóðàíû éàçûéà
êþ÷öðìöøäöð. Õÿëèôÿ Îñìàíûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Çåéä èáí Ñàáè-
òèí ùàçûðëàäûüû éàçûëû ìÿòèí, òÿõìèíÿí 650-úè èëäÿ Ãóðàíûí èëê ðÿñìè
òàíûíìàñûíäà ÿâÿçñèç ìÿíáÿ îëìóøäóð. Ãóðàíûí ÿñàñÿí 2, 4 âÿ 5-úè
ñóðÿëÿðèíäÿ ìöëêè, úèíàéÿò ùöãóãó íîðìàëàðû ýåíèø âåðèëìèø, äèýÿð
ñóðÿëÿðäÿ èñÿ ùöãóãà äàèð íîðìàëàð ÷îõ àçäûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí èêèíúè ìöùöì ìÿíáÿéè îëàí ñöííÿ, Ãó-
ðàíäà òÿñàäöô åäèëÿí "ÿúäàäûí ñöííÿñè" âÿ "Àëëàùûí ñöííÿñè" èôàäÿëÿ-
ðè, äèíñèç îëäóãëàðû ö÷öí úÿçàëàíäûðûëìûø õàëãëàðà ãàðøû Àëëàùûí ðÿôòà-
ðû ìÿíàñûíäàäûð. Ëàêèí Ãóðàíäàí êÿíàðäà "ñöííÿ" (ÿðÿáúÿ "íöìó-
íÿ" âÿ éà "ÿíÿíÿ" ìÿíàñûíû âåðèð) ñþçö Ìÿùÿììÿäèí ùÿðÿêÿò âÿ
252
ÿìÿëëÿðè, ùÿì÷èíèí îíóí äåäèêëÿðè ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. Ñöííÿëÿðè
Ìÿùÿììÿäèí ÿñùàáÿëÿðè éàéûðäûëàð, ÷öíêè ìöâàôèã áèð òÿñàäöô äö-
øÿíäÿ îíëàð Ìÿùÿììÿäèí íåúÿ ùÿðÿêÿò åòäèéèíè, íÿëÿð äåäèéèíè âÿ
ùÿòòà áèð øåé äåìÿéèá ñóñäóüóíó õàòûðëàéûá äåéèðäèëÿð âÿ áóíëàðûí ùà-
ìûñû ìöÿééÿí øÿðàèòäÿ áèð íöìóíÿ âÿçèôÿñèíè ýþðÿ áèëèðäè.
Ñöííÿëÿð ö÷ ãðóïà áþëöíöð: ãþâëö ñöííÿ, ôåëè ñöííÿ, òÿêðàðû âÿ éà
ñöêóòè ñöííÿ. Ãþâëö ñöííÿ ïåéüÿìáÿðèí äåäèéè ñþçëÿðè, ôåëè ñöííÿ ïåé-
üÿìáÿðèí ÿìÿëè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè, òÿêðàðû âÿ éà ñöêóòè ñöííÿ èñÿ ùÿð
ùàíñû áèð ùÿðÿêÿòÿ ãàðøû ñóñìàãëà úàâàáëàíäûðìàüû ìöÿééÿí åäèðäè.
Ñöííÿëÿð ùÿäèñëÿðèí ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿäèñëÿð ôèã-
ùèí ìÿíáÿéèíÿ äàõèë åäèëèðëÿð. Ùÿäèñëÿð ìþòÿáÿðëèéèíÿ ýþðÿ èêè ùèññÿéÿ
àéðûëûð. Áèðèúèëÿðÿ, ùÿäèñèí áèëàâàñèòÿ ïåéüÿìáÿðèí þç ùÿðÿêÿòèíäÿ âÿ éà
äèëèíäÿí (ìÿðóô) åøäèëÿíëÿð, èêèíúèëÿðÿ èñÿ ÿñàáÿëëÿðèí ñþçö (ìþâãóô) âÿ
ìÿòèíëÿðäÿí ýþòöðöëÿíëÿð àèä åäèëèðäè. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ èúòèìàè ìöíà-
ñèáÿòëÿðèí ìÿíàôåëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí ùÿäèñëÿð óéäóðóëñà äà îíëàð ãÿáóë
åäèëìÿéÿðÿê ðÿää åäèëìèøäèð. Ìöùÿääèñ àäëàíàí ôÿãèùëÿð èñëàì àëÿìè-
íÿ éàéûëìûø ùÿãèãè ùÿäèñëÿðè òîïëàìûøäûëàð. Áåëÿëèêëÿ, ñöííÿ "Àëëàùûí
êÿëàìûíû" òàìàìëàìàã âÿçèôÿñèíè ÷îõ òåç ýþðìÿëè îëäó âÿ èñòÿð îíà óé-
üóí îëñóí, èñòÿð îíó òÿôñèð åòñèí, èñòÿðñÿ äÿ éåíè ùþêìëÿð òÿòáèã åòñèí –
áó ôÿðãëÿðäÿí àñûëû îëìàäàí ùÿìèí âÿçèôÿñèíè ýþðäö. Ñöííÿëÿð áöòöí
ìÿçùÿáëÿð òÿðÿôèíäÿí øÿðòñèç ãÿáóë åäèìèø, ìöáàùèñÿ äîüóðìàìûøäûð.
Ôèãùäÿ ãèéàñ (áÿíçÿòìÿ, ÿðÿáúÿ "þë÷ö" äåìÿêäèð) öñóëóíäàí äà
èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Øàôèèëÿð ðÿé âÿ ãèéàñûí ùÿð èêèñèíÿ ìöÿééÿí ìèã-
äàðäà ÿùÿìèééÿò âåðèðäèëÿð. Ëàêèí ÿñàñ îëàðàã Ãóðàí âÿ Ñöííÿ ìÿí-
áÿ ùåñàá åäèëèðäè. Èúìà èñÿ éàëíûç î çàìàí ìÿíáÿ îëóð êè, îíóí òÿòáè-
ãè íàðàçûëûüà, èõòèëàôà ñÿáÿá îëìàñûí. Èõòèëàô îëàðñà Ãóðàíà éàõûí îëàí
ùàë ãÿáóë åäèëèð, éÿíè Ãèéàñà ìöðàúèÿò åäèëèð.
Ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè èúìà (ÿðÿáúÿ ÿúìÿÿ ñþçöíäÿíäèð) ôÿãèù-
ëÿðèí öìóìè ðàçûëûüà ýÿëÿðÿê ãÿáóë åòäèéè ãÿðàð, íîðìàëàðäûð. Èúìà
ùÿëÿ ìÿçùÿáëÿð éàðàíìàìûøäàí ìöñÿëìàí öëÿìà âÿ ôöãÿùàñûíûí
ýÿëäèéè ðÿéÿ ýþðÿ òÿñáèò åäèëìèø ãàéäàëàðûí òîïëóñóäóð. Èëê äþâðëÿð-
äÿ éàëíûç Ìÿäèíÿ øÿùÿðè àëèìëÿðèíèí öìóìè ðÿéè èëÿ ìöÿééÿí îëó-
253
íàí íîðìàëàð ìÿíáÿ ùåñàá åäèëñÿ äÿ, ñîíðàëàð äèýÿð ìöñÿëìàí þë-
êÿñè âÿ øÿùÿðëÿðè àëèìëÿðèíèí öìóìè ðàçûëûüû äà "èúìà" ùåñàá åäèë-
ìèøäèð. Èúìà ãàíóíëàðû ôöðó ÿë-ôèãùÿ (êîíêðåò ùöãóã èíñòèòóòëàðûíäà)
äàèð éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ òîïëàíûðäû.
Ôèòâà âåðìÿê èñëàì äèíèíäÿ ÿí ÷ÿòèí ïåøÿ ùåñàá îëóíìóøäóð. Ôèò-
âÿ âåðìÿéÿ èõòèéàðû îëàí ôÿãèùëÿðÿ èìàì, ìöôòè, ãàçû àäû âåðèëèðäè.
Ìöôòè, ãàçû îëàí ùÿð áèð êÿñ èëê íþâáÿäÿ ìöôòèëèêäÿí èìòèíà åòìÿëè, ôèò-
âà âåðìÿéè áîéíóíà ýþòöðìÿìÿëèäèð, ÷öíêè êèôàéÿò ãÿäÿð áèëèéè îëìà-
éàí øÿõñ ôèòâà âåðÿ áèëìÿç. Ôèòâà âåðÿí áöòöí õàëãû áÿðàáÿð òóòìàëû,
ùþêìäàð òÿëÿá åòñÿ áåëÿ ôèòâàíû äÿéèøäèðìÿìÿëèäèð. Ìöôòè éàëíûç ãà-
íóí íàìèíÿ ôèòâà âåðìÿëè, ñÿùâ òàïìàã, ëàüëà÷ûëûã åòìÿê íèééÿòè èëÿ
ñóàë âåðÿíëÿðÿ úàâàá âåðìÿìÿëè, äàùà àç áèëèéÿ ìàëèê îëàí öëÿìàëàðû
ñûõûøäûðìàìàëû îíëàðû èìòàùàíà ÷ÿêìÿìÿëèäèð, ÷öíêè áó úöð ÿìÿëëÿð
ùàðàì ñàéûëûð. Ìöôòè ôèòâà âåðÿíäÿ èêè ìÿíàëû ñþçëÿð èøëÿòìÿìÿëè, ãàð-
øûñûíäà äåéèëÿí ñþçëÿðè äÿãèã àðàøäûðäûãäàí ñîíðà ôèòâà âåðìÿëèäèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí èëàùè ãàíóí (ùö-
ãóã), ñîíðàëàð ôÿãèùëÿð òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëèá òàìàìëàíìûøäûð.
Áó ãàíóí èíñàíûí ýþñòÿðäèéè ôÿàëèééÿòèí õàðèúè òÿçàùöðëÿðèíÿ àèääèð.
Èíñàíëàðûí ùÿðÿêÿò âÿ ÿìÿëëÿðè ùÿì äèíè, ùÿì äÿ ìöëêè ñàùÿäÿ áåø
êàòåãîðèéàéà (åùêàìà) áþëöíìöøäöð: âÿçèôÿ (íàìàç, ùÿúú), ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöëÿí (ìÿíäóá) ùÿðÿêÿòëÿð, èúàçÿ âåðèëÿí (ìöáàù) ùÿðÿêÿòëÿð,
íàìöíàñèá (ìÿêðóù) îëñà äà, úÿçà âåðèëìÿéÿí ùÿðÿêÿòëÿð, ãàäàüàí
(ùàðàì) ùÿðÿêÿòëÿðÿ ýþðÿ úÿçà âåðèëèð. Ìöëêè ñàùÿäÿ èñÿ èíñàíûí ùÿ-
ðÿêÿò âÿ ÿìÿëëÿðèíÿ äàõèëäèð: äöçýöí (ñÿùèù) ùÿðÿêÿòëÿð, äöçýöí îë-
ìàéàí (áàòèë) ÷öðöê ùÿðÿêÿòëÿð, èúàçÿ âåðèëÿí (úàèç) ùÿðÿêÿòëÿð, òÿ-
ñèðëè (éÿíè íöôóç åäÿí) ùÿðÿêÿòëÿð, ðàáèòÿëè (ëàçûì) ùÿðÿêÿòëÿð. Ùàçûð-
äà éàëíûç ôèãù íîðìàëàðû ãàíóí ùþêìöíäÿäèð.
Àäÿòëÿð (öðô) èñëàìûí èëê äþâðëÿðèíäÿ èñëàì åùêàìûíà çèää îëìàäûã-
úà èñòèôàäÿ åäèëìèø âÿ ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Õöñóñÿí
Ìÿäèíÿ øÿùÿðèíèí àäÿò ùöãóãóíäàí èëê äþâðëÿðäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèë-
ìèøäèð. Ëàêèí ñîíðàëàð àäÿòëÿðèí èñëàìà ìöâàôèã ýÿëÿíëÿðè ñöííÿëÿðëÿ,
ùÿäèñëÿðëÿ óéüóíëàøäûðûëìûø âÿ áåëÿëèêëÿ, ùöãóã ìÿíáÿéè îëìóøäóð.
254
 2. Ìöñÿëìàí ìöëêè âÿ þùäÿëèê ùöãóãó
Ôèãùäÿ ÿìëàê (ÿøéà) ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ùöãóã
íîðìàëàðûíà ýåíèø éåð àéðûëìûøäûð. Áóðàäà ÿìëàê âÿ ãåéðè-ÿìëàê, ÿø-
éà (ÿðÿáúÿ, èâàä), þùäÿëèê, àèëÿ-íèêàù, âÿðÿñÿëèê ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíè òÿíçèìëÿéÿí ìöíàñèáÿòëÿð íîðìàëàøäûðûëìûøäûð. Ìöñÿëìàí ùöãó-
ãóíóí õàðàêòåðèê úÿùÿòèíÿ îíóí ùöãóãóí öìóìè (äþâëÿòèí ìÿíàôåéè
áàüëû) âÿ õöñóñè (àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéè èëÿ áàüëû) ùèññÿëÿðÿ àé-
ðûëìàñû äåéèë, ìÿùç äþâëÿòèí þçöíöí õöñóñè ôÿðäè ñóáéåêò êèìè ãÿáóë
åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò îëóíìàñûäûð. Èñëàì úÿìèééÿòè Àëëàùûí ùþêìö,
áóéðóüó ÿñàñûíäà èäàðÿ îëóíäóüó ö÷öí, ùöãóãè òÿíçèìåòìÿ èñëàì
äþâëÿòèíÿ éîõ, øÿðèÿòÿ (äîüðó éîëà) ÿñàñëàíàí ìöñÿëìàí ùöãóãóíà
ìÿõñóñäóð. Áóðàäà èñëàì äþâëÿòè ùöãóãóí õöñóñè ñóáéåêòè äåéèë, ÿí
éàõøû ùàëäà èúðà÷ûñû îëà áèëÿðäè. Îíà ýþðÿ äÿ äþâëÿò àðòûã ìöëêè ùöãó-
ãóí ñóáéåêòè êèìè äåéèë, þçö ôèãùèí, ñàäÿúÿ, áèð ìöêÿëëÿôè, ìöñÿëìàí
øÿõñ ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà ìöëêè ùöãóãóí îá-
éåêòëÿðèíÿ ÿìëàêëà áàüëû ìöíàñèáÿòëÿð äàõèëäèð. Øÿõñè ãåéðè-ÿìëàê
(øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèí ìöäàôèÿñè) õàðàêòåðëè ìöíàñèáÿòëÿð èñÿ úèíàéÿò
ùöãóãóíóí òÿíçèìåòìÿ ïðåäìåòèíÿ äàõèë îëìàãëà, öãóáàòäà (úÿçà-
ëàð) íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöâàôèã ãàéäàäà ñàíêñèéàëàøäûðûëûðäû.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíà ýþðÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó òîõóíóëìàç, ùÿìè-
øÿ ìþâúóä îëàí ãåéðè-ìÿùäóä ùöãóãäóð. Ùàðàì ùåñàá åäèëìÿéÿí âÿ
èñòåùëàê äÿéÿðèíÿ ìàëèê îëàí áöòöí ìàääè ÿìëàê íþâëÿðè ìöëêèééÿò
ùöãóãóíóí îáéåêòè îëà áèëèðäè. Ìöëêèééÿò÷èíè (ìàëèêè) þç ÿìëàêûíà
ñÿðÿíúàì ùöãóãóíäà ìÿùðóì åòìÿê ùÿð áèð êÿñÿ ãàäàüàí åäèëèðäè.
Éàëíûç ôÿàëèééÿòè äèýÿð ôÿðäëÿðÿ çÿðÿð âóðà áèëÿúÿê ìöëêèééÿò ùöãó-
ãó ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëÿðäè. Ìöëêèééÿòÿ ñàùèáëèê ùöãóãó èêè åëåìåíò-
äÿí, ÿøéàéà ôàêòèêè ñàùèáëèê âÿ ñàùèáëèê íèééÿòèíèí, ñàùèáëèê èðàäÿñè-
íèí îëìàñûíäàí èáàðÿòäèð.
Ôèãùäÿ ÿìëàêà èääèà ìöääÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèô ÷àüëàðû ìöÿééÿí åäèë-
ìèøäèð. Èñëàìûí éåíè éàðàíäûüû âàõòëàðäà ùÿíÿôèëÿð õöñóñè ÿìëàê ö÷öí
15 èë, äþâëÿò ÿìëàêû ö÷öí èñÿ 10 èë èääèà ìöääÿòëÿðè òÿéèí åòìèøäèëÿð. Áó
ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿìëàêà ôàêòèêè âèúäàíëû ñàùèáëèê åòìèø øÿõñ îíóí ãàíó-
íè ìöëêèééÿò÷èñèíÿ ÷åâðèëèðäèëÿð. Ìàëèêè òÿëèìèíäÿ èñÿ äàøûíìàç ÿìëà-
255
êà 10 èë, äàøûíàð ÿìëàêà èñÿ 3 èë ñàùèáëèê ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí òàíûí-
ìàñû ãÿíàÿòáÿõø, êèôàéÿò ùåñàá åäèðäè. Ìöëêèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíèí
ìöõòÿëèô öñóëëàðû ìþâúóä îëìóøäóð. Áó öñóëëàðà ùÿì èëêèí ÿëäÿ åòìÿ,
ùÿì äÿ òþðÿìÿ öñóëëà ÿëäÿ åòìÿ äàõèëäèð. Ìöëêè-ùöãóãè ÿãäëÿð, ãàíóí
öçðÿ âÿðÿñÿëèê, âÿãô ÿìëàêûíäàí àéðûëìà, äèéÿäÿí äàõèë îëàí ÿìëàê âÿ
éà âÿñàèò, ãÿñáêàðëûãëà (àíôàë) ÿëäÿ åòìÿ, ãÿíèìÿò (ãÿíàèì) êèìè ÿëäÿ
åòìÿ, èñëàìûí äöøìÿíëÿðèíäÿí ñöëùëÿ ÿìëàêû (ôåé) ÿëäÿ åòìÿ, ñàùèáè
÷ûõìàéàí òàïûíòû (ìöêàòà) âÿ ñ. èëêèí ÿëäÿ åòìÿéÿ àèä åäèëèðäè. ßøéàëà-
ðûí âåðèëìÿñè îíóí áàüûøëàìà âÿ éà ñàäÿúÿ, çÿêàò, ñÿäÿãÿ, âåðèëìÿñèí-
äÿí àñûëû îëìàéàðàã òþðÿìÿ ìöëêèééÿò ÿëäÿ åòìÿéÿ äàõèë åäèëèð.
Ôèãùäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãóíà õèòàì âåðèëìÿñèíèí ôàêòèêè âÿ ãàíóíè
ÿñàñëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöëêèééÿòèí ôàêòèêè èòèðèëìÿñè ìöãàâèëÿ-
ëÿðèí âÿ ÿãäëÿðèí áàüëàíìàñû, ÿìëàêûí ñàùèáñèç ãîéóëìàñû, ÿøéàíûí èò-
ìÿñè, ìöëêèééÿò÷èíèí þç ùöãóãóíäàí èìòèíà åòìÿñè àèä åäèëèð. Ìöëêèé-
éÿò ùöãóãó ãàíóíè ÿñàñëàðëà èòèðèëìÿñèíÿ èñÿ èñëàì äèíèíäÿí äþíìÿ, èðà-
äÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ìöëêèééÿò÷è ùöãóãóíäàí ìÿùðóì (ìÿñ. ÿø-
éà ìöñàäèðÿ åäèëäèêäÿ) åäèëìÿ äàõèëäèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíà èíñàíëà-
ðûí èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëàí øÿðòëÿðëÿ éàðàíàí âÿ ÿøéàíûí áÿùÿðëÿðè äÿ äà-
õèë îëìàãëà îíäàí þìöðëöê èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ùöãóãó – ìöëê ÿë- ìÿí-
ôÿÿ (Ðîìà ùöã. óçóôðóêò) èíñòèòóòó ìÿëóì îëìóøäóð. Ìöëê ÿë-ìÿíôÿÿ-
íèí èêè íþâö: èíòèôà âÿ éà èðòèôàã, (éÿíè àéðûëìàç âÿ äàèìè ùöãóã) âÿ
ìÿíôÿÿ, (éÿíè àéðûëàí âÿ ìöääÿòñèç) äàõèë èäè. Áèðèíúè ùàëäà ÿøéàäàí
þìöðëöê âÿ èðñè èñòèôàäÿ ùöãóãó, èêèíúè ùàëäà èñÿ ÿøéàíû âåðÿí øÿõñ,
óçóôðóêòà ÿøéàäàí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð îíäà èñòèôàäÿ åòìÿê øÿðòèëÿ
ÿøéàíû ãàíóíè âÿðÿñÿëÿðèíèí òÿëÿáè èëÿ ýåðè ãàéòàðìàüû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó èíñàíëàðûí ùöãóã âÿ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíäÿ-
êè ôÿðãëÿðè éàø ñåíçè âÿ áèëàâàñèòÿ ÿãëè äöøöíúÿëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã
ãÿééóì òÿéèí îëóíìàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèðäè. Àíàäàí îëàí ùÿð áèð ìö-
ñÿëìàí ùöãóã ãàáèëèééÿòëè, éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòäûãäà èñÿ ôÿàëèééÿò ãà-
áèëèééÿòëè ùåñàá åäèëèðäè. Áó ùÿäëÿð ìöâàôèã îëàðàã êèøèëÿð ö÷öí 15
éàø, ãàäûíëàð ö÷öí èñÿ 9 éàø ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöñÿëìàíëàðûí,
çèììèëÿðèí âÿ ãóëëàðûí ùöãóã âÿ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòëÿðèíäÿ ôÿðãëÿðè

256
ìöÿééÿí åäÿí ôèãù, çèììèëÿðèí ùöãóã âÿ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòëÿðèíè
ìÿùäóäëàøäûðûð, ãóëëàðû èñÿ ùöãóãóí ñóáéåêòè êèìè òàíûìûðäû.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿò ôîðìàëàðûíà âÿ éà
îíóí ÿëäÿ åäèëìÿ öñóëëàðûíà äàèð ýåíèø îëìàéàí ìöääÿàëàð ùÿñð åò-
ìèøäèð. Ùöãóã éàëíûç ñàùèáñèç âÿ èñòèôàäÿñèç òîðïàãëàðû ÿëäÿ åòìÿéèí
õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ ãàéäàëàðûíû íîðìàëàøäûðûð. Òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöë-
êèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ôîðìàëàðû ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí îáéåêòèíÿ î
çàìàí ÷åâðèëèð êè, î, ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùÿð ùàíñû áèð èúòèìàè
ìöíàñèáÿòèí éàðàíìàñû, äÿéèøìÿñè âÿ éà õèòàì åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îë-
ñóí âÿ áóíäàí ñîíðà ìöëêè ùöãóãóí îáéåêòè îëñóí. Ìöñÿëìàí ùö-
ãóãøöíàñëàðû òîðïàã öçÿðèíäÿ ìöëêèééÿòè þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä
îëìóø øÿêèëäÿ ãÿáóë åäèð âÿ äÿéèøèëäèéè çàìàí ùöãóãóí òÿíçèì îá-
éåêòèíÿ ÷åâèðèðäèëÿð. Áàøãà ùàëäà èñÿ ìöëêèééÿò ìöñÿëìàí ùöãóãó-
íóí òÿíçèì îáéåêòè äåéèëäèð. Éåíè òîðïàãëàð èøüàë åäèëäèéè çàìàí èñÿ
áåëÿ òîðïàüûí ìöëêèééÿò÷èñè àðàäàí ÷ûõìûø îëàðñà, ùÿìèí òîðïàüà éå-
íè ñàùèáëèéèí éàðàíìàñûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ùöãóãó àêòóàëëàøûðäû.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà, ùöãóãóí ñàùÿëÿðÿ áþëöíìÿñè îëìàäûüûíäàí
þùäÿëèê ùöãóãó äà þçöíöí èíñòèòóòëàðû èëÿ ôèãùÿ (ìöñÿëìàí ùöãóã ñèñòå-
ìèíÿ) äàõèë åäèëìèø âÿ àéðûúà ùöãóãè òÿíçèìåòìÿ îáéåêòè êèìè íîðìà-
ëàøäûðûëìûøäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, äèíè þùäÿëèêëÿðè âÿ øÿðèÿò ÿõëàã
íîðìàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿìÿéÿ ýþðÿ ùÿð áèð ìöñÿëìàí êÿôôàðÿ âåðìÿ-
ëèäèð. Êÿôôàðÿ êèìè þçöíÿ ôèçèêè úÿçà âåðìÿêäÿ ìÿãáóë ùåñàá åäèëèðäè.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó ìöãàâèëÿëÿðäÿí âÿ äåëèêòëÿðäÿí (ìöëêè ùöãóã
ïîçóíòóëàðûíäàí) òþðÿéÿí þùäÿëèêëÿðëÿ éàíàøû, ìöêÿëëÿôèí Àëëàù ãàðøû-
ñûíäà (åòèãàäëà, èìàíëà áàüëû) îëàí þùäÿëèêëÿðèíè òÿíçèì åäÿí íîðìàëàð
ìöÿééÿí åòìèø âÿ îíëàðû èíñàíëàðûí äèýÿð þùäÿëèêëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ
ÿñàñ ùåñàá åòìèøäèð. Åòèãàäëà áàüëû þùäÿëèêëÿð àøàüûäàêû áåø èíñòèòóòäà
úÿìëÿøèð:1) Òÿùàðÿò (òÿìèçëèê), 2) Íàìàç ãûëìà, 3) Îðóú òóòìà, 4) Çÿ-
êàò âåðìÿ, 5) Ùÿúúÿ ýåòìÿ. Áó þùäÿëèêëÿðèí ö÷ö ãÿòè-ìÿúáóðè, èêèñè èñÿ
øÿðòè-ìÿúáóðè õàðàêòåð äàøûéûð. Áåëÿ êè, òÿùàðÿò (òÿìèçëèê), íàìàç ãûë-
ìàã âÿ îðóú òóòìàã ùÿð áèð ìöñÿëìàíûí (ìöêÿëëÿôèí) þç èðàäÿñèíäÿí
àñûëû îëäóüó ö÷öí ãÿòè-ìÿúáóðè, çÿêàò âåðìÿ âÿ ùÿúú çèéàðÿòè ìöñÿë-
257
ìàíûí ìàääè äóðóìó èëÿ áàüëû îëäóüóíà ýþðÿ èñÿ øÿðòè-ìÿúáóðèäèð. Äè-
ýÿð òÿðÿôäÿí, ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ìöÿééÿí åäèëÿí áó áåø ÿñàñ þùäÿëèéè
äèíè åùêàì êèìè áèð êÿíàðà ãîéóá, îíà ìöàñèð åëìè úÿùÿòäÿí áàõñàã
ýþðÿðèê êè, ìöêÿëëÿôèí (ùöãóãè ãàáèëèééÿòè îëàí ùÿð áèð ìöñÿëìàíûí)
öçÿðèíÿ ãîéóëàí áó ùþêìëÿðèí ÿáÿäè îëàðàã ôàéäàëû îëìàñû èíêàðåäèë-
ìÿçäèð. Áåëÿ êè, ùÿð áèð èíñàí òÿìèçëèéÿ ðèàéÿò åòìÿëè, ïàê îëìàëû, ýèýè-
éåíèê ãàéäàëàðà ôàñèëÿñèç ÿìÿë åòìÿëèäèð. Òÿìèç ñó èñÿ ùÿéàòûí âÿ òÿ-
ùàðÿòèí ìÿíáÿéèäèð. Ïåéüÿìáÿð "òÿìèçëèê èìàíäûð" äåéèðäè. Íàìàç
ãûëìàã íÿèíêè äèíè èáàäÿòäèð, åéíè çàìàíäà èíñàíûí ôèçèêè ñàüëàìëûüûäûð.
Âÿ éàõóä îðóú òóòìàã èíñàíûí òèááè ñàüëàìëûüûíà õèäìÿò åäèð, èíñàíûí
íÿôñèíèí ãàðøûñûíû àëûð (ùÿäèñëÿðäÿ äåéèëäèéè êèìè, Àëëàù ìÿíèì íÿôñèì-
äÿí êÿñèá àüëûìà âåðñèí). Çÿêàò âåðìÿ èñÿ èìêàíû îëàí ùÿð áèð ìöñÿë-
ìàí ö÷öí êàñûá èíñàíëàðà êþìÿê åòìÿê þùäÿëèéèíè ìöÿééÿí åäèð.
Ôèãùäÿ ÿãäëÿð (èêà) òÿêòÿðÿôëè ñàçèøëÿðäèð. Éÿíè áèð òÿðÿô ö÷öí ùöãóã
âÿ âÿçèôÿëÿð, äèýÿð òÿðÿô ö÷öí èñÿ éàëíûç âÿçèôÿëÿð ìöÿééÿí åäèðäè.
Ìöñÿëìàí þùäÿëèê ùöãóãóíäà àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñè òèúàðÿò ñþâäÿ-
ëÿøìÿëÿðèíèí ÿñàñ îáéåêòè îëìóøäóð. Ìöãàâèëÿëÿð âåðáàë âÿ ëèòåðàë ìö-
ÿééÿí åäèëìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ôèãùäÿ òèúàðÿò ìöíàñèáÿòëÿð äàùà ÷îõ
ýåíèø èúòèìàè ùàäèñÿ êèìè òÿãäèì îëóíóð. Áó äà îíóíëà èçàù åäèëèð êè,
Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ùÿëÿ úàâàí éàøëàðûíäàí òèúàðÿò åòìÿñè, Ãóðà-
íûí þçöíäÿ áåëÿ òèúàðÿòäÿí ýÿëÿí ýÿëèðäÿí, îíóí áþëýöñöíäÿí äÿôÿëÿð-
ëÿ ñþùáÿò à÷ûëìàñû áó ñàùÿéÿ íÿ ãÿäÿð úèääè ôèêèð âåðèëìÿñèíè ñöáóò åäèð.
Òèúàðÿòäÿ ñàòûëàí ÿìëàê ùÿð øåé îëà áèëÿð, ãóëäàí áàøëàìûø ÿí êè÷èê
ÿøéàëàðà ãÿäÿð ùÿð øåé àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñèíèí îáéåêòèäèð. Ëàêèí øÿ-
ðèÿò òèúàðÿò ñþâäÿëÿøìÿëÿðèíè 6 ùàëäà ãàäàüàí (ùàðàì) ùåñàá åäèð. Áóí-
ëàð àøàüûäàêûëàðäûð: 1) "ùàðàì" ìàëëàðûí (øÿðèÿò áóðàéà äîíóç ÿòèíè, àë-
êîãîëëó è÷êèëÿðè âÿ áàøãà ìÿùñóëëàðû àèä åäèð) àëãû-ñàòãûñû; 2) ãÿñá åäèë-
ìèø ìàëëàðûí àëãû-ñàòãûñû; 3) ñàòûúûíûí þçöíÿ ìÿõñóñ îëìàéàí ÿìëàêûí
àëãû-ñàòãûñû; 4) ãàäàüàí åäèëìèø åùòèðàñëû îéóíëàðëà (ìÿñÿëÿí, ãóìàðëà)
áàüëû òèúàðÿò ìöáàäèëÿëÿðè; 5) ñÿëÿì÷èëèêëÿ (ðèáà èëÿ) ÿëàãÿñè îëàí òèúàðÿò
ñþâäÿëÿøìÿëÿðè; 6) áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí "ãàðûøûã
ìàëëàðûí" (ìÿñÿëÿí, áàøãà ïèéëÿðëÿ ãàðûøäûðûëìûø éàüëàð) ñàòûëìàñû.
258
×èðêëè ÿøéàëàðû ñàòìàã äà ãàäàüàíäûð. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð éàü ïàë÷ûüà áóëàø-
ìûøäûðñà âÿ îíó òÿìèçëÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèðñÿ, ùÿìèí éàüûí éåìÿê
ö÷öí ñàòûëìàñûíû øÿðèÿò ãàäàüàí (ùàðàì ñàéûð) åäèð. Ëàêèí áó éàü éàíà-
úàã êèìè ñàòûëà áèëÿð. Ìàëûí "ãàðûøûüû" îëäóüóíó ñàòûúû áöòöí ùàëëàðäà
àëûúûéà áèëäèðìÿëèäèð. ßýÿð ìöøòÿðèñè ÷îõ îëàí äÿðìàíëàð âÿ éà ÿòðèééàò
ìÿìóëàòëàðû ãåéðè-ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿí ýÿòèðèëìèøäèðñÿ âÿ îíëàðûí
ùàçûðëàíìàñû çàìàíû øÿðèÿò íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí "ìóðäàð" ÿøéàëàðäàí
èñòèôàäÿ åäèëèá-åäèëìÿäèéè ìÿëóì äåéèëäèðñÿ, áåëÿ ìÿìóëàòëàðûí àëãû-
ñàòãûñû ìöìêöíäöð. Ëàêèí "êàôèðëÿð" þëêÿñèíäÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð "êà-
ôèðëÿðäÿí" ñàòûí àëûíìûø ùåéâàí éàüû âÿ ïèéè èëÿ òèúàðÿò åòìÿê ãàäàüàí-
äûð (ùàðàìäûð). Áåëÿ éàüûí âÿ ïèéèí àëãû-ñàòãûñûíà éàëíûç î ùàëäà éîë âå-
ðèëèð êè, ãåéðè-ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿí âÿ éà "êàôèðëÿðäÿí" àëûíìûø éàü
âÿ ïèé øÿðèÿò ãàéäàëàðû èëÿ êÿñèëìèø ùåéâàíûí éàüû, ïèéè îëñóí. ßýÿð òöë-
êö øÿðèÿò ãàéäàëàðû èëÿ þëäöðöëìöøäöðñÿ, éàõóä þçö þëìöøäöðñÿ, îíóí
äÿðèñèíè àëûá-ñàòìàã ãàäàüàíäûð. Àëêîãîëëó è÷êèëÿðèí àëãû-ñàòãûñû äà ãà-
äàüàíäûð. Ãÿñáêàðëûã éîëó èëÿ ÿëÿ êå÷èðèëìèø ÿøéàëàðûí äà ñàòûëìàñû ùà-
ðàìäûð. Ìÿñÿëÿí, áàøãàñûíäàí çîðëà àëûíìûø ÿøéàíû ñàòàí àäàì ñàòûø
ïóëóíó ÿøéàíûí ÿñë ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð. ×àëüû àëÿòëÿðèíèí (ùÿòòà
óøàãëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí àëÿòëÿðèíèí) àëãû-ñàòãûñû ãàäàüàíäûð.
Øÿðèÿò ìàë ÿòèíäÿí èñòèôàäÿäÿ úöòäûðíàãëû îòéåéÿí ùåéâàíëàðûí ÿòèíè
ùàëàë (îòéåéÿíèí ÿòè éåéèëÿð, ÿòéåéÿíèí ÿòè éåéèëìÿç, úöòäûðíàãëûíûí ÿòè
éåéèëÿð, òÿêäûðíàãëûíûí ÿòè éåéèëìÿç) ùåñàá åòìèøäèð.
Ãàäàüàí åäèëìèø òèúàðÿò ñþâäÿëÿøìÿëÿðè "áàòèë" (åòèáàðñûç ñàéûëûð)
àäëàíäûðûëûð. Ùåéêÿëëÿðèí âÿ àáèäÿëÿðèí àëãû-ñàòãûñû äà áàòèëäèð. Öçÿðèí-
äÿ úàíëû âàðëûãëàðûí òÿñâèðëÿðè îëàí ìÿìóëàòëàðûí (ìÿñÿëÿí, ñàáóíóí) àë-
ãû-ñàòãûñûíà èúàçÿ âåðèëèð âÿ áåëÿ ùåñàá îëóíóð êè, ùÿìèí ìÿìóëàòëàð èø-
ëÿäèëÿðêÿí áó òÿñâèðëÿð ñèëèíèá éîõ îëàúàãäûð. Ãóìàðäà óäóëìóø âÿ éà
áàøãàñûíäàí îüóðëàíìûø ÿøéàíûí àëãû-ñàòãûñû ãàäàüàíäûð, ÿýÿð áåëÿ ÿø-
éàíû àëàí îëìóøäóðñà, î, ùÿìèí ÿøéàíû ÿñë ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð. Ñÿ-
ëÿì ôàèçè (ðèáà) àëìàã, åëÿúÿ äÿ ãÿëï ãûçûë ñàòìàã úèääè ñóðÿòäÿ ãàäà-
üàí åäèëèð. Áóíäàí áÿùñ åäÿí ùÿäèñäÿ äåéèëèð êè, ñÿëÿì÷èëèêëÿ ìÿøüóë
îëìàã âÿ ôàèç àëìàã çèíàêàðëûãäàí éåòìèø ãàò àðòûã ýöíàùäûð.
259
 Øÿðèÿò ÿìòÿÿ ìöáàäèëÿñèíÿ áó øÿðòëÿ éîë âåðèð êè, áó çàìàí ñÿ-
ëÿì÷èëèê ìþâúóä îëìàñûí. Èñëàì äèíèíèí ìöäàôèÿñè àëòûíäà îëìàéàí
êàôèðäÿí áîðú ôàèçè àëìàã îëàð. Ñÿúèééÿâè ùàëäûð êè, øÿðèÿò âàëèäåéí-
ëÿðëÿ þâëàäëàð àðàñûíäà áîðú ôàèçè àëìàüà éîë âåðèð. Áó ùöãóãè ùèéëÿ
ÿñëèíäÿ òÿòáèã åäèëìèð, áóíäàí àäÿòÿí âàëèäåéíëÿð þç þâëàäëàðûíû òèúà-
ðÿò èøëÿðèíÿ úÿëá åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ
óøàãëàðäàí àëûíàí áîðú ôàèçè àèëÿíèí äàõèëèíäÿ áèð úèáäÿí áàøãà úèáÿ
êå÷èð. Ôèãùÿ ýþðÿ òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè ÿñàñÿí ðåàë ìöãàâèëÿäèð âÿ ðàçû-
ëàøäûðûëìûø ìàë àëãû-ñàòãûñû éåðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Áÿçÿí êîí-
ñåññóàë ìöãàâèëÿ äÿ áàüëàíûëìàñûíà èúàçÿ âåðèëèðäè. Ìöãàâèëÿëÿð ÿñà-
ñÿí øèôàùè âÿ øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ áàüëàíûëûðäû. Ñàòûúû ìàëûí äÿéÿðè èëÿ
ðàçûëàøäûüûíû ôîðìàë ùÿðÿêÿòëÿ "ðàçûéàì", "ùàëàëëàøäûã" âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ,
àëûúû èñÿ "ãÿáóë åòäèì", "ìÿí áó ìàëû àëäûì" ñþçëÿðèíè äåìÿêëÿ âÿ
éàõóä äà, ñóñìàãëà ìàëûí áÿéÿíäèéèíè áèëäèðìÿëèäèð. Ñàòûúû ìàëûí ãö-
ñóðëàðûíû áèëäèðìÿëè èäè. ßêñ ùàëäà àëûúû àëäàäûëäûüûíà ýþðÿ ìàëû ýåðè
ãàéòàðà áèëÿðäè. Ìàëûí ýåðè ãàéòàðûëìàñû âàõòûíû òÿðÿôëÿðèí ìöÿééÿí
åòìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìàë äÿðùàë âÿ éàõóä ñîíðà ãàéòàðûëà áèëÿð.
Àëûúû ãöñóðó îëàí ìàëû ýåðè ãàéòàðìàãäàí áàøãà äÿéìèø, çÿðÿðèí þäÿ-
íèëìÿñèíè, ìàëûí åéíè íþâ äÿéÿðÿ ìàëèê áàøãàñû èëÿ äÿéèøäèðèëìÿñèíè,
ãöñóðëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíû âÿ éàõóä äà äÿéÿðèí ìöâàôèã ìèã-
äàðäà àøàüû ñàëûíûá àðòûã âåðèëìèø ùèññÿñèíèí ýåðè ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá
åäÿ áèëÿðäè. Ñàòûúû áó øÿðòëÿðäÿí áèðèíè ãÿáóë åòìÿéÿ áîðúëóäóð. Øÿ-
ðèêëè ÿìëàêûí ñàòûëìàñû âÿ àëûíìàñû ö÷öí øÿðèêëÿðèí ùàìûñû éà áèëàâà-
ñèòÿ þçö âÿ éàõóä äà íöìàéÿíäÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ èøòèðàê åòìÿëè, ìöãà-
âèëÿ øÿðòëÿðè èëÿ òàíûø îëóá ðÿéèíè áèëäèðìÿëèäèð. Øÿðèêëè ìàë éàëíûç áö-
òöí øÿðèêëÿðèí ðàçûëûüû îëäóãäà ñàòûëà áèëÿð.
Àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñèíèí îáéåêòè åâåêñèéàäàí (éÿíè ö÷öíúö øÿõñ
òÿðÿôèíäÿí ìöãàâèëÿíèí îáéåêòèíÿ ãàðøû èääèà òÿëÿáè èðÿëè ñöðöëìÿìÿ-
ëèäèð) ãîðóíìàëûäûð. Ôèãùäÿ òÿðÿôëÿðÿ àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñèíè ïîçìà-
üà, îíäàí èìòèíà åòìÿéÿ áèð ñûðà øÿðòëÿð ÿñàñûíäà ùöãóãëàð äà ìöÿé-
éÿí åäèëìèøäèð: òèúàðÿò ñþâäÿëÿøìÿñè áàüëàéàí òÿðÿôëÿðèí ìöâàôèã éå-
ðè òÿðê åòìÿìèø ÿãäè ïîçìàã ùöãóãó (õèéàð öë-ìÿúëèñ); ìöãàâèëÿäÿ
260
êÿëÿê (ãÿáí) àøêàð åäèëäèêäÿ; ìöãàâèëÿéÿ òÿðÿôëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðè-
íèí ñàçèøè ïîçìàã áàðÿäÿ øÿðò äàõèë åòäèêäÿ; ìöãàâèëÿäÿ ñàõòàêàðëûã
åäèëÿðÿê ìàëûí ñàòûø äÿéÿðèíäÿí àðòûã ãèéìÿòÿ ñàòûëìàñû ìöÿééÿí
åäèëäèêäÿ (õèéàð öë-òÿäëèñ); ÿìòÿÿíèí êåéôèééÿòñèçëèéè ìöÿééÿí åäèë-
äèêäÿ âÿ éà ãöñóðëàðû àøêàð îëóíäóãäà (õèéàð öë-åéá) âÿ áó êèìè äè-
ýÿð ùàëëàð áàø âåðäèêäÿ ñàçèøëÿð ïîçóëà áèëÿðäè.
Ôèãùäÿ èúàðÿ ìöãàâèëÿñè ìöùöì éåð òóòóð. Èúàðÿ ìöãàâèëÿñèíäÿ
îáéåêò ìöëêèééÿò÷èíèí èäàðÿ÷èëèéèíäÿ îëäóüóíäàí èúàðÿ÷è, ñàùèáêàð
êèìè ÷ûõûø åäÿ âÿ éà þçöíö ýþñòÿðÿ áèëìÿç. Èúàðÿ ìöãàâèëÿñèíèí õà-
ðàêòåðèê úÿùÿòè êèìè äàèì èøëÿìÿêëÿ âÿ èøëÿòìÿêëÿ áàüëûäûð. Èúàðÿ ýþ-
òöðöëÿí îáéåêò éà èøëÿäèëèð, éà äà öçÿðèíäÿ èø ýþðöëöð. Èúàðÿéÿ ýþòö-
ðöëìöø øÿõñ éà þçö, éà äà îíóí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí áàøãà øÿõñëÿð èúà-
ðÿ îáéåêòèíè èøëÿäèð, éàõóä äà öçÿðèíäÿ èøëÿéèð. Ìÿñÿëÿí, ãîøãó ùåé-
âàíûíû, àòû, äÿâÿíè, òîðïàã ñàùÿñèíè âÿ ñ. àíúàã èúàðÿéÿ ýþòöðìÿê îëàð.
Êèðàéÿ ìöãàâèëÿñè êîíñåññóàë ìöãâèëÿäèð. Ìàëûí âÿ ïóëóí òÿãäèì
åäèëìÿñè òÿðÿôëÿðèí ðàçûëàøäûüû âàõòäà âÿ øÿðòëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ìö-
ãàâèëÿ áàüëàéàí òÿðÿôëÿð áèð-áèðèíÿ êÿëÿê ýÿëìÿìÿëè, þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ
îëìàéàí âÿ éàõóä äà ìöãàâèëÿ áàüëàíàí çàìàí þç èäàðÿ÷èëèéèíäÿ, ñÿ-
ðÿíúàìûíäà îëìàéàí ìàë âÿ éàõóä ïóëóí âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ
áàüëàíìàìàëûäûð. Êèðàéÿ âåðèëÿí ìàëûí áöòöí çÿðóðè ýþñòÿðèúèëÿðè áÿëëè
îëìàëûäûð. Êèðàéÿ âåðÿí øÿõñ ìöãàâèëÿ îáéåêòèíèí çàùèðÿí ýþðöíìÿ-
éÿí, ýèçëè êåéôèééÿòëÿðèíè, õàñèééÿòëÿðèíè, ëàçûì ýÿëÿðñÿ, èñòèôàäÿ åäèëìÿ
õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàðøû òÿðÿôÿ áèëäèðìÿëèäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ, ýÿëÿúÿêäÿ
áàø âåðÿ áèëÿí áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿð, äÿéìèø çèéàíëàð ö÷öí ìÿñóëèééÿò äà-
øûéûð. Êèðàéÿ ìöãàâèëÿñè ìöÿééÿí åäèëìèø ÿâÿç (ùàãã) ÿñàñûíäà ùÿð
ùàíñû ÿøéàäàí ðàçûëàøäûðûëìûø ìöääÿòÿ èñòèôàäÿ ùöãóãóíóí äèýÿð øÿõñÿ
(ìöñòÿúèðÿ) âåðèëìÿñèíè åùòèâà åäèð. Ìöãàâèëÿ áàüëàíäûãäàí ñîíðà êèðà-
éÿ âåðÿí øÿõñ ìàëû åéíè íþâ âÿ éà êåéôèééÿòäÿ îëàí áàøãà ìàë èëÿ äÿ-
éèøäèðìÿéÿ ùàãëû äåéèëäèð. Êèðàéÿ ýþòöðöëìöø ÿìëàêûí êèðàéÿéÿ ýþòö-
ðÿí òÿðÿôèíäÿí êèðàéÿ âåðèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð. Ìöñòÿñíà ùàëëàðäà ìà-
ëûí ñàùèáèíèí ðàçûëûüû èëÿ êèðàéÿ âåðèëÿ áèëÿð, áó äà éåíè êèðàéÿ ìöãàâè-
ëÿñè áàüëàíûëìàñû äåìÿêäèð. Õöñóñè ãóëëóüà åùòèéàúû îëàí ìàëûí, ùåéâà-
261
íûí, ãóøóí êèðàéÿ âåðèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð. Ùàðàì ùåñàá îëóíàí øåé-
ëÿð, èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ôàéäàñûç ìàë âÿ éà âÿñàèò êèðàéÿ ìöãàâèëÿñèíèí
îáéåêòè îëà áèëìÿç. Ìöãàâèëÿ áàüëàíìàñû ôîðìàë ñþçëÿðèí, "êèðàéÿ
ö÷öí ôèëàí ìàëû âåðäèì, êåéôèééÿòëÿðè äÿ ôèëàíäûð" äåìÿñè, êèðàéÿéÿ ýþ-
òöðÿíèí èñÿ ìàëû ãÿáóë åòìÿñè, ìöãàâèëÿ èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿáëÿüè
þäÿéÿúÿéèíè èãðàð åòìÿñèíäÿäèð. Êèðàéÿ ìöãàâèëÿñè àøàüûäàêû ùàëëàðäà
õèòàì åäèëèð: òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ; êèðàéÿéÿ ýþòöðöëìöø ÿìëàêûí òÿéè-
íàòû öçðÿ èñòèôàäÿ îëóíìóðñà; ìàëûí âÿ éà ÿøéàíûí âÿçèééÿòè ãÿñäÿí âÿ
éàõóä åùòèéàòñûçëûã öçöíäÿí ïèñëÿíèá, õàðàá åäèëÿðñÿ; êèðàéÿ ùàããû
âàõòëû-âàõòûíäà þäÿíèëìèðñÿ; ìöãàâèëÿ èëÿ ìàë âÿ éà ÿøéàíûí òÿìèðè êè-
ðàéÿ ýþòöðÿíèí öçÿðèíÿ ãîéóëäóüó ùàëäà çÿðóðè òÿìèð èøëÿðè àïàðûëìûðñà;
êèðàéÿ âåðÿí ìàëûí âÿ éà ÿøéàíûí òÿìèðèíè àïàðìûð, èøëÿê ùàëà ýÿòèðìèð-
ñÿ; ìàë âÿ éàõóä ÿøéà êèðàéÿ ýþòöðÿíäÿí àñûëû îëìàéàí ñÿáÿáäÿí ñûðà-
äàí ÷ûõàðñà, éàðàðñûç ùàëà äöøÿðñÿ. Ìöãàâèëÿ âàõòûíäàí ÿââÿë õèòàìà
âåðèëäèéè ùàëäà òÿðÿôëÿð äÿéìèø çÿðÿðè âÿ éàõóä þäÿíìèø êèðàéÿ ùàããû-
íûí àðòûã ùèññÿñèíè ãàðøû òÿðÿôÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Èúàðÿ ìöãàâèëÿñè þç ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ êèðàéÿ ìöãàâèëÿñèíÿ îõ-
øàðäûð. Ìöÿééÿí ÿñàñ ôÿðã èñÿ îíóíëà áàüëûäûð êè, èúàðÿ ýþòöðÿí, èúà-
ðÿíèí îáéåêòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ñàùèáêàð êèìè ÷ûõûø åòìÿê âÿ éà þçöíö
ìöëêèééÿò÷è ãèñìèíäÿ ýþñòÿðìÿê ùöãóãóíäàí ñàíêè ìÿùðóìäóð. Êè-
ðàéÿ ìöãàâèëÿñèíäÿ èñÿ ÿêñèíÿ, êèðàéÿ÷è êèðàéÿ ýþòöðäöéö ÿøéàíûí
ñàíêè ìöëêèééÿò÷èñèíÿ ÷åâðèëèð. Èúàðÿ ìöãàâèëÿñèíèí îáéåêòè èñòÿíèëÿí
äàøûíàí âÿ äàøûíìàç ÿìëàê îëà áèëÿð. Òîðïàã èúàðÿñè (ìöçÿðàÿ) âÿ
ìåéâÿ áàüëàðûíûí èúàðÿñè (ìÿñàãàò) äàùà ÷îõ èúàðÿ ìöãàâèëÿñèíèí îá-
éåêòèíÿ äàõèë åäèëèðäè.
Áîðú (ãÿðä) âåðìÿ ìöñÿëìàíûí ÿí éàõøû ÿìÿëëÿðèíäÿí ñàéûëûð.
Áîðú âåðìÿê íÿúèá èø ñàéûëûð âÿ ùÿì øÿðèÿò, ùÿì äÿ ôèãùäÿ òÿãäèð åäè-
ëèð. Áó áàðÿäÿ Ãóðàíäà âÿ ùÿäèñëÿðäÿ ÷îõëó ýþñòÿðèø âàðäûð. Ùÿäèñëÿðèí
áèðèíäÿ äåéèëèð: "Êèì þç ìöñÿëìàí ãàðäàøûíà áîðú âåðñÿ, þç ñÿðâÿòèíè
äàùà äà àðòûðàðàã, ìÿëÿêëÿðèí ìÿðùÿìÿòèíè ãàçàíàúàãäûð. Áîðú ìöãà-
âèëÿñè éàçûëû âÿ øèôàùè îëà áèëÿð, ìöääÿòè òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ ìöãàâèëÿ
áàüëàíàí çàìàí øÿðòëÿíäèðèëèð. Áîðú àëàí áîðúóíó ùàðàäà õÿðúëÿéÿúÿéè-
262
íè ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðìÿëè äåéèëäèð, ëàêèí áàøãàñûíà îëàí áîðúó þäÿìÿê
ö÷öí áîðú àëìàüà éîë âåðèëèð. Øÿðèÿòèí áîðú âåðèëìÿñèíè òÿãäèð åòìÿñè-
íèí ñîñèàë âÿ ïñèõîëîæè ìÿãñÿäè âàðäûð. Áóðàäà ñèíôè áàðûøûã ðóùóíäà
âàðëûëàðëà éîõñóëëàð àðàñûíäà "ìåùðèáàí" ìöíàñèáÿòëÿð éàðàòìàüà úÿùä
ýþñòÿðèëèð. Áîðúóí ãàéòàðûëìà âàõòû âÿ áîðú âåðèëÿí ïóëóí ìèãäàðû äÿ-
ãèã ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, ïóëóí ãàéòàðûëìàñû ö÷öí âàõò ãîéóëìóø-
äóðñà, áîðú àëàí îíó âàõòûíäà ãàéòàðìàëûäûð, ëàêèí áîðú âåðÿí âàõò òà-
ìàì îëìàìûø áîðúóí ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åòìÿìÿëèäèð. Ùå÷ áèð ñÿáÿá
îëìàäàí áîðúóí ãàéòàðûëìàñûíû (òÿëÿá åòìÿëèäèð) ëÿíýèòìÿê øÿðèÿòÿ ýþ-
ðÿ "ýöíàùäûð", ëàêèí ÿýÿð áîðúëóíóí éàøàäûüû åâäÿí âÿ çÿðóðè åâ ÿøéà-
ëàðûíäàí ñàâàéû ùå÷ íÿéè éîõäóðñà, áîðú âåðÿí ìÿáëÿüè òÿëÿá åòìÿëè âÿ
îíóí ãàéòàðûëìàñûíû ñÿáèðëÿ ýþçëÿìÿëèäèð. ßýÿð áîðú àëàí áîðúóíó ãàé-
òàðìàã èãòèäàðûíäà äåéèëäèñÿ, ëàêèí èøëÿìÿê èìêàíû âàðäûðñà, áîðúóíó
ÿìÿéè èëÿ þäÿìÿëèäèð. Øÿðèÿòèí áó ãàíóíó îðòà ÿñðëÿðäÿ îëäóüó êèìè èí-
äè äÿ âàðëûëàðà áîðúëóëàðûí ÿìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíû âåðèð.
ßýÿð áîðúëó îíà áîðú âåðìèø àäàìû èòèðìèøäèðñÿ øÿðèÿò áîðúóí ìÿíèì-
ñÿíèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèð, ëàêèí ýþñòÿðèð êè, ùÿìèí ìÿáëÿü éîõñóëëàðà
ïàéëàíìàëûäûð. ßýÿð øÿõñ ìöÿééÿí áîðú ìÿáëÿüèíè ãûçûë âÿ éà ýöìöø-
ëÿ áîðú àëìûøäûðñà, áóíäàí ñîíðà îíëàðûí ãèéìÿòè ãàëõìûø âÿ éà äöø-
ìöøäöðñÿ, ãàéòàðûëìàëû îëàí ìÿáëÿü òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ðàçûëàøäûðûëûð.
Âåðèëìèø áîðúóí ìÿáëÿüè ö÷öí ìöàìèëÿ (ôàèç) àëûíìàñûíûí ãÿòè
ñóðÿòäÿ ãàäàüàí îëóíìàñû äà ôåîäàë-ïàòðèàðõàë õàðàêòåðëè áÿñèò èãòèñà-
äè ÿëàãÿëÿðèí øÿðèÿòäÿ èíèêàñû èëÿ èçàù îëóíìàëûäûð. ßýÿð áîðú âåðÿí
îíó àðòûãëàìàñû èëÿ ýåðè àëàúàüû (ìÿñÿëÿí, 10 ÿäÿä ãîéóí ÿâÿçèíÿ 11
ÿäÿä ãîéóí, Û ïóä áóüäà ÿâÿçèíÿ Û ïóä 2 êèëîãðàì áóüäà), áàðÿäÿ
øÿðò ãîéóëàðñà áó ìöàìèëÿ (ôàèç, ðèáà) ùåñàá îëóíóð âÿ ãàäàüàí åäèë-
ìÿëèäèð, ÷öíêè ùàðàìäûð. Øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ýþðÿ ìöàìèëÿ àëìàã ãÿ-
òè ãàäàüàíäûð, ëàêèí áîðú àëàíûí áîðú âåðÿíÿ ùÿð ùàíñû ôîðìàäà ùþð-
ìÿò åäÿ áèëÿúÿéè èñòèñíà åäèëìèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿëÿì÷è âÿ éà áîðú âåðÿí,
áîðú àëàíûí åâèíÿ ãîíàã ÷àüûðûëà áèëÿð. Øÿðèÿò áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðè òÿãäèð
åäèð (ìöñòÿùèá). Ëàêèí øÿðèÿò íîðìàëàðû èúàçÿ âåðèëÿí (ùàëàëûí) ìöà-
ìèëÿ èëÿ ãàðûøäûðûëìàñûíû ãàäàüàí åäèð. ßýÿð áîðú âåðÿí áîðúóí ÿâÿ-
263
çèíäÿ àëäûüû ìöêàôàòû þç åùòèéàúëàðûíà ñÿðô åäèðñÿ, áó, ôàèç ÿëàâÿñè êè-
ìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ ãàäàüàí åäèëèð (ùàðàì ñàéûëûð). Ìÿñÿëÿí, øÿðèÿò
ìöêàôàò êèìè âåðèëÿí ïóë èëÿ ïàëòàð àëìàüû âÿ õöñóñÿí äÿ ùÿìèí ïàë-
òàðäà íàìàç ãûëìàüû ãàäàüàí åäèð.
Ôèãùäÿ ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿðèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ýèðîâ, çàìèí-
ëèê, âÿêàëÿòäÿí âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ãóðàíäà âåðèëìèø áîðúóí
ìöãàáèëèíäÿ ýèðîâ òÿëÿá åòìÿéÿ âÿ ñàõëàìàüà èúàçÿ âåðèëèð. Òÿðÿôëÿð
áîðúà äàèð ìöãàâèëÿëÿðäÿí ÿëàâÿ ýèðîâà äàèð ìöãàâèëÿëÿð äÿ áàüëà-
ìàëûäûðëàð. Ýèðîâ ãîéóëàí ÿìëàê áîðúó òÿìèí åäÿúÿê ùÿääÿ îëìàëû-
äûð, áóíà ýþðÿ ùÿð áèð ùàëäà áîðú âåðÿí ýèðîâó áÿéÿíìÿëè, øÿðòëÿðè ãÿ-
áóë åòìÿëèäèð. Áîðúó òÿìèí åäÿ áèëìÿéÿúÿê, äÿéÿðè áîðúäàí ÷îõ àøà-
üû îëàí ùÿð ùàíñû ùÿð øåéèí ýèðîâ ãîéóëìàñûíäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëìÿç.
Ùàðàì ùåñàá îëóíàí ìàëëàð èñòèñíà îëìàãëà áöòöí ìöáàäèëÿ äÿéÿ-
ðè îëàí øåéëÿð ýèðîâ (ðÿùí) ãîéóëà áèëÿð. Ýèðîâ ãîéóëàí øåéäÿí èñòèôà-
äÿ åäèëìÿñè, õàðàá åäèëìÿñè ýèðîâóí øÿðòëÿðèíèí ïîçóëìàñû äåìÿêäèð
êè, áóíà ýþðÿ ýèðîâ ãîéàí ìöâàôèã ìèãäàðäà þäÿíèø òÿëÿá åäÿ áèëÿð.
Ýèðîâ ãîéóëìóø ÿøéà ýèðîâ ñàõëàéàíûí òÿãñèðè öçöíäÿí ìÿùâ îëàðñà
áîðú ùÿìèí ÿøéàíûí äÿéÿðèíäÿí ÷ûõûëà, ãàëàí ùèññÿ èñÿ ãàéòàðûëà áèëÿð,
ÿêñ ùàëäà, éÿíè ýèðîâ ãîéóëìóø ÿøéà ýèðîâ ñàõëàéàíûí òÿãñèðè îëìà-
äàí ìÿùâ îëàðñà, áîðúëó êðåäèòîðà îëàí áîðúóíó ãàéòàðìàëûäûð.
Ýèðîâ ãîéóëàí øåéèí êåéôèééÿòè âÿ ÿëàìÿòëÿðè, úèíñè øàùèäëÿðèí èøòè-
ðàêû èëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, ñîíðàäàí áîðú þäÿíèëìÿäèêäÿ ýèðîâ ãîéó-
ëàí øåé ñàòûëàðñà, äÿéèøäèðèëìÿñè ìöìêöí îëìàñûí, ùÿãèãè äÿéÿðè áèëèí-
ñèí. ßýÿð ãóë ýèðîâ ãîéóëìóøäóðñà áîðú ãàéòàðûëìàäûüû ùàëäà ýèðîâ
ñàõëàéàí áîðúóí ÿâÿçèíÿ ãóëó îüóëëóüà ýþòöðÿ âÿ éàõóä àçàä åäÿ áè-
ëÿð, êÿíèç èëÿ åâëÿíÿ âÿ éà øÿðèÿò ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿêëÿ áàøãàñûíà
ÿðÿ âåðÿ áèëÿð. Ýèðîâ ãîéàí âÿ éà ýèðîâ ýþòöðÿí þëÿðñÿ îíóí ùöãóãó
âÿ âÿçèôÿëÿðè ìöâàôèã ùÿúìäÿ ùöãóãè âàðèñëÿðèíÿ êå÷èð, âàðèñëÿð þùäÿ-
÷èëèêëÿðè èúðà åòìÿê èñòÿìÿñÿëÿð áóíó ãàðøû òÿðÿô áèëäèðìÿëèäèð. Ýèðîâ
ãîéóëìóø ÿìëàêûí òÿñàäöôè òÿëÿô îëìàñû ðèñêè ìàëûí ñàùèáè öçÿðèíäÿ-
äèð, ìöáàùèñÿ äîüóðäóüó ùàëäà òÿðÿôëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðèíèí èääèàñû
èëÿ ãàçè ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäèð. Ýèðîâ ñàõëàéàí ùÿì äÿ âàðèñ îëàðñà ýèðîâ

264
ãîéóëìóø ÿìëàêûí áîðúà ìöâàôèã ùèññÿñè âàðèñÿ âåðèëèð, ãàëàí ùèññÿñè
èñÿ öìóìè âÿðÿñÿëèê ãàéäàëàðûíà óéüóí øÿêèëäÿ ùÿëë åäèëèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà þùäÿëèêëÿðèí èúðàñûíû òÿìèí åòìÿéèí öñóë-
ëàðûíäàí áèðè äÿ çàìèíëèê ùåñàá îëóíóð. Çÿìàíÿò ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ
áèð øÿõñ (çàìèí) êðåäèòîð ãàðøûñûíäà áàøãà áèð øÿõñèí (áîðú àëàíûí)
áîðúóíó þäÿìÿéÿúÿéè òÿãäèðäÿ îíóí ÿâÿçèíÿ ìàääè ìÿñóëèééÿò äà-
øûéàúàüûíû þùäÿñèíÿ ýþòöðìÿñèäèð. ßýÿð çàìèí îëìàã èñòÿéÿí âàðñà,
î, áîðú âåðÿíÿ áèëäèðèð êè, áîðú àëàíûí ÿâÿçèíÿ áîðúó ãàéòàðìàã ìÿ-
ñóëèééÿòèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿéÿ ùàçûðäûð. Áîðúâåðÿí ðàçûäûðñà, áîðú-
ëóíóí ðàçûëûüû òÿëÿá åäèëìèð. Ìöñÿëìàí Øÿðãèíèí ùöãóã òÿúðöáÿñèíäÿ
îëàí áåëÿ ãàéäàëàð ãÿðá ùöãóãøöíàñëûüû ñèñòåìèíäÿ éîõäóð. Ñÿúèééÿ-
âè ùàëäûð êè, çàìèí îëìàã âÿ áîðúëóíó âåðÿúÿéè áîðúëàðäàí õèëàñ åò-
ìÿê íèééÿòèíÿ äöøìöø øÿõñ øÿðèÿòäÿí àñûëû îëàðàã áó áàðÿäÿ áîðúëó-
íó õÿáÿðäàð åäÿ áèëÿð, éàõóä åòìÿéÿ äÿ áèëÿð. Áèð ãàéäà îëàðàã, áîðú-
ëó îíó áó áîðúëàðäàí êèìèí õèëàñ åòäèéèíè áèëèð, ëàêèí îëà áèëñèí êè, þì-
ðöíöí àõûðûíàäÿê ùÿìèí øÿõñè òàíûìàñûí.
ßýÿð çàìèí îëàí àäàì áîðú âåðÿíÿ, ñàäÿúÿ îëàðàã, áèëäèðÿðñÿ êè,
áîðúëó ãàéòàðìàçñà, îíóí ÿâÿçèíÿ áîðúó þäÿéÿúÿêäèð, áó çàìèíëèê
åòèáàðñûç ñàéûëûð. Øÿõñ çàìèíëèéè éàëíûç î øÿðòëÿ þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿ áè-
ëÿð êè, áîðú âåðÿí, áîðúëó, áîðúóí íþâö âÿ ìÿáëÿüè äÿãèã âÿ êîíêðåò
ìöÿééÿí åäèëìèø îëñóí. ßýÿð áîðú âåðÿí àëàúàüû áîðúó çàìèíÿ áà-
üûøëàéûðñà, áîðúëóäàí âåðÿúÿéè ìÿáëÿüè òÿëÿá åòìÿéÿ èõòèéàðû éîõäóð.
ßýÿð øÿõñ áîðúëóíóí èúàçÿñè îëìàäàí îíóí áîðúëàðûíû þäÿéèðñÿ, áåëÿ
øÿõñèí áîðúëóäàí ùå÷ íÿ òÿëÿá åòìÿê èõòèéàðû éîõäóð.
Øÿðèÿòäÿ èøëÿäèëÿí "êÿôàëÿò" òåðìèíè î äåìÿêäèð êè, çàìèí áîðú âå-
ðÿíèí áîðúóíó îíóí òÿëÿáè èëÿ èñòÿíèëÿí âàõò ãàéòàðàúàüûíà òÿìèíàò âå-
ðèð. Çàìèíëèê ùàããûíäà þùäÿëèê åäÿí øÿõñ "êÿôèë" àäëàíûð. Áåø ùàëäà êÿ-
ôàëÿò ëÿüâ åäèëìèø ùåñàá îëóíóð: 1) çàìèí äóðàí øÿõñ ÿìàíÿòè èääèà÷û-
éà ãàéòàðäûãäà; 2) áîðú âåðìèø èääèà÷ûíûí áîðúó þäÿíèëäèêäÿ; 3) áîðú
âåðìèø èääèà÷û þç òÿëÿáèíäÿí èìòèíà åòäèêäÿ; 4) áîðúëó âÿôàò åòäèêäÿ; 5)
èääèà÷û çàìèí äóðàí øÿõñè çàìèíëèêäÿí êþíöëëö ñóðÿòäÿ àçàä åòäèêäÿ.
Øÿðèÿò áîðúëóíó áîðú âåðÿíäÿí çîðàêûëûãëà ýèçëÿòìÿéè ãàäàüàí
åäèð. ßýÿð áåëÿ áèð ùàë áàø âåðÿðñÿ áó èøè ýþðÿí øÿõñ áîðúëóíó áîðú
265
âåðÿíèí èõòèéàðûíà âåðìÿëèäèð.
Ñàõëàíú (àìàíÿ âÿ éà âÿäèÿ) ö÷öí ÿøéà âåðÿí, ÿøéàíû ñàõëàìàüà
ýþòöðÿí ùÿääè-áöëóüà ÷àòìûø âÿ àíëàãëû îëìàëûäûð. ßýÿð øÿõñ ÿøéàíû
ãîðóéóá ñàõëàéàúàüûíà ÿìèí äåéèëäèðñÿ, ÿøéàíû ãÿáóë åòìÿëèäèð. ßø-
éàíû ñàõëàíúà âåðìèø øÿõñ îíó èñòÿäèéè âàõò ýåðè ýþòöðÿ áèëÿð.
Øÿðèÿò ãàéäàëàðûíäà ÿøéàëàðûí ñàõëàíú ö÷öí âåðèëìÿñè ÿøéàäàí èñòè-
ôàäÿ îëóíìàñûíûí "àðèéÿò" àäëàíàí õöñóñè ôîðìàñûäûð. Áó, ÿøéàíûí èñòè-
ôàäÿ âåðèëìÿñè âÿ ÿâÿçèíäÿ ùå÷ íÿ òÿëÿá åäèëìÿìÿñè äåìÿêäèð. ßýÿð
ÿøéàíûí ñàùèáè âÿôàò åäÿðñÿ, ÿøéàíû ìöâÿããÿòè èñòèôàäÿéÿ ýþòöðìöø
øÿõñ îíó ìÿðùóìóí âàðèñëÿðèíÿ ãàéòàðûð. Èñòèôàäÿ åäèëìÿñè øÿðèÿò òÿðÿ-
ôèíäÿí ãàäàüàí åäèëìèø ÿøéàëàðûí (ìÿñÿëÿí, ãûçûë âÿ ýöìöø ÿøéàëàðû)
àðèéÿò âåðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìèð. Åâ ùåéâàíëàðûíûí ñöäöíäÿí âÿ éó-
íóíäàí èñòèôàäÿ ö÷öí îíëàðûí àðèéÿò âåðèëìÿñè ìöìêöíäöð. ßøéàíûí
ìöâÿããÿòè èñòèôàäÿéÿ ýþòöðÿí øÿõñèí îíó ñàùèáèíèí èúàçÿñè îëìàäàí
áàøãàñûíà èúàðÿéÿ âÿ éà îíóí èñòèôàäÿñèíÿ âåðìÿê èõòèéàðû éîõäóð.
ßýÿð øÿõñ îíà âåðèëìèø ÿøéàíûí îüóðëóã îëäóüóíó áèëÿðñÿ, î, ÿøéàäàí
èñòèôàäÿ åòìÿëè, îíó àëäûüû øÿõñÿ äåéèë, ÿñë ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ôèãùäÿ úàèç ìöãàâèëÿëÿð ãðóïóíà äàõèë åäèëÿí òàïøûðûãëà áàüëû ÿãä-
ëÿð, åòèáàð åäèëÿí øÿõñÿ ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòëÿðè ÿâÿçñèç èúðà åòìÿéè òàïøû-
ðûðäû. Òàïøûðûã ìöãàâèëÿñè äîñòëóãäàí, åòèáàðäàí èðÿëè ýÿëèðäè. Ìöãàâè-
ëÿíèí èúðàñûíà ýþðÿ ùàãã (öúðÿ) ìöÿééÿí åäèëäèêäÿ, ìöãàâèëÿíèí õà-
ðàêòåðè äÿéèøÿðÿê êèðàéÿ ìöãàâèëÿñèíÿ ÷åâðèëèðäè. Òàïøûðûã ìöãàâèëÿñè-
íè ãÿáóë åäÿí øÿõñÿ âÿçèôÿëÿðè èçàù åäèëìÿëè, îíóí ùÿð ùàíñû áèð çÿðÿ-
ðÿ äöøìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. Òàïøûðûã àëàí òàïøûðûüûí èúðàñû èëÿ áàü-
ëû, ãàðøû òÿðÿôè ìÿëóìàòëàíäûðìàëû, îíó èúðà åäÿ áèëìÿäèêäÿ èñÿ ñÿáÿá-
ëÿðèíè èçàù åòìÿëèäèð. Òàïøûðûã âåðÿíè ìÿëóìàòëàíäûðìàãëà òàïøûðûã àëàí
èñòÿíèëÿí âàõò ìöãàâèëÿíè ïîçà áèëÿðäè. Ìöãàâèëÿíèí ÿâÿçñèç îëìàñû
øÿðòè-ìÿúáóðèäèð. Éÿíè ìöãàâèëÿ èúðà åäèëäèêäÿí ñîíðà ýþñòÿðèëìèø õèä-
ìÿò ìöãàáèëèíäÿ ùÿð ùàíñû "ùÿäèééÿ" âåðèëìÿñè ìÿãáóë ùåñàá åäèëèðäè.
Øÿðèÿò ÷ÿð÷èâÿñèíÿ ôåîäàë ùöãóãóíóí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ùÿì äÿ
ùöãóãóí òÿñèñàòëàð, î úöìëÿäÿí âÿêèëëèê òÿñèñàòû éàðàäûëìàñûíû íÿçÿð-
äÿ òóòóðäó. Õöñóñè ìöëêèééÿòèí èíêèøàôû, èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí âÿ òèúàðÿò
ÿëàãÿëÿðèíèí ýåíèøëÿíìÿñè, îíëàðûí ìöäàôèÿñè ñèñòåìèíèí ìöðÿêêÿá-
266
ëÿøäèðèëìèø âÿ áó, ïåøÿêàð ùöãóãøöíàñëàð òÿáÿãÿñèíèí òÿøÿêêöë òàï-
ìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð.
Ýþðöëìÿñè áàøãàñûíà ùÿâàëÿ åäèëÿí èø "âÿêàëÿò", áó èøèí èúðà÷ûñû,
åòèáàð åäèëäèéè øÿõñ èñÿ "âÿêèë" àäëàíäûðûëûðäû. Øÿõñ þç åâèíèí ñàòûëìà-
ñûíû, íèêýàù ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàñûíû âÿ áàøãà èøëÿðè þçýÿëÿðèíÿ òàï-
øûðà áèëÿðäè. Âÿêèë áàøãà øÿùÿðäÿ éàøàäûüû ùàëëàðäà, îíà åòèáàðíàìÿ
ýþíäÿðèëèðäè. Èñëàì ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, èùðàì (Ìÿêêÿäÿ ùÿúúÿ ýåòìÿê
ö÷öí ýåéèëÿí õöñóñè ïàëòàð) ýåéèíÿí àäàì åòèáàðëû øÿõñ âÿ âÿêèë îëà
áèëìÿçäè. Åòèáàðíàìÿ ñàùèáèíèí èúàçÿñè îëìàäàí âÿêèëèí èøè áàøãà âÿ-
êèëÿ ùÿâàëÿ åòìÿéÿ èõòèéàðû éîõ èäè. ßýÿð èø áèð íå÷ÿ èúðà÷ûéà òàïøûðûë-
ìûøäûðñà, îíëàðäàí áèðè þëäöêäÿ âÿ èøäÿí èìòèíà åòäèêäÿ, áàøëàíìûø
èøèí èúðààòû äàéàíäûðûëìûðäû. ßýÿð âÿêèë âÿ éà ìöäàôèÿ÷è þëÿðñÿ, éàõóä
ðóùè õÿñòÿëèéÿ òóòóëàðñà, ñþâäÿëÿøìÿ þç ùöãóãè ãöââÿñèíè èòèðèð. Õö-
ñóñè ìöëêèééÿòè âÿêèëëÿðèí ãÿñäëÿðèíäÿí ãîðóéàí øÿðèÿò îíëàðûí ùöãóã
âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ñÿéëÿ äÿãèãëÿøäèðèð, ùÿì äÿ àäÿòÿí âÿêèë êàòåãîðèéà-
ñûíà åòèáàðíàìÿ àëìûø øÿõñëÿð âÿ âàñèòÿ÷èëÿð àèä åäèëèð. Îíëàðûí äà ùó-
ãóãëàðû úèääè ñóðÿòäÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, øÿõñ ñàòûëàñû ïàë-
òàðû êèìÿñÿ âåðìèøäèðñÿ, âàñèòÿ÷è èñÿ îíó ñàòìàã ÿâÿçèíÿ þçö ýåéèá
êþùíÿëòìèøäèðñÿ, îíäà î òÿçÿ ïàëòàð àëìàëû, éàõóä ùÿìèí ïàëòàðûí äÿ-
éÿðèíè îíóí ñàùèáèíÿ þäÿìÿëèäèð. Âÿêèëèí õèäìÿòëÿðèíäÿí íèêàù, òà-
ëàã, òèúàðÿò, ðàçûëàøìà, ýèðîâ ãîéìà èëÿ ÿëàãÿäàð ÿãäëÿðèí áàüëàíìà-
ñûíäà, áîðú àëûíìàñû âÿ áîðúóí ãàéòàðûëìàñûíäà, ùÿúúÿ ýåòìÿäÿ, çÿ-
êàòûí âåðèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Âÿêàëÿò ìöãàâèëÿñè äÿ êîíñåññóàë
ìöãàâèëÿäèð, ìöääÿòè òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüûíà ÿñàñÿí âàõò, çàìàí þë÷ö-
ëÿðè èëÿ, éàõóä äà áàø âåðìÿëè îëàí ùàë, ùàäèñÿ èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.
Ìÿñÿëÿí, íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàíàðêÿí åâëÿíÿíëÿð ö÷öí âÿêèë òÿéèí
åäèëìèø øÿõñèí âÿêàëÿòè èëÿ, òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàñûíà âÿêèë
åäèëìèø øÿõñèí âÿêàëÿòè ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñû, àëûø-âåðèøèí áàø âåð-
ìÿñè âÿ éà êîíêðåò áèð òàðèõèí êå÷ìÿñè èëÿ ñîíà éåòìèø îëóð. Íöìà-
éÿíäÿëèê ôÿàëèééÿòè ÿâÿçè þäÿíèëÿí ôÿàëèééÿòäèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà ãÿééóìëóã, ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí
âÿ éà ìÿùäóäëàøäûðûëìûø øÿõñëÿð – ðóùè õÿñòÿ, ôàñèã (ÿééàøëûãëà, è÷êè-
267
éÿ ãóðøàíìàãëà ìÿøüóë îëàí àäàì) ÿõëàãñûçëûã åäÿíëÿð, áîðú àëûá,
áîðúó þäÿìÿéÿíëÿð öçÿðèíäÿ òÿéèí åäèëèð. Ãÿééóì àçéàøëûëàð öçÿðèíÿ
òÿéèí åäèëèáñÿ, àçéàøëû ùÿääè-áöëóüà ÷àòäûãäàí ñîíðà öçÿðèíäÿ ãÿé-
éóìëóã ýþòöðöëöð âÿ ñÿðáÿñò áóðàõûëàðàã àçàä ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíÿ
ìàëèê îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ àçéàøëûíûí ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàñû àíûíûí
ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ìöñÿëìàí ùöãóãóí-
äà ãûçëàðûí ìöêÿëëÿô îëìà éàøû 9, îüëàíëàð ö÷öí èñÿ 15 éàø ùåñàá åäèë-
ìèøäèð. Ëàêèí òàì ìöëêè-ùöãóãè ñóáéåêòè êèìè ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíÿ
÷àòìà éàøû 25 éàø ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Èôëàñà óüðàìûø øÿõñëÿð öçÿðèí-
äÿ òÿéèí åäèëÿí ãÿééóì, áèð íþâ òÿìèíàò ðîëó îéíàéûð. Î þçöíöí âÿ
ùèìàéÿ÷èñè îëäóüó ìöôëèñèí ùöãóãëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí áöòöí ãàíóíè
ùÿðÿêÿòëÿðè åäÿ áèëÿðäè. ßøéà ñàòûëàðêÿí, áîðúëàð þäÿíèëÿðêÿí, ìÿùêÿ-
ìÿ àðàøäûðìàëàðû àïàðûëàðêÿí áó ùöãóãëàðû òàì ãîðóìàã ñÿëàùèééÿòè-
íÿ ìàëèê îëóðäó. Ëàêèí áó ïðîñåñëÿðäÿ ìöôëèñèí èøòèðàêûíûí òÿìèí åäèë-
ìÿñè äàùà äöçýöí ùåñàá îëóíóðäó. Ãÿééóì ìöñÿëìàí àçàä, ìöäðèê,
ùÿääè-áöëóüà ÷àòìûø, åòèáàðëû, òÿìèç ÿõëàãà ìàëèê øÿõñ îëìàëûäûð. Éà-
õûí ãîùóìëàðûí ãÿééóì îëìàñû äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá îëóíóð, ëà-
êèí ãÿééóìëóã àëòûíäà îëàí øÿõñ èëÿ áîðú, ýèðîâ âÿ ñàèð ìöëêè ìöíàñè-
áÿòäÿ îëàíëàðûí ãÿééóì òÿéèí åäèëìÿñè éàõøû ùàë ùåñàá åäèëìèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà äåëèêòëÿðäÿí (ìöëêè ùöãóã ïîçóíòóëàðäàí)
éàðàíàí þùäÿëèêëÿðëÿ áàüëû ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Äå-
ëèêò òþðÿäÿí øÿõñèí öçÿðèíÿ çÿðÿð ÷ÿêÿíÿ ÿâÿç âÿ éà äÿéìèø çÿðÿðè
þäÿìÿê þùäÿëèéè äöøöðäö. Ìöëêè ùöãóã äåëèêòëÿðèíèí õàðàêòåðèíÿ ýþ-
ðÿ, âóðóëìóø çÿðÿð, çÿðÿð éåòèðÿíèí êðèìèíàë òÿãñèðè êèìè äåéèë, éàëíûç
äÿéìèø çèéàíûí áÿðïà åäèëìÿñè êèìè ìöÿééÿí åäèëèðäè.

3. Ìöñÿëìàí àèëÿ ùöãóãó

Íèêàù (ÿãä) ìÿôùóìóíó øÿðèÿò àøàüûäàêû ãàéäàäà èçàù åäèð: "Íè-
êàù åëÿ áèð ìöãàâèëÿäèð êè, ãàäûí íèêàùëà áàüëàíäûüû êèøè ö÷öí äàùà íà-
ìÿùðÿì, "ùàðàì" ñàéûëìûð". Ëàêèí êèøèíèí âÿ ãàäûíûí ðàçûëûüû íèêàù
áàüëàìàã ö÷öí êèôàéÿò äåéèëäèð. Èñòÿð äàèìè, èñòÿðñÿ äÿ ìöâÿããÿòè íè-
268
êàù ö÷öí êÿáèí äöñòóðó îõóíìàëû âÿ íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàëûäûð.
Êÿáèí äöñòóðóíó áÿéëÿ ýÿëèí, éàõóä îíëàðûí âÿêèë åòäèêëÿðè øÿõñëÿð èôà-
äÿ åäèðëÿð. Âÿêèë ùÿì êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí úèíñèíäÿí îëàí øÿõñëÿð îëà
áèëÿð. Íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàçäàí ÿââÿë íèøàíëûëàðûí áèð-áèðèíè
ùÿòòà õÿëâÿòè ýþðìÿñè äÿ ãàäàüàíäûð. Êÿáèí äöñòóðóíó áèð ãàéäà îëà-
ðàã, ÿðÿá äèëèíäÿ ÿââÿëúÿ ýÿëèí, ñîíðà èñÿ êèøè èôàäÿ åäèð. Ýÿëèí äåéèð:
"Çÿââÿúòöêÿ íÿôñè àëèéÿ-ñèääÿã ÿë-ìÿëóì" ("Ìöÿééÿí ìÿùð (íèêàù-
ëûã) ÿñàñûíäà þçöìö ñÿíÿ àðâàä ñàéûðàì"). Áÿé úàâàá âåðèð: "Ãÿáöëòö
ÿò-òÿçâèú" ("Êÿáèí êÿñìÿíè ãÿáóë åòäèì"). Âÿêèë åäèëìèø øÿõñëÿð äÿ
äöñòóðó èôàäÿ åäèðëÿð. Äöñòóðó ÿââÿëúÿ ýÿëèí, ñîíðà èñÿ áÿéèí âÿêèëè
èôàäÿ åäèð. Øèÿ ìöñÿëìàíëàðûíäà ñèüÿ (ìöâÿããÿòè íèêàù) äÿ åéíè ãàé-
äàäà èúðà îëóíóð, ëàêèí íèêàù ìöãàâèëÿñèíèí ìöääÿòè ýþñòÿðèëèðäè.
Íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàã ö÷öí øÿðèÿò àøàüûäàêû 4 øÿðòÿ ðèàéÿò
îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèð: êÿáèí äöñòóðó ÿðÿá äèëèíäÿ òÿëÿôôöç åäèëìÿëè-
äèð. Îíóí áàøãà äèëëÿðäÿ îõóíìàñûíà àíúàã ìöñòÿñíà ùàëëàðäà (íÿ
áÿéëÿ ýÿëèí, íÿ äÿ îíëàðûí âÿêèëëÿðè ÿðÿá äèëèíè áèëìÿäèêäÿ) èúàçÿ âå-
ðèëèð; äöñòóðó èôàäÿ åäÿíëÿð (áÿéëÿ ýÿëèí âÿ îíëàðûí âÿêèë åòäèêëÿðè
øÿõñëÿð) éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø âÿ àíëàãëû îëìàëûäûð; äöñòóð òÿëÿôôöç
åäèëÿðêÿí áÿéèí âÿ ýÿëèíèí àäëàðû ÷ÿêèëìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð êÿáèí
äöñòóðóíó ãûçûí ÿâÿçèíÿ îíóí àòàñû èôàäÿ åäèðñÿ âÿ î, áÿéÿ áó ñþçëÿð-
ëÿ ìöðàúèÿò åäèðñÿ: "Ãûçëàðûìäàí áèðèíè ñÿíèí àðâàäûí ùåñàá åäèðÿì"
áó ùàëäà êÿáèí ìöãàâèëÿñè åòèáàðñûç ñàéûëûð, ÷öíêè êèøèíèí ùàíñû ãûçûíû
ÿðÿ âåðäèéè àéäûí îëìóð; áÿéëÿ ýÿëèí íèêàùà ìÿúáóðèééÿòëÿ äåéèë, êþ-
íöëëö ðàçû îëìàëûäûð. Ãûçûí îüëàíû çàùèðÿí áÿéÿíìÿäèéè, ëàêèí íèêàùà
ðàçûëûüû àøêàð åäèëäèéè ùàëäà ìöãàâèëÿ åòèáàðëû ñàéûëûð.
Øÿðèÿòäÿ ãûçûí àòàñûíäàí âÿ éà àòà òÿðÿôèíäÿí áàáàñûíäàí àñûëû âÿ-
çèééÿòÿ ñàëàí õöñóñè áèð ãàéäà âàðäûð. Éåòýèíëèê éàøûíà ÷àòìûø áàêèðÿ
ãûç êÿáèí êÿñäèðìÿê ö÷öí àòàñûíäàí âÿ éà àòà áàáàñûíäàí èúàçÿ àëìà-
ëûäûð. Àíàíûí âÿ ãàðäàøûí èúàçÿñèíÿ åùòèéàú éîõäóð. ßýÿð ãûçûí àòàñû âÿ
áàáàñû éîõäóðñà âÿ áàêèðÿ äåéèëäèðñÿ, î áó àäàìëàðûí ðàçûëûüû îëìàäàí
êÿáèí êÿñäèðÿ áèëÿð. Øÿðèÿò ñóáàéëûüû âÿ ðàùèáëèéè åëÿ áþéöê ãÿáàùÿò
ñàéûð êè, ùÿòòà ðóùè õÿñòÿëÿðèí åâëÿíìÿñèíÿ äÿ èúàçÿ âåðèð. Áóíóí ö÷öí

269
øÿðèÿò íîðìàëàðûíäà ìàääè ìÿñðÿôëÿð äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ãàäûíûí äà
áîøàíìà ùàããûíäà ìÿñÿëÿ ãàëäûðìàã ùöãóãó âàðäûð. ßýÿð î, ÿðÿ ýåò-
äèêäÿí ñîíðà ÿðèíèí éà àíëàãñûç îëäóüóíó, éà êèøèëèêäÿí ìÿùðóì îë-
äóüóíó (õÿäèì) áèëÿðñÿ, áîøàíìà ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðà áèëÿð. Ãåéä åäè-
ëÿí ôèçèêè âÿ ÿãëè íþãñàíëàðà âÿ ãöñóðëàðà ìàëèê êèøè, éàõóä ãàäûí òà-
ëàüû ðÿñìèëÿøäèðìÿäÿí àéðûëûðëàð. Åòèêà íîðìàëàðûíû âÿ ïñèõîëîæè àìèë-
ëÿðè íÿçÿðÿ àëàí øÿðèÿò òÿëÿá åäèð êè, ôèçèêè âÿ ÿãëè íþãñàí öçöíäÿí áî-
øàíìàëàð åëàí åäèëìÿñèí. ßýÿð ãàäûí ÿðèíè úèíñè òàãÿòñèçëèéèíÿ ýþðÿ íè-
êàùûí ïîçóëìàñûíà òÿëÿá åäèðñÿ, ÿð áàøëûüûí éàðûñûíû âåðìÿëèäèð. ßýÿð
ÿð ãàäûíëà íèêàù ÿëàãÿñèíäÿ îëìàìûøäûðñà, áîøàíìàäà àðâàäà ùå÷ íÿ
äöøìöð. ßêñèíÿ, íèêàù ÿëàãÿñèíäÿ îëìóøäóðñà, áîøàíàí ãàäûí áàøëû-
üûí ùàìûñûíû àëûð. ßýÿð ãàäûí ÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðñÿ, àíúàã
ÿð õÿðúëèê âåðìèðñÿ, ãàäûí èìêàí äàõèëèíäÿ ÿðèíèí èúàçÿñè îëìàäàí
îíóí ÿìëàêûíäàí ýþòöðöá õÿðúëÿéÿ áèëÿð. ßýÿð áó ìöìêöí äåéèëäèð-
ñÿ âÿ àðâàä þç õÿðúèíè þçö ãàçàíìàüà ìÿúáóð îëàðñà, î, ÿðèíÿ èòàÿò åò-
ìÿéÿ áèëÿð. Ñîñèàë-èãòèñàäè åùòèéàúëàð, øÿðèÿòèí àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíÿ àèä ùöãóã íîðìàëàðûíäà äà þçöíö ýþñòÿðèðäè. ßð ùÿð äþðä ýåúÿäÿí
áèðèíè äàèìè ãàíóíè íèêàùäà îëäóüó ãàäûíûí éàíûíäà êå÷èðìÿëèäèð. ßðèí
þç ãàíóíè àðâàäûíà 4 àéäàí àðòûã áàø ÷ÿêìÿìÿéÿ èõòèéàðû éîõäóð. Êÿ-
áèí çàìàíû áàøëûüûí (ìÿùðèí) ìÿáëÿüèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿìÿñè íèêà-
ùûí ùöãóãè ãöââÿñèíè èòèðìèð. Áåëÿ ùàëäà ÿð àðâàäûíà áîøàíìàçäàí ÿâ-
âÿë îíà öìóìè ãàéäà èëÿ ãÿáóë åäèëìèø ìÿáëÿüäÿ ìåùð âåðìÿëèäèð.
Ñèüÿ (ìöâÿããÿòè íèêàù) øÿðèÿòèí àèëÿ-íèêàù ìöãàâèëÿëÿðèíèí áèðè îë-
ìóøäóð. Áó íèêàùäà òÿðÿôëÿð áèð-áèðèíäÿí ÿìëàê àñûëûëûüûíäà îëìóð,
áàøëûã âåðèëìÿñè, äèíè òÿëÿáëÿð öçðÿ ãàäûíû ñàõëàìàã, îíóí ö÷öí ëàçûìè
øÿðàèò éàðàòìàã, íèêàùäà îëàí àðâàäëàð êèìè ýöíëÿðèíè íþâáÿ èëÿ àéûð-
ìàã òÿëÿá îëóíìóð. Áó íèêàùäà ãàäûí ñÿðáÿñò îëóð, êèøèíèí îíäàí åâäÿ
îòóðìàã, ùàíñûñà áèð èøè ýþðìÿéè òÿëÿá åòìÿê èõòèéàðû éîõäóð. Áó íèêàù
ôîðìàñû åðêÿí èñëàìèééÿòäÿ ìþâúóä îëìóø, ñîíðà îðòîäîêñàë ñöííèçì
òÿðÿôèíäÿí ñûõûøäûðûëìûøäûð. Øèÿëÿð àðàñûíäà ñîíðàëàð ãàëìàãäà äàâàì
åäèðäè. Ñèüÿ îëóíàí ãàäûíëàð äàèìè íèêàùäà îëàí ãàäûíëàðäàí äàùà ýå-
íèø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðà ìàëèê îëóðëàð. Áóíóíëà éàíàøû, ñèüÿäÿ îëàí ãà-

270
äûí äàèìè íèêàùäà îëäóüó êèìè, ãàäûíûí ÿðèíäÿí òÿëÿá åòäèêëÿðèíè òÿëÿá
åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê äåéèëäèð. Ñèüÿ îëóíàí ãàäûíûí ôîðìàë ñóðÿòäÿ
ÿðèíèí èúàçÿñè îëìàäàí åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìàã ùöãóãó âàðäûð, ëàêèí áó,
ÿðèí ìÿíàôåéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿðñÿ, ãàäûí ùÿìèí ùöãóãäàí ìÿùðóì åäè-
ëèð. Øèÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ñèüÿ íèêàù ôîðìàñûíäà áîøàìàéà åùòèéàú
éîõäóð. Ñèüÿíèí ìöääÿòè áèòäèêäÿí ñîíðà ìöâÿããÿòè íèêàù þç-þçöíÿ
ïîçóëìóø ùåñàá îëóíóð. Ëàêèí êèøèíèí ñèüÿ åòäèéè àðâàäû íèêàù ìöääÿ-
òè ãóðòàðàíàäÿê áîøàìàüà èõòèéàðû âàðäûð. Ñèüÿ íèêàùäà ÿð 4 àéäàí àðòûã
àðâàääàí àéðû ãàëäûãäà, ìöãàâèëÿ ùöãóãó ãöââÿñèíè èòèðèð. Øÿðèÿòèí ÿõ-
ëàã íîðìàëàðû éàä êèøè âÿ ãàäûíëàðûí áèð-áèðèíÿ áàõìàëàðûíû ãàäàüàí
åäèðäè. Éàä êèøèëÿðÿ íàìÿùðÿì ãàäûíûí íÿèíêè öçöíö âÿ éà ÿëëÿðèíè,
ùÿòòà ñà÷ëàðûíû áåëÿ ýþðìÿê ãàäàüàíäûð. Éàä êèøèíèí âÿ ãàäûíûí, ùÿòòà
èáàäÿò ö÷öí îëñà áåëÿ, àäàìñûç éåðäÿ èêèëèêäÿ îëìàñû ãàäàüàíäûð. Íè-
êàùñûçëûüà âÿ ðàùèáëèéÿ ãàðøû úèääè ìöáàðèçÿ àïàðàí øÿðèÿò íèêàù ïîçóë-
ìàñû âÿ àèëÿíèí äàüûëìàñû ö÷öí ÷îõ àñàí øÿðàèò éàðàäûð. Êèøè ùå÷ áèð èçà-
ùàò âåðìÿäÿí àøàüûäàêû ñþçëÿðè àðâàäûíà ö÷ äÿôÿ: "Ñÿí ìÿíèì àðâàäûì
äåéèëñÿí" âÿ éà "Àëëàùà àíä îëñóí êè, ñÿíèí êöðÿéèí ìÿíèì ö÷öí àíà-
ìûí êöðÿéè êèìèäèð" âÿ ñ. äåìÿêëÿ àðâàäûíû áîøàìûø îëóð âÿ àðâàäûí òà-
ëàãû (àçàääûð) âåðèëèðäè. Õðèñòèàí ðàùèáëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã ìöñÿëìàí
ìèñòèêëÿðè – ñóôèëÿð âÿ äÿðâèøëÿð ö÷öí ìöòëÿã íèêàùñûçëûã àíëàéûøû éîõ-
äóð. Ëàêèí äÿðâèøëÿðèí áèð ÷îõó ñóáàé þìöð ñöðìöøäöëÿð. Áîøàíìà ìÿ-
ñÿëÿñèíäÿ êèøè ãàäûíäàí äàùà ÷îõ ùÿðÿêÿò ñÿðáÿñòëèéèíÿ ìàëèêäèð, ùÿð-
÷ÿíä êè, åéíè ùöãóãëàð ãàäûíà äà âåðèëìèøäèð. Àðâàäûíäàí àéðûëìàã èñ-
òÿéÿí êèøèíèí ãàðøûñûíäà øÿðèÿòèí ãîéäóüó éåýàíÿ øÿðòëÿð áóíëàðäûð: êè-
øè àíëàãëû îëìàëûäûð âÿ àðâàäûíû áîøàìàã ö÷öí ùå÷ êÿñ òÿðÿôèíäÿí ìÿú-
áóð åäèëìÿìÿëèäèð. Íèêàùûí ïîçóëìàñû äà îíóí áàüëàíìàñû êèìè ÿðÿá
äèëèíäÿ äöñòóð èôàäÿ åäèëìÿñè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ôÿðã îíäàäûð
êè, áîøàíìàäà äöñòóðó áèðèíúè êèøè èôàäÿ åäèð. Äöñòóð áåëÿäèð: "Çþâúÿòè
Ôàòèìàòö òàëèãà" ("Àðâàäûì Ôàòèìÿ àçàääûð"). Øÿðèÿòÿ ýþðÿ, êèøèíèí áî-
øàíìà ùàããûíäà àðçóñó ùå÷ áèð ãàíóíëà ìÿùäóäëàøäûðûëìàäûüû ö÷öí,
àðâàäûí áó òÿêëèôè ãÿáóë åòìÿêäÿí ñàâàéû ÷àðÿñè ãàëìûðäû. Ëàêèí ÿýÿð
êèøè àðâàäûíû õÿéàíÿòäÿ òÿãñèðëÿíäèðäèéèíÿ ýþðÿ îíó áîøàäûüûíû áèëäèðèð-
ñÿ, ãàäûíûí áèð ãàéäà îëàðàã, áóíà åòèðàç åòìÿê ùöãóãó âàðäûð. Áåëÿ
271
ùàëäà ÿðäÿí àðâàäûí ìöãÿññèð îëäóüóíó òÿñäèã åäÿí øàùèäëÿðèí èôàäÿñè
òÿëÿá îëóíóð. ßð àðâàäûí òÿãñèðèíè ñöáóò åäÿ áèëìÿäèêäÿ, î ìöñÿëìàí
ãàäûíûíà áþùòàí àòäûüûíà ýþðÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû. Áîøàíìûø àðâàä äà ÿðè
þëìöø àðâàä êèìè äÿðùàë ÿðÿ ýåäÿ áèëìÿç. Áóíóí ö÷öí øÿðèÿò àøàüûäà-
êû ãàéäàíû ìöÿééÿí åòìèøäèð: áîøàíäûãäàí äÿðùàë ñîíðà ãàäûí ö÷ àé-
áàøû – òÿìèçëÿíìÿ äþâðöíö ýþçëÿìÿëèäèð. ßðè þëìöø ãàäûíûí èääÿ ìöä-
äÿòè "4 àé 10 ýöíäöð", ÿýÿð áó ìöääÿòäÿ ãàäûíûí ùàìèëÿ îëìàìàñû àø-
êàðà ÷ûõàðñà, î, èñòÿäèéè øÿõñÿ ÿðÿ ýåäÿ áèëÿð; ùÿìèí ìöääÿòäÿ ùàìèëÿ
îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèø îëàðñà, ùàìèëÿ ùÿìèí ìöääÿòäÿ ÿðÿ ýåòìÿ-
ìÿëèäèð, äîüäóãäàí ñîíðà ÿðÿ ýåäÿ áèëÿð. Øÿðèÿòÿ ýþðÿ áîøàíìàíûí
äþðä ÿñàñ íþâöíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð: áÿèí áîøàíìà (ãÿòè áîøàíìà); ðàúÿ
áîøàíìà (ÿðèí àðâàäûíûí éàíûíà ãàéûòìàñû ãàéäàñû); õÿàë áîøàíìà ( àð-
âàä òÿðÿôèíäÿí ÿðèí ïóëëà ÿëÿ àëûíìàñû éîëó èëÿ); ìöáàðàÿ áîøàíìà (ÿë-
÷ÿêìÿ âàñèòÿñèëÿ áîøàíìà).
Áÿèí áîøàíìà çàìàíû ÿð ÿââÿëêè àðâàäûíû àíúàã éåíè íèêàù ìöãà-
âèëÿñè áàüëàìàã éîëó èëÿ ýåðè ãàéòàðà áèëÿð. Áåëÿ áîøàíìà ãÿòè áîøàí-
ìà ùåñàá îëóíóð. Áÿèí áîøàíìà áîøàíìàíûí ÿí òÿùãèðàìèç íþâö îë-
ìàãëà ö÷ äÿôÿ òÿêðàð îëóíàí òàëàãäûð. Êèøè "ñÿí ìÿíèì àðâàäûì äåéèë-
ñÿí" ñþçëÿðèíè ö÷ äÿôÿ òÿêðàð åäÿí êèìè ÿðëÿ àðâàä áèð-áèðè ö÷öí "íà-
ìÿùðÿì" îëóðëàð. ßýÿð àðâàä ÿââÿëêè àèëÿñèíè áÿðïà åòìÿê àðçóñóíäà
îëàðñà, î, áàøãàñûíà ÿðÿ ýåòìÿëè, îíäàí áîøàíìàëû âÿ éàëíûç áóíäàí
ñîíðà ÿââÿëêè ÿðèíèí éàíûíà ãàéûòìàëûäûð. Ùÿì äÿ áó ùàëäà èñëàì äèíè
"ñàõòà íèêàùû" ãÿáóë åòìèðäè. Áèð ãàéäà îëàðàã, ÿð þçö, þç àðâàäû ö÷öí
"éàëàí÷û ÿð" òàïìàëû èäè. Îðòà ÿñðëÿðèí ãàäûí ùöãóãñóçëóüó äþâðöíäÿ,
"éàëàí÷û ÿð" òàïìàã âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ õÿéàëè îëàðàã ÿð þç àðâàäûíûí áàø-
ãà "êèøè èëÿ íèêàù áàüëàìàüà" ðàçûëûã âåðìÿê èðàäÿñèíèí þç-þçëöéöíäÿ
ãÿáóë åäèëìÿñè, åòèê-ïñèõîëîæè àìèëëÿðëÿ áàüëû îëäóüó ö÷öí, áó ãàéäà-
íûí ñÿðò ôîðìàäà ìöÿééÿí åäèëìÿñè, êèøèíèí èñòÿíèëÿí âàõò òàëàã åëàí
åòìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëìèø ùöãóãè àêò èäè. Ðàúÿ ñþçöí
ÿñë ìÿíàñûíäà áîøàíìà äåéèëäèð. Áó ñþçöí ìÿíàñû "ãàéûòìàã" äå-
ìÿêäèð. Áó áîøàíìàíûí ìÿíàñû îíäàí èáàðÿòäèð êè, ÿð àðâàäûíû áîøà-
äûãäàí ñîíðà òÿãñèðèíè åòèðàô åäèð âÿ àðâàäûíûí éàíûíà ãàéûòìàã, éàõóä
îíó þç éàíûíà ýÿòèðìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèð. Áåëÿ áîøàíìà çàìàíû ÿð àð-
272
âàäû èëÿ áàðûøìàã âÿ àèëÿéÿ ãàéûòìàã ùöãóãóíó èòèðìèð. Ðÿúÿ áîøàí-
ìà çàìàíû, áèð ãàéäà îëàðàã, àðâàä ÿðèíèí åâèíè òÿðê åòìèð. Õÿàë åëÿ
áîøàíìà íþâöäöð êè, áó çàìàí àðâàä ÿðèíè âàðèäàòëà ÿëÿ àëìàüà ÷àëû-
øûð, þçöíÿ âåðèëìèø àçàäëûüûí ìöãàáèëèíäÿ ÿðèíè ìàääè úÿùÿòäÿí ìö-
êàôàòëàíäûðìàã èñòÿéèð. Õöñóñèëÿ äÿ àðâàä áîøàíìàã èñòÿìèð âÿ áèðèí-
úè îëàðàã ÿðèíÿ ìàääè ìöêàôàò òÿêëèô åäèð. Ìöñÿëìàí áîøàíìàñûíûí áó
íþâö øÿðèÿò íîðìàëàðûíäà úèíñëÿðèí áÿðàáÿðñèçëèéèíè àøêàð ñóðÿòäÿ ÿêñ
åòäèðèð. Áåëÿ êè, øÿðèÿòÿ ýþðÿ, ÿð áîøàíìàíûí ñÿáÿáèíè èçàù åòìÿäÿí
áåëÿ, ãàíóíè àðâàäûíäàí àéðûëà áèëÿð, àðâàä èñÿ áîøàíìàã èñòÿäèéèíè
áèëäèðÿðêÿí, áóíóí ö÷öí òóòàðëû ñÿáÿáëÿð ýþñòÿðìÿëèäèð. ßýÿð ÿð àðâà-
äûíû áîøàìàã èñòÿìèðñÿ, àðâàä èñÿ áîøàíìàã èñòÿéèðñÿ, àíúàã øÿðèÿò
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áîøàíìàã ö÷öí ùå÷ áèð ÿñàñû âÿ ñÿáÿáëÿðè éîõ-
äóðñà, ìÿñÿëÿ õÿàë ãàéäàñûíäà ùÿëë åäèëèð. Ìöáàðàÿò áîøàíìà âÿ éà
ÿë÷ÿêìÿ éîëó èëÿ áîøàíìà ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ õÿàë áîøàíìàñûíà áÿí-
çÿéèð. Ëàêèí áóíëàðûí àðàñûíäà ôÿðã äÿ âàðäûð. Ùÿð èêè ùàëäà ÿðèíäÿí
áîøàíàí àðâàä ÿðèí ðàçûëûüûíûí ìöãàáèëèíäÿ îíà ìöêàôàò (ìàääè) âå-
ðèð. Ôÿðã èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, õÿàë áîøàíìà çàìàíû òÿøÿááöñöíö ãà-
äûí èðÿëè ñöðöð, ÿð èñÿ áóíà ðàçû îëìóð âÿ éàëíûç àðâàäûíäàí ìàääè ìö-
êàôàò àëìàã øÿðòèëÿ ðàçûëûã âåðèð. Ìöáàðàÿò áîøàíìà çàìàíû èëÿ ÿðëÿ àð-
âàä ùÿð èêèñè áóíà ðàçû îëóð, ëàêèí ÿð áèðèíúè îëàðàã ãàðøûéà øÿðò ãîéóð
âÿ ìàääè ìöêàôàò òÿëÿá åäèð. Ùàëáóêè õÿàë áîøàíìà çàìàíû áó ìöêà-
ôàòû àðâàä þçö òÿêëèô åäèð. Ìöáàðàÿò áîøàíìàéà ÿë àòàí ÿðèí, àðâàääàí
îíóí úåùèçèíè ãîïàðûá àëìàüà ÷àëûøàí àë÷àã, âèúäàíñûç áèð àäàì îëäó-
üóíó ýþñòÿðèð. Áîøàíìàíûí áó ôîðìàñû ìöñÿëìàí íèêàùûíûí âÿ áîøàí-
ìàñûíûí ñîñèàë âÿ ñèíôè õàðàêòåðèíè à÷ûã ýþñòÿðèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ÿð àð-
âàäûíûí âàð-äþâëÿòèíèí áèð ùèññÿñèíè ìÿíèìñÿìÿê øÿðòèëÿ þç àðâàäûíû
áîøàéûðäû. Ìöáàðàÿò áîøàíìà çàìàíû ÿðèí àðâàääàí îíóí ìåùðèíèí
(êÿáèí êÿñèëÿðêÿí ÿð òÿðÿôèíäÿí àðâàäû ö÷öí òÿéèí åäèëÿí ïóë, íèêàù-
ëûã) äÿéÿðèíäÿí àðòûã òÿëÿá åòìÿê èõòèéàðû éîõäóð.
Ôèãùäÿ çèùàð ãàéäàñûíäà áîøàíìàíûí ÿñàñ ñÿáÿáêàðû ãûñìûíäÿ,
àèëÿ ãóðàíëàðûí íèêàùäàí ãàáàã áèð-áèðëÿðèíè ýþðìÿìÿëÿðè ÷ûõûø åäèð.
Áåëÿ êè, ãàäûíûí êèøèíèí þçöíÿ, àíàñûíà, áàúûñûíà âÿ íÿíÿñèíÿ îõøà-
ìàñû ÿñàñ ýþòöðöëöð.
273
 Ìöñÿëìàí ùöãóãó ãàäûíûí äà áîøàíìàã ùöãóãóíó òàíûéûðäû. Ãà-
äûíûí áîøàíìà áàðÿäÿ èääèà ãàëäûðìàñûíà ÿñàñ ñÿáÿá êèìè ÿðèíèí èñ-
ëàì äèíèíäÿí äþíìÿñè, àüûð úèíàéÿò õàðàêòåðëè ÿìÿëëÿð òþðÿòìÿñè, ïè-
ñèõè õÿñòÿ îëìàñû, êèøëèêäÿí (õÿäèì) ìÿùðóì îëìàñû ýþñòÿðèëèð.
Øÿðèÿòäÿ áîøàíìà ãàéäàëàðû ÿí õûðäà òÿôÿððöàòûíà ãÿäÿð íÿçÿðäÿ
òóòóëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, øÿðèÿò íîðìàëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð êè, ðóùè
õÿñòÿíèí àðâàäûíû, ÿðèí àòàñû âÿ éà àòà áàáàñû áîøàòäûðà áèëÿð. ßýÿð êè-
øè áèð ãàäûíû àëäàäûá áîøàòäûðìûø âÿ ñîíðà þçö îíóíëà åâëÿíìèøäèðñÿ,
øÿðèÿò íîðìàëàðû áàõûìûíäàí áåëÿ áîøàíìà äöçýöí ùåñàá îëóíóð, ëà-
êèí èñëàìûí åòèê íîðìàëàðûíà ýþðÿ áó ÷îõ àüûð ýöíàù ñàéûëûð.
ßõëàãà çèää îëàí ùÿðÿêÿòëÿðèí ùàìûñûíû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ
òóòìàã ìöìêöí îëìàäûüûíà ýþðÿ, øÿðèÿòäÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà ÿõëàã
ïðèíñèïëÿðèíè ïîçàíëàðû, ñàäÿúÿ îëàðàã, ëÿíÿòëÿéèð âÿ áóíóíëà äà êèôà-
éÿòëÿíèð.
Ôèãùäÿ óøàãëàðûí, ñöä ÿìèçäèðìÿ âÿ ñöä ÿìèçäèðÿí àíà âÿ äàéÿ-
ëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè. Óøàã àíàñû õÿñ-
òÿ îëäóãäà, ùàìèëÿ îëäóãäà âÿ éàõóä àíàíûí óøàüû ÿìèçäèðìÿñè ö÷öí
áàøãà ñÿáÿáëÿðäÿí èìêàíû îëìàäûãäà ÿìèçäèðèëìÿéÿ âåðèëìÿëèäèð.
Ùÿì÷èíèí àíàíûí ñöäöíöí óøàüà äöøìÿìÿñè, îíà çÿðÿð âåðìÿñè àø-
êàð îëäóãäà äà î, àíàñûíûí ñöäö èëÿ ÿìèçäèðèëìÿéèá, áàøãà ãàäûíà âå-
ðèëìÿëèäèð. Óøàüû ÿìèçäèðÿíèí îíóí ñöä àíàñû ùåñàá åäèëìÿñè âÿ áóí-
äàí éàðàíàí ùöãóãè íÿòèúÿëÿðè øÿðèÿò öçðÿ òÿíçèì åäèëèðäè. Ãóðàíäà
óøàãëàðûí ÿìèçäèðèëìÿ ìöääÿòÿ "òàì èêè èë" ìöÿééÿí åäèëìèøäèð, ëà-
êèí áó àøàüû ùÿääÿ êèìè ýþòöðöëöð. Óøàã ñöääÿí èìòèíà åäÿíÿ ãÿäÿð
ÿìèçäèðèëìÿëèäèð. ßýÿð áèðèíèí óøàüû áåø íÿôÿð îëàðñà âÿ éàõóä áåø
óøàüû îüóëëóüà ýþòöðÿðñÿ, îíëàðûí ùÿð áèðè ö÷öí àéðûúà äàéÿ òóòóá
ÿìèçäèðÿ áèëÿð. Áó ùàëäà ùÿð áèð óøàüû ÿìèçäèðÿí äàéÿ î áèðè óøàãëà-
ðûí äà ñöä àíàñû ùåñàá îëóíóð, ÷öíêè ùÿìèí óøàãëàð ãàðäàø ùåñàá îëóí-
äóãëàðû êèìè, ãàðäàøëàðûíûí ñöä àíàñû îíëàðûí äà ñöä àíàñû ùåñàá îëó-
íóð âÿ ìöÿééÿí åäèëìèø áöòöí ãàäàüàëàð ãàðäàøëàðûí âÿ ñöä ÿìèçäè-
ðÿíëÿðèí ùàìûñûíà øàìèëäèð. Åéíè ãàéäàäà ñöä ÿìèçäèðÿíëÿðèí áàøãà
êèøèëÿðäÿí îëìóø äîüìà þâëàäëàðûíûí ÿìèçäèðèëÿíëÿðëÿ îëàí ìöíàñè-
274
áÿòëÿðè òÿíçèì îëóíóð. Áöòöí áó úöð ãàðäàø âÿ áàúûëàð áèð-áèðèíèí ñöä
ãàðäàø âÿ áàúûñû ùåñàá îëóíóð. Óøàüû ÿìèçäèðÿí ãàäûí, äàéÿ òÿìèç
ÿõëàãëû, ìöñÿëìàí, èñëàì åùêàìëàðûíû éàõøû áèëÿí, àüûëëû, ñÿëèãÿëè,
ìöÿééÿí áèëèê ñàùèáè âÿ ïåøÿêàð øÿõñ îëìàëû, Ãóðàíûí àâàçëà îõóíó-
øóíó, ìóñèãèíè áèëìÿñè äàùà àðçó åäèëÿíäèð. Äàéÿéÿ âåðèëÿúÿê ùàãã
éåðëè àäÿòëÿðëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ùÿääÿ îëìàëûäûð.

4. Ìöñÿëìàí âÿðÿñÿëèê ùöãóãó

Ôèãôäÿ âÿðÿñÿëèéèí èêè íþâö – ãàíóí (ôÿðàèç) âÿ âÿñèééÿò öçðÿ âÿ-

ðÿñÿëèê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿëèéèí þçöíÿ ìÿõñóñ
ãàéäàñû âàð èäè. Èëê íþâáÿäÿ þëÿíèí ÿìëàêûíäàí îíóí äÿôíèëÿ áàüëû
õÿðúëÿð ö÷öí âÿñàèò àéðûëûð. Ñîíðà îíóí ñàüëûüûíäà îëàí áîðúëàðû ãàé-
òàðûëûð. Áöòöí þäÿíèøëÿðäÿí ñîíðà ãàëìûø ÿìëàê âÿðÿñÿëèéÿ âåðèëèð.
Âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíóí õöñóñèééÿòè èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, âÿðÿñÿëÿðÿ
ìèðàñ ãîéàí øÿõñèí âÿçèôÿëÿðè äåéèë, ÿìëàê ùöãóãëàðû êå÷èðäè. ßýÿð
øÿõñ âÿôàò åäÿðêÿí åòäèéè âÿñèééÿòäÿ ÿìëàêûí ö÷äÿ áèðèíäÿí àðòûüû
ýþñòÿðìèøäèðñÿ âÿñèééÿò öçðÿ âàðèñ îíó àëìàãäàí èìòèíà åòìÿëè, ôÿ-
ðàèç öçðÿ âàðèñ ãàíóíëà îíà ñàùèá îëìàëûäûð. Ôÿðàèç öçðÿ âàðèñ ö÷äÿ
áèðäÿí àðòûüà åäèëìèø âÿñèééÿòè íÿçÿðÿ àëûá, ùÿìèí ùèññÿäÿí èìòèíà
åäèðñÿ, âÿñèééÿòëÿ âàðèñ îëàí ùÿìèí ùèññÿéÿ ñàùèá îëìàüà ùàãëûäûð,
àììà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, áó ùàëäà âÿñèééÿòíàìÿ ùöãóãè ðîë îé-
íàìûð, ÿêñèíÿ, ôÿðàèç öçðÿ âàðèñ ñàíêè ùÿìèí ÿìëàêû áàüûøëàìûø îëóð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíà ýþðÿ âÿñèééÿò åäÿí øÿõñ âÿñèééÿòíàìÿäÿ íÿ-
çÿðäÿ òóòóëàí øÿõñèí âÿñèééÿòè ãÿáóë åòìÿñè áàðÿäÿ ôèêðèíè ãàáàãúà-
äàí áèëìÿëè, îíóí øÿðòëÿðèíè åøèòìÿëèäèð, ÷öíêè âÿñèééÿòè ãÿáóë åäÿí
øÿõñ ùÿìèí àíäàí þç öçÿðèíÿ áèð ñûðà þùäÿëèêëÿðè ýþòöðìöø îëóð, áó-
íóíëà äà ùÿìèí þùäÿëèêëÿðèí èúðàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìàääè, ôèçè-
êè âÿ ìÿíÿâè çÿðÿðëÿðÿ ðàçûëàøìûø îëóð. Ùÿìèí þùäÿëèêëÿðÿ þëìöø
øÿõñèí äÿôíèíè òÿøêèë åòìÿê, ãÿáèðöñòö ÿøéàëàðû ùàçûðëàìàã, ìÿðùó-
ìóí óøàãëàðûíûí çÿðóðè òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñè, ãóëëàðû èëÿ áàüëû èøëÿ-
275
ðèí ýþðöëìÿñè, áîðúëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíè òÿøêèë åòìÿê âÿ ñ. äàõèëäèð.
Âÿñèééÿòíàìÿäÿ ùÿì÷èíèí ìÿùðóìóí óøàãëàðûíà áàõûëìàñû, îüëó-
íóí åâëÿíäèðèëìÿñè, áàøãà íÿôãÿ (õÿðúëèê) âåðèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí
òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, áîøàíìûø àðâàäûí ÿìëàêûíûí àéðûëûá âå-
ðèëìÿñè êèìè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè äÿ ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Âÿñèééÿò îëóíìóø
øÿõñ âÿñèééÿòíàìÿäÿ ýþñòÿðèëÿí áöòöí ùàëëàðëà òàíûø îëìàëû, âÿñèééÿ-
òè ãÿáóë åòìÿñèíè áèëäèðìÿëèäèð. Áåëÿ ùàëëàðäà îëà áèëÿð êè, âÿñèééÿòíà-
ìÿäÿ ýþñòÿðèëÿí èøëÿðèí ýþðöëìÿñè ö÷öí õÿðúëÿð àëûíàúàã èðñäÿí ãàò-
ãàò àðòûã îëñóí, áóíà ýþðÿ äÿ âÿñèééÿò ãÿáóë îëóíìàéà äà áèëÿð.
Ùÿì÷èíèí îëà áèëÿð êè, âÿñèééÿò îëóíìóø øÿõñèí ôèçèêè âÿ ìàääè èì-
êàíëàðû ìÿðùóì ãàðøûñûíäà þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ êèôàéÿò åò-
ìÿñèí. Äàùà áèð ñûðà ïðîáëåìëÿð îðòàéà ÷ûõà áèëÿð êè, âÿñèééÿò îëóí-
ìóø øÿõñ âÿñèééÿòè ãÿáóë åòìÿç, áóíà ýþðÿ äÿ òÿðÿôëÿðèí ãàáàãúàäàí
ðàçûëàøìàñû âàúèáäèð. Éàëíûç òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüûíäàí ñîíðà ãàðøûëûãëû
þùäÿëèêëÿðè ÿùàòÿ åäÿí âÿñèééÿòíàìÿ ãàíóíè ùåñàá îëóíóð. Òÿðÿôëÿ-
ðèí þùäÿëÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí øàùèäëÿ-
ðèí äÿ èøòèðàêû ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñûíäà âàúèáäèð. Âÿôàò åòìèø øÿõ-
ñèí ÿìëàêû áþëöíÿðêÿí îíóí àðâàäëàðûíûí éàøàéûø éåðè ìÿñÿëÿñè äÿ
ùÿëë îëóíìàëûäûð. Ìöìêöíäöð êè, ôÿðàèç âÿ âÿñèééÿò öçðÿ ïàé áþëýö-
ñö àïàðûëäûãäàí ñîíðà ìÿðùóìóí éàøàéûø åâè áàøãà âàðèñëÿðèí ìöëêèé-
éÿòèíÿ êå÷ñèí, àðâàäûíà åâ ÷àòìàñûí, áåëÿ ùàëëàðäà àðâàäà, þçöíÿ éà-
øàéûø éåðè òàïìàã èìêàíû âåðèëìÿëèäèð. Áèð èë ìöääÿòèíÿ ìÿðùóìóí
àðâàäûíûí óøàüû îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã éàøàéûø åâèíäÿí
÷ûõàðìàã îëìàç. Ìÿðùóìóí áîðúëàðû þäÿíäèêäÿí äÿôí âÿ éàñ áàøà
÷àòäûðûëäûãäàí ñîíðà ôÿðàèç âÿ âÿñèééÿò öçðÿ ïàé áþëýöëÿðè ùÿéàòà êå-
÷èðèëèð. Áöòöí âàðèñëÿð ïàéëàðûíû ýþòöðäöêäÿí ñîíðà êèìñÿ, î úöìëÿ-
äÿí âàðèñëÿðèí ùå÷ áèðè ìÿðùóìóí ÿìëàê âÿ éà ãåéðè-ÿìëàê õàðàêòåð-
ëè þùäÿëèêëÿðè ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûìûð, éåíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø ùàë-
ëàð öçðÿ éàðàíàí áîðúëàðûí äà ðèñêè âàðèñëÿðèí öçÿðèíÿ äöøìöðäö. ßê-
ñèíÿ, âÿðÿñÿëèê öçðÿ ïàé áþëýöëÿðèíäÿí ñîíðà âàðèñäÿí ùÿð ùàíñû áèðè
âÿ éà êÿíàð øÿõñ ìÿðùóìóí ÿìëàê þùäÿëèêëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéè
áîéíóíà ýþòöðöðñÿ, ùÿìèí âÿçèôÿíè þç ùåñàáûíà éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð.
276
 Ïàéëàðûí äöçýöí áþëöíìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ùÿð áèð ìöñÿëìàíûí,
ïàé ñàùèáëÿðèíèí âÿ îíëàðûí éàõûí àäàìëàðûíûí áîðúóäóð. ßýÿð ïàéëàðûí
áþëöøäöðöëìÿñèíäÿ ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàíàðäûðñà, ôÿðàèç ãàéäàëàðû-
íû éàõøû áèëÿí áèð øÿõñëÿðÿ – ãàçûéà âÿ éà ìöúòÿùèäÿ ìöðàúèÿò îëóíìà-
ëûäûð. Ìöñÿëìàí âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäà ôÿðàèçëÿ âàðèñ îëìàíûí äþðä ÿñàñ
øÿðòè âàðäûð, ùÿìèí øÿðòëÿðèí ö÷ö õöñóñè, áèðè èñÿ öìóìè øÿðò ùåñàá îëó-
íóð. Áèðèíúè øÿðò ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíèí ìþâúóä îëìàñûäûð. Áó øÿðòÿ
ýþðÿ âàðèñ ìÿðùóìóí àòà âÿ éà àíà òÿðÿôäÿí ãîùóìó îëìàëûäûð, éÿíè
àòàñû, àíàñû, áàúûñû, ãàðäàø, þâëàäû âÿ ñ. Ãîùóìëàðûí ñàéû âÿ äÿðÿúÿñè
Ãóðàíäà ÷îõ àç ìöÿééÿí åäèëìèøäèð, ëàêèí ñîíðàäàí äàùà óçàã ãîùóì-
ëàð, ÿìèîüëó, äàéûîüëó, õàëà, áèáè, äàéû, ÿìè âÿ ñàèð äÿ âàðèñ îëà áèëÿúÿê
ãîùóìëàð ñûðàñûíà äàõèë åäèëìèø, àòà âÿ àíà ãîùóìëóã õÿòëÿðè àéðûëàðàã
ùöãóãëàðû, ïàé íîðìàëàðû, âàðèñëèê àðäûúûëëûüû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð.
Èêèíúè øÿðò ìÿðùóìëà íèêàù ìöíàñèáÿòèíäÿ îëìàãäûð. Éàëíûç ìö-
ñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà áàüëàíìûø
íèêàù ìöãàâèëÿñè âàðèñ îëìàíûí ÿñàñûäûð. Ìöñÿëìàí àèëÿ ùöãóãó èëÿ
êèøèíèí äþðä àðâàäû îëà áèëäèéè êèìè, äþðäö äÿ âàðèñè îëà áèëÿð, ãàäûí-
ëàðûí èñÿ éàëíûç áèð ÿðè îëà áèëäèéèíäÿí áèð äÿ âàðèñè îëìàëûäûð. Ùÿð áèð
ùàëäà íèêàù ìöíàñèáÿòèíäÿ îëàí øÿõñ þëÿíèí âàðèñèäèð, î úöìëÿäÿí
êÿíèç þç àüàñû èëÿ íèêàù ìöíàñèáÿòèíÿ ýèðìèøñÿ, âàðèñëèê ùöãóãëàðûíû
äàøûéûð. Ö÷öíúö øÿðò þëìöø øÿõñëÿ äîñòëóã âÿ éàõûíëûã ìöíàñèáÿòèí-
äÿ îëìàñûäûð. Ìöñÿëìàíûí ÿí ñàâàáëû ÿìÿëëÿðèíäÿí áèðè äÿ ãóë àçàä
åòìÿêäèð. Àçàä åäèëìèø ãóë þçöíöí êå÷ìèø àüàñûíûí éàõûí àäàìû,
äîñòó ùåñàá îëóíóð, áóíà ýþðÿ äÿ ãîùóìëóã âÿ íèêàù ÿñàñëàðû öçðÿ
âàðèñëÿðäÿí ñîíðà àçàä åäèëìèø ãóëëàð þç àüàñûíûí âàðèñè îëóð. Àçàä
åäèëìèø ãóëëàðà, êÿíèçëÿðÿ õöñóñè ñòàòóñ âåðèëÿðÿê ìöòÿã âÿ ìöòÿãÿ
àäëàíäûðûëûð. Ñîíðàëàð, ãóë âÿ êÿíèçëÿð ìþâúóä îëìàäûãëàðû çàìàí
îíëàðûí éåðèíè ìÿðùóìóí äîñòëàðû òóòìóøäóð. Ùÿìèí ÿñàñà ýþðÿ ìÿð-
ùóìóí äîñòëàðû äà âàðèñ îëà áèëÿð. Ôèãù íîðìàëàðûíà ÿñàñÿí õÿñòÿ, àü-
ëûêÿì, àçéàøëû ãóëëàðû àçàäëûüà áóðàõìàã ãàäàüàíäûð, àììà âàðèñëè-
éè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ùÿìèí ãóëëàðû äà àçàä åäèá ÿìëàê âåðìÿê îëàð.
Äþðäöíúö øÿðò öìóìè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ öìóìè øÿðò ùåñàá îëóíóð.
Öìóìè øÿðòèí ìàùèééÿòè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ÿýÿð ìÿðùóìóí éóõà-
277
ðûäà ãåéä îëóíàí ÿñàñëàð öçðÿ âàðèñè éîõäóðñà, éÿíè íÿ ãîùóìëóã, íÿ
íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè öçðÿ âàðèñè éîõäóð âÿ àçàä åäèëìèø ãóë äà ìþâ-
úóä äåéèëñÿ, ìèðàñ ÿìëàêû áåéòöë-ìàëà âåðèëèá éîõñóëëàðà, äèëÿí÷èëÿ-
ðÿ, øèêÿñòëÿðÿ âÿ ñàèð åùòèéàúû îëóá èñëàìûí çÿêàò âåðèëìÿñèíè úàèç
ýþðäöéö øÿõñëÿðÿ ñÿðô îëóíìàëûäûð. Ýþðöíäöéö êèìè àõûðûíúû øÿðò âà-
ðèñëèêäÿí ÷îõ âàðèñèí îëìàìàñûíà ýþðÿ ìàëûí öìóìè úÿìèééÿò ìÿ-
íàôåéèíÿ ñÿðô îëóíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

5. Ìöñÿëìàí úèíàéÿò ùöãóãó âÿ úÿçà ñèñòåìè

Ìöñÿëìàí úèíàéÿò ùöãóãó (òÿãèáàò) ìöàñèð ùöãóãè áàõûìäàí úè-

íàéÿòèí çÿðÿð âóðäóüó îáéåêòëÿðÿ ýþðÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëÿðñÿ, ÿñàñÿí
èêè áþéöê ñàùÿíè ÿùàòÿ åòìèø îëàðäû: Áèðèíúèñè, áöòöí èñëàì úÿìèééÿ-
òèíèí ìÿíàôåéèíè òÿìñèë åäÿí, áóíà ýþðÿ äÿ úèíàéÿòêàð ÿìÿëèí áöòöí
ìöñÿëìàíëàðûí ìÿíàôåéèíÿ çÿðáÿ âóðóëìàñûíû ãÿáóë åäÿí îáéåêòëÿð,
ìÿñÿëÿí, ìöðòÿäëèê, øÿðàá è÷ìÿ, çèíàêàðëûã âÿ ñ. Èêèíúèñè, êîíêðåò
øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéèíÿ çÿðáÿ âóðàí úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè, ìÿñÿëÿí, àäàì
þëäöðìÿ, òÿùãèð, îüóðëóã âÿ ñ. Áó èêè îáéåêò àðàñûíäàêû ôÿðãëÿð äÿ
ìöòëÿã äåéèë, øÿðòèäèð âÿ ÿñëèíäÿ øÿõñëÿðÿ ãàðøû úèíàéÿò åäèëìÿñè þç-
ëöéöíäÿ áöòöí úÿìèééÿòÿ çÿðÿð âóðäóüó êèìè, úÿìèééÿòÿ âóðóëìóø
çÿðáÿ äÿ äîëàéûñû èëÿ øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéèíè òàïäàëàéûð, ìàääè âÿ éà
ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí îíëàðûí âÿçèééÿòëÿðèíè ïèñëÿøäèðèðäè. Cèíàéÿòêàð
ÿìÿëèí ãÿñä åòäèéè îáéåêòèí ÿùÿìèééÿòëèëèéè úÿçàíûí àüûðëûüûíà òÿñèð
åòñÿ äÿ, ÿñàñ ùÿää äåéèëäèð. Ùÿð èêè îáéåêòèí úÿìèééÿò ö÷öí ÿùÿìèé-
éÿòëè îëìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð êè, úÿçà ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ éàõóä áàø
âåðìèø íÿòèúÿëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí òÿáäèðëÿð ìöÿééÿí åäè-
ëÿðêÿí ôÿðã ãîéóëìóð âÿ éàõóä ùàíñûíûíñà öñòöíëöéöíäÿí äàíûøûëìûð.
Cèíàéÿò ÿìÿëèíèí éþíÿëäèéè îáéåêò âÿ ïðåäìåòëÿðèí ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè
äÿ î äþâðöí ùöãóãøöíàñëàðûíûí (ôÿãèùëÿðèí) ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëìà-
ìûøäûð. ßñàñ ýþòöðöëÿí éàëíûç áóäóð êè, úèíàéÿò ãàíóíó èëÿ íÿçÿðäÿ
òóòóëìóø êîíêðåò ÿìÿë ùÿéàòà êå÷èðèëìèø âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø çÿðÿðè
âóðóëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, øÿðèÿòèí ìöÿééÿí åòäèéè úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè âÿ
278
äèýÿð òÿãèáàòëàðà ýþðÿ áöòöí úÿçàëàð (öãóáàò) àøàüûäàêû 4 ÿñàñ ãðóïà
äàõèë åäèëèð: 1) ãèñàñ; 2) äèéÿ; 3) ùÿää; 4) òÿçèð (ôèçèêè úÿçà).
Ôèãù öìóìèëèêäÿ, úèíàéÿòè èúòèìàè òÿùëöêÿëè ÿìÿë êèìè, ãèéìÿòëÿí-
äèðÿðÿê úÿçà òÿéèí åäÿðêÿí îáéåêòèí èñëàì úÿìèééÿòè ö÷öí ÿùÿìèééÿ-
òèíÿ âÿ ðîëóíà õöñóñè äèããÿò âåðèðäè. Øÿðèÿò ùàðàì ñàéûëàí, ïèñëÿíÿí,
òÿãäèð åäèëìÿéÿí áàøãà ÿìÿëëÿð êèìè úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíè äÿ Àëëàùûí
ãîéäóüó ùöäóäëàðûí ïîçóëìàñû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè. Ãóðàíäà èñÿ
ýþñòÿðèëìèøäèð êè, "èëàùè íèçàì" âàðäûð âÿ îíó ïîçìàã îëìàç. Áåëÿ äå-
ìÿêëÿ ñîñèàë-ùöãóãè âÿ àèëÿ-ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ïîçóëìàñûíûí ÿí
ìöõòÿëèô ôîðìàëàðû öçÿðèíäÿ ãàäàüàëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, áó ìöíàñè-
áÿòëÿðèí õåéëè ùèññÿñè äÿ èñëàìàãÿäÿðêè íîðìà âÿ ýþñòÿðèøëÿ áàüëûäûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó áöòöíëöêëÿ þçöíäÿí ÿââÿëêè òàðèõè äþâðäÿ ùþêì
ñöðìöø âÿ ñîíðàäàí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí "èëàùè íèçàìûíà" óé-
üóíëàøäûðûëìûø ãàíóíëàðëà òÿíçèìëÿíìèøäèð. Ôèãùäÿ Àëëàùà ãàðøû éþíÿë-
ìèø úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí ìÿçìóíó Ãóðàíëà âÿ ùÿäèñëÿðëÿ ìöÿééÿí
åäèëìûøäèð. Áó úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí òþðÿäèëìÿñèíÿ ýþðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí
úÿçàëàð ùÿää àäëàíûð. Àëëàùà ãàðøû éþíÿëìèø úèíàéÿòëÿð Ãóðàíäà éàçûë-
äûüûíà ýþðÿ îíëàðûí òÿôñèð åäèëìÿñè ãàäàüàíäûð âÿ ñàáèò îëàðàã ãàëûð.
Ìöñÿëìàí ãàçûëàðûí ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ úÿçà ìöÿééÿí åòìÿê ùöãóãóíó
òàíûéàí ôèãù õûðäà îüóðëóã, ñÿõñèééÿòèí òÿùãèð åäèëìÿñè, éàëàí÷û øàùèä-
ëèê, èúòèìàè ãàéäàíû ïîçìàã, ãóìàð îéíàìàã, éöíýöë áÿäÿí õÿñàðÿòè,
ùþêì âåðèëìÿñè ö÷öí ðöøâÿò àëìàã âÿ ñ. ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ ãàçûíûí þç áèë-
äèéè êèìè úÿçà òÿéèí åòìÿñèíè ìÿãáóë ñàéûðäû. Ìöñÿëìàí úèíàéÿò ùöãó-
ãó ãèñàñëà áàüëû úèíàéÿòëÿðèí âÿ âåðèëÿí úÿçàëàðûí äàèðÿñèíè àøàüûäàêû êè-
ìè ìöÿééÿ åäèðäè: åéíè úöð ùÿðÿêÿòëÿ (òàëèîí ïðèíñèïè), éÿíè ãÿòë öñòöí-
äÿ ãÿòëëÿ, òÿùãèð öñòöíäÿ òÿùãèðëÿ, éàðàëàìàã öñòöíäÿ éàðàëàìàãëà âÿ
áàøãà áó êèìè ùÿðÿêÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òþðÿäèëÿí úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíÿ ýþ-
ðÿ àäåêâàò ùÿðÿêÿòëÿðëÿ úàâàá âåðèëìÿñè (ùÿì äÿ áó çàìàí øÿðèÿò çÿ-
ðÿð÷ÿêÿí øÿõñèí þçöíöí, îíóí ãîùóìëàðûíûí ãèñàñ àëìàñûíû ìöìêöí
ùåñàá åäèð, éàõóä Àëëàù òÿðÿôèíäÿí úÿçà âåðèëìÿñèíÿ öìèä áàüëàéûð).
Äèéÿ þäÿíèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí úèíàéÿòëÿð âÿ ìöâàôèã úÿçàëàðûí âå-
ðèëìÿñèíÿ àèä åäèëèðäè – òþêöëìöø ãàíà ýþðÿ ãàí áàùàñû âÿ éà úÿðèìÿ
279
(äèéÿ) àëûíìàñû. Áóíëàð ùÿì ãÿòë öñòöíäÿ, ùÿì äÿ éàðàëàìà âÿ éà õÿ-
ñàðÿò éåòèðìÿéÿ ýþðÿ òÿéèí åäèëèðäè. Cèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí ùÿää âÿ òÿçèð-
ëÿ úÿçàëàíäûðìàüû íÿçÿðäÿ òóòàí ãàéäàëàðäà, ãàçûëàð áÿíçÿòìÿ (ãèéàñ)
ÿñàñûíäà ãàíóíóí ìöÿééÿí åòäèéè âÿ éàõóä þç áèëäèéè êèìè, ÿñàñÿí äÿ
ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè-åòèê õàðàêòåðëè úÿçàëàð âåðìÿêëÿ ìÿùäóäëàøûðäû. Ìö-
ñÿëìàí ùöãóãóíäà ùÿää úÿçàëàðûíà ìÿðóç ãàëàí úèíàéÿòëÿðèí äàèðÿñè
àøàüûäàêû êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð: äèíäÿí äþíìÿ ìöðòÿä (èðòèäÿä), çè-
íàêàðëûã, ãÿçô âÿ éà çèíà èôòèðàñû, äþâëÿòÿ ãàðøû ãèéàì, îüóðëóã, éîë êÿñ-
ìÿ, ñïèðòëè è÷êè è÷ìÿ. Äèíäÿí äþíìÿ ÿí àüûð úèíàéÿòëÿðäÿí ùåñàá îëó-
íóð. Þç èìàíûíû äÿéèøìÿê, áèð äèíäÿí áàøãàñûíà êå÷ìÿê, Àëëàùû èíêàð
åòìÿê, îíà øÿðèê ãîøìàã, Ìÿùÿììÿäèí ïåüÿìáÿðëèéèíè ãÿáóë åòìÿ-
ìÿê, áöòþâëöêäÿ èñëàìäàí èìòèíà ÿìÿëëÿðè ÿí àüûð úÿçàëàðà ìÿðóç ãà-
ëûðäû. Áóíóíëà áåëÿ, áó ÿìÿëëÿð ñÿõñèí äàõèëè èìàíû èëÿ áàüëû îëäóüóí-
äàí îíóí ñöáóò åäèëìÿñè ùÿìèøÿ ÷ÿòèí îëìóøäóð. Ñöáóòåòìÿ ÷ÿòèí îë-
äóüóíäàí ñÿõñÿ ìöÿééÿí ìöääÿò âåðèëÿðÿê òþâáÿ åòìÿê ö÷öí èìêàí
éàðàäûëûðäû. Äèéÿ èëÿ áàüëû îëàí – òþêöëìöø ãàíà ýþðÿ ãàí áàùàñû àëûí-
ìàíûí ôîðìà âÿ ìåòîäëàðû öçÿðèíäÿ äàùà ÿòðàôëû äàéàíìàã ëàçûìäûð.
Áó ãàíóíäà ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ úÿçàëàíäûðìàíûí ñÿúèééÿâè õöñóñèé-
éÿòëÿðè âÿ ñïåñèôèêëèéè þçöíö ýþñòÿðèð, ùàëáóêè úÿçàíûí àõûðûíúû èêè íþâö
(ùÿää âÿ òÿçèð) õåéëè äÿðÿúÿäÿ úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèí ùàìûéà ìÿëóì
îëàí ôîðìà âÿ íîðìàëàðûíà áÿíçÿéèð. Ãóðàíäà èñÿ úÿçàíûí àíúàã èêè íþ-
âö ãèñàñ âÿ äèéÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Ãàí èíòèãàìû Ãóðàíà âÿ øÿ-
ðèÿòÿ èñëàìàãÿäÿðêè ÿðÿáëÿðèí âÿ áàøãà õàëãëàðûí ãÿäèì àäÿòè êèìè äà-
õèë îëìóøäóð. Áóðàäà ùÿìèí àäÿò ãàäàüàí åäèëìñÿ äÿ, î õåéëè äÿðÿúÿ-
äÿ ìÿùäóäëàøäûðûëûð, éÿíè ìöãÿññèðäÿí ãèñàñ àëìàã îëàð. Èñëàìàãÿäÿð-
êè äþâðäÿ ÿðÿá òàéôàëàðû àðàñûíäà ãàí èíòèãàìûíûí ýåíèø éàéûëìàñû áèð
àäàìûí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ áÿçÿí éöçëÿðëÿ àäàìûí âÿ ùÿòòà áöòþâ òàé-
ôàëàðûí ãûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Áöòïÿðÿñòëÿðèí àäÿòèíè ëÿíÿòëÿíäèðÿí
Ãóðàí ãàí èíòèãàìûíûí ãàí áàùàñû èëÿ – äèéÿ èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñèíÿ öñòöí-
ëöê âåðìèøäèð. Èñëàì ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð áèð øÿõñ ãÿðÿçëè âÿ-
çèééÿòäÿ âÿ ùàãñûç ñóðÿòäÿ áàøãàñûíû þëäöðÿðñÿ, þëÿíèí ãîùóìëàðû âÿ
éà ãÿééóìëàðû ùÿð øåéäÿí êå÷èá ãÿòëè áàüûøëàéà áèëÿð âÿ éà ãÿòë öñòöí-
280
äÿ ãàòèëèíäÿí ãàí áàùàñû – äèéÿ òÿëÿá åäÿ áèëÿð. ßýÿð ãÿòë ãÿðÿçñèç òþ-
ðÿäèëìèøäèðñÿ, þëÿíèí ãîùóìëàðû òÿãñèðêàðû, öìóìèééÿòëÿ, þëäöðÿ áèë-
ìÿçëÿð, éàëíûç ãàí áàùàñû àëà áèëÿð. Øÿðèÿò ãÿòëÿ ýþðÿ ãàí áàùàñûíûí àøà-
üûäàêû íþâöíö ìöÿééÿí åäèð: 100 áàø àëòûéàøàð äÿâÿ; 200 èðèáóéíóçëó;
1000 ãîéóí; 200 ùöëëÿ (îðòà ÿñðëÿðèí åðêÿí âàõòëàðûíäà ùöëëÿ àäëàíàí
íàõûøëû ïàð÷à Éÿìÿíäÿ ùàçûðëàíûðäû âÿ ùÿð ùöëëÿ èêè ïàëòàðëûãäàí èáàðÿò
èäè); 1000 ìèñãàë ãûçûë; 1000 äèðùÿì (ýöìöø ñèêêÿ). Åðêÿí ôåîäàëèçì
äþâðöíöí áöòöí ãàíóíëàðû êèìè áóðàäà äà íàòóðàë þäÿìÿ íÿèíêè òÿêúÿ
ñïåñèôèê ìàëëàð âÿ ìÿùñóëëàðëà, ùÿì äÿ îíëàðûí ìÿùÿëëè ãèéìÿòè èëÿ ÿëà-
ãÿäàð ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ãàí áàùàñû îëàí äèéÿ èñëàìûí åðêÿí ìÿðùÿëÿ-
ñèíäÿ ãÿòë öñòöíäÿ þäÿíèëèðäè. Ñîíðàëàð èñÿ áÿäÿíèí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðè-
íèí çÿäÿëÿíìÿñè öñòöíäÿ äÿ äèéÿ þäÿìÿéèí àøàüûäàêû íþâëÿðè (ãÿòë öñ-
òöíäÿ äèéÿ ÿñàñûíäà) ìöÿééÿí åäèëìèøäè: 1) òàì äèéÿ – ùÿð èêè ýþçöí
âÿ îíëàðûí ãàïàãëàðûíûí çÿäÿëÿíìÿñèëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èíñàíûí òàìà-
ìèëÿ êîð åäèëìÿñè öñòöíäÿ; 2) ãóëàãëàðûí âÿ éà ãóëàüûí êÿñèëìÿñè âÿ
áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíûí êàð îëìàñû öñòöíäÿ úèíàéÿòêàðäàí ãÿòë ö÷öí
àëûíàí äèéÿíèí éàðûñû ìÿáëÿüèíäÿ úÿðèìÿ àëûíûð; ãóëàüûí ñûðüàëûã ùèññÿ-
ñèíèí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ ö÷äÿáèð äèéÿ ìÿáëÿüèíäÿ úÿðèìÿ òóòóëóð; 3)
áóðóíóí (äèáèíäÿí âÿ éà óúóíäàí) âÿ éà äèëèí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ éàðûì
äèéÿ ìÿáëÿüèíäÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèð; 4) äèøëÿðèí âóðóëóá ñàëûíìà-
ñû öñòöíäÿ ýöíàùêàðäàí 1/40 äèéÿäÿí 1/20 äèéÿéÿäÿê úÿðèìÿ òóòóëóð;
5) áèð âÿ éà èêè ãîëóí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ éàðûì äèéÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí
åäèëèð; 6) ùÿð áàðìàüûí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ 1/10 äèéÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí
åäèëèð; 7) áåë ñöìöéöíöí ñûíäûðûëìàñû öñòöíäÿ (ÿýÿð ìöàëèúÿ åòìÿê
ìöìêöí äåéèëäèðñÿ) òÿãñèðêàð òàì äèéÿ äÿéÿðèíäÿ úÿðèìÿ þäÿéèð; 8)
ãàäûíûí ùÿð èêè äþøöíöí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ òàì äèéÿ ìÿáëÿüèíäÿ, áèð
äþøöí êÿñèëìÿñè öñòöíäÿ éàðûì äèéÿ äÿéÿðèíäÿ úÿðèìÿ òóòóëóð; 9) ÿýÿð
àéàã ïÿíúÿñè âÿ éà àéàã áàðìàãëàðû êÿñèëìèøäèðñÿ, êÿñèëìèø ùÿð áàð-
ìàã öñòöíäÿ 1/10 äèéÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèð; 10) êèøèíèí àõòàëàíìà-
ñûíà ýþðÿ ìöãÿññèð òàì äèéÿ úÿðèìÿ þäÿéèð; 11) ðóùè õÿñòÿëèéÿ ñÿáÿá
îëìà èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí çÿðáÿ öñòöíäÿ òàì äèéÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèð;
12) èéáèëìÿ ãàáèëèééÿòèíèí âÿ éà êèøèëèéèí èòèðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí õÿ-
281
ñàðÿò öñòöíäÿ òàì äèéÿ ìÿáëÿüèíäÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ãÿðÿçëè îë-
ìàéàí ãÿòë öñòöíäÿ áèð äèéÿ úÿðèìÿ þäÿìÿê âÿ áèð ãóëó àçàä åòìÿê ëà-
çûì ýÿëèðäè. ßýÿð úèíàéÿòêàð ãóëó àçàä åäÿ áèëìèðñÿ, èêè àé îðóú òóòìà-
ëûäûð, ÿýÿð áó äà ìöìêöí äåéèëñÿ, 60 íÿôÿð éîõñóëó äîéäóðìàëûäûð.
Ùÿì äÿ ãÿðÿçëè îëìàéàí ãÿòë çàìàíû òÿãñèðêàðûí ýöíàùû áàüûøëàíìûø
îëñà äà, áó úÿçàëàð ìÿúáóðèäèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðàëàð ìöñÿëìàí ùöãóãó,
åâ ùåéâàíëàðûíûí þëäöðöëìÿñè âÿ éà îíëàðà õÿñàðÿò éåòèðèëìÿñè öñòöíäÿ
äÿ äèéÿ úÿðèìÿñè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ùåéâàíû éàðàëàéàí âÿ
îíóí ÿòèíè ãîïàðàí øÿõñ ùåéâàíûí ñàùèáèíÿ îíóí òàì äÿéÿðèíèí éàðûñû
ãÿäÿð úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð. Îâ èòèíè þëäöðÿí øÿõñ èòèí ñàùèáèíÿ àäè ýöìöø
ïóë èëÿ 21 ìèñãàë úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè âÿ òÿëèìèíäÿ úèñìàíè úÿçà
âåðèëìÿñèíè ìöìêöí ùåñàá åäèð. Òÿðáèéÿ÷è âÿ éà ìöÿëëèì óøàãëàð
òÿðáèéÿ àëàíàäÿê îíëàðû äþéÿ áèëÿðäè. Ëàêèí øÿðèÿò òÿëÿá åäèð êè, áó çà-
ìàí úÿçà óøàüûí õÿñàðÿò àëìàñûíà ÷àòäûðûëìàìàëûäûð. Øÿðèÿò íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí ÿí áþéöê ýöíàù ñàéûëàí úèíàéÿòëÿðäÿí áèðè çèíàäûð. Þç éà-
õûí ãàäûí ãîùóìëàðû èëÿ, ìÿñÿëÿí, àíàñû, áàúûñû âÿ áàøãà ìÿùðÿì ãî-
ùóìëàð èëÿ çèíà (ãåéðè-ãàíóíè úèíñè ÿëàãÿäÿ îëìàã) öñòöíäÿ ìöñÿë-
ìàí åäàì åäèëìÿëèäèð. ßýÿð ìöñÿëìàí èëê äÿôÿ çèíà åòìèøäèðñÿ, 100
ãûðìàíú çÿðáÿñè èëÿ úÿçàëàíäûðûëûð. Áó ÿìÿëèí ö÷ äÿôÿ òÿêðàð åäèëìÿ-
ñè ùÿð äÿôÿ 100 ãûðìàíú çÿðáÿñèëÿ úÿçàëàíäûðûëûð, ëàêèí äþðäöíúö äÿ-
ôÿ úèíàéÿòêàðû þëöì úÿçàñû – åäàì ýþçëÿéèðäè. Çèíàäà âàñèòÿ÷è êèìè
èøòèðàê åäÿí øÿõñÿ (îüðàøà) 75 ãûðìàíú úÿçàñû âåðèëèðäè. Òàìàìèëÿ
ñàüëàì îëàí ÿðëè ãàäûíûí çèíà åòìÿñè îíóí äàøãàëàã åòìÿêëÿ þëäöðöë-
ìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Âÿ éà ÿêñèíÿ, ñàüëàì àðâàäû îëàí êèøèíè åéíè
àãèáÿò ýþçëÿéèðäû. Ëàêèí êèøèíèí çèíà úèíàéÿòèíè ìÿùêÿìÿäÿ ñöáóò åò-
ìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, êèøèéÿ êÿôôàðÿ úÿçàñû êèìè áèð ãóë àçàä åò-
ìÿê, âÿ éà 10 íÿôÿð ôÿãðè äîéäóðìàã, éàõóä äà 2 àé îðóú òóòìàã úÿ-
çàñû ìöÿééÿí åòìÿêëÿ îíó þëöìäÿí ãóðòàðìàã îëàðäû. ßýÿð çèíà
åäÿí òàìàìèëÿ ñàüëàì àðâàäû îëàí éåòêèí éàøëû ìöñÿëìàíäûðñà, áó
ÿìÿëè öñòöíäÿ îíó äàøãàëàã åäèðäèëÿð. Àðâàäû èëÿ çèíà åäÿí øÿõñè ýþð-
ìöø ÿð îíëàðûí ùÿð èêèñèíè þëäöðìÿê èõòèéàðûíà ìàëèêäèð. Ëàêèí ÿýÿð î
282
áó ÿìÿë öñòöíäÿ àðâàäûíû þëäöðìÿçñÿ, ñîíðà àðâàäû îíóí ö÷öí ùàðàì
ñàéûëìûðäû. Çèíà úèíàéÿòëÿðèíèí ñóáéåêòè ùÿì ãàäûíëàð, ùÿì äÿ êèøèëÿð
îëà áèëÿðäè. Äþðä íÿôÿð ÿìÿëèñàëåù êèøèíèí øàùèäëèéè çèíàêàðëûüà ýþðÿ
ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åòìÿê ö÷öí ÿñàñ âåðèðäè.
Ãóðàíäà ìöñÿëìàí ãàäûí âÿ éà êèøèéÿ ãàðøû çèíà èôòèðàñû (ãÿçô) àò-
ìàã, áèú (âÿëÿäöç-çèíà) àäëàíäûðìàã àüûð úèíàéÿò ñàéûëûðäû. ßýÿð êèøè
èëÿ ãàäûí çèíàéà âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð áàøãà úèíàéÿòÿ èìêàí éàðàòìûø-
ëàðñà, îíëàðû âàñèòÿ÷è êèìè 75 ãûðìàíú çÿðáÿñè èëÿ úÿçàëàíäûðûðäûëàð.
ßýÿð âàñèòÿ÷èëèê åäÿí êèøèäèðñÿ, öñòÿëèê îíóí áàøûíû öëýöúëÿ ãûðõûð âÿ
äàç áàøëà êö÷ÿëÿðäÿ âÿ áàçàðäà ýÿçäèðèð, ñîíðà èñÿ éàøàäûüû ìÿùÿëëÿ-
äÿí ãîâóðëàð. ßýÿð áèð øÿõñèí çèíàéà ùàçûðëàøäûüû ìÿëóì îëàðñà, øÿ-
ðèÿòÿ ýþðÿ áåëÿ àäàì åäàì åäèëìÿëèäèð. ßýÿð áèð øÿõñ áàøãàñûíûí òÿù-
ðèêè âÿ éà ÿìðè èëÿ ýöíàùñûç áèð àäàìû þëäöðìöøäöðñÿ, ãàòèëè åäàì åò-
ìÿê, òÿùðèê÷èíè èñÿ þìöðëöê çèíäàíà ñàëìàã ëàçûìäûð. Îüóëóí àòàíû
âÿ éà àíàíû, éàõóä äà àòàíûí âÿ éà àíàíûí îüóëó þëäöðìÿñè èëÿ áàüëû
ùöãóãè ïðèíñèï ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìöäàôèÿñèíèí ìàðàãëû úÿùÿò-
ëÿðèíäÿí áèðèäèð. Àòàñûíû þëäöðÿí åäàì åäèëìÿëèäèð. ßýÿð àòà îüóëó þë-
äöðìöøäöðñÿ, äèéÿ þäÿéèð âÿ ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû èëÿ ãûðìàíú úÿçàñû
àëûð. Ëàêèí áó ùàëäà äèéÿíèí êèìÿ þäÿíèëìÿñè øÿðèÿòäÿ àéäûí èçàù
åäèëìÿìèøäèð. Ýþðöíöð îíà ýþðÿ êè, âàëèäåéíëÿðèíèí ìèðàñûíû àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ óøàãëàðûí îíëàðû þëäöðìÿñè ùàëëàðû âàëèäåéíëÿðèí îíëàðû þë-
äöðìÿñè ùàëëàðûíäàí äàùà ÷îõ îëìóøäóð. ßýÿð àòà þç îüëóíó àíëàãëû
âÿçèééÿòäÿ îëäóüó âàõò þëäöðìöøäöðñÿ, øÿðèÿò áåëÿ ùåñàá åäèð êè, àòà
ÿñëèíäÿ òþðÿòäèéè ãÿòëëÿ þçöíö úÿçàëàíäûðìûøäûð. Áó ùàëäà èñëàìûí ÿõ-
ëàã ïðèíñèïëÿðè îðòà ÿñð Øÿðãèíèí òÿñÿððöôàò èãòèñàäè ùÿéàòû èëÿ áàüëûäûð.
Õöñóñè ìöëêèééÿò âÿ îíóí ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ÿõëàã íîðìà-
ëàðû þâëàäëàðû (âÿ áàøãà âàðèñëÿðè) ìàääè, ìÿíÿâè âÿ ùöãóãè úÿùÿòäÿí
âàëèäåéíëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëûðäû. Âàëèäåéíëÿð áöòöí ÿìëàêû çî-
ðàêûëûã éîëó èëÿ îíëàðäàí àëìàüà ÷àëûøàí þâëàäëàðûíäàí ýèçëè ñàõëàéûð-
äûëàð. Þâëàäëàð áÿçè ùàëëàðäà þç âàëèäåéíëÿðèíè þëäöðìÿéÿ úÿùä ýþñ-
òÿðèðäèëÿð. Þâëàäëàðûí âàëèäåéíëÿðè þëäöðìÿê ôèêðèíÿ äöøìÿñè øÿðàèòèí
ïèñëÿøìÿñè, ùÿì÷èíèí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí èñëàìàãÿäÿðêè
283
àäÿòëÿðè, ÿíÿíÿëÿðè âÿ ÿõëàã íîðìàëàðû èëÿ áàüëûäûð. ßýÿð áèð øÿõñ éåò-
êèíëèê éàøûíà ÷àòìûø íàìóñëó ìöñÿëìàí êèøèíè âÿ éà ãàäûíû çèíàêàð,
áèú, (âÿëÿäöççèíà) àäëàíäûðìàãëà òÿùãèð åòìèøäèðñÿ, ùÿìèí øÿõñ ïàë-
òàðû ÷ûõàðûëìàäàí 80 ãûðìàíú çÿðáÿñè èëÿ (àäÿòÿí ãûðìàíú úÿçàñû âå-
ðèëÿðêÿí úèíàéÿòêàðû ãóðøàüàäÿê ñîéóíäóðóðëàð) úÿçàëàíäûðûëûð. ßýÿð
éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø ñàüëàì äöøöíúÿëè ìöñÿëìàí ùå÷ êÿñèí òÿùðè-
êè îëìàäàí àëêîãîëëó è÷êè è÷ÿðñÿ, îíó äà éóõàðûäàêû úÿçà ýþçëÿéèð,
ÿýÿð î áó ÿìÿëèíè òÿêðàð åäÿðñÿ (úèíàéÿòèí äþðäöíúö äÿôÿ òÿêðàðûí-
äàí ñîíðà) øÿðèÿò íîðìàëàðû îíóí åäàì îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Ìöñÿëìàí ôÿãùëÿð äþâëÿòÿ ãàðøû ãèéàì ãàëäûðìàüû, ùÿää úÿçàëà-
ðû èëÿ úÿçàëàíäûðûëàí úèíàéÿòëÿðÿ àèä åäèðäèëÿð. Áó úèíàéÿòëÿðèí îáéåê-
òèíÿ ùàêèìèééÿòÿ ãàðøû ÷ûõûøëàð, ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðèíÿ òàáå îëìà-
ìàã, ñèëàùëû öñéàí, äþâëÿòÿ õÿéàíÿò âÿ ñ. ÿìÿëëÿð äàõèë èäè. Òÿãñèðêàð
áèëèíÿí ñÿõñëÿðè ÿë-àéàãëàðûíû ÷àðïàç êÿñèëìÿñè, ÷àðìûõà ÷ÿêèëìÿ,
ñîíðà éàíäûðûëìà, ñöðýöí ýþçëÿéèðäè. Ñöííè ìÿñëÿêèíèí ùöãóãè ìÿê-
òÿáëÿðè, åëÿúÿ äÿ øèÿ ìÿçùÿáè õöñóñè ìöëêèééÿòè ìöäàôèÿ åäÿðêÿí
îüóðëóüóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà âÿ îüðóëàðûí úèääè úÿçàëàíäûðûëìàñû-
íà õöñóñè äèããÿò éåòèðèðëÿð. Ãóðàíûí ÿë-Íàèäÿ ñóðÿñèíèí 42-úè àéÿñèí-
äÿ äåéèëèðäè: "îüðó êèøè âÿ ãàäûíûí ýþðäöêëÿðè èøèí ÿâÿçè êèìè ÿëëÿðèíè
êÿñèí". Ñÿúèééÿâè ùàëäûð êè, ìöñÿëìàí ùöãóã ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îüóðëó-
üà ñþâã åäÿí ñÿáÿáëÿðèí âÿ îüóðëàíìûø ÿøéàíûí äÿéÿðèíèí àéäûíëàø-
äûðûëìàñûíà ùÿð øåéäÿí àç ôèêèð âåðèëèð. Îüóðëóüà ýþðÿ, ïðèíñèïúÿ ìö-
ùàêèìÿ åäèðëÿð, íÿ îüóðëàíìàñûíûí èñÿ (êèáðèò âÿ éàõóä áèð êèñÿ ãûçûë)
äÿõëè éîõäóð. Îüóðëóüóí ïðåäìåòè ãîðóíàí éåðäÿí îüóðëàíìàëû âÿ
ýþòöðöëÿí ÿøéà (ÿìëàê) øÿðèÿòëÿ ùàðàì ùåñàá îëóíìàìàëûäûð. Áèðèíúè
äÿôÿ åäèëÿí îüóðëóã öñòöíäÿ ñàü ÿëèí äþðä áàðìàüûíû êÿñèá îâóúó âÿ
áàø áàðìàüû ñàõëàéûðëàð. Òÿêðàð îüóðëóã öñòöíäÿ øÿðèÿò ñîë àéàüûí
ïÿíúÿñèíè éàðûéàúàí êÿñìÿéè òÿëÿá åäèð. Ö÷öíúö äÿôÿ îüóðëóã öñòöí-
äÿ èñÿ èíñàíû þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñû ýþçëÿéèð. Ùÿì äÿ ÿýÿð úÿçà àëàíûí
ùÿáñõàíàäà ñàõëàíìàã ö÷öí âÿñàèòè éîõäóðñà, áó õÿðúëÿð ùÿáñõàíà-
íûí ÿìëàêûíäàí ýþòöðöëöð. ßýÿð îüðó ùÿáñõàíàäà äà áó ÿìÿëèíè äà-
âàì åòäèðÿðñÿ, øÿðèÿò îíóí åäàì îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèð.
284
 Øÿðèÿòÿ ýþðÿ, îüóðëóã öñòöíäÿ úÿçà òÿáäèðëÿðèíèí ñîí äÿðÿúÿ
àìàíñûç âÿ ãÿääàð îëìàñû õöñóñè ìöëêèééÿòèí ìöãÿääÿñëèéè âÿ òîõó-
íóëìàçëûüû ùàããûíäà èñëàìûí ùöãóãè âÿ ÿõëàãè ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè
ýÿëèð. Áó ïðèíñèïëÿð èñÿ ùàêèì ñèíèôëÿðèí ÿìëàêûíûí ãîðóíìàñû ùöãó-
ãóíà ÿñàñëàíûð. Øÿðèÿòèí õöñóñè ìöëêèééÿòè ìöäàôèÿ åòìÿñè þçöíö
ãÿñá ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ýþñòÿðèð. Ãÿñá, éÿíè áàøãà øÿõñèí ìöëêèééÿò
ùöãóãëàðûíäàí ìÿùðóì åäèëìÿñè äÿùøÿòëè ýöíàùäûð âÿ áóíóí öñòöí-
äÿ ýöíàùêàðû øÿðèÿòÿ ýþðÿ àüûð ÿçàá-ÿçèééÿò ýþçëÿéèð. Áóíóíëà ÿëàãÿ-
äàð îëàðàã ìöñÿëìàí ãàíóíøöíàñëàð Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí àøà-
üûäàêû êÿëàìûíû ìèñàë ýÿòèðèðëÿð: "ßýÿð áèðèñè áàøãàñûíûí áèð ãàðûø òîð-
ïàüûíû çîðëà ÿëèíäÿí àëàðñà, Ãèéàìÿò ýöíö áèð ãàðûø òîðïàã éåääè ãàò
òóúà (ÿëÿìÿ) ÷åâðèëÿúÿê âÿ îíóí ÷èéèíëÿðèíÿ äöøÿúÿêäèð".
Øÿðèÿò ìÿùç íÿéèí ãÿñá åäèëìèø ùåñàá îëóíìàëû îëäóüóíó ÿòðàôëû
ñóðÿòäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, àäàìëàðà ìÿñúèääÿí, ìÿä-
ðÿñÿäÿí, êþðïöëÿðäÿí, áàçàðëàðäàí, éÿíè ùàìûñûíûí èñòèôàäÿñè ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëàí èúòèìàè òèêèëèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè ãàäàüàíäûð âÿ áó
úöð èñòèôàäÿ ãÿñá ùåñàá îëóíóð.
ßýÿð äèíäàð ìÿñúèääÿ éåð òóòóá îðàéà áàøãàëàðûíû áóðàõìûðñà, éà-
õóä áàøãàñû ö÷öí ãàáàãúàäàí éåð òóòóðñà, áó äà ãÿñáäèð. ßýÿð áîðú
âåðÿí áîðú àëàíûí áèð ÿøéàñûíû ýèðîâ êèìè þçöíäÿ ñàõëàìûøäûðñà âÿ
ñîíðà ýèðîâó ãàéòàðàðêÿí ìöãàáèëèíäÿ áèð øåé òÿëÿá åäÿðñÿ áó äà
ãÿñá ñàéûëûð. ßýÿð áèðèñè çîðàêûëûãëà áàøãàñûíäàí ÿøéà àëìûøäûðñà î,
ùÿìèí ÿøéàíûí äÿéÿðèíè þäÿìÿëèäè, ÿêñ òÿãäèðäÿ áó äà ãÿñá ùåñàá
åäèëÿúÿêäèð (çîðëà àëûíìûø ÿøéàëàðäàí ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèð ùÿìèí ÿøéàëà-
ðû çîðëà àëàíà äåéèë, ÿøéàíûí ÿñë ñàùèáèíÿ ìÿõñóñäóð). ßýÿð èêè íÿôÿð
áèðëèêäÿ ãÿñáêàðëûã åòìèøäèðñÿ, áóíóí ìÿñóëèééÿòè ùÿð èêèñèíèí öçÿðè-
íÿ äöøöð. Ãÿñá ìÿñÿëÿñèíäÿí øÿðèÿòäÿ ÷îõ ÿòðàôëû øÿêèëäÿ áÿùñ åäèë-
ìÿñè ýþñòÿðèð êè, ìöñÿëìàí úÿìèééÿòèíäÿ àøêàð çîðàêûëûã, áàøãàñûíûí
ÿìëàêûíû à÷ûã-àøêàð ÿëÿ êå÷èðìÿê øÿðàèòè ùþêì ñöðìöøäöð. Èñòÿð âàð-
ëûëàð, èñòÿðñÿ äÿ éîõñóëëàð, êþìÿêñèç àäàìëàð ÷îõëó ãÿñáëÿðÿ (çîðàêû-
ëûãëàðà, ñîéüóí÷óëóãëàðà) ìÿðóç ãàëìûøëàð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
ãÿñá èëÿ îüóðëóã àðàñûíäà úèääè ôÿðã âàðäûð. Îüóðëóã ýèçëè, ìÿõôè èø îë-
285
äóüó ùàëäà, ãÿñá áàøãàñûíûí ÿìëàêûíû à÷ûã-àøêàð çîðëà îíóí ÿëèíäÿí
àëìàã äåìÿêäèð. Ãÿñá áàðÿñèíäÿ øÿðèÿò íîðìàëàðûíûí õàðàêòåðè èëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã òàïûëìûø ÿøéàëàðëà íåúÿ ðÿôòàð åòìÿê ùàããûíäà øÿðèÿ-
òèí òþâñèéÿëÿðèíè äÿ áèëìÿê ìàðàãëûäûð.
Ãÿñá åòìÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã ãóëäóðëóã ÿøéàíû (ÿìëàêû) àøêàð ñó-
ðÿòäÿ çîðëà ÿëÿ êå÷èðìÿêëÿ òþðÿäèëèð. Ãóëäóðëóã ãÿääàð ôîðìàäà òþðÿ-
äèëÿðÿê ìöëêèééÿò ñàùèáèíèí ùÿëàê îëìàñû èëÿ íÿòèúÿëíÿðñÿ, ãóëäóð
þëöìÿ ìÿùêóì îëóíìàãëà áÿäÿí öçâëÿðè êÿñèëèð. Ãóëäóðëóã þëöìëÿ
íÿòèúÿëÿíìèøäèðñÿ, îíäà úèíàéÿòêàðà àñûëìà úÿçàñû òÿòáèã åäèëèðäè. Èø-
òèðàê÷ûëûãëà òþðÿäèëÿí ãóëäóðëóüà ýþðÿ èñÿ ùÿð áèð úèíàéÿòêàðûí ãðóï
äàõèëèíäÿ ðîëó, ãèñàñ àëìàã íèééÿòè âÿ éàõóä áàøãà ìÿãñÿäè îëìàüû
äÿãèã ìöÿééÿí åäèëèð. Îëà áèëÿðäè êè, äÿñòÿéÿ ãîøóëàí øÿõñ êèìèíñÿ
òÿãèáèíäÿí ãóðòóëìàã ö÷öí âÿ éàõóä êèìèíñÿ òÿùðèêè, ìÿñëÿùÿòè èëÿ
áó ãðóïà äàõèë îëóá âÿ ãóëäóðëóã íèééÿòè îëìàéûá. Ëàêèí íèééÿòèí îë-
ìàìàñû ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åòìèðäè.
Ñîéüóí÷óëóã âÿ éà éîëêÿñìÿ úèíàéÿòëÿðè òþðÿòìèø øÿõñ þç ÿìÿ-
ëèíäÿí èìòèíà åäèá òþâáÿ åäÿðÿê ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêäèéèíè åòèðàô åòñÿ áà-
üûøëàíà áèëÿð. Áó ùàëäà çÿðÿð÷ÿêìèøÿ ÿâÿç ãàéòàðìàëû, ýöíàùëàðû
ö÷öí èñÿ êÿôôàðÿ âåðìÿëèäèð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà ñïèðòëè (ùàìð) è÷êèëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñè úè-
íàéÿò ÿìÿëèíÿ áÿðàáÿð òóòóëóðäó. Áåëÿ êè, øÿðèÿòäÿ ñïèðòëè è÷êè ùàðàì
áóéóðóëäóüóíäàí éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø, àíëàãëû, è÷êèíèí ñïèðòëè îë-
äóüóíó áèëÿí âÿ þç èðàäÿñè èëÿ ãÿáóë åäÿí øÿõñ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè
äàøûéûð. Ñÿðõîøëóüà ýþðÿ àçàä ìöñÿëìàíà 40-80 àðàñû, êþëÿ ìöñÿë-
ìàíà èñÿ 20-40 àðàñû ÷óáóã úÿçàñû âåðèëèð. Ö÷ äÿôÿ òÿêðàð òþðÿäèëÿí úè-
íàéÿò ÿìÿëèíäÿí ñîíðà, éåíèäÿí áó ùàë áàø âåðÿðñÿ øÿðàá è÷ÿíÿ åäàì
úÿçàñû òÿòáèã åäèëèðäè. Øÿðàáû ÿëàúñûçëûãäàí, éÿíè äÿðìàí êèìè âÿ éà-
õóä ñóñóçëóãäàí þëìÿìÿê ö÷öí âÿ éà ñÿùâÿí è÷äèêäÿ úèíàéÿò ÿìÿ-
ëè êèìè òÿãèá îëóíìóðäó.
Øÿðèÿò òàïûëìûø ñÿðâÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè áàðÿñèíäÿ Éàõûí âÿ
Îðòà Øÿðã õàëãëàðûíûí ãÿäèì àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìèøäèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, øÿðèÿòäÿ äåéèëèð êè, ÿýÿð áèðèñè ñàùèáèíèí êèì îëäóüóíó ýþñòÿðÿí
286
ùå÷ áèð ÿëàìÿòè îëìàéàí ãèéìÿòëè ÿøéà òàïìûøäûðñà, òàïûíòû îíóí ìöë-
êèééÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Ëàêèí òàïàí øÿõñ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ íàìÿëóì ñà-
ùèáè ÿâÿçèíÿ ñÿäÿãÿ âåðìÿëèäèð. Øÿðèÿò ÿøéàíû òàïûá îíóí ñàùèáèíÿ òàï-
ìàéàí øÿõñèí òàïûíòûíû ùÿìèøÿëèê þç ìöëêèééÿòè ùåñàá åòìÿñèíÿ éîë
âåðìèð. ßýÿð ÿøéàíûí ÿñë ñàùèáè ìÿëóì îëàðñà, îíó òàïàí øÿõñ ùÿìèí
âàõòàäÿê òàïûíòûíû òàìàìèëÿ õÿðúëÿìèø âÿ éà èøëÿäèá êîðëàìûøäûðñà äà,
ÿøéàíûí äÿéÿðèíè ñàùèáèíÿ þäÿìÿëèäèð. ßýÿð òàïûëìûø ÿøéà î ãÿäÿð äÿ
ãèéìÿòëè äåéèëäèðñÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, ìÿñúèääÿ ñàõëàéûðëàð êè, ñàùèáè
îíó òàïà áèëñèí. ßýÿð ÿøéàíûí öçÿðèíäÿ ñàùèáèíè òàïìàüà êþìÿê åäÿí
íèøàíÿ âàðäûðñà, ÿøéà òàïûëäûüû ýöíäÿí áàøëàéàðàã áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ
ìÿñúèäèí éàíûíäà ýöíäÿ èêè äÿôÿ òàïûíòû ùàããûíäà åëàí âåðèëèð. Áó åëàí
èë ÿðçèíäÿ òÿêðàð åäèëèð. Áèðèíúè àé ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ, ñîíðà èñÿ àéäà áèð
äÿôÿ åëàí òÿêðàð îëóíóð. ßýÿð èë òàìàì îëàíàäÿê ÿøéàíûí ñàùèáè àøêàð
åäèëìÿçñÿ, ÿøéàíû òàïìûø àäàì îíó èøëÿäÿ áèëÿð, ëàêèí óíóòìàìàëûäûð
êè, ñàùèáè öçÿ ÷ûõàíäà ÿøéàíûí äÿéÿðèíè ìöòëÿã îíà þäÿìÿëèäèð.
ßøéàíû òàïûá áóíó ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿéÿí øÿõñ øÿðèÿòÿ ýþðÿ áþéöê
"ýöíàùà" áàòìûø îëóð. ßýÿð ÿøéàíû òàïàí øÿõñ éåòêèíëèê éàøà ÷àòìûø-
äûðñà, éàõóä àíëàãñûçäûðñà, îíóí ÿâÿçèíÿ âàëèäåéíëÿðè âÿ éà ãÿééóì-
ëàðû åëàí âåðìÿëèäèðëÿð. ßøéà âÿ âàðèäàò òàïìûø øÿõñ áóíóí ñàùèáèíèí
òàïûëìàéàúàüûíû éÿãèí åòìèøäèðñÿ, òàïäûüûíû ñÿäÿãÿ êèìè éîõñóëëàðà
ïàéëàéà áèëÿð. Øÿðèÿò òàïûíòû ùàããûíäà åëàíäà òàïûëìûø ÿøéàíûí ìöôÿñ-
ñÿë òÿñâèðèíè ãàäàüàí åäèð, ÷öíêè áåëÿ ùàëäà ÿøéàíûí éàëàí÷û ñàùèáëÿðè
ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Øÿðèÿò ãûçûëäàí âÿ ýöìöøäÿí ãàá-ãàúàã ùàçûðëàí-
ìàñûíû ãàäàüàí åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ, ÿýÿð áèðè áàøãàñûíûí áåëÿ ãàá-
ãàúàüûíû ÿëèíäÿí àëìûøäûðñà, ùÿìèí ãàá-ãàúàã èòìèø âÿ éà êîðëàíìûø-
äûðñà, ãÿñáêàð ùÿìèí ìÿìóëàòûí ùàçûðëàíìàñûíà ÷ÿêèëìèø ÿìÿê ö÷öí
ùàãã þäÿìèð, ëàêèí îíà èøëÿíìèø ãûçûëûí âÿ éà ýöìöø äÿéÿðèíè þäÿ-
ìÿëèäèð. Øÿðèÿòèí áó ìöääÿàñû ÿñàñûíäà ùÿð áèð øÿõñ áàøãàñûíûí ãûçûë
âÿ éà ýöìöø ãàá-ãàúàüûíû ÿëèíäÿí àëûá îðàäàúà ñûíäûðàðñà, éàõóä äè-
ýÿð ãàäûí áÿçÿê ìÿìóëàòëàðûíû áàøãàñûíûí ÿëèíäÿí àëûá êîðëàéàðñà,
øÿõñ ùÿìèí ãûçûëûí äÿéÿðèíè, ùÿì äÿ îíóí ùàçûðëàíìàñûíà ñÿðô åäèë-
ìèø ÿìÿéèí ùàããûíû þäÿìÿëèäèð.
287
 6. Ìöñÿëìàí ìÿùêÿìÿ âÿ ïðîñåññóàë ùöãóãó

Èñëàì àëÿìèíäÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñè, èáòèäàè ôîðìàäàí áàøëàéûá èí-

êèøàô åäÿðÿê þçöíöí ìöêÿììÿë ìöùàêèìÿ èúðààòû ñèñòåìèíè éàðàäà
áèëìèøäèð. ßäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ äàèð ôèãùèí
íîðìàëàðû äà áó òÿêàìöëöí íÿòèúÿñèäèð. ßäàëÿò ìöêàìèñÿíè ùÿéàòà êå-
÷èðÿí ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè – ãàçûëàðûí ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèì åäÿí ìàääè
âÿ ïðîñåññóàë íîðìàëàð "Êèòàá ÿäÿë-ÿë-ãàäà" àäëàíàí ùöãóã èíñòèòó-
òóíäà òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ìöñÿëìàí èúìàñûíûí áàø÷ûñû îëàí Ìÿùÿì-
ìÿä ìÿùêÿìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíè øÿõñÿí þçö ùÿëë åäèðäè. Îíóí âÿôàòûíäàí
ñîíðà õÿëèôÿëÿð ÿí éöêñÿê ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàñû ðîëóíäà ÷ûõûø åòìèø-
äèëÿð. Ðÿøèäè õÿëèôÿëÿð äþâðöíäÿ éàðàäûëìûø ãàçû ÿë-ãöççàò âÿçèôÿñè
ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøìÿñèíäÿ áþéöê èøëÿð ýþðìöøäöð. Áó
âÿçèôÿéÿ òÿéèí âÿ òÿñäèã îëìàíû øÿõñÿí õÿëèôÿíèí þçö ìöÿééÿí åäèð-
äè. Éåðëÿðäÿ èñÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ãàçû âÿçèôÿñè âÿ
ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû ñèñòåìè éàðàäûëäû. Ãàçû âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí îëóíàí
øÿõñ ôèãùè ìöêÿììÿë áèëìÿëè, ìöáàùèñÿëÿðè ÿäàëÿòëÿ ùÿëë åòìÿëèäèð.
Èëê äþâðëÿðäÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû äþâëÿò-èíçèáàòè îðãàíëàðäàí àéðûë-
ìàìûøäûð. ßéàëÿòëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãàçûëàð ùÿì éåðëè ÿìðëÿðÿ,
ùÿì äÿ ìÿðêÿçäÿ àëè ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàñû àïàðàòûíûí ðÿùáÿðè îëàí
ãàçû ÿë-ãöççàòà òàáå èäèëÿð. Èúòèìàè àñàéèøëÿ "øóðòà" àäëàíàí ïîëèñ ñèñòå-
ìè ìÿøüóë îëóðäó. Àðòûã ÛÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã èñëàì îðäóñóíäà ùÿðáè
ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè – "ÿñýÿð ãàçûñû" éàðàäûëûð. ßñýÿð ãàçûëàðû ôÿðàðëèê,
ãîðõàãëûã, ùÿðáè ãÿíèìÿòèí áþëöøäöðöëìÿñè, îðäó äàõèëè ìöáàùèñÿëÿðèí
ùÿëëè âÿ ñ. èøëÿðè àðàøäûðûðäûëàð. Èëê äþâðëÿðäÿ ìÿùêÿìÿ òÿùãèãàòëàðû ÿñ-
ëèíäÿ éåðëè àäÿò ùöãóãó ÿñàñûíäà àïàðûëûðäû. Òàéôà áàø÷ûëàðû îëàí øåéõ-
ëÿð êèìè Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð àðàëàðûíäà ìöíàãèøÿ îëàí òÿðÿôëÿðèí
èøòèðàêû èëÿ ùþêì ÷ûõàðûðäû. Ìÿùêÿìÿ òÿùãèãàòû àïàðûëàí éåð áèëàâàñèòÿ
ìÿñúèä îëìóøäóð. Áàõìàéàðàã êè, ìÿñúèä èáàäÿò åòìÿê, ìöñÿëìàí-
ëàðû ðóùè úÿùÿòäÿí Àëëàùëà öíñèééÿò áàüëàìàã ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø
õöñóñè ãàïàëû éåð îëìóøäóð. Èñëàìûí èëêèí äþâðëÿðèíèí ìÿùêÿìÿ èúðàà-
òûíûí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè âÿêèëëÿðèí îëìàìàñû èäè. Ãàçû øèêàéÿò÷è èëÿ ìöò-
òÿùèìèí øÿõñÿí ýÿëìÿñèíè áèëàâàñèòÿ òÿëÿá åäèðäè. Øÿðèÿò ìÿùêÿìÿñèí-
288
äÿ "èääèà÷û" âÿ "ìöòòÿùèì" òåðìèíëÿðè åéíè ñþçëÿ – "ìöääÿè" èñòèëàùû
(çÿðÿð ÷ÿêÿí øÿõñ) èëÿ èôàäÿ åäèëèðäè (òÿñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñû ñàíêè
ýþçëÿíèëèðäè). Ãàçûíûí ñÿäðëèê åòäèéè øÿðèÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ êàòèáè
ôóíêñèéàñûíû ìöçÿêêè, ÿìëàê áþëýöñöíö ùÿéàòà êå÷èðÿíè ãàñèì, ãÿðàð-
ëàðûí èúðàñûíà íÿçàðÿò åäÿíè èñÿ àâàí àäëàíäûðûðäûëàð. Èø àðàøäûðûëûá ãóð-
òàðäûãäàí âÿ ùþêì ÷ûõàðûëäûãäàí ñîíðà øÿõñ ìöãÿññèð àäëàíäûðûëûðäû.
Èáòèäàè ìÿùêÿìÿ èñòèíòàãûíûí äèýÿð ôÿðãëÿíäèðèúè úÿùÿòè ìÿùêÿìÿ
ïðîñåñèíèí ôàñèëÿñèçëèéè ïðèíñèïèíèí âÿ éàçûëû êàðýöçàðëûüûí îëìàìàñû
èäè. Ãàçû åéíè áèð èúëàñäà, ôàñèëÿñèç îëàðàã ìÿùêÿìÿ èñòèíòàãûíû áàøà
÷àòäûðûá ãÿòè ãÿðàð ÷ûõàðûð âÿ áó, îíóí òÿúðöáÿ âÿ ìÿùàðÿòèíèí ÿëàìÿ-
òè ùåñàá îëóíóðäó. Èø øèôàùè ñóðÿòäÿ, úàìààò ãàðøûñûíäà, ùå÷ áèð ðÿñìèé-
éÿò÷èëèéÿ éîë âåðèëìÿäÿí èñòèíòàã åäèëèðäè. Îíóí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ
ùþêìöí ÷ûõàðûëìàñû áöòöíëöêëÿ ãàçûäÿí àñûëû îëóðäó.
Äöíéÿâè ùàêèìèééÿòèí íèñáÿòÿí ýöúëö îëäóüó îðòà ÿñðëÿðäÿ ïîëèñ
îðãàíëàðû îëàí øóðòàëàð, èíçèáàòè õÿòàëàðëà áàüëû ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åäèðäè-
ëÿð. Ïîëèñ èø÷èëÿðè êîíêðåò øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã øÿðàèò ìÿùêÿìÿñèíèí ðà-
çûëûüû èëÿ, ùàáåëÿ ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ìÿùøóð ÿðÿá òà-
ðèõ÷èñè èáí Ùÿëäóí õÿáÿð âåðèð êè, àäàìëàðûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí
åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðè ãàçûíûí ìöäàõèëÿñè îëìàäàí éàëíûç øóðòà
ùÿëë åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, èñëàìûí ìþâúóä îëäóüó áöòöí äþâðëÿðäÿ ãà-
çûëàð éåðëÿðäÿ ÿñàñ ùàêèìëÿð êèìè ãàëìûøäûð. Îíëàð øåéõöëèñëàìà – áö-
òöí øÿðèÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ñóëòàí òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí áàø÷ûñûíà òà-
áå èäèëÿð. Áöòöí øÿðèÿò ìÿùêÿìÿñè ñèñòåìèíÿ øåéõöëèñëàì áàø÷ûëûã åäèð-
äè âÿ î, àëè øÿðèòÿò èíñòàíñèéàñû ùåñàá îëóíóðäó. Ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíÿ
ýÿëäèêäÿ èñÿ ïðîñåñ ìÿùêÿìÿ êàòèáè îëàí ìÿçàêêèíèí òÿðÿôëÿðèí ñÿõ-
ñèééÿòèíèí éîõëàìàñû èëÿ áàøëàéûðäû. ×ÿêèøìÿäÿ (ðèãÿäÿ) èøòèðàê åäÿí
òÿðÿôëÿð ùàêèìÿ äîüðó äàíûøàúàãëàðû áàðÿäÿ àíä è÷èðëÿð. Ìÿùêÿìÿ ïðî-
ñåñèíäÿ àíä è÷ìÿêäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ïðîñåñäÿ øàùèä âÿ äèýÿð ãè-
ñèìäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð äÿ àíä è÷èðäèëÿð. Èääèà÷û òÿðÿô èëê îëàðàã èääèàíûí
ìàùèééÿòèíè âÿ òÿëÿáèíè èðÿëè ñöðöðäö. Èääèà òÿñäèã îëóíìàäûãäà, òÿëÿá
òÿìèí åòìÿê ö÷öí ïðîñåñ ìàùèééÿòè öçðÿ äàâàì åòäèðèëèð, òàìàìèëÿ ãÿ-
áóë åäèëìÿäèêäÿ âÿ éà ãèñìÿí òÿñäèã åäèëäèêäÿ èñÿ èøèí áöòöí úÿùÿòëÿ-
ðè âÿ äÿëèëëÿð éîõëàíûëûðäû. Ïðîñåñäÿ òÿðÿôëÿðèí ÿâÿçèíÿ íöìàéÿíäÿëèéÿ
289
èúàçÿ âåðèëèðäè. Ãàçû ñöáóòåòìÿ âÿçèôÿñèíè òÿëÿá åäÿíèí öçÿðèíÿ ãîéìà-
ìàëû, ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èøè ÿäàëÿòëÿ àéäûíëàøäûðìàëû-
äûð. Øàùèä èôàäÿëÿðèíÿ èíàíìàãäà ãàçû òàì ñÿðáÿñò èäè. Ëàêèí éàëàí øà-
ùèä èôàäÿëÿðèíÿ èíàíàðàã éàíëûø ãÿðàð ÷ûõàðìûø èøÿ ýþðÿ, ùÿì øàùèä,
ùÿì äÿ ãàçû ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû. Äÿéìèø çÿðÿðèí éàðûñûíû ãàçû, éàðûñû-
íû èñÿ éàëàíäàí øàùèäëèê åäÿí âåðèðäè. Éàëàí÷û øàùèä åéíè çàìàíäà òÿñèð
úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëûðäû. Öìóìèëèêäÿ, ìÿùêÿìÿëÿðäÿ øàùèä èôàäÿëÿðèíÿ
áþéöê öñòöíëöê âåðèëèðäè. Øàùèäëèê åäÿíèí èìàí ñàùèáè îëìàñûíà õöñóñè
äèããÿò éåòèðèëèðäè. Øàùèä ìÿùêÿìÿäÿ îíà ìÿëóì îëàí ùàëëàðû äöçýöí
ñþéëÿìÿëè, ùàäèñÿíè òÿùðèô åòìÿìÿëèäèð. Øàùèä ùàäèñÿíè øÿõñÿí ýþðìÿ-
ëè èäè. Ìÿíáÿéè îëìàéàí øÿùàäÿò ÿñàñëû ñàéûëìûðäû. Ìÿùêÿìÿ ñöáóòëà-
ðûíà øÿõñèí åòèðàôû (èêðàð), ùÿì÷èíèí éàçûëû ñöáóòëàðäà ÿñàñ ýþòöðöëöðäö.
Äÿëè, àçéàøëû, êàôèð, ãóìàðáàç, ùàðàì îéóí îéíàéàí, øÿðàá è÷èá ñÿðõîø-
ëóã åäÿíëÿð, òÿíáóð ÷àëàí, åéø-èøðÿòëÿ ìÿøüóë îëàíëàðûí øàùèäëèéè ìÿã-
áóë ñàéûëìûðäû. Éàõûí ãîùóìëàðûí, áèð-áèðèëÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿíëÿðèí, áè-
ðèíèí äèýÿðè ÿëåéùèíÿ øàùèäëèê åòìÿñè äÿ ãàíóíñóç ùåñàá åäèëèðäè. Ìö-
ñÿëìàí ùöãóãóíà ýþðÿ èêè ãàäûí áèð êèøè øàùèäèíè ÿâÿç åäÿ áèëÿð. Çèíà,
ãÿñá âÿ áàøãà áèð ñûðà àüûð úèíàéÿò èøëÿðèíäÿ åøèòìÿ èëÿ øàùèäëèê äöçýöí
ùåñàá îëóíìóð, éàëíûç ýþçö èëÿ ýþðÿí àäàì øàùèä îëà áèëÿðäè. Ìÿùêÿ-
ìÿ ïðîñåñèíäÿ ñàùèáè ìÿëóì îëìàéàí ìöëêèééÿò àøêàð îëäóãäà, áó
ÿìëàê áåéò öë-ìàëà âÿ éà âÿãôÿ âåðèëèðäè. Ãóëóí òþðÿòäèéè úèíàéÿòÿ ýþ-
ðÿ îíóí àüàñû äà ïðîñåñÿ äÿâÿò åäèëèð âÿ àíä è÷èðäè. Ãóëóí úèíàéÿò ñö-
áóò îëóíäóãäà, ãóë ñàòûëûð âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ïóë äèéÿ ÿâÿçè êèìè þäÿíèëèð.
Îëà áèëÿð êè, áó ïóë ãàí áàùàñûíà êèôàéÿò åòìÿñèí âÿ ãóëóí ñàùèáè ãàëàí
ùèññÿíè þç ùåñàáûíà þäÿñèí. Ìöìêöíäöð êè, ãóëóí ñàùèáè äèéÿíè òàì
þäÿéèá ãóëó þçö èëÿ àïàðà áèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, çÿðÿð÷ÿêÿí ãóëóí åäàì
åäèëìÿñèíè âÿ äèéÿíèí þäÿíèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Ìÿùêÿìÿ ïðîñå-
ñèíäÿ ìöòÿõÿññèñ (åêñïåðò) äÿâÿò åòìÿéÿ äÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Ïðîñåñ
ùþêìöí åëàí îëóíìàñû èëÿ áàøà ÷àòûðäû. Àâàíëàð ãÿðàðûí èúðàñûíû òÿìèí
åòìÿëè èäèëÿð. Ùþêìöí íÿòèúÿëÿðèíäÿí ãàçû ÿë-ãöççàòà àïåëëéàñèéà ãàé-
äàñûíäà øèêàéÿò åòìÿê îëàðäû. Øèêàéÿò ãÿáóë åäèëäèêäÿ áèðèíúè èíñòàíñè-
éàíûí ùþêìö ëÿüâ åäèëèð âÿ éåíè ùþêì ÷ûõàðûëûð.
Áåëÿëèêëÿ, èñëàì äèíè èëÿ ñûõ áàüëû îëàí ìöñÿëìàí ùöãóãó, øÿðèÿò-
290
ëÿ áöòþâ ùàëäà áèðëÿøìèð âÿ ôÿðãëè éóðèäèê õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð. Îíà ýþ-
ðÿ äÿ, ôèãùè þçöíÿìÿõñóñ éóðèäèê íîðìàëàðû îëàí ùöãóã ùàäèñÿñè êè-
ìè ãÿáóë åäÿðÿê, îíóí äèíè ñèñòåì êèìè äåéèë, ùöãóã ñèñòåìè êèìè þé-
ðÿíèëìÿñè òàìàìèëÿ äöçýöí àääûìäûð. Ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðûíû
äèíè ãàéäàëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà úÿùÿòè, îíóí äþâëÿòèí ìÿúáó-
ðåòìÿ ýöúö âàñèòÿñèëÿ òÿìèí åäèëìÿñè îëìóøäóð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, éå-
íÿ äÿ ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí äèíè âÿ ìÿíÿâè íîðìàëàðëà ãàðøûëûãëû
ôÿàëèééÿòèíè âÿ íÿòèúÿ îëàðàã âàùèä ñîñèàë-íîðìàòèâ òÿíçèìëÿìÿ ñèñòå-
ìèíÿ ìàëèê îëäóüóíó íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã îëìàç.
Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí ôÿàëèééÿò ìåõàíèçìè õöñóñèééÿòëÿðè, áàøëû-
úà îëàðàã ôÿðäè-ùöãóãè ãÿðàðëàð ÿñàñûíäà ÷ûõàðûëàí êàçóàë (øÿõñèí èðà-
äÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàí; øÿõñèí òÿãñèðèíèí òÿñàäöô àíëàéûøûíà ãàðøû ãî-
éóëìàñû) íîðìàëàðà ÿñàñëàíìûøäûð. Áöòöí áóíëàð ìöñÿëìàí ùöãóãó-
íó, çèääèééÿòëè íîðìàëàð ñèñòåìè õàðàêòåðëè îëìàñûíû ìöÿééÿí åòìèø-
äèð. Åéíè çàìàíäà ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðûíûí áåëÿ õàðàêòåðÿ ìà-
ëèê îëìàñû, ùàêèìëÿðèí âÿçèôÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿëÿðèíäÿ îíëàðà
ìöñòÿñíà, ëàêèí öìóìèëèêäÿ øÿðèÿò íîðìàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöùöì
ðîëà ìàëèê îëìàëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëà-
ðû àíëàéûøû, äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí íîðìàëàðäàí ÿùÿ-
ìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíäà, ôÿãèùëÿð òÿðÿôèí-
äÿí ôîðìàëàøäûðûëìûø íîðìàëàðà ÿñàñÿí, øÿõñèí ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòè
íÿèíêè êîíêðåò íîðìàëàðëà, åéíè çàìàíäà öìóìè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà
äà, äÿéÿðëÿíäèðèëèðäè. Ùöãóãóí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè öçðÿ íîðìàëàðûí
ðåàëèçàñèéà ìåõàíèçìëÿðèíèí ñÿâèééÿñèíèí ìöõòÿëèô îëìàñû, î úöìëÿ-
äÿí áÿçÿí ùÿääÿí àðòûã ÷îõ, áÿçÿí èñÿ àç ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñè ìö-
ñÿëìàí ùöãóãó ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Áåëÿ êè,
îíóí áèð ÷îõ ýþñòÿðèøëÿðè òÿòáèã îëóíìàéàðàã, ãöââÿäÿ îëìàéàí íîð-
ìàëàð ñèñòåìè, ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöñÿëìàí-ùöãóã èäåîëîýèéàñû êèìè
ãàëìûøäûð. Ìöñÿëìàí ùöãóãó ö÷öí äàùà áèð ôÿðãëè úÿùÿò, íÿçÿðè úÿ-
ùÿòäÿí ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòè ïðèíñèïèíèí òàíûíìàìàñû èëÿ áàüëû îë-
ìóøäóð. Ìÿùêÿìÿ ãàçûëàðûíûí øÿðèÿò íîðìàëàðû ýþñòÿðèøëÿðèíäÿí êÿ-
íàð ùöãóãéàðàòìàëàðû ìöìêöíñöç ùåñàá åäèëèðäè.
291
292
 ÄÈÍÈ-ŸßÍßÍßÂÈ
ÙÖÃÓà ÀÈËßËßÐÈ

293
 ÛÕ ÌÞÂÇÓ: ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ßÍßÍßÂÈ
ÙÖÃÓÃÓ

1. Ùèíäóñ äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóãóíóí

ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû
Ìöàñèð äþâðäÿ ðîìàí-ýåðìàí âÿ èíýèëèññàêñîí ùöãóã àèëÿëÿðè Àâðî-
ïàäàí áàøëàéàðàã Àìåðèêà äà äàõèë îëìàãëà, äöíéàíûí áþéöê ùèññÿñèíè
ÿùàòÿ åäèð. Áó ùöãóã ñèñòåìëÿðè, Àñèéà âÿ Àôðèêà ãèòÿëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí
ÿíÿíÿâè-ìèëëè ùöãóã ñèñòåìëÿðèíÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèø âÿ þëêÿëÿðèí ÿê-
ñÿðèééÿòè îíóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëà-
çûìäûð êè, Àìåðèêàäà éåðëè ñèâèëèçàñèéà èëÿ ãàðøûëàøàí êîíòèíåíò âÿ èíýèëñ-
ñàêñîí ùöãóãó, àñàíëûãëà öñòöíëöê ÿëäÿ åäÿðÿê áöòöí ãèòÿéÿ þç ùöãóã
ñèñòåìëÿðèíè äèêòÿ åäÿ áèëìèøäèëÿðñÿ, Àñèéà, Àôðèêà âÿ Ùèíäèñòàí éàðûìà-
äàñûíäà âÿçèééÿò òàìàìèëÿ áàøãà èäè. ×öíêè Àñèéà âÿ Àôðèêà ñèâèëèçàñè-
éàñûíûí áþéöê ùèññÿñè àéðû-àéðû äèíè èíàíúëà âÿ áóíà ìöâàôèã îëàí äèíè-
ùöãóã íîðìàëàðûí òÿñèðè èëÿ òÿíçèìëÿíäèéèíÿ ýþðÿ, Àâðîïà ùöãóãóíó ðå-
ñåïñèéà âÿ ùöãóãè àíëàéûøëàðûíûí äÿðê åäèëìÿñè, áó þëêÿëÿðäÿ úèääè ÿí-
ýÿëëÿðëÿ ãàðøûëàøìûøäûð. Àñèéà âÿ Àôðèêà ðåýèîíëàðûíûí ùöãóã ñèñòåìëÿðè
íÿèíêè âàùèä ùöãóã àèëÿñè òÿøêèë åòìèø, ÿêñèíÿ áèð-áèðëÿðèíÿ òàìàìèëÿ
éàä îëàí äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóã àèëÿëÿðèíÿ ìàëèê îëìóøäóëàð.
ßñàñÿí ãÿäèì áðàùìàíèçì èúìàñû úÿìèééÿòèíäÿ ôîðìàëàøàí
ùèíäóñ ùöãóãó, ìöàñèð Ùèíäèñòàí ùöãóãóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè îëàí
äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóãäóð. Áó ùöãóã, Cÿíóá-Øÿðãè Àñèéàíû ÿùàòÿ
åäÿí ùèíäóñ èúìàñûíûí ùöãóãóäóð. Ùèíäóèçì, äöíéàíûí äèýÿð úÿ-
ìèééÿòëÿðèíäÿ ùöãóãóí ìöùöì ðîëà ìàëèê îëäóüó ÿùÿìèééÿòè áó-
ðàäà äàøûéàðàã, äîêòðèíàë ýþñòÿðèøëÿðèí ìöùöì éåð òóòäóüó þçöíÿ-
ìÿõñóñ èúòèìàè ãóðóëóø âÿ ùÿéàò òÿðçèíÿ ìàëèê ùèíäóñ èúìàëàðûíûí,
õöñóñè äèíè-ùöãóãó áàõûøëàðû ÿñàñûíäà òÿíçèìëÿíäèéè ñèâèëèçàñèéàñû-
íû ÿùàòÿ åäèð. Ùèíäóèçì þç òÿðÿôäàðëàðûíà îíóí äîêòðèíàë åùêàìëà-
294
ðûíû ãÿáóë åòìÿê âÿ áó åùêàìëàð ÿñàñûíäà äöíéàíû äÿðê åòìÿê þù-
äÿëèéè ìöÿééÿí åäèð. Ùèíäóñ ùöãóãó âÿ ìöàñèð Ùèíäèñòàí ùöãóãó
òàìàìèëÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëñà äà, öìóìèëèêäÿ, ìöàñèð Ùèíäèñòàí
ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû ãÿäèì âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð ùèíäóñ ùöãó-
ãóíóí, îðòà ÿñðëÿð ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí (Áþéöê Ìîüîëëàð èìïåðè-
éàñû, Äåëè ñóëòàíëûüû) âÿ ìöàñèð äþâð èíýèëèññàêñîí, î úöìëÿäÿí êîí-
òèíåíò ùöãóãóíóí áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà òÿñèðè èëÿ áàø âåðìèøäèð.
Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà ìèôîëîæè âÿ äèíè òÿñÿââöðëÿðèí òÿñèð àëòûíäà
ôîðìàëàøìûø ùèíäóèçì èäåîëîýèéàñû, èíñàíëàðûí äîüóëäóüó ýöíäÿí ñî-
ñèàë èéåðàðõèéà áþëöíìÿñèíè âÿ ùÿð áèð êàñòàíûí þç ùöãóã ñèñòåìè, þù-
äÿëèêëÿðè (ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè) âÿ ìÿíÿâè àëÿìèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè
èëÿ áðàùìàíëàðûí ùàêèì ìþâãåëÿðèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèøäèð.
Èíñàíëàðûí äàâðàíûøû ùàããûíäà äèíè êèòàáëàðäà òÿñáèò åäèëìèø íîðìàëàð
øàñòðàëàð àäëàíûð. Øàñòðàëàðûí ö÷ íþâö: äùàðìà (ãàéäà), àðòùà (ôàéäà)
âÿ êàìà (çþâã, ìÿìíóíëóã) âàðäûð. Àéðû-àéðûëûãäà ùÿð áèð ñîñèàë êàñ-
òà, áðàùìàíëàð (êàùèíëÿð), êøàòðèëÿð (äþéöø÷öëÿð, ðàúëàð), âàéøèëÿð
(êÿíäëèëÿð, ñÿíÿòêàðëàð, òàúèðëÿð) âÿ øóäðëàð (éîõñóë òÿáÿãÿ) ëåýèòèì
ãöââÿéÿ ìàëèê îëàí ùÿð ö÷ øàñòðàéà ñþçñöç ÿìÿë åòìÿëèäèðëÿð. Øàñòðà-
ëàðäà èíñàíëàðûí äàâðàíûøëàðûíûí Àëëàùà õîø îëìàã íîðìàëàðûíû þéðÿ-
äÿí åëì, äùàðìà àäëàíûð. Øàñòðàëàðäà ùÿì÷èíèí íåúÿ âàðëàíìàã, õö-
ñóñè èäàðÿ÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îëìàã, ôàéäà âåðìÿê âÿ ñèéàñÿò-
äÿ óüóð ÿëäÿ åòìÿê áàðÿäÿ äÿ ýþñòÿðèøëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Ùÿð ñî-
ñèàë êàñòà ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ýþñòÿðèøëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã, áðàù-
ìàí äùàðìàéà, ùþêìäàð âÿ òàúèð àðòùàéà, ãàäûí èñÿ êàìàéà òàáå îë-
ìàëû âÿ îíëàðà óéüóí îëàðàã þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè ãóðìàëûäûðëàð. Ùèíäóèç-
ìèí ôÿðãëÿíäèðèúè úÿùÿò êèìè îíóí ÿñàñëàíäûüû äùàðìà, ùÿð áèð ùèí-
äóñäàí äþçöìëöëöê âÿ ðåàëèçì ðóùóíäà ÷åâèêëèê òÿëÿá åäÿí, äèíè âÿ
ùöãóãè þùäÿëèêëÿðè íÿèíêè áèð-áèðèíäÿí àéûðìàéàí, ÿêñèíÿ, òàìàìëà-
éàí ÿíÿíÿâè ñèñòåìëè ìîäåë êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿê îëàð. Äùàðìà
öìóìäöíéà ãàéäàëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ âÿ ÿìèí-àìàíëûüûí ãî-
ðóíìàñûíà éþíÿëìèø èëàùè òÿáèÿòèíäÿí äîüàí åòèãàäà èíàìû òÿáëèü
åäèð. Äùàðìà ðàúëàðà (ïàäøàùëàðà) ìÿáÿäëÿðÿ ýåòìÿéè âÿ èúòèìàè òÿù-
295
ëöêÿñèçëèéè òÿìèí åòìÿéè òÿëÿá åäèð. Äùàðìà ñóáéåêòèâ ùöãóãëàðû òà-
íûìûð âÿ êîìïëåêñ øÿêèëäÿ ùàìûíûí ÿìÿë åòìÿñèíèí âàúèá ùåñàá åò-
äèéè þùäÿëèêëÿð ìöÿééÿí åäèð. Áó þùäÿëèêëÿð ÷îõ úèääèäèð âÿ éàøûí-
äàí, ñîñèàë ìþâãåéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ùàìû òÿðÿôèíäÿí ÿìÿë åäèë-
ìÿëèäèð. ×öíêè áó ýþñòÿðèø-ãàéäàëàð àäÿòëÿðäÿí ýÿëèð âÿ ìöäðèêëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí éàðàäûëìûøäûð.
Ãÿäèì ùèíäóñ úÿìèééÿòèíäÿ äùàðìàëàðûí éàçûëäûüû õöñóñè òðàê-
òàòëàð äùàðìàøàñòðàëàð àäëàíûð. Äùàðìàøàñòðàëàð èëê âàõòëàð áðàùìàí-
ëàð òÿðÿôèíäÿí þç øàýèðäëÿðè ö÷öí òÿðòèá åäèëìèø âÿ çàìàí êå÷äèêúÿ
ùöãóãóí íöôóçëó ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëÿðÿê àðòùàøàñòðàëàðû èêèíúè ïëàíà
ñûõûøäûðà áèëìèøäèð. Ñöëùöí âÿ ãàéäà-ãàíóíóí ãîðóéóúóñó êèìè
ïàäøàùëàðûí äùàðìàñû (ðàú-äùàðìà), äùàðìàøàñòðàëàðà äàõèë åäèëìèø-
äèð. Äùàðìàøàñòðàëàðûí ñàéû ÷îõäóð âÿ îíëàðäàí ÿí ãÿäèìëÿðè åðà-
ìûçäàí ÿââÿë áèðèíúè ìèíèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíà àèä åäèëÿí äùàðìà-
ñóòð (ñóòðà-ñèëñèëÿ) àäû àëìûø Ãàóòàìà, Áàóäùàéíà, Àïàñòàìáà âÿ
Âàñèøòùà èäèëÿð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ïðàêòèêè îëàðàã ùå÷ áèð
äùàðìàøàñòðàíûí äÿãèã òÿðòèá îëóíìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðáîéó áó äùàðìàøàñòðàëàð ÷îõñàéëû äöçÿ-
ëèøëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûëàð. Èëê äùàðìàøàñòðàëàð ÿñàñûíäà á.å. ÿââÿë
ÛÛ-á.å. ÛÛ ÿñðëÿðèíäÿ òÿðòèá åäèëìèø Ìàíóñìðèòè (ñìðèòè, "éàääàøëàð-
äà", "ùàôèçÿëÿðäÿ" ãàëàíëàðûí ÿíÿíÿ ÿñàñûíäà þòöðöëìÿñè), Éàäúíà-
âàëêéàñìðèòè (á.å. ÛÛ-ÛÛÛ ÿñðëÿðè), Íàðàäàñìðèòè (á.å. ÛÛÛ-ÛÂ ÿñðëÿðè)
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áó øàñòðàëàð àðàñûíäà Ìàíóñìðèòè âÿ éà ñàäÿ-
úÿ, Ìàíó ãàíóíëàðû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. ×öíêè Ìàíóñì-
ðèòèíèí òÿðòèá åäèëìÿñè, ãÿäèì ùèíäóñ ùöãóãè äöøöíúÿñèíäÿ éåíè
êåéôèééÿò ìÿðùÿëÿñèíèí êå÷èäè ìöÿééÿí åäÿðÿê, äàùà ÷îõ äöíéÿâè
òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëìûø âÿ îíóí ïðàêòèêàäà èñòèôàäÿñèíÿ óéüóíëàøäûðûë-
ìàñû ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð éàðàíìûøäûð. Ùèíäèñòàíäà ÕÛ-ÕÂÛÛ ÿñð-
ëÿðäÿ, äùàðìàøàñòðàëàðà êîììåíòàðèéà (øÿðù) êèìè éàçûëìûø âÿ ÷îõ
çàìàí ìÿíàñû ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí âÿ éà àéðû-àéðû äùàðìàøàñòðàëà-
ðà çèää îëàí, äùàðìàëàðûí èçàù îëóíìàñûíà éþíÿëìèø ÷îõñàéëû íè-
áàíäùàëàð (äèãåñòëÿð) ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð.
296
 Ùèíäóñ ùöãóãóíóí éàëíûç äùàðìà èëÿ òÿíçèìëÿíìÿñèíè ñþéëÿìÿê
òàì äîüðó ùåñàá åòìÿê îëìàç. Äùàðìà þçö àäÿòëÿðèí òÿòáèãèíè çÿðó-
ðè ùåñàá åäèð. Ïîçèòèâ ùèíäóñ ùöãóãóíóí ÿñàñûíäà àäÿò ùöãóãó äàéà-
íûð. Ëàêèí àäÿò ùöãóãó äà áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà äèíè äîêòðèíà ÿñà-
ñûíäà ìöÿééÿí åäèëèð êè, áóíà ìöâàôèã îëàðàã àäÿòëÿð äÿéèøäèðèëÿðÿê
øÿðù åäèëèðäè. Ùÿð êàñòà âÿ éà êè÷èê êàñòàëàð þç õöñóñè éûüûíúàãëàðû
îëàí ïàí÷àéàòëàðäà, èúòèìàè ðÿé ÿñàñûíäà ìþâúóä ìöáàùèñÿëÿðè òÿí-
çèìëÿíèðäè. Ïàí÷àéàòëàðäà ùÿëëåäèúè ìÿñÿëÿëÿð åôôåêòèâ âàñèòÿ îëàí
ñÿñâåðìÿ ãàéäàñûíäà ùÿëë åäèëÿðÿê ÿí úèääè ñàíêñèéà êèìè, êàñòàäàí
ñöðýöí åòìÿéè ìöÿééÿí åäèðäè.
Èíäóñ äîêòðèíàñû âÿ éà äùàðìà, ãàíóíâåðèúèëèéè âÿ ìÿùêÿìÿ ïðå-
ñåäåíòè ùöãóãóí ìÿíáÿéè êèìè ãÿáóë åòìèðäè. Äîüðóäóð êè, ïàäøàù-
ëàð (ðàúëàð) ãàíóíëàð âåðÿ áèëÿðäèëÿð. Ëàêèí áó ãàíóíâåðèúèëèêëÿ íÿçÿð-
äÿ òóòóëàí èäàðÿ÷èëèê âÿ éà öìóìè ùöãóã èíñòèòóòëàðû äùàðìàéà äåéèë,
àðòùàéà ÿñàñëàíìàëûäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãÿäèì Ùèíäèñòàí ùö-
ãóãóíäà ìöàñèð ãàíóíëàðà îõøàð îëàí, äùàðìàéà íèñáÿòäÿ äàð ìÿíà-
äà èøëÿäèëÿí öìóìãÿáóë åäèëìèø äàâðàíûø íîðìàëàðû âÿ áó íîðìàëà-
ðûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí úÿçàëàðëà
ìöøàéèÿò îëóíàí "íéàéà" àíëàéûøû ìþâúóä îëìóøäóð. Äùàðìàíûí þçö
äÿ ëåýèòèì ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí ÿìðëÿðèíÿ òàáå îëìàüû òÿëÿá åäèð-
äè, ëàêèí äùàðìàíûí òÿáèÿòè åëÿäèð êè, íÿ ãàíóíëàð, íÿ äÿ ðàúëàðûí ÿìð-
ëÿðè îíà íöôóç åäÿ áèëÿðäè. Áó ãàíóíëàð âÿ ÿìðëÿð ìöâÿããÿòè éàðàí-
ìûø çÿðóðÿò äîüóðóð, êîíêðåò øÿðàèòÿ ÿñàñëàíàðàã áÿðàÿò àëûð âÿ îíóí-
ëà áèðëèêäÿ äÿéèøÿ áèëèð. Ùÿòòà ãàíóíëàðûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ùà-
êèìëÿð îíó òÿòáèã åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿëèäèð. ×öíêè ùàêèìëÿðÿ âåðèëìèø
ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð, îíëàðû òÿÿññöá÷öëöê åòìÿìÿéÿ (ðèãîðèñò) áöòöí
èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿäàëÿò (äùàðìàíûí òÿëÿá åòäèéè ÿäàëÿò)
âÿ ùàêèìèééÿò áàðûøûüûíà éþíÿëìÿëèäèð.
Ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöãàéèñÿäÿ, ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòè ùèíäóñ ùö-
ãóã ìÿíáÿéè ðîëóíà äàùà àç èääèà åòìèøäèð. Ïîçèòèâ ùöãóãäà îëäó-
üó êèìè, ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíèí òÿøêèëè àðòùàéà ñàùÿñèíÿ àèä åäèëèð-
äè. Êîíêðåò èøëÿð öçðÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû ìþâúóä âÿçèééÿòäÿí àñû-
297
ëû èäè âÿ ùàêèìëÿð äùàðìàäàí ðÿùáÿð, öìóìè èñòèãàìÿòâåðèúè êèìè
èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ùÿòòà ùàêèìëÿð, àüûëëû âÿ éàðàíìûø øÿðàèò ñÿáÿáèí-
äÿí, äùàðìàíûí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíÿ òîõóíìàìàã âÿ èìòèíà åòìÿ-
ìÿê øÿðòèëÿ, îíäàí ÷ÿêèëìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Ìÿùêÿìÿ ãÿ-
ðàðëàðû þç òÿáèÿòëÿðèíÿ ýþðÿ åìïèðèêäèð âÿ èìïåðàòèâ ïðåñåäåíò êèìè
áàõûëà áèëìÿç. Ãÿðàðëàð áàõûëàí êîíêðåò èøëÿðëÿ ìÿùäóäëàøûð âÿ éà-
ðàíìûø øÿðàèòÿ óéüóí îëàðàã ÿñàñëàíäûðûëûð.
Äùàðìàøàñòðàëàðäà ùöãóã íîðìàëàðûíûí ãðóïëàøäûðûëìàñû, äèýÿð
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ îëäóüóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Äùàðìàøàñòðà-
ëàðäà äèíè âÿ ùöãóãè ýþñòÿðèøëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã êîëëèçèéà éàðàò-
ìûøäûð. Äùàðìàøàñòðàëàðäàêû áèð ñûðà ùöãóãè õàðàêòåðëè íîðìàëàðà, þç
ìÿçìóíóíà ýþðÿ, ùöãóãäàí ÷îõ äèíè àèä åòìÿê îëàð. Áó áàõûìäàí
áèëàâàñèòÿ äàùà ÷îõ ùöãóã ñàùÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèø êèòàá âèàâàùàðà äèã-
ãÿòè ÷ÿêèð. Áåëÿ êè, âèàâàùàðàíûí ÿââÿëèíäÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè âÿ
ìÿùêÿìÿíèí òÿøêèëèíäÿí, ùÿì÷èíèí õöñóñè ùöãóã âÿ úèíàéÿò ùöãó-
ãóíó ÿùàòÿ åäÿí 18 íþâ ìöáàùèñÿ (èääèà) íþâöíäÿí áÿùñ åäèëèð.
Äùàðìàøàñòðàëàðäà öìóìè ùöãóã íîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëèíñÿ äÿ, èäàðÿ-
÷èëèê åëìè îíó àðòùàéàéà àèä åäèð. Ùèíäóñ ùöãóãóíó äÿðê åòìÿê ö÷öí
îíóí ñîñèàë-êàñòà ãóðóëóøóíó éàõøû ìÿíèìñÿìÿê ëàçûìäûð.
Áåëÿëèêëÿ, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ãÿäèì ùèíäóñ ùöãóãè ôè-
êèð òàðèõèíäÿ Ìàíó ãàíóíëàðûíûí âÿ ñîíðàêû äùàðìàøàñòðàëàðûí éàðàí-
ìàñû, ùèíäóñ ùöãóãóíóí éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ äàõèë îëìàñû, äàùà
÷îõ äöíéÿâè ùöãóãóí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëìàñû âÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêà-
ñûíäà òÿòáèãèíÿ óéüóíëàøìàñû èëÿ ñÿúèééÿëÿíìèøäèð. Åðêÿí éàðàíìûø
äùàðìàñóòðëàðäà (Ãàóòàìà, Áàóäùàéíà, Àïàñòàìáà, Âàñèøòùà) ÿñà-
ñÿí öìóìè àäëà, ùèìñ àäëàíàí äåëèêò-úèíàéÿòëÿðèíÿ (çÿðÿð âóðìà,
øÿõñèí èíúèäèëìÿñè âÿ ñ.) öñòöíëöê âåðèëèðäèñÿ, ñîíðàêû äùàðìàøàñòðà-
ëàðäà (Ìàíó ãàíóíëàðû, Éàäúíàâàëêéàñìðèòè, Íàðàäàñìðèòè) äàùà ÷îõ
ìöãàâèëÿ ùöãóãó, ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ îíëàðûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ
ìÿñóëèééÿòèí (áîðúó ãàéòàðìàìàã, ýèðîâ ãîéóëìàñû, òîðïàã ìÿðçëÿ-
ðèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè äÿéèøìÿê, ìèðàñû áþëöøäöðìÿê âÿ ñ.) ìöÿééÿí
åäèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ìÿùç ñîíðàêû äùàðìàøàñòðàëàð äàùà ìö-
298
êÿììÿë îëìàãëà áóðàäàêû ìþâúóä ùöãóã íîðìàëàðû ãàéäàéà ñàëûí-
ìûø âÿ òÿñíèôëÿøäèðèëìèøäèð. Ìàíó (ùèíäóñëàðûí ãÿäèì ÿúäàäëàðûíûí
àäû) ãàíóíëàðû ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàëàðûíà ñÿáÿá îëà áèëÿúÿê 18 íþâ
èääèà ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Ìàíó ãàíóíëàðûíäà ìöàñèð äþâðöí ùö-
ãóã ñàùÿëÿðè ñèñòåìè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí âÿ ìöâàôèã 18 íþâ ìÿùêÿ-
ìÿ àðàøäûðûëìàëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí ñòðóêòóðó ÿùÿìèééÿòëè êÿñá åäèð. Ìà-
íó êöëëèééàòûíäà òÿáèè îëàðàã ùöãóãóí ìöëêè âÿ úèíàéÿò ùöãóãó íîð-
ìàëàðûíûí áþëýöñö ìþâúóä îëìàìûøäûð.
Ùèíäóñ ùöãóãóíóí äèýÿð ìÿíáÿéè îëàí Éàäúíàâàëêéàíûí ùöãóã
íîðìàëàðû, Ìàíó ãàíóíëàðûíäà îëäóüó êèìè, ìÿùêÿìÿ ìöáàùèñÿñèíèí
ïðåäìåòè îëàí 18 íþâ èääèà ñèñòåìè öçðÿ ãóðóëìóøäóð. Éàäúíàâàëêéà
äàùà ÷îõ ïðîñåññóàë íîðìàëàðà öñòöíëöê âåðìÿêëÿ, ùöãóãóí áèð ñûðà
ïðèíñèïëÿðèíè ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Áåëÿ êè, ìÿùêÿìÿ ñöáóòëàðûíäà éàçûëû
ñÿíÿäëÿðèí âÿ ìàääè ñöáóòëàðûí òÿãäèì åäèëìÿñè, øàùèä èôàäÿëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí áàõûëàí èääèà ÿñàñûíäà ôàêòëàðûí
éîõëàíûëìàñû öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð. Éàäúíàâàëêéàäà "àüûð úèíàéÿò-
ëÿð" àíëàéûøûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ðàú (ïàäøàù) ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿ-
ðè ôÿðãëÿíäèðèð, ùàêèìëÿðäÿí òÿìêèíëè âÿ ÿäàëÿòëè îëìàüû òÿëÿá åäèðäè.
Íàðàäàñìðèòèäÿêè ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðäÿí áÿùñ åäÿí äùàðìàøàñòðà-
ëàð öìóìèëèêäÿ ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòèí êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ñÿâèééÿ-
äÿ îëìàñûíû òÿñäèã åäèð. Íàðàäàñìðèòè òÿðòèá åäÿíëÿð àéðû-àéðû úèíàéÿò-
ëÿðÿ ýþðÿ âåðèëÿí úÿçàëàðûí êîíêðåò íþâöíö ìöÿééÿí åòìÿêäÿí
óçàãëàøàðàã, "úÿðèìÿ âåðìÿéÿ ëàéèã", "ãîé îíó ðàú âÿ éà ùàêèì úÿ-
çàëàíäûðñûí" âÿ éà áèð ÷îõ ùàëëàðäà àäÿò ùöãóãó íîðìàëàðû èëÿ úÿçà-
ëàíäûðûëñûí êèìè ìöúÿððÿä (àáñòðàêò) ôîðìàäà òþâñèéÿëÿð âåðèðäèëÿð. Áó
âÿçèééÿò äùàðìàøàñòðàíûí à÷ûã-àéäûí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíèí ÿëàìÿòè
êèìè þçöíö áöðóçÿ âåðèðäè. Ëàêèí äùàðìàøàñòðàëàðûí ìöõòÿëèôëèêëÿðèíÿ
áàõìàéàðàã, îíëàð àðàñûíäà îõøàðëûã, áèð-áèðëÿðèíÿ òÿñèð åòìÿëÿðè,
ìÿòíëÿðèí öñò-öñòÿ äöøìÿñè âÿ ÿí áàøëûúàñû èñÿ, âàùèä äèíè-ôÿëñÿôè
êîíñåïñèéà âÿ ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíìàëàðû îëìóøäóð. Áó èëê íþâáÿäÿ
äùàðìà àíëàéûøûíäà òÿñáèò åäèëìèø âàðíàëàðûí (êàñòàëàðûí) ãåéðè-áÿðà-
áÿðëèéè, ìÿðàñèìëÿðèí õöñóñè ÿùÿìèééÿòè, ìÿðàñèì òÿìèçëèéè âÿ ùèí-
299
äóñóí íàòÿìèçëèéè, òÿìèçëÿíìÿê, î úöìëÿäÿí úèíàéÿò òþðÿòìÿéÿ ýþ-
ðÿ òÿìèçëÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýöíàùëàðûí éóéóëìàñû ñèñòåìè èäè.
Ùèíäóñ úÿìèééÿòèíäÿ ôîðìàëàøàí ÿíÿíÿâè äèíè-ùöãóãè áàõûø êîí-
ñåïñèéàñûíà ýþðÿ äùàðìàëàðûí ìÿçìóíó, åòèê-ùöãóãè äàâðàíûø íîð-
ìàëàðûíûí òÿñèð ñÿðùÿäëÿðè, éàëíûç âÿ éàëíûç "áöòöí áèëèêëÿðèí" ìöãÿä-
äÿñ ìÿíáÿéè îëàí âåäëÿðäÿ (ãÿäèì ñàíñêðèò äèëèíäÿ ýèðèø, áèëèê ìÿíà-
ñû áèëäèðèð) ìöÿééÿí åäèëèðäè. Âåäëÿð äèíè âÿ ìÿðàñèì ìÿòíëÿðèíäÿí
(ñàìùèòëÿð) èáàðÿò îëìàãëà, àâàçëà îõóíàí áåéòëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèø-
äèð. Âåäëÿðÿ ãÿäèì ùèíä úÿìèééÿòèíèí ñèëêè-êàñòàéà àéðûëìàñûíûí èëà-
ùè áþëýöñö ùàããûíäà ìöääÿàëàð äàõèë èäè. Ìÿùç âåäëÿðäÿêè ýþñòÿðèø-
ëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã, áöòöí âàðíàëàðûíûí äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí óíèâåð-
ñàë ìÿúÿëëÿëÿðè îëàí äùàðìàøàñòðàëàð ñèñòåìëÿøäèðèëÿðÿê ìöàñèð äþâðÿ
ãÿäÿð ùèíäóñ úÿìèééÿòèíèí äèíè, ìÿðàñèì, åòèê-äàâðàíûø, èäàðÿ÷èëèê
âÿ ùöãóãè íîðìàëàðûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Áðàùìàíèçì èäåîëî-
ýèéàñû âåäëÿðäÿ úÿìèééÿòèí äþðä âàðíàéà áþëýöñöíö ìöÿééÿí åòìèø-
äèð. Âàðíàëàð (êàñòàëàð) "äöíéÿâè áÿäÿí âÿ ðóù" îëàí Èëàùè Ïóðóøäàí
éàðàíìûøäûð. "Áðàíìàíëàð îíóí äèëèíäÿí, êøàòðèëÿð ýöúëö ãîëëàðûíäàí,
âàéøèëÿð ãöââÿòëè àéàãëàðûíäàí, øóäðëàð èñÿ àéàã ïÿíúÿëÿðèíäÿí" éà-
ðàíìûøäûðëàð. Äèíè ìèôîëîæè êîíñåïñèéàéà ìöâàôèã îëàðàã, äöíéÿâè ãà-
íóí (ðòà) úÿìèééÿòèí ãóðóëóøóíó, àéðû-àéðû êàñòàëàðûí éåðèíè, ðîëóíó,
ìþâãåéèíè âÿ ùöãóãè âÿçèééÿòèíè ìöÿééÿí åäèð.
Ãÿäèì ùèíäóñ ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè àðàñûíäà ñûðô äöíéÿâè ÿäÿ-
áèééàò úàíðûíäà éàçûëûìûø âÿ ñèéàñÿò åëìè ùàããûíäà áèëèêëÿðè þçöíäÿ
áèðëÿøäèðÿí "Àðòùàøàñòðà" (å.ÿ. ÛÂ-ÛÛÛ ÿñðëÿð) òðàêòàòû õöñóñè ãåéä åäèë-
ìÿëèäèð. Àðòùàøàñòðàíûí ìöÿëëèôè Ìàóðèéà èìïåðèéàñûíûí ïàäøàùû
×àíäðàãóïòàíûí íöôóçëó ìöøàâèðè Êàóòèëèéà (×àíàêéà) îëìóøäóð.
Àðòùàøàñòðàäà äùàðìàéà ÿíÿíÿâè åùòèðàìëà âÿ ãàíóíóí ùÿãèãÿòÿ
ÿñàñëàíìàñûíû òàíûìà èëÿ éàíàøû, ïðàêòèêè ôàéäàéà (àðòùàéà) âÿ îíóí-
ëà øÿðòëÿøÿí ñèéàñè òÿäáèðëÿðÿ, ðàú ùàêèìèééÿòèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ,
îíóí òÿáÿÿëÿðÿ äùàðìà èëÿ áàüëû îëìàñûíà âÿ îíëàðà ãàéüû ýþñòÿðìÿ-
ñèíÿ, èíçèáàòè-ùàêèìèééÿò, ìÿùêÿìÿíèí òÿøêèëèíÿ âÿ ìÿùêÿìÿ èúðàà-
òûíà, úèíàéÿò âÿ úÿçàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ öñòöíëöê âåðèëèð. Àðò-
300
ùàøàñòðàäà ïàäøàù (ðàú) äùàðìàñû, îíóí âÿçèôÿëÿðè, äàõèëè âÿ õàðèúè ñè-
éàñÿòè, ùÿì÷èíèí äþâëÿòèí ìÿíàôåéè âÿ ôàéäàñû (àðòùàéà) áöòöíëöêëÿ
äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Àðòùàøàñòðàäà äèíè ìÿíÿâèééàò âÿ ùö-
ãóãïîçìàëàðäàí éàðàíàí ýöíàùëàðûí äèíè èáàäÿò åòìÿêëÿ éóéóëìàñû
èñÿ èêèíúè ïëàíà êå÷ìèøäèð. Ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Àðòùà-
øàñòðàíûí "Ìÿùêÿìÿíèí ôÿàëèééÿò ñàùÿñè" àäëàíàí ÛÛÛ êèòàáû âÿ ìÿí-
òèãè îëàðàã îíóíëà áàüëû îëàí "Èúòèìàè ãàéäàíûí ãîðóíìàñû" àäëàíàí
ÛÂ êèòàáëàðûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ìÿùç ÛÛÛ êèòàáäà, ãÿäèì
Ùèíä äþâëÿòèíèí ùöãóã ñèñòåìèíèí òàì ìÿíçÿðÿñè àøêàð åòìÿê âÿ
äùàðìàøàñòðàëàðäà òÿñáèò åäèëÿí ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëà
áèëÿúÿê 18 èääèàíû àñàíëûãëà òàïìàã ìöìêöíäöð. Áóðàäà ìÿùêÿìÿ
ïðîñåñè èëÿ éàíàøû, íèêàù, âÿðÿñÿëèê, ìöëêèééÿò, þùäÿëèê ùöãóãó âÿ äè-
ýÿð ñàùÿëÿð ìÿçìóí âÿ ìÿíòèãè àðäûúûëëûãëà áàõûëûð. Äèíè ãàéäàëàðûí
öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè äùàðìàøàñòðàëàð, îðòîäîêñàëëûãäàí óçàã îëàí
Àðòùàøàñòðàíû ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ãÿáóë åäèð. Áóíóíëà áåëÿ, Éàäú-
íàâàëêéàäà ãåéä åäèëäèéè êèìè, "äùàðìàøàñòðà, àðòùàøàñòðàéà íèñáÿòÿí
äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð". Áåëÿëèêëÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ ìÿù-
êÿìÿ èúðààòûíäà àðòùàøàñòðàíûí þç éåðèíè äùàðìàøàñòðàéà ýöçÿøò åò-
ìÿñè ïðîñåñè áàø âåðèð. Àðòùàøàñòðàíûí ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿêè ùöãóã
íîðìàëàðû âÿ ãàéäàëàðûíû àêòèâ ôîðìàäà äùàðìàøàñòðà ÿâÿç åäèð. Òÿð-
òèá åäèëìÿñè êøàòðè âàðíàñûíà àèä åäèëÿí Àðòùàøàñòðàíûí âÿ áðàùìàí
âàðíàñûíà ìÿõñóñ äùàðìàøàñòðàíûí ðÿãàáÿòèíèí íÿòèúÿñè êèìè, äùàð-
ìàøàñòðàíûí öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿñè, ãÿäèì Ùèíäèñòàí úÿìèééÿòèíèí òà-
ðèõè èíêèøàô õöñóñèééÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí çÿèô äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí,
èíäóñ èúìàëàðûíûí ìóõòàð ãóðóëóøóíóí âÿ áðàùìàíëàð âàðíàñûíûí õö-
ñóñè ñîñèàë ñòðóêòóðó èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ãÿ-
äèì Ùèíäèñòàíäà ùöãóã èêè ñÿâèééÿäÿ: äþâëÿò (àðòùàøàñòðà) âÿ èúìà
(äùàðìàøàñòðà) èíêèøàô åòìèøäèð. Ëàêèí åéíè ìÿäÿíèééÿò ìöùèòèíäÿ
èíêèøàô åäÿí ùöãóã, áèð-áèðè èëÿ áàüëû îëàí àäÿòëÿð ÿñàñûíäà ôîðìàëàø-
äûüû ö÷öí, ÿêñÿð ùöãóãè ãàéäàëàð îõøàðëûã òÿøêèë åòìèøäèð.
Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà ÷îõñàéëû éàçûëû òðàêòàòëàðûí îëìàñûíà áàõìàéà-
ðàã, ùèíäóñ úÿìèééÿòèíèí áöòöí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ øèôàùè àäÿòëÿðèí
301
ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè èíêàðåäèëìÿçäèð. Äùàðìà-
øàñòðàëàðäà àäÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíà öìóìè äåêëàðàòèâ âÿ êîíêðåò ùö-
ãóã íîðìàñû êèìè èñòèíàä åäèëìèøäèð. Ùèíäóñëàðûí òÿñÿââöðöíäÿ àäÿòëÿð
(à÷àðà, àäà÷àðà) "õåéèðõàù âÿ àüûëëû èíñàíëàðûí" ìÿíÿâèééàòûíà ìöâàôèã
îëàðàã èúòèìàè ôàéäàéà õèäìÿò åäèðäè. Çàìàí êå÷äèêúÿ íÿèíêè èúìà-
êàñòà ñèñòåìèíÿ ìöâàôèã îëàðàã áðàùìàíëàð òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëÿí àäÿò-
ëÿð, åéíè çàìàíäà èñòÿíèëÿí, î úöìëÿäÿí øóäð âÿ ãàðûøûã íèêàùäàí îëàí-
ëàðûí âÿ ôÿòù åäèëìèø þëêÿëÿðèí àäÿòëÿðè äöíéÿâè (ðàú) ìÿùêÿìÿëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÂÛ ÿñðÿ àèä åäèëÿí Áðè-
ùàñïàìèñìðèòè äùàðìàøàñòðàñû àäÿòëÿðèí ðîëóíà òîõóíàðàã ýþñòÿðèðäè êè,
ãÿäèì àäÿòëÿð èñòÿíèëÿí ïðàêòèêàíû ëåãàëëàøäûðûð âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû
éàëíûç äùàðìàøàñòðàíûí ýþñòÿðèøëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëìÿëèäèð. ßýÿð äùàðìà-
øàñòðà ùöãóãóí ìÿíòèãèíÿ âÿ ãÿäèì àäÿòëÿðÿ çèääèðñÿ, î ÿäàëÿò ìÿù-
êÿìÿñèíèí èøèíÿ çÿðÿð âåðÿ áèëÿð. Ìàíó ãàíóíëàðûíûí øÿðù îëóíìàñûíà
ùÿñð åäèëìèø Ìåäùàòèòùèäÿ (ÛÕ ÿñð) éåðëè àäÿòëÿðëÿ êÿñêèí çèääèééÿò òÿø-
êèë åäÿí äùàðìàøàñòðàëàðûí òÿòáèãèíè ìÿãáóë ñàéìûðäû.
Ãÿäèì ùèíäóñ ùöãóãóíóí òÿêàìöë ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ùöãóã ìÿíáÿ-
éè êèìè ïàäøàù ôÿðìàíëàðûíà (åäèêòëÿð) ìöíàñèáÿò ìöõòÿëèô îëìóøäóð.
Åðêÿí äùàðìàñóòðëàðäà (Ãàóòàì, Âàñèøùòà) ðàúëàðûí ãàíóíâåðèúèëèê ñÿ-
ëàùèééÿòëÿðè áàðÿäÿ ùå÷ íÿ äåéèëìèð, éàëíûç "ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðà" ìö-
âàôèã îëàðàã úèíàéÿòêàðëàðûí úÿçàëàíäûðûëìàñûíäàí áÿùñ åäèëèðäè. Ùÿòòà
äùàðìàñóòðëàðäà ðàúëàðûí èúìà ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èøëÿðèíÿ ãàðûøìàëàðû
ãÿáóë åäèëìèðäè. Éóõàðûäà äà, ãåéä åòäèéèìèç êèìè, áÿçè äùàðìàøàñòðà-
ëàðäà (õöñóñèëÿ äÿ Àðòùàøàñòðàäà) èñÿ ïàäøàùëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðè êèôàéÿò
ãÿäÿð éöêñÿê îëìóøäóð. Íàðàäàñìðèòäÿ, áó ñÿëàùèééÿòëÿð òÿñáèò åäèë-
ìèø, ëàêèí ðàúëàðûí åëàí åòäèêëÿðè åäèêòëÿðäÿ, äùàðìàøàñòðàëàðûí ôóíäà-
ìåíòàë ïðèíñèïëÿðè âÿ ãàéäàëàðûíû ïîçìàìàã òÿëÿá åäèëìèøäèð.
Øàñòðàëàðäà èúòèìàè ãóðóëóø âÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè
äùàðìàéà ìöâàôèã îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà
ÿùàëèíèí ÿìëàêëàðûíà ýþðÿ òÿáÿãÿëÿðÿ áþëöíìÿñè òÿñáèò îëóíñà äà,
úèääè ñóðÿòäÿ èúìà, êàñòà, ïàòðèàðõàë, áþéöê àèëÿ ÿëàãÿëÿðè ñàõëàíûë-
ìûøäûð. Èúìà ùöãóãè øÿõñ ãèñìèíäÿ êîëëåêòèâ ìöëêèééÿò÷è ñòàòóñóíà
302
ìàëèê îëìàãëà, îíà ìÿõñóñ ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ãåéðè-ìÿùäóä ñÿ-
ðÿíúàì ùöãóãó ÿëäÿ åòìèøäèð. Èúìà ùöãóãó, òîðïàã ìöëêèééÿòè öçÿ-
ðèíäÿ, î úöìëÿäÿí îíóí ñàòûëìàñû, èúàðÿéÿ âåðèëìÿñè, áàüûøëàíûëìà-
ñûíäà (ìÿáÿäëÿðÿ) ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìóøäóð. Èúìà ìöñ-
òÿãèë èãòèñàäè îðãàíèçì âÿ êîëëåêòèâ ìöëêèééÿò÷è êèìè, ìöêÿëëÿôèé-
éÿòëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ, ðåíò âåðýèñèíèí òîïëàíìàñûíäà âÿ ñ.
èúòèìàè èøëÿðäÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû. Õöñóñè ìöëêèééÿò èðè òîðïàã ñà-
ùèáëèéè èëÿ éàíàøû ìþâúóä îëìóø, áó ìöëêèééÿòëÿðèí ùöãóãè ðåúèìè
èúìà ìöëêèééÿòèíäÿêè êèìè èäè. Ëàêèí õöñóñè òîðïàãëàðà èúìà äåéèë,
äþâëÿò íÿçàðÿò åäèðäè. Ìàíó ãàíóíëàðûíäà ìöëêèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿ-
ñèíèí 7 öñóëóíó ìöÿééÿí åäèðäè: ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí âÿðÿñÿëèê,
áàüûøëàìà, ñàòûí àëìà, ÿëÿ êå÷èðìÿ, ñÿëÿì÷èëèê, èøëÿðè èúðà åòìÿ, âÿ
ñÿäÿãÿ âåðèëìÿñè èëÿ ÿëäÿ åòìÿ. Ìàíó ãàíóíëàðûíûí ïàòðèàðõàë ãóë-
äàðëûã õàðàêòåð äàøûìàñû ÿìëàê-ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ
äàùà ÷îõ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Àèëÿäÿ àðâàä, îüóë âÿ ãóë ìöëêèééÿò
ùöãóãëàðûíà ìàëèê îëà áèëìÿçëÿð âÿ îíëàðûí ÿëäÿ åòäèêëÿðè ÿìëàê ùà-
êèìèééÿò àëòûíäà îëäóãëàðû øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñäóð. Ãàíóíëàð øóäóðàëàðû
ìöëêèééÿòÿ ìàëèê îëìàã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäÿðÿê, áðàùìàíà
øóäóðàëàðûí ÿìëàêûíà èíàìëà ñàùèá îëìàã ùöãóãó âåðèðäè.
Ìàíóñìèðèòäÿ àëãû-ñàòãû, áîðú, øÿõñè êèðàéÿ, áàüûøëàìà âÿ ñ. ìöãà-
âèëÿ þùäÿëèêëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìèø, ÿãäëÿðèí áàüëàíìàñû ãàéäà-
ëàðû, ìöãàâèëÿëÿðèí åòèáàðñûç îëóíìàñû øÿðòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Ñÿðõîø, àíëàãñûç, õÿñòÿëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí øÿõñ, ãóë, óøàã, àùûë ãîúà,
ùàáåëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàüà ìöâÿêêèë åäèëìÿìèø øÿõñ òÿðÿôèíäÿí áàü-
ëàíàí êîíòðàêòëàð åòèáàðñûç ùåñàá åäèëèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ãóë òÿðÿôèíäÿí
àüàíûí õåéðèíÿ áàüëàíàí ìöãàâèëÿäÿí èìòèíà åäèëìèðäè. Àðòùàøàñòðàäà
ìöãàâèëÿëÿðèí áàüëàíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí åäèëÿí öìóìè øÿðòëÿð, îíóí
"à÷ûã âÿ òÿìèç íèééÿòëÿ, ÿëâåðèøëè âàõòäà âÿ ìöâàôèã éåðäÿ, êàñòà ãðó-
ïó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ" ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Ìàíó ãàíóíëàðû ìö-
ãàâèëÿíèí îáéåêòèíèí åâåêñèéàäàí ãîðóíìàñûíà õöñóñè äèããÿò âåðèðäè.
Áåëÿ êè, ÿìëàêû ñàòìàã ùöãóãó àíúàã ìöëêèééÿò÷èéÿ ìÿõñóñäóð, ÿêñ
ùàëäà ìöãàâèëÿ åòèáàðñûç ùåñàá åäèëèðäè. Ñàòûúû ÿøéàíûí êåéôèééÿòèíÿ,
303
ãöñóðëàðûíà, ÷ÿêè, þë÷ö âÿ éà ãèéìÿòäÿ ôûðûëäàã ýÿëìÿñèíÿ ýþðÿ ìÿñó-
ëèééÿò äàøûéûðäû. Îüóðëóã ìàëûí àëãû-ñàòãûñû ãÿòè ãàäàüàíäûð âÿ ÿìòÿÿ-
íèí âèúäàíëû àëûúûäà àøêàð åäèëìÿñè, îíóí ýåðè ãàéòàðûëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿ-
íèðäè. Àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñèíäÿ òÿðÿôëÿðèí ïåøìàí îëìà øÿðòëÿðè ö÷öí
10 ýöí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìàíó ãàíóíëàðûíäà áîðú ìöãàâèëÿñè ýåíèø
øÿðù åäèëìèøäèð. Áîðúóí ôàèçëÿ âåðèëìÿñè, îíóí ýåðè ãàéòàðûëìàñû âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿðäÿ êðåäèòîðà ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëìèøäèð. Áðàùìàíëàð
(èêèíúè äÿôÿ äîüóëàíëàð) ö÷öí 2 ôàèç, êøàòðèëÿð ö÷öí 3 ôàèç, âàéøèëÿð ö÷öí
4 ôàèç, øóäðàëàð ö÷öí 5 ôàèç ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áîðúó ãàéòàðìàìàüà
ýþðÿ êðåäèòîð ýåíèø ùöãóãëàð âåðèëèðäè. Áåëÿ êè, êðåäèòîð áîðúëóíó òóòóá
þç åâèíäÿ ãàçàìàòà ñàëà áèëÿð, îíó äþéÿ, àú ñàõëàéà, àüûð èøëÿð ýþðìÿ-
éÿ ìÿúáóð åäÿ, îüëàíëàðûíû âÿ éà îíà ìÿõñóñ ùåéâàíëàðûíû ýþòöðÿ áè-
ëÿðäè. Áîðúëó íÿèíêè êðåäèòîðóí þçáàøûíàëûãëàðûíäàí øèêàéÿò åäÿ, ùÿòòà
áó àêñèéàéà ýþðÿ ðàú òÿðÿôèíäÿí úÿðèìÿ åäèëÿ áèëÿðäè. Äèýÿð ãàéäàëàðà
ýþðÿ, åéíè âàðíàäàí îëàí êðåäèòîð áîðúëóíó, áîðúóí ÿâÿçèíÿ èøëÿäèëÿ áè-
ëÿðäè. Éóõàðû âàðíàäàéà ìÿíñóá îëàí èñÿ òÿäðèúÿí áîðúóíó ãàéòàðà áè-
ëÿðäè. Áóíóíëà áåëÿ, Ìàíó ãàíóíëàðû ôàèçëÿ áîðú âåðìÿéèí áðàùìàíà
âÿ êøàòðèéÿ øÿðÿô ýÿòèðìÿäèéèíè õÿáÿðäàðëûã åäèðäè.
Äùàðìàøàñòàðàëàð, î úöìëÿäÿí Ìàíó ãàíóíëàðû áþéöê ïàòðèàðõàë àè-
ëÿ áàø÷ûñûíûí áöòöí àèëÿ öçÿðèíäÿ ãåéä-øÿðòñèç ùàêèìèééÿòèíè òÿñáèò åäèð-
äè. Äèíè-åòèê ìÿíáÿëÿð ÿð-àðâàä äùàðìàñûíà, áöòöíëöêäÿ àèëÿíèí ìþù-
êÿìëèéèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèðäè. Àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ìþù-
êÿìëèéè ÿí éöêñÿê äùàðìàéà ÿð-àðâàäûí þìöðëÿðèíèí ñîíóíàäÿê ñàõëà-
äûãëàðû ãàðøûëûãëû ñÿäàãÿòÿ ÿñàñëàíìàëû èäè. ßð-àðâàäûí áèð-áèðèíÿ õÿéà-
íÿòè èñÿ ÷îõ ñÿðò úÿçà èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Èêè äÿôÿ äîüóëàíëàð áèðèíúè íè-
êàùäà àíúàã þç âàðíàñûíäàí îëàíëà íèêàùà äàõèë îëà áèëÿð. Êàñòàäàí êÿ-
íàðäà îëàíäàí òþðÿéÿí óøàãëàð úàíäàëëàð (òîõóíóëìàçëàð) àäëàíûðäû.
Ìàíó ãàíóíëàðû ÷îõàðâàäëûëûüà èúàçÿ âåðèðäè. Áÿçè èñòèñíàëàðëà áîøàí-
ìàéà èúàçÿ âåðèëìèðäè. Áåëÿ êè, ãàäûí ñîíñóçëóüóíà ýþðÿ íèêàùäàí 8 èë,
þëö óøàã äîüäóãäà 9 èë, ãàäûíûí àíúàã ãûç äîüìàñûíà ýþðÿ 11 èë êå÷äèê-
äÿí ñîíðà êèøè áàøãà ãàäûíëà åâëÿíÿ áèëÿðäè. Àèëÿíèí áöòöí ÿìëàêû ïàò-
ðèàðõûí ñÿðÿíúàìûíäà èäè. Àòàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà ÿìëàê âÿðÿñÿëèêëÿ
304
áþéöê îüóëà êå÷èðäè. Àéðû éàøàìàã èñòÿéÿí ãàðäàøëàð áÿðàáÿð ïàé ÿëäÿ
åäÿ áèëÿðäèëÿð. Áàúûëàð ùÿð áèð ãàðäàøäàí, àòà ÿìëàêûíûí äþðääÿáèð ùèñ-
ñÿñèíè àëà áèëÿðäèëÿð. Þâëàäû îëìàéàíûí ÿìëàêûíà àòà âÿ ãàðäàøëàð ñàùèá
îëà áèëÿðäèëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, âÿðÿñÿ îëìàäûãäà èñÿ, áðàùìàíëàð èñòèñíà
îëìàãëà, âÿôàò åäÿíèí ÿìëàêû øàùûí ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èðäè.
Ìàíó ãàíóíëàðûíäà úèíàéÿò âÿ úÿçà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèë-
ìèøäèð. Ùÿòòà àéðû-àéðû úèíàéÿòëÿðèí àíëàéûø, öìóìè ïðèíñèïëÿðè ìöÿé-
éÿí åäèëÿðÿê îíëàðûí òÿðèôè âåðèëìèøäèð. Ãÿñäÿí âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí òþ-
ðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿð, òÿêðàð òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿð âÿ àüûð úÿçàéà ñÿáÿá
úèíàéÿòëÿð äÿãèã ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Ìàíó ãàíóíëàðûíäà ÿìëàê, øÿõñèé-
éÿò âÿ ñ. úèíàéÿò íþâëÿðè òÿñáèò åäèëñÿ äÿ, áèëàâàñèòÿ äþâëÿòè úèíàéÿò-
ëÿð áàðÿäÿ õöñóñè ìàääÿëÿð ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Áàðùìàíëàðûí
òÿùãèð åäèëìÿñè àüûð úÿçàëàðëà òÿãèá åäèëñÿ äÿ, ñóäóðàëàðëà ìöíàñèáÿò-
äÿ áó úÿùÿò òàìàìèëÿ ôÿðãëè èäè. Cÿçàëàð ñÿðò ôîðìàäà èøýÿíúÿ âÿ
ÿçàá âåðìÿêëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Áàðàùìàíëàðà þëöì úÿçàñû ÿâÿçè-
íÿ ñà÷ëàðûíûí ãûðõûëìàñû âÿ ñöðýöí òÿòáèã åäèëèðäè.
Õöñóñè èòòèùàì âÿ ÷ÿêèøìÿ ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ãóðóëàí ìÿùêÿìÿ
ïðîñåñè, úèíàéÿòêàðëàðûí àõòàðûøûíû ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ìöëêè ïðîñåñëÿ úè-
íàéÿò ïðîñåñè ôÿðãëÿíäèðèëìèðäè. Ìÿùêÿìÿ ñöáóòëàðû ñûðàñûíäà øàùèä
èôàäÿëÿðèíÿ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Øàùèäëÿðèí þçëÿðèíÿ ãàðøû òÿëÿáëÿð èðÿëè
ñöðöëöðäö: äîüðó÷ó, íÿôñè îëìàéàí òàìàùñûç, ÿõëàãëû âÿ ñ. èíñàíëàð øà-
ùèä îëà áèëÿðäèëÿð. Èøäÿ ìàðàüû îëàí, òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí äîñòó âÿ éà
äöøìÿíè îëàí, ãàäûíëàð, éàëàí øàùèäëèê åòìÿêäÿ èôøà îëóíàíëàð, õÿñòÿ-
ëèéÿ òóòóëàíëàð, áþéöê ýöíàù èøëÿòìèø øÿõñëÿðÿ øàùèä îëìàã ãàäàüàí
åäèëèðäè. Áðàùìàíëàðûí øàùèäëèéèíÿ öñòöíëöê âåðèëèðäè. Ùÿð áèð êàñòà
þçöíÿ ìöâàôèã îëàí àòðèáóòëàðà àíä è÷ìÿëè èäè.

2. Îðòà ÿñðëÿð ùèíäóñ ùöãóãóíóí ÿñàñ úÿùÿòëÿðè

ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòè ôàêòèêè, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ
éóðèäèê áàõûìäàí Ùèíäèñòàíäà ùàêèìèééÿòëÿðèíè òÿñáèò åäÿðÿê, Áþéöê
Ìîüîëëàð èìïåðèéàñû ùþêìðàíëûüûíû ÿâÿç åòìèøäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Ùèí-
305
äèñòàí ÿðàçèñèíäÿ þíúÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó, äàùà ñîíðà èñÿ Áðèòàíèéà
èøüàëû ùèíäóñ ùöãóãóíóí èíêèøàôûíû ëÿíýèòìèø âÿ îíóí äöíéÿâè ùö-
ãóãëà ÿâÿç åäèëìÿñèíè øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Ìöñÿëìàí äþâëÿòèíèí ùþêìðàíëûüû èëëÿðèíäÿ éåðëè ùèíäóñ äùàðìà-
øàñòðàëàðûíûí òÿòáèãè, ùÿì ÿùàëèíèí ÿùàòÿ äàèðÿñèíÿ, ùÿì äÿ ùöãóãè
ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñè öçðÿ íèñáÿòÿí êè÷èëìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ, úèíàéÿò
ùöãóãó íîðìàëàðû éàëíûç ìöñÿëìàí ùöãóãó ÿñàñûíäà àðàøäûðûëûðäû.
Éàëíûç 1832-úè èëäÿ, ìöàñèð äþâð ùöãóã íîðìàëàðûíäàí ýåðè ãàëàí àð-
õàèê ìöñÿëìàí úèíàéÿò ùöãóãó êîíñåïñèéàñû âÿ îíóí òÿòáèãè Áðèòàíè-
éà êîëîíèñòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ åäèëìèøäèð. Äèýÿð ùöãóã ñèñòåìëÿðèí-
äÿ îëäóüó êèìè, ÿíÿíÿâè îëàðàã àèëÿ-íèêàù âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóã ñàùÿ-
ñèíäÿ ìöíàñèáÿòëÿð ÿýÿð, ñþùáÿò ìöñÿëìàí äèíè íöìàéÿíäÿñè ùàã-
ãûíäà ýåäèðäèñÿ îíäàí ìöñÿëìàí ùöãóã íîðìàëàðû, ùèíäëè áàðÿñèíäÿ
ýåäèðñÿ ùèíäóñ ùöãóãó òÿòáèã åäèëèðäè. Öìóìèëèêäÿ, ìöñÿëìàí èøüàëû
àéðû-àéðû êàñòà âÿ èúìà ãàéäàëàðûíà äåìÿê îëàð êè, òîõóíìàìûø, ÿâ-
âÿëêè êèìè ïàí÷àéàò (èúìà þçöíö èäàðÿåòìÿ îðãàíû) âÿ êàñòà ìÿùêÿ-
ìÿëÿðè îëäóüó êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèëÿð.
Îðòà ÿñð Ùèíäèñòàíûíäà ãÿäèì äùàðìàøàñòðàëàðûí éåíèäÿí äÿðê
åäèëìÿñè, òÿíãèäè òÿäãèãè, îíëàðûí øÿðù åäèëìÿñè âÿ éåíè øÿðàèòÿ óéüóí-
ëàøäûðûëìàñû ö÷öí èíòåíñèâ ïðîñåñ áàøëàìûøäûð. Áó ïðîñåñèí íÿòèúÿñè
îëàðàã äùàðìàøàñòðàëàðû þéðÿíÿí íöôóçëó ùèíäóñ ìöÿëëèôëÿðè òÿðÿôèíäÿí
áó âÿ éà äèýÿð ùöãóã ñàùÿñèíèí òÿíçèìåòìÿ îáéåêòè îëàí ïðåäìåòëÿ-
ðèí øÿðù îëóíìàñûíäàí áÿùñ åäÿí, ÷îõñàéëû ùöãóãè òàðàêòàòëàð, êîìåí-
òàðèéàëàð âÿ éà ìÿúìóÿëÿð (íèáàíäùëàð) éàðàíìûøäûð. Êîìåíòàðèéàëàð
âÿ éà íèáàíäùëàð çàìàí êå÷äèêúÿ èíäóñ ùöãóãóíóí ÿñàñ ìÿíáÿéèíÿ
÷åâðèëìèøäèëÿð. Íèáàíäùëàðû øÿðù åäÿí ìöÿëëèôëÿðèí (ïàíäèò÷èëÿð âÿ éà
ãëîññàòîðëàð, øÿðù÷èëÿð) äèãåñòëÿðèíäÿ (áþëìÿ, ùèññÿ), äùàðìàøàñòðàëàð-
äà ìþâúóä îëàí êîëëèçèéàëàð, ìàùèééÿòè àéäûí îëìàéàí ìÿñÿëÿëÿð, áó
âÿ éà äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðèí òÿôñèðèíèí âåðèëìÿñè âÿ ñ. áó êöëëèééàòëàðû êè-
ôàéÿò ãÿäÿð åòèáàðëû âÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìÿíáÿéÿ ÷åâèðìèøäèð.
ÂÛÛ ÿñðäÿ éàøàìûø åðêÿí ïàíäèò÷èëÿðäÿí (øÿðù÷è) áèðè îëàí Àñàùà-
éà òÿðÿôèíäÿí, Íàðàäàñìðèò äùàðìàøàñòðàñûíûí øÿðùèíÿ ùÿñð îëóíàí
306
Íàðàäàáùàçèéà ùàçûðëàíìûøäûð. Ïàíäèòëÿð òÿðÿôèíäÿí Ìàíó ãàíóíëàðû
äà ÿí ÷îõ éåíèäÿí éàçûëìûø âÿ ãëîññàðëàøìàéà ìÿðóç ãàëìûø äùàðìà-
øàñòðàëàðäàí îëìóøäóð. Ìàíó ãàíóíëàðûíûí øÿðùèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÂÛÛÛ
ÿñðÿ àèä åäèëÿí Áùàðó÷÷è, ÛÕ ÿñðÿ àèä åäèëÿí Ìåäùàòèòùè, ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñð-
ëÿðÿ àèä åäèëÿí Ùàâèíäàðàúè âÿ äèýÿð êîììåíòàðèëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð
ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Äèýÿð ìÿøùóð äùàðìàøàñòðàëàðäàí îëàí Éàäúíàâàëê-
éà äà äÿôÿëÿðëÿ øÿðù åäèëìèøäèð.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ùèíäèñòàíäà ÿðàçèñèíèí áèð éåðèíäÿ ùÿð ùàíñû, äèýÿð
éåðèíäÿ èñÿ áàøãà äùàðìàøàñòðàëàðà âÿ íèáàíäùàëàðà öñòöíëöê âåðÿí
ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðè ìþâúóääóð. Áó áàõûìäàí èíäóñ
ùöãóãóíäà èêè ìÿêòÿá: Ìèòàêøàðà âÿ Äàéàáùàãà ôÿàëèééÿò ýþñòÿð-
ìèøäèð. ÕÛ ÿñðäÿ Âèúíàíåøâàðà òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø âÿ Éàäúíàâàëê-
éàíûí èçàùûíà ùÿñð åäèëìèø Ìèòàêøàðà ÿí ýåíèø éàéûëìûø êîìåíòàðèéà
îëìóøäóð. Ìÿùç áó êîìåíòàðèéàíûí àäû (Ìèòàêøàðà) ìÿøùóð ùèíäóñ
ùöãóã ìÿêòÿáëÿðèíäÿí áèðèíÿ âåðèëìèøäèð. Äèýÿð ùèíäóñ ùöãóã ìÿê-
òÿáè îëàí Äàéàáùàãàíûí ÿñàñû ÕÛÛ ÿñðäÿ, Cèìóòàâàõàí òÿðÿôèíäÿí ãî-
éóëìóøäóð. Cèìóòàâàõàíûí äèãåñòëÿðèíäÿ (íèáàíäùëàðûíäà) áèðëèêäÿ
éàøàéàí áþéöê ùèíäóñ àèëÿëÿðèíäÿ âÿðÿñÿëèê âÿ ÿìëàêûí áþëöíìÿñè
âÿ ñ. áó êèìè ìöðÿêêÿá ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿð, Ìèòàêøàðàäàêûíäàí ôÿðã-
ëè îëàðàã ùÿëë åäèëèðäè.
Ìàðàãëûäûð êè, ùÿì ãÿäèì äùàðìàøàñòðàëàðûí, ùÿì äÿ îðòà ÿñðëÿð
íèáàíäùëàðûíûí øÿðù÷èëÿðè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùÿð ùàíñû áèð òÿñèðÿ ìÿðóç
ãàëìàìûøäûëàð. Ùèíäóñ ùöãóãóíóí áåëÿ èíêèøàô õöñóñèééÿòè áèð ñûðà
ñÿáÿáëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí øÿðùëÿðèí éàçûëìàñû ïàäøàùëàðûí þçëÿðèíèí
òàïøûðûüû âÿ ñàíêñèéàñû âàñèòÿñèëÿ áàø âåðìÿñè êèìè èçàù åäèëèð. Ùÿòòà
áèð ÷îõ êîìåíòàðèéàëàðà éöêñÿê ðàíãëû ðÿñìè øÿõñëÿðèí àäëàðû äà äàõèë
åäèëìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Ùèíäèñòàíäà âàùèä ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿ-
òèí îëìàìàñû ùöãóã ïàðòèêóëéàðèçìè àðàäàí ãàëäûðìàüà èìêàí âåð-
ìÿìèøäèð. Þç íþâáÿñèíäÿ íèáàíäùëàðûí ïàíäèò÷èëÿðè éåíè ùöãóãè ÿñÿð-
ëÿð éàðàòìàãëà, ùöãóãóí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè öçðÿ èíñòèòóòëàðû øÿðù åäÿ-
ðÿê, ùèíäóñ úÿìèééÿòèíèí ìöòÿðÿããè úÿùÿòëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí äùàð-
ìàøàñòðàëàðûí óíèôèêàñèéàñûíà ÷àëûøìûøäûëàð.
307
 Îðòà ÿñðëÿðäÿ öìóìíÿçÿðè úÿùÿòäÿí äÿéèøèëìÿç ùåñàá åäèëÿí
ùèíäóñ äèíè-ùöãóã ñèñòåìè äîëàéûñû éîëëà èúòèìàè èíêèøàôûí åùòèéàúëàðû-
íà õèäìÿò åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð. Ùèíäóñ äèíè-ÿíÿíÿâè âÿ ìöñÿëìàí
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíèí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, ìöñÿëìàí ùöãóã ñèñòåìè ìö-
ãàéèñÿëè ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áèð ìöñÿëìàí ùöãóã ìÿêòÿáè, äè-
ýÿð ìöñÿëìàí ùöãóã ìÿêòÿáèíèí òÿëèìèíÿ èãòèáàñ åòìÿêëÿ ùöãóãóí
èíêèøàôûíà ÷àëûøûðäûñà, ùèíäóñ ùöãóã ñèñòåìè úÿìèééÿòèí èúòèìàè èíêè-
øàô åùòèéàúëàðûíà óéüóí îëàðàã, àäÿòëÿðè þç ñèñòåìèíÿ ýåíèø ñóðÿòäÿ
äàõèë åòìÿêëÿ, ìþùêÿì äèíè ÷ÿð÷èâÿäÿ, îíó ýåíèø ìÿíà èçàù åòìÿéÿ
÷àëûøìûøäûð. Ïàíäò÷èëÿðèí (øÿðù÷èëÿðèí) ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿò-
ëÿðèíè äùàðìàøàñòðàëàðûí äèíè íöôóçëàðûíäàí âÿ ÿíÿíÿâè ùöãóãè ìþâ-
çóëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ õöñóñè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ àèä åäèëÿí àèëÿ-
íèêàù, âÿðÿñÿëèê, øÿõñëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñó áàðÿäÿ ìþâúóä îëàí ÿíÿ-
íÿâè êîíñåïñèéàíûí ìîäèôèêàñèéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê îëìóøäóð. Äà-
éàáùàãà âÿ Ìèòàêøàðà ìÿêòÿáëÿðè áó ìèññèéàíû þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðÿ-
ðÿê áèðýÿ éàøàéàí áþéöê ùèíäóñ àèëÿñèíèí þç äàõèëèíäÿ, ùÿì÷èíèí àè-
ëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà, àèëÿ öçâëÿðè èëÿ äèýÿð øÿõñëÿð âÿ äþâëÿò àðàñûíäà
ýþñòÿðèëÿí ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ ÷àëûøìûøäûëàð.
Ìÿùç îðòà ÿñðëÿðäÿ áèðýÿ éàøàéàí áþéöê ùèíäóñ àèëÿëÿðè, áó âÿ éà
äèýÿð ñÿâèééÿäÿ ùèíäóñ ùöãóãóíóí áöòöí ÿñàñ íîðìàëàðûíû ìÿçìó-
íóíó ìöÿééÿí åòìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ ùÿì ïàòðèàëõÿòëè, ùÿì
äÿ ìàòðèàëõÿòëè àèëÿ èúìàëàðû ìþâúóä îëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áó àè-
ëÿëÿð ö÷öí êîëëåêòèâ ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëìàã âÿ áó ÿìÿéèí íÿòèúÿñè
îëàðàã ÿëäÿ åäèëÿí ÿðçàüûí (àçóãÿíèí) àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà áÿðàáÿð
áþëöøäöðöëìÿñè õàðàêòåðèê èäè. Ìöëêèééÿòÿ áèðýÿ ñàùèáëèê ùöãóãóíà
ìàëèê îëìàã âÿ òÿñÿððöôàòûí áèðýÿ èäàðÿ îëóíìàñû, áþéöê àèëÿëÿðèí
ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ùèíäóñ ùöãóãóíóí ÿíÿíÿâè ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ,
äàøûíìàç ìöëêèééÿò ÿìëàê âÿ òîðïàã, äàèìè îëàðàã áó àèëÿëÿðèí ñÿ-
ðÿíúàìûíäà ãàëìàëûäûð.
Ùèíäóñ ùöãóãóíäà àèëÿíèí äàøûíìàç ìöëêèééÿòèíèí òÿéèíàòû áàðÿäÿ
ìöÿééÿí åòäèéè ãàéäàëàðûíäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëèð êè, àèëÿ ìöë-
êèééÿòèíèí þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñè ìÿùäóääóð, áó ìöëêèééÿòèí áèëàâàñè-
308
òÿ áþëöøäöðöúöñö îëàí àèëÿ áàø÷ûñûíûí ùàêèìèééÿòè èñÿ áþéöéöí íöôóçó-
íà, ÿúäàäëàðà ïÿðÿñòèøäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìÿðàñèìëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè-
íÿ ÿñàñëàíûð. ßúäàäëàðà ïÿðÿñòèø, áþéöê àèëÿ èúìàëàðûíûí äèíè ÿñàñëàðû,
îíóí áèðëÿøäèðèúè áàøëàíüûúû èäè. Àäàõëû îüëàí âÿ ãûçûí àèëÿëÿðèíäÿ ìö-
ãÿääÿñ àêò êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëÿí íèêàù âÿ îíà ïÿðÿñòèø, îíëàðûí èòòèôàã-
ëàðûíû àéðûëìàç åëàí åäèðäè. Íèêàù, þâëàäëûüà ýþòöðìÿ, âÿðÿñÿëèê èíñòè-
òóòëàðû, áèð áàøëûúà ìÿãñÿäÿ – ÿúäàäëàðà ïÿðÿñòèøèí ôàñèëÿñèç ïðîñåñ îë-
ìàñûíà, ìÿðàñèìëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ, àëëàùëàð åòèãàäà âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ,
àèëÿíèí ìàääè âÿ ìÿíÿâè çÿíýèíëèéèíÿ õèäìÿò åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð.
Äàéàáùàãàäà áþéöê àèëÿíèí ìöëêèééÿòè ÿââÿëëÿð âÿ èíäè äÿ îëäó-
üó êèìè, áþëöíìÿç îëàðàã àèëÿéÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí àòàéà ìÿõñóñäóð.
Àèëÿ áàø÷ûñû, àèëÿ ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ãåéðè-ìÿùäóä ñÿðÿíúàì ùöãó-
ãóíà ìàëèê îëìàãëà îíó þç èñòÿäèéè êèìè ñàòìàã, ýèðîâ ãîéìàã, áà-
üûøëàìàã âÿ ñ. ùöãóãëàðû ìþâúóä îëìóøäóð. Äàéàáùàãà ùöãóãóíà
ýþðÿ, àòàíûí ñàüëûüûíäà îüóëëàð àèëÿ ìöëêèééÿòèíÿ ùå÷ áèð ùöãóã, î
úöìëÿäÿí àòàäàí ìöëêèééÿòè þçýÿíèíêèëÿøäèðìÿê, áþëöøäöðìÿê âÿ ñ.
òÿëÿá åäÿ áèëìÿçäèëÿð. Àèëÿ áàø÷ûñû îëàí àòàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà áó
ìöëêèééÿò îíóí áèðáàøà âàðèñëÿðè îëàí îüóëëàðûíà êå÷èðäè.
Ìèòàêøàðà êîìåíòàðèéàñû, ìöëêèééÿò èíñòèòóòó âÿ ùÿìâàðèñëèê ùö-
ãóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìè îüóëëàðà, íÿâÿëÿðÿ âÿ íÿòèúÿëÿðÿ, îíëàðûí
ÿúäàäëàðû îëàí àòàëàðûíäàí, áàáàëàðûíäàí âÿ óëó áàáàëàðûíäàí ãàëìà
äàøûíìàç ÿìëàêûí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áó òèï àèëÿëÿ-
ðÿ íÿèíêè ùÿìâàðèñëÿð, åéíè çàìàíäà îíëàðûí àíàëàðû âÿ éà þýåé àíà-
ëàðû, àðâàäëàðû, óøàãëàðû (ÿðÿ ýåòìèø ãûçëàðû èñòèñíà îëìàãëà), äóë ãàäûí-
ëàð, ùÿìâàðèñëÿðèí ÿðÿ ýåòìÿéÿí ãûçëàðû, ÿýÿð îüóëëàðû éîõäóðñà äèýÿð
ùÿìâàðèñëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ ãàíóíñóç äîüóëìóø îüóëëàðû äàõèë èäè. Ìè-
òàêøàðà ÿíÿíÿâè ùöãóãó, àèëÿ áàø÷ûñûíûí ñàíêñèéàñû îëìàäàí áþéöê
àèëÿëÿðèí ìöëêèééÿòëÿðèíèí ùÿìâàðèñëÿð òÿðÿôèíäÿí ôÿðäè ãàéäàäà, ùÿò-
òà äèýÿð ùÿìâàðèñëÿðèí õåéðèíÿ îëñà áåëÿ, þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñèíè èñ-
òèñíà åäèðäè. Ö÷öíúö øÿõñëÿðèí äÿ ùÿìâàðèñ îëìàã ùöãóãó òàíûíìûð-
äû. Ëàêèí àèëÿ ìöëêèééÿòèíè þçêÿíèíêèëÿøäèðìÿê ùöãóãóíäàí ìÿù-
ðóì åäèëÿí ùÿìâàðèñ, íÿèíêè äèýÿð ùÿìâàðèñëÿð (òÿáèè êè, àèëÿ áàø÷ûñû-
309
íûí ðàçûëûüû ÿñàñûíäà), ùÿì÷èíèí äÿ àèëÿíè èäàðÿ åäÿí òÿðÿôèíäÿí àèëÿ
ìöëêèééÿòèíèí þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû ìöáàùèñÿ åòìÿê ùöãó-
ãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè. Âàð-äþâëÿòèí àðòìàñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùÿì-
âàðèñëÿð àèëÿ ìöëêèééÿòèíèí áþëöøäöðöëìÿñèíè âÿ àèëÿíè èäàðÿ åäÿíèí
ùåñàáàòûíû òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Ùÿìâàðèñ, äèýÿð ùÿì-
âàðèñëÿðèí åòèðàç åòìÿäèéè ùàëäà, àèëÿ èäàðÿ÷èëèéèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí âÿ-
çèôÿ âàêàíò îëäóãäà, î áó áîø éåðÿ èääèà åäÿ áèëÿðäè. ßñëèíäÿ áó ïðèí-
ñèï åòèáàðèëÿ, "úÿçàëàíäûðûëìûø ùÿìâàðèñëÿð" âÿ àüûëäàíêÿì îëàíëàð èñ-
òèñíà îëìàãëà, áöòöí ùÿìâàðèñëÿðèí áó âÿçèôÿéÿ áÿðàáÿð ùöãóãëàðû
ìþâúóä îëìóøäóð.
Ùèíäóñ ùöãóãóíäà ìþâúóä îëìóø áÿçè ÿìëàê ùöãóãëàðû âÿ ìö-
ãàâèëÿ íþâëÿðè ìöàñèð äþâðäÿ òÿêìèëëÿøÿðÿê âåñòðèíàçàñèéàéà ìÿðóç
ãàëìûøäûð. Äàìäóïàò âÿ áåíàìè êîíòðàêòëàðûíû áóíà íöìóíÿ êèìè
ýþñòÿðìÿê îëàð. Äàìäóïàò ýèðîâ ùöãóãóíà, áåíàìè èñÿ ôèäóñèéà âÿ
òðàñò ùöãóãóíà óéüóí ýÿëèð. Àèëÿíèí ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ ñûõ áàü-
ëû îëàí ÿíÿíÿâè ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíäàí áèðè äÿ ðàúéà èíñòèòóòó îë-
ìóøäóð. Áó ìöëêèééÿò âÿðÿñÿëèê öçðÿ àèëÿ öçâëÿðèíäÿí áèðèíÿ âåðèëèð
âÿ äèýÿð öçâëÿðèí ùöãóãëàðû èñÿ èñòèñíà åäèëèðäè. Ðàúéà èíñòèòóòó, ñîí
îðòà ÿñðëÿðäÿ õöñóñè òîðïàã ñàùèáëèéèíèí èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø çÿìèí éà-
ðàòìûøäûð. Ðàúéà âÿðÿñÿëèêëÿ âÿ ÿñàñÿí äÿ ìàéîðàò ïðèíñèïè öçðÿ
ìöÿééÿí åäèëèðäè.
ßíÿíÿâè ùèíäóñ ùöãóãóíäà ñïåñèôèê èíñòèòóòëàðäàí áèðè êèìè, ìÿ-
áÿäëÿðÿ àèä åäèëÿí áöòëÿðèí (àëëàùëàðûí) ìöëêèééÿòëÿðèíèí ìþâúóä îë-
ìàñû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áó ìöëêèééÿò äèíè âÿ õåéðèééÿ÷èëèê ìÿã-
ñÿäèëÿ âåðèëìèø èàíÿëÿð ùåñàáûíà ôîðìàëàøìûøäûð. Ùèíäóñ äèíè ìöëêèé-
éÿòèíèí þçöíÿìÿõñóñ âÿ ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàëàðû, îíóí èéåðàðõèéà
ãóðóëóøóíà ìàëèê îëìàìàñû, ùèíäóçì ÷îõ àëëàùëûüû, áèð-áèðè èëÿ ðÿãà-
áÿò àïàðàí úàéíèçì, áóääèçì âÿ ÷îõñàéëû äèíè ñåêòàëàðûí ìþâúóäëó-
üó èëÿ øÿðòëÿøìèøäèð. Ëàêèí áó âÿçèééÿò îðòà ÿñðëÿð Ùèíäèñòàíûíäà äè-
íè-ìÿäÿíè áèðëèéèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ ìàíå îëìàìûøäûð. Ùèíäóçìèí
òîëåðàíòëûüû (äèíè äþçöìëöê), ÷îõ úèääè ñîñèàë-êàñòà òÿøêèëàòû ãàéäàëà-
ðû, ÷åâèê âÿ íèñáÿòäÿí àñàíëûãëà éåíè øÿðàèòÿ óéüóíëàøà áèëìèøäèð.
310
 Àëëàù-áöòëÿðèí ìÿáÿäëÿðäÿêè ìöëêèééÿòè, ìÿáÿäèí ãàíóíè íö-
ìàéÿíäÿëÿðè îëàí øåéáàèòëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Îíëàðûí
ìöëêèééÿòè ÿáÿäèäèð âÿ âåðèëìèø èàíÿëÿð, îíó áàüûøëàéàí òÿðÿôèíäÿí
ùå÷ çàìàí ýåðèéÿ ãàéòàðûëìàñûíû èääèà åäÿ áèëìÿçäèð. Àëëàùëàðà âå-
ðèëÿí ìöëêèééÿò äåâàòòàðàì (äåâàòà-èëàùè, áöò) àäëàíûðäû. Àäÿòÿí
ìÿáÿäèí òÿñèñ÷èñè ìöëêèééÿòèí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ þçö âÿ éà òÿéèí
åòäèéè áþëöøäöðöúö (øåéáàèò) ìÿñóëèééÿò äàøûéûðäû. Îíóí âÿçèôÿñè
áöòÿ èáàäÿòèí ùàíñû ãàéäàäà âÿ íåúÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ áàõìàãäàí èáà-
ðÿò èäè. Áóíóí ö÷öí èñÿ õöñóñè áðàùìàí-ïóúàðè äÿâÿò åäèëèðäè. Ùèí-
äèñòàíäà îðòà ÿñðëÿðäÿ äèýÿð äèíè ìöëêèééÿò ôîðìàñû ìàòùà (äàèìè
ìîíàðõëàðû îëìàéàí ìÿáÿäëÿð) èíêèøàô åòìèøäèð. Ìàòùà ìÿáÿäÿ
îíóí ö÷öí ýÿòèðèëÿí èàíÿëÿð ùåñàáûíà éàøàéûðäû. Áó ìöëêèééÿò ôîð-
ìàñûíûí ìþâúóäëóüó, Ùèíäèñòàíäà ñåêòëàð ùÿðÿêàòûíûí ýåíèø éàéûë-
ìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìàòùà áó âÿ äèýÿð äèíè òÿëèìëÿðèí (òÿðèãÿò-
ëÿðèíè) òÿáëèü åòìÿê ö÷öí õöñóñè îëàðàã þç òÿðÿôäàðëàðûíû (ìöðöäëÿ-
ðèíè) áó èøÿ úÿëá åäèðäè. Ìàòùà ìöëêèééÿòèíèí áþëöøäöðöúöñö ãèñ-
ìèíäÿ ìöâàôèã äèíè ñåêòàíûí (êàñòàíûí) áàø÷ûñû âÿ éà àëè äèíè ùàêè-
ìèééÿò ñòàòóñóíà ìàëèê îëàí ïàí÷àéàòà (þçöíö èäàðÿåòìÿ îðãàíû)
÷ûõûø åäèðäè. ßêñÿð ìàòùàëàðûí þç ìÿáÿäëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð.
Ìàòùà åéíè çàìàíäà øåéáàèò êèìè áöò-àëëàùûí ìöëêèééÿòèíèí èäàðÿå-
äèúèñè âÿ ìÿáÿäèí ãóëëóã÷óñó îëà áèëÿðäè. Îíóí ùöãóãó ñòàòóñó àäÿò
ùöãóãëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Ýåíèø ùöãóãè ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí
ìàòùà èðñè îëàðàã áó âÿçèôÿéÿ áàø÷ûëûã âÿ éà þçöíÿ âàðèñ òÿéèí åäÿ
áèëÿðäè. Ìàòùà ïàí÷àéàòàéà ñå÷èëìÿê ùöãóãóíà äà ìàëèê èäè. Ìàò-
ùàëàðûí ãåéä åòäèéèìèç âÿ äåìÿê îëàð êè, íÿçàðÿòñèç ñÿëàùèééÿòëÿðÿ
ìàëèê ìþâúóä òèïè èëÿ éàíàøû, ëîêàë õàðàêòåðëè âÿ èðè ìàòùàëàðûí øþ-
áÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ïèòùè äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, îðòà
ÿñð Ùèíäèñòàíûíäà äèíè ñåêòàëàð íÿèíêè ùèíäóçìèí, åéíè çàìàíäà äè-
íè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí, äèíè ôÿëñÿôÿíèí, ñèéàñè âÿ ùöãóãè ôèêðèí èíêè-
øàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàðàã, èñëàì äèíè òÿùëöêÿñè ãàðøûñûíäà ùèí-
äóñ úÿìèééÿòèíèí áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÷îõ ìöùöì ôàêòîð îëìóøäóð.

311
 3. Ìöàñèð Ùèíäèñòàí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè
Ìöàñèð äþâðäÿ Ùèíäèñòàíäà, ÿíÿíÿâè ùöãóã (ùèíäóñ, ìöñÿëìàí
âÿ éà êàíîí) ñèñòåìèíèí, äèíè ùöãóãëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí äöí-
éÿâè ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè êîíñåïñèéàñû ùÿéàòà êå÷è-
ðèëìèøäèð. Õöñóñèëÿ 1947-úè èëäÿ Ùèíäèñòàíûí ìöñòÿãèëëèéèí åëàí åäèë-
ìÿñèíäÿí ñîíðà ùöãóãóí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè âÿ óíèôèêàñèéàñû ïðîñå-
ñè ùå÷ áèð ìàíå îëìàäàí èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàø-
ëàéàðàã Ùèíäèñòàíûí ìèëëè ùöãóãó, ùèíäóñ ùöãóãóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðã-
ëè îëàí ìöàñèð ùöãóãó êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëèð.
ßñëèíäÿ ùèíäóñ ÿíÿíÿâè ùöãóãóíóí äåôîðìàñèéàñû âÿ îíóí òÿò-
áèãèíèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ìöñÿëìàí äþâëÿòèíè âÿ áèð ãÿäÿð ñîí-
ðà Áðèòàíèéà ùþêìðàíëûüû äþâðëÿðèíäÿí áàøëàìûøäûð. Îíëàðûí ùàêè-
ìèééÿòëÿðè ìöääÿòëÿðèíäÿ ùèíäóñ äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóãó éàëíûç êàñ-
òàëàðûí ïàí÷àéàòëàðû òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Äþâëÿòèí èíçèáàòè
ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû âÿ ìÿùêÿìëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùèíäóñ ùöãóãó-
íóí òÿòáèã äàèðÿñè ìÿùäóäëàøäûðûëìûø âÿ äèíè-åòèê âÿ ìÿíÿâè ñàùÿ-
ëÿðè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ëàêèí ùÿð èêè äþâëÿò éåíè òÿáÿÿëÿðèíÿ þç ùöãóã
ñèñòåìëÿðèíè, õöñóñèëÿ äÿ àèëÿ-íèêàù âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ñàùÿëÿ-
ðèíäÿ çîðëà òÿòáèã åäèëìÿñèíèí ÿëåéùèíÿ îëìóøäóëàð. Ùèíäèñòàíäàêû
Áðèòàíèéà ìÿùêÿìÿëÿðè, èíýèëèñ âÿòÿíäàøëàðûíûí ìÿíàôåéèíÿ òîõóí-
ìàäûüû ùàëëàðäà, ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñèíäÿ ìöñÿëìàí âÿ
ùèíäóñ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ äÿ åòèðàç åòìèðäèëÿð. Áó-
íóíëà áåëÿ, èíýèëèñ ùþêìðàíëûüû ùèíäóñ ùöãóãó ö÷öí ìÿùâåäèúè îë-
ìóø âÿ áó ùöãóãóí Àâðîïà ùöãóãóíà òðàíñôîðìàñèéà îëóíìàñûíà
áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. Èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ÿíÿíÿëÿðè âÿ
èíýèëèñ ùöãóãè òåðìèíîëîýèéàñû áó ïðîñåñè ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. Ùèí-
äóñ ùöãóãó ñûõûøäûðûëàðàã èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí ÷îõ äàð ÷ÿð÷èâÿ-
ñèíäÿ èñòèôàäÿéÿ ìÿùêóì îëóíìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Ùèíäèñòàí ÿðàçè-
ñèíèí áþéöê ùèññÿñèíäÿ äèíè ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áö-
òöí ÿùàëèéÿ øàìèë îëóíàí äöíéÿâè ùöãóã âÿ îíäàí èñòèôàäÿ öñòöí-
ëöê òÿøêèë åòìèøäèð.
312
 Áðèòàíèéàëûëàðûí åðêÿí ùþêìðàíëûãëàðû ìÿðùÿëÿñèíäÿ, ùèíäóñ ùöãó-
ãóíà ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã îíóí òÿòáèãèíÿ ìàíå îëìóð âÿ äùàðìà-
øàñòðàëàðû Ùèíäèñòàíäà ãöââÿäÿ îëàí ùöãóã íîðìàëàðû êèìè ãÿáóë åäèð-
äèëÿð. Ùÿòòà âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí äùàðìàøàñòðàëàðûí êîäèôèêàñèéà
åäèëìÿñèíÿ úÿùäëÿð åäèëìèøäèð. Èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè ùèíäóñ ùö-
ãóãó öçðÿ åêñïåðò-ïàíäèòëÿðè äÿâÿò åòìèø âÿ ìöáàùèñÿ åäèëÿí ìÿñÿëÿ-
ëÿðäÿ äùàðìàøàñòðà âÿ íèáàíäùàëàðûí òÿòáèãèíäÿ îíëàðûí êþìÿéèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìèøäèëÿð. Áó ïðîñåñ 1864-úö èëÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèø âÿ èíýè-
ëèñ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ðîëó èñÿ îíäàí èáàðÿò îëìóøäóð êè, ïàíäèòëÿðèí ôè-
êèðëÿðè ÿñàñûíäà ìöáàùèñÿ åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð éåêóí ùöãóãè ãÿðà-
ðû åëàí åòñèíëÿð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ïàíäèòëÿðè ùèíäóñ ùöãóã íîð-
ìàëàðûíû ñÿùâ òÿôñèð åòìÿêäÿ âÿ ùÿòòà îíëàðû ñàòãûíëûãäà äà èòòèùàì
åäèðäèëÿð. ßñëèíäÿ ùèíäóñ ùöãóãóíà âÿ ïàíäèòÿ ìöðàúèÿò åäèëìÿñè
ïðèíñèï åòèáàðèëÿ äîüðó äåéèëäèð. ×öíêè ìöáàùèñÿ åäèëÿí ìÿñÿëÿíèí
ùÿëëèíè, èäåàëëàðà ÿñàñëàíàí ìöãÿääÿñ êèòàáëàðäà äåéèë, ÷åâèê âÿ ÿäà-
ëÿòëè ãàíóíëàðäà àõòàðìàã ëàçûì èäè. Ìÿùç áó àìèë èíýèëèñ ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèíÿ ïàíäèòëÿð òÿðÿôèíäÿí äèêòÿ åäèëìÿêëÿ ÷ûõàðûëàí ãÿðàðëàðëà êèôà-
éÿòëÿíìÿìÿéÿ ñþâã åòìèøäèð. Âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí ùèíäóñ ùö-
ãóãó öçðÿ äùàðìà êèòàáëàðûíûí èíýèëèñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìÿñè âÿ
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ìÿúìóÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû ïðîñåñè áàøëàìûøäûð.
Ëàêèí äùàðìàøàñòðàëàðûí ìàêñèìóì éàðûéà ãÿäÿðèíè òÿðúöìÿ åòìÿê
ìöìêöí îëìóøäóð. Ñàíêñèéàëàøäûðûëìûø íîðìàëàðûí ÷îõó êþùíÿëìèø
îëäóüóíäàí éåíè òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìèðäè. Ùèíäóñ àäÿò ùöãóãëàðûí-
äàí èñòèôàäÿ èñÿ, àâðîïàëûëàð ö÷öí ÷ÿòèí áàøà äöøöëÿí âÿ ìöðÿêêÿá èäè.
Èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðû õöñóñè ìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, Ùèíäèñ-
òàíäà ìÿùêÿìÿ ïðåñåäåíòëÿðèíèí íöôóçëàðûíû ãàëäûðìûøäûëàð. Ùàëáóêè
ùèíäóñ ùöãóã ÿíÿíÿëÿðèíäÿ ùå÷ âàõò áó ìåòîääàí èñòèôàäÿ åäèëìÿìèø-
äèð. Èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðû, ùÿì÷èíèí áèëÿðÿêäÿí ùèíäóñ ùöãóãóíó äÿ-
éèøÿðÿê, þç ùöãóãè äöøöíúÿëÿðèíäÿ ùèíäóñ úÿìèééÿòèíäÿ áó ãÿðàðëàðûí
äàùà éàõøû áàøà äöøöëÿúÿêëÿðèíè ýöìàí åòìèøäèëÿð. Èíýèëèñ ùöãóãó
Ùèíäèñòàí ùöãóãóíà éåíè "ñöáóòëàð ùöãóã" òÿãäèì åòìÿêëÿ ùèíäóñ ùö-
ãóãóíóí òÿòáèã øÿðàèòèíè äÿéèøìèøäèð. Èíýèëèñ ùöãóãó íîðìàëàðû àèëÿ
313
ÿìëàêû ìöëêèééÿò÷èëÿðè àðàñûíäà âÿ éà ùèíäóñ õåéðèééÿ òÿñèñàòëàðûíäà
ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèðäè. Áèðèíúè ùàëäà èíýèëèñëÿð áåíàìè àíëàéûøû-
íûí òÿôñèðèíè òÿùðèô åäèð, èêèíúè ùàëäà èñÿ ùèíäóñ õåéðèééÿ÷èëèê (äåâàòòà-
ðàì) àíëàéûøûíûí ìÿãñÿäè âÿ îíäàí èðÿëè ýÿëÿí ùèíäóñ ùöãóã äùàðìà-
ñûíûí ìÿíàñûíû àíëàéà áèëìèðäèëÿð. Ùèíäóñ ùöãóãøöíàñëàðû áó áàõûì-
äàí áèð ñûðà ìîäåðíëÿøìÿíè, àèëÿ ìöëêèééÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ äà-
èð ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíà åäèëÿí äÿéèøèêëèêëÿðè ãÿáóë åòìèðäèëÿð. Ùèí-
äèñòàí ùöãóãøöíàñëàðû äÿéèøìÿç ùèíäóñ ùöãóãó ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè
îëàí àòàíûí áîðúóíóí îüëó òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëìÿñè ãàéäàñûíûí îëäóüó
êèìè ñàõëàíûëìàñû èäåéàñûíû çÿðóðè ùåñàá åäèðäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, éåíè
èãòèñàäè-èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð øÿðàèòèíäÿ ùèíäóñ ùöãóãóíóí äîüðóäàí
äà òÿêàìöëÿ åùòèéàúû, çÿðóðÿò éàðàíìûøäûð. ×öíêè Ùèíäèñòàíäà ðåãëà-
ìåíòàñèéà åäèëÿí àèëÿ äàõèëè âÿ êàñòà, ùàáåëÿ òîðïàãäàí èñòèôàäÿ âÿ âÿ-
ðÿñÿëèê ñàùÿëÿðèíäÿí áàøãà, äèýÿð ùèíäóñ ùöãóã ñàùÿëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð
èíêèøàô åòìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, áîðúóí þäÿíèëìÿìÿñè äùàðìàéà ýþðÿ,
ñàäÿúÿ îëàðàã, ýöíàùäûð âÿ ùöãóã èñÿ äèíè ñàíêñèéà êèìè áîðúëóéà
íÿèíêè áó äöíéàäà, åéíè çàìàíäà ùÿéàòûíà ñîí ãîéóëäóãäàí ñîíðà î
áèðè äöíéàäà äà áóíà ýþðÿ úàâàá âåðÿúÿéèíè ìöÿééÿí åäèðäè.
Áðèòàíèéà èøüàëû ùèíäóñ ùöãóãóíóí þçöíÿìÿõñóñ èíêèøàôû éîëóí-
äàí äàéàíäûðàðàã, îíó éåíè íþâ ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ èíêèøàô åò-
ìÿñèíÿ âàäàð åòìèøäèð. Àðòûã, éåðëè ñèâèëèçàñèéàéà ìÿíñóá ùàêèìëÿð-
äÿ èíýèëèñ ùöãóãó ìàíåðàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ öñòöíëöê âåðìÿëÿðè,
ãà÷ûëìàç ïðîñåñÿ ÷åâðèëìèøäèð. ×öíêè éåðëè ùöãóãøöíàñëàð äàùà ÷îõ
èñëàùàòëàðûí êå÷èðèëìÿñèíÿ âÿ ìöòÿðÿããè èíêèøàôûí ãàðøûñûíû àëàí àäÿò-
ëÿðèí éåíè ãàíóíëàðëà ÿâÿç åäèëìÿñèíÿ úÿùä åäèðäèëÿð. Èíýèëèñëÿð èñÿ
ùèíäóñ ùöãóã ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ãàíóíâåðèúèëèêëÿð öçðÿ îëäóãúà
åùòèéàòëà äàâðàíàðàã, éàëíûç êàñòà ñèñòåìèíÿ àèä îëàí áÿçè íîðìàëàðûí
âÿ éà íÿèíêè àâðîïàëûëàð, àðòûã ùèíäóñ ÿùàëèñèíèí ãàáàãúûë ùèññÿñè ö÷öí
ÿäàëÿòñèç ýþðöíÿí, ãàäûíëàðûí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòñèçëèéè öçðÿ íîðìà-
ëàðûí äÿéèøäèðèëìÿñèíè çÿðóðè ùåñàá åäèðäèëÿð. 1870-úè èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø "Âÿñèééÿò ùàããûíäà" ãàíóí, áó ñàùÿäÿ àòûëìûø èëê àääûìëàðäàí
îëìóøäóð. ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí îáðàçëû øÿêèëäÿ èíýèëèñ-ùèíä ùöãóãó
314
àäëàíäûðûëàí èñòèãàìÿò öçðÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðûí ôîðìàëàøìàñû
äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 1872-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿ-
ðè öçðÿ ãàíóíäà, ùèíäóñ ùöãóãóíà àèä åäèëÿí äàìäóïàò àäëàíàí íîð-
ìà ãöââÿäÿ ñàõëàíûëìûøäûð. Äàìäóïàò, ùå÷ áèð ùàëäà áîðú ôàèçèíèí,
áîðúóí þçöíäÿí àðòûã îëìàìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí íîðìàëàðû òÿñáèò
åäèðäè. Ëàêèí öìóìèëèêäÿ, ÕÛÕ ÿñðäÿ ùèíäóñ ùöãóãóíóí òàì ìîäåð-
íèçàñèéàñû âÿ êîäèôèêàñèéàñû áàø âåðìÿäè âÿ 1833-úö âÿ 1861-úè èëëÿð-
äÿ áàøëàíûëàí èøëÿð äàâàì åòäèðèëìÿäÿí éàðûì÷ûã ãàëìûøäûð.
Áðèòàíèéà ùþêìðàíëûüû èëëÿðèíäÿ Ùèíäèñòàíäà, äèíè âÿ éà òàéôà
àäÿòëÿðè èëÿ áàüëû îëìàéàí ùöãóãè íîðìàëàð êîìïëåêñèíè þçöíäÿ áèð-
ëÿøäèðÿí ÿðàçè-ïàðòèêóëéàð ùöãóã (ëåõ ëîæè) èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûø-
äûð. Ëåõ ëîæè ùöãóãó (âàõòèëÿ Ðîìà èìïåðèéàñûíäà ýÿëìÿ ÿùàëèéÿ òÿò-
áèã åäèëÿí "úóñ ýåíòèóì" ùöãóãó êèìè) ùèíäóñ ùöãóã ÿíÿíÿëÿðèíÿ
çèää îëñà äà, ìöõòÿëèô äèíè êîíôåññèéàëàðà ìÿõñóñ èíñàíëàð àðàñûíäà
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿí éàõøû òÿíçèìëÿéèúèñè ðîëóíäà ÷ûõûø åòìèøäèð. Ëåõ
ëîæè ùèíäóñ, ìöñÿëìàí, ùàáåëÿ äèýÿð åòíèê àçëûãëàð àðàñûíäà ìöíàñè-
áÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿðÿê, ìöõòÿëèô ôàêòîðëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, äèíè êîí-
ôåíññèéàëàð àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðèí çÿèôëÿìÿñè ñÿáÿáèíäÿí âÿ
1833-úö èëäÿí Ùèíäèñòàíûí àâðîïàëûëàð ö÷öí à÷ûã îëìàñûíäàí ñîíðà
äàùà ìþùêÿì ìþâãå ÿëäÿ åòìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, íÿçÿðè úÿùÿòäÿí
ùèíäóñ âÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó, èñòÿíèëÿí íþâ ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿ-
ìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëñàëàð äà, ôàêòèêè îëàðàã îíëàðûí þçöíäÿ áþéöê
áîøëóãëàð ìþâúóä îëìóøäóð. Ùèíäèñòàíûí èíêèøàôû òÿëÿá åäèðäè êè,
öìóìè îëàðàã ùÿì ìöñÿëìàíëàð ùÿì ùèíäóñëàð âÿ ùÿì äÿ äèýÿð äèí-
ëÿðÿ èáàäÿò åäÿí ÿùàëè àðàñûíäà éåíè íþâ ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿê
ö÷öí ÿðàçè ùöãóãè éàðàäûëìàëûäûð.
Ïðåçèäåíñèéà àäëàíàí (Áîìáåé, Êàëêóòòÿ âÿ Ìÿäðÿñ) ÿðàçèëÿðäÿ,
1726-úû èëÿ ãÿäÿð Èíýèëòÿðÿ êðàë ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí ãàéäà-
ëàð, éÿíè èíýèëèñ ùöãóãó îëäóüó êèìè òÿòáèã åäèëèðäè. Ëàêèí èêè ùàë èñòèñ-
íà åäèëìÿêëÿ ãàéäàëàð òÿòáèã åäèëèðäè: áèðèíúèñè, èíýèëèñ ùöãóãó î ùàëäà
òÿòáèã åäèëèðäè êè, éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí áó âÿ éà äèýÿð
ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ ðåãëàìåíòàñèéà ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð âÿ
315
èíýèëèñ ùöãóãó, õöñóñè Ùèíäèñòàí øÿðàèòèíäÿ èíýèëèñ ùöãóãóíó òÿòáèã åò-
ìÿê ìöìêöí îëäóãäà îíäàí èñòèôàäÿ åäèëñèí. Âÿ íÿùàéÿò, èíýèëèñ ìÿù-
êÿìÿëÿðè î ùàëäà ñÿëàùèééÿòëÿðè îëóðäóëàð êè, ìöáàùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿð-
äÿí áèðè ìöòëÿã èíýèëèñ îëìàëûäûð âÿ éà ùÿð èêè òÿðÿô (èíýèëèñ îëìàéàíëàð
ö÷öí) áó ìÿùêÿìÿíè ñÿëàùèééÿòëè ùåñàá åäèð. 1781-úè èëäÿí èíýèëèñ
öìóìè ùöãóã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè áöòöí ìöáàùèñÿëÿðÿ øà-
ìèë îëóíóðäó. Ëàêèí ãåéä åäèëèðäè êè, ìöñÿëìàíûí âÿ éà ùèíäóñóí ìà-
ðàãëàðûíà òîõóíàí õöñóñè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíÿ àèä åäèëÿí ìö-
áàùèñÿëÿð, ìöâàôèã îëàðàã ìöñÿëìàí âÿ ùèíäóñ ùöãóãó âàñèòÿñèëÿ ùÿëë
åäèëÿ áèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, ïðåçèäåíñèéàëàð èíýèëèñ ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíÿ
èñòèíàä åòìÿêëÿ, "ùèáðèä" èíýèëèñ-ùèíä ùöãóãóíóí ÿñàñûíû ãîéìóøäóëàð.
Ïðåçèäåíñèéàëàðäàí êÿíàðäà ãàëàí Ùèíäèñòàí ÿðàçèëÿðè ìîôóññèë
àäëàíûðäû. Áó ÿðàçèëÿðäÿ éàðàäûëìûø ìÿùêÿìëÿð îðãàíëàðû êðàë ìÿù-
êÿìÿëÿðè äåéèë, Îñò-ùèíä øèðêÿòèíÿ (Åàñò Èíäèà Cîìïàíé) àèä åäèëÿí
ìöëêè èøëÿð öçðÿ ìÿùêÿìÿëÿð îëìóøäóëàð. 1765-úè èëäÿí áó øèðêÿò
Ìîüîë èìïåðàòîðóíà èëëèê þäÿíú âåðìÿêëÿ, âåðýèëÿðè òîïëàìàã âÿ
ìÿùêÿìÿ òÿøêèë åòìÿê ñÿëàùèééÿòè ÿëäÿ åòìèøäèëÿð. Îñò-ùèíä êîìïà-
íèéàñûíûí ýþñòÿðèëÿí ñòàòóñó, 1865-úè èëÿ ãÿäÿð, Ùèíäèñòàíûí èäàðÿ÷èëè-
éèíèí áèðáàøà Áðèòàíèéà òàõò-òàúûíà âåðèëÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð.
Ùèíäèñòàíûí ìîôóññèë ÿðàçèëÿðèíäÿ ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè âÿðÿñÿëèê, íè-
êàù, êàñòà âÿ äèýÿð èíñòèòóòëàð ùèíäóñ ùöãóãó âÿ éà ìöñÿëìàí ùöãó-
ãó èëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðè öçðÿ ÿäàëÿò âÿ âèúäàí
ïðèíñèïëÿðèíÿ (ïðèíúèïëåñ îô úóñòèúå àíä ýîîä úîíñèåíúå) ÿñàñëàíàí
ìÿùêÿìÿëÿð ìþâúóä îëìóøäóð. Áåëÿ êè, 1781-úè èëäÿ Áåíãàë, Áèùàð
âÿ Îðèññà ÿéàëÿòëÿðè ö÷öí òÿñèñ åäèëìèø ìöëêè èøëÿð öçðÿ (ßäàëÿò Äèâà-
íû Ñÿäðëèéè) âÿ úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ (ßäàëÿò Íèçàìû Ñÿäðëèéè) èêè àëè èíñ-
òàíñèéàëû ìÿùêÿìÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1861-úè èëäÿ Ùèíäèñòà-
íûí áöòöí àëè ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí éåíèäÿí òÿøêèë åäèëìÿñèíÿ äàèð ãÿ-
áóë åäèëìèø Ãàíóíäà, ùÿð èêè èíñòàíñèéà îëäóüó êèìè ñàõëàíûëìûøäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ìîôóññóëäà ìöñÿëìàí âÿ ùèíäóñ ùöãóãó èëÿ éàíàøû, ïðåçè-
äåíñèéàëàðäà îëäóüó êèìè, ùÿð èêè äèíè ùöãóãóí òÿíçèìåòìÿ îáéåê-
òèíäÿí êÿíàðäà ãàëàí ñàùÿëÿð öçðÿ, èíýèëèñ öìóìè ùöãóãó òÿòáèã åäèë-
316
ìèðäè. Ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí ìöáàùèñÿëÿðèí
ùÿëëèíäÿ ÿäàëÿò âÿ âèúäàí ïðèíñèïëÿðèíÿ äàùà ìöâàôèã îëàí ãÿðàðû ãÿ-
áóë åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí êþìÿéÿ, èíýèëèñ öìóìè ùöãó-
ãóíó ùå÷ äÿ éàõøû áèëìÿéÿí âÿ ùöãóãøöíàñ îëìàéàí Îñò-ùèíä êîì-
ïàíèéàñûíûí âåðýè ìÿìóðëàðû (Ðåâåíóå Îôôèúåðñ) ýÿëèðäèëÿð. Îíëàð èñÿ
ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ìöâàôèã äèíè êîíôåíñèéàéà àèä îëäóüóíó íÿçÿðÿ àë-
ìàãëà, àäÿò ùöãóã íîðìàëàðû âÿ éà öìóìè ÿäàëÿò ïðèíñèïëÿðèíÿ ìö-
âàôèã îëàí íîðìàëàðà öñòöíëöê âåðèðäèëÿð.
ÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ÿäàëÿòèí âÿ þëêÿíèí èíêèøàôû
íàìèíÿ, àðòûã èíýèëèñ-ùèíä ùöãóãó àäëàíàí ùöãóãóí óíèôèêàñèéàñûíà, èí-
ýèëèñ öìóìè ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû äà äàõûë îëìàãëà îíóí ñèñòåìëÿøäè-
ðèëìÿñèíÿ, ñàäÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñèíÿ éåíè úÿùäëÿð
åäèëèð. 1833-úö èëäÿ ýåíåðàë-ãóáåðíàòîð éàíûíäà éàðàäûëìûø 3 íÿôÿð òÿð-
êèáäÿí èáàðÿò îëàí Øóðàéà, Ùèíäèñòàíûí èäàðÿ îëóíìàñûíäà îíà êþìÿê
åäÿí âÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ÿäëèééÿ íàçèðè ôóíêñèéàñûíû èúðà åäÿí ùö-
ãóãøöíàñ äàõèë åäèëìèøäèð. Áåíòàìûí (óòèëèòàðèçìèí ýþðêÿìëè íöìàéÿí-
äÿñè) ãûçüûí òÿðÿôäàðû îëàí Ìàêîëåé áó âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèëìèøäèð. Ñîí-
ðàëàð ëîðä òÿéèí åäèëìèø Ìàêîëåéèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éàðàäûëìûø èëê ùöãóã
êîìèññèéàñû 1833-úö èëäÿí 1840-úû èëÿ ãÿäÿð "ëåõ ëîæè ðåïîðò" àäëàíàí
ìÿðóçÿ ùàçûðëàìûøäûð. Êîìèññèéà ìöñÿëìàí ùöãóãóíó, ùèíäóñ ùöãó-
ãóíóí âÿ ÿðàçè ùöãóãóíóí (ëåõ ëîæè) ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóò-
ìóøäóð. Ýÿëìÿëÿðèí ãÿäèì âÿ ìþâúóä àäÿòëÿðÿ ÿìÿë åòìÿëÿðè õöñóñè
îëàðàã àéðûúà ýþñòÿðèëèðäè. Ùÿëÿ 1790-úû èë âÿ 1827-úè èë àêòëàðû èëÿ ýåðè-
äÿ ãàëìûø âÿ þçáàøûíàëûãëàðà éîë à÷àí úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ èñëà-
ùàòëàð êå÷èðèëìÿñè òÿëÿá åäèëèðäè. Ëàêèí êîìèññèéàíûí ùàçûðëàäûüû úèíàéÿò
ìÿúÿëëÿñè öìóìè ùöãóã òÿðÿôäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí õöñóñè ìöãàâèìÿòëÿ
ãàðøûëàíìûøäûð. Áóíäàí áàøãà, ùàçûðëàíìûø ìöñÿëìàí âÿ ùèíäóñ ùöãó-
ãó ìÿúÿëëÿëÿðèíèí ëàéèùÿëÿðè äÿ úèääè åòèðàçëàðà ñÿáÿá îëìóøäóð.
1853-úö èëäÿ éàðàäûëìûø èêèíúè êîìèññèéà ùÿð èêè ëàéèùÿíè ðÿää
åäÿðÿê äàùà ìöíàñèá ëàéèùÿ ùàçûðëàìûøäûð. Èíòåíñèâ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
êîìèññèéàíûí èøèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ âÿ êîíñòèòóñèéà ÿùÿìèééÿòëè ëàéè-
ùÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíà Ùèíäèñòàíäàêû 1857-úè èë öñéàíû äà þç òÿñèðèíè
317
ýþñòÿðìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ, 1859-1882-úè èëëÿðäÿ ôÿàë øÿêèëäÿ àïàðûëìûø
ãàíóíâåðèúèëèê èøëÿðèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã áèð ñûðà èðè ìÿúÿëëÿëÿð âÿ ãà-
íóíëàð ùàçûðëàíìûøäûð. 1859-úó èëäÿ Ìöëêè ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿ, 1865-
úè èëäÿ Âÿðÿñÿëèê ùàããûíäà (1925-úè èëäÿ ìöàñèð ãàíóíëà äÿéèøäèðèë-
ìèøäèð) ãàíóíâåðèúèëèê, 1872-úè èëäÿ Ìöãàâèëÿ ùàããûíäà (Èíäèàí Cîíò-
ðàúò Àúò, 269 ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð) ãàíóíâåðèúèëèê, 1881-úè èë Ãèéìÿò-
ëè Êàüûçëàð ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèê, Ìöëêèééÿòèí êå÷ìÿñè áàðÿäÿ
1882-úè èë ãàíóíó, Åòèáàð åäèëìèø Ìöëêèééÿò ùàããûíäà 1882-úè èë ãàíó-
íó ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ôðåäåðèê Ïîëëîê òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàìûø äåëèê ùöãó-
ãó (òîðòñ) ùàããûíäà ãàíóí ëàéèùÿñè èñÿ ãÿáóë åäèëìÿìèø ãàëìûøäûð.
Ùèíäèñòàíäà ýþñòÿðèëÿí ãàíóíëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ Ëîíäîíäàí
îëàí èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûí éàõûíäàí èøòèðàêû, þëêÿäÿ èíýèëèñ ùöãóãó-
íóí ðåñåïñèéàñûíû äà ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. 1858-úè èëäÿ Ìîüîë ùþêìðàí-
ëûüûíûí ëÿüâ åäèëìÿñè, Îñò-Ùèíä øèðêÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíèí äàéàíäûðûë-
ìàñû âÿ 1861-úè èëäÿ êå÷èðèëìèø ìÿùêÿìÿ èñëàùàòû èíýèëèñ ùöãóãóíóí
ðåñåïñèéàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðäÿí èäè.
Áðèòàíèéà ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ Ùèíäèñòàíäà ãÿáóë åäèëìèø ìÿ-
úÿëëÿëÿð âÿ ãàíóíëàð èíýèëèñ ùöãóã êîíñåïñèéàñûíà ÿñàñëàíìûøäûð. ßâ-
âÿëëÿð ìþâúóä îëìóø ãàíóíâåðèúèëèêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê ùöãóãóí
éåíèäÿíãóðóëìàñû âÿ éåíè íîðìàëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè áàø âåðìèø-
äèð. Áåëÿ êè, Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíè ùàçûðëàìûø ìöÿëëèôëÿð, þç ôÿàëèééÿò-
ëÿðèíäÿ Ôðàíñà Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíè âÿ Ëóèçèàíà øòàòûíûí Cèíàéÿò ìÿ-
úÿëëÿñèíè ðÿùáÿð òóòäóãëàðûíû áèëäèðìèøäèëÿð. Ìÿùç Ùèíäèñòàí ùöãóãó-
íó ìÿúÿëëÿëÿøäèðÿí ùöãóãøöíàñëàð, îíëàðûí ùàçûðëàäûãëàðû ìÿúÿëëÿëÿðèí
âÿ ãàíóíëàðûí ùÿòòà èíýèëèñ ùöãóãóíóí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñÿ äÿ âÿ éàõ-
øûëàøäûðûëìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè îëà áèëÿúÿéèíè ãåéä åäèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí,
ìöãàâèëÿ ùöãóãóíà àèä ãàíóí íîðìàëàðû (ãàðøûëûãëû òÿëÿáëÿðÿ äàèð èä-
äèàëàð, àçéàøëûëàðûí áàüëàäûüû ìöãàâèëÿëÿð, èúðàñû ìöìêöí îëìàéàí
ôîðìàë ìöãàâèëÿëÿð, ìöãàâèëÿ ìÿñóëèééÿòè) îðèúèíàëäàí ãàíóíâåðèúè-
ëèê àêòëàðûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Èíýèëòÿðÿ ùöãóãóíäàí òàìà-
ìèëÿ ôÿðãëè îëàí, öìóìè ùöãóã ãàéäàëàðûíà äàèð àíëàéûøûí âåðèëìÿñèíè
äÿ áó ñûðàéà àèä åòìÿê îëàð. Ìÿùç áó áàõûìäàí, èíýèëèñ ùöãóãó èëÿ
318
ìöãàéèñÿäÿ Ùèíäèñòàí ùöãóãó ìöòÿðÿããè úÿùÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíìèø âÿ
Øÿðãè Àôðèêà âÿ Ñóäàíäà ìþâúóä ùöãóãóí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñèíäÿ
íöìóíÿ îëìóøäóð. Áóíóíëà áåëÿ, Ùèíäèñòàí àïàðûëàí ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ
çàìàíû þëêÿíèí õöñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð. Áåëÿ êè, ìöëêè èøëÿ-
ðèí àïàðûëìàñû çàìàíû àíäëûëàðûí èøòèðàêûíäàí èìòèíà åäèëìÿñèíè, úèíà-
éÿò èøëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñûíäà àíäëûëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí éàëíûç
ïðåçèäåíñèéàëàðäà ìÿúáóðè ãöââÿéÿ ìàëèê îëìàñûíû ãåéä åòìÿê îëàð.
1955-úè èëäÿ èñÿ Ùöãóã Êîìèññèéàñû àíäëûëàð èíñòèòóòóíóí ôÿàëèééÿòèíè
þéðÿíÿðÿê îíó "Ùèíäèñòàí øÿðàèòèíäÿ èíêèøàôû ãåéðè-ìöìêöí îëàí èí-
ýèëèñ èíñòèòóòó êèìè ëÿüâ åäèëìÿñèíè" òþâñèéÿ åòìèøäèð.
Ùèíäèñòàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí åëàí åäèëìÿñèíÿ ãÿäÿð ùå÷ øöáùÿñèç
êè, öìóìè ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë èäè. Áó èëê íþâáÿäÿ ùöãóãè àíëàéûø
áàçàñû âÿ òåðìèíîëîæè ôîíäó ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèëèð. Ìÿùç Áðèòàíè-
éà ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ, Ùèíäèñòàí ùöãóãó èíýèëèñ ùöãóãóíäàí
ôÿðãëÿíñÿ äÿ, áöòþâëöêäÿ öìóìè ùöãóã âÿ îíóí èñòèôàäÿ åòäèéè ùöãó-
ãè êîíñåïñèéàäàí êÿíàðà ÷ûõà áèëìÿìèøäèð. Ùÿòòà ùèíäóñ ùöãóãó
ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí áèð ñûðà ÿñàñëàðäàí èìòèíà åäèëìèø âÿ öìóìè ùö-
ãóã òåõíèêàñûíà öñòöíëöê âåðèëìèøäèð. Ìÿùç èíàìëà ñþéëÿìÿê îëàð êè,
Ùèíäèñòàíäà ðÿñìè îëàðàã ïðåñåäåíò ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.
1845-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí êöëëèééàòëàðû, ùÿì÷è-
íèí ÷îõñàéëû ôÿðäè ìÿúìóÿëÿð äÿðú åäèëìèøäèð. 1861-úè èëäÿí èñÿ ðÿñ-
ìè ìÿúìóÿëÿðèí äÿðú îëóíìàñû èíçèáàòè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí âÿ-
çèôÿëÿðèíÿ àèä åäèëìèøäèð. ×öíêè èíçèáàòè îðãàíëàð ÿùàëèíè ìÿùêÿìÿ
ïðàêòèêàñû âÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ òàíûø åòìÿéÿ áîðúëó èäèëÿð.
1947-úè èëäÿ Ùèíäèñòàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí åëàí îëóíìàñû, òàðèõÿí
ôîðìàëàøìûø äöíéÿâè ùöãóã ñèñòåìèíèí äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ
ÿââÿëêè ùöãóã âÿ ãàíóíâåðèúèëèê êîíñåïñèéàñûíûí ìþùêÿìëÿíìÿñè
èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. 1950-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø 395 ìàääÿäÿí èáàðÿò
êîíñòèòóñèéàíûí 372-úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ÿââÿëëÿð éàðàäûë-
ìûø ùöãóã, ãöââÿñèíè éåíÿ äÿ ñàõëàéûð. Ùèíäèñòàí 1931-úè èëäÿ éàðà-
äûëìûø Áðèòàíèéà Ìèëëÿòëÿð Áèðëèéèíèí (1931-úè èë Âåñòìèíèñòåð ñòàòóòó)
âÿ öìóìè ùöãóã àèëÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ ãàëìàãäà äàâàì åäèð. Ëàêèí
319
îáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ, áèð ÷îõ ùàëëàð öçðÿ áó ÿëàãÿëÿðäÿ çÿèô úÿ-
ùÿòëÿð âàðäûð. Áåëÿ êè, Ùèíäèñòàíäà ùÿð ùàíñû èúìàéà (þëêÿäÿ 179 äèë
âÿ 544 ëÿùúÿ âàð) ìÿíñóá îëìàã êèìè, øÿõñëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñóíó
ìöÿééÿí åäÿí ôàêòîð ùÿëÿ äÿ þíÿì êÿñá åäèð. Èíýèëòÿðÿäÿí ôÿðãëè
îëàðàã Ùèíäèñòàí ôåäåðàñèéàäàí èáàðÿòäèð âÿ ìÿùç éàçûëû êîíñòèòóñèéà-
éà ìàëèêäèð. Öìóìè ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí ÀÁØ-ëà ìöãàéèñÿäÿ
áèð ÷îõ öìóìè ñòðóêòóð âÿ îõøàð úÿùÿòëÿð ìþâúóääóð. Ëàêèí Ùèíäèñ-
òàíûí âÿ ÀÁØ-ûí øòàòëàðûíûí áèð ÷îõ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìöãàéèñÿ-
ñè ìöìêöí äåéèëäèð. Òÿêúÿ ÀÁØ-äà âàùèä èíýèëèñ äèëèíèí îëìàñûíû
ãåéä åòìÿêëÿ âÿçèééÿòÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿê îëàð. 22 øòàòäàí èáàðÿò
îëàí Ùèíäèñòàíûí áÿçè ñóáéåêòëÿðèíäÿ 15 ðÿñìè äèë ìþâúóääóð. Ùèíä
äèëè Èòòèôàãûí ðÿñìè äèëè êèìè ãÿáóë åäèëñÿ äÿ îíóí óíèôèêàñèéàñû ìöì-
êöí îëìàìûøäûð. Ùèíäèñòàíûí 1950-úè èë êîíñòèòóñèéàñûíûí 97 ìàääÿ-
ñèíäÿ Èòòèôàãûí, 66 ìàääÿñèíäÿ øòàòëàðûí, 44 ìàääÿñèíäÿ èñÿ ùÿì Èòòè-
ôàãûí, ùÿì äÿ øòàòëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿð ýþñòÿ-
ðèëìèøäèð. ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ Ùèíäèñòàíûí ôåäåðàë ùþ-
êóìÿòè äàùà ÷îõ ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Õöñóñèëÿ äÿ ÿìèí-àìàíëû-
üûí ãîðóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ôåäåðàë ùþêóìÿò ôþâãÿëàäÿ ñÿëàùèééÿòëÿð
ÿëäÿ åòìèøäèð. Ùèíäèñòàíûí 1950-úè èë êîíñòèòóñèéàñû, ÀÁØ êîíñòèòóñè-
éàñûíäàí ôÿðãëè ñÿíÿä îëìàñû èñÿ, îíóí äþðääÿáèð ÿñð ÿðçèíäÿ 40 ìî-
äèôèêàñèéà äÿéèøèêëèéèíÿ ìÿðóç ãàëìàñûíäàäûð.
Ùèíäèñòàí êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ, ãàíóíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà ìöâà-
ôèã îëóá-îëìàìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ íÿçàðÿòè Àëè Ìÿùêÿìÿéÿ ùÿâàëÿ åäè-
ëèðäè. Áÿçè ïàðàìåòðëÿðèíÿ ýþðÿ, ìÿñÿëÿí, ÀÁØ êîíñòèòóñèéàñûíäàêû
êèìè, Ùèíäèñòàí êîíñòèòóñèéàñûíäà äà ãàíóí ãàðøûñûíäà ùàìûíûí áÿðà-
áÿð îëìàñû òÿñáèò åäèëñÿ äÿ, ÿìëàêà ñàùèá îëìàéàí ÿùàëè êàòåãîðèéàñû
âÿ õöñóñè ñòàòóñà ìàëèê êàñòàéà äàõèë îëàí âÿòÿíäàøëàð ö÷öí ôÿðãëè
ãàéäàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Î äþâðäÿ áó òÿõìèíÿí ÿùàëèíèí 40 ôàèçè-
íÿ øàìèë åäèëìèøäèð. Ùèíäèñòàí ÿùàëèñè äþçöìëö õàëã êèìè õàðàêòåðèçÿ
åäèëèð âÿ ÕÕ ÿñðäÿ þëêÿíèí ëèáåðàëèçì âÿ ñîñèàëèçì àðàñûíäà òÿðÿääöä
åòìÿñè, ùÿð èêè èíêèøàô éîëó òÿðÿôäàðëàðûíûí áàðûøäûðûëìàñû âÿ ñ. þëêÿ
äàõèëè ëàáöä ïðîñåñÿ ÷åâðèëìèøäèð.
320
 ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ìöñòÿãèëëèéèíè ÿëäÿ åòìèø ÷îõ áþéöê ÿðàçèéÿ
âÿ ÿùàëèéÿ ìàëèê îëàí Ùèíäèñòàíäà, Èíýèëòÿðÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã ìÿðêÿç-
ëÿøäèðèëìèø ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè îëìàìûøäûð. Ùèíäèñòàíäà ôåäåðàë ìÿù-
êÿìÿ ñèñòåìè îëìàñà äà, Íéó-Äåëèäÿêè ôåäåðàë Àëè Ìÿùêÿìÿ èñòèñíà-
ëûã òÿøêèë åäèð. Îíóí òÿðêèáèíÿ Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè (Cùèåô Úóñòèú îô
Èíäèà) âÿ 13 íÿôÿð öçâ äàõèëäèð. Àëè Ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè èíòåíñèâ ìÿñ-
ëÿùÿòëÿøäèðìÿëÿðäÿí ñîíðà, ëàêèí ïàðëàìåíòèí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðìÿ-
äÿí þëêÿ ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ÿñàñ
ôóíêñèéàñû êîíñòèòóñèéà ÿìÿë åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Ôåäåðàñèéà âÿ éà øòàòëàðûí ãàíóíëàðûíûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóí îëóá-îë-
ìàìàñû ìöáàùèñÿëÿíäèðìÿê Àëè ìÿùêÿìÿíèí ñÿëàùèééÿòèíÿ äàõèëäèð.
Èíýèëòÿðÿäÿ îëäóüó êèìè, Ùèíäèñòàíäà äà ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí
ÿùÿìèééÿòè âÿ ðîëó ÷îõ áþéöê îëìóøäóð. Ùèíäèñòàíäà ùöãóãóí öìóìè
âÿ õöñóñè ùöãóãà áþëýöñöíäÿí èìòèíà åäèëìèøäèð. Ùèíäèñòàí ùöãóãøö-
íàñëàðûíûí âÿ ùàêèìëÿðèíèí ïñèõîëîýèéàñû, èíýèëèñ ùöãóãøöíàñëàðûíûí ïñè-
õîëîýèéàñû êèìèäèð. Ùàêèìëÿð èääèà÷ûíûí àäè øÿõñëÿð âÿ éà èíçèáàòè ùà-
êèìèééÿò îðãàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿñè îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí
ïðîñåññóàë èøëÿðÿ åéíè íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèðäèëÿð. Èíýèëòÿðÿ ùöãóãó èëÿ
Ùèíäèñòàí ùöãóãóíóí îõøàð úÿùÿòëÿðè ÷îõ îëñà äà, êèôàéÿò ãÿäÿð ôÿðãëè
úÿùÿòëÿðè äÿ ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, Ùèíäèñòàíäà Èíýèëòÿðÿäÿ îëäóüó êèìè
ùöãóãóíóí öìóìè âÿ ÿäàëÿò ùöãóãóíà áþëýöñö òÿøÿêêöë òàïìàìûøäûð.
×öíêè Ùèíäèñòàíäà ÿäàëÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíû òÿòáèã åäÿúÿê õöñóñè
ìÿùêÿìÿëÿð éàðàäûëìàìûøäûð. Åéíè ìÿùêÿìÿëÿð ùÿì öìóìè ùöãóã
âÿ ùÿì äÿ ÿäàëÿò ùöãóãó íîðìàëàðûíû òÿòáèã åäèðäèëÿð. Èíýèëòÿðÿäÿ
1873-1875-úè èëëÿð ìÿùêÿìÿ èñëàùàòûíäàí ñîíðà ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí
áèðëÿøìÿñè êèìè, ÿââÿëúÿäÿí Ùèíäèñòàíäà âàùèä ìÿùêÿìÿ ãàéäàëàðû
òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ìÿùç ÿäàëÿò ùöãóãó Ùèíäèñòàíäà, öìóìè ùöãóãà
ãàðøû äåéèë, åëÿ öìóìè ùöãóãóí òÿðêèáèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð.

321
 Õ Ì Þ Â Ç Ó : ×ÈÍ ßÍßÍßÂÈ ÙÖÃÓà ÀÈËßÑÈ

1. ×èí äèíè-åòèê ÿíÿíÿâè ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû

âÿ èíêèøàôû
Ãÿäèì ×èíèí èúòèìàè ãóðóëóøó âÿ ùöãóã êîíñåïñèéàñû ÿíÿíÿñè ùå÷
áèð õàðèúè ìöäàõèëÿ îëìàäàí þçöíÿìÿõñóñ ôîðìàäà èíêèøàô åòìèø âÿ
ïðîñåñ ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Áó êîíñåïñèéàíûí ôóí-
äàìåíòàë èäåéàñûíû êîñìîãîíèê ãóðóëóøó ÿùàòÿ åäÿí òîðïàã, ñÿìà âÿ
èíñàíëàð ùàããûíäà åùêàì òÿøêèë åäèðäè. Êîñìîãîíèê ãóðóëóøäà òîðïàã
âÿ ñÿìà äÿéèøìÿç ãàíóíëàðà òàáåäèð, èíñàíëàð èñÿ þç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí
ñàùèáè îëìàãëà, äàâðàíûøëàðûíäàí àñûëû îëàðàã äöíéàäà ñöëù âÿ éà ÿêñè-
íÿ, ùÿðú-ìÿðúëèê áÿðãÿðàð îëàúàãäûð. Cÿìèééÿòäÿêè ùàðìîíèéà èíñàí-
ëàðûí õîøáÿõòëèéèíäÿí âÿ äöíéàäàêû òàðàçëûãäàí àñûëûäûð âÿ áó ùàðìî-
íèéà èêè àñïåêòäÿí òÿãäèì îëóíóð: èíñàíëàð âÿ òÿáèÿò àðàñûíäàêû ùàðìî-
íèéà âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã èíñàíëàðûí òÿáèè ãàéäàëàðà óéüóí äàâðà-
íûøû ýþñòÿðèëèð. Áèðèíúèñè, òÿáèÿòäÿêè ùàðìîíèéà òÿìèí åäèëÿðêÿí áèð ñû-
ðà õöñóñèééÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Áåëÿ êè, åïèäåìèéà, ìÿùñóë ãûòëû-
üû, äàøãûí âÿ çÿëçÿëÿ, ùàáåëÿ øÿõñè âÿ èúòèìàè ïëàíäàí áó âÿ éà äèýÿð
õîøàýÿëìÿç ùÿðÿêÿòëÿðäÿí éàéûíìàã ö÷öí, ïëàíåòëÿðèí äöçöëöøö, èëèí
ìþâñöìö âÿ ñ. äèããÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Òÿáèè ãàéäàëàðà ìöâàôèã îëà-
ðàã ùþêìäàðëàð ùÿéàòäà äàùà ÷îõ íöìóíÿ ýþñòÿðìÿëèäèðëÿð. Áó îíëà-
ðûí ÿñàñ âÿçèôÿñèäèð. Ïðàêòèêè áèëèêëÿ ìöãàéèñÿäÿ õåéèðõàùëûã âÿ ìÿíÿ-
âèééàò ùþêìäàðëàðûí ÷îõ ìöùöì êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèñè îëìàëûäûð. Èêèí-
úèñè, èíñàíëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè ùàðìîíèéà, ãÿäèì ×èí äèíè-
åòèê äàâðàíûø êîíñåïñèéàñûíûí ÷îõ çÿðóðè åëåìåíòëÿðèíäÿíäèð. Áóðàäà,
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí þí ïëàíûíäà áàðûøûã âÿ êîíñåíñóñ îëìàëûäûð.
Ìÿùêóì åòìÿäÿí, ñàíêñèéàäàí, ÷îõëóüóí ÷ûõàðäûüû ãÿðàðäàí óçàã îë-
ìàã òþâñèéÿ åäèëèð. Èíñàíëàð àðàñûíäà íàðàçûëûã, èíúèêëèê ùÿëë åäèëìÿäÿí
(ìÿùêÿìÿ ñàíêñèéà òÿòáèãè íÿçÿðäÿ òóòóëóð), ñàíêè þç-þçöíÿ "ÿðèìÿ-
322
ëèäèð". Òÿêëèô îëóíàí ùÿëë âàðèàíòû ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí âÿ
ÿäàëÿòëè ãÿðàð êèìè ãÿáóë åäèëìÿëè âÿ áó çàìàí ùå÷ êèì "ñèôÿòèíè" èòèð-
ìÿìÿëèäèð. Cÿìèééÿòäÿ þí ïëàíäà äþâëÿòèí ìÿúáóðåòìÿ ùàêèìèééÿò
àïàðàòû äåéèë, òÿðáèéÿ åòìÿê âÿ èíàíäûðìà îëìàëûäûð.
Ãÿäèì ×èí ÿíÿíÿëÿðè ùöãóãóí úèääè, ùÿì äÿ àáñòðàêò èäåéàëàðûíà
ìÿíôè ìöíàñèáÿòè èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Èíêèøàô åäÿí ùöãóã íÿéè òÿ-
ëÿá åäèðñÿ, ãîé åòñèí. Áóíóí ÷èíëèëÿðèí äöøöíúÿëÿðèíäÿ êþê ñàëìûø
ÿíÿíÿëÿðÿ, êîíôóòñè÷èëèêäÿí èðÿëè ýÿëÿí åòèê-äàâðàíûø ãàéäàëàðà ùå÷
áèð àèäèééÿòè éîõäóð âÿ éà îíëàð ùöãóã íîðìàñû èëÿ ÿâÿç îëóíìàìà-
ëûäûð. Ãÿäèì ÷èíëèëÿð ùöãóãøöíàñëàðà åòèáàðñûçëûãëà éàíàøûðäûëàð. ×öí-
êè ùöãóãøöíàñëàð àáñòðàêò íîðìàëàðëà êîìïðîìèñ ÿëäÿ îëóíìàñûíà
ìàíå îëóðäóëàð. Îíëàð áóíó èñòÿéèá âÿ éà èñòÿìÿìÿëÿðèíäÿí àñûëû îë-
ìàéàðàã, ëÿéàãÿòëè ýþðöíìÿéÿí äàâðàíûøëàðû, úÿìèééÿòèí ìàðàãëàðû
èëÿ áèð àðàéà ñûüìûð. Èñòÿíèëÿí ùàëäà êîíêðåò ÷ûõàðûëìûø ãÿðàð ÿäàëÿòèí
âÿ ùóìàíèñò ùèññëÿðèí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿëè, ùÿð ùàíñû áèð ùöãó-
ãè êîíñòðóêñèéà èëÿ ìÿùäóäëàøìàìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, çÿðÿðèí þäÿíèë-
ìÿñè áîðúëóíóí ÷èéèíëÿðèíÿ éöêëÿìÿêëÿ îíóí àèëÿñèíèí ìöôëèñ îëìà-
ñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, ÷èí ùöãóã äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ,
èíñàí þç ùöãóãëàðûíûí (ìÿùêÿìÿñèç äàùà éàõøû îëàðäû) òÿìèí åäèëìÿ-
ñèíÿ àëóäÿ îëìàìàëû, ðàçûëàøìàéà úÿùä åòìÿêëÿ, åéíè çàìàíäà þç
ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿéè äÿ éàääàí ÷ûõàðìàëûäûð.
Ãÿäèì ÷èíëèëÿð áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, ãàíóí, èíñàíëàð àðàñûíäà ìö-
íàãèøÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ùå÷ äÿ íîðìàë âàñèòÿ äåéèëäèð. Ãàíóíóí
ôàéäàëû ðîëó, îíóí äàâðàíûø íöìóíÿñè ãàéäàñû òÿãäèì åòìÿñè âÿ úÿ-
ìèééÿò ÿëåéùèíÿ ÷ûõàíëàðà ãàðøû þçöíö íåúÿ àïàðìàüû õÿáÿðäàð åò-
ìÿêëÿ ìÿùäóäëàøûð. Ëàêèí ýþñòÿðèëèðäè êè, ñþùáÿò ùå÷ äÿ ãàíóíóí
ùÿðôè ìÿíàñûíà èñòèíàä åòìÿêëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿí ýåòìèð. Áåëÿ êè,
ãàíóíóí òÿòáèã åäèëÿðêÿí ýåíèø àçàäëûãëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð.
Öìóìèëèêäÿ èñÿ ãàíóíóí òÿòáèã åäèëìÿìÿñè âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðûíûí
÷ûõàðûëìàìàñû èäåàë ùåñàá åäèëèðäè.
Áóíóíëà áåëÿ, ÿíÿíÿâè ãÿäèì ×èí êîíñåïñèéàñû ùöãóãó èíêàð åò-
ìèðäè. Ëàêèí ùåñàá åäèðäè êè, ùöãóã áàðáàð òàéôàëàð, þç ìÿíÿâèééàòû-
323
íûí ãàéüûñûíà ãàëìàéàíëàð, èñëàù îëóíìàéàí úèíàéÿòêàðëàð âÿ íÿùà-
éÿò, ÷èí ñèâèëèçàñèéàñûíà éàä îëàí õàðèúèëÿð ö÷öíäöð. Ãÿäèì ×èí ÿôñà-
íÿñèíÿ ýþðÿ, ùöãóã (ôà) å.ÿ. ÕÕÛÛÛ ÿñðäÿ áàðáàð òàéôà îëàí ìèàîëàð
òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø, ñîíðàëàð èñÿ áó òàéôà Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ìÿùâÿ
ìÿùêóì åäèëìèøäèð. ×èí õàëãû ùöãóãà èñòèíàä åòìèð âÿ ìÿùàðÿòëÿ
îíäàí éàéûíûð. ×èíëèíè ãàíóíäà ùàíñû íîðìàëàðûí òÿñáèò îëóíìàñû
ìàðàãëàíäûðìûð. ×èí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿð áèð ÷èíëè ìÿùêÿìÿéÿ
ìöðàúèÿò åòìÿäÿí, àðàëàðûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè ùöãóã âàñèòÿñèëÿ äå-
éèë, îíóí äöøöíúÿñèíÿ ùàêèì êÿñèëÿí ðàçûëûã âÿ ùàðìîíèéàíûí êþìÿ-
éèëÿ ùÿëë åäèëìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. ×èíëèíèí àëäûüû òÿðáèéÿ áó ùàðìîíè-
éàíû ÷îõ àñàíëûãëà áÿðïà åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. ×öíêè î, ìö-
áàùèñÿíèí, ìöíàãèøÿíèí ñÿáÿáëÿðèíè ðÿãèáèíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ âÿ éà
øÿð ãöââÿëè èðàäÿäÿ äåéèë, þç øÿõñè ñÿùâëÿðèíäÿ, äèããÿòñèçëèéèíäÿ,
ãàéüûñûçëûüûíäà àõòàðûðäû. Þç ñÿùâëÿðèíè åòèðàô åòìÿê èñòÿéè àòìîñôå-
ðèíäÿ, ùÿð êÿñèí ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ âÿ âàñèòÿ÷èíèí ãàðûøìàñûíà ðàçûëûã
âåðìÿìÿê (ìÿùêÿìÿíèí) èñòÿéè âÿ íÿùàéÿò, èúòèìàè ðÿé ãàðøûñûíäà-
êû ãîðõó, áó ãàðøûëûãëû ðàçûëûüà ìÿúáóðè õàðàêòåð âåðèðäè.
Ãÿäèì ×èí úÿìèééÿòèíèí ùöãóãà áàüëûëûãäàí èìòèíà ñÿáÿáëÿðèí-
äÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ áèðèíúèñè, ùàêèìèééÿòè äÿ íàðàùàò åòìÿéÿí ìÿùêÿ-
ìÿ èøèíèí ïèñ òÿøêèë åäèëìÿñè îëìóøäóð. ÂÛÛ ÿñðäÿ èìïåðàòîð Êàí Øè
áÿéàí åäèðäè: "Þëêÿäÿ ìÿùêÿìÿ èääèàëàðûíûí ñàéû äóðìàäàí àðòûð,
ÿýÿð èíñàíëàð ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿñÿëÿð, îíëàð
ìÿùêÿìÿäÿ àñàíëûãëà ÿäàëÿò òàïàúàãëàð. Áèçèì òÿáÿÿëÿðèí éàðûñû êèôà-
éÿò åòìÿç êè, ãàëàí éàðûñûíûí ìöáàùèñÿëÿðèíè ùÿëë åòñèíëÿð. Îíà ýþðÿ
äÿ, òÿëÿá åäèðÿì êè, êèì ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäèðñÿ îíóíëà àìàíñûç
äàâðàíûëñûí. Îíëàðäà ùöãóãà ãàðøû íèôðÿòåäèúè ìöíàñèáÿò éàðàíñûí âÿ
ãîðõóíóí òÿñèðè àëòûíäà ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà äàéàíìàìàã ùàããûíäà
áèð ôèêèð ôîðìàëàøñûí". ×èíäÿ èíçèáàòè àïàðàò ìÿìóðëàðûíà, åéíè çàìàí-
äà ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ùàêèìëèê åòìÿê ùÿâàëÿ åäèëèðäè. Àäÿòÿí îíëàð áàø-
ãà ÿéàëÿòäÿí äÿâÿò îëóíóð âÿ íÿèíêè ùöãóãó, åéíè çàìàíäà éåðëè àäÿò-
ëÿðè âÿ ëÿùúÿëÿðè áåëÿ çÿèô áèëèðäèëÿð. Ìÿùêÿìÿ ãóëëóã÷óëàðû ãÿñäÿí
ïðîñåñè óçàäûð, ÷ÿêèøÿí òÿðÿôëÿð ùåñàáûíà òÿìèí îëóíàðàã êîððóïñèéàéà
324
éîë à÷ûðäûëàð. ×ÿêèøÿí òÿðÿôëÿðÿ ìöíàñèáÿò ùÿìèøÿ àøàüûëàéûúû, ïðîñå-
ñèí íÿòèúÿñè èñÿ øöáùÿëè îëóðäó. Ùÿòòà ãàëèá ýÿëÿðÿê óäóëàí ïðîñåñ, èòè-
ðèëÿí ïóëëàðûí ùåñàáûíà áàøà ýÿëèðäè. Áöòöí áóíëàð ÷èíëèëÿðè ìÿùêÿìÿ-
éÿ ìöðàúèÿòäÿí éàí êå÷ìÿêëÿ, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿí êÿíàð ãàéäàäà
ìöáàùèñÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿéÿ ñþâã åäÿí ñÿáÿáëÿðäÿí îëìóøäóð.
Öìóìèëèêäÿ, ×èí ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíà èêè áèð-áèðè èëÿ
ìöáàðèçÿ àïàðàí êîíôóòñè÷èëèéèí åòèê-ñèéàñè åùêàìëàðûíûí âÿ ëåãèçìèí
ñèéàñè-ùöãóãè êîíñåïñèéàñûíûí ÷îõ áþéöê òÿñèðè îëìóøäóð. Ùÿð èêè òÿ-
ëèì ×èí ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà, îíóí èäåéà ÿñàñëàðûíûí, ïðèíñèïëÿðè-
íèí, èíñòèòóòëàðûíûí, ùÿì÷èíèí ùöãóã òÿòáèãåòìÿ ìåõàíèçìëÿðèíèí, áö-
òþâëöêäÿ èñÿ ÷èíëèëÿðèí ÿíÿíÿâè ùöãóã äÿðê åòìÿëÿðèíèí ìöÿééÿí
åäèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ôàêòîð îëìóøäóð. Ùÿð èêè ìÿêòÿáèí ñèéàñè èñòè-
ãàìÿòèíèí öìóìè úÿùÿòëÿðè "ðàñèîíàë", "ÿäàëÿòëè" áàøëàíüûúà ÿñàñëà-
íàí ×èí úÿìèééÿòè éàðàòìàã îëñà äà, ùÿð áèð ìÿêòÿá àéðû-àéðûëûãäà
áóíó ôÿðãëè ôîðìàäà áàøà äöøöðäö. Áó úÿùÿò îíëàð àðàñûíäà êÿñêèí
ìöáàðèçÿéÿ ñÿáÿá îëñà äà, ñîíäà êîìïðîìèñëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð.
Ãÿäèì ×èí ùöãóãóíóí þç èíêèøàôûíäà ö÷ ìÿðùÿëÿíè ôÿðãëÿíäèðìÿê
îëàð. Øàí-Èí (ÕÂ-ÕÛ ÿñðëÿð) âÿ åðêÿí ÷úîó (ÕÛ-ÛÛÛ ÿñðëÿð) ìÿðùÿëÿñèí-
äÿ ×èíäÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ åòèê íîðìàëàð (ëè)
âÿ ÷èí úÿìèééÿòè öçâëÿðèíèí ùþêìäàð âàíà âÿ àèëÿäàõèëè ìÿñÿëÿëÿðÿ
ìöíàñèáÿòëÿðè áàøëûúà ðîë îéíàìûøäûð. Áó íîðìàëàð âàëèäåéíëÿðÿ, áþ-
éöêëÿðÿ åùòèðàì, ÿéàíëàðà èòàÿò âÿ âàíà ñÿäàãÿò ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð.
Áó äþâðäÿ ùöãóã íîðìàëàðû öìóìè äèíè-åòèê íîðìàëàðëà ãàðûøàðàã áèð-
ëèêäÿ âàùèä ñèñòåì òÿøêèë åòìèøäèð. Âàí ùàêèìèééÿòè ìþùêÿìëÿíäèêúÿ
ùþêìäàðëàðûí ñÿðÿíúàìëàðû âÿ ÿìðëÿðè òÿäðèúÿí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá
åòìÿéÿ áàøëàìûø âÿ îíëàðûí èúðàñû ìÿúáóðè òÿìèí åäèëìèøäèð.
Å.ÿ. ÂÛ ÿñðäÿ áþéöê ìöòÿôÿêêèð, ôèëîñîô Êîíôóòñèíèí (å.ÿ. 551-
479-úó èëëÿð) òÿëèìè ×èí úÿìèééÿòèíäÿ ìþùêÿì êþê ñàëàðàã äÿðèí èç
áóðàõìûøäûð. Êîíôóòñè÷èëèéèí òÿêëèô åòäèéè äèíè-åòèê ãàéäàëàðëà òÿíçèì-
ëÿíÿí úÿìèééÿò óçóí ÿñðëÿð áîéó ×èíäÿ ùþêìðàí ìþâãåéèíè ñàõëà-
ìûø, éàëíûç 1911-úè èë Ñèíõàé èíãèëàáûíäàí ñîíðà "ùöãóãñóç" úÿìèééÿ-
òÿ ñîí ãîéóëìóøäóð. Êîíôóòñè÷èëèê òÿëèìèíÿ ýþðÿ, úÿìèééÿòèí þçÿéèíè
325
èéåðàðõèéà òÿøêèëàòû ãóðóëóøóíà ÿñàñëàíàí àèëÿ òÿøêèë åäèð. Àèëÿ ìöòëÿã
ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê îëàí àèëÿ áàø÷ûñû (ïàòðèàðõ) òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð
âÿ àèëÿ áàø÷ûñûíà âåðèëìèø ýåíèø ùöãóãëàðà ùå÷ áèð ùàëäà ãàðûøìàã ãà-
äàüàí èäè. Èúìà âÿ äþâëÿòèí þçö áó àèëÿ ìîäåëèíÿ ìöâàôèã îëàðàã òÿø-
êèë åäèëìÿëèäèð. Àèëÿ êèìè ùÿð áèð èúìàäà äà, àéðû-àéðû ôÿðäëÿð ö÷öí
ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ îíëàðûí ñòàòóñóíà ìöâàôèã îëàí äàâðàíûø ãàéäà-
ëàðûíà úèääè ÿìÿë åòìÿëèäèð. Ñóáîðäèíàñèéà ÿñàñûíäà ãóðóëàí ×èí úÿ-
ìèééÿòèíäÿ êè÷èêëÿð áþéöêëÿðÿ, øàýèðäëÿð ìöÿëëèìëÿðÿ, ÿñýÿðëÿð ðÿèñ-
ëÿðÿ, áöòöí þëêÿ òÿáÿÿëÿðè èñÿ ñþçñöç îëàðàã ùþêìäàðà òàáå îëìàëûäûð-
ëàð. Öìóìè êîñìîãîíèê úÿìèééÿòäÿ, èúìà öçâëÿðè ö÷öí ìöÿééÿí
åäèëìèø äàâðàíûø ãàéäàëàðû, ×èíäÿ ãàíóíà ÿìÿë åòìÿíè ÿâÿç åòìèøäèð.
Êîíôóòñèéÿ ýþðÿ, úÿìèééÿòäÿ ÿäàëÿòëè ãàéäàëàðûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ
ÿñàñ âàñèòÿ ãàíóí äåéèë, ÿíÿíÿëÿðèí ãîðóíìàñû âÿ åòèê-ìÿíÿâè äàâðà-
íûø íîðìàëàð (ëè) îëìàëûäûð. Èíñàíëàðûí áèð-áèðëÿðè èëÿ ðÿôòàðû òÿáèÿòäÿêè
ùàðìîíèéàéà áÿíçÿìÿëèäèð. Áó èäåàë äàâðàíûø ãàéäàëàð íöìóíÿñèíÿ
ùàìû ÿìÿë åòìÿëè âÿ þç íþâáÿñèíäÿ, áó íöìóíÿ ùÿð áèð èíñàíäà ýö-
çÿøò åòìÿê âÿ êîìïðîìèñ ùèññè éàðàòìàëûäûð. Èñòÿíèëÿí ùèääÿò, ãÿçÿá
âÿ çîðàêûëûüûí ãàäàüàí îëóíìàñû, éóõàðû èéåðàðõèéàéà òàáå îëìàã, îí-
ëàðà ãàðøû þâëàä ñåâýèñè (ñéàî) ýþñòÿðìÿê êîíôóòñè÷èëèéèí ÿñàñ ïðèíñèï-
ëÿðäÿíäèð. Êîíôóòñè÷èëèê ïîçèòèâ ãàíóíëàðà (ôàéà) ìÿíôè ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðèðäè. Ùÿì òÿúðöáÿäÿ, ùÿì äÿ íÿçÿðè ùöãóã äöøöíúÿñèíäÿ äþâ-
ëÿòèí âåðäèéè ãàíóíëàð (ïîçèòèâ ùöãóãó), ÿíÿíÿâè úÿçàëàð, ñÿðò úÿçàëàð
òÿíãèä åäèëèðäè. Êîíôóòñè÷èëèéÿ ýþðÿ, ùàêèìèééÿòè þçáàøûíà èäàðÿ åòìÿê
ãàäàüàí îëóíóðäó. Êîíôóòñè÷èëèéèí åòèê äàâðàíûø ãàéäàëàðûíäàí òÿðáè-
éÿ àëìûø èäàðÿ åäÿíëÿð, ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè ãîðóìàã-
ëà èëê íþâáÿäÿ ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàëû, ñîíðà ÿìð åòìÿ-
ëè âÿ äàùà ñîíðà ùàêèì ðîëóíäà ÷ûõûø åòìÿçäÿí ãàáàã õÿáÿðäàðëûã åò-
ìÿêëÿ úÿçàéà âåðìÿëèäèðëÿð. Äèíè-åòèê äàâðàíûø ìÿðàñèìè ãàéäàëàðûíà
(ëè) úèääè ÿìÿë åòìÿê, êîíôóòñè÷èëèéè ëåýèñòëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ
ïðèíñèïëÿðäÿí èäè. Ùöãóãà "éàä" ìöíàñèáÿò ×èí äþâëÿòèíäÿ, îíóí ùö-
ãóã ÿíÿíÿëÿðèíäÿ þç äÿðèí èçèíè áóðàõìûøäûð. Áåëÿ êè, ×èíäÿ ÿñðëÿð áî-
éó ìöòÿøÿêêèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùöãóãøöíàñëûã ïåøÿñè îëìàìûøäûð.
326
Õöñóñè ùöãóã ÿñÿðëÿðè, äÿðñëèêëÿð ìþâúóä îëìàìûøäûð. Ìÿùêÿìÿ
ôóíêñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿí ìÿìóðëàð, ùàêèì âÿçèôÿñèíè òóòìàã ö÷öí
òÿëèì õàðàêòåðëè ÿäÿáèééàòëàðäàí èìòàùàí âåðìèøäèëÿð. Îíëàð èñÿ ùöãó-
ãó áèëìèð âÿ þç èøëÿðèíäÿ éóõàðû èíñòàíñèéàëû èðñÿí êå÷ÿí âÿçèôÿëÿðè òó-
òàí ìÿìóð êàñòàñûíûí ìÿñëÿùÿòëÿðèíè ðÿùáÿð òóòóðäóëàð. Ãàíóíó áèëÿí-
ëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿíëÿðÿ íèôðÿò åäèëèð, ÿýÿð áó ìöðàúèÿò îëóðäóñà, ÷îõ
ýèçëè ôîðìàäà áàø òóòóðäó. ×èí òàðèõèíäÿ ùÿð ùàíñû ùöãóã äîêòðèíàñûíà
âÿ éà þç åëìè èðñèíè ãîéìóø áþéöê ùöãóãøöíàñà ðàñò ýÿëèíìÿìèøäèð.
Ãÿäèì ×èí ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäàêû èêèíúè ìÿðùÿëÿ ×úîó (å.ÿ. ÕÛ-
ÛÛÛ ÿñðëÿð) äþâðöíÿ àèä åäèëÿí, "äþéöøÿí øàùëûãëàð"ûí (Â-ÛÛÛ ÿñðëÿð) ìö-
áàðèçÿñè èëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Áó ãàðûøûã äþâðäÿ ìþâãåëÿðè ýöúëÿíÿí ëå-
ýèñòëÿð ìÿêòÿáè, úÿìèééÿòè òÿêúÿ èíñàíëàðûí õåéèðõàù äàâðàíûøëàðû èëÿ
äåéèë, ãàíóíëàðà òàáå îëìàã âÿ ãàíóíëàðëà èäàðÿ åòìÿéÿ öñòöíëöê âåð-
ìÿëÿðè èëÿ êîíôóòñè÷èëÿðäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. ×èí äþâëÿòèíäÿ ñàáèò úÿçà
êîìïëåêñè êèìè, ùöãóãóí ðîëó ýöúëÿíèð âÿ îíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðè-
ëèðäè. Ìÿùç áó äþâðäÿ ëåýèçìèí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Øàí Éàíûí
(å.ÿ. 390-338-úè èëëÿð) õàëãû âÿ äþâëÿòè èäàðÿåòìÿéÿ äàèð ëåýèñò òÿëèìè òà-
ìàìëàíûð. Øàí Éàí, åéíè çàìàíäà "ãàíóí÷óëàð" (ôàñçéà) ìÿêòÿáèíèí
áàíèëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá åäèëèðäè. Ëåýèñòëÿð ñèéàñÿòèí ÿíÿíÿâè ÿõëàãè
ìÿçìóí øÿðùèíäÿí èìòèíà åòìèø âÿ ùàêèìèééÿòèí èäàðÿ îëóíìàñû ùàã-
ãûíäà þç òÿëèìëÿðèíè éàðàòìûøäûëàð. Ëåýèñòëÿðèí áàõûøëàðû Õàí Ôåéòñçûí
(å.ÿ. ÛÛÛ ÿñð) òðàêòàòëàðûíäà òÿñáèò åäèëìèø âÿ äàèìè ãöââÿäÿ îëàí ãàíóí-
ëàðûí éàðàäûëìàñû òÿêèä åäÿí ïðèíñèïÿ ÿñàñëàíìûøäûð. Ùþêìäàðëàð ãàíó-
íó áèëìÿëè, òÿáÿÿëÿð èñÿ îíà úèääè ÿìÿë åòìÿëèäèðëÿð. Ëåýèçìèí ùöãóã
âÿ ãàíóí êîíñåïñèéàñû áèð ãÿäÿð ñàäÿëþâù ýþðöíñÿ äÿ ãûñà ìöääÿòäÿ
þçöíö òÿñäèã åäÿ áèëìèøäèð. Ëåýèñòëÿð ãàíóíëàðà (ôàéà) âÿ ñÿðò úÿçàëàðà
àðõàëàíàí èäàðÿ÷èëèéè ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Êîíôóòñè÷èëèéèí òÿñèð
ýöúöíÿ ãàðøû ÷ûõûø åäÿí Øàí Éàí ýþñòÿðèðäè êè, îíëàð âÿçèôÿ òóòà âÿ ãà-
íóíëàðû ãîðóéà áèëÿðëÿð, ëàêèí îíëàð êþùíÿ ãàíóíëàðûí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿ-
íàðà ÷ûõàí ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèëÿð. Èäàðÿ÷è-
ëèêäÿ ñÿðò ãàíóíëàð, ëåýèñòëÿðèí òÿñÿââöðöíäÿ éåýàíÿ âàñèòÿ èäè. Øàí
Éàí òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô åäèëÿí èäàðÿ÷èëèê êîíñåïñèéàñû öìóìèëèêäÿ èíñàí-
327
ëàðà ãàðøû äöøìÿí÷èëèê, îíëàðûí ÿãèäÿëÿðèíÿ ñîí äÿðÿúÿ ìÿíôè ìöíàñè-
áÿòè èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áåëÿ êè, çîðàêûëûã òÿäáèðëÿðè âÿ ñÿðò ãàíóíëàðëà îí-
ëàðû àðçó åäèëÿí ãàéäàäà òàáå åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ëåýèñòëÿðèí "ãàíóíè" (ùöãóãè) äþâëÿò èäåàëûíà ýþðÿ, òÿáÿÿëÿðèí ùÿð
ùàíñû ùöãóãëàðû, ãàíóíëàðûí ùàìû ö÷öí ìÿúáóðèëèéè (ãàíóí âåðÿíëÿð
äÿ äàõèë îëìàãëà), ýþðöëÿí úÿçà òÿäáèðèíèí òþðÿäèëìèø ÿìÿëèí àüûðëû-
üûíà ìöâàôèãëèéè, éàëíûç òÿãñèðÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò âÿ ñ. òÿñÿââöðëÿð
éàä èäè. ßñëèíäÿ ãàíóí áóðàäà éàëíûç ñûðô ÿìð ôîðìàñûíäà ÷ûõûø åäèð-
äè âÿ îíóí ìÿçìóíó ùÿð úöð þçáàøûíà ýþñòÿðèøëÿðëÿ òàìàìëàíà áèëÿð-
äè. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ èíñàíëàðà èñòÿíèëÿí ñàíêñèéà òÿòáèã åäèëèðäè. Ëå-
ýèñòëÿð èäàðÿ÷èëèéèí òÿøêèëèíäÿ ïðåâåíòèâ (ãàáàãëàéûúû) úÿçàëàðëà éàíà-
øû, êîëëåêòèâ ìÿñóëèééÿò ïðèíñèïèíèí òÿòáèãèíÿ äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò
âåðèðäèëÿð. Ëåýèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, áó ïðèíñèï àèëÿ-èúìà ÿëàãÿëÿðè èëÿ ÿùà-
òÿ îëóíàí èíñàíëàðûí äàèðÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõûð (êîíôóòñè÷èëèêäÿí ôÿðãëè
îëàðàã) âÿ áèð íå÷ÿ èúìàíûí (ùÿéÿòèí), áåøùÿéÿòèí, îíùÿéÿòèí áèðëèê-
ëÿðèíÿ øàìèë îëóíóð. Áåøùÿéÿò ïðèíñèïè äàõèëèíäÿ òÿáÿÿëÿð òîòàë (êöò-
ëÿâè) ãàðøûëûãëû òÿãèá, áèð-áèðèíè èçëÿìÿê, áèð-áèðèíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ýþç
ãîéìàã âÿ áó áàðÿäÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíà õÿáÿð âåðìÿê ìÿñóëèééÿòè
ÿñàñûíäà ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ õèäìÿò åòìèø
îëóðäóëàð. Ìÿùç òÿáÿÿëÿðèí áèð-áèðèíèí àðäûíúà òîòàë ãàðøûëûãëû òÿãèá
ñèñòåìè, ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îé-
íàìûø âÿ ×èíäÿ äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè âÿ ãàíóíâåðèúèëèê òÿúðöáÿñèíèí
ñîíðàëàð ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè îëìóøäóð.
Ëåýèçì å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà, áèðèíúè ×èí èìïåðèéàñû (Ñèí Øè
õóàíäè) îëàí Ñèí øàùëûüûíûí (å.ÿ. 221-207-úè èëëÿð) ðÿñìè èäåîëîýèéàñûíà
÷åâðèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ èêè áèð-áèðè èëÿ ðÿãàáÿò àïàðàí èäåîëîýèéàëàðûí
ìöáàðèçÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ãÿäèì ×èí ùöãóãóíóí ÿíÿíÿâè úÿùÿòëÿðè âÿ
ÿñàñ èíñòèòóòëàðûíûí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôûíà éåíè èìïóëñ âåðèëìèøäèð. Ñèí
øàùëûüû äþâðöíäÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí ëåýèñòëÿð, çîðàêû ìåòîäëàðäàí èñòè-
ôàäÿ åòìÿêëÿ èíñàíëàðûí äöøöíúÿñèíäÿí êîíôóòñè÷èëèê åùêàìëàðûíû ÷û-
õàðìàüà, îíóí òÿðÿôäàðëàðû âÿ äàøûéûúûëàðûíû òÿãèá åòìÿéÿ, êèòàáëàðûíû
éàíäûðìàãëà þç ùöãóãè áàõûøëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ëà-
328
êèí ëåýèñòëÿðèí áàõûøëàðû ÷èí ÿùàëèñèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí äöøöíúÿ-
ñèíäÿ éàä îëàðàã ãàëìûøäûð. ×öíêè ëåýèçì äöøöíúÿëÿðäÿ êþê ñàëìûø
ÿíÿíÿâè áàõûøëàðà ùÿää çèää îëäóüóíà ýþðÿ, éàëíûç ìöâÿããÿòè ìöâÿô-
ôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìèøäèð. Ëåýèñòëÿðÿ ×èíäÿ äàèìè ãöââÿäÿ îëàí ùöãó-
ãè íîðìàëàðû âÿ ñóâåðåí ãàíóíëàðû òÿñáèò åòìÿê ìöéÿññÿð îëìàäû.
Õàí èìïåðèéàñûíûí ùàêèìèééÿòè (å.ÿ. 206- á.å. 284-úö èëëÿðè) äþâ-
ðöíäÿ êîíôóòñè÷èëèê éåíèäÿí ôîðìàë öñòöíëöê ÿëäÿ åäèð âÿ îíóí ëåýèçì-
ëÿ áèðëÿøìÿñè, ãàðûøìàñû áàø âåðèð. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã ×èí
ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà éåíè äàùà óçóí ìÿðùÿëÿ áàøëàéûð âÿ êîíôóòñè÷è-
ëèê èäåéàëàðû áó ìÿðùÿëÿäÿí áàøëàéàðàã ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿð ùþêìðàí ìþâ-
ãåéèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèø, ïîçèòèâ ùöãóã èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ðîëà
ìàëèê îëìóøäóð. Êîíôóòñè÷èëèéèí ôîðìàë ãÿëÿáÿñè âÿ ùÿð èêè òÿëèì èäå-
éàëàðûíûí áèðëÿøÿðÿê áèð-áèðëÿðèíè òàìàìëàìàñû, éåíè îðòîäîêñàë Õàí
äþâðö êîíôóòñè÷èëèéèí ôîðìàëàøìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Éåíè øÿðàèòäÿ îðòî-
äîêñàë êîíôóòñè÷èëèéèí ÿñàñ òÿéèíàòû, î äþâðöí áèëèêëÿðè ìþâãåéèíäÿí
äÿðê åäèëìÿêëÿ, ìþâúóä ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ãàéäàëàðû, ãÿäèì ×èí
úÿìèééÿòèíèí ãîðóíìàñû âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí ÿí àüûëëû ôîðìà
êèìè ãÿáóë åäÿðÿê, îíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã âÿ ÿáÿäèëÿøäèðìÿê îëìóø-
äóð. Áó èäåîëîýèéàíûí äîìèíàòëûã åäÿí èäåéàñû êîíôóòñè÷èëèéèí èíñàíëà-
ðûí ñîñèàë, ñèëêè, ðöòáÿ ìöõòÿëèôëèéè, ùàáåëÿ àèëÿäÿ, úèíñäÿ, éàøëàðûíäà
îëàí ôÿðãëÿðèíäÿêè áÿðàáÿðñèçëèê èäè. Cÿìèééÿò öçâëÿðè àðàñûíäàêû áó
ñàðñûëìàç ìöõòÿëèôëèê, èíñàíëàðûí èúìà âÿ àèëÿ äàõèëèíäÿêè äàâðàíûøëàðû-
íûí ðåãëàìåíòàñèéàñû, ÷îõ úèääè ðÿñìè ìÿðàñèì ãàéäàëàðûíà ÿñàñëàíìûø
âÿ åòèê-ìÿíÿâè íîðìàëàðûí (ëè) êþìÿéè èëÿ òÿìèí åäèëìèøäèð.
Îðòîäîêñàë êîíôóòñè÷èëèê ãàíóíëàðû, øèääÿòëè úÿçàëàðû ðÿää åòìÿ-
ìÿêëÿ éàíàøû, ñÿðò îëìàüûí âÿ ìÿðùÿìÿòèí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíè òÿã-
äèð åäèðäè. Áó éàíàøìàäàí ìÿëóì îëóð êè, îðòîäîêñàë êîíôóòñè÷èëêäÿ
ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð âÿ ùöãóã öñò-öñòÿ äöøöð. Ìÿíÿâèééàò åòèê-äàâðàíûø
ñòåðåîòèïè éàðàòäûüû ùàëäà, ùöãóã úÿçàíûí êþìÿéè èëÿ ìÿíÿâèééàòäàí
éàéûíìàüû ãàäàüàí åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ýþðöíäöéö êèìè, ìÿíÿâèééàò
ùàããûíäà ùþêìðàíëûã åäÿí éåíè íîðìàëàð, îðòîäîêñàë êîíôóòñè÷èëèê
òÿðÿôèíäÿí àðòûã áóíäàí ñîíðà ýöú âàñèòÿñèëÿ òÿìèí åäèëÿúÿê âÿ ãàíó-
329
íóí (ôà) áöòöí úèääèëèéè èëÿ úÿçàëàíäûðûëàúàãäûð. Áóíà ìöâàôèã îëàðàã
îðòîäîêñàë êîíôóòñè÷èëèê ôîðìóëàñû ìöÿééÿí åäèðäè: ùàðàäà êè "ëè" êè-
ôàéÿò åòìèð, "ôà" òÿòáèã åòìÿê ëàçûìäûð âÿ éà "ôà" òÿòáèã åäèëÿíÿ "ëè"
àèä åäèëÿ áèëìÿç âÿ éà "ëè" òÿòáèã åäèëÿíè "ôà" èëÿ úÿçàëàíäûðìàã îë-
ìàç. Êîíôóòñè÷èëèêëÿ ëåýèçìèí áèðëÿøìÿñè, "ëè" íîðìàëàðûíäàí éàéûí-
ìàìàüûí çÿðóðèëèéèíè âÿ îíóí ôîðìàëèçìèíè äàùà äà àðòûðìûø, ùöãóãà
èñÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç êàíîíëàøäûðûëìûø íîðìàëàðûí äàõèë åäèëÿðÿê ñèñ-
òåìëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìèøäèð.

2. Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ùöãóã

ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû
Ãÿäèì ×èí òàðèõè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, èëê éàçûëû ãàíóí Øàí äþâðöí-
äÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Å.ÿ. Õ ÿñðäÿ ×úîó äþâðöíäÿ èñÿ, ýóéà 3 ìèí
ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí ×èí úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíèí ìþâúóä îëäóüó ýö-
ìàí åäèëèðäè. ßñëèíäÿ ôàêòèêè îëàðàã éàçûëû ãàíóíëàðûí ìåéäàíà ýÿë-
ìÿñè å.ÿ. ÂÛ- ÿñðëÿðÿ, ×èí úÿìèééÿòèíèí ñîñèàë òÿáÿãÿëÿðÿ áþëöíìÿ-
ñèíèí ýöúëÿíìÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðÿ àèä åäèëèð. Å.ÿ. ÂÛ ÿñðäÿ Ëó øàù-
ëûüûíäà òîðïàã âåðýèñè ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ àèä îëàí èëê éàçûëû ãàíóíëàðäàí
áèðèíäÿ, èúìà ìöëêèééÿòèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ õöñóñè òîðïàã ñàùèáëè-
éèíèí éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Å.ÿ. Â-ÂÛ ÿñðëÿðÿ àèä åäèëÿí
èëê éàçûëû ãàíóí êèëëèééàòëàðûíäàí îëàí "Âåé øàùëûüûíûí ãàíóíëàð êèòà-
áû", ÿúäàäëàðäàí ãàëìà ùöãóã ÿíÿíÿñè ùåñàá åäèëèð âÿ Ëè Ôóå òÿðÿôèí-
äÿí àéðû-àéðû øàùëûãëàðäà ãÿáóë åäèëìèø ùöãóãè ãàéäàëàðûíäà áÿùñ
åäèðäè. Áó ãàíóí êöëëèééàòëàðû Õàí äþâðöíäÿ ãàíóíëàðûí áÿðïà îëóí-
ìàñû ïðàêòèêàñûíäà, éåíè ìÿúÿëëÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ ãàíóíëàðûí
øÿðù îëóíìàñûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Ëàêèí ìþâúóä ãàíóí
êöëëèééàòëàðû ùå÷ áèð ùàëäà èúìà àäÿò ùöãóãëàðûíû, õöñóñèëÿ äÿ òîðïàã
ìöëêèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð àäÿò ùöãóã
íîðìàëàðûíû ñûõûøäûðûá àðàäàí ÷ûõàðà áèëìÿìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà, êîí-
ôóòñè÷èëèéèí ìþùêÿìëÿíìÿñè âÿ îíóí öìóìãÿáóë åäèëìèø åòèê äàâðà-
íûø ãàéäàëàðûíûí ×èí úÿìèééÿòèíèí ùÿéàòè ôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿ-
330
ñèíäÿ áàøëûúà éåð òóòìàñû, éàçûëû ãàíóíëàðûí þëêÿäÿ ùÿð ùàíñû úèääè äÿ-
éèøèêëèê åòìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìàìûøäûð.
Îðòà ÿñðëÿð ×èí ùöãóãóíóí èíêèøàôû ÿñàñÿí úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿ-
ñèíäÿ, ùÿì÷èíèí äÿ ñèëêè ðöòáÿëÿðèí âåðèëìÿñè âÿ ÿùàëèíèí âåðýè ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè öçðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Åðêÿí îð-
òà ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã àéðû-àéðû ñöëàëÿëÿðèí àäëàðû èëÿ ìÿøùóð îëàí
ìÿúÿëëÿëÿð äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àäÿòÿí áó ñöëàëÿëÿðèí âàðèñëÿðè áó
ìÿúÿëëÿëÿðÿ ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åòìÿëÿðè èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèðäèëÿð.
Õàí äþâðöíäÿí áàøëàéàðàã ÿíÿíÿâè-ùöãóã íîðìàñûíûí íöâÿñè îëàí
ëöé, éåíè ôîðìà ëèí äÿ ÿëàâÿ îëóíóð. Òÿäðèúÿí ëöé âÿ ëèí àðàñûíäà ùö-
ãóã ñàùÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ áþëöíìÿ, èõòèñàñëàøìà áàø âåðèð
âÿ ëöé éàëíûç úèíàéÿò, ëèí èñÿ èíçèáàòè ùöãóã ñàùÿñèíè òÿíçèìëÿéèðäè.
ÂÛ ÿñðäÿ Ñóé ñöëàëÿñèíèí, ÂÛÛ ÿñðäÿ èñÿ Òàí èìïåðèéàñûíûí ãàíóí-
ëàð êöëëèééàòëàðû ñèñòåìëÿøäèðèëìèøäèð. ÕÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà ãàíóíëàðûí
êâàëèôèêàñèéà åòìÿê ö÷öí ×èíäÿ õöñóñè áöðî éàðàäûëìûøäûð. Áöðî òÿ-
ðÿôèíäÿí "900 ìàääÿäÿí èáàðÿò ãàíóí êöëëèééàòû" éåíèäÿí èøëÿíÿðÿê
íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð. ÕÛÂ ÿñðäÿ Ìèí ñöëàëÿñèíèí ãàíóíëàðû êöëëèééà-
òû, þçöíäÿ ÿââÿëêè ãàíóíëàð öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðÿê, éåíè Ìèí ñöëàëÿñè
êöëëèééàòûíû (Äà-ìèí ëéóé) äþâðèééÿéÿ áóðàõìûøäûëàð.
1644-úö èëäÿ ×èíäÿ ùàêèìèééÿòè çÿáò åòìèø ìàíúóð ñöëàëÿñè, Ñèí ãà-
íóí (Äà-ñèí ëéóé) ìÿúÿëëÿëÿðèíè ùàçûðëàìûøäûð. 1647-úè èëäÿ ùàçûð îëàí
ìÿúÿëëÿ Ìèí ñöëàëÿñèíèí ãàíóíëàðûíû ÿâÿçëÿìèø, ëàêèí îíóí ÿñàñ ìàä-
äÿëÿðèíè, õöñóñèëÿ äÿ úèíàéÿò ùöãóãó (ëöé) ñàùÿñèíäÿêè ìþâúóä ìöä-
äÿàëàðûíû äÿéèøìÿìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Ñèí èìïåðèéàñû (1644-1911-úè
èëëÿð) äþâðöíäÿ ×èíäÿ èêè ñèñòåìëÿøäèðèëìèø ãàíóí ìÿúÿëëÿëÿðè ìþâúóä
îëìóøäóð. Áèðèíúè êöëëèééàò äþâëÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóã íîðìàëàðûíû ñèñ-
òåìëÿøäèðÿí Äà-ñèí ùóåéäéàí, èêèíúèñè èñÿ úèíàéÿò, ìöëêè âÿ àèëÿ ùöãó-
ãó ìöíàñèáÿòëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðÿí Äà-ñèí ëéóé àäëàíûðäû. Áèðèíúè êöëëèé-
éàòäà äþâëÿò òÿñèñàòëàðû âÿ ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèìëÿ-
éÿí ýþñòÿðèøëÿð òÿñáèò åäèëìèøäèð. Èêèíúè ñèñòåìëÿøäèðèëìèø ãàíóí ìÿúÿë-
ëÿñè èñÿ, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ìèí ñöëàëÿñèíèí ãàíóí êöëëèééà-
òûíà, Áþéöê Ñèí ñöëàëÿñèíèí ãàíóí âÿ ãÿðàðëàðûíûí (ëè) äàõèë åäèëäèéè, 7
331
áþëìÿäÿí èáàðÿò îëàí Äà-ñèí ëéóé ìÿúÿëëÿñè èäè. Ìèí âÿ Òàí ìÿúÿëëÿ-
ëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíÿí Ñèí (ìàíúóð) èìïåðèéàñû ãàíóíëàð êöëëèééàòû ÕÕ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð ×èíäÿ ãöââÿäÿ îëìóøäóð. Äà-ñèí ëéóé ìÿúÿë-
ëÿñèíèí áèð ÷îõ ìöääÿàëàðû 5 ìàé 1931-úè èëÿ ãÿäÿð ×èíäÿ ãöââÿäÿ îë-
ìóøäóð. Äà-ñèí ùóåéäéàí (äþâëÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóã) êöëëèééàòû èñÿ ×è-
íèí ðåñïóáëèêà åëàí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ãöââÿäÿí äöøìöøäöð.
×èí ÿíÿíÿâè ïîçèòèâ ùöãóãó, ÿñàñÿí úèíàéÿò ùöãóãó ñàùÿñèíèí èí-
êèøàôû öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø, îíóí íîðìàëàðû èñÿ äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðè-
íèí èíêèøàôûíû ìöÿééÿí åäÿðÿê îíëàðû ÿëàãÿëÿíäèðìèøäèð. Ìÿùç úèíà-
éÿò ùöãóã íîðìàëàðû àèëÿ-íèêàù, ìöëêè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ñ. ñàùÿëÿðèí
òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ íöôóç åòìèøäèð. Áó áàõûìäàí ×èí ùöãóã ñàùÿëÿðè-
íè, èíñòèòóòëàðûíû þéðÿíìÿê ö÷öí èëê íþâáÿäÿ úèíàéÿò ùöãóã íîðìàëà-
ðûíû ìÿíèìñÿìÿê îëäóãúà çÿðóðèäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí úèíàéÿò ùöãóãó-
íóí àïàðûúû ìþâãåéÿ ìàëèê îëìàñû, êîíôóòñè÷èëèéèí âÿ ëåýèçìèí ÷îõ
ÿñðëèê ìöáàðèçÿñèíèí äàùà àéäûí ìÿíçÿðÿñèíè éàðàòìàãëà íÿéèí éàõ-
øû ùöãóãè èäàðÿ÷èëèê âàñèòÿñè: åòèê íîðìàëàð (ëè) âÿ éà ñÿðò úÿçàëàðûí
(ñèí) îëìàñûíû ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð.
Ãÿäèì ×èíäÿ úèíàéÿòèí àíëàéûø âåðèëÿðêÿí îíóí, "èíñàí èðàäÿñèíäÿ
úèíàéÿò" ùèññëÿðèíèí òÿçàùöð åòìÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè þí ïëàíà ÷ÿêè-
ëèðäè. ßíÿíÿâè îëàðàã ùöãóãïîçàíëàðà "àøàüû àäàì" êèìè áàõûëûðäû. Áó
îíóíëà øÿðòëÿøèðäè êè, úèíàéÿòêàð çÿðÿðëè èðàäÿéÿ ìàëèê îëìàãëà, ÿìÿëèí
õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã áöòöí äöíéàíûí âÿ éà ìÿíñóá îëäóüó ñîñèàë
ãðóïäàêû ìþâúóä îëàí ãàéäàëàðû âÿ ùàðìîíèéàíû "äàüûäà" áèëÿð.
Ãÿäèì ×èíäÿ ìþâúóä îëìóø åòèê-ìÿíÿâè íîðìàëàðà ýþðÿ, úèíà-
éÿò ÿìÿëèíèí âÿ úÿçà òÿäáèðèíèí àüûðëûüû, òþðÿäèëìèø úèíàéÿòÿ ýþðÿ äå-
éèë, úèíàéÿòêàðûí þçöíöí ìÿíÿâè õàðàêòåðèíäÿí âÿ îíäà éàðàíàí úè-
íàéÿò èðàäÿñèíèí äàâàìëûëûüûíäàí, èíòåíñèâëèéèíäÿí àñûëûäûð.
Õàí èìïåðèéàñû êîíôóòñè÷èëèéèíèí – "ÿýÿð èðàäÿ õîø íèééÿòëèäèðñÿ,
èíñàí ãàíóíó ïîçìóð" ïðèíñèïèíÿ óéüóí îëàðàã, úÿçà ìöÿééÿí åäèëÿð-
êÿí "úèíàéÿò èðàäÿñèíè" íÿçÿðÿ àëìàãëà, "òÿãñèð" àíëàéûøûíûí ôîðìàñû
ùàããûíäà þçöíÿìÿõñóñ, ñïåñèôèê òÿëèì òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. ×èíäÿ úè-
íàéÿòêàðûí èðàäÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàüû òÿëÿá åäÿí ãàéäà, á.å. 120-úè èëèí-
332
äÿ ìöâàôèã ãàíóíëà ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, áó ãàíóíóí òÿ-
ëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ãÿñäÿí âÿ áèëÿðÿêäÿí (úÿçàëàíäûðìàã íèé-
éÿòèíäÿ îëìàã), åùòèéàòñûçëûãäàí âÿ ñÿùëÿíêàðëûãäàí, ùÿì÷èíèí ñÿù-
âÿí òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿð ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Éàëàíäàí àíä è÷ìÿê àüûð úÿ-
çàëàðà ñÿáÿá îëóðäó. Òÿñäèãèíè òàïìàéàí õÿáÿð÷èëèéÿ ýþðÿ éöíýöë úÿ-
çà âåðèëèðäè. Áÿäÿíÿ õÿñàðÿò éåòèðìÿêëÿ íÿòèúÿëÿíÿí úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ
âåðèëÿí úÿçàëàð, ãÿñäÿí áó ôèêèðäÿ îëìàã âÿ éà äàëàøìà çàìàíû, ñàäÿ-
úÿ, çÿðÿð òþðÿäèëìÿñèíäÿí àñûëû èäè. Ãÿäèì ×èí ùöãóãóíäà áàøà ÷àòìûø
úèíàéÿòëÿðëÿ âÿ úèíàéÿò èðàäÿñèíèí òÿçàùöðö îëàí ãÿñä (áàøà ÷àòìàìûø
úèíàéÿò), àðàñûíäà ôÿðãëÿíäèðèëìÿ àïàðûëàðàã, ñîíóíúóéà ýþðÿ äàùà
éöíýöë ñàíêñèéàëàð òÿòáèã åäèëèðäè. Ëàêèí êîíôóòñè÷èëèê åùêàìëàðûíûí òÿ-
ñèðè èëÿ úèíàéÿò ùöãóãóíóí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíèí òÿòáèã îëóíìàñûíäàêû
äåôîðìàñèéà âÿ ãåéðè-äÿãèãëèê îíóíëà íÿòèúÿëÿíìèøäèð êè, úèíàéÿòÿ
ãÿñä áàøà ÷àòìûø úèíàéÿò ÿìÿëè êèìè úÿçàëàíäûðûëûðäû. Ìÿñÿëÿí, ãàí
ãîùóìóíó þëäöðìÿê íèééÿòèíÿ äöøìÿéÿ ýþðÿ ÿí àüûð úÿçà âåðèëèðäè.
"Cèíàéÿò èðàäÿñè" êîíñåïñèéàñû úèíàéÿò ùöãóãó èíñòèòóòëàðûíäàí
îëàí èøòèðàê÷ûëûã âÿ ãðóï ùàëûíäà òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí ìÿçìóíóíóí
ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè îëìóøäóð. Á.å.-íûí ÿââÿëëÿðèíäÿ úè-
íàéÿò ãðóïóíà áàø÷ûëûã åäÿí, úèíàéÿò òþðÿòìÿéè ôèêèðëÿøÿðÿê ïëàíëàø-
äûðàí âÿ îíóí èúðà êîíñòðóêñèéàñûíû ãóðàí øÿõñÿ ãàðøû õöñóñè úèíàéÿò
íîðìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ßýÿð ãàáàãúàäàí áèð íå÷ÿ øÿõñëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí ðàçûëàøäûðûëàðàã úèíàéÿò òþðÿäèëÿðäèñÿ, áó ãðóï ùàëûíäà áàø
âåðìèø úèíàéÿò ÿìÿëè ùåñàá åäèëèðäè. ßêñ ùàë îëäóãäà èñÿ úèíàéÿòêàð
ãðóïóí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùÿð áèð àéðûëûãäà þç úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíÿ ìöâà-
ôèã îëàðàã úàâàá âåðèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðëà ìöãàéèñÿäÿ
úèíàéÿòêàð ãðóïóí áàø÷ûñûíûí ýöíàùëàðûíûí õöñóñè îëàðàã ôÿðãëÿíäèðèë-
ìÿñè, êîíôóòñè÷èëèéèí, óíèâåðñàë úÿçàëàð òÿòáèã åäèëìÿñè èäåéàñûíû
ìöÿééÿí åäÿí ëåýèñòëÿð öçÿðèíäÿ õöñóñè ãÿëÿáÿñè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèë-
ìÿëèäèð êè, áó íîðìà ùÿëÿ å. ÿ. 120-úè èëäÿ éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí ãà-
íóíäà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Êîíôóòñè÷èëèê òÿëèìèíèí ùöãóãè ãàéäàëàðûíà
(èíñàíëàðà ñåâýè, ãàéüû, ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðìÿê) ìöâàôèã îëàðàã òÿãñè-
ðè àüûðëàøäûðàí âÿ éöíýöëëÿøäèðÿí ùàëëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó òþâ-
333
ñèéÿëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã 8 éàøûíàäÿê óøàãëàð, 70 éàøûíäàí éóõàðû ãî-
úàëàðà âÿ ÿëèëëÿðÿ ôèçèêè áÿäÿí úÿçàëàðû âåðèëìèðäè. ßíÿíÿâè ×èí úèíà-
éÿò ùöãóãóíà, þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéÿí àüûëäàíêÿì (ðóùè
âÿçèééÿò) àíëàéûø ìÿëóì äåéèëäèð.
Îðòà ÿñðëÿð ×èí ùöãóãó âÿ îíóí ñöëàëÿ ìÿúÿëëÿëÿðè, ãÿäèì äþâð-
ëÿðäÿí áàøëàéàðàã êîíôóòñè÷èëèêëÿ ëåýèçìèí ñèíòåçèíäÿí èáàðÿò îëàí
èäåîëîýèéàíûí ñòåðåîòèïëÿðèíèí, ùÿëÿ äÿ ÷èíëèëÿðèí äöøöíúÿñèíÿ êöòëÿâè
øÿêèëäÿ ãàëìàãäà äàâàì åòìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóðäó. Áó ñòåðåî-
òèïëÿð ÷èíëèëÿðäÿ åòèê íîðìàëàðûí (ëè) âÿ ñÿðò ùöãóã íîðìàëàðûíûí (ôà)
åôôåêòèâ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíÿ îëàí èíàìûíäà ìþùêÿìëÿíìèøäèð.
ßíÿíÿâè ùöãóãó ñîí îëàðàã òÿñáèò åäÿí Òàí êöëëèééàòûíäà êîíôóòñè÷è-
ëèéèí åòèê íîðìàëàðûíà 60 òÿðêèáäÿ ìöðàúèÿò åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éà-
íàøû, ëåýèçìèí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàí âÿ êîëëåêòèâ ìÿñóëèééÿò ïðèí-
ñèïèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí õÿáÿð÷èëèê âÿ ñ. ýþðÿ ìöêàôàòëàíäûðìàã äà, äèã-
ãÿòäÿí êÿíàðäà ãàëìàìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí éåíÿ äÿ, ëåýèçìèí õà-
ðàêòåðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ñèíòåç åäèëìèø ãàíóíëàð øÿõñèééÿò àçàäëûãëà-
ðûíûí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ âÿ ãîðóíìàñûíà äåéèë, äàùà ÷îõ ðåïðåññèéàëàð-
ëà, ñàíêñèéàëàðëà ÿíÿíÿâè ùöãóãóí áþéöêëÿðÿ èòàÿò, ùþêìäàðëàðûí èðà-
äÿñèíÿ òàáå îëìàã âÿ ñ. áó êèìè ìÿãñÿäëÿðÿ õèäìÿò åäèðäè.
Áåëÿëèêëÿ, ×èí ùöãóã ìÿäÿíèééÿòèíäÿ äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìèø úè-
íàéÿò ùöãóãóíóí àïàðûúû, äîìèíàò ðîëà ìàëèê îëìàñû áàðÿäÿ ùöãóãè
äöøöíúÿ ôîðìàëàøìûøäûð. ×èí úèíàéÿò ùöãóãóíóí ÿñàñ, äîìèíàòëûã
åäÿí íîðìàëàðû èñÿ íÿèíêè áàø âåðìèø úèíàéÿò ÿìÿëèíÿ ýþðÿ, ùÿòòà
åòèê-ìÿíÿâè íîðìàëàðûíûí ñàäÿ ïîçóëìàñûíà ýþðÿ òÿòáèã åäèëèðäè.
×èí ãàíóíâåðèúèëèéè, î úöìëÿäÿí Òàí êöëëèééàòû çÿðóðè ìöäàôèÿ
èíñòèòóòó ùàããûíäà ùÿð ùàíñû èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø íîðìàëàðà ìàëèê îë-
ìàìûøäûð. Ëàêèí þç àòàñûíû, àíàñûíû, áàáàñûíû, íÿíÿñèíè âÿ ñ. ùöúóì-
ëàðäàí ìöäàôèÿ åäÿí îüóë, íÿâÿ âÿ ñ. êÿñëÿðè úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíÿ
úÿëá åäèëìÿêäÿí àçàä åäÿí íîðìàëàð ìþâúóä îëìóøäóð. ×èí ãàíóí-
âåðèúèëèéè èñÿ ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿð "îüóëëóã áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿê øÿðÿ-
ôè" àäëàíàí ýþñòÿðèëÿí ùöãóã íîðìàëàðûíû ãöââÿäÿ ñàõëàìûøäûð. Çÿðó-
ðè ìöäàôèÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ÿí ïèñ íÿòèúÿëÿðè, î úöìëÿäÿí ùöúóì åäÿ-
334
íèí þëäöðöëìÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà, úèíàéÿò ìÿñóëèééÿò éàðàòìûðäû.
×öíêè áó ãÿòë îíó òþðÿäÿíèí "úèíàéÿò èðàäÿñèíäÿí" êÿíàð áàø âåðìèø-
äè. Åéíè çàìàíäà þç àüàñûíûí ýþñòÿðèøè èëÿ îõøàð ùÿðÿêÿòëÿð åòìèø íþ-
êÿðëÿð, úèíàéÿò òþðÿòìèø àèëÿ öçâöíö ýèçëÿäÿí ãîùóìëàð âÿ éàõûí ãî-
ùóìëàðûíûí úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè áàðÿäÿ õÿáÿð÷èëèê åòìèø øÿõñëÿð äÿ ìÿ-
ñóëèééÿòäÿí àçàä åäèëèðäèëÿð.
Òàí ìÿúÿëëÿñèíäÿ ö÷ êàòåãîðèéà äàõèë îëàí øÿõñëÿðèí òþðÿòäèêëÿðè
úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ âåðèëÿí úÿçàëàð éöíýöëëÿøäèðèëèðäè. Áó êàòå-
ãîðèéàéà ãîúàëàð, óøàãëàð âÿ ÿëèëëÿð àèä åäèëèðäèëÿð. Óøàãëàð ÷îõ âàõò
òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿòÿ ýþðÿ, êþëÿëèéÿ ñàòûëìàã òÿùëöêÿñè èëÿ ãàðøûëàøûð-
äûëàð. Ãàäûíëàð ö÷öí þëöì úÿçàñû íÿçÿðäÿ òóòóëñà äà, êþëÿëèéÿ ñàòûë-
ìàã òÿòáèã åäèëìèðäè. Ùàìèëÿ ãàäûíëàðà óøàã äîüäóãäàí 100 ýöí ñîí-
ðà úÿçà èúðà åäèëèðäè.
×èí ÿíÿíÿâè ùöãóãóíäà, êîíôóòñè÷èëèéèí åòèê-ìÿíÿâè ãàéäàëàðû
êîíòåêñòèíäÿ, úèíàéÿòëÿðèí èúòèìàè òÿùëöêÿëèëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã, ãÿðè-
íÿëÿðäÿí êå÷èá ýÿëÿðÿê ÿñðëÿð áîéó äàâàì åòìèø "10 ïèñ ÿìÿë" (úè-
íàéÿò ÿìÿëè) êîíñåïñèéàñû ôîðìàëàøìûøäûð. Áó êîíñåïñèéàéà ìöâàôèã
îëàðàã úèíàéÿòÿ ñóè-ãÿñäèí îáéåêòè êèìè ìÿðàñèì ãàéäàëàðûíûí ïîçóë-
ìàñû, éÿíè îüóëëàðûí èòàÿò åòìÿìÿñè, áþéöêëÿðëÿ ðàçûëàøìàìàã âÿ ñ.
ÿìÿë ùåñàá åäèëèðäè. ×öíêè ×èí ÿíÿíÿâè ùöãóãó êîíêðåò úèíàéÿò
ÿìÿëèíÿ ýþðÿ ìöùàêèìÿ åòìÿêëÿ éàíàøû, àäÿòëÿðèí âÿ êîíôóòñè÷èëèéèí
íÿçÿðäÿ òóòäóüó êèìè, "ëè" ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ äÿ ìÿñó-
ëèééÿò ìöÿééÿí åäèðäè. Ìÿñÿëÿí, àäè âÿçèééÿòäÿ éàøäà êè÷èê îëàí òÿ-
ðÿôèíäÿí òþðÿäèëÿí úèíàéÿòÿ ýþðÿ, êîíêðåò úèíàéÿò ÿìÿëèíäÿí ÷îõ,
îíó, åòèê ãàéäàëàðû ïîçàðàã þçöíäÿí áþéöéÿ ÿë ãàëäûðäûüûíà ýþðÿ ìö-
ùàêèìÿ åäèðäèëÿð. Áó âÿçèééÿò ìÿùêÿìÿëÿðÿ úèíàéÿòèí àüûðëûã äÿðÿ-
ñèíäÿí àñûëû îëàðàã èñòÿíèëÿí úèíàéÿò ÿìÿëèíè ïðàêòèêè îëàðàã áó âÿ äè-
ýÿð ìÿðàñèì êàòåãîðèéàñûíûí ïîçóëìàñûíà àèä åòìÿéÿ èìêàí âåðèðäè.
"10 ïèñ ÿìÿë" êîíñåïñèéàñûíûí þçöíÿìÿõñóñ õàðàêòåðè ÿñðëÿð áîéó
×èíäÿ éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèëìèø, ëàêèí áóíóíëà éàíàøû "10 ïèñ ÿìÿë"
éàçûëû ãàíóíëàðûí, ùöãóã íîðìàëàðûíûí, ùöãóã òåõíèêàñûíûí èíêèøàô åò-
ìÿñèíèí âÿ ýåíèø òÿòáèãèíèí ãàðøûñûíû àëìûøäûð.
335
 "10 úèíàéÿò ÿìÿëè" êîíñåïñèéàñûíà ìöâàôèã îëàðàã áèðèíúè ãðóï úè-
íàéÿòëÿðÿ èìïåðàòîðà çÿðÿð âóðà áèëÿúÿê èñòÿíèëÿí ñóè-ãÿñä ùÿðÿêÿòëÿ-
ðè àèä åäèëèðäè. Áó êàòåãîðèéàéà äàõèë îëàí "ïèñ ÿìÿëëÿðèí" ÿñàñ èñòèãà-
ìÿòè, êàèíàòûí ìöÿééÿí åòäèéè òÿáèè ãàéäàëàðû ïîçàðàã "ñÿìà îüëóíà"
– èìïåðàòîðà ãàðøû úèíàéÿò òþðÿòìÿê îëìóøäóð. Áó ïëàíäà èìïåðàòîð
ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðèí äèýÿð íþâëÿðè òÿôñèð åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè,
èêèíúè êàòåãîðèéàéà ìþâúóä ãàéäàëàðà âÿ ìÿíÿâèééàòà ãàðøû ÷ûõìàã,
ìÿáÿäëÿðè, î úöìëÿäÿí èìïåðàòîðóí ÿúäàäëàðûíûí âÿ éà èìïåðàòîð èãà-
ìÿòýàùûíäàêû (ïðåçèäåíñèéàñûíû) ãÿáèðëÿðè äàüûòìàã êèìè úèíàéÿòëÿð
àèä åäèëèðäè. Ö÷öíúö êàòåãîðèéà úèíàéÿòëÿðÿ èìïåðàòîðà, äþâëÿòÿ õÿéà-
íÿò, äöøìÿí òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿê, ìöùàñèðÿäÿ îëàí øÿùÿðäÿí ãà÷ìàã êè-
ìè "ñóè-ãÿñäëÿð, õÿéàíÿòëÿð" àèä èäè. Áó úèíàéÿòëÿðè òþðÿòìèø øÿõñëÿð
âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðè, î úöìëÿäÿí 16 éàøäàí éóõàðû îüëàíëàðûí áàøû
êÿñèëèðäè. Àèëÿíèí ãàäûíëàðû èñÿ ãóë ãàäûí êèìè ìöñàäèðÿ åäèëèðäèëÿð.
Äþðäöíúö êàòåãîðèéà úèíàéÿòëÿð "òàáå îëìàìàã, èòàÿò åòìÿìÿê"
êèìè òÿôñèð åäèëÿðÿê éàõûí ãîùóìëàð ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðè ÿùàòÿ
åäèðäè. Áåëÿ êè, áàáàíûí, íÿíÿíèí, âàëèäåéíëÿðèí, áþéöê ãàðäàøëàðûí,
áàúûëàðûí âÿ ÿðèí (àðâàäûí éîõ) éàõûí ãàí ãîùóìëàðûíûí: îíëàðûí âàëè-
äåéíëÿðèíè, áàáàëàðûíû, íÿíÿëÿðèíè þëäöðìÿê âÿ éà þëäöðìÿê íèééÿòèí-
äÿ îëìàã àèä åäèëèðäè. Áåøèíúè "ïèñ ÿìÿë" úèíàéÿòëÿðèíÿ "ÿäàëÿòñèçëèê,
áÿäíàì" ÿìÿëëÿðëÿ (ñåùðáàçëûã) áàüëû îëàí âÿ òÿáèè ãàéäàëàð ÿëåéùè-
íÿ õöñóñè ãÿääàðëûã, àìàíñûçëûãëà òþðÿäèëÿí ùÿðÿêÿòëÿð äàõèë èäè.
Êîíêðåò îëàðàã áóðà áèð àèëÿíèí ö÷ öçâöíöí (ÿýÿð îíëàð ùÿãèãÿòÿí úè-
íàéÿò òþðÿòìÿéèáëÿðñÿ) ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñè âÿ éà ìåéèòèí äîüðàíûëìàñû,
ùÿì÷èíèí úàäóýÿðëèêëÿ ìÿøüóë îëìàã âÿ éà çÿùÿð ùàçûðëàíìàñû âÿ
îíóí äèýÿð øÿõñëÿðÿ âåðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð úèíàéÿòëÿð áóðàéà àèä åäè-
ëèðäè. Àëòûíúû êàòåãîðèéà úèíàéÿò ÿìÿëèíÿ "áþéöê åùòèðàì ýþñòÿðìÿ-
ìÿêëÿ" áàüëû ùÿðÿêÿòëÿð àèä åäèëèðäè. Áåëÿ êè, ïÿñòèø àéèíëÿðèíÿ àèä
åäèëÿí ÿøéàëàðûí âÿ éà èìïåðàòîðóí (ùÿì÷èíèí îíóí àðâàäûíûí, àíàñû-
íûí, íÿíÿñèíèí) èñòèôàäÿ åòäèéè ìþùöðëÿðèí îüóðëàíìàñû âÿ éà îíóí
ö÷öí ùàçûðëàíàí éåìÿêëÿðèí, äÿðìàíëàðûí êåéôèééÿòèíäÿ ñÿùëÿíêàðëûã
åäèëìÿñè âÿ éà îíà ñþéöø, ãàðüûø åäèëìÿñè äàõèë èäè. Þçö äÿ áó ÿìÿë-
336
ëÿð éàëíûç âÿ éàëíûç åùòèéàòñûçëûüûí (úóëïà ëåâåñ) íÿòèúÿñè îëìàëû èäè.
ßêñ ùàëäà, ÿìÿë áèðèíúè êàòåãîðèéà úèíàéÿòëÿðèíÿ àèä åäèëèðäè.
7-10-úó "ïèñ ÿìÿë" êàòåãîðèéàñû àèëÿ äàõèëèíäÿ ìÿíÿâèééàòû, ñîñèàë
ãàéäàëàðûíûí ãîðóíìàñûíûí òÿíçèìëÿíìÿñèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Áåëÿ êè,
éåääèíúè êàòåãîðèéàéà äàõèë îëàí "ïèñ ÿìÿëëÿð" áàáàíûí, íÿíÿíèí ñþ-
çöíÿ áàõìàìàã, îíëàðû òÿùãèð åòìÿê, ïèñ ñàõëàìàüà, âàëèäåéíëÿðèí ðà-
çûëûüû îëìàäàí ÿìëàêû áþëìÿê, ìàòÿì äþâðöíäÿ íèêàùà äàõèë îëìàã,
áó çàìàí ìàòÿì ïàëòàðû ýåéìÿìÿê âÿ ñ. ÿõëàã-åòèê íîðìàëàðûíû ÿùà-
òÿ åäèðäè. Ñÿêêèçèíúè ôîðìà "ðàçû îëìàìàã, ôèêèð àéðûëûüû" – éàõûí ãî-
ùóìëàð àðàñûíäà ýåíèø ñïåêòðëè ìöíàñèáÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Áåëÿ êè, éà-
õûí ãîùóìó þëäöðìÿê âÿ éà êþëÿëèéÿ ñàòìàã, àðâàäûí ÿðè äþéìÿñè,
íÿñëèí àùûë íöìàéÿíäÿñèíäÿí øèêàéÿò åòìÿê ñ. àèä èäè. Äîããóçóíúó
êàòåãîðèéà "ÿäàëÿòñèçëèê, äöçýöí äàíûøìàìàã" – ðÿñìè äþâëÿò èøèíäÿ
âÿ éà àèëÿ äàõèëèíäÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû åòèêàäàí êÿíàð, î úöìëÿäÿí íÿ-
çàêÿòñèç ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿê, ùÿì÷èíèí þç ðÿèñèíè, êîìàíäèðèíè þëäöð-
ìÿê, êîíôóòñè÷èëèéè òÿäðèñ åäÿí ìöÿëëèìè þëäöðìÿê äàõèë èäè. Àðâàäûí
ÿðèíÿ òàáå îëìàìàñû, ìàòÿì çàìàíû ìöâàôèã ãèéàôÿíè ýåéèíìÿìÿñè
âÿ ñ. áó êèìè ñîñèàë-èéåðàðõèéà õàðàêòåðëè ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. 10-
úó ôîðìà ãàí ãàðûøûüû èëÿ áàüëû îëàí, âÿ "ãóøëàðûí âÿ ùåéâàíëàðûí" ìþâ-
úóä èíñòèíêò ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ áÿðàáÿðëÿøäèðèëÿí "ïèñ ÿìÿëëÿð" êàòåãîðèéà-
ñûíû òÿíçèìëÿéèðäè. Áó êàòåãîðèéà úèíàéÿòëÿð íÿèíêè éàõûí ãàí ãîùóì-
ëàðû, åéíè çàìàíäà áàáàíûí âÿ àòàíûí êÿíèçëÿðè èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, éà-
íàêû ãîùóìëàð àðàñûíäàêû áöòöí íèêàù ÿëàãÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèðäè.
Áåëÿëèêëÿ, ãÿäèì ×èí ùöãóãóíäà "10 úèíàéÿò ÿìÿëè" êîíñåïñèéà-
ñû áöòöí úèíàéÿòëÿðè ÿùàòÿ åòìÿñÿ äÿ, îíóí íîðìàëàðû ñàíêè äèýÿð úè-
íàéÿòëÿðèí, õöñóñèëÿ äÿ øÿõñèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðèí òÿíçèì-
ëÿíìÿñèíäÿ ìöÿééÿíåäèúè ðîëà ìàëèê îëìóøäóð.
Ãÿäèì ×èíäÿ "áàî" òåðìèíè áàø âåðìèø úèíàéÿò ÿìÿëèíÿ ýþðÿ âå-
ðèëÿí úÿçàëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. ßíÿíÿâè ùöãóãäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí âÿ ôÿë-
ñÿôè äÿðêåòìÿ ìÿíàñû äàøûéàí ñàêðàë õàðàêòåðëè áåø ðÿãÿìè: äàìüàëà-
ìà, áóðóíóí êÿñèëìÿñè, àéàüûí êÿñèëìÿñè, àõòàëàìàã âÿ þëöì úÿçàñû
êèìè ñàíêñèéàëàðû ðÿñìèëÿøäèðìèøäèð. ×èí ùöãóãóíäà úÿçà ùÿäÿ õà-
337
ðàêòåðè äàøûéûð âÿ çÿðÿð÷ÿêìèøëÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿíèí ñîñèàë ñòàòóñóíäàí
àñûëû èäè. Cÿçà úèíàéÿòêàð ö÷öí ìÿíÿâè ÿçàá âåðìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð-
äû. Îðòà ÿñðëÿðäÿ úÿçàíûí ö÷ íþâö: ÿñàñ, ÿëàâÿ âÿ ÿâÿçåäèúè úÿçàëàð
ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. ßñàñ úÿçàëàðà êàòîðãà èøëÿðè, ñöðýöí, þëöì úÿçàñû, ÷ó-
áóãëà, ãàì÷û èëÿ äþéìÿê úÿçàëàðû àèä èäè. ßëàâÿ úÿçàëàðà úÿðèìÿ, ÿì-
ëàêû ìöñàäèðÿ åòìÿ, êþëÿëèéÿ ñàòìà òÿòáèã åäèëèðäè. Ãóëëàð ö÷öí ñöð-
ýöí âÿ êàòîðãà úÿçàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëìóðäó. ßâÿçåäèúè úÿçàëàð ÿñà-
ñÿí èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðÿ òÿòáèã åäèëèðäè. Âÿçèôÿäÿí, ðöòáÿäÿí, òèòóë-
äàí ìÿùðóì åòìÿê ÿâÿçåäèúè úÿçàëàðà àèä èäè.
Ìÿëóìäóð êè, ÿíÿíÿâè ùöãóãäà õöñóñè ùöãóã íîðìàëàðû ìöñòÿãèë
îëàðàã èíêèøàô åòìÿìèøäèð. ×úîó äþâðöíöí ñîíëàðûíäà (å.ÿ. ÛÂ-ÛÛÛ ÿñð-
ëÿð) "éó" ôåëè "ìöëêèééÿòÿ ìàëèê îëìàã" òåðìèíè ìÿíàñûíäà èøëÿäèëñÿ
äÿ, ñîíðàêû èíêèøàôûíû òàïà áèëìÿìèøäèð. Ãÿäèì ×èíäÿ òîðïàã öçÿðèí-
äÿ àëè äþâëÿò ìöëêèééÿòè, èúìà âÿ õöñóñè ñàùèáêàð êÿíäëè ìöëêèééÿòè
ôîðìàñû èëÿ éàíàøû ìþâúóä îëìóøäóð. ×èíäÿ òîðïàãëàðûí àëûíìàñû, ñà-
òûëìàñû, êè÷èê ùèññÿëÿðÿ áþëöíìÿñè âÿ éà èðè íàäåë ôîðìàñûíäà úÿìëÿø-
ìÿñè áàø âåðñÿ äÿ, íÿ ôÿðäè, íÿ äÿ êîëëåêòèâ ñàùèáêàðëàð ùå÷ âàõò òîð-
ïàüà ãÿòè ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëìàìûøäûëàð. Ãÿòè ñÿ-
ðÿíúàì ùöãóãóíóí ÿëäÿ åäèëìÿñè éîëóíäà ÿñàñ áàðéåð, ùÿìèøÿ îëäó-
üó êèìè þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà äÿéèøìÿç àïàðûúû ðîëà ìàëèê
îëàí öìóìäþâëÿò ýöúö äàéàíìûøäûð. ×öíêè "Àñèéà" ñîñèàë-ñèéàñè âÿ
òÿñÿððöôàò ñòðóêòóðó (Øÿðã äåñïîòèçìèí ùÿð ö÷ åëåìåíòè – ùÿðáè, ìà-
ëèééÿ âÿ èúòèìàè), õöñóñè ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí èíêèøàôû ö÷öí çÿðóðè
îëàí áöòöí ñèéàñè âÿ ùöãóãè òÿìèíàòëàðû èñòèñíà åäèðäè. Õöñóñè ìöëêèé-
éÿòèí èíêèøàôû, áþùðàíëû øÿðàèò âÿ èñëàùàòëàðëà ìöøàéèÿò îëóíìàãëà,
äþâëÿòèí èãòèñàäèééàò öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòèíèí áÿðïà îëóíìàñû èëÿ íÿòèúÿ-
ëÿíèðäè. Øàí Éàí èñëàùàòëàðû ÿêèëèá-áåúÿðèëÿí òîðïàãëàð öçÿðèíäÿ õöñó-
ñè ìöëêèééÿò ùöãóãóíó ãàíóíèëÿøäèðìèøäèð.
Ãÿäèì ×èí ùöãóãóíäà ÿí ýåíèø éàéûëìûø ìöãàâèëÿ íþâö àëãû-ñàò-
ãû îëìóøäóð. ßãäëÿð øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ áàüëàíûðäû. Òîðïàã àëãû-ñàò-
ãûñû äþâëÿò îðãàíëàðûíäà ãåéäèééàòäàí êå÷èðèëèð âÿ ãÿáàëÿéÿ (êóï÷è)
äàõèë åäèëèðäè. Áàüûøëàíìà, áîðú âÿ ñÿëÿì÷èëèê ìöãàâèëÿëÿðèíäÿí äÿ èñ-
338
òèôàäÿ îëóíìóøäóð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ìöëêèééÿò âÿ ìöãàâèëÿ ùöãóãó ìö-
íàñèáÿòëÿðèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿìèø, èíêèøàô åäÿí ôåîäàëèçì
ãóðóëóøóíóí åùòèéàúëàðûíà ìöâàôèã îëàí ïðîñåñ ìþâúóä îëìóøäóð.
Ãÿäèì ×èí àèëÿñè ïàòðèàðõàë âÿ ìþùêÿì ÿñàñëàðà ìàëèê ÿëàãÿëÿð
öçðÿ ãóðóëìóøäóð. Àèëÿéÿ éàøúà ÿí áþéöê îëàí êèøè áàø÷ûëûã åäèð âÿ
ùàìû áèð íÿôÿð êèìè îíà òàáå èäè. Ïàòðèàðõûí àèëÿäÿ ýåíèø ùàêèìèééÿò
ñÿëàùèééÿòëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð. ×èí ùåðîãëèôëÿðèíäÿ "ôó" òåðìèíè èëÿ
èôàäÿ "àòà" àíëàéûøû, ÿëèíäÿ äÿéÿíÿê òóòàí âÿ ñþçÿ áàõìàéàí àèëÿ
öçâëÿðèíè úÿçàëàíäûðàí êèøè ñèìâîëóíóí ìÿíàñûíû õàðàêòåðèçÿ åäèðäè.
×èíäÿ àèëÿ-íèêàù ùöãóãó, ñîñèàë ãàéäàëàðûí öìóìè ñèñòåìè äàõèëèí-
äÿ, àèëÿ ùàããûíäà êîíôóòñè÷èëèê áàõûøëàðûíà âÿ òÿáèè ãàíóíëàðà ìöâàôèã
îëàðàã ãóðóëìóøäóð. Íèêàùûí ìÿãñÿäè èëê íþâáÿäÿ êèøè íÿñëèíèí àðòû-
ðûëìàñû îëìóøäóð. Íèêàùà äàõèë îëìà éàøûíûí àøàüû ùÿääÿ ãûçëàð ö÷öí
14, îüëàíëàð ö÷öí 16 éàø ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ñîñèàë ãàéäàëàðà ìöâà-
ôèã îëàðàã "áèð ÿð, áèð àðâàä" ïðèíñèïè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó ãàéäà-
ëàð àðâàäûí ÿðÿ ìþùêÿì ñÿäàãÿòè ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. ßð "èêèíúè
äÿðÿúÿëè" àðâàäëàðà âÿ éà êÿíèçëÿðÿ (õöñóñèëÿ äÿ ãàäûí ñîíñóç îëäóã-
äà) ìàëèê îëà áèëÿðäè. ßíÿíÿâè ×èí ùöãóãó íÿèíêè áîøàíìàíû ãàäàüàí
åäèð, ÿêñèíÿ, áèð ñûðà ùàëëàðäà áóíó òÿãäèð åäèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, "ëè"
ãàéäàëàðû òÿêúÿ ÿðèí äåéèë, äèýÿð àèëÿ öçâëÿðèíèí òÿëÿáëÿðè ÿñàñûíäà äà
áîøàíìàíû ìöìêöí åäèðäè. Áåëÿ êè, ÿýÿð àðâàä "ÿúäàäëàðûí ìöÿééÿí
åòäèéè öìèäëÿðè äîüðóëòìóðñà", éÿíè ãàéûíàòà âÿ ãàéûíàíàíûí ñþçöíÿ
áàõìûðñà, ñîíñóçäóðñà, àüçûáîøäóðñà, ïîçüóíëóã åäèðñÿ, ïàõûëäûðñà,
àüûð õÿñòÿäèðñÿ, àèëÿ ÿìëàêûíäàí îüóðëóã åäèðñÿ "ëè" ãàéäàëàðûíà ìö-
âàôèã îëàðàã áîøàíìàéà ëàéèã ùåñàá åäèëèðäè. Ãàäûíûí áîøàíìàñû âÿ éà
ÿð òÿðÿôèíäÿí íèêàùûí õèòàìûíà åòèðàç åòìÿñè ìöìêöíñöç èäè. Ëàêèí ÿð
òÿðÿôèíäÿí ùå÷ áèð ÿñàñ îëìàäàí áîøàíìàíû òÿëÿá åòìÿñè äÿ, ÿðèí êà-
òîðãà èøëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìÿñè èëÿ úÿçàëàíäûðûëà áèëÿðäè.
Àòà, áþéöê îüóë èñòèñíà îëìàãëà, äèýÿð óøàãëàðûíû êþëÿëèéÿ ñàòà áè-
ëÿðäè. Ïàòðèàðõ òÿðÿôèíäÿí þâëàäëàðûí äþéöëìÿñè âÿ éà ãÿòëÿ éåòèðèëìÿ-
ñè ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð úÿçàñû ãàëìûøäûð. Àèëÿäÿ "áþéöê", "êè÷èê" ìöíàñè-
áÿòëÿðè úÿçàëàðûí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíÿ òÿñèð åäèðäè. Áåëÿ êè, àòà òÿðÿôèí-
339
äÿí îüóëóí ÿøéàëàðûíäàí îüóðëóã åòìÿê úèíàéÿò ùåñàá åäèëìèðäè. Ëà-
êèí àèëÿäÿ þçöíäÿí áþéöéöí òþðÿòäèéè úèíàéÿò áàðÿäÿ õÿáÿð÷èëèê åò-
ìÿê úèääè úÿçàëàíäûðûëûðäû.
Îðòà ÿñðëÿð ×èí ùöãóãóíäà àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ïðèíñèïëÿðè,
úèääè ÿíÿíÿâè äèíè ãàéäàëàðûí òÿñèð àëòûíäà, ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ãàëìà âà-
ðèñèëèê ÿëàãÿëÿðè ÿñàñûíäà èíêèøàô åòìèøäèð. Îðòà ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ äÿ, ÷èí
ïàòðèàðõàë àèëÿñèíäÿ, àòàíûí àèëÿ öçâëÿðè, ÿðèí àðâàä öçÿðèíäÿ ìöáàùèñÿ-
ñèç ùþêìðàíëûüû, àèëÿ-íèêàù ùöãóã íîðìàëàðûíûí õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åò-
ìèøäèð. Àéðû-àéðû ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð àðàñûíäà íèêàùûí ãàðûøìàñû ãàäàüàí
åäèëèð âÿ áó ãàéäàëàðûí ïîçóëìàñû úèíàéÿò òÿãèáè èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. ßâ-
âÿëëÿð îëäóüó êèìè íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ, ÿúäàäëàðà ïÿñòèøèí òÿëÿáëÿðè-
íÿ ìöâàôèã îëàðàã, àèëÿíèí ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åäÿí áîðú êèìè áàõûëûð-
äû. Âÿðÿñÿëèê öìóìè ùöãóãó âàðèñëèê õàðàêòåðè äàøûéûð âÿ âÿôàò åäÿíèí
áîðúëàðûíà ýþðÿ âàðèñëÿðèí ìÿñóëèééÿò äàøûìàëàðûíû ìöÿééÿí åäèðäè.
Ãÿäèì ×èí ùöãóãóíäà ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè ÷ÿêèøìÿ âÿ õöñóñè èòòè-
ùàì õàðàêòåðè äàøûìûøäûð. Çàìàí êå÷äèêúÿ àõòàðûø ôîðìàëàðûíûí åëå-
ìåíòëÿðè þíÿì êÿñá åòìèø âÿ äþâëÿòèí ìÿìóðëàðû áó èøÿ úÿëá åäèëìèø-
äèëÿð. Àõòàðûø âÿ ùÿáñ õÿáÿð÷èëèê èíñòèòóòóíó ñòèìóëëàøäûðìûøäûð. Ãÿ-
äèì ×èíäÿ ùÿòòà úÿçà ãîðõóñó àëòûíäà àèëÿ áàø÷ûñûíûí öçÿðèíÿ "þç
àäàìëàðûíû" ÿëÿ âåðìÿê "âÿçèôÿñèíè" ãîéìóøäóð. Ìÿùêÿìÿ ïðîñå-
ñèíäÿ ñöáóò íþâö êèìè øàùèä èôàäÿëÿðèíäÿí âÿ ìàääè ñöáóòëàðäàí ýå-
íèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè.

3. ÕÕ ÿñðäÿ ×èí úÿìèééÿòè âÿ

×èí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè
×èíäÿ êîíôóòñè÷èëèéèí ÿíÿíÿâè åòèê-äàâðàíûø ãàéäàëàðû èëÿ òÿíçèì-
ëÿíÿí ùöãóãñóç úÿìèééÿòäÿí èìòèíà åòìÿñè âÿ ìöàñèð ùöãóã íîðìà-
ëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíÿí äþâëÿò ãóðóúóëóüó, 1911-úè Ñèíõàé èíãèëàáûíäàí
ñîíðà áàøëàìûøäûð. Ìöàñèð ×èí ùöãóãó þç èíêèøàôûíäà èêè ìÿðùÿëÿ
êå÷ìèøäèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ 1912-1949-úó èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ×èí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí (ùîìèíäîí) ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíû, èêèíúè èñÿ
340
1949-úó èë îêòéàáðûí 1-äÿ Ìàî Òñåäóíóí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Êîììó-
íèñò Ïàðòèéàñûíûí éàðàòäûüû ×èí Õàëã Ðåñïóáëèêàñû äþâðöíö ÿùàòÿ åäèð.
Èíãèëàáäàí ñîíðàêû ×èíèí éåíè äþâëÿò ãóðóúóëóüó âÿ ùöãóãóí èíêèøà-
ôû ÿíÿíÿâè èäåéàëàðäàí èìòèíà åäèëìÿñè âÿ îíëàðëà ìöáàðèçÿ øÿðàèòèí-
äÿ äàâàì åòìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ, ùöãóãóí èíêèøàôû âÿ þëêÿíèí âåñòðå-
íèçàñèéàñû, áó ñàùÿäÿ ÷èíëè äöøöíúÿñèíèí äÿðùàë éåíèäÿíãóðóëìàñû èëÿ
íÿòèúÿëÿíìÿñè ìöìêöíñöç ýþðöíöðäö. Áåëÿ êè, ãàíóí âÿ ìÿúÿëëÿëÿð
õàëãûí ÿäàëÿò âÿ òÿðáèéÿ ùèññëÿðèíÿ úàâàá âåðäèéè òÿðçäÿ, îíëàðûí ãÿ-
áóë åäèëìÿñè ìÿãáóë ùåñàá åäèëèðäè. Ãàíóíëàð ÿíÿíÿëÿðè ïîçàí êèìè,
ïðàêòèêà ãàíóíäàí èìòèíà åäèðäè. Èíñàíëàð èñÿ ùöãóãëàðûíû áèëìÿìÿëÿ-
ðè ñÿáÿáèíäÿí ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìèðäèëÿð. Ëàêèí ýåðèéÿ êîíôóò-
ñè÷èëèéÿ ãàéûòìàã ìöìêöí äåéèëäèð âÿ éåíè ìÿúÿëëÿ âÿ ãàíóíëàðûí
ãÿáóëó ×èíäÿ áöòöí ÕÕ ÿñð ÿðçèíäÿ äàâàì åòìèøäèð.
×èíäÿ ðåñïóáëèêà ãóðóëóøóíóí éàðàíìàñûíäàí ñîíðà, ÿíÿíÿâè ùö-
ãóãóí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè áàøëàìûøäûð. Ñèíõàé èíãèëàáûíäàí
ñîíðà èëê ãÿáóë åäèëìèø ãàíóí ìÿúÿëëÿñè 411 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí
1912-úè èë Cèíàéÿò ãàíóííàìÿñè îëìóøäóð. 1928-úè èëäÿ ãàíóííàìÿ-
íèí àäû äÿéèøäèðèëÿðÿê Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè àäëàíäûðûëìûø âÿ îíà áèð ñû-
ðà ÿëàâÿëÿð âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìèøäèð. 1935-úè èëäÿ 357 ìàääÿäÿí
èáàðÿò îëàí Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè éåíè ðåäàêñèéàäà âåðèëìèøäèð. ×èí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè, òÿáèè îëàðàã ÿíÿíÿâè ùöãóã êöëëèé-
éàòëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ áþéöê ìöòÿðÿããè úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëìóø-
äóð. Áåëÿ êè, 10-úó ìàääÿäÿ àíàëîýèéà öçðÿ úÿçà âåðèëìÿñè ãàäàüàí
åäèëèðäè. Ñàíêñèéàëàðûí ãåéðè-ìöÿééÿíëèéè àðàäàí ãàëäûðûëûð âÿ úèíàéÿ-
òèí ñóáéåêòèâ òÿðÿôëÿðè, èøòèðàê÷ûëûã, úÿçàíûí ÷ÿêèëìÿìèø ùèññÿñèíäÿ
àçàä îëóíìà, ôèçèêè úÿçà âåðèëìÿñè àðàäàí ãàëäûðûëûðäû. Âåñòðåíèçàñè-
éàéà ìÿðóç ãàëìûø úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñè Éàïîíèéàíûí, Ôðàíñàíûí, Àë-
ìàíèéàíûí âÿ ñ. äþâëÿòëÿðèí úèíàéÿò ìÿúÿëëÿëÿðèíè òÿêðàð åòìÿêëÿ,
×èí úèíàéÿò ùöãóãóíà áèð ñûðà éåíè èäåéà âÿ èíñòèòóòëàð ýÿòèðìèøäèð.
Áóíóíëà áåëÿ, ×èí ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã âàëèäåéíëÿðèíè âÿ äöçö-
íÿ õÿòëÿ ãîùóìëàðû þëäöðìÿéÿ ýþðÿ þëöì úÿçàñû ñàõëàíûëìûøäûð. Áó
íîðìà ùÿòòà 18 éàøûíà ÷àòìàìûø éåíèéåòìÿëÿðÿ äÿ øàìèë åäèëèðäè.
341
 ×èí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöëêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíû íÿ-
çÿðäÿí êå÷èðäèêäÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ñàùÿäÿ ùÿëÿ äÿ ñöëàëÿ
ìÿúÿëëÿëÿðèíÿ àèä åäèëÿí Äà-ñèí ëéóé ãöââÿäÿ èäè. Áóíóíëà áåëÿ, ñà-
ùèáêàðëûã ñàùÿñèíèí èíêèøàôû ö÷öí áèð ñûðà ãàíóíëàðûí ãÿáóë îëóíìàñû
ïðîñåñèíÿ áàøëàíûëìûøäûð. Áåëÿ êè, 1914-úö èëäÿ Äàü-ìÿäÿí ñÿíàéåñè
Íèçàìíàìÿñè âÿ 1915-úè èë Ìåøÿ Íèçàìíàìÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð.
×èí Ðåñïóáëèêàñûíäà íîðìàéàðàäûúû ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðÿí Àëè
ìÿùêÿìÿ, Àâðîïà ùöãóãóíóí ÿñàñëàðûíûí ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà
òÿòáèã åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Áåëÿ êè, Àëè ìÿù-
êÿìÿ þç ãÿðàðëàðû èëÿ Ñèí ñöëàëÿñè ãàíóíâåðèúèëèéèíè áóðæóàçèéàíûí òÿ-
ëÿáàòûíà óéüóíëàøäûðìàãëà, ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèêäÿêè ÷îõñàéëû áîøëóã-
ëàðû äîëäóðìàüà ÷àëûøìûøäûð. Áó ãàíóíëàð Àâðîïà áóðæóà ùöãóã äîêò-
ðèíàñûíûí ïðèíñèïëÿðèíè ÿñàñ ýþòöðöðäö. ×èíèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñèñòåìèíÿ äàùà àêòèâ äàõèë îëìàñûíäàí ñîíðà áó ïðîñåñ ëàáöä õàðàêòåð
äàøûìûøäûð. Àëìàíèéà âÿ Éàïîíèéàíûí òÿúðöáÿñèíäÿ èëê Ìöëêè Ìÿúÿë-
ëÿíèí ëàéèùÿñè 1925-úè èëèí ñîíëàðûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàêèí 1925-
1927-úè èëëÿðäÿêè ãåéðè-ñàáèò âÿçèééÿò Ùîìèíäîí Ìÿúÿëëÿñèíèí ãÿáóë
îëóíìàñûíà èìêàí âåðìÿìèøäèð. Ùîìèíäîí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè éàëíûç
1931-úè èëèí ìàéûíäà ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ öìóìè ôîð-
ìàäà ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèì åäèð, ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿ àäÿò
ùöãóã íîðìàëàðûíà èñòèíàä åäèðäè. 1929-úó èëäÿ "Òèúàðÿò îðòàãëûãëàðû
ùàããûíäà" ÿñàñíàìÿ, ùÿì÷èíèí áèðúàëàð, òàúèð ýèëäèéàëàðû, ñûüîðòà ùàã-
ãûíäà ãàíóíëàð, 1930-úó èëäÿ "Áàíêëàð ùàããûíäà" ãàíóí, 1932-úè èëäÿ
"Òîðïàã ãàíóíó" âÿ "Ïàòåíòëÿð ùàããûíäà Ìöâÿããÿòè" ÿñàñíàìÿ,
1935-úè èëäÿ "Ñûüîðòà ìöÿññèñÿëÿðè ùàããûíäà" ãàíóí ãÿáóë åäèëìèøäèð.
×èí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÿìÿê ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ èëê ãàíóíëàðäàí áè-
ðè 1927-úè èëäÿ ùàçûðëàíìûø "Àðáèòðàú êîìèññèéàëàðûíûí ìöâÿããÿòè èø
ãàéäàëàðû âÿ Øàíõàé ö÷öí ÿìÿê ìöíàãèøÿëÿðèíèí òÿíçèì åäèëìÿñèíÿ
äàèð ãàéäàëàð" îëìóøäóð. 1930-úó èëäÿ "Ôÿùëÿëÿðëÿ ñàùèáêàðëàð àðàñûí-
äàêû ìöíàãèøÿëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè ùàããûíäà" ãàíóí, 1931-úè èëäÿ
"Òåõíèêè òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà" ãàíóí, 1936-úû èë "Ìèíèìóì ÿìÿê
ùàããûíäà" ãàíóí âÿ äèýÿð ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð.
342
 ×èíäÿ ùîìèíäîí äþâðöíäÿ "Ëéöôà Ñéóàíøó" àäëàíàí (6 ãàíóí êè-
òàáû) âÿ ìöõòÿëèô ùöãóã ñàùÿëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ãàíóíóí ìÿú-
ìóÿëÿðèíäÿí èáàðÿò êöëëèééàò ãÿáóë åäèëìèøäèð. 6 ãàíóí êèòàáûíäà êîíñ-
òèòóñèéà, ìöëêè, ìöëêè-ïðîñåññóàë, úèíàéÿò, úèíàéÿò-ïðîñåññóàë âÿ èíçè-
áàòè ùöãóã ñàùÿëÿðè òàì ñèñòåìëÿøäèðèëìèøäèð. Èíçèáàòè ùöãóã ùÿì÷èíèí
ÿìÿê, ìàëèééÿ, âÿ òîðïàã ùöãóãó íîðìàëàðûíû äà þçö áèðëÿøäèðìèøäèð.
"Ëéöôà Ñéóàíøó" éàëíûç ùîìèíäîí÷óëàðûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí
Íàíêèíäÿ ãöââÿäÿ èäè. Éàïîíèéàíûí èøüàëû àëòûíäà îëàí Ìàíúóðèéà âÿ
äÿíèçêÿíàðû ðàéîíëàðäà ùîìèíäîí ìÿúìóÿñè ãöââÿäÿ îëìàìûøäûð.
Ìöàñèð ùöãóãóíóí èíêèøàôûíäà èêèíúè ìÿðùÿëÿ, 1949-úó èë îêòéàá-
ðûí 1-äÿ ×èí Õàëã Ðåñïóáëèêàñûíûí åëàí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàìûø-
äûð. Äàùà ÷îõ ìàðêñèçì-ëåíèíèçì èäåîëîýèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíäà èíêèøàô
åäÿí êîììóíèñò ×èíè ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ âåðèëìèø ãàíóí âÿ äåêðåòëÿðè,
î úöìëÿäÿí ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíû òàìàìèëÿ ëÿüâ åòìèøäèð. Ìÿëóìäóð
êè, ñîñèàëèñò þëêÿëÿðèíäÿ ãàíóí÷óëóã ïðèíñèïè (ùöãóãëàðûí òÿìèí åäèë-
ìÿñè èêèíúè ïëàíäà èäè) öñòöíëöê òÿøêèë åòìèø âÿ éåíè úÿìèééÿò ãóðóúó-
ëóüóíäà ãàíóí ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. ×ÕÐ-äà ãàíóí÷óëóã ÿíÿ-
íÿëÿðè äÿô åòìÿêëÿ þçöíö òÿñäèã åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. ×èí êîììóíèñò
ðÿùáÿðëèéè ùöãóã âÿ ãàíóíó éåíè úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñûíäà åôôåêòèâ âÿ
òåç òÿñèð ýþñòÿðÿí àëÿò êèìè ãÿáóë åäèðäè. 1949-úó èëäÿí áàøëàéàðàã éà-
ðàäûëàí ùöãóã ñèñòåìè ñîâåò ùöãóã ìîäåëè íöìóíÿñè ÿñàñûíäà ùàçûð-
ëàíìûøäûð. Áöòöí ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ ðÿùáÿðëèê Àëè Ìÿùêÿìÿéÿ ùÿ-
âàëÿ åäèëìèøäèð. ×èíäÿ ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åòìÿê ö÷öí
ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû éàðàäûëìûøäûð. 1950-1951-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ íèêàù,
ùÿìêàðëàð, àãðàð, ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû âÿ ñ. ñàùÿëÿð öçðÿ ãàíóíëàð ãÿ-
áóë åäèëìèøäèð. Ìÿúÿëëÿëÿð ùàçûðëàìàã ö÷öí êîìèññèéàëàð éàðàäûëìûø-
äûð. Ëàêèí êèôàéÿò ãÿäÿð ùöãóãøöíàñûí îëìàìàñû áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð òþ-
ðÿäèðäè. ×îõ âàõò ìÿùêÿìÿ ôóíêñèéàñûíû ïîëèñ îðãàíëàðû âÿ äþâëÿò òÿù-
ëöêÿñèçëèê ãóðóìëàðû éåðèíÿ éåòèðèðäè. Õàëã ìÿùêÿìÿëÿðè èëÿ éàíàøû,
õöñóñè ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Õàëã ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ èúðà
îðãàíëàðûíûí òÿñèðè õöñóñè ùèññ îëóíóðäó. Ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðûíûí éà-
ðàäûëìàñûíäà äà áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð ìþâúóä èäè.
343
 1954-úö èëäÿ ÑÑÐÈ-íèí 1936-úû èë êîíñòèòóñèéà ìîäåëè ÿñàñûíäà
×ÕÐ-íèí èëê êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëèð. Ùÿìèí èë ìÿùêÿìÿëÿðèí âÿ
ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðûíûí éåíèäÿí òÿøêèë åäèëìÿñè áàø âåðèð. Ùþêóìÿ-
òèí 1954-úö èë ãÿðàðû ñàõëàíûëìà âÿ ùÿáñ áàðÿäÿ òÿìèíàòëàðû òÿñáèò åäèð-
äè. 1957-úè èëäÿ þëêÿäÿ 2700 õàëã ìÿùêÿìÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.
1957-úè èëäÿ Ñîâåò Èòòèôàãû èëÿ ×ÕÐ àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èëê
ñîéóãëóã éàðàíìûøäû. Áåëÿëèêëÿ, ×èí èíãèëàáû áàøãà êóðñ ýþòöðöð âÿ
1960-úû èëäÿ ÑÑÐÈ èëÿ ÿëàãÿëÿð òàìàìèëÿ êÿñèëèð. ×èí, ÑÑÐÈ-íèí 1917-
úè èëäÿí ýþòöðäöéö ñèéàñè êóðñóíäàí èìòèíà åäèð. Ñîâåò Èòòèôàãûíäà áö-
òöí ñàùÿëÿðèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè, ×èíäÿ äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ëàêèí
ìèëëèëÿøäèðìÿ êèìè ôóíäàìåíòàë òÿäáèðëÿðëÿ ìÿñÿëÿ áèòìÿìèø ãàëûðäû.
Èñòåùñàëûí ñöðÿòëè èíêèøàôûíà úÿùä åäÿí ñîâåò ðÿùáÿðëèéè, êàïèòàëèçì
ãóðóëóøóíäà ìÿùñóëäàðëûüû òÿìèí åäÿí áèð ÷îõ âàñèòÿëÿðèíäÿí èìòèíà
åòìÿìèøäèð. ×èí èñÿ äþâëÿò êàïèòàëèçìè àäëàíàí áó ìîäåëäÿí èìòèíà
åäèð âÿ îíó ôÿùëÿ ñèíôèíèí, ïðîëåòàðèàòûí èñòèñìàðäàí òàì àçàä îëóíìà-
ñûíû òÿìèí åäÿí êóðñëà äÿéèøèð. Áåëÿëèêëÿ, ×èí èãòèñàäè èíêèøàôû äåéèë,
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿ éåíè òèï, èñòèñìàðû èñòèñíà åäÿí ñîñèàë
éåíèäÿíãóðìàíû ïðèîðèòåò ùåñàá åäèð. Áåëÿ êè, èãòèñàäèééàòûí ìöùöì
ñåêòîðëàðûíûí (î úöìëÿäÿí àüûð ñÿíàéåäÿ äàõèë îëìàãëà) èíêèøàôû äå-
éèë, èíñàíëàðûí øöóðóíäà êþêëö äÿéèøèêëèê éàðàäà áèëÿúÿê, ùå÷ êèìèí
áóíäàí ñîíðà èñòèñìàðà ìÿðóç ãàëìàìàñû, áàøëûúà ìÿñÿëÿ êèìè þíÿ
÷ÿêèëèðäè. Èíòåëëåêòóàë åëèòà îëàí ìöùÿíäèñëÿð, èíçèáàò÷ûëàð, àçàä ïåøÿ
ñàùèáëÿðè, áóíäàí ñîíðà ïðîëåòàðèàòûí öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åòìÿéÿ-
úÿêäèð. Áóíäàí ñîíðà ÿãëè âÿ ôèçèêè ÿìÿê àðàñûíäà ôÿðãëÿðè àðàäàí
ãàëäûðìàã ö÷öí ôÿùëÿëÿð ìöÿññèñÿíèí èäàðÿ îëóíìàñûíäà, äèðåêòîð âÿ
ìöùÿíäèñëÿð èñÿ èñòåùñàëàò ïðîñåñèíèí òÿøêèëèíäÿ èøòèðàê åäÿúÿêäèëÿð.
Åãàëèòàð õàðàêòåðëè áÿçè òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Èñòåùñàëäàêû ìÿùñóëäàðëûã êðèòåðèéàñû, èúðà åäèëÿí èøèí ùàíñû ñÿéëÿ âÿ
èøòèðàê÷ûëàðûí áèð-áèðèíäÿí õÿáÿð òóòìàãëà éåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè, ñèéàñè
ãåéäèééàòûí àïàðûëìàñû èëÿ ÿâÿç åäèëèð. ßìÿêùàããû êîëëåêòèâ îëàðàã
ìöÿééÿí åäèëèð âÿ ôÿùëÿíèí ùàíñû ìèãäàðäà ÿìÿêùàããûíà ëàéèã îë-
ìàñûíû èñÿ, îíóí þç âèúäàíûíà ÿñàñÿí ñþéëÿìÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð-
344
äè. Ñîâåò Èòòèôàãûíäàí ôÿðãëÿíÿí äàùà áèð úÿùÿò ×èíèí þçöíÿìÿõñóñ
èíêèøàô éîëó, êîììóíèñò ïàðòèéàñûíäà ñàü, ìÿðêÿç âÿ ñîë ãàíàäûí
ìþâúóä îëìàñûíäà èäè. ×èíäÿ áó úÿùÿòÿ ùÿð áèð îðãàíèçì ö÷öí çÿðó-
ðè îëàí íîðìàë âÿçèééÿò êèìè áàõûëûðäû. ×öíêè ïàðòèéà ðÿùáÿðëèéèíäÿ
ýþçëÿíèëÿí éàääàøûí êöòëÿøìÿñè ("ñêëåðîç") òÿùëöêÿñèíèí âÿ øÿõñè
ìàðàãëàðûí òÿìèí åäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà ïàðòèéà ãàíàäëà-
ðûíûí (ôîðìàë ìöõàëèôÿòèí) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè çÿðóðè èäè.
Áóíóíëà áåëÿ, ×èíäÿ ãÿáóë åäèëìèø 1954-úö èë, 1975-úè èë âÿ 1978-
úè èë êîíñòèòóñèéàëàðû þëêÿ ùÿéàòûíäà âÿ äþâëÿòäÿ êîììóíèñò ðåúèìè-
íèí ðîëóíó ìþùêÿìëÿíäèðìèøäèð. Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû äþâëÿò èäåîëî-
ýèéàñû âÿ áöðîêðàòèéàñûíûí òÿìèíàò÷ûñû êèìè ÷ûõûø åäèðäè.
ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ ×èíäÿ "ìÿäÿíè èíãèëàá" áàø âåðèð. Èíãèëàá
êîíôóòñè÷èëèêäÿí òàìàìèëÿ èìòèíà åäèëìÿñè, úÿìèééÿòè èíòåëëåêòóàë òÿ-
áÿãÿñèíèí òÿãèá åäèëìÿñè âÿ ïðàêòèêè îëàðàã èúòèìàè ùÿéàòäàí ãîâóëìà-
ñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ýöíäÿëèêäÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿ ñèíôè ìöáàðèçÿ âÿ ñîñèàëèñò
èíêèøàô éîëóíóí òÿñäèã åäèëìÿñè îëìóøäóð. Áöòöí áóíëàð êàïèòàëèçèì âÿ
èìïåðèàëèçì òÿùëöêÿñè øöàðëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Íÿòèúÿäÿ, úÿìè
30 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí ×èíèí 1975-úè èë êîíñòèòóñèéàñû, òàìàìèëÿ
èäåîëîæè òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëàðàã áþéöê Ìàî Òñçåäóí Êîììóíèñò Ïàðòèéà-
ñûíûí ïðèíñèïëÿðèíè, èñòåùñàëûí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ ïðîëåòàðèàòûí õö-
ñóñè ðîëóíó éåíèäÿí òÿñáèò åòìèøäèð. 1976-úû èëäÿ "ìÿäÿíè èíãèëàá"ûí òÿ-
øÿááöñêàðû îëàí 4 íÿôÿð ðÿùáÿð âÿçèôÿëè øÿõñëÿð âÿ ëèäåðëÿð ùÿáñ åäèëèð.
×èíäÿ êöòëÿâè ùÿáñëÿð äàëüàñû áàøëàéûð. Ëàêèí 1984-úö èëäÿí áàøëàéàðàã
éåíèäÿí äÿéèøèêëèêëÿð áàøëàéûð âÿ 20 ìèëéîíäàí àðòûã èíñàí ùÿáñäÿí
àçàä åäèëèð. Òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø çèéàëûëàð òÿáÿãÿñèíèí "áèëèêëÿðè"
éåíèäÿí þëêÿíèí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàìàüà áàøëàéûð.
×èí úÿìèééÿòèíäÿ äàùà áèð þçÿë úÿùÿò, ùÿëÿ ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèí-
äÿí áàøëàéàðàã éåíè ñèéàñÿòèí èíêèøàô åòäèðèëìÿéÿ áàøëàíûëìàñû èëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëìóøäóð. Äåí Ñéîïèíèí ïðàãìàòèê âÿ ãûâðàã áàõûøëàðûíà ÿñàñ-
ëàíàí éåíè ñèéàñÿò áöòöí þëêÿ áîéó àïàðûëûðäû. Éåíè ñèéàñÿò êóðñó ÷ÿð-
÷èâÿñèíäÿ òÿáèè îëàðàã, ñîñèàëèñò ïðèíñèïëÿðè, êîììóíèñò ïàðòèéàñûíûí ðî-
ëó, äþâëÿò ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñ. îëäóüó êèìè ñàõëàíûëûðäû. Ëàêèí
345
Ìàî ñèéàñÿòèíèí èôëàñà óüðàìàñû, éåíè èñëàùàòëàð òÿëÿá åäèðäè. Ìÿëóì-
äóð êè, èãòèñàäè âÿçèééÿòèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿð àïàð-
ìàäàí ìöìêöí äåéèëäèð. Áó äÿéèøèêëèêëÿð 1980-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà
áàøëàéûð. Éåíè ñèéàñÿò, èëê íþâáÿäÿ ×èí ñîñèàëèçìèíèí ãóðóëìàñûíäà
ÿñàñ ïðèíñèïëÿðäÿí ùåñàá åäèëÿí "ìÿäÿíè èíãèëàá" âÿ ñèíôè ìöáàðèçÿ
èäåéàñûíäàí èìòèíà åäèëìÿñè èäè. Äåí Ñéîïèí 4 àïàðûúû ñåêòîð: êÿíä òÿ-
ñÿððöôàòû, ñÿíàéå, ìèëëè ìöäàôèÿ âÿ åëì âÿ òåõíîëîýèéàíûí ìîäåðíëÿø-
äèðèëìÿñèíè òÿêèä åäèðäè. Àãðàð ñàùÿäÿ êÿíäëèëÿð ýåíèø ñÿðáÿñòëèê âåðÿí
èñëàùàò, îíëàðûí èñòåùñàë åòäèêëÿðè ìÿùñóëóí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí àëûíìà-
ñû, ùÿì÷èíèí ìÿùñóëóí áèð ùèññÿñèíèí áàçàðäà èñòåùñàë÷û òÿðÿôèíäÿí ñà-
òûëìàñûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ äÿ îõøàð èñëàùàòëàð àïà-
ðûëìûøäûð. Àüûð ñÿíàéå ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ïëàí ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðñÿ äÿ, äèýÿð ñÿíàéå ñàùÿëÿðè ÷îõ áþéöê ñÿðáÿñòëèê ÿëäÿ åòìèøäèëÿð.
Õàðèúäÿí ñÿðìàéÿ úÿëá åäèëìÿñè ýåíèø èíêèøàô åäèðäè.1979-úó èëäÿ áèð-
ýÿ ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ 4 àçàä èãòèñàäè çîíàíûí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ãàíóí
ãÿáóë åäèëèð. Õàðèúè åêñïåðòëÿðèí âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí þëêÿéÿ úÿëá åäèë-
ìÿñè, ýÿíúëÿðèí èñÿ âÿòÿíäÿí êÿíàðäà òÿùñèë àëìàëàðûíà øÿðàèò éàðàäû-
ëûð. Àëè òÿùñèëëèëÿðèí ñàéûíûí àðòûðûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöëöð. ßýÿð
1975-úè èëäÿ ×èíäÿ úÿìè 4 ùöãóã ôàêöëòÿñè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèñÿ, àð-
òûã 1986-úû èëäÿ 20 óíèâåðñèòåòäÿ ùöãóã ôàêöëòÿñè ìþâúóä îëìóøäóð.
1982-úè èëäÿ ×èíèí äþðäöíúö êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Êîíñòèòóñèéàíûí ïðåàìáóëàñûíäà Äåí Ñéîïèíèí èñëàùàòëàðûíûí ÿñàñ
èäåéàëàðû òÿñáèò åäèëìèøäèð. ×èí äþâëÿòèíäÿ ãàðøûäà äóðàí ÿñàñ ìÿñÿ-
ëÿëÿð, ñÿíàéåíèí ìîäåðíëÿøäèðèëìÿñè, êÿíä òÿñÿððöôàòû, ìèëëè ìöäàôèÿ,
åëì âÿ òåõíèêàíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíèí ùÿäÿôëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø-
äèð. Êîíñòèòóñèéàíûí 18-úè ìàääÿñèíäÿ õàðèúè ìöÿññèñÿëÿðèí, õöñóñè
ñàùèáêàðëàðûí âÿ äèýÿð èãòèñàäè ãóðóìëàðûí ÿìÿêäàøëûã åòìÿëÿðèíè íÿ-
çÿðäÿ òóòóðäó. 6-12 ìàääÿëÿðäÿ äþâëÿò èãòèñàäèééàòûíûí âÿ êîëëåêòèâ
èãòèñàäè ôîðìàíûí öñòöíëöéö òÿñáèò åäèëèðäè. Òîðïàãëàð äþâëÿòÿ âÿ éà
êîëëåêòèâ îðãàíëàðà ìÿõñóñ èäè. Êîíñòèòóñèéàäà ñîñèàëèñò äþâëÿò èãòèñà-
äèééàòûíà ÿëàâÿ êèìè øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ êè÷èê õöñóñè ìöÿññèñÿëÿðèí
ôÿàëèééÿòèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. 35-36-úû ìàääÿëÿðäÿ âÿòÿíäàøëàðûí ùö-
346
ãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, î úöìëÿäÿí ñþç, ìÿòáóàò, áèðëÿøìÿê, éûüûíúàã, ìè-
òèíã âÿ íöìàéèø êå÷èðìÿê àçàäëûãëàðû òÿìèí åäèëèðäè. Êîíñòèòóñèéàíûí
57-135-úè ìàääÿëÿðèíäÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëóøó òÿñáèò åäèëèð-
äè. Êîíñòèòóñèéàäà ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí èíçèáàòè âÿ ñèéàñè îðãàí-
ëàðûíäàí ìöñòÿãèëëèéèíè ìöÿééÿí åäèðäè.
×ÕÐ-äÿ úèíàéÿò, ìöëêè, ïðîñåññóàë âÿ ñ. ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêè-
øàôû ñöðÿòëÿ àïàðûëìûøäûð. "Ìÿäÿíè èíãèëàáà" ãÿäÿð 1500 ãàíóí âÿ ãÿ-
ðàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ìÿðêÿçè Õàëã Ùþêóìÿòè Øóðàñû (ÌÕÙØ), ùÿì-
÷èíèí Èíçèáàòè Øóðà âÿ îíóí êîìèòÿëÿðè ãàíóíâåðèúèëèê ôóíêñèéàëàðûíû
éåðèíÿ éåòèðèðäè. "Ìÿäÿíè èíãèëàá"äàí ñîíðàêû äþâðäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðè
öçðÿ ãàíóíâåðèúèëèê ïðîñåñè äàâàì åòäèðèëìèøäèð. 1980-úè èëäÿ "Íèêàù"
ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëèð. Áó ãàíóí, áÿçè êþùíÿ ôåîäàë ãàéäàëàðû
ùÿëÿ äÿ ãöââÿäÿ ñàõëàéàí 1950-úè èë ãàíóíóíó ëÿüâ åäèðäè. "Íèêàù"
ùàããûíäà ãàíóí, íèêàùà äàõèë îëìàäà àçàäëûã ïðèíñèïèíè òÿñáèò åäèðäè.
Åéíè çàìàíäà "ýåú åâëÿíìÿéè" òÿãäèð åòìÿêëÿ, äåìîãðàôèê èíêèøàôû
òÿíçèìëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû. 1987-úè èëäÿ ùöãóãè øÿõñëÿð, ìöãàâèëÿëÿð,
þùäÿëèêëÿð âÿ ìöëêèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí "Ìöëêè ùöãó-
ãóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè" áàðÿäÿ ãàéäàëàð ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Öìóìèé-
éÿòëÿ, ìöëêè ùöãóãóí àéðû-àéðû èíñòèòóòëàðûíû òÿíçèìëÿéÿí ÷îõñàéëû ãà-
íóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, 1981-úè èëäÿ "Òÿñÿððöôàò ìöãàâèëÿ-
ñè ùàããûíäà" ãàíóí, 1984-úö èëäÿ "Ïàòåíòëÿð ùàããûíäà" ãàíóí, 1985-
úè èëäÿ "Âÿðÿñÿëèê" ùàããûíäà ãàíóí, 1988-úè èëäÿ "Õöñóñè ñàùèáêàð
øèðêÿòëÿð ùàããûíäà" ãàíóí, 1990-úû èëäÿ "Ìöÿëëèôëèê ùöãóãó ùàããûí-
äà" ãàíóí, 1993-úö èëäÿ "Êîìïàíèéàëàð ùàããûíäà" ãàíóí, 1997-úè èë-
äÿ "Òÿñÿððöôàò îðòàãëûãëàðû ùàããûíäà" ãàíóíëàðû ãåéä åòìÿê îëàð.
1995-úè èë éàíâàðûí 1-äÿí 13 ôÿñèëäÿí âÿ 107 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí
ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ìÿúÿëëÿ ìöàñèð ùöãóãäà
ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿí-
çèìëÿéèðäè. 1989-úó èëäÿ Èíçèáàòè-ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿ ãÿáóë îëóíäó.
Ìÿúÿëëÿ èíçèáàòè èúðààòëà áàüëû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèðäè.
1980-úè èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè 192 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëìàãëà öìó-
ìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ áþëöíöð. Ìÿúÿëëÿíèí 2-úè ìàääÿñèíäÿ îíóí
347
ìÿãñÿäè ýþñòÿðèëìèøäèð. Áåëÿ êè, úèíàéÿò ñàíêñèéàñû ÿêñèíãèëàá÷û âÿ äè-
ýÿð úèíàéÿòêàð åëåìåíòëÿðèí ïðîëåòàðèàò äèêòàòóðàñû ðåúèìèíèí, ñîñèàëèñò
âÿ äèýÿð êîëëåêòèâ ìöëêèééÿòëÿðèí, ãàíóíëà òàíûíàí ôÿðäè ìöëêèééÿòëÿ-
ðèí, âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóãëàðûíûí âÿ ñ. ãîðóíìàñûíà ãàðøû èñòèôàäÿ åäèë-
ìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ ãÿáóë åäèëìèø íîðìàòèâ-ùöãó-
ãè àêòëàð ùåñàáûíà Cèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿêè ìàääÿëÿðèí ñàéû 452-éÿ
÷àòäûðûëìûøäûð. Áó ãàíóíëàð ñûðàñûíäà Öìóì ×èí Õàëã Íöìàéÿíäÿëÿð
Ìÿúëèñèíèí 1989-úó èëäÿ ãÿáóë åòäèéè "Êîððóïñèéà"éà ýþðÿ ÿëàâÿ úÿçà-
ëàð òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà ãàíóíóíó õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. 1979-
úó èë Cèíàéÿò Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíèí éåíè ðåäàêñèéàñû 1997-úè èëäÿ
ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Ìÿúÿëëÿäÿ úèíàéÿò-ïðîñåññóàë èíñòèòóòëàðà (ñàíê-
ñèéàíûí âåðèëìÿñè, àíà äèëèíäÿí èñòèôàäÿ, ïðîñåñäÿ åðêÿí èòòèùàìíàìÿ)
äàèð áèð ñûðà äåìîêðàòèê ãàéäàëàðû òÿñáèò åäÿðÿê ìþùêÿìëÿíäèðèðäè.
1990-úû èëäÿ "Èáòèäàè ùÿáñ éåðëÿðè ùàããûíäà" ÿñàñíàìÿíèí ãÿáóë åäèë-
ìÿñè èëÿ, 1954-úö èë "ßìÿê òÿðáèéÿñè ùàããûíäà" ÿñàñíàìÿ ãöââÿäÿí
äöøìöøäöð. 1994-úö èëäÿ "Ùÿáñõàíàëàð ùàããûíäà" ãàíóí ãÿáóë åäèë-
ìèøäèð. Ãàíóí úÿçàíûí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè, âàõòûíäàí ÿââÿë øÿðòè úÿ-
çàäàí àçàä åòìÿíè (ìöäèðèééÿòèí èúàçÿñè èëÿ) íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áåëÿ-
ëèêëÿ, ÿñðëÿð áîéó ÿíÿíÿâè ùöãóãëà òÿíçèìëÿíÿí ×èí Cÿìèééÿòè, ÕÕ
ÿñðäÿ ìöàñèð äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ êèôàéÿò ãÿäÿð úàâàá âåðÿí ìèëëè ùö-
ãóã ñèñòåìè éàðàòìûø âÿ áó ïðîñåñè ùàçûðäà äà äàâàì åòäèðèëèð.

348
ÄÖÍÉÀÍÛÍ ÀÉÐÛ-ÀÉÐÛ
ÙÖÃÓà ÀÈËßËßÐÈ

349
 Õ Û Û Ì Þ Â Ç Ó : ÉÀÏÎÍÈÉÀ ÙÖÃÓÃÓ

1. Éàïîíèéà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí

ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû
Åðêÿí äþâðëÿðäÿ Éàïîíèéàäà èúìàëàð âÿ àéðû-àéðû ñîñèàë ãðóïëàð
àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ àäÿò ùöãóã (áóêå-õî)
íîðìàëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áó äþâðäÿ ùöãóã, äèíè âÿ åòèê
äàâðàíûø (ýèðèëÿð) íîðìàëàðäàí áèð î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëÿíäèðèëìèð âÿ òÿã-
ñèðÿ ýþðÿ âåðèëÿí úÿçàëàð "èëàùè ìöùàêèìÿñèíèí" ìöÿééÿí åòäèéè ãàé-
äàëàðà ÿñàñëàíûðäû. Éàïîíèéà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíäÿ áó úÿçàëàð èêè ãðó-
ïà – "éåääè ñÿìà ýöíàùëàðûíà" ýþðÿ âåðèëÿí úÿçàëàðà (àüûð úÿçàëàðëà
íÿòèúÿëÿíèðäè) âÿ "ñÿêêèç ñÿìà ýöíàùëàðûíà" ýþðÿ âåðèëÿí úÿçàëàðà
(éöíýöë úÿçàëàðëà íÿòèúÿëÿíèðäè) áþëöíöðäö.
Èáòèäàè-èúìà ãóðóëóøóíäà éàøàéàí éàïîí òàéôàëàðû àðàñûíäà ÂÛ
ÿñðäÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿ ýöúëÿíìèø âÿ 587-úè èëäÿ þëêÿíèí Ñîãà êëà-
íûíûí (Éàìîòî ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá èäè) áàø÷ûëûüû àëòûíäà áèðëÿøäèðèëìÿ-
ñè áàøà ÷àòìûøäûð. Ìÿùç áó äþâðäÿ èëê ãàíóíâåðèúèëèê ñÿíÿäè, øàùçà-
äÿ Óìàéàäîíóí èäàðÿ÷èëèéè äþâðöíÿ àèä îëàí 17 ìàääÿäÿí (ñîíðàëàð
áÿçè ãàíóíâåðèúèëèê ñÿíÿäëÿðèíèí 17 ìàääÿäÿí èáàðÿò îëìàñû ÿíÿíÿ-
éÿ ÷åâðèëìèøäèð) èáàðÿò Ñéîòîêó Òàèñè Êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëìèøäèð.
604-úö èëäÿí ãöââÿäÿ îëàí Ñéîòîêó Òàèñè Êîíñòèòóñèéàñû äþâëÿò èäà-
ðÿ÷èëèéèíèí ñèéàñè-ùöãóãè ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Éàïîíèéà-
íûí èëê ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ñîíðàêû ùöãóãè ñÿíÿäëÿðèíèí ùþêìäàðëàðûí
þç ìÿìóðëàðûíà íÿñèùÿò, þéöä, òþâñèéÿ, òàïøûðûã, òþâñèéÿ âåðìÿñèíè,
îíëàðûí ôÿðìàíëàðà ùþðìÿòëÿ éàíàøûëìàñûíû, ÿìðëÿðèíèí ñþçñöç éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñèíè, ùÿð êÿñ õèäìÿòëÿðèíèí âÿ éà òÿãñèðëÿðèíèí äöçýöí ãèé-
ìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè âÿ ñ. áó êèìè ñÿúèééÿâè ñèéàñè-ÿíÿíÿâè õöñóñèééÿò-
ëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
Éàïîíèéàäà éàçûëû ãàíóíëàð äèíè-ùöãóãè èäåîëîýèéà âÿ ×èí ùöãóã
350
íîðìàëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøñà äà, éàïîí äþâëÿò âÿ ùöãóã èíñ-
òèòóòëàðû þç ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðèíè èòèðìÿìèøäèð.
Éàïîíèéàäà òàéôàëàðàðàñû ìöáàðèçÿ 645-úè èëäÿ "Òàéêà ÷åâðèëèøè"
(áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð) íÿòèúÿëÿíèð âÿ ãÿáèëÿ-òàéôà áàø÷ûñû îëàí øàù (îê-
ìè) ùàêèìèééÿòè, èìïåðàòîð (òåííî) ùàêèìèééÿòè èëÿ ÿâÿç åäèëèð. Èìïå-
ðàòîðóí áàø÷ûëûüû èëÿ ìÿðÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿòäÿ êþêëö èñëàùàòëàð àïàðûëûð.
Èìïåðàòîðóí éàíûíäà áþéöê íàçèð áàøäà îëìàãëà Áþéöê Äþâëÿò Øóðàñû
(Äàäçåêàí) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. ×èíèí òÿñèðè àëòûíäà þçöíäÿ
ñèéàñè-åòèê ãàéäàëàðû áèðëÿøäèðÿí áèð ñûðà íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëèð. Èëê
íþâáÿäÿ òîðïàã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ×èíäÿ ýþòöðöë-
ìöø íàäåë (ïàé) ñèñòåìè òÿòáèã åäèëèð âÿ ïåðèîäèê (äþâðè) îëàðàã äþâëÿ-
òÿ ìÿõñóñ ÷ÿëòèê (äöéö) òàðëàëàðû àèëÿäÿêè àäàìáàøû ùåñàáûíà áþëöøäö-
ðöëöðäö. Àéðû-àéðû ñèëêëÿðÿ áþëöíìöø ìöõòÿëèô ÿùàëè çöìðÿñè äþâëÿòäÿ
÷îõ úèääè ìöÿééÿí åäèëÿí ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðìÿëè èäè. Ìÿùç íàäåë
ñèñòåìèíèí òÿòáèãè èëÿ áàüëû íîðìàòèâ àêòëàðûí ùàçûðëàíìàñû çÿðóðÿòè, èëê
ôåîäàë ùöãóã ìÿúÿëëÿëÿðèí (ðèòñóðéî) éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð.
Ôåîäàë ìÿúÿëëÿëÿðèíäÿ íàäåë ñèñòåìèíèí ùöãóãè ðåúèìè, êÿíäëè íàäåëè-
íèí ìèãäàðû, êÿíäëèëÿðèí âÿçèôÿëÿðè, ùÿì÷èíèí òèòóëëó âÿ ìöõòÿëèô ðöòáÿ-
ëè (ðàíãëû) ìÿìóðëàðûí èìòèéàçëàðû âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè òÿñáèò åäèëìèø-
äèð. Éàïîíèéàäà ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ âåðèëÿí
íàäåë îíóí äàèìè âÿ èðñè ñàùèáëèéè ùåñàá îëóíóðäó. Èìïåðàòîðà ãàðøû ÷ûõ-
äûãäà áó íàäåë ýåðè àëûíûðäû. Íàäåë áþéöê õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ ö÷ íÿñëèí, êè-
÷èê õèäìÿòëÿðÿ ýþðÿ èñÿ áèð íÿñëèí (îüëóí) ñàùèáëèéèíÿ âåðèëèðäè. ×èí íö-
ìóíÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø ìÿúÿëëÿëÿð ÿñàñÿí ðèòñè (ðåïðåññèâ úèíà-
éÿò) âÿ ðéî (èíçèáàòè) íîðìàëàðûíû ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëà-
çûìäûð êè, ðèòñè-ðéî ìÿúÿëëÿëÿðèíäÿ úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ùöãóã íîðìàëà-
ðûíû äÿãèã ôÿðãëÿíäèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Ðèòñè-ðéî ìÿúÿëëÿëÿðè èäàðÿ÷èëèê
âÿ ùöãóã ìÿêòÿáëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿðáèéÿâè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí øÿðù åäèëèð-
äè. Êöëëèééàò ñóáéåêòèâ ùöãóã àíëàéûøûíäàí óçàã îëìàãëà, ùöãóãà éàë-
íûç ìöÿééÿí ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñè ìÿãñÿäèíÿ éàõûíëàøûðäû.
Éàïîí ôåîäàë äþâëÿòèíèí úÿçà ñèñòåìè âàñèòÿñèëÿ ôîðìàëàøìàñû,
îíóí ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò îëìóøäóð. Ðåïðåññèâ úèíàéÿò ùöãóã (ðèòñè)
351
íîðìàëàðûíû âÿ èíçèáàòè ùöãóã (ðéî) íîðìàëàðûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí èëê
ìÿúÿëëÿ-"Òàéõî ðéî" 701-úè èëäÿ òÿðòèá åäèëìèø âÿ 702-úè èëäÿí ãöââÿ-
éÿ ìèíìèøäèð. Áåëÿ êè, 720-úè èëÿ àèä åäèëÿí ñàëíàìÿäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè,
øàùçàäÿ Îñàêàáåíèí ðÿùáÿðëèéè âÿ Ôóäçèâàðà Ôóáèòî åâèíèí íöìàéÿí-
äÿñèíèí èøòèðàêû èëÿ 18 íÿôÿðäÿí èáàðÿò êîìèññèéà ìÿúÿëëÿíèí ùàçûðëàí-
ìàñûíäà èøòèðàê åòìèøäèð. Ìÿúÿëëÿ öçÿðèíäÿ èøëÿð îíóí ãöââÿéÿ ìèí-
ìÿñèíäÿí ñîíðà äà äàâàì åòìèø âÿ 718-úè èëäÿ 953 ìàääÿäÿí èáàðÿò
éåíè "Åðéî ðèòñè-ðéî" (Åðéî èëëÿðèíèí úèíàéÿò âÿ èíçèáàòè ìÿúÿëëÿñè) ìÿ-
úÿëëÿñè òÿðòèá åäèëìèøäèð. Ëàêèí ñèéàñè ñàáèòñèçëèê ñÿáÿáèíäÿí "Åðéî ðèò-
ñè-ðéî" ìÿúÿëëÿñè, éàëíûç 757-úè èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð.
Éàïîíèéà åðêÿí ôåîäàë äþâëÿòè âÿ éàïîí ÿíÿíÿâè ùöãóã íîðìàëà-
ðû ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàò âåðÿí "Òàéõî" âÿ "Åðéî" ìÿúÿëëÿëÿðè ùö-
ãóã òàðèõèíäÿ áÿçÿí âàùèä êöëëèééàò êèìè òÿãäèì åäèëèð. Ìÿúÿëëÿëÿð
Éàïîíèéà ñèâèëèçàñèéàñûíûí ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàãëà, éàïîí-
ëàðûí äèýÿð ìÿäÿíèééÿòëÿðèí íàèëèééÿòëÿðèíè ìÿíèìñÿìÿê áàúàðûüûíû
áàðèç íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Ëàêèí éàïîíëàð áó ìÿäÿíèééÿòè êîð-êîðà-
íÿ äåéèë, îíëàðû þëêÿëÿðèíèí òàðèõè-ìÿäÿíè âÿ ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ
óéüóíëàøäûðàðàã òðàíñôîðìàñèéà åòìèøäèëÿð. Éàïîíèéàäà íÿèíêè øèôàùè,
ùÿòòà éàçûëû ãàíóíëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà áåëÿ, ùöãóã íîð-
ìàëàðû éóõàðûëàðûí àøàüûëàð öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèøëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Àøàüû-
ëàð éàëíûç òàáå îëìàëûäûðëàð. Òÿáèè êè, ìþâúóä ùöãóã õàëãû ýþçëÿíèëÿí
þçáàøûíàëûãëàðäàí ãîðóíìàã ö÷öí ùå÷ áèð òÿìèíàò âåðìèðäè. Éóõàðû òÿ-
áÿãÿ îëàí äàéäçèíëÿðëÿ (áþéöê àäàìëàð), àøàüû òÿáÿãÿ (ãåêî) àðàñûí-
äà ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùöãóãäàí áÿùñ åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Éàðûìà-
çàä ÿùàëèäÿ (òîìîáå) äåìÿê îëàð êè, åéíè âÿçèééÿòäÿ èäèëÿð. Äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí, åéíè òÿáÿãÿéÿ äàõèë îëàíëàð àðàñûíäà äà ùöãóã èäåéàñû ìÿãáóë
ùåñàá åäèëìèðäè. ×èíäÿ îëäóüó êèìè, Éàïîíèéàäà äà ìÿùêÿìÿéÿ âÿ
ùöãóã íîðìàëàðûíà ìÿíôè ìöíàñèáÿò ìþâúóä îëìóøäóð. Ôÿðäëÿðèí ùÿ-
éàòûíäà éàðàíà áèëÿúÿê áöòöí ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ÿõëàã
äöøöíúÿñèíäÿí âÿ òÿðáèéÿäÿí èðÿëè ýÿëÿí äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí áöòþâ
êîìïëåêñè ôîðìàëàøìûøäûð. ×èí åòèê-äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà îõøàð îëàí
áó íîðìàëàð ãèðè àäëàíûðäû. Éàïîí åòèê äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí
352
åäÿí ãèðè úÿìèééÿòèí áöòöí öçâëÿðèíÿ øàìèë åäèëèðäè. Áåëÿ êè, àòà âÿ
îüóëóí, ÿð âÿ àðâàäûí, ÿìè âÿ ãàðäàø îüëóíóí, äàéû âÿ áàúûîüëóíóí,
ãàðäàøëàðûí þçëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ìöëêèééÿò÷èíèí âÿ ôåðìåðèí, êðåäèòî-
ðóí âÿ áîðúëóíóí, ñàòûúûíûí âÿ ìöøòÿðèíèí, àüàíûí âÿ ãóëëóã÷óíóí âÿ
ñ. ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñóáîðäèíàñèéàíû ìöÿééÿí åäÿí ãèðè ìþâúóä îë-
ìóøäóð. Ìÿùç ôÿðäëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ãè-
ðè ùöãóãó ÿâÿç åòìèøäèð. Ãèðè äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà ùàìû òÿðÿôèíäÿí
ÿìÿë åäèëìÿñè, ùå÷ äÿ òÿêúÿ ìÿíÿâèééàò ùàããûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø
ãàéäàëàðà ÿìÿë åäèëìÿñè äåéèë, åéíè çàìàíäà úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí
ìöùàêèìÿ îëóíìàã, äàùà ÷îõ ãûíàã îáéåêòèíÿ ÷åâðèëìÿê òÿùëöêÿñè
èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ùÿð ùàíñû áèð ãèðèíè èúðà åòìÿìÿê éàïîí ö÷öí áèà-
áûð÷ûëûã ùåñàá åäèëèð âÿ þçöíÿãÿñäÿ ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Ìÿùç îðòà ÿñð-
ëÿðäÿ ãÿáóë åäèëìèø øÿðÿô ìÿúÿëëÿëÿðè, àäÿòëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí äàâðàíûø
ãàéäàëàðûíû òÿñáèò åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, ×èíäÿ ìþâúóä îëìóø åòèê-äàâ-
ðàíûø ãàéäàëàðû êèìè Éàïîíèéàäà äà ãèðèëÿð, ùöãóãó, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëà-
ðûíà ãÿäÿð ôàéäàñûç âÿ èêðàù äîüóðóúó âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìûøäûð.
Éàïîíèéàäà íàäåë ñèñòåìèíèí çÿèôëÿìÿñè, ÿâÿçèíäÿ ÛÕ âÿ Õ ÿñð-
ëÿðäÿ òîõóíóëìàç õöñóñè ñàùèáêàð ìöëêëÿðèíèí (ñéîåí) èíêèøàô åòìÿ-
ñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Òÿäðèúÿí ñéîåí ìöëêëÿðè âåðýèëÿðäÿí àçàä
åäèëèð âÿ îíóí ñàùèáè èðè òîðïàã ìöëêèééÿò÷èñèíÿ ÷åâðèëìÿêëÿ ñóâåðåí
ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíÿ ìàëèê îëóðäó.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ Éàïîíèéà úèíàéÿò ÿäëèééÿñèíèí ýöúñöçëöéö âÿ âÿ-
òÿíäàø ìöùàðèáÿëÿðè ÕÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà, êîíêðåò îëàðàã 1192-úè èëäÿ
Ìèíàìîòî ãÿáèëÿñèíèí áàø÷ûñûíû "áþéöê ñÿðêÿðäÿ" (ñåãóí) òèòóëó ÿëäÿ
åòìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ìÿùç áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã Éàïîíèéàäà äóà-
ëèñò ôåîäàë äþâëÿòè ãóðóëóøó ðÿñìèëÿøìèøäèð. Þëêÿäÿ ôàêòèêè ùàêèìèééÿò
èìïåðàòîðà ìÿõñóñ îëñà äà, ðåàë ùàêèìèééÿò ñåãóíëàðà ìÿõñóñ îëìóø
âÿ ïðîñåñ 1868-úè èë áóðæóà èíãèëàáûíà ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Ùÿòòà èì-
ïåðàòîð òàõòûíûí èðñÿí þòöðöëìÿñè ö÷öí ùÿðáè ñàìóðàé êëàíûíûí äàõèë îë-
äóüó áàêóôó áöðîêðàòèê àïàðàòûíûí (ùþêóìÿòèíèí) ðàçûëûüû îëìàëû èäè.
Ñåãóíóí áèðèíúè ìöøàâèðè òàéðî âÿçèôÿñèíèí ðîëó áþéöê èäè. ßéàëÿòëÿð-
äÿ ïðîòåêòîðëàð (ñéóãî) âÿ àõòàðûø îðãàíëàðû (ìåòñêå-òÿùêèì åäèëìèø
353
ýþç) ÿùàëè öçÿðèíäÿ ýûçëè ïîëèñ íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðäèëÿð. Cÿçàëàð
íàçèðëèéè (ãåáóñéî) ìöùöì ÿäëèééÿ îðãàíûíà ÷åâðèëìèøäèð. Èìïåðàòîð
âÿ ñàðàé ÿéàíëàðû (êóãå) ðåàë ùàêèìèééÿòäÿí ìÿùðóì åäèëÿðÿê, íîìè-
íàë ñòàòóñäà òÿíÿççöëÿ óüðàìûøäûëàð. Ëàêèí èìïåðàòîðóí ìöãÿääÿñëèéè
("Ñÿìà ùþêìäàðû èìïåðàòîðó"), îíà ìöùöì âÿ äÿðèí åùòèðàìà ëàéèã
îëìàñû öñòöíëöéöíö ìöÿééÿí åòìèøäèð. Þëêÿäÿ ýöúëö ùÿðáè êàñòà ñèë-
êè-ñàìóðàéëàð ôîðìàëàøìûøäûð. Ñàìóðàé ñèëêè (êè÷èê çàäÿýàíëàð) äàõèë-
äÿí ãöââÿäÿ îëàí "Cÿíýàâÿðëèê ìÿúÿëëÿñè", âàññàëûí (ñàìóðàéûí) þç
ñöçåðåíèíÿ (ñþãóí áàøäà îëìàãëà) ñÿäàãÿò ïðèíñèïè èäåéàñûíà ÿñàñëà-
íûðäû. "Øÿðÿô ìÿúÿëëÿñè" éóðèäèê õàðàêòåðëè ùÿð ùàíñû äèýÿð ÿëàâÿ ùöãóã
âÿ âÿçèôÿ èäåéàñûíû èñòèñíà åäèðäè. Âàññàë ñöçåðåíèí þçáàøûíàëûãëàðûíà
ãàðøû ùÿð ùàíñû ùöãóãè âÿ ìÿùêÿìÿ (Éàïîíèéàäà ïåðëÿð ìÿùêÿìÿñè
ìþâúóä îëìàìûøäûð) òÿìèíàòëàðûíà ìàëèê îëìàìûøäûð. Âàññàë âÿ ñöçå-
ðåíèí ìöíàñèáÿòëÿðè ãèðèëÿðèí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, àòà âÿ îüó-
ëóí ìöíàñèáÿòëÿðè êèìè èäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ãèðèëÿð ðÿñìè îëàðàã ñàìóðàé
ñèëêèíèí "Øÿðÿô ìÿúÿëëÿëÿðèíäÿ" þç òÿñáèòèíè òàïìûøäûð.
Éàïîíèéà äþâëÿòèíäÿ Ìèíàìîòà ñöëàëÿñèíèí áèðèíúè ñåãóíàòëûüû
1192-1333-úö èëëÿðè, Àñèêàãà ñöëàëÿñèíèí èêèíúè ñåãóíàòëûüû 1338-
1573-úö èëëÿðè âÿ íÿùàéÿò, Òîêóãàâà ñöëàëÿñèíèí ö÷öíúö ñåãóíàòëûüû
1603-1867-úè èëëÿðè ÿùàòÿ åòìèøäèð.
Èêèíúè ñåãóíàòëûã äþâðöíäÿ, ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ ñèéàñè ïÿðàêÿíäÿ-
ëèê ýöúëÿíìèø, þëêÿäÿ áèð íå÷ÿ èðè ìöñòÿãèë äàéìéî (áþéöê àä) àäëà-
íàí êíéàçëûãëàð ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Äàéìéîëàðûí ñàùèáëèéèíäÿ ÿéà-
ëÿò, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ áèð íå÷ÿ ÿéàëÿò îëóðäó. Îíëàð ìÿðêÿçè ùàêèìèé-
éÿòè íîìèíàë îëàðàã òàíûéûðäûëàð. Äàéìéîëàðûí èêè ãðóïó: ôóäàé äàéì-
éîëàð âÿ òîäçàìà äàéìéîëàð ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Áèðèíúèëÿð ñåãóíäàí áèð-
áàøà àñûëû îëàí éöêñÿê äþâëÿò âÿçèôÿëÿðè äÿ òóòóðäóëàð. Èêèíúèëÿð èñÿ
èäàðÿ÷èëèê èøëÿðèíäÿí êÿíàð ñàõëàíûëàí êíéàçëàð èäèëÿð. Éåðëÿðäÿ ùÿðáè
ñèëêèí (äçéóòî) íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ èúòèìàè ãàéäàëàðû ãîðóìàã âÿ âåð-
ýèëÿðèí éûüûëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð.
Îðòà ÿñð Éàïîíèéà ôåîäàë äþâëÿòèíäÿ ãèðèëÿðè (åòèê-äàâðàíûø ãàé-
äàëàðû) èëê ðÿñìèëÿøäèðÿí ìÿúÿëëÿ 1232-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Äçîéåí
354
èëëÿðèíèí ãàíóííàìÿñè îëìóøäóð. Ñàìóðàé "Øÿðÿô Ìÿúÿëëÿñè"íèí íîð-
ìàëàðûíû òÿñáèò åäÿí ãàíóííàìÿ ôåîäàë ãèéàìëàðûíà âÿ ñóè-ãÿñä ñþâ-
äÿëÿøìÿëÿðèíÿ, òîðïàãëàðûí ãàíóíñóç çÿáò åäèëìÿñèíÿ ýþðÿ àüûð úÿçà-
ëàð ìöÿééÿí åäèðäè. Òîðïàã ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ãàíóííà-
ìÿ, òîðïàãëàðûí èðñè, èëê íþâáÿäÿ îíóí áèðèíúè äîüóëàí îüëàí þâëàäû-
íà êå÷ìÿñè ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð.
Ñåãóí ôÿðìàíëàðû âÿ ìÿìóðëàðà öíâàíëàíìûø õöñóñè òÿëèìàòëàð âàñ-
ñàë-ëåí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ãàéäàéà ñàëûíìàñûíäà ìöùöì éåð òóòóðäó.
Ôÿðìàíëàð èëê íþâáÿäÿ ôåîäàë òîðïàã ñàùèáëèéèíèí, õÿçèíÿíèí, áóêóôó
ùþêóìÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèøäèð. 1267-úè èëäÿ âåðèë-
ìèø ùþêóìÿò ôÿðìàíûíäà ãîêåíèíëÿðèí (ñåãóíëàðûí áèðáàøà âàññàëëàðû)
ýèðîâ ãîéäóãëàðû òîðïàãëàðûí ïóëó þäÿíèëìÿêëÿ ýåðè ãàéòàðûëìàñûíûí
ïðîñåäóð ãàéäàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà ãîêåíèíëÿðÿ
ìÿõñóñ ëåí ñàùèáëèéèíèí ñàòûëìàñû âÿ ýèðîâ ãîéóëìàñû ãàäàüàí åäèëèðäè.
ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ öìóìéàïîí ùöãóãó ÿí àøàüû ùÿääÿ äöøìöø-
äöð. Áåëÿ êè, ùÿð áèð êíéàçëûã, ùÿð áèð ñèëê õöñóñè îëàðàã ìöÿééÿí åò-
äèêëÿðè íîðìàëàðëà, àäÿò ùöãóãëàðû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Áèð ñûðà
ùàëëàðäà áó íîðìàëàð ìÿíÿâè íÿñèùÿò, òÿëèìàò, òàïøûðûãëàð ìÿúìóÿëÿð-
äÿ òÿñáèò îëóíóðäó. Êåììó èëëÿðèíèí (1334-1338-úè èëëÿð) ãàíóííà-
ìÿñè áó òèï èðè ùÿúìëè íîðìàòèâ-ùöãóãè ñÿíÿäëÿðäÿí áèðè èäè. Ìÿúÿë-
ëÿ "þëêÿäÿêè ãàðûøûãëûüû" àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ ñåãóí ùàêèìèééÿòèíèí
ñèéàñè ñàáèòëèéèíè òÿìèí åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð. Êåììó èëëÿðèíèí ãàíóí-
íàìÿñè Éàïîíèéà ÿíÿíÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ÿââÿëúÿ 17 ìàääÿäÿí
èáàðÿò òÿðòèá åäèëñÿ äÿ, ñîíðàäàí îíà éåíè íîðìàëàð ÿëàâÿ åäèëìèøäèð.
Ìÿúÿëëÿ áèð ãðóï àëèì ðàùèáëÿðèí èêèíúè ñåãóíëóüóí ÿñàñûíû ãîéìóø
Àñèêàãàíûí ñóàëëàðûíà úàâàá ôîðìàñûíäà éàçûëìûøäûð. Áóðàäà ñàìó-
ðàéëàðûí þçáàøûíàëûãëàðû âÿ îíëàðûí "àäÿòëÿðÿ ãåéðè-ñÿìèìè" ìöíàñè-
áÿò ýþñòÿðìÿñèíäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí ìöêÿëëÿôèééÿòëè éàïîí êÿíäëèëÿðè-
íèí àüûð âÿçèééÿòè åòèðàô åäèëèðäè. Ìÿúÿëëÿíèí àéðû-àéðû ìàääÿëÿðè ùà-
êèìèééÿò îðãàíëàðûíà "þçýÿ åâëÿðèíÿ þçáàøûíà ñîõóëìàã", áîø ãàëìûø
òîðïàãëàðû êÿíäëèëÿðÿ ãàéòàðìàã, úèíàéÿòêàðëàðû õöñóñèëÿ äÿ ãèéàì÷û-
ëàðû âÿ ñîéüóí÷óëàðû úèääè úÿçàëàíäûðìàã áàðÿäÿ ýþñòÿðèøëÿðè òÿñáèò
355
åäèðäè. Ìÿúÿëëÿäÿ ðöøâÿòõîðëóã âÿ îíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûìàüà
õöñóñè äèããÿò âåðèëèðäè. Ðöøâÿòèí ìÿáëÿüèíäÿí àñûëû îëàðàã ìÿìóð
þìöðëöê âÿ éà ìöâÿããÿòè âÿçèôÿñèíäÿí êÿíàðëàøäûðìàãëà úÿçàëàíäû-
ðûëûðäû. Êåììó èëëÿðèíèí ãàíóííàìÿñè óçóí ìöääÿò ìÿõôè ñàõëàíûë-
ìûø, éàëíûç 1596-úû èëäÿ àéðûúà êèòàá øÿêëèíäÿ äÿðú åäèëìèøäèð.
ÕÂÛ ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûí þëêÿíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè ìåéëè ýöúëÿí-
ìèøäèð. Òîêóãàâà ñåãóí ñöëàëÿñè áó èøèí þùäÿñèíäÿí ìöâÿããÿòè îëñà
äà ýÿëÿ áèëìèøäèð. Òîêóãàâà ñåãóíëóüó äþâðöíäÿ, þëêÿíèí íèñáè îëà-
ðàã áèðëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿ ôÿàëëàøìà ìöøàùè-
äÿ îëóíìóøäóð. Áó ãàíóíâåðèúèëèê ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè éåíÿ äÿ, ÿñà-
ñÿí êîíêðåò ñèëêëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. ßââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø ùÿðáè÷èëÿð
âÿ õàëã ñèëêèíèí ÿâÿçèíÿ äþðä ñèëê ìöÿééÿí îëóíäó. Áó áþëýö "ñè-íî-
êî-ñéî" ôîðìóëàñûíäà ðÿñìèëÿøäèðèëäè: ñè-ñàìóðàéëàð, íî-êÿíäëèëÿð, êî-
ñÿíÿòêàðëàð âÿ ñéî-òàúèðëÿð ñèëêè èäèëÿð. Ìÿùç äþðä ñèëêèí äàâðàíûø ãàé-
äàëàðû Òîêóãàâà ñöëàëÿñèíèí áèðèíúè ñþãóíó Èåéàñó òÿðÿôèíäÿí 1615-úè
èëäÿ "18 ãàíóí" (18 ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð) àäëàíàí ñÿíÿääÿ ðÿñìèëÿø-
äèðèëìèøäèð. Áó áÿðàáÿðñèçëèê ñòðóêòóðó ñóáéåêòèâ ùöãóã àíëàéûøû ùàã-
ãûíäà ôèêèð éöðöòìÿê ö÷öí ùÿð ùàíñû èäåéà ñàõëàìàìûøäûð. ßêñèíÿ, áèð
ãÿäÿð ÿââÿë, 1597-úè èëäÿ Àâðîïàíûí (ïîðòóãàëèéàëûëàð éàïîíëàðû 1542-
úè èëäÿ Àâðîïà èëÿ òàíûø åòìèøäèëÿð) òÿñèðèíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí êîíôóò-
ñè÷èëèê Éàïîíèéàíûí ðÿñìè äîêòðèíàñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Ùÿìèí èëäÿí úèä-
äè íÿçàðÿò âÿ õÿáÿð÷èëèê ñèéàñÿòè àïàðûëìàüà áàøëàíûëûð. Þëêÿäÿ 5 íÿ-
ôÿðäÿí (ãîíèíùóìè) èáàðÿò õÿáÿð÷èëÿð ãðóïó (×èíäÿêè 5 ùÿéÿò ïðèíñèïè
êèìè) áàø âåðìèø áöòöí úèíàéÿòëÿð, ÿùàëèíèí éåðäÿéèøìÿñè, êÿíàð
àäàìëàðûí éåðëÿðäÿêè ôÿàëèééÿòè, èúòèìàè àñàéèøèí ãîðóíìàñû áàðÿäÿ
ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðìÿëè èäèëÿð. Ãðóï ñîëèäàð úèíàéÿò
âÿ ìàëèééÿ ìÿñóëèééÿòè äàøûéûðäû. Cèíàéÿò èøèíèí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí
ãðóïóí ðàçûëûüû òÿëÿá îëóíóðäó. Îíëàð àèëÿ èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã, áó ìÿã-
ñÿäëÿ ìÿñëÿùÿò÷èëÿð âÿ éà øàùèäëÿð äÿâÿò åòìÿê, òîðïàãëàðäàí èñòèôàäÿ
îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åòìÿê ùöãóãëàðûíà ìàëèê èäèëÿð. Ìöÿééÿí åäèëìèø
ãàéäàëàð òÿáèè âÿ ñàðñûëìàç îëìàãëà, èúòèìàè ñèíèôëÿð ö÷öí ÷îõ äÿãèã
èéåðàðõèéà ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Éàïîíëàðûí ÷îõ úèääè ìöÿééÿí
356
åäèëìèø ùÿéàò òÿðçè ïðèíñèïëÿðè îíëàðûí åâëÿðèíèí òèïèíäÿ, ýåéèìëÿðèíèí
ìàòåðèàëëàðûíäà âÿ ðÿíýëÿðèíäÿ âÿ ãèäàëàðûíäà ýþçëÿíèëèðäè.
ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ Éàïîíèéàñàéàüû "ùöãóãè äþâëÿòÿ" ãàéûäûø äàùà äà
ýöúëÿíìèø âÿ ñåãóí òÿðÿôèíäÿí "êþùíÿ ãàíóíëàðà ìþùêÿì ÿìÿë
åäèëìÿñè" ñèéàñÿòè ïðèîðèòåò åëàí åäèëìèøäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ 1742-úè èë-
äÿ "100 ìàääÿ" àäëàíàí ìÿúÿëëÿ ãÿáóë åäèëèð. Ìÿúÿëëÿäÿ ÿââÿëêè
ãàíóíëàð âÿ àäÿò íîðìàëàðû íèçàìëàíàðàã éåíèäÿí òÿñáèò åäèëìèøäèð.
"Òàéõî" âÿ "Åðéî" ìÿðùÿëÿñè ìÿúÿëëÿëÿðèíèí áèð ÷îõ ýþñòÿðèøëÿðè
éåíèäÿí ãöââÿéÿ ìèíäèðèëèðäè. Ëàêèí áó ñèéàñÿòèí ïîçèòèâ òÿðÿôëÿðè
àç ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèøäèð. ×öíêè áó äþâðäÿ ãàíóíó áèëìÿê éàë-
íûç èìòèéàçëû ñå÷èëìèøëÿðèí ùöãóãó ùåñàá åäèëèðäè. Åéíè çàìàíäà ãà-
íóíëàð äÿðú åäèëìèð, úÿìèééÿòäÿí "áèëìÿê éîõ, éåðèíÿ éåòèðìÿê ëà-
çûìäûð" ïðèíñèïèíÿ ÿìÿë åòìÿê òÿëÿá åäèëèðäè. ßùàëèéÿ éàëíûç àç áèð
ùèññÿ, õöñóñèëÿ äÿ ãÿòè-ãàäàüàíåäèúè ýþñòÿðèøëÿðÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð ÷àò-
äûðûëûðäû. 1742-úè èë Ìÿúÿëëÿñè ìÿõôè ñàõëàíûëûð âÿ îíäàí éàëíûç áà-
êóôó (áóãå) ùþêóìÿòèíèí ö÷ àëè ìÿìóðó èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè. Áó-
íóíëà áåëÿ, "100 ìàääÿ" ìÿúÿëëÿñè Òîêóãàâà êëàíûíûí íÿçàðÿòèíäÿ
îëäóüó ÿðàçèëÿðäÿ ãöââÿäÿ îëìóø, äèýÿð ÿéàëÿòëÿðäÿ èñÿ äàéìéîëà-
ðûí õöñóñè îëàðàã ìöÿééÿí åòäèêëÿðè ùöãóã íîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ
åäèëìèøäèð.

2. Ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû

×èí ùöãóãó êèìè Éàïîíèéàäà úèíàéÿò ùöãóãó (ðèòñè), äèýÿð ùöãóã
ñàùÿëÿðè ö÷öí ñàíêè ëåòîìàòèâ ðîëóíó îéíàìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, úè-
íàéÿò ùöãóãó íîðìàëàðû èëÿ éàíàøû, èíçèáàòè ùöãóã (ðéî) ñàùÿñè äÿ õö-
ñóñè èíêèøàô åòìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð ìÿúÿëëÿëÿðäÿ ðèòñè (úèíà-
éÿò) âÿ ðéî (èíçèáàòè) ùöãóã íîðìàëàðûíû ôÿðãëÿíäèðìÿê îëäóãúà ÷ÿ-
òèíäèð. Äåëèêòëÿðèí (ìöëêè ùöãóã ïîçóíòóëàðû) âÿ úèíàéÿòëÿðèí äÿãèã
ôÿðãëÿíäèðèëìÿñèíäÿ äÿ åéíè âÿçèééÿò ìþâúóääóð.
Éàïîí ÿíÿíÿâè ùöãóã äöøöíúÿñèíäÿ ðéî íîðìàëàðûíûí ïîçóëìà-
ñû, ðèòñè íîðìàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã úèíàéÿò òÿãèáè éàðàòìûð âÿ áåø
357
ÿñàñ úÿçàëàðäàí (þëöì úÿçàñûíäàí òóòìóø, ãàì÷û èëÿ äþéìÿéÿ ãÿäÿð)
ùÿð ùàíñû áèðè èëÿ úÿçàëàíäûðûëìûðäû.
Éàïîíèéàíûí "ùöãóãè äþâëÿò" ìÿðùÿëÿñè "ãàíóí÷óëóüóí" òÿëÿáëÿ-
ðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã þçöíäÿ áèð ñûðà ÿñàñëàðû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áóí-
ëàð: ãàíóíëàðûí ýþñòÿðèøëÿðèíÿ òîõóíìàäàí îíà ÿìÿë åäèëìÿñè, úèíà-
éÿòëÿðÿ, õÿòàëàðà âÿ ùÿòòà ùàìûíûí ñÿùâëÿðèíÿ ýþðÿ, î úöìëÿäÿí ãóë-
ëàðäàí áàøëàéàðàã áóääèñò ìîíàõëàðûíà ãÿäÿð úÿçàëàðûí âåðèëìÿñè, èñ-
òèíòàã÷ûëàðûí âÿ ùàêèìëÿðèí ãÿðÿçñèçëèéè, èäàðÿ÷èëèê èøëÿðè, î úöìëÿäÿí
ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíèí äÿãèã àïàðûëìàñûíû, úÿçàëàðûí, õöñóñèëÿ äÿ þëöì
úÿçàëàðûíûí èúðàñûíûí éîõëàíûëìàñû (ùÿòòà èìïåðàòîð ñÿâèééÿñèíäÿ),
êîíêðåò èøëÿð öçðÿ èñòèíòàãà ãÿäÿð ìöâàôèã ãàíóíäà òÿãñèðèí àüûðëàøäû-
ðûúû ùàëëàðû èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, éöíýöëëÿøäèðèúè ùàëëàðûí ìöÿééÿí åäèëÿ-
ðÿê íÿçÿðÿ àëûíìàñû âÿ ñ. òÿëèìàò õàðàêòåðëè ãàéäàëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Éàïîíèéà úèíàéÿò ùöãóãó ö÷öí ìÿíÿâèééàò âÿ ãàíóíóí òÿëÿáëÿ-
ðèíèí ìöðÿêêÿá óçëàøìàñû ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. "Òàéõî ðèòñè-ðéî" úè-
íàéÿò ìÿúÿëëÿñè 12 áþëìÿäÿí èáàðÿòäèð. Êîíôóòñè÷èëèê áàõûøëàðûíà
ìöâàôèã îëàðàã ìÿíÿâèééàòëà (ëè) áàüëû àüûð úèíàéÿòëÿðèí "8 ïèñ ÿìÿë"
(×èíäÿ 10 ïèñ ÿìÿë) êàòåãîðèéàñû, î úöìëÿäÿí èìïåðàòîð ùàêèìèééÿ-
òè ÿëåéùèíÿ ãèéàì ãàëäûðìàã, äþâëÿò òèêèëèëÿðèíè äàüûòìàã, äþâëÿòÿ õÿ-
éàíÿò åòìÿê âÿ ñ. ôÿðãëÿíäèðèëèðäè. Äèýÿð úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè äåìÿê îëàð
êè, ×èí ùöãóãó èëÿ îõøàðëûã òÿøêèë åäèðäè. Cÿçà ñèñòåìè 5 äÿðÿúÿëè ãàé-
äàëàðà ÿñàñëàíûðäû. Cÿçà íþâö êèìè ÿìëàêûí ìöñàäèðÿñè, úÿðèìÿ âÿ ñ.
íþâëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Ìàðàãëûäûð êè, úèíàéÿòêàðûí ìöñàäèðÿ
åäèëÿí ÿìëàêû äþâëÿò õÿçèíÿñè âÿ éàõûí ãîùóìëàð àðàñûíäà áÿðàáÿð
áþëöøäöðöëöðäö. Ãÿäèì àäÿòëÿðäÿí ýÿëÿí äàùà áèð õàðàêòåðèê úÿùÿò,
ùÿòòà þëöì úÿçàñûíäàí ãóðòóëàðàã (20 êèí ìèñ âåðìÿêëÿ) ýöíàùëàðûí
éóéóëìàñû èëÿ áàüëû èäè. Òÿáèè êè, áó ùöãóãëàðäàí èìïåðàòîðóí ãîùóì-
ëàðû, "6 êàòåãîðèéà ëàéèã îëàí" èðè ÿéàíëàð èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Öìóìè ÿùàëè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí úÿçàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã,
ùÿðáè÷èëÿð âÿ ìöëêè ìÿìóðëàð ö÷öí õöñóñè úÿçàëàð íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóøäóð. "Òàéõî Åðéî ðéî" õöñóñè ðöòáÿëè ìÿìóðóí ùöãóãïîçìàëà-
ðûíû àðàøäûðàðêÿí îíóí þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëìÿñè èìïåðàòîð-
358
äàí áàüûøëàíìàã âÿ éà úÿçàäàí èëòèçàì àëìàñûíäàí (ìÿñÿëÿí, êà-
òîðãà èøëÿðèíäÿí àçàä îëóíìàã ö÷öí 20 êèí ìèñ âåðìÿëè èäè) àñûëû îë-
ìàéàðàã, þç âÿçèôÿ ùöãóãëàðûíäàí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìÿù-
ðóì åäèëèðäè. Èëê íþâáÿäÿ âÿçèôÿñè âÿ éà ðöòáÿñè àøàüû ñàëûíûðäû, áèð
âÿ éà áöòöí âÿçèôÿëÿðäÿí àøàüû âÿçèôÿéÿ êå÷èðèëèð âÿ éà òàìàìèëÿ
âÿçèôÿäÿí àçàä åäèëèðäè âÿ ñ. úÿçàëàðà ìÿðóç ãàëûðäû. Èøäÿí àçàä
îëóíìà àüûð úÿçàëàð ãðóïóíà äàõèë åäèëèðäèñÿ, îíäà úÿçàäàí èëòèçàì
àëìàã ìöìêöíñöç îëóðäó âÿ øÿõñ ìÿìóðëàð ñèéàùûñûíäàí ÷ûõàðûëûð-
äû êè, áó, ýÿëÿúÿêäÿ ãóëëóã õèäìÿòèíÿ ãàéûòìàüû èñòèñíà åäèðäè.
Éàïîíèéà ùöãóãóíäà, áèð ñûðà àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ úèíàéÿòêàðûí
éàõûí ãîùóìëàðûíûí, ùÿì÷èíèí éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí ÿìÿëëÿðè-
íÿ (ìÿñÿëÿí, ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿéÿí ðàùèáëÿðèí âÿ ñ.) ýþðÿ ìÿñóëèé-
éÿòè èëÿ éàíàøû, ìÿìóð àèëÿëÿðè, ×èíäÿ îëäóüó êèìè þçöíÿ éàõûí ÿéàí
ãîùóìëàðûíûí ùèìàéÿñèíäÿí ("êþëýÿñèíäÿí") èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Éàïîíèéà úèíàéÿò ùöãóãóíóí ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè, îíóí íîð-
ìàëàðûíûí áóääèñò ìÿáÿäè íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ øàìèë åäèëìÿñèíäÿ èäè.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñèíòîèñò äèíèíèí èëê ìöãÿääÿñ øÿõñè êèìè éà-
ïîí èìïåðàòîðóíóí õöñóñè ñòàòóñó áèëàâàñèòÿ îíà äèíè èøëÿð âÿ ñèíòîèñò
òÿñèñàòëàðû èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ùöãóãó âåðìèøäèð.
Áóääèçì Éàïîíèéàäà äàùà ÷îõ ñåãóíëàð òÿðÿôèíäÿí ùèìàéÿ îëóíóð âÿ
ìÿãñÿä éàïîíëàðûí ãÿäèì äèíè îëàí ñèíòîèçìÿ (äåìÿëè, èìïåðàòîðà)
ãàðøû èäè. Ìÿúÿëëÿëÿðäÿ äöíéÿâè õàðàêòåðëè úÿçàëàðëà éàíàøû, äèí õàäèì-
ëÿðèíÿ äÿ îíëàðûí òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿòëÿðäÿí âÿ õÿòàëàðäàí àñûëû îëàðàã
úÿçàëàð (åïèòèìèéà) âåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áóääèñò ðóùàíè íöìà-
éÿíäÿëÿðèíèí òþðÿòäèêëÿðè ãÿòëëÿ, çîðàêûëûãëà, îüóðëóãëà âÿ ñ. áàüëû úèíà-
éÿòëÿðÿ ýþðÿ èëê íþâáÿäÿ ðöòáÿäÿí (äèíè) ìÿùðóì åòìÿ úÿçàëàðû ìöÿé-
éÿí åäèëèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, îíëàðà ãàðøû ýöçÿøòëè, éöíýöëëÿøäèðèúè úÿçà-
ëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áåëÿ êè, ñöðýöí úÿçàñû 4 èë ìöääÿòèíÿ êàòîðãà
èøëÿðè èëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè, äÿéÿíÿê úÿçàñû, ùÿð 10 äÿéÿíÿéÿ ýþðÿ èñÿ 10
ýöíëöê åïèòèìèéà (óçóíìöääÿòëè èáàäÿò âÿ éà ïÿùðèç) èëÿ ÿâÿç åäèëèðäè.
×èí ùöãóãóíäà îëäóüó êèìè éàïîí ùöãóãó äà úèíàéÿò ùöãóãóíóí
öìóìè ïðèíñèïëÿðèíè âÿ íîðìàëàðûíû, î úöìëÿäÿí úèíàéÿòÿ ñóè-ãÿñä,
359
ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà úèíàéÿòäÿ èøòèðàê÷ûëûã âÿ ñ. òÿãñèðèí ôîðìàëàðû
(ãÿñäÿí, åùòèéàòñûçëûãäàí) äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Òÿãñèðè éöí-
ýöëëÿøäèðÿí ùàëëàðà àèä åäèëèðäè: çÿðÿðèí êþíöëëö þäÿíèëìÿñè, äÿéèìèø
çèéàíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, òþðÿäèëÿí ÿìÿë áàðÿäÿ êþíöëëö ùàêèìèé-
éÿò îðãàíëàðûíà õÿáÿð âåðìÿê, úèíàéÿòèí à÷ûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åò-
ìÿê. Ìàääè âÿ éà õèäìÿòè àñûëûëûã ñÿáÿáèíäÿí, ùÿð ùàíñû òÿùëöêÿ âÿ
éà ìÿúáóðåòìÿíèí éàðàíäûüû ùàëäà, éàõûí ãîùóìëàðûí åâèíäÿí îüóð-
ëóã åòìèø àèëÿíèí êè÷èê öçâöíÿ (éàëíûç îíà) ãàðøû àüûðëàøäûðûúû úÿçà òÿò-
áèã åäèëèðäè. Ö÷öíúö äÿôÿ îüóðëóã åòìèø ðåñèäèâèñò âÿ ñÿðõîøëàðà ãàðøû-
äà ýöíàùûí àüûðëàøäûðûúû ùàëëàðû ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ýåúÿëÿð þçýÿ åâèíÿ
ñîõóëìóø "áàüûøëàíûëìàç ãîíàüûí" åâ ñàùèáè òÿðÿôèíäÿí éåðèíäÿúÿ þë-
äöðöëìÿñè, çÿðóðè ìöäàôèÿéÿ áÿðàáÿð òóòóëóðäó âÿ ùå÷ áèð úÿçà èëÿ íÿ-
òèúÿëÿíìèðäè. Éàïîíèéà úèíàéÿò ùöãóãóíà, ×èí ùöãóãóíäàêû êèìè àí-
ëàãñûçëûã àíëàéûøû ìÿëóì äåéèëäèð. Ëàêèí ÿìÿëèí èëòèçàì ãàéäàñûíäà
ÿâÿçëÿíìÿñè, ùÿì÷èíèí äÿ àçéàøëûëàð, àùûëëàð, ÿëèëëÿð, àüûð õÿñòÿëèêäÿí
ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿð ö÷öí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
Ñîí ñåãóíàòëûã äþâðöíäÿ úèíàéÿòëÿðèí áöòöí "ãàíóíè" ñÿðùÿäëÿðè
àðàäàí ãàëäûðûëìûø, úÿçàñû ðåïðåññèéàëàðûí ñàéû ÷îõàëìûøäûð. Áåëÿ êè,
òÿùãèðÿ ýþðÿ, ñàìóðàé èñòÿíèëÿí ñàäÿ àäàìû þëäöðÿ áèëÿðäè. Êÿíäëè àè-
ëÿëÿðèíäÿ úÿçàñûç óøàã þëäöðöëìÿñè (àðòûã éåéÿíëÿðèí áèðèíäÿ ãóðòóë-
ìàã ö÷öí) ýåíèø éàéûëìûøäûð.
×èí ëèí ùöãóã íîðìàëàðûíà ìöâàôèã îëàí, éàïîí ðéî èíçèáàòè ùö-
ãóã íîðìàëàðû, äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè, èíçèáàòè âÿçèôÿëÿð, õèäìÿò êå÷ìÿ
ãàéäàñû, ìÿìóðëàðûí ìàëèê îëäóãëàðû ýöçÿøò âÿ èìòèéàç ùöãóãëàðû
âÿ ñ. ãàéäàëàðû òÿíçèìëÿéèðäè. Äþâëÿò àäìèíèñòðàñèéàñû âÿçèôÿ ("âÿ-
çèôÿ" òåðìèíè ×èí äèëèíäÿêè "èó" ñþçöíäÿí ÿõç åäèëÿðÿê, éàïîí äèëèí-
äÿ "ýèìó" àäëàíûðäû) ñèñòåìè öçðÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. ßí éöêñÿê âÿ-
çèôÿ íàçèð, ÿí àøàüû èñÿ êàðýöçàð âÿçèôÿñè èäè. Ðöòáÿëÿðÿ èñÿ, ÿñàñÿí
øàùçàäÿëÿð âÿ ÿñèëçàäÿëÿð ëàéèã ýþðöëöðäöëÿð. Éàëíûç ÿñèëçàäÿëÿð
éöêñÿê âÿçèôÿ òóòà áèëÿðäèëÿð. ßñèëçàäÿ îëìàéàíëàð àøàüû âÿçèôÿéÿ
éèéÿëÿíèðäèëÿð. Ðöòáÿëÿð, äÿðÿúÿ âÿ êàòåãîðèéàéà àéðûëûðäûëàð. Éàïî-
íèéà ìÿíáÿëÿðèíäÿ äþâëÿò âÿ ñàðàé àäìèíèñòðàñèéàñûíûí õèäìÿò âÿ
360
âÿçèôÿëÿðèíèí ìöôÿññÿë ñèéàùûñû òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áèðèíúè ñèíôè éàëíûç
áþéöê äþâëÿò íàçèðè, àøàüû, èëêèí, êè÷èê ðöòáÿäÿ èñÿ ñó òÿúùèçàòû, ñà-
ðàé áîéàã÷û êîíòîðóíóí ìèðçÿëÿðè òóòà áèëÿðäèëÿð. Ìÿìóðëóã õèäìÿ-
òè 21 éàøäàí áàøëàéûðäû. Ìÿùç áó éàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà îüëàí þâëàä-
ëàðû ñûíàã âÿ éà àòòåñòàñèéà ö÷öí òÿãäèì åäèëèðäèëÿð.
Ðöòáÿíèí îëìàñû âÿçèôÿ òóòìàüû ìöìêöí åäèðäè. Áåø àëè ðöòáÿ
éàëíûç èìïåðàòîðóí ôÿðìàíû èëÿ, ñÿêêèçèíúè êè÷èê ðöòáÿäÿí éóõàðû
Äþâëÿò Øóðàñûíûí èìïåðàòîðà ìÿðóçÿñè èëÿ, èëêèí ðöòáÿëÿð èñÿ éàëíûç
Äþâëÿò Øóðàñûíûí þç ãÿðàðû èëÿ âåðèëèðäè. Àëè âÿçèôÿëÿð òóòìàã ö÷öí
éöêñÿê òÿëÿáëÿð ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ãàíóíëàð åòèê ìåéàðëàðà úàâàá
âåðÿí øÿõñëÿðè éöêñÿê âÿçèôÿéÿ òþâñèéÿ åäèðäè. Òàïøûðûãëàðûí èúðàñû
êè÷èê ðöòáÿëÿð ö÷öí êèôàéÿò åäèðäè. Þëêÿíè äöçýöí ìÿíÿâèééàòà éþ-
íÿëäÿ áèëÿúÿê øÿõñ áþéöê íàçèð îëà áèëÿðäè. ßýÿð áåëÿ èíñàí éîõäóð-
ñà, âÿçèôÿ áîø ãàëìàëû èäè.
Âàõòàøûðû êå÷èðèëÿí àòòåñòàñèéà ðöòáÿíèí âåðèëìÿñèíäÿ âÿ âÿçèôÿ
ïèëëÿëÿðèíäÿ èðÿëèëÿéèøè ñòèìóëëàøäûðûðäû. Ìöíòÿçÿì êå÷èðèëÿí àòòåñòàñè-
éà ö÷öí òÿãäèìàòû èäàðÿ ðÿèñè òÿðòèá åäèðäè. Òÿãäèìàòà ñèéàùûéà äàõèë
åäèëìèø âÿçèôÿíè òóòàí øÿõñèí "éàõøû äàâðàíûøû, õèäìÿòëÿðè âÿ ýöíàù-
ëàðû" áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð äàõèë åäèëìÿëè èäè. Éöêñÿê äÿðÿúÿ òóòìàã
ö÷öí õèäìÿòè éàõøû áèëìÿêëÿ éàíàøû, åòèê-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðÿ äÿ ìàëèê
îëìàã âàúèá ùåñàá åäèëèðäè. Àøàüû 9-úó äÿðÿúÿíè òóòìàã "éàëòàãëûã, àë-
äàòìà, òàìàùêàðëûã" õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàíëàðà êèôàéÿò èäè. Èëêèí
ôÿàëèééÿò ö÷öí ÿäÿáèééàòøöíàñëûã, ôÿëñÿôÿ, äÿôòÿðõàíà èøè âÿ ýÿëÿúÿê
èøèíÿ ìöâàôèã îëàðàã "ðèòñè-ðéî" öçðÿ ùöãóã èìòàùàíû âåðìÿëè èäè. Ìÿ-
ìóðëàð ðöòáÿëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã äþâëÿòäÿí ìÿâàúèá àëûðäûëàð. Èøäÿ
íþãñàíëàðà éîë âåðèëäèêäÿ, ìÿâàúèá ëÿíýèäèëÿ âÿ éà êÿñèëÿ áèëÿðäè.
Éàïîíèéà èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíè ðåãëàìåíòèíäÿ ìÿìóðëàð ö÷öí
ìÿúáóðè ìÿçóíèééÿò ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìÿçóíèééÿò ùÿôòÿëèê, èëëèê
âÿ õöñóñè îëà áèëÿðäè. Ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ èñòèðàùÿò âåðèëèðäè. Òàðëà èøëÿðè
ö÷öí èëäÿ èêè äÿôÿ âÿ ùÿð äÿôÿ 15 ýöí îëìàãëà ìÿçóíèééÿò ýþòöðìÿê
ìöìêöí èäè. Ìàòÿì ìÿðàñèìè ö÷öí õöñóñè ìÿçèééÿò âåðèëèðäè. Äþâ-
ëÿò ìÿìóðëàðûíà äÿôí âÿ ìàòÿìèí êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ìàääè éàðäûì àé-
361
ðûëûðäû. Âàëèäåéíëÿðèí âÿôàòû çàìàíû ìàòÿì óçóí ÷ÿêäèéèíäÿí, ìÿ-
ìóð âÿçèôÿäÿí ìöâÿããÿòè àçàä îëóíóðäó.
Éàïîíèéà ôåîäàë äþâëÿòèíäÿ òîðïàã öçÿðèíäÿ äþâëÿò, èúòèìàè âÿ
áþéöê àëÿòëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí ìöëêèééÿò ìþâúóä îëìóøäóð. Äþâëÿòèí
íàäåë òîðïàã ôîíäó àéðû-àéðû íàäåëëÿðÿ (ïàéëàðà) áþëöíÿðÿê íÿèíêè
àçàä àäàìëàð, î úöìëÿäÿí ãóëëàðà äà ïàéëàíûëûðäû. Ùÿéÿòéàíû òîðïàã-
ëàð âÿ áàüëàð àèëÿíèí ö÷ íÿñëèíÿ ãÿäÿð þòöðöëöðäö. Àèëÿ ìöëêèééÿòè áö-
òöíëöêëÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãîðóíóðäó. Ùÿéÿòëÿðèí ùå÷ áèð ñÿáÿá îë-
ìàäàí áþëöøäöðöëìÿñè, àèëÿ ÿìëàêûíäàí àéðûëìàñû ãàäàüàí åäèëèðäè.
Àéðû-àéðû òÿñèñàòëàðà òÿùêèì åäèëìèø òîðïàãëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, õÿ-
çèíÿ òîðïàãëàðû íàäåëëÿðèí âåðèëìÿñè ö÷öí àéðûëûðäû. Âÿçèôÿëè âÿ ðöòáÿëè
ìÿìóðëàð áó òîðïàãëàðäàí äàùà ÷îõ ïàéà ìàëèê îëóðäóëàð. Äþâëÿòèí õö-
ñóñè åùòèéàòû ôîíäó ìþâúóä îëìóøäóð êè, áó ôîíä âàñèòÿñèëÿ äþâëÿò ãàð-
øûñûíäà õèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ "òÿëòèô åòìÿ" òîðïàã ñàùÿëÿðè àéðûëûðäû. "Áþ-
éöê õèäìÿòëÿðÿ" ýþðÿ, ìÿùäóäèééÿòñèç âÿ èðñè êå÷ÿí òîðïàã ñàùÿëÿðè
âåðèëèðäè. Íàäåë ñèñòåìèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ âàññàë-ëåí ìöíàñèáÿòëÿðè-
íèí èíêèøàôû, ñàìóðàéëàðûí âÿðÿñÿëèêëÿ êå÷ÿí âÿ "äöéö ïàéû" àäëàíàí ôå-
îä òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàñûíûí èíêèøàô åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.
Îðòà ÿñð éàïîí ùöãóãóíäà ÿøéàëàðûí äàøûíìàç âÿ äàøûíàð áþëýö-
ñö ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Òàïûëìûø ÿøéàíûí åëàí âåðèëäèêäÿí 30 ýöí
ñîíðà, òàïàí øÿõñÿ ÷àòìàñû ñòàòóñó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Îðòà ÿñð Éàïîíèéà ùöãóãóíäà, ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí çÿèô
èíêèøàôû, éóðèäèê áàõûìäàí þùäÿëèê ùöãóãëàðû áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðèíèí
ìþâúóäëóüó áàðÿäÿ ùÿð ùàíñû áèð ôèêèð ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. Ðîìà ùö-
ãóãóíäà "îáëèãàòèî" òåðìèíè èëÿ èôàäÿ åäèëÿí "þùäÿëèê", éàïîí äèëèíäÿ
"ãèìó" èñòèëàùûíà óéüóí èäè. "Òàéõî Åéðî ðéî"äà úÿìè 10 ìàääÿ àë-
ãû-ñàòãû, êèðàéÿ, áîðú, ýèðîâ ìöãàâèëÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäèëèð âÿ äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí úèääè ðåãëàìåíòëÿøäèðèëÿðÿê, ìöÿééÿí åäèëìèø íîðìàëàðûí
ïîçóëìàñûíà ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Äèíè ãàéäàëàðëà áàüëû îëàí Éàïîíèéà àèëÿ-íèêàù ùöãóãó, áöòöí îðòà
ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ ÿíÿíÿâè ôîðìàñûíû ãîðóéóá ñàõëàéàí âÿ úèääè äÿéèøèêëè-
éÿ óüðàìàéàí ùöãóã ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Íèêàù âàëèäåéíëÿðèí èøòèðàêû
362
èëÿ íèøàíëàíìà ìÿðàñèìè êå÷èðèëìÿñè èëÿ áàøëàéûð. Íèêàù áàüëàíàðêÿí
íèøàíëû îüëàí âÿ ãûçûí ðàçûëûüû òÿëÿá îëóíìóðäó. Íèêàùà äàõèë îëìà ùÿä-
äè ãûçëàð ö÷öí 13 éàø, îüëàíëàð ö÷öí 15 éàø ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Èêè
ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿò îëàí íèøàíëàíìà ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû úÿçàéà ñÿ-
áÿá îëóðäó. Áó ãàéäàëàð, ÿýÿð àäàõëû îüëàí áèð àé ìöääÿòèíäÿ ýþðöí-
ìöðäöñÿ âÿ éà íèøàí ìÿðàñèìèíäÿí 3 àé þòäöêäÿí ñîíðà êÿáèí êÿñèë-
ìèðäèñÿ, îíäà íèêàù áàø òóòìàìûø ùåñàá åäèëèðäè. Íèøàíëàíìàäàí ñîí-
ðàêû 3 àé ôàêòèêè íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðè ùåñàá åäèëèð âÿ ñûíàã ìöääÿòè ñà-
éûëûðäû. Ñûíàã ìöääÿòèíäÿ àðâàäûí ñîíñóç îëìàñû, àèëÿ áàø÷ûñûíûí (ïàò-
ðèàðõûí) îíäàí íàðàçû ãàëìàñû, ãàäûíûí ñûíàãäàí ÷ûõìàìûø ùåñàá åäèë-
ìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Àäàõëû îüëàíûí âÿ éà ãûçûí úèíàéÿò òþðÿòìÿñè íè-
øàíûí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó. Àçàä àäàìëàðëà ãóëëàð àðàñûíäà íèêàù
ãàäàüàí èäè. Ùÿì÷èíèí "õåéèðõàù" âÿ "ÿúëàô" àäàìëàð, î úöìëÿäÿí
"ÿúëàô" àäàìëàðûí ìöõòÿëèô êàòåãîðèéàëàðû àðàñûíäà íèêàù áàüëàìàã ãà-
äàüàí åäèëèðäè. ×èíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Éàïîíèéàäà þç ãîùóìó èëÿ âÿ éà
äóë ãàäûíûí þç ãàéûíû (ëåâèðàò) åâëÿíìÿñè ìÿúáóðè ñàéûëìûðäû.
Éàïîíèéà ïàòðèàðõàë àèëÿ ãóðóëóøóíà ìàëèê îëñà äà, áó ×èíäÿ îëäó-
üóíäàí çÿèô èíêèøàô åòìèøäèð. Ïàòðèàðõûí âÿôàòûíäàí ñîíðà áþéöê îüóë
àèëÿ ÿìëàêûíûí âàðèñè ñàéûëûðäû âÿ àòàíûí ùöãóã âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè îíà
âåðèëèðäè. Ïðèíñèï åòèáàðèëÿ êÿíèçëÿðè íÿçÿðÿ àëìàäàí ÷îõ íèêàùëûã ìþâ-
úóä îëìóøäóð. Ñóìàäîè àäëàíàí éàïîí íèêàùû, ìÿùç ÿðÿ àèëÿäÿí àéðû-
ëûãäà éàøàìàã âÿ ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ àðâàäû èëÿ ýþðöøìÿê èìêàíû âåðèðäè.
Ñóìàäîè íèêàùû êèøèéÿ áèð íå÷ÿ àðâàä âÿ ìÿøóãÿ ñàõëàìàüû ãàäàüàí
åòìèðäè. Ãàäûíëàð ãàíóíëà òÿíçèìëÿíÿí ãàéäàëàðà ÿñàñÿí àòàíûí, ÿðèí,
îüóëóí ùèìàéÿñèíäÿ èäèëÿð. ßð þç àðâàäûíû êÿíèçÿ áÿðàáÿð òóòà âÿ éà
êÿíèçëÿ éàøàäûüûíà ýþðÿ, àðâàäûíû áîøàéà áèëìÿçäè. Ñÿáÿáñèç éåðÿ áî-
øàíìàéà ýþðÿ, éåíè íèêàù áàüëàìàã ãàäàüàí åäèëèðäè. Êîíôóòñè÷èëèéèí
ìöÿééÿí åòäèéè àðâàäûí ñîíñóçëóüó, îíóí ÿõëàãñûçëûüû, ÿðèí âàëèäåéí-
ëÿðèíÿ ùþðìÿòñèçëèéè, õÿáÿð÷èëèéè, ãûñãàíúëûüû, îüóðëóüà ìåéèë åòìÿñè,
àüûð õÿñòÿëèéè, åéíèëÿ Éàïîíèéàäà äà áîøàíìà ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëöðäö.
Öìóìèëèêäÿ êèøèíèí íèêàùäàí êÿíàð ÿëàãÿëÿðè òÿãäèð îëóíìàäûüû âÿ
ïèñëÿíèëäèéè ùàëäà, àðâàäûí õÿéàíÿò åòìÿñè úèíàéÿò ñàéûëûðäû. ßðèí âÿ-
363
ôàòûíäàí ñîíðà, éàëíûç ïàòðèàðõûí ðàçûëûüû èëÿ àðâàä åâè òÿðê åäÿ áèëÿðäè.
Àðâàä ÿðèíäÿí áîøàíìà áàðÿäÿ ìÿêòóá àëäûãäà áîøàíìà àêòûíûí ùö-
ãóãè ïðîñåäóðëàðû áàøëàéûðäû. Ëàêèí âàëèäåéíëÿðèí ìàòÿìè, ÿðèíèí âÿçè-
ôÿñèíèí áþéöäöëìÿñè, àðâàäûí ýåòìÿéÿ éåðè îëìàäûüû ùàëëàðäà àðâàä
åâè òÿðê åòìÿìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Áèð-áèðëÿðèíèí ãîùóìëàðûíû þë-
äöðìÿéÿ úÿùä åäÿí ÿð âÿ éà àðâàä, ãàðøûëûãëû áîøàíìàñûíà èúàçÿ âåðè-
ëèðäè. ßââÿëëÿð ÿõëàãñûçëûã åòìèø ãàäûíëà íèêàù áàüëàìàã ìöìêöíñöç
èäè. Íèêàùà õèòàì âåðèëäèêäÿ àðâàäûí úåùèçè þçöíÿ ãàéòàðûëûðäû.
Éàïîíèéàäà, éàëíûç ñîí îðòà ÿñðëÿðäÿ àèëÿ-íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ
íîðìàë ìîíãàì íèêàù ôîðìàñû þç éåðèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿ áèëìèøäèð.
Éàïîíèéà ùöãóãóíäà ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè ãàðøûëûãëû èòòèùàì âÿ èíêè-
âèçàñèéà õàðàêòåðè äàøûìûøäûð. Ìÿùêÿìÿ èñòèíòàãû ùÿì äþâëÿò òÿñèñàòû-
íûí, ùÿì äÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí øèêàéÿò ÿðèçÿñè èëÿ áàøëàéûðäû. "À÷ûã" âÿ
"ýèçëè" õÿáÿð÷èëèêäÿí (äîíîñ) ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Þëäöðöëÿíèí éàõûí
ãîùóìëàðûí õÿáÿð÷èëèéè ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. ßýÿð ãÿòëëÿ
áàüëû 36 ýöí ÿðçèíäÿ éàõûí ãîùóìëàð äþâëÿò îðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåð-
ìÿçäèëÿðñÿ, îíëàð äà úèíàéÿòäÿ èøòèðàêû ãèñìèíäÿ èòòèùàì îëóíóðäóëàð.
ßýÿð õÿáÿð÷èëèê ãèéàì âÿ éà ÿëàùÿçðÿò èìïåðàòîðóí òÿùãèð îëóíìàñû èëÿ
áàüëû èäèñÿ, îíäà õÿáÿð âåðÿíè èìïåðàòîðóí éàíûíà àïàðûðäûëàð. Cèíàéÿò-
êàðûí éàõûí ãîùóìëàðû âÿ ãóëëóã÷óëàðû õÿáÿð÷èëèê åòìÿéÿ áèëÿðäèëÿð.
Èñòèíòàã õöñóñè òÿéèí åäèëìèø ìöñòÿíòèã òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûðäû. Àüûð
úèíàéÿòëÿð áàø âåðäèêäÿ, ìöñòÿíòèãèí èëê ùÿðÿêÿòè òÿãñèðëÿíäèðèëÿí
øÿõñè âÿ èòòèùàì÷ûíû ùÿáñ åòìÿê âÿ õÿáÿð÷èíè ñàõëàìàã èäè. Èëêèí èñ-
òèíòàãäà äÿëèë, ñöáóòëàð òîïëàíäûãäàí ñîíðà, ìöñòÿíòèãèí ãÿíàÿòè ÿñà-
ñûíäà ùÿãèãÿò ìöÿééÿí îëóíäóãäàí ñîíðà ìöãÿññèð ùåñàá åäèëìÿéÿí
øÿõñ áóðàõûëûðäû. Ìöñòÿíòèãèí òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñëÿ (úèíàéÿòêàðëà)
ãîùóìëóã âÿ éà ùÿð ùàíñû õöñóñè ìöíàñèáÿòè îëäóãäà, îíó äÿéèøèðäè-
ëÿð. Àüûð úèíàéÿò ùàëëàðûíäà, äÿëèëëÿð âÿ ñöáóòëàð êèôàéÿò åòìÿäèêäÿ èø-
ýÿíúÿ òÿòáèã îëóíìàñûíà èúàçÿ âåðèëèðäè. Ëàêèí èøýÿíúÿ ö÷ äÿôÿäÿí âÿ
ùÿð 20 ýöíäÿí áèð îëìàã øÿðòèëÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Öñéàíà úÿùä
åòìÿê ñÿáÿáè èëÿ áàøëàíûëàí úèíàéÿò èøèíèí èñòèíòàãû 3 ìöõòÿëèô ãðóï òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöñòÿãèë àïàðûëûðäû.
364
 Éàïîíèéàäà èíçèáàòè èäàðÿëÿð ìÿùêÿìÿäÿí àéðûëìàìûøäûð. ßäëèé-
éÿ íàçèðëèéèíÿ ÿí ìöùöì èøëÿð, î úöìëÿäÿí þëöì úÿçàñû, ìöääÿòñèç
ñöðýöí âÿ éà ìÿìóðóí ñèéàùûäàí ÷ûõàðûëìàñû êèìè èøëÿð âåðèëèðäè. Áÿ-
çè èøëÿð Äþâëÿò Øóðàñûíäà àðàøäûðûëìàã ö÷öí ýþíäÿðèëèðäè âÿ áóíóí
ö÷öí õöñóñè ãàíóíâåðèúè-ìöñòÿíòèãëÿð àðàøäûðûëìàéà úÿëá åäèëèðäèëÿð.
Þëöì, ìöääÿòñèç ñöðýöí âÿ ìÿìóð ñèéàùûñûíäà ÷ûõàðûëìà êèìè èøëÿð-
äÿ èìïåðàòîð àëè àïåëëéàñèéà èíñòàíñèéàñû êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Éàïîíèéà-
äà ùöãóã ìÿêòÿáëÿðè, ïåøÿêàð ùàêèìëÿð, ïðîêóðîðëóã, âÿêèëëèê âÿ íî-
òàðèóñ ìþâúóä îëìàìàñû ÿäëèééÿ ñàùÿñèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàòìûøäû.

3. Ìöàñèð éàïîí ùöãóã ñèñòåìèíèí

âåñòåðíèçàñèéàñû
Éàïîíèéàäà 1868-úè èëäÿ áàø âåðÿí áóðæóà èíãèëàáû ñåãóí ùàêè-
ìèééÿòèíè äåâèðÿðÿê, èìïåðàòîðóí ÕÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí èòèðäèéè ÿâ-
âÿëêè ùàêèìèééÿòèíè áÿðïà åòìèøäèð. "Ìåéäçèíèí áÿðïàñû" ("Ìààðèô÷è
ùþêóìÿò") àäûíû àëìûø èíãèëàáûí ÿñàñ ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿëÿðè òÿù-
êèìëè êÿíäëèëÿð, êè÷èê çàäÿýàíëàð (ñìóðàéëàð) âÿ áóðæóàçèéà èäè. Ùÿëÿ
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Éàïîíèéàäà èëêèí êàïèòàë éûüûìû
áàøëàìûøäûð. ßìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðè íÿèíêè øÿùÿðëÿðè, ùÿì÷èíèí
êÿíäëÿðè äÿ ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ñåõ ãóðóëóøóíóí äîìèíàòëûã åòìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, èëê êàïèòàëèñò ìàíóôàêòóðàëàðû éàðàíìûøäûð. Êè÷èê çàäÿ-
ýàíëàð îëàí ñàìóðàéëàð êè÷èê òîðïàã ñàùÿñèíÿ âÿ éà öìóìèééÿòëÿ, òîð-
ïàãñûç îëìàãëà, ñåíéîðëàðûí (äàéìéîëàðûí) âåðäèêëÿðè äöéö ïàéû ùåñà-
áûíà, ùÿì÷èíèí õûðäà òèúàðÿò, çèéàëûéà àèä åäèëÿí ïåøÿëÿðëÿ ìÿøüóë îë-
ìàãëà éàøàéûðäûëàð. Ôàêòèêè îëàðàã òîðïàüà òÿùêèì åäèëìèø éàïîí
êÿíäëèëÿðè, ìþâúóä âÿçèééÿòäÿí ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêèðäèëÿð. Éàïîíèéà
äþâëÿòèíèí ìèëëè ëÿéàãÿòèíè àë÷àëäàí Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ áàü-
ëàíìûø 1858-úè èë ãåéðè-áÿðàáÿð òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè, ùÿì÷èíèí äèýÿð
ðåàë õàðèúè òÿùëöêÿ âÿ òÿúàâöçëÿð ãàðøûñûíäà òÿñëèì÷èëèê ùþêóìÿòèíèí
ñöãóòóíó éàõûíëàøäûðìûøäûð. Éàïîíèéàäà áàø âåðÿí Âÿòÿíäàø ìöùà-
ðèáÿñè ýåäèøèíäÿ ñåãóí âÿ îíóí òÿðÿôäàðëàð ìÿüëóá åäèëèð âÿ àçéàøëû
365
èìïåðàòîð Ìóòñóõèòîóí ùàêèìèééÿòè òàì áÿðïà åäèëèð. Þëêÿíèí èäàðÿ
åäèëìÿñèíäÿ èìïåðàòîðóí ôÿàëèééÿòèíè èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí Àüñàãàëëàð
Øóðàñû (Ýåíðî), ìÿøâÿðÿò÷è îðãàí ñòàòóñóíà ìàëèê èäè.
Éàïîíèéà äþâëÿòèíäÿ ëèáåðàë äÿéèøèêëèêëÿð âÿ ùöãóãè èñëàùàòëàð áàø-
ëàéûð. 1868-úè èëäÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà ñåõ âÿ ýèëäèéàëàð ëÿüâ åäèëèð âÿ
ùÿð áèð êÿñÿ àçàä òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãó âåðèëèð. 1871-úè èëäÿ
òîðïàãëàðûí ñÿðáÿñò àëãû-ñàòãûñû ùÿéàòà êå÷èðèëèð. 1870-úè èëäÿ èúáàðè èá-
òèäàè òÿùñèë ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëèð. 1871-úè èëÿ éåðëè èäàðÿ÷èëèêäÿ
èñëàùàòëàð àïàðûëàðàã ôåîäàë óäåëëÿðè ëÿüâ åäèëèð âÿ ãóáåðíèéàëàð éàðàäû-
ëûð. 1872-úè èëäÿ öìóìè ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿò åëàí åäèëìÿñè ùàããûíäà
ÿñàñíàìÿ èëÿ, ñàíóðàéëàðûí ñèëàùëû ãöââÿëÿðäÿêè ìîíîïîëèéàñûíà äà
ñîí ãîéóëóð. Ùÿìèí èë öìóìòÿùñèë ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëèð. 1880-
úè èëäÿ ìÿùêÿìÿ èñëàùàòëàðûíà áàøëàíûëûð. 1881-úè èë èìïåðàòîð ôÿðìàíû
èëÿ, 1890-úû èëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéàí èêè ïàëàòàëû (ïåðëÿð âÿ
íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàëàðû) ïàðëàìåíòèí éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
1885-úè èëäÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. 1886-úû èëäÿ èìïå-
ðàòîð éàíûíäà ìÿøâÿðÿò÷è îðãàí îëàí Ýèçëè Øóðàíûí ôÿàëèééÿòè áÿðïà
åäèëäè. 1889-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø èëê ñå÷êè ãàíóíó, 1900-úö èëäÿ ÿëà-
âÿ äÿéèøèêëÿðëÿ éåíèäÿí òÿñäèã åäèëèð. Âÿ íÿùàéÿò, 1889-úó èëäÿ Éàïî-
íèéàíûí èëê êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, èíãèëàáäàí ñîíðà
êþùíÿ ãóðóëóøóí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ éåíè òèïëè öìóìéàïîí úÿìèééÿòè-
íèí ãóðóëìàñû ö÷öí õåéëè èøëÿð ýþðöëöð. ßââÿëêè ôåîäàë äþâëÿòèíè ãÿðá
òèïëè äåìîêðàòèê äþâëÿò ÿâÿç åäèð. Éàïîíèéà äöíéà òèúàðÿòè ñàùÿñèíäÿ
þç éåðèíè ìöÿééÿí åäÿðÿê ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð.
Éàïîíèéà ùöãóã ñèñòåìèíèí âåñòåðíèçàñèéàñû âÿ èíêèøàôûíûí èëê
ìÿðùÿëÿñè 1868-úè èë áóðæóà èíãèëàáûíäàí ñîíðà áàøëàìûøäûð. Ëàêèí ùö-
ãóãóí âåñòåðíèçàñèéàñû, éåíèúÿ êàïèòàëèñò èíêèøàô éîëó ñå÷ìèø Éàïîíè-
éà ö÷öí áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàòìûøäûð. ×öíêè ÿââÿëêè áþëìÿäÿ ãåéä
åäèëäèéè êèìè, Éàïîíèéàíûí ìöàñèð ùöãóãóí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí
èíñòèòóòëàðû ìþâúóä îëìàìûø âÿ ùöãóã äèýÿð èúòèìàè-ñîñèàë íîðìàëàð-
äàí äÿãèã ôÿðãëÿíäèðèëìÿìèøäèð. "Ùöãóãóí" (ñóáéåêòèâ ùöãóãóí)
èôàäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ìöâàôèã èñòèëàù îëìàäûüûíäàí, ÷èí äèëèíäÿí "êåí-
366
ðè" ñþçö ÿõç åäèëìèøäèð. "Êåíðè" òåðìèíè èêè ñþçäÿí – "êåíðéîêó" (ùà-
êèìèééÿò) âÿ "ðèåêè" (ôàéäà) ñþçöíäÿí èáàðÿò èäè. Ùöãóãóí ïÿðàêÿí-
äÿëèéè, Òîêóãàâà ñåãóí ñöëàëÿñè íÿñëèíèí òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí ÿðàçèëÿ-
ðèíäÿ áèð, èðè ôåîäàëëàð îëàí äàéìéîëàðûí ñàùèáëèêëÿðèíäÿ èñÿ áàøãà ãà-
íóíëàðûí (äàéìéî ùöãóãó) îëìàñû õöñóñè ÷ÿòèíëèê éàðàäûðäû.
Ùöãóãóí éåíè èíêèøàôû ö÷öí èêè Àâðîïà (èíýèëèññàêñîí âÿ êîíòè-
íåíò) ùöãóã ñèñòåìè íöìóíÿñè ìþâúóä îëìóøäóð. Áèðèíúè íöìóíÿ,
èíýèëèñ öìóìè ùöãóãóíóí ïðîòîòèïèíäÿí (ìÿñ. Ùèíäèñòàíäà îëäóüó
êèìè) èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ïðåñåäåíò ùöãóãóíóí éàðàäûëìàñû èäè. Èêèíúè
íöìóíÿ èñÿ, äàùà ÷åâèê âÿ ãûñà ìöääÿòäÿ ìÿúÿëëÿëÿð ùàçûðëàìàãëà
âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëó òàïìàã îëìóøäóð. Ìÿùç Éàïîíèéà ùþêóìÿòè
èêèíúè, êîíòèíåíò ùöãóã íöìóíÿñèíÿ öñòöíëöê âåðÿðÿê âÿ ñàùÿäÿ ôÿ-
àë èøÿ áàøëàìûøäûð. 1869-úó èëäÿí Ôðàíñà ìÿúÿëëÿëÿðèíè éàïîí äèëèíÿ
òÿðúöìÿ åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áó ïðîñåñÿ ôðàíñûç, àëìàí, ùÿòòà èíýèëèñ
ùöãóãøöíàñëàðû úÿëá åäèëèð. ßñëèíäÿ, Éàïîíèéàäà ïåøÿêàð ùöãóãøö-
íàñëàðûí àç îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí ùöãóãóí ðîìàí-ýåðìàí ñèñòåìèíèí ñå-
÷èëìÿñè òàìàìèëÿ äöçýöí àääûì èäè. 1872-úè èëäÿ ôðàíñàëû ñèâèëèñò ùö-
ãóãøöíàñ Ãóñòàâ Áóàññîíàäûí êþìÿéè èëÿ áèð ñûðà ìÿúÿëëÿëÿð ùàçûðëà-
íûð. Ôðàíñûç íöìóíÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø Éàïîíèéàíûí Cèíàéÿò
Ìÿúÿëëÿñè âÿ Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè 1882-úè èëäÿ ãöââÿéÿ
ìèíèð. Éàïîíèéà äþâëÿòèíèí "Ö÷ëÿð èòòèôàãûíà" ãîøóëìàñû âÿ Àëìàíè-
éà èëÿ éàõûí ÿëàãÿëÿðè, ãàíóí ìÿúÿëëÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíà àëìàíè-
éàëû ùöãóãøöíàñëàðûí úÿëá åäèëìÿñè áèð ñÿáÿá èäè. Áåëÿ êè, éåíè úèíà-
éÿò ìÿúÿëëÿñèíèí òÿðòèá åäèëìÿñèíÿ áó äÿôÿ Àëìàíèéàäàí ìöòÿõÿññèñ
úÿëá åäèëèð. 1899-úó èëäÿ ïðóññèéàëû ùöãóãøöíàñ Ðóäîëôóí áàø÷ûëûüû èëÿ
Àëìàíèéà Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿñàñûíäà Éàïîíèéàíûí éåíè Cèíàéÿò
Ìÿúÿëëÿñè ùàçûðëàíûð âÿ 1907-úè èëäÿ Éàïîíèéà ïàðëàìåíòèíäÿ òÿñäèã
åäèëäèêäÿí ñîíðà, 1908-úè èë éàíâàðûí 1-äÿí ãöââÿéÿ ìèíäè.
1890-úû èëäÿ Àëìàíèéà ùöãóãó ÿñàñûíäà Éàïîíèéàíûí Ìöëêè-Ïðî-
ñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëèð. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí ãÿáóë åäèëìÿñè èñÿ
÷îõ ìöðÿêêÿá âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøìûøäû. Áóàññîíàä òÿðÿôèíäÿí ùàçûð-
ëàíìûø Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí ýèðèø, øÿõñëÿð âÿ âÿðÿñÿëèéÿ àèä áþëìÿëÿðè-
367
íèí ëàéèùÿñè 1891-úè èëäÿ ùàçûðëàíìûø, ëàêèí îíóí ãÿáóë åäèëìÿñè èñÿ
ãåéðè-ìöÿééÿí ìöääÿòÿ òÿõèðÿ ñàëûíìûøäûð. Ìÿúÿëëÿ ÿí ìöõòÿëèô åòè-
ðàçëàðà ñÿáÿá îëìóø âÿ íÿòèúÿäÿ ÿââÿëêè Ìÿúÿëëÿ ÿñàñûíäà éåíèäÿí,
ëàêèí Àëìàíèéà ìîäåëè âÿ äèýÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ-
ëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà Éàïîíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè 1898-úè èëäÿí ãöââÿ-
éÿ ìèíìèøäèð. Ïàíäåêò ñèñòåìè ÿñàñûíäà òÿðòèá åäèëìèø Ìÿúÿëëÿ öìó-
ìè ùèññÿ, ÿøéà, þùäÿëèê, àèëÿ âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãó áþëìÿëÿðèíäÿí èáà-
ðÿò èäè. Ìÿúÿëëÿäÿ íèêàùà äàõèë îëàíëàðûí ãàðøûëûãëû ðàçûëûüû ÿñàñûíäà
30 éàøà ÷àòìûø êèøèëÿð âÿ 25 éàøà ÷àòìûø ãàäûíëàð âàëèäåéíëÿðèí ðàçû-
ëûãëàðûíû àëìàëàðû òÿëÿá îëóíìóðäó. Ëàêèí ñîíðàäàí 1925-úè èëäÿ ìö-
ùàôèçÿêàð ãöââÿëÿðè òÿçéèãè èëÿ áó ãàéäà äÿéèøäèðèëèð âÿ éàøûíäàí àñû-
ëû îëìàéàðàã âàëèäåéíëÿðèí ðàçûëûüûíûí îëìàñû, ùöãóã íîðìàñû êèìè
Ìöëêè Ìÿúÿëëÿéÿ äàõèë åäèëèð. Ìÿúÿëëÿ ÷îõíèêàùëûüû ãàäàüàí åòìÿê-
ëÿ, ìîíîãàìèéà èíñòèòóòóíó ìþùêÿìëÿíäèðìèøäèð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð
ãöââÿäÿ îëàí Éàïîíèéà Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñè õöñóñè ãàíóíëàðëà äÿôÿëÿð-
ëÿ ÿëàâÿëÿðÿ âÿ ìîäåðíëÿøìÿéÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Éàïîíèéà äþâëÿòèíèí áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûí-
äà 1890-úû èëäÿ ùàçûðëàíìûø Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò
äàøûéûð. Ìÿúÿëëÿéÿ 1893-úö èëäÿ Âåêñåë ùöãóãó âÿ 1898-úè èëäÿ äè-
ýÿð ãàëàí áþëìÿëÿð ÿëàâÿ åäèëèð. Ìÿúÿëëÿ òàì ùàçûðëàíäûãäàí ñîíðà,
îíà éåíèäÿí áàõûëûð âÿ íÿùàéÿò, 1899-úó èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíèð. Òèúà-
ðÿò Ìÿúÿëëÿñè öìóìè, òèúàðÿò îðòàãëûüû, òèúàðÿò ìöãàâèëÿëÿðè âÿ äÿ-
íèç òèúàðÿòè ùèññÿëÿðèíÿ áþëöíöð. Ôðàíñà ùöãóãóíäà îëäóüó êèìè,
Éàïîíèéà Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíäÿ õöñóñè íîðìà êèìè Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ-
äÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû ìÿãáóë ùåñàá åäèëèðäè. Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿíèí 1-
úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, áó Ìÿúÿëëÿ èëÿ òÿíçèìëÿíìÿéÿí òèúà-
ðÿò ìöíàñèáÿòëÿðè òèúàðÿò àäÿòëÿðè, îíëàð îëìàäûãäà èñÿ, Ìöëêè Ìÿ-
úÿëëÿ íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíìÿëèäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Éà-
ïîíèéàäà õöñóñè òèúàðÿò ìÿùêÿìÿëÿðè ìþâúóä îëìàìûø âÿ ìöáàùè-
ñÿëÿð öìóìè ìÿùêÿìÿëÿðäÿ àðàøäûðûëûðäû.
ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàí Éàïîíèéà áóðæóà ùöãóã ñèñ-
òåìèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, èíòåíñèâ ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ìÿúÿëëÿëÿø-
368
äèðìÿ èøëÿðè ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿñàñÿí áàøà ÷àòìûøäûð. Ðîìàí-
ýåðìàí ùöãóãóíóí ðåñåïñèéàñû ÿñàñûíäà éàðàäûëàí Éàïîíèéà ìèëëè
ùöãóã ñèñòåìè, îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà ÿíÿíÿâè õàðàêòåðëè áÿçè öíñöð-
ëÿðè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè àðàñûíäà Éàïîíèéà äþâëÿòè âÿ ùöãóãóíóí èí-
êèøàôû, ùÿðáè-ìîíàðõèéà ãóðóëóøóíóí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè èëÿ õàðàêòå-
ðèçÿ åäèëèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, î äþâð ö÷öí ëèáåðàë ýþðöíÿí èñëàùàòëàð ùÿ-
éàòà êå÷èðèëèð. 1925-úè èëäÿ êèøèëÿð ö÷öí öìóìè ñå÷êè ùöãóãó ìöÿééÿí
åäèëèð. Ëàêèí ùÿðáè ãóëëóã÷óëàð, òÿëÿáÿëÿð, áèðèëëèê îòóðàãëûã ñåíçè îëìà-
éàí øÿõñëÿð, õåéèðõàùëàðûí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿíëÿð âÿ íÿùàéÿò,
àäëû-ñàíëû íÿñèëëÿð (äèýÿð âÿòÿíäàøëàðëà ãàðûøìàìàñû ö÷öí) ñå÷êèäÿ èøòè-
ðàêäàí ìÿùðóì åäèëèðäèëÿð. Äåïóòàòëûüà íàìèçÿäëÿðäÿí 2 èéåí ïóëó ýè-
ðîâ ãîéìàã òÿëÿá åäèëèðäè. Ëèáåðàë èñëàùàòëàðäàí, ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøóíà
àèä åäèëÿí àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
1938-úè èëäÿ Éàïîíèéà ïàðëàìåíòè öìóìè ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿò
ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèð. Èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè àðàñûíäàêû äþâð-
äÿ ïàðëàìåíòèí àøàüû ïàëàòàñûíûí ðîëó ìèíèìóìà ãÿäÿð åíäèðèëèð. Þë-
êÿíèí éåíè ñèéàñè ñòðóêòóðóíó ìöÿééÿí åäÿí ïðîñåñëÿð áàø âåðèð,
áöòöí ñèéàñè ïàðòèéàëàð áóðàõûëûð âÿ "Òàõò-òàúà êþìÿê" àññîñèàñèéà-
ñû éàðàäûëûð. Àññîñèàñèéàíûí éåðëÿðäÿ ÿñàñ îðãàíëàðû êèìè, îðòà ÿñð-
ëÿðäÿí Éàïîíèéà úÿìèééÿòèíÿ òàíûø îëàí "ãîíøóëóã èúìàëàðû" èíñòè-
òóòó éàðàäûëûð. Ùÿð 10-12 àèëÿ ãîíøóëóã èúìàñûíäà áèðëÿøäèðèëèð.
"Òàõò-òàúà êþìÿê" àññîñèàñèéàñû þç öçâëÿðèíÿ ãîíøóëàðûíûí ùÿðÿêÿò-
ëÿðèíè èçëÿìÿê âÿ ýþðäöêëÿðè áàðÿäÿ ìöíòÿçÿì îëàðàã õÿáÿð âåð-
ìÿéè òÿëÿá åäèðäè. Áöòþâëöêäÿ áèð èúìà, áàøãà èúìàíûí ùÿðÿêÿòëÿðè-
íÿ ýþç ãîéìàëû èäè. Éàïîíèéà çàâîä âÿ ôàáðèêëÿðèíäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿ-
ëÿð, ãàäàüàí îëóíìóø ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí ÿâÿçèíÿ "èñòåùñàë âàñè-
òÿñèëÿ âÿòÿíÿ õèäìÿò úÿìèééÿòè" àäëàíàí ãóðóìà çîðëà äàõèë îëìà-
üà ìÿúáóð åäèëèðäèëÿð. Áóðàäà, åéíèëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøûëûãëû ýþç
ãîéìàã âÿ êîð-êîðàíÿ òàáå îëìàã òÿëÿá åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Èêèíúè
Äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Éàïîíèéàäà ñïåñèôèê ùÿðáè-ìîíàðõè-
éà ãóðóëóøó ìþùêÿìëÿíèð.
369
 Ìöàñèð Éàïîíèéà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿêìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ äå-
ìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ íþâáÿòè ìÿðùÿëÿ, Èêèíúè Äöíéà ìö-
ùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, Éàïîíèéà êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóëó èëÿ áàøëàìûø-
äûð. Éàïîíèéàíûí ÿñàñ ãàíóí (êîíñòèòóñèéà) ëàéèùÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûí-
äà èñÿ, Éàïîíèéàäàêû ÀÁØ ãîøóíëàðûíûí ýåíåðàëû Ìàêàðòóðóí ãÿðàðýà-
ùûíà äàõèë îëàí ùöãóãøöíàñëàð ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèëÿð. 1946-úû èëäÿ Éà-
ïîíèéà ïàðëàìåíòè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø âÿ 1947-úè èë ìàé àéûíûí
3-äÿ ãöââÿéÿ ìèíìèø Éàïîíèéà êîíñòèòóñèéàñû, éàïîí ùöãóãóíóí
ÿùÿìèééÿòëè èíêèøàôûíà çÿìèí éàðàòìûøäûð. Ëàêèí áó èíêèøàô ö÷öí, ÕÛÕ
ÿñðèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàí âåñòåðíèçàñèéà âÿ éà ÿíÿíÿâè éàïîí
ñïåñèôèê ñèâèëèçàñèéàñû âÿ ðóùóíà óéüóí îëàí íîðìàëàð äåéèë, "Àìåðèêà
íöìóíÿñè" ÿñàñûíäà äåìîêðàòèêëÿøäèðèëìÿ äàùà õàðàêòåðèê èäè. Êîíñ-
òèòóñèéàíûí 3-úö ôÿñëèíäÿ ÿñàñ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû âÿ ùàêèìèé-
éÿò áþëýöñö òÿñáèò åäèëìèøäèð. Éàïîíèéàíûí éåíè êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ,
òåííèîóí (èìïåðàòîðóí) øÿõñèééÿòèíèí èëàùè ìÿíøÿéè èíñòèòóòó þç ÿùÿ-
ìèééÿòèíè èòèðèð âÿ îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðè ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ìÿùäóä-
ëàøäûðûëûð. Êîíñòèòóñèéà ãóðóëóøóíäàí êÿíàð Ýèçëè Øóðà, Èìïåðàòîð Ñà-
ðàéû Íàçèðëèéè âÿ ñ. áó êèìè ãåéðè-êîíñòèòóñèîí îðãàíëàð ëÿüâ åäèëèð. Éà-
ïîíèéàíûí äþâëÿò ãóðóëóøó êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéà åëàí åäèëèð. Ïàðëà-
ìåíòèí àøàüû ïàëàòàñû ãàíóíâåðèúèëèê ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÿñàñ ðîëó áÿðïà
åäèëèð. Êîíñòèòóñèéàéà ýþðÿ, ÿââÿëëÿð èìïåðàòîð òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí
éóõàðû ïàëàòà, èíäè àðòûã õàëã òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëèðäè. Èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò
áàø íàçèðèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäèð.
Ùþêóìÿòëÿ, ïàðëàìåíò àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð "ãÿðáè Àâðîïà" íöìó-
íÿñè ÿñàñûíäà òÿøêèë åäèëèðäè. Áåëÿ êè, ùþêóìÿò ïàðëàìåíòèí åòèìàäûíû
ãàçàíìàëû âÿ éà ÿêñ ùàëäà èñòåôàéà ýåòìÿëè âÿ éåíè ñå÷êèëÿð êå÷èðèëìÿ-
ëèäèð. Êîíñòèòóñèéàéà ìöâàôèã îëàðàã ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè-
íè âÿ âàùèä ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè òÿøêèë åäèëìèøäèð. Ìÿùêÿìÿëÿð åéíè çà-
ìàíäà úèíàéÿò, ìöëêè âÿ èíçèáàòè èøëÿðè àðàøäûðûðäû. ÀÁØ-äà îëäóüó êè-
ìè, 15 íÿôÿð ùàêèìäÿí èáàðÿò Éàïîíèéà Àëè Ìÿùêÿìÿ êîíñòèòóñèéàíû
òÿôñèð åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Éàïîíèéà êîíñòèòóñèéàñûíäà ñå÷-
êèëè éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû òÿøêèë åäèëèðäè. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí
370
1950-úè èë 1ôåâðàë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ áöòöí àøàüû ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëà-
ðûíà, êîíêðåò èøëÿðèí àðàøäûðûëìàñû çàìàíû ãàíóí âÿ ðåãëàìåíòëÿðèí
êîíñòèòóñèéàéà óéüóí îëóá-îëìàìàñû ìöÿééÿí åòìÿê ñÿëàùèééÿòëÿðè
âåðèëìèøäè. Éàïîíèéàäà Àðáèòðàú ìÿùêÿìÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.
ßýÿð áàüëàíûëàí èãòèñàäè ìöãàâèëÿäÿ ìöâàôèã áÿíä äàõèë åäèëÿðäèñÿ,
îíäà òÿðÿôëÿð ìöáàùèñÿëÿðè àðàøäûðìàã ö÷öí Àðáèòðàú ìÿùêÿìÿñèíÿ
ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðäè. Ýþñòÿðèëÿí ìöâàôèã ãàéäàëàð Ìöëêè-ïðîñåññóàë
Ìÿúÿëëÿäÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð.
1945-úè èëäÿ ýåíåðàë Ìàêàðòóðóí ñÿéè èëÿ, éàïîí ùÿìêàðëàð èòòè-
ôàãëàðûíûí òÿøêèë îëóíìàñûíà áàøëàíûëûð. Äåêàáð àéûíäà âåðèëìèø ãà-
íóíëà ùÿì äþâëÿò, ùÿì äÿ, þçÿë ìöÿññèñÿëÿðäÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû-
íûí éàðàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. 1946-úû èëäÿ ñàùèáêàðëàðëà ùÿì-
êàðëàð èòòèôàãû àðàñûíäà ÿìÿê ìöíàãèøÿëÿðèíèí ùÿëë åäèëìÿñè ïðîñåäó-
ðó ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëäè.
Éàïîíèéàíûí Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíèí áþëìÿëÿðèíÿ éåíèäÿí áàõûëìàñû-
íà Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà äà ìöðàúèÿò åäèëìèøäèð. 1947-
úè èëäÿ Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí òÿðêèáèíäÿ îëàí àèëÿ âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíà
äàùà áþéöê äÿéèøèêëèê åäèëìèøäèð. Áó íîðìàëàð êîíñòèòóñèéàäàí èðÿëè
ýÿëÿí òÿëÿáëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Êîíñòèòóñèéàíûí 24-úö ìàääÿñè-
íÿ ìöâàôèã îëàðàã ÿð-àðâàäûí ÿìëàê ùöãóãëàðû âÿ âÿðÿñÿëèê ñàùÿñèí-
äÿ ýåíäåð áÿðàáÿðëèéè òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿäÿ àðâàäûí ôÿà-
ëèééÿò ãàáèëèééÿòñèçëèéèíè íÿçÿðäÿ òóòàí íîðìàëàð ëÿüâ åäèëìèøäèð.
Éåíè òîðïàã èñëàùàòëàðû ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèêäÿ çÿðóðè äÿéèøèêëèê-
ëÿð åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø âÿ Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí ìöâàôèã ìàääÿëÿ-
ðè ùöãóãè ãöââÿñèíè èòèðìèøäè. 1946-úû èëäÿ ìöëêÿäàð òîðïàã ñàùèáëèéè-
íè ëÿüâ åäÿí, êîìïåíñàñèéà þäÿìÿê øÿðòè èëÿ êÿíäëèëÿðèí òîðïàã öçÿ-
ðèíäÿ ìöëêèééÿò ùöãóãóíó ìöÿééÿí åäÿí ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëäè.
1947-úè èë "Êÿíä òÿñÿððöôàòû òîðïàãëàðû ùàããûíäà" ãàíóí êîîïåðàòèâ-
ëÿðèí éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíè òÿíçèì åäÿí íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûí
ãÿáóë åäèëìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. Éàïîíèéàäà õöñóñè èíùèñàð áèðëèê-
ëÿðè îëàí "äçàéáàòñó"ëàðûí ùþêìðàíëûüûíà ñîí ãîéóëìàñû ö÷öí, îíóí
áóðàõûëìàñû âÿ ñÿùìëÿðèíèí áþëöíÿðÿê äþâëÿòÿ âÿ éà èðè ìöÿññèñÿëÿ-
371
ðÿ âåðèëìÿñè ãÿðàðà àëûíûð. Àíòèèíùèñàð èñëàùàòëàð êè÷èê âÿ îðòà áèçíåñèí
èíêèøàôûíû ñòèìóëëàøäûðìàüû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Éàïîíèéàíûí 1947-úè èë êîíñòèòóñèéàñûíäà òÿñáèò åäèëìèø äåìîêðà-
òèê ïðèíñèïëÿð ùöãóãóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèø âÿ îíëàðà áÿ-
çè éåíè ïðîñåäóð ãàéäàëàð ÿëàâÿ åäèëìèøäèð. ßìÿê ùöãóã ñàùÿñèíäÿ
ãÿáóë åäèëìèø áèð ñûðà ãàíóíëàðäà, î úöìëÿäÿí 1946-úû èë ÿìÿê ìö-
íàãèøÿëÿðè, 1947-úè èë ÿìÿê øÿðàèòè ùàããûíäà âÿ 1949-úó èë ùÿìêàðëàð
èòòèôàãëàðû ùàããûíäà ãàíóíëàðäà éåíè ïðèíñèïëÿð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
1947-úè èë Êîíñòèòóñèéàñûíäàí èðÿëè ýÿëÿí ÿìÿê ìöãàâèëÿñèíèí áàüëà-
íûëìàñû âÿ õèòàì åäèëìÿñè àçàäëûüû áèð ñûðà çÿðóðè äÿéèøèêëèêëÿðèí àïà-
ðûëìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Èø âàõòûíûí 8 ñààòëûã ìöÿééÿí åäèëìÿñè, 15 éà-
øàäÿê óøàãëàðûí èøÿ úÿëá åäèëìÿñèíèí ãàäàüàí îëóíìàñû, êèøèëÿðèí âÿ
ãàäûíëàðûí ÿìÿêëÿðèíèí áÿðàáÿð þäÿíèëìÿñè, ÿìÿê øÿðàèòèíèí éàõøû-
ëàøäûðûëìàñû, ìÿçóíèééÿòëÿðèí âåðèëìÿñè âÿ ñ. ìöòÿðÿããè ãàéäàëàð
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ßùàëèíèí ïåíñèéà òÿìèíàòû ñàùÿñèíäÿ àðäûúûë îëà-
ðàã 10 éàõûí ãàíóíëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ïåíñèéà ñûüîðòà êàïèòàëûíûí
òîïëàíìàñû äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí, ñàùèáêàð òÿðÿôèíäÿí âÿ èø÷èíèí þçö òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Õÿñòÿëèéÿ, èñòåùñàëàòäà áÿäáÿõò ùàäè-
ñÿëÿðÿ, èøñèçëèéÿ ýþðÿ âÿ ñ. ñûüîðòà íþâëÿðè ìþâúóä èäè.
Éàïîíèéàäà ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñûíà äàèð áèð ñûðà ãàíóíëàð ãÿ-
áóë åäèëìèøäèð. 1958-úè èë "Ñóëàðûí èñòåùñàëàò òóëëàíòûëàðû èëÿ ÷èðêëÿíäè-
ðèëìÿñèíäÿí ìöùàôèçÿñè ùàããûíäà" ãàíóí, 1962-úè èë "ßòðàôà áóðàõû-
ëàí ùèñèí ùÿúìè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ùàããûíäà" ãàíóíó âÿ ñ. åêîëîæè ôÿ-
ëàêÿòëÿðèí ïðåâåíòèâ òÿäáèðëÿðèíèí ýþðöëìÿñè èëÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíû
íÿçÿðäÿ òóòàí èøëÿðèíè ãåéä åòìÿê îëàð.
1907-úè èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíÿ áÿçè äöçÿëèø âÿ ÿëàâÿëÿð åäèëìèø-
äèð. Áó Ìÿúÿëëÿäÿ 20 òÿðêèáäÿ þëöì úÿçàñû òÿòáèã åäèëèðäè. Õöñóñèëÿ
äÿ èìïåðàòîðóí ñòàòóñóíóí äÿéèøäèðèëìÿñè çÿðóðè äÿéèøèêëèêëÿð åäèë-
ìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Áöòþâëöêäÿ 1927-úè, 1947-úè, 1972-úè âÿ
ñîíðàêû èëëÿðäÿ éåíè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè óüóðñóç
îëìóøäóð. 1973-úö èëäÿ âàëèäåéíëÿðè þëäöðìÿéÿ ýþðÿ ÿí àüûð úÿçàíû
íÿçÿðäÿ òóòàí 200-úö ìàääÿ, Àëè Ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí Êîíñòèòóñè-
éàíûí ãàíóí ãàðøûñûíäà ùàìûíûí áÿðàáÿðëèéèíè íÿçÿðäÿ òóòàí 14-úö
372
ìàääÿñèíÿ çèää ùåñàá åòìèøäèð. Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíÿ
1948-úè èëäÿ ìöùöì ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëäèêäÿí ñîíðà, Ìÿ-
úÿëëÿ Àìåðèêà-èíýèëèñ ùöãóãó ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí úÿùÿòëÿð êÿñá åò-
ìèøäèð. ßäàëÿò ìöùàêèìÿ èúðààòûíûí äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðè 1947-úè
èë Êîíñòèòóñèéàñûíûí òÿëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí íîðìàëàðà óéüóíëàøäû-
ðûëìûøäûð. Ãàíóíñóç ùÿáñ åòìÿíèí ãàäàüàí îëóíìàñû, ùÿð úöð èòòèùà-
ìà ýþðÿ ìÿùêÿìÿ áàõûøûíûí êå÷èðèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿê ùöãóãó, ìö-
äàôèÿ ùöãóãó, äþâëÿòèí ïóëñóç ùöãóãè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè çÿðóðÿòè,
ìöâàôèã ùöãóãè ãàéäàéà ÿìÿë åòìÿäÿí úÿçà âåðèëìÿñè, ãàíóíñóç
àõòàðûø âÿ ñ. äåìîêðàòèê âÿ ÿäàëÿò ïðèíñèïëÿð òÿòáèã åäèëìèøäèð.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ìöàñèð Éàïîíèéà ùöãóãóíóí
âåñòåðíèçàñèéàñû éàëíûç êîíòèíåíò ùöãóãó èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, áóðà-
éà ùÿòòà îíóíëà ðÿãàáÿò àïàðà áèëÿúÿê éåíè Àìåðèêà-èíýèëèñ ùöãóãó-
íóí òÿñèðè äÿ ÿëàâÿ îëóíìóøäóð. Éàïîíèéà ùöãóãó âÿ éàïîíëàðûí ùö-
ãóãè äöøöíúÿëÿðè òÿêàìöëÿ ìÿðóç ãàëàðàã, éåíè ùöãóãè ìîäåëèí
ìöÿééÿí åòäèéè ãàéäàëàðà óéüóíëàøäûðûëìûøäû. Áó þçöíö äàùà ÷îõ,
øÿùÿð ÿùàëèñè, õöñóñèëÿ äÿ ýÿíúëÿð àðàñûíäà ýþñòÿðèð. Áóíóíëà áåëÿ,
þçöíÿìÿõñóñ éàïîí úÿìèééÿòè þç ñòðóêòóðóíà âÿ ìÿíÿâèééàòûíà ýþ-
ðÿ, Àâðîïà úÿìèééÿòèíäÿí ùÿëÿ äÿ óçàãäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Éàïîí úÿìèééÿ-
òè, îíóí ö÷öí ìöàñèð ýþðöíÿí áöòöí òÿêëèôëÿðè (áèçèì ö÷öí äàùà ÷îõ
ìàðàã äîüóðàí ùöãóãè) ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åòìèø âÿ ñîíðàëàð äà áó òåí-
äåíñèéà äàâàì åòìèøäèð. Òÿêëèô åäèëÿí èäåéàëàðûí ìÿíøÿéèíèí õàðèú-
äÿí ýÿëìÿñè éàïîíëàðû áèð î ãÿäÿð äÿ íàðàùàò åòìèð. ×öíêè Éàïîíè-
éàéà èõðàú îëóíàí ùöãóã íîðìàëàðû, ùå÷ áèð ùàëäà þëêÿíèí ìÿíÿâèé-
éàòûíà ãàðøû ÷åâðèëìÿìèøäèð. Éàïîíëàðûí èãòèñàäè âÿ ùöãóã ñàùÿäÿ èí-
êèøàôûíà éîë à÷àí ìöàñèð ùöãóã íîðìàëàðûíû ìÿíèìñÿìÿñè, ùå÷ äÿ
îíëàðûí ÿñðëÿð áîéó ìþâúóä îëìóø ÿíÿíÿëÿðäÿí èìòèíà åòìÿñè äåìÿê
äåéèëäèð. ×öíêè éàïîíëàðûí ÿââÿëêè ùÿéàò òÿðçè âÿ äöøöíúÿñè, ùÿòòà øÿ-
ùÿðëÿðäÿ áåëÿ óçóí ìöääÿò, îíëàðûí ùàôèçÿëÿðèíäÿ ãàëìàãäà äàâàì
åäèð. ×öíêè ìöàñèð éàïîí úÿìèééÿòè þçëÿðèíèí ÿíÿíÿâè ìÿíÿâè äÿ-
éÿðëÿðèíè ñàõëàìàãäà èñðàðëû ýþðöíöðëÿð.

373
 Õ ÛÛ Û Ì Þ Â ÇÓ : ÒÖÐÊÈÉß ÙÖÃÓÃÓ

1. Òöðêèéÿ ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû

(29 îêòéàáð 1923-úö èëÿ ãÿäÿð)
Ìöàñèð Òöðêèéÿ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè óçóí èíêèøàô éîëó êå÷ìèøäèð.
Áó èíêèøàô Òöðêèéÿ ùöãóã òàðèõèíäÿ áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿ öçðÿ ôÿðãëÿíäè-
ðèëèð: èñëàìèééÿòäÿí þíúÿ âÿ ñîíðàêû òöðê ùöãóãó; Îñìàíëû èìïåðèéà-
ñûíûí éàðàíìàñû, èíêèøàôû âÿ ñöãóòó äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí Òÿíçèìàòà
ãÿäÿðêè (1299-1839-úó èëëÿð) âÿ Òÿíçèìàòäàí ñîíðàêû äþâð (1839-
1923-úö èëëÿð); âÿ íÿùàéÿò, 1923-úö èë 29 îêòéàáðäàí (Òöðêèéÿ Cöì-
ùóðèééÿòè) èíäèéÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí äþâð.
Òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ èñëàì äèíè ãÿáóë îëìàñûíà ãÿäÿð àäÿò ùöãóã-
ëàðû, ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿéè îëìóøäóð. Þëêÿ ùàêèì àèëÿíèí öçâëÿðè òÿ-
ðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíìóøäóð. Ùóí èìïåðàòîðó Ìåòå äþâëÿòè ö÷ ùèññÿéÿ
àéûðàðàã ãÿðáäÿ Òèýèí, ìÿðêÿçäÿ Ùàêàí âÿ øÿðãäÿ Âåëèùàò Òèýèíèí
èäàðÿ÷èëèéèíÿ âåðìèøäèð. Ñîíðàêû òöðê äþâëÿòëÿðè ÿñàñÿí ãÿðá âÿ øÿðã
ùèññÿëÿðèíÿ áþëöíÿðÿê èäàðÿ îëóíìóøäóëàð. Òàðèõÿí òöðê õàëãëàðû ùö-
ãóãà ñàéüûëû ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìèøäèëÿð. Àäÿò ùöãóãëàðû òöðê òàéôàëàðû
àðàñûíäà ìþùêÿì òÿìÿë öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Òöðê õàëãëàðû àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÷îõ ñàäèã îëìóøäóëàð. Ìÿùêÿìÿëÿðèí (éàðüó) à÷ûã âÿ
êîëëåýèàë àïàðûëìàñû õöñóñè äèããÿò ÷ÿêèð. Ãÿäèì Òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ
ãàíóí âÿ ãÿðàðëàð áþéöê ãóðóëòàéäà ãÿáóë åäèëèðäè. Ãóðóëòàé ãàíóí-
âåðèúèëèê ãÿðàðëàðû ãÿáóë åòìÿêëÿ éàíàøû, ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ
äÿ ìàëèê èäè. Òöðê ãÿáèëÿ âÿ òàéôà áàø÷ûëàðûíûí òÿìñèë îëóíäóãëàðû ãó-
ðóëòàéëàð èëäÿ ìöíòÿçÿì îëàðàã èêè äÿôÿ êå÷èðèëèðäè. Ôþâãÿëàäÿ ãóðóë-
òàéëàð äà ÷àüûðûëûðäû. Ãóðóëòàéëàðäà êå÷èðèëÿí ìöçàêèðÿëÿðäÿ ùÿð áèð
òàéôà áàø÷ûñû ÷ûõûø åäÿ âÿ òÿêëèôëÿðèíè âåðÿ áèëÿðäè. Èðÿëè ñöðöëÿí òÿêëèô-
ëÿð âÿ ãÿðàðëàð ñÿñâåðìÿéÿ ÷ûõàðûëûðäû. Òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ òîïëàíàí
ãóðóëòàéëàð âÿ ìöçàêèðÿ åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿð ãàíóíâåðèúè îðãàí ñÿëàùèé-
374
éÿòëÿðè ùöãóãóíäà îëìóøäóð. Ýöíäÿëèéÿ ÿí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿð: äþâ-
ëÿò èøëÿðè, êþ÷ëÿðèí òÿøêèë åäèëìÿñè, äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð, ìö-
ùàðèáÿ âÿ áàðûø âÿ ñ. ìöùöì èøëÿð ìöçàêèðÿ åäèëÿðÿê ãÿðàð ãÿáóë åäè-
ëèðäè. Äàõèëè ìÿñÿëÿëÿð àäÿòëÿðèí êþìÿéèëÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Ãóðóëòàéäà
ãÿáóë ãÿðàðëàðû âÿ ùöãóã ãàéäàëàðû éàçûéà àëûíìûðäû. Òöðê äþâëÿòëÿ-
ðèíäÿ ñèéàñè-ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð èøëÿðäÿ äèíè àìèëëÿðèí òÿñèðè îë-
ìàìûøäûð. Ãóðóëòàéëàðäà äþâëÿòè úèíàéÿòëÿðÿ àèä åäèëÿí âÿòÿíÿ õÿéà-
íÿò, öñéàí, ñàâàøäàí ãà÷ìà âÿ ñ. áó êèìè èøëÿð àðàøäûðûëàðàã ìöãÿñ-
ñèðëÿð áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëûðäû. Äþâëÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð ãóðóë-
òàéäà, äèýÿð úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè èñÿ éàðüó ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ àðàøäûðûëûð-
äû. Òöðê äþâëÿòëÿðè ùÿðáè àðèñòîêðàòèê ãóðóëóøà ìàëèê îëäóãëàðû ö÷öí
ùÿðáè (éàðüó) ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ðîëó áþéöê îëìóøäóð. Áó äþâëÿòëÿðäÿ
äèããÿòè ÷ÿêÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè, ãàäûíëàðà êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð ùöãóãëà-
ðûí âåðèëìÿñè èäè. Ãóðóëòàéëàðûí âÿ äþâëÿò äèâàíûí èøëÿðèíäÿ Ùàêàíëà
éàíàøû, àíàñû âÿ Ùàêàíûí õàíûìû äà ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. Åôòàëèòëÿðèí
Àü Ùóí Äþâëÿòè, Àâðîïà Ùóí äþâëÿòè ("Àòèëëàíûí äþâëÿòè") âÿ Ýþé-
òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ ãàäûíëàðûí ýåíèø ùöãóãëàðû ìþâúóä îëìóøäóð.
Èñëàì äèíè éàðàíäûãäàí ñîíðà Òöðê äþâëÿòëÿðè ìîíîòåèñò äèíè ãÿ-
áóë åòìèøäèëÿð. Øÿðèÿò íîðìàëàðûíûí âÿ ôèãùèí (ìöñÿëìàí ùöãóãó)
Òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ ìÿíèìñÿíèëìÿñè óçóí çàìàí ÷ÿêìèøäèð. Îñìàí-
ëû äþâëÿòèíäÿ Ùÿíÿôè ùöãóã ìÿêòÿáèíèí èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû ôèãù íîð-
ìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òöðê äþâëÿòëÿðè ö÷öí äóàëèñò
íîðìàëàðäàí, øÿðè âÿ öðôè (àäÿò ùöãóãó) ùöãóãäàí áÿðàáÿð èñòèôàäÿ åò-
ìÿê õàðàêòåðèê îëìóøäóð. Õöñóñèëÿ Îñìàíëû äþâëÿòè ìöñÿëìàí ùö-
ãóãó âÿ îíóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàíàøû, îíëàðû
òöðê õàëãëàðûíûí àäÿò-ÿíÿíÿñèíÿ óéüóíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûøäûð. Îñ-
ìàíëûëàðäà ìöñÿëìàí ùöãóãó èëÿ éàíàøû ùþêìäàð ôÿðìàíëàðû âÿ ãà-
íóí êöëëèééàòëàðû ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíäÿí îëìóøäóð.
Îñìàíëû èìïåðèéàñûíäà èëê ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèë-
ìÿñèíÿ Ñóëòàí ÛÛ Ìåùìåòèí (1451-1481-úè èëëÿð) ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ
úÿùä åäèëìèøäèð. Áó äþâðÿ àèä åäèëÿí ãàíóííàìÿ ö÷ ùèññÿäÿí: âÿçèôÿ-
ëè øÿõñëÿðÿ ðöòáÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëìÿñè; ñóëòàí ñàðàéëàðûíäà êå÷èðè-
375
ëÿí ìÿðàñèì ãàéäàëàðûíûí òÿíçèìëÿíìÿñè; ìÿìóðëàðûí úèíàéÿò ìÿñó-
ëèééÿòè âÿ áÿçè áàøãà ìÿñÿëÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè. ÛÛ Ìåùìåò äþâðöíÿ àèä
åäèëÿí äèýÿð ãàíóííàìÿäÿ âåðýè âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð, òèúàðÿò ðöñóìëà-
ðû èëÿ áàüëû ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿð, åëàòëàðäàí (éöðöêëÿðäÿí), çèììèëÿðäÿí
(ìöñÿëìàí îëìàéàíëàðäàí) òîïëàíàí âåðýèëÿð, àéðû-àéðû áþëìÿëÿðäÿ èñÿ
çèíàêàðëûüà ýþðÿ úÿçà âåðèëìÿñè, ùÿì÷èíèí äàëàøìà âÿ ãÿòëÿ ýþðÿ úèíà-
éÿò ìÿñóëèééÿòèíèí ñÿðòëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè òÿíçèìëÿíèðäè.
Ãàíóíâåðèúèëèéèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíÿ Îñ-
ìàíëû äþâëÿòè ñóëòàíëàðûíûí ìöðàúèÿò åòìÿñè ìöíòÿçÿì õàðàêòåð àë-
ìûøäûð. Áåëÿ êè, Ñóëòàí Û Ñÿëèì (1512-1520-úè èëëÿð), Ñóëòàí Û Ñöëåé-
ìàí Ãàíóíè (1520-1566-úû èëëÿð), Ñóëòàí Û ßùìÿä (1603-1617-úè èë-
ëÿð) ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, éåíè ìöíàñèáÿòëÿð-
äÿí éàðàíàí ïðîñåäóðëàð öçðÿ ãàíóíëàð âåðìèøäèëÿð. Áó ãàíóíëàðäà
ÿñàñÿí âåðýè òîïëàíìàñûíûí íèçàìà ñàëûíìàñû ãàéäàëàðûíäàí áÿùñ
åäèëèðäè. Û Ñÿëèìèí äþâðöíäÿ ùàçûðëàíìûø ãàíóí ìöëêè ùöãóãè ìöíà-
ñèáÿòëÿðëÿ éàíàøû, úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ úÿçàëàðà äàèð ñÿðÿíúàìû (ñèéàñÿò-
íàìÿ), ìöùöì ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. ÛÛ Ìåùìå-
òèí ãàíóí ìÿúÿëëÿñè êèìè, Û Ñÿëèìèíäÿ èìçàëàäûüû ãàíóííàìÿäÿ úè-
íàéÿò ùöãóãóíà äàèð íîðìàëàð äàõèë åòìèø âÿ îíà áÿçè éåíèëèêëÿð ýÿ-
òèðèëìèøäèð. Äþâëÿòèí ÿñàñ ãîøóí íþâöíö òÿøêèë åäÿí ñèïàùè ùÿðáè ùèñ-
ñÿëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ êÿíäëèëÿð òîðïàãëàðûíà òÿùêèì åäèëèð-
äèëÿð. Ñóëòàí Û Ñÿëèìèí ùàêèìèééÿò äþâðöíäÿí, 1517-úè èëäÿí áàøëàéà-
ðàã òöðê ñóëòàíëàðû õÿëèôÿ òèòóëóíó ãÿáóë åòìÿêëÿ èñëàìûí õÿëèôÿëèê èíñ-
òèòóòóíó äàâàì åòäèðìèøäèëÿð.
Òÿíçèìàòäàí ÿââÿëêè ìÿðùÿëÿäÿ ÿí áþéöê ãàíóíâåðèúèëèê èøëÿðè Û
Ñöëåéìàíûí äþâðöíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ñóëòàí Û Ñöëåéìàí äþâ-
ðöíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ùöãóãè èñëàùàòëàð, îíà "Ãàíóíè" ëÿãÿáèíèí âå-
ðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Û Ñöëåéìàí äöíéÿâè ùöãóãóí òÿíçèìåòìÿ
îáéåêòèíÿ äàõèë îëàí ìöíàñèáÿòëÿðëÿ éàíàøû, øÿðè ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ
åäÿí, øåéõöëèñëàì òÿðÿôèíäÿí îíà öíâàíëàíìûø ñóàëëàðà úàâàáëàíäûð-
ìàñû äà äèããÿòè úÿëá åäèð. Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè "Ãàíóí-
íàìÿ"ñè 3 ôÿñèëäÿí èáàðÿò èäè. "Ãàíóííàìÿ" Û Ñöëåéìàíûí ãàíóíâåðè-
376
úèëèê ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíè, î úöìëÿäÿí úÿçà ñèñòåìèíèí äà-
õèë îëàí úèñìàíè úÿçàëàðûí òÿéèí îëóíìàñû ãàéäàñûíû, ùÿì÷èíèí ùÿðáè
õèäìÿò ÿâÿçèíÿ âåðèëÿí òîðïàã íàäåëëÿðèíèí ùöãóãè ðåúèìè, íàäåë ñà-
ùèáëÿðèíèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, âåðýèëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè ãàéäàëàðû âÿ
ÿùàëèäÿí òîïëàíàí âåðýèëÿðèí, àéðû-àéðû ÿùàëè çöìðÿñè öçðÿ ùÿúìèíèí
ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ äàèð íîðìàëàðû òÿñáèò åòìèøäèð. 4 áþëìÿäÿí èáà-
ðÿò îëàí áèðèíúè ôÿñèëäÿ: çèíàéà ýþðÿ úÿðèìÿ âÿ úÿçàëàð; ãóëäóðëóüà, äà-
ëàøìàéà âÿ ãÿòëÿ ýþðÿ úÿçàëàð; øÿðàá è÷ìÿéÿ, îüóðëóüà âÿ çîðàêûëûüà
ýþðÿ úÿçàëàð; âÿ íÿùàéÿò, úèñìàíè úÿçà âÿ úÿðèìÿ òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ
äàèð íîðìàëàð òÿñáèò åäèëìèøäèð. 7 áþëìÿäÿí èáàðÿò èêèíúè ôÿñèëäÿ: òèìàð
ñàùèáëèéèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ äàèð; ñèïàùè ñàùèáëèéèíèí òÿðêèáèíÿ äàèð;
õÿçèíÿíèí ðöñóìëàðû âÿ ýÿëèðëÿðèíÿ äàèð âÿ Ñÿìÿíäÿð ãàëàñû, Ìîðîâà,
Äðèí âÿ Èáàð ÷àéëàðû èëÿ äàøûíìà ùàããûíäà ãàíóí, ìÿäÿíëÿðÿ äàèð âÿ
ñ.; ðÿééÿòëÿðäÿí éûüûëàí ìöõòÿëèô âåðýèëÿðÿ äàèð; áàäè-ùÿâà âåýèëÿðèíÿ
(èììóíèòåò ùöãóãó ÿñàñûíäà òîðïàã ñàùèáè ö÷öí éûüûëàí âåðýè) âÿ ÿì-
ëàê áþëýöñöíÿ äàèð; òàõûë, öçöì áàüëàðû âÿ îòëàãëàðäàí àëûíàí íàòóðàë
âåðýèëÿðÿ (äåñéàòèí) äàèð; âÿ íÿùàéÿò, ìöñÿëìàíëàð, éàéà (õöñóñè ïèéà-
äà ãîøóí íþâö) âÿ ïèéàäàëàðà äàèð íîðìàëàð òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ãàíóí-
íàìÿíèí ö÷öíúö ôÿñèëäÿ 7 áþëìÿäÿí èáàðÿò èäè: ðÿééÿòëÿðÿ äàèð; çèì-
ìèëÿðÿ (ãåéðè-ìöñÿëìàíëàðà) äàèð; àçàïëàðà ("ñóáàé", ùÿðáè ýÿìèäÿ
ìàòðîñ âÿ éà ÿéàëÿòëÿðäÿ, ãàëà ãàðíèçîíëàðûíäà éåðëè ùÿðáè äÿñòÿëÿðèí
ñûðàâè ÿñýÿðè) äàèð; éöðöêëÿð (êþ÷ÿðèëÿð) âÿ ñÿðýÿðäàí àäàìëàðà äàèð;
âëàõëàðà (õðèñòèàí, ìàëäàð òàéôàëàð) äàèð; éåíè âåðýè ãîéìà ãàéäàëàðûí
ëÿüâèíÿ äàèð; âÿ íÿùàéÿò, îäóíëàðà äàèð íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíèí èíêèøàôûíäà Ñóëòàí Û
ßùìÿäèí 1609-úó èëäÿ âåðäèéè "Òîðïàã ãàíóíó" àäëû ìÿúÿëëÿíè ãåéä
åòìÿê îëàð. Ìÿúÿëëÿäÿ òîðïàã ñàùèáëèéèíèí èíêèøàôû, âåðýèëÿðèí íèçàì-
ëàíìàñû âÿ ñ. ìöëêè-ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð òÿíçèìëÿíìèøäèð.
1839-úó èëäÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíäàêû òÿíÿççöëöí ãàðøûñûíû àëìàã-
äàí þòðö ùþêóìÿò èñëàùàò (Òÿíçèìàò) ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëà-
éûð. Òÿíçèìàò ñèéàñÿòè þëêÿíèí ùÿéàòûíäà úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëóð, éåíè
áóðæóà ñèëêèíèí âÿ âÿòÿíïÿðâÿð çèéàëûëàðûí éàðàíìàñûíû ñòèìóëëàøäûðûð.
377
Ëàêèí èñëàùàòëàð äàùà ÷îõ ýþðöíòö õàðàêòåðëè îëäóüóíäàí èúòèìàè âÿ
äþâëÿò ãóðóëóøóíóí âÿ ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôûíà ÿùÿìèééÿòëè
òÿñèð åäÿ áèëìÿìèøäèð. 1839-1923-úö èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿí âÿ Òöðêèéÿ ùö-
ãóã òàðèõèíäÿ Òÿíçèìàòäà ñîíðàêû ìÿðùÿëÿ àäëàíàí äþâðäÿ, ùöãóãóí
èíêèøàôû, õöñóñèëÿ äÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó éåíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿ-
ëÿáëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. Éå-
íè êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìàüà áàøëàìàñû, òèúàðÿò øèðêÿòëÿðè-
íèí, ñûüîðòà, íöìàéÿíäÿëèê (òÿìñèë÷èëèê) èäàðÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿð ùöãóãóí äàùà ÷îõ "äöíéÿâèëÿøìÿñèíè" òÿëÿá åäèðäè. Áöòöí
áó ìÿñÿëÿëÿð Òÿíçèìàòäàí ñîíðàêû äþâðäÿ þç àêòóàëëûüûíû ñàõëàìûøäûð.
1840-úû èëäÿ Ôðàíñà Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿñàñûíäà Îñìàíëû èìïåðè-
éàñûíûí Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ãÿáóë åäèëèð. Òèúàðÿò ñàùÿñèíäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø ãàíóí õöñóñèëÿ ôÿðãëÿíäèðèëèð âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ãàíóíâåðèúè-
ëèê íöìóíÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ùöãóã ìÿúÿëëÿëÿðèíèí Àâðîïà
íöìóíÿñè ÿñàñûíäà ìÿíèìñÿíèëìÿñè ïðîñåñèíè äàâàì åòäèðÿí ùþêó-
ìÿò, 1850-úè èëäÿ Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíè, 1861-úè èëäÿ Òèúàðÿò-Ïðîñåñ-
ñóàë Ìÿúÿëëÿñèíè, 1864-úö èëäÿ Òèúàðÿò Ýÿìè÷èëèéè Ìÿúÿëëÿñèíè, 1879-
úó èëäÿ Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíè âÿ 1880-úè èëäÿ Ìöëêè-Ïðî-
ñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíè ñèñòåìëÿøäèðèð. Ôðàíñà íöìóíÿñè ÿñàñûíäà Ìöëêè
Ìÿúÿëëÿíèí ùàçûðëàíìàñû èñÿ ìöùàôèçÿêàð ãöââÿëÿðèí ìöãàâèìÿòè
ñÿáÿáèíäÿ ãÿáóë åäèëìèð. Áó äþâðäÿ øÿð ùþêìëÿðèíèí ìÿúÿëëÿëÿøäè-
ðèëìÿñè èëÿ éàíàøû, éåíè òÿëèìàòëàð âÿ íèçàìíàìÿëÿð ùàçûðëàíûðäû. Îñ-
ìàíëû äþâëÿòè áÿçè Àâðîïà ãàíóíëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
Ìöñÿëìàí ùöãóãó òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Àâðîïà ìÿúÿëëÿëÿðè íö-
ìóíÿñèíäÿ, àèëÿ ùöãóãó èñòèñíà åäèëìÿêëÿ øÿðèÿò íîðìàëàðû áÿíäëÿð
àéðûëàðàã òÿôñèð åäèëäè âÿ äþâëÿò ùàêèìèééÿòè àêòû ÿñàñûíäà ãöââÿéÿ
ìèíäèðèëäè. Øÿõñëÿðäÿ ùöãóãè ãàáèëèééÿò âÿ îíóí ìÿùäóäëàøäûðûëìà-
ñû, ÿøéà âÿ þùäÿëèê ìÿñÿëÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí øÿðèÿò íîðìàëàðûíû òÿñáèò
åòìèø ãàíóíâåðèúèëèê àêòû, þçöíäÿ 1850 ìàääÿíè áèðëÿøäèðèðäè. Îñ-
ìàíëû äþâëÿòèíäÿ éàëíûç 1917-úè èëäÿ àèëÿ ùöãóãó ñàùÿñèíäÿ èñëàùàò-
ëàð àïàðûëäû. Òÿíçèìàòäàí ñîíðàêû äþâðäÿ ùöãóãè äóàëèçì Òöðêèéÿ
ùöãóãóíäà äàùà áàðèç ýþðöíìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
378
 Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû îðòà ÿñðëÿð ôåîäàë
äþâëÿòëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè.
Ìöëêèééÿò ùöãóãó, äþâëÿòèí ìöÿééÿí åòäèéè ãàíóíëàðëà ìöòëÿã, òîõó-
íóëìàç îëìàãëà, ìöëêèééÿò÷èíèí èñòÿäèéè êèìè þçýÿñèíÿ çèéàí âóðìà-
äàí ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóíó ìöÿééÿí åäèðäè. Ìöñÿëìàí ùöãóãó
âÿðÿñÿëèê, ìöãàâèëÿ, òàïûíòû âÿ ùÿðáè ãÿíèìÿò öñóëó èëÿ ìöëêèééÿòèí
ÿëäÿ åäèëìÿ öñóëëàðûíû òÿñáèò åòìèøäèð. Îñìàíëû ñóëòàíû êöáàð (äöíéÿ-
âè) âÿ äèíè ùàêèìèééÿòèí áàø÷ûñû ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê òîðïàã
ìöëêèééÿòè öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Ñóëòàí òÿ-
ðÿôèíäÿí øÿðòè ìöëêèééÿò ñàùèáëèéè îëàí ëåí òîðïàãëàðûíûí âåðèëìÿñè
ïðàêòèêàñû ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ëåí òîðïàã ìöëêèééÿò ôîðìàñû ñèïàùèëÿðÿ
ùÿðáè õèäìÿòÿ ýþðÿ âåðèëèðäè. Ñóëòàíäàí âàññàë àñûëûëûüûíäà îëàí ñèïàùè,
ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû ùàçûð ñèëàùû èëÿ äþéöøÿ ýÿëìÿëè âÿ ëåí òîðïàã ñà-
ùÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìèø ñàéäà ñöâàðè äþéöø÷ö ÷ûõàðìà-
ëû èäè. Èñòèôàäÿ ìöääÿòèíäÿ øÿðòè òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàñû îëàí ëåí ñà-
ùèáëèéè öçÿðèíäÿ ýåíèø ñÿðÿíúàì ùöãóãóíà ìàëèê îëàí ìöëêèééÿò÷è,
îíó ñàòà âÿ ùÿð ùàíñû áèð ôîðìàäà þçýÿíèíêèëÿøäèðÿ áèëìÿçäè. Áó ìöë-
êèééÿòèí èðñè êå÷ìÿñè ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Éàëíûç ìöñòÿñíà ùàëëàð-
äà õöñóñè ôÿðãëÿíìèø ñèïàùèëÿðÿ, ñóëòàí òÿðÿôèíäÿ ùÿìèøÿëèê ñàùèáëèê
ùöãóãó âåðèëèðäè. Ñèïàùè òîðïàãëàðûíà òÿùêèì åäèëìèø êÿíäëè îíó ÿêèá-
áåúÿðìÿëè èäè. Êÿíäëè òîðïàüû òÿðê åòäèêäÿ áàøãàñû èëÿ ÿâÿç åäèëèðäè.
Ìöñÿëìàí êÿíäëèëÿðèí éåðëè ôåîäàëà þäÿäèéè âåðýè àøàð àäëàíûðäû. Çèì-
ìèëÿð èñÿ úèçéÿ, õÿðàú âÿ äèýÿð âåðýèëÿð þäÿéèðäèëÿð.
Îðòà ÿñðëÿð òöðê ùöãóãó äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ÿøéàëàðû ôÿðãëÿíäè-
ðèðäè. Äàøûíìàç ÿìëàêà ìöëêèééÿò ùöãóãó, ìöÿééÿí øÿðòëÿðÿ ÿìÿë
åäèëìÿêëÿ Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ìþìèíëÿðÿ âåðèëìèø òàì ìöëêèééÿò ùåñàá
åäèëèðäè. Âÿãô ÿìëàêû òîõóíóëìàç èäè.
Ìöãàâèëÿ ùöãóãó ö÷öí ñÿðò ôîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöãà-
âèëÿ áàüëàíäûãäàí ñîíðà ïåøìàí îëìà ìöääÿòè úèääè ðåãëàìåíòëÿøäè-
ðèëìèøäèð. Àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñè öçðÿ ïðîñåäóð ãàéäàëàð èúðà îëóíäóã-
äàí, ùÿòòà ùàããû þäÿíèëäèêäÿí ñîíðà ïîçóëà áèëÿðäè. Ñÿíÿòêàðëûã âÿ òè-
úàðÿò ïåøÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí úèääè ðåãëàìåíòëÿøäèðèë-
379
ìèøäèð. Ñÿíÿòêàðëûã ìÿùñóëëàðûíûí ñàòûøà ÷ûõàðûëàí ìÿìóëàòëàðûíûí
ãèéìÿòè, òÿñâèðè, ãàáëàøäûðûëìàñû ñòàíäàðòëàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ, î úöìëÿäÿí èñëàìà åòèãàä åäÿí õàëãëàðäà âÿ
äþâëÿòëÿðäÿ àèëÿ-íèêàù âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãó åéíè íîðìàëàðëà-øÿðèÿò
ãàéäàëàðû âÿ ìöñÿëìàí ùöãóãó èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÿââÿë-
êè ìþâçóäà áó ìöíàñèáÿòëÿð áàðÿäÿ ýåíèø áÿùñ åäèëäèéèíäÿí, áó
ìþâçóäà éàëíûç Òöðêèéÿíèí Cöìùóðèééÿò äþâðöíöí àèëÿ-íèêàù ùöãó-
ãóíó þéðÿíìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Îðòà ÿñðëÿð úèíàéÿò ùöãóã (ìöñÿë-
ìàí úèíàéÿò ùöãóãó íîðìàëàðû) áàðÿäÿ åéíè ãàéäàëàð ìöÿééÿí åäèë-
äèéèíäÿí, éàëíûç îüóðëóã âÿ ùÿðáè úèíàéÿòëÿðëÿ áàüëû Îñìàíëû äþâëÿòè
ãàíóíëàðûíäà ñÿðò úÿçàëàðûí âåðèëìÿñè äèããÿòè ÷ÿêèð.

2. Ìöàñèð Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòè ùöãóãó

ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ èñëàùàòëàð êå-

÷èðèëìÿñèíÿ ìåéèë äàùà äà àðòìûøäûð. Éàðàíìàãäà îëàí ýÿíú áóðæóàçèéà
þëêÿäÿ êîíñòèòóñèéà åëàí åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíè ýöúëÿíäèðèë-
ìèøäè. 1876-úû èëäÿ Êîíñòèòóñèéà åëàí åäèëñÿ äÿ, áó ôåîäàë-äèíè äàèðÿëÿð
òÿðÿôèíäÿí äöøìÿí÷èëèêëÿ ãàðøûëàíìûøäû. ÕÛÕ ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ ýÿíú
òöðê áóðæóàçèéàñû âÿ àãðàð äàèðÿëÿðèí ëèáåðàë ãàíàäû îëàí "Èòòèùàä âÿ òÿ-
ðÿããè" òÿøêèëàòû Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ ñóëòàí ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åò-
äèëÿð. Ùÿòòà îíëàðûí ìöáàðèçÿñè 1908-úè èëäÿ óüóð ãàçàíäû âÿ ùàêèìèé-
éÿòè ÿëÿ êå÷èðÿí "ýÿíú òöðêëÿð" êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéà ãóðóëóøóíó
åëàí åòäèëÿð. Ëàêèí ýÿíú òöðê ùþêóìÿòèíèí óüóðñóçëóãëàðû 1918-úè èëäÿ
îíëàðûí ùàêèìèééÿòäÿí èìòèíà åäèëìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíäè. "Êàìàë÷ûëàð ùÿ-
ðÿêàòû" ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíà áàø÷ûëûã åäÿðÿê, 1920-úè èë àïðåëèí 23-
äÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè, ïàðëàìåíò éàðàòäûëàð. 1921-úè èëäÿ ìöâÿããÿ-
òè êîíñòèòóñèéà ãöââÿéÿ ìèíäè. 1923-úö èë îêòéàáðûí 29-äà Òöðêèéÿ
Cöìùóðèééÿòè åëàí åäèëäè. Ðåñïóáëèêà åëàí åäèëäèêäÿí áèð èë ñîíðà,
1924-úö èëäÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí 6 ôÿñèëäÿí âÿ 105 ìàääÿäÿí
èáàðÿò èëê êîíñòèòóñèéàñû ãÿáóë åäèëèð. Ìöàñèð òèïëè Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿ-
òèíèí ãóðóëìàñû ö÷öí ôÿàë èøëÿðÿ áàøëàíûëäû. Êîíñòèòóñèéà èñëàìû äþâëÿò
äèíè åëàí åòñÿ äÿ, 1930-úó èëäÿ áó ìàääÿ êîíñòèòóñèéàäàí ÷ûõàðûëäû.
380
 Ìöàñèð áóðæóà êîíñòèòóñèéàëàðûíäà îëäóüó êèìè, Òöðêèéÿ Cöìùó-
ðèééÿòèíèí èëê êîíñòèòóñèéàñûíûí 3-úö ìàääÿñèíäÿ "àëè ùàêèìèééÿòèí
ùå÷ áèð ìÿùäóäèééÿò ãîéóëìàäàí âÿ øÿðòñèç õàëãà ìÿõñóñ îëìàñû"
òÿñáèò åäèëìèøäèð. Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí èëê êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ àëè
äþâëÿò ùàêèìèééÿòè Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíÿ ìÿõñóñäóð. Êîíñòèòóñèéà
ãàíóíâåðèúè âÿ èúðà ùàêèìèééÿòè ñÿëàùèééÿòëÿðèíè äÿ, Áþéöê Ìèëëÿò
Ìÿúëèñèíÿ ùÿâàëÿ åòìèøäèð. Ëàêèí Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè ãàíóíâåðèúè
ùàêèìèééÿòè áèëàâàñèòÿ, èúðà ùàêèìèééÿòèíè èñÿ Cöìùóðèééÿò áàøãàíû
(ïðåçèäåíò) âÿ îíóí òÿéèí åòäèéè Íàçèðëÿð Øóðàñû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå-
÷èðèð. Ùàêèìèééÿòèí äèýÿð ìöùöì ãîëó îëàí ìÿùêÿìÿëÿðèí ñÿëàùèé-
éÿòëÿðè Êîíñòèòóñèéàíûí 4-úö áþëìÿñèíèí, "Ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè" àä-
ëàíàí 53-67-úè ìàääÿëÿðè öçðÿ òÿíçèìëÿíèðäè. Áó áþëìÿäÿ ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèí òÿøêèëè âÿ Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè òÿñáèò îëóíìóøäó.
Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí öìóìè éû-
üûíúàüûíäà, îíóí öçâëÿðè àðàñûíäàí 4 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëèðäè. Ùÿð èëèí
íîéàáð àéûíäà ïðåçèäåíò ùþêóìÿòèí ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ ÷ûõûø åäèð âÿ
íþâáÿòè èëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿê òÿäáèðëÿð ïëàíûíû à÷ûãëàéûðäû.
Òöðê ìèëëÿòèíèí àëè äþâëÿò îðãàíû îëàí Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè, éàë-
íûç îíóí àäûíäàí ñóâåðåíëèéè (àëè ùàêèìèééÿòè) ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿðäè.
Ìÿúëèñÿ 22 éàøûíà ÷àòìûø êèøè âÿ ãàäûíëàð ñå÷ìÿê, 30 éàøûíäà èñÿ ñå-
÷èëìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, Ðåñïóáëèêà ïàðëàìåíòè-
íÿ ñå÷êèëÿð êþùíÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ áÿçè ÿëàâÿ âÿ äÿéèøèêëèêëÿðëÿ,
1877-úè èë ñå÷êè ãàíóíó ÿñàñûíäà êå÷èðèëìèøäèð. 1934-úö èëäÿ ãÿáóë
åäèëìèø éåíè ñå÷êè ãàíóíó î äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí, î úöì-
ëÿäÿí ãàäûíëàðà êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð ñå÷êè ùöãóãëàðû, ùÿì÷èíèí þëêÿíèí
èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäàí ôÿàë èøòèðàê åòìÿê ùöãóãó âåðìèøäèð. Ñîí-
ðàêû èëëÿðäÿ ñå÷êè ãàíóíó äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðèëäè, èêèíúè äÿðÿúÿëè äî-
ëàéû ñå÷êèëÿð ëÿüâ îëóíäó âÿ 1946-úû èëäÿí ýèçëè, áèðáàøà âÿ áÿðàáÿð
ñå÷êèëÿð òÿòáèã îëóíäó. 1950-úè èëäÿ èñÿ éåíè ñå÷êè ãàíóíó ãÿáóë åäèë-
äè âÿ ìàúîðèòàð ñèñòåì öçðÿ ñå÷êè êå÷èðèëìÿñè ìöÿééÿí åäèëäè.
1924-úö èë Êîíñòèòóñèéàñûíäà Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí éàíûíäà
ìÿøâÿðÿò÷è îðãàí ñòàòóñóíäà Äþâëÿò Øóðàñû éàðàäûëäû. Øóðàíûí öçâëÿ-
381
ðè äþâëÿò àïàðàòûíäà éöêñÿê âÿçèôÿ òóòàí øÿõñëÿðäÿí ñå÷èëèðäè. Øóðà
èäàðÿåòìÿ ãóðóìëàðû àðàñûíäà ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åäèð, ùþêóìÿò òÿðÿ-
ôèíäÿí ùàçûðëàíàí ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíÿ þç ðÿéèíè áèëäèðèð âÿ äèýÿð âÿçè-
ôÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Äþâëÿò Øóðàñû èíçèáàòè ÿäëèééÿ îðãàíû êèìè äÿ
÷ûõûø åäÿðÿê èúðà îðãàíëàðû, ñàùèáêàðëàð, èðè ìöÿññèñÿëÿð àðàñûíäà ìö-
áàùèñÿëÿðè ùÿëë åäèðäè.
Cöìùóðèééÿò Êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà äåìîêðàòèê ãó-
ðóìëàðûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿð äàâàì åòäèðèëìèøäè.
1930-úó èë àïðåë àéûíäà "Øÿùÿð þçöíöèäàðÿ ùàããûíäà" ãàíóí ãÿáóë åäèë-
äè. Áöòöí âèëàéÿò âÿ äàèðÿ ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ÿùàëèíèí ñàéû 2 ìèí íÿôÿðäÿí
÷îõ îëàí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ øÿùÿð þçöíöèäàðÿñè òÿñèñ åäèëäè. Áÿ-
ëÿäèééÿëÿð Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíèí õöñóñè ãÿðàðû ÿñàñûíäà òÿñèñ åäèëèðäè.
Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêà åëàí îëóíäóãäàí ñîíðà, 1879-úó èë 17 èéóí
ßñàñíàìÿñè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí øÿðèÿò âÿ äöíéÿâè ìÿùêÿìÿëÿðèí
ôÿàëèééÿòè éåíèäÿí òÿøêèë åäèëäè. Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí ãÿðàðûíà
ÿñàñÿí èëê íþâáÿäÿ øÿðèÿò ìÿùêÿìÿëÿðè ëÿüâ åäèëäè âÿ îíëàðûí ñÿëà-
ùèééÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ èøëÿðèí áàõûëìàñû äöíéÿâè
ìÿùêÿìÿëÿðÿ ùÿâàëÿ åäèëäè.
Îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà ùöãóã íîðìàëàðûíûí ãàëûãëàðûíûí ëÿüâ îëóí-
ìàñûíäà, 1926-úû èë 20 àïðåë òàðèõèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø Òöðêèéÿ Ìöëêè
Ìÿúÿëëÿñè ìöùöì ðîëà ìàëèê èäè. Ìÿúÿëëÿ Èñâå÷ðÿíèí 1912-úè èë Ìöë-
êè Ìÿúÿëëÿñè ÿñàñûíäà òÿðòèá åäèëìèøäèð. Éåíè Ìöëêè Ìÿúÿëëÿ íîðìà-
ëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã àèëÿ èøëÿðè âÿ âÿòÿíäàøëûã âÿçèééÿòè àêòëàðû ìö-
ñÿëìàí ðóùàíèëÿðèí àèäèééÿòèíäÿí àëûíàðàã, áÿëÿäèééÿëÿðèí íîòàðèàò
øþáÿëÿðèíÿ âÿ êÿíä àüñàããàëëàð øóðàñûíà âåðèëèðäè.
1926-úû èëäÿ ðîìàí-ýåðìàí ùöãóã ñèñòåìè íöìóíÿñèíäÿ, Èòàëèéà
Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ÿñàñûíäà Òöðêèéÿíèí éåíè Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè ãÿ-
áóë åäèëäè. 1929-úó èëäÿ èñÿ éåíè Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿ ãöââÿ-
éÿ ìèíäè.
Cöìùóðèééÿò åëàí îëóíäóãäàí ñîíðà ìÿùêÿìÿëÿðèí òÿøêèëè 1924-
úö èë êîíñòèòóñèéàñûíûí 4-úö ôÿñëèíäÿ òÿñáèò îëóíìóø ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà
ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Êîíñòèòóñèéàéà ýþðÿ, ßäëèééÿ íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí
382
òÿéèí âÿ àçàä åäèëÿí ùàêèìëÿð ìöñòÿãèëäèðëÿð âÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ éàë-
íûç ãàíóíà òàáå åòäèðèëìèøäèð. Áó äþâðäÿ àäè, èíçèáàòè, õöñóñè âÿ ôþâãÿ-
ëàäÿ ìÿùêÿìÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Ùÿð áèð äàèðÿ âÿ íàùèéÿäÿ áàðû-
øûã ìÿùêÿìÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Êöòëÿâèëèéèíÿ ýþðÿ äàèðÿ, âèëàéÿò ìÿð-
êÿçëÿðèíäÿ âÿ áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ éàðàäûëàí, ñÿäðäÿí âÿ èêè öçâäÿí èáà-
ðÿò îëàí áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè ÿñàñ ìÿùêÿìÿ ùåñàá åäèëèðäè-
ëÿð. ßñàñ ìÿùêÿìÿ ùåñàá åäèëÿí áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè éà-
íûíäà äþâëÿò âÿ èúòèìàè ìÿíàôåëÿðèí ìöäàôèÿ÷èñè êèìè ÷ûõûø åäÿí ïðî-
êóðîð âÿ ìÿùêÿìÿ ìöñòÿíòèãè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàðûí ñÿëàùèééÿ-
òèíÿ áàðûøûã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí (ìöíñèôëÿð ìÿùêÿìÿñè) àèäèééÿòèíÿ äàõèë
îëìàéàí ìöëêè, êîììåðñèéà âÿ úèíàéÿò èøëÿðè äàõèë èäè. Áóíäàí ÿëàâÿ,
ÿñàñ ìÿùêÿìÿëÿðèí úèíàéÿò êîëëåýèéàëàðû òÿñèñ åäèëèð âÿ îíëàð èðè úèíà-
éÿò èøëÿðèíÿ áàõìàã ö÷öí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð. Áó êîëëåýèéà 4 íÿôÿð
öçâäÿí èáàðÿò èäè. Êàññàñèéà ìÿùêÿìÿëÿðè áó ìÿùêÿìÿëÿð (ÿñàñ ìÿù-
êÿìÿëÿðèí úèíàéÿò êîëëåýèéàñû) ö÷öí èêèíúè èíñòàíñèéà ùåñàá åäèëèðäè.
Ùÿð áèð âèëàéÿò ìÿðêÿçëÿðèíäÿ èíçèáàòè ìÿùêÿìÿëÿð òÿñèñ åäèëìèø-
äèð. Äþâëÿò Øóðàñûíûí áþëìÿëÿðè âÿ àðáèòðàú êîìèññèéàëàðû èíçèáàòè
ìÿùêÿìÿ êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ êîììåðñèéà âÿ ùÿðáè òðèáóíàëëàð õöñó-
ñè ìÿùêÿìÿëÿðÿ àèä åäèëìèøäèð.
Òöðêèéÿäÿ ôþâãÿëàäÿ ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.
Ôþâãÿëàäÿ ìÿùêÿìÿëÿð ìþâúóä ãóðóëóøà ãàðøû éþíÿëäèëìèø àüûð úè-
íàéÿòëÿðè àðàøäûðûðäûëàð.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ ìþâúóä îëìóø Àëè Ìÿùêÿìÿ äàèìè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèðäè. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ Íàçèðëÿð
Øóðàñûíûí ñÿäðè âÿ íàçèðëÿðèí, Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿäðè âÿ öçâ-
ëÿðèíèí úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûëìàñû äàõèë èäè. Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí
ýåíåðàë-ïðîêóðîðó, Àëè Ìÿùêÿìÿíèí áàø ïðîêóðîðó ñÿëàùèééÿòëÿðèíè
èúðà åäèðäè. Àëè Ìÿùêÿìÿíèí çÿðóðÿò îëäóãäà òÿøêèë åäèëìÿñè ö÷öí
Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí õöñóñè ãÿðàðû îëìàëû èäè. Àëè Ìÿù-
êÿìÿíèí ãÿðàðû ãÿòè èäè âÿ îíäàí øèêàéÿò âåðìÿê îëìàçäû.
Ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõûëìàñû ö÷öí
383
ùÿðáè òðèáóíàëëàð òÿñèñ îëóíìóøäó. Ùÿðáè òðèáóíàëëàð áöòöí ùÿðáè ùèññÿ
âÿ áèðëÿøìÿëÿðäÿ éàðàäûëìûøäûð.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ áàø âåðÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿð äþâëÿò òÿñè-
ñàòëàðû, êîíñòèòóñèéà ãóðóúóëóüó âÿ ùöãóã ñàùÿñè öçðÿ äÿéèøèêëèêëÿðëÿ
íÿòèúÿëÿíèðäè. 17 ìàé 1960-úû èëäÿ áàø âåðìèø äþâëÿò ÷åâðèëèøè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ùàêèìèééÿò Ìèëëè Áèðëèê Êîìèòÿñèíäÿ áèðëÿøìèø îðäó ðÿùáÿðëè-
éèíÿ êå÷ìèøäèð. Ìèëëè Áèðëèê Êîìèòÿñè 1924-úö èë Êîíñòèòóñèéàñûíûí
ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí áóðàõûëìàñû ùàããûíäà ãà-
íóí ãÿáóë åòäè.
1961-úè èë ìàéûí 27-äÿ éåíè òÿñèñ åäèëìèø Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñè Òöð-
êèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí éåíè Êîíñòèòóñèéàñûíû ãÿáóë åòäè âÿ 1961-úè èë 9
èéóëäà êå÷èðèëÿí ðåôåðåíäóìäàí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíäè. Êîíñòèòóñèéà 6
ôÿñèëäÿí âÿ 167 ìàääÿäÿí èáàðÿò èäè. Éåíè êîíñòèòóñèéàéà ýþðÿ Áþ-
éöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè èêè àéðû-àéðû ùèññÿäÿí – Ìèëëÿò Ìÿúëèñè âÿ Cöì-
ùóðèééÿò Ñåíàòûíäàí òÿøêèë åäèëèðäè. Ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿò Ìÿúëèñÿ,
èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò èñÿ Íàçèðëÿð Øóðàñûíà ùÿâàëÿ åäèëèðäè. 1961-úè èë
Êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí áàø÷ûñû Áþéöê Ìèëëÿò
Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí 7 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëÿí ïðåçèäåíòÿ ìÿõñóñ èäè.
Ñîíðàêû èëëÿðäÿ, êîíêðåò 1971-úè èëäÿ Êîíñòèòóñèéàíûí 35-úè ìàääÿñè-
íÿ åäèëìèø äÿéèøèêëèê âÿ ÿëàâÿ åäèëìèø 9 ìöâÿããÿòè ìàääÿ èúðà ùàêè-
ìèééÿòèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ, ÿñàñ ùöãóãëàðà ìÿùäóäèééÿò ãîéóëìàñûíà
éþíÿëìèøäèð. 1961-úè èë Êîíñòèòóñèéàñû ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ äÿéèøèêëèê
åòäè âÿ þëêÿäÿ ÿí éöêñÿê èíñòàíñèéàëû ìÿùêÿìÿ îðãàí êèìè Àëè Ìÿù-
êÿìÿ ñÿëàùèééÿòëè ùåñàá åäèëäè. Àëè Ìÿùêÿìÿ Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿ-
ñèíäÿí, Ùÿðáè Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíäÿí, Äþâëÿò Øóðàñûíäàí âÿ Ùö-
ãóã Ìöáàùèñÿëÿðè Ìÿùêÿìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Òÿñèñ åäèëìèø Êîíñòè-
òóñèéà Ìÿùêÿìÿñè, êîíñòèòóñèéàéà ðèàéÿò åäèëìÿñè âÿ ãàíóíâåðèúèëè-
éèí êîíñòèòóñèéàéà óéüóí îëìàñûíà íÿçàðÿò åäèðäè. Ïðåçèäåíò, Áàø íà-
çèð, ùþêóìÿò öçâëÿðè âÿ Áàø ïðîêóðîðóí úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõìàã
Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ìÿõñóñ èäè.
Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè ñòðóêòóðóíäà äàùà áèð éåíèëèêëÿðÿ âÿ äÿéèøèê-
ëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëàí ñèéàñè ïðîñåñ 80-úè èëëÿðäÿ áàø âåðäè. Áåëÿ êè, 1980-
384
úè èë ñåíòéàáðûí 12-äÿ Òöðêèéÿäÿ ùÿðáè ÷åâðèëèø áàø âåðèð. Ìèëëè Òÿùëö-
êÿñèçëèê Øóðàñû 1981-úè èë 29 èéóë ãÿðàðû èëÿ Ìöÿññèñëÿð Ìÿúëèñè ùàã-
ãûíäà ãàíóí ãÿáóë åäÿðÿê, éåíè êîíñòèòóñèéàíûí ùàçûðëàíìàñûíû áó îð-
ãàíà ùÿâàëÿ åäèð. Áåëÿëèêëÿ, 1982-úè èëäÿ ùàçûðäà äà, ãöââÿäÿ îëàí
Êîíñòèòóñèéà (Àíàéàñà) ãÿáóë åäèëèð. Àíàéàñà Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿ-
òèíè áþéöê Àòàòöðêöí ìöÿééÿí åòäèéè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà ãóðóëàí äå-
ìîêðàòèê, äöíéÿâè, ñîñèàë âÿ ùöãóãè äþâëÿò îëäóüóíó áèð äàùà áÿéàí
åòìèøäèð. Êîíñòèòóñèéàäà ùöãóãè äþâëÿò ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí
ùàêèìèééÿòèí áþëöíìÿñè òÿñáèò åäèëìèøäèð.
Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí 1982-úè èë Êîíñòèòóñèéàñûíûí áèðèíúè áþë-
ìÿñèíäÿ ÿñàñ èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû òÿñáèò åäèëìèø-
äè. Äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðäÿí ÷ûõûø åäÿí êîíñòèòóñèéà ãàíóí ÷ÿð÷èâÿ-
ñèíäÿ ùÿð áèð âÿòÿíäàøûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà òÿìèíàò âåðèðäè. Ëà-
êèí àçàäëûãëàðäàí ñóè-èñòèôàäÿ äåìîêðàòèê úÿìèééÿòÿ ãàðøû, ãàíóíà
çèää èñòèôàäÿ åòìÿê ãàäàüàí åäèëèðäè.
Êîíñòèòóñèéàéà ÿñàñÿí ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿò áèðïàëàòàëû Òöðêèéÿ
Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøäè. Ñå÷êè ãàíóíóíà ýþðÿ 5 èë
ìöääÿòèíÿ ñå÷èëÿí ïàðëàìåíò ýèçëè ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ öìóìè áÿðàáÿð
âÿ áèðáàøà ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ñå÷êè ñåíçè 6 àéëûã îòóðàãëûã, 21 èë àêòèâ
âÿ 30 èë ïàññèâ éàø ùÿääè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ïàðëàìåíòèí ÿñàñ ôóíêñè-
éàñû ãàíóíâåðèúèëèê èäè. Ùþêóìÿòèí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê ñÿëàùèé-
éÿòèíÿ ìàëèê îëàí ïàðëàìåíò áöäúÿíèí òÿñäèãè, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿ-
ðèí ðàòèôèêàñèéàñû, ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿê âÿ ñöëù áàüëàìàã ùöãóãóíà
ìàëèê èäè. Íàçèðëÿð Øóðàñûíà äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè ùöãóãóíäà, ãà-
íóíãöââÿëè àêòëàð ãÿáóë åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âåðèëìèøäèð. Êîíñòèòóñèéàéà
ÿñàñÿí Íàçèðëÿð Øóðàñû ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö èëÿ ÷ûõûø åäÿ áèëÿðäè.
Êîíñòèòóñèéàíûí 8-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ äþâëÿò áàø÷ûñû Ïðåçèäåíòäèð.
Íàçèðëÿð Êàáèíåòè èúðàåäèúè ùàêèìèééÿòè Ïðåçèäåíòëÿ áÿðàáÿð ùÿéàòà
êå÷èðèð. Äþâëÿò áàø÷ûñû Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíäÿ 7 èë ìöääÿ-
òèíÿ áèð äÿôÿ ñå÷èëèð âÿ òÿêðàð íàìèçÿäëèéè âåðèëÿ áèëìÿç. Ïðåçèäåíò ãà-
íóíâåðèúè, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè ñàùÿñèíäÿ ýåíèø ñÿëàùèééÿò-
ëÿðÿ ìàëèêäèð. Áàø íàçèðè, íàçèðëÿðè âÿ ùÿðáè âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè, î úöì-
385
ëÿäÿí Àëè Ìÿùêÿìÿíèí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè òÿéèí åäèð. Ïðåçèäåíò Òöðê
îðäóñóíóí àëè áàø êîìàíäàíûäûð.
Òöðêèéÿ Íàçèðëÿð Øóðàñû, Ìÿúëèñ ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð âÿ
îíà ùåñàáàò âåðèð. Ïàðëàìåíò Áàø íàçèð, íàçèðëÿð ãàðøûñûíäà øèôàùè âÿ
éàçûëû ìÿñÿëÿëÿð èðÿëè ñöðÿ âÿ ùþêóìÿòèí ôÿàëèééÿòèíè éîõëàéà áèëÿðäè.
Ìÿúëèñ ùþêóìÿòÿ âÿ àéðû-àéðû íàçèðëÿðÿ åòèìàäñûçëûã ýþñòÿðìÿê âÿ
îíëàðûí èñòåôàñû ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäè.
Òöðêèéÿíèí 1982-úè èë Êîíñòèòóñèéàñûíäà ìöñòÿãèë ìÿùêÿìÿ ùàêè-
ìèééÿòè òÿñáèò îëóíìóøäóð. Àëè èíñòàíñèéàëû ìÿùêÿìÿëÿðÿ Êîíñòèòóñè-
éà Ìÿùêÿìÿñè, Àëè Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñè, Äþâëÿò Øóðàñû, Àëè Ùÿðáè
Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñè, Àëè Ùÿðáè Èíçèáàòè Ìÿùêÿìÿ, Éóðèñäèêñèéà
ìöíàãèøÿëÿðè öçðÿ ìÿùêÿìÿ àèääèð. Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòè Êîíñòèòó-
ñèéà Ìÿùêÿìÿñè öçâëÿðè ÿäëèééÿ îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëöð âÿ
ïðåçèäåíò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíóðäóëàð. Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñè ïàð-
ëàìåíòèí ãÿáóë åòäèéè ãàíóíëàðà âÿ ùþêóìÿòèí äþâëÿò òÿúðöáÿñèíÿ ùö-
ãóãè íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè òÿðÿôèí-
äÿí ãÿáóë åäèëìèø ãàíóíëàðûí âÿ ãàíóíãöââÿëè àêòëàðûí êîíñòèòóñèéàéà
óéüóí îëóá-îëìàìàñû áàðÿäÿ Êîíñòèòóñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí ÷ûõàðäûüû
ãÿðàðëàð ãÿòèäèð, òÿôñèð îëóíà áèëìÿç âÿ áèðáàøà ãöââÿéÿ ìàëèêäèð.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíÿ Êîíñòèòó-
ñèéà âÿ äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû äàõèëäèð. Ìöàñèð Òöðêèéÿ ùöãó-
ãóíäà àäÿòëÿðèí ðîëó äåìÿê îëàð êè, òÿñèðñèçäèð. Ãàíóíëàð èéåðàðõèéà-
ñûíäà Cöìùóðèééÿò ïàðëàìåíòèíèí ãàíóíëàðû äèýÿð äþâëÿò ùàêèìèééÿ-
òè âÿ èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðûíûí èñòÿíèëÿí ãàíóíóíäàí öñòöí ùåñàá îëóíóð.
Äåëåýèéà ãàíóíâåðèúèëèéè, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿð ãàíóí
ãöââÿëè àêòëàð ùåñàá åäèëèð. Áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð ìèëëè ãàíóíâåðè-
úèëèê àêòëàðûíäàí äàùà éöêñÿê ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Ìÿùêÿìÿ ïðåñå-
äåíòëÿðè ùöãóãóí ìÿíáÿéèíÿ äàõèëäèð. Áó ïðåñåäåíòëÿð Òöðêèéÿ Êàñ-
ñàñèéà Ìÿùêÿìÿñèíèí âÿ Äþâëÿò Øóðàñûíûí "óíèôèêàñèéà" åäèëìèø ãÿ-
ðàðëàðûíäàí èáàðÿòäèð.
Ìöàñèð Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðè, î úöìëÿäÿí
ìöëêè ùöãóã âÿ îíà éàõûí ñàùÿëÿð, êîíòèíåíò ùöãóãóíóí òÿñèðè àëòûí-
386
äà èíêèøàô åòìèøäèð. 1926-úû èë Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí ãÿáóëóíäàí ñîíðà
ìöàñèð Òöðêèéÿ ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíäÿ éåíè êåéôèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè
éàðàíìûøäûð. Èñâå÷ðÿíèí 1911-úè èë Ìöëêè Ìÿúÿëëÿñèíÿ ìöðàúèÿò åäèë-
ìÿñè òÿñàäöôè õàðàêòåð äàøûìàìûø, ÷öíêè ìÿúÿëëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìöà-
ñèð äþâðöí ìöëêè âÿ ãèñìÿí äÿ þùäÿëèê ùöãóãó ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ úà-
âàá âåðÿí ãàéäàëàð ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Êîíòèíåíò ùöãóãó ÿñà-
ñûíäà òÿðòèá åäèëìèø ìÿúÿëëÿíèí òÿòáèãè àèëÿ-íèêàù âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóã
ñàùÿñèíäÿ ÿíÿíÿâè øÿðèÿò íîðìàëàðûíäàí èìòèíà åäèëìÿñè âÿ áó ñàùÿ-
äÿ ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìûø íîðìàëàðûí ùàçûðëàíìàñûíû çÿ-
ðóðè åòìèøäèð. Éåíè ìÿúÿëëÿ ÷îõ íèêàùëûã, ÿð òÿðÿôèíäÿí íèêàùûí áèðòÿ-
ðÿôëè õèòàì åäèëìÿñè (òàëàã), áîøàíìàíûí ÿñàñëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûë-
ìàñû, âÿôàò åäÿíèí ÿìëàêûíûí âÿðÿñÿëÿð àðàñûíäà úèíñëÿð öçðÿ ãåéðè-
áÿðàáÿð áþëöøäöðöëìÿñè êèìè ùàëëàðäàí èìòèíà åäèðäè. Ëàêèí Èñâå÷ðÿ
íöìóíÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûø Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí àèëÿ-íèêàù ùöãóãó
èëÿ áàüëû ìàääÿëÿðèíäÿ òöðê ìèëëÿòèíèí áÿçè ìèëëè ìåíòàëèòåòëÿðèíèí íÿ-
çÿðÿ àëûíìàìàñû ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, éåíè Ìöëêè Ìÿúÿë-
ëÿäÿ âÿòÿíäàøëûã íèêàùûíûí òÿòáèãè, íèêàùäàíêÿíàð óøàãëàðûí ñàéûíû
ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòûðìûøäûð. Ùþêóìÿòèí áó ïðîñåñè íÿçàðÿòäÿ
ñàõëàìàã ö÷öí 1933, 1945, 1950, 1956 âÿ 1965-úè èëëÿðäÿ âåðäèéè
íîðìàòèâ àêòëàðëà, áåëÿ óøàãëàðûí ãàíóíèëèéè òàíûíäû.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíäÿ òèúàðÿò ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíäÿ àéðûúà
Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè, áó ñàùÿéÿ õöñóñè äèããÿòèí âåðèë-
ìÿñè, àçàä áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îë-
ìóøäóð. 1926-úû èëäÿ Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí áèðèíúè êèòàáû ãÿáóë åäèëäè.
Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí èêèíúè êèòàáû 1929-úó èëäÿ ùàçûð îëäó. Ùàçûðäà ãöâ-
âÿäÿ îëàí Òèúàðÿò Ìÿúÿëëÿñè 1956-úû èëäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. Òöðêèéÿäÿ
1932-úè èëäÿ èúðà èøè âÿ ìöôëèñëÿøìÿ ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû åëàí åäèëäèêäÿí ñîíðà, ÿìÿê ùöãóã ñàùÿñèí-
äÿ ìöàñèð ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí òÿúðöáÿñè ÿñàñûíäà ãàíóíâåðèúèëèéèí ãÿáóë
åäèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûøäûð. ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã ÿìÿê
ùöãóãó ôîðìàë ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñè íîðìàëàðûíà
óéüóíëàøäûðûëìàñûíà áàøëàíûëìûøäûð. Áåëÿ êè, 1950-úè èëäÿ ÿìÿê ìÿù-
387
êÿìÿëÿðè ùàããûíäà, 1953-úö èëäÿ úóðíàëèñòëÿð ùàããûíäà, 1967-úè èëäÿ
äÿíèç÷èëÿð ùàããûíäà, 1971-úè èëäÿ ÿìÿê ùàããûíäà, 1983-úö èëäÿ ùÿì-
êàðëàð èòòèôàãû ùàããûíäà, 1983-úö èëäÿ êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿëÿð, òÿòèëëÿð âÿ
ëîêàóòëàð (òÿòèëèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ìöÿññèñÿíè áàüëàìàã) ùàããûíäà
ãàíóíëàðû ãåéä åòìÿê îëàð. Áó äþâðäÿ êîëëåêòèâ âÿ ôÿðäè ìöãàâèëÿëÿð
ÿìÿê ùöãóãóíóí ìöùöì ìÿíáÿëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíèí 1926-úû èë Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè éåíè äþâ-
ðöí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø-
äûð. 1930-úó èëëÿðäÿ êîììóíèñò ôÿàëèééÿòè âÿ òÿáëèüàòûíà ýþðÿ úèíàéÿò
ìÿñóëèééÿòè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Cèíàéÿò
Ìÿúÿëëÿñèíÿ èíñàí îüóðëóüó, òÿééàðÿëÿðèí ãà÷ûðûëìàñû, ïàðòëàéûúû ìàä-
äÿëÿðÿ ñàùèá îëìà, îíëàðû ùàçûðëàìà âÿ íÿãë åòìÿ, èúòèìàè áèíàëàðà ãåé-
ðè-ãàíóíè äàõèë îëìà êèìè éåíè úèíàéÿò òÿðêèáëÿðè ÿëàâÿ îëóíäó. Äþâëÿò,
ùþêóìÿò âÿ êîíñòèòóñèéà ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ ìÿúáóðè úÿçà
òÿäáèðè êèìè þëöì úÿçàñû òÿòáèã åäèëèðäè. Ãÿñäÿí àäàìþëäöðìÿ âÿ äèýÿð
àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ äÿ, 8 òÿðêèáäÿ áåëÿ úÿçà âåðèëèðäè. Ùÿðáè-Cèíàéÿò
Ìÿúÿëëÿñèíäÿ 12 ìàääÿ, Õÿéàíÿò ùàããûíäà ãàíóíäà 2 ìàääÿ âÿ Ãà-
÷àãìàë÷ûëûã ùàããûíäà ãàíóíäà áèð ìàääÿ öçðÿ ÿí àüûð úÿçà íÿçÿðäÿ òó-
òóëóðäó. Äèýÿð úÿçà íþâëÿðèíÿ úèääè ùÿáñäÿ ñàõëàìà, àäè ùÿáñäÿ ñàõëà-
ìà, èðè úÿðèìÿëÿð äàõèë èäè. Cèääè ùÿáñäÿ ñàõëàìà áèð èë ìöääÿòèíäÿí
þìöðëöê êàòîðãà èøëÿðè äåìÿê èäè. Ðåñåäèâèñòëÿð ö÷öí áó úÿçà áèð íÿôÿð-
ëèê ùÿáñõàíàäàí áàøëàéûðäû. Àäè ùÿáñäÿ ñàõëàìà 20 èëÿäÿê ìöääÿòÿ òÿ-
éèí îëóíóð âÿ ìÿúáóðè ÿìÿê òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. 1965-úè èëäÿ ãÿáóë åäèë-
ìèø Cÿçàíûí èúðàñû ùàããûíäà ãàíóí, Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ñÿðòëèéèíè áèð
ãÿäÿð éóìøàëòìàã âÿ àëòåðíàòèâ êèìè ãûñà ìöääÿòëè ùÿáñè ñòèìóëëàøäûð-
ìàüû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòèíèí éåíè Cè-
íàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ëàéèùÿñè öçÿðèíäÿ èøëÿð 1997-úè èëäÿ áàøà ÷àòäû.
2002-úè èëèí àâãóñò àéûíäàí ìöÿééÿí úèíàéÿòëÿð èñòèñíà îëìàãëà þëöì
úÿçàñû ëÿüâ åäèëäè âÿ þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñû èëÿ ÿâÿç îëóíäó.

388
 ÕÛÂ ÌÞ Â ÇÓ : ÑÎÑÈÀËÈÑÒ ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ

1. Ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí äîêòðèíàë ìÿíáÿëÿðè

1917-úè èë íîéàáðûí 7-äÿ (éóëèàí òÿãâèìèíÿ ýþðÿ îêòéàáðûí 25-äÿ)
áàø âåðìèø ÷åâðèëèø íÿòèúÿñèíäÿ åëàí åäèëìèø ñîñèàëèñò ãóðóëóøó ìþâ-
úóä îëìóø áöòöí äþâëÿò òÿñèñàòëàðû âÿ ùöãóã èíñòèòóòëàðûíû ëÿüâ åòìèø
âÿ îíëàðûí ÿâÿçèíÿ éåíè ñîâåò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíû éàðàòìûøäûð.
Ìÿùç áó ÷åâðèëèøäÿí ñîíðà ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí ïðàêòèêè òÿòáèãèíÿ
áàøëàíûëìûøäûð.
Ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí äîêòðèíàë ìÿíáÿëÿðèíèí þí ñûðàñûíäà, äþâëÿò-
ñèç âÿ ùöãóãäàí êÿíàð úÿìèééÿòè ãóðìàã èäåéàñûíûí ìöìêöíëöéöíö
èðÿëè ñöðìöø ìàðêñèçì-ëåíèíèçì äàéàíûð. ÕÕ ÿñðäÿ ñîñèàëèñò þëêÿëÿðèí-
äÿ äîìèíàòëûã åòìèø ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ
ìþâúóä îëìóø ùÿð ùàíñû ôÿëñÿôè äîêòðèíà äåéèëäèð. Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì
äîêòðèíàñû ùàðìîíèéà âÿ ðàçûëàøìà ÿñàñûíäà ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíèí èí-
êèøàôûíû òÿìèí åäÿí ãàíóíëàðû ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ìþâúóä òÿëèìÿ ýþ-
ðÿ êèì êè áó äîêòðèíà èëÿ ðàçûëàøìûð âÿ éà îíó èíêàð åäèð âÿ éà ìàðê-
ñèçìèí ïîñòóëàòëàðûíû (ñöáóòñóç ãÿáóë åäèëÿí ìöääÿàëàðûíû) øöáùÿ àëòû-
íà àëûðñà, ñîñèàëèçìèí äöøìÿíèäèð âÿ îíóí òÿðÿääöäëö áàõûøëàðûíûí ãàð-
øûñû äÿðùàë àëûíìàëûäûð. Ìàðêñèçìÿ ýþðÿ úÿìèééÿòäÿ ùÿëëåäèúè ðîëó, èã-
òèñàäè èíôðàñòðóêòóð îéíàéûð âÿ ñèéàñè-èãòèñàäè ïðèíñèïëÿð, ìöëêè ùöãó-
ãóí ïðèíñèïëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ èëêèíäèð. Ùÿð øåé, èíñàíëàðûí èäåéàñû,
õàñèééÿòè, ìÿíÿâèééàòû, äèíè èãòèñàäè ãóðóëóøäàí àñûëûäûð. Ùöãóãäà äà
åéíè âÿçèééÿòäèð. Cÿìèééÿòäÿ ùàêèìèééÿò ñöêàíû êèìäÿäèðñÿ, ùöãóã-
äà îíóí ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åòìÿëèäèð. Ùàêèìèééÿò êèìÿ ìÿõñóñäóð-
ñà âÿ êèì èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíÿ ñÿðÿíúàì âåðèðñÿ, ùöãóã áó çàìàí îí-
ëàð òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿí àëÿòÿ ÷åâðèëèð. Ìàðêñèçìÿ ýþðÿ ùöãóã èñ-
òèñìàð îëóíàí ñèíôèí àëÿòèäèð. Ùöãóã éàëíûç ùàêèì ñèíôèí ñóáéåêòèâ áà-
õûøëàðûíäà ÿäàëÿòëèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ÿäàëÿòëè ùöãóãäàí äàíûøìàã, áó
389
èäåîëîýèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿê, ðåàëëûãäà âÿçèééÿòè éàëàíäàí ÿêñ åòäèð-
ìÿêäèð. ßäàëÿò òàðèõè àíëàéûøäûð âÿ ìöÿééÿí ñèíôèí ùÿéàò øÿðàèòèíäÿí
àñûëûäûð. Ìàðêñèçì äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ, ïðîëåòàðèàòûí ìàðàãëàðûíû ãîðó-
ìàéàí áóðæóà äþâëÿòëÿðèíäÿêè ùöãóã, ÿäàëÿòè èíêàð åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ùö-
ãóãóí ìàðêñèñò áàõûøëàðûíäàí èçàùû, áèçèì ùöãóã ùàããûíäà ìþâúóä
îëàí ÿíÿíÿâè áàõûøëàðûìûçûí ÿêñèíÿäèð. Ìàðêñèçì-ëåíèíèçìÿ äÿ, ýÿëÿ-
úÿê êîììóíèçì úÿìèééÿòè ùàããûíäà àíëàéûø ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí Ô.Åí-
ýåëñèí 1884-úö èëäÿ éàçäûüû "Àèëÿíèí, õöñóñè ìöëêèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí
ìÿíøÿéè" ùàããûíäà ÿñÿðèíäÿêè áàõûøëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿê ëàçûìäûð.
Åíýåëñÿ ýþðÿ áÿøÿðèééÿò òàðèõèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñèíèôñèç úÿìèééÿò
ìþâúóä îëìóø âÿ îíóí öçâëÿðèíèí ùàìûñû èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíÿ ìöíà-
ñèáÿòäÿ áÿðàáÿð âÿçèééÿòäÿ îëìóøäóëàð. ×öíêè áó èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèí-
äÿí ùàìû ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ âÿ áÿðàáÿð èñòèôàäÿ åòìÿê èìêàíû îëìóøäóð.
Öìóìäàâðàíûø ãàéäàëàðûíà ùàìû ÿìÿë åòìèø âÿ áó ãàéäàëàðû ïîçàí-
ëàðà ãàðøû ìÿúáóðåäèúè ñàíêñèéàëàð òÿòáèã åäèëìèøäèð. Ëàêèí áó íîðìà-
ëàð, ùöãóã íîðìàëàðû äåéèë àäÿòëÿð îëìóøäóð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà úÿìèé-
éÿòäÿ òÿáÿãÿëÿøìÿ áàø âåðäè âÿ èêè ñèíèô éàðàíäû. Áèð ñèíèô èñòåùñàë âà-
ñèòÿëÿðèíÿ ñàùèá îëàðàã, èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíäÿí ìÿùðóì åäèëÿí äèýÿð
ñèíôè èñòèñìàð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ äþâëÿò âÿ ùöãóã éàðà-
íûð. Ìàðêñèñòëÿð áó èêè ùàäèñÿ àðàñûíäà áèðáàøà ÿëàãÿëÿð îëäóüóíó äö-
øöíöðëÿð. ×öíêè ùöãóã, äèýÿð ñîñèàë ùàäèñÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, äþâëÿ-
òèí ãàðûøìàñûíû ìöìêöí åäÿí ìÿúáóðåòìÿ ôóíêñèéàñûíà ìàëèêäèð. Cÿ-
ìèééÿòäÿ ùþêìðàíëûã åäÿí äþâëÿò, ìÿúáóðåòìÿ (çîðàêû ìåòîäëàðëà)
èëÿ ùÿäÿëÿéÿðÿê âÿ éà îíó òÿòáèã åäÿðÿê, áó ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿéè
òÿìèí åäèð. Äþâëÿòñèç ùöãóã âÿ ùöãóãñóç äþâëÿò éîõäóð. Áó èêè èôàäÿ,
åéíè ñîñèàë ùàäèñÿíè òÿçàùöð åäèð. Ñèíôè ìöáàðèçÿ àëÿòè îëàí ùöãóã, ùà-
êèì ñèíôèí ìàðàãëàðûíà õèäìÿò åòìÿê âÿ îíëàð ö÷öí ÿëâåðèøëè îëàí ñî-
ñèàë áÿðàáÿðñèçëèéè ãîðóìàüû òÿìèí åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð.
Ìàðêñèçì ñèéàñè äîêòðèíà êèìè úÿìèééÿòäÿêè áöòöí çîðàêûëûüûí,
ÿäàëÿòñèçëèêëÿðèí ñÿáÿáèíè, ñîñèàë ñèíèôëÿðèí àíòàãîíèçìèíäÿ ýþðöðäö.
Èñòåùñàë âàñèòÿëÿðèíèí õöñóñè ìÿíèìñÿíèëìÿñèíÿ ñîí ãîéóëìàñû, îíó
áöòöí èñòèôàäÿ÷èëÿðèí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëìÿñè âÿ ùàìûíûí ìàðàãëàðû íà-
390
ìèíÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû èëÿ áó çèääèééÿòëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëàúàüû áèë-
äèðèëèðäè. Äîêòðèíàéà ýþðÿ, èíñàíûí èíñàí òÿðÿôèíäÿí èñòèñìàðûíà ñîí ãî-
éàúàã âÿ "ùÿð êÿñäÿí ãàáèëèééÿòèíÿ ýþðÿ, ùÿð êÿñ òÿëÿáàòûíà ýþðÿ"
ïðèíñèïè ÿñàñûíäà éåíè êîììóíèçì úÿìèééÿòè áåëÿ ãóðóëàúàãäûð.
Ìÿúáóðåòìÿéÿ ëöçóì îëìàéàúàã âÿ îíóí äàøûéûúûëàðû îëàí äþâëÿò âÿ
ùöãóã þç-þçöíÿ ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿêäèð. Ýåðèéÿ, (ÿýÿð óòîïèéà áàø âå-
ðÿðäèñÿ) äþâëÿòñèç âÿ ùöãóãñóç éåíè úÿìèééÿòÿ êå÷èä, òàðèõèí äàùà áèð
äèàëåêòèê ñû÷ðàéûøû îëà áèëÿðäè. Éåíè úÿìèééÿòäÿ èíñàí àçàä îëóð, î òà-
ìàìèëÿ þçö-þçöíÿ ñàùèá îëóð âÿ þç èø ãöââÿñèíè ùàêèì ñèíèôäÿí îëàí
èñòèñìàð÷ûëàðà âåðìèð. Ôîðìàëàøàúàã äàâðàíûø íîðìàëàðû, åðêÿí ñèíèôñèç
úÿìèééÿòäÿ îëäóüó êèìè ìÿíÿâè, åòèê, òåõíèêè ýþñòÿðèø ãàéäàëàðûíäàí
èáàðÿò îëàúàãäûð. Áó äàâðàíûø ãàéäàëàðû öìóìè ìàðàãëàð âÿ ùÿãèãè
ÿäàëÿòÿ ìöâàôèã îëàðàã, ùÿð êÿñèí èíàì ýöúöíÿ ãîðóíàúàãäûð. Áöòöí
âÿòÿíäàøëàð þç ãàáèëèééÿò âÿ áàúàðûãëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ úÿìèééÿòèí èäà-
ðÿ îëóíìàñû èøëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿ áèëÿúÿêëÿð. Ùÿð êÿñ þç òÿëÿáàòûíà ìö-
âàôèã îëàðàã ìàääè íåìÿòëÿðäÿí áÿùðÿëÿíÿúÿêäèð. Äþâëÿòÿ âÿ ùöãóãà
èúòèìàè èíêèøàôûí ñèíôè íÿçÿðèééÿñè ìþâãåéèíäÿí éàíàøàí Ìàðêñ ýþñ-
òÿðèðäè êè, ñèíèôñèç úÿìèééÿòÿ êå÷èä ïðîñåñèíäÿ ïðîëåòàðèàò äèêòàòóðàñû-
íûí ìþâúóäëóüó íÿòèúÿñèíäÿ ñèíèôëÿðèí éîõ îëìàñû èëÿ áèðëèêäÿ äþâëÿò
âÿ ùöãóã äà éîõ îëóð. Ìàðêñ ùöãóãè äþâëÿò èäåéàñûíû àøàüûäàêû êèìè
èôàäÿ åäèðäè: "Àçàäëûã îíäàí èáàðÿòäèð êè, äþâëÿò úÿìèééÿòèí öçÿðèíäÿ
äóðàí îðãàíäàí áöòöíëöêëÿ áó úÿìèééÿòÿ òàáå îëàí îðãàíà ÷åâðèëñèí".
1917-úè èëäÿ Ðóñèéàäà áîëøåâèêëÿðèí ùàêèìèééÿòè çÿáò åòìÿëÿðèí-
äÿí ñîíðà, îíëàðûí ëèäåðè Â.È.Ëåíèíèí, ìàðêñèçìèí èíêèøàôûíäàêû ðîëó-
íà ýþðÿ, ÕÕ ÿñðèí êîììóíèñò èäåîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí, áó òÿëèìÿ îíóí
äà àäû ÿëàâÿ åäèëìèø âÿ ìàðêñèçì-ëåíèíèçì àäûíû àëìûøäûð. Ìàðê-
ñèçì-ëåíèíèçìÿ ýþðÿ ñîñèàëèñò äþâëÿòèíèí ãóðóëìàñûíäà ïðîëåòàðèàòûí
èíãèëàáè äèêòàòóðàñûíûí ìöùöì ðîëó âàðäûð. Ëåíèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ùà-
êèìèééÿòè "ôÿòù åäÿí" áîëøåâèêëÿð ñîñèàëèñò äþâëÿòèíèí ñòðóêòóðó âÿ
âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéè ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóëàð. Áó
ïðîñåñÿ Ëåíèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ áàøëàíûëìûø, îíóí âÿôàòûíäàí (1924-úö
èë) ñîíðà, È.Ñòàëèí ñîâåò úÿìèééÿòèíÿ õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿð âåðÿðÿê, èã-
391
òèñàäèééàòäà êöòëÿâè êîëëåêòèâëÿøìÿ âÿ äþâëÿòèí ãóðóëóøóíäà òîòàëèòà-
ðèçì ìöÿééÿí åäÿðÿê, êîììóíèñò ðÿùáÿðëèéèíèí (áàø êàòèáèí) ÿëèíäÿ
íÿçàðÿòñèç ùàêèìèééÿò úÿìëÿøìÿñèíÿ íàèë îëà áèëìèøäèð. Ìàðêñ ùåñàá
åäèðäè êè, èíãèëàá ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ îëàúàã âÿ
òåç áèð çàìàíäà äöíéà þëêÿëÿðèíÿ éàéûëàúàãäûð. Ëàêèí èíãèëàá àãðàð
þëêÿäÿ áàø âåðäè âÿ Ðóñèéà 1917-úè èëäÿ òÿê ãàëäû. Ìàðêñèñò äîêòðèíà
êîììóíèñòëÿðèí ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿëÿðèíäÿí ñîíðà íÿ åòìÿéè
ýþñòÿðìÿìèøäèð. Êîììóíèçìÿ êå÷èä ìÿðùÿëÿñè îëàí ñîñèàëèçì ãóðó-
ëóøó, î úöìëÿäÿí îíóí ùöãóãè àñïåêòëÿðè èøëÿíèá ùàçûðëàíìàìûøäûð.
Áó ìÿðùÿëÿíèí ïðîëåòàðèàò äèêòàòóðàñû îëàúàüû èëÿ èñÿ ùàìû ðàçûëàøûðäû.
Ìàðêñèñò äîêòðèíà ôÿëñÿôÿ, òàðèõ, èãòèñàäèééàò âÿ ñèéàñÿò ñàùÿëÿðèíäÿ
çÿíýèí ÿñÿðëÿðëÿ ôÿðãëÿíñÿ äÿ, ùöãóã ñàùÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø èøëÿðèí
ñàéû ÷îõ "ãûòëûã" òÿøêèë åòìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, áó äþâðäÿ îðòîäîêñàë
ìàðêñèñò òÿìàéöëäÿí óçàã ìöÿëëèôëÿð, þçëÿðèíèí ñîñèàëèñò èñòèãàìÿòëè
ùöãóãè òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ, ñîñèàëèçì ãóðìàüûí òÿêàìöë éîëó âÿ ïðî-
ëåòàð äèêòàòóðàñûíû åëàí åòìÿäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö-
íö ýþñòÿðìèøäèëÿð. Ëàêèí ñîñèàëèñò Ðóñèéàñûíäà, ñèéàñè ðÿùáÿðëèéèí, áè-
ëàâàñèòÿ Ëåíèíèí (Ëåíèí Êàçàí óíèâåðñèòåòèíèí ùöãóã ôàêöëòÿñèíè áèòèð-
ìèøäè) âÿ äèýÿð ùöãóãøöíàñëàðûí èøòèðàêû èëÿ åìïèðèê (òÿúðöáÿíè ÿñàñ
ãÿáóë åäÿí) éîëëà äîêòðèíàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ áàøëàíûëìûøäûð.

2. Ñîâåò ãóðóëóøóíóí âÿ ùöãóãóíóí

ôîðìàëàøìàñû
Ñîâåò ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñûíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñè 1936-úè èë 5
äåêàáð òàðèõèíÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Áó ìÿðùÿëÿ ùÿðáè êîììóíèçì
(1917-1921-úè èëëÿð), éåíè èãòèñàäè ñèéàñÿò (1921-1928-úè èëëÿð) âÿ èñòåù-
ñàë âàñèòÿëÿðèíèí èúòèìàèëÿøäèðèëìÿñè (1928-1936-úû èëëÿð) äþâðëÿðèíÿ
áþëöíöð. Êå÷ìèø Ðóñèéà Èìïåðèéàñû ÿðàçèëÿðèíäÿ Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñ-
ïóáëèêàëàðû êèìè åëàí åäèëìèø äèýÿð äþâëÿòëÿðäÿ ìþâúóä îëìóø ùöãóã
ñèñòåìè, Ðóñèéà Ñîâåò Ôåäåðàòèâ Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñûíäàêû (ÐÑÔÑÐ)
ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè îëäóüó êèìè òÿêðàð åòìèøäèð. Ðóñèéà èìïåðèéà-
392
ñûíäàí êÿíàðäà èñÿ, äöíéàíûí áàøãà ÿðàçèëÿðèíäÿ ÑÑÐÈ-íèí òÿñèðè àëòûí-
äà éàðàäûëìûø ñîñèàëèñò äþâëÿòëÿðèíäÿêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ äÿ
úèääè ôÿðãëÿð îëìàìûøäûð. Éàëíûç èñòèñíà êèìè õöñóñè ìöëêèééÿòèí ìþâ-
úóäëóüó âÿ ñ. áó êèìè ôÿðãëÿðè ãåéä åòìÿê îëàð. ×èí, Éóãîñëàâèéà äþâ-
ëÿòëÿðèíäÿêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè, ÿñàñ ñîñèàëèñò äöøÿðýÿñèíäÿ îëàí ùö-
ãóãè ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè äàùà ÷îõ îëìóøäóð.
Ùÿðáè êîììóíèçì äþâðöíäÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíèí âÿ õàðèúè
ùÿðáè òÿúàâöç ñÿáÿáèíäÿ îíñóç äà àüûð îëàí âÿçèééÿò áèð ãÿäÿð äÿ
ìöðÿêêÿáëÿøìèøäèð. Áó äþâðäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû âÿ îíóí
ìöÿééÿí åòäèéè íîðìàëàð ðåàëëûüû ÿêñ åòäèðìèðäè. Òðîòñêè, Ëåíèíÿ èñòè-
íàäÿí ãåéä åäèðäè êè, ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê äåêðåòëÿðè òÿáëèüàò õà-
ðàêòåðè äàøûìûøäûð. Äîüðóäàí äà, ìèëëè àçëûãëàðûí (Ðóñèéà õàëãëàðûíûí
áÿéàííàìÿñè, Ðóñèéàíûí âÿ Øÿðãèí ìöñÿëìàí õàëãëàðûí ìöðàúèÿò)
ùöãóãëàðûíäàí òóòìóø, òîðïàã, ñöëù, õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû
ìöÿééÿí åòìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí âåðäèéè
äåêðåòëÿð, Ðóñèéà èìïåðèéàñû õàëãëàðûíû, åëÿúÿ äÿ ðóñ õàëãûíûí þçöíö
äÿ ñîâåò ðÿùáÿðëèéèíèí âÿäëÿðèíÿ èíàíäûðìàã âÿ ýÿëÿúÿéÿ öìèä éàðàò-
ìàã ìÿãñÿäèíè äàøûìûøäûð. Ùÿòòà áåëÿ áèð òÿñÿââöð éàðàäûëûðäû êè, áó
äåêðåòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, ìàðêñèçì äîêòðèíàñûíäàí éàí êå÷ìÿê-
ëÿ, ñîñèàëèçì ãóðìàäàí, äÿðùàë áèðáàøà êîììóíèçìÿ êå÷ìÿê ìöì-
êöí îëàúàãäûð. ÐÑÔÑÐ-èí 1918-úè èë èëê êîíñòèòóñèéàñûíäà "äþâëÿò" ñþ-
çöíöí èøëÿäèëìÿìÿñè, áÿëêÿ äÿ äþâëÿòñèç âÿ ùöãóãñóç êîììóíèçì
ãóðóëóøóíóí òåçëèêëÿ áÿðãÿðàð îëàúàüû èääèàëàðû èëÿ áàüëû îëìóøäóð.
Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ, ùÿðáè êîììóíèçì ñîíëàðûíäà,
ÿùàëèíèí èíãèëàáè ùöãóã äöøöíúÿñèíäÿ óòîïèê êîììóíèñò ãóðóëóøóíà
èíàíäûðìàüûí ìöìêöíñöçëöéö, éåíèäÿí ãàíóíà âÿ ñîâåò äþâëÿòè òÿðÿ-
ôèíäÿí åëàí åäèëìèø ãàíóí÷óëóã ïðèíñèïèíÿ ãàéûòìàüû àêòóàëëàøäûðäû.
Ñîâåò ùöãóãó ýöíäÿëèê ìÿñÿëÿëÿð êèìè ÿìÿê ñàùÿñèíäÿ íèçàì-èíòè-
çàì, ïëàíëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìÿñóëèééÿòè âÿ ñ. ãàéäàëàð ìöÿééÿí
åäÿðÿê âÿçèééÿòè íîðìàëëàøäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Éåíè êîììóíèçì ãóðó-
ëóøóíäà äþâëÿòèí âÿ ùöãóãóí îëìàéàúàüû òåçèñèíè èðÿëè ñöðÿí ìàðêñèñò
äîêòðèíà, ùÿëÿëèê áó ìÿðùÿëÿäÿ (éåíè èãòèñàäè ñèéàñÿòÿ êå÷èä ìÿðùÿëÿ-
393
ñèíäÿ) çÿðóðÿò îëäóüó ö÷öí "äþâëÿòèí" ìþâúóäëóüóíó âàúèá ùåñàá
åäèðäè. Áó äþâðäÿ èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðû, äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè, êîîïåðà-
òèâëÿð, âÿòÿíäàøëàð þëêÿ ùÿéàòûíäà, ùÿëÿëèê ìþâúóä îëàí ùöãóãà ìö-
âàôèã îëàðàã ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ñóáéåêòèâ ùöãóãëàð ùàããûíäà äöøöíìÿ-
äÿí ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíÿ, ãàéäà-ãàíóíëàðà ÿìÿë åäèëìÿñè
èìïåðàòèâ íîðìà êèìè ìöÿééÿí åäèëèð. Áåëÿ áèð ìÿñÿëÿ îðòàëûüà ÷ûõûð-
äû êè, ÿýÿð ãàíóí÷óëóãäàí áÿùñ åäèëèðñÿ, íèéÿ áÿñ îíà "ñîñèàëèñò" èôà-
äÿñè äÿ ÿëàâÿ îëóíóð? Íÿçÿðÿ àëñàã êè áó, ùÿì äÿ ãàíóí÷óëóã ïðèíñè-
ïèíÿ âÿ ãàíóíëàðà ÿìÿë åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòìàã ö÷öí ÿëàâÿ åäèëìèø,
ñàäÿúÿ, òåðìèíîëîæè èôàäÿ ("ñîñèàëèñò") äåéèëäèð. Ñîâåò âÿòÿíäàøëàðû ãà-
íóíà ÿìÿë åòìÿëèäèðëÿð, ùÿì äÿ îíà ýþðÿ éîõ êè, áó ãàíóíëàð ÿäàëÿò-
ëèäèð, ùÿì äÿ îíà ýþðÿ ÿäàëÿòëèäèð êè, îíëàð ñîñèàëèñò äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí
âåðèëèáëÿð âÿ ùÿð ùàíñû èìòèéàçëû ñèíôèí äåéèë, ùàìûíûí ìàðàãëàðûíû èôà-
äÿ åäèð. ÑÑÐÈ-èí ìþâúóäëóüóíóí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ, âÿòÿíäàøëàð-
äàí ùöãóã ãàéäàëàðûíà úèääè ÿìÿë åòìÿê òÿëÿá åäèëìèøäèð.
Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì áóðæóà ùöãóãóíà ãàðøû ÷ûõàðàã, îíó ÿäàëÿòñèç
ñîñèàë ãóðóëóøó ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèðäè. Ñîñèàëèñò ãàíóí÷ó-
ëóüó ïðèíñèïè ùÿðáè êîììóíèçì (íàòóðàë ìÿùñóëëàðûí çÿðóðè ñÿíàéå
ìàëëàðû èëÿ äÿéèøäèðèëìÿñè) áàøà ÷àòäûãäàí, àðòûã ñîñèàëèñò úÿìèééÿòè
ãóðóëäóãäàí ñîíðà òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàäû.
Ñîâåò ùöãóãóíäà áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿð þçöíÿìÿõñóñ ôîðìàäà òÿçà-
ùöð åòìèøäèð. Õöñóñèëÿ äÿ ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó, áèð ñûðà ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíÿ ýþðÿ áóðæóà äþâëÿòëÿðèíäÿêè ùöãóãóí ùþêìðàíëûüû (Ðóëå îô ëàw)
ïðèíñèïèíäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Áèðèíúè ôÿðãëÿíäèðèúè úÿùÿò ñîâåò úÿìèééÿòè-
íèí éåíè ôóíêñèéàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Èëê íþâáÿäÿ äþâëÿòèí òåç áèð çà-
ìàíäà ðàäèêàë äÿéèøèêëèêëÿð åòìÿêëÿ, ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø øÿðàèò-
äÿí ãóðòóëìàñû èñòÿéè èëÿ áàüëû èäè. Ñîñèàëèñò ùöãóãó þçöíöí èëê ôóíêñè-
éàëàðûíäàí áèðè, úÿìèééÿòèí èãòèñàäè ýöúöíö òÿøêèë åòìÿê âÿ èíñàíëàðûí
éåíè ôîðìàëû äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿêäÿí èáàðÿò îëìóø-
äóð. Áó ìÿñÿëÿäÿ ñîâåò ùöãóãóíóí äèíàìèçìè, áóðæóà ùöãóã ñèñòåì-
ëÿðèíäÿêèíäÿí äàùà ñöðÿòëè èäè. Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ùöãóãà ÿìÿë åòìÿ-
ìÿê, íÿèíêè áó âÿ éà äèýÿð øÿõñëÿðèí ìàðàãëàðûíà ãÿñä âÿ éà ìÿíÿâè
394
úÿùÿòäÿí íàðàçûëûã, åéíè çàìàíäà äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ-
ñèíÿ áþéöê òÿùëöêÿ òþðÿòìÿñè êèìè òÿôñèð åäèëèðäè. Áóðæóà äþâëÿòëÿðèíèí
ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíäÿ áàüëàíàí ìöãàâèëÿëÿð, èúðà åäèëÿðêÿí âÿ éà òÿô-
ñèð åäèëÿðêÿí, èëê íþâáÿäÿ õöñóñè ìàðàãëàðûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ éþíÿë-
äèéè ùàëäà, ñîâåò ùöãóãóíäà áó ìàðàãëàð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ïëàíëàøäû-
ðûëàí ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíûí ìàðàãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ
ùåñàáëàíûðäû. Ùöãóãóí, ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí áó éåíè ôóíêñèéàñû, îíóí
èíãèëàáè õàðàêòåðëè îëìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè. Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ùöãóãà åù-
òèðàì, áóðæóà þëêÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, äàùà ÷îõ öìóìè êàòåãîðèéà õà-
ðàêòåðè äàøûäûüû ùàëäà, áóðæóà ùöãóãóíäà áó ìöíàñèáÿòëÿð öìóìè âÿ-
òÿíäàøëàðäàí ÷îõ, àéðû-àéðû øÿõñëÿðè äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûðûðäû.
Ñîâåò úÿìèééÿòèíèí ùöãóãà èíàìûíû, ùàêèìèééÿò þçöíöí ñèéàñÿò
àëÿòèíÿ ÷åâèðìèøäèð. Ëåíèí ùàêèìèééÿòèí ñèéàñÿò àëÿòèíÿ ÷åâðèëìèø ùö-
ãóãà èíàìûíäàí áÿùñ åäÿðÿê ýþñòÿðèðäè êè, áèç "õöñóñè" íÿ âàðñà ãÿ-
áóë åòìèðèê, áèçèì òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíûí òÿíçèìëÿíìÿñè ö÷öí õöñóñè
ùöãóã éîõ, öìóìè ùöãóã ìþâúóääóð. Áó áàðÿäÿ î, 1922-úè èë ôåâðà-
ëûí 28-äÿ Õàëã ßäëèééÿ Êîìèññàðû Ä.È. Êóðñêèéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóá-
äà, õöñóñè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ äþâëÿòèí ãàðûøìàñûíû ýåíèøëÿíäèð-
ìÿéèí çÿðóðèëèéèíäÿí áÿùñ åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, áó ôîðìóëà ñîâåò ùöãó-
ãóíóí éåíè ñîñèàë ãàéäàëàð éàðàòìàã ìÿãñÿäèíäÿ èñðàðëû îëäóãëàðûíû
ýþñòÿðèð, Ñîâåò äþâëÿòèíèí ðÿùáÿð ðîëóíóí çÿðóðèëèéèíè þíÿ ÷ÿêèðäè.
Îíà ýþðÿ äÿ, ùöãóãóí ïîçóëìàñû íÿèíêè êîíêðåò çÿðÿð ÷ÿêìèøèí, åé-
íè çàìàíäà äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ äþâëÿòèí þçöíöí äÿ äèããÿòèíè úÿëá
åäèð. Ñîñèàëèñò ùöãóãóíäà ãàíóí÷óëóã ïðèíñèïèíÿ õöñóñè ðÿüáÿò áÿñëÿ-
íèëìÿñè, ùöãóãóí äèýÿð ïðèíñèïëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà úèääè ÿìÿë
åäèëìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áóðæóà äþâëÿòëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ùÿì úÿìèé-
éÿò, ùÿì äÿ äþâëÿò áó ìÿñÿëÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû èäèëÿð.
Ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí áóðæóà ùöãóãóíäàí èêèíúè ÿñàñ ôÿðãè, ñîâåò
ùöãóãóíóí òÿáèè ùöãóãà îëàí ìöíàñèáÿòèëÿ áàüëû îëìóøäóð. Ìàðêñèñò-
ëåíèí÷è äîêòðèíà ïîçèòèâ ùöãóãóíóí, òÿáèè ùöãóãó èíêàð åòìÿñè áàðÿäÿ
ìöëàùèçÿëÿðëÿ ÷ûõûø åäèð âÿ éàëíûç äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø âÿ éà
ñàíêñèéàëàøäûðûëìûø ùöãóã ãàéäàëàðûíà öñòöíëöê âåðèðäè. Áó àñïåêòäÿí
395
éàíàøäûãäà, ìàðêñèçìè ïîçèòèâ òÿëèì òÿðÿôäàðëàðû ñûðàñûíà äàõèë åòìÿê
îëàðäû. Ëàêèí ìàðêñèçì, ïîçèòèâ òÿëèìäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ùöãóãóí éàë-
íûç õàðèúè, ôîðìàë àñïåêòëÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøìûð. Ìàðêñèçì ìþâãåéèíÿ
ýþðÿ ùöãóã ñîñèàë ôàêòîðëàðäàí òÿúðèä åäèëìÿìÿëèäèð. Áó áàõûìäàí éà-
íàøäûãäà, ìàðêñèçì ïîçèòèâ ùöãóã ìþâãåéèíäÿí óçàãëàøûð âÿ òàðèõè
ïðîñåñèí ýåäèøèíäÿ àçàä âÿ ñîñèàë ìöùèòäÿ éàðàíìûø òÿáèè ùöãóãóíóí
ÿëàìÿòëÿðèíè åòèðàô åäèð. Ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, ãàíóíâåðèúè ùå÷ äÿ
ùÿìèøÿ ùÿð øåéÿ ãàäèð äåéèë. Ãàíóíâåðèúè ôÿàëèééÿòèíäÿ "þç êåôèíÿ" èñ-
òÿäèéè êèìè ãàíóíëàð éàðàäà áèëìÿç, ÷öíêè îíóí ôÿàëèééÿòè ìöÿééÿí
ìàääè âÿ ìÿíÿâè ðåàëëûãëàðëà áàüëûäûð. Îíóí ôÿàëèééÿòè áèð ÷îõ ùàëëàð-
äà èíñàíëàðûí ÿí ìöõòÿëèô ñîñèàë ãðóïëàðû èëÿ îëàí ìöíàñèáÿòëÿðëÿ íÿèí-
êè øÿðòëÿøèð, ùÿòòà áó ìöíàñèáÿòëÿðëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, þç ùö-
ãóã äöøöíúÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèíèí ùàêèìèééÿò ùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí
åäÿí ìàðêñèçì, áóíóíëà äà ïîçèòèâèçìäÿí óçàãëàøûð.
Ëàêèí ïîçèòèâ ùöãóã òÿëèìèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ìàðêñèçì ãàíóíâå-
ðèúèéÿ ñÿðáÿñò ùöãóã éàðàäûúûëûüû ôÿàëèééÿòè âåðìèð. Ãàíóíâåðèúèëèê
ôÿàëèééÿòèíäÿ ãàíóíâåðèúè áèð ÷îõ ôàêòîðëàðëà, ùÿì ãàíóí éàðàäûúûëûüû,
ùÿì äÿ îíäàí êÿíàð ïðîñåñëÿðëÿ ãàðøûëàøûð. Ìÿùç áó ôàêòîðëàð ìàðê-
ñèñò ãàíóíâåðèúèëèê òÿëèìèíè, òÿáèè ùöãóã êîíñåïñèéàñû èëÿ éàõûíëàøäûðûð.
Áó áàõûìäàí, ìàðêñèçì ãàíóíâåðèúèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿñàñ äèããÿòè,
òÿáèè ùöãóã äîêòðèíàñûíûí ìöÿééÿí åòäèéè èäåàë ãàéäàëàð ôàêòîðóíà äå-
éèë, úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí ìàääè ùÿéàò øÿðàèòèíÿ, èñòåùñàë ãàáèëèééÿòèíÿ
éþíÿëäèð. Ëàêèí òÿáèè ùöãóã äîêòðèíàñû (èäåàë ãàéäàëàð ôàêòîðóíà ìö-
íàñèáÿòäÿ) áåëÿ éàíàøìà, ìàðêñèçìèí ùöãóãóí åòèê ÿñàñëàðû âÿ ìÿã-
ñÿäëÿðèíè èíêàð åòìÿñè äåìÿê äåéèë. Áóíó ãåéä åòìÿìÿê ÿäàëÿòñèçëèê
îëàðäû êè, ñîñèàëèñò äþâëÿòè éàðàíäûãäàí ñîíðà ùöãóã âÿ ìÿíÿâèééàòûí
ôîðìàëàøìàñû ö÷öí áþéöê úÿùäëÿð åäèëìèøäèð. Ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëÿíìÿê
ëàçûì äåéèë êè, ìàòåðèàëèçì úÿìèééÿòèíäÿ, ùöãóãóí äÿéÿðè, îíóí ìÿ-
íÿâè âÿ ÿäàëÿòëè õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí ìöâÿããÿòè õàðàêòåð äàøûìàñû ìàðêñèñò-ëåíèí-
÷è äîêòðèíà èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Äîêòðèíàéà ýþðÿ, ýÿëÿúÿê êîì-
ìóíèçì ãóðóëóøóíäà íÿ äþâëÿò, íÿ ùöãóã âÿ áóíà ìöâàôèã îëàðàã,
396
òÿáèè êè, ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó äà îëìàéàúàãäûð. Ùöãóãà ñîñèàëèçìÿ
ìþâãåéèíäÿí éàíàøäûãäà, îíóí ÿäàëÿòëè õàðàêòåðè, êîììóíèçì ìþâ-
ãåéèíäÿí ýþðöíìöð. Êîììóíèçì ìþâãåéèíäÿí áàõäûãäà, ñîñèàëèç-
ìèí ÿäàëÿòñèç ýþðöíìÿñè èñÿ äèàëåêòèê çèääèééÿòëÿð éàðàäûð. Áó çèä-
äèééÿòëÿðèí àðàäàí ãàëõìàñûíà ñîí âåðèëìÿñè èñÿ äþâëÿòèí þëöá ýåòìÿ-
ñèëÿ êîììóíèçìäÿ áàø âåðÿúÿêäèð. Áó áàõûìäàí ñîâåò ùöãóãóíäà,
ãàíóí÷óëóã ïðèíñèïëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, ýÿëÿúÿê úÿìèééÿòèí ãåéðè-ùö-
ãóãè ôîðìàëàðû áàðÿäÿ èíñòèòóòëàð åëàí åäèëìèø âÿ ùàçûðëàíìûøäûð. Áÿ-
çÿí áó èíñòèòóòëàð ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíÿ ìöâàôèã îëìàéàí
ôîðìàäà íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áöòöí áóíëàð îíó ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð
êè, ñîâåò úÿìèééÿòèíäÿ, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì äîêòðèíàñûíûí ìöÿééÿí
åòäèéè ñòðóêòóðäàí êÿíàðëàøìà ìþâúóä îëìóøäóð.
1917-úè èëäÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòè (äþâëÿòè éîõ) äÿðùàë òîðïàãëàðûí,
øàõòàëàðûí, áöòöí ìöùöì ìöÿññèñÿëÿðèí, áàíêëàðûí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè
áàðÿäÿ äåêðåò èìçàëàìûøäû. Ñîâåò ãóðóëóøó õöñóñè òèúàðÿòè ãàäàüàí
åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ íèêàù ùàããûíäà ìÿúÿëëÿ ãÿáóë åäèëìèø, êèëñÿíèí
äþâëÿòäÿí àéðûëìàñû ðÿñìÿí áÿéàí åäèëìèøäèð. Ìöÿññèñÿëÿð àðàñûíäà
þùäÿëèê ìöãàâèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè, ìÿùñóëëàðûí áèðáàøà áþëöøäöðöë-
ìÿñè ãàéäàñû ÿâÿç åòìèøäèð. Áåëÿ òÿñÿââöð éàðàíûðäû êè, ïóë íîìèíà-
ñèéàñû èíäèúÿ éîõ îëóá ýåäèð âÿ Ðóñèéà äÿðùàë êîììóíèçì éàðàòìà-
üà úÿùä ýþñòÿðèð. Áîëøåâèêëÿðèí ñþéëÿäèêëÿðè êèìè, îíëàð íÿ áóðæóà ùö-
ãóãóíà, íÿ äÿ áóðæóà ùöãóãøöíàñëàðûíà èíàíìûðëàð. Îíà ýþðÿ äÿ, áö-
òöí ÿââÿëêè ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåäóðëàðû äÿðùàë ëÿüâ åäè-
ëèð. Ëåíèíèí 1917-úè èë 23 íîéàáð 1 ñàéëû äåêðåòè, 1918-úè èë 7 ìàðò 2
ñàéëû äåêðåòè âÿ 1918-úè èë 20 èéóë 3 ñàéëû äåêðåòëÿðè èëÿ ãûñà ìöääÿò-
äÿ áöòöí ìÿùêÿìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëûð. Ùÿð ö÷ àêò éåíè èíãè-
ëàáè ñîâåò ìÿùêÿìÿñèíèí éàðàäûëìàñûíûí ùöãóãè áàçàñûíû ìöÿééÿí
åòìèøäèð. Éåíè éàðàäûëìûø ñîâåò ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè ùàêèìëÿðè èñÿ, ôîð-
ìàë ïðîñåäóð ãàéäàëàðëà, èíãèëàá÷û âèúäàíû âÿ äöøöíúÿñè ÿñàñûíäà,
ôÿùëÿ âÿ êÿíäëè ùþêóìÿòèíèí ìàðàãëàðû íàìèíÿ ãÿðàð ÷ûõàðûðäû.
Éåíè èãòèñàäè ñèéàñÿòÿ êå÷èäëÿ áàüëû, ÿââÿëêè ïðîñåäóð ãàéäàëà-
ðûíäàí (ùÿðáè êîììóíèçì äþâðöíäÿ îëàí) áèð ãÿäÿð ýåðè ÷ÿêèëìÿ
397
ïðîñåñè áàø âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, êîíñåññèéà (èúàðÿ) éàðàòìàã, ÿùàëèíèí
ìÿøüóëëóüóíó òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ õàðèúè êàïèòàëû úÿëá åòìÿê âÿ
ñ. áó êèìè ùàëëàð, ñîâåò ïðîëåòàð äèêòàòóðàñûíûí ñàíêè "ëèáåðàëëàøäûüû"
òÿñÿââöðöíö éàðàòìûøäûð. ßñëèíäÿ èñÿ, ñîâåò ùàêèìèééÿòè áöòöí êîì-
ìóíèçì èëëöçèéàëàðäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê ìàðêñèñò äîêòðèíàñûíäà íÿçÿðäÿ
òóòóëìóø èëê ìÿðùÿëÿ êèìè ñîñèàëèçì ãóðìàüà áàøëàìûøäûð. Éåíè èã-
òèñàäè ñèéàñÿò øÿðàèòèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ìÿúÿëëÿëÿð ñûðàñûíäà, Ìöëêè
âÿ Ìöëêè-Ïðîñåññóàë, Cèíàéÿò âÿ Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë, Òîðïàã, Àèëÿ
ìÿúÿëëÿëÿðèíè ãåéä åòìÿê. Àðòûã, ñîâåò ðåúèìè èíñàíëàðûí äöøöíúÿ-
ñèíäÿ ñàäÿ ÿäàëÿòÿ ÿñàñëàíàí, óòîïèê úÿìèééÿò èäåàëûíäàí èìòèíà
åäÿðÿê ðåàë èøëÿðÿ ÿñàñëàíàí òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè çÿðóðÿòèíè äÿðê åò-
ìèøäèð. Èëê íþâáÿäÿ ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí éåíèíäÿí ãóðóëìàñûíà
áàøëàíûëäû. Éåíè ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïè åëàí åäèëäè. Ãàíóí÷ó-
ëóüà ðèàéÿò åäèëìÿñèíÿ, èäàðÿ÷èëèê èøëÿðèíÿ âÿ áöòöí âÿòÿíäàøëàðà úèä-
äè íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí õöñóñè ïðîêóðîðëóã èíñòèòóòó éàðàäûëäû. Äþâëÿò
ìöÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿê âÿ îíóí ìÿñóëèééÿòè-
íè äàøûìàã ö÷öí äèðåêòîðëóã èíñòèòóòó òÿñèñ åäèëäè. Åéíè çàìàíäà
ìöÿññèñÿëÿðèí ìàëèééÿ ìöñòÿãèëëèéè òàíûíäû âÿ îíëàðûí òÿñÿððöôàò ùå-
ñàáû ïðèíñèïèíÿ êå÷èëìÿñè ãàéäàëàðû ìöÿééÿí åäèëäè.
1928-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ÑÑÐÈ-äÿ ñÿíàéåëÿøìÿ âÿ êöòëÿâè êîëëåê-
òèâëÿøìÿéÿ áàøëàíûëäû. Ñîâåò ìöÿññèñÿëÿðè ö÷öí èëê áåøèëëèê ïëàíëàøäûðë-
ìà ìöÿééÿí åäèëäè. 1936-úû èë äåêàáðûí 5-äÿ ãÿáóë åäèëìèø êîíñòèòó-
ñèéà ñîñèàëèçìèí òàì ãÿëÿáÿñè êèìè åëàí åäèëäè. ÑÑÐÈ-èí òàì ãÿëÿáÿ-
ñèíäÿí ñîíðà ñîâåò ùàêèìèééÿòè âÿ ùöãóãóíóí èêèíúè èíêèøàô ìÿðùÿëÿ-
ñè áàøëàìûøäûð. ÑÑÐÈ-íèí ñîíóíúó, 1977-úè èë îêòéàáð àéûíûí 7-äÿ ãÿ-
áóë åäèëìèø êîíñòèòóñèéàñû èñÿ ñòàãíàñèéà (äóðüóíëóã) äþâðöíÿ òÿñàäöô
åäèð. Àðòûã êîììóíèçì èäåàëëàðû áèð ñûðà èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿð áóðóëüà-
íûíäà, ùÿòòà éàøëû ñîâåò àäàìëàðûíûí éàääàøûíäàí ñèëèíìèøäèð. Ñòàëèíèí
âàðèñëÿðè îëìóø Ñîâåò Èòòèôàãû ðÿùáÿðëÿðè þëêÿäÿêè äóðüóíëóüó äàéàí-
äûðà áèëÿúÿê èñëàùàòëàð êå÷èðÿ áèëìÿäèëÿð. Í.Ñ.Õðóøøîâ áó ïëàíäà áèð
ãÿäÿð ÷åâèêëèê ýþñòÿðÿðÿê Ñòàëèí ðåúèìè äþâðöíäÿ ìþâúóä îëìóø òåð-
ðîðó äàéàíäûðà áèëìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ, Õðóøøîâóí úÿñàðÿòëè àääûìëàðûí-
398
äàí ãîõóéà äöøìöø Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû, îíó äàùà äà ãàáàüà èðÿëèëÿ-
ìÿéÿ ãîéìàäû. Êèôàéÿò ãÿäÿð óçóí ìöääÿòäÿ (1964-1982-úè èëëÿð)
Áàø Êàòèá îëìóø Ë.È.Áðåúíåâ âÿ ãûñà äþâðäÿ ñîâåò ðÿùáÿðëèéèíäÿ îë-
ìóø (×åðíåíêî, Àíäðîïîâ) äèýÿðëÿðè éåíèëÿøìÿ ïðèíñèïè ñàùÿñèíäÿ
éàääà ãàëàí ùå÷ íÿ åòìÿäèëÿð. Éàëíûç 1985-úè èëäÿ Áàø Êàòèá ñå÷èëìèø
Ì.Ñ.Ãîðáà÷îâ ñîâåò èãòèñàäèééàòûíäà áàø âåðÿí òÿíÿççöëöí àüûð íÿòè-
úÿëÿðÿ ñÿáÿá îëäóüóíó äÿðê åäÿðÿê, ñîâåò úÿìèééÿòèíèí "éåíèäÿíãóð-
ìàéà" òðàíñôîðìàñèéà îëóíìàñû ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû.
1989-úó èëèí ìàðòûíäà ÿââÿëêè ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíè ÿâÿç åòìèø ÑÑÐÈ
Õàëã Äåïóòàòëàðû Ñîâåòè, Êîíñòèòóñèéàäà äÿéèøèêëèêëÿð åòäè. ÑÑÐÈ-äÿ
èëê ïðåçèäåíòëèê èíñòèòóòó òÿñèñ åäèëäè. 1990-úû èëèí ìàðòûíäà èñÿ éåíè-
äÿíãóðìàíûí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðèíäÿí îëàí Êîíñòèòóñèéàíûí 6-úû
ìàääÿñèíÿ åäèëìèø äöçÿëèøëÿð åäèëäè. Àðòûã êîììóíèñò ïàðòèéàñû èëÿ
éàíàøû äèýÿð òÿñèñ îëóíàúàã ïàðòèéàëàðäà þëêÿíèí ñèéàñè ùÿéàòûíäà èøòè-
ðàê åòìÿê ùöãóãó ÿëäÿ åòäèëÿð. Éàðàíìûø "ìöëàéèì èãëèì", ìöòòÿôèã
ðåñïóáëèêàëàðûí àçàä èñòÿêëÿðèíè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿêäÿ îíëàðà ÿëàâÿ ñòè-
ìóë âåðäè. Ôåäåðàòèâ ãóðóëóøà ìàëèê ÑÑÐÈ äþâëÿòè òåçëèêëÿ äàüûëàðàã,
15 ìöñòÿãèë äþâëÿòèí åëàí åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè.

3. Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åäÿí ÿñàñ

ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû
Ñîâåò Èòòèôàãûíäà åëàí åäèëÿí ãàíóí÷óëóã ïðèíñèïè ùå÷ øöáùÿñèç êè,
ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ äàèì äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Áåëÿ áèð úÿ-
ùÿòè äÿ íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ñîñèàëèñò äþâëÿòèíèí ãóðóëóøó âÿ ìþâ-
úóä îëìóø ãàíóí÷óëóã, êå÷èä äþâðö ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ñîñèà-
ëèñò ãàíóí÷óëóüóíó âÿçèôÿëè øÿõñëÿð âÿ âÿòÿíäàøëàð òÿðÿôèíäÿí òÿìèí åò-
ìÿê, ùàíñû òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè ñîâåò äþâëÿòè ãàðøûñûíäà äóðàí àêòóàë
ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè èäè. Ýåíèø ìÿúìó ìÿíàäà áóíó, áöòöí äþâëÿò îðãàí-
ëàðû âÿ ìþâúóä ãóðóëóøóí ùÿãèãè éîëäà îëäóüóíà èíàìû îëàí õàëãûí èðà-
äÿñè åòìÿëè èäèëÿð. Ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíèí åðêÿí äþâðëÿðèíäÿ ýÿëÿúÿê úÿ-
ìèééÿòäÿ ìÿúáóðåòìÿ àïàðàòûíûí îëìàéàúàüûíà èíàì ýöúëö îëìóøäóð.
399
Ìàðêñèñò-ëåíèí÷è äîêòðèíàñûíà ýþðÿ, ñîâåò ãóðóëóøóíäà èúòèìàè ãàéäàëàð
éàëíûç, ìÿúáóðåòìÿ ìåõàíèçìëÿðèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè èëÿ äåéèë, äèýÿð
äþâëÿò îðãàíëàðû, ùÿìêàðëàð, ìÿòáóàò âÿ âÿòÿíäàøëàðûí êþìÿéè âàñèòÿëÿ-
ðèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿêäèð. Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíóí ÿñàñ òÿìèíàòû, øÿõ-
ñè âÿ èúòèìàè ìàðàãëàðûí öñò-öñòÿ äöøìÿñè îëìóøäóð. Áó ìàðàãëàð èñòåù-
ñàë âàñèòÿëÿðèíèí èúòèìàèëÿøäèðèëìÿñè âÿ áó ÿñàñäà èíñàíûí èíñàí òÿðÿôèí-
äÿí èñòÿíèëÿí èñòèñìàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñè èëÿ øÿðòëÿøèðäè.
Ñîâåò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åäÿí îðãàíëàð ñûðàñûíäà ìöõòÿëèô ñÿ-
âèééÿëè ñîâåòëÿðèí, èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíû, õàëã íÿçàðÿòè îð-
ãàíëàðûíû, èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðûíäàêû àéðû-àéðû òÿôòèø îðãàíëàðûíû, ïðîêó-
ðîðëóüóí ôÿàëèééÿòè, ìÿùêÿìÿëÿðèí, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí, õöñóñèëÿ äÿ
ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí, ùÿì÷èíèí èíçèáàòè îðãàíëàðûí àðàøäûðìàã âÿ-
çèôÿëÿðèíÿ äàõèë îëàí øèêàéÿòëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãó âå-
ðÿí ãàéäàëàðûí îëìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíè òÿìèí åäÿí îðãàíëàð ñûðàñûíäà
õöñóñè ïðîêóðîðëóã èíñòèòóòóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿëÿ, Û Áþéöê
Ïéîòð òÿðÿôèíäÿ 1722-úè èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø ãÿäèì ðóñ èíñòèòóòó îëàí
ïðîêóðîðëóã "÷àðûí ýþçëÿðè" êèìè òàíûíìûøäûð. Éåðëè èäàðÿ÷èëèê îðãàí-
ëàðûíà íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí, ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòèí àýåíòè êèìè, áöòöí
âîéåâîäàëûãëàðà ÷àð òÿðÿôèíäÿí ïðîêóðîðëàð òÿéèí åäèëìèøäèð. Áó òèïëè
ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû 1864-úö èëäÿ ëÿüâ åäèëèð âÿ Ôðàíñà íöìóíÿñè
ÿñàñûíäà éåíè ïðîêóðîðëóã ñèñòåìè éàðàäûëûð. Íþâáÿòè ëÿüâ åòìÿ èñÿ,
ìÿùêÿìÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ 1918-úè èë íîéàáðûí 24-äÿ áàø âåðèð. 1922-úè
èëäÿ éàðàäûëìûø ïðîêóðîðëóã ñèñòåìè 1936-úû âÿ 1977-úè èë êîíñòèòóñè-
éàëàðû èëÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìèøäèð. Ôðàíñà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ïðîêó-
ðîðëóã îðãàíëàðûíà îõøàð îëìàñûíà áàõìàéàðàã Ðóñèéà ïðîêóðîðëóüó,
ùÿì ñòðóêòóðó, ùÿì äÿ ýåíèø ôóíêñèéàëàðûíà, õöñóñèëÿ äÿ ìÿðêÿçè âÿ
éåðëè èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðûíûí àêòëàðûíûí ãàíóíà óéüóíëóüóíà íÿçàðÿò
åäèëìÿñè áàõûìûíäàí äàùà ÷îõ ôÿðãëÿíèðäè.
Èéåðàðõèéà ïðèíñèïè ÿñàñûíäà òÿøêèë åäèëÿí ñîâåò ïðîêóðîðëóüó,
ìóõòàð ñòàòóñäà, áöòöí íàçèðëèêëÿðäÿí âÿ éåðëè Ñîâåòëÿðäÿí íÿèíêè àñû-
ëû îëìàéàí, ÿêñèíÿ, îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò ôóíêñèéàñûíà ìàëèê
400
îëàí ìöñòÿãèë ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíû èäè. Äþâëÿòèí áöòöí ïðîêóðîð-
ëóã ñèñòåìè âàùèä ðÿùáÿðëèéÿ, ÑÑÐÈ-íèí Áàø ïðîêóðîðóíà òàáå èäè. Ïðî-
êóðîðëóüóí òàì ìöñòÿãèë îëäóüóíó þëêÿíèí áöòöí ñòðóêòóðëàðûíûí íÿ-
çÿðèíÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí, Áàø ïðîêóðîðóí 5 èë ìöääÿòèíÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñî-
âåòè òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëìÿñè òÿìèí åäèëìèøäèð. Áàø ïðîêóðîðóí òàáåëèéèí-
äÿ 5 èë ìöääÿòÿ òÿéèí åäèëÿí ðåñïóáëèêà, âèëàéÿò, ðàéîí âÿ øÿùÿð ïðî-
êóðîðëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Õöñóñè ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû êèìè
ùÿðáè ïðîêóðîðëóüó ãåéä åòìÿê îëàð.
Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíèí êåøèéèíäÿ äàéàíàí ïðîêóðîðëóã,
úèíàéÿò èøëÿðèíèí ìÿùêÿìÿ òÿãèáèíäÿ ìöùöì ðîëà ìàëèê îëìóøäóð.
Ïðîêóðîð ìöëêè èøëÿðè öçðÿ ðÿé âåðÿ, ùÿòòà èääèà ãàëäûðà áèëÿðäè. Ïðîêó-
ðîðëóã ùÿáñõàíà âÿ äèýÿð èñëàù ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ àïàðìàã
ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Ùå÷ êÿñ ïðîêóðîðóí ñàíêñèéà îëìàäàí ùÿáñ åäè-
ëÿ áèëìÿçäè. Ïðîêóðîðóí èñòÿíèëÿí ãàíóíñóç ùÿáñ îëóíìóø øÿõñè àçàä
åòìÿê ùöãóãó âàð èäè. Ñîâåò ìÿùêÿìÿ ãóðóúóëóüó ïðèíñèïèíÿ ìöâà-
ôèã îëàðàã, ùàêèìëÿðèí èõòèñàñúà ùöãóãøöíàñ îëìàñû (òÿùñèëëè ìàðêñèñò-
ëåíèí÷è êîììóíèñò îëìàñû äà êèôàéÿò åäèðäè) ùå÷ äÿ âàúèá äåéèëäè. Áó
íÿòèúÿäÿ ïðîêóðîðóí ìÿùêÿìÿ ñàùÿñèíäÿ ðîëóíó äàùà äà àðòûðûðäû. Áå-
ëÿ êè, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí áàøëàìàñûíäàí äÿðùàë ñîíðà ïðîêóðîð èøÿ
äàèð èääèà ãàëäûðà, ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ ÷ûõàðûëìûø ãÿðàðëàðûí
äöçýöí îëìàìàñûíà äàèð ïðîòåñòëÿð (åòèðàçëàð åäÿ áèëÿð, èíòåðäåêòëÿð êè-
ìè ãàäàüàíëàð òÿòáèã åòìÿêëÿ) âåðÿ âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðà
åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëÿðäè. 1955-úè èëäÿ ïðîêóðîðëóüà âåðèëìèø ÿí
ýåíèø ñÿëàùèééÿòëÿðäÿí áèðè, ÑÑÐÈ Àëè Ìÿùêÿìÿñè Ïëåíóìóíóí ãÿðàð-
ëàðû èëÿ ðàçûëàøìàìàã áàðÿäÿ, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíÿ ìö-
ðàúèÿò åòìÿê ùöãóãóíóí âåðèëìÿñè îëìóøäóð. Áó ôàêòûí þçö Ñîâåò
äþâëÿòèíèí ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíèí ãîðóíìàñûíà âÿ òàì
ÿìÿë åäèëìÿñèíÿ íåúÿ äèããÿò âåðäèéèíè áèð äàùà òÿñäèã åäèðäè.
Ñîâåò ùöãóãóíäà ïðîêóðîðëóüà ÷îõ ýåíèø öìóìè íÿçàðÿò ñÿëàùèé-
éÿòëÿðè âåðèëìèøäèð. Ïðîêóðîð éåðëè ñîâåòëÿðèí èúðàèééÿ êîìèòÿëÿðèíèí
èúëàñëàðûíäà èøòèðàê åòìÿê âÿ ãàíóíà çèää îëàí ãÿðàðûí ãàðøûñûíû àëìàã
ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû ñèñòåìàòèê îëàðàã áöòöí èí-
401
çèáàòè àêòëàðûí èúðàéà ãÿáóë îëóíìàñûíà ãÿäÿð, îíëàðûí ãàíóíà ìöâà-
ôèã îëìàñûíû éîõëàéàðàã ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ïðîêóðîðëóã ãàíóíóí ïîçóë-
ìàñûíûí áöòöí ùàëëàðû áàðÿäÿ øèêàéÿò ãàéäàñûíäà áöòöí ìàðàãëû øÿõñ-
ëÿðèí ÿðèçÿ âÿ øèêàéÿòëÿðèíÿ áàõìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäè. Áåëÿëèêëÿ,
ñîâåò ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû áöòöí èíçèáàòè àäìèíèñòðàñèéà öçÿðèíäÿ
öìóìè íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèðäè.
Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüó ïðèíñèïèíÿ ìöâàôèã îëàðàã öìóìè íÿçàðÿòè
ùÿéàòà êå÷èðÿí ïðîêóðîðëóã, íÿèíêè ãàíóíñóç àêòûí ëÿüâ åäèëìÿñè, ùà-
áåëÿ äèýÿð òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí àðà-
äàí ãàëäûðûëìàñû ôîðìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèðäè. Ìÿñÿëÿí, áó âÿ éà äèýÿð
ìöÿññèñÿ âÿ èúòèìàè òÿøêèëàò ðÿùáÿðè, ãàíóíóí òÿëÿáëÿðèíè èúðà åòìÿê-
äÿí éàéûíäûãäà ïðîêóðîðëóã îðãàíëàðû, áó òÿëÿáëÿðÿ ÿìÿë åäèëìÿñè
ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðà áèëÿðäè. Ìöâàôèã èäàðÿéÿ ýþíäÿðèëìèø òÿãäèìàòëà-
ðà, ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿò ÿðçèíäÿ ýþðöëìöø òÿäáèðëÿð áàðÿäÿ ìÿ-
ëóìàò âåðèëèðäè. ßýÿð ïðîêóðîðóã îðãàíëàðû áó òÿäáèðëÿðèí êèôàéÿò åò-
ìÿìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëÿðäèëÿðñÿ, îíäà èíòèçàì âÿ ùÿòòà úèíàéÿò ñàíê-
ñèéàñû òÿòáèã åäèëèðäè.
Ñîâåò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åäÿí îðãàíëàð ñûðàñûíäà Õàëã Íÿçà-
ðÿò Êîìèòÿñèíèí äÿ õöñóñè éåðè îëìóøäóð. ßýÿð ïðîêóðîðëóã èäàðÿ÷è-
ëèê ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóã àñïåêòëÿðè öçðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø îðãàí èäèñÿ,
Õàëã Íÿçàðÿò Êîìèòÿñè èãòèñàäè âÿ ìàëèééÿ ñàùÿñè öçðÿ ãàíóí÷óëó-
üóí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. Áó îðãàíûí ôÿàëèééÿòè,
áÿëêÿ äÿ îíóí ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàíäàí äà ýåíèø îëìóøäóð. Õàëã Íÿ-
çàðÿòè Êîìèòÿñè èãòèñàäèééàò ñàùÿñèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðëàðûí éåðè-
íÿ éåòèðèëìÿñèíèí åôôåêòèâëèéèíè éîõëàìàã, áöðîêðàòèçìëÿ ìöáàðèçÿ
àïàðìàã, ñîâåòëÿðèíèí âÿ èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí òÿê-
ìèëëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ìöâàôèã éîëëàð àõòàðìàãäàí èáàðÿò èäè.
Ñîâåò ùàêèìèééÿòè åëàí åäèëäèêäÿí ñîíðà, áîëøåâèêëÿð êå÷ìèø âÿ-
êèëëèê èíñòèòóòóíà åòèìàäñûçëûã ýþñòÿðÿðÿê ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû êèìè
îíó äà ëÿüâ åòìèøäèëÿð. Éåíè ïåøÿêàðëàðäàí èáàðÿò ìÿùêÿìÿíèí ôîð-
ìàëàøìàñû ö÷öí ìöÿééÿí ìöääÿò ëàçûì ýÿëìèøäèð. Ñîâåò ùàêèìèé-
éÿòè éåíè ôîðìàëàøäûðäûüû âÿêèëëèê èíñòèòóòóíó, ìöãÿññèð (òÿãñèðëÿíäè-
402
ðèëÿí) áèëèíÿí øÿõñèí ìöäàôèÿ÷èñè éîõ, äàùà ÷îõ ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëó-
üó ïðèíñèïè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí âÿ ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèíÿ êþìÿê
åäÿí òÿñèñàò ãèñìèíäÿ ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ñîâåò äþâëÿòèíäÿ ìþâúóä îë-
ìóø âÿêèëëèê èíñòèòóòó àðàñûíäà úèääè ôÿðãëÿð îëìóøäóð. Ñîñèàëèñò êîí-
ñåïñèéàñûíà ýþðÿ âÿêèë ùàêèì âÿ ïðîêóðîðëà öìóìè áèðýÿ êîìàíäà
òÿøêèë åòìÿëè èäèëÿð. Îíëàð ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åòìÿê ö÷öí
èøèí áöòöí àñïåêòëÿðè öçðÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿëèäèðëÿð. Ïðèíñèï åòèáàðèëÿ
âÿêèë þçöíö, ÿñë ùÿãèãÿòè ìöÿééÿí åòìÿëè îëàí ñîâåò ùàêèìèíèí ãàð-
øûñûíäà ïðîêóðîðóí ðÿãèáè êèìè ýþðìÿìÿëè èäè. ßýÿð âÿêèë þç ìöøòÿ-
ðèñèíèí ýöíàùêàð îëäóüóíó áèëÿðäèñÿ, î áó ùàêèìäÿí ýèçëÿòìÿìÿëè âÿ
éà òþðÿäèëìèø úèíàéÿòè äàùà àç òÿùëöêÿëè ÿìÿë êèìè òþâñèô åòìÿìÿëè-
äèð. Ëàêèí ìÿùêÿìÿ çàëûíäà èøòèðàê åäÿíëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã, èúòèìàèé-
éÿò ãàðøûñûíäà îíëàðûí ìàðàãëàðûíûí äèããÿòäÿí êÿíàð ñàõëàìàìàëû âÿ
þç ìöøòÿðèñèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ýþðöíòöñö éàðàòìàëû èäè. Ñîâåò âÿêèëè
èëê íþâáÿäÿ ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí âÿ ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíóí õèä-
ìÿò÷èñè îëìàëûäûð. Áóðæóà ùöãóãóíäà èñÿ, âÿêèë ïðîêóðîð òÿðÿôèíäÿí
èðÿëè ñöðöëÿí èòòèùàìëà, ìöäàôèÿ åòäèéè øÿõñ àðàñûíäà àðáèòð ðîëóíäà ÷û-
õûø åäèð. ÑÑÐÈ-íèí ñîí êîíñòèòóñèéàñûíûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà, âÿêèëëèê
ïåøÿñèíÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê äþâðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè áàõûëìûð-
äû. Àðòûã èòòèùàì (òÿãñèðëÿíäèðèëÿí) øÿõñèí ìöäàôèÿ îëóíìàñû êîíñòèòó-
ñèîí ïðèíñèï êèìè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Âÿêèëëèê ïåøÿñè èëÿ éàëíûç àëè
òÿùñèëëè ùöãóãøöíàñëàð ìÿøüóë îëà áèëÿð.

4. Ñîñèàëèñò ùöãóã ñàùÿëÿðè

Ñîâåò ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíÿ ìàðêñèñò-ëåíèí÷è äîêòðèíà èëÿ éà-
íàøû, ôÿùëÿ, êÿíäëè, ÿñýÿð âÿ ìàòðîñ äåïóòàòëàðû Ñîâåòëÿðèíèí ãóðóëòàé-
ëàðûíûí ãÿðàðëàðû, ùÿì÷èíèí Õàëã Êîìèññàðëàðû Ñîâåòèíèí äåêðåòëÿðè,
ãÿðàðëàðû âÿ ãÿòíàìÿëÿðè äàõèë èäè. Ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê äþâðëÿ-
ðèíäÿ, ãàíóíâåðèúè âÿ èúðàåäèúè îðãàíëàðûí íîðìàòèâ àêòëàðû, ùöãóã
íîðìàëàðûíà äàõèë îëìàãëà ùöãóã éàðàòìàäà ÿñàñ ìÿíáÿëÿðäÿí îë-
ìóøäóëàð. Íîðìàòèâ àêòëàðäàí ÿñàñ éåðè ãàíóí âÿ ùþêóìÿòèí íîðìà-
403
òèâ ñÿðÿíúàìëàðû òóòóðäóëàð. Ãàíóíëàð ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ èêè íþâÿ
àéðûëûð: ÿñàñ âÿ éà êîíñòèòóñèéà ÿùÿìèééÿòëè ãàíóíëàð; úàðè âÿ éà àäè
ãàíóíëàð. ßñàñ ãàíóíà ÑÑÐÈ-èí Êîíñòèòóñèéàñû àèä åäèëèðäè. ÑÑÐÈ-íèí
ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ùöãóãè áàçàñû îëàí èëê Êîíñòèòóñèéà (1924-úö èë)
ôÿùëÿ, êÿíäëè, ÿñýÿð âÿ ìàòðîñ Ñîâåòëÿðè ãóðóëòàéû òÿðÿôèíäÿ òÿñäèã
îëóíìóøäó. Àäè ãàíóíëàð èñÿ ÑÑÐÈ-èí ÌÈÊ âÿ éà ÌÈÊ-èí Ðÿéàñÿò
Ùåéÿòè òÿðÿôèíäÿí èãòèñàäè, èúòèìàè âÿ äþâëÿò ãóðóúóëóüóíóí àéðû-àé-
ðû ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ãÿáóë åäèëèðäè. Ñîâåò ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíäÿí
îëàí, ùþêóìÿòèí êîëëåýèéàë ãàéäàäà ãÿáóë åòäè, öìóìè õàðàêòåðëè ãÿ-
ðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðû ÿñàñÿí äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè ìÿñÿëÿëÿðèíè íèçàìëà-
éûðäû. Éåðëè äþâëÿò ùàêèìèééÿòè âÿ äþâëÿò èäàðÿ÷èëèê îðãàíëàðûíûí íîð-
ìàòèâ àêòëàðû äà ùöãóãè ìÿíáÿéÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Éåðëè Ñîâåòëÿðèí
âÿ îíëàðûí èúðàèééÿ êîìèòÿëÿðèíèí ãÿðàðëàðû äà íîðìàòèâ àêò ùåñàá îëó-
íóðäó. Ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû, êîîïåðàòèâ òÿøêèëàòëàðûí âÿ äèýÿð èúòèìàè
áèðëèêëÿðèí ùþêóìÿò òÿðôèíäÿí ñàíêñèéàëàøäûðûëìûø íîðìàòèâ àêòëàðûíû
äà ùöãóãóí ìÿíáÿëÿðèíÿ äàõèë åòìÿê îëàð. ÑÑÐÈ-è òÿøêèë åäèëäèêäÿí
ñîíðà ìÿðêÿçè ùþêóìÿò ãàíóíâåðèúèëèéèí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè-
íè ñöðÿòëÿíäèðÿðÿê Èòòèôàã ìèãéàñûíäà âÿ ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàð ö÷öí
ùöãóãè ìÿíáÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèê ñèñòåìè éàðàòìûøäûð. Áåëÿ êè, éåíè
ñîâåò èúòèìàè âÿ äþâëÿò ãóðóëóøóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí ìÿç-
ìóíúà âÿ ìàùèééÿòúÿ áþéöê ãàíóíâåðèúèëèê êöëëèééàòëàðûíûí ìÿúÿë-
ëÿëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè âÿ ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíû ìà-
ùèééÿòúÿ âÿ ìÿçìóíúà äÿéèøèêëèê åäèëìÿäÿí èíêîðïîðàñèéà, ñàäÿúÿ
îëàðàã, ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ïðîåñåñè áàøà ÷àòäûðûëäû.
Ñîâåò ùöãóãóíäà ìöëêèééÿò ôîðìàëàðû êîíñòèòóñèéà èëÿ ìöÿééÿí
åäèëìèøäèð. ÑÑÐÈ-íèí 1936-úû âÿ 1977-úè èë êîíñòèòóñèéàëàðûíäà þëêÿíèí
ñèéàñè ÿñàñûíû õàëã (çÿùìÿòêåø) äåïóòàòëàðû ñîâåòèíèí òÿøêèë åòäèéè òÿñ-
áèò îëóíìóøäóð. Áóíà ìöâàôèã îëàðàã õàëã ñå÷äèéè äåïóòàòëàðû âàñèòÿ-
ñèëÿ þç ùàêèìèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ñîâåòëÿð èñÿ áöòöí õàëãûí èðàäÿ-
ñèíè èôàäÿ åäèð âÿ ùÿìèí èðàäÿ öìóì ìÿúáóðè õàðàêòåð âåðèðäè. ÑÑÐÈ-
íèí èãòèñàäè ÿñàñûíû èêè ìöëêèééÿò ôîðìàñû: äþâëÿò öìóìõàëã âÿ êîë-
õîç-êîîïåðàòèâ ìöëêèééÿòè òÿøêèë åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿìêàðëàð
404
èòòèôàãëàðû âÿ áÿçè áàøãà èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí äà (ìÿäÿíè-ìààðèô ôîíä-
ëàðû) ìöëêèééÿòëÿðè òàíûíûðäû. Õöñóñè ìöëêèééÿò ôîðìàñûíûí åëåìåíòëÿ-
ðè îëäóüó ö÷öí, ñîâåò äþâëÿòè ùÿð âàñèòÿ èëÿ êîëõîç-êîîïåðàòèâ ìöëêèé-
éÿò ôîðìàñûíû èíêèøàô åòäèðÿðÿê, äþâëÿò ìöëêèééÿò (öìóìõàëã ñÿâèé-
éÿñèíÿ) ÷àòäûðûëàúàüûíû âÿ îíëàðûí áèðëÿøèá âàùèä êîììóíèñò ìöëêèééÿ-
òè éàðàäûëìàñûíû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð. Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì
äîêòðèíàñûíà ýþðÿ ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè èúòèìàè
ìöëêèééÿòÿ, èñòåùëàê ïðåäìåòëÿðè (ýåéèìäÿí, àçóãÿ âÿ ñ.) øÿõñè ìöë-
êèééÿòÿ àèääèð. Áó òÿëèì õöñóñè ìöëêèééÿòè òàíûìûð âÿ îíó éàëíûç èñòèñ-
ìàð÷û úÿìèééÿòäÿ ìþâúóä îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. Ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèí-
äÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø øÿõñè ìöëêèééÿò èñÿ, ñîñèàëèñò ìöëêèééÿòèíÿ ÿñàñ-
ëàíûð, îíäà òþðÿìÿäèð âÿ éàðäûì÷û õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð.
Ñîñèàëèñò ìöëêè ùöãóãóí ïðåäìåòèíè ÿìëàê âÿ øÿõñè ãåéðè-ÿìëàê
(êÿøô, èõòèðà, ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿ âÿ ñ.) ìöíàñèáÿòëÿðè òÿøêèë åòìèøäèð.
Ìöëêè ùöãóãóí òÿíçèì åòäèéè ÿìëàê ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ èñòåùñàë àëÿò âÿ
âàñèòÿëÿðèíÿ, èñòåùëàê ïðåäìåòëÿðèíÿ âÿ ñ. íåìÿòëÿðÿ ñàùèá îëìàã,
îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ îíëàð öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê, ùàáå-
ëÿ ìöõòÿëèô ìàääè íåìÿòëÿðèí ìöãàâèëÿëÿð öçðÿ áèð øÿõñäÿí áàøãà
øÿõñÿ êå÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ìöíàñèáÿòëÿð äàõèëäèð. Ìöëêè ùöãóã
ìöíàñèáÿòëÿðè ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí âÿçèééÿòèí éàðàíìàñû èëÿ
áàøëàéûð. Ìöëêè ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè âÿòÿíäàøëàð, äþâëÿò òÿøêèëàòëàðû,
êîîïåðàòèâ âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàð, ìöÿññèñÿ âÿ èäàðÿëÿð âÿ äþâëÿòèí
þçö îëà áèëÿð. Ñîâåò ìöëêè ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðèíÿ äàõèë åäèëÿí
ÑÑÐÈ-íèí ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ÿñàñëàðûíû òÿøêèë åäÿí Ìöëêè ùö-
ãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè ãàíóíëàð (ÿñàñ ãàíóíëàð âÿ úàðè ãàíóíëàð), ôÿð-
ìàíëàð, äèýÿð ãàíóí ãöââÿëè àêòëàð, ìöÿññèñÿ âÿ áèðëèêëÿð ùàããûíäà
ÿñàñíàìÿëÿð, òÿñÿððöôàò ìöãàâèëÿëÿðè ùàããûíäà ÿñàñíàìÿëÿð âÿ ãàé-
äàëàð, íÿãëèééàò íèçàìíàìÿëÿðè, ìÿíçèë ãàíóíâåðèúèëèéè àêòëàðû, âÿ-
òÿíäàøëàðà ìÿèøÿò õèäìÿòè ãàéäàëàðû, ÑÑÐÈ Àëè Ìÿùêÿìÿñèíèí Ïëå-
íóìëàðûíûí ãÿðàðû âÿ èçàùàòëàðû âÿ ñ. äàõèë èäè.
Ìöëêè ùöãóãäà ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèí âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí
íîðìàëàð, îíëàðûí òÿíçèì åòäèéè ìöíàñèáÿòëÿð, ìöëêè ùöãóã âÿ ìöíàñè-
405
áÿòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ÿñàñëàðû, ìöëêè ùöãóãëàðûí ìöäàôèÿñè öñóë-
ëàðû, ìöëêè ùöãóã ñóáéåêòëÿðèíèí ùöãóãè âÿçèééÿòè âÿ ñ. òÿíçèìëÿíèðäè.
Ìöëêè ùöãóãóí âÿçèôÿñè âÿòÿíäàøëàðûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè òÿëÿáàòëàðûíûí
äàùà äîëüóí þäÿíèëìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ìöëêè ùöãóã
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñïåñèôèê õöñóñèééÿò êèìè ñîâåò äþâëÿòèíèí èðàäÿñè òÿñ-
áèò îëóíóð. Ëàêèí ìöëêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ùÿì
äÿ îíëàðûí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ôÿðäè èðàäÿñè èôàäÿ îëóíóðäó. Ïðèíñèïúÿ, ìöë-
êè ùöãóã ñóáéåêòëÿðè ùöãóãëàðûíà ýþðÿ áÿðàáÿðäèëÿð. Ãåéðè-ÿìëàê õà-
ðàêòåðëè ìöëêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿð êÿøô, èõòèðà, ñÿìÿðÿëÿøäèðèúè òÿêëèô-
ëÿðèí ìöÿëëèôëÿðèíèí øÿõñè ùöãóãëàðû ùåñàá åäèðäèëÿð. Âÿòÿíäàøëàðûí øÿ-
ðÿô âÿ ëÿéàãÿòè äÿ ìöëêè ùöãóãè ãàéäàäà ìöäàôèÿ îëóíóð.
Ìöëêè ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð ãàíóíäàí, ìöëêè ùöãóã íîðìàñûíäàí
âÿ éà þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèð. Îíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ñ. áó âÿçèééÿ-
òÿ ùöãóãè ôàêò äåéèëèð. Éàëíûç ìöÿééÿí ùöãóãè íÿòèúÿéÿ ñÿáÿá îëàí,
ùöãóãè ÿùÿìèééÿòëè ôàêòëàð ùöãóãè ôàêòëàðäûð. Ìöëêè äþâðèééÿäÿí ÷û-
õàðûëìûø øåéëÿð ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí îáéåêòè îëà áèëìÿç. Ìöëêè ùö-
ãóãóí ñóáéåêòëÿðèíÿ âÿòÿíäàøëàð, äþâëÿò, êîëõîç-êîîïåðàòèâ, èúòèìàè
òÿøêèëàòëàð, òÿñÿððöôàòëàðàðàñû òÿøêèëàòëàð âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóãëà-
ðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí äèýÿð òÿøêèëàòëàð äàõèëäèð. Ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòó-
ëàí ìöëêè ùöãóã ãàáèëèééÿòèíÿ âÿ ìöëêè ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê
îëàí ñóáéåêòëÿð ìöëêè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèð. Ãàíóíäà
ýþñòÿðèëìèø ùàëëàðäà âÿ ãàéäàäà øÿõñèí ùöãóã ãàáèëèééÿòè ìÿùäóäëà-
øûð. Ñîâåò ìöëêè ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàéàí 15
éàøàäÿê øÿõñëÿð ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê äåéèëäèëÿð. 18 éàøûíà-
äÿê øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè èñÿ íèñáè âÿ ìÿùäóääóð. Ùöãóãè
ìöíàñèáÿòëÿðèí ñóáéåêòëÿðè îëàí èäàðÿ ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäà ñóá-
éåêò êèìè àéðû-àéðû ôÿðäëÿð äåéèë, áöòþâ êîëëåêòèâ ÷ûõûø åäèð âÿ èäàðÿ
ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàð ùöãóãè øÿõñ àäëàíûð. Ìöëêè ùöãóãäà íöìàéÿí-
äÿëèê, áèð øÿõñèí (íöìàéÿíäÿíèí) åòèáàðíàìÿ, ãàíóíè, éàõóä èíçèáàòè
àêòëà îíà âåðèëìèø ñÿëàùèééÿò ÿñàñûíäà äèýÿð øÿõñ (òÿìñèë îëóíàí) àäûí-
äàí îíóí ö÷öí áèëàâàñèòÿ ìöëêè ùöãóãëàð âÿ âÿçèôÿëÿð éàðàíìàñûíà,
äÿéèøèëìÿñèíÿ âÿ õèòàì îëóíìàñûíà ñÿáÿá îëàí ÿãäëÿð áàüëàíìàñû âÿ
406
ñ. ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿñèäèð. Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíèí 60-úû ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí
åòèáàðíàìÿ ö÷öíúö øÿõñ ãàðøûñûíäà íöìàéÿíäÿëèê åòìÿê ö÷öí áèð
øÿõñèí áàøãàñûíà âåðäèéè (êå÷èðäèéè) ñÿëàùèééÿòëè éàçûëû èôàäÿäèð. Ìöëêè
ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ãàíóí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿò ÿðçèíäÿ éå-
ðèíÿ éåòèðèëìÿéÿí þùäÿëèêëÿð ùöãóãó ïîçóëìóø øÿõñèí èääèàñû öçðÿ
îíóí ùöãóãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí öìóìè èääèà ìöääÿòè 3 èë, äþâ-
ëÿò òÿøêèëàòëàðûíûí, êîëõîçëàðû âÿ ñ. êîîïåðàòèâ âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí
áèð-áèðèíÿ îëàí èääèàëàðû öçðÿ èñÿ áèð èë ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Ìöëêè ùöãóã ÿñàñ èíñòèòóòëàðûíäàí áèðè îëàí ìöëêèééÿò ùöãóãè ÿì-
ëàê õàðàêòåðëè ìöëêè ùöãóãëàð ñûðàñûíäà ÿñàñ éåð òóòóð. Ìöëêèééÿò ùö-
ãóãó ñàùèáëèê, èñòèôàäÿ âÿ ñÿðÿíúàìäàí èáàðÿò ö÷ ÿñàñ ìÿçìóíà ìà-
ëèêäèð. Ìöëêèééÿòÿ ñàùèá îëìàã ùöãóãó, ìöòëÿã ùöãóã îëìàãëà øÿõ-
ñèí ùÿìèí ÿìëàê âÿ éà øåé öçÿðèíäÿ ôèçèêè âÿ éàõóä òÿñÿððöôàò àüàëûã
åòìÿñè ìÿíàñûíäà îëàí ôàêòäûð. Ìöëêèééÿò÷è ãàíóíñóç îëàðàã áàøãà-
ñûíûí ñàùèáëèéèíÿ êå÷ìèø ÿìëàêûíû òÿëÿá åäèá ýåðèéÿ àëìàã ùöãóãóíà
ìàëèêäèð. Ìöëêèééÿòäÿí èñòèôàäÿ ùöãóãó ìöëêèééÿò÷èíèí èñòåùñàë,
ìÿèøÿò âÿ ìÿäÿíè òÿëÿáàòëàðûíû þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ øåéèí (ÿìëàêûí,
ÿøéàíûí) ôàéäàëû õàññÿëÿðèíè ýþòöðìÿêëÿ îíäàí ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê
ìÿãñÿäè äàøûéàí úÿùÿò êèìè äÿðê îëóíóð. Ìöëêè öçÿðèíäÿ òàì ñÿðáÿñò
îëàðàã îíó ñàòìàã, äÿéèøäèðìÿê, þçýÿíèíêèëÿøäèðìÿê, áàüûøëàìàã,
âÿðÿñÿëèéÿ âåðìÿê, ùÿäèééÿ åòìÿê âÿ ñ. ùöãóã ìöëêèééÿò÷èñèíèí
ìöñòÿñíà ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóäóð.
Ñîâåò ùöãóãóíäà ìöëêèééÿòèí ÿëäÿ åòìÿéèí öñóëëàðû þç ñïåñèôèêëèéè
èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áóðàäà èñòåùñàë ïðîñåñèíäÿ éåíè øåéëÿðèí éàðàäûëìàñû,
ùÿì÷èíèí òÿáèè àðòûì, âèúäàíëû ñóðÿòäÿ ìöëêèééÿò÷èäÿí øåé (ÿìëàê, ÿø-
éà) ÿëäÿ åòìÿê, òàïûëûá òÿëÿá îëóíìàéàí, ùàáåëÿ ñàùèáñèç ÿìëàêûí äþâ-
ëÿòÿ êå÷ìÿñè, ìèëëèëÿøäèðèëìÿ, ìöñàäèðÿ, ùÿúç (ðåêâèçèéèñà – ìÿúáóðè
àëûíàí ÿìëàêûí ÿâÿçè âåðèëèð), ìàë-ãàðàíûí ñöðöäÿí àéðûëûá ãàëìàñû âÿ
àçìàñû âÿ ñ. ãÿñäÿí ýèçëÿäèëìèø, ñàùèáñèç ñàéûëàí, ìöëêèééÿò÷èñèíè
ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà âÿ éà ìöëêèééÿò÷è ãàíóíà ÿñàñÿí
ìöëêèééÿò ùöãóãóíó èòèðìèø îëäóüó äÿôèíÿ, ìàëèééÿ îðãàíûíà òÿùâèë
âåðèëèð. Èëê ìöëêèééÿò÷èíèí ùöãóãó, îíóí èðàäÿñèíÿ âÿ éåíè ìöëêèééÿò-
407
÷èíèí ðàçûëûüû èëÿ àëãû-ñàòãû, äÿéèøìÿ, áàüûøëàìà âÿ ñ. ìöãàâèëÿëÿð áàü-
ëàìàãëà ÿëäÿ åäèëÿí éåíè ìöëêèééÿò ùöãóãó òþðÿìÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó
àäëàíûð. Ãàíóíè âÿ éàõóä âÿñèééÿòëÿ âÿðÿñÿëèê éîëó èëÿ ùàáåëÿ èíçèáàòè
àêòëàðëà äà (ìöÿññèñÿíèí êîîïåðàòèâ òÿøêèëàòûíäàí äþâëÿòÿ êå÷èðèëìÿñè
ùàãäà ãÿðàð âÿ ñ.) òþðÿìÿ ìöëêèééÿò ùöãóãó ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿð.
Áóðæóàçèéà úÿìèééÿòèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ñîâåò úÿìèééÿòèíäÿ õö-
ñóñè ìöëêèééÿòäÿí ôÿðãëÿíÿí, øÿõñè (ôÿðäè) ìöëêèééÿò ùöãóãó ýåíèø
òÿñáèò åäèëèðäè. Øÿõñè ìöëêèééÿòèí ñÿúèééÿâè úÿùÿòè îíóí èñòåùëàê õà-
ðàêòåðëè îëìàñûíäà èäè. Ñîâåò ùöãóãóíà ýþðÿ õöñóñè ìöëêèééÿò áàøãà-
ñûíûí ÿìÿéèíèí èñòèñìàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Øÿõñè ìöëêèééÿòèí
îáéåêòè âÿòÿíäàøûí þç øÿõñè ÿìÿéè èëÿ ãàçàíäûüû ýÿëèð-ïóë âÿñàèòè, éà-
øàéûø åâè éàðäûì÷û åâ òÿñÿððöôàòû, ìÿèøÿò àâàäàíëûüû, øÿõñè èñòåùëàê âÿ
ðàùàòëûã øåéëÿðè òÿøêèë åäèð. Øÿõñè ìöëêèééÿò âÿ îíà âÿðÿñÿëèê ãàíóí-
ëà ãîðóíóðäó. Øÿõñè ìöëêèééÿòèí ñóáéåêòëÿðè, ôÿðäè øÿõñè ìöëêèééÿò
âÿ êîëõîç÷ó ùÿéÿòèíèí øÿõñè ìöëêèééÿòèíÿ àéðûëûð.
Ñîâåò äþâëÿòèíäÿ þùäÿëèê ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ íîðìàëàðû ÿì-
ëàê äþâðèééÿñèíèí, éÿíè ìàääè ñÿðâÿòëÿðèí âÿ ÿìÿéèí íÿòèúÿëÿðèíèí
áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êå÷èðèëìÿñèíè íèçàìà ñàëìàüà éþíÿëäèëìèøäèð.
Þùäÿëèêëÿð ìöãàâèëÿäÿí (åõ úîíòðàðèî) âÿ çèéàí âóðìàãäàí (åõ äåëê-
òèî) ÿìÿëÿ ýÿëÿí þùäÿëèêëÿðÿ àéðûëûð. Þùäÿëèê ùöãóãó þùäÿëèêëÿðè íè-
çàìëàéàí ìöëêè ùöãóã íîðìàëàðûíûí ìÿúìóñóäóð. Þùäÿëèêäÿ ùÿìè-
øÿ èêè òÿðÿô (áîðúëó âÿ êðåäèîòîð) èøòèðàê åäèð. Ìöãàâèëÿëÿðäÿí éàðàíàí
þùäÿëèêëÿðäÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí ùÿì ùöãóãëàðû âÿ ùÿì äÿ âÿçèôÿëÿðè îëóð.
Äåëèêòëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿðäÿ èñÿ çèéàí âóðàí òÿðÿôäÿí çèéàíà
äöøìöø òÿðÿô çèéàíûí þäÿíèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
Áåëÿëèêëÿ, äåëèêòëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿðäÿ áèð òÿðÿô àíúàã ùöãóãà
(çèéàíà äöøÿí) î áèðè òÿðÿô (çèéàí âóðàí) èñÿ àíúàã âÿçèôÿéÿ ìàëèê
îëóð. Þùäÿëèê ùöãóãó öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. Öìóìè
ùèññÿéÿ þùäÿëèêëÿðèí àíëàéûøû, îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ÿñàñëàðû ìÿç-
ìóíó âÿ þùäÿëèêëÿðèí èúðàñû ãàéäàñû, þùäÿëèêëÿðèí èúðàñûíû òÿìèíåòìÿ
òÿëÿáèí ýöçÿøòè âÿ áîðúóí êþ÷öðöëìÿñè, þùäÿëèéè ïîçìàüà ýþðÿ ìÿ-
ñóëèééÿò âÿ þùäÿëèêëÿðÿ õèòàì âåðèëìÿñè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí
408
íîðìàëàð äàõèë èäè. Õöñóñè ùèññÿäÿ èñÿ àéðû-àéðû þùäÿëèê íîðìàëàðû
òÿíçèìëÿíèðäè. Þùäÿëèêëÿðèí àéðû-àéðû íþâëÿðèíÿ àëãû-ñàòãû, äÿéèøìÿ,
áàüûøëàìà, òÿäàðöê, ÿìëàê êèðàéÿñè, ïîäðàò ìöãàâèëÿñè, éöê âÿ äàøû-
ìà ìöãàâèëÿñè âÿ ñ. äàõèëäèð. Äåëèêòëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí þùäÿëèêëÿð,
ñîñèàëèñò ÿìëàêûíû õèëàñ åòìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí, ùÿì÷èíèí
ÿìëàêû ÿñàññûç ÿëäÿ åòìÿ âÿ éà ñàõëàìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí þùäÿëèêëÿð-
äÿ êèìè òÿñáèò åäèëèðäè. Þùäÿëèêëÿðèí èúðàñûíû òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ äÿá-
áÿ ïóëó, ýèðîâ, çàìèíëèê, áåù âÿ òÿìèíàò öñóëëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëèðäè.
Ñîâåò ÿìÿê ùöãóãóíóí ïðåäìåòèíè èúòèìàè èñòåùñàëäàêû ÿìÿêëÿ
ÿëàãÿäàð îëàí ìöÿééÿí ãðóï èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð, áèðèíúè íþâáÿäÿ
èñÿ èúòèìàè-ñîñèàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðè òÿøêèë åäèð. ßìÿêëÿ áàüëû ÿìÿê øÿ-
ðàèòèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ùÿìêàðëàð èòòèôàãû èëÿ äþâëÿò îðãàíëà-
ðû àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð, ÿìÿéèí ìöùàôèçÿñè öçðÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå-
÷èðìÿêëÿ ÿëàãÿäàð ìöíàñèáÿòëÿð, ÿìÿê ìöáàùèñÿëÿðè öçðÿ ìöíàñèáÿò-
ëÿð, äþâëÿò èúòèìàè ñûüîðòàñû öçðÿ ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ñ. òÿøêèë åòìèøäèð.
ßìÿê ãàíóíâåðèúèëèéè ñàùÿñèíäÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí
"16 éàøäàí 18 éàøà ãÿäÿð îëàí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð ö÷öí 6 ñààòëûã èø
ýöíö ìöÿééÿí åòìÿê ùàããûíäà" 1956-úû èë 26 ìàé òàðèõëè ôÿðìàíû,
ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè "Äþâëÿò ïåíñèéàëàðû ùàããûíäà" 1956-úû èë 14 èéóë òà-
ðèõëè ãàíóíó, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí "Éåíèéåòìÿëÿðèí
ÿìÿéèíèí ìöùàôèçÿñèíè äàùà äà ýöúëÿíäèðìÿê ùàããûíäà" 1956-úû èë 13
äåêàáð òàðèõëè ôÿðìàíû, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí "ßìÿê
ìöáàùèñÿëÿðèíÿ áàõûëìàñû ãàéäàñû ùàããûíäà ÿñàñíàìÿ"íèí òÿñäèã
åäèëìÿñè ùàããûíäà 1974-úö èë 20 ìàé òàðèõëè ôÿðìàíû âÿ ñ. äàõèë èäè.
Éåíè ôÿðìàíëàðà ýþðÿ áöòöí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí ÿìÿêùàããû àçàë-
äûëìàäàí 7 âÿ 6 ñààòëûã èø ýöíöíÿ êå÷èðèëèðäè. 1966-1967-úè èëëÿðäÿ ùÿô-
òÿäÿ èêè èñòèðàùÿò ýöíö îëìàãëà 5 ýöíëöê èø ùÿôòÿñèíÿ êå÷èðèëèðäè. Ëàêèí
ÿââÿëêè ùÿôòÿëèê èø ìöääÿòè ñààòû ñàõëàíûëûðäû. ßìÿê ãàíóíëàðûíà ýþðÿ
ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð ÿìÿêùàããû àëìàã, èø ýöíö âÿ èø ùÿôòÿñèíèí ìÿù-
äóä åäèëìÿñè âÿ ùÿð èë âåðèëÿí þäÿíèøëè ìÿçóíèééÿò ùàããûíäà ãàíóíëà-
ðà ìöâàôèã îëàðàã èñòèðàùÿò, ñàüëàì âÿ òÿùëöêÿñèç ÿìÿê øÿðàèòèíÿ ìà-
ëèê îëìàã, ãîúàëäûãäà, ùàáåëÿ õÿñòÿëÿíäèêäÿ âÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè
409
èòèðäèêäÿ ìàääè òÿìèíàò âÿ ñ. ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð. Ãàíóíâåðèúèëèêäÿ
èëê äÿôÿ îëàðàã ôÿùëÿëÿð âÿ ãóëëóã÷óëàðû ñàíàòîðèéà âÿ èñòèðàùÿò åâëÿðè-
íÿ ýþíäÿðìÿê, ìÿíçèë øÿðàèòèíè éàõøûëàøäûðìàã âÿ ñ. ñàùÿëÿðäÿ èìòè-
éàç âÿ ýöçÿøòëÿð âåðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. ßìÿê ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ
ÿñàñÿí ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàð êîëëåêòèâè àäûíäàí ÷ûõûø åäÿí ùÿìêàðëàð
èòòèôàãû ôàáðèê, çàâîä âÿ äèýÿð ìöÿññèñÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ìöäèðèééÿòè èëÿ
êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿ ñàçèøè áàüëàéà áèëÿðäèëÿð. Êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿ áèð
ãàéäàäà îëàðàã 100 íÿôÿðäÿí àðòûã èø÷èñè îëàí ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàð-
äà áàüëàíûëûð. Êîëëåêòèâ ìöãàâèëÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí þùäÿëèêëÿð ùöãóãè
âÿ ìÿíÿâè-ñèéàñè úÿùÿòëÿðÿ áþëöíöð. Ìöãàâèëÿäÿêè þùäÿëèêëÿðèí éåðè-
íÿ éåòèðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëèð.
Àèëÿ ùöãóãó ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí áèð ñàùÿñè îëìàãëà îíóí íîðìàëà-
ðû åâëÿíÿí êèøè èëÿ ãàäûí àðàñûíäà, âàëèäåéíëÿðëÿ þâëàäëàð âÿ äèýÿð àèëÿ
öçâëÿðè àðàñûíäà ùÿì øÿõñè (ãåéðè-ÿìëàê), ùÿì äÿ ÿìëàê õàðàêòåðëè
ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Ìîíîãàì ñîâåò àèëÿ ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè
áÿøÿðèééÿòèí, èíñàí íÿñëèíèí äàâàìû, óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè âÿ ñ. ÿëàãÿäàð
îëóá ñåâýè, ùþðìÿò, áàüëûëûã, åòèìàä, ìÿñóëèééÿò ùèññëÿðèíè èôàäÿ åäèð.
Ðóñèéàäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè åëàí îëóíäóãäàí äÿðùàë ñîíðà, 1917-úè èë
äåêàáðûí 19-äà õöñóñè èìçàëàíìûø äåêðåòëÿ âÿòÿíäàøëûã íèêàùû, óøàãëàð
âÿ âÿòÿíäàøëûã âÿçèééÿòè àêòëàðûíûí ãåéäèééàò êèòàáû ìöÿééÿí åäèëìèø-
äè. 1926-úû èëäÿ ÐÑÔÑÐ-èí íèêàù, àèëÿ âÿ ãÿééóìëóã ùàããûíäà ìÿúÿë-
ëÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ íèêàù âÿ àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè-
íÿ äàèð ãÿáóë åäèëìèø ìöùöì ùöãóã àêòëàðû ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò
Ùåéÿòèíèí 1944-úö èë èéóëóí 8-äÿ âåðäèéè "Ùàìèëÿ ãàäûíëàðà, ÷îõóøàã-
ëû âÿ òÿê àíàëàðà äþâëÿò éàðäûìûíûí àðòûðûëìàñû", àíà âÿ óøàãëàðûí ìÿíà-
ôåéèíèí ìöùàôèçÿñèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè, "ãÿùðÿìàí àíà" ôÿõðè àäûíûí
ìöÿééÿí åäèëìÿñè, "Àíàëûã øÿðÿôè" ôÿðìàíëàðû îëìóøäóð. Ôÿðìàí íè-
êàù âÿ àèëÿ ãàíóíëàðûíäà úèääè äÿéèøèêëèê åäÿðÿê àèëÿíèí äàùà ìþù-
êÿìëÿíìÿñèíÿ êþìÿê åòäè. Áåø íÿôÿð þâëàäû îëàí àíàëàð ö÷öí "Àíàëûã
ìåäàëû", "Àíàëûã øÿðÿôè" îðäåíè ìöêàôàòëàðû, "Ãÿùðÿìàí àíà" îðäåíè
èëÿ òÿëòèô åòìÿêëÿ "Ãÿùðÿìàí àíà" øÿðÿôëè àäû ìöÿééÿí åäèëäè. ×îõó-
øàãëûüà ýþðÿ ìöàâèíÿò ôîðìàñûíäà äþâëÿò éàðäûìû õåéëè àðòûðûëäû. Ãàäûí
410
ö÷öíúö óøàüû äîüäóãäà ìöàâèíÿò àëûðäû. ßââÿëëÿð èñÿ ýþñòÿðèëÿí ìöà-
âèíÿò éåääèíúè óøàã äîüäóãäàí ñîíðà ìöÿééÿí åäèëèðäè. Òÿê àíàëàð
ö÷öí äþâëÿò éàðäûìû ìöÿééÿí îëóíìàãëà îíëàð þç óøàãëàðûíû êþðïÿ åâ-
ëÿðèíÿ, óøàã áàü÷àëàðûíà âÿ ñ. áèðèíúè íþâáÿäÿ òÿìèí îëóíìàã ùöãóãó
ÿëäÿ åòäèëÿð. ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí 1944-úö èë 8 èéóë ôÿð-
ìàíûíà ãÿäÿð, ÂÂÀÃ îðãàíëàðûíäàí êÿíàðäà äèíè àäÿòëÿð öçðÿ áàüëàí-
ìûø ëàêèí äþâëÿò îðãàíëàðûíäà ãåéäèééàòà àëûíìàìûø íèêàù, ãàíóíó íè-
êàù ùöãóãóíà áÿðàáÿð òóòóëóðäó. Ùÿìèí ôÿðìàíà ìöâàôèã îëàðàã äþâ-
ëÿò îðãàíëàðûíäà ãåéäèééàòà àëûíìûø íèêàù ÿð-àðâàä ö÷öí ùöãóã âÿ âÿ-
çèôÿëÿð éàðàäûðäû. Åéíè çàìàíäà, 1944-úö èë 8 èéóë ôÿðìàíûíà ãÿäÿð ôàê-
òèê íèêàù ìöíàñèáÿòèíÿ ýèðìèø âÿ øÿõñëÿð ôàêòèê íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèí-
äÿ îëìàëàðûíûí òàðèõèíè ýþñòÿðìÿêëÿ þç íèêàùëàðûíû ÂÂÀÃ îðãàíûíäà
ðÿñìèëÿøäèðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëìóøäóëàð. Ôÿðìàíà ãÿäÿð éàëíûç
áîøàíìà àêòû òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ìöðàúèÿòè èëÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãåéäÿ
àëûíûðäûñà, ôÿðìàí ãÿáóë îëóíäóãäàí ñîíðà áîøàíìàíûí ìÿùêÿìÿ ãàé-
äàñû ìöÿééÿí åäèëèð âÿ àíúàã ìÿùêÿìÿ çÿðóðè ùåñàá åòäèêäÿ íèêàù ïî-
çóëóðäó. Ìÿùêÿìÿäÿ áîøàíìà èøèíÿ áàõûëìàñû èêè ìÿðùÿëÿäÿ êå÷ðèëèð-
äè. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ áàðûøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èøÿ áàõûëûð âÿ èêèíúè ìÿð-
ùÿëÿäÿ ìÿùêÿìÿäÿ áîøàíìà èøè ùÿëë åäèëèðäè. Íèêàùûí ïîçóëìàñûíûí
ÿñàñëàðû ìöÿééÿí åäèëìÿñÿ äÿ, ùÿð áèð áîøàíìàíûí êîíêðåò úÿùÿòëÿðè
íÿçÿðÿ àëûíàðàã èääèàíûí ùÿëëè ìÿùêÿìÿíèí þçöíÿ ùÿâàëÿ åäèëèðäè.
Ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ, ìÿùêÿìÿ áîøàíìàíûí ñÿáÿáëÿðèíè àéäûíëàø-
äûðûð, òÿðÿôëÿðèí ãîùóìëàðû âÿ øàùèäëÿðèí èôàäÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê-
ëÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèðäè. Èøëÿðÿ à÷ûã âÿ éàëíûç òÿðÿôëÿðèí èøòèðàêû èëÿ áàõû-
ëûðäû. Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ ùàìèëèê, ãÿéóìëóã, âàëèäåéíëÿðè úÿáùÿäÿ
ùÿëàê îëàí óøàãëàðûí þâëàäëûüà ýþòöðöëìÿñè ýåíèø éàéûëìûøäû. ÑÑÐÈ
Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí "Þâëàäëûüà ýþòöðìÿ ùàããûíäà" 1943-
úö èë 8 ñåíòéàáð òàðèõëè ôÿðìàíûíà ìöâàôèã îëàðàã þâëàäëûüà ýþòöðÿíèí
õàùèøè èëÿ þâëàäëûüà ýþòöðöëÿíÿ þâëàäëûüà ýþòöðÿíèí ôàìèëèéàñû âåðèëèð,
ùÿìèí óøàüûí àòàñûíûí àäû èñÿ þâëàäëûüà ýþòöðÿíèí àäû êèìè ãÿáóë åäè-
ëèðäè. 10 éàøäàí éóõàðû óøàãëàðûí þâëàäëûüà ýþòöðöëìÿñè ö÷öí îíëàðûí
ðàçûëûüû òÿëÿá îëóíóðäó. ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí 19 éàí-
411
âàð 1938-úè èë "ÑÑÐÈ âÿòÿíäàøëûüû ùàããûíäà" ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã
ÑÑÐÈ âÿòÿíäàøëûüûíà ãÿáóë åòìÿê ùöãóãó ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò
Ùåéÿòè âÿ ìöòòÿôèã ðåñïóáëèêàëàðûí Àëè Ñîâåòëÿðèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòè-
íèí ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ èäè. Ìöòòÿôèã Ðåñïóáëèêàëàðûí Àëè Ñîâåò-
ëÿðè þç ðåñïóáëèêàëàðû ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí øÿõñëÿðè éàëíûç âÿòÿíäàøëûüà
ýþòöðÿ áèëÿðäè. ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòè èñÿ ýþñòÿðèëÿí êà-
òåãîðèéà øÿõñëÿðäÿí áàøãà õàðèúäÿ éàøàéàí øÿõñëÿðè äÿ ÑÑÐÈ âÿòÿí-
äàøëûüûíà ãÿáóë åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè. ÑÑÐÈ âÿòÿíäàøëûüûíäà
÷ûõìà àêòûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìöñòÿñíà îëàðàã ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè
Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äàõèë èäè. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ñà-
ùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí "ãà-
íóí öçðÿ âÿ âÿñèééÿò öçðÿ âàðèñëÿð ùàããûíäà" 1945-úè èë 14 ìàðò òà-
ðèõëè ôÿðìàíû ãàíóí öçðÿ âàðèñëÿðèí ÿââÿëäÿí ìÿëóì îëàí êàòåãîðèéà-
ëàðûíà, èêè éåíè êàòåãîðèéà: ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø âàëèäåéíëÿðè,
ùàáåëÿ ãàðäàø âÿ áàúûëàðû äà ÿëàâÿ åòäè. Ôÿðìàíà ìöâàôèã îëàðàã, ÿâ-
âÿëëÿð îëäóüó êèìè ãàíóí öçðÿ âàðèñëÿðèí ùàìûñû áÿðàáÿð ùöãóãäà âà-
ðèñ îëóðäóëàðñà èíäè èñÿ èëê íþâáÿäÿ óøàãëàð, î úöìëÿäÿí þâëàäëûüà ýþ-
òöðöëìöø óøàãëàð, ÿð-àðâàä, äàùà ñîíðà ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø âà-
ëèäåéíëÿð âÿ ìÿðùóìóí ùèìàéÿñèíäÿ îëìóø ÿìÿê ãàáèëèééÿòè îëìà-
éàí âÿ ñ. øÿõñëÿð äàõèë èäè. Èêèíúè íþâáÿäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòè îëàí âà-
ëèäåéíëÿð, îíëàð îëìàäûãäà èñÿ ö÷öíúö íþâáÿäÿ ìÿðùóìóí ãàðäàø âÿ
áàúûëàðû âàðèñ îëà áèëÿðäèëÿð. Ùÿð áèð âÿòÿíäàø þç ÿìëàêûíû áöòöíëöêëÿ
âÿ éà ãèñìÿí ãàíóí öçðÿ âàðèñëÿðäÿí áèðèíÿ âÿ éà áèð íå÷ÿñèíÿ, ùà-
áåëÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíà âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòà âÿñèééÿò åäÿ áèëÿðäè.
Âÿðÿñÿëèê ùöãóãó âÿôàò åòìèø øÿõñèí ÿìëàêûíûí âÿðÿñÿëèê ùöãó-
ãó öçðÿ êå÷ìÿñè ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ùöãóã íîðìàëàðûíà äåéè-
ëèð. Ìöëêèééÿòÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãó êîíñòèòóñèéàñû ãàíóíó èëÿ ãîðóíóð-
äó. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíóí ãàíóí öçðÿ àøàüûäàêû ãàéäàëàðû ìöÿééÿí
åäèëèð: âÿðÿñÿëèéèí à÷ûëìàñû âàõòûíû ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ìèðàñû ãàëìûø
ìÿðùóìóí þëöìö ýöíö, øÿõñ þëìöø åëàí åäèëÿíäÿ èñÿ ìÿùêÿìÿ ãÿò-
íàìÿñèíèí ãàíóíè ãöââÿéÿ ìèíäèéè ýöí, éàõóä ìÿùêÿìÿ ãÿòíàìÿ-
ñèíäÿ ýþñòÿðèëìèø ýöí, âÿðÿñÿëèéèí à÷ûëìàñû éåðè, ìÿðùóìóí ñîíóíúó
412
äàèìè éàøàéûø éåðè, áó éåð ìÿëóì äåéèëäèðñÿ, ÿìëàêûí, éàõóä îíóí
ÿñàñ ùèññÿñèíèí îëäóüó éåð, âÿðÿñÿ îëà áèëÿí øÿõñëÿðèí äàèðÿñè èñÿ ìè-
ðàñû ãàëàíûí âÿôàò åòäèéè âàõòà ñàü îëàí øÿõñëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ìèðàñû ãà-
ëàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà äîüóëìóø óøàãëàðû äà ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿ ùå-
ñàá îëóíóðëàð. Âÿñèééÿò öçðÿ âÿðÿñÿëèéÿ ýþðÿ ùÿð áèð âÿòÿíäàø þç ÿì-
ëàêûíûí ùàìûñûíû âÿ éàõóä îíóí áèð ùèññÿñèíè ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿëÿðÿ
âÿ éà âÿðÿñÿ îëìàéàíëàðà, ùÿì÷èíèí äþâëÿò, éàõóä àéðû-àéðû äþâëÿò
òÿøêèëàòëàðûíà, êîîïåðàòèâ âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðà þç àðçóñóíà ìöâàôèã
îëàðàã âÿñèééÿò åäÿ áèëÿð. Âÿñèééÿò éàçûëû ôîðìàäà òÿðòèá åäèëèð âÿ íî-
òàðèóñ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëèð. Âÿñèééÿò åäÿí èñòÿäèéè âàõò âÿñèééÿòè
äÿéèøäèðìÿê âÿ éà ëÿüâ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
1922-1923-úö èëëÿðäÿ ÐÑÔÑÐ-èí 7 Ìÿúÿëëÿñè: Cèíàéÿò, Ìöëêè,
Òîðïàã, Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë, ßìÿê ãàíóíëàðû, Ìöëêè-Ïðîñåññóàë âÿ
Ìåøÿ ìÿúÿëëÿëÿðè ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà 1919-úó èë Ðÿùáÿð áàøëàí-
üûúëàð ÿñàñ êèìè ýþòöðöëìöøäöð. 1921-úè èëèí ñîíëàðûíäà äåìÿê îëàð êè,
ùàçûð îëàí ìÿúÿëëÿ ìöçàêèðÿéÿ òÿãäèì åäèëäè. Áîëøåâèêëÿð òÿðÿôèíäÿí
îïïîðòóíèñòëÿð (áóðæóàçèéà èëÿ ñàçèøÿ ýèðìÿ ñèéàñÿòè) àäëàíàíëàð, ñîâåò úè-
íàéÿò ùöãóãóíóí äÿãèã âÿ ùÿääÿí àðòûã ñÿðò íîðìàëàðëà (ìöõòÿëèô òÿð-
êèáëÿðäÿ þëöì úÿçàëàðûíûí ñàõëàíûëìàñû) òÿðòèá åäèëäèéèíäÿí, îíóí ãÿáóë
îëóíìàñû ÿëåéùèíÿ èäèëÿð. Îíëàð èíýèëèñ-ñàêñîí ñèñòåìèíäÿ îëäóüó êèìè,
ùÿëÿëèê ìÿùêÿìÿëÿðèí ïðåñåäåíò ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè âÿ ùà-
êèìëÿðèí ìöëàùèçÿñè ÿñàñûíäà ãÿðàð ÷ûõàðìàëàðûíà öñòöíëöê âåðìÿëÿðè
òÿêëèôè èëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ëàêèí áîëøåâèêëÿð éåíè èãòèñàäè ñèéàñÿòÿ êå÷èë-
ìÿñè âÿ "êèì-êèìè" ìÿñÿëÿñèíèí ùöãóãäà òÿñáèò åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð
îëàðàã ùÿì Cèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè, ùÿì äÿ Ìöëêè Ìÿúÿëëÿíè ãÿáóë åòäèëÿð.
Ñîâåò èäåîëîæè òÿáëèüàòûíà ýþðÿ, êàïèòàëèñò õöñóñè ìöëêèééÿòèíÿ âÿ
îíóí ìöäàôèÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí áóðæóà úèíàéÿò ùöãóãóíäàí ôÿðãëè îëà-
ðàã, ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíèí úèíàéÿò ùöãóãó ñîñèàëèñò èñòåùñàë ìöíàñèáÿò-
ëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàãëà, îíëàðûí ìöäàôèÿñèíÿ âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ õèä-
ìÿò åäèð. ÑÑÐÈ-íèí êîíñòèòóñèéàëàðûíûí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðàêû
äþâðäÿ úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíèí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ
413
ýöúëÿíìÿñè õÿòòè öçðÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Ìÿùç ùÿìèí èëëÿðäÿ áöòöí ðåï-
ðåññèéà ìàøûíû éöçëÿðëÿ ýöíàùñûç èíñàíëàðû ùÿáñ åäèá ìÿùâ åäèðäè. 1937-
úè èëèí îêòéàáðûí 2-äÿ ÑÑÐÈ ÌÈÊ-èí õöñóñè òÿùëöêÿëè äþâëÿò úèíàéÿòëÿðè
ö÷öí àçàäëûãäàí ìÿùðóìåòìÿ úÿçàñûíû 10 èëäÿí 25 èëÿ ãÿäÿð àðòûðìàã
áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòäè. ßââÿëëÿð úèíàéÿò ñàéûëìàéàí áèð ñûðà ÿìÿëëÿð
ö÷öí úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè ìöÿééÿí åòäè. ÑÑÐÈ ÌÈÊ-èí âÿ ÕÊÑ-èí
1936-úû èë 27 èéóí òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ, ãàíóíñóç àáîðò åòìÿê âÿ áóíà ìÿú-
áóð åòìÿê öñòöíäÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè ìöÿééÿí åäèëäè. ÑÑÐÈ Àëè Ñî-
âåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí 1940-úû èë 10 àâãóñò ôÿðìàíû èëÿ èäàðÿ âÿ éà
ìöÿññèñÿäÿ åäèëÿí "õûðäà îüóðëóü"à ýþðÿ áèð èë ìöääÿòèíäÿ ùÿáñõàíà
úÿçàñû âåðèëèðäè. Ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã úèíàéÿò ùö-
ãóãóíóí õöñóñèééÿòëÿðè ìöùàðèáÿ äþâðöíöí øÿðàèòè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð-
äè. 1941-úè èë èéóëóí 6-äà ÑÑÐÈ ÕÊÑ-èí ãÿáóë åòäèéè ôÿðìàíëà ÿùàëè àðà-
ñûíäà ùÿéÿúàíà ñÿáÿá îëàí éàëàí øàéèÿëÿð éàéàí øÿõñëÿðÿ 2 èëäÿí 5 èëÿ-
äÿê ìöääÿòäÿ ùÿáñõàíà úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëèðäèëÿð. 1943-úö èë íî-
éàáðûí 15-äÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòè "Äþâëÿò ñèððèíè éàéìàã
âÿ äþâëÿò ñèððè îëàí ñÿíÿäëÿðè èòèðìÿê öñòöíäÿ ìÿñóëèééÿò ùàããûíäà"
âåðäèéè ôÿðìàíà ýþðÿ ìöùàðèáÿ øÿðàèòèíäÿ äþâëÿò ñèððè ñàéûëàí ìÿëóìàò-
ëàðû à÷ûãëàéàí øÿõñëÿðÿ àüûð úÿçàëàð âåðèëèðäè. Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ äþâëÿò
ñîñèàëèñò ìöëêèééÿòè, î úöìëÿäÿí äÿ øÿõñè ìöëêèééÿòèí ãîðóíìàñû èëÿ
ìöáàðèçÿíè äàùà äà ýöúëÿíäèðäè. 100 êã ÷þðÿéè, éàõóä 10 êã éàüû, éà-
õóä äà 10 ìåòð ïàð÷àíû ìÿíèìñÿìÿê âÿ éà äàüûòìàüà ýþðÿ ìÿùêÿìÿ
òÿðÿôèíäÿí ìöãÿññèð ùåñàá îëóíàí øÿõñëÿð 1932-úè èë 7 àâãóñò ãàíóíó èëÿ
ñîñèàëèñò ìöëêèééÿòèíÿ ãÿñä åäÿí øÿõñëÿð êèìè õàëã äöøìÿíè åëàí åäèëèð-
äèëÿð. Ùÿì÷èíèí åùòèêàðëûãëà, ùàáåëÿ ÿðçàã âÿ ñÿíàéå ìàëëàðû êàðòî÷êà-
ëàðûíäàí ùÿð úöð ñóè-èñòèôàäÿ èëÿ ãÿòè ìöáàðèçÿ àïàðûëûðäû. Âÿòÿíäàøëàðûí
ÿìëàêûíû îüóðëàéàíëàðû, áàøãà éåðÿ êþ÷öðöëìöø øÿõñëÿðèí ìÿíçèëëÿðèíè
ãàðÿò åäÿíëÿðè, àëìàí èøüàë÷ûëàðûíûí òÿãèáèíäÿí ãà÷ìûø âÿòÿíäàøëàðûí ãó-
éóëàðäà ýèçëÿäèëìèø ÿìëàêëàðûíû îüóðëàéàíëàðû, ùÿì÷èíèí éîëëàðäà êþ÷ö-
ðöëÿíëÿðè ãàðÿò åäÿíëÿðè ÿí àüûð úÿçà ýþçëÿéèðäè. ßêèíëÿðè õàðàá åäÿí âÿ
éà áîñòàíëàðäàí îüóðëóã åäÿí øÿõñëÿð, ãàíóíëà èêè èëÿ ãÿäÿð ìöääÿòäÿ
àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäèëèðäèëÿð. Cèíàéÿò ùöãóãó ìþâúóä èúòèìàè ìöíà-
414
ñèáÿòëÿð ñèñòåìè ö÷öí òÿùëöêÿëè ÿìÿëëÿðèí úèíàéÿò îëìàñûíû âÿ úÿçàëàí-
äûðûëìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ùöãóã íîðìàëàðûíûí ìÿúìóñóäóð. Cèíàéÿò
ìÿúÿëëÿñè öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. Öìóìè ùèññÿäÿ úèíàéÿò
ìÿúÿëëÿñèíèí âÿçèôÿëÿðè âÿ ãöââÿ ùÿääè, úèíàéÿò âÿ úÿçàíûí àíëàéûøû,
ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëÿí úÿçàëàð âÿ úÿçàíûí òÿéèí åäèëìÿñè
ïðèíñèïè ýþñòÿðèëèðäè. Õöñóñè ùèññÿäÿ àéðû-àéðû úèíàéÿò íþâëÿðèíèí òÿðêèáè
âÿ îíëàðà òÿòáèã åäèëÿí úÿçà òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ñîñèàëèçì ãó-
ðóëóøóíóí úèíàéÿòè ùöãóãóí öìóìè ùèññÿñèíÿ öìóìè ìöääÿàëàð – úè-
íàéÿò ùöãóãó âÿ úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíèí âÿçèôÿëÿðè, úèíàéÿò ìÿñóëèé-
éÿòèíèí ÿñàñëàðû, þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ âÿ þëêÿäÿí êÿíàðäà åäèëìèø ÿìÿëëÿðÿ
ýþðÿ úèíàéÿò ãàíóí ãöââÿñè, úèíàéÿò, úÿçà, úÿçà òÿéèí åòìÿ âÿ úÿçàäàí
àçàä åòìÿ ùàããûíäà öìóìè àíëàéûø, òèááè âÿ òÿðáèéÿâè õàðàêòåðëè ìÿú-
áóðè òÿäáèðëÿð ùàããûíäà öìóìè ìöääÿàëàð äàõèëäèð. Õöñóñè ùèññÿäÿ
êîíêðåò íþâëö ìöõòÿëèô äþâëÿò âÿ èúòèìàè-òÿùëöêÿëè úèíàéÿòëÿð, îíëàðûí
òÿðêèá ÿëàìÿòëÿðè âÿ ìöâàôèã úÿçà òÿäáèðëÿðè òÿñáèò åäèëèðäè. Cèíàéÿò ùö-
ãóãó, úèíàéÿòëÿðè äþâëÿò ÿëåéùèíÿ, ñîñèàëèñò ìöëêèééÿòè ÿëåéùèíÿ îëàí úè-
íàéÿòëÿðÿ, øÿõñèééÿò ÿëåéùèíÿ, âÿòÿíäàøëàðûí ñèéàñè âÿ ÿìÿê ùöãóãëàðû
ÿëåéùèíÿ, âÿòÿíäàøëàðûí øÿõñè ìöëêèééÿòè ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð, òÿñ-
ñÿððöôàò úèíàéÿòëÿðèíÿ, âÿçèôÿ úèíàéÿòëÿðèíÿ, ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñè ÿëåéùè-
íÿ îëàí úèíàéÿòëÿðÿ, èäàðÿ÷èëèê ãàéäàëàðû ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿðÿ âÿ
ùÿðáè úèíàéÿòëÿðÿ áþëöðäö. Cèíàéÿò ÿìÿëëÿðè õàðàêòåðèíäÿí âÿ èúòèìàè
òÿùëöêÿëèëèê äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã õöñóñèëÿ àüûð úèíàéÿòëÿð, áþéöê èú-
òèìàè òÿùëöêÿíè òþðÿòìÿéÿí âÿ àç ÿùÿìèééÿòëè úèíàéÿòëÿðÿ àéðûëûðäû. Cè-
íàéÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿ àüûð úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ 15 èëÿäÿê àçàäëûãäàí ìÿùðó-
ìåòìÿ âÿ éà þëöì úÿçàñû âåðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Âÿòÿíÿ õÿéàíÿò,
úàñóñëóã, áàíäèòèçì, òåððîð àêòû, àüûðëàøäûðûúû ùàëëàðäà ãÿñäÿí àäàì þë-
äöðìÿ àüûð úèíàéÿòëÿðÿ àèä åäèëèðäè. Áþéöê èúòèìàè òÿùëöêÿ òþðÿòìÿéÿí
úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíèí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè ùàëëàðû úè-
íàéÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëèðäè. Áåëÿ êè, áÿçè ùàëëàðäà úèíàéÿò úÿ-
çàñûíûí èíçèáàòè âÿ èúòèìàè òÿñèð òÿäáèðëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òó-
òóëóðäó. Ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíà èøèí âÿçèééÿòèíè, òÿãñèðêàðûí øÿõñèééÿòè-
íè âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí, ÿìÿê êîëëåêòèâëÿðèíèí âÿñàòÿòèíè íÿçÿðÿ àë-
415
ìàãëà îíóí øÿðòè ìÿùêóì îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ÷ûõàðìàã âÿ øÿðòè
ìÿùêóì îëóíìàãëà éåíèäÿí òÿðáèéÿ îëóíìàã ö÷öí ùÿìèí òÿøêèëàòëàðû
âÿ éà êîëëåêòèâëÿðÿ çàìèíëèéÿ âåðìÿê ùöãóãó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Cè-
íàéÿò åòìèø øÿõñ âÿ òþðÿäèëìèø úèíàéÿò áþéöê èúòèìàè òÿùëöêÿ òþðÿòìèð-
ñÿ, ùÿìèí øÿõñ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíäÿí àçàä åäèëèá éåíèäÿí òÿðáèéÿ âÿ
èñëàù îëóíìàñû ö÷öí âÿñàòÿò âåðìèø èúòèìàè òÿøêèëàò âÿ ÿìÿê êîëëåêòèâè-
íèí çàìèíëèéèíÿ âåðèëèðäè. Ðàéîí (øÿùÿð) ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ, ìèëèñ âÿ ïðî-
êóðîðëóã îðãàíëàðû áÿçè àç ÿùÿìèééÿòëè úèíàéÿòëÿð öçðÿ èøëÿðÿ áàõûëìàã
ö÷öí éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ ùÿâàëÿ åòìÿê ùöãóãó âåðèëìèøäè. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, ñîâåò äþâëÿòè ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíà ãàòû úèíàéÿòêàðëûã-
ëà ìöáàðèçÿíè ýöúëÿíäèðìÿéè îíëàðûí ãàðøûñûíà áèð ìÿãñÿä êèìè ãîé-
ìóøäóð. Õöñóñèëÿ áþéöê ùÿúìäÿ äþâëÿò ÿìëàêûíû âÿ éà èúòèìàè ÿìëàêû
îüóðëàìàüà ýþðÿ, õöñóñèëÿ òÿùëöêÿëè ïåøÿêàð úèíàéÿòêàðëàðà âÿ àüûð úè-
íàéÿòëÿðÿ ýþðÿ ìÿùêóì îëóíìóø, àçàäëûãäàí ìÿùðóìåòìÿ éåðëÿðèíäÿ
èñëàù îëóíìàã ö÷öí úÿçà ÷ÿêÿí ìÿùáóñëàðû ãîðõóéà ñàëàí âÿ éà îíóí
ðÿùáÿð ùåéÿòèíÿ ùöúóì åäÿí øÿõñëÿðÿ þëöì úÿçàñû – ýöëëÿëÿíìÿ òÿòáèã
åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áèð ãðóï øÿõñ âÿ éà òÿùëöêÿëè ïåøÿêàð úèíàéÿò-
êàð òÿðÿôèíäÿí åäèëìèø çîðëàìà, ùàáåëÿ àüûð íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿá îëìóø çîð-
ëàìà, åëÿúÿ äÿ ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûøëàðûí çîðëàíìàñû, âÿçèééÿòè õöñó-
ñèëÿ àüûðëàøäûðàí øÿðàèòäÿ âÿçèôÿëè øÿõñèí ðöøâÿò àëìàñû, ìèëèñ èø÷èñèíèí âÿ
õàëã äðóúèíàñûíûí èúòèìàè àñàéèøèí ìöùàôèçÿñè öçðÿ õèäìÿò ôÿàëèééÿòèíäÿ
îíëàðûí ùÿéàòûíà ãÿñä åòìÿéÿ ýþðÿ þëöì úÿçàñû òÿòáèã åäèëÿ áèëÿðäè. Ñî-
âåò ùöãóã úèíàéÿò ùöãóã ñèñòåìèíäÿ þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëàí ÿìÿëëÿðèí
ñàéûíû úèíàéÿò ìÿúÿëëÿñèíäÿ äàùà äà àðòûðìûøäûð. Ñîâåò úèíàéÿò ãàíóí-
âåðèúèëèéè ÿìëàêûí ìöñàäèðÿ åäèëìÿñèëÿ ñöðýöí åòìÿ úÿçàñû äà òÿòáèã
åäèëèðäè. Õóëèãàíëûã ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èíçèáàòè âÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè-
íè àðòûðàí, òÿñèðëè òÿäáèðëÿðèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè (úÿðèìÿíèí ìÿáëÿüè âÿ äà-
ùà úèääè ðåúèìëè ùÿáñäÿ ñàõëàìàãëà ìöääÿòè àðòûðìàãëà), äèýÿð òÿðÿôäÿí
áàøãà òÿäáèðëÿðèí î úöìëÿäÿí ìöêàôàòëàíäûðìà, èñòèðàùÿò åâëÿðèíÿ âÿ ñà-
íàòîðèéàëàðà ýöçÿøòëè ýþíäÿðèøëÿðäÿí ìÿùðóì åòìÿê êèìè òÿñèð âàñèòÿëÿ-
ðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Cèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ úèíàéÿòèí îáéåê-
òèíÿ ñîâåò úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöùàôèçÿ îëóíàí ñîñèàëèñò èúòèìàè
416
ìöíàñèáÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí ñîâåò èúòèìàè âÿ äþâëÿò ãóðóëóøó, ñîñèàëèñò òÿ-
ñÿððöôàò ñèñòåìè, ñîñèàëèñò ìöëêèééÿòè, øÿõñèééÿò âÿ âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóã-
ëàðû âÿ ñîñèàëèñò ùöãóã ãàéäàëàðû äàõèëäèð. Cèíàéÿòèí îáéåêòèâ úÿùÿòèíè
èñÿ òÿãñèðêàðûí ùÿðÿêòëÿðè âÿ éà ùÿðÿêÿòñèçëèéè, îíóí íÿòèúÿëÿðè, îíëàð
àðàñûíäà ñÿáÿáëè ÿëàãÿ òÿøêèë åäèð. Cèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè, úèíàéÿòèí
ñóáéåêòèíè èúòèìàè-òÿùëöêÿëè ÿìÿë åòìèø âÿ ùÿìèí ÿìÿë ö÷öí ìÿñóëèé-
éÿò äàøûìàüà ãàáèë îëàí ùÿääè-áöëóüà ÷àòìûø, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿí
éàøäà îëàí àíëàãëû èíñàí êèìè ìöÿééÿí åäèðäè. Cèíàéÿòèí ñóáéåêòèâ úÿ-
ùÿòèíè òÿøêèë åäÿí ÿëàìÿòëÿð òÿãñèð, ìîòèâ âÿ ìÿãñÿä ùåñàá åäèëèðäè.
Òÿãñèð ãÿñääÿí âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí îëà áèëÿðäè. Cèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè-
íÿ ýþðÿ øÿõñ þç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí âÿ éà ùÿðÿêÿòñèçëèéèíèí èúòèìàè-òÿùëöêÿ-
ëè îëäóüóíó, îíóí èúòèìàè-òÿùëöêÿëè íÿòèúÿëÿðèíè ÿââÿëúÿäÿí ýþðÿðÿê âÿ
áóíëàðû àðçó åäÿðÿê âÿ éà áåëÿ íÿòèúÿëÿðèí áàø âåðìÿñèíÿ øöóðëó îëàðàã
éîë âåðÿðÿê úèíàéÿò åòìèøäèðñÿ, áó ãÿñäèð. Ëàêèí ÿêñèíÿ åäèëìèøäèðñÿ áå-
ëÿ úèíàéÿò åùòèéàòñûçëûãäàí òþðÿäèëìèø úèíàéÿò ùåñàá îëóíóð. Cèíàéÿò ãà-
íóíâåðèúèëèéè òþðÿäèëìèø úèíàéÿò ÿìÿëèíèí ìöääÿò âàõòûíûí äàèìëèéèíè
òÿñáèò åäèðäè. Áåëÿ êè, ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí 1965-úè èë 4
ìàðò òàðèõëè ôÿðìàíûíäà ýþñòÿðèëèðäè êè, íÿ âàõò åäèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìà-
éàðàã ñöëù âÿ èíñàíëûã ÿëåéùèíÿ úèíàéÿòëÿð åòìÿêäÿ òÿãñèðêàð îëàí øÿõñ-
ëÿð úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð. Ìöääÿò äàèìèëèéè ïðèíñèïè, õöñóñèëÿ Èêèíúè Äöí-
éà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ ôàøèñòëÿð ôÿàë ñóðÿòäÿ êþìÿê åòìèø øÿõñëÿðèí
ìöÿééÿí åäèëÿðÿê úÿçàëàíäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Ïðîñåññóàë ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿ ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíäàí
èðÿëè ýÿëÿí ïðèíñèïëÿð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Ìöëêè èøëÿðÿ ìÿùêÿìÿ òÿ-
ðÿôèíäÿí áàõûëìàñû âÿ ùÿëë åäèëìÿñè, ùÿì÷èíèí ìÿùêÿìÿíèí âÿ äèýÿð
îðãàíëàðûí ãÿðàðëàðûíûí èúðàñû ãàéäàñû ìöëêè ïðîñåññóàë ùöãóã íîðìà-
ëàðûíäà òÿíçèìëÿíèðäè. Ìöëêè ïðîñåñ áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿ: ìöëêè èøÿ áàø-
ëàìà, èøè ìÿùêÿìÿäÿ áàõìàüà ùàçûðëàìà, ìÿùêÿìÿ áàõûøû, êàññàñè-
éà èíñòàíñèéàñûíäà èúðààò, éåíè à÷ûëìûø ùàëëàðà ýþðÿ ìÿùêÿìÿ ãÿòíà-
ìÿëÿðèíÿ éåíèäÿí áàõûëìàñû, èúðà èúðààòû ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ áþëöíöðäö. Àè-
ëÿ, ÿìÿê, êîëõîç âÿ äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ìöáàùèñÿëÿ-
ðÿ äÿ ìöëêè ìöùàêèìÿ èúðààòû ãàéäàñûíäà áàõûëûðäû. Èíçèáàòè ùöãóã
417
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ìÿùêÿìÿ àèäèééÿòè îëàí èøëÿð ìöëêè ìöùàêèìÿíèí
öìóìè ãàéäàëàðû èëÿ ùÿëë åäèëèðäè. Ìöëêè ïðîñåñäÿ àøàüûäàêûëàð ùöãóãè
ìöíàñèáÿò èøòèðàê÷ûëàðûäûð: áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñè, êàññàñèéà âÿ
íÿçàðÿò èíñòàíñèéàëàðû ìÿùêÿìÿëÿðè âÿ ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûëàðû; èøäÿ èøòè-
ðàê åäÿí òÿðÿôëÿð, ïðîêóðîð, ãàíóíëà áàøãàëàðûíûí ùöãóãëàðûíûí ùöãóã-
ëàðûíû ìöäàôèÿ åäÿí äþâëÿò îðãàíëàðû, ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû, äþâëÿò èäà-
ðÿëÿðè, ìöÿññèñÿëÿð, êîëõîçëàð âÿ äèýÿð êîîïåðàòèâ òÿøêèëàòëàðû âÿ èúòè-
ìàè òÿøêèëàòëàð, àéðû-àéðû âÿòÿíäàøëàð, èíçèáàòè ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëÿí èøëÿðäÿ âÿ õöñóñè èúðààòëû èøëÿðäÿ ÿðèçÿ÷èëÿð âÿ ìàðàãëû
øÿõñëÿð; ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ êþìÿê åäÿí øÿõñ-
ëÿð øàùèäëÿð, åêñïåðòëÿð, ìÿùêÿìÿ òÿðúöìÿ÷èëÿðè, ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû
èúðà åäèëäèêäÿ ÿìëàêû ñàõëàéàíëàð âÿ äèýÿð øÿõñëÿð. Ìÿùêÿìÿ ïðîåñå-
ñè õàëã èúëàñ÷ûëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ êîëëåýèàë àïàðûëûðäû. ßäàëÿò ìöùàêèìÿ-
ñè öçâëÿðè êèìè ùàêèìëÿð âÿ õàëã èúëàñ÷ûëàðû ñå÷èëèðäèëÿð. Îíëàðûí ìöñ-
òÿãèëëèéè âÿ àíúàã ãàíóíà òàáå îëìàñû, ìöùàêèìÿ èúðààòûíûí à÷ûãëûüû,
ìöùàêèìÿíèí ìèëëè äèëäÿ àïàðûëìàñû, âÿòÿíäàøëàðûí ãàíóí âÿ ìÿùêÿ-
ìÿ ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðëèéè ìöëêè ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿäÿ òÿñáèò åäèëèðäè.
Ñîâåò úèíàéÿò ïðîñåññóàë ãàíóíâåðèúèëèéè úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ èúðààòûí
ãàéäàñûíû âÿ ìÿçìóíóíó âÿ áó çàìàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ùöãóã ìöíàñèáÿò-
ëÿðèíè íèçàìà ñàëàí ñèñòåìëÿøäèðèëìèø íîðìàëàð ìÿúìóñóäóð. Cèíàéÿò-
ïðîñåññóàë ùöãóã íîðìàëàðû úèíàéÿòèí áàøëàíìàñû, èáòèäàè èñòèíòàã, ìÿù-
êÿìÿ áàõûøû èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòè, ùÿìèí ñàùÿíèí ãàéäàñûíû, ìàùèééÿòèíè
âÿ áó çàìàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè íèçàìëàéûð. Cèíàéÿò
ïðîñåññóàë ùöãóãóí öìóìè ùèññÿñèíÿ áöòþâëöêäÿ úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ èú-
ðàààòûí ãàéäàñû âÿ ìàùèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí íîðìàëàðûí ìÿúìóñó,
îíóí âÿçèôÿëÿðè, èúðààòû, èúðà åäÿí âÿ îðàäà èøòèðàê åäÿí îðãàíëàð âÿ øÿõñ-
ëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, ñöáóòåòìÿ ùàããûíäà ÿñàñ ìöääÿàëàð äàõèëäèð.
Õöñóñè ùèññÿäÿ èñÿ èø öçðÿ àéðû-àéðû èúðààò ìÿðùÿëÿëÿðèíè íèçàìà ñàëàí
íîðìàëàð ìÿúìóñó ýþñòÿðèëìèøäèð. Cèíàéÿò ïðîñåñèíäÿ ìöòòÿùèì, îíóí
ìöäàôèÿ÷èñè, çÿðÿð ÷ÿêìèø øÿõñ, ìöëêè èääèà÷û, ìöëêè úàâàáäåù âÿ îíëà-
ðûí ãàíóíè íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åäèðëÿð. Òÿðÿôëÿð âÿ èøòèðàê÷ûëàðûí ùà-
ìûñû áÿðàáÿð ùöãóãëàðëà ìÿùêÿìÿ áàõûøûíäà èøòèðàê åäÿ âÿ ìÿùêÿìÿ
418
ùþêìöíäÿí øèêàéÿò åäÿ áèëÿðäèëÿð. Cèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóã íîðìàëà-
ðûíà: òÿùãèãàò îðãàíëàðûíûí, èñòèíòàã îðãàíëàðûíûí, ïðîêóðîðóí, ìöäàôèÿ÷è-
íèí, áèðèíúè èíñòàíñèéà, êàññàñèéà èíñòàíñèéàñû âÿ íÿçàðÿò èíñòàíñèéàñû
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí âÿçèôÿëÿðèíè âÿ ñÿëàùèééÿòèíè, âÿòÿíäàøëàðûí, äþâëÿò
òÿøêèëàòëàðûíûí âÿ èúòèìàééÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí – úèíàéÿò ïðîñåñè èøòè-
ðàê÷ûëàðûíûí âÿ âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè; ñöáóòåòìÿ ïðåäìå-
òèíè âÿ öñóëëàðûíû; ïðîñåññóàë ìÿðùÿëÿëÿðèí âÿ îíëàðû òÿøêèë åäÿí ïðîñåñ-
ñóàë ùÿðÿêÿòëÿðèí àðäûúûëëûüûíû, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè, âÿçèôÿëÿðèíè, ãàéäàñû-
íû âÿ ìàùèééÿòèíè; ïðîñåññóàë ãÿðàðëàðûí ÷ûõàðûëìàñû ãàéäàñûíû; èúðààò
ãàéäàñûíà ÿìÿë åäèëìÿñèíèí õöñóñè òÿìèíàòëàðûíû âÿ îíóí ïîçóëìàñûíà
ýþðÿ ñàíêñèéàëàðû äàõèë èäè. Cèíàéÿò ïðîñåññóàë ùöãóãëàðûíà úèääè ÿìÿë
åäèëìÿñè âÿòÿíäàøëàðûí êîíñòèòóñèéàäà òÿñáèò åäèëìèø ìöäàôèÿ ùöãóãó-
íóí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ çÿðóðè øÿðòëÿðäÿíäèð.
Ñîâåò ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Õö-
ñóñèëÿ äÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ñîâåò ùöãóãóíà òàìàìèëÿ éàääûð. Ñîâåò
ñèñòåìèíäÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû ùå÷ âàõò ùöãóãóí ìÿíáÿéè îëìàìûø-
äûð. Ñîâåò ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøó õàëã ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ÑÑÐÈ
Àëè ìÿùêÿìÿñèíÿ ãÿäÿð äþðäïèëëÿëè ñèñòåì öçðÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð. Áèðèí-
úè ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàñû (ðàéîí, øÿùÿð õàëã ìÿùêÿìÿëÿðè) èêè êàòåãîðè-
éà ùåéÿòèíäÿí ùàêèìëÿðäÿí âÿ õàëã èúëàñ÷ûëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Õàëã ìÿù-
êÿìÿ ùàêèìëÿðè 5 èë ìöääÿòèíäÿ ñå÷èëèðäèëÿð. Ñå÷èúèëÿðÿ îíëàð òÿðÿôèíäÿí
ñå÷èëìèø ùàêèìëÿðè ýåðè ÷àüûðìàã ùöãóãó âåðèëìèøäè. Äèýÿð èíñòàíñèéàëàð
Ñîâåòëÿð òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëèðäè. Ùàêèìëÿðèí ñå÷èëìÿñè ïðèíñèïè Êîììóíèñò
Ïàðòèéàñûíûí 1903-úö èëäÿêè ïðîãðàìûíäà ãÿáóë åäèëìèøäèð. Êîëëåýèéàëûã
ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ áöòöí èøëÿðèí áàõûëìàñûíäà ùÿì àøàüû, ùÿì äÿ éóõàðû
èíñòàíñèéàëàðäà áèð íå÷ÿ ùàêèì èøòèðàêûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Ñîâåò ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíäÿ ìþâúóä îëìóø õàëã èúëàñ÷ûëàðû, áóð-
æóà äþâëÿòëÿðèíäÿêè àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñèíÿ îõøàð ôîðìàäà òÿøêèë åäèë-
ìèøäèð. Õàëã èúëàñ÷ûëàðû ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ñèéàùû öçðÿ 2 èë
6 àé ìöääÿòèíÿ ôÿùëÿëÿðäÿí, ãóëëóã÷óëàðäàí âÿ êÿíäëèëÿðäÿí ñå÷èëèð-
äèëÿð. Áèðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ùÿì ìöëêè, ùÿì äÿ úèíà-
éÿò èøëÿðè õàëã èúëàñ÷ûëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ áàõûëûðäû. Ìàðêñèñò-ëåíèí÷è
419
äîêòðèíà õàëã èúëàñ÷ûëàðûíäàí èñòèôàäÿíè ýÿëÿúÿê ùöãóãñóç úÿìèééÿò
(óòîïèê êîììóíèçì) ö÷öí áèëàâàñèòÿ íöìóíÿ êèìè ýþðöðäö. Õàëã Èú-
ëàñ÷ûëàðû Èíñòèòóòó úÿìèééÿòèí òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ñîâåò õàëãû èëÿ
ùàêèìëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíÿ áèðáàøà õèä-
ìÿò åäèðäè. Áó èíñòèòóòóí êþìÿéè èëÿ ìèëéîíëàð ñîâåò àäàìû õàëã èú-
ëàñ÷ûëàðû àäû èëÿ èíãèëàá÷û ñîâåò ìÿùêÿìÿñèíèí èøèíÿ úÿëá åäèëèðäèëÿð.
Þç èø éåðèíÿ ãàéûäàí ôÿùëÿëÿð, êÿíäëèëÿð ñîâåò èíãèëàá÷û ìÿùêÿìÿ ñèñ-
òåìèíèí òÿáëèüàò÷ûñûíà ÷åâðèëèðëÿð. Áåëÿëèêëÿ, õàëã èúëàñ÷ûëàðû èíñòèòóòó
ñîâåò ùöãóãóíóí ìöùöì âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí éåíè ñîâåò àäàìû-
íûí òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð.
Ñîâåò ùöãóãóíäàí ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíäàí øèêàéÿò èíñòèòóòó þçö-
íÿìÿõñóñ ãàéäàäà òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíèí ãóðóëóøó,
àïåëëéàñèéà èíñòèòóòóíóí èíêèøàôûíûí ãàðøûñûíû àëûðäû. ×öíêè éóõàðû èíñ-
òàíñèéà òÿðÿôèíäÿí àøàüû èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðûíûí ëÿüâ
åäèëìÿñè, íÿèíêè ùöãóãà àèä ìÿñÿëÿ, åéíè çàìàíäà ôàêò îëàðàã àñàíëûã-
ëà àíòèäåìîêðàòèê ýþðöíÿ áèëÿðäè. Ñîâåò ùöãóãó òÿëèìèíÿ ýþðÿ, ñå÷èëìèø
ùàêèìèí âÿ õàëã èúëàñ÷ûëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ áàõûëàí èøèí ëÿüâ åäèëìÿñè ãÿ-
áóë îëóíìàçäûð. Àïåëëéàñèéàäàí èìòèíà åäèëìÿñè âÿ ÿâÿçèíÿ, ñàäÿúÿ,
øèêàéÿòèí ãÿáóë åäèëìÿñè, éàëíûç ùàêèìèí ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ñÿùâ-
ëÿðèíèí åòèðàçû êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëÿðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ñîñèàëèñò ãàíóí-
÷óëóüó ïðèíñèïèíèí ãîðóíìàñû âÿ òÿìèíàòû øÿðàèòèíäÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàð-
ëàðûíûí âÿ ùþêìëÿðèíèí ýåíèø éîõëàíûëìàñû, ñÿùâëÿðèí áóðàõûëìàñû, äîü-
ðóäàí äà, àüëàñûüìàç êèìè ýþðöíÿ áèëÿðäè. Ñîâåò ùöãóãó èêè øèêàéÿò
èíñòèòóòó: êàññàñèéà âÿ íÿçàðÿò ìöÿééÿí åòìèøäèð. Êàññàñèéà (ëàòûíúà:
ëÿüâåòìÿ, ìÿùâåòìÿ) øèêàéÿòè ïðîñåñèíäÿ òÿðÿôëÿð âÿ ùÿì÷èíèí ïðîêó-
ðîðóí èøòèðàêûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Êàññàñèéà øèêàéÿòè ãûñà ìöääÿòäÿ èñ-
òÿíèëÿí ãÿðàðäàí âåðèëÿ áèëÿðäè. Íÿçàðÿò ãàéäàñûíäà øèêàéÿòëÿðè àðàøäûð-
ìàüà ùå÷ áèð ìöääÿò ìÿùäóäèééÿòè ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð.
Êîíòèíåíò ùöãóã äþâëÿòëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, ñîñèàëèñò úÿìèééÿ-
òèíäÿ ìöáàùèñÿëÿðèí ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð àðàøäûðûëìàñûíà áþéöê
ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè úÿìèééÿòèí èã-
òèñàäè ãóðóëóøó èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. ×öíêè äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè àðàñûíäà
420
ìöáàùèñÿëÿðèí ìÿùêÿìÿëÿð äåéèë, õöñóñè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí àðàø-
äûðûëìàñû èëÿ áàüëû èäè. Èêèíúè ñÿáÿá èñÿ ìàðêñèñò-ëåíèí÷è äîêòðèíàñû
èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí äþâëÿòèí þëöá ýåòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð.
Ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð èøëÿðèí àðàøäûðûëìàñûíäà àðáèòðàú ìÿùêÿìÿëÿðè
õöñóñè éåð òóòóðäó. Àðáèòðàú ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èêè íþâö: ñîñèàëèñò
äþâëÿòè ìöÿññèñÿëÿðè àðàñûíäà ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõàí äþâëÿò àðáèòðàúû
âÿ âÿòÿíäàøëàðûí ìÿùäóä äàèðÿñè àðàñûíäà âÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ñà-
ùÿñè ìöíàñèáÿòëÿðèíè àðàøäûðàí àðáèòðàú ìÿùêÿìÿëÿðè.
Êîììóíèñò úÿìèééÿòèíäÿ äþâëÿò àðàäàí ýþòöðöëäöêäÿí ñîíðà, èú-
òèìàèééÿòäÿ äÿ ìöíàãèøÿëÿð éîõ îëàúàãäûð. Áó úÿìèééÿòäÿ àíòèãî-
íèñò õàðàêòåðëè ìöíàñèáÿòëÿðèí îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí, ùöãóãäàí âÿ
ìÿúáóðåòìÿäÿí èñòèôàäÿ àðàäàí ãàëõàúàãäûð. Èëêèí ñîñèàëèñò ìÿðùÿëÿ-
äÿ ìþâúóä îëìóø éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí òÿúðöáÿñèíäÿ, ýÿëÿúÿê
êîììóíèçì úÿìèééÿòèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäÿìöâàôèã ùåñàá
åäèëèðäè. Ïåøÿêàð ùàêèìëÿðèí îëìàäûüû èëê éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðè
1917-úè èëèí äåêàáðûíäà éàðàäûëìûøäûð. Éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðè áöòöí
ìöÿññèñÿëÿðäÿ éàðàäûëûðäû. Éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ñòàòóñó äÿôÿ-
ëÿðëÿ äÿéèøäèðèëìèø âÿ éåíèäÿí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìèøäèð. Áó èíñòèòóòóí
ñÿëàùèééÿòëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð ÷îõ îëìóøäóð. Éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿëÿðè
ÿìÿê ìöáàùèñÿëÿðèíäÿí òóòìóø, ñÿðõîøëóã, õûðäà îüóðëóã, äàëàøìà,
èúòèìàè éåðëÿðäÿ íàëàéèã ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðûðäû.
Ñîñèàëèñò ùöãóã êîíñåïñèéàñûíà ýþðÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñû òÿðáè-
éÿâè õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð. Áó èëê íþâáÿäÿ ìÿùêÿìÿ ôÿàëèééÿòèíèí ñè-
éàñè ðîëó èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Ñîâåò ùàêèìëÿðè íÿèíêè ùöãóãó òÿô-
ñèð âÿ òÿòáèã åòìÿëè, åéíè çàìàíäà äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí óüóðëàðûíû òÿìèí
åòìÿëè, ÿùàëèíèí òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿëè âÿ þç èø
ôÿàëèééÿòëÿðèíè ùöãóãóí "þëöá ýåòìÿñèíÿ" ùàçûðëàìàëû èäèëÿð. Ìÿùêÿ-
ìÿ ùàêèìèíèí ãÿðàðû åëÿ îëìàëû èäè êè, ïðîñåñäÿ óäóçàí òÿðÿôè îíà
èíàíìàëû, åéíè çàìàíäà áöòöí èúòèìàèééÿòäÿ, ìÿùêÿìÿ çàëûíäà èøòè-
ðàê åäÿíëÿðè ãàíóíëàðûí ÿäàëÿòÿ âÿ àüûëà ìöâàôèã îëäóüó ðÿéèíè éàðàò-
ìàëû èäè. Ñîâåò ìÿùêÿìÿëÿðè åëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëèäèð êè, îíëàðû òå-
àòð òàìàøàëàðû èëÿ äåéèë, ìÿêòÿáëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê ìöìêöí îëñóí.

421
 ÕÂ ÌÞÂÇÓ: ÀÔÐÈÊÀ Âß ÌÀÄÀÃÀÑÊÀÐÛÍ
ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ

1. Àôðèêà òàéôàëàðûíûí àäÿò ùöãóãëàðû

Àôðèêà êîëîíèéàëàðûíûí ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿëÿðèíäÿí ÿââÿë,
Ñàõàðà âÿ Ìàäàãàñêàðäàí úÿíóáà äîüðó ìÿñêóíëàøàí òàéôàëàð ôåîäà-
ëèçìäÿí þíúÿ ìþâúóä îëìóø èúòèìàè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè éàøàéûðäûëàð.
Ùÿð áèð ãÿáèëÿ, ÿúäàäëàðûíûí éàøàäûüû êèìè éàøàìàüû þçëÿðèíÿ áîðú áè-
ëèðäèëÿð. Àäÿòëÿðÿ èòàÿò åòìÿê, ÿñàñÿí êþíöëëö èäè. Ëàêèí ôþâãÿëòÿáèè
ãöââÿëÿðÿ èíàì êèôàéÿò åäèðäè êè, ãÿáèëÿëÿð þç ÿíÿíÿâè ùÿéàò òÿðçëÿðè-
íÿ ùþðìÿò åòñèíëÿð. ßýÿð éåíè éàðàíìûø øÿðàèò, àôðèêàëûëàð ãàðøûñûíäà
ùÿð ùàíñû áèð ïðîáëåì éàðàäàðäûñà, àäÿò ùöãóãëàðû ÿñàñûíäà çÿðóðè òÿä-
áèðëÿð ýþðöëöð âÿ éà ìöÿééÿí äàâðàíûø ãàéäàëàðû òÿòáèã åäèëèðäè.
Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàäà ÷îõñàéëû àäÿòëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð. Ôðàí-
ñà êîëîíèéàñû îëàí åêâàòîðèàë Àôðèêàäà âÿ Áåë÷èêà êîëîíèéàñû îëàí Êîí-
ãîäà òÿãðèáÿí 1500 ãÿáèëÿ-õàëã éàøàéûðäû. Ñóäàíäà 579, Èíýèëòÿðÿíèí
êîëîíèéàëàðû îëìóø ãÿðáè Àôðèêàäà 200 âÿ Ìàäàãàñêàðäà 19 õàëã éàøà-
éûðäû. Ñåíåãàëäà 1861-úè èë ìÿëóìàòûíà ýþðÿ ðÿñìè îëàðàã 68 àäÿò, î
úöìëÿäÿí 20 èñëàì âÿ 7 õðèñòèàí àäÿòëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð. Ùÿð áèð èú-
ìàíû ãàíå åäÿí àäÿòëÿð, îíëàðûí ìÿíÿâè âÿ åòèê äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà
ìöâàôèã èäè. Äàùà áèð úÿùÿò ùÿð ùàíñû áèð åòíèê ãðóïóí àäÿòëÿðè èëÿ, áàø-
ãà åíòèê ãðóïóí àäÿòëÿðè àðàñûíäà ôÿðãëÿðèí ÿùÿìèééÿòñèç, ÷îõ úöçè îë-
ìàñû èäè. Àôðèêàäà (õöñóñÿí øèìàëäà) ìîíàðõèéà ðåæèìëè äþâëÿòëÿðëÿ éà-
íàøû, êèôàéÿò ãÿäÿð åëÿ òàéôàëàð ìþâúóä îëìóøäóð êè, îíëàðäà ùÿòòà ùÿð
ùàíñû áèð ñèéàñè òÿøêèëàòà àèä åäèëÿí åëåìåíòëÿð òàïìàã ìöìêöí îëñóí.
Àôðèêà àèëÿëÿðè ùÿì ìàòðèàðõàë, ùÿì äÿ ïàòðèàðõàë ãóðóëóøà ìàëèê îë-
ìóøäóð. Ùÿð ãðóïóí äàõèëèíäÿ èñÿ ÷îõñàéëû âàðèàíòëàð îëìóøäóð.
Àôðèêà ãÿáèëÿëÿðèíèí àäÿòëÿðè ìèôèê, áÿøÿðè ÿõëàã èäåéàñûíû èðÿëè
ñöðÿí ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Àäÿòëÿðÿ ñÿúäÿ, åéíè çàìàíäà òîðïàüà ãà-
422
ðûøìûø úÿñÿääÿí ÷ûõàí âÿ äèðèëÿð öçÿðèíäÿ äîëàøàí ÿúäàäëàðûí ðóùëà-
ðûíà ùþðìÿò åòìÿê äåìÿêäèð. Àäÿò íîðìàëàðûíûí ïîçóëìàñû, äöíéà-
äàêû ðóùëàðûí ÿí ýþçëÿíèëìÿç ïèñ ðåàêñèéà âåðìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð.
×öíêè èíñàíëàðûí âÿ òÿáèÿòèí äàâðàíûøû, áó äöíéàäàêû òÿáèè âÿ ôþâãÿë-
òÿáèè ãöââÿëÿðëÿ áàüëûäûð.
Àôðèêà òàéôàëàðûíûí àäÿòëÿðè èäåéàëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Àôðè-
êàëûëàðûí ìàðàãëàðû ãðóïëàð, òðèáëÿð, êàñòàëàð, êÿíäëÿð öçðÿ òÿøêèë åäèëÿ-
ðÿê ôÿðäëÿðèí âÿ àèëÿëÿðèí ùöãóãëàðûíû èôàäÿ åäèð. Àôðèêàëûëàðà ýþðÿ òîð-
ïàãëàð îíóí öçÿðèíäÿ éàøàéàíëàðà äåéèë, êå÷ìèø ÿúäàäëàðà âÿ ýÿëÿ-
úÿê íÿñèëëÿðÿ ìÿõñóñäóð. Íèêàù èêè èíñàíûí èòòèôàãûíäàí ÷îõ, èêè àèëÿ-
íèí áèð àëéàíñäà áèðëÿøìÿñèíÿ áÿíçÿéèðäè. Àôðèêà òàéôàëàðû øÿõñëÿðèí
ùöãóãëàðûíû èíêàð åòìèð, ëàêèí õàðèúè àëÿìëÿ ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùöãóãóí
âàùèä ñóáéåêòè êèìè éàëíûç ãðóïóí (ãÿáèëÿ) ÷ûõûø åòìÿñèíè ìÿãáóë ùå-
ñàá åäèðäèëÿð. Áó êîíñåïñèéà ñóáéåêòèâ ùöãóãëàðäàí ýåíèø áÿùñ åò-
ìÿê ö÷öí ùå÷ áèð ìöëàùèçÿ ö÷öí éåð ãîéìóðäó. Ýþðöíäöéö êèìè,
àäÿò ùöãóãëàðû éàëíûç âÿçèôÿëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðûðäû. Èúìàëàðà ìÿõñóñ
îëàí ùöãóã, ìÿíÿâè íîðìàëàðäàí ôÿðãëÿíìèðäè. Òàéôàëàðûí ùöãóã
àäÿòëÿðèíè ìöàñèð Àôðèêà ùöãóã ñèñòåìëÿðè êîíòåêñòèíäÿ ôÿðãëÿíäèðèë-
ìÿñè ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð. ×öíêè îíëàðäà êèôàéÿò ãÿäÿð èíêèøàô åò-
ìèø íÿ ùöãóã åëìëÿðè, íÿ äÿ êèôàéÿò ñàéäà ùöãóãøöíàñëàð âàð. Àôðè-
êàëûëàðäà ùöãóãóí öìóìè âÿ õöñóñè ùèññÿëÿðÿ ìöëêè, úèíàéÿò ùöãóãó,
ùöãóã âÿ ÿäàëÿòÿ áþëýöñö èøëÿíèá ùàçûðëàíìàìûøäûð. Ôÿðäëÿðèí ÿìëàê
âÿ þùäÿëèê ùöãóãëàðû øÿõñèí ùöãóãè ñòàòóñó èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèðäè. Áå-
ëÿëèêëÿ, äîëàøûã, ãàðûøûã áèð âÿçèééÿòäÿ, Àôðèêàäà ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà
ùöãóã àíëàéûø àõòàðìàã ÿáÿñäèð âÿ ìþâúóä àäÿò ùöãóãëàðû èñÿ ùö-
ãóãøöíàñëàðäàí ÷îõ, àíòðîïîëîãëàðûí þéðÿíìÿ îáéåêòèíÿ äàõèëäèð.
Àôðèêà úÿìèééÿòèíäÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû âÿ éà ùÿð ùàí-
ñû êîíôëèêò áàø âåðäèêäÿ ùàíñû ñàíêñèéàëàðûí òÿòáèã åäèëìÿñè ìàðàã äî-
üóðóð. Ìÿëóìäóð êè, àäÿò ùöãóãëàðûíûí þç íîðìàëàðû ìþâúóä îëìóø-
äóð. Ëàêèí àäÿò ùöãóãóíäà ìàääè ùöãóã (òÿáèè êè, ïðîñåññóàë ùöãóã-
äà) íîðìàëàðûíûí åëåìåíòëÿðè îëìàäûüû ö÷öí àäÿò ùöãóãëàðûíûí òÿòáèã
åäèëìÿñè ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàòìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ùöãóãëàðûí òÿìèí åäèë-
423
ìÿñèíäÿí ÷îõ, ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí áàðûøäûðûëìàñûíà öñòöíëöê âåðè-
ëèðäè. Àäÿò ùöãóãó ùÿð êÿñÿ íÿ "÷àòàúàüûíà" (ÿäàëÿòëè áÿðïà åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ) úÿùä åòìÿéÿðÿê, òÿêè áàðûøûüà íàèë îëñóí ïðèíñèïèëÿ ÷ûõûø
åäèðäè. Àôðèêà úÿìèééÿòè ìöùèòèíäÿ "ÿäàëÿò" èëê íþâáÿäÿ ãðóïëàðûí
(ãÿáèëÿëÿðèí) âÿùäÿòè âÿ îíóí öçâëÿðè àðàñûíäà áàðûøûã âÿ ãàðøûëûãëû
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè êèìè äÿðê åäèëèðäè.
Àôðèêàäà êîëîíèéàëàð ñèñòåìèíÿ ãÿäÿð èúìà ìÿùêÿìÿëÿðè âÿ èðè
úÿìèééÿòëÿðèí ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû ÿí ìöõòÿëèô ôîðìàäà ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðìèøäèëÿð. Éåðëè ìÿùêÿìÿëÿð ö÷öí ÿí õàðàêòåðèê úÿùÿò, ùöãóãó
úèääè òÿòáèã åäÿí èíñòèòóò êèìè äåéèë, áàðûøäûðûúû èíñòèòóò êèìè ÷ûõûø åò-
ìÿëÿðè îëìóøäóð. Äàùà áèð ÷ÿòèíëèê èñÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíû èúðà
åäÿí ìåõàíèçìèí îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí, èëê íþâáÿäÿ áàðûøûüûí ÿëäÿ
åäèëìÿñèíè çÿðóðè åòìèøäèð. Ùàêèìèééÿò áàøëàíüûúû ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿ-
áóë åäèëìèø ãÿðàðëàðûí ãöââÿñèç ãàëìàñû, èúðà åäèëìÿìÿñè òÿùëöêÿñè,
ìÿùêÿìÿëÿðèí âÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí áàðûøäûðûúûëûã õàðàêòåðèíè ìöÿé-
éÿí åäÿí ÿñàñ àìèëÿ ÷åâèðìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, Àôðèêà úÿìèééÿòè
ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí úÿùÿò, ôÿðäëÿðèíèí ÿùâàë-ðóùèééÿñè îíëàðûí õåé-
ðèíÿ ÷ûõàðûëìûø ãÿðàðûí èúðàñûíäàí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ ùåñàáëàíìûøäûð.
×öíêè ôÿðä ö÷öí íÿèíêè ìÿùêÿìÿ ãÿðàðûíûí èúðà åäèëìÿñè, ÿêñèíÿ, þç-
áàøûíà ïîçóëìóø ùöãóãëàðûí áÿðïàñû äàùà åôôåêòèâ ýþðöíöðäö.
Àâðîïàëûëàð ö÷öí Àôðèêà úÿìèééÿòèíèí àäÿò ùöãóãëàðûíûí þéðÿíèë-
ìÿñè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ éàðàòìûøäûð. ×öíêè ìöâàôèã ùöãóãè àíëàéûøëàðûí îë-
ìàìàñû âÿ éà êîíòèíåíò ùöãóã òåðìèíëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ îíëàðû
òÿôñèð åòìÿê ÷îõëó àíëàøûëìàçëûãëàðû îðòàéà ÷ûõàðûðäû. Àâðîïà ùöãóã
êîíñòðóêñèéàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ íÿéÿñÿ íàèë îëìàã èñÿ àäÿò ùöãóã-
ëàðûíûí äåôîðìàñèéàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Áåëÿ êè, Àôðèêà úÿìèééÿòèíäÿ
àèëÿ àäÿòëÿðè, êîíòèíåíò ùöãóãóíäàí ôÿðãëè ÿñàñëàð öçðÿ ãóðóëìóøäóð.
Àèëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè òàìàìèëÿ ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê èäè.
Àôðèêà àäÿò ùöãóãóíäà ìþâúóä îëàí úåùèç âåðèëìÿñè, ìöñÿëìàí ùöãó-
ãóíóí ìöÿééÿí åòäèéè úåùèç èíñòèòóòóíäàí, ÿëÿëõöñóñ äà Ðîìà ùöãó-
ãóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè èäè. Âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäà ìþâúóä îëàí ãàéäà-
ëàð òàìàìèëÿ àíëàøûëìàçëûã éàðàäûðäû. Ìþâúóä èäåéàéà ýþðÿ ôÿðä òîðïàã
424
ìöëêèééÿò÷èñè îëà áèëÿð, ëàêèí áó Àôðèêà ÿùàëèñèíäÿ êþê ñàëìûø ÿíÿíÿâè
òÿñÿââöðëÿðÿ çèääèð. Âåðáàë ôîðìàäà òÿãäèì åäèëÿí àäÿòëÿðèí, õöñóñèëÿ
äÿ ùàêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿí àäÿòëÿðèí, ùÿãèãÿòÿí äÿ ãöââÿ-
äÿ îëàí àäÿòëÿðäÿí îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèíëèê éàðàäûð.
Ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ àäÿòëÿðè òÿãäèì åäÿí øÿõñ, âåðèëìèø ñóàëëà-
ðûí àðäûúûëëûãëà úàâàáëàíäûðìàüà ÷àëûøäûüû âÿ þç èúìàñûíûí äàùà ñèâèë
îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí, ÷îõ âàõò òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðÿðÿê áèð-áèðèíÿ
çèää èôàäÿëÿðäÿí èøëÿäèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ, ùàíñû àäÿòèí ùÿãèãè îëäóüó-
íó ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèí èäè.
Àôðèêà úÿìèééÿòèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð éåðëè õàëãëàðà ìÿõñóñ îëàí ùö-
ãóã àáèäÿñèíèí ìþâúóä îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí, àäÿò ùöãóãëàðûíà äàèð
öìóìè ùöãóãè ïðèíñèïëÿðè ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Ìàäà-
ãàñêàð ãàíóíëàðû âÿ ìÿúÿëëÿëÿðè äÿ, èñòèñíàëûã òÿøêèë åòìèð. ×öíêè Ìà-
äàãàñêàð (1828-úè èëäÿ 48 ìàääÿäÿí âÿ 1881-úè èëäÿ 305 ìàääÿäÿí
èáàðÿò ìÿúÿëëÿëÿð) ãàíóíëàðû áÿçè ôÿðäè ãÿðàðëàð âÿ ðåãëàìåíòëÿðäÿí
áÿùñ åäèð. Ñîñèàë ãàéäàëàð èñÿ, ùèíäóñëàðäàêû äùàðìàëàð, éàïîíëàðäàêû
ãèðèëÿð êèìè, ôîìáàëàðëà (åòèê äàâðàíûø àäÿòëÿðè) òÿíçèìëÿíèðäè. Ôðàíñà
êîëîíèéà àäìèíèñòðàñèéàñû éåðëè àäÿòëÿðëÿ äàùà ÷îõ ìàðàãëàíìûø âÿ
òÿãðèáÿí 150 éåðëè àäÿò ùöãóãó êöëëèééàòû òîïëàéàðàã äÿðú åòäèðìèøäèð.
Èíýèëèñ êîëîíèéà àäìèíèñòðàñèéàñû áó ìÿñÿëÿ èëÿ àç ìàðàãëàíìûøäû. Àô-
ðèêàäàêû èíýèëèñ àäìèíèñòðàñèéàñû èñÿ éàëíûç ñîí äþâðëÿðäÿ, áó èøÿ åò-
íîãðàôëàð âÿ ùöãóãøöíàñëàðû úÿëá åäÿðÿê, íÿ ãÿäÿð ìàðàãëû âÿ ìöõòÿ-
ëèô ìåõàíèçìëè àäÿòëÿðèí ìþâúóäëóüóíó àøêàð åòìèøäèëÿð.
Àôðèêà êîëîíèéàëàðû éàðàíàíà ãÿäÿð, ùöãóãà äàùà ÷îõ õðèñòèàíëûüûí
âÿ èñëàìûí òÿñèðè ýöúëö îëìóøäóð. Õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñû èêè ìÿðùÿëÿ-
íè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ùÿëÿ ÛÂ ÿñðäÿ Åôèîïèéà õðèñòèàí äèíèíÿ åòèãàä åäÿí
þëêÿéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàðûí ãàëàí ùèññÿñèíèí õðèñòèàí
äèíèíÿ èáàäÿò åòìÿñè èñÿ áàøëûúà îëàðàã ÕÛÕ ÿñðäÿí áàøëàìûøäûð. Àôðè-
êàäà ìöòÿðÿããè úÿùÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí èñëàìëàøìà ÕÛ ÿñðÿ òÿñàäöô
åäèð. ÕÛÂ-ÕÂ ÿñðëÿðäÿ èñÿ Ùèíä îêåàíû ñàùèëëÿðè ÿðàçèëÿðèíäÿ äàâàì
åòìèøäèð. Èñëàì âÿ õðèñòèàíëûã Àôðèêàíûí òàì ôÿòù åäèëìÿñè (òàéôàëàðûí
áöòïÿðÿñòëèéÿ ñèòàéèø åòìÿëÿðè ãàëìàãäà äàâàì åòìèøäèð) èëÿ íÿòèúÿ-
425
ëÿíìÿñÿ äÿ, ãèòÿ ÿùàëèñèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíÿ òÿñèð åòìèøäèð. Ùÿð
èêè äèíèí éåðëè àäÿò ùöãóãëàðûíà òÿñèðè ìöõòÿëèô îëìóøäóð. Äèýÿð òÿðÿô-
äÿí, ÷îõ âàõò éåðëè àäÿòëÿð éåíè äèíÿ ÿñàñëàíàí èíàìà çèää îëñàëàð äà,
ìþâúóä îëìàãäà äàâàì åòìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, èñëàì âÿ õðèñòèàíëûã
êèôàéÿò ãÿäÿð äÿéèøèêëèêëÿð ýÿòèðÿðÿê, äèýÿð ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ
ìÿíÿâè ñàùÿëÿðèí ìöùöì úÿùÿòëÿðèíè ñòèìóëëàøäûðìûøäû. Èëê íþâáÿäÿ
ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðÿ èíàíàí èíñàíëàðûí ýþçöíöí ãàðøûñûíäà, éåíè äèí-
ëÿðäÿí ÿõç åäèëÿí äöíéà ãàéäàëàðûíà äàèð ôèêèðëÿð ôîðìàëàøäû. Ëàêèí
ìþâúóä éåíè ãàéäàëàð òÿêìèëëÿøìÿìèø úÿìèééÿòäÿ ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàð-
øûëàøìûøäû. Èíñàíëàð ÿââÿëëÿð íåúÿ éàøàéûðäûëàðñà, èíäè äÿ áåëÿ éàøà-
ìàãäà äàâàì åäèðäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, ëÿíý îëñà äà éåíè äèíëÿð þç òÿ-
ñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Àðòûã àäÿòëÿð ôàêòèêè îëàðàã ñîñèàë ÿùÿìèééÿòèíè
ñàõëàìàìûø, îíóí íöôóçóíà áþéöê çÿðáÿ äÿéìèø âÿ éåíè ñîñèàë âÿ
ìÿíÿâè ãàéäàëàð òÿäðèúÿí þç éåðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìèøäèð. Àôðèêàäà
áàø âåðÿí áó ïðîñåñëÿð, âàõòèëÿ Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ Ðîìà ùöãóãóíóí
ìÿíèìñÿíèëìÿñè äþâðö èëÿ àíàëîýèéà òÿøêèë åäèðäè. ßðàçè âÿ éåðëè ùö-
ãóãëàð öçÿðèíäÿ éåíè ùöãóã íîðìàëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿéÿ áàøëà-
ìûøäûð. Ìàýèéà âÿ ôþâãÿëòÿáèè ðóùëàðà èíàì êèôàéÿò ãÿäÿð ñàðñûëìûøäûð.
Åôèîïèéàíûí õðèñòèàí àìàùàðà, òèãðå, ãàëë õàëãëàðûíäà áèçèì ýöíëÿðÿ ãÿ-
äÿð àäÿò ùöãóãëàðû ãöââÿäÿ îëìóøäóð. Ëàêèí ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Ìèñèðäÿ òÿð-
òèá åäèëìèø âÿ ÕÂÛ ÿñðäÿ Åôèîïèéà êðàëûíûí ìÿùêÿìÿ ùàêèìè îëàí Ôå-
òà Íåãàñò òÿðÿôèíäÿí ãûç äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèø íîìîêàíîíëàð áþéöê
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Èìïåðàòîð Ùàéëå Ñåëàññèå òÿðÿôèíäÿí ùöãóãóí
éåíèëÿíìÿñè ö÷öí äèýÿð òÿäáèðëÿð äÿ ýþðöëìöøäöð. Áåëÿ êè, àäÿò ùö-
ãóãëàðûíûí ýöúëö ñóðÿòäÿ äÿéèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí éåíè ìÿúÿëëÿ ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Áóíà ãàðøû ùå÷ áèð åòèðàç åäÿí îëìàìûøäûð. Àäÿòëÿðèí
ìöÿééÿí ñÿâèééÿäÿ ýþçëÿíèëìÿñè èñÿ ìÿãáóë ùåñàá åäèëìèøäèð.
Áåëÿëèêëÿ, Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàðûí àäÿò ùöãóãëàðû èúòèìàè ùÿéàòûí
áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Àäÿò ùöãóãëàðû ãÿáèëÿ úÿìèééÿòèí
ùÿì ñèéàñè, ùÿì èãòèñàäè úÿùÿòäÿí òÿøêèëè ìÿñÿëÿëÿðèíè, ùÿì÷èíèí àè-
ëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè, ôÿðäëÿð àðàñûíäà ÿøéàëàðûí äÿéèøìÿñè ãàéäàëàðûíû,
úèíàéÿò âÿ ïðîñåññóàë íîðìàëàðûíû ìöÿééÿí åòìèøäèð. ßíÿíÿâè ùöãóã
426
êÿíäëÿðäÿ âÿ éà òàéôàëàðäà ìþâúóä îëàí ÿí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ
òÿøÿêêöë òàïìûø èúòèìàè êîíñåïñèéàíû òÿñáèò åòìèøäèð.

2. Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàð ùöãóãó êîëîíèéàëèçì âÿ

ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ
Àðòûã, ÕÛÕ ÿñðäÿ áöòöí Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàð àâðîïàëûëàðûí ùþêì-
ðàíëûüû àëòûíäà èäèëÿð. Ùöãóãà ìöíàñèáÿòäÿ áèð òÿðÿôäÿí Èíýèëòÿðÿ (öìó-
ìè ùöãóã), äèýÿð òÿðÿôäÿí, Àâðîïà ãèòÿñèíèí (êîíòèíåíò ùöãóãó) ëàòûí
õàëãëàðûíûí ìþâãåëÿðè ìöõòÿëèô èäè. Õöñóñèëÿ ôðàíñàëûëàð, èñïàíëàð âÿ
ïîðòóãàëèéàëûëàð, áèð òÿðÿôäÿí áöòöí èíñàíëàðûí áÿðàáÿð äÿéÿðëÿðÿ ìàëèê
îëìàã ùöãóãóíó, äèýÿð òÿðÿôäÿí Àâðîïà ñèâèëèçàñèéàñûíûí öñòöíëöéöíö
ÿñàñ ýþòöðÿðÿê óçóí ìöääÿò Àôðèêà ãèòÿñèíäÿ àññèìèëéàñèéà ñèéàñÿòè
àïàðìûøäûëàð. Áó ñèéàñÿò êîëîíèéà äþâðöíÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð.
Ôðàíñàíûí 1946-úû èë êîíñòèòóñèéàñû éåðëè ÿùàëèíèí þç øÿõñè ñòàòóñëàðûíûí
ñàõëàíûëìàñûíû, îíëàðûí áó ñòàòóñäàí èìòèíà åòìÿìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäè-
ðèëèðäè. Áèð ãÿäÿð ñîíðà, 1958-úè èëäÿ Ôðàíñàäà Â Ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ
"Ôðàíê-Àôðèêà Cÿìèééÿòè"íèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà êå÷èðèëÿí ðåôåðåí-
äóìà ìÿíôè ìöíàñèáÿò áèëäèðèëìÿñè, êîëîíèéàëàðûí ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åò-
ìÿëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðìèøäèð. Ýþðöíäöéö êèìè Ôðàíñà òåíäåíñèéàñû, øÿõ-
ñè ñòàòóñ ìÿñÿëÿñèíè øÿðòëÿ ìöÿééÿí åòìèøäèð. Áåë÷èêàíûí êîëîíèéàñû
îëàí Êîíãîäà, áèð ãÿäÿð áàøãà ôÿðãëÿ åéíè ïðîñåñ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.
Áåëÿ êè, 1885-úè èëäÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòìèø Êîíãî Ðåñïóáëèêàñû-
íà ìöíàñèáÿòÿ äàèð, Áåë÷èêà ùþêóìÿòèíèí 1908-úè èë 18 îêòéàáðûíäà
âåðäèéè õàðòèéàäà, éåðëè õàëãëàðûí àäÿòëÿðèíÿ ùþðìÿò åäèëìÿñè ïðèíñèïè
áÿéàí åäèëìèøäèð. Ëàêèí éåðëè õàëãëàðûí àññèìèëéàñèéàñû íîðìàë ñèâèëèçà-
ñèéà ïðîñåñèíèí áàøà ÷àòìàñû êèìè äÿéÿðëÿíäèðÿí ìåòðîïîëèéà, áó þëêÿ-
íèí èäàðÿ÷èëèéè þç ÿëèíÿ ýþòöðìöøäöð. Èíýèëòÿðÿ ùþêóìÿòè èñÿ ÿêñèíÿ,
äîëàéû éîëëà èäàðÿ÷èëèéÿ öñòöíëöê âåðìÿêëÿ, þç êîëîíèéàëàðûíà ìöíàñè-
áÿòäÿ äàùà ëèáåðàë ñèéàñÿò àïàðìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, Àâðîïàíûí ëàòûí þëêÿ-
ëÿðè áèëàâàñèòÿ ìåòðîïîëèéà òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ÷èëèéÿ, èíýèëèñëÿð èñÿ ïðîòåê-
òîðàò èäàðÿ÷èëèéèíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèëÿð.
427
 Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàð ùöãóãóíà ìöíàñèáÿòäÿ êîëîíèéàëàð èêè èí-
êèøàô éîëóíó ìöÿééÿí åòìèøäèëÿð. Áèð òÿðÿôäÿí ìöàñèð ùöãóãóí ðå-
ñåïñèéàñûíà ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, éåíè ñèâèëèçàñèéàéà ãîøóëàí Àôðèêà
úÿìèééÿòèíèí ìþâúóä àäÿò ùöãóãëàðûíûí ôàéäàñûç íîðìàëàðûíäàí èì-
òèíà åòìÿê, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ éåðè ýÿëäèêúÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí òàì
ðåãëàìåíòàñèéàñûíû ùàçûðëàìàã îëìóøäóð. ×öíêè àäÿò ùöãóãëàðûíäà
ñèâèëèçàñèéà òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí êèôàéÿò ãÿäÿð íîðìàëàðûí îëìà-
ìàñû ñÿáÿáèíäÿí, îíëàðûí ùÿð ùàëäà éåíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ óéüóíëàøäû-
ðûëìàñû çÿðóðÿòè ìþâúóä èäè.
ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ àðòûã Àôðèêà ãèòÿñèíÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø êàïèòà-
ëèñò ìöíàñèáÿòëÿðè, òèúàðÿò ùöãóãóíóí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè çÿðóðÿòè éàðàò-
ìûøäûð. Àäÿò ùöãóãëàðû òèúàðÿò ñàùÿñè öçðÿ ùå÷ áèð ùöãóãè áàçàéà ìàëèê
äåéèëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, êîëîíèéà àäìèíèñòðàñèéàñû ùöãóãóí âåñòåðíèçàñè-
éàñûíû ùÿéàòà êå÷èðìèø âÿ êîíòèíåíò ùöãóãóíäàí ñÿùìäàð, ïàòåíò, ãèé-
ìÿòëè êàüûçëàð âÿ äÿíèç ùöãóãó íîðìàëàðû ìÿíèìñÿíèëìèøäèð. Àäÿò ùö-
ãóãëàðû áèð òàéôà öçâëÿðè âÿ éà ùÿéàò òÿðçëÿðèíÿ ýþðÿ îõøàð îëàí äèýÿð
òàéôàëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèðäè. Ãÿðá ùöãóãó èñÿ, àâðî-
ïàëûëàðëà éåðëèëÿð àðàñûíäà âÿ äèýÿð éåðëè úÿìèééÿòèí þçëÿðèíèí àðàñûíäà
éàðàíàí éåíè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí íîðìàëàð éàðàòìàãëà âÿçèé-
éÿòäÿí ÷ûõìàüà ÷àëûøûðäû. Áåëÿëèêëÿ, ãÿðá ùöãóãó àäÿò íîðìàëàðûíäàí
êÿíàðà ÷ûõàí þçöíÿìÿõñóñ úóñ ýåíòèóì ùöãóã éàðàòìûø îëäó. Âÿ íÿ-
ùàéÿò, áó ùöãóãëàðûí èúðà îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí, àäÿò ùöãóãëà-
ðû áàçàñû ÿñàñûíäà èíêèøàô åòìèø ìÿùêÿìÿ ãóðóëóøóíäàí ãóðòóëàðàã éå-
íè ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ïðîñåññóàë íîðìàëàð éàðàòìàã ëàçûì èäè.
Àôðèêà ùöãóãóíóí òÿêàìöëö âÿ ìîäåðíëÿøìÿñè áóíóíëà áèò-
ìèðäè. Èíäè àðòûã Àôðèêàíûí òÿáèè åùòèéàòëàðûíûí èñòèñìàðû âÿ äèýÿð òè-
úàðÿò ÿëàãÿëÿðè ö÷öí, ÿíÿíÿâè èäàðÿ÷èëèê èíñòèòóòëàðûíäàí ôÿðãëè îëàí
éåíè ìöàñèð àäìèíèñòðàñèéà éàðàòìàã ëàçûì èäè. Éåðëè èäàðÿ÷èëèê îð-
ãàíëàðûíûí áèð ãèñìè éåíèäÿí òÿøêèë åäèëÿðÿê íÿçàðÿòÿ ýþòöðöëìöø,
áèð ãèñìè èñÿ, ñàäÿúÿ îëàðàã, ìÿùâ åäèëìèøäèð. Éåíè ìàëèééÿ, ïîëèñ,
ñÿùèééÿ, ìààðèô âÿ èúòèìàè èøëÿð àäìèíèñòðàñèéàëàðûíûí òÿøêèëèíäÿ,
ÿíÿíÿâè ñòðóêòóð áàçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿìèøäèð. Cèíàéÿò ùöãó-
428
ãó ñàùÿñèíäÿ ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø áàðáàð àäÿòëÿð âÿ ñóè-èñòèôà-
äÿëÿð ãàäàüàí åäèëìèøäèð. Òÿäðèúÿí áó ïðîñåñëÿðèí ãàðøûñû àêòèâ ñó-
ðÿòäÿ àëûíûðäû. Áåëÿ êè, Ôðàíñà êîëîíèéàëàðûíäà 1946-úû èëäÿí áàøëà-
éàðàã, áÿçè éåðëè ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè íÿçÿðÿ àëìàãëà Ôðàíñà Cèíàéÿò
Ìÿúÿëëÿñè òÿòáèã îëóíìóøäó. Àôðèêàíûí ãÿðáèíäÿ èíýèëèñ úèíàéÿò
ùöãóãó ÿñàñûíäà úèíàéÿò âÿ úèíàéÿò-ïðîñåññóàë íîðìàëàðäàí èñòèôà-
äÿ åäèëìèøäè. Éàëíûç àèëÿ ùöãóã, òîðïàã ðåúèìè âÿ ôÿðäè þùäÿëèê ùö-
ãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ éåðëè ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, éå-
íè ìîäåðíëÿøìèø âÿ âåñòåðèíçàñèéàéà ìÿðóç ãàëìûø Àôðèêà âÿ Ìà-
äàãàñêàð ùöãóãó, ÿñàñÿí êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëñà äà,
ãèòÿíèí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ èíýèëèñ öìóìè ùöãóãó öñòöíëöê òÿøêèë åò-
ìèøäèð.
Àâðîïà ùöãóãóíäàí ðåñåïñèéà åäèëìèø ìÿúÿëëÿëÿð ñîí âàðèàíò
êèìè ãÿáóë åäèëìèðäè. Éåðëè ãàíóíâåðèúèëÿð âÿ ìÿùêÿìÿëÿð, éåðëè
øÿðàèòÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí íîðìàëàðû èìòèíà åäÿ áèëÿðäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ
ãàíóíâåðèúèëèéèí âÿ ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíûí èíêèøàôû àéðû-àéðû þëêÿ-
ëÿðäÿ ùöãóã íîðìàëàðûíäà ôÿðãëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû. Àôðèêà þëêÿ-
ëÿðèíäÿ ÿìòÿÿ-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿòáèãè, èø÷è áàçàðûíäà ôÿùëÿ
ãöââÿñèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, ìààðèô÷èëèéèí éàéûëìàñû, ôÿðäëÿðèí
ùöãóãëàðûíûí âÿ äåìîêðàòèéàíûí èíêèøàôû, êîììóíèêàñèéà ñèñòåìè-
íèí ãóðóëìàñû, àâðîïàëûëàðëà ÿëàãÿëÿðèí àðòìàñû âÿ ñ. áó êèìè ïðîñåñ-
ëÿð ÿíÿíÿâè ùöãóãóí ñàõëàíûëûá-ñàõëàíûëìàìàñû ìÿñÿëÿñèíè àêòóàë-
ëàøäûðìûøäû. ßëáÿò êè, àôðèêàëûëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ÿââÿëëÿð íåúÿ éàøà-
éûðäûëàðñà, åëÿúÿ äÿ éàøàìàãäà äàâàì åäèðäèëÿð. Ëàêèí àäÿò ùöãóãó
ïðàêòèêàñû âÿ èíñòèòóòëàðûíû øöáùÿ àëòûíà àëàíëàðûí ñàéû äà äóðìàäàí
àðòûðäû. Êîëîíèéàëàð òÿðÿôèíäÿí éåðëè àäÿòëÿð ùþðìÿò åäèëìÿñè ïðèíñè-
ïèíè åëàí åòìÿê ÿíÿíÿâè ùöãóã ñèñòåìèíè õèëàñ åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò
åòìèðäè. Äåêëàðàñèéàäàí ÿìÿëÿ êå÷ìÿê âÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí õèëàñ
åòìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìàã ëàçûì èäè. Áóíóí ö÷öí ïîçèòèâ
èøëÿð ýþðöëìÿëè, àäÿò ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ èñëàùàòëàð àïàðìàã âÿ îí-
ëàðû ñèñòåìëÿøäèðìÿêëÿ, Àâðîïà ùöãóãó èëÿ éàíàøû, þçöíö òÿñäèã
ö÷öí èøëÿð ýþðöëìÿëè èäè. Êîëîíèéà ùàêèìèééÿòè àäÿòëÿðÿ ùþðìÿòëÿ
429
éàíàøäûãëàðûíû áÿéàí åòñÿëÿð äÿ, îíëàðûí ýþðäöêëÿðè òÿäáèðëÿð òàìà-
ìèëÿ ÿêñ íÿòèúÿëÿð âåðìèøäè.
Àäÿò ùöãóãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿê ö÷öí êå÷èðèëÿí ìÿùêÿìÿ èñ-
ëàùàòëàðû ÿíÿíÿâè îðãàíëàðûí èíçèáàòè îðãàíëàðëà ÿâÿç åäèëìÿñèíè íÿ-
çÿðäÿ òóòóðäó. Áó èøäÿ àäÿòëÿðè áèëÿí "èúëàñ÷ûëàð" ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð.
Ôðàíñà êîëîíèéàëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ìåòîääàí ôÿðãëè îëàðàã, èíýèëèñ
êîëîíèéàëàðûíäà àäÿò ùöãóãëàðûíû åâîëéóñèéàñû òÿáèè ïðîñåñëÿ ýåäÿðÿê,
äîëàéû éîëëà èíýèëèñ ùàêèìèééÿòèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà ÿíÿíÿâè ùöãóãó
ñàõëàìûøäûð. Éåðëè àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí ìÿùêÿìÿëÿð,
êîíôëèêòëÿðèí ùÿëëèíäÿ éàëíûç áàðûøäûðûúû ìèññèéàäàí èñòèôàäÿ òÿäðèúÿí
àðàäàí ãàëäûðûëìûø âÿ îíëàð ÿíÿíÿâè ùöãóã íîðìàëàðûíû þçöíäÿ ãîðó-
éóá ñàõëàéàí èíñòèòóòäàí ìöàñèð ìÿùêÿìÿëÿðÿ ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè áàø
âåðìèøäèð. Àâðîïà äöøöíúÿëè ùöãóãøöíàñëàðäàí èáàðÿò îëàí áó ìÿù-
êÿìÿëÿð, àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíà äàùà äÿðèíäÿí íöôóç åäÿðÿê, îíëà-
ðûí ðåàë ùöãóãè òÿáèÿòëÿðèíäÿ êîíòèíåíò òèïëè íîðìàëàðëà ìþùêÿìëÿí-
äèðìèøäèëÿð. Ùàêèìëÿð èñòèôàäÿ îëóíàí àäÿò íîðìàñû öçðÿ âåðèëÿí ãÿ-
ðàðûí, ùå÷ äÿ àäÿò ùöãóã ðóùóíäà îëìàìàñûíà öñòöíëöê âåðìèðäèëÿð.
×öíêè áó éåíè ìÿùêÿìÿ ùàêèìëÿðè Àâðîïà ùöãóãó öçðÿ òÿêìèëëÿø-
ìèø âÿ òÿëèìëÿíìèøäèëÿð. Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí þçëÿðè èñÿ, éåðëè
àäÿò ùöãóãëàðûíû òÿòáèã åäÿðêÿí, þç þëêÿëÿðèíäÿ îëàí ùöãóã íîðìàëà-
ðûíû âÿ òèúàðÿò ãàíóíëàðûíû Àôðèêà ìÿíøÿéèíÿ óéüóíëàøäûðìàüà úÿùä
åäèðäèëÿð. Ëàêèí áó éàíàøìà ùå÷ áèð ùàëäà éåðëè àäÿòëÿðèí ùöãóãè òÿ-
áèÿòëÿðèíè äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëìÿìèø âÿ îíëàðû òÿùðèô åòìèøäèëÿð.
ÕÕ ÿñð ÿðçèíäÿ Àôðèêà õàëãëàðûíûí àçàäëûã ìöáàðèçÿñè þç íÿòèúÿ-
ñèíè âåðìèøäèð. Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ ùöãóãóí òÿêà-
ìöëö âÿ èíêèøàôû äàâàì åòìèøäèð. Éåíè ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí ðÿùáÿð-
ëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè, êîëîíèéà àäìèíèñòðàñèéàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã,
ÿíÿíÿâè äÿéÿðëÿðè ãîðóìàãëà þç äþâëÿòëÿðèíèí èíêèøàô åòìÿñèíÿ ÷à-
ëûøìûøäûëàð. Áó ñÿáÿáäÿí ýöúëö èñëàùàò äàëüàñû ùÿì öìóìè, ùÿì äÿ
õöñóñè ùöãóã ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð.
Öìóìè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ âåñòåðíèçàñèéàéà öñòöíëöê âåðèëìèø,
õöñóñèëÿ äÿ ãÿðá òèïëè äåìîêðàòèê êîíñòèòóñèéà ìîäåëèíäÿí ýåíèø èñ-
430
òèôàäÿ åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëàêèí ïëöðàëèñò äåìîêðàòèéà, Àô-
ðèêà úÿìèééÿòè ö÷öí ÷îõ òåç âÿ ãÿáóëåäèëìÿç èäè. Îíà ýþðÿ äÿ äå-
ìÿê îëàð êè, áöòöí Àôðèêà äþâëÿòëÿðè âÿòÿíäàøëàðûí ùàêèìèééÿòèí
èäàðÿ îëóíìàñûíäà èøòèðàêûíû èñòèñíà åäÿí ïðåçèäåíò ðåúèìèíÿ öñòöí-
ëöê âåðÿðÿê, þçöíÿìÿõñóñ äèêòàòóðà éàðàòìûøäûëàð. ÕÕ ÿñðèí 60-70-
úè èëëÿðèíäÿ áèð ñûðà äþâëÿòëÿðäÿ êîíñòèòóñèéàëàðû ëÿüâ åäÿí âÿ éà
ãöââÿñèíè äàéàíäûðàí, àâòîðèòàð ìåòîäëàðëà èäàðÿ îëóíàí ùÿðáè ðå-
úèìëÿð éàðàíìûøäû. Âÿçèééÿòèí áåëÿ äàâàì åòìÿñè èñÿ óçóí ìöääÿò
ìöìêöí îëìàìûøäûð. Ùÿðáè ðåúèìëÿð ýÿíú äþâëÿòëÿðèí ïðîáëåìëÿðè-
íè ùÿëë åòìÿê âÿ þëêÿíè èíêèøàôà àïàðàí éîëà ÷ûõàðìàã ýöúöíÿ ãà-
äèð îëìàäûãëàðûíà ýþðÿ ÿêñ ïðîñåñëÿð áàø âåðäè. 70-úè èëëÿðäÿ äåìîê-
ðàòèéàéà äîüðó äÿéèøèêëèêëÿð áàøëàéûð âÿ êîíñòèòóñèéà èäàðÿ÷èëèê ìå-
òîäëàðûíà ãàéûäûø áàøëàéûð. Óãàíäà, Ìÿðêÿçè Àôðèêà Ðåñïóáëèêàñû,
Åêâàòîðèàë Ãâèíåéà òåððîðèñò ðåúèìëÿð ëÿüâ åäèëèð, 80-úè èëëÿðäÿ Ñó-
äàí âÿ Ðóàíäà ìöëêè èäàðÿ÷èëèéÿ êå÷èð.
Öìóìè ùöãóãëà ìöãàéèñÿäÿ õöñóñè ùöãóã ñàùÿñèíäÿ çèääèééÿò-
ëÿð èñÿ ÿùÿìèééÿòñèç ñÿâèééÿäÿ èäè. Áåëÿ êè, áèð òÿðÿôäÿí àäÿò ùö-
ãóãëàðû âÿ îíóíëà áàüëû îëàí ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí ãîðóíìàñû èëÿ àäÿò
ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò åäèëìÿñèíÿ ñàäèã îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê, äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí èñÿ, áÿçè íîðìàëàðäàí, ÿíÿíÿâè àäÿòëÿðäÿí èìòèíà åòìÿêëÿ
áèð ÷îõ ñòðóêòóðëàðû äàüûòìàã âÿ þëêÿíèí èíêèøàôûíà ÿíýÿë îëàí ìà-
íåÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ áåëÿëèêëÿ, èíãèëàáè òðàíñôîðìàñèéà àëÿòè
êèìè ìèëëè ùöãóãóí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿê ÿñàñ ìÿñÿëÿ îëìóøäóð.
Àôðèêà äþâëÿòëÿðèíèí ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè åëàí åòìÿñè âÿ ìèëëè äþâ-
ëÿòëÿðèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà, ÿíÿíÿâè ùöãóãà éåíè ìöíàñè-
áÿòè íÿçÿðÿ àëìàã çÿðóðèäèð. Êîëîíèéà ñèñòåìè ñöãóò åòäèêäÿí ñîíðà
âåðèëìèø áèð ÷îõ áÿéàííàìÿëÿð àäÿò ùöãóãëàðûíûí (ùÿì Àôðèêà õàëã-
ëàðûíûí, ùÿì õðèñòèàí âÿ ùÿì èñëàì) áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûìàñû âÿ
îíëàðûí ñàõëàíûëìàñû çÿðóðÿòèíè äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð åòìèøäèëÿð. Áöòöí
áó ðåàêñèéàëàð, êîëîíèéàëàð äþâðöíäÿ àäÿò ùöãóãëàðûíà íèôðÿò åäèë-
ìÿñèíÿ ìöíàñèáÿòëÿ áàüëû èäè. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ÿíÿíÿâè ùÿéàò òÿðçèíèí
ùàìûñûíäàí èìòèíà åòìÿê äîüðó éàíàøìà äåéèëäèð.
431
 1957-úè èëäÿ Ìàäàãàñêàðûí ìèëëè àññàìáëåéà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí
òîïëàíòûñû àäÿò ùöãóãëàðûíûí ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿ-
áóë åòìèøäèð. 1961-úè èëäÿ Òàíãàíèêàäà, îíäàí áèð ãÿäÿð ÿââÿë èñÿ
Ñåíåãàëäà îõøàð ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Íèýåðèéàíûí ðåýèîíàë àñ-
ñàìáëåéàñû àäÿò ùöãóãëàðûíûí êîìïèëéàñèéàñûíû ùàçûðëàìàã âÿ îíëà-
ðûí äþâëÿò ùàêèìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ñàíêñèéàëàøäûðûëìàñû òÿøÿááöñöíö
þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöøäöð.
Àôðèêà àäÿò ùöãóãëàðûíûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, Ëîíäîí óíèâåð-
ñèòåòèíäÿ, Íàôôèëä ôîíäóíóí êþìÿéè âÿ ìàðàãëû äþâëÿòëÿðèí èøòèðàêû
èëÿ, Øÿðã âÿ Àôðèêà òÿäãèãàòû Ìÿêòÿáè áþéöê èøëÿð ýþðìöøäöð. Ìÿê-
òÿá àäÿò âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ Êåíèéàíûí (1968-1969-úó
èëëÿð), íèêàù, ÿìëàê, âÿðÿñÿëèê âÿ þùäÿëèê ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ Ìà-
ëàâèíèí (1970-1971-úè èëëÿð), àèëÿ ùöãóã ñàùÿñèíäÿ Áîñâàíèéàíûí
(1972-úè èë) ìöâàôèã ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðìèøäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ýÿíú äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèí-
äÿ èðèùÿúìëè èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Òÿêúÿ êå÷ìèø Ôðàíñà êîëîíèéàëàðûí-
äà ìöñòÿãèëëèêäÿí ñîíðà ùöãóãóí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè öçðÿ 100 éàõûí
ìÿúÿëëÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðäÿí äåìÿê îëàð êè, ÿê-
ñÿðèééÿò þëêÿëÿðäÿ ìÿúÿëëÿëÿøäèðìÿ èøëÿðè áàøà ÷àòìûøäûð. 70-80-úè
èëëÿðäÿ èñÿ ãÿáóë åäèëìèø ìÿúÿëëÿëÿðÿ ÿëàâÿëÿð âÿ äÿéèøèêëèêëÿð ýöí-
äÿëèêäÿ îëìóøäóð. Ùöãóãè èñëàùàòëàð ìöàñèð ìöëêè, úèíàéÿò, úèíàéÿò
ïðîñåñè, èíâåñòèñèéà, ÿìÿê, ìÿùêÿìÿ ùöãóãó öçðÿ ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åò-
ìèøäèð. Ñåíåãàë, Ãàíà, Óãàíäà âÿ Ìàäàãàñêàðäà þùäÿëèê âÿ ìöãà-
âèëÿ ùöãóãó ñàùÿëÿðè öçðÿ èñëàùàòëàð êå÷èðèëìèøäèð. Èñëàùàòëàð àôðèêàëû-
ëàðûí "øÿõñè ñòàòóñ"ëàðûíà äà òîõóíìóøäóð. Ñåíåãàëäà, Ãàíàäà âÿ
Êåíèéàäà òîðïàã ìöëêèééÿòè ðåúèìè úèääè ñóðÿòäÿ äÿéèøÿúÿê èñëàùàò-
ëàð êå÷èðèëìèøäèð. Ìöàñèð àèëÿ-íèêàù ùöãóã ñàùÿñèíäÿ èíãèëàáè ïëàíäà
èñëàùàòëàð áàøëàìûøäûð. Äåìÿê îëàð êè, áöòöí þëêÿëÿðäÿ àèëÿ ùöãóãó
ìÿúÿëëÿëÿøäèðèëìèøäèð âÿ éà ãàíóíëàð ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìèø (Ôèë Äèøè
Ñàùèëè) âÿ éà ãèñìÿí èñëàùàò (Ãâèíåéà, Ìàëè, ãàáîí, Áóðóíäó) êå÷è-
ðèëìèøäèð. Àôðèêà äþâëÿòëÿðè ìîäåðíëÿøìÿéÿ áþéöê þíÿì âåðìÿêëÿ
ìöàñèð ùöãóãà öñòöíëöê âåðäèêëÿðèíè íöìàéèø åòäèðèðëÿð.
432
 Àôðèêà þëêÿëÿðèíäÿ êîëîíèéà ìÿðùÿëÿñèíäÿ ÿñàñÿí èêè êàòåãîðè-
éà ìÿùêÿìÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Îíëàðäàí áèðèíúèñè àäÿò ùöãóãëàðû-
íûí, èêèíúèñè èñÿ ìöàñèð ùöãóãóí òÿòáèãè öçðÿ èõòèñàñëàøìûøäû. Àôðèêà
äþâëÿòëÿðè òàì ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà, áèð þëêÿäÿ èêè
ìÿùêÿìÿ ÿäëèééÿñèíèí ìþâúóäëóüó ãÿáóëåäèëìÿç èäè. Äèýÿð òÿðÿô-
äÿí, ÿäàëÿòëè âÿ éà ÿäàëÿòñèç îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áó ìÿùêÿ-
ìÿ îðãàíëàðûíäàí áèðè, áàøãàñûíà àøàüû ñÿâèééÿäÿ áàõûðäû. Áèð ñûðà
äþâëÿòëÿðäÿ àïàðûëìûø ìÿùêÿìÿ èñëàùàòëàðû éåðëè ìÿùêÿìÿëÿðè âà-
ùèä ìÿùêÿìÿ ñèñòåìèíÿ äàõèë åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Áÿçè þëêÿëÿð-
äÿ, î úöìëÿäÿí Ñåíåãàë, Ôèë Äèøè Ñàùèëè, Ìàëè, Áóðóíäè, Ðóàíäà éåð-
ëè ìÿùêÿìÿëÿðè ëÿüâ åòìèøäèëÿð. Äèýÿðëÿðè èñÿ, Êàìåðóí, Áåíèí,
Êîíãî, Ãàáîí, Íèãåð, Òîãî ùÿð èêè òèï éóðèñäèêñèéàíû ñàõëàìûøäûëàð.
Áó èñëàùàòëàð àäÿò ùöãóãëàðûíäàí èñòèôàäÿ áàõûìäàí ìàðàã äîüóðóð.
Ùöãóãøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí áèëàâàñèòÿ òÿòáèã åäèëÿí àäÿò ùöãóãëàðû-
íûí òÿáèÿòèíèí äÿéèøìÿñè ãà÷ûëìàç îëóð. ×öíêè àäÿò ùöãóãëàðûíûí òÿ-
áèÿòèíÿ çèää îëàí úèääèëèê âÿ ìöÿééÿíëèê, àäÿò ùöãóãëàðûíà éåíè
ïðèíñèïëÿð ÿëàâÿ åäèðäè. Äöíéÿâè ùöãóãóí òÿáèÿòè âÿ àäÿò ùöãóãó-
íóí òÿáèÿòè áèð-áèðëÿðèíÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäèð. Ùöãóãøöíàñëàðûí íÿ-
çàðÿòè èëÿ àäÿò ùöãóãëàðûíûí òÿòáèãè, ÿëÿëõöñóñ äà àäÿò ùöãóãëàðûíû
áèëàâàñèòÿ ùöãóãøöíàñëàðûí èõòèéàðûíà âåðèëìÿñè, ÿíÿíÿâè ùöãóãóí
ñöãóò åòìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿ éàðàäûð.
Èíýèëòÿðÿ êîëîíèéàëàðûíäà èñÿ, àäÿò ùöãóãëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ âÿ-
çèééÿò áèð ãÿäÿð áàøãà èäè. Ãÿðáè Àôðèêà þëêÿëÿðèíäÿ, ìöñòÿãèëëèéÿ
ãÿäÿð àäÿòëÿðÿ èñòèíàä åòìÿê, ñàäÿúÿ, ùöãóãè ôàêò êèìè ãÿáóë åäè-
ëèðäè. Ùàçûðäà âÿçèééÿò äÿéèøìèø âÿ àäÿòëÿð ùöãóãà áÿðàáÿð òóòóëóð.
Ýöìàí åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùöãóãëà áÿðàáÿðëÿøäèðèëÿí àäÿòëÿðèí ñòà-
òóñó éöêñÿëìèøäèð. Ëàêèí ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà àäÿò ùöãóãëàðû-
íûí òÿòáèãè çàìàíû, èíýèëèñ öìóìè ùöãóãó ðóùóíäà òÿëèì àëìûø ùà-
êèìëÿðÿ, àäÿòëÿðèí íÿ ãÿäÿð þýåé îëäóüó ìÿëóì îëóð.
Àäÿòëÿðèí éåíèäÿí ðåñòåðëÿðÿ âÿ êöëëèééàòëàðà äàõèë åäèëÿðÿê
ìÿùêÿìÿ ïðàêòèêàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, îíëàðûí õèëàñ îëìàñûíà
éþíÿëñÿ äÿ, þç èëêèí ðóùóíó èòèðÿí àäÿòëÿðèí ñöãóòó áèð ãÿäÿð äÿ ñö-
433
ðÿòëÿíìèøäèð. ×öíêè òàì ùöãóã ùàëûíà ñàëûíìûø àäÿòëÿð, ÿíÿíÿâè ùö-
ãóãëà àðòûã, öìóìè ùå÷ íÿéÿ ìàëèê äåéèëäèð. Êîëîíèéà ÿñàðÿòèíäÿí
àçàä îëìàã, àäÿòëÿðèí ðåàáèëèòàñèéàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàäû.
Àôðèêà þëêÿëÿðèíèí ìöàñèð ùöãóã ñèñòåìëÿðè, àäÿò ùöãóãóíäàí
ýÿëÿí áÿçè ÿíÿíÿâè åëåìåíòëÿðè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ìÿíèìñÿéèðëÿð.
Àíúàã öìóìèëèêäÿ àäÿò ùöãóãóíóí ìàùèééÿòèíè íÿ òÿøêèë åäèðñÿ,
îíäàí èìòèíà åäÿ áèëìÿçëÿð. Ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿðäÿí àðòûã õðèñòèàíëûã
âÿ èñëàì éåðëè àäÿò ùöãóãëàðûíà èíàìû äàüûòìûøäûëàð. Îíëàð èëàùè ãà-
íóíëàð èäåéàñûíû èðÿëè ñöðìÿêëÿ, êîñìèê òàðàçëûüû àíëàéûøûíû Àôðèêà
úÿìèééÿòèíÿ ýÿòèðÿ áèëìèøäèëÿð. Àäÿò ùöãóãëàðû éàëíûç þçöíÿ ãàïà-
íàí èúìàëàðà õèäìÿò ö÷öí éàðàðëûäûð. Ìöàñèð Àôðèêà ùöãóãóíà èñÿ
äàùà ÷îõ áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø ñèâèëèçàñèéàëàð, éÿíè úóñ ýåíòèóì ëà-
çûìäûð. Àôðèêà äþâëÿòëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè áó èúìà ùöãóãëàðûíäàí,
âàùèä ìèëëè ùöãóã éàðàäûëìàñûíû âÿ áåëÿëèêëÿ, ÿäëèééÿ ùöãóãó ñà-
ùÿñèíäÿ ìèëëè áèðëèéè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê èñòÿéèðëÿð. ×öíêè àäÿò ùö-
ãóãëàðû ñòàòèê êÿíä èúìàñû ñÿâèééÿñè ö÷öí õàðàêòåðèêäèð. Ýÿíú Àô-
ðèêà äþâëÿòëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè úÿìèééÿòèí ãóðóëóøó ñàùÿñèíäÿ êàðäè-
íàë èñëàùàòëàð àïàðìàãëà, ìþâúóä ìÿäÿíè áàðéåðëÿðè àðàäàí ãàëäûð-
ìàã, øÿùÿð âÿ êÿíä ÿùàëèñè àðàñûíäà ôÿðãëÿðè àçàëòìàãëà òÿùñèëëèëÿ-
ðèí ñàéûíû àðòûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ øÿðàèòäÿ éàëíûç àäÿò ùöãóãëàðû
âÿçèééÿòèí éàõøûëàøäûðìàñûíà õèäìÿò åäÿ áèëìÿç. Éåíè äàùà ñèâèë
ùöãóã áèð ÷îõ ïàðàìåòðëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿéàò òÿðçèíèí äÿéèøìÿñèíäÿ
äàùà ÷îõ ôÿàë îëà áèëÿð.
Àôðèêà äþâëÿòëÿðèíèí ãàíóíâåðèúèëèêëÿðèíèí ìöàñèðëÿøìÿéÿ, âåñ-
òåðíèçàñèéàéà ìÿðóç ãàëìàñû, áèð ÷îõ ùàëëàðäà êîíòèíåíò ùöãóãó-
íóí îëäóüó êèìè ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàñû, êîíêðåò ùöãóãäàí èñòèôàäÿ,
îíóí òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ íåúÿ òÿñèð åòìÿñè ìàðàãëû ýþðöíöð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí áÿçè ãàíóíëàð, ìÿñÿëÿí, àèëÿ ùöãóãóíóí ìöàñèðëÿøìÿéÿ
ìÿðóç ãàëìàñû, ÿùàëèíèí ÿêñ òÿñèðèëÿ ãàðøûëàøìàñû ìÿãàìû ýþçëÿíè-
ëÿíäèð. ×öíêè àèëÿ ùöãóãóíóí éåíè ïðèíñèïëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè, ÿñðëÿð
áîéó ôîðìàëàøìûø ùÿéàò òÿðèçèíèí, íèêàù ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éåíèëÿø-
ìÿñè äåìÿêäèð. Òÿáèè êè, êÿíä ÿùàëèñè ãàíóí ôàñàäëàðûíûí î òÿðÿôèí-
434
äÿ ÿââÿëëÿð ÿúäàäëàðûí ãîéóá ýåòäèéè ôîìáàëàð (àäÿòëÿð) ÿñàñûíäà
éàøàìàãäà äàâàì åòìÿêëÿ, "øÿùÿð ùöãóã"óíó èíêàð åäèðäèëÿð. Áó-
íóíëà áåëÿ, ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí âåðäèêëÿðè ãàíóíëàðûí ôàéäàñûç
îëäóüóíó ñþéëÿìÿê äîüðó îëìàçäû. Àðòûã èúòèìàè ðÿé äÿ úóñ úîì-
ìóíå, éÿíè èúìà ùöãóãó óçàã êå÷ìèøëÿðäÿ ãàëàí, èíäè èñÿ óíèâåð-
ñèòåòëÿðäÿ ùöãóãøöíàñëàðà òÿäðèñ åäèëÿí ñàùÿëÿðäÿí áèðèäèð. Éåíè
íîðìàëàðûí êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíäÿ îëäóüó êèìè Àôðèêà úÿìèé-
éÿòèíäÿ òàì âÿ äÿðùàë òÿòáèã åäèëìÿñèíè ìÿãáóë ùåñàá åòìÿê îë-
ìàç. Ãàíóíâåðèúèíèí þçö äÿ áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ ãàíóíóí òÿòáèãè âÿ
ðåàëèçàñèéàñûíäà ùàêèìëÿðÿ áþéöê ñÿðáÿñòëèê âåðìÿñèíäÿ ÷îõ åùòè-
éàòëû îëìàëûäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà èñÿ áó íîðìàëàðäàí úèääè èìïåðà-
òèâ (ÿìð) êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè éîõ, éàëíûç ìîäåë êèìè ýþòöðöëìÿ-
ñè äàùà ìöíàñèá îëàðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, çÿèô èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð-
äÿ, Àâðîïà ùöãóãóíó òÿòáèã åäÿðêÿí îíëàðûí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè
íÿçÿðÿ àëìàã çÿðóðèäèð. Áàøãà áèð ïðîáëåì êèôàéÿò ãÿäÿð ïåøÿêàð
ùöãóãøöíàñëàðûí îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí, éåíè ùöãóã íîðìàëàðû êà-
üûç öçÿðèíäÿ ãàëìàã òÿùëöêÿñèëÿ öçëÿøìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Ùÿòòà ñÿ-
íàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ÿùàëèíèí àøàüû òÿáÿãÿñè þç
ùöãóãëàðûíû äÿðê åòìÿêäÿí ÷îõ óçàãäûð. Áóíóíëà áåëÿ, Àôðèêà äþâ-
ëÿòëÿðè èðÿëè áàõìàëû, èíñàíëûã ëÿéàãÿòëÿðèíèí ìöäàôèÿ îëóíìàñû
ö÷öí ìöàñèð âÿ êå÷ìèøèí ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíäÿí, þç ãàíóíâåðèúèëèê-
ëÿðèíäÿ ìàêñèìóì èñòèôàäÿ åòìÿëèäèðëÿð.

435
 ßËÀÂß
________________

Û ÁÞËÌß

ÃÓËÄÀÐËÛÃ ÄÞÂÐÖ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ

(õðåñòîìàòèéà)

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Õîðåìõåá Ãàíóíëàðû

Ãÿäèì Ìèñèð ùþêìäàðû Õîðåìõåá (å.ÿ. 1345-1317) XIX ñöëàëÿ-

íèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Äþâëÿò ÷åâðèëèøè èëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø Õî-
ðåìõåá XVIII ñöëàëÿíèí (å.ÿ. 1345-1200) ôèðîíó Åõíàòîíóí (IV
Àìåíõîòåíèí) ñÿðêÿðäÿñè îëìóø âÿ þç ùàêèìèééÿòèíè ãàíóíèëÿøäèð-
ìÿê ö÷öí Åõíàòîíóí àðâàäû Íåôåðòèòèí áàúûñû èëÿ åâëÿíìèøäèð. Õî-
ðåìõåá “Àõåòàòîíëó úèíàéÿòêàð” àäëàíäûðäûüû Åõíàòîíóí àäûíû Ìè-
ñèðèí áöòöí àáèäÿëÿðäÿí ñèëäèðèá éåðèíÿ þç àäûíû éàçäûðäû. Ìèñèðèí
ïàéòàõòû Ôèô øÿùÿðèíäÿí Ìåìôèñÿ êþ÷öðöëäö.
“Õîðåìõåá ôÿðìàíû” êèìè òàíûíàí ãàíóíâåðèúèëèê àêòû 4 ÿñàñ ùèñ-
ñÿäÿí èáàðÿòäèð. Áèðèíúè ùèññÿ íåìõó òÿáÿãÿñèíèí (ìàääè íåìÿòëÿðèí
èñòåùñàë÷ûëàðû – “éåòèì-éåñèð”ëÿð) ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû âÿ îíóí ïî-
çóëìàñûíà ýþðÿ úÿçàëàð âåðèëìÿñèíè ìöÿééÿí åäèðäè. Íåìõóëàðà ãàð-
øû êîáóä ðÿôòàð åäÿí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí âÿ ìÿìóðëàðûí úÿçàëàíäûðûë-
ìàñû, îíëàðûí áóðóíóí êÿñèëìÿñè âÿ ñöðýöí åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð-
äè. Ôÿðìàíäàí ýþðöíöð êè, íåìõóëàð êè÷èê ãóë ñàùèáëÿðè âÿ êÿíäëèëÿð
òÿáÿãÿñèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí àçàä ÿùàëè òÿáÿãÿñèíäÿí èáàðÿò îëìóø-
äóð. Íåìõóëàð äþéöø÷öëÿðèíäÿ ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäèðëÿð.

436
 Õîðåìõåá ãàíóíëàðûíûí èêèíúè ùèññÿñè, éåíè ùàêèìëÿðèí òÿéèí
åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ðöøâÿò àëìàëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí îí-
ëàðäàí òóòóëàí ýöìöø âåðýèñèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè, ùÿì÷èíèí ìÿùêÿìÿ
òÿðêèáèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèøäè.
Ö÷öíúö ùèññÿ, ùþêìäàðà õèäìÿò åäÿí ìÿìóðëàðà, õöñóñèëÿ äÿ
ùÿðá÷èëÿðÿ ãàéüûíûí àðòûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó.
Äþðäöíúö ùèññÿ ñàðàé äàõèëè íèçàì âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ìö-
ÿééÿí åäèðäè.

I ùèññÿ
Íåìõóëàðûí ìöäàôèÿñè
...Þëêÿ ãàðÿò åäèëÿðñÿ. ßýÿð þç éàðàüû âÿ ëÿâàçèìàòû èëÿ ôèðîíà
õèäìÿò åòìÿéè öñòöí òóòìóø íåìõó... âåðýè, (áåëÿ êè,) þäÿìÿéè éó-
áàíäûðàí íåìõó, þç ÿìëàêûíäàí ìÿùðóì îëìóø âÿ þçöíöí ÷îõëó
èøëÿðè èëÿ õåéèðõàù íèééÿòèíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìèðñÿ. ßýÿð (íåìõó),
ùàíñû êè, ôèðîíóí åìàëàòõàíàñûíäà ìöêÿëÿôèééÿò èúðà åòìÿëèäèð, (ãî-
øóíóí) èêè ìöàâèíèíèí (áþéöê ùÿðáè ðöòáÿ) òÿãñèðèíäÿí èøñèç äàéà-
íûðñà... âÿ î áöòöí þëêÿ öçðÿ èñòÿíèëÿí (ñèðàâè äþéöø÷ö) âÿ éà ùÿð
ùàíñû áèð øÿõñè ýÿìèäÿí ìÿùðóì åäÿðñÿ, îíäà îíà ãàðøû ãàíóí òÿò-
áèã åäèëÿðêÿí îíóí áóðóíó êÿñèëÿúÿê âÿ î ×àðó (XIV Àøàüû Ìèñèð
íîìóíäà îëàí ñÿðùÿä ãàëàñû, úèíàéÿòêàðëàðû ñöðýöí åäèëäèéè éåð) àä-
ëàíàí ÿðàçèéÿ ñöðýöí åäèëÿúÿêäèð...
(ßýÿð ìöÿééÿí åäèëÿðñÿ) íåìõóíóí, ùÿð ùàíñû áèðèíèí ýÿìèñè
éîõäóðñà, î (?) îíà áàøãàñûíäàí ýÿìè òàïûðñà êè, î (íåìõó) èøëÿñèí.
Âÿ î, îíóí (ýÿìèñè ö÷öí) àüàú òàïìàüà ýþíäÿðèðñÿ (êèìñÿ), âÿ î
ùÿìèøÿ õèäìÿò åäÿúÿêäèð...
(àëûðñà) (?) âÿ îíóí éöêö áîøàëäûëûðñà âÿ îíëàðûí (ÿìëàêû) ìöñà-
äèðÿ åäèëèðñÿ, íåúÿ êè, íåìõó þç ÿøéàëàðûíäàí ìÿùðóì åäèëèð.
(ßýÿð ùÿð íÿñÿ) îíäà îëìàéàúàã, áó ùÿð áèð õûðäà èøäÿ éàõøû ñÿñ-
ëÿíìÿéÿúÿê. Âÿ ìÿí ÿëàùÿçðÿò áóíëàðà ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿéè áèë-
äèðèðÿì... (ùÿðôè ìÿíàäà: ìÿí ÿëàùÿçðÿò ÿìð åäèðÿì êè, îíóí êöðÿ-
437
éèíÿ ãàì÷û âóðóëñóí)... îíà ýþðÿ êè, ùÿðÿìõàíàéà âÿ éà áöòöí àë-
ëàùëàðà ãóðáàí ýÿòèðèðëÿð, âÿ îíëàðà ãîøóíóí èêè ìöàâèíè âÿçèôÿñè ñà-
ùèáëÿðèíèí õåéðèíÿ âåðýè þäÿìÿéè ìÿúáóð åäèðëÿð... (îíäà îíëàðà
ãàðøû) ãàíóí òÿòáèã åäèëÿðÿê áóðóíëàðû êÿñèëÿúÿê âÿ ×àðóéà ýþíäÿ-
ðèëÿúÿêäèðëÿð.

ÛI ùèññÿ
Ùàêèìëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè
...÷îõäàíûøìàéàí, ÿõëàãëû, ìöùàêèìÿ åäÿ áèëÿí, ÷àð ñàðàéûíà âÿ
ìÿùêÿìÿ ïàëàòàñûíûí ãàíóíëàðûíà òàáå îëàí. Ìÿí îíëàðû Ìèñèðäÿ
ìöùàêèìÿ åòìÿê ö÷öí òÿéèí åòäèì, îíà ýþðÿ êè, îëàíëàðû (ìöáàùè-
ñÿ åäÿíëÿðè) áàðûøäûðñûí...
Ìÿí, îíëàðû Àøàüû âÿ Éóõàðû Ìèñèðäÿ éåðëÿøäèðäèì. Ìÿí îíëàðà
“ýöíäÿëèê” – (ôèðîí ñàðàéûíäà ÿí ìöùöì ìÿùêÿìÿ ïðîñåñëÿðè âÿ
õöñóñè ãÿðàðëàð òîïëàíûðäû) éÿíè òÿëèìàòëàð âÿ ãàíóíëàð âåðäèì... ùÿ-
ãèãÿòäèð.
Ìÿí îíëàðà ùÿéàò éîëëàðûíäà þéöäëÿð âåðäèì âÿ ìÿí îíëàðû ùÿ-
ãèãÿòÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðäèì.
Ìÿíèì îíëàð ö÷öí íÿñèùÿòèì: “Áàøãàëàðû èëÿ äîñòëóã åòìÿéèí,
áàøãàñûíäàí ðöøâÿò àëìàéûí... Áó íÿéÿ îõøàéûð êè, ñèçëÿðäÿí áèðè
áàøãàñû èëÿ äîñòëóã åäèð. Ñèçÿ ÿäàëÿòÿ ãàðøû ÿäàëÿòñèçëèê åòìÿê éà-
ðàøìàç!
Î êè, ãàëäû ýöìöø âåðýèéÿ... ìÿíèì ÿëàùÿçðÿòèì ÿìð åòäè êè, îíó
ýþòöðÿê, îíà ýþðÿ äÿ Éóõàðû âÿ Àøàüû Ìèñèðèí ìÿùêÿìÿ ùåéÿòèíèí
âÿçèôÿëè øÿõñëÿðäÿí âåðýè òîïëàíìàñûíà èìêàí âåðèëìÿñèí.
Î êè, ãàëäû éåðëè íîìàðõëàðà (êíéàçëàðà), èñòÿíèëÿí êàùèíÿ, îíëàð
ùàããûíäà åøèäèëÿðñÿ êè, îíëàð ìöùàêèìÿ åòìÿê ö÷öí ìÿùêÿìÿ ùå-
éÿòè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð âÿ îíëàð ÿäàëÿòÿ ãàðøû ÿäàëÿòñèçëèê åäèð-
ëÿð, îíäà áó îíëàðûí ÿìÿëèíäÿêè úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíè þëöìëÿ úÿ-
çàëàíäûðûëìàëû ÿìÿë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿúÿêäèð.

438
 Èíäè èñÿ ìÿíèì ÿëàùÿçðÿòèì îíó åòäè êè, Ìèñèðèí ãàíóíëàðû éàõøû
éåðèíÿ éåòèðèëñèí, îíà ýþðÿ äÿ ìÿùêÿìÿ ùåéÿòèíèí þçáàøíàëûüûíà
èìêàí âåðèëìÿñèí.
Áó ìÿáÿä êàùèíëÿðè, áó þëêÿíèí éåðëè íîìàðõëàðû âÿ àëëàùëàðûíûí
êàùèíëÿðè ìÿùêÿìÿ äèâàíûíû éàðàäûð, òÿãäèðÿ ëàéèãäèð (?).
Îíëàð èñòÿíèëÿí êÿíäèí ÿùàëèñèíè ìöùàêèìÿ åäÿúÿêëÿð. Ìÿíèì
ÿëàùÿçðÿòèì Ìèñèðäÿ, îíà ÷àëûøäû êè, îðàäàêû ùÿéàò ìÿí Ïà àëëàùûíûí
òàõ-òàúûíäà ÿéëÿøèá ùþêìäàðëûã åòäèéèì çàìàíäàí ÷è÷ÿêëÿíñèí.
Áàõ áóäóð, áöòöí þëêÿäÿ ìÿùêÿìÿ äèâàíû éàðàäûëûá, îíà ýþðÿ
êè, èñòÿíèëÿí ñàêèí ìöùàêèìÿ åäèëÿ áèëèíñèí, îíà ýþðÿ êè, ìöêÿì-
ìÿë ãàíóíëà (ìÿíèì ÿëàùÿçðÿòèì) ìöùàêèìÿ åäèëÿí ìÿùêÿìÿ äè-
âàíëàðû êÿíäëÿðäÿ éàðàäûëñûí.

III ù èñ ñ ÿ
Ôèðîíóí äþéöø÷öëÿðÿ ãàéüûñû
...Ìÿí ÿçÿìÿòèìëÿ áöòöí àäàìëàðû ìöäàôèÿ åäÿúÿê íèçàìíàìÿ
ùàçûðëàäûì (áöòöí àäàìëàð äåäèêäÿ – ùÿðá÷èëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó).
Ìÿíèì ÿçÿìÿòèìëÿ îíëàðà àéäà ö÷ äÿôÿ ãàéüû ýþñòÿðèëèð êè, îíëàð
ö÷öí áàéðàì îëóð.
Ùÿð áèð àäàì (äþéöø÷ö) ÿí éàõøû ÷àð (ôèðîí) ÿìëàêûíäàí îëàí ÷þ-
ðÿê, ÿò, ìÿìóëàò ïàéûíäàí àëìàãëà éàøàéûðëàð...
Îíëàðûí (èíñàíëàðûí) ñÿñè ùÿð èêè òîðïàüûí (àøàüû âÿ éóõàðû Ìèñè-
ðèí) ñàùèáèíèí ìÿäù èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð.
Ãîøóí ðÿèñëÿðè, èñòÿíèëÿí ãîøóí ðÿùáÿðëèéè, èñòÿíèëÿí ãîøóí ñèðèà-
âèñè (?)...
...Ôèðîí þçö ùÿð áèð àäàìû àäáàä ÷àüûðûð. Øàä êþíöë îíëàð, èðÿëè ÷û-
õàðàã, ñàðàé òÿðÿôèíäÿí ëàéèãëè òÿúùèç åäèëìèø êèìèäèðëÿð âÿ ñîíðà
îíëàð ùÿéàòäà òàì òÿìèí îëóíóðëàð. Ùÿð áèðè àðïà âÿ ïÿðèíúëÿ (áóü-
äà íþâö) òÿìèí åäèëèð âÿ ÿìëàêû îëìàéàí òàïìàã ìöìêöí äåéèë-
äèð...

439
 IÂ ù èñ ñ ÿ
Ñàðàé äàõèëè íèçàì ãàéäàëàðû
... Ñàíäàë (ñàðàé ðöòáÿñè) ðöòáÿñè äàøûéàí, èìàðÿòèí äàõèëèíäÿ ìö-
øàéÿò åòìÿêëÿ, äàðâàçàäàí ìàíåÿñèç ÷ûõìàãëà âÿ äàõèë îëìàãëà, äå-
ìÿêëÿ: “ìÿí – ÿéàíàì”.
Îíëàð äàðâàçàäàí (ñàðàé) àòëàðûí öñòöíäÿ ÷ûõìàãëà ìöãÿääÿñ éåðÿ
òÿëÿñèð, âÿ èòëÿð, ãóëëóã÷óëàð... ìÿùêÿìÿ ùåéÿòè... äÿéÿíÿêëÿð ÿëèíäÿ
òóòóìóø, íåúÿ êè, ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè þç éåðëÿðèíäÿ äóðìóøäóðëàð.
Äàõèëè òàáå÷èëèê âÿ øÿõñè ùåéÿòèí èòàÿòè ö÷öí ìÿí ýåäèø-ýÿëèø ö÷öí
ýþñòÿðèø âåðäèì (?)
Ìÿí... ìÿùêÿìÿ ïàëàòàñûíûí èø÷èëÿðè ö÷öí îòàã àéûðäûì... îíëàð áö-
òöí åâäÿ (ñàðàéäà) ýÿçÿ áèëèðëÿð.
Ôèðîí ìÿèééÿòè (ôèðîíóí ìöøàéèÿò÷èëÿðè) þç éåðèíäÿ, – þçöíÿìÿõ-
ñóñ íèçàìíàìÿñè îëàí “30 íÿôÿð” (30 ùàêèìèí äàõèë îëäóüó “êåíáåò”
ìÿùêÿìÿñè) èøòèðàêû èëÿ...
Áó ôÿðìàíû äèíëÿéèí, ìÿíèì ìÿðùÿìÿòèìëÿ éåíèäÿí ùàçûðëàíûá
êè, áöòöí þëêÿíè ÿùàòÿ åòñèí.

ÌÈÑÈÐÄß ÁÀÊÕÎÐÈÑ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ

Ìèñèðäÿ ñîí øàùëûã äþâðöíäÿ (òÿãðèáÿí 1085-525-úè èëëÿð)

ùþêìðàíëûã åòìèø ÕÕÛÂ ñöëàëÿíèí ôèðîíó Áàêõîðèñ (å.ÿ. 732-726-úû
èëëÿð) ãàíóíâåðèúè ùþêìäàð êèìè òàíûíûðäû. Îíóí äþâðöíäÿ þëêÿíèí
èúòèìàè-èãòèñàäè ùÿéàòûíäà äÿéèøèêëèê áàø âåðäè. Èðè òîðïàã ñàùèáêàð-
ëûüû àðòûð, èúìà öçâëÿðèíèí òîðïàãäàí ìÿùðóì åäèëìÿñè ïðîñåñè ýå-
íèøëÿíèðäè. Õûðäà âÿ îðòà òîðïàã ìöëèêèééÿò÷èëÿðè äÿ òîðïàãëàðûíû ñàò-
ìàüà ìÿúáóð îëóðäóëàð. Ìöôëèñ îëìóø õûðäà ìöëêèééÿò÷èëÿð âÿ èú-
ìà÷û êÿíäëèëÿðèí áîðúà äöøìÿñè àðòìûøäûð. Áîðúóíó þäÿéÿ áèëìÿ-
éÿíëÿð ãóëà ÷åâðèëèðäèëÿð. Ñÿëÿì÷èëèê äÿ àðòìûø òèúàðÿò-èãòèñàäè ÿëà-
ãÿëÿð áþùðàíëû øÿðàèòÿ äöøìöøäöð.

440
 Øàù Áàêõîðèñ êþëÿëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã, èãòèñàäèééàòû èíêèøàô åòäèð-
ìÿê ö÷öí ãàíóí âåðìèøäè. Áàêõîðèñ ãàíóíëàðû, þëêÿäÿ ÿìòÿÿ-òèúàðÿò
ìöíàñèáÿòëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿêëÿ éàíàøû, èðè òîðïàã ñàùèáëÿðèíèí ÿùà-
ëèíè ãóëà ÷åâðèìÿê ïðîñåñèíè ãàðøûñûíû àëìàüà éþíÿëìèø ìöùöì ùöãó-
ãè èñëàùàòëàðäàí áèðè îëìóøäóð. Ãàíóíà ýþðÿ áîðúëó áîðúà ýþðÿ àçàä-
ëûãäàí ìÿùðóì åäèëìÿìÿëè èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí þç ùàêèìèééÿòèíè ìþù-
êÿìëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøàí ôèðîí Áàêõîðèñ, øÿðã äþâëÿòëÿðè ö÷öí õàðàêòå-
ðèê îëàí äåñïîòèê èäàðÿ÷èëèê ìþãåèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê, ÿéàíëàðûí ÿùàëèíè
ãóëà ÷åâèðìÿñèíè ãàðøûñûíû àëàðàã, áöòöí òÿáÿÿëÿðèí î úöìëÿäÿí ÿéàí-
ëàðûí äà îíóí, ãóëó îëäóüó ðÿñìè íÿçÿðèééÿñèíèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõäû-
üû âÿ áó èäåéàíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ùå÷ øöáùÿñèçäèð.
Áàêõîðèñèí ãàíóíëàðûíûí áèçèì äþâðÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø
ìÿòíè áóíëàðäàí èáàðÿòäèð:
“Ãÿáç êàüûçû îëìàäàí áîðú ýþòöðìöø àäàì àíä è÷ñÿ êè, îíóí áîðúó
éîõäóð î áîðúó ãàéòàðìàãäàí àçàä îëóíóð, ÷öíêè àäàìëàð àíäû éöêñÿê
òóòóð âÿ Àëëàùäàí ãîðõóðäóëàð ùÿì äÿ àéäûíäûð êè, àíääàí èìòèíà åò-
ìÿê åòèáàðäàí äöøìÿêäèð, îíà ýþðÿ äÿ ýÿëÿúÿêäÿ áîðú àëìàãäàí ìÿù-
ðóì åäèëìÿìÿê ö÷öí ùÿð êÿñ ÷àëûøàúàü êè, éàëàíäàí àíä è÷ìÿñèíëÿð.
Þçöíÿ ãàðøû èíàìû èòèðìÿìÿê, âèúäàíëû îëìàã, ìÿíÿí éöêñÿê
îëìàã ëàçûìäûð. Èíàì ãàçàíìûø àäàìëàðäàí ìöãàâèëÿ áàüëàíàíäà
àíä è÷ìÿéè òÿëÿá åòìÿê ÿäàëÿòñèçëèêäèð, åòèáàðûí èòèðèëìÿñèäèð.
Áîðúà ïóë âåðìèø âÿ ãÿáç êàüûçû àëìûø êðåäèòîð ÿëäÿ îëóíàúàã
ýÿëèðèí èêèãàò äÿéÿðèíäÿ ñÿëÿì (áîðú ôàèçè) àëìàñû ãàäàüàíäûð.
Ãàíóí áîðúóí þäÿíèëìÿñè âàñèòÿñè êèìè, áîðúëóíóí êþëÿéÿ ÷åâ-
ðèëìÿñèíè ãÿòè ãàäàüàí åäèð. Áîðúó éàëíûç áîðúëóíóí ÿìëàêûíäàí
þäÿíèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè.
Àäàìëàðûí ÿìëàêû ÿëäÿ åòìÿëÿðèíäÿí, îíëàðà êèìèí òÿðÿôèíäÿí áà-
üûøëàíìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã îíëàðûí ìöëêèééÿòèäèð, òÿáÿÿëÿð éàëíûç
äþâëÿòÿ (ùþêìäàðà) ìÿíñóáäóð. Îíà ýþðÿ êè, ùÿì äèíú äþâðäÿ ùÿì äÿ
ìöùàðèáÿëÿð äþâðöíäÿ îíëàðà äöøÿí ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè èúðà åòñèíëÿð.
Åëÿ îëìàñûí êè, âÿòÿíè ìöäàôèÿ åäÿí ÿñýÿðè êðåäèòîð áîðúà ýþðÿ
þç õåéðèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ úÿáùÿäÿí ýåðè ÷àüûðìàñûí âÿ áå-
ëÿëèêëÿ Âÿòÿíèí ãóðòóëóøó òÿùëöêÿäÿ îëñóí”.
441
 ÌÅÑÑÎÏÎÒÀÌÈÉÀ ØßÙßÐ
ÄÞÂËßÒËßÐÈÍÈÍ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ

Åøíóíí øÿùÿðè ãàíóíó

Áàáèëèñòàí äþâëÿòèíäÿí øèìàë øÿðãäÿ Äèéàë ÷àéûíûí âàäèñèíäÿ éåð-
ëÿøÿí êè÷èê øÿùÿð äþâëÿò Åøíóííäà ùàçûðëàíìûø ãàíóíëàðû åðàìûçäàí
ÿââÿë ÕÕ ÿñðÿ àèä åäèëèð. Åøíóíí ãàíóíëàðû ìÿøùóð “Ùàììóðàïè ãà-
íóíëàðû”íäàí èêè ÿñð ÿââÿë òÿðòèá åäèëìÿêëÿ ãÿäèì øÿðãèí ÿí ãÿäèì
éàçûëû ãàíóíëàðûíäàí áèðèäèð.
Ãàíóí òîïëóñó ýèðèøäÿí âÿ àëòìûø ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð. Ýèë ëþâùÿ
öçÿðèíäÿ éàçûëìûø ãàíóíëàð î äþâðöí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèì
åòìÿêëÿ ìóçäëó èø÷èëÿðèí ÿìÿê ùàããû ìÿñÿëÿëÿðèíè, êèðàéÿ ìöãàâèëÿ-
ñè øÿðòëÿðèíèí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãûäàð úÿçàëàðû, úèíàéÿò âÿ úÿçà, àèëÿ íè-
ýàù ìöíàñèáÿòëÿðè, ãóëëàðûí ñòàòóñóíó ìöÿééÿí åäèðäè.
Ãàíóíëàðäà ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèëìèøäè. Èø ùåé-
âàíëàðûíûí èúàðÿñè, ãàéûüûí èúàðÿñè âÿ îíëàðûí áöòöí ýöí ÿðçèíäÿ ôàñèëÿñèç
èøëÿäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö ìàääÿëÿð, åéíè çàìàí-
äà ãàíóíñóç (èúàçÿñèç) èñòèôàäÿ ö÷öí äÿ (ìàääÿ 6) ìÿñóëèééÿò ìöÿééÿí
åäèðäè. Èúàðÿéÿ âåðèëìèø ãàéûã îíó èäàðÿ åäÿíèí åùòèéàòñûçëûüûíäàí áàòàð-
äûñà, ýöíàùêàð ãàéûüûí ÿâÿçèíè âåðìÿëè èäè. Ìÿùñóë òîïëàíìàñûíûí èúà-
ðÿéÿ âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí 7, 8, 9-úó ìàääÿëÿð ìÿùñóëó éûüìàãäàí
èìòèíà åäÿí ìóçäëóíóí ìÿñóëèééÿòèíè äÿ ìöÿééÿí åäèðäè. Ìÿñÿëÿí 9-
úó ìàääÿäÿ ýþñòÿðèëèðäè êè, ÿýÿð ìóçäëó ìÿùñóëó éûüìàñà, îíäà 10 ñèêë
ýöìöø âåðìÿëè èäè. ×öíêè ìóçäëó ÿìÿê ùàããû îëàðàã áèð ýöíÿ 1 ñóò âÿ
5 êà òàõûë àëûð âÿ äèýÿð áöòöí èøëÿðäÿí àçàä åäèëèðäè. Î, ùÿì÷èíèí ÿââÿë-
úÿäÿí àëäûüû òàõûë, éàü âÿ èø ïàëòàðëàðûíû äà ãàéòàðìàëû èäè.
Åøíóíí øÿùÿð ãàíóíëàðû áîðú ìöãàâèëÿëÿðè âÿ ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðè-
íèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëëèééÿòè äÿ ìöÿééÿí åäèðäè. Áîðú ôàèçè
ýöìöø ïóëëà 20 ôàèç, òàõûë ö÷öí èñÿ èëëèê 33,3 ôàèç òÿñáèò åäèëèðäè
(ìàääÿ 18à). Êðåäèòîðóí ãàíóíñóç îëàðàã ýèðîâ ñàõëàäûüû øÿõñëÿðèí
àçàä åäèëìÿñè 22 âÿ 23-úö ìàääÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áó
442
ìàääÿëÿð þëêÿäÿ ãàíóíëàðûí ÿäàëÿòëèëèéèíè òÿìèí åòìÿéÿ éþíÿëìèø-
äè. ßýÿð êèìèíñÿ ùå÷ êèìÿ áîðúó éîõäóðñà, ëàêèí îíóí êÿíèçè (ãóë
ãàäûí) ýèðîâ ñàõëàíûëûðñà, êÿíèçèí ñàùèáè èëàùèéÿ àíä è÷ÿðÿê: “Ñÿíèí
ìÿíäÿ ùå÷ íÿéèí éîõäóð!” äåìÿëè âÿ êÿíèçè ýèðîâ ñàõëàéàíà ÿâÿç
îëàðàã òàì ùÿúìäÿ (?) ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ãàíóíëàðûí 23-úö ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, ÿýÿð êèìèíñÿ ùå÷ êè-
ìÿ áîðúó éîõäóðñà, ëàêèí îíóí êÿíèçè òóòóëàðàã åâäÿ ýèðîâ ñàõëàíû-
ëûðñà âÿ ñîíðà êÿíèç ãÿòëÿ éåòèðèëèðñÿ, ýèðîâ ñàõëàéàí àäàì êÿíèçèí ñà-
ùèáèíÿ ÿâÿç îëàðàã èêè êÿíèç âåðìÿëèäèð.
Øÿõñÿí àçàä àäàìûí äà áîðúà ýþðÿ ñàõëàíûëìàñû úèíàéÿò ìÿñóëèééÿ-
òè èëÿ òÿãèá åäèëèðäè. ßýÿð îíóí (ìóøêåíóìóí) ùå÷ êèìÿ áîðúó éîõäóð-
ñà, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã î, ìóøêåíóìóí àðâàäûíû âÿ éà ìóøêåíó-
ìóí îüëóíó ýèðîâ ýþòöðöðñÿ, ýèðîâëàðû åâäÿ ñàõëàéûá ñîíðà îíó ãÿòëÿ
éåòèðÿðñÿ, áó úèíàéÿò ÿìÿëèäèð âÿ ýèðîâ ñàõëàéàí þëäöðöëìÿëèäèð.
Åøíóíí øÿùÿð ãàíóíëàðûíäà àèëÿ-íèêàù ùöãóã íîðìàëàðû äà òÿñáèò
îëóíìóøäó. Íèêàù ìöãàâèëÿñè îüëàíëà ãûçûí àòàñû âÿ éà àíàñû, îíëàð
éîõäóðñà ãÿééóìëàðû àðàñûíäà áàüëàíûðäû. Ãàíóííàìÿíèí 25-úè
ìàääÿñè ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðèíè ãûçûí àòàñû òÿðÿôèíäÿí ïîçóëìàñûíà ýþ-
ðÿ ìÿñóëèééÿò ìöÿééÿí åäèðäè. Áåëÿ êè, ãûçûí àòàñû áàø ïóëóíó èêè-
ãàò îëàðàã îüëàíà ãàéòàðìàëû èäè.
Íèêàù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàäàí âàëèäåéíëÿðäÿí õÿáÿðñèç îëàðàã íè-
êàùà äàõèë îëàí ãàäûí âàëèäåéíëÿðè òÿðÿôèíäÿí “êèøèíèí àðâàäû ùåñàá
åäèëìèðäè”.
Êèøè ùÿðáè ÿñèð äöøäöêäÿ âÿ éà áàøãà þëêÿäÿ ýèðîâ ñàõëàíûëàðñà,
îíóí àðâàäû ÿðèíè ýþçëÿìÿéÿðÿê áàøãà êèøè èëÿ íèýàùà äàõèë îëàðñà
âÿ îíëàðûí éåíè óøàãëàðûíûí äîüóëìàñûíà áàõìàéàðàã, ÿñèðëèêäÿí
åâÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà î þç àðâàäûíû ýåðè ãàéòàðà áèëÿð. Åøíóíí ãà-
íóíëàðûíûí ýþñòÿðèëÿí íîðìàñû ñîíðàëàð Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíäà äà
òÿñáèò åäèëìèøäè. Çèíàêàðëûüà ýþðÿ ÿí àüûð úÿçà ìöÿééÿí åäèëèðäè.
Ãàíóíè íèêàùäà îëàí ãàäûí ÿðèíÿ õÿéàíÿò åäÿðñÿ – “áèð ýöí î ãàäûí
áàøãà êèøèíèí àüóøóíäà òóòóëàúàãñà, î þëäöðöëìÿëèäèð, î éàøàìàìà-
ëûäûð” (ìàääÿ 28).
443
 Ãàíóíëàð âÿðÿñÿëèê, õöñóñèëÿ äÿ ãÿééóìëóãëà áàüëû ìöíàñèáÿòëÿðè äÿ
òÿíçèìëÿéèðäè. ßýÿð ñàðàéà ìÿõñóñ êÿíèç þç îüëóíó âÿ éà ãûçûíû äàéÿ
ìóøêåíóìà âåðèðñÿ, îüóë âÿ éà ãûç ñàðàé òÿðÿôèíäÿí ýåðè àëûíà áèëÿð
(ìàääÿ 34). ßýÿð êèìñÿ þç îüëóíó ñàõëàìàã ö÷öí äàéÿ òóòóðñà, ëàêèí
î, ö÷ èë ÿðçèíäÿ äàéÿ ö÷öí òàõûë, éàü âÿ éóí àéûðìûðñà, îíäà 10 ìèíà îü-
ëóíóí òÿðáèéÿ åäèëìÿñè ö÷öí þäÿìÿëè, ñîíðà èñÿ î, îüëóíó àïàðà áèëÿðäè.
Åøíóíí øÿùÿð ãàíóíëàðûíûí õåéëè ùèññÿñè úèíàéÿò âÿ úÿçà ìÿñÿëÿ-
ëÿðèíè òÿíçèìëÿéèðäè. Øÿõñèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð ñèëêè áÿðà-
áÿðñèçëèéè þçöíäÿ òÿñáèò åäèðäè. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìûí áóðíóíó
äèøëÿéèð âÿ îíóí áóðíó êÿñèëèðñÿ, ýöíàùêàð 1 ìèíà ýöìöø úÿðèìÿ âåð-
ìÿëèäèð (ìàääÿ 42).
ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìûí áàðìàüûíû êÿñÿðñÿ 1/3 ìèíà, ÿëèíè ñûí-
äûðàðñà 1/2 ìèíà, àéàüûíû ñûíäûðàðñà 1/2 ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð. Øÿõ-
ñÿ õÿñàðÿò éåòèðìÿéÿ ýþðÿ ìöãÿññèð 10 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ãÿòë, çèíà, çîðëàìà úèíàéÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ÿí àüûð úÿçà ìöÿééÿí åäè-
ëèðäè. Áàøãà àäàìûí êÿíèçèíèí áàêèðÿëèéèíèí ïîçóëìàñû (ñèëêè áÿðàáÿð-
ñèçëèê) ö÷öí 1/3 ìèíà ýöìöø úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Êÿíèç èñÿ þç
àüàñûíà ãàéòàðûëûðäû.
ßýÿð êèìñÿ îüóðëàíìûø ãóë âÿ éà îüóðëàíìûø êÿíèçëÿ òóòóëàðäûñà,
îíäà îüðó äàùà áèð ÿëàâÿ ãóë âÿ êÿíèç âåðìÿëè èäè. Åøíóíí øÿùÿðèí-
äÿí îëàí ãóë âÿ êÿíèçÿ äàìüà âóðóëóáñà, îíëàð àüàëàðûíûí èúàçÿñè îë-
ìàäàí øÿùÿð äàðâàçàëàðûíû òÿðê åäÿ áèëìÿçäèëÿð.
Ãàíóí åâ ùåéâàíëàðûíûí òþðÿòäèêëÿðè õÿñàðÿòÿ ýþðÿ îíëàðûí ñàùèá-
ëÿðèíèí ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäèðäè. Þêöçöí âóðóá þëäöðäöéö àçàä
àäàì ö÷öí þêöçöí ñàùèáèíäÿí 2/3 ìèíà ýöìöø àëûíûðäûñà (ìàääÿ
54), åéíè èëÿ ãóëóí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ 15 ñèêë ýöìöø àëûíûðäû. Áÿä
èòèí òþðÿòäèéè åéíè þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí õÿñàðÿòëÿðÿ ýþðÿ îíóí ñàùèáèí-
äÿí ìöâàôèã îëàðàã àçàä àäàì öúöí 2/3 ìèíà ýöìöø âÿ ãóëóí þëö-
ìöíÿ ýþðÿ 15 ñèêë ýöìöø àëûíûðäû.
Åøíóíí øÿùÿð ãàíóíëàðû þëöì, úÿðèìÿ âÿ ÿìëàêäàí ìÿùðóì åòìÿ
úÿçà íþâëÿðèíè ìöÿééÿí åäèðäè. Ãàíóííàìÿéÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíÿ
äàèð ìàääÿëÿð äàõèë åäèëìÿìèøäèð.
444
 ÅØÍÓÍÍ ØßÙßÐ-ÄÞÂËßÒÈ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ

Ìàääÿ 1. Áèð ãóð àðïà, áèð ñèêë ýöìöø ïóëà... 3 êà áèðèíúè íþâ éàü áèð
ñèêë ïóëà ñàòûëìàëûäûð. Áèð ñóò âÿ èêè êà êöíúöò éàüû áèð ñèêë ýöìöø ïóëà
ñàòûëìàëûäûð. Áèð ñóò âÿ áåø êà äîíóç ïèéè áèð ñèêë ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëû-
äûð. Äþðä ñàò äþøÿìÿ ïèëòÿ áèð ñêèë ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëûäûð. Àëòû ìèí éóí
áèð ñèêë ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëûäûð. 2 ãóð äóç áèð ñèêë ïóëà ñàòûëìàëûäûð. 1 ãóð
ùèë áèð ñèêë ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëûäûð. 3 ìèí ìèñ áèð ñèêë ýöìöø ïóëà ñìà-
òûëìàëûäûð. Èêè ìèí ÿðèäèëìèø ìèñ áèð ñèêë ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 2. Áèð êà ÿí éàõøû ýöíúöò éàüû 3 ñàò àðïàéà åêâèâàëè-
åíòäèð. Áèð êà ÿí éàõøû äîíóç ïèéè 2 ñàò âÿ 5 êà àðïàéà åêâèâàëåíòäèð.
Ìàääÿ 3. Úöòúöñö èëÿ áèðëèêäÿ èúàðÿéÿ âåðèëìèø ãîøãóíóí ùàããû
áèð ïàí âÿ äþðä ñàò àðïàéà; ÿýÿð ýöìöøëÿ þäÿíèëèðñÿ ö÷äÿ áèð ñèêëÿ
áÿðàáÿðäèð. Èúàðÿ÷è ãîøãóíó áöòöí ýöí èøëÿäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 4. Ãàéûüûí èúàðÿ ùàããû áèð ãóð ùÿúìèíäÿ èêè êà àðïàéà;
ãàéûã ñöðÿíèí èúàçÿ ùàããû áèð ñóò âÿ áèð êà àðïàéà áÿðàáÿðäèð. Èúà-
ðÿ÷è ãàéûüû áöòöí ýöí èñòèñìàð åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 5. ßýÿð ãàéûã ñöðÿíèí åùòèéàòñûçëûüûíäàí ãàéûã áàòàðñà,
îíäà î, áàòûðäûüû ãàéûüûí ùàããûíû þäÿìÿëè èäè.
Ìàääÿ 6. ßýÿð êèìñÿ êþðïö êèìè þçýÿñèíèí ãàéûüûíäàí èñòèôàäÿ
åäèðñÿ, î, 10 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 7. Ìóçäëó áè÷èí÷è ÿìÿéè 2 ñóò àðïàéà; ÿýÿð ýöìöøëÿ
þäÿíèëèðñÿ, 12 øåóìäóð.
Ìàääÿ 8. Õûðìàí÷ûíûí ìóçäëó ÿìÿéè 1 ñóò àðïàéà áÿðàáÿðäèð.
Ìàääÿ 9. Ìÿùñóë éûüûìûíà ýþðÿ ìóçäëóéà 1 ñèêë ýöìöø þäÿí-
ìÿëèäèð.ßýÿð ìóçäëó ìÿùñóëó éûüìàñà, îíäà 10 ñèêë ýöìöø âåðìÿ-
ëè èäè. ×öíêè ìóçäëó ÿìÿê ùàããû îëàðàã áèð ýöíÿ 1 ñóò âÿ 5 êà òàõûë
àëûð âÿ äèýÿð ãàéüûëàðäàí àçàä åäèëèðäè. Ãàáàãúàäàí àëäûüû òàõûë, éàü
âÿ èø ïàëòàðûíû ãàéòàðìàëû èäè.
Ìàääÿ 10. Óëàüûí èøëÿäèëìÿñè ö÷öí êèðàéÿ ùàããû 1 ñóò àðïàéà,
îíóí ÷àðâàäàðûíûíêû 1 ñóò àðïàéà áÿðàáÿðäèð; ùåéâàíû áöòöí ýöí èø-
ëÿòìÿê îëàðäû.
445
 Ìàääÿ 11. Ìóçäëóíóí êèðàéÿ ùàããû 1 ñèêë ýöìöø ïóëäóð; 1 ïàí
àðïà îíóí ãèäàñûäûð. Î áèð àé èøëÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 12. Ìóøêåíóìóí áîñòàíûíûí îðòàñûíäà ýöíîðòà âàõòû òó-
òóëìóø àäàì 10 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëè èäè. Êèìñÿ ýåúÿ âàõòû áîñòàíûí
îðòàñûíäà òóòóëàðäûñà, þëäöðöëìÿëè, î éàøàìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 13. Ýöíäöç åâèí è÷èíäÿ òóòóëàí îüðó ìóøêåíèóì 10 ñèêë ýö-
ìöø âåðìÿëè èäè. Ýåúÿ âàõòû òóòóëàí îüðó þëäöðöëìÿëè î éàøàìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 14. Êèðàéÿ ùàããû... ßýÿð î 5 ñèêë ýöìöø ïóë ýÿòèðèðñÿ,
îíóí ìóçäëó þäÿíúè 1 ñèêë ýöìöø ïóëäóð, ÿýÿð î 10 ñèêë ýöìóø ïóë-
äóðñà, îíóí ìóçäëó þäÿíúè 2 ñèêëäèð.
Ìàääÿ 15. Òàìàêàð âÿ ñàãè ãóëóí âÿ éà ãóë ãàäûíûí ÿëèíäÿí ýö-
ìöø, òàõûë, éóí âÿ áèòêè éàüû, ùÿòòà ìöâÿããÿòè äÿ àëûíìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 16. Âàðèñëèê (éåíèéåòìÿ éàøûíäà) ùÿääèíäÿ îëìàéàí
îüóëó âÿ ãóëó áîðúà âåðìÿê îëìàç.
Ìàääÿ 17. Êèìèíñÿ îüëó ãàéíàòàñûíûí åâèíÿ ïóë àïàðàðñà; îíëàð-
äàí áèðè âÿôàò åäÿðñÿ, î, ýöìöøó ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 18. Ýÿëèí ÿðèí åâèíÿ ýÿëäèêäÿí ñîíðà ýÿíú ãàäûí âÿôàò
åäÿðñÿ, ÿð ãàéíàòàñûíà âåðäèéè þäÿíúèí áèð ùèññÿñèíè ýåðè àëà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 18à. 1 ñèêë (ýöìöø) ö÷öí òÿðÿô àëòûäà áèð âÿ 6 øåóì ôàèç;
1 ãóð (òàõûë) ö÷öí òÿðÿô 1 ïàí âÿ 4 ñóò ôàèç àëìàëûäûð. Ãåéä: àäÿòÿí
ýöìöø ïóë öçðÿ èëëèê 20%, òàõûë ö÷öí èñÿ 33,33% ìöÿééÿí åäèëèðäè.
Ìàääÿ 19. ßýÿð êèìñÿ åêâèâàëåíò áîðú âåðèðñÿ, î áîðúëóíó áîð-
úó ãàéòàðìàüà ìÿúáóð åäÿ áèëÿð. Ãåéä: åêâèâàëåíò áîðú ÷îõ ýöìàí
êè, ôàèçñèç áîðú êèìè áàøà äöøöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 20. ßýÿð êèìñÿ ïóë áîðú âåðèá âÿ áîðúó òàõûë ÿâÿçè êèìè
ýöìöø ïóëà áÿðàáÿðëÿøäèðèðñÿ áè÷èí äþâðöíäà êðåäèòîð òàõûëûí áèð ãó-
ðóíó – 1 ïàí âÿ 4 ñóòà áÿðàáÿð ôàèçëÿ àëà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 21. ßýÿð êèìñÿ ýöìöø ïóëó íÿ ö÷öí âåðèáñÿ...(?), êðåäè-
òîð ýöìöø ïóëó; 1 ñèêë ö÷öí àëòûäà áèð ñèêë âÿ 6 øåóì ùÿúìèíäÿ ôà-
èç àëà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 22. ßýÿð êèìèíñÿ ùå÷ êèìÿ áîðúó éîõäóð, ëàêèí îíóí
êÿíèçè ýèðîâ ñàõëàíûëûðñà, êÿíèçèí ñàùèáè èëàùèéÿ àíä è÷ÿðÿê: “Ñÿíèí
446
ìÿíäÿ ùå÷ íÿéèí éîõäóð!” âÿ êÿíèçè ñàõëàäûüûíà ýþðÿ ÿâÿç îëàðàã
òàì ùÿúìäÿ ýöìóø ïóë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 23. ßýÿð êèìèíñÿ ùå÷ êèìÿ áîðúó éîõäóðñà, ëàêèí îíóí
êÿíèçè ýèðîâ òóòóëàðàã åâäÿ ñàõëàíûëûðñà âÿ ñîíðà êÿíèçè þëäöðöðñÿ,
ýèðîâ ñàõëàéàí àäàì êÿíèçèí ñàùèáèíÿ èêè êÿíèç âåðìÿëè èäè.
Ìàääÿ 24. ßýÿð îíóí ùå÷ êèìÿ áîðúó éîõäóðñà, ëàêèí áóíà
áàõìàéàðàã î, ìóøêåíèóìóí àðâàäûíû (âÿ éà) ìóøêåíèóìóí îüëó-
íó ýèðîâ ýþòöðÿðñÿ, ýèðîâëàðû åâäÿ ñàõëàéûá ñîíðà îíó ãÿòëÿ éåòèðÿð-
ñÿ, áó úèíàéÿò ÿìÿëèäèð. Ýèðîâ ñàõëàíûëàí þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 25. ßýÿð îüëàí ýÿëÿúÿê ãàéíàòàñûíûí åâèíÿ ìöðàúèÿò
åäÿðñÿ âÿ ãàéíàòà îíó êþëÿ êèìè èøëÿäèðñÿ, ëàêèí ñîíðà ãûçûíû áàøãà
àäàìà ÿðÿ âåðÿðñÿ, ãûçûí àòàñû áàø ïóëóíó èêèãàò ãàéòàðìàëû èäè.
Ìàääÿ 26. ßýÿð îüëàí ãàéûíàòàñûíà íèøàí ö÷öí áàø ïóëó âåðèð-
ñÿ, ëàêèí ñîíðà áàøãà àäàì àòàñûíäàí âÿ àíàñûíäàí õÿáÿðñèç ãûçû ãà-
÷ûðàðàðã áàêèðÿëèéèíè ïîçàðñà – áó úèíàéÿòäèð âÿ î þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 27. ßýÿð êèìñÿ ãûçûí àòàñû âÿ àíàñûíäàí õÿáÿðñèç ãûçû
þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ âÿ îíóí àòàñû âÿ àíàñû èëÿ íèêàù ÿãä âÿ ìöãà-
âèëÿñè áàüëàìûðñà, îíëàðûí ãûçû ãîé áöòöí èëè îíóí åâèíäÿ éàøàñûí,
ìöãàâèëÿ áàüëàíìàäûüûíà ýþðÿ î, ãûç êèøèíèí àðâàäû ùåñàá åäèëìèð.
Ìàääÿ 28. ßýÿð êèøè þç âàõòûíäà ãûçûí àòàñû âÿ àíàñû èëÿ ÿãä âÿ
ìöãàâèëÿ áàüëàéûá, ñîíðà îíó þçöíÿ àðâàä åäèðñÿ, î åâèí àðâàäûäûð.
Áèð ýöí î ãàäûí áàøãà êèøèíèí àüóøóíäà òóòóëàðñà, î, þëäöðöëìÿëèäèð,
î éàøàìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 29. ßýÿð êèìñÿ ùÿðáè éöðöøëÿð çàìàíû âÿ éà ýåðèéÿ ÷ÿ-
êèëìÿ çàìàíû âÿ éà ñîéüóí÷óëàð òÿðÿôèíäÿí òóòóëàðäûëàðñà âÿ áàøãà
þëêÿäÿ ÿñèðëèêäÿ ñàõëàíûëàðäûñà, áàøãàñû ÿñèðèí àðâàäûíû àëäûãäàí
ñîíðà îíëàðûí îüëàíëàðûíûí äîüóëìàñûíà áàõìàéàðàã ÿñèðëèêäÿí åâÿ
ãàéûòäûãäàí ñîíðà î þç àðâàäûíû ýåðè ãàéòàðà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 30. ßýÿð êèìñÿ þç éàøàäûüû ÿðàçèíè âÿ àüàñûíû ýþðìÿê
èñòÿìèðñÿ âÿ ãà÷àðäûñà, áàøãà êèøè îíóí àðâàäûíû àëàðäûñà, íÿ âàõòñà
î ãàéûäûá ýÿëñÿ, î àðòûã ÿââÿëêè àðâàäûíû ãàéòàðìàã ó÷óí èääèà ãàë-
äûðà áèëìÿçäè.
447
 Ìàääÿ 31. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìûí êÿíèçèíèí áàêèðÿëèéèíè ïî-
çàðäûñà î, ö÷äÿ áèð ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð, êÿíèç èñÿ ÿââÿëêè ñàùè-
áèíèí éàíûíà ãàéûòìàëûäûð.
Ìàääÿ 32. ßýÿð êèìñÿ þç îüëóíó ñàõëàìàã ö÷öí äàéÿéÿ âåðèð-
ñÿ, ëàêèí 3 èë ÿðçèíäÿ äàéÿ ö÷öí òàõûë, éàü âÿ óí àéûðìûðñà, î, 10 ìè-
íà îüëóíóí òÿðáèéÿ åäèëìÿñè ö÷öí þäÿìÿëè, ñîíðà èñÿ î îüëóíó àïà-
ðà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 33. ßýÿð êÿíèç þç àüàñûíû àëäàäàðàã þç îüëóíó áþéöò-
ìÿê âÿ òÿðáèéÿ åòìÿê ö÷öí áàøãà àäàìûí ãûçûíà âåðèðñÿ, îüëàí áþ-
éöäöêäÿí ñîíðà àüà îíó òàíûéûá ÿëÿ êå÷èðèá ãà÷ûðà áèëÿðäè.
Ìàääÿ 34. ßýÿð ñàðàéà ìÿõñóñ êÿíèç þç îüëóíó âÿ éà ãûçûíû äà-
éÿ ìóøêåíèóìà âåðèðäèñÿ, îüóë âÿ éà ãûç ñàðàé òÿðÿôèíäÿí ýåðè àëû-
íà áèëÿð.
Ìàääÿ 35. Ùÿì÷èíèí êÿíèçèí îüëóíó äàéÿëèéÿ ýþòöðöëìöø ñàðà-
éà îíóí åêâèâàëåíòëèíè âåðìÿëè èäè (ÿëáÿòòÿ, îüëàíû ãàéòàðìàëû èäè),
Ìàääÿ 36. ßýÿð êèìñÿ þç ÿìëàêûíû ñàõëàìàã ö÷öí êàðâàíñàðà-
éà âåðèðñÿ, ñàõëàíûëàí éåðÿ ëàüûì àòûëìàéûáñà, àëàãàïûíûí ãàáàüû ãà-
çûëìàéûáñà âÿ ïÿíúÿðÿ ñûíäûðûëìàéûáñà, àíúàã îíà ñàõëàíìàã ö÷öí
âåðèëìèø ÿìëàê èòÿðñÿ, ÿìëàêû ñàõëàìàüà ýþòöðÿí àäàì èòìèø ÿìëà-
êûí ÿâÿçèíè þäÿìÿëè èäè.
Ìàääÿ 37. ßýÿð àäàìûí åâè ñàõëàíûëìàüà âåðèëìèø ÿìëàêëà áèð-
ëèêäÿ ó÷àðñà âÿ åâ ñàùèáèíèí ÿìëàêû èòÿðñÿ, îíäà åâ ñàùèáè Òèøïàê
(Åøíóíí øÿùÿðèíäÿ éåðëè àëëàù) àëëàùû ìÿáÿäèíèí äàðâàçàëàðû þíöí-
äÿ èëàùè àíä è÷ìÿëè: “Ñÿíèí ÿìëàêûíëà áèðëèêäÿ ìÿíèì äÿ ÿìëàêûì
èòèá, áàøãà ñàõòà éàëàí ìÿí åòìÿäèì” – áåëÿ ñþéëÿìÿëè âÿ îíäà îíà
ùå÷ íÿ îëìàéàúàã.
Ìàääÿ 38. ßýÿð ãàðäàøëàðäàí áèðè ýöìóø ïóëà þç (ìèðàñ) ïàéû-
íû ñàòìàã èñòÿéèðñÿ îíóí ãàðäàøû (áó ìèðàñû) ïàéû àëìàã èñòÿéèðñÿ î
áàøãàëàðûíà íèñáÿòäÿ îðòà ãèéìÿò þäÿìÿëè èäè.
Ìàääÿ 39. ßýÿð àäàì êàñûáëàøûð âÿ ýöìöø ïóëà þç åâèíè ñàòûðñà
îíäà åâèí ÿââÿëêè ñàùèáè åâè àëà áèëÿð.

448
 Ìàääÿ 40. ßýÿð àäàì ãóë, êÿíèç, þêöç âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð (áàø-
ãà) ñàòûëàí ÿøéàíû àëûðñà ëàêèí ñàòûúûíûí (éÿãèíêè ÿøéàíûí ÿñèë ñàùèáè)
ìöÿééÿí åäÿ áèëìèðñÿ î þçö îüðóäóð.
Ìàääÿ 41. ßýÿð óáàðóì, íàïòàðóì âÿ éà ìóäó þç ìåéõàíàñû-
íû ñàòìàã èñòéèðñÿ øèíêàðêà îíëàðûí ìåéõàíàñûíû ìöíàñèá ãèéìÿòëÿ
ñàòìàëûäûð.
Ìàääÿ 42. ßýÿð àäàì áàøãà àäàìûí áóðíóíó äèøëÿéèð âÿ îíóí
áóðíó êÿñèëèðñÿ î áèð ìèíà ýöìöø àéûðëìàëûäûð; ýþçöí ÷ûõàðûëìàñûíà
ýþðÿ áèð ìèíà, äèøè – èêèäÿ áèð ìèíà, ãóëàüûí èêèäÿ áèð ìèíà , ñèëëÿ
âóðìàüà îí ñèêë ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 43. ßýÿð àäàì áàøãà àäàìûí áàðìàüûíû êÿñèá ãîïàðäàð-
ñà ö÷äÿ áèð ìèíà àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 44. ßýÿð àäàì áàøãà àäàìû ìöáàùèñÿ çàìàíû èòÿëÿéÿ-
ðÿê âÿ îíóí ÿëèíè ñûíäûðàðñà î èêèäÿ áèð ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 45. ßýÿð îíóí àéàüûíû ñûíäûðàðñà î èêèäÿ áèð ìèíà ýöìöø
àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 46. ßýÿð àäàì áàøãà àäàìà çÿðáÿ âóðàðàã ... ñûíäûðûð (?)
î ö÷äÿ áèð ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 47. ßýÿð àäàì áàøãà àäàìà õÿñàðÿò éåòèðèðñÿ î, 10 ñèêë
ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 48. Àíúàã (úÿðèìÿ èëÿ úÿçàëàíäûðûëàí úèíàéÿò?) ö÷äÿ áèð
ìèíàäàí 1 ìèíàéà ãÿäÿð îëàí úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíÿ ìÿùêÿìÿäÿ áà-
õûëìàëûäûð; úèíàéÿò èøè àíúàã ÷àðà (ýþíäÿðèëìÿëèäèð).
Ìàääÿ 49. ßýÿð êèìñÿ îüóðëàíìûø ãóë âÿ éà îüóðëàíìûø êÿíèç-
ëÿ òóòóëàðäûñà, îíäà î, äàùà áèð ÿëàâÿ ãóë âÿ êÿíèç ýÿòèðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 50. ßýÿð úàíèøèí, ÷àéëàðûí ðÿèñè âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð áàø-
ãà àäàì, ãà÷ãûíëàðûí ãàéòàðûëìàñû èëÿ ìÿøüóë îëóðñà, ãà÷ãûí ãóëó,
ãà÷ãûí êÿíèçè, èòìèø þêöçö âÿ éà èòìèø óëàüû òàïûðñà, îíëàð ñàðàéà âÿ
éà ìóøêåíóìà ìÿõñóñäóðñà âÿ îíëàðû Åøíóííà ýÿòèðìÿéèá, þç
åâèíäÿ áèð àé 7 ýöí ñàõëàéûðñà, îíäà ñàðàé îüóðëàíìûøëàð áàðÿäÿ
îíóíëà äàíûøà áèëÿð.

449
 Ìàääÿ 51. Åøíóííäàí îëàí ãóë êÿíèçÿ êÿìÿð, ùàëãà âÿ äàìüà
âóðóëóðñà, îíëàð ñàùèáëÿðèíèí èúàçÿñè îëìàäàí Åøíóííóí äàðâàçàëà-
ðûíäàí ÷ûõà áèëìÿçëÿð.
Ìàääÿ 52. ×àïàðëàð òÿðÿôèíäÿí ãîðóíàí Åøíóíí øÿùÿðèíèí äàâ-
ðàçàëàðûíäàí è÷ÿðè äàõèë îëìóø ãóë âÿ êÿíèçëÿðÿ áóõîâ, ùàëãà âÿ
äàìüà âóðóëìàëû; îíëàð ñàùèáëÿðè ö÷öí ãîðóíóðëàð.
Ìàääÿ 53. ßýÿð þêöç áóéíóçó èëÿ áàøãà þêöçö âóðóá þëäöðöð-
ñÿ, þëìöø þêöçöí ÿâÿçè îëàðàã ñàü ãàëìûø þêöçöí ãèéìÿòè äÿéÿð-
ëÿíäèðèëÿðÿê þêöç ñàùèáëÿðè àðàñûíäà áþëöøäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 54. ßýÿð þêöç âóðàüàíäûðñà âÿ ìÿùÿëëÿ áó áàðÿäÿ îíóí
ñàùèáèíè õÿáÿðäàð åäèáñÿ, ëàêèí î þêöçöí àéàãëàðûíû áàüëàìàéûá
à÷ûã ñàõëàéûðñà âÿ þêöç áóéíóçó èëÿ àäàì áóðóá þëäöðöðñÿ, îíäà
þêöçöí ñàùèáè ö÷äÿ èêè ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 55. ßýÿð þêöç ãóëó áóéíóçó èëÿ âóðóá þëäöðöðñÿ, ñàùèáè
15 ñèêë ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 56. ßýÿð èò áÿääèðñÿ, ìÿùÿëëÿ áó áàðÿäÿ îíóí ñàùèáèíè
õÿáÿðäàð åäèáñÿ, àíúàã î þç èòèíè (þëäöðìÿéèá) ñàõëàéûðñà âÿ èò èí-
ñàíû äèøëÿéèá þëäöðöðñÿ îíóí ñàùèáè ö÷äÿ èêè ìèíà ýöìöø àéûðìàëû-
äûð.
Ìàääÿ 57. ßýÿð èò ãóëó äèøëÿéèá þëäöðöðñÿ, îíóí ñàùèáè 15 ñèêë
ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 58. ßýÿð ùàñàð êþùíÿëèáñÿ âÿ ìÿùÿëëÿ áó áàðÿäÿ ùàñàð
ñàùèáèíèí õÿáÿðäàð åäèáñÿ âÿ ùàñàð éûõûëàðñà âÿ êèìèíñÿ îüëó ùàñà-
ðûí àëòûíäà ãàëûá þëÿðäèñÿ áó úèíàéÿòäèð, (ãÿðàð) ÷àð ãàíóíó öçðÿ ìö-
ÿééÿí åäèëèð.
Ìàääÿ 59. ßýÿð êèøèíèí îüëàíëàðû äîüóëàðäûñà, ëàêèí î, þç àðâà-
äûíû òÿðê åäÿðÿê áàøãà ãàäûíëà åâëÿíÿðäèñÿ, î åâäÿí âÿ ùÿð øåéäÿí
ìÿùðóì åäèëìÿëè, ãîé î ñåâäèéè ãàäûíûí éàíûíà ýåòñèí.
Ìàääÿ 60 âÿ 61 ïîçóëäóüóíäàí îõóíìàñû ìöìêöí îëìàìûøäûð.

450
 ÃßÄÈÌ ÙÅÒ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ

Êè÷èê Àñèéàäà, Àíàäîëóíóí øÿðãèíäÿ å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèêäÿ áèð ñûðà øÿ-
ùÿð äþâëÿòëÿð (Áóðóñõàíäà, Íñå, Êóññàð, Ùàòóøà) ìåéäàíà ýÿëìèøäè.
Å.ß. ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ ýÿëÿúÿê Ùåò ÷àðëûüûíûí òÿøêèë äþâðö áàøëàéûð. Ùåò äþâ-
ëÿòèíèí ãÿòè ôîðìàëàøìàñû Çàáàðàíûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ (å.ÿ. 1680-
1650-úè èëëÿð) áàøà ÷àòäû. Ùåòò ÷àðëûüû ö÷ ÿñàñ ùèññÿäÿí – Ùåò, Çóâ âÿ Ïàë
– èáàðÿò îëìóøäóð. Ùèíä-Àâðîïà äèë ãðóïóíà àèä îëàí ùåò, ëóâ âÿ ïàë âè-
ëàéÿòëÿðèíèí ÿùàëèñè ãóëäàðëûã èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ãà-
íóíëàðûíà ìàëèê îëìóøäóð. Ùåò ãàíóíëàðû ÷îõ åùòèìàë êè, ïàíêóñ àäëàíàí
õàëã éûüûíúàüû, ÿéàíëàð øóðàñû (òóëèéà) âÿ ùþêìäàð òÿðÿôèíäÿí ìöçàêèðÿ
åäèëÿðÿê òÿñäèã åäèëäèêäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíìèøäè.
Ùåò ãàíóíëàðû ùåò úÿìèééÿòèíèí èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ñèéàñè-ùöãóãè
ãóðóëóøó ùàããûíäà ÷îõ ãèéìÿòëè ìÿíáÿäèð. Ãàíóíëàðäà àçàä úÿìèé-
éÿò öçâëÿðè âÿ ãóëëàð àðàñûíäàêû ñèëêè ôÿðãëÿð úèíàéÿò âÿ úÿçà ìÿñÿëÿ-
ëÿðèíäÿ þçöíö áèðóçÿ âåðèð. Èêè ëþâùÿ (úÿäâÿë) öçÿðèíäÿ éàçûëìûø ãà-
íóíëàð úÿìè 200 ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð.

Áèðèíúè Úÿäâÿë
Ìàääÿ 1. ßýÿð ùÿð êèìñÿ ìöíàãèøÿ çÿìèíèíäÿ êèøè âÿ éà ãàäûíû
þëäöðÿðñÿ îíäà î þëÿíèí ÿâÿçèíÿ ìöâàôèã îëàðàã äþðä êèøè âÿ éà äþðä
ãàäûí âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 2. ßýÿð ùÿð êèìñÿ ìöíàãèøÿ çÿìèíèíäÿ ãóëó âÿ éà êÿíè-
çè þëäöðÿðñÿ îíäà î þëÿíèí ÿâÿçèíÿ èêè ãóë âÿ éà èêè êÿíèç âåðìÿëèäèð.
Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 3. ßýÿð ùÿð êèìñÿ àçàä êèøèíè âÿ éà àçàä ãàäûíû ìöáàùèñÿ
çÿìèíèíäÿ ãÿñäÿí îëìàäàí âóðóá þëäóðÿðñÿ î þëÿíèí ÿâÿçè îëàðàã èêè
àäàì âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 4. ßýÿð ùÿð êèìñÿ ãóëó âÿ éà êÿíèçè ìöáàùèñÿ çÿìèíèí-
äÿ ãÿñäÿí îëìàäàí þëäöðÿðñÿ î þëÿíèí ÿâÿçè áèð àäàì âåðìÿëèäèð.
Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðìÿëèäèð.
451
 Ìàääÿ 5. ßýÿð ùÿð êèì ùåò òàúèðèíè þëäöðÿðñÿ î 100 ìèíà ýöìöø
âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðìÿëèäèð. ßýÿð áó ùàäè-
ñÿ Ëóâ âÿ éà Ïàë þëêÿñèíäÿ áàø âåðÿðäèñÿ îíäà ãàòèë 100 ìèí ýöìöø
âåðìÿëè âÿ õåéèðõàùëûã ýþñòÿðìÿëèäèð. ßýÿð áó Ùàòòè þëêÿñèíäÿ áàø
âåðÿðäèñÿ î ùÿì÷èíèí òàúèðèí ãÿòëèíèí ÿâÿçèíè âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 6. ßýÿð ùÿð ùàíñû àäàì – êèøè âÿ éà ãàäûí áàøãà êÿíääÿ
þëÿðäèñÿ îíóí âÿôàò åòäèéè êÿíäèí òîðïàãäàí 100 äèïåñòàð êÿñèëìÿëè
âÿ îíóí âàðèñèíÿ âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 7. ßýÿð êèìñÿ àçàä àäàìûí ýþçöíö êîð åäèðñÿ âÿ éà âó-
ðóá äèøèíè ÷ûõàðûðñà ÿââÿëëÿð àäÿòÿí áóíà ýþðÿ áèð ìèíà ýöìöø âåðè-
ëèðäè. Èíäè èñÿ î 20 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëè èäè. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿì-
ëàê äà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 8. ßýÿð êèìñÿ ãóëó âÿ éà êÿíèçè êîð åäèð âÿ éà âóðóá äè-
øèíè ÷ûõàðûðñà î 10 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê
äà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 9. ßýÿð êèìñÿ àäàìûí áàøûíû âóðóá éàðàðñà, ÿââÿëëÿð àäÿ-
òÿí 6 ñèêë ýöìöø âåðèðäè. Îíëàðäàí 3 ñèêë ýöìöø çÿðÿð÷ÿêÿí âÿ ö÷ ñèêë
ñàðàé ö÷öí àëûíûðäû. Èíäè ÷àð ñàðàéûí õåéðèíÿ éûüûëàí ùèññÿíè ëÿüâ åò-
äèêäÿí ñîíðà àíúàã çÿðÿð÷ÿêÿí 3 ñèêë ýöìöø àëìàëûäûð.
Ìàääÿ 10. ßýÿð êèìñÿ àäàìà õÿñàðÿò âóðàðñà âÿ áó àüûð íÿòèúÿ-
ëÿíÿðñÿ î õÿñòÿíèí ãàéüûñûíà ãàëìàëûäûð. Î õÿñòÿíèí èø ÿâÿçè îëàðàã
àäàì âåðìÿëè âÿ î çÿðÿð÷ÿêÿíèí åâèíäÿ õÿñòÿ ñàüàëàíà ãÿäÿð èøëÿ-
ìÿëèäèð. Õÿñòÿ ñàüàëäûãäà èñÿ ýöíàùêàð çÿðÿð÷ÿêÿíÿ àëòû ñèêë ýöìöø
âåðìÿëè âÿ î þçö (ýöíàùêàð) ùÿêèìÿ ïóë þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 11. ßýÿð êèìñÿ àçàä àäàìûí ÿëèíè âÿ éà àéàüûíû ñûíäûðàð-
ñà î çÿðÿð÷ÿêÿíÿ 20 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿì-
ëàê âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 12. ßýÿð êèìñÿ ãóëóí âÿ éà êÿíèçèí ÿëèíè âÿ éà àéàüûíû
ñûíäûðàðñà î çÿðÿð÷ÿêÿíÿ 10 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò
ö÷öí ÿìëàê âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 13. ßýÿð êèìñÿ àçàä àäàìûí áóðíóíó ãîïàðàðñà î áèð ìè-
íà ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðèëìÿëèäèð.
452
 Ìàääÿ 14. ßýÿð êèìñÿ ãóëóí âÿ éà êÿíèçèí áóðíóíó äèøëÿéèá ãî-
ïàðûðñà î 3 (30?) ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê
äà âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 15. ßýÿð êèìñÿ àçàä àäàìûí ãóëàüûíû äàðòûá ãîïàðàñà î 12
(15) ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí ÿìëàê äà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 16. ßýÿð êèìñÿ ãóëóí âÿ éà êÿíèçèí ãóëàüûíû äàðòûá ãîïà-
ðûðñà î 3 (6?) ñèêë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 17. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êÿñèí ýöíàùûíäàí àçàä ãàäûí âàõ-
òûíäàí ÿââÿë óøàã äîüóðñà ÿýÿð áó ùàìèëÿëèéèí îíóíúó àéûíäà áàø âå-
ðèðñÿ î 10 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð; ÿýÿð áó ùàìèëÿëèéèí 5-úè àéûíäà áàø
âåðÿðñÿ î 5 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 18. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êÿñèí ýöíàùûíäàí êÿíèç âàõòûíäàí
ÿââÿë óøàã äîüàðñà ÿýÿð áó ùàìèëÿëèéèí 10-úó àéûíäà áàø âåðÿðñÿ î
(ýöíàùêàð; ñÿáÿáêàð) 5 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 19à. ßýÿð Ëóâ âèëàéÿòèíäÿí îëàí ùÿð ùàíñû áèð àäàì Ùàò-
òóñ øÿùÿðèíäÿí îëàí êèøèíè âÿ ãàäûíû îüóðëàéûá Àðñàâà þëêÿñèíÿ àïà-
ðàðñà îíóí àüàñû îíëàðû òàïûðñà î (àüà) îíó ýåðèéÿ þç åâèíÿ ãàéòàðìà-
ëûäûð (âÿ ÿâÿçè þäÿìÿê òÿëÿá îëóíìóð).
Ìàääÿ 19á. ßýÿð Ùàòòóñ øÿùÿðèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ùåò Ëóâèéàëûíûí
îüóðëàéûá âÿ îíóí Ëóâè þëêÿñèíÿ àïàðàðñà îíëàð ÿââÿëëÿð àäÿòÿí 12
àäàì âåðèðäè, èíäè î àëòû àäàì (ÿâÿç îëàðàã) âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìè-
íàò ö÷öí î ÿìëàê âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 20. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð Ùåò Ëóâè þëêÿñèíäÿí ãóë – ùåòòè îüóð-
ëàéûá Ùàòòè þëêÿñèíÿ ýÿòèðÿðñÿ îíóí àüàñû þç ãóëóíó òàïûðñà îüðó îíà 12
ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. Ìàääè òÿìèíàò ö÷öí î ÿìëàê âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 21. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êÿñ Ëóâè þëêÿñèíäÿí îëàí ëóâèéàëûéà
ìÿõñóñ ãóëó îüóðëàéûá Ùàòòè þëêÿñèíÿ ýÿòèðÿðñÿ îíó ñàùèáè òàïàðñà î àí-
úàã ãóëóí þçöíö àïàðìàëûäûð; çÿðÿð þäÿìÿê ëàçûì äåéèëäèð.
Ìàääÿ 22. ßýÿð ãóë ãà÷àðñà âÿ ùÿð áèð êèìñÿ îíó ýÿòèðÿðñÿ ÿýÿð î ãó-
ëó éàõûíëûüäà òóòàðñà ãóëóí àüàñû îíà àéàããàáû âåðìÿëèäèð; ÿýÿð î ãóëó ÷à-
éûí áó òÿðÿôèíäÿ òóòáñà ãóëóí àüàñû èêè ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð, ÿýÿð î ãóëó
÷àéûí î áèðè òÿðÿôèíäÿ òóòóáñà ãóëóí àüàñû 3 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
453
 Ìàääÿ 23. ßýÿð ãóë ãà÷ûð âÿ (ÿýÿð) î Ëóâè þëêÿñèíÿ ýåäèðñÿ êèì
îíó ýåðèéÿ ãàéòàðûðñà î (àüà) àëòû ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð. ßýÿð ãóë ãà-
÷ûð âÿ (ÿýÿð) î äöøìÿí þëêñèíÿ êå÷èðñÿ, êèì îíó ýåðèéÿ ãàéòàðñà î äà
îíó þçöíÿ ãóë ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 24. ßýÿð ãóë âÿ éà êÿíèç ãà÷àðñà îíëàðûí ñàùèáè îíëàðû êè-
ìèí åâèíäÿ òàïàðñà êèøè ãóëà ýþðÿ áèð èë ö÷öí (... ñèêë ýöìöø) ãàäûíà
ýþðÿ áèð èë ö÷öí 40 (?) ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 25. ßýÿð êèì ñó àðõëàðûíû ñó ìÿíáÿëÿðèíè ìóðäàðëàéàðäû-
ñà, àäÿòÿí ... ñèêë ýöìöø âåðèðäè; êèì ìóðäàðëàéûðäûñà 3 ñèêë ýöìöø
âåðèðäè âÿ ñàðàé àäÿòÿí 3 ñèêë ýöìöø àëûðäû. Èíäè èñÿ ÷àð ñàðàéà ÷àòà-
úàã ïàéûí àëûíìàñûíû ëÿüâ åäèð. Èíäè àíúàã ìóðäàðëàéàí éàëíûç 3 ñèêë
ýöìöø âåðÿúÿê, ÿâÿç îëàðàã ÿìëàê âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 26 à. ßýÿð àðâàä þç ÿðèíè åâäÿí ãîâóðñà ãàäûí îíà þâëàä
âåðìÿëèäèð. Êèøè óøàãàðûíû þçö èëÿ ýþòöðìÿëè èäè.
Ìàääÿ 26 â. ßýÿð êèøè þç àðâàäûíû òÿðê åäèðñÿ âÿ ... î àðâàäûíà èñ-
òÿäèéèíè ñàòà áèëÿð. Ñàòûëàí ÿøéàäàí 12 ñèêë êèøè âåðìÿëè èäè.
Ìàääÿ 27. ßýÿð êèøè þçöíÿ àðâàä àëàðàã âÿ îíó þç åâèíÿ ýÿòèðÿð-
ñÿ, î, àðâàäûíûí úåùèçèíè äÿ ýþòöðöð (ãàäûíëà áèðëèêäÿ). ßýÿð ãàäûí âÿ-
ôàò åäèðñÿ, îíóí ÿìëàêû êèøèíèíè ñÿðÿíúàìûíà êå÷èð âÿ êèøè ãàäûíûí úå-
ùèçèíè þçöíÿ ýþòöðìÿè èäè. ßýÿð ãàäûí àòàñûíûí åâèíäÿ âÿôàò åäèðèðñÿ
âÿ óøàãëàðû ãàëûðñà, êèøè îíóí úåùèçèíè àëìàëû èäè.
Ìàääÿ 28 à. ßýÿð êèìèíñÿ ãûçû êèøè èëÿ íèøàíëûäûðñà, àíúàã îíó
áàøãàñû ãà÷ûðûðñà, êèì ãà÷ûðûðñà, áèðèíúè àäàìûí âåðäèêëÿðèíè ãàéòàð-
ìàëûäûð. Ãûçûí àòàñû âÿ àíàñû ùå÷ áèð ÿâÿç âåðìÿìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 28 á. ßýÿð ãûçûí (íèøàíëû) àòàñû âÿ àíàñû îíó áàøãà êèøèéÿ
ÿðÿ âåðèðñÿ, îíäà àòà âÿ àíà ÿâÿçè þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 28 â. ßýÿð àòà âÿ àíà ÿâÿç þäÿìÿêäÿí èìòèíà åäèðñÿ, (îí-
äà) îíëàð ãûçëàðûíû îüëàíäàí àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 29. ßýÿð ãûç (íèýàù ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ) êèøè èëÿ åâëÿíèðñÿ
âÿ î íèýàù ö÷öí áàøëûã ïóëó þäÿéèáñÿ, ëàêèí íÿòèúÿäÿ àòà âÿ àíà ìö-
ãàâèëÿíè ïîçóá ãûçëàðûíû ÿðèíäÿí àéûðûðñà, îíëàð èêèãàò îëàðàã áàøëûã
ïóëóíó þäÿìÿëèäèð.
454
 Ìàääÿ 30. ßýÿð êèøè íèøàíëû ãûçû åâèíÿ ýÿòèðìÿéèáñÿ âÿ îíäàí
èìòèíà åäèðñÿ, î íèøàí ö÷öí âåðäèéè áàøëûüû èòèðìèø îëóð.
Ìàääÿ 31. ßýÿð øÿõñÿí êèøè âÿ êÿíèç áèð-áèðëÿðèíè ñåâÿðñÿ âÿ áèðëèê-
äÿ éàøàéûðëàðñà âÿ î êÿíèçè þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ âÿ îíëàðûí òÿñÿððöôàòû âÿ
óøàãëàðû îëàðñà, ëàêèí íÿòèúÿäÿ îíëàð éà ìöáàùèñÿ åäèá âÿ éà äèíú îëàðàã
àéðûëìàã ãÿðàðûíà ýÿëÿðëÿðñÿ âÿ òÿñÿððöôàòëàðûíû àéûðàðëàðñà êèøè óøàãëàðû
þçöíö ýþòöðìÿëèäèð, àíúàã ãàäûí þçöíÿ áèð óøàã ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 32. ßýÿð ãóë àçàä ãàäûíëà åâëÿíÿðñÿ, îíäà îíëàð ö÷öí
ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè äèýÿðëÿðè êèìè îëàúàãäûð.
Ìàääÿ 33. ßýÿð ãóë êÿíèçè þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ, îíäà îíëàð ö÷öí
ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè äèýÿðëÿðè êèìè îëàúàãäûð.
Ìàääÿ 34. ßýÿð ãóë íèýàù ö÷öí áàø ïóëó âåðèá àçàä ãàäûíëà åâ-
ëÿíèðñÿ, àíúàã ùå÷ êèì îíëàðûí èúòèìàè âÿçèééÿòèíè äÿéèøÿ áèëìÿç.
Ìàääÿ 35. ßýÿð íÿçàðÿò÷è âÿ úàâàí àçàä ãàäûíëà ãà÷àðñà âÿ îíóí
ö÷öí áàø ïóëó âåðìèðñÿ, ãàäûí 3 èë ìöääÿòèíÿ êÿíèç îëìàëûäûð.
Ìàääÿ 36. ßýÿð ãóë àçàä éåíèéåòìÿ îüëàí ö÷öí þäÿíú âåðìÿê-
ëÿ îíó þçöíöí êöðÿêÿíè êèìè ãÿáóë åäèðñÿ âÿ åâèíÿ öçâ åäèðñÿ, ùå÷
êèì îíóí èúòèìàè âÿçèééÿòèíè äÿéèøÿ áèëìÿç.
Ìàääÿ 37. ßýÿð ùÿð êèìñÿ ãàäûíû îüóðëàéûðñà âÿ êþìÿê÷è îíóí
àðõàñûíäà ýåäÿðñÿ, ÿýÿð èêè âÿ éà ö÷ àäàì þëÿðñÿ, îíäà ÿâÿç éîõäóð.
(Ãàíóí òÿñáèò åäèð): “Ñÿí úàíàâàð îëäóí”.
Ìàääÿ 38. ßýÿð àäàìëàðû ìöùàêèìÿ åòìÿê ö÷öí ìÿùêÿìÿéÿ
ýÿòèðèëðñÿ âÿ îíóí àðäûíúà êþìÿê ìÿãñÿäèëÿ êèìñÿ ýÿëèðñÿ âÿ ÿýÿð
îíëàðûí ðÿãèáëÿðè ìÿùêÿìÿäÿ þçëÿðèíäÿí ÷ûõàðàã âÿ êþìÿéÿ ýÿëÿí
àäàìû âóðóðëàðñà âÿ î þëöðñÿ, îíäà ÿâÿç éîõäóð.
Ìàääÿ 39. ßýÿð êÿíäèí ñàêèíè áàøãà àäàìûí òàðëàñûíû òóòóðñà, î
ìöêÿëëÿôèééÿò äàøûìàëûäûð (òàðëàíû çÿáò åòäèéèíÿ ýþðÿ). ßýÿð áó òàðëà
ÿêèëìÿìèø ãàëàðäûñà, îíäà áàøãà àäàì òàðëàíû þçöíÿ ýþòöðÿ áèëÿð, ëà-
êèí îíó ñàòà áèëìÿç.
Ìàääÿ 40. ßýÿð ñÿíÿòêàð éîõäóðñà âÿ îíóí éåðèíÿ ìöêÿëëÿôèé-
éÿòëÿðè èúðà åäÿúÿê àäàì òÿéèí åäèëèðñÿ âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòè èúðà åäÿ-
úÿê óñòà äåéèð: “áó – ìÿí ñÿíÿòêàðûí èøèäèð, áó èñÿ – ìÿíèì ìöêÿë-
455
ëÿôèééÿòèìäèð”, îíäà î ñÿíÿòêàð ìþùöðëö ñÿíÿäè òÿìèí åòìèø îëóð.
Î (ãàíóíà ýþðÿ) ñÿíÿòêàðëûã èøè öçðÿ ñàùèáêàðëûüà äàõèë îëóð âÿ ìö-
êÿëëÿôèééÿòëÿð èúðà åòìÿëèäèð.
ßýÿð î ñÿíÿòêàðëûã èøèíäÿí èìòèíà åäèðñÿ, îíäà ñÿíÿòêàð åìàëàòõà-
íàñû ñàùèáñèç åëàí åäèëèð âÿ ñÿíÿòêàðëûã åìàëàòõàíàñûíà òÿùêèì åäèë-
ìèø òàðëà êÿíäèí äèýÿð ñàêèíëÿðè òÿðÿôèíäÿí øóìëàíìàëûäûð. ßýÿð ÷àð
ùÿðáè ÿñèðëÿðäÿí îëàí ãóëëàðäàí àéûðàðäûñà, îíäà îíëàð ùÿðáè ÿñèðëÿð-
äÿí áèðèíÿ òàðëà âåðìÿëèäèðëÿð âÿ î ñÿíÿòêàðà ÷åâðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 41. ßýÿð ìöêÿëëÿôèééÿò äàøûéàí àäàì éîõ îëóðñà âÿ îíóí
éåðèíÿ ñÿíÿòêàð òÿéèí åäèëèðñ âÿ ñÿíÿòêàð äåéèð: “áó – ìÿí ñÿíÿòêàðûí
èøèäèð, áó èñÿ – ìÿíèì ìöêÿëëÿôèééÿòèìäèð”, îíäà î ñÿíÿòêàð åìàëàò-
õàíàñûíûí îíà ìÿõñóñ îëäóüóíó áèëäèðÿí ìþùöðëö ñÿíÿäè òÿìèí åòìèø
îëóð. Î (ãàíóíà ýþðÿ) ñÿíÿòêàðëûã èøè öçðÿ ñàùèáêàðëûüà äàõèë îëóð âÿ
ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð èúðà åòìÿëèäèð.
ßýÿð î ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí èìòèíà åäèðñÿ, óñòàéà àèä îëàí òàðëà
ñàðàéûí õåéðèíÿ àëûíìàëûäûð âÿ ìöêÿëëÿôèééÿò ëÿüâ åäèëèð.
Ìàääÿ 42. ßýÿð ùÿð áèð êèìñÿ ìóçäëó àäàì òóòàðñà âÿ î ìöùà-
ðèáÿéÿ ýåäèá ìÿùâ îëàðñà, ÿýÿð þäÿíú âåðèëèáñÿ ÿâÿç þäÿíèëìèð. ßýÿð
þäÿíú ùÿëÿ âåðèëìÿéèáñÿ, î áèð àäàì âåðìÿëè âÿ 12 ñèêë ýöìöø þäÿ-
ìÿëèäèð âÿ î àðâàäûíà 6 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 43. ßýÿð àäàì, àäÿòÿí ÷àéûí äàéàç éåðèíäÿí êå÷ÿðÿê
þêöçöíö îòàðìàüà àïàðûðäûñà, ÿýÿð áàøãà àäàì ÷àéû êå÷ÿðêÿí îíó
èòÿëÿéèá þêöçöí ãóéðóüóíäàí òóòóá ÷àéû êå÷ÿðñÿ, àììà þêöçöí ñàùè-
áèíè ñó àïàðàðñà, ìÿùç áó àäàìû îíëàð òóòìàëûäûðëàð.
Ìàääÿ 44à. ßýÿð ùÿð êèìñÿ àäàìû èòÿëÿéèá òîíãàëà àòûðñà âÿ î
þëöðñÿ, îíäà î ÿâÿç îëàðàã éåíèéåòìÿ îüëàí âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 44á. ßýÿð ùÿð êèìñÿ èíñàíûí ïàêëàíìàñû ìÿðàñèìèíè êå-
÷èðÿðñÿ âÿ ãóðáàíêÿñèëìèø ùåéâàíû éàíäûðûëìûø éåðÿ ýÿòèðÿðñÿ, ÿýÿð î
ùÿð ùàíñû áèðèíèí òàðëàñûíäà âÿ éà åâèíäÿ àçàä îëàðñà (ïàêëàíìà) áó –
úàäóýÿðëèêäèð âÿ ÷àð ìÿùêÿìÿñèíäÿ ìöùàêèìÿ åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 45. ßýÿð ùÿð áèð êèìñÿ àâàäàíëûã òàïàðñà, î áóíó ñàùèáè-
íÿ ãàéòàðìàëûäûð, ñàùèáè îíó ìöêàôàòëàíäûðìàëûäûð. ßýÿð î ãàéòàðìà-
ñà, îíäà î îüðó ùåñàá åäèëèð.
456
 Ìàääÿ 46. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êÿñ êÿíääÿ âÿðÿñÿëèêëÿ êå÷ÿí
ÿêèí ñàùÿñèíÿ ìàëèêäèðñÿ, îíà ìöêÿëëÿôèééÿò ãîéóëóáñà, âÿ ÿýÿð áö-
òöí ñàùÿ îíà âåðèëèáñÿ, î ùÿðáè ìöêÿëëèôèééÿòëèäèð. ßýÿð ÿêèí ñàùÿñè-
íèí áèð ùèññÿñè âåðèëèáñÿ î ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿìÿëèäèð, áóíó îíóí
àòàñûíûí åâèíäÿí îëàí áàøãà àäàì åòìÿëèäèð. ßýÿð ìèðàñûí ñàùèáè ñÿ-
íÿòêàðà ìÿõñóñ ñàùÿäÿí îíóí ö÷öí ïàé àéûðàðñà âÿ éà êÿíäèí ñàêèí-
ëÿðè îíà ñàùÿ âåðÿðäèëÿðñÿ, îíäà î ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿëèäèð.
Ìàääÿ 47à. ßýÿð ùÿð áèð êèìñÿ ÷àð òÿðÿôèíäÿí áàüûøëàíìûø òîð-
ïàã ñàùÿñèíÿ ìàëèêäèðñÿ, îíäà î ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿìÿëèäèð. ×àð
ìàñàäàí ÷þðÿê ýþòöðöá âÿ îíà âåðèá.
Ìàääÿ 47á. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êÿñ ñÿíÿòêàðûí áöòöí ñàùÿñèíè
àëûðñà, î ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿëèäèð. ßýÿð î àíúàã ñàùÿíèí áþéöê ùèñ-
ñÿñèíè àëûðñà î õèäìÿò åòìÿìÿëèäèð. ßýÿð ñÿíÿòêàðûí ñàùÿñèíäÿ òîð-
ïàã êÿñèëÿðñÿ âÿ éà êÿíä ñàêèíëÿðè îíà ñàùÿ âåðèðñÿ, îíäà î ùÿðáè
õèäìÿò êå÷ìÿëèäèð.
Ìàääÿ 48. Èúìà÷û (õèïïàð) õèäìÿò êå÷èð, àíúàã ùå÷ êèì èúìà÷û
èëÿ òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè áàüëàìàìàëûäûð. Ùå÷ êèì îíóí îüëóíó, òîð-
ïàã ñàùÿñèíè âÿ éà öçöìëèêëÿðèíè àëìàìàëûäûð. ßýÿð êèìñÿ èúìà÷û
èëÿ ÿãä áàüëàéàðñà, î þäÿäèéè ìÿáëÿüè èòèðìèø îëóð. Èúìà÷û ñàòìàñûí
äåéÿ, î áóíó ýåðè àëìàëûäûð.
Ìàääÿ 49. ßýÿð èúìà÷û îüóëðóëã åäèðñÿ, (îíäà) ÿâÿç éîõäóð.
ßýÿð î ýöíàùêàð åëàí åäèëèðñÿ, îíäà îíóí öçâ îëäóüó èúìà ÿâÿç
þäÿìÿëèäèð. ßýÿð îíëàðûí ùàìûñû îüóðëóüäà ýöíàùëàíäûðûëûðñà, íåúÿ
êè, îíëàð ùàìûñû éàëàí÷ûäûð âÿ éà ùàìûñû îüðóäóð, ÿýÿð î àäàì îí-
ëàðäàí áèðèíè òóòóðñà, äèýÿðè áàøãàñûíû (îüðóëàðäàí áèðèíè) òóòóðñà, îí-
äà (îíëàð þçëÿðè) îíëàð ÷àð ìÿùêÿìÿ ãàéäàëàðûíû ïîçóðëàð.
Ìàääÿ 50. Íåðèê, Àðèííà âÿ Ñèïëàíò øÿùÿðëÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòÿ
ìàëèê îëàí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí âÿ áöòöí øÿùÿðëÿðèí êàùèíëÿðèíèí åâëÿ-
ðè àçàääûð (òîõóíóëìàçäûð), ëàêèí àäàìëàð âÿðÿñÿëèê ïàéûíûí ùèññÿñè
ãÿäÿð õèäìÿò êå÷ìëèäèðëÿð. Íÿ âàõò êè, Àðèííà øÿùÿðèíäÿ èëèí 11-úè
àéû áàøëàéûð âÿ (ÿýÿð) åâèí äàðâàçàñûíûí þíöíäÿ (èíñàíûí) ÿáÿäè éà-
øûë àüàú ýþðöíöðñÿ, (îíäà) îíóí åâè ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí àçàääûð.
457
 Ìàääÿ 51. ßââÿëëÿð Àðèííà øÿùÿðèíäÿ òîõóúóëóã åâè îíóí þçö
âÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäà îíóí ãîùóìëàðû äà ìöêÿëëÿôèééÿòäÿí
àçàä èäè. Èíäè èñÿ îíóí õöñóñè åâè àçàä åäèëèð âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäà
îëàíëàð âÿ ãîùóìëàðû ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè èúðà åòìÿëè âÿ õèäìÿò åò-
ìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 52. ×àð ôÿõðè õèéàáàíûí ãóëó, ÷àðûí îüëóíóí ãóëó âÿ ñóï-
ïàòèíèí ðÿèñè ùàíñû êè, ñÿíÿòêàð ÿêíèíèí îðòàñûíäà éåðëÿøÿí òîðïàã ñà-
ùÿñèíÿ ìàëèêäèð, õèäìÿò åòìÿëèäèð.
Ìàääÿ 53. ßýÿð ñÿíÿòêàð âÿ îíóí âÿðÿñÿëèê ùöãóãóíäà îëàí
âàðèñè áèðëèêäÿ éàøàéûðñà âÿ ÿýÿð îíëàð êöñÿðëÿðñÿ âÿ åâ ÿøéàëàðûíû
áþëìÿê ãÿðàðûíà ýÿëÿðëÿðñÿ (àíúàã) ÿýÿð îíëàðûí òîðïàã ìöëêëÿðèí-
äÿ 10 íÿôÿð éàøàéûðñà ñÿíÿòêàð 7 íÿôÿðè ýþòöðìÿëèäèð âÿ àäàì îíóí
(âÿðÿñÿíèí) ïàéûíà äöøÿí 3 íÿôÿðè ýþòöðìÿëèäèð. Þêöç âÿ ãîéóíëà-
ðû îíëàð þç òîðïàãëàðûíû áþëäöêëÿðè êèìè áþëìÿëèäèðëÿð. ßýÿð êèìñÿ
÷àð òÿðÿôèíäÿí îíà áàüûøëàíìûø õöñóñè äàø öçÿðèíäÿ ùÿêê åäèëìèø
ëþâùÿéÿ ìàëèêäèðñÿ (îíäà) ÿââÿëêè òîðïàãëàðûí áþëöíìÿñèíäÿ ñÿ-
íÿòêàð áàüûøëàíìûø ñàùÿíèí ö÷äÿ èêèñèíè, àäàì èñÿ îíóí (âÿðÿñÿíèí)
ïàéûíûí ö÷äÿ áèðèíè ýþòöðìÿëèäèð.

ÃßÄÈÌ ÁÀÁÈËÑÒÀÍ
Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû
Ìàääÿ 1. ßýÿð èíñàí (èíñàí, èìòèéàçëû ñèëê îëàí àâèëóìóí ñèíîíè-
ìèäèð, áèç áóíó ñîíðàêû ìàääÿëÿðäÿ “êèìñÿ” êèìè âåðÿúÿéèê) àíäè-
÷ÿðÿê áàøãàñûíû ãÿòëÿ ýþðÿ ýöíàùëàíäûðûðñà, ëàêèí áóíóí ñöáóò åäÿ
áèëìèðñÿ, (îíäà) ýöíàùëàíäûðûëàí àäàì îíó þëäöðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 2. ßýÿð êèìñÿ áàøãàñûíû úÿäóýÿðëèêäÿ ëÿêÿëÿéèðñÿ âÿ áó-
íó ñöáóò åäÿ áèëìèðñÿ ×àéà ýåòìÿëè âÿ ×àéûí ñóéóíäà (îðäàëèéà-ñû-
íàã) áîüóëóðñà, ýöíàùëàíäûðûëàí îíóí åâèíè çÿáò åäÿ áèëÿð. ßýÿð ×àé
áó àäàìû ñàôëûüà (éÿíè áîüóëìóðñà) ÷ûõàðäûðñà, âÿ î òîõóíóëìàç ãà-
458
ëûðñà, (îíäà) êèì, îíó úàäöýÿðëèêäÿ èòòèùàì åòìèøäè, þëäöðöëìÿëèäèð,
×àéà àòûëàí àäàì îíó èòòèùàì åäÿíèí åâèíè çÿáò åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 3. ßýÿð êèìñÿ ìÿùêÿìÿäÿ éàëàíäàí øàùèäëèê åäèðñÿ âÿ
èôàäÿ, ùàíñû êè, î âåðìèøäè, ñöáóò åäÿ áèëìèð, ÿýÿð î, èòòèùàì îíóí (ýö-
íàùëàíäûðûëàíûí) ùÿéàòû èëÿ (éÿíè, áó èôàäÿäÿí ñîíðà ìöãÿññèð åäàì
úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëûðäû) áàüëûäûðñà – þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 4. ßýÿð î, (áó èø ùàããûíäà) áóüà âÿ éà ýöìöø ö÷öí øàùèä-
ëèê åäèðñÿ, (îíäà) î áó èøÿ ýþðÿ úÿçà ÷ÿêìÿëèäèð.
Ìàääÿ 5. ßýÿð ìÿùêÿìÿ èøè àðàøäûðàðàã ãÿðàð ÷ûõàðûð âÿ (áó áàðÿäÿ)
ìþùöðëö ñÿíÿä ùàçûðëàéûá, ñîíðà èñÿ þç ãÿðàðûíû äÿéèøäèðÿðñÿ, ùàíñû êè, î
ãÿðàð ÷ûõàðìûøäû, (îíäà) þç ãÿðàðûíûí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿ èôøà åäèëèðñÿ, ùàí-
ñû ãÿðàð ÷ûõàðìûøäû âÿ èääèà áó èøäÿ îëàí (ìÿáëÿüèí) 12 ãàò äÿéÿðèíäÿ
þäÿìÿëèäèð; áóíäàí áàøãà èúëàñäà (éÿãèí êè, õàëã éûüûíúàüûíäà) î ùàêèì
êöðñöñöíäÿí ãàëäûðûëìàëû âÿ î ýåðè ÷àüûðûëìàëûäûð, î áèð äàùà (ùå÷ âàõò) ùà-
êèìëÿðëÿ ìÿùêÿìÿ çàëûíäà ùàêèì êèìè îòóðìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 6. ßýÿð êèìñÿ ìÿáÿäèí âÿ éà ñàðàéûí (÷àðûí éîõ!) ÿìëà-
êûíû îüóðëàéàðñà, (îíäà) áó àäàì þëäöðöëìÿëèäèð; ùÿì÷èíèí îüðóäàí
îüóðëàíìûø ÿìëàêû àëàíäà þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 7. ßýÿð êèìñÿ, êèìèíñÿ îüëóíóí (éÿãèí êè, àçéàøëû îüëà-
íûí) âÿ éà ãóëóíó îíäàí ñàòûí îëàðàã éà ýöìöø, éà ãûçûë, éà ãóë, éà
êÿíèç, éà þêöç, éà ãîéóí, éà óçóíãóëàã, éà (ùÿð íÿñÿ), øàùèäñèç âÿ éà
ìöãàâèëÿñèç âÿ éà ñàõëàìàã ö÷öí ýþòöðÿðñÿ, (îíäà) áó àäàì îüðó-
äóð, î þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 8. ßýÿð êèìñÿ éà þêöç, éà ãîéóí, éà óçóíãóëàã, éà äî-
íóç, éà ãàéûã, îüóðëàéàðñà, (îíäà), ÿýÿð (áó) ìÿáÿäÿ âÿ ñàðàéà ìÿõ-
ñóñäàðñà, î 30 ãàò äÿéÿðèíè þäÿìÿëèäèð, ÿýÿð (áó) ìóøêåíóìà ìÿõ-
ñóñäóðñà, î 10 ãàò äÿéÿðèíè þäÿìÿëèäèð. ßýÿð îüðóíóí þäÿìÿê ö÷öí
ùå÷ íÿéè éîõäóðñà, î þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 9. ßýÿð êèìñÿ, íÿéèñÿ èòèðñÿ, èòìèø ÿìëàê áàøãà àäàìûí
ÿëèíäÿ òàïûëàðñà, âÿ áó, ùàíñû êè, îíóí ÿëèíäÿ èòìèø (ÿìëàê) òàïûëûáñà,
äåéèð: “Ñàòûúû, øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ îíó ìÿíÿ ñàòìûøäû âÿ ìÿí îíó àë-
äûì, (àíúàã) èòìèø (ÿìëàêûí) ñàùèáè äåéèð: “Ìÿí, èòìèø ÿìëàêûìû òàíû-
459
éàí øàùèä ýÿòèðÿúÿì, (ñîíðà) àëûúû ÿìëàêû îíà ñàòìûø ñàòûúûíû âÿ øàùèä-
ëÿðè ýÿòèðÿúÿê ýþñòÿðèð êè, îíëàðûí øàùèäëèéè èëÿ ÿìàëêû àëûá âÿ (ñîíðà) èò-
ìèø ÿìëàêûí ñàùèáè îíóí ÿìëàêûíû òàíûéàí øàùèäëÿðè ùàêèìèí éàíûíà ýÿ-
òèðèð, (îíäà) ùàêèìëÿð îíëàðûí èøëÿðèíÿ àëãû-ñàòãû ÿìÿëèééàòûíäà èøòèðàê
åäÿí âÿ èòìèø ÿìëàêû òàíûéàí øàùèäëÿðèí, èøòèðàêû èëÿ èøÿ áàõìàëûäûð, ÿì-
ëàêû òàíûéàí øàùèä àëëàù ãàðøûñûíäà àíäè÷ìÿëèäèð êè, î ÿìëàêû òàíûéûð âÿ
îíäà ñàòûúû-îüðó êèìè þëäöðöëìÿëèäèð. Èòìèø ÿìëàêûí ñàùèáè þçöíöí èò-
ìèø ÿìëàêûíû ýþòöðÿ áèëÿð, àëûúû èñÿ îíà áàøãàñûíûí ÿìëàêûíû ñàòìûø øÿõ-
ñèí åâèíäÿ ÷ÿêèëèá àéðûëìûø ýöìöø ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 10. ßýÿð àëûúû îíà ÿìëàê ñàòìûø ñàòûúûíû âÿ øàùèäè ýÿòèðÿ
áèëìèðñÿ, ùàíñû êè, îíóí éàíûíäà ÿìëàêû àëìûøäû, ëàêèí èòìèø ÿìëàêûí
ñàùèáè èòìèø ÿìëàêû òàíûéàí øàùèäè ýÿòèðÿðñÿ, (îíäà) ñàòûúû – îüðóäóð, î
þëäöðöëìÿëèäèð, èòìèø ÿìëàêûí ñàùèáè þç ÿìëàêûíû ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 11. ßýÿð èòìèø ÿìëàêûí ñàùèáè îíóí ÿøéàñûíû òàíûéàí øàùèä
ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿ, (îíäà) î éàëàí÷ûäûð, î áþùòàí (øÿð, èôòèðà) àòûð (âÿ) þë-
äöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 12. ßýÿð ñàòûúû âÿôàò åäÿðäèñÿ, (îíäà) àëûúû áó èøèí èääèàñû
öçðÿ 5 ãàò (äÿéÿðèíäÿ) ñàòûúûíûí åâèíäÿí ÿìëàê ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 13. ßýÿð áó àäàìûí øàùèäëÿ ãîùóìëóüó éîõäóðñà, (îíäà)
ùàêèì îíóí ö÷öí 6 àéà ãÿäÿð âàõò àéûðìàëûäûð, ÿýÿð áó àäàì 6 àé ÿð-
çèíäÿ þç øàùèäëÿðèíè ýÿòèðìèðñÿ, îíäà áó àäàì – éàëàí÷ûäûð; î áó èø
öçðÿ úÿçà ÷ÿêìÿëèäèð.
Ìàääÿ 14. ßýÿð êèìñÿ (áàøãà) àäàìûí àçéàøëû óøàüûíû îüóðëàéàð-
ñà, (îíäà) î åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 15. ßýÿð êèìñÿ øÿùÿð äàðâàçàëàðûíäàí éà ñàðàéà ìÿõñóñ ãó-
ëó, éà ñàðàéà ìÿõñóñ êÿíèçè, éà ìóøêåíèóìóí ãóëóíó, éà äà ìóøêåíèó-
ìóí êÿíèçèíè êÿíàðà ÷ûõàðàðñà (ãà÷ûðàðñà), (îíäà) î åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 16. ßýÿð êèìñÿ þç åâèíäÿ ñàðàéà âÿ éà ìóøêåíèóìà ìÿõ-
ñóñ ãà÷ûðäûëìûø ãóëó âÿ éà êÿíèçè ýèçëÿäÿðñÿ âÿ î úàð÷ûíûí ÷àüûðûøûí-
äàí (îüóðëàíìûøëàð áàðÿäÿ úàð÷ûíûí êö÷ÿäÿ åëàí åòäèéè ÷àüûðûøà ÿùÿ-
ìèééÿò âåðìÿéÿðÿê) ñîíðà (îíëàðû) àøêàðà ÷ûõàðìûðñà (îíäà) áó åâ ñà-
ùèáè åäàì åäèëìÿëèäèð.
460
 Ìàääÿ 17. ßýÿð êèìñÿ ÷þëäÿ, ãà÷ìûø ãóëó âÿ éà êÿíèçè òóòàðàã
îíó þç ñàùèáèíÿ ãàéòàðàðñà, (îíäà) ãóëóí ñàùèáè îíà 2 ñèêë ýöìöø
âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 18. ßýÿð áó ãóë þç ñàùèáèíèí àäûíû äåìèðñÿ, (îíäà) î
(ãóëó òàïàí) îíó ñàðàéà ýÿòèðìÿëè, îíóí èøè àðàøäûðûëìàëû, ñîíðà î ñà-
ùèáèíÿ ãàéòàðûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 19. ßýÿð î (ãóëó òàïàí) áó ãóëó þç åâèíäÿ ñàõëàéûá ýèç-
ëÿäÿðñÿ, ñîíðà ãóë îíóí ÿëèíäÿ òàïûëàðäûñà, (îíäà) áó àäàì (ãóëó
ýèçëÿäÿí) åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 20. ßýÿð ãóë, îíó òóòóá ñàõëàéàíûí ÿëèíäÿí ÷ûõûá ãà÷àð-
ñà, (îíäà) áó àäàì ãóëóí àüàñûíà àëëàùà àíäè÷ìÿëèäèð âÿ î (ãóëó òà-
ïàí) îíäà áÿðàÿò àëûð.
Ìàääÿ 21. ßýÿð êèìñÿ (áàøãà àäàìûí) åâèíèí àëòûíäà äÿëèê (ëà-
üûì) à÷àðñà, (îíäà) áó äÿëèéèí ãàðøûñûíäà îíó þëäöðìÿê âÿ áàñäûð-
ìàã ëàçûìäûð.
Ìàääÿ 22. ßýÿð êèìñÿ ãàðÿò åäÿðêÿí òóòóëàðñà, (îíäà) áó àäàì
åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 23. ßýÿð ãàðÿò÷èíè òóòìàã ìöìêöí îëìàçäûðñà, (îíäà)
ãàðÿò îëóíìóø àäàì ìÿáÿääÿ èòèðèëìèø ÿìëàê áàðÿäÿ àíäè÷ÿðäèñÿ,
îíäà ãàðÿòèí áàø âåðäèéè ÿðàçèíèí úàìààòû âÿ àüñàããàëëàðû ãàðÿò
îëóíìóø ÿìëàêûí ÿâÿçèíè îíà þäÿìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 24. ßýÿð (ãÿòë ùàäèñÿñè áàø âåðÿðñÿ) ùÿéàòûíà ñîí ãîéó-
ëàðñà, (îíäà) ùÿìèí éàøàéûø ÿðàçèñè úàìààòû âÿ àüñàããàëëàðû ìÿðùó-
ìóí ãîùóìëàðûíà 1 ìèíà àéûðìàëûäûðëàð.
Ìàääÿ 25. ßýÿð êèìèíñÿ åâèíäÿ éàíüûí áàø âåðÿðñÿ, âÿ (áàøãà)
àäàì, ùàíñû êè, (éàíüûíû) ñþíäöðìÿéÿ ýÿëìèøäèð, åâÿ ýþç ýÿçäèðèá
åâ ñàùèáèíèí ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàñûíû ýþòöðÿðñÿ, (îíäà) áó àäàì îäà
àòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 26. ßýÿð ðåäóì (÷àðäàí õèäìÿò ÿâÿçèíÿ äàøûíàð âÿ äà-
øûíìàç ÿìëàê àëàí äþéöø÷ö) âÿ éà áàèðóì (äþéöø÷ö), ÿìðëÿ ÷àð éö-
éöðöøëÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿðäèñÿ, ëàêèí éöéöðöøÿ ýåòìÿéèá îíëàð þç
ÿâÿçëÿðèíÿ ìóçäëó òóòàðäûëàðäûñà âÿ ÿâÿç îëàðàã äþéöøÿ ýþíäÿðÿð-
461
äèëÿðñÿ, (îíäà) áó ðåäóì âÿ áàèðóì åäàì åäèëìÿëè, îíëàðûí òóòäóã-
ëàðû ìóçäëóëàð îíëàðûí åâëÿðèíè çÿáò åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Ìàääÿ 27. ßýÿð ðåäèóì âÿ éà áàèðóì äþéöø çàìàíû ìÿüëóá îëóá
äöøìÿíÿ ÿñð äöøÿðäèëÿðñÿ âÿ áóíäàí ñîíðà (ÿñèð äöøÿíèí) áàüû âÿ ÿêèí
ñàùÿñè áàøãàñûíà âåðèëÿðäèñÿ âÿ î àäàì ÿñèð äöøìöøöí èëêóñóíà (õèä-
ìÿò ÿâÿçèíÿ âåðèëÿí òîðïàã âÿ äèýÿð ÿìëàê) ñàùèá îëàðäûñà, (îíäà) ÿýÿð
î (ÿñèð) ÿñèðëèêäÿí ýåðè ãàéûäûá þç åâèíÿ äþíÿðäèñÿ, îíà áàüû âÿ ÿêèí ñà-
ùÿñè ãàéòàðûëìàëûäûð; àðòûã éàëíûç î (þçö) èëêóéà ñàùèáäèð.
Ìàääÿ 28. ßýÿð ÷àð îðäóñóíóí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà ÿñèð äöø-
ìöø ðåäóì âÿ éà áàèðóìóí îüëó èëêó õèäìÿòè êå÷ìÿê éàøûíäàäûðñà,
(îíäà) ÿêèí ñàùÿñè âÿ áàüëàð îíëàðà âåðèëìÿëèäèð, ãîé îíëàð àòàëàðûíûí
ÿâÿçèíÿ ùÿðáè õèäìÿò êå÷ñèíëÿð.
Ìàääÿ 29. ßýÿð îíóí îüëó àçéàøëûäûðñà âÿ î þç àòàñûíûí ÿâÿçèíÿ èëêó
õèäìÿòè êå÷ìÿê ùÿääèíäÿ äåéèëäèðñÿ, (îíäà) ÿêèí ñàùÿñèíèí âÿ áàüûí ö÷-
äÿ áèðè îíóí àíàñûíà âåðèëìÿëèäèð, âÿ ãîé îíóí àíàñû îíó áþéöòñöí.
Ìàääÿ 30. ßýÿð éà ðåäóì, áàðèóì èëêó õèäìÿòè êå÷ìÿêäÿí èì-
òèíà åäÿðÿê þç òàðëàñûíû, þç áàüûíû âÿ þç åâèíè àòàðàã âÿ éàøàäûüû ÿðà-
çèäÿí óçàãëàøàðñà, (àíúàã) î ýåäÿíäÿí ñîíðà áàøãàñû îíóí òàðëàñûíû,
îíóí áàüûíû âÿ îíóí åâèíè òóòàðàã âÿ ö÷ èë ìöääÿò ÿðçèíäÿ îíóí èëêó
õèäìÿòèíè éåðèíÿ éåòèðèðñÿ, (îíäà) ÿýÿð î ãàéûäûá âÿ þç òàðëàñûíû, þç
áàüûíû âÿ þç åâèíè òÿëÿá åäÿðñÿ îíëàð îíà ãàéòàðûëìàëûäûð, éàëíûç î,
ùàíñû êè, îíóí ñàùèáëèéèíè òóòàðàã èëêó õèäìÿòè êå÷èð, î äà ùÿìèøÿ èë-
êó õèäìÿòè êå÷ÿúÿêäèð.
Ìàääÿ 31. ßýÿð î áèð èë ìöääÿòèíÿ òÿðê åäÿðñÿ, ñîíðà î ãàéûäàð-
ñà, (îíäà) îíà, îíóí òàðëàñû, îíóí áàüû âÿ îíóí åâè ãàéòàðûëìàëûäûð;
ãîé î þçö èëêó õèäìÿòè êå÷ñèí.
Ìàääÿ 32. ßýÿð òàìàùêàð (òèúàðÿò àýåíòëÿðè, ÷àð õèäìÿòèíäÿ îëàí
âÿ ìöõòÿëèô òèúàðÿò âÿ ñÿëÿì÷èëèê èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí ñèëê) ÷àð éöðöø-
ëÿðè çàìàíû ÿñèð äöøìöø ðåäóì âÿ éà áàðèóìó þäÿíú âåðìÿêëÿ àëûá âÿ
þç éàøàäûüû éåðÿ ýÿòèðÿðäèëÿðñÿ, (îíäà) îíóí (ÿñèðèí) åâèíäÿ þäÿíèëìèø
ìÿáëÿüè âåðìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð âÿñàèò éîõäóðñà, îíó ñàðàé àëìà-
ëûäûð; îíóí òàðëàñû, îíóí áàüû âÿ îíóí åâè þäÿíú ÿâÿçè âåðèëÿ áèëìÿç.
462
 Ìàääÿ 33. ßýÿð äåêóì âÿ éà ëóáóòòóì (ùÿðáè ðöòáÿòëÿð, êîìèñ-
ñàðëàð) õèäìÿòÿ éàçàðñûç äþéöø÷öíö âÿ éà ìóçäëóíó ÷àð éöðöøëÿðè
ö÷öí ãîøóíà úÿëá åäÿðñÿ âÿ îíëàðû ÿâÿç îëàðàã äþéöøÿ ýþíäÿðÿðñÿ,
(îíäà) áó äåêóì âÿ éà ëóáóòòóì åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 34. ßýÿð äåêóì âÿ éà ëóáóòòóì ðåäóìóí ìàëûíû (ÿøéàñû-
íû) ýþòöðÿðÿê ðåäóìó ñûõûøäûðàðñà, ðåäóìó ìóçäëó êèìè ýöúëö àäàìà
âåðÿðñÿ (áàüûøëàéàðñà), ìÿùêÿìÿäÿ ÷àð òÿðÿôèíäÿí ðåäóìà âåðèëìèø
ùÿäèééÿíè ýþòöðÿðñÿ (ìÿíèìñÿéÿðñÿ), (îíäà) áó äåêóì âÿ éà ëóáóò-
òóì åäàì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 35. ßýÿð êèìñÿ ðåäóìäàí þêöç âÿ éà ãîéóí àëàðñà, ùàí-
ñû êè, ÷àð îíà âåðìèøäè, (îíäà) î þç ýöìöøöíö èòèðìèø îëóð (éÿíè àëûúû-
íûí âåðäèéè ýöìöø ÷àðà ÷àòìàëûäûð).
Ìàääÿ 36. Õèäìÿò ìöêÿëëÿôèééÿòè ÷ÿêÿí ðåäóì, áàèðóì âÿ éà (ùÿð
ùàíñû áèð àäàì) îíà ìÿõñóñ òàðëàíû, áàüû âÿ åâè ýöìöø ïóëà ñàòà áèëìÿç.
Ìàääÿ 37. Õèäìÿò ìöêÿëëÿôèééÿòè äàøûéàí ðåäóì, áàèðóì âÿ éà
(ùÿð ùàíñû áèð àäàìäàí) ÿýÿð êèìñÿ òàðëà, áàü âÿ éà åâ àëàðñà, (îíäà)
îíóí ñÿíÿäëÿðè ëÿüâ åäèëìÿëè, î þç ýöìöø ïóëóíó èòèðèð; î òàðëà, áàü
âÿ åâè ÿââÿëêè ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 38. Õèäìÿò ìöêÿëëÿôèééÿòè äàøûéàí ðåäóì, áàèðóì âÿ éà
(ùÿð ùàíñû áèð àäàì) òàðëàäàí, áàüäàí âÿ éà åâäÿí àðâàäûíà âÿ éà þç
ãûçûíà (ùå÷ áèð ïàé) àéûðà áèëìÿç, ùàíñû êè, èëêó ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë-
äèð, ùÿì÷èíèí îíëàðû áîðú ÿâÿçè îëàðàã ãÿáç êàüûçû âåðÿ áèëìÿçäè (èë-
êó ìöëêèééÿòè äþâðèééÿäÿí ÷ûõàðûëìûø ÿìëàêëàðà äàõèëäèð).
Ìàääÿ 39. Ïóëëà àëìûø âÿ éà ÿëäÿ åòìèø ùÿð êÿñ òàðëàäàí, áàüäàí
âÿ åâäÿí, î þç àðâàäûíà âÿ þç ãûçûíà ïàé àéûðà áèëÿð, ùÿì÷èíèí îíëà-
ðû áîðú ÿâÿçè îëàðàã ãÿáç êàüûçû êèìè âåðÿ áèëÿðäè.
Ìàääÿ 40. Íàäèòèóì (êàùèí), òàìàùêàð âÿ äèýÿð ìöëêèééÿò êå÷ÿí
áàøãàñû ýöìöø ïóëà þç òàðëàñûíû, þç áàüûíû âÿ þç åâèíè ñàòà áèëÿð; àëû-
úû, àëäûüû òàðëà, áàü âÿ åâÿ ýþðÿ èëêó õèäìÿòè êå÷ìÿëèäèð;
Ìàääÿ 41. ßýÿð êèìñÿ, éÿíè õèäìÿò ìöêÿëëèôèééÿòè äàøûéàí ðå-
äóì, áàèðóì âÿ éà (áàøãà àäàìëàð) îíëàðà ìÿõñóñ òàðëàíû, áàüû âÿ
åâè äÿéèøÿðÿê âÿ öñòÿëèê ïóë (àðòûã) àëàðñà, (îíäà) ðåäóì, áàèðóì âÿ
463
éà (áàøãà àäàì) ùàíñû êè, õèäìÿòäÿäèðëÿð, þç òàðëàëàðûíà, þç áàüëàðû-
íà âÿ þç åâëÿðèíÿ ãàéûäà áèëÿðëÿð, öñòÿëèê âåðèëÿí ïóëó èñÿ îíëàð (þç-
ëÿðèíÿ) ýþòöðÿ áèëÿðëÿð.
Ìàääÿ 42. ßýÿð êèìñÿ ÿêìÿê ö÷öí ñàùÿíè èúàðÿéÿ ýþòöðÿðñÿ
âÿ òàðëàäà òàõûë áåúÿðìÿçñÿ, (îíäà) îíó òàðëàäàêû ìÿùñóëäàðñûçëûüà
ýþðÿ èôøà åòìÿê ëàçûìäûð, ñîíðà èñÿ î, òàðëà ñàùèáèíÿ ãîíøó òàðëàäà-
êû ìÿùñóëäàðëûüà ìöâàôèã òàõûë ìÿùñóëó âåðìÿëèäèð, îíóí èñòèôàäÿ-
ñèç ãîéäóüó òàðëàíû èñÿ, î, øóìëàìàëû (?), øûðûì àðõ à÷ìàëû âÿ ñîíðà
ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 44. ßýÿð êèìñÿ èñòèôàäÿñèç ãàëìûø òîðïàüû ö÷ èë ìöääÿòè-
íÿ ñöðìÿê ö÷öí èúàðÿéÿ ýþòöðÿðñÿ, ëàêèí î òÿíáÿëëèê åäÿðÿê òàðëàíû
áåúÿðìÿçäèðñÿ, (îíäà) î 4 èëäÿ ñàùÿíè øóìëàìàëû, øóìó ÿçìÿëè, øû-
ðûì àðõëàð à÷ìàëû, ñîíðà îíó ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð; áóíäàí ÿëàâÿ
î, òàðëàíûí ùÿð áèð ëÿêè ö÷öí 10 ãóç òàõûë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 45. ßýÿð êèìñÿ þç òàðëàñûíû ÿêèí÷èéÿ (úöò÷öéÿ) èúàðÿéÿ
âåðÿðñÿ âÿ þç òàðëàñûíà (ýþðÿ) èúàðÿ ùàããûíû àëàðñà, ñîíðà Àäàä òàðëà-
íû ñóéà áàñàðñà âÿ éà äàøãûí (ìÿùñóëó) àïàðàðñà, (îíäà) äÿéìèø çè-
éàí òîðïàüû áåúÿðÿí ÿêèí÷èéÿ àèä åäèëèð.
Ìàääÿ 46. ßýÿð î þç òàðëàñûíà ýþðÿ èúàðÿ ùàããûíû àëìàìûøäûðñà
âÿ éà î, þç ñàùÿñèíè ìÿùñóëóí éàðûñû âÿ éà ö÷äÿ áèðè ÿâÿçèíÿ âåðÿð-
äèñÿ, ñîíðà Àäàä òàðëàíû ñóéà áàñàðñà âÿ éà äàøãûí (ìÿùñóëó) àïàðûð-
äûñà, (îíäà) ÿêèí÷è âÿ òîðïàã ñàùèáè, òàðëàäàí (éûüûëìûø) ìÿùñóëó ìö-
âàôèã îëàðàã (?) (ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿðèíÿ) ýþðÿ áþëìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 47. ßýÿð ÿêèí÷è, áàõìàéàðàã êè, î, ùÿòòà êå÷ÿíèëêè þç
õÿðúëÿðèíè áÿéàí åòìÿìèøäè, äåñÿ êè: “Ìÿí éåíÿ äÿ òàðëàíû áåúÿðÿ-
úÿì, (îíäà) òàðëàíûí ñàùèáè åòèðàç åòìÿìÿëèäèð. Éàëíûç îíóí ÿêèí÷èñè
îíóí òàðëàñûíû áåúÿðÿ áèëÿð, áè÷èí çàìàíû èñÿ î þç þùäÿëèéèíÿ ìöâàôèã
îëàðàã òàõûë ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 48. ßýÿð êèìèíñÿ öçÿðèíäÿ áîðú ôàèçè âàðäûðñà, ëàêèí Àäà-
äûí ñåëè òàðëàíû áàñàðñà âÿ éà äàøãûí ìÿùñóëó àïàðàðñà âÿ éà ãóðàãëûã-
äàí òàðëàäà òàõûë éåòèøìÿçäèñÿ, îíäà î, áó èë áîðú âåðÿíÿ (þç) òàõûëûí-

464
äàí âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèëäèð. Î, þçöíöí ýèëäÿí ùàçûðëàíìûø áîðú úÿä-
âÿëèíè éóìàëûäûð (ñóäà) âÿ áó èë ö÷öí ôàèç þäÿìÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 49. ßýÿð êèìñÿ òàìàêàðäàí ýöìöø ýþòöðöá ÿâÿçèíÿ òà-
ìàêàðà áåúÿðèëÿí òàõûë âÿ éà êöíúöò ñàùÿñè âåðèá äåñÿ êè: “Ñàùÿíè
áåúÿð âÿ éåòèøìèø òàõûë âÿ êöíúöòö òîïëà âÿ ýþòöð”, îíäà ÿýÿð ÿêèí-
÷è òàðëàäà òàõûë âÿ éà êöíúöò éåòèøäèðÿðñÿ, éàëíûç ÿêèí÷è òàõûë âÿ éà
êöíúöòö ýþòöðìÿëèäèð, ùàíñû êè, òàðëàäà îëàúàãäûð. Àíúàã òàìàêàðà î
ôàèçëÿ îíäàí àëäûüû ýöìöøöí ÿâÿçèíÿ òàõûë âåðìÿëèäèð. Î, ùÿìè÷è-
íèí, òàìàêàðà ñàùÿíèí áåúÿðèëìÿñè õÿðúëÿðèíè þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 50. ßýÿð î áåúÿðèëìèø òàõûë âÿ éà áåúÿðèëìèø êöíúöò ñà-
ùÿëÿðèíè âåðÿðäèñÿ, îíäà éàëíûç ÿêèí÷è òàõûë âÿ éà êöíúöòö ýþòöðÿ áè-
ëÿð, ùàíñû êè, òàðëàäà éåòèøìèøäèð, àíúàã òàìàêàðà î, ýöìöøö îíóí
ôàèçè èëÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 51. ßýÿð î, ýöìöøöí ÿâÿçèíè ãàéòàðà áèëìèðñÿ, îíäà î
òàìàêàðà òàõûë âÿ êöíúöòö ýöìöøöí ôàèçè (òÿãâèì-ìÿùñóë èëèíèí ÿâ-
âÿëèíäÿêè åêâèâàëåíòÿ ýþðÿ) èëÿ ãàéòàðìàëûäûð. Ùàíñû êè, î òàìàêàð-
äàí ÷àð òàðèôèíÿ ìöâàôèã ýþòöðìöøäöð (÷àð òàðèôè ýöìöø ö÷öí èëäÿ 20
%, òàõûë ö÷öí 33,3% ìöÿééÿí åäèëìèøäèð).
Ìàääÿ 52. ßýÿð ÿêèí÷è (êðåäèòîð) ñàùÿäÿí òàõûë âÿ éà êöíúöò
òîïëàéà áèëìèðñÿ, îíäà áó îíóí þùäÿëèéèíè äÿéèøìèð.
Ìàääÿ 53. ßýÿð êèìñÿ þç ñó áÿíäèíè ñÿùëÿíêàðëûüà ýþðÿ éàõøû
ìþùêÿìëÿíäèðìÿéèð âÿ ãîíøóíóí ñàùÿñèíè ñó áàñàðñà, áÿíäèíäÿ
éàðûã ÿìÿëÿ ýÿëìèø òîðïàã ñàùèáè, ãîíøóíóí òàõûëûíû áàòûðäûüûíà ýþ-
ðÿ òàõûë ÿâÿçè âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 54. ßýÿð î, òàõûë ÿâÿçèíè âåðÿ áèëìèðñÿ, îíäà îíóí þçö
âÿ ÿìëàêû ýöìöø ïóëà ñàòûëìàëû âÿ òàðëà ñàùèáëÿðè ùàíñû êè, îíëàðûí
ÿêèíëÿðèíè ñó áàñìûøäûð, ýöìöø ïóëó þç àðàëàðûíäà áþëìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 55. ßýÿð êèìñÿ ñóâàðìàã ö÷öí þç ÿêèí ñàùÿñèíäÿ àðõ
à÷àðñà, åùòèéàòñûçëûã åäèá ãîíøóíóí ñàùÿñèíè ñóéà áàñàðñà îíäà î,
ãîíøóíóí (ñó áàñìûø) ìÿùñóëóíà ìöâàôèã òàõûë àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 56. ßýÿð êèìñÿ ñóéóí ãàáàüûíû à÷àðñà âÿ ñó ãîíøóíóí
ñàùÿñèíäÿ ýþðöëÿí èøè áàñàðñà îíäà òîðïàüûí ùÿð áóðó (ñàùÿñè ö÷öí)
10 ãóð òàõûë àéûðìàëûäûð.
465
 Ìàääÿ 57. ßýÿð ÷îáàí ñàùèáèíèí èúàçÿñèíè àëìàäàí ñàùÿäÿ ãî-
éóíëàðûíû îòàðàðäûñà, (îíäà) áè÷ÿíÿéèí ñàùèáè þç ñàùÿñèíè áè÷ÿíäÿ, þç
ãîéóíëàðûíû èúàçÿñèç îòàðàí ÷îáàí, ñàùÿíèí ñàùèáèíÿ (ùÿð áèð ñàùÿ
ö÷öí) 20 ãóð àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 58. ßýÿð ãîéóíëàð îòëàãäàí (÷ÿìÿíëèêäÿí) ãàëõäûãäàí
ñîíðà, (âÿ) áöòöí ñó è÷èëÿí ãàáëàð (?) (áè÷èí äþâðöíäÿ ãîéóíëàð ÷ÿ-
ìÿíëèéÿ áóðàõûëìûðäû), îòëàãëàðäà ãîéóíëàðû îòàðàí ÷îáàí, ùÿìèí ñà-
ùÿëÿðè ãîðóìàëûäûð, âÿ áè÷èí äþâðöíäÿ îòëàã ñàùÿñèíèí ñàùèáè ùÿð áó-
ðà (ñàùÿéÿ) ýþðÿ 60 ãóð òàõûë àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 59. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìûí áàüûíäà îíóí èúàçÿñè îëìà-
äàí àüàú êÿñÿðñÿ îíäà î 1/2 ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 60. ßýÿð êèìñÿ þç ñàùÿñèíè àüàú ÿêìÿê ö÷öí áàüáàíà âå-
ðÿðñÿ (âÿ) áàüáàí àüàú ÿêÿðñÿ îíäà î, 4 èë àüàúëàðû éåòèøäèðìÿëèäèð
(ñîíðà) 5-úè èëäÿ áàüûí ñàùèáè âÿ áàüáàí áàüû áÿðàáÿð áþëöðëÿð, áàüûí
ñàùèáè þç ïàéûíû àéûðûá ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 61. ßýÿð áàüáàí àüàúëàðû òàì ÿêèá ãóðòàðìàéûáñà âÿ ñà-
ùÿäÿ áîø éåð ãàëûáñà îíäà áîø ãàëìûø ñàùÿ îíóí ö÷öí àéðûëàí ïàéà
äàõèë åäèëèð.
Ìàääÿ 62. ßýÿð îíà âåðèëìèø ñàùÿäÿ, î àüàú ÿêìèðñÿ (îíäà) ÿýÿð
(áó) áåúÿðèëÿí òîðïàãäûðñà, áàüáàí ñàùÿíèí ñàùèáèíÿ áåúÿðìÿäèéè
ö÷öí ãîíøóëàðûí èëëèê ýÿëèðèíÿ ìöâàôèã àéûðìàëûäûð, ñàùÿäÿ èñÿ ìöí-
áèòëÿøäèðìÿ èøè àïàðûá îíó ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 63. ßýÿð (áó) èñòèôàäÿñèç òîðïàãäûðñà, (îíäà) î ñàùÿäÿ
øóìëàìà èøè ýþðìÿëè âÿ ñàùÿíè ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð âÿ ùÿð áóð (ñà-
ùÿ) ö÷öí áèð èë ÿðçèíäÿ 10 ãóð òàõûë àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 64. ßýÿð êèìñÿ þç áàüûíäà àüàúëàðû ìèøàðëàéûá áóäàìàã
âÿ ãÿëÿì-úàëàã åòìÿê (ñöíè) ö÷öí áàüáàíà âåðèðñÿ (îíäà) ÿýÿð áàü-
áàí èøëÿðè áèòèðìÿéèá áàüû ìöÿééÿí ìöääÿòÿ þçöíäÿ ñàõëàéûðñà, îíäà
î, áàüûí ñàùèáèíÿ ýÿëèðèí 2/3 ùèññÿñèíè âåðìÿëè, þçö 1/3 ýþòöðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 65. ßýÿð áàüáàí áóäàìàíû éàõøû àïàðìàéûá ýÿëèðè àçàë-
äàðäûñà (îíäà) áàüáàí ãîíøóëàðûí áàüûíäà îëàí ýÿëèðäÿí àç ýÿëèð ýþ-
òöðìÿëèäèð.
466
 Ìàääÿ 66. ßýÿð êèìñÿ òàìàêàðäàí ïóë ýþòöðöðñÿ âÿ îíó (áîðúà
ýþðÿ) ñûõûðñà (âÿ éà “áàüëàéûðñà”) âÿ î (áîðúó) ùå÷ íÿ èëÿ þäÿéÿ áèë-
ìèðñÿ âÿ áóäàíìûø áàüûíû òàìàêàðà âåðèá äåéèðñÿ êè: “Áàüäà íÿ ãÿ-
äÿð õóðìà îëàúàãñà, ñÿí þç ýöìöøöíö ýþòöðÿúÿêñÿí” (îíäà) òàìàêàð
áóíà ðàçû îëìàìàëûäûð, éàëíûç áàüûí ñàùèáè íÿ ãÿäÿð õóðìà îëàúàãñà,
îíëàðû þçö éûüìàëûäûð âÿ ñÿíÿäÿ (áàüëàíìûø ÿãäÿ) ýþðÿ î òàìàêàðà
ýöìöø ïóëó ôàèçè èëÿ ãàéòàðìàëûäûð. Áàüäàêû àðòûã õöðìàëàðû èñÿ áàüûí
ñàùèáè þçö ýþòöðìÿëèäèð.
67, 68, 69 âÿ 70 ìàääÿëÿðèí îëäóüó éåð áîøäóð.
Ìàääÿ 71. ßýÿð î (àäàì) þç òàõûëûíû, ýöìöøöíö âÿ éà (áàøãà)
ÿìëàêûíû èëêó ìöëêèééÿòèíäÿ îëàí åâÿ ýþðÿ âåðÿðñÿ, åâ îíóí ãîíøó-
ñóíà ìÿõñóñäóðñà, ùàíñû êè, àëìûøäûð (îíäà) î íÿ âåðìèøäèðñÿ ùàìûñû
áàòûð (âÿ) î åâè (ñàùèáèíÿ) ãàéòàðìàëûäûð. ßýÿð áó åâ èëêó ìöëêèééÿòè-
íÿ äàõèë åäèëìÿéèáñÿ (îíäà) î åâè àëà áèëÿð. Áó åâÿ ýþðÿ î òàõûë, ýö-
ìöø âÿ éà (áàøãà) ÿìëàê âåðÿ áèëÿð.
72 ìàääÿ ïîçóëóá, îõóíìóð.
Ìàääÿ 73. (ßýÿð...) êèðàéÿ÷è (åâ) ñàùèáèíÿ (þçöíöí) êèðàéÿ ïóëó-
íó áèð èë ö÷öí òàì þäÿéèðñÿ, àíúàã åâ ñàùèáè êèðàéÿ÷èéÿ ìöääÿò ãóð-
òàðìàìûø åâäÿí ÷ûõìàã ÿìðèíè âåðèðñÿ (âÿ) åâ ñàùèáè êèðàéÿ÷èíè çîð-
ëà åâäÿí ÷ûõàðûðñà, îíäà êèðàéÿ÷èíèí åâ ñàùèáèíÿ âåðäèéè ýöìöø ïóëó,
åâ ñàùèáè èòèðìèø îëóð.
74 – 87 ìàääÿëÿð ïîçóëóá, îõóíìóð.
Ìàääÿ 88. ßýÿð òàìàêàð òàõûëû ôàèçëÿ áîðúà âåðèðñÿ (îíäà) î áèð
ãóð ö÷öí 1/5 òàõûë ôàèçè àëà áèëÿð, ÿýÿð ýöìöø ôàèçëÿ áîðúà âåðèëñÿ (îí-
äà) áèð ñèêë ýöìöø ö÷öí 1/6 ñèêë (âÿ) 5 øåóì ôàèç âåðìÿëèäèð.
89-93 ìàääÿëÿð ïîçóëóá.
Ìàääÿ 94. ßýÿð òàìàêàð ôàèçëÿ áîðúà òàõûë âÿ ýöìöø âåðÿðäèñÿ âÿ
îíóí âåðäèéè (áîðúà) ýöìöø (íîðìàë) ÷ÿêèäÿí àç âÿ îíóí âåðäèéè (áîð-
úà) òàõûë (íîðìàë) þë÷öäÿí àç îëàðñà âÿ òàìàêàð áîðúëàðûíû (ýåðè àëäûã-
äà) ýöìöø (íîðìàë) ÷ÿêèäÿí ÷îõ âÿ òàõûëû (íîðìàë) þë÷öäÿí ÷îõ òÿëÿá
åòñÿ (îíäà) áó òàìàêàð áîðúà ùÿð íÿ âåðèáñÿ, îíó èòèðìèø îëóð.
95 ìàääÿ ïîçóëóá.
467
 Ìàääÿ 96. ßýÿð êèìñÿ òàìàêàðäàí òàõûë âÿ éà ýöìöø ýþòöðÿðñÿ
âÿ àíúàã òàõûë âÿ éà ýöìöøö ãàéòàðà áèëìèðñÿ, ëàêèí áàøãà äàøûíàð
ÿìëàêà ìàëèêäèðñÿ, î áóíëàðû òàìàêàðà âåðÿ áèëÿð, àíúàã ñîíðà î øà-
ùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ òàìàêàðäàí àëäûãëàðûíû ãàéòàðûðñà, òàìàêàð îíó
èìòèíà åäÿ áèëìÿç, îíëàðû ãÿáóë åòìÿëèäèð.
97-98 ìàääÿëÿð ïîçóëóá.
Ìàääÿ 99. ßýÿð êèìñÿ éîëäàøëûã (øÿðèê ìöãàâèëÿñè) åäÿðÿê áàø-
ãàñûíà ýöìöø âåðÿðñÿ (îíäà) îíëàð ìÿäàõèë âÿ ìÿõàðèúè, Àëëàù ãàðøû-
ñûíäà áÿðàáÿð áþëìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 100. ßýÿð òàìàêàð øàìàëëóìà (êè÷èê òèúàðÿò÷èëÿð, òàìà-
êàðëàðûí êþìÿê÷èëÿðè) ýöìöø âåðèð âÿ îíó òèúàðÿòÿ éîëà ñàëûðñà âÿ éîë-
áîéó (ùàíñû éåðÿ ýåäèáñÿ) î, ýÿëèð ÿëäÿ åäèð, ëàêèí éîëäà õÿðúëÿäèéèíè
ýöìöø ïóëóí ôàèçèíäÿí ÷ûõìàëûäûð, ñîíðà èñÿ þç òàìàêàðûíà ýöìöøö
ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 101. ßýÿð î ýåòäèéè éåðäÿ ýÿëèð ýþòöðìöðñÿ (îíäà) øàìàë-
ëóì ýþòöðäöéö ýöìöøö èêèãàò àðòûðàðàã òàìàêàðà ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 102. ßýÿð òàìàêàð ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðÿðÿê øàìàëëóìà ýö-
ìöø âåðÿðäèñÿ, î ýåòäèéè éåðäÿ ýÿëèð ÿëäÿ åòìÿéèá çèéàíà äöøöðñÿ,
(îíäà) î òàìàêàðà éàëíûç ïóëóí þçöíö (ôàèçñèç) ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 103. ßýÿð éîëáîéó ñîéüóí÷óëàð îíà àïàðäûãëàðûíûí ùàìû-
ñûíû àòìàüà ìÿúáóð åäÿðäèëÿðñÿ (îíäà) øàìàëëóì èëàùèéÿ àíä è÷ìÿëè-
äèð âÿ î üóíäàí ñîíðà î, àçàä åäèëèð.
Ìàääÿ 104. ßýÿð òàìàêàð èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí øàìàëëóìà òàõûë,
éóí, éàü âÿ éà ùÿð ùàíñû (áàøãà) ÿìëàê âåðÿðäèñÿ (îíäà) øàìàëëóì ýö-
ìöøëÿ ùåñàáëàøìàãëà òàìàêàðà (àëäûãëàðûíû) ãàéòàðìàëûäûð. Øàìàëëóì
òàìàêàðà âåðäèéè ýöìöø ïóëà ýþðÿ ìþùöðëö ñÿíÿä ýþòöðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 105. ßýÿð øàìàëëóì ñÿùëÿíêàðëûã åäÿðÿê âåðäèéè ýöìöø
ïóë ö÷öí ìþùöðëö ñÿíÿä ýþòöðìÿçäèñÿ (îíäà) ýöìöø ïóëà ýþðÿ ìþ-
ùöðëö ñÿíÿäèí îëìàìàñû ùåñàáà àëûíìûð.
Ìàääÿ 106. ßýÿð øàìàëëóì òàìàêàðäàí ýöìöø ýþòöðöð, ñîíðà èñÿ
þç òàìàêàðûíäàí èìòèíà åäèð (îíäà) áó òàìàêàð àëëàùà àíä è÷èð âÿ øà-
ùèäëÿð øàìàëëóìóí ýöìöø àëäûüûíû èôøà åäÿðäèëÿðñÿ (îíäà) øàìàëëóì
ýþòöðäöéö ýöìöøöí ö÷ãàò äÿéÿðèíè ãàéòàðìàëû èäè.
468
 Ìàääÿ 107. ßýÿð òàìàêàð øàìàëëóìà åòèáàð åäèðñÿ, øàìàëëóì èñÿ
òàìàêàðûí îíà âåðäèéè áöòöí øåéëÿðè ãàéòàðàðñà (ëàêèí) òàìàêàð øàìàë-
ëóìóí îíà ãàéòàðäûãëàðûíû èíêàð åäèðñÿ (îíäà) øàìàëëóì òàìàêàðû øà-
ùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ îíóí Àëëàù ãàðøûñûíäà áþùòàí äàíûøäûüûíû ñöáóò
åäÿðäèñÿ, ùÿì÷èíèí, î þç øàìàëëóìóíäàí èìòèíà åòäèéèíÿ ýþðÿ, òàìà-
êàð øàìàëëóìäàí àëäûãëàðûíûí 6 ãàò ÿâÿçèíè ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 108. ßýÿð øèíàêàð (ìåéõàíà÷û) òàõûëûí (êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ)
ýöìöø ïóëó ÷îõ àëàðäûñà âÿ éà ñèêåðèí (þë÷ö ãàáû) òàõûëà íèñáÿòðèíèí åêâè-
âàëåíòèíè àçàëäûðäûñà (îíäà) áó øèíàêàð èôøà åäèëìÿëè âÿ ñóéà àòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 109. ßýÿð ìåéõàíà÷ûíûí (ñèíàêàð) åâèíÿ úèíàéÿòêàðëàð éû-
üûøàðäûñà (î) úèíàéÿòêàðëàðû òóòóá ñàðàéà (ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíà)
òÿùâèë âåðìÿñÿ (îíäà) áó ìåéõàíà÷û ùÿáñ åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 110. ßýÿð íàäèòóì âÿ éà åíòóì (ðàùèáÿëÿð) ùàíñû êè, ãà-
ïàëû éàøàìûðäûëàð, ýèçëè ìåéõàíà à÷ûá è÷êè ñàòàðäûëàðñà (îíäà) áó ãà-
äûíëàð éàíäûðèëìàëûäûðëàð.
Ìàääÿ 111. ßýÿð ìåéõàíà÷û áîðúà 60 êà ïèâÿ âåðÿðäèñÿ (îíäà),
ìÿùñóë-éûüûìû äþâðöíäÿ î, 50 êà òàõûë àëà áèëÿð.
Ìàääÿ 112. ßýÿð êèìñÿ ñÿôÿðäÿ îëàðêÿí áèð àäàìà ýöìöø, ãûçûë
(ãèéìÿòëè) äàøëàð âÿ éà (áàøãà) ÿìëàê âåðÿðñÿ, ÿëèíäÿ îëàí ùÿð íÿ âàð-
ñà âÿ îíëàðû éàøàäûüû éåðÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí ýþíäÿðÿðñÿ (àíúàã) áó
àäàì áöòöí ýþíäÿðèëÿí ÿøéàëàðû þçöíÿ ýþòöðöá äåéèëÿí éåðÿ ÷àòäûð-
ìûðñà (îíäà) ýþíäÿðèëÿí ÿøéàëàðûí ñàùèáè áó àäàìû ÿøéàëàðû ÷àòäûðìà-
ìàãäà èôøà åäÿðäèñÿ, îíäà áó àäàì ÿøéàëàðûí ñàùèáèíÿ áöòöí ýþíäÿ-
ðèëÿí áàüëàìàäàêûëàðûí 5 ãàò äÿéÿðèíè âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 113. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìà òàõûë âÿ éà ýöìöø âåðìÿëè-
äèðñÿ âÿ áó àäàì ñàùèáèíèí èúàçÿñèíè àëìàäàí àìáàðäàí âÿ éà õûðìàí-
äàí òàõûë àïàðàðñà (îíäà) áó àäàì, ñàùèáèíèí ðàçûëûüû îëìàäàí àìáàð-
äàí âÿ éà õûðìàíäàí èúàçÿñèç òàõûë ýþòöðìÿêäÿ èôøà åäèëÿðäèñÿ î, ýþ-
òöðäöéö òàõûëû ãàéòàðìàëû, (áîðúà) âåðäèéè èñÿ òàìàìèëÿ áàòûðäû.
Ìàääÿ 114. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìà òàõûë âÿ éà ýöìöø áîðúëó
äåéèëäèðñÿ, ëàêèí îíóí àèëÿ öçâëÿðèíäÿí ýèðîâ ýþòöðöðñÿ (îíäà) î ùÿð
áèð íÿôÿð ýèðîâà ýþðÿ 1/3 ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
469
 Ìàääÿ 115. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìà òàõûë âÿ éà ýöìöø áîðúëó-
äóðñà âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðèíäÿí ýèðîâ ýþòöðöðñÿ, ýèðîâ ýþòöðöëÿí þç
ÿúÿëè èëÿ ýèðîâ ýþòöðÿíèí åâèíäÿ âÿôàò åäèðñÿ, (îíäà) áó þëöì èääèà
ö÷öí ÿñàñ îëà áèëìÿç.
Ìàääÿ 116. ßýÿð ýèðîâ, ýèðîâ ñàõëàéàíûí (êðåäèòîðóí) åâèíäÿ
äþéöëìÿêäÿí âÿ éà ÿçàáëàðäàí âÿôàò åäÿðäèñÿ (îíäà) ýèðîâóí ñàùè-
áè þç òàìàêàðûíû õÿáÿðäàð åäÿ áèëÿð âÿ ÿýÿð (áó) åâ ñàùèáèíèí îüëó-
äóðñà, îíäà ñÿëÿì âåðÿíèí îüëó þëäöðöëìÿëèäèð, ÿýÿð (áó) îíóí ãó-
ëóäóðñà, î (ñÿëÿì÷è) 1/3 ìèíà ýöìöø àéûðìàëû, áîðúà âåðäèéè áöòöí
ÿøéàëàðû èñÿ èòèðìèø îëóð.
Ìàääÿ 117. ßýÿð áîðú þùäÿëèéè àäàìû ìÿúáóð åäèð âÿ î ýöìöø
ïóëà àðâàäûíû, îüëóíó âÿ ãûçûíû ñàòûðñà âÿ éà îíëàð (áîðú þùäÿëèéèíÿ
ýþðÿ) êþëÿ õèäìÿòèíÿ âåðèëèðñÿ, (îíäà) îíëàð ö÷ èë (êðåäèòîðóí) åâèí-
äÿ âÿ éà îíëàðûí êþëÿ õèäìÿòèíÿ âåðèëäèêëÿðèíèí ãóëëóüóíäà äóðìà-
ëûäûðëàð, àíúàã äþðäöíúö èëäÿ îíëàðà àçàäëûã âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 118. ßýÿð (áó) ãóë âÿ éà êÿíèç, (âÿ) îíëàð (áîðú þùäÿëè-
éèíÿ ýþðÿ) êþëÿ õèäìÿòèíÿ âåðèëèðëÿðñÿ (àíúàã) òàìàêàð (áîðúà ýþ-
ðÿ) ñîí ìöääÿò ìöÿééÿí åäèð (îíäà) î (îíëàðû) ýöìöø ïóëà ñàòà áè-
ëÿð (âÿ) áó ìöáàùèñÿ îáéåêòè îëà áèëìÿç.
Ìàääÿ 119. ßýÿð áîðú þùäÿëèéè àäàìû ìÿúáóð åäèðñÿ âÿ î ýö-
ìöø ïóëà êÿíèçèíè ñàòàðñà, ùàíñû êè, îíóí ö÷öí óøàãëàð äîüìóøäóð
(àíúàã) òàìàêàðûí ýöìöø ïóëà àëäûüû êÿíèçèí ñàùèáè ýöìöø ïóë þäÿ-
ìÿêëÿ ýåðè àëà áèëÿð.
Ìàääÿ 120. ßýÿð êèìñÿ þç òàõûëûíû ñàõëàìàã ö÷öí áàøãà àäà-
ìûí åâèíÿ éûüàðñà, ëàêèí àìáàðäà èòêè áàø âåðÿðñÿ âÿ éà åâ ñàùèáè
àìáàðû à÷ûá òàõûë ýþòöðÿðñÿ âÿ éà î òàìàìèëÿ èíêàð åäÿð êè, òàõûë
îíóí åâèíÿ éûüûëûá, (îíäà) òàõûë ñàùèáè Àëëàù ãàðøûñûíäà àíä è÷èá þç
òàõûëûíû (òàïûá) ýþñòÿðÿðäèñÿ, îíäà òàõûëûí (ìèãäàðû) èêèãàò àðòûðìàëû
âÿ òàõûë ñàùèáèíÿ âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 121. ßýÿð êèìñÿ òàõûëûíû (áàøãà) àäàìûí åâèíÿ éûüàðäû-
ñà (îíäà) èúàðÿ ÿâÿçè îëàðàã ùÿð ãóð òàõûëà ýþðÿ èë ÿðçèíäÿ 5 êà òàõûë
âåðìÿëèäèð.
470
 Ìàääÿ 122. ßýÿð êèìñÿ áàøãà øÿõñÿ ñàõëàìàã ö÷öí ãûçûë, ýö-
ìöø, éàõóä íÿñÿ áèð øåé ñàõëàìàüà âåðÿðñÿ, (îíäà) î âåðäèéè áöòöí
øåéëÿðè øàùèäÿ ýþñòÿðèá âÿ îíóí èøòèðàêû èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàëû âÿ
ñîíðà (àíúàã) îíëàðû ñàõëàìàüà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 123. ßýÿð î, øàùèäëÿðñèç âÿ ìöãàâèëÿñèç øåéëÿðè (ñàõëà-
ìàüà) âåðÿðñÿ, ëàêèí îðàäà áóíëàð äàíûëàðñà (îíäà) áó èø áàðÿäÿ èä-
äèà ãàëäûðûëìûð.
Ìàääÿ 124. ßýÿð êèìñÿ áàøãà àäàìà øàùèäëÿðèí ãàðøûñûíäà ýö-
ìöø, ãûçûë, éàõóä íÿñÿ áèð øåé ñàõëàìàüà âåðÿðñÿ âÿ îíëàðûí ãàðøû-
ñûíäà áóíó äàíàðñà, îíäà áó àäàì èôøà îëóíìàëû âÿ î, (ýþòöðäöêëÿ-
ðèíè) èêèãàò àðòûüûíà ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 125. ßýÿð êèìñÿ þç øåéëÿðèíè ñàõëàìàüà âåðèð, ëàêèí
îíóí øåéëÿðè åâ ñàùèáèíèí øåéëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éà ëàüûì àòûëìàñû èëÿ
éàõóä ñûíäûðìàãëà èòÿðäèñÿ, åâ ñàùèáè âåðèëìèø øåéëÿðè ñÿùëÿíêàðëûã
óúáàòûíäàí “èòèðìèø êèìè ùåñàá åäèëèð âÿ î øåéëÿðèí ñàùèáèíÿ ÿâÿç
âåðìÿëèäèð, åâ ñàùèáè èòìèø øåéëÿðè àõòàðûá òàïà âÿ îüðóäàí þç øåé-
ëÿðèíè ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 126. ßýÿð øÿõñèí ùå÷ íÿéè èòìÿéèð (ëàêèí), “ìÿíèì íÿ-
éèìñÿ èòèá” äåéÿ ìÿùÿëëÿíè øÿðëÿéÿðñÿ, îíäà ìÿùÿëëÿ ãîíøóëàðû àíä
è÷ÿðÿê îíó Àëëàù ãàðøûñûíäà èôøà åòìÿëèäèðëÿð êè, îíóí ùå÷ íÿéè èò-
ìÿéèá âÿ (îíäà) î èääèà åòäèéè øåéè ìÿùÿëëÿéÿ èêèãàò âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 127. ßýÿð êèìñÿ åíòóìó (ðàùèáÿíè) âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð
øÿõñèí àðâàäûíû éöíýöë ÿõëàãäà ýöíàùëàíäûðàðñà, ëàêèí ýöíàùû ñöáóò
åòìÿçñÿ, îíäà áó àäàì ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà úàâàá âåðìÿëè, åëÿúÿ
äÿ, ñà÷û ãûðõûëìàëûäûð (ñà÷ûí ãûðõûëìàñû èñÿ ãóë íèøàíÿñèäèð).
Ìàääÿ 128. ßýÿð êèìñÿ àðâàäëà åâëÿíèð, ëàêèí éàçûëû ìöãàâèëÿ
èìçàëàìûðñà, îíäà î (îíóí ãàíóíè) ãàäûí àðâàä äåéèë.
Ìàääÿ 129. ßýÿð êèìèíñÿ àðâàäû þçýÿ êèøè èëÿ áèð éàòàãäà éàõàëà-
íàðñà, îíäà îíëàðûí ÿëè-ãîëó áàüëàíìàëû âÿ ñóéà àòûëìàëûäûðëàð. ßýÿð
ÿðè þç àðâàäûíû áàüûøëàéûðäûñà, îíäà ÷àð äà þç ãóëóíó ñàü ñàõëàéàúàã.
Ìàääÿ 130. ßýÿð êèìñÿ (çîðëà) áàøãà àäàìûí ãûçûíû ÿëÿ êå÷èð-
ìÿéÿ ÷àëûøàðñà, ùàíñû êè, ãûç þç àòàñûíûí åâèíäÿ éàøàéûð âÿ (ùÿëÿ)
471
áàêèðÿäèð âÿ ãûç êèøèíèí àüóøóíäà èêÿí òóòóëàðäûñà (îíäà) áó àäàì
åäàì åäèëìÿëè, ãàäûí èñÿ áÿðàÿò àëìàëûäûð.
Ìàääÿ 131. ßýÿð êèìñÿ þç àðâàäûíû áàøãà êèøè èëÿ áèð éàòàãäà îë-
ìàãäà øÿðëÿéÿðäèñÿ, ëàêèí ãàäûí áàøãà êèøè èëÿ áèð éàòàãäà éàõàëàí-
ìàçäûðñà, îíäà ãàäûí Àëëàùà àíä è÷ìÿëèäèð âÿ þç åâèíÿ ãàéûäà áèëÿð.
Ìàääÿ 132. ßýÿð øÿõñèí àðâàäû áàøãà êèøè èëÿ ÿõëàãñûçëûãäà ýö-
íàùëàíäûðûëûðñà, ëàêèí î áàøãà êèøè èëÿ (îéíàøû) áèð éàòàãäà éàõàëàíûð-
ñà îíäà áó ãàäûí ÿðèíÿ ýþðÿ (ÿðèíèí íàìóñóíó ãîðóìàäûüûíà ýþðÿ)
÷àéà àòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 133. ßýÿð øÿõñ ÿñèð ýþòöðöëöðñÿ, àíúàã îíóí åâèíäÿ ýö-
çÿðàí ö÷öí ùÿð øåé âàðäûðñà (îíäà) ãàäûí (ÿñèð äöøÿíèí àðâàäû) åâ-
äÿêè ÿìëàêû ãîðóìàëû, îíó áàøãàñûíà âåðìÿìÿëèäèð (?). ßýÿð ãàäûí
åâäÿêè ÿìëàêû ãîðóìàéûá, áàøãàñûíûí åâèíÿ êþ÷ÿðñÿ (áàøãàñûíà ÿðÿ
ýåäÿðñÿ), (îíäà) áó ãàäûí èôøà åäèëìÿëè âÿ î ñóéà àòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 134. ßýÿð øÿõñ ÿñèð ýþòöðöëöðñÿ âÿ îíóí åâèíäÿ àçóãÿ
éîõäóðñà, îíäà îíóí àðâàäû áàøãàñûíûí åâèíÿ ýèðÿ áèëÿð, áó ãàäûí
ýöíàùêàð äåéèë.
Ìàääÿ 135. ßýÿð øÿõñ ÿñèð ýþòöðöëöðñÿ âÿ îíóí åâèíäÿ àçóãÿ
éîõäóðñà âÿ áóíà ýþðÿ îíóí àðâàäû áàøãà åâÿ äàõèë îëóá óøàã äî-
üàðñà, ñîíðà èñÿ îíóí ÿðè þç éóðäóíà ãàéûäàðñà, îíäà áó ãàäûí áèðèí-
úè ÿðèíèí éàíûíà ãàéûòìàëûäûð. Óøàãëàð þç àòàëàðûíûí äàëûíúà ýåäèð.
Ìàääÿ 136. ßýÿð øÿõñ þç éóðäóíó àòûá ãà÷àðäûñà âÿ îíóí àðâà-
äû áóíäàí ñîíðà áàøãà åâÿ äàõèë îëàðäûñà (îíäà) ÿýÿð áó àäàì ãà-
éûäûá þç àðâàäûíû òÿëÿá åäèðñÿ, (îíäà) î þç éóðäóíà õîð áàõàðàã ãà÷-
äûüû ö÷öí, ãà÷àíûí àðâàäû þç ÿðèíèí éàíûíà ãàéûòìàìàëûäûð.
Ìàääÿ 137. ßýÿð êèìñÿ îíóí ö÷öí óøàã äîüìóø þç êÿèçèíè âÿ
éà îíà óøàã âåðìèø íàäèòóìó (ðàùèáÿ, íàäèòóì þçö óøàã äîüà áèë-
ìÿçäè. Íàäèòóì áó ìÿãñÿäëÿ êÿíèç òàïà áèëÿðäè êè, áó êÿíèç óøàã
äîüñóí âÿ áó óøàã íàäèòóìóí þâëàäû äà ùåñàá åäèëìÿëèäèð) àçàä åäÿ
áèëÿð. Êàùèíÿ (ðàùèáÿ, íàäèòóì) áó êÿíèçÿ úåùèçèí éàðûñûíû âåðìÿëè-
äèð, ùÿì÷èíèí, êÿíèçÿ òàðëàíûí éàðûñû, áàü âÿ ÿìëàê âåðìÿëèäèð âÿ
ãîé î óøàãëàðûíû áþéöòñöí, î, þç óøàãëàðûíû áþéöòäöêäÿí ñîíðà, îíà
472
âàðèñ êèìè áöòöí ìèðàñäàí îíóí óøàãëàðû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàíëàð-
äàí ïàé àéðûëìàëûäûð, ñîíðà áó ãàäûí (êÿíèç) îíóí õîøóíà ýÿëÿí êè-
øèéÿ ÿðÿ ýåäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 138. ßýÿð êèìñÿ þçöíöí îíà óøàã äîüìàéàí àðâàäûíû
áîøàìàã èñòÿéèðñÿ, (îíäà) î ãàäûíûí äÿéÿðèíäÿ (íèêàù ïóëó) ýöìöø,
åëÿúÿ äÿ, àòàñûíûí åâèíäÿí ýÿòèðäèéè úåùèçè òàì ùàëäà þäÿìÿëèäèð âÿ
ñîíðà îíó áóðàõà áèëÿð.
Ìàääÿ 139. ßýÿð íèêàù ïóëó þäÿìèðñÿ, (îíäà) ãàäûíû áóðàõäû-
üûíà ýþðÿ, áèð ìèíà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 140. ßýÿð ãàäûíû áóðàõàí ìóøêåíèóìäóðñà (îíäà) 1/3
ìèíà âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 141. ßýÿð îíóíëà áèð éàøàéàí ÿð-àðâàä, êèøèíè òÿðê åòìÿê
ôèêðèíÿ äöøÿðñÿ âÿ áÿäõÿðúëèê åäÿðÿê, þç åâèíè ìöôëèñ âÿ ÿðèíè ðöñ-
âàé åäÿðñÿ, îíäà î èôøà îëóíìàëûäûð âÿ ÿýÿð îíóí ÿðè îíó àòìàüà
ãÿðàð âåðÿðñÿ, îíäà îíóí ÿðè áàøãà ãàäûíû àðâàä åäÿ áèëÿð, ÿââÿëêè
ãàäûí èñÿ þç ÿðèíèí åâèíäÿ êÿíèç (ãóë) êèìè éàøàìàëûäûð.
Ìàääÿ 142. ßýÿð àðâàä þç ÿðèíè ýþðìÿéÿ ýþçö éîõäóðñà âÿ îíà
äåéèðñÿ êè, “Ìÿíÿ òîõóíìà” (îíäà) ìÿùÿëëÿäÿ àðâàäûí èøè àðàøäû-
ðûëìàëûäûð, ÿýÿð î, íàìóñëó âÿ ÿõëàãëûäûðñà, ëàêèí îíóí ÿðè àðâàäûíà
õÿéàíÿò åäèð âÿ îíó àë÷àëäûð, îíäà áó ãàäûí ýöíàùñûçäûð, àðâàä þç
úåùèçèíè ýþòöðöá àòàñû åâèíÿ ãàéûäà áèëÿð.
Ìàääÿ 143. ßýÿð àðâàä íàìóññóçëóã åäèá ÿðèíÿ (õÿéàíÿò) åäèá
ïèñ éîëà ýåäèðñÿ, þç åâèíè äàüûäûðñà âÿ ÿðè ðöñâàé åäèðñÿ, îíäà áó ãà-
äûí ñóéà àòûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 144. ßýÿð êèìñÿ íàäèòóìó (ðàùèáÿ, êàùèíÿ, ìîíàøêà)
þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ (àäÿòÿí íàäèòóìëàð ÿðÿ ýåòìèðëÿð, îíà ýþðÿ äÿ,
áó íèêàù äåéèë ñàäÿúÿ îëàðàã ùÿð ùàíñû áèð êèøè ö÷öí êÿíèç òàïìàãëà
ÿëàãÿäàð èäè). Áó íàäèòóì ÿðè ö÷öí êÿíèç òàïàðñà âÿ îíà áó êÿíèçäÿí
óøàã ÿëäÿ åòìÿéÿ èúàçÿ âåðÿðñÿ, (ëàêèí) ùÿìèí àäàì êÿíèçè ìÿøóãÿ
êèìè ñàõëàìàã èñòÿéèðñÿ, îíäà ãàäûí áóíà èúàçÿ âåðìÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 145. ßýÿð êèìñÿ íàäèòóìó þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ âÿ íàäè-
òóìóí óøàüû îëìàçäûðñà, íàäèòóì êèøèéÿ óøàã ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí êÿ-
473
íèç àëìàüà èúàçÿ âåðìÿëèäèð, (îíäà) áó àäàì êÿíèçè åâÿ ýÿòèðÿ áè-
ëÿð. Áó êÿíèç íàäèòóìëà åéíè òóòóëà áèëìÿç.
Ìàääÿ 146. ßýÿð êèìñÿ íàäèòóìó þçöíÿ àðâàä åäÿðñÿ. Î þç
ÿðèíÿ êÿíèç âåðÿðñÿ âÿ êÿíèç óøàã äîüàðñà, ñîíðà èñÿ êÿíèç óøàã
äîüäóüóíà ýþðÿ íàäèòóìëà (ñàùèáÿñè) þçöíö áÿðàáÿð òóòàðñà, íàäè-
òóì êÿíèçè ýöìöø ïóëà ñàòà áèëìÿç. Íàäèòóì îíóí öçÿðèíÿ ãóë
äàìüàñû âóðà âÿ äèýÿð êÿíèçëÿðÿ ãàòà áèëÿð.
Ìàääÿ 147. ßýÿð î (êÿíèç) óøàã äîüìàçäûðñà. Íàäèòóì îíó ýö-
ìöø ïóëà ñàòà áèëÿð.
Ìàääÿ 148. ßýÿð êèìñÿ þçöíÿ àðâàä àëàðñà, ëàêèí îíó úöçàì
õÿñòÿëèéè òóòàðñà, âÿ î áàøãà ãàäûíëà åâëÿíìÿê èñòÿéèðñÿ, (îíäà) åâ-
ëÿíÿ áèëÿð, (ëàêèí) úöçàì õÿñòÿëèéè òóòìóø àðâàäûíû àòìàìàëûäûð, î
áó åâäÿ éàøàìàìàëûäûð, ùàíñû êè, (áóúâè) òèêìèøäèð âÿ î ùÿëÿ êè,
ñàüäûð êèøè îíó òÿìèí åòìÿëèäèð.
Ìàääÿ 149. ßýÿð áó ãàäûí (úöçàì õÿñòÿñè) þç ÿðèíèí åâèíäÿ éà-
øàìàüà ðàçû äåéèëäèðñÿ, î (ÿðè) àðâàäûíûí úåùèçëÿðèíè ãàéòàðìàëû,
ùàíñû êè, ãàäûí àòàñû åâèíäÿí ýÿòèðìèøäèð âÿ áóíäàí ñîíðà àðâàä åâè
òÿðê åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 150. ßýÿð êèìñÿ þç àðâàäûíà òàðëà, áàü, åâ âÿ éà äèýÿð
ÿìëàê ùÿäèééÿ âåðÿðñÿ âÿ îíà ìþùöðëö ñÿíÿä âåðÿðñÿ, îíäà ÿðè
þëÿíäÿí ñîíðà îíóí óøàãëàðû àðàëàðûíäàí ìÿùêÿìÿ ãàéäàñûíäà ùå÷
íÿ òÿëÿá åäÿ áèëìÿç. Îíà ÷îõ èñòÿäèéè îüëóíà þçöíäÿí ñîíðà íÿñÿ
âåðÿ áèëÿð, ãàðäàøûíà âåðÿ áèëìÿç.
Ìàääÿ 151. ßýÿð ãàäûí, ùàíñû êè, ÿðÿ ýåäèð âÿ àðòûã ÿðèíèí åâèíäÿ
éàøàéûð, ÿðèíè ìÿúáóð åäèð êè, îíà ñÿíÿä âåðñèí êè, î ÿðÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð
ÿðèíèí öçÿðèíäÿ áîðú ôàèçè éîõäóð âÿ éàõóä áó áîðú ôàèçè âàðäûðñà, áó-
íà ýþðÿ êðåäèòîð (áîðú âåðÿí) ãàäûíû éàõàëàìàéàúàã (éÿíè êþëÿ åòìÿ-
éÿúÿê), ÿýÿð ÿêñèíÿ ãàäûíûí ÿðÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð öçÿðèíäÿ áîðú ôàèçè âàð-
äûðñà, îíäà ãàäûíûí äà ÿðèíè êðåäèòîð áîðúà ýþðÿ éàõàëàéà áèëìÿç.
Ìàääÿ 152. ßýÿð ãàäûí ÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà îíëàðûí åâèíäÿ áîðú
ôàèçè éàðàíàðñà (îíäà) îíëàðûí ùÿð èêèñè (ÿð âÿ àðâàä) êðåäèòîð ãàðøû-
ñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð.
474
 Ìàääÿ 153. ßýÿð ãàäûí þç ÿðèíè áàøãà êèøèéÿ ýþðÿ þëäöðÿúÿêñÿ,
(éÿíè, ùÿìèí êèøèéÿ ÿðÿ ýåòìÿê ìÿãñÿäèëÿ) îíäà áó ãàäûí ïàéàéà
êå÷èðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 154. ßýÿð øÿõñ þç ãûçûíû òàíûéàðñà (îíäà) îíó (àòàíû) éóð-
äóíäàí ãîâìàã ëàçûìäûð.
Ìàääÿ 155. ßýÿð êèìñÿ þç îüëó ö÷öí ýÿëèí ñå÷ÿðäèñÿ âÿ îíóí îüëó
ùÿìèí ãûçëà òàíûø îëàðäûñà (éÿíè, ãûçëà ôàêòèêè íèêàùà äàõèë îëàðäûñà) ëàêèí
ñîíðà î (àòà) ãûçû þç àüóøóíà àòàðäûñà âÿ îíó áó âÿçèééÿòäÿ òóòàðäûëàðñà
(îíäà) áó àäàìûí ÿë-àéàüû áàüëàíìàëû âÿ îíó ñóéà àòìàëûäûðëàð.
Ìàääÿ 156. ßýÿð êèìñÿ þç îüëó ö÷öí ýÿëèí ñå÷ÿðäèñÿ âÿ îíóí îü-
ëó ùÿëÿ ãûçëà òàíûø îëìàçäûðñà (íèêàùà äàõèë îëìàéûáà) ëàêèí î þçö (àòà)
ãûçû àüóøóíà àòàðäûñà, (îíäà) î ãûç ö÷öí 2/1 ìèíà ýöìöø àéûðìàëû âÿ
àòàñûíûí åâèíäÿí ýÿòèðäèéè áöòöí øåéëÿðèí (éÿíè úåùèçèí) ÿâÿçèíè âåð-
ìÿëè, ñîíðà ùÿìèí ãàäàíû, öðÿéè èñòÿéÿí êèøè þçöíÿ àðâàä åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 157. ßýÿð êèìñÿ þç àòàñûíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà, þç àíàñûíû
àüóøóíà àòàðäûñà (îíäà) îíëàðûí èêèñè äÿ éàíäûðûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 158. ßýÿð êèìñÿ àòàñûíûí (þëöìöíäÿí) ñîíðà óøàã äîüìóø
þç àíàëûüûíûí (þýåé àíà âÿ éà äàéÿñè) àüóøóíäà òóòóëàðäûñà, (îíäà) áó
àäàì àòàñûíûí åâèíäÿí ãîâóëìàëû âÿ ìèðàñäàí ìÿùðóì åäèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 159. ßýÿð êèìñÿ þç ãàéíàòàñûíûí åâèíÿ (íèøàí) òîé ñîâãà-
òû àïàðàðñà âÿ þäÿíú (áàøïóëó) âåðÿðñÿ âÿ áàøãà ãûçà áàõàðàã þç ãàé-
íàòàñûíà äåéèð: “Ìÿí ñÿíèí ãûçûíû þçöìÿ (àðâàä) åòìèðÿì”, (îíäà)
ãûçûí àòàñû îíà ýÿòèðèëÿí áöòöí øåéëÿðè ýþòöðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 160. ßýÿð êèìñÿ ãàéíàòàñûíûí åâèíÿ òîé ùÿäèééÿñè àïàðàð-
ñà âÿ þäÿíú (áàøïóëó) âåðÿðñÿ âÿ ñîíðà ãûçûí àòàñû äåéÿðñÿ, “Ìÿí þç
ãûçûìû ñÿíÿ âåðìèðÿì”, îíäà î, éÿíè ãûçûí àòàñû ýÿòèðèëÿí ùÿð øåéè èêè-
ãàò ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 161. ßýÿð êèìñÿ þç ãàéíàòàñûíûí åâèíÿ íèøàí ùÿäèééÿñè
âÿ áàøïóëó âåðÿðñÿ, ñîíðà îíóí äîñòó îíà áþùòàí àòàðñà âÿ ãàéûíàòà
ãûçûí àäàõëûñûíà äåñÿ êè: “ñÿí ìÿíèì ãûçûìû àëìà”, (îíäà) ãàéíàòà
åâèíÿ ýÿòèðèëÿí øåéëÿðè èêèãàò ãàéòàðìàëûäûð, îüëàíûí äîñòó ùÿìèí ãûç-
ëà åâëÿíÿ áèëìÿç.
475
 Ìàääÿ 162. ßýÿð êèìñÿ þçöíÿ àðâàä àëàðñà âÿ àðâàä îíà óøàã
äîüàðñà, ñîíðà èñÿ àðâàä äöíéàñûíû äÿéèøÿðñÿ, îíäà îíóí àòàñû ãûçûíûí
úåùèçèíÿ ýþðÿ èääèà èðÿëè ñöðÿ áèëìÿç, àðâàäûí úåùèçè éàëíûç îíóí
óøàãëàðûíà ìÿõñóñäóð.
Ìàääÿ 163. ßýÿð êèìñÿ þçöíÿ àðâàä àëàðñà âÿ àðâàä óøàã äîü-
ìàçñà, ñîíðà èñÿ áó ãàäûí âÿôàò åäÿðñÿ îíäà ÿýÿð îíóí ãàéíàòàñûíûí
åâèíÿ ýÿòèðäèéè òîé ùÿäèééÿñè, áàøïóëó ãàéíàòà òÿðÿôèíäÿí ýåðè ãàéòà-
ðûëàðñà, îíäà ãàäûíûí ÿðè îíóí úåùèçèíÿ èääèà åäÿ áèëìÿç. Ãàäûíûí úå-
ùèçè éàëíûç àòà åâèíÿ ìÿõñóñäóð.
Ìàääÿ 164. ßýÿð ãàéûíàòà (êöðÿêÿíèí) áàøïóëóíó ãàéòàðìàñà (îí-
äà) î (êöðÿêÿí) îíóí (àðâàäûíûí) úåùèçèíäÿí áàøïóëóíóí ìèãäàðû ãÿäÿð
÷ûõà áèëÿð. Ñîíðà î àðâàäûí úåùèçèíèí àòàñûíûí åâèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 165. ßýÿð êèìñÿ ñåâèìëè âàðèñèíÿ ñàùÿ, áàü âÿ éà åâ áà-
üûøëàéàðñà âÿ îíà ìþùöðëÿíìèø ñÿíÿä éàçàðñà îíäà àòà âÿôàò åäÿí-
äÿí ñîíðà, ãàðäàøëàð ÿìëàêû àðàëàðûíäà áþëöøäöðÿíäÿ, î, àòàñûíûí ùÿ-
äèééÿñèíè ýþòöðìÿëèäèð âÿ ÿëàâÿ îëàðàã àòà åâèíèí âàðèäàòûíû þç àðàëà-
ðûíäà áÿðàáÿð áþëöøäöðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 166. ßýÿð àäàì þç îüëàíëàðûíû åâëÿíäèðÿðñÿ (ëàêèí) êè÷èê
îüëóíà àðâàä àëìàçñà âÿ áóíäàí ñîíðà àòàñû âÿôàò åäèðñÿ ãàðäàøëàð àòà
åâèíèí âàðèäàòûíû þç àðàëàðûíäà áþëöøäöðÿíäÿ ñóáàé êè÷èê ãàðäàø ö÷öí
þç ïàéûíà äöøÿíäÿí ÿëàâÿ àðâàä àëìàã ö÷öí òîé áàøëûüûíà (áÿðàáÿð)
ýöìöø âåðèëìÿëèäèð êè, ãîé î äà àðâàä àëñûí.
Ìàääÿ 167. ßýÿð êèìñÿ þçöíÿ àðâàä àëàðñà âÿ àðâàä îíà óøàã äî-
üàðñà, ñîíðà èñÿ àðâàä âÿôàò åäÿðñÿ âÿ îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà î þçöíÿ
áàøãà àðâàä àëàðñà âÿ áó àðâàä äà óøàã äîüàðñà, îíäàí ñîíðà àòà âÿôàò
åäÿðñÿ óøàãëàð àíàëàðûíà (éÿíè áèðèíúè àðâàäûí âÿ èêèíúè àðâàäûí óøàãëà-
ðûíà) ýþðÿ áþëöíìÿìÿëèäèðëÿð. Îíëàð þç àíàëàðûíûí úåùèçèíè ýþòöðìÿëè âÿ
àòà åâèíèí âàðèäàòûíû àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëìÿëèäèðëÿð.
Ìàääÿ 168. ßýÿð êèìñÿ þç îüëóíäàí èìòèíà åäèðñÿ âÿ ùàêèìÿ ñþé-
ëÿéèðñÿ êè, “ìÿí þç îüëóìó ãîâóðàì”, îíäà ùàêèìëÿð îíóí èøèíè àðàø-
äûðìàëûäûðëàð âÿ ÿýÿð îüëó ìèðàñäàí ìÿùðóì åòìÿéÿ êèôàéÿò åäÿí àüûð
ýöíàù åòìÿéèáñÿ, îíäà àòà îíó âàðèñëèêäÿí ìÿùðóì åäÿ áèëìÿç.
476
 Ìàääÿ 169. ßýÿð î àòàñûíà ìöíàñèáÿòäÿ âàðèñëèêäÿí ìÿùðóì åò-
ìÿéÿ êèôàéÿò åäÿí àüûð ýöíàù åäèáñÿ, áèðèíúè äÿôÿ îíëàð (ùàêèìëÿð)
îíó áàüûøëàìàëûäûðëàð. ßýÿð î èêèíúè äÿôÿ àüûð ýöíàù òþðÿäèðñÿ, îíäà
àòà þç îüëóíó âàðèñëèêäÿí ìÿùðóì åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 170. ßýÿð êèìèíñÿ àðâàäû îíà óøàã äîüàðñà âÿ îíóí êÿ-
íèçè äÿ îíà óøàã äîüàðñà âÿ ÿýÿð àòà ñàü èêÿí êÿíèçäÿí îëàí þâëàä-
ëàðûíà äåéÿðñÿ: “ìÿíèì þâëàäëàðûì” âÿ îíëàðû àðâàäûíäàí îëàí óøà-
ëàðûíäàí àéûðìàçñà, îíäà àòà âÿôàò åäÿíäÿí ñîíðà àòà åâèíèí âàðèäà-
òû àðâàäûí óøàãëàðû âÿ êÿíèçèí óøàãëàðû àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöøäöðöë-
ìÿëèäèð. Ìèðàñûí áþëöøäöðöëìÿñèíäÿ àðâàäûí îüëó þç ïàéûíû áèðèíúè
ñå÷ìÿëè âÿ ýþòöðÿëèäèð.
Ìàääÿ 171. ßýÿð àòà ñàüèêÿí êÿíèçèí äîüäóüó óøàãëàðà “ìÿíèì
óøàãëàðûì” äåìÿñÿ, îíäà àòà âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà àòà åâèíèí âàðèäàòû-
íû êÿíèçèí óøàãëàðû, (ãàíóíè) àðâàäûíäàí îëàí óøàãëàðëà áÿðàáÿð áþëöø-
äöðÿ áèëìÿç. Êÿíèç âÿ îíóí óøàãëàðû àçàäëûüà áóðàõûëìàëûäûð, êÿíèçèí
óøàãëàðûíûí ãóëà ÷åâðèëìÿñèíÿ àðâàäûí óøàãëàðû èääèà èðÿëè ñöðÿ áèëìÿç-
ëÿð. Àðâàäû þç úåùèçèíè âÿ ÿðèíèí ñÿíÿäè âàñèòÿñèëÿ èìçàëàäûüû ãóëëóã
ùàããûíû àëàúàã âÿ þç ÿðèíèí åâèíäÿ éàøàéàðàã, þìðóíóí ñîíóíà ãÿäÿð
îíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿúÿê, ëàêèí îíëàðû ýöìöøÿ âåðÿ áèëìÿç. Îíäàí
ñîíðà ãàëàí ùÿð øåé îíóí óøàãëàðûíà ìÿõñóñäóð.
Ìàääÿ 172. ßýÿð ÿð þç àðâàäûíà íèøàí ùÿäèééÿñè âåðìÿçäèðñÿ,
(îíäà) àðâàäûí úåùèçèíè þçö òÿøêèë åòìÿëè âÿ (àðâàäû) âàðèñ êèìè ÿðèíèí
âàðèäàòûíäàí þç ïàéûíû àëìàëûäûð.
ßýÿð îíóí óøàãëàðû (àíàëàðûíû) åâäÿí ãîâìàã ìÿãñÿäèëÿ îíó èí-
úèäÿðëÿðñÿ, (îíäà) ùàêèìëÿð îíóíóí èøèíÿ áàõûá óøàãëàðûíû úÿçàëàíäûð-
ìàëû âÿ áó ãàäûí þç ÿðèíèí åâèíäÿí ýåòìÿìÿëèäèð. ßýÿð áó ãàäûí åâ-
äÿí ýåòìÿê èñòÿéèðñÿ, (îíäà) ÿðèíèí îíà âåðäèéè íèøàí ùÿäèééÿñèíè
óøàãëàðû ö÷öí ñàõëàìàëûäûð, (ëàêèí) àòàñûíûí åâèíäÿí ýÿòèðäèéè úåùèçè
(ÿñëèíäÿ úåùèçè ÿðè íèøàí ùÿäèééÿñè ÿâÿçè êèìè àðâàäûíà âåðìèøäèð)
ýþòöðÿ áèëÿð âÿ ãàäûí þç èñòÿäèéè ÿðè ñå÷ÿ áèëÿðäè.
Ìàääÿ 173. ßýÿð áó ãàäûí, ùàíñû êè, éåíè ÿðÿ ýåäèð âÿ íþâáÿòè
ÿðèíäÿí îíóí ö÷öí óøàã äîüóðñà, ñîíðà áó ãàäûí âÿôàò åäèðñÿ, (îíäà)
477
îíóí úåùèçè ÿââÿëêè âÿ ñîíðàêû ÿðèíäÿí îëàí óøàãëàðû àðàñûíäà áþëöø-
äöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 174. ßýÿð áó ãàäûí þçöíöí íþâáÿòè (éåíè ÿðè) ö÷öí óøàã
äîüìàçäûðñà, (îíäà) îíóí úåùèçèíè éàëíûç áèðèíúè ÿðèíäÿí îëàí óøàã-
ëàð áþëöøäöðÿ áèëÿðëÿð.
Ìàääÿ 175. ßýÿð éà ñàðàéûí ãóëó, éà ìóøêåíóìóí ãóëó êèìèí-
ñÿ ãûçûíû (ùå÷ øöáùÿñèç êè, ñþùáÿò àâèëóìóí – òàìùöãóãëó èíñàíûí
ãûçû áàðÿäÿäèð. Áèç áèðèíúè ìàääÿäÿ äÿ “êèìñÿ” äåäèêäÿ àâèëóìóí
íÿçÿðäÿ òóòóëäóüóíó áèëäèðìèøèê) àëàðñà âÿ ãàäûí óøàã äîüàðñà, îí-
äà ãóëóí àüàñû òàìùöãóãëó àäàìûí ãûçûíà îíóí óøàãëàðûíûí êþëÿéÿ
âåðèëìÿñè áàðÿäÿ èääèà åäÿ áèëìÿç.
Ìàääÿ 176. Ëàêèí ÿýÿð ñàðàé ãóëó âÿ éà ìóøêåíóì ãóëó êèìèí-
ñÿ ãûçûíû àðâàäëûüà ýþòöðÿðñÿ âÿ àðâàä, àðâàäëûüà ýþòöðöëÿíäÿ þç àòà
åâèíèí úåùèçèéëÿ ñàðàé ãóëóíóí âÿ éà ìóøêåíóìóí åâèíÿ ýÿëÿðñÿ
âÿ áèð éåðäÿ éàøàéàíäàí ñîíðà åâ òèêèá âÿ äàøûíàí ÿìëàê ÿëäÿ åäÿð-
ñÿ, ñîíðà éà ñàðàé ãóëó, éà ìóøêåíóìóí ãóëó âÿôàò åäÿðäèñÿ, îíäà
èíñàí ãûçû þç úåùèçèíè ýåðè àëìàëûäûð. Áèð éåðäÿ éàøàäûãëàðû ìöääÿò-
äÿ ÿðè âÿ þçöíöí ãàçàíúûíû èêè ùèññÿéÿ áþëìÿëèäèðëÿð âÿ éàðûñûíû ãó-
ëóí àüàñû, éàðûñûíû èñÿ èíñàí ãûçû þç óøàãëàðû ö÷öí àëìàëûäûð. Äèýÿð
òàìùöãóãëó àäàìûí ãûçûíäà úåùèç îëìàçñà, îíäà ÿðè èëÿ áèð éåðäÿ
éàøàäûãëàðû ìöääÿòäÿ ÿðè âÿ þçöíöí ãàçàíúû èêè ùèññÿéÿ áþëöíìÿ-
ëèäèð âÿ éàðûñûíû ãóëóí àüàñû, éàðûñûíû èñÿ èíñàí ãûçû þç óøàãëàðûíà àë-
ìàëûäûð.
Ìàääÿ 177. ßýÿð óøàãëàðû àçéàøëû îëàí äóë ãàäûí, èêèíúè ÿðèíèí
åâèíÿ äàõèë îëìàã èñòÿéèðñÿ, (îíäà) ùàêèìèí (ãÿðàðû) îëìàäàí äàõèë
îëà áèëìÿç. Íÿ âàõò êè, î èêèíúè (ÿðèíèí) åâèíÿ äàõèë îëàúàã, îíäà ùà-
êèìëÿð îíóí áèðèíúè ÿðèíèí åâèíÿ äàèð èøÿ áàõìàëûäûðëàð âÿ ÿââÿëêè
ÿðèíèí åâèíè, îíóí íþâáÿòè ÿðèíÿ âÿ áó ãàäûíà âåðìÿëèäèðëÿð âÿ îí-
ëàðû ñÿíÿä ùàçûðëàìàüà ìÿúáóð åòìÿëèäèðëÿð. Ãîé îíëàð êþðïÿëÿðè
ãîðóéóá áþéöòñöíëÿð. Åâ ÿøéàëàðûíû îíëàð ýöìöøÿ ñàòà áèëÿðëÿð. Äóë
ãàäûíûí óøàãëàðûíûí ÿøéàëàðûíû àëàí àëûúû þç ýöìöøöíö (âåðäèéè) èòè-
ðèð âÿ ÿøéàëàðû îíóí ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
478
 Ìàääÿ 178. ßýÿð åíòóì, íàäèòóì âÿ éà çèêðóì (êàùèíÿëÿð, ðàùè-
áÿëÿð) ùàíñû êè, îíëàðà àòàñû úåùèç âåðèá âÿ ñÿíÿä éàçñàéäû âÿ ñÿíÿä-
äÿ ýþñòÿðèðñÿ êè, îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà, ìèðàñûí ùàðàéà âåðèëìÿñè âÿ
éà îíà (ñÿíÿäÿ) àçàä ñÿðÿíúàì ùöãóãó âåðìÿçñÿ, îíóí ãàðäàøëàðû
òàðëà âÿ áàüëàð àëàð âÿ îíóí ïàéûíà äöøÿí ìèãäàðà ìöâàôèã îëàðàã òà-
õûë, éàü âÿ éóí âåðèð âÿ áóíóëà îíó ðàçû ñàëûðëàð.
ßýÿð îíóí ãàðäàøëàðû îíà äöøÿí ïàéà ìöâàôèã òàõûë, éàü âÿ éóí
âåðìÿçäèðëÿðñÿ, âÿ îíóí öðÿéèíúÿ (ïàé) àéûðìàçäûðëàðñà, î (êàùèíÿ)
þç òàðëà ïàéûíû ÿêèí÷èéÿ âåðÿ áèëÿð âÿ ÿêèí÷è îíó òÿìèí åòìÿéÿ
áîðúëóäóð. Î, þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð àòàñûíûí âåðäèéè òàðëà, áàü âÿ
äèýÿð øåéëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Îíëàðû ýöìöøÿ âåðìÿê âÿ îíëàð
âàñèòÿñèëÿ äèýÿðëÿðèíÿ þäÿíèø åäÿ áèëìÿç. Îíóí âàðèñ ïàéû éàëíûç
ãàðäàøëàðûíà ìÿõñóñäóð.
Ìàääÿ 179. ßýÿð åíòóìà, íàäèòóìà âÿ éà çèêðóìà àòàñû úåùèç âå-
ðèá ìþùöðëö ñÿíÿä òÿðòèá åäÿðñÿ âÿ âÿôàòûíäàí ñîíðà äà îíóí ñÿðáÿñò
ñÿðÿíúàì âåðìÿñèíè òÿñäèãëÿéÿí ñÿíÿä èìçàëàéàðñà, áóíäàí ñîíðà àòà
äöíéàñûíû äÿéèøÿðñÿ, îíäà î, àòàñûíäàí ñîíðà ãàëàíëàðû ùàðà èñòÿñÿ âåðÿ
áèëÿð; îíóí ãàðäàøëàðû ùå÷ íÿéÿ èääèà ãàëäûðà áèëìÿçëÿð.
Ìàääÿ 180. ßýÿð àòà èáàäÿòëÿ ìÿøüóë îëàí (ìÿáÿääÿ ðàùèáÿëèê
åäÿí) íàäèòóì âÿ éà çèêðóì ðöòáÿñèíäÿ îëàí ãûçëàðûíà úåùèç âåðìèð-
ñÿ, (îíäà) áåëÿ êè, àòà âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà î (ãûçëàð) þç ÿìëàê ïàéû-
íû àëìàëûäûð âÿ àòà åâèíèí âàðèñè êèìè àòà ñàüèêÿí áó ùöãóãäàí èñòèôà-
äÿ åòìÿëèäèð. Îëàðûí (áàúûëàðûí) âÿôàòûíäàí ñîíðà (áó ïàé) àíúàã îí-
ëàðûí ãàðäàøëàðûíà ÷àòûð (éÿíè ìÿáÿä áó ïàéà èääèà åäÿ áèëìÿç).
Ìàääÿ 181. ßýÿð àòàíûí íàäèòóì, êàäèøòóì âÿ éà çåðìàøèòóì
ðöòáÿñèíäÿ îëàí ãûçëàðû þçëÿðèíè Àëëàùà èáàäÿò åòìÿéÿ ùÿñð åòñÿëÿð
âÿ àòà îíëàðà úåùèç âåðìÿñÿ, àòà âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà, îíëàð ÿìëàê-
äàí þç ìèðàñ ïàéëàðûíûí úÿìè 1/3 ùèññÿíè àëà áèëÿðëÿð âÿ ñàü èêÿí
ïàéäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Îíëàðûí (áàúûëàðûí) âÿôàòûíäàí ñîíðà áó
ïàé ãàðäàøëàðà ÷àòûð.
Ìàääÿ 182. Áàáèëèñòàíûí Àëëàùû Ìàðäóê íèäóòóìóíà – ÿýÿð àòà
úåùèç âåðìèðñÿ (àòàíûí ãûçû Ìàðäóêóí êàùèíÿñè – íàäóòóìó èäè) âÿ
479
ìþùöðëö ñÿíÿä îíóí ö÷öí òÿðòèá åòìèðñÿ (îíäà) àòà âÿôàò åòäèêäÿí
ñîíðà î (íàäóòóì) ãàðäàøëàðëà áèðëèêäÿ 1/3 ìèðàñ ïàéû àëà áèëÿð, ëàêèí
èëêè õèäìÿòè (éÿíè Àëëàù Ìàðäóêà õèäìÿò) êå÷ìÿêäÿ äàâàì åòìÿëè-
äèð. Àëëàù Ìàðäóêóí íàäóòóìó þçöíäÿí ñîíðà (éÿíè âÿôàò åòäèêäÿí)
ìèðàñ ïàéûíû þç àðçóñó èëÿ èñòÿäèéè éåðÿ âåðÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 183. ßýÿð àòà þç ãûçû øàãåòóìà (øàãåòóìó – êÿíèçäÿí îëàí
ãûç âÿ éàõóä êàùèíÿ êèìè ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð) úåùèç âåðÿðäèñÿ âÿ áó
áàðÿäÿ ìþùöðëö ñÿíÿä òÿðòèá åäÿðäèñÿ, àòà âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà î (øó-
ãåòóì) âàðèäàòûí áþëöøäöðöëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿ áèëÿð.
Ìàääÿ 184. ßýÿð àòà þç ãûçû øóãåòóìà úåùèç àéûðìàéûð âÿ ùÿì-
÷èíèí ÿðÿ âåðìÿéèáñÿ (îíäà) àòà âÿôàò åäÿíäÿí ñîíðà îíóí ãàðäàøëà-
ðû (áàúûëàðû ö÷öí) úåùèç àéûðìàëû âÿ îíó ÿðÿ âåðìÿëäèðëÿð.
Ìàääÿ 185. ßýÿð êèìñÿ àòûëìûø êþðïÿ óøàüû þâëàäëûüà ýþòöðÿðñÿ
âÿ îíó áþéöäÿðñÿ, îíäà ùÿìèí þâëàäëûüà ýþòöðöëÿí ìÿùêÿìÿ âàñè-
òÿñèëÿ ýåðè òÿëÿá åäèëÿ áèëìÿç.
Ìàääÿ 186. ßýÿð êèìñÿ óøàüû þâëàäëûüà ýþòöðÿðñÿ âÿ àðòûã î óøàüû
þâëàäëûüà ýþòöðöáñÿ, î (îüóëëóüà ýþòöðöëÿí) þç àòàñû âÿ àíàñûíû àõòàðàð-
ñà, (îíäà) î ùèìàéÿéÿ ýþòöðöëÿí (äîüìà) àòàñûíûí åâèíÿ ãàéûäà áèëÿð.
Ìàääÿ 187. (Þâëàäëûüà ýþòöðöëÿí) ñàðàé ãóëëóã÷óñóíóí îüëó âÿ
éà (þâëàäëûüà ýþòöðöëìöø) çèêðóì îüëàí, ìÿùêÿìÿ èääèàñûíûí îáéåê-
òè îëà áèëìÿç.
Ìàääÿ 188. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð ñÿíÿòêàð àçéàøëûíû òÿðáèéÿ åòìÿ-
éÿ ýþòöðÿðñÿ âÿ þç ñÿíÿòèíè îíà þéðÿäÿðñÿ, îíäà î ìÿùêÿìÿ ãàéäà-
ñûíäà ýåðè òÿëÿá îëóíà áèëìÿç.
Ìàääÿ 189. ßýÿð î þç ïåøÿñèíè îíà þéðÿòìÿçñÿ, îíäà ùÿìèí øà-
ýèðäëèéÿ ýþòöðöëÿí þç àòàñûíûí åâèíÿ ãàéûäà áèëÿð.
Ìàääÿ 190. ßýÿð êèìñÿ þâëàäëûüà ýþòöðäöéö àçéàøëû áþéöäÿðñÿ,
ëàêèí îíó þç óøàüû ùåñàá åòìÿçäèðñÿ, îíäà ùÿìèí òÿðáèéÿëÿíäèðèëÿí
þç äîüìà àòàñûíûí åâèíÿ ãàéûäà áèëÿð.
Ìàääÿ 191. ßýÿð êèìñÿ àçéàøëû óøàüû þâëàäëûüà ýþòöðÿðäèñÿ âÿ
îíóí áþéöäÿðäèñÿ þçöíÿ åâ òèêèá ñîíðà èñÿ þç äîüìà þâëàäëàðûíû ÷à-
üûðàðäûñà âÿ òÿðáèéÿ åòäèéè óøàüû ðÿää åäÿðäèñÿ (îíäà) þâëàäëûüà ýþòö-
480
ðöëìöø îüóë áîø ÿëëÿ åâè òÿðê åòìÿìÿëèäèð. Àòàëûã ùàíñû êè, óøàüû òÿð-
áèéÿ åòìèøäèð, äàøûíìàç ÿìëàêûíäàí 1/3 îíà âÿðÿñÿ ïàéû àéûðìàëûäûð
âÿ ñîíðà î ýåäÿ áèëÿð, òàðëàäàí, áàüäàí âÿ åâäÿí (àòàëûã) îíà (ùå÷ íÿ)
âåðìÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 192. ßýÿð ñàðàé ãóëëóã÷óñóíóí îüóëëóüó âÿ éà çèêðóìóí
îüóëëóüó îíó áþéöäÿí àòàñûíà âÿ éà àíàñûíà äåéÿðñÿ: “ñÿí ìÿíèì
àòàì äåéèëñÿí” âÿ éà “ñÿí ìÿíèì àíàì äåéèëñÿí”, îíäà îíóí äèëè êÿ-
ñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 193. ßýÿð ñàðàé ãóëëóã÷óñóíóí îüóëëóüó âÿ éà çèêðóìóí
îüóëëóüó þç àòàñûíûí (äîüìà) åâèíè òàíûéàðñà âÿ àòàëûüûíû ýþðÿí ýþçö
îëìàçñà, ùàíñû êè, îíó áþéöòìöøäöð âÿ àíàëûüûíäà, ùàíñû êè, îíó áþ-
éöòìöøäöð âÿ äîüìà àòàñûíûí åâèíÿ äþíÿðñÿ, (îíäà) îíóí ýþçëÿðè ÷û-
õàðûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 194. ßýÿð êèìñÿ þç óøàüûíû äàéÿéÿ âåðÿðñÿ, áó óøàã äà-
éÿíèí ãóúàüûíäà þëÿðäèñÿ âÿ äàéÿ îíóí (âÿôàò åäÿíèí) àòàñû âÿ àíà-
ñûíûí ðàçûëûüû îëìàäàí áàøãà óøàã ýþòöðÿðäèñÿ, (îíäà) î èôøà åäèëìÿëè,
áåëÿ êè, î (äàéÿ) îíóí àòàñû âÿ àíàñûíûí ðàçûëûüû îëìàäàí áàøãà óøàã
ýþòöðöá âÿ îíóí äþøëÿðè êÿñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 195. ßýÿð îüóë þç àòàñûíû äþéÿðñÿ, îíäà îíóí áàðìàãëàðû
êÿñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 196. ßýÿð êèìñÿ áàøãàñûíûí îüëóíóí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðàðñà
(îíäà) îíóí äà ýþçö ÷ûõàðûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 197. ßýÿð î èíñàíûí ñöìöéöíö ñûíäûðàðñà, îíäà îíóí ñö-
ìöéö ñûíäûðûëìàëûäûð.
Ìàääÿ 198. ßýÿð î (éÿãèí êè, àâèëóì) ìóøêåíóìóí ýþçöíö ÷û-
õàðàðñà âÿ éà ìóøêåíóìóí ñöìöéöíö ñûíäûðàðñà, îíäà î áèð ìèíà ýö-
ìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 199. ßýÿð î êèìèíñÿ ãóëóíóí ýþçöíö ÷ûõàðàðñà âÿ éà èí-
ñàíûí ñöìöéöíö ñûíäûðàðñà (îíäà) î ãóëóí (àëûíàí) ãèéìÿòèíèí éàðûñû-
íû þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 200. ßýÿð àäàì þçöíÿ áÿðàáÿð îëàí àäàìûí äèøèíè áóðóá
÷ûõàðûðñà, îíäà îíóí äà äèøè âóðóëóá ÷ûõàðûëìàëûäûð.
481
 Ìàääÿ 201. ßýÿð î ìóøêåíóìóí äèøèíè ñûíäûðàðñà, îíäà î 1/3 ìè-
íà ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 202. ßýÿð î àäàì ìþâãåéúÿ þçöíäÿí éöêñÿê îëàí òÿáÿ-
ãÿíèí (íöìàéÿíäÿñèíèí) ñèôÿòèíÿ âóðàðñà, îíäà îíà (éà ùàêèìëÿðèí âÿ
éà õàëã éûüûíúàüûíûí) òîïëàíòûñûíäà þêöç äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíìûø ãàì-
÷û èëÿ 60 çÿðáÿ âóðóëìàëûäûð.
Ìàääÿ 203. ßýÿð êèìèíñÿ îüëó, þçöíÿ áÿðàáÿð êèìèíñÿ îüëóíóí
ñèôÿòèíÿ âóðàðñà, îíäà î, 1 ìèíà ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 204. ßýÿð ìóøêåíóì ìóøêåíóìóí ñèôÿòèíäÿí âóðàðñà,
îíäà î, 10 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 205. ßýÿð êèìèíñÿ ãóëó, êèìèíñÿ îüëóíóí ñèôÿòèíäÿí âó-
ðàðñà, îíäà îíóí ãóëàüû êÿñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 206. ßýÿð êèìñÿ äàâà-äàëàøäà êèìÿñÿ âóðàðàã îíó éàðà-
ëàéàðñà, îíäà î èíñàí àíä è÷ìÿëèäèð: “Ìÿí îíó ãÿñäÿí âóðìàìûøàì”,
åëÿúÿ äÿ, ùÿêèìèí ùàããûíû þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 207. ßýÿð î äþéöëìÿêäÿí þëÿðñÿ, îíäà äþéÿí àíä è÷ìÿ-
ëèäèð âÿ 1/2 ìèíà ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 208. ßýÿð (þëÿí) ìóøêåíóìóí îüëóäóðñà, (îíäà òÿãñèð-
êàð) 1/3 ìèíà ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 209. ßýÿð êèìèíñÿ ãûçû, êèìèíñÿ ãûçûíû âóðàðñà âÿ î ãûç
óøàã ñàëàðñà, îíäà î, óøàüà ýþðÿ 10 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 210. ßýÿð ùÿìèí (ùàìèëÿ) ãûç þëÿðñÿ, (îíäà) îíóí äà ãû-
çû þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 211. ßýÿð î äþéìÿêëÿ ìóøêåíóìóí ãûçûíû óøàã ñàëìàñû-
íà ñÿáÿá îëàðñà îíäà 5 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 212. ßýÿð áó ãàäûí þëÿðñÿ, îíäà î, 1/2 ìèíà ýöìöø þäÿ-
ìÿëèäèð.
Ìàääÿ 213. ßýÿð î êèìèíñÿ êÿíèçèíè âóðàðñà âÿ î óøàã ñàëàðñà,
îíäà î, 2 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 214. ßýÿð áó êÿíèç þëÿðñÿ, îíäà î 1/3 ìèíà ýöìöø þäÿ-
ìÿëèäèð.

482
 Ìàääÿ 215. ßýÿð ùÿêèì òóíúäàí ùàçûðëàíìûø áû÷àãëà èíñàíäà
àüûð ÿìÿëèééàò àïàðàðñà âÿ áó èíñàíûí ùÿéàòûíû õèëàñ åäÿðñÿ âÿ éà òóíú
àëÿòëÿ (áû÷àãëà) èíñàíûí ýþçöíäÿí òèòÿíè ÷ûõàðàðñà, âÿ èíñàíûí ýþçöíö
ñàüàëäàðñà, îíäà î, 10 ñèêë ýöìöø àëìàëûäûð.
Ìàääÿ 216. ßýÿð (áó) ìóøêåíóìóí îüëóäóðñà, (îíäà ùÿêèì) 5
ñèêë ýöìöø àëìàëûäûð.
Ìàääÿ 217. ßýÿð (õÿñòÿ) êèìèíñÿ ãóëóäóðñà, (îíäà) îíóí ñàùèáè
ùÿêèìÿ 2 ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 218. ßýÿð ùÿêèì òóíú áû÷àãëà èíñàíûí öçÿðèíäÿ ÿìÿëèééàò
åäÿðÿê îíó þëäöðöðñÿ, âÿ éà òöíú àëÿòëÿ (áû÷àãëà) èíñàíûí ýþçöíäÿí
òèòÿíè ÷ûõàðàðêÿí èíñàíûí ýþçöíö êîð åäÿðñÿ, îíäà îíóí áàðìàãëàðû
êÿñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 219. ßýÿð ùÿêèì òóíú áû÷àãëà ìóøêåíóìóí ãóëóíó ÿìÿëèé-
éàò åäèðñÿ âÿ î þëÿðñÿ, (îíäà) î (ùÿêèì) ãóëóí ÿâÿçèíÿ ãóë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 220. ßýÿð î òóíú áû÷àãëà ãóëóí ýþçöíäÿí òèòÿíè ýþòöðÿð-
êÿí ãóëóí ýþçöíö ÷ûõàðàðñà, îíäà î ãóëóí (àëûø) ãèéìÿòèíèí éàðûñûíû
þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 221. ßýÿð ùÿêèì èíñàíûí ñûíìûø ñöìöéöíö áèòèøäèðÿðñÿ âÿ
éà àüðûéàí îéíàãëàðû ñàüàëäàðñà, îíäà õÿñòÿ ùÿêèìÿ 5 ñèêë ýöìöø
þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 222. ßýÿð (áó) ìóøêåíóìóí îüëóäóðñà, (îíäà) î 2 ñèêë
ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 223. ßýÿð õÿñòÿ ãóëäóðñà, (îíäà) ãóëóí àüàñû ùÿêèìÿ 2
ñèêë ýöìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 224. ßýÿð áàéòàð ùÿêèì óçóíãóëàã âÿ éà þêöçö àüûð õÿñ-
òÿëèêäÿí ìöàëèúÿ åäÿðÿê ñàüàëäûðñà, (îíäà) þêöçöí âÿ éà óçóíãóëà-
üûí ñàùèáè áàéòàðà 1/6 ñèêë þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 225. ßýÿð î (áàéòàð) þêöç âÿ éà óçóíãóëàüû ìöàëèúÿ åäÿð-
êÿí ùåéâàíëàðû þëäöðÿðäèñÿ (îíäà) î þêöçöí âÿ éà óçóíãóëàüûí ñàùè-
áèíÿ 1/4 (àëûø) ãèéìÿòèíè âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 226. ßýÿð äÿëëÿê (àüàíûí) èúàçÿñè îëìàäàí ãóëóí íèøàíÿ-
ñèíè éîõ åäÿðñÿ, îíäà áó äÿëëÿéèí áàðìàãëàðû êÿñèëìÿëèäèð.
483
 Ìàääÿ 227. ßýÿð èíñàí äÿëëÿéè àëäàäàðñà âÿ î, ãóëóí ãóë íèøà-
íÿñèíè (äàìüàñûíû) éîõ åäÿðñÿ, îíäà áó èíñàí þëäöðöëìÿëè âÿ äàðâà-
çàñûíûí ýèðèøèíäÿ áàñäûðûëìàëûäûð, äÿëëÿê àíä è÷ìÿëèäèð, “ìÿí áèëÿ-
ðÿêäÿí åòìÿäèì” âÿ îíäà î áÿðàÿò àëìûø îëóð.
Ìàääÿ 228. ßýÿð áÿííà àäàìà åâ òèêèðñÿ âÿ òàìàìëàéûðñà, îí-
äà î áÿííà÷ûéà ùÿð ñàðà (35 ì – áÿðàáÿð îëàí ñàùÿ þë÷ö âàùèäè) ýþ-
ðÿ èêè ñèêë áàüûøëàìàëûäûð.
Ìàääÿ 229. ßýÿð èíøààò÷û (áÿííà) êèìÿñÿ åâ òèêÿðñÿ âÿ þç èøè-
íè êåéôèééÿòñèç ýþðÿðñÿ, áåëÿ êè, òèêäèéè åâ ó÷óá åâ ñàùèáèíè þëäöðÿð-
ñÿ, îíäà áó áÿííà þëäöðöëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 230. ßýÿð åâ ñàùèáèíèí îüëó þëÿðñÿ, îíäà áó áÿííàíûí
îüëó þëäöðöëìÿëèäèð (îáéåêòèâ ìÿñóëèééÿòäàøûìà).
Ìàääÿ 231. ßýÿð åâ ñàùèáèíèí ãóëó þëÿðñÿ, îíäà åâ ñàùèáèíèí
ãóëóíóí ÿâÿçèíÿ ãóë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 232. ßýÿð åâ ñàùèáèíèí âàðèäàòû ìÿùâ îëàðñà, îíäà î, ùà-
ìûñûíû þäÿìÿëèäèð, ÷öíêè î åâè äàéàíàãëû òèêìÿéèá. Åâ ó÷óáñà, ó÷-
ìóø åâè þç ùåñàáíà òèêìÿëèäèð.
Ìàääÿ 233. ßýÿð áÿííà òèêäèéè åâèí äèâàðëàðûíû ìþùêÿìëÿíäèð-
ìèðñÿ âÿ äèâàðëàð ó÷àðñà (îíäà) áó áÿííà äèâàðëàðû þç âÿñàèòè ùåñà-
áûíà ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ (éÿíè, éåíèäÿí òèêìÿéÿ) áîðúëóäóð.
Ìàääÿ 234. ßýÿð òÿðñàíÿ÷è êèìÿñÿ òóòóìó 60 ãóð îëàí ýÿìè
ùàçûðëàéûðñà, (îíäà) î îíà 2 ñèêë ýöìöø ùÿäèééÿ åòìÿëèäèð.
Ìàääÿ 235. ßýÿð òÿðñàíÿ÷è êèìèíñÿ ãóðàøäûðäûüû ýÿìèíè äà-
âàìëû ùàçûðëàìàéûðñà âÿ áó ýÿìè ÷àòëàéàðñà âÿ ùÿìèí èë îíäà áàø-
ãà ãöñóð éàðàíûð î ñóéà áàòàðñà, (îíäà) òÿðñàíÿ÷è þç âÿñàèòè ùåñàáû-
íà ýÿìèíè ñþêìÿëè âÿ ýÿìè ñàùèáèíÿ éåíè äàùà äàâàìëû ýÿìè ãó-
ðàøäûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 236. ßýÿð êèìñÿ þç ýÿìèñèíè àâàð÷ÿêÿíÿ êèðàéÿ âåðÿð-
ñÿ, àâàð÷ÿêÿí áàøñîéóãëóã åäÿðñÿ (îíäà) àâàð÷ÿêÿí ýÿìè ñàùèáèíÿ
ýÿìèíèí ÿâÿçèíè ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 237. ßýÿð êèìñÿ àâàð÷ÿêÿí âÿ ýÿìè êèðàéÿ åäÿðñÿ, ýÿ-
ìèéÿ áóüäà, óí, áèòêè éàüû, õóðìà âÿ éà áàøãà éöêëÿð éûüàðñà, ýÿ-
484
ìè÷è åùòèéàòñûçëûã åäÿðÿê ýÿìèíè áàòûðàðñà âÿ éà îëàíëàðû ìÿùâ åäÿðñÿ,
îíäà ýÿìè÷è áàòûðäûüû ýÿìèíè âÿ ìÿùâ åòäèéè ùÿð øåéè ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 238. ßýÿð ýÿìè÷è êèìèíñÿ ýÿìèñèíè áàòûðàðñà, ëàêèí ñîíðà îíó
(ñóäàí) ãàëäûðàðäûñà (îíäà) î îíóí (àëûø) ãèéìÿòèíèí éàðûñûíû þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 239. ßýÿð êèìñÿ àâàð÷ÿêÿí êèðàéÿ åäÿðñÿ (îíäà) î èë ÿð-
çèíäÿ 6 ãóð àâàð÷ÿêÿíÿ þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 240. ßýÿð àâàðëû ýÿìè éåëêÿíëè ýÿìèéÿ ÷ûðïûëàðñà âÿ îíó áàòû-
ðàðñà (îíäà) áàòàí ýÿìè ñàùèáèíèí Àëëàù ãàðøûñûíäà àíä è÷ÿðÿê ýþñòÿðñÿ êè,
îíóí ýÿìèñèíäÿ ìàëû áàòûá, (îíäà) éåëêÿíëè ýÿìèíè áàòûðàí àâàðëû ýÿìè ñà-
ùèáè îíóí ýÿìèñèíè âåðìÿëè âÿ áàòàí ìàëëàðû ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 241. ßýÿð êèìñÿ (þçáàøûíà, èúàçÿñèç) þêöçö ýèðîâ (?) ýþòöðÿð-
ñÿ (éÿíè, òàðëàäà èøëÿòìÿê ö÷öí), (îíäà) î, 1/3 ìèíà ýöìöø àéûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 242. ßýÿð êèìñÿ áèð ìöääÿòèíÿ (ùåéâàíà) êèðàéÿ åäÿðñÿ,
(îíäà) èø ùåéâàíû ö÷öí êèðàéÿ ùàããû 4 ãóð òàõûëäûð.
Ìàääÿ 243. Ãîøãóäà ãàáàãäà ýåäÿí ùåéâàíûí èëëèê êèðàéÿ ùàããû
3 ãóðäóð âÿ ñàùèáèíÿ þäÿíèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 244. ßýÿð êèìñÿ þêöç âÿ éà óëàã êèðàéÿ åäÿðñÿ, øèð îíó
÷þëëöêäÿ ïàð÷àëàéàðñà, îíäà çèéàí îíóí ñàùèáèíèí áîéíóíäà ãàëûð.
Ìàääÿ 245. ßýÿð êèìñÿ þêöçö êèðàéÿ åäÿðñÿ âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí
âÿ éà äþéìÿêäÿí îíó þëäöðÿðñÿ, îíäà (êèðàéÿ÷è) þêöçöí ñàùèáèíÿ
þêöçöí ÿâÿçèíÿ þêöç âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 246. ßýÿð êèìñÿ þêöç êèðàéÿ åäÿðñÿ âÿ îíóí àéàüûíû ñûí-
äûðàðñà âÿ áîéóí äàìàðëàðû ãûðûëàðñà (îíäà) î þêöçöí ñàùèáèíÿ þêöç
þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 247. ßýÿð êèìñÿ þêöç êèðàéÿ åäÿðñÿ âÿ îíóí ýþçöíö ÷û-
õàðàðñà, (îíäà) î þêöçöí ñàùèáèíÿ îíóí (àëûø) ãèéìÿòèíèí éàðûñûíû ýö-
ìöø ïóëëà þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 248. ßýÿð êèìñÿ þêöç êèðàéÿ åäÿðñÿ âÿ îíóí áóéíóçóíó
ñûíäûðàðñà, ãóéðóüóíó êÿñÿðñÿ âÿ éà îíóí áàøûíû çÿäÿëÿéÿðñÿ (?) (îí-
äà) î þêöçöí ãèéìÿòèíè 1/5 ýöìöø ïóëëà þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 249. ßýÿð êèìñÿ þêöç êèðàéÿ åäÿðñÿ âÿ Àëëàùûí ãÿçÿáè
êå÷ÿí þêöçöí úàíû ÷ûõàðñà (îíäà) þêöçö êèðàéÿ åäÿí àäûíà Àëëàù ãàð-
øûñûíäà àíä è÷ìÿëè âÿ ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä îëìàëûäûð.
485
 Ìàääÿ 250. ßýÿð þêöç êö÷ÿäÿ ýåäÿðêÿí èíñàíû áóéíóçëàéûá þë-
äöðÿðñÿ, îíäà áó, èääèà ö÷öí ÿñàñ äåéèë.
Ìàääÿ 251. ßýÿð êèìèíñÿ þêöçö âóðàüàíäûðñà âÿ ãîíøóëàðû áó
áàðÿäÿ îíà õÿáÿðäàðëûã åäèðäèëÿðñÿ, î, èñÿ þêöçÿ áóéíóçäàøû êå÷èðìèð
âÿ þêöçöíö áàüëàìûðñà âÿ þêöç êèìèíñÿ îüëóíó áóéíóçëàéûá þëäö-
ðÿðñÿ (îíäà) î, 1/2 ìèíà ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 252. ßýÿð þëÿí êèìèíñÿ ãóëóäóðñà, îíäà î, 1/3 ìèíà ýö-
ìöø âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 253. ßýÿð êèìñÿ þç òàðëàñûíû áåúÿðìÿê ö÷öí êèìèñÿ êèðàéÿ
åäÿðñÿ îíà òîõóì åòèáàð åäÿðñÿ, îíà èø ùåéâàíû âåðÿðñÿ âÿ ìöãàâèëÿ èëÿ
òîðïàüû øóìëàìàüû òàïøûðàðñà âÿ ÿýÿð áó àäàì òîõóì âÿ éåì îüóðëàéàð-
ñà, âÿ îíëàð îíóí ÿëèíäÿ òóòóëàðñà, (îíäà) îíóí áàðìàãëàðû êÿñèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 254. ßýÿð î òîõóì ýþòöðÿðñÿ (?) âÿ ùåéâàíëàðûíû èøëÿäèá
éîðàðñà, (îíäà) î äÿéìèø çèéàíû þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 255. ßýÿð î êèìèíñÿ ùåéâàíëàðûíû êèðàéÿéÿ âåðÿðñÿ âÿ
éà òîõóì îüóðëàéàðñà âÿ òàðëàäà ùå÷ íÿ áåúÿðìÿçñÿ, îíäà áó èíñàí
èôøà îëóíìàëûäûð âÿ î áè÷èí âàõòû ùÿð áèð áóð (ÿêèí ñàùÿñè) ö÷öí 60
ãóð òàõûë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 256. ßýÿð î äÿéìèø çèéàíû þäÿìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèðñÿ,
(îíäà) î, ìàë-ãàðàíûí àéàüëàðû àëòûíäà òèêÿ-òèêÿ îëìàëûäûð.
Ìàääÿ 257. ßýÿð êèìñÿ ÿêèí÷è êèðàéÿ åäÿðñÿ, (îíäà) î îíà áèð èëÿ 8
ãóð òàõûë þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 259. ßýÿð êèìñÿ áåúÿðèëÿí ñàùÿäÿêè êîòàíû îüóðëàéàðñà,
(îíäà) î êîòàí ñàùèáèíÿ 5 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 260. ßýÿð êèìñÿ õûø âÿ éà ìàëàíû îüóðëàéàðñà, (îíäà) î 3
ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 261. ßýÿð êèìñÿ èðèáóéíóçëó âÿ õûðäàáóéíóçëó ìàë-ãàðà-
íû îòàðìàã ö÷öí ìóçäëó ÷îáàí òóòàðñà, (îíäà) î, îíà áèð èë ö÷öí 8 ãóð
òàõûë âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 262. ßýÿð êèìñÿ þêöç âÿ éà ãîéóíëàð ö÷öí (...) ãàëàí ùèñ-
ñÿ ïîçóëóá.
Ìàääÿ 263. ßýÿð î (÷îáàí) îíà âåðèëìèø þêöç âÿ éà ãîéóíëàðû èòè-
ðÿðäèñÿ, (îíäà) î, þêöçöí ñàùèáèíÿ þêöç, ãîéóíëàðûí ñàùèáèíÿ èñÿ ãî-
éóíëàð âåðìÿëèäèð.
486
 Ìàääÿ 264. ßýÿð (÷îáàí) ùàíñû êè, îíà îòàðìàã ö÷öí èðèáóéíóç-
ëó ìàë-ãàðà âÿ ãîéóíëàð âåðèëìèøäèð. Þçöíöí ìóçäëó ÿìÿéèíèí àëûð-
ñà âÿ áó îíóí öðÿéèíäÿíäèðñÿ, ëàêèí î, èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðàíûí ñàéû-
íû àçàëäàðñà, ùÿì÷èíèí, ãîéóíëàðûí ñàéûíû âÿ áàëà äîüóìóí ñàéûíû
àçàëäàðñà, (îíäà) î, ìöãàâèëÿéÿ ìöâàôèã îëàðàã, ùåéâàíëàðûí áàëàëà-
ðûíûí ñàéûíû âÿ ýÿëèðè àðòûðìàëûäûð.
Ìàääÿ 265. ßýÿð èðèáóéíóçëó âÿ õûðäàáóéíóçëó ùåéâàíëàðû îòàð-
ìàã åòèáàð åäèëìèø ÷îáàí ÿëèÿéðèëèê åäÿðñÿ, äàìüàíû äÿéèøÿðñÿ âÿ ýö-
ìöø ïóëà ùåéâàí âåðÿðñÿ, (îíäà) î, èôøà îëóíìàëûäûð âÿ î îüóðëàäûüû
õûðäàáóéíóçëó âÿ èðèáóéíóçëó ùåéâàíûí éåðèíÿ îíóí ñàùèáèíÿ 10 ãàò
àðòûã þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 266. ßýÿð òþâëÿäÿêè (ùåéâàíëàðà) Àëëàùûí íÿçÿðè äÿéèðñÿ
(éÿíè, ìàë-ãàðà äàáàã âÿ ñ. õÿñòÿëèêäÿí êöòëÿâè ãûðûëàðñà) âÿ éà øèð
ùåéâàíëàðû ïàð÷àëàéàðñà, îíäà ÷îáàí Àëëàù ãàðøûñûíäà àíä è÷ìÿêëÿ
þçöíö ñàô åäÿ áèëÿð, òþâëÿ ñàùèáè èñÿ òþâëÿäÿêè ìàë-ãàðàíûí èòêèñèíÿ
ýþðÿ îíó áàüûøëàéà áèëÿð.
Ìàääÿ 267. ßýÿð ÷îáàí áàøûñîéóãëóã åäÿðñÿ âÿ òþâëÿäÿêè ùåéâàí-
ëàðû ãîòóð õÿñòÿëèéè òóòàðñà, (îíäà) òþâëÿäÿêè èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðàíûí âÿ
ãîéóíëàðûí ùåñàáû ÿâÿçèíè áÿðïà åòìÿëè, îíëàðû ñàùèáèíÿ ãàéòàðìàëûäûð.
Ìàääÿ 268. ßýÿð êèìñÿ òàõûë äþéìÿê ö÷öí þêöç êèðàéÿ åäÿðñÿ(
îíäà) îíóí ìóçäëó êèðàéÿ ùàããû áèð êà òàõûëäûð.
Ìàääÿ 269. ßýÿð î òàõûë äþéìÿê ö÷öí óëàã òóòàðñà (îíäà) îíóí
ìöçäëö êèðàéÿ ùàããû 10 êà òàõûëäûð.
Ìàääÿ 270. ßýÿð î òàõûë äþéìÿê ö÷öí òîüëó òóòàðñà (îíäà) îíóí
ìóçäëó êèðàéÿ ùàããû 1 êà òàõûëäûð.
Ìàääÿ 271. ßýÿð êèìñÿ þêöç, àðàáà âÿ îíóí ÷àðâàäàðûíû êèðàéÿ
åäÿðñÿ, (îíäà) î áèð ýöí ö÷öí 180 êà òàõûë þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 272. ßýÿð êèìñÿ éàëíûç àðàáà êèðàéÿ åäÿðñÿ, (îíäà) î áèð
ýöí ö÷öí 40 êà òàõûë þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 273. ßýÿð êèìñÿ ìóçäóð êèðàéÿ åäÿðñÿ, îíäà î èëèí ÿâ-
âÿëèíäÿí 5-úè àéà ãÿäÿð ùÿð ýöí îíà 6 øåóì ýöìöø þäÿìÿëèäèð. Àë-
òûíúû àéäàí èëèí ñîíóíà ãÿäÿð ùÿð ýöíÿ î, 5 øåóì ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
487
 Ìàääÿ 274. ßýÿð êèìñÿ ñÿíÿòêàðû êèðàéÿ ýþòöðÿðñÿ îíäà... éåð-
ãàçàíûí ãèéìÿòè 5 (øåóì) ýöìóø;
äÿðçèíèí ãèéìÿòè: (.... øåóì) ýöìöø;
äàøêÿñÿíèí ãèéìÿòè: (...øåóì) ýöìöø;
äÿìèð÷èíèí ãèéìÿòè: (....øåóì) ýöìöø;
õàððàòûí ãèéìÿòè: (....øåóì) ýöìöø;
äàááàã÷ûíûí ãèéìÿòè: (....øåóì) ýöìöø;
äöëýÿðèí ãèéìÿòè: (....øåóì) ýöìöø;
áÿííàíûí ãèéìÿòè: (....øåóì) ýöìöø;
þäÿíèø ýöíäÿëèê îëìàëûäûð.
Ìàääÿ 275. ßýÿð êèìñÿ éåëêÿíëè (ýÿìè) êèðàéÿ åäÿðñÿ (îíäà)
îíóí êèðàéÿ ùàããû áèð ýöí ö÷öí 3 øåóì ýöìöøäöð.
Ìàääÿ 276. ßýÿð (êèìñÿ) àâàðëû (ýÿìè) êèðàéÿ åäÿðñÿ (îíäà) î
áèð ýöí ö÷öí êèðàéÿ ùàããû 2,5 øåóì ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 277. ßýÿð êèìñÿ (òóòóìó) 60 ãóð îëàí ýÿìè êèðàéÿ åäÿð-
ñÿ, (îíäà) î áèð ýöí ö÷öí êèðàéÿ ùàããû 1/6 ñèêë ýöìöø þäÿìÿëèäèð.
Ìàääÿ 278. ßýÿð êèìñÿ ãóë âÿ éà êÿíèç àëàðñà âÿ áèð àé êå÷ìÿ-
ìèø îíó åïèëåïñèéà òóòàðñà (îíäà) àëûúû îíó ñàòûúûéà ãàéòàðà áèëÿð âÿ
ùÿìèí àëûúû âåðäèéè ýöìöøö ýåðè àëûð.
Ìàääÿ 279. ßýÿð êèìñÿ ãóë âÿ êÿíèç àëàðñà âÿ éà îíëàð áàðÿ-
ñèíäÿ àëûúûíûí ùÿð ùàíñû áèð èääèàñû îëàðñà, îíäà ñàòûúû èääèàéà úàâàá
âåðìÿëèäèð.
Ìàääÿ 280. ßýÿð êèìñÿ áàøãà þëêÿäÿí (áàøãà àäàìäàí) ãóë âÿ
éà êÿíèç àëàðñà âÿ îíëàð þç þëêÿëÿðèíÿ ýÿëäèêäÿ ãóëóí âÿ éà êÿíè-
çèí ñàùèáè îíëàðû òàíûéàðñà, (îíäà) ÿýÿð áó ãóë âÿ éà êÿíèç (áó) þë-
êÿíèí þâëàäëàðûäûðñà, îíëàðà ÿâÿçñèç àçàäëûã âåðèëìÿëèäèð.
Ìàääÿ 281. ßýÿð (îíëàð) áàøãà þëêÿíèí þâëàäëàðûäûðñà, (îíäà) àëû-
úû Àëëàù ãàðøûñûíäà àíä è÷ÿðÿê íÿ ãÿäÿð ýöìöø âåðäèéèíè ñþéëÿìÿëè,
ãóëóí âÿ éà êÿíèçèí ñàùèáè èñÿ òàìàêàð ö÷öí ýöìöø àéûðìàëû âÿ þç
ãóëó âÿ éà êÿíèçèíè àëà áèëÿð.
Ìàääÿ 282. ßýÿð ãóë þç àüàñûíà äåéÿðñÿ: “Ñÿí ìÿíèì àüàì äå-
éèëñÿí”, îíäà ùÿìèí àäàì þç ãóëóíó éàëàí äàíûøìàãäà èôøà åòìÿëè âÿ
ñîíðà îíóí ãóëàüûíû êÿñÿ áèëÿð.
488
 ÃßÄÈÌ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ÌÀÍÓ
ÃÀÍÓÍËÀÐÛ – ÌÀÙÀÁÀ ÄÙÀÐÌÀ-ØÀÑÒÐÀ

(Äùàðìà – äèíè ìÿíÿâè ãàéäàëà; øàñòðà – ùöãóãè ýþñòÿðèøëÿð âÿ ãà-

äàüàíëàðû ìöÿééÿí åäÿí ãàíóí).
Ìàíó ãàíóíëàðû áðàùìàí ìÿêòÿáëÿðèíèí áèð òÿðÿôèíäÿí å.ÿ.ÛÛ
ÿñðäÿí á.å.ÛÛ ÿñðèíÿ ãÿäÿð îëàí äþâðëÿð àðàñûäà ùàçûðëàíìûøäû. Ìàíó-
íó ãàíóíëàðû êëàññèê ñàíñêðèò äèëèíäÿ ðèòìèê áåéòëÿð – ùèìíëÿðäÿ èôàäÿ
åäèëèð. Ìàíó ãàíóíëàðûíû ìÿíáÿëÿðè òÿãðèáÿí å.ÿ.ÛÛ ìèíèëëèêäÿí áàøëà-
éàðàã òÿðòèá åäèëÿí Âåäëÿð îëìóøäóð.
Âåä-ëÿð äþðä ùèññÿäÿí – Ðèãâåä, Ñàìàâåä, Éàúóðâåä âÿ Àòùàðâà-
âåäëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áóíëàðäàí ÿí ãÿäèìè Ðèãâåäà (“ùèìíëÿðèáèë-
ìÿ”) àäëàíûð.
Ìàíó ãàíóíëàðû (“Ìàíó ñìðèòè”) 12 ôÿñèëäÿí 2685 ùèìí-ìàääÿäÿí
èáàðÿòäèð. Ùöãóã íîðìàëàðû ÿñàñÿí ÂÛÛÛ âÿ ÛÕ ôÿñèëëÿðäÿ òîïëàíìûøäûð.
Ìàíó ãàíóíëàðûíäà ÿùàëèíèí ñèëêè ãóðóëóøó, ìÿøüóëèééÿòè, àèëÿ áàø÷ûñû-
íûí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, âÿðÿñÿëèê ùöãóãó, äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè, äþâëÿò
áàø÷ûñûíûí ñèéàñÿòè âÿ ñ. ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð.
Ìàíó ãàíóíëàðûíûí èõòèñàðëà âåðèëìèø ìàääÿëÿðè:

Û Ôÿñèë

1. “Äàùè ìöäðèêëÿð îòóðàðàã þç àëÿìèíÿ äàëìûø Ìàíóéà (ùèíä-àðè-

ëÿðèí ìèôèê ùÿðáè áàø÷ûñû åùòèìàë åäèëèð) åùòèðàì åäÿðÿê áåëÿ áèð ñþçëÿ
ìöðàúèÿò åäèðëÿð.
2. Èëàùè, ìÿðùÿìÿò ýþñòÿð, ìöãÿääÿñ êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí ùÿð áèð
âàðíàíûí (ñèëê) äàõèëè ãóðóëóø ãàéäàñûíû áèçÿ åëàí åò...
4. Î, ùàíñû êè, îíóí ùàêèìèééÿòè ùöäóäñóçäóð, îíäàí ñîðóøàí
ìöäðèêëÿðÿ åéíè åùòèðàì ýþñòÿðÿðÿê úàâàá âåðäè: “Äèíëÿéèí!”.
5. Áó (äöíéà) ãàðàíëûã, ýþðöíìÿç, ãåéðè-ìöÿééÿí, àíëàøûëìàç îë-
äóüó ö÷öí éàðàðñûç, òàíûíìàç âÿ íåúÿ êè, äÿðèí éóõóéà ýåòìèø êèìè èäè.
489
 6. Îíäà èëàùè þçö éàðàäàí ... ãàðøûñûàëûíìàç ãöââÿ êèìè ýÿëÿðÿê
ãàðàíëûüû (øÿðè) ãîâäó.
21. ßââÿëúÿ î, áöòöí (éàðàíìûø âàðëûãëàðû), âåäëÿðÿ ìöâàôèã îëàðàã
îíëàðûí àäëàðûíû, ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíè âÿ ùÿéàò òÿðçèíè ìöÿééÿí åòäè.
31. Äöíéàíûí ðèôàùû, ö÷öí î, (Ïðóñ – èëàùè áÿäÿí âÿ ðóù) þç äèëèí-
äÿí, ÿëëÿðèíäÿí, áàëäûðëàðûíäàí âÿ àéàäëàðûíäàí (ìöâàôèã îëàðàã)
áðàùìàí, êøàòðè, âàéøè âÿ ñóäóð éàðàòäû.
32. Þç áÿäÿíèíè ùèññÿëÿðÿ áþëÿí Ùÿãã-Òÿàëà éàðûñûíû êèøè âÿ éàðû-
ñûíû ãàäûí éàðàòäû.
87. Áó êàèíàòû ñàõëìàã ö÷öí î, îíóí äèëèíäÿí, ÿëëÿðèíäÿí, áàëäûð-
ëàðûíäàí âÿ àéàãëàðûíäàí éàðàíàíëàðû õöñóñè (þùäÿ÷èëèê) âÿ ìÿøüóëèé-
éÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åòäè.
88. Áðàùìàíëàðû î, (âåäëÿðè) þéðÿíìÿê âÿ þéðÿòìÿê, þçö ö÷öí âÿ
áàøãàëàðû ö÷öí èàíÿ âåðìÿê, ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðìÿê âÿ åùòèðàì åäèë-
ìÿñè ö÷öí òÿéèí åòäè.
89. Êøàòðèëÿðÿ î, õàëãû ãîðóìàã, ãàéüû ýþñòÿðìÿê, èàíÿ âåðìÿê,
âåäëÿðè þéðÿíìÿê, äöíéàíûí ÿéëÿíúÿëÿðèíäÿí ÷ÿêèíìÿéè áóéóðäó.
90. Âàéøèéÿ ìàë-ãàðà ñàõëàìàã, èàíÿ âåðìÿê, Âåäëÿðè þéðÿíìÿê,
òèúàðÿò åòìÿê, áîðú ïóë âåðìÿê âÿ òîðïàüû áåúÿðìÿéè áóéóðäó.
91. Éåð öçöíöí ùàêèìè, éàëûç øóäóðàëàðà ìÿøüóëèééÿò êèìè áó ö÷
âàðíàéà õèäìÿò åòìÿéè áóéóðäó.
99. Äöíéàéà ýÿëÿí áðàùìàí éåð öçöíäÿ àëè ìþâãå òóòàðàã, áöòöí
éàðàäûëàíëàðûí ñàùèáè êèìè, Ãàíóíëàð õÿçèíÿñèíè ãîðóéóð.

ÛÛ Ôÿñèë

1. Ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðû (âåäëÿðè) áèëèí, ùàíñû êè, èíñàíëàð áó ãàíóí-

ëàð ÿñàñûíäà (éàøàéûð) âåäëÿðè þéðÿíÿíëÿðèí ãÿëáèíäÿ õåéèðõàùëûã êþê
ñàëûð, íèôðÿò âÿ åùòèðàñ ùÿìèøÿ éîõ îëóð;
2. Ìöñòÿñíà îëàðàã áÿõøèøëÿ ìöêàôàòëàíäûðûëìàãäà ìåéë åòìÿê àð-
çóîëóíìàçäûð. Ëàêèí áó äöíéàäà áó àðçóäàí óçàã îëìàã ãåéðè-ìöì-
490
êöäöð. Ìÿùç âåäëÿðèí þéðÿíèëìÿñè âÿ âåäëÿðèí ýþñòÿðèøèíè èúðà åòìÿê
(áó) àðçóíóí ÿñàñûäûð.
12. Âåäëÿð, ìöãÿääÿñ ýþñòÿðèøëÿð, ...ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðûí äþðä
ÿñàñ ìÿíáÿéèíè åòèðàô åäèðëÿð.
31. Áðàùìàí àäûíûí áèðèíúè éàðûñû íÿúèáëèê, êøàòðèíèí – ãöäðÿòëè,
âàéøèíèí – ñÿðâÿò, øóäðàíûí àäû èñÿ íèôðÿò àäëàíûð.
32. Áðàùìàí àäûíûí èêèíúè éàðûñû õîøáÿõòëèê èôàäÿ åäÿí êÿëàìëàð,
êøàòðèíèí – ìöäàôèÿ îëóíìàã èôàäÿñè, âàéøèíèí – õåéèðõàùëûã âÿ øóä-
ðàíûí – õèäìÿò åòìÿê àäëàíûð.
155. Áðàùìàíëàð àðàñûíäà öñòöíëöê (ìöãÿääÿñ) áèëèêëÿðè, êøàòèðëÿð
àðàñûíäà øöúàÿòè, âàéøèëÿð àðàñûíäà òàõûëûí áîëëóüó (âÿ áàøãà ÿìëàê),
øóäðàëàð àðàñûíäà éàëíûç éàøû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

ÛÛÛ Ôÿñèë
12. Èêè äÿôÿ äîüóëàí ö÷öí (áðàùìàí ö÷öí) áðèíúè íèêàùà äàõèë îë-
ìà þç âàðíà öçâöíäÿí îëìàñû èëÿ ìÿñëÿùÿòäèð. Éåíè (èêèíúè âÿ ñ.) íè-
êàùà äàõèë îëàíëàðäà èñÿ ãàäûíëàð ö÷öí þçöíäÿí éóõàðû âàðíàíûí öç-
âöíäÿí ñå÷èëìÿñè ìÿñëÿùÿòäèð.
13. Øóäðà ö÷öí øóäðà ãàäûí ñå÷èëìÿñè ìöÿééÿí åäèëèð, âàéøè ö÷öí
øóäðà ãàäûí âÿ þç âàðíàñûíäàí îëàí ãàäûí, êøàòðè èñÿ þçöíäÿí àøàüû èêè
âàðíà öçâöíäÿí îëàí ãàäûí âÿ þç âàðíàñûíäàí îëàí ãàäûí, áðàùìàí èñÿ
þçöíäÿí ÿââÿëêè ö÷ âàðíà âÿ þç âàðíàñûíäàí îëàí ãàäûíû ñå÷ÿ áèëÿð.
15. Èêè äÿôÿ äîüóëàí, ùàíñû êè, þç àüûëñûçëûüûíäàí øóäðà ãàäûíëà åâ-
ëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, îíóí óøàãëàðû (øóäðà ãàäûíäàí îëàí óøàãëàð)
âÿ àèëÿñè øóäðà ñèëêèíÿ àèä åäèëìèð.
51. Ùå÷ áèð äèíäàð àòà þç ãûçûíû ÿðÿ âåðÿðêÿí íèøàí ö÷öí ÿí úöçè
áåëÿ (áàø ïóëó) àëìàìàëûäûð âÿ éàõóä þç ñèìèúëèéèíäÿí ïóë àëûðñà,
(îíäà) î, þç íÿñëèíè ñàòìûø ùåñàá îëóíóð.
55. (ßðÿ ýåäÿí) àðâàä (ÿðèíèí) àòàñûíûí, ãàðäàøëàðûíûí (ãàéíàòàíûí
ãàðäàøëàðûíà) þçöíöí âÿ ãàéûíëàðûíûí ÿìðëÿðèíÿ òàáå îëìàëû âÿ îíëà-
ðûí ùþðìÿòèíè ñàõëàìàëûäûð.
491
 56. Ùàðàäàêû ãàäûíëàðà åùòèðàì åäèëèð, îíäà Àëëàùëàð ðàçû ãàëûð, àí-
úàã ùàðàäà êè, îíëàðà ùþðìÿò åäèëìèð, ùå÷ áèð ìöãÿääÿñ ìÿðàñèì õå-
éèð ýÿòèðìèð.
57. Äÿðäëÿ éàøàéàí ãàäûíûí ìÿõñóñ îëäóüó àèëÿ òåçëèêëÿ ìÿùâ îëà-
úàã. Äÿðäñèç éàøàéàí ãàäûíûí ìÿõñóñ îëäóüó àèëÿäÿ, õîøáÿõòëèê ùÿ-
ìèøÿ äàâàì åäÿúÿêäèð.
60. Î àèëÿäÿ êè, ÿð þç àðâàäûíäàí ðàçûäûð âÿ ÿêñèíÿ, àðâàä þç ÿðè-
äÿí ðàçûäûð, õîøáÿõòëèê ùÿìèøÿ äàâàì åäÿúÿêäèð.

ÛÂ Ôÿñèë

2. Áðàùìàí éàøàéûøû ö÷öí âÿñàèò ÿëäÿ åòìÿëèäèð, ëàêèí áó çàìàí

áàøãàñûíà çÿðÿð âóðìàìàëû âÿ éàõóä ÷îõ úöçè çÿðÿð âóðìàëûäûð.
18. Î, (éåð öçöäÿ) åëÿ åòìÿëèäèð êè, îíóí ïàëòàðû, íèòãè âÿ ôèêèðëÿðè
îíóí éàøûíà, ìÿøüóëèééÿòèíÿ, ÿìëàê âÿçèééÿòèíÿ, ìöãÿääÿñ áèëèêëÿ-
ðèíÿ âÿ àèëÿñèíÿ ìöâàôèã îëñóí.
138. Î (áðàùìàí) äîüðó äàíûøìàëû, ëÿòàôÿòëè äàíûøìàëû, î, õîøàýÿë-
ìÿç ùÿãèãÿòè äàíûøìàìàëû âÿ õîøàýÿëÿí éàëàíû äàíûøìàìàëûäûð. Áó-
äóð ÿáÿäè ãàíóí (Äùàììà).
139. Íÿ éàõøûäûð, îíà éàõøû äåìÿëèäèð âÿ éà éàëíûç “éàõøû” äåìÿ-
ëèäèð. Î, ôàéäàñûç äöøìÿí÷èëèê âÿ éà ìöáàùèñÿéÿ ýèðìÿìÿëèäèð.
141. Î, êèìèíñÿ áÿäÿí öçâëÿðèíäÿ ÷àòûøìàìàçëûã âàðäûð, îíëàðû
ïÿðò åòìÿìÿëèäèð...áèëèêäÿí ìÿùðóì îëàíëàðû, ãîúàëàðû, ýþçÿëëèêäÿí
âÿ éàõóä ÿìëàêäàí ìÿùðóì îëàíëàðû, àøàüû ñèëêäÿí (êàñòàäàí) îëàí-
ëàðû äà ùÿì÷èíèí.
164. Î, ãÿçÿáëÿíèá áàøãà àäàìà äÿéÿíÿê ãàëäûðìàìàëûäûð, þç îü-
ëó âÿ øàýèðäèíäÿí áàøãà ùÿð ùàíñû áèð àäàìû âóðìàìàëûäûð, àõûðûíúû
èêè íÿôÿðè î, ñÿùâëÿðè äöçÿëòìÿê ö÷öí äþéÿ áèëÿð.
172. Áó äöíéàäà áàø âåðÿí ãàíóíñóçëóã ùå÷ äÿ äÿðùàë þç íÿòèúÿ-
ñèíè âåðìèð...Ëàêèí òÿäðèúÿí àðòûð. Î, (áðàùìàí) îíóí êþêëÿðèíè êèì
òÿðÿôèíäÿí åäèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã êÿñèð.
492
 173. ßýÿð (úÿçà) úèíàéÿòêàðûí þçöíÿ âåðèëìèðñÿ, îíäà îíóí îüóëëàðû-
íà âåðèëèð, ÿýÿð îüóëëàðûíà âåðèëìèðñÿ, îíäà îíóí íÿâÿëÿðèíÿ âåðèëèð. Ëà-
êèí ãàíóíñóçëóã åäÿí ùÿð áèð êÿñèí ÿìÿëè íÿòèúÿñèç (úÿçàñû) ãàëìûð.
174. Ãàíóíñóçëóãäàí áèð ìöääÿò î éàðàðëàíûð, ìöõòÿëèô ðèôàùà ÷à-
òûð, þç äöøìÿíëÿðè öçÿðèíäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ åäèð. Ëàêèí (ñîí îëàðàã) î
þçöíöí áöòöí (øàõÿëÿðè) âÿ êþêëÿðè èëÿ ìÿùâ îëóð.
175. Î ùÿãèãÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿí ùÿçç àëìàëûäûð, ìöãÿääÿñ
ãàíóíëàðà ÿìÿë åäèëìÿñèíäÿ äÿ, äàâðàíûøûíäà äà, òÿìèçëèêäÿ äÿ àðèëÿ-
ðÿ ëàéèã îëìàëûäûð; î, þç øàýèðäëÿðèíè, ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðà ÿìÿë åòìÿ-
éÿ ÷àüûðìàëûäûð. Î þç íÿôñèíè, þç ÿëëÿðèíè âÿ þç ãàðíûíû úèëîâëàìàëûäûð.
176. Î ñÿðâÿò òîïëàìàãäàí âÿ þç òÿëÿáàòûíû þäÿìÿêäÿí óçàã îë-
ìàëûäûð. ßýÿð î, ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðëà ðàçû äåéèëäèðñÿ âÿ ùÿòòà ãàíó-
íó èøëÿðëÿ áåëÿ, ÷öíêè îíëàð ýÿëÿúÿêäÿ áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿ áèëÿð âÿ éà
èíñàíëàðà çÿðÿð âóðà áèëÿð.
240. Ùÿð áèð éàðàäûëàí òÿê éàðàíûð âÿ òÿê äÿ þëöð. Áèðè þç õåéèðõàù-
ëûüûíà ýþðÿ (ìöêàôàòëàíäûðûëûð), äèýÿðè ýöíàùëàðûíà ýþðÿ úÿçàëàíäûðûëûð.
256. Áöòöí ÿøéàëàð ñþçëÿ ìöÿééÿí åäèëèð, ñþç îíóí ÿñàñûäûð âÿ îí-
ëàð ñþçëÿðäÿí éàðàíûð, ùÿð êèì ñþçÿ åùòèíàñûç éàíàøûðñà, î, ùàìûñûíà
åòèíàñûçäûð.
258. Î äàèì, îíóí öðÿéè ö÷öí ôàéäàëû îëàí òÿíùàëûã ùàããûíäà ôè-
êèðëÿøìÿëèäèð âÿ éàõóä êèì òÿíùàëûã ùàããûíäà ôèêèðëÿøèðñÿ, éöêñÿê
õåéèðõàùëûüà ÷àòûð.
260. Âåä òÿëèìèíè áèëÿí áðàùìàí, þçöíö åëÿ àïàðà áèëèð êè, áó äàâ-
ðàíûøëà þç ýöíàùëàðûíû ýöíäÿëèê éîõ åäèð, äöíéàäà áðàùìàíûí òÿðèôèíè
ýþéëÿðÿ ãàëäûðûð.

ÂÛÛ Ôÿñèë

1. Ìÿí ñèçÿ ÷àðûí (ðà÷ûí) âÿçèôÿëÿðèíè èçàù åäÿúÿì âÿ ýþñòÿðÿúÿì

êè, ÷àð íåúÿ þçöíö àïàðìàëûäûð, î íåúÿ éàðàäûëûá âÿ î íåúÿ éöêñÿê
ìöâÿôôÿãèééÿòÿ ÷àòà áèëÿð.
493
 2. Âåäëÿðèí ãàíóí, ýþñòÿðèøëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã êøàòðè áöòöí áó
äöíéàíû ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ãîðóìàëûäûð.
14. ×àð (êøàòðè) ö÷öí Éàðàäàí (Àëëàù) þç îüëóíó áàø âåðÿíëÿðèí
ìöäàôèÿñèíè, ãàíóíëàðû ùÿéàòà êå÷èðÿíè – úÿçàíû éàðàäûð. Ùàíñû êè,
Áðàùìàíûí ìÿäùèíäÿí éàðàíûá.
15. Îíóí ãîðõóñóíäàí âåðèëÿí áöòöí ýþñòÿðèøëÿðè áöòöí éàðàäûëàí-
ëàð, ùÿðÿêÿòëèëÿð âÿ ùÿðÿêÿòñèçëÿð ñþçñöç ÿìÿë åòìÿëèäèð âÿ îíóí èúðà
åäèëìÿñèíäÿí éàéûíà áèëìÿçëÿð.
19. ßýÿð úÿçà ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ âåðèëÿðñÿ âÿ ñîíðà (ëàçûìè ñÿâèé-
éÿäÿ) äÿðê åäèëÿðñÿ, î õàëãû õîøáÿõò åäèð. Ëàêèí äöøöíöëìÿìèø úÿçà
– î ùàìûñûíû, ìÿéóñ åäèð.
20. ßýÿð ÷àð úÿçàéà ëàéèã îëàíëàðà äÿðùàë úÿçà òÿéèí åòìèðñÿ, îí-
äà ýöúëöëÿð ýöúñöçëÿðè øèøäÿ îëàí áàëûã êèìè éåéÿð.
35. ×àð âàðíàíûí ìöäàôèÿ÷èñè îëìàëûäûð...Ùàíñû êè, îíëàðûí âÿçèé-
éÿòèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ìöõòÿëèô þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.
58. ×àð ÿí ìöùöì èøëÿð áàðÿñèíäÿ ...÷àð èäàðÿ÷èëèéèíÿ äàèð, áðàù-
ìàí àëèìëÿðëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëèäèð.
59. ....Îíëàðëà áèðëèêäÿ þç ãÿòè ãÿðàðûíû âåðÿí (÷àð) èøëÿðè èúðà åòìÿ-
ëèäèð.
88. Äþéöøäÿ úÿñóðëóã, õàëãû ìöäàôèÿ, áðàùìàíà åùòèðàì – ÷àðûí
õîøáÿõòëèéÿ ÷àòìàñû ö÷öí ÿí éàõøû âàñèòÿäèð.
115. Î (÷àð) ùÿð áèð êÿíä ö÷öí àüñàããàë, ùÿð îí êÿíä ö÷öí îíáà-
øû, 20 êÿíä ö÷öí àüñàããàë, 100 (êÿíä) ö÷öí éöçáàøû, ìèí (êÿíä) ö÷öí
ìèíáàøû òÿéèí åòìÿëèäèð.
121. Âÿ ùÿð áèð øÿùÿðäÿ î øÿùÿð èøëÿðè öçðÿ ðÿèñè òÿéèí åòìÿëèäèð.
124. ×àð î ìÿìóðëàðûí ÿìëàêûíû ìöñàäèðÿ åäèá, þçëÿðèíè èñÿ ñöð-
ýöí åòìÿëèäèð êè, îíëàð øèêàéÿò÷èëÿðèíäÿí ïóë (ðöøâÿò) àëûðëàð.
140. Ùÿð áèð èøè äèããÿòëÿ àðàøäûðàí ÷àð, ÷îõ úèääè îëìàëû âÿ åéíè çà-
ìàíäà, ìÿðùÿìÿòëè îëìàëû âÿ áåëÿ êè, úèääè âÿ ìÿðùÿìÿòëè ÷àð ùàìû
òÿðÿôèíäÿí åùòèðàìëà ãàðøûëàíûð.

494
 ÂÛÛÛ Ôÿñèë
1. Ìÿùêÿìÿ èøèíÿ áàõìàã èñòÿéÿí ÷àð õöñóñè ýåéèìäÿ áðàùìàí
âÿ òÿúðöáÿëè ìöøàâèðëÿðëÿ ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿëèäèð.
2. Î, îòóðàðàã âÿ éà àéàã öñòÿ, ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðäûüû âÿçèééÿòäÿ, éà-
ðàøûãëû âÿ úèääè ýþðêÿìäÿ ÷ÿêèøÿí òÿðÿôëÿðèí èøëÿðèíè àðàøäûðìàëûäûð.
3. Ùÿð ýöí (î) áèð-áèðèíèí àðäûíúà 18 íþâ öçðÿ éåðëè àäÿò âÿ ìö-
ãÿääÿñ ãàíóíëàð ÿñàñûíäà èøëÿðè àðàøäûðûð.
4. Áó íþâëÿðäÿí áèðèíúèñè áîðúóí þäÿíèëìÿñè; 2) ýèðîâ âÿ ìÿðú; 3)
þçýÿ ÿìëàêûíû ñàòìàã; 4) éîëäàøëàð, øÿðèêëÿð àðàñûíäà ìöáàùèñÿëÿðÿ
áàõìàã; 5) áàüûøëàìà (ùÿäèééÿåòìÿ).
5. 6) Èìòèéàçû þäÿìÿìÿê; 7) ìöãàâèëÿíè; 8) àëãû âÿ ñàòãûíûí ëÿüâ
åäèëìÿñè; 9) (ìàë-ãàðà) ñàùèáëÿðè âÿ (÷îáàíëàð) ãóëëóã÷óëàð àðàñûíäà-
êû ìöáàùèñÿëÿðè
6. 10) Ñÿðùÿäëÿðÿ (ìÿðçëÿð) äàèð ìöáàùèñÿëÿð, 11) ùÿðÿêÿòè èëÿ
òÿùãèð åòìÿê; 12) áþùòàí; 13) îüóðëóã; 14) ãóëäóðëóã âÿ çîðàêûëûã;
15) çèíàêàðëûã.
7. 16) ßð âÿ àðâàäûí âÿçèôÿëÿðè; 17) ìèðàñûí áþëöíìÿñè; 18) åùòèðàñëû
îéóíëàð (ãóìàðáàçëûã) âÿ ìÿðú ìöáàùèñÿëÿðè. Áåëÿëèêëÿ, äöíéÿâè ìÿù-
êÿìÿ ãàéäàñûíäà áàõûëàí 18 ìöáàùèñÿ èøëÿðè áóíëàðäàí èáàðÿòäèð.
9. ßýÿð ÷àð øÿõñÿí èøè àðàøäûðìûðñà, îíäà î èøÿ áàõìàã ö÷öí áèëèê-
ëè áðàùìàí òÿéèí åòìÿëèäèð;
10. Î èñÿ ö÷ íÿôÿð êþìÿê÷è èëÿ àëè ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëÿðÿê, ÷àð òÿðÿ-
ôèíäÿí ùÿâàëÿ åäèëìèø áöòöí èøÿ áàõìàëûäûð.
13. Âÿ éà êèìñÿ ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿéèð âÿ éàõóä äöçöíö äåìÿê
ëàçûìäûð, êèìñÿ ùå÷ íÿ äàíûøìàéûð âÿ éà éàëàí äàíûøûð, ýöíàùà áàòûð.
14. Ùàðàäà êû, ãàíóí ãàíóíñóçëóãäàí ìÿùâ îëóð, ùÿãèãÿò-éàëàí-
äàí, þçö äÿ ùàêèìëÿðèí ýþçö ãàðøûñûíäà, îíäà îíëàð äà ìÿùâ îëóð.
15. “Ãàíóí êîðëàíûð, íÿ âàõò êè, îíó ïîçóðëàð; ãàíóí ãîðóéóð, íÿ
âàõò êè, îíà ÿìÿë åäèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ãàíóíó ïîçìàã îëìàç. ×öíêè,
ïîçóëìóø ãàíóí áèçè úÿçàëàíäûðà áèëÿð”.
17. Èíñàíëàðû ùÿòòà þëöìäÿí ñîíðà äà ìöøàéèÿò åäÿí éåýàíÿ äîñò
ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèäèð; âÿ éà ãàëàí ùàìûñû áÿäÿíëÿ áèðëèêäÿ þëöð.
495
 18. ßäàëÿòñèç ùþêìöí ýöíàùëàðûíûí 1/4 ìöãÿññèðèí öçÿðèíÿ, 1/4
éàëàíäàí øàùèäëèê åäÿíÿ, 1/4 áöòöí ùàêèìëÿð òÿðêèáèíÿ, 1/4 ÷àðûí ïà-
éûíà äöøöð.
19. Ëàêèí ìÿùêóì åäèëÿí ëàéèãëè ìÿùêóì åäèëèðñÿ, ÷àð ýöíàùñûçäûð,
ùàêèìëÿð ýöíàùäàí àçàääûðëàð, ýöíàù (úèíàéÿòè) åäÿíèí öçÿðèíÿ äöøöð.
27. ×àð ùÿð áèð àçéàøëûíûí (éåòêèíëèê éàøû 16 éàøäûð) ìèðàñà ñàùèáëèê
ùöãóãóíó ãîðóéóá ñàõëàìàëûäûð, ùÿëÿ êè, î àçéàøëûëûãäàí ÷ûõìàéûá.
28. Áåëÿ ùèìàéÿäàðëûã óøàãñûç (ñîíñóç) ãàäûíëàð, àèëÿñèíè èòèðìèøëÿð,
äóë ãàäûíëàð, ÿðèíÿ âÿôàëû îëàíëàð âÿ õÿñòÿëÿð ö÷öí äÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
29. ßäàëÿòëè ÷àð áó ãàäûíëàðûí ñàüëûüûíäà îíëàðûí ìöëêèééÿòèíè ìÿ-
íèìñÿìÿéÿ ÷àëûøàí ãîùóìëàðû îüðóëàð êèìè úÿçàëàíäûðìàëûäûð.
30. ×àð 3 èë ÿðçèíäÿ ñàùèáè ýèçëÿíìèø ÿìëàêû ñàõëàéà áèëÿð; 3 èë ÿð-
çèíäÿ ñàùèáè, áó ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà ÷àð ÿìëàêû ýþòöðÿ áèëÿð.
34. Èòèðèëìèø âÿ äàùà ñîíðà èñÿ òàïûëìûø ÿìëàê (õöñóñè) ìÿìóðëàð
òÿðÿôèíäÿí ñàõëàíìàëûäûð. Áó ÿìëàêûí îüóðëàíìàñûíäà èôøà îëóíìó-
øóí ùÿéàòûíà (÷àðûí) ÿìðèëÿ ôèë òÿðÿôèíäÿí ñîí ãîéóëìàëûäûð.
35. Èòìèø ÿøéà áàðÿäÿ ùÿãèãÿòè ñþéëÿéÿí àäàì: “Áó ìÿíÿ ìÿõñóñ-
äóð” äåéÿíäÿí ñîíðà ÷àð (ÿøéàíûí) 1/6 âÿ éà 1/12 ùèññÿñèíè ýþòöðÿ áèëÿð.
39. ×àð éåðèí àëòûíäàí òàïûëìûø ãÿäèì äÿôèíÿ âÿ ìåòàëëàðûí éàðûñû-
íû, òîðïàüûí ñàùèáè âÿ ìöùàôèçÿ÷èñè êèìè ýþòöðìÿëèäèð.
40. Îüðóëàð òÿðÿôèíäÿí îüóðëàíìûø ÿøéàíû ÷àð áöòöí âàðíà öçâëÿ-
ðèíÿ ãàéòàðìàëûäûð. Áåëÿ êè, ÿøéàëàðû ìÿíèìñÿìèø ÷àð îüðóíóí ýöíà-
ùûíû þçöíÿ ýþòöðìöø îëóðäó.
41. (×àð) ùàíñû êè, ìöãÿääÿñ ãàíóíëàðû áèëèð, âàðíàëàðûí, âèëàéÿòëÿ-
ðèí ãàíóíëàðû èëÿ òàíûø îëìàëû, òèúàðÿò ýèëäèéàëàðûíûí âÿ úÿìèééÿòëÿðè-
íèí (àèëÿëÿðèíèí) ãàéäàëàðûíû (þéðÿíìÿëè), áóíëàðûí ÿñàñûíäà ùÿð áèðè
ö÷öí ìöâàôèã ãàíóíëàð âåðìÿëèäèð;
43. Áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì åäèëìèø èøëÿðÿ ýþðÿ, íÿ ÷àð, íÿ ùÿð
ùàíñû áèð ñàðàé (ìÿìóðó) èääèà ãàëäûðìàìàëû âÿ ùå÷ âàõò èääèàíû äà-
éàíäûðìàìàëûäûð.
44. Ùÿì îâ÷ó, ùÿì äÿ ÷àð, ãàí èçëÿðèëÿ (éàðàëàíìûø âÿùøè ùåéâà-
íûí éóâàñûíû òàïàðàã), èôàäÿëÿð (ìÿëóìàòëàð) ÿñàñûíäà òÿùãèãàò àïàðà-
ðàã ùàíñû òÿðÿôèí ùàãëû îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿëèäèðëÿð.
496
 45. Ìÿùêÿìÿ ïðîñåññóàë ãàéäàëàðûíû ðÿùáÿð òóòàí (ùàêèì) áöòöí
äèããÿòè ùÿãèãÿòÿ (èääèàíûí) ïðåäìåòèíÿ, þçöíÿ (éÿíè, ÿäàëÿòñèçëèê
“ýþéëÿðèí ðÿüáÿòèíè” ãàçàíìàãëà áèð àðàéà ñûüà áèëìÿç), øàùèäëÿðÿ,
ùàäèñÿ éåðèíÿ, çàìàíà âÿ øÿðàèòÿ éþíÿëòìÿëèäèð;
47. Áîðúëóíóí áîðúó ãàéòàðìàñû áàðÿäÿ êðåäèòîð (÷àð ãàðøûñûíäà)
òÿãäèìàòëà ÷ûõûø åäèðñÿ, îíäà êðåäèòîð (áîðúà äàèð) ñöáóòëàð òÿäèì åò-
äèêäÿí ñîíðà, áîðúëóíó áîðúó þäÿìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëÿð.
48. Ùàíñû âàñèòÿëÿðëÿ êðåäèòîð þç áîðúóíó àëà áèëèðñÿ, î âàñèòÿëÿð-
äÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ î, áîðúëóíó þç áîðúóíó âåðìÿéÿ âàäàð âÿ
ìÿúáóð åäÿ áèëÿð.
49. ßõëàãè èíàìëà, ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñû èëÿ, ùèéëÿýÿðëèêëÿ,
ìÿúáóðåòìÿ éîëó èëÿ áåø çîðàêû ìåòîäëà êðåäèòîð áîðúóíó ýåðè àëà áè-
ëÿð (éÿíè, áîðúëóíóí ùÿéÿòèíäÿ îòóðìàã, ìàë-ãàðàñûíû ýþòöðìÿê,
áîðúëóíóí þçöíö, àðâàäûíû âÿ éà óøàãëàðûíû ùÿáñäÿ ñàõëàìàã, áîðúëó-
íó ÿëÿ êå÷èðèá þç åâèíÿ ýÿòèðìÿê âÿ ôèçèêè úÿçà òÿòáèã åòìÿêëÿ áîðúó
ãàéòàðìàüà ìÿúáóð åòìÿê).
50. Þç áîðúóíó àëìàã ö÷öí áîðúëóíó ìÿúáóð åäÿí êðåäèòîð, þç ìöë-
êèééÿòèíè ýåðè àëäûüûíà ýþðÿ ÷àð òÿðÿôèíäÿí ìÿçÿììÿò åäèëìÿìÿëèäèð;
52. ßýÿð áîðúëó þç áîðúóíó äàíûðñà, îíäà ìÿùêÿìÿäÿ áîðúó þäÿ-
ìÿéè òÿëÿá åäÿí èääèà÷û (áîðú âåðèëÿðêÿí) èøòèðàê åäÿíëÿðè âÿ éà áàø-
ãà ñöáóòëàðû òÿãäèì åòìÿëèäèð.
Ìÿùêÿìÿ àøàüûäàêû ùàëëàðäà áîðúà àèä èääèàíû ëÿüâ åòìÿéè íÿçÿð-
äÿ òóòóð (53-57 ìàääÿëÿð).
53. Ñþâäÿëÿøìÿíèí (ñàçèøèí) áàüëàíìàñûíäà èøòèðàê åòìÿéÿí øà-
ùèäëÿðè ýþñòÿðÿí èääèà÷û ùàíñû êè, þç èôàäÿëÿðèíäÿí èìòèíà åäèð âÿ éà
áèðèíúè âÿ éà ñîíðàêû èôàäÿëÿðèíäÿêè çèääèééÿòëÿðè ýþðìöð.
54. Âÿ éà èôàäÿ âåðèá, ñîíðà îíó äÿéèøèðñÿ âÿ éà ñîíðà îíóí âåð-
äèéè èôàäÿëÿð áàðÿäÿ äèíäèðèëäèêäÿ î, þçö îíëàðû òÿñäèã åòìèð.
55. Âÿ éà øàùèäëÿ ìöíàñèá îëìàéàí éåðäÿ áó ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ
äàíûøûð âÿ éà ñóàëëàðà úàâàáû ëàçûì îëàí øÿêèëäÿ âåðìÿêäÿí èìòèíà
åäèð âÿ éà ìÿùêÿìÿ çàëûíû òÿðê åäèð.
56. Âÿ éà îíó äàíûøìàüà ìÿúáóð åäÿíäÿ úàâàá âåðìèð âÿ éà èñòèíàä
åòäèéèíè ñöáóò åòìèð, þç èääèàñûíà äàèð ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìèð;
497
 57. Ùÿì÷èíèí äåéèð: “Ìÿíèì øàùèäëÿðèì âàðäûð”. Ëàêèí îíëàð
(ìÿùêÿìÿéÿ) äÿâÿò åäèëäèêäÿ îíëàðû ýÿòèðìèðñÿ îíäà ùàêèì áó éó-
õàðûäà ýþñòÿðèëÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ èääèàíû ëÿüâ åäèð.
61. Ìÿí ìöôÿññÿë îëàðàã êðåäèòîðóí ùàíñû áîðúëóëàðû ìÿùêÿìÿéÿ
ýÿòèðìÿéè âÿ áóíóíëà äà îíëàðûí äîüðó (èôàäÿëÿð) âåðìÿñèíè òÿìèí
åäÿúÿéèíè èçàù åäèðÿì.
62. Óøàãëàðû îëàí åâ ñàùèáè, éåðëè ÿùàëè – êøàòðè, âàéøè âÿ øóäðà, èä-
äèà÷û òÿðÿôèíäÿí ÷àüðûëàðñà, èôàäÿ âåðìÿéÿ áîðúëóäóð, áàøãàëàðû èñÿ
ìöñòÿñíà ùàëëàðäàí áàøãà èôàäÿ âåðÿ áèëìÿç.
64. Ýþñòÿðèëÿíëÿðèí øàùèä îëìàñû ãÿáóë åäèëìèð, èääèàäà ìàðàüû
îëàíëàð, éàõûí äîñòëàð, òÿðÿôëÿðèí ùÿìêàðëàðû âÿ äöøìÿíëÿðè, ÿââÿëëÿð
õÿéàíÿòäÿ èôøà åäèëÿíëÿð, àüûð õÿñòÿëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿð âÿ àüûð
ýöíàùëàðà ýþðÿ ðöñâàé åäèëìèøëÿð.
68. Ãàäûíëàð ãàäûíëàðà àèä îëàí èøëÿðäÿ øàùèäëèê åäÿ áèëÿðëÿð. Èêè
äÿôÿ äîüóëàíëàð, èêè äÿôÿ äîüóëàíëàðà, ñÿìèìè (øóäðà) øóäðàéà àèä
îëàí èøëÿðäÿ, àë÷àã äîüóëàíëàð àë÷àã äîüóëàíëàðà àèä èøëÿðäÿ øàùèäëèê
åäÿ áèëÿðëÿð.
69. Àíúàã èñòÿíèëÿí ùÿð áèð àäàì, êèì îëìàãëàðûíäàí àñûëû îëìà-
éàðàã þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ùàäèñÿéÿ ýþðÿ øàùèäëèê åäÿ áèëÿðëÿð...
70. (Ùàäèñÿ øàùèäëÿðè) îëìàäûãäà, áåëÿ ùàëëàðäà ãàäûíëàð, óøàãëàð,
øàýèðäëÿð, ãîùóìàëàð, ãóëëàð âÿ éà ìóçäëó èø÷èëÿð èôàäÿ âåðÿ (øàùèä-
ëèê) áèëÿðëÿð.
71. Ëàêèí ùàêèìëÿð óøàãëàðûí, ãîúàëàðûí âÿ õÿñòÿëÿðèí èôàäÿëÿðèíè
ùÿãèãè îëìàéàí , åòèáàðñûç ãÿáóë åäÿðÿê, îíëàðû àíëàãñûçëàðûí èôàäÿëÿ-
ðè èëÿ åéíèëÿøäèðÿ áèëÿðäè.
73. ßýÿð øàùèä èôàäÿëÿðèíäÿ ôèêèð àéðûëûüû ìþâúóä îëàðäûñà, îíäà
÷àð ñÿñëÿðèí áÿðàáÿðëèéè îëäóãäà éàõøû êåéôèééÿòëè øàùèäëèê åäÿí òÿðÿ-
ôèí, èêè äÿôÿ äîüóëàíëàð àðàñûíäà èñÿ ôèêèð àéðûëûüû îëäóãäà ÿí ëàéèãëè
òÿðÿôèí ëåùèíÿ ñÿñ âåðìÿëèäèð.
78. Ñÿðáÿñò èôàäÿ âåðÿí øàùèäëÿðèí èôàäÿëÿðè ìÿùêÿìÿ èúðààòû ö÷öí
ãÿáóë åäèëÿíäèð, ëàêèí áàøãà (ãÿðÿçëè) èôàäÿ âåðÿí øàùèäëÿðèí èôàäÿëÿ-
ðè èñÿ ùàêèìëÿð ö÷öí ãÿáóë îëóíìàçäûð.
498
 79. Ùàêèìëÿð ìÿùêÿìÿ èúëàñûíà òîïëàíìûø øàùèäëÿðÿ, èääèà÷ûíûí
âÿ úàâàáäåùèí èøòèðàêû èëÿ áåëÿ áèð ìöðàúèÿòëÿ ñàëàìëàøìàëûäûð.
80. “Áó èêè øÿõñ àðàñûíäà ñèçèí ýþçëÿðèíèç ãàðøûñûíäà áàø âåðìèø
ùàäèñÿ áàðÿäÿ íÿ áèëèðñèíèçñÿ, áöòöí ùÿãèãÿòè äàíûøûí, ÷öíêè ñèç áó èø-
äÿ øàùèäñèíèç”.
83. “Øàùèä ùÿãèãÿòè ñþéëÿäèêäÿ ïàêëàøûð, ùÿãèãÿòè ñþéëÿäèêäÿ îíóí
ìÿíÿâè õèäìÿòè éöêñÿëèð. Îíà ýþðÿ äÿ, áöòöí âàðíàëàðäàí îëàí øàùèä-
ëÿð ùÿãèãÿòè ñþéëÿìÿëèäèðëÿð.
84. “Ãÿëá þçö ãÿëáèí øàùèäèäèð âÿ ãÿëá þçö ãÿëáèí ñûüûíàúàüûäûð”.
Èíñàíëàðûí ÿí àëè øàùèäè – þç ãÿëáèíèçÿ íèôðÿò åòìÿéèí.
85. “Ýöíàùêàð þçöíÿ äåéèð: “Áèçè ùå÷ êÿñ ýþðìöð”, ëàêèí Àëëàùëàð
îíëàðû éàõøû ýþðöð. Ùÿì÷èíèí äÿ, îíëàðûí âèúäàíûíû.
87. (Ùàêèìëÿð)... Àëëàùëàðûí âÿ áðàùìàíëàðûí èøòèðàêû èëÿ (ñóðÿòëÿðè
÷ÿêèëìèø øÿêèëëÿðäÿ) öçëÿðèíè øèìàëà âÿ éà øÿðãÿ ÷åâèðÿðÿê, èêè äÿôÿ äî-
üóëàíëàðäàí äöçýöí (øàùèä) èôàäÿ âåðìÿëÿðèíè õàùèø åòìÿëèäèðëÿð.
88. Î (ùàêèì) áðàùìàíû (áó ñþçëÿðëÿ) äèíäèðìÿëèäèð: “ñþéëÿ”, êøàò-
ðèíè (áó ñþçëÿðëÿ); “äöçöíö ñþéëÿ”, âàéøèíè (áó ñþçëÿð ñþéëÿìÿêëÿ êè,
ÿýÿð ñÿí éàëàíäàí øàùèäëèê åòñÿí áó ÿìÿëèí îüóðëóã úèíàéÿòèíÿ áÿðà-
áÿð òóòóëàúàã êè, áó äà ìàë-ãàðà, òàõûë âÿ ãûçûë îüóðëóüóíà áÿðàáÿðäèð)
âÿ øóäóðó èñÿ (éàëàíäàí øàùèäëèéÿ ýþðÿ) úÿçà âåðèëÿúÿéè èëÿ (ùÿäÿëÿ-
éèð).
89. (Äåéèðëÿð): “Áðàùìàíûí ãàòèëèíèí, ãàäûíëàðûí âÿ óøàãëàðûí ãàòèë-
ëÿðèíèí, äîñòëàðûíû ñàòàíëàðûí (ÿçàá) âåðèëÿúÿéè éåð ùàðà îëàúàãäûðñà,
éàëàí øàùèäëèê åäÿíèí äÿ (àãèáÿòè) áåëÿ îëàúàãäûð.
109. ßýÿð èêè òÿðÿô (ìöÿééÿí) ÿøéà áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åäèð, ùàíñû
êè, ýþðÿíëÿð òÿðÿôèíäÿ (î) äÿãèã òÿñäèã åäèëìèðñÿ âÿ (ùàêèì) ùÿãèãÿ-
òè ìöÿééÿí åäÿ áèëìèðñÿ, î (ùàêèì) îíëàðû àíä è÷ìÿêëÿ ùÿãèãÿòè à÷-
ìàüà (ìÿúáóð åäÿ áèëÿð).
113. (Ùàêèìëÿð) áðàùìàíà þç “ñþç”ëÿðèíèí ÿäàëÿòëèëèéèíÿ, “êøàòðè-
ëÿðÿ” – “úÿíý (äþéöø) àðàáàñû” âÿ “ñèëàùû”, âàéøèëÿðÿ – “èíÿêëÿðè”,
“òàõûëû” âÿ “ãûçûëû” âÿ øóäóðàíû èñÿ áöòöí àüûð “úèíàéÿòëÿðè” èëÿ àíä è÷-
ìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëÿðëÿð.
499
 114. Âÿ éà (ùàêèìëÿð) ìöùöì èøëÿðäÿ îíëàð èñòÿäèêëÿðè øÿõñè (ùàí-
ñû êè, ñûíàãäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèðëÿð) àëîâà òîõóíìàüà âÿ éà ñóéà àòûë-
ìàüà âÿ éà àðâàäûíûí âÿ éà ãûçûíûí ñà÷ûíà àéðû-àéðûëûãäà òîõóíìàüà
ìÿúáóð åäÿ áèëÿðäèëÿð.
115. Êèì êè, àëîâ éàíäûðìûð, äÿðùàë ñóéóí öçöíÿ (éÿíè áàòìûð) ÷û-
õûð, êèìèíëÿ êè, áÿäáÿõò ùàäèñÿ áàø âåðìèð, î, ùàãëû ùåñàá åäèëÿðÿê
àçàä åäèëèð (áÿðàÿò àëûð).
117. Èñòÿíèëÿí ùàëäà íÿ âàõò êè, ìÿùêÿìÿäÿ éàëàí èôàäÿ âåðèëèáñÿ,
(ùàêèì) âåðèëìèø ãÿðàðû ëÿüâ åòìÿëèäèð.
118. Âåðèëìèø èôàäÿ ÿýÿð õÿñèñëèéèí, ùóøñóçëóüóí, ãîðõóíóí,
äîñòëóüóí, ÷ûëüûíëûüûí, íèôðÿòèí, àâàìëûüûí âÿ íàìóññóçëóüóí íÿòèúÿ-
ñè îëàðäûñà, (îíäà) îíóí ùöãóãè ãöââÿñè éîõäóð;
123. ßäàëÿòëè ÷àð éàëàí÷û øàùèäëèéÿ ýþðÿ àøàüû ö÷ âàðíàíûí öçâëÿ-
ðèíè ùÿì úÿðèìÿ åäÿ âÿ ãîâà, áðàùìàíû èñÿ éàëíûç ãîâà áèëÿð.
124. Äöíéÿâè áÿäÿí âÿ ðóùäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí Ìàíó, àøàüû ö÷ âàð-
íàíûí úûçàëàíäûðûëìàëû 10 áÿäÿí öçâöíö ýþñòÿðèð êè, (ùÿìèí) àäàì-
ëàðû (áåëÿ) úÿçàëàíäûðìàã îëàð. Ëàêèí áðàùìàí õÿñàðÿòñèç (þëêÿäÿí)
÷ûõàðûëìàëûäûð.
125. (Îíëàð àøàüûäàêûëàðäûð): óøàã äîüàí îðãàí, áÿòí, äèë, èêè ÿë âÿ
èêè àéàã, ýþç, áóðóí, èêè ãóëàã, ùÿì÷èíèí, (áöòöí) áÿäÿí.
126. (×àð) úèíàéÿòèí ñÿáÿáèíè, áàø âåðäèéè âàõòû âÿ éåðè, úèíàéÿò-
êàðûí ñàüëàìëûã âÿçèééÿòèíè (úÿçàíû ÷ÿêÿ áèëÿúÿéè) âÿ úèíàéÿòèí ìî-
òèâèíè íÿçÿðÿ àëûá, îíà ëàéèã îëàíû úÿçàëàíäûðìàëûäûð.
128. ×àð, úèíàéÿòÿ ëàéèã îëìàéàíû úÿçàëàíäûðûá, úèíàéÿòÿ ëàéèã
îëàíû úÿçàëàíäûðìàçäûðñà, þçöíÿ áþéöê øÿðÿôñèçëèê ýÿòèðèð âÿ þëöìöí-
äÿí ñîíðà úÿùÿííÿìÿ ýåäèð.
129. Î ÿââÿëúÿ (ñàäÿ) ìÿçÿììÿò åòìÿëè, ñîíðà (úèääè) òþùìÿò åò-
ìÿëè, ö÷öíúö äÿôÿ úÿðèìÿ, ñîíðà èñÿ áÿäÿí úÿçàñû âåðìÿëèäèð.
140. Þç êàïèòàëûíû àðòûðìàã ö÷öí Âàñèøõòî (ÿôñàíÿâè ìöãÿääÿñ
ìöäðèêëÿðäÿí áèðè) òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ôàèçè ñÿëÿì÷è (ÿýÿð
îíäà ýèðîâ âàðäûðñà), àéäà 100 – äÿ 80 ôàèçèíè ýþòöðÿ áèëÿð.

500
 142. Âàðíà ãàéäàñûíäà ôàèçëÿð àéäà ìöâàôèã îëàðàã èêè, ö÷, äþðä
âÿ áåø ôàèç ìöÿééÿí åäèëèð (éÿíè, áðàùìàí 2, êøàòðè 3, âàéøè 4 âÿ øóäð
5 ôàèçè âåðìÿëèäèð).
144. (Ñàõëàíìàüà âåðèëìèø) ýèðîâ þçáàøûíà èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëìÿç;
îíäàí èñòèôàäÿ åäÿí (êðåäèòîð) þç àëàúàüû ôàèçäÿí èìòèíà åòìÿëè âÿ éà
(ÿýÿð ÿøéà èñòèôàäÿ åòìÿêäÿí çàé îëàðäûñà) îíäà î, ÿøéà ñàùèáèíè òÿ-
ìèí åòìÿëè, éÿíè, èëêèí îëàðàã îíóí äÿéÿðèíè þäÿìÿëè; ÿêñ òÿãäèðäÿ î
âåðèëìèø ýèðîâó îüóðëàìûø ùåñàá îëóíóð.
146. Ìöëêèééÿò÷è îíà ìÿõñóñ ìÿñÿëÿí èíÿêäÿí, äÿâÿäÿí, ìèíèê
àòûíäàí âÿ ñ. áèð äîñò êèìè áàøãàñûíà, îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿñèíÿ èúàçÿ
âåðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã î, äàèì ìöëêèééÿòÿ ñàùèáëèê ùöãóãóíó èòèðìèð;
147. (Ëàêèí öìóìèééÿòëÿ), ìöëêèééÿò÷è îíóí ýþçö ãàðøûñûíäà äè-
ýÿðëÿðèíèí îíóí (ìöëêèééÿòèíäÿí) èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíè ýþðöð âÿ áó 10
èëäÿí àðòûã äàâàì åäÿðñÿ (îíäà) ìöëêèééÿò÷è îíà ìÿõñóñ îëìóø ÿì-
ëàêû ýåðè òÿëÿá åäÿ áèëìÿç.
148. ßýÿð (ìöëêèééÿò÷è) ñÿôåù, àçéàøëû äåéèëäèðñÿ âÿ ÿýÿð îíóí ÿìëà-
êûíäàí èñòèôàäÿ îíóí ýþçö ãàðøûñûíäà áàø âåðèðñÿ, áó ÿìëàê ãàíóíó éîë-
ëà þçýÿíèíêèëÿøäèðèëÿ áèëèíÿð; ñàùèáè áó ìöëêèééÿòè ñàõëàéà äà áèëÿð.
163. Ñÿðõîøëàð âÿ éà àüûëñûçëàð, õÿñòÿëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿð, ãóë-
ëàð, óøàãëàð âÿ àùûë ãîúàëàð âÿ éà âÿêèë åäèëìÿìèø øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí
áàüëàíàí ìöãàâèëÿëÿð ãàíóíñóçäóð.
164. Ãàíóí âÿ éà ìöÿééÿí åäèëìèø àäÿòëÿðÿ çèää îëàðàã áàüëàí-
ìûø ìöãàâèëÿíèí ùå÷ áèð ãöââÿñè éîõäóð. Áàõìàéàðàã êè, îíóí (ìö-
ãàâèëÿíèí) áàüëàíìàñû òÿñäèã åäèëèð (ñöáóò åäèëèð).
165. Ñàõòà ýèðîâ âÿ éà (ñàõòà) ñàòûø, ñàõòà ùÿäèééÿ âÿ éà (îíóí)
ãÿáóë åäèëìÿñè âÿ áöòöí äèýÿðëÿð, ùàíñû êè, îðàäà ùèéëÿ âàð, (ùàêèì)
îíó ëÿüâ åòìÿëèäèð.
167. ßýÿð ùÿòòà ãóë áåëÿ, þç àüàñûíûí õåéðèíÿ ìöãàâèëÿ áàüëàéûð-
ñà, îíäà (åâ) ñàùèáè, îíóí þç þëêÿñèíäÿ âÿ éà áàøãà þëêÿäÿ éàøàéûá
éàøàìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, î, (ãóëóí ñàùèáè) áó ìöãàâèëÿäÿí
èìòèíà åòìÿìÿëèäèð.
168. Çîðëà àëûíàí, çîðëà ñàùèá îëóíàí, çîðëà éàçìàüà ìÿúáóð åäèëÿí
âÿ áöòöí áàøãà ìÿúáóð åäèëÿí èøëÿðè, Ìàíó ãåéðè-ãàíóíè åëàí åäèð.
501
 177. Áîðúëó þç áîðúóíó êðåäèòîðà, ÿýÿð þç âàðíàñû âÿ éà àøàüû âàðíà-
äàíäûðñà, èøëÿéèá (øÿõñè ÿìÿéè èëÿ) þäÿìÿêëÿ ãàéòàðà áèëÿð, ÿýÿð áîðúëó
éóõàðû âàðíàíûí íöìàéÿíäÿñèäèðñÿ, îíäà î áîðúó òÿäðèúÿí ãàéòàðà áèëÿð.
195. ßýÿð íÿñÿ ýèçëè îëàðàã âåðèëèá âÿ éà àëûíûáñà, îíäà î, ìÿõôè îëìà-
ëû âÿ ýèçëè ýåðè ãàéòàðûëìàëûäûð, íåúÿ âåðèëèá, åëÿúÿ äÿ, ãàéòàðûëìàëûäûð.
199. Ìÿùêÿìÿ ãàéäàëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã, áàüûøëàíàí âÿ éà ñà-
òûëàí ÿøéà ñàùèáè òÿðÿôèíäÿí äåéèë, ùÿð ùàíñû áèð þçýÿ øÿõñ òÿðÿôèíäÿí
òÿøêèë åäèëèðñÿ, îíäà áó ãàíóíñóç ùåñàá åäèëèð.
200. Ùàðàäà êû, èñòèôàäÿ âàð, ëàêèí ùöãóã áóíó íÿçÿðäÿ òóòìóð, áå-
ëÿ ùàëäà (ñàùèáëèéÿ) ñöáóò èñòèôàäÿ åäÿíèí äåéèë, ùöãóãóí òÿðÿôèíäÿ îë-
äóüóíó íÿçÿðäÿ òóòóð. Áåëÿ ãÿðàðà àëûíûð.
201. Êèìñÿ áàçàðäà ùàìûíûí ýþçö ãàðøûñûíäà (øàùèäëèéè èëÿ) ÿøéà-
íû àëûðñà, î, áó ÿøéàéà àëûúû êèìè ãàíóíè ùöãóãè ñàùèáëèê ÿëäÿ åäèð.
202. ßýÿð (ÿøéàíûí) ñàùèáèíè ìöÿééÿí åòìÿê îëìóðñà, àëûúû ùÿ-
ìèí ÿøéàíû àøêàð ñàòäûüûíà ýþðÿ áÿðàÿòäÿäèð âÿ ÷àð òÿðÿôèíäÿí úÿçà-
ëàíäûðûëìàäàí áóðàõûëûð, ëàêèí (ÿââÿëêè ñàùèáè), ùàíñû êè, ÿøéàäàí
ìÿùðóì åäèëèá, îíó (ñàòûúûäàí ýåðè) àëà áèëÿð.
203. Ãàðûøäûðûëìûø ìàëûí (òÿìèç ÿìòÿÿ àäû èëÿ) ñàòûøû, ùÿì÷èíèí,
çàé ìàëûí (éàõøû ÿìòÿÿ àäû èëÿ) ñàòûøû ãàäàüàíäûð, ùÿì÷èíèí (ìöÿé-
éÿí åäèëìèø ÷ÿêèäÿí) àøàüû ìàëûí âÿ îëìàéàí, (ýþç ãàáàüûíäà) ùÿì-
÷èíèí áàüëàìàñû à÷ûëìàéàí ìàëûí (ñàòûøû ãàäàüàíäûð).
214. ...Èíäè ìÿí ìÿâàúèá âåðèëìÿñèíÿ (ãàíóíè) ìöíàñèáÿò áèëäèðèðÿì.
215. Ìóçäëó (ãóëëóã÷ó âÿ éà èø÷è) ùàíñû êè, õÿñòÿëèéè éîõäóð, (àíúàã)
ùÿéàñûçëûã åäÿðÿê øÿðòëÿíäèðèëìèø èøè èúðà åòìÿêäÿí èìòèíà åäÿðñÿ, (îí-
äà) úÿðèìÿ åäèëìÿëèäèð... âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿâàúèá îíà þäÿíèëìÿëèäèð.
216. ßýÿð î (ùÿãèãÿòÿí) õÿñòÿ îëóáñà âÿ ñàüëàìëûãäàí ñîíðà (þç
èøèíè) éåðèíÿ éåòèðèðñÿ, èëêèí øÿðòÿ ìöâàôèã îëàðàã, íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿ-
âàúèáè îíà þäÿíèëìÿìÿëèäèð.
217. Àíúàã îíóí õÿñòÿ âÿ éà ñàüëàì îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îë-
ìàéàðàã, ÿýÿð ðàçûëàøäûðûëìûø èø îíóí òÿðÿôèíäÿí (âÿ éà áàøãàëàðû òÿ-
ðÿôèíäÿí) áàøà ÷àòäûðûëìàéûáñà, îíà ìÿâàúèá âåðèëìÿìÿëèäèð. Ùÿòòà
(áàõìàéàðàã êè, èø) ãèñìÿí éåðèíÿ éåòèðèëèá.
502
 218. Áåëÿëèêëÿ, ìÿâàúèáëÿ áàüëû ÿâÿçèí âåðèëìÿìÿñè ãàíóíó èëÿ
ìÿëóìàò âåðäèì. Èíäè ìÿí ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðèíèí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëà-
ãÿäàð ãàíóíó øÿðù åäèðÿì.
219. ßýÿð êèìñÿ ..., ìöãàâèëÿíè àíäû èëÿ òÿñäèã åäÿðñÿ, ëàêèí þç
òàìàùû öçöíäÿí îíó ïîçàðäûñà, îíäà (÷àð) îíó þç äþâëÿòèíäÿí
ãîâìàìàëûäûð.
220. Ìöãàâèëÿíè ïîçàí ùÿáñõàíàéà ñàëûíìàëûäûð, î (÷àð) ìöãàâè-
ëÿíè ïîçàíû 6 ãàò äÿéÿðèíäÿ íèøêà, (íèøêà ñóâàðíà âÿ øàòàìàëà “ìÿ-
ëóì ñàéäà ìèñ, ýöìöø âÿ ãûçûëäûð”) þäÿìÿéÿ ìÿúáóð åäèëìÿëèäèð.
221. ßäàëÿòëè ÷àð áó ãàíóíó îíó ïîçàíëàðà òÿòáèã åòìÿëèäèð.
222. ßýÿð ùÿð êèìñÿ áó äöíéàäà íÿèñÿ àëûá âÿ éà ñàòàíäàí ñîí-
ðà ïåøìàí îëóðñà, îíäà î, áó ÿøéàíû 10 ýöí ÿðçèíäÿ ãàéòàðà âÿ éà
àëà áèëÿð.
223. ßýÿð 10 ýöí ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà î, ãàéòàðà âÿ éà àëà
áèëìÿç.
229. Ìþâúóä ãàíóíëàðà ìöâàôèã îëàðàã ìÿí, ìàë-ãàðà ñàùèáëÿðè
âÿ ÷îáàíëàð àðàñûíäàêû ìöáàùèñÿëÿðè (òÿíçèìëÿéÿúÿê ãàéäàëàðû)
èçàù åäèðÿì.
230. Ýöíäöçëÿð (ìàë-ãàðàíûí) ãîðóíìàñû ìÿñóëèééÿòè ÷îáàíûí
öçÿðèíÿ, ýåúÿëÿð èñÿ ñàùèáèíèí öçÿðèíÿ äöøöð (ÿýÿð ìàë-ãàðà) îíóí
òþâëÿñèíäÿäèðñÿ, äèýÿð ùàëäà (ÿýÿð ìàë-ãàðà ýöíäöç âÿ ýåúÿ ÷îáà-
íà ùÿâàëÿ åäèëèáñÿ), îíäà ÷îáàí úàâàá âåðèð.
235. ßýÿð êå÷è âÿ éà ãîéóíëàðà úàíàâàð ùöúóì åäèð âÿ ÷îáàí
êþìÿéÿ ýÿëìèðñÿ, îíäà ùåéâàíëàðà úàíàâàðûí ùöúóì åòìÿñè âÿ îí-
ëàðû ìÿùâ åòìÿñèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòè ÷îáàí äàøûéûð.
236. ßýÿð îíëàð ëàçûìè ãàéäàäà ãîðóíóðñà âÿ ìåøÿäÿ îòàðûëûðñà,
ýÿôëÿòÿí úàíàâàð ùöúóì åäÿðÿê îíëàðäàí ùÿð ùàíñû áèðèíè ïàð÷àëà-
éûðñà, áåëÿ ùàëäà î, (÷îáàí) ìÿñóëèééÿò äàøûìûð.
245. ßýÿð èêè êÿíä àðàñûíäà ñÿðùÿäëÿðëÿ áàüëû ìöáàùèñÿ éàðà-
íàðñà (îíäà) ÷àð ñéàøòùà àéûíäà ñÿðùÿäëÿðè ìöÿééÿí åòìÿëè, ìÿðç-
ëÿðèí íèøàíëàðû àéäûí ýþðöíìÿëèäèð.

503
 252. Áó íèøàíëàðëà ÷àð ùÿì÷èíèí, òîðïàüà ýþðÿ ìöáàùèñÿ åäÿí èêè
òÿðÿôèí ìöíàãèøÿñèíè ìöääÿò ñàùèáëèéè âÿ äàèìè ñó àõûíû ÿñàñûíäà
ìöÿééÿí åòìÿëèäèð.
253. ßýÿð (ìÿðç) íèøàíëàðûíà áàõûø êå÷èðèëÿðêÿí øöáùÿëÿð éàðàíàð-
ñà, (îíäà) ñÿðùÿäëÿð àðàñûíäàêû ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëëè øàùèäëÿðÿ ùÿâàëÿ
åäèëèðìÿëèäèð.
254. Ñÿðùÿäëÿðëÿ áàüëû (èôàäÿ âåðÿí) øàùèäëÿð úàìààòûí èøòèðàêû èëÿ
ñÿðùÿä íèøàíëàðûíûí éàíûíäà ìöùàôèçÿ îëóíàí ùÿð èêè òÿðÿô îëìàãëà
äèíäèðèëìÿëèäèðëÿð.
255. Äèíäèðèëÿí (øàùèäëÿð) ñÿðùÿäëÿðëÿ áàüëû áèðýÿ éåêäèëëèêëÿ ìÿ-
ñÿëÿíè ùÿëë åäèá (éàçûëû) ñÿíÿä òÿðòèá åòìÿëèäèðëÿð.
258. Øàùèäëÿð (ùÿð èêè êÿíääÿ éîõäóðñà) äþðä ãîíøó êÿíääÿí îë-
ìàãëà þç ùþðìÿòè èëÿ òàíûíàí øÿõñëÿð êèìè, ÷àðûí èøòèðàêû èëÿ ñÿðùÿäëÿð
áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðìàëûäûðëàð.
263. ßýÿð ãîíøóëàð ñÿðùÿä íèøàíëàðû áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åäÿðêÿí
ñàõòà èôàäÿ âåðÿðäèëÿðñÿ, îíäà îíëàðûí ùÿð áèðè ÷àð òÿðÿôèíäÿí úÿðèìÿ
åäèëìÿëèäèðëÿð.
266. ....Èíäè èñÿ áþùòàíëà áàüëû ãÿðàðû åëàí åäèðÿì.
267. Áðàùìàíà èôòèðà àòàí êøàòðè 100 ïàí (ïóë âàùèäè – ìèñ êàðøà.
Êàðøàïàíà âÿ éà ïàíà), âàéøè 150 âÿ éà 200 ïàí úÿðèìÿ åäèëèð, øóäðà
èñÿ áÿäÿí úÿçàñû èëÿ úÿçàëàíäûðûëûð.
268. Êøàòðèíè øÿðëÿéÿí áðàùìàí 50 ïàíà, âàéøèíè øÿðëÿéÿí áðàù-
ìàí 25 ïàíà, øóáäðàíû øÿðëÿéÿí èñÿ áðàùìàí 20 ïàíà úÿðèìÿ åäèëèð.
269. Åéíè âàðíà öçâëÿðèíèí áèð-áèðëÿðèíÿ áþùòàí àòìàëàðûíà ýþðÿ 20
(ïàíà) úÿðèìÿ þäÿìÿëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ñþçëÿ òÿùãèðÿ ýþðÿ úÿðèìÿ
èêèãàò àðòûðûëìàëûäûð.
270. Áèð äÿôÿ äîüóëàí (øóäðà) èêè äÿôÿ äîüóëàíëàðû àüûð òÿùãèð åò-
äèéèíÿ ýþðÿ äèëè êÿñèëìÿëèäèð, ÷öíêè î, ÿí àøàüû òÿáÿãÿäÿíäèð.
272. ßýÿð î òÿêÿááöðëÿ áðàùìàíà þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéè
þéðÿäèðñÿ, îíäà ÷àð îíóí àüçûíà âÿ ãóëàãëàðûíà ãàéíàð éàü òþêìÿéè
ÿìð åòìÿëèäèð.
278. ...Èíäè ìÿí ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ áàøãàñûíà (ôèçèêè) õÿñàðÿò éåòèð-
ìÿêëÿ áàüëû ãÿðàðûí âåðèëìÿñèíè øÿðù åäèðÿì.
504
 279. Àøàüû âàðíàíûí íöìàéÿíäÿñè, éóõàðû ö÷ âàðíàíûí íöìàéÿí-
äÿëÿðèíèí áÿäÿí öçâöëÿðèíÿ õÿñàðÿò éåòèðèðñÿ, Ìàíó ãàíóíëàðûíà ýþ-
ðÿ øóäðàíûí äà ùÿìèí áÿäÿí öçâëÿðè äÿ êÿñèëìÿëèäèð.
280. Êèì ÿëèíè âÿ éà äÿéÿíÿéè áàøãà àäàìà (éóõàðû âàðíàéà)
ãàëäûðûðñà, îíóí ÿëè êÿñèëìÿëèäèð. Êèì íèôðÿòëÿ òÿïèê âóðóðñà, îíóí
àéàüû êÿñèëìÿëèäèð.
282. ßýÿð êèìñÿ óòàíìàäàí (éóõàðû âàðíàéà) òöïöðÿðñÿ, ÷àð îíóí
äîäàãëàðûíûí êÿñèëìÿñè áàðÿäÿ ÿìð âåðìÿëèäèð. ßýÿð êèìÿñÿ òÿðÿô ñè-
äèê ÷åíâðèëÿðñÿ, ÿýÿð êèìÿñÿ àðõà ýþñòÿðèëÿðñÿ (úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð).
286. ßýÿð êèìÿñÿ (ãÿñäÿí) õÿñàðÿò éåòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ àäàì-
ëàð âÿ éà ùåéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí çÿðáÿ åíäèëÿðñÿ, ùàêèìëÿð õÿñàðÿòèí
àüûðëûã äÿðÿúÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà úÿðèìÿ ìöÿééÿí åòìÿëèäèð.
287. ßýÿð áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð ùèññÿñèíÿ õÿñàðÿò éåòèðèëèá âÿ éà
ùÿìèí ùèññÿäÿí ãàí àõûðñà, îíäà (õÿñàðÿò âóðàí) ìöàëèúÿ ö÷öí ïóë
àéûðìàëû, âÿ éà úÿðèìÿ (âåðìÿëèäèð).
288. ßýÿð êèìñÿ áàøãàñûíûí ÿìëàêûíà ãÿñäÿí âÿ éà ãÿñäÿí îë-
ìàäàí çèéàí âóðàðñà (îíäà) ìöëêèééÿò÷è òÿìèí åäèëìÿëè âÿ äÿéìèø
çèéàí ãÿäÿð ÷àðà úÿðèìÿ þäÿíèëìÿëèäèð;
301. ....Èíäè îüóðãëà áàüëû ãÿðàðûí âåðèëìÿñè ãàéäàëàðûíûí øÿðùèíè
âåðèðÿì.
302. ×àð úèääè-úÿùäëÿ îüðóëàðû úÿçàëàíäûðìàëûäûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð î
îüðóëàðû úÿçàëàíäûðûðñà, îíóí øþùðÿòè àðòûð âÿ îíóí ÷àðëûüû ÷è÷ÿêëÿíèð.
307. (Õàëãû) ãîðóìàéàí ÷àð, ùàíñû êè, òîðïàã âåðýèñè, ìàëëàðäàí
ðöñóì, ùÿð ýöí (ýöë, ìåéâÿ âÿ òÿðÿâÿç) àëûð âÿ úÿðèìÿ éûüûð, (ëàêèí)
áó (÷àð) þëäöêäÿí ñîíðà äÿðùàë úÿùÿííÿìÿ ýåäèð.
308. Áó ÷àð þç õàëãûíûí áöòöí ýöíàùëàðûíû öçÿðèíÿ ýþòöðöð.
310. ×àð úèääè-úÿùäëÿ ãàíóíñóçëóüó ö÷ òÿäáèðëÿ (ùöäóäëà) àëìà-
ëûäûð: ùÿáñõàíà, ãàíäàëëàíìàã âÿ ìöõòÿëèô áÿäÿí úÿçàëàðû.
323. Àäëû-ñàíëû àèëÿäÿí îëàí èíñàíëàðûí, õöñóñèëÿ äÿ, ãàäûíëàðûí
âÿ ãèéìÿòëè äàø-ãàøëàðûí îüóðëàíìàñû, áÿäÿí úÿçàñû (âÿ éà äàùà
éöêñÿê) úÿçà âåðèëèð.

505
 332. ßýÿð úèíàéÿò (ìöëêèééÿò÷èíèí) ýþçö ãàðøûñûíäà âÿ çîðàêàðëûãëà
áàø âåðèðñÿ, áó ñîéüóí÷óëóãäóð. ßýÿð (úèíàéÿò) îíóí õÿáÿðè îëìàäàí
áàø âåðÿðñÿ, áó îüóðëóãäóð, îíóí áàø âåðìÿñè èíêàð åäèëñÿ áåëÿ.
345. Êèì êè, çîðàêûëûã åäèð, ãàòû úèíàéÿòêàðäûð. Î, áþùòàí÷û, îüðó
âÿ áàøãàñûíà äÿéÿíÿêëÿ çÿðáÿ âóðàíäàí äà òÿùëöêÿëèäèð.
347. Çîðàêûëûã ÿìÿëè òþðÿòìèø ìöãÿññèðè ÷àð íÿ äîñòëóã ìöíàñèáÿ-
òè, íÿ áþéöê ìÿíôÿÿò ÿâÿçèíÿ àçàäëûüà áóðàõìàìàëûäûð. ×öíêè êè, î
áöòöí ìþâúóä îëàíëàð ö÷öí òÿùëöêÿäèð.
349. Þçöíö ìöäàôèÿ çàìàíû, ùÿì÷èíèí èàíÿ áÿõøèøëÿðèíè, ãàäûíëà-
ðûí âÿ áðàùìàíëàðûí ãîðóíìàñûû àíûíäà (úèíàéÿòêàðû) þëäöðÿí, ãàíóíà
ýþðÿ úèíàéÿò åòìèð.
350. Ùÿð êÿñ, îíà (úèíàéÿò òþðÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ) ùöúóì åòìèøè òÿ-
ðÿääöä åòìÿäÿí þëäöðÿ áèëÿð...
351. Êèìñÿ áàøãàñûíû àøêàð âÿ éà ýèçëè þëäöðÿúÿéè áàðÿäÿ à÷ûã áÿ-
éàíàò âåðèðñÿ, (îíäà) ùå÷ êèì îíó òÿãñèðêàð ùåñàá åòìÿìÿëèäèð (ãà-
íóíâåðèúèíèí íÿçÿðèíäÿ), áó ùàëäà (ñàíêè) ãÿçÿáëè àäàì, ãÿçÿáëè àäà-
ìà ùöúóì åäèð.
352. Êèøèëÿðè ùàíñû êè, þçýÿ àðâàäëàðûíû òÿíýÿ ýÿòèðèð (ÿõëàãñûçëûüà
ìÿúáóð åäèð), ÷àð îíëàðû ëÿðçÿéÿ ñàëìàãëà úÿçàëàíäûðûëìàëû, ãîâìàëûäûð.
353. ×öíêè èíñàíëàðûí çèíàêàðëûüûíäàí âàðíàëàð ãàðûøûð, áóíóíëà äà
ýöíàù áàø âåðèð, ùÿòòà (íÿñëèí) êþêëÿðèíè ìÿùâ åäèð âÿ áöòöí äöíéà
ö÷öí ôÿëàêÿò éàðàäûð.
357. (Ãàäûíà) ùÿäèééÿ òÿêëèô åòìÿê, îíóíëà îéíàãëàøìà (øÿíëÿí-
ìÿê, çàðàôàòëàøìàã), îíóí ïàëòàðëàðûíà òîõóíìàã âÿ îíóíëà áèð ÷àðïà-
éûäà îòóðìàã – áöòöí (áó ùÿðÿêÿòëÿð) ùàìûñû çèíàêàðëûã ùåñàá åäèëèð.
359. Áðàùìàíëàðäàí áàøãà, çèíàêàðëûãäà ýöíàùêàð îëàíëàðûí ùàìû-
ñû åäàì úÿçàñûíà ëàéèãäèð, áöòöí äþðä âàðíàíûí ãàäûíëàðûíûí êåøèéè ÷ÿ-
êèëìÿëèäèð (ìöùàôèçÿ åòìÿê, ãîðóìàã ëàçûìäûð).
364. Êèì, ãûçûí èðàäÿñèíèí çèääèíÿ îëàðàã îíóí íàìóñóíà òîõó-
íóðñà, îíà äÿðùàë áÿäÿí úÿçàñû âåðèëìÿëèäèð. Ëàêèí îíóí íàìóñóíà
òÿúàâöç ãûçûí ðàçûëûüû èëÿ áàø âåðÿðäèñÿ âÿ îíëàðûí ùÿð èêèñè åéíè âàð-
íàäàí îëàðäûñà, î, úÿçàëàíäûðûëìûðäû.
506
 366. Àøàüû âàðíàäàí îëàí êèøè, éóõàðû âàðíàäàí îëàí ãûçëà çèíà åäÿð-
ñÿ, îíà áÿäÿí úÿçàñû âåðèëèð, ÿýÿð êèì þç âàðíàñûíäàí îëàí ãûçëà çèíà
åäèðñÿ, îíäà ãûçûí àòàñûíûí ðàçûëûüû èëÿ î êÿáèí ùàããû âåðìÿëèäèð;
371. ßýÿð ãàäûí þç ÿñë-íÿúàáÿòè âÿ (øþùðÿòïÿðÿñòëèéè) öçöíäÿí éî-
ëóíó àçàðñà, ÿðèíÿ õÿéàíÿò åäÿðñÿ, îíäà ÷àð îíó àäàìëàðûí òîïëàíäû-
üû éåðäÿ èòëÿðÿ ÷åéíÿòäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ÿìð âåðìÿëèäèð.
372. Î (÷àð) úèíàéÿòêàð -êèøèíè (àðâàäëà çèíà åòìèø êèøèíè) äÿìèð
÷àðïàéûäà éàíäûðìàã áàðÿäÿ ÿìð åòìÿëèäèð âÿ ÷àðïàéûíûí àëòûíà îäóí
÷îõ éûüìàã ëàçûìäûð êè, úàíû òàìàìèëÿ éàíñûí.
374. Èêè äÿôÿ äîüóëàíëàð âàðíàñûíûí öçâö îëàí, ìöùàôèçÿ åäèëÿí âÿ
éà åäèëìÿéÿí ãàäûíëà çèíà åòìèø øóäðà (áåëÿ úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð),
ÿýÿð ãàäûí ìöùàôèçÿ åäèëìèðñÿ, î (ýöíàùêàð) ÿìëàêäàí ìÿùðóì åäè-
ëèð âÿ úèíñèééÿò öçâö êÿñèëèð, ÿýÿð ãàäûí ìöùàôèçÿ åäèëèðñÿ, (ýöíàùêàð-
øóäðà) ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèëèð (þëöì úÿçàñû).
399. ×àð þç õÿñèñëèéèíäÿí ìàëëàðû (þëêÿäÿí) ÷ûõàðàí (òîïäàí ñàòûø-
ëà ìÿøüóë îëàí òàúèðèí) ìàëëàðûíû ìöñàäèðÿ åòìÿëèäèð, ÷öíêè îíà òèúàðÿò
åòìÿéÿ ÷àð èúàçÿ âåðìèø âÿ ìàëëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíû ãàäàüàí åòìèøäèð
(èíùèñàð÷ûëûüûí îáéåêòè Êÿøìèðäÿ ôèë, ùèíäèñòàíûí øÿðãèíäÿ íàçèê êÿòàí
âÿ éóí, ãÿðáäÿ àò, úÿíóáäà ãèéìÿòëè äàøëàð âÿ ìÿðúàí èäè).
400. Ýþìðöêäÿí éàéûíàí, âàõòûíäà àëìàéàí âÿ ñàòìàéàí, þç ìàë-
ëàðûíûí ñèéàùûñûíû (áÿéàííàìÿíè) ñàõòàëàøäûðàí (ðöñóìäàí) 8 äÿôÿ ÷îõ
úÿðèìÿ åäèëìÿëèäèð, ùàíñû êè, î, éàéûíìàüà ÷àëûøûðäû.
401. (×àð) áöòöí ñàòûëàí ìàëëàðûí àëûø âÿ ñàòûø ãèéìÿòëÿðèíè ìöÿé-
éÿí åòìÿëè, (ëàçûìè) áàõûø êå÷èðìÿëè, îíëàð ùàðäàí ÿëäÿ åäèëèá, ùàðàéà
àïàðûëûð, ñàõëàìà ìöääÿòè íÿ ãÿäÿðäèð, (åùòèìàë îëóíàí) ýÿëèð âÿ (åù-
òèìàë îëóíàí) õÿðúëÿð íåúÿäèð.
402. Áåø ýåúÿäÿí áèð âÿ éà èêè ùÿôòÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà ÷àð (òàúèðëÿð
ö÷öí) úàìààò ãàðøûñûíäà ãèéìÿòëÿðè ìöÿééÿí åòìÿëèäèð.
403. Áöòöí ÷ÿêè âÿ þë÷ö âàùèäëÿðèíÿ ëàçûìè ãàéäàäà èøàðÿ-íèøàí
(åòàëîí) ãîéóëìàëûäûð âÿ ùÿð 6 àéäàí áèð îíëàð éåíèäÿí áàõûëìàëûäûð
(éîõëàíûëìàëûäûð).

507
 408. Ýÿìèäÿ éöê äàøûéàíûí òÿãñèðè öçöíäÿí ùÿð íÿñÿ çàé îëàðäû-
ñà, îíäà äÿéìèø çèéàí áÿðàáÿð îëàðàã éöêö àïàðàíëàð òÿðÿôèíäÿí (ùÿð
áèðèíèí) þç ïàé ùèññÿñè âåðèëìÿëèäèð.
409. Ñÿéàùÿò÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí øèêàéÿòëÿð î ùàëäà ãÿáóë åäèëèð êè,
éöê àïàðàíëàðûí åùòèéàòñûçëûüûíäàí îíëàðûí éöêö çàé îëóð, ÿýÿð Àëëàù-
ëàðûí èðàäÿñè èëÿ áÿäáÿõò ùàäèñÿ áàø âåðèðñÿ, (îíëàðûí öçÿðèíÿ) úÿðèìÿ
ãîéóëìóð.
410. (×àð) âàéøèëÿðÿ òèúàðÿò åòìÿéè, áîðú âåðìÿéè, òîðïàüû ÿêèá áå-
úÿðìÿéè âÿ ìàë-ãàðà ñàõëàìàüû ÿìð åòìÿëèäèð. Øóäðàëàð èñÿ èêè äÿôÿ
äîüóëàíëàð âàðíàñûíà õèäìÿò åòìÿëèäèðëÿð.
415. Êþëÿëèéèí 7 äÿðÿúÿñè ôÿðãëÿíäèðèëèð: áàéðàã àëòûíäà ÿñèð àëûíàí-
ëàð, õèäìÿò ö÷öí òóòóëàíëàð, þç àüàñûíûí åâèíäÿ äîüóëàíëàð, ñàòûëàí âÿ
éà áÿõøèø åäèëÿíëÿð, âÿðÿñÿëèêëÿ âåðèëÿíëÿð âÿ úÿçàëàíäûðìà íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ãóëà ÷åâðèëÿíëÿð.
416. Àðâàä, îüóë âÿ ãóë – áó ö÷ íÿôÿð ìöëêèééÿòÿ ñàùèá îëà áèëìÿç.
Îíëàðûí ãàçàíäûüû ÿìëàê, îíëàðà ñàùèá îëàíûí ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èð.
418. ×àð ÷îõ ñàéûãëûãëà âàéøè âÿ øóäðàëàðû îíëàðûí öçÿðèíÿ äöøÿí
ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿëèäèð. ×öíêè áó èêè
âàðíà þç þùäÿëèêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðëàð. Îíëàð
(áöòöí) äöíéàíû äàüûòìûø îëóðëàð.
419. Î (÷àð) ùÿð ýöí ãàáàãúàäàí ùàçûðëàíìûø èøëÿðèí èúðà åäèëìÿ-
ñèíÿ, äàøûíàí éöêëÿðèí, äàõèë îëàí ìÿäàõèë âÿ ìÿõàðèúèí, ìÿäÿíëÿðèí
âÿ õÿçèíÿíèí èøëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿëèäèð.
420. Èëàùè Ãàíóíóí ýþñòÿðèøè èëÿ ÷àð èøëÿðè àõûðà ÷àòäûðûá áöòöí ýö-
íàùëàðû àðàäàí ãàëäûðàðàã, éöêñÿê ôÿðÿùÿ (ðèôàùà) ÷àòûð.

ÛÕ Ôÿñèë

1. Èíäè ìÿí ÿð âÿ îíóí àðâàäû ö÷öí ÿáÿäè ãàíóíëàðû øÿðù åäèì,

ùàíñû êè, óçóí áèðýÿ éîë ýåäèðëÿð, áèð éåðäÿ îëóðëàð. Íÿ âàõòñà àéðûëà-
úàãëàð.
508
 2. Ýåúÿ âÿ ýöíäöç ãàäûíëàð þç ÿðëÿðèíäÿí (ïàòðèàðõàëäàí) àñûëû âÿ-
çèééÿòäÿ îëìàëûäûðëàð.
3. Óøàãëûãäà îíó àòàñû, ýÿíúëèéèíäÿ ÿðè, ãîúàëûüûíäà îüóëëàðû ñàõ-
ëàéûð. Àðâàä ùå÷ âàõò ìöñòÿãèëëèéÿ ëàéèã äåéèëäèð.
4. (Þç ãûçûíû) âàõòûíäà (ÿðÿ âåðìÿéÿí) àòà ìÿçÿììÿòÿ ëàéèãäèð, (þç
àðâàäûíûí éàíûíäà îëìàéàí) ÿð ìÿçÿììÿòÿ ëàéèãäèð âÿ ÿðèíèí âÿôàòûí-
äàí ñîíðà äîüìà àíàñûíà áàõìàéàí îüóë ìÿçÿììÿòÿ ëàéèãäèð.
8. ßð àðâàäëà áèðëÿøäèêäÿí ñîíðà óøàã ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ äîüóëóð. Àð-
âàäûí ÿðÿ ýåòìÿñè (úàéà) îíäàí èáàðÿòäèð êè, î, éåíèäÿí ãàäûíäàí (úà-
éàäàí) äîüóëóð.
10. Èíñàí ãàäûíû òàì ýöúëÿ ãîðóéà áèëìÿç. Ëàêèí îíëàð (ãàäûíû)
àøàüûäàêû òÿäáèðëÿðè ýþðìÿêëÿ ãîðóíà áèëÿðëÿð.
11. (ßð) þç àðâàäûíà ÿìëàêûíûí ñàõëàíìàñû âÿ ìÿñðÿô îëóíìàñûíû,
ùÿð øåéè òÿìèç ñàõëàìàüû, äèíè ìÿðàñèìëÿðè (èúðà åòìÿéè), éåìÿê ùà-
çûðëàìàüû âÿ åâ ÿøéàëàðûíà ãàéüû ýþñòÿðèëìÿñèíè ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿð.
12. Åòèáàðëû âÿ ñÿäàãÿòëè àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí åâäÿ ñàõëàíûëàí ãà-
äûíëàð, òÿùëöêÿñèçëèêäÿí àðõàéûí îëà áèëìÿçëÿð. Éàëíûç êèìëÿð êè, þç-
ëÿðèíè þç õöñóñè èñòÿêëÿðè èëÿ ìöùàôèçÿ åäèëÿð, îíëàð (ãàäûíëàð) òàì òÿù-
ëöêÿñèçäèðëÿð.
13. Àëêîãîëëó è÷êèäÿí èñòèôàäÿ, éöíýöë ÿõëàãëû àäàìëàðûí úÿìèééÿ-
òèíÿ äàõèëîëìà, ÿðèíè òÿðê åòìÿ, ñÿðýÿðäàí ùÿéàòêå÷èðìÿ, íÿçÿðäÿ òó-
òóëìàéàí âàõòäà éàòìàã âÿ þçýÿ åâèíäÿ ýåúÿëÿìÿê àðâàäëàðûí ñöãó-
òóíó ìöÿééÿí åäÿí 6 ñÿáÿáäèð.
29. Êèì êè, þç ôèêðèíè ñþçöíö âÿ ùÿðÿêÿòèíè úèëîâëàéà áèëèð, þç ÿðè
ãàðøûñûíäà ñÿäàãÿòèíè ïîçìóð, îíóíëà áó äöíéàäà âÿ (ÿðèíèí þëöìöí-
äÿí ñîíðà) îíóíëà ñÿìàäà áèðýÿ éàøàéûð, úîìÿðä èíñàíëàð (îíëàðû) âÿ-
ôàëû àðâàäëàð (ñàäâè) àäëàíäûðûðëàð.
30. Ëàêèí þç ÿðèíÿ õÿéàíÿò åäÿí àðâàä, èíñàíëàð àðàñûíäà ìÿçÿì-
ìÿò åäèëèð âÿ (ýÿëÿúÿê ùÿéàòëàðûíäà) î ÷àããàëûí áÿòíèíäÿ èíêèøàô åäèð
âÿ õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëìàãëà þç ýöíàùûíà ýþðÿ úÿçàëàíûð.
31. (Èíäè) èñÿ áåëÿ áèð ìöãÿääÿñ ãàéäàëàðû äèíëÿéèí, áöòöí èíñàí-
ëàð ö÷öí ôàéäàëû (õèëàñåäèúè) îëàí, ùàíñû êè, .... êèøèëÿðèí íÿñèë àðòûðìà-
ëàðûíà àèääèð.
509
 33. Ìöãÿääÿñ ýþñòÿðèøëÿðÿ ýþðÿ ãàäûíëàð òîðïàã (ñàùÿñè) êèøèëÿð
èñÿ òîõóì ùåñàá åäèëèðëÿð. Èíñàíûí çÿêàëû áÿäÿíèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí
úàíëû, òîõóì âÿ òîðïàüûí áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèäèð.
45. Êèì ö÷ (áèðëÿøìÿäÿí): îíóí àðâàäû, îíóí þçö âÿ îíóí þâëàä-
ëàðûíäàí èáàðÿòäèðñÿ, éàëíûç îíëàð òàì äÿéÿðëè èíñàíëàðäûð (âåä áåëÿ
äåéèð) âÿ (àëèì) áðàùìàíëàð áó (ãàéäàíû) áåëÿ èôàäÿ åäèð: “ÿð àðâàäû
èëÿ áèðëèêäÿ áèð òàìëûã òÿøêèë åäèð”.
46. Íÿ ñàòûëàíäà, íÿ (ÿð) òÿðÿôèíäÿí òÿðê åäèëÿíäÿ çàìàí, (àðâàä)
ÿðèíäÿí àçàä åäèëìèð. Äðàùìàíû áèç áåëÿ áèëèðèê...
48. (Þçýÿ) èíÿêäÿí, ìàäéàíäàí, äÿâÿäÿí, êÿíèç-ãóëäàí, úàìûøäàí,
êå÷èäÿí âÿ ãîéóíäàí (îíóí ñàùèáè) âÿ éà îíëàðû ñàõëàéàí áàëà àëà áèë-
ìÿäèéèíÿ îëàí ìöíàñèáÿò, þçýÿ ãàäûíà îëàí (ìöíàñèáÿò) êèìèäèð.
49. Êèìëÿð êè, òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ ìàëèê äåéèë, ëàêèí òîõóìó âàðäûð
(âÿ) îíó þçýÿ òîðïàã ñàùÿñèíÿ àòàðàã, òàõûëäàí ýÿëèð ÿëäÿ åäÿ áèëìèð,
ëàêèí àðòûðà áèëÿðäè.
51. Èíñàíëàð äà åéíè èëÿ áåëÿäèð. Ãàäûíëà ÿð-àðâàä (íèêàù) ùöãóãó
îëìàéàíëàð þçýÿ òîõóìó êèìè òóì àòàðëàðñà...., (îíëàð) áàëà (ìÿùñóë)
àëà áèëìÿçëÿð.
52. ßýÿð ìÿùñóë áàðÿäÿ ñàùÿíèí ìöëèêèééÿò÷èñè âÿ òîõóìóí ìöë-
êèééÿò÷èñè àðàñûíäà ìöãàâèëÿ áàüëàíìàéûáñà, îíäà (àëûíàí) ìÿùñóë
ñàùÿíèí ìöëêèééÿò÷èñèíÿ ÷àòûð...
53. Ëàêèí ÿýÿð õöñóñè ìöãàâèëÿ èëÿ (ñàùÿ) ÿêèëìÿê ö÷öí áàøãàñû-
íà âåðèëèðñÿ, îíäà òîõóì ìöëêèééÿò÷èñè âÿ ñàùÿ ìöëêèééÿò÷èñè ùÿð èêè-
ñè áó äöíéàäà (áè÷èíèí) áèðýÿ èøòèðàê÷ûñû ùåñàá åäèëèðëÿð.
59. Þç ÿðèíäÿí þâëàäû îëìàéàí àðâàäà (ýþñòÿðèëÿí öñóëëà) àðçó
îëóíàí þâëàäû àëìàã ö÷öí ãàéíû âÿ (ùÿð ùàíñû áèð) ñàïûíäû èëÿ (éàõûí
ãîùóìó) áèðýÿ îëìàã ñÿëàùèééÿòè âåðèëèð.
60. Êèìÿ êè, äóë ãàäûí ö÷öí (àèëÿíèí íÿñëèíè àðòûðìàã ) ùÿâàëÿ åäè-
ëèð, ýåúÿ ñàêèòúÿ (îíà éàõûíëàøìàëû) îüóë äöíéàéà ýÿòèðìÿê ö÷öí èø
ýþðìÿëèäèð.
66. Áó àäÿò ìààðèô÷è áðàùìàëàð òÿðÿôèíäÿí, ùåéâàíëàðà õàñ ÿëàìÿò
êèìè ëÿíÿòëÿíäèðèëèð.
510
 72. ßýÿð (àäàì) ùÿòòà ãàíóíè îëàðàã ãûç àëûðñà, ëàêèí ãûç ôèçèêè ãö-
ñóðëóäóðñà, õÿñòÿäèðñÿ âÿ éà áàêèðÿëèéè ïîçóëóáñà âÿ éà àëäàäûëàðàã
îíà âåðèëèáñÿ, î, ãûçû ðÿää åäÿ áèëÿð.
74. Áàøãà (äèéàðëàðäà) èøè îëàí êèøè (þç àèëÿñèíäÿí) àéðû äöøÿ áèëÿð,
(ëàêèí) þç àðâàäûíû (ìàääè) úÿùÿòäÿí òÿìèí åòìÿëèäèð.
75. ßýÿð (ÿð) éîëà äöøÿíÿ ãÿäÿð îíó (àðâàäûíû) éàøàéûø âàñèòÿñèëÿ
òÿìèí åäèðñÿ, îíäà î, éàëíûç ýöíäÿëèê ãàéüûëàðëà þçöíö ìÿøüóë åòìÿ-
ëèäèð (àäàìëàð àðàñûíà ÷ûõìàìàëû, áÿçÿíèá-äöçÿíìÿìÿëèäèð, þçýÿ åâ-
ëÿðèíÿ ýåòìÿìÿëèäèð, áàéðàìëàðäà èøòèðàê åòìÿìÿëèäèð âÿ ñ.). ßýÿð î,
(ÿð) éîëà äöøÿðÿê îíó (àðâàäûíû) òÿìèí åòìèðñÿ, îíäà (î) ãÿáàùÿò ùå-
ñàá åäèëìÿéÿí ÿë èøëÿðè èëÿ þçöíö éàøàòìàëûäûð (òÿìèí åòìÿëèäèð).
76. ßýÿð îíóí ÿðè þçýÿ äèéàðëàðà äèíè òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿê
ö÷öí ýåäèðñÿ î, (àðâàä) îíó 8 èë ýþçëÿìÿëèäèð. ßýÿð áèëèê àëìàã âÿ
øþùðÿò ö÷öí 6 èë êèôàéÿò åäèðñÿ, èñòèðàùÿò ö÷öí 3 èë êèôàéÿò åäèð (ýþñòÿ-
ðèëÿí ìöääÿòëÿðäÿ àðâàä ÿðè ýþçëÿìÿëèäèð).
77. Áèð èë ÿðçèíäÿ ÿð àðâàäûí (íàçû) èëÿ îéíàìàëûäûð, ùàíñû êè, îíó
ýþðÿí ýþçö éîõäóð. Ëàêèí éàëíûç áèð èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà î (àðâàäûíäàí)
ÿìëàêû àëà áèëÿð âÿ îíóíëà áèðýÿ éàøàéûøà ñîí ãîéà áèëÿð.
78. (Î ãàäûí êè) ïèñ ÿìÿëëÿðÿ ìåéë åäÿí, ñÿðõîøëóã åäÿí âÿ éà õÿñòÿ
îëàí (ÿðèíÿ) ùþðìÿòñèçëèê åäèðñÿ, (î) þç çèíÿò ÿøéàëàðûíäàí âÿ éàøàéûøûí-
äàí ìÿùðóì åäèëìÿêëÿ ö÷ àé ìöääÿòèíÿ åâäÿí óçàãëàøäûðûëìàëûäûð.
79. Àíëàãñûç îëàí âÿ éà âàðíàäàí ãîâóëàí âÿ éà õÿäèì (àõòàëàí-
ìûø) îëàí âÿ éà úèíñè òàãÿòñèçëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí âÿ éà åëÿ áèð õÿñ-
òÿëèéÿ òóòëàð êè, ùàíñû êè, áó õÿñòÿëèê îíà ýöíàùëàðûíà ýþðÿ úÿçà êèìè
âåðèëìèøäèð, (îíäà) áó (ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ) ÿðèíè ýþðÿí ýþçö îëìàéàí ãà-
äûí, (åâäÿí) ãîâóëìàìàëû âÿ ÿìëàêäàí ìÿùðóì åäèëìÿìÿëèäèð.
80. (Î ãàäûí êè) ñÿðõîøëóüà ìåéë ýþñòÿðèð, ìÿíÿâè ïîçüóíëóã åäèð,
ùÿìèøÿ ÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõûð, (ñàüàëìàç) õÿñòÿëèéÿ òóòóëóá, ùÿéàñûç âÿ éà èñ-
ðàô÷ûäûðñà, ùÿìèøÿëèê îëàðàã (áàøãà ãàäûíëà) ÿâÿç åäèëÿ áèëÿð.
81. Óøàã äîüìàéàí àðâàäû 8-úè èëäÿ, þëö äîüàíû 10-úó èëäÿ, éàëíûç
ãûç äîüàíû 11-úè èëäÿ, ëàêèí äàâàêàð ãàäûíû äÿðùàë (áîøàìàã) îëàð.

511
 82. Ëàêèí õÿñòÿ àðâàä, ùàíñû êè, (þç ÿðè èëÿ) ìåùðèáàíäûð âÿ éöêñÿê
ìÿíÿâèééàòà ìàëèêäèð, éàëíûç îíóí ðàçûëûã èëÿ áîøàíûëà áèëÿð âÿ ùÿìè-
øÿ ùþðìÿòÿ ëàéèã îëìàëûäûð.
85. ßýÿð èêè äÿôÿ äîüóëàí þç âàðíàñûíäàí âÿ áàøãà (àøàüû âàðíà-
äàí) àðâàä àëûðñà, áó (ãàäûíëàð) àðàñûíäà áþéöêëöê âÿ ùþðìÿò-èççÿò
âàðíà (êàñòà) ãàéäàñûíà (ìöâàôèã) ãóðóëìàëûäûð.
88. ßëà âÿ ýþçÿë îüëàíà þç âàðíàñûíäàí îëàí ãûçû ìöÿééÿí îëóí-
ìóø ýþñòÿðèøëÿðÿ ýþðÿ àòàñû àäàõëûéà áèëÿð, áàõìàéàðàã êè, î, (ãûç) ùÿ-
ëÿ (íèêàù éàøûíà) ÷àòìàìûøäûð.
90. Éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø ãûç ö÷ èë ùÿëÿ ýþçëÿìÿëèäèð. Àíúàã áó
ìöääÿòäÿí ñîíðà î þçö ö÷öí àäàõëû ñå÷ÿ áèëÿð.
91. ßýÿð ÿðÿ ýåòìÿéÿí (ãûç) þçöíÿ àäàõëû òàïàðñà, íÿ (ãûçûí þçö)
íÿ äÿ îíóí (ÿðÿ ýåòäèéè îüëàí) ýöíàùà áàòìûðëàð.
92. Þçö ñå÷äèéè îüëàíà ÿðÿ ýåäÿí ãûç, þçö èëÿ àòàñû, àíàñû âÿ éà
ãàðäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø çèíÿò ÿøéàëàðûíû ýþòöðìÿìÿëèäèð, ÿýÿð
ýþòöðöðñÿ áó îüóðëóãäóð.
93. Àíúàã éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø ãûçû (þçöíÿ àðâàä åäÿí) îíóí
(ãûçûí) àòàñûíà íèêàù ùÿäèééÿñè âåðìÿìÿëèäèð. ×öíêè àõûðûíúû (éÿíè,
àòàñû) îíóí öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòè èòèðèð, îíóí (ãûçûí) âàõòûíäà ýÿëèí
ýþíäÿðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàìûøäûð.
94. 30 éàøëû êèøè îíóí õîøóíà ýÿëÿí 12 éàøëû ãûçëà, 24 éàøëû êèøè èñÿ
8 éàøëû ãûçëà åâëÿíÿ áèëÿð. (Êèøè) þç åâ ñàùèáëèéè ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ
éåòèðÿ áèëèðñÿ, î åâëÿíìÿêäÿ òÿëÿñìÿëèäèð.
95. ßð þç àðâàäûíû Àëëàùëàðäàí àëûð...., Àëëàùëàðû ðàçû ñàëìàã ö÷öí
î, ùÿìèøÿ îíó (íåúÿ êè, î ÿðèíÿ âÿôàëûäûð) ñàõëàìàëûäûð.
102. Íèêàùäà áèðëÿøÿí ÿð âÿ àðâàä, ùÿìèøÿ ÷àëûøìàëûäûðëàð êè, àé-
ðûëìàñûíëàð âÿ áèð-áèðëÿðèíÿ îëàí ñÿäàãÿòè ïîçìàñûíëàð.
103. Áåëÿëèêëÿ, ñèçÿ ÿð âÿ îíóí àðâàäûíà àèä ãàíóí åëàí åäèëäè...,
(èíäè èñÿ) ìèðàñûí áþëöíìÿñèíÿ äàèð (ãàíóíó) äèíëÿéèí.
104. Àòàíûí âÿ àíàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà, áèð éåðÿ òîïëàøàí ãàðäàø-
ëàð àòà (âÿ àíàíûí) ìèðàñûíû áÿðàáÿð áþëöøäöðÿ áèëÿð; âàëèäåéíëÿðèí
ñàüëûüûíäà èñÿ îüóëëàð îíëàðà òàáåäèð.
512
 105. (Âÿ éà) áþéöê ãàðäàø áöòöí àòà ìöëèêèééÿòèíè òÿê þçö èäàðÿ
åäÿ áèëÿð, äèýÿð ãàðäàøëàð îíóí ùèìàéÿñè àëòûíäà àòà-àíàëàðûí ñàüëûüûí-
äà îëäóüó êèìè éàøàéà áèëÿðëÿð.
106. Èëê óøàã äîüóëäóãäàí ñîíðà èíñàí îüóë àòàñû îëóð âÿ ÿúäàäëà-
ðû ãàðøûñûíäà áîðúäàí àçàä åäèëèð.
107. Àòà éàëíûç áþéöê îüóëà þç ùàããûíû âåðèð (áîðúóíó) âÿ îíóí âà-
ñèòÿñèëÿ ÿáÿäèééÿòÿ (þëöìñöçëöéÿ) ÷àòûð, (î) ãàíóíëàðû (èúðà) åòìÿê ö÷öí
äîüóëóð, äèýÿð (þâëàäëàð èñÿ) ñåâýèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã äîüóëóðëàð.
108. Àòà þç îüëàíëàðûíû ñàõëàäûüû êèìè, áþéöê ãàðäàø äà þç êè÷èê
ãàðäàøëàðûíû ñàõëàìàëûäûð, îíëàð äà ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã, áþéöê
ãàðäàøà (àòàëàðû êèìè) èòàÿò åòìÿëèäèðëÿð.
118. Ãûçëàðà (áàúûëàðà) ãàðäàøëàð þç ïàéëàðûíäàí ùÿð áèðè 1/4 ùèññÿ-
ñèíè âåðìÿëèäèðëÿð. Ùàíñûëàð êè, âåðìÿê èñòÿìèðëÿð, îíëàð âàðíàäàí ÷û-
õàðûëìàëûäûðëàð.
127. Êèìèí êè, îüëó éîõäóðñà, þç ãûçûíà ñÿëàùèééÿò âåðÿðÿê (îíóí
ÿðèíÿ äåéèð): “Îíäàí äîüóëàí îüëàí, ìÿíèì ðÿùìÿò äóàìû îõóìàëû
âÿ åùñàí âåðìÿëèäèð”.
136. Î àòàíûí êè, ãûçû, ñÿëàùèééÿòëèäèð âÿ éà ñÿëàùèééÿòëè äåéèëäèð,
åéíè âàðíàäàí îëàí ÿðè ö÷öí äîüóð, îíóí àíà íÿñëè õÿòòè öçðÿ áàáàñû-
íûí íÿâÿñè îëóð, î çèéàôÿò øèðíèñè ýÿòèðìÿëè âÿ ÿìëàêà-ìèðàñà ñàùèá îë-
ìàëûäûð.
148. (Éóõàðûäà âåðèëÿí) ãàéäàëàð, åéíè âàðíà öçâö îëàí àðâàäëàð-
äàí òþðÿéÿí îüëàíëàðûí ìèðàñà ñàùèáëèéèíÿ àèääèð. Èíäè èñÿ ìöõòÿëèô
âàðíà öçâëÿðèíäÿí äîüóëàí îüëàíëàð àðàñûíäà ìèðàñûí áþëöíìÿñèíÿ
àèä îëàí ãàíóíó äèíëÿéèí.
152. ...Ãàíóíëàðû áèëÿí, áöòöí ÿìëàêû 10 ùèññÿéÿ àéûðìàëûäûð âÿ
îíó àøàüûäàêû êèìè áþëìÿëèäèð.
153. Áðàùìàíûí îüëó 4 ùèññÿíè ýþòöðìÿëèäèð, êøàòðèíèí îüëó – 3,
âàéøíèí îüëó – 2, øóäðàíûí îüëó – 1 ùèññÿíè ýþòöðìÿëèäèð.
185. Íÿ ãàðäàøëàð, íÿ âàëèäåéíëÿð, àíúàã îüóëëàð àòàíûí ÿìëàêûíà
âàðèñ îëà áèëÿðëÿð. Ëàêèí þâëàäñûç îüëóí ìèðàñûíû àòà, ùÿì÷èíèí, ãàð-
äàøëàð àëà áèëÿðëÿð.
513
 189. (Âÿôàò åòìèø) áðàùìàíûí ÿìëàêû ùå÷ âàõò ÷àðûí õåéðèíÿ äàõèë
îëìóð, ãàéäà áåëÿäèð. Ëàêèí áàøãà âàðíàëàðûí (âÿôàò åòìèø àäàìëàðû-
íûí) ÿìëàêû, îíëàðûí âàðèñëÿðè îëìàäûãäà ÷àð þçöíÿ ýþòöðÿ áèëÿð.
192. Àíàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà àíàáèð ãàðäàøëàð âÿ àíàáèð áàúûëàð,
àíàíûí ÿìëàêûíû áÿðàáÿð áþëöøäöðìÿëèäèð.
194. Àðâàäûí 6 íþâ (õöñóñè) ìöëêèééÿòèíÿ äàõèëäèð: (íèêàù) øàìè
éàíäûðûëàíà ãÿäÿð âåðèëÿí, òîé ìÿðàñèìèíäÿ âåðèëÿí, ñåâýè ÿëàìÿòè
îëàðàã âåðèëÿí, ãàðäàøû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí (ùÿäèééÿ), àòà òÿðÿôèíäÿí
âÿ àíà òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí (ùÿäèééÿ).
195. Íèêàùäàí ñîíðà âåðèëÿí ùÿäèééÿ âÿ (ùÿäñèç) ñåâÿí ÿðè òÿðÿôèí-
äÿí áàüûøëàíàí ÿìëàê, îíóí (àðâàäûí) ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èð, (ùÿòòà) ÿýÿð
î, ÿðèíèí ñàüëûëûíäà âÿôàò åäèðñÿ, îíäà ÿìëàê îíóí þâëàäëàðûíà âåðèëèð.
213. Áþéöê ãàðäàø, ùàíñû êè, þç õÿñèñëèéèíäÿí êè÷èê ãàðäàøëàðûíû àë-
äàäûð, îíà áþéöêëöê (ùöãóã âåðèëìÿñè äàéàíäûðûëìàëû) âÿ ÷àð òÿðÿôèí-
äÿí úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð.
220. ...Èíäè îéóíëàð áàðÿäÿ ãàíóíëàðû äèíëÿéèí.
221. (Åùòèðàñëû) îéóíëàðû âÿ ìÿðúëÿøìÿíè ÷àð þç þëêÿñèíäÿí óçàã-
ëàøäûðûëìàëûäûð. Áó èêè ãöñóð (ÿêñèêëèê) ùþêìäàðëàðà çÿðÿð âóðóð îíëà-
ðûí ÷àðëûãëàðûíû äàüûäûð.
227. Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ áó îéóíëàðäàêû íþãñàíëàð ýöúëö äöøìÿí÷è-
ëèéÿ ñÿáÿá îëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿ àüûëëû èíñàí îéóíëàðà ãîøóëìàìàëûäûð,
ùÿòòà çþâã àëìàã ìÿãñÿäèëÿ áåëÿ.
228. Ùÿð êèì áó îéóíà (ãóìàðà) ýèçëè âÿ à÷ûã ãîøóëàðñà, ÷àð þç èñ-
òÿäèéè êèìè îíó úÿçàëàíäûðà áèëÿð.
229. Êøàòðè, âàéøè âÿ øóäðà úÿðèìÿ þäÿìÿê èìêàíëàðû éîõäóðñà, (îí-
ëàð) ÿìÿëëÿðè èëÿ îíó ãàéòàðà áèëÿðëÿð, áðàùìàí èñÿ àç-àç þäÿéÿ áèëÿð.
230. ×àð ãàäûíëàðà, óøàãëàðà, äÿëèëÿðÿ (àüûëñûçëàðà), êàñûáëàðà âÿ õÿñòÿ-
ëÿðÿ úÿçàëàðû, áàìáóê ÷óáüó âÿ éà êÿíäèðëÿ òÿéèí åòìÿëèäèð (ôèçèêè úÿçà).
231. (Èúòèìàè èøëÿðè) èäàðÿ åòìÿê ö÷öí òÿéèí åäèëìèø øÿõñëÿð ùàíñû
êè, âàð-äþâëÿò ùÿðèñëèéè ö÷öí þçöíö îä-àëîâà âóðóð, øèêàéÿò÷èëÿðÿ (ÿðè-
çÿ÷èëÿðÿ) çèéàí âóðóð (îíëàðû äèíëÿìèð), ÷àð (îíó) ìöëêèééÿòèíäÿí
ìÿùðóì åòìÿëèäèð.
514
 232. Ñàõòà ôÿðìàíëàð òÿðòèá åäÿðÿê, þç íàçèðèíè éîëäàí ÷ûõàðàíëàðû,
ãàäûíëàðû, óøàãëàðû âÿ éà áðàùìàíëàðû ãÿòëÿ éåòèðÿíëÿðè, äöøìÿíÿ õèä-
ìÿò åäÿíëÿðè, ÷àð þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åòìÿëèäèð.
270. ßäàëÿòëè ÷àð îüðóíó äÿðùàë þëöìÿ ìÿùêóì åòìÿìÿëèäèð
(ÿýÿð î) îüóðëàíìûø ÿøéà èëÿ òóòóëìàìûøäûðñà, ëàêèí êèì îüóðëàíìûø
ÿøéà èëÿ òóòóëàðäûñà, î, (÷àð) éóáàíìàäàí îíó ùÿéàòäàí ìÿùðóì åò-
ìÿëèäèð.
276. Ëàêèí ÷àð î îüðóëàðûí ÿëèíè êÿñìÿëèäèð êè, îíëàð ýåúÿ åâÿ äà-
õèë îëóá, îüóðëóüó åäèð âÿ îíëàðû èòè óúëó ïàéàéà êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð
åòìÿëèäèð.
277. Áèðèíúè îüóðëóãäàí ñîíðà î (÷àð), îüðóíóí èêè áàðìàüûíû êÿñ-
ìÿéè ÿìð åòìÿëè, èêèíúè äÿôÿäÿ ÿëè âÿ àéàüûíû, ö÷öíúö äÿôÿäÿ – þëö-
ìÿ ìÿùêóì åòìÿëèäèð.
278. Êèì êè, (îüðóëàðà) èñòèëèê, àçóãÿ, ñèëàù, ñûüûíàúàã âÿ îüóðëàí-
ìûø ÿøéàëàðû ýèçëÿòìÿê ö÷öí éåð âåðèðñÿ, ÷àð (îíëàðû) îüðó êèìè úÿçà-
ëàíäûðìàëûäûð.
280. Êèì êè, (÷àð) àíáàðëàðûíà, ñèëàù úÿááÿõàíàëàðûíà âÿ éà ìÿ-
áÿäëÿðèíÿ ñîõóëàðñà âÿ êèì êè, ôèë, àò âÿ éà àðàáà îüóðëàéàðñà, î, äÿð-
ùàë þëäöðöëìÿëèäèð.
284. (Þç õÿñòÿëÿðè èëÿ ïèñ ðÿôòàð åäÿí) áöòöí ùÿêèìëÿð úÿðèìÿ þäÿ-
ìÿëèäèðëÿð...
287. Êèì êè, äîüðó (ùàëàë) àäàìà ãàðøû ÿëèÿéðèëèê åäèð âÿ éà ãèé-
ìÿòëÿðäÿ îíó àëäàäûð, àøàüû âÿ éà îðòà ùÿääÿ úÿðèìÿ åäèëìÿëèäèð.
288. ×àð áöòöí ùÿáñõàíàëàðû èðè (ÿñàñ) éîëëàðûí êÿíàðûíäà éåðëÿøäèð-
ìÿëèäèð êè, îðàäàí éàðàìàç âÿ ÿçàáëû úèíàéÿòêàðëàðû ýþðìÿê îëñóí.
291. Êèì êè, (éàõøû òàõûëûí ÿâÿçèíÿ) ïèñ òàõûë ñàòûð, êèì êè, (àðòûã
ñÿïèëìèø) òîõóìó éûüûðñà (÷ûõàðûðñà) âÿ êèì êè, ñÿðùÿä (íèøùàíëàðûíû)
éîõ åäèðñÿ, ÿçèøäèðèëìÿê úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëìàëûäûð.
292. ×àð ÿéðèëèê åäÿí ãûçûë óñòàñûíûí (çÿðýÿð) èøèíè êÿñèúè àëÿòëÿ àé-
ðû-àéðû ùèññÿëÿðÿ áþëìÿéÿ (óñòàíû) ìÿúáóð åòìÿëèäèð.
293. ßêèí÷èëèê àëÿòëÿðèíèí, ñèëàùûí âÿ äÿðìàíëàðûí îüóðëàíìàñûíà
ýþðÿ ÷àð úÿçà ìöÿééÿí åòìÿëè, áó çàìàí (úèíàéÿòèí) áàø âåðäèéè âàõò
âÿ (ÿøéàíûí) ôàéäàëûëûüû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
515
 303. ×àð ùÿìèøÿ Èíäðàíûí, Ýöíÿøèí, Êöëÿéèí, Éàìàíûí, Âàðó-
íóí, Àéûí, Îäóí âÿ Òîðïàüûí åíåðæèëè ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿãëèä åòìÿëè-
äèð (íöìóíÿ ýþòöðìÿëèäèð). Èíäðà âÿ Âàðóí – Àëëàù, Éàìà – þëöëÿ-
ðè ìöùàêèìÿ åäÿí ùàêèìäèð.
304. Íåúÿ êè, Èíäðà 4 àéëûã éàüûíòû ìþâñöìöíäÿ áîë éàüûø ýþí-
äÿðèð, ÷àð äà Èíäðàíûí þùäÿëèéèíè þçöíÿ ýþòöðÿðÿê þç þëêÿñèíäÿ
ìÿðùÿìÿòè, õåéèðõàùëûüû éàéìàëûäûð.
305. Íåúÿ êè, 8 àé ìöääÿòèíäÿ Ýöíÿø øöàëàðûíû ñóëàðà ùîïäóðóð,
÷àð äà òÿäðèúÿí þç þëêÿñèíäÿí òÿäðèúÿí âåðýèëÿðè ýþòöðìÿëèäèð, áó úÿ-
ùÿòäÿí î Ýöíÿøÿ áÿíçÿéÿðÿê îíäàí íöìóíÿ, þùäÿëèê ýþòöðìÿëèäèð.
306. Íåúÿ êè, Êöëÿê ùÿðÿêÿò åäÿðÿê ùÿð éåðÿ (ùàâàéà) âÿ áöòöí
úàíëûëàðà äàõèë îëà áèëèð, ÷àð þç õÿôèééÿëÿðè (úàñóñëàðû) âàñèòÿñè èëÿ
(ùÿð éåðÿ) äàõèë îëìàëûäûð, áó, îíóí þùäÿëèéèäèð, ùàíñû êè, î, Êöëÿê-
äÿí íöìóíÿ ýþòöðìÿëèäèð.
307. Íåúÿ Éàìà, ìöÿééÿí îëóíìóø âàõòäà þç ùàêèìèééÿòèíÿ
äîñòëàðû âÿ äöøìÿíëÿðèíè òàáå åäèð, òÿáÿÿëÿð äÿ (áöòþâëöêäÿ) ÷àð
òÿðÿôèíäÿí íÿçàðÿòÿ ýþòöðöëìÿëèäèð. Áó þùäÿëèêäèð, ùàíñû êè, î (÷àð)
Éàìàäàí (íöìóíÿ) ýþòöðìÿëèäèð.
308. Íåúÿ êè, (ýöíàùêàð) Âàðóíàéà çÿíúèð êèìè áàüëûäûð, (÷àð
äà) úàíèëÿðè úÿçàëàíäûðìàëûäûð, áó þùäÿëèêäèð, ùàíñû êè, î, Âàðóíäàí
(íöìóíÿ ýþòöðìÿëèäèð).
309. ×àð öçÿðèíÿ Àéûí þùäÿëèéèíè ýþòöðöð, ùàíñû êè, îíóí ýþðöí-
ìÿñèíè òÿáÿÿëÿð (áþéöê ñåâèíúëÿ ãàðøûëàéûðëàð)...
310. (ßýÿð) î, úèíàéÿòêàðëàðû íèôðÿò àëîâó èëÿ éàíäûðûðñà âÿ ïàð-
ëàã åíåðæè èëÿ ïèñ (íèééÿòëè) òÿáÿÿëÿðèíè ìÿùâ åäèðñÿ, îíäà îíóí (÷à-
ðûí) ýöúö Îäóí ýöúöíÿ (îõøàéûð).
311. Íåúÿ êè, Òîðïàã áöòöí úàíëûëàðûí éàøàìàñû âÿ áÿðàáÿðëèéè
ö÷öí äàéàãäûðñà, (÷àð äà) áöòöí òÿáÿÿëÿðèí äàéàüû ðîëóíäà ÷ûõûø
åäèð, î, Òîðïàüûí þùäÿëèéèíè (þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð).
322. Êøàòðè áðàùìàíñûç ðèôàùà ÷àòà áèëìÿç, áðàùìàíäà êøàòðèñèç
ñÿàäÿòÿ íàèë îëìàç, áðàùìàí âÿ êøòàðè áèðëÿøÿðÿê, áó (äöíéàäà) âÿ
ýÿëÿúÿêäÿ ðèôàùà ÷àòûðëàð.
516
 326. Áóíäàí ñîíðà, íåúÿ êè, âàéøè (þç ñèëêèíÿ) êå÷èðèëèð (òÿñäèã
åäèëèð) âÿ íèêàùà äàõèë îëóð, î, ùÿìèøÿ î ìÿøüóëèééÿòëÿðÿ äèããÿòëè
îëìàëûäûð êè, ùàíñû êè, î (áóíëàðûí) ùåñàáûíà éàøàéà áèëÿð âÿ áóíà
ýþðÿ äÿ ìàë-ãàðàéà ãàéüû ýþñòÿðìÿëèäèð.
327. ×öíêè ìÿõëóãëàðû Éàðàäàí (Ïðà÷àïàòè) ìàë-ãàðà éàðàäà-
ðàã, î (îíëàðû) âàéøèéÿ ùÿâàëÿ åäèð, áðàùìàí âÿ úàðà èñÿ (ãàëàí)
áöòöí úàíëûëàðû ùÿâàëÿ åäèð.
328. (Îíà ýþðÿ äÿ) âàéøè ùå÷ âàõò áåëÿ áèð ôèêðÿ (äöøìÿìÿëè-
äèð êè) “ìÿí ìàë-ãàðàéà ãàéüû ýþñòÿðìÿê èñòÿìèðÿì”.
329. (Âàéøè) ãèéìÿòëè äàø-ãàøëàðûí, ìèðâàðèíèí, ìÿðúàíûí, ìå-
òàëëàðûí, ïàð÷àäàí ùàçûðëàíìûø (ïàëòàðûí), ÿòðèééàòûí âÿ ÿäâèééàòûí
íèñáè ãèéìÿòèíè áèëìÿëèäèð.
330. Î òîõóìóí ñÿïèëìÿñè (ãàéäàñûíû), òîðïàüûí éàõøû âÿ ïèñ
õöñóñèééÿòëÿðèíè áèëìÿëè âÿ î, þë÷ö âÿ ÷ÿêè ùàããûíäà áèëèéèíè äÿ
òÿêìèëëÿøäèðìÿëèäèð.
331. Ùÿì÷èíèí, ÿìòÿÿëÿðèí êåéôèééÿòè âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû, (ìöõ-
òÿëèô) þëêÿëÿðäÿêè ÿëâåðèøëè âÿ ÿëâåðèøñèç (áàçàðûí îëìàñû), ýÿëèð âÿ
çèéàí âÿ ùÿì÷èíèí ùåéâàíäàðëûüûí èäàðÿ îëóíìàñû ãàéäàëàðû.
332. Î (âàéøè) õèäìÿò þäÿíèøè ùàããûíû, ìöõòÿëèô äèëëÿðè, ìàëëà-
ðûí ñàõëàíûëìàñû âÿ àëãû âÿ ñàòûø ãàéäàëàðûíû áèëìÿëèäèð.
333. Î (âàéøè), þç ÿìëàêûíû ãàíóíè öñóëëà ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí
÷îõ áþéöê ãöââÿ ñÿðô åòìÿëèäèð âÿ áöòöí éàðàäûëìûø úàíëûëàðà àçó-
ãÿ âåðìÿéÿ áîðúëóäóð.
335. Ïàê (øóäðà) éóõàðû âàðíàëàðà ùÿìèøÿ èòàÿò åòìÿëèäèð, ñþ-
çöíäÿ ìöõòÿñÿð îëìàëû, ìÿüðóðëóãäàí óçàã îëìàëû âÿ ùÿìèøÿ
áðàùìàíëàðäàí êþìÿê àõòàðìàëû (þçöíöí ýÿëÿúÿê ùÿéàòûíäà) éó-
õàðû âàðíàéà úÿùä åòìÿëèäèð.

Õ Ôÿñèë
1. Èêè äÿôÿ äîüóëàí âàðíàíûí (öçâëÿðè) âÿ (éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí)
âÿçèôÿëÿðèíè èúðà åäÿðêÿí (âåäëÿðè) þéðÿíìÿëèäèðëÿð. Ëàêèí îíëàðäàí
517
(éàëíûç) áðàùìàí îíó òÿôñèð (øÿðù) åäÿ áèëÿð, äèýÿð èêè âàðíà éîõ,
÷öíêè ãàéäà áåëÿ ìöÿééÿí åäèëèá.
2. Áðàùìàí ùàìû ö÷öí (ýþñòÿðèëÿí) éàøàéûø éîëóíó áèëìÿëèäèð,
áàøãàëàðûíû áóíà ìÿúáóð åòìÿëè âÿ þçö äÿ áó Ãàíóíëàðà ìöâàôèã
éàøàìàëûäûð.
4. Áðàùìàí êøàòðè âÿ âàéøè – ùÿð ö÷ö èêè äÿôÿ äîüóëàí âàðíàíû
(òÿøêèë åäèðëÿð). Äþðäöíúö øóäðàëàð èñÿ áèð äÿôÿ äîüóëóðëàð, áåøèí-
úè (âàðíà) éîõäóð.
57. Òÿìèç îëìàéàí ìÿíøÿéÿ ìàëèê àäàì, ùàíñû êè, ùå÷ áèð âàð-
íàéà ìÿõñóñ äåéèëäèð.... Ùàíñû êè, àðè äåéèë, áàõìàéàðàã, åëÿ ýþðö-
íöø éàðàäûð êè, ýóéà àðèäèð, îíó èøëÿðèíäÿí (ÿìÿëëÿðèíäÿí) òàíûìàã
îëàð.
58. Àðèëÿðÿ ëàéèã îëìàéàí äàâðàíûøû îëàíû, êîáóä îëàíû (ãÿä-
äàð), ùÿìèøÿ þç áîðúóíà ëàãåéä îëàíû, áó äöíéàäà ñàô ìÿíøÿéè îë-
ìàéàí àäàì êèìè èôøà åäèëìÿëèäèð.
63. Ùå÷ êèìÿ çÿðÿð âåðìÿìÿê, äöçýöí îëìàã, þçýÿ ÿìëàêûíû
ìÿíèìñÿìÿìÿê, ñàô îëìàã âÿ þç (íÿôñèíè) úèëîâëàìàã, Ìàíó
äþðä âàðíàíûí (ÿñàñ Äùàðìàñû), Ãàíóíóí ìàùèééÿòè åëàí åäèð.
115. Ìöëêèééÿò ÿëäÿåòìÿíèí 7 ãàíóíè ÿñàñû ìþâúóääóð: âÿðÿ-
ñÿëèê, áÿõøèø (ùÿäèééÿ), ñàòûí àëìàã, ôÿòù åòìÿê, ñÿëÿì÷èëèê, èøëÿ-
ðè èúðà åòìÿê âÿ õåéðèééÿ÷è àäàìëàðäàí ìÿðùÿìÿò îëàðàã ãÿáóë
åòìÿê.
116. Åëì, ìåõàíèêè ñÿíÿò (áàúàðûã, óñòàëûã), ìÿâàúèáëÿ èøëÿìÿ,
íþêÿð÷èëèê, ìàëäàðëûã, òèúàðÿò, ÿêèí÷èëèê, àçà ãàíå îëìàã, ñÿäÿãÿ
âÿ ñÿëÿì÷èëèê äîëàíìàüûí 10 (ìöìêöí) âàñèòÿñèäèð (áöòöí éîõñóë
àäàìëàð ö÷öí èúàçÿ âåðèëÿí öñóëäóð).
117. ßëáÿòòÿ êè, áðàùìàí âÿ êøàòðèéÿ ôàèçëÿ áîðú âåðìÿê íÿçÿð-
äÿ òóòóëìóð, àíúàã àüûð âàõòëàðäà, àðçó îëóíàí ùàëäà ýöíàùêàð èí-
ñàíëàðà õåéèðõàùëûã ìÿãñÿäèëÿ úöçè ôàèçëÿ (áîðú) âåðìÿê îëàð.

518
 ÕÛÛ Ôÿñèë
8. Èíñàí õåéèðõàùëûüà âÿ àõìàãëûüà þç àüëûíäà, àüëûíûí (ùÿðÿêÿòè)
âàñèòÿñèíèí íÿòèúÿñèíäÿ, ñþçëÿðèíäÿ, éÿíè øèôàùè äàíûøûüûíäà, áÿäÿíèí-
äÿ èñÿ áÿäÿíèí (ùÿðÿêÿòè) îëàðàã ÷àòûð.
9. (Èíñàí) áÿäÿíè âàñèòÿñèëÿ (òþðÿòäèéè) áèð (÷îõ) úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè-
íÿ (ýÿëÿúÿêäÿ) ùÿð ùàíñû áèð úàíñûçà ÷åâðèëÿúÿê. Ñþçëÿðè èëÿ åòäèéèíÿ
ýþðÿ – ãóøëàðà âÿ éà âÿùøè ùåéâàíëàðà, àüëû èëÿ åòäèéè (ýöíàùà ýþðÿ)
î, àøàüû âàðíàäà (éåíèäÿí òþðÿéÿúÿê) .
10. Î àäàì êè, þç ñþçëÿðèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëèð, þç ôèêèðëÿðèíÿ íÿçà-
ðÿò åäÿ áèëèð âÿ þç áÿäÿíèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëèð, (îíëàð) “ö÷ ÿñà ýÿçäè-
ðÿí” ö÷ äàíäè (äÿéÿíÿê) àäëàíäûðûðëàð.
11. Î àäàì êè, ùàíñû êè, þç öçÿðèíäÿ äèýÿð éàðàäûëìûø úàíëûëàðà
ìöíàñèáÿòäÿ ö÷ãàò íÿçàðÿòè åäèð, þç íÿôñè âÿ íèôðÿòèíè ñàõëàéà áèëèð, î,
ùÿãèãè ÿçÿìÿòÿ ÷àòûð.

ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀÄÀ ÕÛÛ ÚßÄÂßË

ÃÀÍÓÍËÀÐÛ
Åàðûìûçäàí ÿââÿë 451-449 èëëÿðäÿ Ðîìà ãóëäàðëûã ðåñïóáëèêàñûíäà
ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áó ãàíóíëàðûí òÿðòèá åäèëìÿñè
ïëåáåéëÿðèí áþéöê ãÿëÿáÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëà-
ðûíûí ùàçûðëàíìàñû ñÿáÿáëÿðè äÿ ÷îõ ìàðàãëûäûð. Áåëÿ êè, õàðèúè äöøìÿí-
ëÿðÿ ãàðøû ïàòðèñ âÿ ïëåáåéëÿðèí âÿòÿíè ãîðóìàã èñòÿéè áÿçÿí ñèíôè ìà-
ðàãëàð áàõûìûíäàí áàø òóòìóðäó. Ïëåáåéëÿð äþéöø ìåéäàíûíû òÿðê åäÿ-
ðÿê ìöãÿääÿñ äàüà ÷ÿêèëèð âÿ þç ùöãóãëàðûíûí éàçûëû ãàíóíëàðà êþ÷ö-
ðöëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäèëÿð. Éàçûëû ãàíóíëàðûí îëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ
åäÿí ïàòðèñ ìÿùêÿìÿëÿðè ïëåáåéëÿðÿ ãàðøû èñòÿäèêëÿðè ãÿðàðû ÷ûõàðûðäû-
ëàð. Åðàìûçäàí ÿââÿë 451-úè èëäÿ ïëåáåéëÿðèí òÿëÿáè èëÿ îí íÿôÿðäÿí èáà-
ðÿò êîìèññèéà éàðàäûëìûøäûð. Îí íÿôÿðäÿí èáàðÿò éàðàäûëìûø êîìèññèéà
– äåñåìâèðëÿð àíúàã ïàòðèñëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèøäèð. Åðàìûçäàí ÿââÿë
519
450- èëäÿ êîìèññèéàíûí òÿðêèáè äÿéèøèëÿðÿê 5 íÿôÿð ïàòðèñëÿðäÿí 5 íÿôÿð
èñÿ ïëåáåéëÿðäÿí èáàðÿò òÿðêèá ìöÿééÿí åäèëèð.
ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû îëäóüó êèìè áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûø éàëíûç îíóí
ìÿçìóíó èëÿ Ðîìà ùöãóãøóíàñëàðû Ñèñåðîíóí, Ïàâåëèí, Ãàéûí âÿ Óëïèéà-
íûí ùöãóãè ÿñÿðëÿðäÿí òàíûø îëìàã ìöìêöí îëìóøäóð. Ãàíóíëàð Ðîìà
âÿòÿíäàøëàðûíûí ùöãóíó ìöäàôèÿ åäèð, ìÿùêÿìÿñèç åäàì úÿçàñûíû ãàäà-
üàí åäèðäè. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû Ðîìà úÿìèééÿòèíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèíè òÿíçèì åòìÿéÿ éþíÿëìèø èëê éàçûëû ãàíóíëàðäàí áèðè èäè.

Áèðèíúè úÿäâÿë
1. ßýÿð êèìñÿ ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüðûëàðñà (÷àüðûëìûø) ãîé ýåòñèí, ÿýÿð
î ýåòìèðñÿ ãîé êèì êè, îíó ÷àüûðìûøäû áó ÷àüûðûøû øàùèäëÿðèí èøòèðàêû
èëÿ òÿñäèã åòñèí, ñîíðà îíó çîðëà àïàðñûíëàð.
2. ßýÿð ÷àüûðûø÷û ýÿëìÿìÿê ö÷öí éàëàíäàí áÿùàíÿ ýÿëÿðÿê âÿ éà
ýèçëÿíìÿéÿ úÿùä åäÿðñÿ ãîé êèì îíó ÷àüûðìûøäû îíäàí ÿë ÷ÿêìÿñèí.
3. ßýÿð ÷àüðûø÷ûíûí ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿñèíÿ îíóí õÿñòÿëèéè âÿ éà
ãîúàëûüû ñÿáÿá îëàðäûñà ãîé îíó ÷àüûðàí îíà ôàéòîí àéûðñûí.
7. ßýÿð ìöáàùèñÿ åäÿíëÿð, ìÿùêÿìÿ ÷ÿêèøìÿñè àïàðàí òÿðÿôëÿð
ðàçûëûüà ýÿëìèðñÿ ãîé îíëàð ýöíîðòàéà ãÿäÿð àéðûëñûíëàð âÿ èääèàíû ôî-
ðóìäà âÿ éà êîìèññèéàëàðäà ìöäàôèéÿ åòñèíëÿð ãîé ùÿð èêè òÿðÿô íþâ-
áÿ èëÿ þç òÿëÿáëÿðèíè ìöäàôèÿ åòñèíëÿð.
8. Ýöíîðòàäàí ñîíðà ìàýèñòðàë ìÿùêÿìÿäÿ èøòèðàê åäÿí òÿðÿôèí èä-
äàñûíû òÿñäèã åäèð.
9. ßýÿð ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ùÿð èêè òÿðÿô èøòèðàê åäÿðñÿ ãîé ýö-
íÿøèí áàòìàñûíà ãÿäÿð ìÿùêÿìÿ ñîí ãÿðàðûíû âåðñèí.

Èêèíúè úÿäâÿë
1. 1000 àññ âÿ äàùà ÷îõ ìÿáÿüäÿ îëàí èääèàëàð ö÷öí ìÿùêÿìÿ
ýèðîâó (500 àññ ìÿáëÿüèíäÿ), îíäàí àç ìÿáëÿüäÿ îëàí èääàëàð ö÷öí
– 50 àññ ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà áåëÿ ìöÿééÿí îëóíìóøäóð. ßýÿð
520
ìöáàùèñÿ ùÿð ùàíñû áèð àäàìûí àçàä åäèëìÿñè ùàããûíäà ýåäèðñÿ,
áàõìàéàðàã êè, îíóí ãèéìÿòè äàùà éöêñÿêäèð, àíúàã åëÿ ùÿìèí ãà-
íóíëàðäà ìöÿééÿí åäèëèðäè êè, èääèà àäàì ö÷öí ìöÿééÿí åäèëÿí ýè-
ðîâ ö÷öí ãàëäûðûëìàëûäûð, ùàíñû êè, îíóí àçàäëûüû ö÷öí ìöáàùèñÿ úÿ-
ìè 50 àññ ìÿáëÿüèíäÿ àïàðûëûð.
2. ßýÿð ýþñòÿðèëÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè, ìÿñÿëÿí..... àüûð õÿñòÿëèê âÿ
éà ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñû îíóí õÿéàíÿò èøè öçðÿ äèýÿð èääèà öçðÿ öñò-
öñòÿ äöøöðñÿ âÿ áó ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí êå÷èðèëìÿñèíÿ ìàíå îëóðñà
ìöíñèô âàñèòÿ÷è èëÿ èääèà÷û òÿðÿôëÿð ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñûíà ýÿëìÿ-
ëèäèðëÿð. Ëàêèí áó èø áàøãà ýöíÿ êå÷èðèëìÿëèäèð.
3. ×ÿêèøìÿ àïàðàí òÿðÿôëÿðÿ øàùèä èôàäÿëÿðè êèôàéÿò åòìèðñÿ, ãîé
îíëàð èøèí àðàøäûðûëìàñûíà ýÿëìÿìèø øàùèäèí åâèíèí äàðâàçàëàðûíà ýåò-
ñèíëÿð âÿ ö÷ ýöí áöòöí äèíëÿìÿëÿð êå÷èðèëñèí.

Ö÷öíúö úÿäâÿë
1.Áîðúëóíóí áîðúó îëìàñûíûí ñöáóò åäèëìÿñèíäÿí âÿ éà áó áàðÿäÿ
÷ûõàðûëìûø ìÿùêÿìÿ ãÿðàðûíäàí ñîíðà áîðúëóéà 30 ýöí ÿðçèíäÿ ìþù-
ëÿò âåðèëñèí. Ýþñòÿðèëÿí ìöääÿòäÿ ãîé èääèà÷û áîðúëóäàí ÿë ÷ÿêìÿñèí
ãîé îíó ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðñèí (ãÿðàðû èúðà åòìÿê ö÷öí).
3. ßýÿð áîðúëó ìÿùêÿìÿ ãÿðàðûíû (êþíöëëö) éåðèíÿ éåòèðìèðñÿ âÿ
ùå÷ êèì îíó ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åòìèðñÿ ãîé èääèà÷û îíó þç éàíûíà
ýÿòèðÿðÿê îíóí áîéíóíà êöíäÿ (áóõîâ) âóðñóí âÿ éà ãàíäàëëàñûí.
ßýÿð ðÿùìè ýÿëèðñÿ 15 ôóíò àüûðëûüäàí ÷îõ îëìàñûí.
4. Áîðúëó, äóñòàã ñàõëàíûëäûüû ìöääÿòäÿ ÿýÿð èñòÿéèðñÿ þç ùåñàáû-
íà éåìÿêëÿ òÿìèí îëóíà áèëÿð. ßýÿð î þç ùåñàáûíà òÿúùèç åäèëìèðñÿ,
ãîé îíäà êèì îíó äóñòàã ñàõëàéûðñà îíà áèð ýöí ÿðçèíäÿ áèð ôóíò óí,
èñòÿñÿ áèð àç äà ÷îõ âåðÿ áèëÿð.
5. Áóíóíëà áåëÿ, áîðúëó ùÿëÿ êè, äóñòàãëûüäà ñàõëàíûëûð î èääèà÷û èëÿ
áàðûøà áèëÿð. ßýÿð òÿðÿôëÿð ðàçûëûüà ýÿëÿ áèëìèðëÿðñÿ îíäà äàùà àëòìûø
ýöí äóñòàãëûã ìöääÿòè äàâàì åòìÿëèäèð. Áó ìöääÿòäÿ ö÷ äÿôÿ ùÿð
áàçàð ýöíö ïðåòîð êîìèññèéàëàðûíà ýÿòèðèëèð âÿ îíäàí òÿëÿá îëóíàí
521
ìÿáëÿü èñòÿíèëèð. Ö÷öíúö, áàçàð ýöíö áîðúëó ãÿòëÿ éåòèðèëèð âÿ éà Òèáð
÷àéûíäàí î òÿðÿôÿ õàðèúÿ ñàòûëûð.
6. Ö÷öíúö – áàçàð ýöíö áîðúëóíó ùèññÿëÿðÿ áþëöðëÿð. ßýÿð êèìÿñÿ
÷îõ âÿ éà àç ÷àòàðñà ãîé áó îíëàðûí ýöíàùû ñàéûëìàñûí.

Áåøèíúè úÿäâÿë
3. Êèì îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà åâ ÿøéàëàðûíà âÿ éà ùèìàéÿñèíäÿ îë-
àí øÿõñëÿðÿ äàèð îíóí ùàíñû ìöíàñèáÿòäÿ îëäóüóíó ãÿáóë åäèðñÿ ãîé
áó âÿçèééÿò äÿéèøäèðèëìÿñèí.

Àëòûíúû úÿäâÿë
1. ßýÿð êèì ýèðîâ âÿ éà ÿøéàíûí þçýÿíèíêèëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ 5
íÿôÿð øàùèä âÿ òÿðÿç÷èíèí èøòèðàêû èëÿ ÿãä áàüëàéûðñà, ãîé îíëàð èôàäÿ
åòäèêëÿðè ñþçëÿðÿ ñàäèã ãàëñûíëàð.
3. Òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ ñàùèáëèéèí ìöääÿòè èêè èë, äèýÿð ÿìëàêëàð
ö÷öí èñÿ áèð èë ìöÿééÿí åäèëèðäè.
4. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè êè, ÿðèíèí îíóí öçÿ-
ðèíäÿ ùàêèìèééÿòèíè (îíóíëà áèðýÿ éàøàìàã ìöääÿòè) ãÿáóë åòìÿê èñ-
òÿìÿéÿí ãàäûí, ùÿð èë ö÷ ýåúÿ þç åâèíäÿí êÿíàðäà ýåúÿëÿìÿëè èäè âÿ
áåëÿëèêëÿ îíà (ãàäûíà, àðâàäûíà) ñàùèáëèéèí èëëèê ìöääÿòèíäÿ ôàñèëÿ éà-
ðàíìàñûíû òÿìèí åòìèø îëóðäó.

Éåääèíúè úÿäâÿë
2. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñÿðùÿäëÿðèí ùöäóäëàðûíûí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè áàðÿäÿ èääèàëàðûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëà-
ðûíûí ýþñòÿðèøëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð, ãàíóíâåðèúèëèê äåéèëÿí-
ëÿðÿ ýþðÿ âàõòèëÿ Àôèíàäà Ñîëîí òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð:
ÿýÿð ãîíøó ñàùÿíèí ñÿðùÿäè áîéóíúà õÿíäÿê ãàçûëûáñà îíäà ñÿðùÿ-
522
äè êå÷ìÿê îëìàç, ÿýÿð ÷ÿïÿð ÷ÿêìÿê ëàçûìäûðñà ãîíøóíóíóí ñàùÿ-
ñèíäÿí áèð ôóò àðàëû ÷ÿêèëìÿëèäèð. ßýÿð éàøàéûø ö÷öí åâ òèêèëèðñÿ îí-
äà èêè ôóò àðàëû ÷ÿêìÿê, ÿýÿð õÿíäÿê âÿ ãÿáð ãàçûëûðñà õÿíäÿéèí äÿ-
ðèíëèéè íÿ ãÿäÿðäèñÿ î ìÿñàôÿäÿ àðàëû îëìàëû, ÿýÿð ãóéó ãàçàëáñà 6
ôóò àðàëû, ÿýÿð çåéòóí âÿ ÿíúèð àüàúû ÿêèëèðñÿ ãîíøóíóí ñàùÿñèíäÿí
9 ôóò àðàëû, áàøãà àüàúëàð ö÷öí 5 ôóò àðàëû.
9 à. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàð ÿìð åäÿðÿê òÿäáèð ýþðìÿéè òÿëÿá åäèðäè êè,
15 ôóò ùöíäöðëöéöíäÿ îëàí àüàúûí äàèðÿñè (ðàäèóñó) öçðÿ åëÿ áþëöíöá
ÿêèëìÿëèäèð êè, îíóí êþëýÿñè ãîíøóíóí ñàùÿñèíÿ çèéàí âóðìàñûí.
9 á. ßýÿð ãîíøóíóí ñàùÿñèíäÿí êöëÿéèí ÿéäèéè àüàú ñÿíèí ñàùÿíÿ
äöøöðñÿ, ñÿí ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà àüàúûí áóäàíìàñû èääèà-
ñû èëÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðñÿí.

Ñÿêêèçèíúè úÿäâÿë
1 à. Êèì êèíëè ìàùíû îõóéàðñà...
1 á. ÕÛÛ úÿäâÿë àç ñàéäà úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ þëöì úÿçàñû ìö-
ÿééÿí åäèðäè âÿ î úöìëÿäÿí ùåñàá åäèð êè, îíó áèð ñûðà ÿìÿëëÿðÿ ýþ-
ðÿ äÿ òÿòáèã åòìÿê çÿðóðÿòè âàðäûð. Îíäà êè, ùÿð êèìñÿ íÿüìÿ ãîøà-
úàã âÿ éà ìàùíû îõóéóúàã ùàíñû êè, þçöíäÿ áþùòàí âÿ éà áàøãàñûíû
áèéàáûð åäÿúÿê ñþçëÿð îëñóí.
2. ßýÿð áÿäÿí öçâëÿðèíÿ õÿñàðÿò éåòèðèëèðñÿ âÿ (î) áàðûøìûðñà (çÿ-
ðÿð÷ÿêÿí), ãîé îíäà õÿñàðÿò éåòèðÿíÿ åéíè õÿñàðÿò éåòèðèëñèí.
3. ßýÿð ÿëè èëÿ âÿ éà äÿéÿíÿêëÿ àçàä àäàìûí ñöìöéöíö ñûíäûðàð-
ñà ãîé 300 àññ úÿðèìÿ þäÿñèí. ßýÿð ãóëäóðñà – 150 àññ.
4. ßýÿð òÿùãèð åäèðñÿ ãîé úÿðèìÿ îëñóí 25.
5. .... ñûíäûðûðñà ãîé ÿâÿçè ÷ûõûëñûí.
6. ßýÿð êèì øèêàéÿò åäèðñÿ êè, åâ ùåéâàíëàðû õÿñàðÿò âóðóð, îíäà
ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ùþêì åäèð éà õÿñàðÿò âóðìóø ùåéâàíû çÿðÿð÷ÿê-
ìèøÿ âåðìÿê âÿ éà âóðóëìóø çèéàíûí þäÿìÿê ëàçûìäûð.
9. ÕÛÛ úÿäâÿëÿ ýþðÿ éåòêèíëèê éàøûíäà îëàí àäàì òÿðÿôèíäÿí õûøëà
øóìëàíìûø òàðëàíûí ìÿùñóëóíó òÿëÿô åòìÿê âÿ éà éàíäûðìàã ÷îõ àüûð
523
ýöíàù èäè. Éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìàìûøëàðûí ýþñòÿðèëÿí ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ
ìöãÿññèð îëäóãëàðû ìöÿééÿí åäèëÿðñÿ, ïðåòîðóí ýþñòÿðèøè èëÿ ãàì÷û úÿ-
çàñû âÿ éà äÿéìèø çèéàíûí èêèãàò þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëûðäû.
10. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ùþêì åäèð, êèì òèêëèíè âÿ éà åâèí éàíûí-
äàêû òàõûë òàéàñûíû éàíäûðàðñà, ãàíäàëëàíìàëû âÿ ãàì÷û èëÿ äþéäöêäÿí
ñîíðà þëöìÿ ìÿùêóì åòìÿê ëàçûìäûð, ÿýÿð ìöãÿñèð òþðÿäèëÿí ÿìÿëè-
íè ãÿñäÿí åòìèøäèðñÿ. ßýÿð éàíüûí òÿñàäöôÿí áàø âåðÿðäèðñÿ, éÿíè åù-
òèéàòñûçëûãäàí, îíäà ãàíóí òþâñè åäèðäè êè, ýöíàùêàðëàð çÿðÿðè þäÿñèí-
ëÿð, ÿýÿð îíóí èìêàíû éîõäóðñà äàùà éöíýöë úÿçàëàíäûðûëñûí.
11. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà ýþñòÿðèëèð êè, ÿäàâÿòäÿí áàøãàñûíûí
àüàúûíûí êÿñèëìÿñèíÿ ýþðÿ ýöíàùêàð ùÿð àüàú ö÷öí 25 àññ þäÿìÿ-
ëèäèð.
12. Ýåúÿ îüóðëóã åòìèø éåðèíäÿúÿ þëäöðöëìÿëèäèð, ãîé îíóí þëäö-
ðöëìÿñè ãàíóíè ùåñàá åäèëñèí.
14. Äåñåìâèðëÿð ìÿùêÿìÿñè òþâñèéÿ åäèð; àçàä àäàìëàð îüóðëóã
åäÿðêÿí úèíàéÿò öñòöíäÿ òóòóëàðäûðñà, îíëàðà áÿäÿí úÿçàñû âåðìÿê âÿ
êèìäÿí îüóðëóã åäèáñÿ îíà òÿùâèë âåðìÿê, ãóëëàðû èñÿ ãàì÷û èëÿ úÿçà-
ëàíäûðìàã âÿ ãàéàëûãäàí àòìàã; éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìàéàíëàðû èñÿ
ôèçèêè úÿçàëàð öçðÿ èøëÿðÿ áàõàí ïðåòîðóí þùäÿñèíÿ âåðìÿê âÿ éà îí-
äàí äÿéìèø çèéàíû àëìàã ëàçûìäûð.
15 à. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ ÿøéàíûí ö÷ãàò äÿéÿðè ãÿäÿð úÿ-
ðèìÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè – î ùàëäà êè, èòìèø ÿøéà êèìäÿñÿ ôîðìàë îëà-
ðàã àõòàðûëûð âÿ éà î þòöðöëÿðÿê ýèçëÿäèëìèø áàøãà éåðäÿ òàïûëûð.
16. ßýÿð îüóðëóã áàðÿäÿ èääèà âåðèëèðñÿ, ëàêèí îüðó úèíàéÿò åäÿð-
êÿí éàõàëàíìàéûáñà, ãîé îíäà ìÿùêÿìÿ îüóðëàíìûø ÿøéàíûí èêèãàò
äÿéÿðèíè þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ ìöáàùèñÿíè ùÿëë åòñèí.
18 à. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã ãÿðàð âåðèëèðäè êè,
ùå÷ êèì àéäà áèð ôàèçäÿí àðòûã àëìàñûí, ùàíñû êè, áóíà ãÿäÿð âàðëûëà-
ðûí ÿéëÿíúÿñè ö÷öí àëûíûðäû.
18 á. Áèçèì ÿúäàäëàðûí àäÿòè îüðóäàí îüóðëàíìûø ÿøéàíûí èêèãàò
äÿéÿðèíäÿ ÿâÿç þäÿíèëìÿñèíè ìöÿééÿí åäèð, ñÿëÿì÷èäÿí èñÿ àëûíìûø
ôàèçèí äþðäãàò ìÿáëÿüèíäÿ ÿâÿç îëóíìàñûíû.
524
 19. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, ñàõëàìàüà âåðèëìèø ÿøéàéà ýþðÿ,
áó ÿøéàíûí èêèãàò äÿéÿðèíäÿ èääèà âåðèëèð.
21. Ãîé àëëàù ëÿíÿò åòñèí, î ïàòðîíà êè, ùàíñû êè, þç êëèéåíòèíÿ
(ìöøòÿðèñèíÿ) çèéàí âóðóð.
22. ßýÿð (ùÿð êèìñÿ) ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñûíäà øàùèä âÿ éà òÿ-
ðÿçè÷è êèìè èøòèðàê åäèðñÿ, ñîíðà èñÿ øàùèäëèê åòìÿêäÿí èìòèíà åäèðñÿ,
ãîé î øÿðÿôñèç åòèðàô åäèëñèí âÿ øàùèäëèê åòìÿê ùöãóãóíó èòèðñèí.
23. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ éàëàí øàùèäëèêäÿ èôøà åäèëìèø Òàð-
ïåé ãàéàëàðûíäàí àòûëìàëûäûð.
26. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà ýþñòÿðèëèð êè, ùå÷ êèì øÿùÿðäÿ ýåúÿ-
ëÿð éûüûíúàã êå÷èðìÿñèí.
27. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû êîëëåýèéà öçâöëÿðèíÿ þç àðàëàðûíäà èñòÿ-
íèëÿí ñàçèøè áàüëàìàã ùöãóãó âåðèð, áèð øÿðòëÿ êè, îíëàð áóíóíëà èúòè-
ìàè ãàéäàëàðû ïîçìàñûíëàð.

Äîããóçóíúó úÿäâÿë
1-2. Èìòèéàç (éÿíè, þç õåéðèíÿ ãàíóíäàí ýåðè ÷ÿêèëìÿê) ãîé èñ-
òÿìÿñèíëÿð. Ñåíòóðèéà êîìèòñèéàëàðûíäàí êÿíàðäà Ðîìà âÿòÿíäàøëà-
ðûíà ãàðøû þëöì ùþêìö ÷àõûðûëìàñûí. Ìþùòÿøÿì ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóí-
ëàðû èêè ãÿðàðû þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè. Îíëàðäàí áèðè àéðû-àéðû àäàìëà-
ðûí õåéðèíÿ ãàíóíäàí ýåðè ÷ÿêèëìÿëÿðè, äèýÿðè èñÿ ñåíòóðèéà êîìèòñè-
éàëàðûíäàí áàøãà ùÿð ùàíñû áèð îðãàíûí ÷ûõàðìàã èñòÿäèéè þëöì ùþê-
ìöíöí ãàäàüàí åäèëìÿñè èäè.
3. Ìÿýÿð ñÿí ãàíóíó ÷ûõàðäûüû ãÿðàðû ñÿðò ùåñàá åäÿúÿêñÿí, íåúÿ
êè, î ùàêèìè âÿ éà âàñèòÿ÷èíè þëöì úÿçàñû èëÿ úÿçàëàíäûðûð, ùàíñû êè...
ÿìÿëëÿðèíÿ äÿ îíëàð ðöñõÿò àëìàãäà èôøà åäèëèðëÿð.
5. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ùþêì åäèð îíëàðà þëöì úÿçàñû âåðèëñèí êè,
êèì äöøìÿíè òÿùðèê åäèð (Ðîìà õàëãûíà, Ðîìà äþâëÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõ-
ìàüà) âÿ éà îíó êè, êèì Ðîìà âÿòÿíäàøûíû äöøìÿíÿ âåðèð.
6. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ãÿðàð âåðÿðÿê ìÿùêÿìÿñèç èíñàíû ùÿéàò-
äàí ìÿùðóì åòìÿéè ãàäàüàí åäèð.
525
 Îíóíúó úÿäâÿë
1. Ãîé ìåéèäè øÿùÿðäÿ áàñäûðìàñûíëàð âÿ éàíäûðìàñûíëàð.
4. Äÿôí çàìàíû ãàäûíëàð öçëÿðèíè úûðûá, ñà÷ëàðûíû éîëìàñûíëàð.
8. Ùÿì÷èíèí ìÿðùóìóí ãÿáðèíÿ ãûçûë ãîéóëìàñûí. ßýÿð âÿôàò
åäÿíèí ãûçûë äèøëÿðè îëàðñà, îíó ãûçûë äèøëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ äÿôí åòìÿéÿ
âÿ éà éàíäûðìàüà åòèðàç åäèëìÿìÿëèäèð.

Îí áèðèíúè úÿäâÿë
1. ÛÛ ÷àüûðûø Äåñåìâèðëÿð (10 íÿôÿð ùàêèìëÿð êîëëåýèéàñû), ãÿáóë
åäèëìèø ãàíóíëàðà äàùà èêè úÿäâÿë ÿëàâÿ åäÿðÿê ... áóíóíëà äà èíñàí-
ëûãäàí êÿíàð îëàí ïàòðèñëÿðëÿ ïëåáåéëÿð àðàñûíäà íèýàù áàüëàíìàñûíû
ãàäàüàí åäÿí ãàíóíó ñàíêñèéàëàøäûðäûëàð.

Îí èêèíúè úÿäâÿë
2â. Äþâëÿò ùàêèìèééÿò íöìàéÿíäÿñèíèí âÿ éà ãóëóí òþðÿòäèéè úè-
íàéÿò, çÿðÿðèí þäÿíèëìÿñè áàðÿäÿ èääèàíûí òÿëÿá åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿ-
ëÿíÿðñÿ, åâ ñàùèáè âÿ éà ãóëóí ñàùèáè éà äÿéèìèø çÿðÿðè þäÿìÿëè âÿ
éà ìöãÿññèðèí áàøûíû âåðìÿëèäèð.
Áó èääèà ãàíóíëà âÿ éà ïðåòîð åäèêòè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèðäè. Èääèàëà-
ðà ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàíóíëà íÿçÿðäÿí òóòó-
ëàí, ìÿñÿëÿí îüóðëóüà äàèð èääèà äàõèë èäè.
3. ßýÿð ùÿð êèìñÿ ìÿùêÿìÿéÿ ñàõòàëàøäûðûëìûø ÿøéà ýÿòèðèðñÿ âÿ
éà ìÿùêÿìÿíèí áó áàðÿäÿêè ôàêòûíûí ðÿää åäèðñÿ, ãîé ïðåòîð ö÷ íÿ-
ôÿð âàñèòÿ÷è òÿéèí åòñèí âÿ îíëàðûí ãÿðàðû èëÿ äÿéìèø çèéàí ìöáàùèñÿ
åäèëÿí ÿøéàíûí èêèãàò äÿéÿðèíäÿ þäÿíèëñèí.
5. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ãÿðàð âåðèðäè êè, áóíäàí ñîíðà õàëã éûüûí-
úàüûíûí èñòÿíèëÿí ãÿðàðëàðû ãàíóí ãöââÿñèíÿ ìàëèêäèð.

526
 ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ
ÃÀÉ ÈÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀËÀÐÛ
Ðîìà õöñóñè ùöãóãóíóí ìöõòÿñèð êöëëèééàòûíäàí èáàðÿò îëàí “Ãàé
èíñòèòóñèéàëàðû” (ëàòûí äèëèíäÿ – èíñòèòóòèî – íèçàìíàìÿ, òÿëèìàò ìÿíà-
ñûíû áèëäèðèð) ìÿøùóð Ðîìà ùöãóãøöíàñû Ãàé òÿðÿôèíäÿí á.å. ÛÛ ÿñðèí-
äÿ éàçûëìûøäûð. Ãàéûí àäû, äîüóì òàðèõè âÿ ùÿéàòû äÿãèã ìÿëóì äåéèë-
äèð. Îíóí 4 êèòàáäàí (Øÿõñëÿð, ßøéàëàð, Þùäÿëèêëÿð âÿ Èääèàëàð) èáàðÿò
èíñòèòóñèéàëàðû Ðîìà ìöëêè ùöãóãóíóí þéðÿíèëìÿñèíäÿ âÿ èíêèøàôûíäà
ÿâÿçñèç ìÿíáÿäèð. Ãàé èíñòèòóñèéàëàðû ÂÛ ÿñðäÿ Éóñòèàí ìÿúÿëëÿñèíÿ
äàõèë åäèëìèø âÿ äÿðñ âÿñàèòè êèìè èñòèôàäÿ îëóíìóøäó.

Û Ê ÈÒÀ Á
ØßÕÑËßÐÈÍ ÙÖÃÓÃÈ ÂßÇÈÉÉßÒÈ
(ÑÒÀÒÓÑÓ)
1. Áöòöí õàëãëàð (éÿíè, Ðîìà èìïåðèéàñûíà äàõèë îëàíëàð) ãàíóíëàð
âÿ àäÿòëÿðëÿ èäàðÿ îëóíóðëàð. Îíëàðûí áèð ùèññÿñè þçëÿðèíèí õöñóñè ùö-
ãóãè, äèýÿðëÿðè èñÿ, áöòöí èíñàíëàðà àèä öìóìè ùöãóãäàí èñòèôàäÿ åäèð-
ëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð áèð õàëãûí þçö ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéè ùöãóã îíóí
õöñóñè ùöãóãóäóð âÿ áó ìöëêè ùöãóã àäëàíûð... Ëàêèí î ùöãóã êè, òÿ-
áèè àüûëà ÿñàñëàíàðàã áöòöí èíñàíëàð àðàñûíäà ìöÿééÿí åäèëèð, ãÿáóë
åäèëèð âÿ áöòöí õàëãëàð òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíóð, áó ùöãóã öìóìè
õàëãëàð ùöãóãó (èóñ ýåíòèóì) àäëàíûð.
Áåëÿëèêëÿ, Ðîìà õàëãû ãèñìÿí þçöíöí ùöãóãóíäàí, ãèñìÿí äÿ,
áöòöí èíñàíëàðà àèä ùöãóãäàí èñòèôàäÿ åäèð.
2. Ðîìà õàëãûíûí ìöëêè ùöãóãó ãàíóíëàðäàí, ïëåáåé ãÿðàðëàðûí-
äàí, ñåíàòûí ãÿðàðëàðûíäàí, èìïåðàòîð ôÿðìàíëàðûíäàí, ìàýèñòðëÿðèí
åäèêòëÿðèíäÿí âÿ ùöãóãøöíàñëàðûí úàâàáëàðûíäàí èáàðÿòäèð.
3. Ãàíóí îäóð êè, Ðîìà õàëãû îíà ãÿðàð âåðèð âÿ ãÿáóë åäèð, ïëå-
áåé ãÿðàðû îäóð êè, ïëåáåéëÿð îíà ãÿðàð âåðèð âÿ ãÿáóë åäèðëÿð. Ïëåáåé-
ëÿð (“äîëäóðóëìà” ìÿíàñûíû âåðèð) õàëãäàí (Ðîìà) îíóíëà ôÿðãëÿíèð-
527
ëÿð êè, “õàëã” ñþçö áöòöí âÿòÿíäàøëàðà (âÿòÿíäàøëûã ñòàòóñó àëàíëàðà)
î úöìëÿäÿí, ïàòðèñëÿðÿ (“àòàëû” ìÿíàñûíû âåðèð) àèä åäèëèð. Ïëåáåé àäû
èñÿ ïëåáåëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà ãåéðè-âÿòÿíäàøëàðà, ïàòðèñëÿð èñòèñíà
åäèëìÿêëÿ øàìèë åäèëèð. Áàõ áóíà ýþðÿ äÿ ïàòðèñëÿð ÿââÿëëÿð òÿñäèã åò-
ìÿéÿ ÷àëûøûðëàð êè, ïëåáåéëÿð (ïëåáåé òðèáóíàëàðûíûí) ãÿðàðëàðû îíëàð
ö÷öí ìÿúáóðè äåéèë âÿ îíëàðûí èðàäÿñè âÿ èøòèðàêû îëìàäàí òÿðòèá åäè-
ëèá. Ëàêèí ñîíðàëàð Ùîðòåíçèíèí ãàíóíó (äèêòàòîð Ùîðòåíèçèíèí å.ÿ.
287-úè èë ãàíóíó) èëÿ ìöééÿí åäèëèðäè êè, ïëåáåé éûüûíúàãëàðûíûí ãÿ-
ðàðëàðû áöòöí õàëã ö÷öí ìÿúáóðè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð.
9. Øÿõñëÿðèí ùöãóãè âÿçèééÿòèíèí ôÿðãè îíäàí èáàðÿòäèð êè, áöòöí
àäàìëàð éà àçàääûð âÿ éà ãóëäóð.
10. Äàùà ñîíðà, àçàä àäàìëàðûí áèð (ãèñìè) àçàä äîüóëàíëàðäûð, äè-
ýÿðëÿðè – àçàäëûüà áóðàõûëàíëàðäûð.
11. Àçàä äîüóëàíëàð – áóíëàð, ùàíñû êè, àçàä äîüóëóáëàð, àçàäëûüà
áóðàõûëàíëàð, èñÿ áóíëàð ùàíñû êè, ãàíóíè êþëÿëèêäÿí àçàäëûüà áóðàõû-
ëàíëàðäûðëàð.
36. Àðçó åäÿí ùÿð êÿñ ãóëó àçàäëûüà áóðàõà áèëìÿç.
37. Ãóëóí àçàäëûüà áóðàõûëìàñû êðåäèòîðà âÿ éà ïàòðîíà çÿðÿð âó-
ðàðñà (îíäà) îíóí ãàíóíè ãöââÿñè éîõäóð.
38. Ùÿìè÷èíèí äÿ... 20 éàøû îëìàìûø àüàíûí ãóëó àçàä åòìÿñè éàë-
íûç ìÿùêÿìÿíèí èøòèðàêû èëÿ áàø âåðÿ áèëÿð.
40. ... 14 éàøûíà ÷àòàí, âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëÿð, þçöíÿ âàðèñ
ìöÿééÿí åäÿ âÿ èìòèíà åäÿ áèëÿð. Ëàêèí 20 éàøûíà ÷àòìàìûø î ãóëà
àçàäëûã âåðÿ áèëìÿç.
48. Äàùà ñîíðà øÿõñëÿðèí ùöãóãäà áàøãà áþëýöñö ìþâúóääóð.
Øÿõñëÿðèí áèð (ãèñìè) þçöíöèäàðÿ ùöãóãóíà äèýÿðëÿðè þçýÿ ùöãóãà òà-
áåäèðëÿð.
49. Þçýÿ ùàêèìèééÿòèíäÿ îëàíëàðûí áèðè (ãèñìè) àòàíûí òàáåëèéèíäÿ,
äèýÿðëÿðè ÿðèí òàáåëèéèíäÿ, ö÷öíúöñö (èñÿ) áàøãàëàðûíäàí êþëÿ àñûëûüûí-
äàäûðëàð.
51. Èëê îëàðàã îíëàðû àðàøäûðàã êè, îíëàð áàøãàñûíûí ùàêèìèééÿòè àë-
òûíäàäûðëàð.
528
 52. Áåëÿëèêëÿ, ãóëëàð àüàíûí ùàêèìèééÿòèíäÿäèðëÿð. Áó ùàêèìèééÿò
òÿáèè ùöãóãëà ìöÿééÿí åäèëèð, ÷öíêè áèç áöòöí õàëãëàðäà åéíè âÿçèé-
éÿòè ìöøàùèäÿ åäèðèê êè, àüàíûí ãóëëàð öçÿðèíäÿ ùÿéàò âÿ þëöì (ùöãó-
ãó) âàðäûð âÿ ãóëëàð íÿ ÿëäÿ åäèðñÿ, î àüàñû ö÷öí ÿëäÿ åäèð.
53. Ëàêèí èíäèêè âàõòäà Ðîìà õàëãûíûí òÿáÿÿëÿðèíäÿí ùå÷ êèìÿ
ñÿáÿáñèç îëàðàã þç ãóëëàðû èëÿ ãÿääàð äàâðàíìàüà èúàçÿ âåðèëìèð. Èì-
ïåðàòîð Àíòîíèíèí (Àíòîíè (138-161) î úöìëÿäÿí, Àäðèàíûí (117-
139) ãÿðàðû èëÿ, þç ãóëóíó ñÿáÿáñèç þëäöðìÿñè þçýÿ ãóëóíóí þëäöðöë-
ìÿñèíÿ áÿðàáÿð òóòóëàí ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëèðëÿð.
55. Åéíè îëàðàã ãàíóíè íèêàùäàí îëàí áèçèì óøàãëàð, áèçèì ùàêè-
ìèééÿòèìèç àëòûíäàäûðëàð. Áó ùöãóã Ðîìà âÿòÿíäàøëàðûíûí (ìöñòÿñíà
íàèëèééÿòèäèð), ÷öíêè áàøãà åëÿ áèð õàëã éîõäóð êè, þç óøàãëàðû öçÿðèí-
äÿ áèçèì ìàëèê îëäóüóìóç ùàêèìèééÿòëÿðè îëñóí...
58. Î êè, ãàëäû ãóë âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðÿ, îíëàðëà ùÿãèãè íè-
êàù áàüëàìàã îëìàç.
59. ...Íèêàù éàõûí ãîùóìëóã ÿëàãÿñèíäÿ îëàí øÿõñëÿð àðàñûíäà
áàüëàíûëà áèëìÿç. Ìÿñÿëÿí: àòà âÿ ãûçû àðàñûíäà, îüóë âÿ àíà àðàñûí-
äà âÿ éà áàáà èëÿ íÿâÿ àðàñûíäà âÿ ÿýÿð áåëÿ øÿõñëÿð áèðëÿøñÿëÿð, îí-
äà îíëàð àðàñûíäà áàüëàíàí íèêàù ãàíãàðûøûüû êèìè òþâñèéÿ åäèëÿðÿê
úèíàéÿò ùåñàá åäèëÿð.
61. ßñëèíäÿ, ãàðäàø âÿ áàúû àðàñûíäà íèêàù ñþçñöç êè, ãàäàüàíäûð.
Îíëàð åéíè àòà âÿ àíàäàí òþðÿéèáëÿð âÿ éà îíëàðûí áèðèíèí (þýåé) þâ-
ëàäûäûðëàð.
62. Ãàðäàø ãàðäàø ãûçû èëÿ åâëÿíÿ áèëÿð. Áó àäÿò î âàõòäàí ìþâ-
úóääóð êè, íåúÿ êè, ìöãÿääÿñ Êëàâäèé þç ãàðäàøûíûí ãûçû Àãðèïïà èëÿ
åâëÿíìèøäèð. Àíúàã èìïåðàòîðóí ôÿðìàíû èëÿ áàúûíûí ãûçû èëÿ åâëÿí-
ìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìèð.
82. ...Öìóìè ãÿáóë åäèëìèø ãàéäàëàðà ýþðÿ êþëÿ ãàäûíëà àçàä
(øÿõñ) àðàñûíäà (íèêàùäàí) ãóë âÿ ÿêñèíÿ, àçàä (ãàäûíëà) ãóë (êèøè)
àðàñûíäà (íèêàùäàí) àçàä óøàã äîüóëóð.
98. Þâëàäëûüà ýþòöðìÿ èêè âàñèòÿ èëÿ áàø âåðèð: éà õàëã ùàêèìèééÿòèíèí
(õàëã éûüûíúàüû) éà àëè ìàýèñòðèí ùàêèìèééÿòè èëÿ. Ìÿñÿëÿí: ïðåòîðóí.
529
 99. Ùöãóãè ìöñòÿãèëëèêëÿðè îëàíëàðû õàëã ùàêèìèééÿòè èëÿ þâëàäëûüà
ýþòöðìÿê îëàð. Áó íþâ þâëàäëûüàýþòöðìÿ àððîãàòèî àäëàíûð. Îíà ýþðÿ
äÿ, þâëàäëûüà ýþòöðÿíäÿí ñîðóøóðëàð, î êèìè êè, îüóëëóüà ýþòöðöð, îíó
ãàíóíè îüëó ùåñàá åäèðìè âÿ êèìè êè, þâëàäëûüà ýþòöðöðëÿð, îíäàí ñîðó-
øóðëàð î áóíà ðàçûäûðìû (èñòÿéèðìè)... Ìàýèñòð ùàêèìèééÿòè èëÿ îíëàðû þâ-
ëàäëûüà ãÿáóë åäèðëÿð, ùàíñû êè, îíëàð âÿòÿíèíèí ùàêèìèééÿòèíäÿäèðëÿð...
100. Áèðèíúè íþâ þâëàäëûüà ýþòöðìÿ õàëãûí ùàêèìèééÿòè èëÿ éàëíûç
Ðîìàäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð, èêèíúèñè èñÿ, ÿéàëÿòëÿðäÿ, úàíèøèíëÿðèí
èøòèðàêû èëÿ áàø âåðèð.
104. Ãàäûíëàð ùå÷ áèð ùàëäà þâëàäëûüà (êèìÿñÿ) ýþòöðÿ áèëìÿçëÿð,
÷öíêè îíëàð þç óøàãëàðû öçÿðèíäÿ (áåëÿ) ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê äåéèëäèðëÿð.
109. Àäÿòÿí ÿð âÿ àðâàä àòàíûí (ïàòðèàðõûí – àèëÿ áàø÷ûñû îëàí áþ-
éöê àòà) ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëóðëàð, àèëÿ ùàêèìèééÿòèíäÿ èñÿ àðâàä
éàëíûç ÿðèíÿ òàáå îëóð.
110. Áåëÿëèêëÿ, ÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ êå÷ìÿê ö÷ ãàéäà ÿñàñûíäà áàø
âåðèð: ìöääÿò ÿðçèíäÿ, òàõûë âåðìÿêëÿ âÿ ñàòûí àëìàãëà.
111. Ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ äàõèë îëìàã î âàõò áàø
âåðèð êè, îíëàð áèð èë ìöääÿòèíäÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿò-
ëÿðèíäÿ îëóðëàð. Áèð èë ÿðçèíäÿ ÿðèí áèð íþâ ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë îëàí
(àðâàä) îíóí (ÿðèíèí) àèëÿñèíèí (öçâö) îëóð âÿ (ÿðèíèí) ãûçûíûí éåðèíè
òóòóð. Îíà ýþðÿ äÿ ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðû ãÿðàðà àëìûøäûð êè, ÿýÿð ùÿð
ùàíñû áèð àðâàä ÿðèíèí ùàêèìèééÿòèíÿ òàáå îëìàã èñòÿìèðñÿ, îíäà î,
ùÿð èë ö÷ ýåúÿ äàëáàäàë þç åâèíäÿ ýåúÿëÿìÿìÿëè âÿ áåëÿëèêëÿ, áèð èë-
ëèê ìöääÿò âàõòû (ìÿùäóäèééÿòè øÿðòèíè) ïîçìàëûäûð.
112. Òàõûë âåðìÿêëÿ ÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ äàõèëîëìà ïðîñåñè ìöãÿääÿñ
àéèíëÿðè èúðà åòìÿêëÿ, ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ áó çàìàí áóüäà
÷þðÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó òÿíòÿíÿëè ñþâäÿëÿð (èôàäÿ îëóíàí) 10 íÿôÿð
øàùèäèí èøòèðàêû ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ùöãóã èíäèéÿúÿí òÿòáèã åäèëèð.
113. Î êè, ãàëäû “ñàòûí àëìàãëà”, áó ïðîñåñÿ ýþðÿ àðâàä ìàíñèïàñèéà
ãàéäàñûíäà ÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ êå÷èð, éÿíè ñèìâîëèê îëàðàã 5 íÿôÿð ùÿä-
äè-áöëóüà ÷àòìûø Ðîìà âÿòÿíäàøëàðûíûí, ùÿì÷èíèí, òÿðÿçè÷èíèí èøòèðàêû
èëÿ àðâàä ñàòûí àëûíûð, ùàíñû êè, îíóí (ÿðèí) ùàêèìèééÿòèíÿ êå÷èð.
530
 116. Ãàëûð îíó äåìÿê êè, ùàíñû øÿõñëÿð áàøãàñûíûí êþëÿëèéèíäÿ
(ìàíúèïèî) îëà áèëÿðëÿð.
117. Áåëÿëèêëÿ, âàëèäåéíëÿðèíèí ùàêèìèééÿòèíäÿ îëàí áöòöí àçàä
øÿõñëÿð êèøè âÿ ãàäûíëàð, ãóëëàð êèìè àòàëàðû òÿðÿôèíäÿí ìàíñèïàñèéà
åäèëÿ áèëÿðëÿð.
118. ßðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàíëàðà äà åéíè ãàéäà òÿòáèã åäèëèð.
119. Ìàíñèïàñèéà ÿí ìèíèìóì (òÿñÿââöðëÿ) ñàòûøäàí èáàðÿòäèð. Ìöë-
êèééÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíèí áó ôîðìàñû (èóñ ïðîðèóì) Ðîìà âÿòÿíäàøëà-
ðû ö÷öí õàðàêòåðèêäèð âÿ àøàüûäàêû êèìè áàø âåðèð. Ñàòûúû ÿëèíäÿ ìèñ
òóòàðàã ÿí àçû 5 íÿôÿð ùÿääè-áöëóüà ÷àòìûø Ðîìà âÿòÿíäàøëàðûíûí øà-
ùèäëèéè èëÿ âÿ áèð íÿôÿð éåíÿ äÿ î ùÿääÿ îëàíûí, ùàíñû êè, ÿëëÿðèíäÿ ìèñ
÷ÿêè äàøûíû ñàõëàéà áèëÿí âÿ òÿðÿçè òóòàí Àëëàíûí èøòèðàêû èëÿ áåëÿ äåéèð:
“Òÿñäèã åäèðÿì êè, êâèðèò ùöãóãóíà ýþðÿ áó ãóë ìÿíÿ ìÿõñóñäóð. Î,
áó ìåòàë âÿ áó ìèñ ÷ÿêè äàøëàðûíûí âàñèòÿñè èëÿ ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí àëûí-
ìûø ùåñàá åäèëèð”. Äàùà ñîíðà î, ìàíñèïàñèéà ãàéäàñûíà ýþðÿ ìåòàëëà
òÿðÿçèíèí ýþçöíÿ çÿðáÿ âóðàðàã òàðàçûëûüû ïîçóð âÿ áåëÿëèêëÿ, ñàíêè ùÿ-
ìèí ìåòàëëà îíóí àëûø ãèéìÿòèíèí ÿâÿçèíè âåðèð.
120. Áó öñóëëà ãóëëàð âÿ àçàä àäàìëàð, ùÿì÷èíèí, ùåéâàíëàð ìàí-
ñèïàñèéà åäèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí: þêöçëÿð, àòëàð, ãàòûðëàð, óëàãëàð, áó àäè
ãàéäà èëÿ ùÿì êÿíä, ùÿì äÿ øÿùÿð òîðïàã ñàùÿëÿðè äÿ ìàíèñèïàñèéà
åäèëèð.
124. Èíäè èñÿ ùàíñû öñóëëà ùàêèìèééÿò àëòûíäà îëàíëàðûí àçàä îëóí-
ìàñûíà áàõàã.
127. Êèì êè, àòàíûí (“ïàòåð ôàìèëèàñ”) ùàêèìèééÿòè àëòûíäàäûð, îíóí
(àòàíûí) âÿôàòûíäàí ñîíðà ìöñòÿãèë îëóð. Àíúàã áóðàäà ôÿðãëÿð îëóð:
àòàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà îüóëëàð âÿ éà ãûçëàð èñòÿíèëÿí ùàëäà þçöíöèäà-
ðÿäÿ ìöñòÿãèë îëìóðëàð, ëàêèí áàáàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà îíëàð þç àòà-
ëàðûíûí ùàêèìèééÿòèíÿ êå÷èðëÿðñÿ, ìöñòÿãèë îëóðëàð.
159. Ùöãóã ãàáèëèééÿòèíèí ìÿùäóäëàøìàñû ÿââÿëêè ñòàòóñóí äÿ-
éèøìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Î ö÷ ùàëäà áàø âåðèð: ÷îõ áþéöê îëäóãäà, íèñáÿ-
òÿí àç âÿ îðòà îëäóãäà âÿ äàùà êè÷èê îëäóãäà.
160. Äàùà ÷îõ îíäà îëóð êè, (äåìÿê îëàð êè, ùöãóãè ãàáèëèééÿò èòè-
531
ðèëèð) êèìñÿ åéíè âàõòäà ìöëêè ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû èòèðèð. Áó î ùàë-
äà áàø âåðèð êè, îíëàð ÿìëàêëàðûíû ñåíçîð ñèéàùûñûíà äàõèë åòìÿéèáëÿð
âÿ éà ùÿðáè õèäìÿòäÿí éàéûíûáëàð... Áó íþâ úÿçàéà, éÿíè àçàä ùöãóã-
ëàðäàí ìÿùðóì åòìÿéÿ, àçàä äîüóëàí ãàäûíëàð äà ìÿðóç ãàëûðëàð ùàí-
ñû êè, Êëàâäèíèí ñåíàòäà ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðà ýþðÿ îíëàð êþëÿ ãàäûí ùå-
ñàá åäèëèðëÿð, îíà ýþðÿ êè, þç ñàùèáëÿðèíèí èðàäÿñèíÿ âÿ ãàäàüàíëàðûíà
çèää îëàðàã ãóëëàðû èëÿ úèíñè ÿëàãÿéÿ äàõèë îëóðëàð.
161. Íèñáÿòÿí àç âÿ éà îðòà (ñÿâèééÿäÿ) ùöãóãè ãàáèëèééÿòèí èòèðèë-
ìÿñè (ùöãóãè ñòàòóñóí äÿéèøìÿñè) îíäà áàø âåðèð êè, âÿòÿíäàøëûã ùö-
ãóãó èòèðèëèð, ëàêèí àçàäëûüû ñàõëàíûëûð. Áó î øÿõñëÿðëÿ áàø âåðèð êè, îí-
ëàðû âÿòÿíäÿí ãîâóðëàð (îñòàðêèçì òÿòáèã åäèëÿí øÿõñëÿðÿ).
162. Äàùà êè÷èê (ñÿâèééÿäÿ) ùöãóãè ãàáèëèééÿòèí èòèðèëìÿñè î ùàëäà
áàø âåðèð êè, (îíäà) ùÿì âÿòÿíäàøëûã, ùÿì äÿ àçàäëûüû ñàõëàíûëûð, àíúàã
èíñàíûí ñòàòóñóíäà äÿéèøèêëèê åäèëèð. Áó, þâëàäëûüà ýþòöðöëÿíëÿð, ùÿì÷è-
íèí, î ãàäûíëàðëà áàø âåðèð êè, îíëàð ÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷èðëÿð.

ÛÛ Ê ÈÒÀ Á
ßØÉÀËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
1. ßââÿëêè êèòàáäà áèç øÿõñè ùöãóãëàðäàí áÿùñ åòäèê. Èíäè èñÿ î ÿø-
éàëàðà áàõàã, ùàíñû êè, îíëàð áèçèì ìöëêèééÿòèìèçäÿäèð âÿ éà áèçèì
õöñóñè ñàùèáëèéèìèçäÿí êÿíàðäàäûð.
2. Áåëÿëèêëÿ, ÿøéàëàðûí ÿñàñ áþëöíìÿñè îíäàí èáàðÿòäèð êè, îíëàðäàí
áèðè – èëàùè ùöãóãà, äèýÿðëÿðè – áÿøÿðè ùöãóãà (àèä åäèëèðëÿð).
3. Èëàùè ùöãóã êàòåãîðèéàñûíà àèä ÿøéàëàð, Àëëàùà ùÿñð åäèëèð âÿ
ìöãÿääÿñ ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
10. Áÿøÿðè ùöãóã êàòåãîðèéàñûíà àèä ÿøéàëàð éà äþâëÿòèí âÿ éà
ôÿðäëÿðèí ìöëêèééÿòèíè òÿøêèë åäèðëÿð.
11. Äþâëÿòÿ âÿ éà èúìàéà ìÿõñóñ îëàí, åùòèìàë êè, ùå÷ êèìèí õö-
ñóñè ìöëêèééÿòèíÿ äàõèë äåéèëäèð. ×öíêè, äþâëÿò ÿìëàêû úÿìèééÿòèí
áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíà àèä åäèëèð. Õöñóñè ÿìëàê èñÿ – áó îíëàðäûðëàð êè,
àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñäóðëàð.
532
 12. Áóíäàí ÿëàâÿ, áÿçè ÿøéàëàð úèñìàíè, ôèçèêè, äèýÿðëÿðè ãåéðè-úèñ-
ìàíè ìàùèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð.
13. Ôèçèêè ÿøéàëàð – áóíëàðû ùàíñû êè, ýþçëÿ ýþðìÿê îëóð, ùàíñû êè, áóí-
ëàð òîðïàã, ãóë, ýåéèì, ãûçûë, ýöìöø âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç áàøãà ÿøéàëàðäûð.
14. Ãåéðè-úèñìàíè – áó îíëàðäûð êè, ýþçëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìûðëàð...
14à Áóíäàí ÿëàâÿ ÿøéàëàðûí èêè äÿðÿúÿéÿ áþëýöñö: ðåñ ìàíúèïè âÿ
ðåñ íåú ìàíúèïè áþëýöñö ìþâúóääóð.
14á Ðåñ ìàíúèïè (äÿðÿúÿñèíÿ) ãóëëàð, þêöçëÿð, àòëàð, óëàãëàð, ãàòûðëàð
âÿ òîðïàãëàð, äàùà ñîíðà Èòàëèéà òîðïàãëàðûíäàêû òèêèëèëÿð àèä åäèëèð.
15. Äàøûíàð ÿøéàëàð âÿ þç ýöúö èëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí ÿøéàëàð ðåñ
ìàíúèïè äÿðÿúÿñèíÿ àèä åäèëÿíëÿð áóíëàðäûðëàð: ãóëëàð, ãóë ãàäûíëàð,
äþðäàéàãëûëàð âÿ èíñàí òÿðÿôèíäÿí ÿùëèëÿøäèèëÿí åâ ùåéâàíëàðû. Ìÿñÿ-
ëÿí: þêöçëÿð, àòëàð, ãàòûðëàð, óëàãëàð, áèçèì (ùöãóã) ìÿêòÿáèíèí òÿðÿô-
äàðëàðûíûí ðÿéèíÿ ýþðÿ, áåëÿ ùåéâàëàð äÿðùàë äîüóëäóãäàí ñîíðà ðåñ
ìàíúèïèéÿ àèä åäèëèðëÿð... (ëàêèí) ÿêñ òÿðÿôè òÿìñèë åäÿí ìÿêòÿáèí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè èñÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, îíëàð ðåñ ìàíúèïèéÿ îíäà àèä åäèëèð-
ëÿð êè, îíëàðû ÿùëèëëÿøäèðèá åâ ùåéâàíû åòñèíëÿð, âÿ ÿýÿð îíëàð ÷îõ âÿù-
øè îëóá ÿùëèëëÿøìÿéèðëÿðñÿ, îíäà îíëàðû ìöÿééÿí éàø ùÿääèíÿ ýÿäÿð
ýþçëÿéèá, ùàíñû êè, àäÿòÿí, îíëàð áó éàø ùÿäëÿðèíäÿ ÿùëèëÿøäèðèëèðëÿð êè,
éàëíûç áóíäàí ñîíðà îíëàðû ðåñ ìàíúèïè åòìÿê îëàð.
17. ...Ãåéðè-úèñìàíè (úàíñûç) ÿøéàëàðûí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû ðåñ
íåú ìàíúèïè (äÿðÿúÿñèíÿ) àèä åäèëèð, ëàêèí êÿíä ñåðâèòóòëàðû èñòèñíà åäè-
ëèð. ×öíêè ìÿëóìäóð êè, îíëàð ðåñ ìàíúèïè ùåñàá åäèëèðëÿð, áàõìàéà-
ðàã êè, (îíëàð) ãåéðè-úèñìàíè ÿøéàëàð ñûðàñûíà àèä åäèëèðëÿð.
18. Àíúàã, ÿøéàëàðûí ìàíúèïè âÿ íåú ìàíúèïè áþëýöñö àðàñûíäà
ôÿðãëÿð ÷îõ áþéöêäöð.
19. Ìÿùç ðåñ íåú ìàíúèïè áàøãà øÿõñèí ìöëêèééÿòèíÿ ñàäÿ öñóëëà
êå÷èð. Áåëÿ êè, áó ÿøéà ôèçèêè ìþâúóääóð âÿ áàøãà øÿõñÿ âåðèëìÿêëÿ
èúðà åäèëèð.
20. Íÿòèúÿ åòèáàðè èëÿ ÿýÿð ìÿí ñàòìàãëà, áàüûøëàìàãëà âÿ éà ùÿð
ùàíñû áèð âàñèòÿ èëÿ ñÿíÿ ýåéèì, ãûçûë, ýöìöø âåðèðÿìñÿ, áó ÿøéà äÿð-
ùàë, ùÿð ùàíñû áèð òÿíòÿíÿëè ôîðìàë úÿùÿòëÿðè ýþçëÿìÿäÿí ñÿíèí îëóð.
533
 21. Ðåñ ìàíúèïè – áó (îáéåêòèí) áàøãà øÿõñÿ ìàíúèïèíèí èúðà îëóí-
ìàñû èëÿ êå÷èëìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó ìÿðàñèì ìàíñèïàñèéà àäëàíûð.
Ìàíñèïàñèéàíûí ÿùÿìèééÿòè âÿ (ùöãóãè) ãöââÿñè, ìöëêèééÿòÿ (ÿøéà-
éà) ñàùèáëèê ãöââÿñèíäÿ îëàí âÿ èí æóðå úåññèî àäëàíàí ôîðìà áÿðàáÿð
ýöúÿ ìàëèê ùöãóãè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
24. Èí æóðå úåññèî ðàçûëûüû (ñþçëÿøìÿ ñàçèøè) àøàüûäàêû êèìè èúðà
åäèëèð. (ùàêèìëèê åäÿí) Ðîìà õàëãûíûí ìàýèñòðè ãàðøûñûíäà, ìÿñÿëÿí:
ïðåòîð âÿ áé ÿéàëÿò úàíèøèíè ãàðøûñûíäà ÿøéàíû àëàí øÿõñ îíó ÿëèíäÿ
òóòàðàã áó ñþçëÿðè èôàäÿ åäèð: “Ìÿí òÿñäèã åäèðÿì êè, áó àäàì (éÿ-
íè, ñàòûëàí ãóë) êâðèò ùöãóãóíäà ìÿíèìäèð”. Ñîíðà î, íåúÿ êè, áåëÿ
âèíäèêàñèéàíû áÿéàí åäèð, ïðåòîð îíäàí ñîðóøóð êè, îíóí ùÿð ùàíñû
áèð (ìöáàùèñÿ åäèëÿí ÿøéàéà äàèð) èääèàñû âàðäûðìû? Îíäà àõûðûíúû
äåñÿ êè, éîõäóð âÿ éà áèð ñþç äåìÿéèá ñóñàðñà, îíäà ïðåòîð âèíäèêà-
ñèéà åäÿí øÿõñÿ (àëûúûéà) ÿøéàíû òÿãäèì åòìÿëèäèð.
40. Ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿúíÿáèëÿðèí áèð íþâ ìöëêèééÿòè âàð, ìÿùç
ùÿð áèðè éà ìöëêèééÿò÷èäèð âÿ éà áåëÿ ùåñàá îëóíìóðëàð. Áó ùöãóãëà íÿ
âàõòñà Ðîìà âÿòÿíäàøëàðû äà ÷ûõûø åäèáëÿð – ùÿð áèðè éà êâèðèò ùöãóãóíà
ýþðÿ ìöëêèééÿò÷è îëóáëàð âÿ éà áåëÿ ùöãóãà ìàëèê îëìàéûáëàð. Àíúàã
íÿòèúÿäÿ ìöëêèééÿòèí áþëöíìÿñèíèí, (éåíè) ãàéäàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè,
éÿíè, áèðè êâèðèò ùöãóãóíà ýþðÿ, ìöëêèééÿò÷è äèýÿðè èñÿ – ñàäÿúÿ ìàëèê
îëìà (éèéÿëÿíìÿ) áîíèñ ùàáåðåèí ùöãóãó òÿñáèò åäèëèð.
41. ßýÿð ÿøéà, ðåñ ìàíúèïè (íþâöíÿ) äàõèëäèðñÿ, (ëàêèí) ìÿí îíó
ìàíñèïàñèéà åòìÿéèá, ùàêèìëèê åäÿí ïðåòîðóí ãàðøûñûíäà ñÿíÿ ýöçÿøò
åòìÿéèðÿìñÿ, îíäà ñÿí îíóí ñàäÿúÿ ñàùèáè îëóðñàí, ìÿí èñÿ êâèðèò
ùöãóãóíà ýþðÿ îíóí ìöëêèééÿò÷èñè î âàõòà ãÿäÿð îëàúàì êè, ñÿí
ìöääÿò âÿäÿñè ÿñàñûíäà îíóí ñàùèáè îëàúàãñàí âÿ éàõóä ìöääÿò âÿ-
äÿñè áèòäèêäÿí ñîíðà, ÿøéàéà ñàùèáëèê ùöãóãó íÿèíêè áîíèòàð (èí áîíèñ
åññå), ùÿì äÿ êâèðèò (åõ èóðå Ãóèðèòèóì) ùöãóãóíà ýþðÿ ñÿíÿ êå÷èð,
íåúÿ êè, î áàøãà øÿõñÿ ìàíèñèïàñèéàéà âÿ éà èí èóðå úåññèî ÿñàñûíäà
âåðèëèð (ñÿí äÿ îíóí ìöëêèééÿò÷èñè îëóðñàí).
42. ÕÛÛ Úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ ÿøéàéà ñàùèáëèê ÿëäÿåòìÿ ìöä-
äÿòè äàøûíàð ÿìëàê ö÷öí – áèð èë, äàøûíìàç ÿìëàê ö÷öí èêè èë ìöÿé-
éÿí åäèëèðäè.
534
 66. Âÿ íÿèíêè áèç (øÿõñè èðàäÿìèçëÿ) ÿøéàéà ñàùèá îëóðóã, ùÿì äÿ
òÿáèè ùöãóãëà, ùÿì÷èíèí, ÿëÿêå÷èðìÿ, ìÿñÿëÿí: ñàùèáñèç ãàëàí òîðïàã-
äàêû ÿëÿ êå÷èðèëÿí (âÿùøè ùåéâàíëàðû), äÿíèçäÿêè (áàëûãëàðû) âÿ éà ùà-
âàäà (ó÷àí ãóøëàðû) òóòìàãëà.
67. Âÿ ÿýÿð áèç âÿùøè ùåéâàíû âÿ éà ãóøó âÿ éà áàëûüû òóòñàã, îí-
äà òóòóëàí ùåéâàíëàðûí áèçèì îëäóüó ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Íÿ ãÿäÿð êè,
áèç îíëàðû þç ñàùèáëèéèìèçäÿ ñàõëàéûðûã. Ëàêèí íÿ âàõòñà îíëàð áèçèì
íÿçàðÿòèìèçäÿí ÷ûõûá éåíèäÿí òÿáèè àçàäëûãëàðûíû àëàðäûëàðñà, îíäà îí-
ëàðû áèðèíúè òóòàíûí (áóíäàí ñîíðà) ñàùèáëèéèíÿ êå÷èðëÿð, áåëÿ êè, îíëàð
àðòûã áèçèì ñàùèáëèéèìèçäÿ ãàëìàãäàí ÷ûõûáëàð.
69. Òÿáèè ùöãóãà ýþðÿ áèçèì äöøìÿíäÿí ÿëÿ êå÷èðäèéèìèç ãÿíè-
ìÿò áèçÿ ìÿõñóñ îëóð.
73. ...Ùÿð êèìñÿ òÿðÿôèíäÿí áèçèì òîðïàãëàðûìûçäà þçö ö÷öí óúàë-
äûëìûø òèêèëè, òÿáèè ùöãóãà ýþðÿ áèçèìêè ùåñàá åäèëÿúÿê, ÷öíêè, î, ìöë-
êèééÿò÷èíèí òîðïàüûíûí öñòöíäÿ òèêèëèá.
74. ...Áèòêèëÿðÿ àèä åéíè ãàéäà òÿòáèã åäèëèð, ùàíñû êè, êèìñÿ ìÿíèì
òîðïàãëàðûìäà áèòêè ÿêèáñÿ, ëàêèí áèð øÿðòëÿ êè, áöòöí êþêëÿðè òîðïàãäà
ìþùêÿìëÿíìÿëèäèð.
75. Þçýÿ òîðïàüûíäà òàõûë ÿêÿí øÿõñÿ ãàðøû äà åéíè ãàéäà òÿòáèã
åäèëèð.
76. ßýÿð áèç îíäàí òîðïàüû âÿ éà òèêèëèíè âèíäèêàñèéà åäèðèêñÿ âÿ
òèêèëèéÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúè, ùÿì÷èíèí, àüàú øèòèëèíÿ âÿ ÿêèíÿ ýþðÿ ùå÷ íÿ
ÿâÿç âåðìÿê èñòÿìèðèêñÿ, îíäà ÿýÿð î âèúäàíëà ñàùèáëèê åäèáñÿ, áèçÿ
ãàðøû åòèðàç åäÿ, ïèñ íèééÿòÿ äöøÿ áèëÿð.
80. Èíäè áèç áèëìÿëèéèê êè, íÿ ãàäûí, íÿ äÿ àçéàøëû óøàã ãÿééóìó-
íóí ðàçûëûüû îëìàäàí ðåñ ìàíúèïèíè þçýÿíèíêÿëÿøäèðÿ áèëìÿçëÿð âÿ ëà-
êèí íåñ ìàíúèïè äÿðÿúÿñèíÿ àèä îëàí ÿøéàëàðû èñÿ ãàäûíëàð þçýÿíèíêè-
ëÿøäèðÿ áèëÿðëÿð, àçéàøëûëàð èñÿ éîõ.
83. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áöòöí ÿøéàëàðûí – ùÿì ìàíúèïè, ùÿì äÿ íåñ
ìàíúèïè åäèëÿíëÿðè, ãàäûíëàð âÿ àçéàøëûëàð ãÿééóìëàðûíûí èðàäÿñè îë-
ìàäàí, éÿíè ãÿééóìëàðûí èøòèðàêû îëìàäàí àëà áèëÿðëÿð âÿ þç âÿçèé-
éÿòëÿðèíè éàõøûëàøäûðìàã èìêàíûíà ìàëèê îëà áèëÿðëÿð.
535
 99. ....Âÿðÿñÿëèêäÿí áÿùñ åäÿê. Îíëàðûí õöñóñèééÿòè èêèäèð: ìèðàñ
áèçÿ âÿñèééÿò öçðÿ âÿ éà ãàíóí öçðÿ ÷àòûð.
100. ßââÿëúÿ áèçÿ âÿñèééÿò öçðÿ ìöðàúèÿò åäÿíëÿðäÿí áÿùñ åäÿê.
101. Þíúÿ èêè íþâ âÿñèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Âÿñèééÿòíàìÿ êóðè-
éà éûüûíúàüûíäà, õàëã ãàðøûñûíäà... âÿ éà (ùÿðáè) éöðöø ÿðÿôÿñèíäÿ, éÿíè,
ìöùàðèáÿ åòìÿê ö÷öí ÿëèíäÿ ñèëàù äþéöøÿ ýåäÿðêÿí ùàçûðëàíûðäû.
102. Áèð àç ýåú, ö÷öí íþâ âÿñèééÿòíàìÿëÿð àäÿòÿ äàõèë îëäó – ìèñ
âÿ òÿðÿçè âàñèòÿñèëÿ. ßýÿð êèìñÿ íÿ êóðèéà éûüûíúàüûíäà, íÿ äÿ äþéöø
ÿðÿôÿñèíäÿ âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åòìÿçäèðñÿ, ëàêèí î, ãÿôëÿòÿí þëöì
òÿùëöêÿñè èëÿ öçëÿøÿðñÿ, î ìàíñèïàñèéà ãàéäàñûíäà áàøãà àäàìà (êÿ-
íàð øÿõñÿ) ... þç ÿìëàêûíû âåðèá âÿ îíäàí ÿìëàêûíû îíóí ñîí èðàäÿñè,
àðçóñó ÿñàñûíäà áþëöøäöðìÿñèíè õàùèø åäÿ áèëÿðäè.
112. Àäðèàíûí ñÿðÿíúàìû ÿñàñûíäà ñåíàò ãÿðàðû èëÿ ãàäûíëàðà 12 éàøûí-
äàí àç îëìàéàðàã ãÿééóìóí èøòèðàêû èëÿ âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åòìÿéÿ
èúàçÿ âåðèëèðäè. Áó î äåìÿêäèð êè, ãàäûíëàð ãÿééóìëóãäàí àçàä îëìàäû-
üû ùàëäà, (áåëÿ) ãÿééóìóí êþìÿéè èëÿ âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëÿð.
113. Ýþðöíöð êè, ãàäûíëàð êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà éàõøû øÿðàèòäÿäèð-
ëÿð, éàõóä 14 éàøûíà ÷àòìàìûø êèøèëÿð ùÿòòà ãÿééóìëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ
áåëÿ âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãàäûíëàð èñÿ åäÿ áèëÿðëÿð. 12
éàøûíà ÷àòìûø ãàäûíëàð âÿñèééÿòíàìÿ òÿëÿá åòìÿê ùöãóãó ÿëäÿ åäèðëÿð.
118. Áóíäàí ÿëàâÿ áèç õàòûðëàìàëûéûã êè, ãÿééóìóíäàí àñûëû âÿ-
çèééÿòäÿ îëàí ãàäûíëàð îíóí (ãÿééóìóí) ðàçûëûüû îëìàäàí âÿñèééÿò-
íàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëìÿçëÿð. ßêñ ùàëäà, ñèâèë ùöãóãóíà ýþðÿ âÿñèééÿò-
íàìÿ ãàíóíñóç ùåñàá îëóíàúàãäûð.
119. Ïðåòîð, âÿñèééÿòèí òÿðòèá îëóíäóüó ñÿíÿäÿ ìöâàôèã îëàðàã,
ìöÿééÿí îëóíìóø âÿðÿñÿéÿ, ìèðàñû òÿãäèì åäÿ áèëÿð, ÿýÿð î (ñÿíÿä)
7 íÿôÿð øàùèä òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûøäûðñà, ÿýÿð âàðèñ éîõäóðñà, îíäà,
ãàíóíà ýþðÿ ìèðàñ êèìÿ ÷àòà áèëÿð? Ìÿñÿëÿí: àòàäàí áèð îëàí ãàðäà-
øà âÿ éà àòàíûí ãàðäàøûíà (ÿìèéÿ) âÿ éà ãàðäàøîüëóíà, ùÿì÷èíèí, âà-
ðèñ ìèðàñû þçöíäÿ ñàõëàéà áèëìÿê èãòèäàðûíäà îëìàëûäûð.
123. ...Êèìèí êè, þç ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îüëó âàðäûðñà, îíóí âÿðÿñÿ òÿ-
éèí îëóíìàñû ö÷öí ÷àëûøìàëûäûð âÿ éà îíóí àäûíû ÷ÿêìÿêëÿ îíó ìèðàñäàí
ìÿùðóì åòìÿëèäèð, Áàøãà úöð, ÿýÿð àòà ñóñìàãëà áó èøèí öñòöíäÿí êå÷èð-
536
ñÿ, áèçèì ìöÿëëèìëÿðèìèçèí (ñàáèíàëàðûí) ðÿéèíÿ ýþðÿ áó âÿñèééÿòíàìÿ-
íèí (ùöãóãè) ãöââÿñè éîõäóð, ùå÷ êèì áó âÿñèééÿòíàìÿéÿ ýþðÿ âàðèñ îë-
ìàéàúàãäûð, ùÿòòà áàõìàéàðàã êè, ýþñòÿðèëÿí îüóë âÿñèééÿò ãîéàíäàí òåç
âÿôàò åòñÿ, áåëÿ, ÷öíêè, ëàï ÿââÿëäÿí áó àêò âÿñèééÿòíàìÿ îëìàìûøäûð.
Äèýÿð ùöãóã ìÿêòÿáè (ïðîêóëàíëàðûí) òÿðÿôäàðëàðûíûí ôèêðèíúÿ, ÿýÿð àòà
âÿôàò åäÿðñÿ, ÿëáÿòòÿ êè, î (îüóë) ìèðàñà âàðèñèí òÿéèí îëóíìàñûíäà ÿíýÿë-
äèð, âÿ ãàíóí öçðÿ ÿí éàõûí âàðèñ îëóð; éîõ ÿýÿð îüóë àòàäàí òåç âÿôàò
åäÿðñÿ, îíäà áÿçèëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, âÿñèééÿòíàìÿ ýöúöíäÿ ìèðàñû ìöÿé-
éÿí åòìÿê îëàð, ÷öíêè àðòûã îüóë ÿíýÿë äåéèëäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, îíëàðûí
ôèêðèíúÿ ... âÿñèééÿòíàìÿ ëàï ÿââÿëäÿí ùÿãèãÿòÿ óéüóí äåéèëäèð.
124. ßýÿð âÿñèééÿò åäÿí åíÿí õÿòò öçðÿ îëàí ãîùóìëàð áàðÿñèíäÿ
ñóñìàãëà êå÷èðñÿ, îíäà âÿñèééÿòíàìÿ þç ãöââÿñèíè èòèðìèð, âÿñèééÿò-
íàìÿäÿ àäû ÷ÿêèëìÿéÿí (âÿðÿñÿëèéÿ ÷àüðûëìàéàëàð) âàðèñëÿ áèðëèêäÿ
ïàé áþëýöñöíäÿ èøòèðàêà áóðàõûëûðëàð. Ùÿð áèðè áèð ïàé ùÿúìèíäÿ, ÿýÿð
îíëàð áèðáàø âÿðÿñÿäèðëÿðñÿ, ÿýÿð êÿíàðäàäûðëàðñà, îíäà éàðûñûíû àëûðëàð.
ßýÿð êèì, ìÿñÿëÿí: ö÷ îüëóíó ìèðàñà âàðèñ åëàí åäèðñÿ, âÿ ãûçû áàðÿ-
äÿ ñóñìàãëà êå÷èðñÿ, îíäà ãûçû ìèðàñûí 1/4 ùèññÿíè àëûð... Áåëÿ êè, íåúÿ
êè, àòàñû âÿôàò åäÿðêÿí âÿñèééÿòíàìÿ ñàõëàìûð âÿ ãàíóí öçðÿ âàðèñ
îëàðàã î (ãûçû), þç ïàéûíà ñàùèá îëà áèëÿð. ßýÿð âÿñèééÿò åäÿí ìèðàñà
êÿíàð øÿõñëÿðè äàõèë åäÿðÿê ãûçûíû íÿçÿðÿ àëìàéûð, îíäà ãûçû ìèðàñûíûí
éàðûñûíà ñàùèá îëà áèëÿð. Ãûç þâëàäû ùàããûíäà äåéèëÿíëÿðè áèç ùåñàá åäè-
ðèê êè, íÿâÿëÿðÿ äÿ àèääèð. Ùÿì êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí õÿòòè öçðÿ.
127. ßýÿð àòà îüëó ìèðàñäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, î áóíó öíâàíëû åòìÿëè,
îüëóíóí àäûíû ýþñòÿðìÿëèäèð. ßêñ ùàëäà îüóë ìèðàñäàí ìÿùðóì îëìóð.
Àäû ýþñòÿðèëÿí ìèðàñäàí ... êèì êè, îüëóíó ìÿùðóì åäèð, áó ñþçëÿðè èôà-
äÿ åäèð: “Ìÿíèì îüëóì Ãèñèé ìÿíèì âàðèñèì îëìàéàúàãäûð”.
185. Ìèðàñà âÿðÿñÿíè ùÿì àçàä àäàìëàðäàí, ùÿì ãóëëàðäàí,
ùÿì äîüìà àäàìëàðäàí âÿ ùÿì äÿ êÿíàð øÿõñëÿðäÿí òÿéèí åòìÿéÿ
èúàçÿ âåðèëèð.
186. Ëàêèí áèçèì ãóëëàðû, åéíè çàìàíäà, ùÿì àçàä åòìÿê, ùÿì äÿ
âÿðÿñÿ òÿéèí åòìÿê ö÷öí àøàüûäàêûëàðû èôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð: “Ìÿíèì
ãóëóì Ñòèõ ùÿì àçàä âÿ ùÿì äÿ âÿðÿñÿ îëàúàãäûð”.

537
 189. Þçýÿñèíèí ãóëó, ìèðàñà âÿðÿñÿ òÿéèí åäèëÿðñÿ, ...î áó ìèðàñû
þç àüàñûíûí ÿìðè ÿñàñûíäà ãÿáóë åäÿ áèëÿð... ßýÿð î, àçàäëûüà áóðàõû-
ëàðñà, ìèðàñû þç èñòÿäèéè êèìè ãÿáóë åäÿ áèëÿð.
191. Èíäè âÿñèééÿòíàìÿäÿí èìòèíà âÿ éà ëåãàòëàðà áàõàã. Âÿñèé-
éÿòíàìÿäÿ ãîéóëàí ìèðàñûí ùåñàáûíà, ìöÿééÿí øÿõñÿ ùÿð ùàíñû áèð
ùöãóã âÿ éà äèýÿð õåéèð âåðèëìÿìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí ñÿðÿíúàì ëåãàò
âÿ éà âÿñèééÿòíàìÿ èìòèíàñû àäëàíûð.
246. Èíäè ôèäåèêîìèñëÿðÿ (âèúäàíà òàïøûðûëìûøëàðà) áàõàã. Ìèðàñûí
òÿðêèáèíäÿ ìÿëóì ÿøéàíûí âåðèëìÿñè ùàããûíäà ñÿðÿíúàì ãàíóí öçðÿ
âÿðÿñÿéÿ àèä åäèëèðäè. Îíóí èúðà åäèëìÿñè ãàíóí öçðÿ âÿðÿñÿíèí âèú-
äàíûíäàí àñûëû èäè. Áåëÿëèêëÿ, áóíà ñÿðÿíúàì âåðìÿê (éÿíè, èúðà åò-
ìÿê) ôèäåêîìèñäÿí (éÿíè âèúäàíà òàïøûðûëìûøäàí) àñûëû èäè.

ÛÛÛ ÊÈÒÀÁ
ÞÙÄßËÈÊËßÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

88. Èíäè þùäÿëèêëÿðäÿí áÿùñ åäÿê êè, èêè ÿñàñ íþâÿ àéðûëûðëàð: ùÿð
áèð þùäÿëèê éà ìöãàâèëÿëÿðäÿí âÿ éà äåëèêòëÿðäÿí éàðàíûð.
89. ßââÿëúÿ ìöãàâèëÿëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿðÿ áàõàã. Îíëàðûí
4 íþâö âàðäûð: ÿøéàíûí êèìÿñÿ ñàäÿúÿ âåðèëìÿñè âÿ éà òÿíòÿíÿëè ñþç-
ëÿðè èôàäÿ åòìÿêëÿ âåðèëìÿñè âÿ éà éàçûëû ôîðìàäà âåðèëìÿñè, éà äà ñà-
äÿ ðàçûëûã ñàçèøè èëÿ âåðèëìÿñè.
90. Þùäÿëèê ÿøéàíûí âåðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, ìÿñÿëÿí: áîðú âåðÿðêÿí
éàðàíûð. Áîðú ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà, î ÿøéàëàð âåðèëÿðêÿí éàðàíûð êè,
îíëàðû ÷ÿêè, ùåñàáëàìà âÿ þë÷ö âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí åäèðëÿð. Íåúÿ êè, ìÿ-
ñÿëÿí: íÿãä ïóë, ÷àõûð, éàü, ÷þðÿê, òàõûë, ìèñ, ýöìöø, ãûçûë áó ÿøéàëàðû áèç
ùåñàá âÿ éà þë÷ö âÿ éà ÷ÿêè èëÿ âåðèðèê êè, îíëàð àëûúûíûí ìöëêèééÿòèíÿ
÷åâðèëñèíëÿð âÿ çàìàí êå÷äèêúÿ îíëàð áèçÿ ùÿìèí ÿøéà êèìè äåéèë, îíà
(åêâèâàëåíò îëàí) åéíè õàññÿ âÿ êåéôèééÿòäÿ ãàéòàðûëñûíëàð.
92. Ñþçëÿðèí èôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ éàðàíàí þùäÿëèêëÿð ñóàë-úàâàá ÿñà-
ñûíäà áàüëàíûëûð. Ìÿñÿëÿí: “òÿíòÿíÿëè þùäÿëèê ýþòöðöðñÿí êè, âåðÿúÿê-
538
ñÿí? Âåðÿúÿì. Ñþç âåðèðñÿí? Ñþç âåðèðÿì. Çÿìàíÿò âåðÿðñÿí? Çÿ-
ìàíÿò âåðèðÿì. Ýþðÿúÿêñÿíìè? Ýþðÿúÿì”.
105. Àüûëäàí êÿì (äÿëè) ùå÷ áèð ùöãóãè àêò éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿç,
÷öíêè î íÿ åòäèéèíè áèëìèð.
107. Àçéàøëû óøàã þç ãÿééóìóíóí èøòèðàêû èëÿ èñòÿíèëÿí ùöãóãè
ìöãàâèëÿíè áàüëàéà áèëÿð, ùàðàäàêû ãÿééóìóí òÿñäèã åòìÿñè çÿðóðè-
äèð.
108. Ùèìàéÿ àëòûíäà îëàí ãàäûíëàð ö÷öí äÿ åéíè ãàéäà ìöÿééÿí
åäèëèð.
128. Þùäÿëèê éàçûëû ñÿíÿäëÿðÿ ÿñàñëàíûð, ÿýÿð, ìÿñÿëÿí: î, ìÿ-
äàõèë-ìÿõàðèú êèòàáûíà äàõèë åäèëèáñÿ...áîðúóí åâ êèòàáûíà äàõèë
åäèëìÿñè èêè úöð îëóð: ÿøéàäàí øÿõñÿ âÿ éà øÿõñäÿí øÿõñÿ.
129. ßøéàéà äàèð éàçûëû ãåéäèééàò î âàõò àïàðûëûð êè, ìÿíÿ êèìñÿ
àëãûäà, êèðàéÿäÿ âÿ éà îðòàãëûãäà áîðúëóäóð. Ìÿí áîðúëó îëàíûí ìÿ-
íÿ íÿ ãÿäÿð áîðúó îëäóüóíó þçöì ö÷öí éàçûðàì.
134. Áóíäàí ÿëàâÿ, éàçûëû þùäÿëèêëÿð, áîðú ãÿáçëÿðè âåðèëÿðêÿí
äÿ éàðàíûð... Áó íþâ þùäÿëèêëÿð ÿúíÿáèëÿð ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
135. Þùäÿëèê, ñàäÿ ðàçûëûã (ñàçèø) ÿñàñûíäà (òÿðÿôëÿð àðàñûäà) àëãû-
ñàòãû, êèðàéÿ, îðòàãëûã, òàïøûðûã ìöãàâèëÿëÿðè èúðà åäèëÿðêÿí éàðàíûð.
136. Äåéèðëÿð êè, áó ùàëäà þùäÿëèê, ðàçûëûüûí þçöíäÿí, òÿðÿôëÿð
àðàñûíäà (êîíñåíñóñ) ÿñàñûíäà éàðàíûð. Îíà ýþðÿ äÿ íÿ (òÿíòÿíÿëè)
ñþçëÿðÿ, íÿ éàçûéà ùå÷ áèð åùòèéàú éîõäóð. Êèì êè, þùäÿëèê ýþòöðöð,
îíëàðûí ñàäÿúÿ ðàçûëûüà ýÿëìÿëÿðè êèôàéÿò åäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìöãà-
âèëÿ òÿðÿôëÿðèí áèðáàøà èøòèðàêû îëìàäàí, ìÿñÿëÿí: ìÿêòóá âÿ éà íö-
ìàéÿíäÿíèí èøòèðàêû èëÿ áàüëàíûëà áèëÿð. Ùÿì äÿ áó òÿðÿôëÿðèí øèôàùè
ðàçûëûüû áåëÿ îëìàäàí áàø òóòà áèëÿð.
182. Èíäè äåëèêòëÿðäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿðäÿí áÿùñ åäÿê, ÿýÿð,
ìÿñÿëÿí: êèì îüóðëóã åäèðñÿ. ßìëàêû äàüûäûðñà, çèéàí âóðóðñà, òÿù-
ãèð åäèðñÿ, áöòöí áó ùàëëàðäà áèð íþâ þùäÿëèê éàðàíûð.
183. Ñåðâè Ñóëïèñèé âÿ Ìàñóð Ñàáèíèí ôèêðèíúÿ, îüóðëóüóí 4 íþ-
âö âàðäûð: ìàíèôåñòóì, íåñ ìàíèôåñòóì, úîíúåïòóì âÿ îáëàòóì. Ëà-
áåîí èêè íþâö ãÿáóë åäèð: àøêàð (ìàíèôåñòóì) âÿ ýèçëè (íåñ ìàíèôåñ-
539
òóì). Ëàêèí àõûðûíúû èêè íþâö ãÿáóë åäèð. Àõûðûíúû (éÿíè, Ì.Ñàáèí)
ýþðöíöð êè, ÿäàëÿòëèäèð.
184. Áÿçèëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, àøêàð (ìàíèôåñòóì) îüóðëóã î ùàëäà
áàø âåðèð êè, îüðó úèíàéÿò åäÿðêÿí òóòóëñóí, áàøãàëàðû èñÿ... ùåñàá
åäèðëÿð êè, àøêàð îüóðëóã, îüðóíóí éåðèíäÿúÿ èôøà åäèëìÿñèäèð, ÿýÿð,
ìÿñÿëÿí: öçöì áàüûíäàí îüóðëóã åäÿí îüðó öçöìëöêäÿ îëàðêÿí
éàõàëàíñûí. Ö÷öíúöëÿð àøêàð îüóðëóüó áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, îüóð-
ëàíìûø ÿøéà, îüóðëàíäûüû éåðäÿí áàøãà éåðÿ àïàðûëìàñûí. Íÿùàéÿò,
áåëÿëÿðè äÿ âàðäûð êè, ùåñàá åäèðëÿð ÿýÿð îüðóíóí ÿëèíäÿ îüóðëàíìûø
ÿøéà ýþðöíöðñÿ. (òóòóëóá)...
185. Ñþéëÿíèëÿðäÿí ýþðöíöð êè, ýèçëè îüóðëóã íÿ äåìÿêäèð âÿ éà-
õóä àøêàð îëìàéàí îüóðëóã, ÿëáÿòòÿ êè, ýèçëè òþðÿäèëÿí îüóðëóã ùå-
ñàá åäèëèð.
186. Úîíúåïòóì àäëàíàí îüóðëóüà ýþðÿ, îüóðëàíìûø ÿøéà øàùèäëÿ-
ðèí èøòèðàêû èëÿ êèìäÿñÿ àõòàðûëûð âÿ î òàïûëûð, ëàêèí îëà áèëñèí êè, î,
îüóðëóã åòìÿéèá, áó ùàëäà õöñóñè èääèà àúòî úîíúåïòè ãàëäûðûëûð.
187. Îáëàòóì àäëàíàí îüóðëóã íþâöíäÿ îüóðëàíìûø ÿøéà êèìèíñÿ
òÿðÿôèíäÿí ñÿíÿ ýÿòèðèëèð âÿ ñÿíäÿ òàïûëìûø ùåñàá åäèëèð. ßýÿð ìÿñÿëÿí:
îüóðëàíìûø ÿøéà ñÿíÿ î ìÿãñÿäëÿ âåðèëèð êè, ÿøéà áàøãà øÿõñäÿíñÿ,
ñÿíäÿ òàïûëìàñû äàùà éàõøû îëàðäû. Âÿ éàõóä êèìäÿêè àõòàðûëàí ÿøéà òà-
ïûëûð, ñÿí îíà ãàðøû äåéèë, ÿøéàíû ýÿòèðÿíÿ ãàðøû èääèà ãàëäûðà áèëÿðñÿí,
áàõìàéàðàã êè, î, îüðó äåéèëäèð. Áó õöñóñè èääèà àúòèà îáëàòè àäëàíûð.
188. Ïðîùèáèòè ôóðòè àäëàíàí âÿ îüðóíóí àõòàðûëìàñûíà ÿíýÿë îëàí
èääèà íþâö ìþâúóääóð.
189. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ àøêàð îüóðëóüà ýþðÿ ÷îõ ñÿðò úÿçà
âåðèëèðäè. Àçàä øÿõñëÿð áÿäÿí úÿçàñûíäàí ñîíðà, çÿðÿð ÷ÿêìèøÿ ãóë êèìè
âåðèëèðäè... ãóë èñÿ áÿäÿí úÿçàñûíäàí ñîíðà þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åäè-
ëèðäè. Ëàêèí ñîíðàëàð áåëÿ àüûð úÿçà âåðèëìÿñè ëÿüâ åäèëèð âÿ ïðåòîð åäèê-
òè èëÿ àçàä øÿõñÿ ãàðøû õöñóñè èääèà ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ãóëà ãàðøû èñÿ
îüóðëàíìûø ÿøéàíûí 4 ãàò äÿéÿðèíäÿ úÿðèìÿ òÿéèí åäèëèðäè.
190. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþçÿ, ïðåòîð, ýèçëè îüóðëàíìûø ÿøéà-
íûí èêèãàò äÿéÿðèíäÿ úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèðäè.
540
 191. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà úîíúåïòóì âÿ îáëàòóì îüóðëóüó-
íà ýþðÿ úÿðèìÿ îüóðëàíìûø ÿøéàíûí ö÷ãàò ãèéìÿòèíäÿ ìöÿééÿí
åäèëèðäè. Áó úÿðèìÿ äÿ, ùÿì÷èíèí, ïðåòîð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëèðäè.
192. Ôóðòóì ïðîùèáèòóìà ýþðÿ ïðåòîð åäèêòè 4 ãàò ùÿúìäÿ èääèà
úÿðèìÿñè ìöÿééÿí åäèðäè.
195. Îüóðëóã (úèíàéÿòè) êèìèíñÿ ÿøéàñûíûí àïàðûëìàñû èëÿ éîõ,
ùÿì äÿ, öìóìèééÿòëÿ þç ÿìëàêûíû îíóí ñàùèáèíèí èðàäÿñèíÿ çèää
îëàðàã ìÿíèìñÿíèëìÿñè èëÿ áàø âåðèð.
196. Áåëÿëèêëÿ, ÿýÿð êèìñÿ îíà ñàõëàíûëìàüà âåðèëìèø ÿøéàäàí
èñòèôàäÿ åäèðñÿ, äåìÿëè, î, îüóðëóã åòìèø îëóð. ßýÿð êèìñÿ ÿøéàíû
ìöÿééÿí èñòèôàäÿ ö÷öí àëûá âÿ îíó äàùà áàøãà èøëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèðñÿ, îíäà î, îüðó êèìè úàâàá âåðìÿëèäèð...
197. Éåíÿ äÿ îíëàð àëäûãëàðû ññóäàíû òÿéèíàòû öçðÿ èñòèôàäÿ åòìÿ-
éèá áàøãà èøëÿðÿ ñÿðô åäèðëÿðñÿ, î ùàëäà îüóðëóã åòìèø îëóðëàð âÿ
îíóí ñàùèáè áó áàðÿäÿ õÿáÿð òóòóð. ×öíêè îíóí ñàùèáè áóíà èìêàí
(èúàçÿ) âåðìÿçäè. ßýÿð îíëàð (èñòèôàäÿ åäÿíëÿð) çÿíí åòñÿëÿð êè, áó-
ðàäà úèíàéÿò éîõäóð âÿ îüóðëóã åòìÿê ôèêðèíäÿ äÿ äåéèëäèðëÿð, îí-
äàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè îòóðëóã ùåñàá åäèëìèð.
200. Áÿçè ùàëëàðäà ùÿòòà þç ÿìëàêûíûí îüóðëàíìàñû äà îëóð.
ßýÿð, ìÿñÿëÿí: áîðúëó êðåäèòîðà ýèðîâ âåðäèéè ÿøéàíû îüóðëàéûð âÿ
éà ÿýÿð ìÿí õÿëâÿòúÿ þç ÿøéàìû îíó âèúäàíëà èñòèôàäÿ åäÿí àäàì-
äàí îüóðëàéàðàìñà, (ùàíñû êè, îíà ìöÿééÿí ÿñàñëàðëà èñòèôàäÿ åòìÿê
ö÷öí âåðìèøäèì). Îíà ýþðÿ äÿ êèì êè, îíà ãàéòàðûëìûø ãóëó ýèçëÿ-
äèðñÿ, ùàíñû êè, îíäàí (ãóëäàí) áàøãàñû âèúäàíëà èñòèôàäÿ åäèðäè,
îüóðëóã åòìèø ùåñàá åäèëèð.
202. Áÿçÿí îüóðëóüà ýþðÿ ìÿñóëèééÿòÿ îüóðëóã åòìÿéÿíè äÿ
úÿëá åäèðëÿð. Íåúÿ êè, îíóí êþìÿéè âÿ éà ìÿñëÿùÿòè èëÿ îüóðëóã åäè-
ëèð.
208. Íÿùàéÿò, áèëìÿê ëàçûìäûð êè, áåëÿ áèð ñóàë éàðàíûð: àçéàøëû
ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíû àïàðìàãëà îüóðëóã åäèðìè? ßêñÿðèééÿò áåëÿ
ãÿðàðà ýÿëèð êè, îüóðëóã íÿ èñÿ îüóðëàìàã àðçóñóíäàí èðÿëè ýÿëèð.
Áåëÿ ùàëäà àçéàøëû î âàõò þç ÿìÿëèíÿ ýþðÿ úàâàá âåðèð êè, î, ìöÿé-
541
éÿí éåòêèíëèê éàø ùÿääèíäÿ îëñóí âÿ òþðÿòäèéè úèíàéÿòè äÿðê åòìèø
îëñóí.
209. Êèì êè, þçýÿñèíèí ÿìëàêûíà ãàðøû ñîéüóí÷óëóã åäèð, îüóð-
ëóã èääèàñû èëÿ úàâàá âåðèð, ÿñëèíäÿ èñÿ êèìñÿ ñàùèáèíèí èðàäÿñèíÿ
çèää îëàðàã þçýÿ ÿìëàêûíû çÿáò åäèðñÿ, áó çîðëà îíó (ÿìëàêû) ÿëÿ êå-
÷èðìÿêäèðìè? Âÿ îíà ýþðÿ äÿ äåéèðëÿð êè, áó àäàì âèúäàíñûç îüðó-
äóð. Àíúàã ïðåòîð áåëÿ úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ õöñóñè èääèà èðÿëè ñöðöð.
Ùàíñû êè, ÿìëàêûí çîðëà ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè èääèàñû öçðÿ áèð èë ÿðçèíäÿ 4
ãàò äÿéÿðèíäÿ úÿðèìÿ þäÿíèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Äèýÿð ùàëäà
áàø âåðÿí àíäà ùÿìèí èë ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàíû (èêèãàò) þäÿìÿê ëà-
çûì ýÿëèð. Áó èääèà èëÿ, áèð ÿøéàíû, ùÿòòà ÿí ÿùÿìèééÿòñèç ãèéìÿòè
îëàí ÿøéàíûí èääèàñûíû ãàëäûðìàã îëàð.
210. Àêâèëèíèí ãàíóíóíóí Û ôÿñëèíäÿ ìöÿééÿí åäèëäèéè êèìè, ãà-
íóíñóç îëàðàã âóðóëìóø çèéàíà äàèð èääèàäà ìöÿééÿí åäèëèð êè, ÿýÿð
êèìñÿ ãàíóíñóç (ýöíàùêàð) îëàðàã þçýÿñèíèí ãóëóíó âÿ éà äþðäà-
éàãëû åâ ùåéâàíûíû þëäöðÿðñÿ, î ùÿìèí èë ö÷öí þëäöðöëìöø áàçàð ãèé-
ìÿòèíäÿí éóõàðû äÿéÿðè ÿâÿç îëàðàã þäÿìÿëèäèð.
211. Ùÿì÷èíèí, ãÿðÿçëè îëàðàã âÿ éà ãÿòëÿ éåòèðÿíèí òÿãñèðè öçöí-
äÿí áàø âåðÿí þëöì, ãàíóíñóç ùåñàá åäèëèð âÿ áàøãà ùå÷ áèð ãàíóí
éîõäóð êè, äÿéìèø çèéàíû úÿðèìÿ èëÿ þäÿìÿéÿ èìêàí âåðñèí. Áóíóí
íÿòèúÿñè îëàðàã, òÿñàäöôÿí, ãÿðÿçñèç âÿ ãÿñäÿí îëìàäàí çèéàí âóð-
ìóø øÿõñ úÿçàéà ìÿðóç ãàëûð.
212. .....Áó ãàíóíëà íÿèíêè þëäöðöëÿíèí áÿäÿíè èääèà ö÷öí äÿéÿð-
ëÿíäèðèëèð, ëàêèí ÿýÿð, ìÿñÿëÿí: êèì ãóëó þëäöðöðñÿ îíóí ñàùèáè çè-
éàíû îíóí äÿéÿðèíäÿí àðòûã îëìàãëà þäÿéèð âÿ áó íÿçÿðÿ àëûíûð. Ìÿ-
ñÿëÿí: êèì òÿðÿôèíäÿíñÿ âÿðÿñÿ òÿéèí åäèëÿí ìÿíèì ãóëóìó þëäö-
ðÿðñÿ, þíúÿ î, (ãóë) ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí òÿíòÿíÿëè îëàðàã ìèðàñà âÿ-
ðÿñÿ åëàí åäèëìÿëèäèð. Áó ùàëäà íÿèíêè îíóí (ãóëóí) äÿéÿðè, ùÿì÷è-
íèí, èòèðèëìèø ìèðàñ íÿçÿðÿ àëûíûð. Áóíà áÿðàáÿð, ÿýÿð úöò àòëàðäàí
áèðè âÿ éà àêòéîð òðóïïàñûíäàí âÿ éà ìóñèãè÷èëÿðäÿí áèðè þëäöðöëöð-
ñÿ, íÿèíêè, þëäöðöëÿí, ùÿì÷èíèí, äèýÿð èòìèøëÿð âÿ ñàü ãàëàíëàð íÿ-

542
çÿðÿ àëûíûð. Áó ãàéäà, ùÿì÷èíèí, þëäöðöëÿí ãàòûðëàðäàí áèðè âÿ éà 4
ãîøãó àòëàðäàí áèðè þëäöðöëäöêäÿ íÿçÿðÿ àëûíûð.
213. Êèìèí êè, ãóëó þëäöðöëöð, àçàä (àäàì) ãàòèëè ãÿòëäÿ ýöíàù-
ëàíäûðûð. Äÿéìèø çÿðÿð (Àêâèëè) ãàíóíó öçðÿ þäÿíèëìÿëèäèð.
214. Áó ãàíóíà àðòûðûëìûø, (ÿëàâÿ) îëóíìóø ñþçëÿðäÿ äåéèëèð: Áó
ïðåäìåò (ÿøéà, ãóë) ö÷öí áó èë ÿí éöêñÿê ãèéìÿò îíäà èôàäÿ îëóíóð
êè, ÿýÿð ìÿñÿëÿí: àõñàã âÿ òÿêýþç ãóëóí, ùàíñû êè, áó èë (ùÿëÿ) ýþñ-
òÿðèëÿí áÿäÿí ãöñóðëàðû îëìàìûøäûð, (îíäà) îíà (ãóëà) âåðèëÿí ãèé-
ìÿò, àõñàã âÿ éà òÿê ýþç ãóëà âåðèëÿí ãèéìÿòÿ ýþðÿ äåéèë, îíóí ãö-
ñóðñóç âÿçèééÿòèíäÿ âåðèëÿí ãèéìÿòÿ ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð.
Ìÿùç áóíóí ñàéÿñèíäÿ (éÿíè, áó áîøëóãäàí) ÿââÿëëÿð äÿéìèø çèéàí
íÿçÿðÿ àëûíìàìûøäûð âÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ (õåéèð) ýþòöðöëöðäö.
217. (Àêâèëè ãàíóíóíóí) ÛÛÛ ôÿñëèíäÿ äÿéìèø çÿðÿðèí äèýÿð ôîð-
ìàëàðû ìöÿééÿí åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ÿýÿð êèìñÿ ãóëó âÿ éà äþðäàéàã-
ëû åâ ùåéâàíûíû éàðàëàñà âÿ éà åâ ùåéâàíû îëìàéàí ùåéâàíû þëäöðñÿ
âÿ éà éàðàëàñà... îíäà èääèà áó ãàíóíóí ìöâàôèã ôÿñëè èëÿ ìöÿééÿí
åäèëèð. Áó (éÿíè, ãàíóíóí ìöâàôèã ôÿñëè) úàíñûç ÿøéàëàðà ãàíóíñóç
äÿéìèø çÿðÿð ö÷öí äÿ úÿçà âåðèëìÿñèíè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóðäó. ßýÿð
ùÿð íÿñÿ éàíäûðûëñà âÿ éà äàüûäûëñà, âÿ éà ñûíäûðûëñà, îíäà èääèà áó
ôÿñèëÿ ìöâàôèã ìöÿééÿí åäèëÿúÿêäèð. Íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, íÿèíêè
éàíäûðìàã, äàüûòìàã, ñûíäûðìàã, ùÿì÷èíèí, ïàð÷àëàìàã, éûðìàã,
òþêìÿê âÿ áó êèìè ìÿùâ âÿ õàðàá åäÿí âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóí-
ìàñû ìöÿééÿí åäèëèðäè.
218. Àíúàã áó ôÿñèëäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí çÿðÿðëÿðÿ ýþðÿ ÿâÿçèíèí
þäÿíèëìÿñèíèí ÿí éöêñÿê ãèéìÿò ùÿääè, ùÿìèí èë ö÷öí áöòþâëöêäÿ
äåéèë, éàëíûç éàõûí 30 ýöí ÿðçèíäÿ îëàí ãèéìÿòëÿð ùÿääèíäÿ ìöÿé-
éÿí åäèëèðäè.
220. Ùöãóãëàðûí ïîçóëìàñû (èíèóðèà) íÿèíêè êèì òÿðÿôèíäÿíñÿ
éóìðóã âÿ éà äÿéÿíÿêëÿ êèìÿñÿ çÿðáÿ âóðìàãëà, ùÿì÷èíèí, äÿ, øû-
ðûì à÷ìàãëà åäèëèð âÿ éà êèìèíñÿ øÿðÿôèíÿ òîõóíóëóð, ìÿñÿëÿí:
êèìñÿ áàøãàñûíûí ÿìëàêûíû ñàòàðàã åëàí åäèð êè, ýóéà îíà áîðúëó îë-
äóüóíà ýþðÿ îíóí ÿìëàêûíû ñàòûá, ùàëáóêè, îíà ùå÷ áèð áîðúó éîõ-
543
äóð âÿ éà êèìñÿ êèòàá âÿ éà øåð éàçàðàã êèìèñÿ ùþðìÿòäÿí ñàëìà-
üà úÿùä åäèð âÿ éà éåíèéåòìÿ îüëàíà ãàðøû âÿ éà àèëÿ áàø÷ûñû îëàí
ãàäûíà ãàðøû äöøöêëöê åäèð âÿ íÿùàéÿò, áó êèìè äèýÿð òþðÿäèëÿí
ÿìÿëëÿð ùöãóãëàðûí ïîçóëìàñûäûð.
221. Ýþðöíöð êè, áèç íÿèíêè þçöìöçöí, ùÿì äÿ áèçèì ùàêèìèééÿ-
òèìèç àëòûíäà îëàí óøàãëàðûí, ùÿì÷èíèí àðâàäëàðûí òÿùãèðëÿðèíÿ ìÿðöç
ãàëìàñûíà äþçöðöê. Áóíà ýþðÿ äÿ, ÿýÿð ñÿí Òèñèé, ÿðÿ ýåòìèø ìÿíèì
ãûçûìû òÿùãèð åäèðñÿíñÿ, îíäà òÿùãèð åòäèéèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ãàðøû íÿèíêè
ãûçûìûí àäûíäàí, ùÿì÷èíèí, ìÿíèì àäûìäàí èääèà èðÿëè ñöðöëöð.
222. ßñëèíäÿ ãóë øÿõñÿí òÿùãèðÿ (áåëÿ ëàéèã) äåéèëäèð, ëàêèí îíóí
òÿùãèð îëóíìàñû îíóí ñàùèáèíèí òÿùãèð îëóíìàñû ùåñàá åäèëèð... âÿ
à÷ûã-àéäûí (ãóëóí) àüàñûíûí øÿðÿôèíÿ òîõóíóð. ßýÿð, ìÿñÿëÿí: êèì-
ñÿ áàøãàñûíûí ãóëóíó äàìüàëàéûð, îíäà áó ùàë öçðÿ èääèà ãàëäûðìàã
ôîðìàñû òÿòáèã åäèëèð, àíúàã ÿýÿð ãóëóí ñþéöëìÿñè âÿ éà äþéöëìÿñè
èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí òÿùãèðÿ ýþðÿ èñÿ èääèà òÿòáèã åäèëìèðäè...
223. ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, òÿùãèðÿ ýþðÿ, úÿçà àøàüûäàêû
êèìè ìöÿééÿí åäèëèðäè:... æóñ òàëèîíèñ, éÿíè òàëèîí ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ.
Ýþçÿ ýþðÿ ýþç, äèøÿ ýþðÿ äèø ÿâÿç êèìè ìöÿééÿí åäèëèðäè. Ñûíäûðûë-
ìûø âÿ éà ÷àòëàìûø ñöìöéÿ ýþðÿ 300 àññ; ÿýÿð àçàä àäàìûí ñöìö-
éö ñûíäûðûëûáñà, àíúàã ÿýÿð ãóëóí ñûíäûðûëáñà 150 àññ; äèýÿð òÿùãèðÿ
ýþðÿ 25 àññ àëûíûðäû. Áó ïóë ìÿáëÿüè (å.ÿ. 450 úè èëëÿð) ÿùàëèíèí êà-
ñûáëûã äþâðöíäÿ êèôàéÿò åäèðäè.
224. Èíäè èñÿ áèç äèýÿð ùöãóãäàí èñòèôàäÿ åäèðèê: ïðåòîðëàð áèçÿ
òÿùãèðÿ ýþðÿ âóðóëìóø çèéàíû ìöÿééÿí åòìÿéè ùÿâàëÿ åäèðëÿð âÿ
ùàêèìëÿð áèçÿ ùàíñû ìÿáëÿüè ìöÿééÿí åòìÿê âÿ éà þç áèëäèéèìèç
êèìè äàùà àç ìÿáëÿü (èääèà) åòìÿéè ùÿâàëÿ åäèðëÿð. Ëàêèí áþéöê
òÿùãèðëÿðè àäÿòÿí, ïðåòîðëàð ìöÿééÿí åäèðëÿð....àíúàã áèç ùàíñû ìÿá-
ëÿüè âÿ èääèà ôîðìàñûíû òÿêëèô åäèðèê âÿ áàõìàéàðàã êè, ùàêèìëÿð äà-
ùà àç ìÿáëÿü òÿéèí åòìÿéÿ úÿùä åäèðëÿð âÿ áóíóíëà äà ïðåòîðëàð íö-
ôóçóíó àðòûðìàã ìÿãñÿäèíè ýöäöðëÿð.
225. Òÿùãèð íÿòèúÿñèíÿ ýþðÿ âÿ òþðÿäèëäèéè éåðÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäè-
ðèëèðäè, ìÿñÿëÿí: ÿýÿð êèì êèìèñÿ éàðàëàéûá, âÿ éà øûðûì à÷ûá âÿ éà
544
äÿéÿíÿêëÿ âóðóá âÿ éà òþðÿäèëäèéè éåðÿ ýþðÿ, ìÿñÿëÿí: ÿýÿð òÿùãèð
òåàòðäà âÿ éà ìåéäàíäà áàø âåðèáñÿ, âÿ éà øÿõñèééÿòèí òÿùãèð åäèë-
ìÿñè, ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ìàýèñòð âÿ éà ñåíàòîðó ñàäÿ àäàì (àøàüû òÿáÿ-
ãÿäÿí) òÿùãèð åäèðñÿ.

ÛÂ Ê È Ò À Á
ÈÄÄÈÀËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

1. Áèçÿ ãàëûð èääèàëàð ùàããûíäà äàíûøìàã. ßýÿð ñóàë åòñÿê êè, èä-
äèàëàðûí íå÷ÿ íþâö âàðäûð, îíäà èêè èääèàëàðû ãÿáóë åòìÿê äöçýöí
îëàðäû: ÿøéà âÿ øÿõñè.
2. Øÿõñè èääèà î îëàúàãäûð êè, ùàíñû êè, áèç êèìÿ ãàðøûñà áÿéàíàò âå-
ðèðèê êè, êèì ìöãàâèëÿ âÿ éà äåëèêòÿ ýþðÿ úàâàáäåùäèð, éÿíè, øÿõñè èä-
äèà îíäà îëóð êè, áèç èääèà ÿðèçÿñèíè òÿðòèá åäèðèê êè, úàâàáäåù éà íÿ-
éèñÿ âåðìÿëèäèð âÿ éà äöçÿëòìÿëèäèð âÿ éà íÿéèñÿ òÿãäèì åòìÿëèäèð.
3. ßøéà èääèàñû îäóð êè, áèç ùÿìèí âàõò áÿéàíàò âåðÿðÿê âÿ òÿñ-
äèã åäÿðÿê ýþñòÿðèðèê êè, ôèçèêè ÿøéà áèçèìäèð âÿ éà ìöáàùèñÿ ãàëäû-
ðûðûã êè, áèçèì ùàíñûñà ùöãóãóìóç âàðäûð...
5. ßøéà èääèàñû áàøãà àäëà âèíäèêàñèéà àäëàíûð. Øÿõñè èääèàëàð èñÿ
ùàíñû êè, áèç ùÿð ùàíñû ìöëêèééÿò èñòÿéèðèê âÿ éà ùÿð íÿñÿ äöçÿëòìÿ-
éè òÿëÿá åäèðèê, áöòöí áóíëàð ùàìûñû êîíäèêàñèéà àäëàíûð.
10. ....Èääèàëàðûí áèðè áåëÿäèð êè, îíëàð äÿãèã èääèà ôîðìóëóíäà, äè-
ýÿðëÿðè èñÿ þç ãöââÿñè âÿ ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà òÿãäèì åäè-
ëèð. Áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû àéäûí îëñóí äåéÿ, ÿââÿëúÿ ãàíóíè èääèà-
ëàð ôîðìóëó ùàããûíäà äàíûøìàã çÿðóðèäèð.
11. Ãÿäèì äþâðäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí èääèà ëåãåñ àúòèîíåñ àäëàíûðäû...
î âàõòëàðêû ùÿëÿ ïðåòîð åäèêòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóðäó.
16. ßøéà èääèàñûíäà ïðåòîð ãàðøûñûíäà ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðèëìÿñè
ìöìêöí îëàí äàøûíàð âÿ úàíëû ïðåäìåòëÿðè àøàüûäàêû ãàéäàäà âèí-
äèêàñèéà åäèëèðëÿð. Êèì êè, âèíäèêàñèéà åäèð, ÿëèíäÿ ÷óáóã òóòóá ñîí-
ðà ÿøéàäàí éàïûøàðàã, ìÿñÿëÿí; ãóëäàí: àøàüûäàêû èôàäÿëÿðè ñþéëÿ-

545
éèð: “Ìÿí òÿñäèã åäèðÿì êè, áó ãóë êðèâèò ùöãóãóíà ýþðÿ, ìÿíÿ
ìÿõñóñäóð, áóíà ýþðÿ äÿ ýþñòÿðèëÿí ÿñàñëà, ìÿí îíóí öçÿðèíÿ þç
÷óáóüóìó ãîéóðàì” âÿ âèíäèêàñèéà, éÿíè, ÷óáóüó ãóëóí öçÿðèíÿ
ãîéóð. Úàâàáäåù åéíè ñþçëÿðè èôàäÿ åòìÿêëÿ, åéíè ùÿðÿêÿòëÿðè åäèð.
Ùÿð èêè òÿðÿô âèíäèêàñèéà åòäèêäÿí, ñîíðà ïðåòîð åëàí åäèðäè: “Áó ãó-
ëó áóðàõûí”. Òÿðÿôëÿð áóíà èòàÿò åäèð. Âèíäèêàñèéà åäÿí èääèà÷û úà-
âàáäåùäÿí, î äà þç íþâáÿñèíäÿ èääèà÷ûäàí ñîðóøóð: “Ñèçäÿí õàùèø
åäèðÿì êè, ñÿí ùàíñû ÿñàñëà âèíäèêàñèéà åòäèí?”. Î, úàâàá âåðèð:
“Ìÿí ÷óáóüó îíóí öçÿðèíÿ ãîéìàãëà þç äîüðóëóüóìó ñöáóò åò-
äèì”, îíäà î áèðèíúè âàíäèêàñèéà åäÿíäÿí ñîðóøóð: “Áèðäÿí ÿýÿð
ñÿí ãàíóíñóç âèíäèêàñèéà åòñÿí, ìÿí ñÿíè ñàêïàìåíòàë (ðèòóàë, ÿíÿ-
íÿ) ìÿáëÿü îëàí 500 àñ àéûðìàüà ÷àüûðûðàì”. Ðÿãèá äÿ, ùÿì÷èíèí,
äåéèð: “Åëÿúÿ äÿ ìÿí äÿ ñÿíè”...ßýÿð ìöáàùèñÿ 1000 àññ ìÿáëÿü-
äÿí àç îëàí ÿøéà ùàããûíäà ýåäèðñÿ, îíäà 50 àññ äÿéÿðèíäÿ, ýèðîâ
ìöÿééÿí åäèëèð. Äàùà ñîíðà, øÿõñè èääèàäà îëäóüó êèìè åéíè ïðîñåñ
áàø âåðèð, éÿíè “ùàêèì òÿéèí åäèëèð”. Áóíäàí ñîíðà ïðåòîð .... Ìöáà-
ùèñÿ ìöääÿòèíäÿ, ÿøéàíû ìöáàùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíÿ âåð-
ìÿêëÿ îíóí òîõóíóëìàçëûüû âÿ îíäàí ýÿëÿí ýÿëèðèí ñàõëàíûëìàñûíû
ÿìð åäèð... ×óáóã âÿ éà ÿë àüàúûíû, ìöëêèééÿòèí ãàíóíè ñèìâîëó îë-
ìàñû ÿâÿçè îëàðàã, (íèçÿ ÿâÿçè êèìè) èñòèôàäÿ åäèëèð âÿ ÿí ìöáàùèñÿ-
ñèç (éÿíè àðòûã ñàùèáñèç), ìöëêèééÿòèí äöøìÿíäÿí ÿëÿ êå÷èðèëÿí îë-
äóüóíà èøàðÿ åäèëèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ñåíòóðèéà êîëëåýèéàñûíäà (èí
úåíòóìóèðàëèáóñ èóäèúèèñ) èøëÿð àðàøäûðûëàðêÿí íèçÿ îðòàëûüà ãîéóëóð.
17. ßýÿð ÿøéàëàðû, îíëàðûí ÿëâåðèøñèçëèéèíäÿ ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðìÿê
ìöìêöí îëìóðäóñà, ìÿñÿëÿí: ... ñöðöäÿí ùÿð ùàíñû áèð ùåéâàíû ýÿ-
òèðìÿê ìöìêöí äåéèëñÿ, îíäà ìöáàùèñÿ åäèëÿí ïðåäìåòäÿí íÿèñÿ
ýÿòèðèðäèëÿð... Áåëÿ êè, ñöðöäÿí áèð ãîéóí âÿ éà êå÷è âÿ éà ùÿòòà ùåé-
âàíûí éóíó ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðèëèðäè. Ýÿìèäÿí... ùÿð ùàíñû áèð ùèññÿ
ãîïàðäûëûá ýÿòèðèëðäè. Åéíè èëÿ ÿýÿð ìöáàùèñÿ òîðïàã, áèíà âÿ éà ìèðà-
ñà ýþðÿ îëàðäûñà, îíäà îíëàðäàí áèð ùèññÿ ýþòöðöá ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðè-
ëèðäè. Áó ùèññÿëÿð öçÿðèíäÿ âèíäèêàñèéà åäèëèðäè. Òîðïàãäàí áèð îâóú,
åâäÿí êèðÿìèò ïàð÷àñû, ìèðàñäàí ùÿð ùàíñû áèð ùèññÿ ýþòöðöëöðäö.
546
 30. Áöòöí áó ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè ôîðìàëàðû àðàäàí ÷ûõûðäû. ×öíêè
î äþâðöí ùöãóãøöíàñëàðûíûí ÷îõ õûðäà÷ûëûã åòìÿñè (éÿíè ôîðìàë úÿ-
ùÿòëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëìÿñè) îíóíëà íÿòèúÿëÿíèðäè êè, ýþñòÿðèëÿí ôîð-
ìàëàðäàí âÿ ìÿðàñèìëÿðäÿí êè÷èêúÿ êÿíàðà÷ûõìà èøèí óäóçóëìàñû
èëÿ íÿòèúÿëÿíèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ Åáóòñèíèí ãàíóíà (ðåñïóáëèêàíûí ñîí
èëëÿðè) âÿ ÛÛ Éóëè ãàíóíó èëÿ áó òÿíòÿíÿëè èääèàëàð ëÿüâ åäèëèð âÿ ôîð-
ìóë ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè òÿòáèã åäèëèð.
34. ...Áÿçè ôîðìóëäà ôèêñèéà (òÿñáèò åäèëèð) ìþâúóääóð..., ìÿñÿ-
ëÿí: êèì êè, åäèêò ÿñàñûíäà âÿðÿñÿéÿ ñàùèáëèê (ùöãóãóíó) òÿëÿá åäÿ-
ðÿê, âÿðÿñÿ êèìè ùÿðÿêÿò åäèð, áåëÿ êè, àõûðûíúû (âÿðÿñÿ), ïðåòîð ùö-
ãóãóíà ýþðÿ ìÿðùóìóí ÿâÿçèíÿ ÷ûõûø åäèð. Ñèâèë ùöãóãóíà ýþðÿ î,
áèðáàøà âÿðÿñÿ êèìè èääèà èëÿ ÷ûõûø åäÿ áèëìÿç âÿ ìÿðùóìà ìÿõñóñ
îëàíëàðûí îíà ìÿõñóñ îëìàñûíû òÿñäèã åäÿ áèëìÿç. Åéíè èëÿ, ìÿðùó-
ìà ìÿõñóñ îëàíëàðûí ùàìûñûíûí îíà ìÿõñóñ îëäóüóíó ýþñòÿðÿ áèë-
ìÿç... Îíóí èääèàëàðû àøàüûäàêû êèìè ôîðìóëÿ åäèëèð. (Ïðåòîð òÿðÿôèí-
äÿí) “Êèìñÿ ùàêèì òÿéèí åäèëèð, î ùàëäà êè, Àâë Àãåðèé éÿíè èääèà-
÷û Ëóñèé, Òèñèéèí âàðèñäèð, ùàíñûñà òîðïàã ùàíñû êè, (î òîðïàã áàðÿäÿ
èøÿ áàõûëûð) êâðèò ùöãóãóíà ýþðÿ îíà ìÿõñóñäóð, îíäà ñÿí ùàêèì áó
òîðïàüû Àâë Àãåðèéÿ ìÿõñóñ îëìàñû áàðÿäÿ ùþêì âåð”.
36. Åéíè èëÿ Ïóáëèñè ãàíóíó ìöääÿòè ãóðòàðàí èääèàëàð ö÷öí íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóðäó. Î, (éÿíè, Ïóáëèñè ãàíóíó) âåðèëìèø ÿøéàíûí ìöääÿò
çàìàíû ùÿëÿ áèòìÿìèø îíó (éÿíè ñàùèáèíè) ñàùèáëèêäÿí ìÿùðóì
åäèðäè... (îíà ýþðÿ äÿ) òðàäèòèî ãàéäàñû îíó ìÿùêÿìÿ âàñèòÿñèëÿ,
ìÿùðóì îëäóüó ñàùèáëèéè òàïìàüà úÿùä åòìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áåëÿ
êè, êâèðèò ùöãóãóíà ýþðÿ, î, àðòûã ÿøéàíûí îíà ìÿõñóñ îëäóüóíó òÿ-
ëÿá åäÿ áèëìÿçäè. Ýöìàí åäèëèð êè, î, ÿøéàíû çàìàí ìöääÿòèíäÿ,
(êâèðèò ùöãóãóíà ýþðÿ) îíóí ñàùèáè îëìóøäóð. Îíóí èääèàñû àøàüûäà-
êû êèìè ôîðìóëÿ åäèëèð: “...ßýÿð ãóëó Àâë Àýåðèé àëûá âÿ îíà âåðèëèá-
ñÿ, êâèðèòëÿðèí ùöãóãóíà ýþðÿ ãóë Àâë Àýåðèéÿ ìÿõñóñ îëìàëûäûð,
íåúÿ êè, î, òåçëèêëÿ áèð èë ÿðçèíäÿ îíà ñàùèá îëàúàãäûð. Úàâàáäåùè
(îíäà) èòòèùàì åò (ìÿçÿììÿò åò). ßýÿð î, ýþñòÿðèëÿíëÿðäÿí (òÿëÿá-
ëÿðäÿí) èìòèíà åäèðñÿ, îíäà îíà (úàâàáäåùÿ) áÿðàÿò âåð”.
547
 37. Åéíè èëÿ ÿúíÿáèéÿ Ðîìà âÿòÿíäàøëûüûíûí âåðèëìÿñè îõøàðëûã
òÿøêèë åäèð, ÿýÿð îíóí òÿðÿôèíäÿí èääèà òÿãäèì îëóíóðñà âÿ éà îíà
ãàðøû èääèà ãàëäûðûëûðñà... íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí: ÿúíÿáè èääèà èëÿ ÷ûõûø
åäèð âÿ éà îíà ãàðøû îüóðëóã âÿ éà îüðóëàðà éàðäûì åòìÿê âÿ éà îü-
ðóëàðà ìÿñëÿùÿò âåðèëìÿñè áàðÿäÿ èääèà ãàëäûðûëûð...
39. Èääèà ôîðìóëóíóí (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí) ÿñàñ ùèññÿñè àøàüû-
äàêû êèìèäèð: ôàêòëàðûí ãûñà òÿãäèì îëóíìàñû âÿ ïðîñåñèí ÿñàñëàíäû-
ðûëìàñû (äåìîíñòðàòèî), èääèà÷ûíûí òÿëÿáëÿðèíèí õöëàñÿñè (èíòåíòèî),
òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíÿ, ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíûí îíóí ìöëêèééÿòèíÿ âåðèë-
ìÿñè ñÿëàùèééÿòèíèí ùàêèìÿ âåðèëìÿñè (àäæóäèúàòèî), ùàêèìÿ úàâàá-
äåùèí ìÿùêóì åäèëìÿñè âÿ áÿðàÿò àëìàñû ñÿëàùèééÿòèíèí âåðèëìÿñè
(úîíäåìíàòèî).
40. Äåìîíñòðàñèéà èääèà ôîðìóëóíóí (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí) î
ùèññÿñèäèð êè, áóðàäà ìöáàùèñÿ åäèëÿí ÿøéà íöìàéèø åòäèðèëèð, ìÿñÿ-
ëÿí: ... “áåëÿ êè, Àâë Àýåðèé Íóìåçè Íåãèäèíè ãóë êèìè ñàòäû”...
41. Ôîðìóë (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí) èíòåíñèéà ùèññÿñèíäÿ, èääèà÷û-
íûí âÿñàòÿòëÿðè (òÿëÿáëÿðè) èôàäÿ îëóíóð: “ìÿëóì îëñóí êè, Íóìåðèé
Íåãèäèó Àâë Àãåðèéÿ 10 000 ñåñòåðñèé âåðìÿëèäèð”.
42. Ôîðìóë (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí) àäéóäèêàñèéà ùèññÿñèíäÿ, ùà-
êèìÿ òÿðÿôëÿðèí ùÿð ùàíñû áèðèíÿ ÿøéà âåðìÿê ùöãóãó âåðèðäè. Ìÿ-
ñÿëÿí: âÿðÿñÿëÿð àðàñûíäà ìèðàñûí áþëöíìÿñè áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åäè-
ëèðñÿ... âÿ éà ãîíøóëàð àðàñûíäà ñÿðùÿäëÿðèí áþëöíöá ìöÿééÿí åäèë-
ìÿñè áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åäèëèðñÿ. Áó ùèññÿäÿ äåéèëèð: “Ùàêèì, ñÿíÿ
ãÿäÿð ëàçûìäûð âåð, êèìÿ âåðèëìÿëèäèðñÿ, îíà âåð”.
43. Ôîðìóë (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí) êîíäåìíàñèéà ùèññÿñèíäÿ,
ùàêèìëÿð úàâàáäåùè ìÿùêóì åòìÿê âÿ éà áÿðàÿò âåðìÿê ùöãóãó-
íà ìàëèêäèð, ìÿñÿëÿí: ... “Ùàêèì, Íóìåðèé Íåãèäèíè Àâë Àýåðèéÿ
îí ìèí ñåñòåðèí þäÿìÿéÿ ùþêì âåð. ßýÿð Íóìåðèé Íåãèäèíèí áîð-
úó éîõäóðñà, îíà áÿðàÿò âåð”.
75. Îüóëëàð âÿ ãóëëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëìèø úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ,
ÿýÿð îíëàð, ìÿñÿëÿí: îüóðëóã åäèð âÿ éà êèìèñÿ òÿùãèð åäèðñÿ âÿ
íîêñàë (çèéàí, çÿðÿð) èääèàñû ãàëäûðûëûðñà, îíäà àòàäàí âÿ àüàäàí éà
548
òþðÿäèëìèø úèíàéÿòÿ ýþðÿ ÿâÿç îëàðàã ìöêàôàò âåðèëìÿñè âÿ éà ìö-
ãÿññèðèí áàøûíûí âåðèëìÿñè òÿëÿá åäèëèð.
78. Àíúàã, ÿýÿð îüóë àòàéà âÿ éà ãóë àüàñûíà ãàðøû úèíàéÿò ÿìÿ-
ëè òþðÿäèðñÿ, îíäà ùå÷ áèð èääèà ãàëäûðìàã òÿëÿá îëóíìóð. Áåëÿ êè,
êèì êè, ìÿíèì ùàêèìèééÿòèì àëòûíäàäûð, îíóíëà ìÿíèì àðàìäà ùå÷
áèð þùäÿëèê éàðàíìûð...”
79. Ïàòåð ôàìèëèàñ (àòà ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí àèëÿäÿ) îüóëóí
òþðÿòäèéè ÿìÿëÿ ýþðÿ, äÿéìèø çèéàíûí ÿâÿçè îëàðàã îüóë êþëÿëèéÿ
âåðèëèðäè. Àíúàã äèýÿð ìÿêòÿáèí (ùöãóã) íöìàéÿíäÿëÿðè, ôÿðç åäèð-
äèëÿð êè, áóíóí ö÷öí ÕÛÛ úÿäâÿë ãàíóíëàðûíûí ãÿðàðëàðûíà ìöâàôèã
îëàðàã ö÷ äÿôÿ ìàíñèïàñèéà åäèëìÿëèäèð. Ñàáèí âÿ Êàññèé âÿ äèýÿð
áèçèì ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ ùåñàá åäèðäèëÿð êè, áèð äÿôÿ
ìàíñèïàñèéà åòìÿê êèôàéÿòäèð âÿ ... ö÷ äÿôÿ ìàíñèïàñèéà åòìÿê ÕÛÛ
úÿäâÿë ãàíóíëàðûíäà êþíöëëö, ìàíñèïàñèéà åòìÿêëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
82. Èíäè èñÿ àéäûíëàøäûðìàëûéûã êè, âåðèëÿí èääèàíû áèç øÿõñÿí þç
àäûìûçäàí âÿ éà þçýÿñèíèí, ìÿñÿëÿí: íöìàéÿíäÿ, ìöâÿêêèë, ãÿé-
éóì, ùèìàéÿ÷è àäûíäàí ïðîñåñäÿ òÿãäèì åäÿ áèëÿðèê. Áóíóíëà áåëÿ,
êþùíÿ ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíèí ãöââÿäÿ îëäóüó äþâðäÿ, áÿçè ùàëëàð èñ-
òèñíà åäèëìÿêëÿ ö÷öíúö øÿõñ òÿðÿôèäÿí èääèà âåðìÿê îëìàçäû.
103. Áöòöí ìÿùêÿìÿëÿð ñèâèë ùöãóãóíà âÿ éà ïðåòîð ùàêèìèééÿ-
òèíèí ýþñòÿðèøëÿðèíÿ (òÿëèìàòëàðûíà) ÿñàñëàíûðëàð.
104. Ñèâèë (ãàíóíè) ìÿùêÿìÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè,
îíëàð Ðîìà øÿùÿðèíèí þçöíäÿ âÿ éà Ðîìàäàí ìèí àääûì ìÿñàôÿäÿ
îëàí Ðîìà âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà âÿ áèð ùàêèìèí êþìÿéè èëÿ êå÷èðèëèð.
Áó ìÿùêÿìÿëÿð, Éóëèé ãàíóíóíà ýþðÿ, öìóìè éóðèäèêñèéà ÿñàñûíäà
ìöÿééÿí åäèëèð âÿ (ìÿùêÿìÿ èøèí ñîíà ÷àòìàñûíà áàõìàéàðàã) 1 èë âÿ
6 àé ìöääÿòèíäÿ áàøà ÷àòûð. Áóíà ýþðÿ äÿ àäÿòÿí äåéèðëÿð: “Éóëèé ãà-
íóíóíà ýþðÿ ìöáàùèñÿ 1 èë âÿ 6 àé ÿðçèíäÿ áàøà ÷àòûð”.
105. Ïðåòîð ùàêèìèééÿòèíÿ ÿñàñëàíàí ìÿùêÿìÿëÿð ðåêóïåðàòîð-
ëàðäàí (úÿðèìÿ èääèàëàðû âÿ ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû âÿ éà
áÿðïà åäèëìÿñè èøëÿðèíÿ áàõàí ùàêèìëÿð) èáàðÿò èäè, áèð ùàêèìäÿí
èáàðÿò îëàí ìÿùêÿìÿäÿ, ÷ÿêèøÿí òÿðÿôëÿðäÿí áèðè ïåðåãðèíëÿðäÿí
549
îëóðäó. Ðîìà øÿùÿðèíäÿí êÿíàðäà îëàí âÿ Ðîìà âÿòÿíäàøëàðû èëÿ
ïåðåãðèíëÿð àðàñûíäà ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõàí áöòöí ìÿùêÿìÿëÿðäÿ åé-
íè âÿçèééÿòäÿ èäèëÿð. Áó ìÿùêÿìÿëÿð ïðåòîð ùàêèìèééÿòèíÿ ÿñàñëà-
íûðäûëàð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû òÿéèí åòìèø ïðåòîðëàð ùàêèìèééÿòäÿ îë-
äóãëàðû ìöääÿòäÿ ðåêóïåðàòîðëàðäà ãàíóíè ÿñàñëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðèðäèëÿð.
110. Åëÿ áóðàäàúà ñþéëÿìÿê ëàçûìäûð êè, ïðåòîðëàð áöòöí èääèàëà-
ðû ãàíóíäàí âÿ éà ñåíàò ãÿðàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, ùàçûðëàéûð-
ëàð. Øÿõñÿí îíóí þç éóðèäêñèéàñûíäà îëàí èääèàëàð àäÿòÿí áèð èë ÿð-
çèíäÿ ãöââÿäÿ îëóðäó.
111. Ùÿðäÿí áèð ïðåòîð ùÿìèøÿëèê èääèàëàð ùàçûðëàéûá ñèâèèë ùöãó-
ãóíó òÿãëèä åäèðëÿð. Áóðàéà î èääèàëàð äàõèëäèð êè, ïðåòîð âÿðÿñÿíèí
ÿâÿçèíÿ äàõèë îëàí øÿõñëÿðÿ âÿ äèýÿðëÿðèíÿ ìèðàñ ÿìëàêû òÿãäèì
åäèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûðëàð.
115. Áóíóí àðäûíúà áèç åòèðàçëàðëà (åêññåïñèéà) áàüëû ìÿñÿëÿëÿðÿ
äÿ áàõàúàüûã.
116. Åêññåïñèéà (ùÿðôè ìÿíàäà ýþòöðìÿ, èñòèñíàåòìÿ) úàâàáäå-
ùèí ìöäàôèÿ åäèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð, éàõóä òåç-òåç áåëÿ
ùàëà ðàñò ýÿëèíèð êè, ñèâèë ùöãóãóíà ýþðÿ ìöùàêèìÿ åäèëÿí, ÿäàëÿò-
ñèç úÿçàëàíäûðûëûð, ìÿñÿëÿí: ÿýÿð êèìñÿ ñòèïóëéàñèéà (ñóàë-úàâàá
ôîðìàñûíäà øèôàùè ìöãàâèëÿ) ãàéäàñûíäà âåðìÿéÿ ðàçû îëóðñà âÿ áó
ïóëó ýóéà ìÿíìèìëÿ îëàí áîðúà ýþðÿ ùåñàáëàéûð, ëàêèí øöáùÿ éîõ-
äóð êè, áó ïóëó ìÿí ñÿíäÿí òÿëÿá åäÿ áèëÿðÿì, ñÿí îíó âåðìÿëèñÿí,
÷öíêè ñòèïóëéàñèéà ýþðÿ ñÿí ïóëó âåðìÿëèñÿí, àíúàã ÿäàëÿòñèç îëàð-
äû êè, áó áÿùàíÿ èëÿ ñÿíÿ ãàðøû èääèà ãàëäûðûëñûí. Ëàêèí ñÿí åòèðàç
(åêññåïñèéà) ùöãóãóíäà ãÿðÿçëè ìþâãåéÿ ãàðøû åòèðàç åäÿ áèëÿðñÿí.
117. Åêññåïñèéà (åòèðàç), ùÿì÷èíèí î, èääèàëàðäà äà ìöìêöíäöð
êè, øÿõñÿ áèðáàøà öíâàíëàíìàìûøäûð (øÿõñè äåéèëäèð). ßýÿð, ìÿñÿ-
ëÿí, ñÿí ãîðõó (çîðàêûëûã) âÿ ïèñ íèééÿòëÿ ìÿíè ìàíñèïàñèéà ãàéäà-
ñûíäà ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíû ìÿíèì ìöëêèééÿòèìÿ äàõèë åòìÿéÿ ìÿú-
áóð îëóá ðàçûëûã âåðìèøÿìñÿ âÿ ñÿí îíó ìÿíäÿí òÿëÿá åäèðñÿíñÿ,
îíäà ìÿí åòèðàç (åêññåïñèéà) åäèðÿì âÿ ÿýÿð ñöáóò åòñÿì êè, ñÿí
550
çîðàêûëûã âÿ àëäàòìà éîëó èëÿ ìÿíè ðàçû ñàëìàüà ìÿúáóð åòìèñÿí,
îíäà ñÿí (èääèàäàí) êÿíàðëàøäûðûëûðñàí.
118. Åòèðàçëàðûí (åêññåïñèéà) áèð ãèñìè ïðåòîðëàðûí åäèêòëÿðèíÿ äà-
õèë åäèëìèø, áàøãàëàðû èñÿ èøëÿðè òÿùãèã åäÿðêÿí îíëàð òÿðÿôèíäÿí ìö-
ÿééÿí åäèëèðäè. ...Îíóí åòèðàçëàðû (åêññåïñèéàëàðû) þç ÿñàñëàðûíû ãà-
íóíëàðäàí âÿ ùöãóãóí äèýÿð ùèññÿëÿðèíäÿí ýþòöðöð âÿ ãàíóíëàðû
ÿâÿç åäèð âÿ éà ïðåòîðóí éàðàòäûüû éóðèñïðóäåíñèéàíû òÿøêèë åäèð.
120. Åòèðàçëàð (åêññåïñèéà) éà äàéàíàí (äàèìè) âÿ éà äÿéèøÿí
(ìöâÿããÿòè) îëóðëàð.
121. (Äàèìè) – áóíëàð, ùàíñû êè, ùÿìèøÿëèê ãöââÿäÿäèðëÿð âÿ ùå÷
âàõò ãöââÿäÿí äöøìöðëÿð, ùÿòòà, ìÿñÿëÿí: ïñèõè ìÿúáóðåòìÿ òÿñèðè
âÿ éà àëäàòìàãëà ìöãàâèëÿ áàüëàíìàñû áåëÿ...
122. Äÿéèøÿí – áóíëàð î åòèðàçëàðäûð êè, ùàíñû êè, îíëàð ìöÿééÿí
ìöääÿòÿ ãÿäÿð ãöââÿäÿ îëóðëàð, ìÿñÿëÿí: áàüëàíàí ìöãàâèëÿéÿ
ýÿäÿð ùàíñû êè, áàüëàíûá, ìÿñÿëÿí: 5 èë ìöääÿòèíäÿ ìÿëóì îëàí þù-
äÿëèéèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿìÿê éàëíûç ýþñòÿðèëÿí ìöä-
äÿò ãóðòàðäûãäàí ñîíðà åòèðàç þç ãöââÿñèíè èòèðèð.
123. Äÿéèøÿí åòèðàç êèìÿ ãàðøû òÿòáèã åäèëèðñÿ, î, èääèàíû òÿõèðÿ
ñàëìàëûäûð. ßêñ ùàëäà ÿýÿð î èääèà èëÿ ÷ûõûø åäèðñÿ, åòèðàçûí îëìàñû-
íà áàõìàéàðàã, î, ÷ÿêèøìÿíè óäóçìóø îëóð.
130. Èíäè èñÿ ôîðìóëóí (ìÿùêÿìÿ ïðîñåñè) ÿëàâÿ îëóíìóø ùèññÿ-
ñè – ïðàåñúðèïòèî (ùÿðôè ìÿíàäà – äöçÿëèø, öñòöíÿéàçìà) ùàããûíäà
äàíûøàã.
132. ...Ïðåñêðèïñèéà îíà ýþðÿ àäëàíûð êè. èíòåíñèéà ãàáàüû (èääèà-
÷ûíûí åòèðàçû) áèëàâàñèòÿ ùàêèìèí òÿéèí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ôîðìóë
ïðîñåñèíÿ äàõèë åäèëèð. Èääèàäà èääèà÷ûíûí îíà ÷àòàñû îëàíëàðûí ùàìû-
ñû äåéèë, áèð ùèññÿñèíèí àõòàðûëìàñû éàçûéà ÿëàâÿ åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ,
èääèà÷û ýÿëÿúÿêäÿ îíà ÷àòìàëû îëàí ìÿáëÿüèí äèýÿð ùèññÿñèíè äÿ àë-
ìàã èìêàíû ÿëäÿ åäèðäè.
138. Íÿùàéÿò, èíòåðäèêòëÿðè (ãàäàüàíëàð) íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ãàëûð.
139. Áÿçè ìÿëóì ùàëëàðäà ïðåòîð âÿ éà ïðîêîíñóë (êîíñóë êþìÿê-
÷èëÿðè) þç ùàêèìèééÿòëÿðèíäÿí, ìöáàùèñÿëÿðÿ ñîí ãîéóëìàñû ö÷öí èñ-
551
òèôàäÿ åäèðëÿð. Áó, ÿñàñÿí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ñàùèáëèê âÿ íåúÿ ñàùèá îë-
ìàã áàðÿäÿ ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ïðåòîð ÿìð
åäèð âÿ éà íÿéèñÿ ãàäàüàí åäèð. ßìðåòìÿíèí òÿíòÿíÿëè ôîðìóëó, ùàí-
ñû êè, î, áó ùàëäà èñòèôàäÿ åäèëèð, èíòåðäèêòëÿð âÿ éà äåêòðåòëÿð àäëàíûð
âÿ éà ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ãàäàüàíëàðäûð (èíòåðäèêòëÿðäèð).
140. Îíëàð (ÿìðåòìÿëÿð) äåêðåòëÿð îíäà àäëàíûðëàð êè, ïðåòîð êè-
ìÿñÿ íÿéèñÿ åòìÿéè ãàäàüàí åäèð, ìÿñÿëÿí: çÿáò åäèëÿí ÿøéàíû âåð-
ìÿéè, èíòåðäèêòëÿðëÿ èñÿ ùÿð ùàíñû áèð ùÿðÿêÿòè åòìÿéè ãàäàüàí åäè-
ëèð, ìÿñÿëÿí: ýöú (çîð) òÿòáèã åòìÿéè ãàäàüàí åäèð.
141. Ëàêèí ïðåòîðóí íÿéèñÿ åòìÿéè ÿìð åòìÿñè âÿ éà ãàäàüàí åò-
ìÿñè èëÿ ùÿëÿ èø áàøà ÷àòìûð. Ôîðìóëóí òÿãäèì åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà,
ïðåòîðóí åäèêòèíèí èúðà åäèëìÿñè âÿ éà èúðà åäèëìÿìÿñèíè âÿ îíóí
ÿìðèíèí èúðà åäèëìÿñèíè éîõëàéûðëàð....
142. Èíòåðäèêòëÿðèí ÿñàñ áþëýöñö îíëàðûí ãàäàüàíåäèúè âÿ éà áÿð-
ïàåäèúè âÿ éà òÿãäèìåäèúèäÿí èáàðÿò îëìàñûíäàäûð.
143. Èíòåðäèêòëÿðèí ýþñòÿðèëÿí áþëýöñö îíóíëà ÿñàñëàíäûðûëûð êè.
îíëàðäàí áÿçèëÿðè ñàùèáëèéèí ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ éà ÿâÿç îëàðàã òóòóë-
ìàñû âÿ éà áÿðïà åäèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí åäèëèðäè.
144. ...Ñàùèáëèéèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíèí èíòåðäèêò àäëàíìàñû î øÿõñ
ö÷öí ôàéäàëûäûð êè, î, ÿøéà ñàùèáëèéèíÿ áèðèíúè éèéÿëÿíèð. Íÿòèúÿ åòèáà-
ðèëÿ êèì êè, ñàùèáëèéè ÿëäÿ åäèðñÿ, áèð âàõòëàð ìàëèê îëäóüóíó èòèðèð âÿ
îíà ýþðÿ äÿ èíòåðäèêòèí ôàéäàëû îëìàñû þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø îëóð.
148. Ñàùèáëèéè ñàõëàíûëìàñû (ãîðóíìàñû) ö÷öí èíòåðäèêò àäÿòÿí
îíäà âåðèëèð êè, ùÿð èêè òÿðÿô ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàéà ñàùèáëèê öñòöíäÿ
ìöáàùèñÿ åäèðëÿð âÿ èëêèí îëàðàã ìÿñÿëÿ àðàøäûðûëûð âÿ ìöáàùèñÿ
åäÿí òÿðÿôëÿðäÿí êèì ÿøéàéà ñàùèá îëìà âÿ êèìè äÿ ìöëêèééÿòÿ ñà-
ùèáëèê ùöãóãóíó ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Áó ùàëëàðäà óòè ïîññèäå-
òèñ âÿ óòðèáè èíòåðäèêòè ìöÿééÿí åäèëèð.
149. Èíòåðäèêò óòè ïîññèäåòèñ äàøûíìàç ñàùèáëèéè (òîðïàã âÿ éà òè-
êèëèëÿð), èíòåðäèêò óòðèáè äàøûíàð ñàùèáëèéè ãîðóéóðäó.
150. Òîðïàã âÿ éà òèêèëèëÿðëÿ áàüëû èíòåðäèêò âåðèëèðäèñÿ, îíäà ïðå-
òîðóí ÿìðè èëÿ î êÿñ öñòöí îëóðäó êè, êèì èíòåðäèêò äþâðöíäÿ ñàùèáëèê
552
åòìèøäè. ßýÿð î, íÿ ýöúëÿ (çîðàêûëûã), íÿ ýèçëèíúÿ, íÿ ïðåêàð ùàëäà ðÿ-
ãèáèíäÿí ÿìëàêû àëìûðñà âÿ éà ÿêñèíÿ, äàøûíàð ÿøéàëàðëà áàüëû èíòåð-
äèêòäÿ î êÿñ öñòöíëöê ÿëäÿ åäèð êè, êèì ñîí éàðûì èëäÿí ÷îõ îíà ñà-
ùèá îëìóøäóð, þçö äÿ íÿ çîàêûëûãëà, íÿ ýèçëèíúÿ, íÿ äÿ ïðåêàð ùàëäà.
153. Áèç ñàùèáèê. Ýþðöíöð êè, íÿèíêè, ÿýÿð áèç þçöìöç (øÿõñÿí) ñà-
ùèáëèê åäèðèê, ùÿì÷èíèí, ÿýÿð êèì áèçèì àäûìûçäàí ñàùèáëèê åäèð, áàõ-
ìàéàðàã î áèçèì ùàêèìèééÿòèìèç àëòûíäà îëìàìûøäûð, íåúÿ êè, øÿùÿð
äàøûíìàç ÿìëàêûíûí èúàðÿ÷èñè âÿ êèðàéÿ÷èñè êèìè; åéíè èëÿ áèç îíëàð
âàñèòÿñèëÿ ñàùèáëèê åäèðèê. Ùàíñûëàð êè, áèç îíëàðà ÿìëàêûìûçû ñàõëàìà-
üà âÿ éà êèìÿñÿ ÿâÿçñèç îëàðàã ññóäà âåðìèøèê âÿ éà þìöðëöê îëàðàã
ïóëñóç ìÿíçèëäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè åòèáàð åòìèøèê, àäè âÿ éà éàëíûç èñ-
òèôàäÿ ö÷öí; áó àäÿòÿí áèçèì àäûìûçäàí èñòÿíèëÿí ñàùèáëèê åäÿíèí áè-
çèì ÿìëàêûìûçûí ñàõëàìàüûí ìöìêöí îëìàñûíû òÿñäèã åäèð...
154. Ïîçóëìóø ñàùèáëèê ùöãóãóíóí áÿðïà åäèëìÿñè ö÷öí àäÿòÿí
èíòåðäèêò âåðèëèð. ßýÿð êèìñÿ çîðàêûëûã íÿòèúÿñèíäÿ ñàùèáëèéèíè èòèðèð-
ñÿ, îíà èíòåðäèêò òÿãäèì åäèëèð âÿ îíóí (èíòåðäåêòèí) èëê ñþçëÿðè
áóíëàð îëóð: “Ñÿí ùàðàäàí çîðëà ãîâóëìóñàí...”. Áó èíòåðäèêòëÿ ãî-
âóëàí àäàì þç ñàùÿñèíäÿí îíó ãîâàíû ñûõûøäûðûá ÷ûõàðà áèëÿðäè.
ßýÿð áèð øÿðòëÿ êè, ãîâóëàí ãîâàíûí äàøûíìàç ÿìëàêûíà íÿ çîðëà,
íÿ ýèçëè éîëëà âÿ íÿ äÿ ïðåêàð êèìè ÿëÿ êå÷èðìÿìèøäèð (ñàùèá îëìà-
ìûøäûð). Ëàêèí êèì êè, ìÿíèì ÿìëàêûìà çîðëà, ýèçëè âÿ éà ïðåêàð
(ïðåêàðèéà – ìöëêèééÿòèí òÿãäèì åäèëìÿñè, åòèáàð åäèëìÿñè äåìÿê-
äèð. Àäÿòÿí, òîðïàã ÿêèá-áåúÿðèëìÿê ö÷öí êèìÿñÿ òÿãäèì åäèëèðäè)
êèìè ñàùèá îëóáñà, ìÿí úÿçà àëìàäàí (éÿíè, çîðàêûëûã åäÿ áèëÿð)
îíó ñàùèáëèêäÿí ìÿùðóì åäÿ áèëÿðÿì.
155. Îäóð êè, ìÿíèì ÿìëàêûìà çîðëà, âÿ éà ýèçëè, âÿ éà ïðåêàð
êèìè ñàùèá îëàí êÿñè ìÿíèì ãîâìàäûüûìà áàõìàéàðàã, ìÿí îíà
ñàùèáëèéè ãàéòàðìàüà ìÿúáóðàì. Ìÿñÿëÿí: ìÿí îíó ñèëàù ýöúö èëÿ
ãîâìóøàìñà, çîðàêû ùÿðÿêÿòèí íÿòèúÿñè îëàðàã, ìÿí ....îíà ñàùèáëè-
éè ãàéòàðìàëûéàì. Ñèëàù äåäèêäÿ, áèç òÿêúÿ ãàëõàí, ãûëûíú, äÿáèëãÿ
íÿçÿðäÿ òóòìóðóã, ùÿì÷èíèí äÿ, äÿéÿíÿê âÿ äàø äà íÿçÿðäÿ òóòó-
ëóð.
553
 156. Èíòåðäèêòëÿðèí ö÷öíúö áþëýöñö îíó òÿøêèë åäèð êè, éà ñàäÿäèð
âÿ éà èêèäÿí èáàðÿòäèðëÿð.
157. Ñàäÿ èíòåðäèêòëÿðäÿ òÿðÿôëÿðèí áèðè èääèà÷û, äèýÿðè èñÿ úàâàá-
äåù îëóð. Áÿðïàåäèúè âÿ éà òÿãäèìåäèúè èíòåðäåêòëÿð äÿ áåëÿäèðëÿð.
...Èääèà÷û îäóð êè, êèì âåðèëìÿñèíè (ÿøéàíûí) âÿ éà áÿðïàåäèëìÿñèíè
òÿëÿá åäèð. Úàâàáäåù èñÿ îäóð êè, ùàíñû êè, îíäàí âåðìÿê âÿ éà áÿð-
ïà åòìÿê òÿëÿá îëóíóð.
158. Ãàäàüàí îëóíìóø èíòåðäèêòëÿðäÿí áèðè èêèäèð, äèýÿðè ñàäÿäèð.
159. Ïðåòîðóí úàâàáäåùÿ íÿéèñÿ åòìÿéè ãàäàüàí åòìÿñè ñàäÿ èí-
òåðäèêòäèð. Èääèà÷û î êÿñäèð êè, î íÿñÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. Úàâàá-
äåù èñÿ î êÿñäèð êè, áó ùÿðÿêÿòè åòìÿê èñòÿéèð.
160. Èêèãàò èíòåðäèêòëÿð, ìÿñÿëÿí: èíòåðäèêò óòè ïîññèäåòèñ âÿ èí-
òåðäèêò óòðèáèäèð. Îíëàð èêèãàò îíà ýþðÿ àäëàíûëðàð êè, ìöáàùèñÿ åäÿí
ùÿð èêè òÿðÿô áó èíòåðäèêòëÿðäÿ áÿðàáÿð òÿìñèë îëóíóðëàð. Èêè òÿðÿô
ùÿì èääèà÷û, ùÿì äÿ úàâàáäåù ðîëóíäà ÷ûõûø åäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ
ïðåòîð ùÿð èêèñèíÿ ãàðøû åéíè ñþçëÿðè èôàäÿ åäèð. Áó èíòåðäèêòëÿðèí ÿñàñ
ðåäàêñèéàñû àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð: “Ìÿí çîðàêûëûã åäèëìÿñèíè
ãàäàüàí åäèðÿì (âÿ òÿëÿá åäèðÿì) íåúÿ êè, ñàùèáëèê åòìèñèíèç, èíäè
äÿ ñàùèáëèê åäèí”. Äèýÿð èíòåðäèêòèí ôîðìóëó èñÿ áåëÿäèð: “Áöòöí çî-
ðàêûëûüû ãàäàüàí åäèðÿì âÿ òÿëÿá åäèðÿì êè, ùàíñû ãóë áàðÿäÿ êè,
ìöáàùèñÿ åäèðñèç, î ãóë áó èëèí ÷îõ ùèññÿñèíè êèìèí éàíûíäà ãàëûáñà,
ãîé îðàäà äà ãàëñûí”.
183. Ñîíäà îíó ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð êè, êèì êè, èääèà òÿãäèì åäèð.
Î, úàâàáäåùè ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàëûäûð, ÿýÿð î áó ÷àüðûøà èòàÿò åò-
ìèðñÿ, îíäà èääèà÷û ïðåòîðóí åäèêòèíèí ýöúöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê úà-
âàáäåùè úÿçàëàíäûðìàëûäûð. Ëàêèí áÿçè øÿõñëÿðè ïðåòîðóí õöñóñè èúà-
çÿñè îëìàäàí ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàã îëìàç. Ìÿñÿëÿí: âàëèäåéíëÿðè,
ïàòðîíëàðû, ïàòðîí ãàäûíëàðû, óøàãëàðû âÿ ïðåòîíëàðûí âàëèäåéíëÿðèíè
âÿ ïàòðîí ãàäûíëàðûí âàëèäåéíëÿðèíè. Áóíóí ÿêñèíÿ ýåäÿíëÿð úÿçàéà
ìÿðóç ãàëàúàãëàð.

554
 ÛÛ ÁÞËÌß
ÔÅÎÄÀË ÙÖÃÓÃÓ
(õðåñòîìàòèéà)

ÈËÊÈÍ ÔÐÀÍÊ ÔÅÎÄÀË ÄÞÂËßÒÈ ÑÀËÈÊ ÏÐÀÂÄÀËÀÐÛ

(ËÅÕ ÑÀËÈÚÀ)

Ãÿðáè Àâðîïàíûí åðêÿí ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí èúòèìàè-äþâëÿò ãóðó-

ëóøó âÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíè òÿñáèò åäÿí Ñàëèê ïðàâäàëàðû (ùÿãèãÿòëÿðè)
á.å. Â -ÂÛ ÿñðëÿðèíäÿ Õëîäâèãèí äþâðöíäÿ ùàçûðëàíìûø, Õèëäåáåðò âÿ
Õëîòàðèí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ îíà ÿëàâÿëÿð îëóíìóøäóð. Ìåðî-
âèíãëÿð ñöëàëÿñèíè (486-751-úè èëëÿð) ÿâÿç åòìèø êàðîëèíãëÿð ñöëàëÿñè
(751-843-úö èëëÿð) äþâðöíäÿ àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíà ÿëàâÿëÿð åäèë-
ìÿñè èñòèñíà îëóíìóð. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíäàí ôåîäîëèçìÿ êå÷èä
äþâðöíäÿ ôðàíê òàéôàëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí Ãàë-
ëèéà ÿéàëÿòèíèí çÿáò åäèëìÿñèíäÿí âÿ õðèñòèàíëûüûí êàòîëèê òÿðèãÿòèíèí
ãÿáóëóíäàí ñîíðà Ôðàíê äþâëÿòèíèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñè ñöðÿòëÿíèð âÿ
ìþùêÿìëÿíèð. Ìÿùç ùÿìèí äþâðäÿí áàøëàéàðàã Ñàëèê ïðàâäàëàðû èú-
òèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ÿñàñ ùöãóã íîðìàëàðû îëìóøäóð.
Ñàëèê ïðàâäàëàðû âÿ äèýÿð àëìàí òàéôàëàðûíûí (áóðãóíäëàðûí, àëëå-
ìàíëàðûí, ðèïóàð ôðàíêëàðûíûí, âåñòãîòëàðûí, áàâàðèéàëàðûí, òéóðèíãëÿ-
ðèí, ñàêñëàðûí) ìÿùêÿìÿ àäÿòëÿðèíèí ìÿúìóñóíäàí èáàðÿò îëàí ïðàâ-
äàëàð åëìäÿ “ëåãåñ áàðáàðîðóì”-áàðáàð ãàíóíëàðû àäûíû àëìûøäûð.

Û. ÌßÙÊßÌßÉß ×ÀÜÛÐÛØ
1. ßýÿð êèì êðàë ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà ìÿùêÿìÿéÿ (éÿíè, õàëã éû-
üûíúàüûíà) ÷àüðûëàðñà âÿ î, ýÿëìèðñÿ, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ

555
ùþêì ÷ûõàðûëàúàãäûð êè, áó äà 15 ñîëèääèð (ñîëèä ãûçûë, äåíàðè èñÿ ýö-
ìöø ñèêêÿäèð. 1 äåíàðè 1/40 ñîëèäÿ áÿðàáÿðäèð).
2. ßýÿð êè, êèì áàøãàñûíû ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûðñà (ëàêèí) þçö ýÿë-
ìÿçäèñÿ âÿ ÿýÿð ùÿð ùàíñû áèð ãàíóíè ñÿáÿá îíóí ýÿëìÿñèíÿ ìàíå
îëìóðñà (îíäà) î, êèì êè, îíó ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìûøäû îíóí õåéðè-
íÿ 15 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëàúàã.
3. Êèì êè, áàøãàñûíû ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûðñà, øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ
îíóí åâèíÿ ýÿëìÿëèäèð âÿ ÿýÿð î åâäÿ éîõäóðñà (îíäà) îíóí àðâà-
äû âÿ éàõóä åâäÿí ùÿð êèìñÿ îíóí ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüðûëäûüû áàðÿäÿ
îíó õÿáÿðäàð åòìÿëèäèðëÿð.
4. ßýÿð úàâàáäåù êðàë òàïøûðûüûíû èúðà åòìÿêëÿ ìÿøüóëäóðñà, î,
ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüðûëìàìàëûäûð.

ÛÛ. ÄÎÍÓÇËÀÐÛÍ ÎÜÓÐËÀÍÌÀÑÛÍÀ ÄÀÈÐ

1. ßýÿð êèì ñöäÿìÿð ÷îøêàíû îüóðëàéûðñà âÿ èôøà îëóíóðñà 120 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã, ùàíñû êè, 3 ñîëèäÿ áÿðàáÿðäèð.
4. ßýÿð êèì áèðéàøëû äîíóçó îüóðëàéàðñà âÿ èôøà îëóíàðñà 120 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã, ùàíñû êè, 3 ñîëèä òÿøêèë åäèð âÿ
äÿéìèø çèéàí âÿ îüóðëàíìûø ùåéâàí íÿçÿðÿ àëìàìàã øÿðòè èëÿ.
14. ßýÿð êè, êèì 25 áàø äîíóç îüóðëàéûðñà, âÿ þçö äÿ ñöðöäÿí
ùå÷ íÿ ãàëìûðäûñà âÿ îüðó èôøà îëóíóðñà, îüóðëóüà ýþðÿ 2500 äåíà-
ðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÛÛÛ. ÈÐÈÁÓÉÍÓÇËÓ ÙÅÉÂÀÍËÀÐÛÍ

ÎÜÓÐËÀÍÌÀÑÛ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì ñöäÿìÿð áóçîâó îüóðëàéûðñà âÿ èôøà îëóíóðñà 120 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 3 ñîëèäÿ áÿðàáÿðäèð.
2. ßýÿð êèì áèðéàøëû âÿ éà èêèéàøëû ùåéâàíû îüóðëàéûðñà âÿ èôøà
åäèëèðñÿ, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15
ñîëèäÿ áÿðàáÿðäèð.
556
 6. ßýÿð êèì 12 áàø ùåéâàíû îüóðëàéûðñà âÿ ñöðöäÿ áèð áàø äà ãàë-
ìûðñà, áöòöí ñöðöíöí îüóðëàíìàñûíà ýþðÿ, 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà îüóðëàíìûø âÿ äÿéìèø çèéàíû íÿçÿ-
ðÿ àëìàäàí 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÛÕ. ÇßÌÈÉß Âß ÉÀ ÙßÐ ÙÀÍÑÛ ÁÈÐ ×ßÏßÐËßÍÌÈØ

ÉÅÐß (ÁÈ×ßÍßÉß) ÂÓÐÓËÌÓØ ÇÈÉÀÍ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèìñÿ þç çÿìèñèíäÿ èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðàíû âÿ éà àòû âÿ
éà ùÿð ùàíñû áèð õûðäà áóéíóçëó ùåéâàíû òóòàðñà, îíó øèêÿñò îëàíà
ãÿäÿð âóðìàìàëûäûð. ßýÿð î, ùåéâàíû øèêÿñò åäèð, ëàêèí ïåøèìàí÷û-
ëûüûíû áèëäèðèðñÿ, î, (ùåéâàíûí) äÿéÿðèíè þäÿìÿëè âÿ øèêÿñò ùåéâàíû
þçö ö÷öí ýþòöðìÿëèäèð. ßýÿð êè, î ïåøìàí îëìàäûüûíû ñþéëÿéèðñÿ âÿ
èôøà îëóíóðñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà
15 ñîëèä òÿøêèë åäèð êè, áóðàäà ùÿëÿ äÿéìèø çèéàí âÿ (ùåéâàíûí) äÿ-
éÿðè ùåñàáà àëûíìàìûøäûð.
4. ßýÿð êèìèíñÿ äîíóçó âÿ éà ìàë-ãàðàñû þçýÿ çÿìèéÿ ñîõóëóð
(ëàêèí) ñàùèáè áóíó áîéíóíà àëìûð (èíêàð åäèðñÿ) âÿ èôøà åäèëèðñÿ, 600
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

Õ. ÃÓËËÀÐÛÍ ÎÜÓÐËÀÍÌÀÑÛÍÀ ÄÀÈÐ

1. ßýÿð êèì ãóëó îüóðëàéàðñà...1200 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì
÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. (4-ÿ ÿëàâÿ åäèëèá). ßýÿð êèì ãóë ãàäûíû îüóðëàéàðñà, 35 ñîëèä
âåðìÿëèäèð, öçöì÷öíö, äÿìèð÷èíè, äöëýÿðè, ìåùòÿðè (îüóðëàéàí) 30
ñîëèä âÿ ÿýÿð ñöáóò åäèëÿðñÿ, 2880 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã êè, áó äà 72 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
5. (5-ÿ ÿëàâÿ åäèëèá). ßýÿð êèì (ôåîäàë) ÷åëéàäûíäàí (ìàëèêàíÿ-
ñèíäÿí, ìöëêöíäÿí, ñàùèáëèéèíäÿí) îüëàí âÿ éà ãûçû îüóðëàéàðñà, 35
ñîëèä îüóðëàíàíûí ãèéìÿòèíè âåðìÿëè âÿ áóíäàí ÿëàâÿ 1400 äåíàðè
úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàãäûð êè, áó äà 35 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
557
 ÕÛ. ÀÇÀÄ ÀÄÀÌËÀÐ ÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÅÄÈËßÍ
ÎÜÓÐËÓà Âß (ÅÂ) ÉÀÐÌÀà ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð àçàä àäàìëàðäàí êèìñÿ åâäÿí êÿíàðäà 2 äåíàðè îüóðëà-
éàðñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñî-
ëèä òÿøêèë åäèð.
2. ßýÿð êè, î åâäÿí êÿíàðäà 40 äåíàðè îüóðëàéàðñà âÿ áó ñöáóò åäèë-
ñÿ, 1400 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàãäûð êè, áó äà 35 ñîëèäÿ
áÿðàáÿðäèð âÿ îüóðëàíìûøûí ãèéìÿòè èëÿ äÿéìèø çèéàí íÿçÿðÿ àëûíìûð.
5. Ùÿðýàù êè, î êèëèäè ñûíäûðìàãëà âÿ éà à÷àðû ÿëÿ êå÷èðìÿêëÿ åâÿ
äàõèë îëóðäóñà âÿ ùÿð íÿéèñÿ îðàäàí îüóðëàéûðäûñà, îüóðëàíìûø ÿø-
éàíûí äÿéÿðè âÿ äÿéìèø çèéàí íÿçÿðÿ àëûíìàäàí 1800 äåíàðè úÿðè-
ìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
6. ßýÿð î, ùå÷ íÿ àïàðìûð âÿ ãà÷ìàüà íàèë îëóðñà 30 ñîëèä úÿðè-
ìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.

ÕÛÛ. ÃÓËËÀÐ ÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÅÄÈËßÍ ÎÜÓÐËÓà Âß

(ÅÂ) ÉÀÐÌÀà ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð ãóë åâäÿí êÿíàðäà 2 äåíàðè îüéóðëàéàðñà, îüóðëàíìûø
ãàéòàðûëìàëû âÿ äÿéìèø çèéàí þäÿíèëìÿëèäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãóëó
äþøÿìÿéÿ óçàäûá 120 ãûðìàíú (÷óáóã) çÿðáÿñè âóðóëìàëûäûð.
2. Ùÿðýàù êè, î, 40 äåíàðè îüóðëàéûðñà, î, éà àõòàëàíûð âÿ éà 6 ñî-
ëèä þäÿéèð. Îüóðëóã åòìèø ãóëóí ñàùèáè èääèà÷ûéà îüóðëàíìûø âÿ
äÿéìèø çèéàíû ãàéòàðûð.

ÕÛÛÛ. ÎÜÓÐËÀÌÀà ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð ö÷ àäàì àçàä ãûçû (àçàä ñèëêäÿí îëàí ãûçû) îüóðëàéàðñà,
îíëàðûí ùÿð áèðè 30 ñîëèä þäÿìÿëèäèðëÿð.
2. Ùÿðýàù êè, îüóðëàíìûø ãûç êðàë ùèìàéÿñèíäÿ îëàðäûñà, áó ùàë-
äà ôðèòóñ (éÿíè, êðàë ñöëùöíöí ïîçóëìàñû) ýþðÿ 2500 äåíàðè úÿðèìÿ
þäÿìÿê ëàçûìäûð êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
558
 7. Êðàë ãóëó âÿ éà ëèò (àøàüû òÿáÿãÿ) àçàä (ñèëêäÿí) îëàí ãàäûíû
îüóðëàéûðñà, þëöìÿ ìÿùêóì åäèëèðëÿð.
ßëàâÿ. ßýÿð êèì áèðëèêäÿ àçàä ãàäûíà âÿ éà ãûçà éîëäà âÿ éà
áàøãà ùÿð ùàíñû áèð éåðäÿ ùöúóì åäèðñÿ âÿ îíà çîðàêûëûã åòìÿéÿ úö-
ðÿò åäèðñÿ (îíäà) çîðàêûëûãäà èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùÿð áèðè áàðÿäÿ 200
ñîëèä úÿðèìÿ ö÷öí ùþêì ÷ûõàðûëàúàã. Ëàêèí ÿýÿð áó áèðëèêäÿ (äÿñòÿ-
äÿ) îíëàðäàí ùÿð ùàíñû áèðè çîðàêûëûüûí åäèëÿúÿéèíäÿí õÿáÿðñèç îëàð-
äûñà âÿ àíúàã îðàäà èøòèðàê åäèðñÿ âÿ îíëàð ö÷ íÿôÿðäÿí âÿ éà ÷îõ
îëìàñûíà áàõìàéàðàã îíëàðûí ùÿð áèðè ìöâàôèã îëàðàã þçëÿðè ö÷öí
45 ñîëèä þäÿìÿëèäèð.

ÕÛÂ. ÁÀÑÃÛÍËÀÐ Âß ÃÀÐßÒËßÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì ãÿôëÿòÿí – ùöúóì åäÿðÿê àçàä àäàìû ãàðÿò åäÿðñÿ

âÿ áö ñöáóò îëóíàðñà, 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. ßýÿð ðîìàëû ñàëèê áàðáàðû ãàðÿò åòñÿ, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ãà-
íóí òÿòáèã åäèëÿúÿê.
3. Ùÿðýàù êè, ôðàíê ðîìàëûíû ãàðÿò åòñÿ, 35 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
6. ßýÿð êèì þçýÿñèíèí ìàëèêàíÿñèíÿ áàñãûí åòñÿ, 62,5 ñîëèä úÿ-
ðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
ßëàâÿ 1. ßýÿð êèì þçýÿ ìàëèêàíÿéÿ áàñãûí åäèá, îðàäà ãàïûíû
ñûíäûðàðñà âÿ èòè âóðóá þëäöðÿðñÿ âÿ àäàìëàðû éàðàëàéûðñà âÿ éà àðà-
áàäà ùÿð íÿñÿ îðàäàí àïàðàðñà, 800 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÂ. ...ßÝßÐ ÊÈÌ ÞÇÝßÑÈÍÈÍ ÀÐÂÀÄÛÍÛ

ÃÀ×ÛÐÀÐÑÀ

1. ßýÿð êèì ... ÿðè îëàí àðâàäû ãà÷ûðàðñà, 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

559
 ÕÂÛ. ÉÀÍÜÛÍËÀÐ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì åâè, éàíûíäàêû òèêèëèëÿðëÿ áèðëèêäÿ éàíäûðàðñà âÿ áó
ñöáóò îëóíàðñà, 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó
äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì àìáàð âÿ éà ìÿðÿêè òàõûëëà áèðëèêäÿ éàíäûðñà, 2500 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. ßýÿð êèì ïÿéÿíè äîíóç ãàðûøûã âÿ éà áóðäàêû ìàë-ãàðà ãàðû-
øûã éàíäûðàðñà âÿ áó ñöáóò åäèëñÿ, îíëàðûí ãèéìÿòè âÿ äÿéìèø (äèýÿð)
çèéàí íÿçÿðÿ àëûíìàäàí 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëà-
úàã êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÂÛÛ. ÕßÑÀÐßÒËßÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí ùÿéàòûíà ñîí ãîéìàã èñòÿéèð, àíúàã çÿð-
áÿñè áîøà ÷ûõàðñà âÿ áó ñöáóò îëóíàðñà, 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí áàøûíà çÿðáÿ âóðóá îíóí áîéíóíó çÿäÿ-
ëÿéèá ö÷ éåðäÿí áàøûíûí ñöìöéöíö éàðàëàéàðñà...1200 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. Ùÿðýàù êè. êèì ãàáûðüàëàðûíäàí âÿ éà ãàðíûíäàí éàðàëàíàðñà
âÿ áó éàðà äàõèëÿ èøëÿéÿðñÿ, 1200 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõà-
ðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð, áóíäàí ÿëàâÿ ìöàëèúÿ ö÷öí 5
ñîëèä âåðìÿëèäèð.
ßëàâÿ. ßýÿð éàðà àüðûéûðñà âÿ ñàüàëìûðñà, ìöàëèúÿ ö÷öí 9 ñîëèä
âÿ ÿëàâÿ 62,5 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
6. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð àçàä àäàì äÿéÿíÿêëÿ àçàä àäàìà çÿðáÿ
âóðàðñà, ëàêèí ãàí àõìàðñà, îíäà ùÿð çÿðáÿéÿ ýþðÿ 3 çÿðáÿ ÿâÿçè
îëìàãëà 120 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 3 ñî-
ëèä òÿøêèë åäèð.
7. ßýÿð çÿðáÿíèí ýöúöíäÿí ãàí àõàðñà, îíäà äÿìèðëÿ âóðóëàí
éàðàéà ýþðÿ, àëûíàí ïóë úÿðèìÿñè ùÿääèíäÿ úÿðèìÿ òÿòáèã åäèëÿúÿê.

560
 ÕÂÛÛÛ. Î ÁÀÐßÄß ÊÈ, ÊÈÌ ÊÐÀË ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
ÒßÃÑÈÐÑÈÇ ÀÄÀÌÛ ÝÖÍÀÙËÀÍÄÛÐÛÐ
1. ßýÿð êèì òÿãñèðñèç àäàìû îíóí èøòèðàêû îëìàäàí ýöíàùëàíäû-
ðûðñà 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, 62,5 ñîëèä òÿø-
êèë åäèð.
ßëàâÿ 1. Àíúàã îíó åëÿ ýöíàùëàíäûðñàëàð êè, áó èòòèùàìà ýþðÿ
îíà þëöì úÿçàñû (ùàíñû êè, ýöíàùñûç àäàì åäàì åäèëèð) âåðèëÿ áèëÿð.
Èòòèùàì åäÿíÿ 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó
äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÛÕ. ÕßÒßÐ (ÚÀÄÓ) ÁÀÐßÄß

2. ßýÿð êèì áàøãàñûíà õÿòÿð (úàäó íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí õÿ-
òÿð, àçàð) âóðàðñà, áó, úèíàéÿòèí ýöíàùêàðûíà ñöáóò åäèëñÿ êè, î, áó-
íà éîë âåðèá îíäà 2500 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè,
áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕ. Î ÁÀÐßÄß ÊÈ, ÊÈÌ ÀÇÀÄ ÃÀÄÛÍÛÍ ÃÎËÓÍÄÀÍ,

ßËÈÍÄßÍ Âß ÉÀ ÁÀÐÌÀÃËÀÐÛÍÄÀÍ ÒÓÒÀÐÑÀ

1. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð àçàä àäàì àçàä ãàäûíûí ãîëóíäàí, ÿëèíäÿí
âÿ éà áàðìàãëàðûíäàí òóòàðñà âÿ áó ñöáóò åäèëñÿ, 15 ñîëèä úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.

ÕÕÛÛÛ. ÈÚÀÇßÑÈÇ ÞÇÝß ÀÒÛÍÄÀÍ ÈÑÒÈÔÀÄß

ÅÒÌßÊ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì ñàùèáèíèí èúàçÿñè îëìàäàí þçýÿ àòûíû ìèíèðñÿ, 1200
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

561
 ÕÕÛÂ. ÓØÀÃËÀÐÛÍ ÞËÄÓÐÓËÌßÑÈ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì 10 éàøû äà äàõèë îëìàãëà îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðÿðñÿ
âÿ áó ñöáóò åäèëÿðñÿ, 24 000 äåíàðè úÿðèìÿ þäÿìÿê áàðÿäÿ ùþêì
÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì àçàä ùàìèëÿ ãàäûíû äþéÿðñÿ âÿ ÿýÿð î þëÿðñÿ 28000
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 700 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. Ùÿðýàù êèì ùÿëÿ àíàíûí áÿòíèíäÿ îëàí îíà àä ãîéóëìàìûøäàí
ÿââÿë óøàüû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ âÿ áó ñöáóò îëóíóðñà, 4000
äåíàðè úÿðèìÿ þäÿìÿê áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 100 ñîëèä
òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ. ßýÿð êèì, àçàä ãûçû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, 300 ñîëèä
úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
6. ßýÿð êèì, àðòûã óøàã äîüà áèëÿí àçàä ãàäûíû ùÿéàòäàí ìÿùðóì
åäèðñÿ, 24000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600
ñîëèä òÿøêèë åäèð.
7. Ùÿðýàù êè, êèì àðòûã óøàã äîüà áèëìÿéÿí (àçàä ãàäûíû) ùÿéàò-
äàí ìÿùðóì åäèðñÿ, 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÂ. ÇÈÍÀÊÀÐËÛà ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì àçàä ãûçû çîðëàñà 62,5 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã.
2. Ùÿðýàù êè, àçàä ãûçûí ðàçûëûüû ÿñàñûíäà ÿëàãÿ áàø òóòàðñà, 1800
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð ùÿð ùàíñû àçàä àäàì þçýÿ ãóë ãàäûíëà úèíñè ÿëàãÿéÿ ýè-
ðÿðñÿ âÿ áó ñöáóò åäèëÿðñÿ, ãóë ãàäûíûí àüàñûíà 600 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
5. Ùÿðýàù êè, àçàä àäàì à÷ûã-àéäûí þçýÿñèíèí ãóë ãàäûíû èëÿ íè-
êàùà äàõèë îëóðñà, î ãóë ãàäûíëà áèðëèêäÿ êþëÿéÿ (ãóëà) ÷åâðèëèð.
6. Åéíè èëÿ àçàä ãàäûí þçýÿ ãóëëà íèêàùà äàõèë îëóðñà, ãóë ãàäûíà
÷åâðèëèð.
562
 ÕÕÂÛÛ. ÌÖÕÒßËÈÔ ÎÜÓÐËÓÃËÀÐ ÁÀÐßÄß

7. ßýÿð êèì îüóðëóã ìÿãñÿäè èëÿ ïàõëà, íîõóä âÿ éà ìÿðúè ÿêèë-

ìèø ñàùÿéÿ äàõèë îëàðñà, 120 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëà-
úàã êè, áó äà 3 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
10. ßýÿð êèì þçýÿ áè÷ÿíÿéèíè áè÷ÿðñÿ, þç ÿìÿéèíè èòèðèð.
11. Âÿ ÿýÿð íÿçÿðäÿ òóòóëäóüóíäàí ÷îõ îòó þç åâèíÿ àïàðûá âÿ
îíó òàéàéà éûüàðñà, îüóðëàíìûø (îò) âÿ äÿéìèø çèéàí íÿçÿðÿ àëûí-
ìàäàí 1800 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñî-
ëèä òÿøêèë åäèð.
12. Ùÿðýàù êè, î áàúàðäûüû ãÿäÿð øÿëÿ áàüëàéàðàã îüóðëàäûüû îòó
þç êöðÿéèíäÿ ýÿòèðèðñÿ 3 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
13. ßýÿð êèì þçýÿñèíèí öçöì áàüûíà äàõèë îëóá öçöì îüóðëàéàð-
ñà âÿ î úèíàéÿò áàøûíäà éàõàëàíàðñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
14. Ùÿðýàù êè, îüðó ÷îõëó, éÿíè, éåìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàíäàí
÷îõ öçöì îüóðëàéàðñà âÿ îíó åâèíÿ àïàðàðñà, 1800 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
15. Áó ãàéäàíû òàõûë áè÷èíè ö÷öí äÿ òÿòáèã åòìÿê ëàçûìäûð.
ßëàâÿ. Ùÿðýàù êè, êèì þçýÿñèíèí ÷ÿïÿðèíè ñþêÿðñÿ, 15 ñîëèä úÿ-
ðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
22. ßýÿð êèì ãûôûëëàíìàéàí îòàüû ñîéóðñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
23. ßýÿð êèì êèëèäëè îòàüû ñîéóðñà, 1800 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
24. ßýÿð êèì þçýÿ ñàùÿñèíè ñàùèáèíèí èúàçÿñè îëìàäàí øóìëàéàð-
ñà, 15 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
25. Ùÿðýàù êè, êèì ñàùÿéÿ òîõóì ñÿïÿðñÿ, 1800 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ. ßýÿð êèì êîòàíûí áàøãà ñàùÿéÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ ìàíå îëóð-
ñà âÿ éà ÿêèí÷èíè ãîâóðñà âÿ éà îíà ÿíýÿëëÿð éàðàäûðñà, 600 äåíàðè
úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

563
 26. ßýÿð êèì þçýÿñèíèí ãóëó èëÿ îíóí ñàùèáèíèí ðàçûëûüû îëìàäàí
ìöãàâèëÿ áàüëàéûðñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÂÛÛÛ. ÒßÙÐÈÊ×ÈËÈÊ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì áàøãàñûíû îüóðëóã åòìÿê ö÷öí ÿëÿ àëûðñà âÿ áó ñöáóò
åäèëèðñÿ, 2500 äåíàðè þäÿìÿê áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà
62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. Ùÿðýàù êè, ÿëÿ àëûíìà ö÷öíúö øÿõñÿ ùÿâàëÿ åäèëÿðñÿ âÿ áó
ö÷öíúö øÿõñ àçàä àäàì îëàðñà (îíäà) òÿùðèêåäÿí, ÿëÿ àëàí âÿ úèíà-
éÿòè èúðà åäÿíëÿðèí ùÿð áèðè àéðûëûãäà 60 ñîëèä úÿðèìÿ îëóíàúàãëàðû
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.

ÕÕÛÕ. ØÈÊßÑÒÅÒÌß ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí ÿëèíè âÿ éà àéàüûíû øèêÿñò åäèðñÿ, ìÿñÿ-
ëÿí îíó ýþçöíäÿí âÿ áóðíóíäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, 4000 äåíàðè úÿðè-
ìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 100 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, îíóí ãîëó øèêÿñò åäèëÿðÿê ñàëëàíûá ãàëûðñà 2500 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí ÿë âÿ éà àéàüûí áàø áàðìàüûíû êÿñèá àòàð-
ñà, 2000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 50 ñîëèä
òÿøêèë åäèð.
5. Ùÿðýàù êè, êèì êàìàí ÷ÿêÿí èêèíúè áàðìàüû êÿñèá àòàðñà,
1400 úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 35 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ 10. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí äèëèíÿ åëÿ çÿäÿ âóðóð êè, î, íèòã
ãàáèëèééÿòèíè èòèðèð, îíäà 100 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
ßëàâÿ 11. ßýÿð êèì äèø âóðóá ÷ûõàðàðñà, 15 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
9. ßýÿð êèì àçàä àäàìû àõòàëàñà, 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð
564
 ÕÕÕ. ÈÔÀÄß ÈËß ÒßÙÃÈÐ ÅÒÌßÊ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì áàøãàñûíû åéáÿúÿð àäëàíäûðûðñà, 3 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿ-
äÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
3. ßýÿð êèì ãàäûí âÿ éà êèøè àçàä ãàäûíû ÿõëàãñûç (éàâà) àäëàí-
äûðàðñà âÿ áóíó ñöáóò åäÿ áèëìÿñÿ, 1800 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. ßýÿð êèì áàøãàñûíû úàíàâàð àäëàíäûðñà, 3 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
5. ßýÿð êèì áàøãàñûíû äîâøàí àäëàíäûðñà, 3 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
6. ßýÿð êèì áàøãàñûíû äþéöø ìåéäàíûíäà þç ãàëõàíûíû àòìàãäà
ýöíàùëàíäûðûðñà âÿ áóíó ñöáóò åäÿ áèëìèðñÿ, 120 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 3 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
7. ßýÿð êèì áàøãàñûíû õÿáÿð÷è âÿ éà éàëàí÷û àäëàíäûðûðñà âÿ áó-
íó ñöáóò åäÿ áèëìèðñÿ, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÕÛÛ. ßË-ÀÉÀÜÛÍ ÁÀÜËÀÍÌÀÑÛÍÀ ÄÀÈÐ

1. ßýÿð êèì áàøãà àçàä àäàìûí ýöíàùñûç îëàðàã ÿë-àéàüûíû áàü-
ëàéàðñà, 1200 úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä
òÿøêèë åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, î, ÿë-àéàüû áàüëàíàíû ýèçëèí éåðÿ àïàðàðñà, 1800 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ 3. ßýÿð êèì ùèéëÿ âÿ éà çîðëà ÿë-àéàüû áàüëàíìûø àäàìû
ãðàôäàí àëàðñà, þç ùÿéàòû áàùàñû èëÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð.

ÕÕÕÛÛÛ. ÂßÙØÈ ÙÅÉÂÀÍËÀÐÛÍ ÎÜÓÐËÀÍÌÀÑÛ

ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì ìöõòÿëèô íþâ âÿùøè ùåéâàíëàðû òóòóá âÿ îíëàðû ýèç-
ëÿòñÿ, îüóðëàíìûø âÿ äÿéìèø çèéàí íÿçÿðÿ àëûíìàäàí, 1800 äåíàðè
565
úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð. Áó
ãàíóíó îâäà âÿ áàëûã÷ûëûãäà ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð.

ÕÕÕÛÂ. ×ßÏßÐËßÐÈÍ ÃÎÐÓÍÌÀÑÛ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì áèð-áèðèíÿ áàüëàíìûø ÷ÿïÿðèí 2 âÿ éà 3 ÷óáóüóíó
êÿñÿðñÿ âÿ éà ñûíäûðàðñà âÿ éà 3 äèðÿéè ÷ûõàðàðñà, 600 äåíàðè þäÿ-
ìÿê áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. ßýÿð êèì þçýÿíèí àðòûã ìàëàëàíìûø ñàùÿñèíäÿí êå÷ÿðñÿ âÿ éà
àðàáà èëÿ ìöÿééÿí îëóíìóø éîëëà ýåòìÿçñÿ, 120 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 3 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì íÿ éîëëà íÿ äÿ úûüûðëà äåéèë, àðòûã áè÷èëìÿéÿ áàøëà-
íûëàí þçýÿ ñàùÿäÿí êå÷ÿðñÿ, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõà-
ðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ. ßýÿð êèì îüóðëóã ìÿãñÿäèëÿ ýöí áàòàíäàí ñîíðà ùÿéÿòÿ
ýèðÿðñÿ âÿ îðàäà òóòóëàðñà, 1800 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðû-
ëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÕÂ. ÃÓËËÀÐÛÍ ÞËÄÖÐÖËÌßÑÈ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð áèð ãóë äèýÿð ãóëó ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, ãîé àüàëàðû
þç àðàëàðûíäà ãàòèëè áþëöøäöðñöíëÿð.
ßëàâÿ 1. ßýÿð êèì þçýÿ ãóëóíó äþéöá âÿ 40-úû ýåúÿäÿ îíóí èø
ãàáèëèééÿòèíäÿí ìÿùðóì åäèðñÿ, 1,3 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã.
5. ßýÿð þçýÿ ãóë âÿ éà ëèò (êÿíäëèëÿðèí ÿí àøàüû òÿáÿãÿñè) àçàä
àäàìû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿðñÿ, ãàòèëèí þçö ìÿðùóìóí ãîùóìëàðû-
íà éàðû êîìïîçèñûéà (ãàí ïóëóíóí éàðûñû) ÿâÿçè âåðèëèð, åéíè çàìàí-
äà, ãóëóí àüàñû ãàëàí éàðû êîìïîçèñûéàñûíû þçö þäÿéèð.
6. ßýÿð êèì ñàðàé ãóëëóã÷óñóíó âÿ éà äÿìèð÷èíè âÿ éà ãûçûë óñòà-
ñû çÿðýÿðè âÿ éà äîíóç ñàõëàéàíû âÿ éà öçöì÷öíö âÿ éà ìåùòÿðè
îüóðëàéàðàã ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ âÿ áó ñöáóò åäèëÿðñÿ, 1200 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
566
 7. “Ôðåòóñ” âÿ “ôàèäóñ” êðàë ñöëùöíöí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ äÿéìèø
çèéàí âÿ (ÿøéàíûí) äÿéÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàäàí 1800 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð. Úÿìè áèðëèê-
äÿ 75 ñîëèä.

ÕÕÕÂÛÛ. ÈÇËßÐËß ÒßÃÈÁÅÒÌß ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì þêöçöí âÿ éà àòûí âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ùåéâàíûí

îüóðëóüóí íÿòèúÿñè îëàðàã èòèðèðñÿ âÿ îíóí èçëÿðè èëÿ ýåäÿðÿê, 3 ýöí
ÿðçèíäÿ îíó òàïàðñà, êèì êè, ùåéâàíû ñàõëàéûð, ñþéëÿñÿ êè, î, îíó ñà-
òûí àëûá âÿ éà äÿéèøäèðèá, îíäà ùåéâàíûíû àõòàðàí ö÷ íÿôÿð øÿõñëÿ
(ùåéâàíûí) îíóí ìöëêèééÿòè îëäóüóíó ñöáóò åòìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè,
ùåéâàíëàðûíû àõòàðàí îíëàðû 3 ýöí êå÷ÿíäÿí ñîíðà òàïàðñà, àíúàã
ùåéâàíëàð òàïûëàí àäàì, ñþéëÿñÿ êè, î, ùåéâàíëàðû ñàòûí àëûá âÿ éà
äÿéèøäèðèá, úàâàáäåù ãîé þçö îíëàðûí îíà ìÿõñóñ îëäóüóíó ñöáóò
åòñèí. Ùÿðýàù êè, ùåéâàíëàðûíû àõòàðàí (àäàì), ñþéëÿñÿ êè, î þç (ùåé-
âàíëàðûíû) òàíûäû âÿ îíóí åòèðàç åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áàøãàñû (ùåé-
âàíû îüóðëàéàí) ö÷öíúö øÿõñè ñöáóò ö÷öí òÿãäèì åäÿ áèëìèð âÿ îí-
äà ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñû ö÷öí ýöí ìöÿé-
éÿí åäèëèð âÿ (ùåéâàíû) çîðëà àëìàã èñòÿéÿíè èôøà åäèá, 1200 äåíàðè
úÿðèìÿ ìöÿééÿí åäèëÿúÿê êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÕÂÛÛÛ. ÀÒ ÎÜÓÐËÓÜÓ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì ãîøãó àòûíû îüóðëàéàðñà âÿ áó ñöáóò åäèëñÿ, îüóðëàí-
ìûøûí ãèéìÿòè âÿ äÿéìèø çèéàí íÿçÿðÿ àëûíìàäàí 1800 äåíàðè úÿðè-
ìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. ßýÿð êèì áîüàç ìàäéàíû îüóðëàéàðñà âÿ áó ñöáóò åäèëñÿ, 1800
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 45 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ 2. ßýÿð êèì êðàëà ìÿõñóñ (êðàë èëõûñûíà) áîüàç ìàäéàíû
îüóðëàéàðñà, îüóðëàíìûøûí ãèéìÿòè âÿ äÿéìèø çèéàíû íÿçÿðÿ àëìà-
äàí 90 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
567
 ßëàâÿ. ßýÿð êèì ùèéëÿ âÿ éà äöøìÿí÷èëèê ìÿãñÿäèëÿ, áàøãàñûíûí
àòûíû âÿ éà ãîøãó ùåéâàíûíû øèêÿñò âÿ éà éàâà åäÿðñÿ, 1200 äåíàðè
úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕÕÕÛÕ. ÃÓËËÀÐÛ ÎÜÓÐËÀÉÀÍËÀÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì þçýÿñèíèí ãóëóíó àëäàäûá àïàðìàã ôèêðèíÿ äöøöðñÿ, 600
äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕË. ßÝßÐ ÃÓË ÎÜÓÐËÓÃÄÀ

ÝÖÍÀÙËÀÍÄÛÐÛËÛÐÑÀ
1. Ãóëóí òþðÿòäèéè õÿòàéà ýþðÿ, àçàä àäàì 600 äåíàðè âÿ éà 15
ñîëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëè, ãóë þçö èñÿ äþøÿìÿéÿ óçàäûëàðàã 120 ÷óáóã
úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëìàëûäûð.
2. Ùÿðýàù êè, èøýÿíúÿ âåðèëìÿìèøäÿí þíúÿ ãóë þç õÿòàñûíû áîé-
íóíà àëûðñà, ãóëóí ñàùèáè ÿýÿð îíóí ö÷öí ìöíàñèáäèðñÿ, ãîé 120 äå-
íàðè âåðñèí êè, áó äà 3 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
5. Ùÿðýàù êè, ãóë äàùà àüûð úèíàéÿòëÿðäÿ ýöíàùêàð îëàðñà, éÿíè
ùàíñû êè, áóíà ýþðÿ àçàä àäàì 45 ñîëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð âÿ ÿýÿð
ãóë èøýÿíúÿ àëòûíäà þç òÿãñèðèíè áîéíóíà àëñà, î, åäàì úÿçàñûíà
ìÿùêóì åäèëÿúÿê.
6. ßýÿð ãóë ùÿð ùàíñû áèð úèíàéÿòÿ ýþðÿ èôøà îëóíàðñà, èääèà÷û
îíóí àüàñûíà þéöä âåðìÿëèäèð, ÿýÿð àõûðûíúû áóíà ùàçûð îëñà êè, î
ãóëó ÿäàëÿòëè úÿçàëàíäûðàúàã, îíäà ãóë îíà (àüàñûíà) âåðèëìÿëèäèð.
7. ßýÿð ãóëóí àüàñû èøýÿíúÿ âåðìÿéè éóáàíäûðàðñà... èääèà÷û äÿð-
ùàë àüàéà 7 ýåúÿ ÿðçèíäÿ úÿçà âåðìÿê ö÷öí âàõò ìöÿééÿí åäèð, ùàí-
ñû êè, î, áó ìöääÿòäÿ ãóë úÿçàëàíäûðûëìàã ö÷öí îíà âåðèëìÿëèäèð.
8. Ùÿðýàù êè, 7 ýåúÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà àüà þç ãóëóíó âåðìÿéè ëÿí-
ýèäèð (îíäà) èääèà÷û äÿðùàë îíà éåíè áèð ùÿôòÿëèê ìöääÿò òÿéèí åäèð
êè, áèðèíúè ÷àüûðûøëà áèðëèêäÿ 14 ýåúÿäÿí êå÷ìÿñèí.
9. Ùÿðýàù êè, 14 ýåúÿ äÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðàäà ñàùèá ãóëó èøýÿíúÿ-
éÿ âåðìÿê èñòÿìèð âÿ î, áöòöí òÿãñèðè âÿ úÿðèìÿíè þç öçÿðèíÿ ýþòö-
568
ðöð; ëàêèí áó ùàëäà ãóë êèìè äåéèë, áó úèíàéÿò òþðÿòìèø àçàä àäàì êè-
ìè ãàíóíëà áöòöí þäÿíúè þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð.
11. Ùÿðýàù êè, ãóë ãàäûí âÿ ãóë êèøè áåëÿ úèíàéÿòäÿ òÿãñèðëÿíäè-
ðèëèðñÿ, ùàíñû êè, ãóë êèøè àõòàëàíìàëû, ãóë ãàäûí èñÿ 240 äåíàðè úÿðè-
ìÿ þäÿìÿëèäèð êè, áó äà 6 ñîëèä òÿøêèë åäèð. ßýÿð èñòÿéèðñÿ, îíóí
ÿâÿçèíÿ àüàñû þäÿéÿ áèëÿð, ÿêñ ùàëäà, ãóë ãàäûíà 144 ãûðìàíú çÿð-
áÿñè âóðóëìàëûäûð.
ßëàâÿ 1. ßýÿð ãóë, àçàä àäàìëà ÿëáèð áèðëèêäÿ îüóðëóã åäèðñÿ, î
ãèéìÿò âÿ äÿéìèø çèéàíäàí ÿëàâÿ, îüóðëàíìûøûí èêè ãàò äÿéÿðèíè
àçàä àäàì èñÿ 4 ãàòûíû âåðìÿëèäèð.
ßëàâÿ 2. ßýÿð êèì þçýÿ ãóëëà ìöãàâèëÿ áàüëàéàðñà, 15 ñîëèä úÿ-
ðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.

ÕËÛ. ÀÄÀÌ ÞËÄÖÐÌßÊ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì Ñàëèê ãàíóíëàðû èëÿ éàøàéàí àçàä ôðàíêû âÿ éà áàð-
áàðû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿðñÿ, 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, îíóí úÿñÿäèíè ãóéóéà âÿ éà ñóéà àòàðëàðñà âÿ éà
îíóí öçÿðèíè ÷ûðïû âÿ éà ùÿð ùàíñû áàøãà íÿéèñÿ þðòÿðëÿðñÿ, 24000 äå-
íàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. ßýÿð êèì êðàë õèäìÿòèíäÿ îëàí àäàì âÿ éà àçàä ãàäûíû þëäö-
ðÿðñÿ, 24000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600
ñîëèä òÿøêèë åäèð.
4. ßýÿð êèì îíó ÷þðÿê âÿ éà ãóéóéà àòàðñà âÿ éà íÿéëÿñÿ þðòÿð-
ñÿ, 72000 äåêàðè þäÿìÿê áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 1800
ñîëèä òÿøêèë åäèð.
5. ßýÿð êèì êðàëûí ñöôðÿ äîñòó îëàí ðîìàëûíû ùÿéàòäàí ìÿùðóì
åäÿðñÿ âÿ áó ñöáóò åäèëÿðñÿ, 12000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã êè, áó äà 300 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
6. ßýÿð êèì êðàëûí ñöôðÿ äîñòóíó äåéèë, òîðïàã ñàùèáè îëàí ðîìà-
ëûíû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿðñÿ, 4000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷û-
õàðûëàúàã êè, áó äà 100 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
569
 7. ßýÿð êèì ðîìàëûíû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, âåðýè þäÿìÿëè âÿ
62,5 ñîëèä úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð.
ßëàâÿ 6. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð áèð àäàì áþéöê âÿ éà êè÷èê âåðýåëä þäÿ-
ìÿëèäèð.

ÕËÛÛ. ÃÐÓÏ ÙÀËÛÍÄÀ ÒÞÐßÄÈËßÍ

ÀÄÀÌ ÃßÒËËßÐÈ
1. ßýÿð êèì äÿñòÿ òîïëàéàðàã, ùöúóì åäèá àçàä àäàìû åâèíäÿ
ãÿòëÿ éåòèðèðñÿ âÿ þëäöðöëÿí àäàì êðàë õèäìÿòèíè êå÷èðñÿ, ãàòèë
72000 äåíàðè úÿðèìÿ îëóíàúàã êè, áó äà 1800 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, þëäöðöëÿí êðàë õèäìÿòè êå÷ìèðñÿ, ãàòèë 24000 äåíà-
ðè úÿðèìÿ îëóíóð êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕËÛÛÛ. ÃÐÓÏ ÙÀËÛÍÄÀ ÀÄÀÌ

ÞËÄÖÐÌß ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì 5 íÿôÿðèí èøòèðàêû èëÿ éûüûíúàãäà îëóðñà, îíëàðäàí ùÿð
êèìñÿ, ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèëèðñÿ, ãàëàíëàð éà ìöãÿññèðè âåðìÿëè éà
äà ùàìûñû þëäöðöëÿíÿ ýþðÿ úàâàá âåðìÿëèäèðëÿð. 7 íÿôÿðèí èøòèðàêû èëÿ
êå÷èðèëÿí éûüûíúàãäà äà áó ãàíóí ýþçëÿíèëèð.
2. Ùÿðýàù êè, éûüûíúàãäà 7 íÿôÿðäÿí ÷îõ àäàì èøòèðàê åäèðñÿ, îíäà
ùå÷ äÿ ùàìûñû ãÿòëÿ ýþðÿ úàâàá âåðìèð, éàëíûç òÿãñèðè ñöáóò îëóíàíëàð
ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð. Îíëàð äà ãàíóíà ýþðÿ âåðýåëä þäÿéÿúÿêëÿð.
3. Ùÿðýàù êè, êèì åâäÿí êÿíàðäà, éîëäà âÿ éà òàðëàäà äÿñòÿ òÿ-
ðÿôèíäÿí ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèëÿðñÿ âÿ ÿýÿð îíäà (ãÿòëÿ éåòèðèëÿí-
äÿ) 3 âÿ äàùà ÷îõ éàðà éåðè îëàðäûñà, áó äÿñòÿäÿí 3 íÿôÿðÿ ãàðøû äÿ-
ëèë-ñöáóò òîïëàíàðäûñà, îíëàð áèð-áèð ãÿòëÿ ýþðÿ úàâàá âåðìÿëèäèð.
Íþâáÿòè ö÷ íÿôÿð 1200 äåíàðè úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèðëÿð êè, áó äà 30 ñî-
ëèä òÿøêèë åäèð. Áó äÿñòÿäÿí ãàëàí ö÷ íÿôÿð 600 äåíàðè âÿ éà 15 ñî-
ëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèðëÿð.

570
 ÕËÛÂ. ÐÅÈÏÓÑ ÁÀÐßÄß
1. Àäÿòè öçðÿ ÿýÿð àäàì âÿôàò åäèðñÿ âÿ îíóí ãóë àðâàäû ãàëûðñà
âÿ ùÿð êèìñÿ ãóë ãàäûíû àëìàã èñòÿéèðñÿ þíúÿ îíóíëà íèêàùà äàõèë
îëìàãäàí ÿââÿë òóíãèí âÿ éà ñåíòåíàðè ìÿùêÿìÿ èúëàñû òÿéèí åòìÿ-
ëè âÿ áó èúëàñäà þçö èëÿ ãàëõàí ýþòöðìÿëè âÿ ö÷ àäàì èñÿ 3 èääèà òÿã-
äèì åòìÿëèäèðëÿð. Âÿ îíäà êèì ãóë ãàäûíû àëìàã èñòÿéèðñÿ, ö÷ òàì-
÷ÿêèëè ñîëèä âÿ áèð äåíàðè þçö èëÿ ýþòöðìÿëèäèð. Âÿ ö÷ íÿôÿð äÿ îë-
ìàëûäûð êè, ñîëèäè ÷ÿêñèí âÿ áóíäàí ñîíðà îíëàð ðàçûëàøñàëàð, î (äóë
ãàäûí) àëà áèëÿð.
2. Ùÿðýàù êè, î ýþñòÿðèëÿíëÿðè åòìÿéèá âÿ îíó ñàäÿúÿ îëàðàã àë-
ñà, ìþâúóä ùöãóãà ýþðÿ ðåèïóñ öçðÿ 2500 äåíàðè úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð
êè, áó äà 62,5 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. Ùÿðýàù êè, î, áèçèì éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç ãàíóíëàðà ÿìÿë
åòñÿ, éÿíè, ðåèïóñ èúðà åòñÿ, 3 ñîëèä âÿ áèð äåíàðè àëàúàã.

ÕËÂ. ÊÞ×ÊÖÍËßÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì áàøãà âèëëàéà (êÿíäÿ) êþ÷ìÿê èñòÿéèðñÿ âÿ ÿýÿð âèë-
ëàíûí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ñàêèíè îíó ãÿáóë åòìÿéÿ ðàçûäûðñà, àíúàã áè-
ðè òàïûëñà êè, áó êþ÷ìÿéÿ åòèðàç åäèð, îíóí êþ÷ìÿê ùöãóãó éîõäóð.
2. ...ßýÿð êèìÿ êè, ïðîòåñò òÿãäèì åäèëèð (ëàêèí) îðàíû òÿðê åòìÿê
èñòÿìèðñÿ, âÿ îíóí îðàäàí ÷ûõìàñûíà ùÿð ùàíñû áèð ãàíóíè ÿñàñëà
ìàíå÷èëèê åäèëìèðñÿ... îíäà ïðîòåñò âåðÿí ...ãðàôäàí îðàéà ýÿëÿðÿê
îíó ãîâìàüû õàùèø åäÿ áèëÿð. Âÿ î ãàíóíóí òÿëÿáëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿ-
äèéèíÿ ýþðÿ, ñÿðô åòäèéè ÿìÿéèíèí íÿòèúÿñèíè èòèðèð âÿ áóíäàí ÿëàâÿ
1200 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 30 ñîëèä òÿø-
êèë åäèð.
3. Ùÿðýàù êè, êþ÷ÿíëÿðÿ ãàðøû 12 àé ìöääÿòèíäÿ ùå÷ áèð ïðîòåñò
òÿãäèì åäèëìÿñÿ, î äèýÿð ãîíøóëàð êè, òîõóíóëìàç ãàëìàëûäûðëàð
(éÿíè îðàäà ãàëûá éàøàéà áèëÿð).

571
 ÕËÂÛ. ßÌËÀÊÛÍ ÂÅÐÈËÌßÑÈÍß ÄÀÈÐ
1. Áó ùàëäà àøàüûäàêû ãàéäàëàðû ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð. Òóíãèí âÿ
ñåíòåíàðèé ãîé ìÿùêÿìÿ èúëàñûíû òÿéèí åòñèíëÿð âÿ áó èúëàñäà þçëÿ-
ðè èëÿ ãàëõàí ýþòöðñöíëÿð âÿ ö÷ àäàì ö÷ èääèà òÿãäèì åòñèíëÿð.
Ñîíðà ãîé îíóí (âÿñèééÿò åäÿíèí) ãîùóìó îëìàéàí àäàì àõòàð-
ñûíëàð âÿ (âÿñèééÿò åäÿí) ãîé èñòÿäèéè òÿðÿôÿ êè÷èê ÷óáóã àòñûí. Âÿ
î êèìÿ òÿðÿôñÿ, ÷óáóã àòìûøäûð ãîé (áóíäàí ñîíðà) âÿñèééÿò åäÿí
þç ÿìëàêû áàðÿäÿ áÿéàíàò âåðñèí êè, î íÿ ãÿäÿð âåðìÿê èñòÿéèð ;ùà-
ìûñûíûìû âÿ êèìÿ.
Âÿ ãîé êèìÿ òÿðÿô ÷óáóã àòûëûá (éÿíè ìèðàñ ñàõëàìàã åòèáàð åäè-
ëèá) îíóíëà åâèíäÿ ãàëìàëûäûð. Âÿ ö÷ âÿ äàùà ÷îõ ãîíàã äÿâÿò åäèë-
ìÿëè âÿ ÿìëàêûí (ìèðàñûí) î ùèññÿñèíè ñàõëàìàëûäûð êè, áó îíà åòèáàð
åäèëìèøäèð. Âÿ áóíäàí ñîíðà êèìÿ êè, áó åòèáàð åäèëìèøäèð, øàùèäëÿ-
ðè òîïëàìàãëà ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð. Ñîíðà êðàëûí äà èøòèðàê åòäèéè ìÿù-
êÿìÿ èúëàñûíäà î, 12 àé ÿââÿë òÿéí îëóíìóø âÿðÿñÿéÿ òÿðÿô ÷óáóã
àòûð âÿ ãîé âÿñèééÿòÿ åäèëìèø àäàìà îíà åòèáàð åäèëìèø ìèðàñäàí íÿ
àç ìèãäàð, íÿ äÿ ÷îõ ìèãäàðäà âåðìÿìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè, êèì íÿ-
éÿñÿ åòèðàç åäèðñÿ, îíäà ö÷ øàùèä è÷ìÿëèäèðëÿð êè, îíëàð òóíãèí âÿ
ñåíòåíàðèíèí èøòèðàêû èëÿ òÿøêèë îëóíìóø èúëàñäà îëóáëàð âÿ ýþðöáëÿð
êè, þç ÿìëàêûíû âåðìÿê èñòÿéÿí âÿñèééÿò åäÿí íåúÿ êèìè ñå÷ìÿê èñ-
òÿäèéè àäàìà ÷óáóã àòûá âÿ îíëàð àéðû-àéððû ùÿð áèðèíèí àäûíû ÷ÿêìÿ-
ëè âÿ êèìè âÿðÿñÿ åëàí åòäèéèíè ñþéëÿìÿëèäèðëÿð. Âÿ äèýÿð ö÷ íÿôÿð
øàùèä àíä è÷ìÿêëÿ êèìÿ òÿðÿô ÷óáóã àòûëäûüûíû âÿ ìèðàñûí êèìèí åâè-
äÿ ñàõëàíûëäûüûíû ýþñòÿðìÿëè âÿ î ö÷ âÿ äàùà ÷îõ ãîíàüûí èøòèðàêû èëÿ
ìàñà àðõàñûíäà âÿëÿìèð ñûéûüû éåäèêëÿðèíè âÿ ãîíàãëàðûí ìèííÿòäàð-
ëûã åòäèêëÿðèíè ñþéëÿìÿëèäèðëÿð. Áóíëàð àíä è÷ìÿêëÿ äèýÿð øàùèäëÿð
òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿëèäèð. Âÿ ùÿì÷èíèí, êèìÿ êè, ÷óáóã àòûëûá î,
êðàëûí èøòèðàêû âÿ ãàíóíè õàëã òîïëàíòûñûíäà êèìèí âÿðÿñÿ åëàí åäèë-
äèéèíè òÿñäèã åòìÿëè âÿ ýþñòÿðèëÿí ÿìëàêûí âåðèëìÿñè òóíãèí èñÿ ñåí-
òåíàðèíèí èøòèðàêû èëÿ õàëã ãàðøûñûíäà þçö äÿ êðàëûí èøòèðàêû èëÿ òÿñäèã
åäèëìÿëèäèð. Áöòöí áóíëàðû 9 íÿôÿð øàùèä òÿñäèã åòìÿëèäèð.

572
 ÕËÂÛÛ. ÀÕÒÀÐÛØ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì þç ãóëó âÿ éà àòû âÿ éà þêöçö âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ÿø-
éàñûíûí áàøãà àäàìäà îëäóüóíó òàíûñà, ãîé îíäà áó ö÷öíúö ÿëÿ âå-
ðèëñèí âÿ áó ÿøéà êèìäÿ òàíûíûëûáñà, î áó ùöãóãóíó ñöáóò åòñèí. Âÿ
ÿýÿð áó âÿ äèýÿð àäàìëàð Ëóàð ÷àéûíûí áó òàéûíäà éàøàéûðëàðñà... èä-
äèà÷û âÿ úàâàáäåù 40 ýöí ÿðçèíäÿ ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñû àïàðûë-
ìàñû ö÷öí ìöääÿò ìöÿééÿí åòñèíëÿð âÿ áó ìöääÿòäÿ áöòöí êÿñëÿð,
êèì êè, àò ñàòûá âÿ éà äÿéèøäèðèá âÿ éà ñàòìàã ö÷öí âåðèá, áèð-áèðëÿ-
ðè èëÿ ÿëàãÿ éàðàòìàëû éÿíè êè, ùÿð áèðè î êÿñè ÷àüûðìàëûäûð êè, ùàíñû
êè, îíóíëà ìöãàâèëÿ áàüëàéûá. ßýÿð êè, ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüðûëàí, ãàíó-
íè ÿíýÿë îëìàäàí ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìèðñÿ, îíóíëà ìöãàâèëÿ áàüëàéàí
ö÷ íÿôÿð øàùèä ýþíäÿðèá îíó ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿéÿ ÷àüûðìàëûäûð.
Åéíè èëÿ ö÷ íÿôÿð äÿ øàùèä îëìàëûäûð êè, îíëàð òÿñäèã åòñèíëÿð êè, î,
îíóíëà ìöãàâèëÿ áàüëàéûá. ßýÿð î áóíó åòñÿ, þçöíö îüóðëóãäà èòòè-
ùàìäàí àçàä åäèð. Àíúàã ýÿëìÿéÿí äèýÿð òÿðÿô ùàíñûíà êè, øàùèäëÿð
àíä è÷ìÿêëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìûøäûð. Îüóðëàíìûø ÿøéàíûí äÿéÿðèíè
îíà þäÿíèëìÿëèäèð. Áóíó èñÿ ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã þç ÿøéàñûíû òà-
íûéàíà þäÿìÿëèäèð. Áöòöí áóíëàð ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà, èëê äÿôÿ ÿøéà
òàïûëàíûí ñîíðà èñÿ ö÷öíúö ÿëÿ âåðèëÿíèí âÿ úàâàáäåùèí èøòèðàêû èëÿ
êå÷èðèëìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè, êèìäÿêè ÿøéà òàïûëûá î Ëóàð ÷àéûíûí î òà-
éûíäà éàøàéûðñà...Áó ãàíóí 80 ýöí ÿðçèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð.

ÕËÂÛÛÛ. ÉÀËÀÍ×Û ØÀÙÈÄËÈÊ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì éàëàíäàí øàùèäëèê åòñÿ, 600 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ÕËÛÕ. ØÀÙÈÄËßÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì ìÿúáóð îëàðàã øàùèä òÿãäèì åòìÿëèäèðñÿ âÿ îíëàð îëà
áèëñèíëÿð êè, ìÿùêÿìÿ èúëàñûíà ýÿëÿ áèëìÿñèíëÿð. Îíëàðûí øàùèäëèéèíÿ
îëàí çÿðóðÿò, îíëàðû øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ ìÿùêÿìÿ èúëàñûíà ÷àüûðìàüà
âÿ ìÿëóì îëàíëàðûí àíä è÷ìÿêëÿ èôàäÿ âåðìÿëÿðè òÿìèí îëóíìàëûäûð.
573
 2. ßýÿð îíëàð ýÿëìÿê èñòÿìèðëÿðñÿ âÿ ÿýÿð îíëàðû ãàíóíè ÿíýÿë
ñàõëàìûðñà, îíëàðûí ùÿð áèðè áàðÿäÿ 600 äåíàðè úÿðèìÿ þäÿìÿê ö÷öí
ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. Ùÿðýàù êè, øàùèäëèê åòìÿéÿ ÷àüûðûëàíëàð (ìÿùêÿìÿ èúëàñûíà)
ýÿëÿðÿê, áèëäèêëÿðèíè àíä è÷ìÿêëÿ ñþéëÿìÿê èñòÿìèðëÿðñÿ, îíëàð ãà-
íóíäàí êÿíàð åëàí åäèëìÿêëÿ, îíëàðûí ùÿð áèðè 600 äåíàðè úÿðèìÿ áà-
ðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

Ë. ÞÙÄßËÈÊ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì àçàä àäàì âÿ éà áàøãàñû ãàðøûñûíäà þùäÿëèê ýþòöðöð êè,
40 ýåúÿäÿí âÿ éà îíëàð àðàñûíäà ðàçûëàøäûðûëìûø ìöääÿòäÿí ñîíðà îíóí
åâèíÿ, øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ ýÿëÿúÿê âÿ ÿøéàëàðûí ãèéìÿòèíè îíà þäÿéÿ-
úÿêäèð. Âÿ ÿýÿð áîðúëó þùäÿëèê öçðÿ þäÿìÿê èñòÿìèðñÿ, áîðú öçðÿ ýþñ-
òÿðèëÿí þùäÿëèêäÿí ÿëàâÿ, 15 ñîëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.
2. ßýÿð î, èíàäëà þùäÿëèê öçðÿ þäÿíèøè âåðìÿêäÿí èìòèíà åäèðñÿ,
êðåäèòîð îíó ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðàðàã (òóíãèí ãàðøûñûíäà) îíóí ìÿú-
áóð åäèëìÿñè áàðÿäÿ õàùèøëÿ ÷ûõûø åäèð: “Òóíãèí ñèçäÿí õàùèø åäè-
ðÿì, òåçëèêëÿ, ìÿíèì ðÿãèáèìè ìÿúáóð åäÿúÿêñèç. Ùàíñû êè, ìÿíèì
ãàðøûìäà þùäÿëèê ýþòöðöëöá âÿ ìÿíÿ áîðúëóäóð”. Áó ùàëäà î, þùäÿ-
ëèê öçðÿ áîðúóí ìÿáëÿüèíè ýþñòÿðìÿëèäèð. Îíäà òóíãèí äåìÿëèäèð:
“Ñàëèê ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã ìÿí åëàí åäèðÿì êè, òåçëèêëÿ îíó
ìÿúáóð åäÿúÿì”. Ñîíðà î, êèìÿ êè, þùäÿëèê ãîéóá òÿíòÿíÿëè îëàðàã
òÿëÿá åòìÿëèäèð êè, áîðúëó áàøãà ùå÷ êèìÿ, ùå÷ íÿ þäÿìÿìëè, þäÿ-
íèø áàðÿäÿ çÿìàíÿò âåðìÿìÿëèäèð. Íåúÿ êè, ùÿëÿ î þùäÿëèê öçðÿ íÿ-
çÿðäÿ òóòóëàí áîðúó òÿìèí åòìÿéèá. Âÿ òÿëÿñèê ùÿìèí ýöí ÷ûõìà-
ìûøäàí ÿââÿë øàùèäëÿðëÿ áèðëèêäÿ áîðúëóíóí åâèíÿ ýÿëìÿëè âÿ áîðúó
þäÿìÿéè õàùèø åòìÿëèäèð. ßýÿð î áó õàùèøè éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿìèð-
ñÿ, ãîé îíà ìÿùêÿìÿ àðàøäûðûëìàñû ö÷öí âàõò òÿéèí åòñèí. Áó ùàëäà
áîðú 120 äåíàðè, éÿíè, 3 ñîëèä àðòûð. Áó ö÷ äÿôÿ ö÷ ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ òÿê-
ðàð îëóíìàëûäûð âÿ ÿýÿð 3 äÿôÿ äÿ áîðúó þäÿìÿéÿ ðàçûëûã âåðìèðñÿ,
ãîé îíäà 360 äåíàðè, éÿíè 9 ñîëèä àðòñûí âÿ ùÿð áèð ìÿùêÿìÿ àðàø-
äûðûëìàñû âÿ áîðúóí éåíè ìöääÿòèíè òÿéèí ö÷öí 3 ñîëèä àðòûðûëñûí.
574
 3. ßýÿð êèì ãàíóíè ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿò ÿðçèíäÿ þùäÿëèê
öçðÿ þäÿíèøè âåðìÿê èñòÿìèðñÿ, ãîé éàøàäûüû äàèðÿ ãðàôûíûí éàíûíà
ýåòñèí âÿ ...îíà áó ñþçëÿðëÿ ìöðàúèÿò åòñèí: “Ãðàô, Ñàëèê ãàíóíëàðûíà
ìöâàôèã îëàðàã, ãàíóí ãàéäàñûíäà ìÿí, ìÿíÿ áîðúëó îëàí àäàìû
ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðäûì. Ìÿí þçöì âÿ þç ÿìëàêûìëà çÿìàíÿò âåðè-
ðÿì êè, ñÿí úÿñàðÿòëÿ îíóí (áîðúëóíóí) ÿìëàêûíà ÿë ãîéà áèëÿðñÿí”.
Âÿ ãîé ìÿëóìàò âåðñèí êè, ùàíñû ñÿáÿáëÿ âÿ ùàíñû ìÿáëÿüëÿ þùäÿ-
ëèê ýþòöðöá. Áóíäàí ñîíðà ãðàô þçö èëÿ 7 íÿôÿð ãàíóíó áèëÿí ðàõèí-
áóðãó ýþòöðöá þùäÿëèê ýþòöðÿíèí åâèíÿ ýåäèá âÿ äåéèð: “Áàõ, ñÿí èí-
äè õîø ìÿðàìëà áó àäàìà þùäÿëèê öçðÿ þäÿíøè âåð âÿ èñòÿäèéèí èêè
íÿôÿð ðàõèíáóðãó ýþòöð êè, îíëàð ãèéìÿò âÿ ýÿëèðèí ìÿíáÿéèíè ìöÿé-
éÿí åòñèíëÿð âÿ ÿäàëÿòëè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿêëÿ ëàçûì îëàí (áîðúó)
þäÿ”. ßýÿð î íÿ øèôàùè íÿ äÿ éàçûëû áóíà ðàçû îëìàñà, îíäà ðàõèí-
áóðãëàðûí þçö îíóí ÿìëàêûíäàí î ãÿäÿð ýþòöðñöíëÿð êè, áó áîðú àð-
òûãëàìàñû èëÿ îëñóí. Ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã îíóí ö÷äÿ èêè ùèññÿñè èä-
äèà÷ûíûí õåéðèíÿ, ö÷öíúö ùèññÿñè èñÿ ãîé ãðàôûí õåéðèíÿ – “ôðèòóñ” òó-
òóëñóí, àíúàã, ÿýÿð áó èøÿ ýþðÿ þíúÿ “ôðèòóñ” þäÿíèëìÿéèáñÿ.
4. ßýÿð ãðàô éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðèí ùàìûñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿéè
õàùèø åäèðñÿ âÿ î, áîðúëó ùå÷ áèð öçöðëö ñÿáÿá îëìàäàí ñàõëàíìûð-
ñà, êðàë õèäìÿòèíäÿ äåéèëäèðñÿ, íÿ äÿ þçö ýåäèðñÿ, íÿ êþìÿê÷èñèíè
ýþíäÿðèðñÿ, ùàíñû êè, ÿäàëÿòëè ìÿùêÿìÿ êå÷èðèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿ áè-
ëÿðäè. Áåëÿ îëäóãäà î, ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèëìÿëè âÿ éà íÿ ãÿäÿð
òÿëÿá îëóíóðñà þç ùÿéàòûíû ïóëëà àëìàëûäûð.

ËÛ.
1. ßýÿð êèì ãàíóíà ìöâàôèã îëìàéàðàã ãðàôû, áàøãà àäàìûí ÿì-
ëàêûíû ìöñàäèðÿ åòìÿéÿ äÿâÿò åäèðñÿ, ùàëáóêè áîðúëóíó ãàáàãúàäàí
ìÿùêÿìÿ ÷àüûðìàäàí âÿ éà þùäÿëèê ýþòöðÿíèí èøòèðàêû îëìàäàí
(ìÿùêÿìÿ êå÷èðèëèðñÿ), 8000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
êè, áó äà 200 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, ãðàô ýþñòÿðèëÿí èø öçðÿ ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø-
äàí ÷îõ âÿ ÿäàëÿòëè áîðúäàí áàøãà ùÿð íÿñÿ ýþòöðñÿ, ãîé éà þçöíö
ñàòûí àëñûí âÿ éà ùÿéàòû èëÿ þäÿñèí.
575
 ËÛÛ. ÁÎÐÚ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì áàøãàñûíà þç ÿìëàêûíäàí ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíû áîðú âå-
ðèðñÿ âÿ áîðúó ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿ, î (áîðú âåðÿí) àøàüûäàêû ãàéäàäà
îíó ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàëûäûð. Øàùèäëÿð î êèìÿ êè, þç ÿìëàêûíäàí áîðú
âåðìèøäèð. Ãîé îíóí åâèíÿ ýÿëñèíëÿð âÿ ãîé áóíëàðû áÿéàíàò âåðñèí.
“Íåúÿ êè, ñÿí ìÿíèì ñÿíÿ âåðäèéèì ÿøéàíû ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿí âÿ
Ñàëèê ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã áó ýåúÿ äÿ ñÿí ÿøéàíû þçöíäÿ ñàõëà-
éà áèëÿðñÿí”. Âÿ ãîé ÿøéàíû îíà ãàéòàðìàã ö÷öí ìöääÿò òÿéèí åòñèí.
ßýÿð îíäà äà î ÿøéàíû ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿ, äàùà 7 ýåúÿ âàõòû óçàäñûí.
Âÿ î 7 ýåúÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà åéíè èëÿ ãîé áÿéÿíàò âåðñèí êè, Ñàëèê ãà-
íóíëàðûíà ýþðÿ áó ýåúÿäÿ ÿøéàíû ñàõëàéà áèëÿðñÿí. ßýÿð âÿ îíäà äà 7
ýåúÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà î ÿøéàíû ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿ, øàùèäëÿðëÿ îíóí
åâèíÿ ýÿëñèí âÿ ãîé õàùèø åòñèí îíà âåðäèéèíè ãàéòàðñûí. ßýÿð âÿ îíäà
éåíÿ äÿ ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿ, ãîé îíà ìöÿééÿí åòäèéè âàõòû òÿéèí åò-
ñèí. ßýÿð î ö÷ äÿôÿ îíà âàõò ìöÿééÿí åäèðñÿ, îíäà ùÿð äÿôÿéÿ ýþðÿ
120 äåíàðè, éÿíè, 3 ñîëèä áîðúà ÿëàâÿ îëóíóð. ßýÿð îíäà éåíÿ äÿ ãàé-
òàðìàã èñòÿìèðñÿ. ... áîðú 9 ñîëèäÿ ãÿäÿð àðòûð. Àðòìûø áîðúëà áèðëèêäÿ
áîðúëó 600 äåíàðè úÿðèìÿ îëóíóð êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ËÛÛÛ. ßËÈÍ ÃÀÉÍÀÐ ÃÀÇÀÍÄÀÍ ÏÓËËÀ

ÀËÛÍÌÀÑÛ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì ãàéíàð ñó èëÿ äîëó ãàçàíäà (îðòàëèüà) ñûíàãäàí ÷ûõ-
ìàã ö÷öí ÷àüðûëûðñà, îíäà òÿðÿôëÿð ðàçûëûüà ýÿëÿ áèëÿðëÿð êè, ìÿùêóì
åäèëÿí þç ÿëèíè ïóëëà àëà áèëÿð âÿ àíäëûëàðû (ìöùàêèìÿ åäÿíëÿðè) òÿø-
êèë åäÿ áèëÿð. ßýÿð ñöáóò åäèëñÿ êè, áó òÿãñèðÿ ýþðÿ ýöíàùêàð úÿìè
600 äåíàðè âÿ éà 15 ñîëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð, îíäà î þç ÿëèíè 120
äåíàðè âÿ éà 3 ñîëèäÿ àëà áèëÿð.
3. Ùÿðýàù êè, òÿãñèð åëÿ îëà áèëÿð êè, ñöáóò åäèëñÿ, áóíà ýþðÿ ýö-
íàùêàð 35 ñîëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð âÿ áó áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã
âÿ ÿýÿð òÿðÿôëÿð ðàçûëàøñà êè, î, þç ÿëèíè ïóëëà àëñûí, îíäà ãîé î îíó
240 äåíàðèéÿ âÿ éà 6 ñîëèäÿ àëà áèëÿð.
576
 ËÛÂ. ÃÐÀÔÛÍ ÞËÄÖÐÖËÌßÑÈ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì ãðàôû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèðñÿ, 24000 äåíàðè úÿðè-
ìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ËÂ. ÚßÑßÄËßÐÈÍ ÒÀËÀÍ ÅÄÈËÌßÑÈ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì îüðó êèìè þëäöðöëìöø àäàìû òàëàí åòñÿ, ìÿðùóì
äÿôí åäèëÿíÿ ãÿäÿð î, 25000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëà-
úàã êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ 5. ßýÿð êèì ðóùàíè (ìþìèí) àäàìû ùÿéàòäàí ìÿùðóì
åäÿðñÿ, 24000 äåíàðè úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600
ñîëèä òÿøêèë åäèð.
ßëàâÿ 7. ßýÿð êèì éåïèñêîïó ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿðñÿ, 900 ñî-
ëèä úÿðèìÿ áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã.

ËÂÛ. ÌßÙÊßÌßÉß ÝßËÌßÌßÊ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿéÿ åòèíàñûçëûã åäèð âÿ éà ðàõèí-
áóðã òÿðÿôèíäÿí îíóí ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø ùÿð ùàíñû áèð òàïøûðûüûí
èúðà åäèëìÿñèíè éóáàíäûðàðñà âÿ éà ýþòöðöëìöø þùäÿëèéè íÿ êîìïà-
çèñèéà, íÿ ãàéíàð ñó èëÿ ñûíàãäàí ÷ûõàðìàüà âÿ íÿ äÿ ùÿð ùàíñû áèð
ãàíóíè öñóëëà éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿìèð, îíäà èääèà÷û îíó êðàë ãàðøû-
ñûíäà ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàëûäûð. Âÿ îðàäà 12 øàùèä îëàðàúàã êè, îí-
ëàðäàí áèðèíúè ö÷ íÿôÿð àíä è÷ìÿëèäèð êè, ðàõèíáóðã îíó ãàéíàð ñó èëÿ
ñûíàüà âÿ éà êîìïàçèñèéà öçðÿ þùäÿëèéè éåðèíÿ éåòèðìÿ ùþêì åòìèø
âÿ î, ðàõèíáóðãëàðûí ãÿðàðëàðûíà ñàéìàìàçëûã åòìèøäèð. Äàùà ñîíðà
äèýÿð ö÷ íÿôÿð åùòèðàì ýþñòÿðèá òÿñäèã åäèðëÿð êè, ðàõèíáóðãëà ãÿðàð
÷ûõàðûá îíó íÿ ãàéíàð ñó èëÿ ñûíàãäàí ÷ûõìàã âÿ éà êîìïîçèñèéàíû
þäÿìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëìÿìèøëÿð. Îíëàð (øÿùèäëÿð) îíóí (úàâàáäå-
ùèí) èêèíúè äÿôÿ 40 ýöí ÿðçèíäÿ ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿê ... âÿ ãàíóíóí
òÿëÿáèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëìÿìèøëÿð. Îíäà, èääèà÷û 14
ýöí ÿðçèíäÿ îíó êðàë ãàðøûñûíäà ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàëûäûð âÿ ö÷ øà-
ùèä àíä è÷ìÿëèäèðëÿð êè, îíëàð îíó (úàâàáäåùè) ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðàí-
äà âÿ îíà ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿòè òÿéèí åäÿíäÿ îðàäà îëóáëàð.
577
 ßýÿð âÿ îíäà äà î ýÿëìÿçäèñÿ, ãîé áó 9 íÿôÿð øàùèä àíä è÷ìÿê-
ëÿ, íåúÿ êè, áèç éóõàðûäà ýþñòÿðìèøèê, þç èôàäÿëÿðèíè âåðìÿëèäèðëÿð.
Åéíè èëÿ, ÿýÿð î, ùÿìèí ýöí ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿñÿ, èääèà÷û ãîé îíà
éåíè ìöääÿò ìöÿééÿí åòñèí âÿ áó ö÷ øàùèäèí èøòèðàêû èëÿ áàøãà âàõ-
òà êå÷èðèëñèí. ßýÿð èääèà÷û áöòöí áóíëàðû éåðèíÿ éåòèðèðñÿ, àíúàã úà-
âàáäåù ìöÿééÿí îëóíìóø ýöíëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ ýÿëìÿê èñòÿìèðñÿ,
ãîé îíäà êðàë ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿéÿíè þç ùèìàéÿñèíäÿí ÷ûõàðäûüû-
íû åëàí åòñèí. Îíäà úàâàáäåùèí (ýöíàùêàðûí) þçö âÿ îíóí ÿìëàêû èä-
äèà÷ûíûí ìöëêèééÿòèíÿ êå÷èð. Âÿ ÿýÿð î âàõòà ãÿäÿð êè, î, áöòöí ùà-
ìûñûíû þäÿìÿñÿ, áóíäàí ñîíðà ùÿð êèìñÿ îíà ÷þðÿê âåðñÿ âÿ éà ãî-
íàãïÿðÿñòëèê ýþñòÿðñÿ, ùÿòòà þç àðâàäû áåëÿ îëñà, 600 äåíàðè úÿðèìÿ
áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ËÂÛÛ. ÐÀÕÈÍÁÓÐÃËÀÐ ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð ðàõèíáóðãëàðäàí ùÿð ùàíñû áèðè ìÿùêÿìÿäÿ èúëàñ åäÿðÿê
âÿ èêè øÿõñ àðàñûíäà èääèàëàðû àðàøäûðûá èääèà÷ûíûí îíëàðà: “Áóðàäà
ìÿí ñèçè Ñàëèê ãàíóíëàðûíûí ãÿðàðëàðûíà ìöâàôèã ùþêì ÷ûõàðûëìàñû-
íà ÷àüûðûðàì” – áóíó ãàíóí òÿëÿá åäèð áÿéàíàòûíû ñþéëÿìÿêäÿí èì-
òèíà åòñÿ, âÿ ÿýÿð ðàõèíáóðãëàð (éåíèäÿí) ãàíóíóí òÿëÿáëÿðèíäÿí
èìòèíà åòñÿëÿð, ðàõèíáóðãëàðäàí 7 íÿôÿðè áàðÿäÿ ýöíáàòàíà ãÿäÿð
120 äåíàðè úÿðèìÿ þäÿìÿê áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 15
ñîëèä òÿøêèë åäèð.
3. Ùÿðýàù êè, ðàõèíáóðãëàð ãàíóíà ìöâàôèã ìöùàêèìÿ åòìÿñÿ-
ëÿð, êèìÿ ãàðøû êè, îíëàð ãÿðàð ÷ûõàðûáëàð ãîé îíëàðà ãàðøû èääèà ãàë-
äûðñûí âÿ ÿýÿð áóíó ñöáóò åäÿ áèëñÿ êè, îíó ãàíóíà ìöâàôèã ìöùà-
êèìÿ åòìÿéèáëÿð, îíëàðäàí (ðàõèíáóðãëàðäàí) ùÿð áèðè 600 äåíàðè úÿ-
ðèìÿ îëóíàúàãëàð êè, áó äà 15 ñîëèä òÿøêèë åäèð.

ËÂÛÛÛ. ÁÈÐ ÎÂÓÚ ÒÎÐÏÀà ÁÀÐßÄß

1. ßýÿð êèì àüàíû ùÿéàòûíäàí ìÿùðóì åäèá âÿ áöòöí ÿìëàêûíû
âåðèá, ãàíóëà ëàçûì îëàíû þäÿìÿê èìêàíû îëìàäûãäà, î, 12 íÿôÿð
578
àíäëûíû òÿãäèì åòìÿëèäèð (ùàíñû êè, îíëàð àíä è÷èðëÿð êè,) îíóí íÿ éå-
ðèí öñòöíäÿ, íÿ éåðèí àëòûíäà âåðäèéè ÿìëàêäàí áàøãà ùå÷ íÿéè éîõ-
äóð. Âÿ ñîíðà î, þç åâèíÿ äàõèë îëàðàã, äþðä òÿðÿôäÿí áèð îâóú òîð-
ïàüû éûüûá åâèí êàíäàðûíäà äàéàíûá åâèí äàõèëèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê
âÿ ñîë ÿëè èëÿ ÿëèíäÿêè òîðïàüû ÷èéíèíäÿí àðõàéà, þçöíöí ÿí éàõûí
ãîùóì ùåñàá åòäèéè àäàìà òÿðÿô àòûð. ßýÿð àòà âÿ ãàðäàøëàð àðòûã
þäÿéèáëÿðñÿ, îíäà î, ùÿìèí òîðïàüû àòà âÿ àíà õÿòòè èëÿ ÿí éàõûí
ãîíøóëàðûíà àòìàëûäûð. Ñîíðà áèð òÿêúÿ êþéíÿêäÿ ãàéûøñûç, àéàããà-
áûñûç, ÿëèíäÿ ïàéà ùþðýöíöí öñòöíäÿí òóëëàíìàëûäûð âÿ (àíà õÿòòè
èëÿ) ö÷ éàõûí ãîùóìó, âåðýåëä (ãàí ïóëó) öçðÿ ÷àòìàéàí ïóëóí éà-
ðûñûíû þäÿìÿëèäèðëÿð. Åéíè èëÿ, áóíëàðû àíà õÿòòè öçðÿ ãàëàí ö÷ ãî-
ùóìëàðûíûí âàëèäåéíëÿðè êå÷ìÿñè ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Ùÿðýàù êè, éà-
õûí ãîùóìëàðäàí êèìñÿ ùÿääÿí àðòûã êàñûá îëàðäûñà âÿ îíóí ïàéûíà
äöøÿí ùèññÿíè þäÿéÿ áèëÿðäèñÿ, î äà þç íþâáÿñèíäÿ áèð îâóú òîðïà-
üû âàðëû ãîùóìóíà àòìàëûäûð êè, îíóí ÿâÿçèíÿ ãàíóí öçðÿ þäÿñèí.
Ùÿðýàù êè, îíóí ùàìûñûíû þäÿìÿê ö÷öí ùå÷ íÿéè éîõäóðñà, îíäà
ãàòèëè çàìèíëèéÿ ýþòöðìöø îíó ìÿùêÿìÿéÿ òÿãäèì åòìÿëèäèð âÿ
ñîíðà äàùà 4 ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà çàìèí ýþòöðìÿê øÿðòè èëÿ. Ùÿðýàù
êè, ùå÷ êèì âèðàíû (äÿéìèø çèéàíû) þäÿìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèðñÿ,
îíäà î âåðýåëäè þç ùÿéàòû áàùàñûíà þäÿìÿëè îëàúàãäûð.

ËÛÕ. ÀËËÎÄËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

1. ßýÿð êèì âÿôàò åäÿðñÿ âÿ þçöíäÿí ñîíðà îüëó ãàëìàéûáñà âÿ
ÿýÿð àíàñû éàøàéûðñà, ãîé àíà âÿðÿñÿ îëñóí.
2. ßýÿð àíàñû éîõäóðñà âÿ ÿýÿð îíóí ãàðäàøû âÿ éà áàúûñû âàðñà,
ãîé âÿðÿñÿ îëñóíëàð.
3. Î ùàëäà êè, ÿýÿð îíëàð äà éîõäóðñà, ãîé àíàíû áàúûñû (õàëà) âÿ-
ðÿñÿ îëñóí.
ßëàâÿ 1. ßýÿð àíàíûí áàúûñû éîõäóðñà, ãîé àòàíûí áàúûñû (áèáè)
âÿðÿñÿ îëñóí.
4. Âÿ ÿýÿð ñîíðà áó íÿñëèí äàùà éàõûí ãîùóì îëàðäûñà, ãîé ìè-
ðàñà ñàùèá îëñóí.
579
 5. Òîðïàã ìèðàñû èëÿ ùå÷ áèð ùàëäà ãàäûí ãîùóìëàðà ÷àòìàìàëûäûð,
áöòöí òîðïàãëàðûí ãîé ùàìûñû êèøè úèíñèíÿ ÷àòñûí, éÿíè ãàðäàøëàðà.

ËÕ. ÃÎÙÓÌËÓÃÄÀÍ ÈÌÒÈÍÀ

ÅÒÌßÊ ÁÀÐßÄß
1. Î ìÿùêÿìÿ èúëàñûíà ãÿäÿð âÿ îðàäà òóíãèí ãàðøûñûíäà þç áà-
øû öçÿðèíäÿ ö÷ ÷óáóã ñûíäûðìàëûäûð. Âÿ î, ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà îí-
ëàðû 4 òÿðÿôÿ òóëëàìàëû âÿ îðäà äåìÿëèäèð êè, î ãîùóìëóãäàí, ìèðàñ-
äàí âÿ îíóíëà áàüëû áöòöí ùàãã-ùåñàáäàí ÿë ÷ÿêìÿëèäèð. Âÿ ÿýÿð
ñîíðà îíóí ãîùóìëàðûíäàí ùÿð ùàíñû áèðè þëäöðöëÿðñÿ âÿ éà þëÿðñÿ,
î ãÿòèééÿí âÿðÿñÿíèí áþëöíìÿñèíäÿ âÿ éà âåðãåëäèí þäÿíèëìÿñèí-
äÿ èøòèðàê åòìÿéÿúÿê âÿ îíóí ìèðàñû þçö èëÿ õÿçèíÿéÿ äàõèë îëìà-
ëûäûð.

ËÕÛÛ. ÃßÒËß ÝÞÐß ÂÅÐÃÅËÄ

ÀËÛÍÌÀÑÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
1. ßýÿð êèìèíñÿ àòàñû ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäèëÿðñÿ âèðàíûí (ãàí
ïóëó) éàðûñûíû îíóí îüóëëàðû, äèýÿð éàðûñûíû èñÿ ùÿì àòà âÿ ùÿì äÿ
àíà òÿðÿôäÿí îëàí éàõûí ãîùóìëàð þç àðàëàðûíäà áþëöøäöðñöíëÿð.
2. ßýÿð íÿ àòà òÿðÿôäÿí, íÿ äÿ àíà òÿðÿôäÿí ùå÷ áèð ãîùóìó
éîõäóðñà, ãîé áó ùèññÿ õÿçèíÿíèí õåéðèíÿ òóòóëñóí.

ËÕÛÛÛ. (ÙßÐÁÈ) ÉÖÓÐÖØÄß ÀÇÀÄ ÀÄÀÌÛÍ

ÞËÄÖÐÖËÌßÑÈ ÁÀÐßÄß
1. ßýÿð êèì àçàä àäàìû éöéðöðøäÿ ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿðñÿ âÿ
ãÿòëÿ éåòèðèëÿí êðàë õèäìÿòèíäÿ äåéèëäèðñÿ, ãàòèë 24000 äåíàðè úÿðè-
ìÿ îëóíìàñû áàðÿäÿ ùþêì ÷ûõàðûëàúàã êè, áó äà 600 ñîëèä òÿøêèë
åäèð.
2. Ùÿðýàù êè, þëäöðöëÿí êðàë õèäìÿòè êå÷èðäèñÿ, ãÿòëÿ ýþðÿ úèíà-
éÿòäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿí 18000 ñîëèä úÿðèìÿ îëóíàúàã.

580
 ÅÏÈËÎÃ
ÑÀËÈÊ ÃÀÍÓÍËÀÐÛ ÃÓÐÒÀÐÄÛ...
Ôðàíêëàðûí áèðèíúè êðàëû ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí 1-úè òèòóëóíäàí
62-úè òèòóëóíà ãÿäÿðèíèí ðÿùáÿð òóòóëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìèø-
äèð. Ñîíðà èñÿ éàõûí ÿùàòÿñèíäÿêèëÿðëÿ áèðëèêäÿ 63-úö òèòóëäàí 78-úè
òèòóëà ãÿäÿð ÿëàâÿëÿð åòäèëÿð. Àíàúã êðàë Õèëäåáåðò õåéëè âàõò êå÷-
äèêäÿí ñîíðà 78-úè òèòóëäàí 83-úö òèòóëà ãÿäÿð ÿëàâÿëÿð åòìÿê áàðÿ-
äÿ äöøöíÿðêÿí áóíëàðû éàçûëû øÿêèëäÿ ãàðäàøû Õëîòàðà ýþíäÿðäè.
Õëîòàð èñÿ ìèííÿòäàðëûãëà áó òèòóëëàðû áþéöê ãàðäàøûíäàí ãÿáóë åò-
äèêäÿí ñîíðà, þç êðàëëûüûíûí àäàìëàðû èëÿ ìöçàêèðÿ àïàðàðàã ÿëàâÿ-
ëÿð åäèëìÿñè áàðÿäÿ éåíè ãÿðàð âåðèëìÿñèíè ìöÿééÿí åòäèëÿð êè, áóí-
ëàð äà 89-úó òèòóëäàí 93-úö òèòóëëàðû ÿùàòÿ åòìÿëèäèð. Âÿ ñîíðà î, éå-
íè éàçûëàíëàðû ãàðäàøûíà ýþíäÿðäè âÿ îíëàð ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, áóíëà-
ðûí ùàìûñû äÿéèøèëìÿç ãàëñûí, íåúÿ êè, ÿââÿëëÿð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.

ÑÀÊÑÎÍÈÉÀ ÏÐÀÂÄÀËÀÐÛÍÄÀÍ
802-úè èëäÿ Ôðàíê èìïåðèéàñûíûí ùþêìäàðû Û Áþéöê Êðàë èìïåðè-
éàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí áöòöí òàéôàëàðûí àäÿò ùöãóãëàðûíûí òÿðòèá
åäèëìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð. Ìÿùç áó äþâðäÿ ñàêñîí òàéôàëàðûíûí àäÿò-
ëÿðè éàçûéà êþ÷öðöëöð. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøíäàí éåíè ñèíèôëè úÿìèé-
éÿò êå÷èä äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí ïðàâäàëàðëà éàíàøû, éåíè ùàêèì ñèíôèí
ôåîäàëëàðûí öñòöíëöêëÿðèíè òÿìèí åäÿí éåíè ùöãóã òÿñáèò åäèëÿðÿê
ìþùêÿìëÿíäèðèëèðäè.

Û ÒÈÒÓË
Íîáèëèí (íÿñëè ÿéàíëàð ñèëêèíèí íöìàéÿíäÿñè) äþéöëìÿñèíÿ ýþðÿ
– 30 ñîëèä, ùÿðýàù êè, (èòòèùàì åäèëÿí) èíêàð åäèðñÿ (þç ýöíàùûíû),
ãîé îíäà ö÷ íÿôÿð ãîùóìó èëÿ áèðëèêäÿ àíä è÷ñèí.

581
 ÛÛ-ÕÛÛÛ
ÛÛ-ÕÛÛÛ òèòóëëàð íîáèëëÿðÿ âóðóëàí àéðû-àéðû õÿñàðÿòëÿðÿ ýþðÿ ìöõòëèô
úÿçàëàðûí âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Úÿðèìÿëÿðèí ìèãäàðû 30 ñîëè-
äÿí 240 ñîëèäÿ ãÿäÿð òÿøêèë åäèðäè. Âåðãåëäèí àëûíìàñûíäà éàõûí ãî-
ùóìëàð èøòèðàê åäèðäèëÿð. Àíä è÷ÿíëÿðèí ñàéû 12 íÿôÿðÿ ÷àòûðäû.

ÕÛÂ
Êèì íîáèë ãÿòëÿ éåòèðÿðñÿ, 1440 ñîëèä úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð.

ÕÂ
ßýÿð éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðè ãàäûíëàð òþðÿäÿðëÿðñÿ, ÿýÿð î ÿðäÿ
äåéèëäèðñÿ, èêèãàò þäÿìÿëè, ÿýÿð ÿðäÿäèðñÿ – ùÿìèí ìÿáëÿüäÿ úÿðè-
ìÿ âåðìÿëèäèð.

ÕÂÛ
Ëèòèí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ 120 ñîëèä þäÿíèëèð. Ùÿðýàù êè, ëèò éàðàëà-
íàðñà, íîáèëÿ íèñáÿòÿí 12 äÿôÿ àç úÿðèìÿ àëûíûð âÿ þçö äÿ áþéöê ñî-
ëèäëÿ þäÿíèëìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè, (þç ýöíàùûíû) èíêàð åäèðñÿ 12 íÿôÿð ãî-
ùóìó èëÿ áèðëèêäÿ àíä è÷ìÿëèäèð. ßýÿð (ëèò) ãàðøûãëûã çàìàíû äÿñòÿ òÿ-
ðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëÿðñÿ, êèìäÿí êè, øöáùÿëÿíèëèð éà îíóí ÿâÿçèíÿ
þäÿíèëèð, éà äà 12 íÿôÿð àäàìûí àíä è÷ìÿñè èëÿ èòòèùàìäàí àçàä åäèëèð.

ÕÂÛÛ
Íîáèë òÿðÿôèíäÿí ãóëà ýþðÿ 36 ñîëèä úÿðèìÿ àëûíûð. Âÿ éà (íîáèë)
èòòèùàìäàí ö÷ íÿôÿð ãîùóìóíóí (àíäû èëÿ) òÿìèçÿ ÷ûõûð. ßýÿð (ãóë)
àçàä àäàì (ëèáåð) âÿ éà ëèò òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëÿðñÿ, èòòèùàìäàí òàì
òÿðêèáäÿ (12 íÿôÿð) ãîùóìëàðûíûí (àíäû èëÿ) òÿìèçÿ ÷ûõûð.

ÕÂÛÛÛ
ßýÿð ëèò þç àüàñûíûí ÿìðè âÿ éà òÿùðèêè èëÿ ùÿð ùàíñû áèð àäàìû þë-
äöðÿðñÿ, îíäà ëèòèí àüàñû âèðà þäÿìÿêëÿ ôàéä (ãàí äöøìÿí÷èëèéè)
÷ÿêìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè, ëèò áóíó àüàíûí ýþñòÿðèøè îëìàäàí åäÿðäèñÿ,
582
îíäà î, àüàíûí ùàêèìèééÿòèíäÿí ÷ûõàðàã 7 íÿôÿð ãîùóìó èëÿ áèðëèê-
äÿ ãÿòëÿ éåòèðèëÿíèí ãîùóìëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëèð. Ëèòèí ñàùèáè
èñÿ 11 íÿôÿð ãîùóìó èëÿ áèðëèêäÿ ïàê îëäóãëàðû áàðÿäÿ àíä è÷ìÿëè-
äèð êè, î áó ãÿòëè áàðÿäÿ ùå÷ íÿ áèëìÿéèá âÿ áóíà ãàðûøìàéûá.

ÕÛÕ
ßýÿð ùÿð êèìñÿ ýèçëè ãÿòëè ùÿéàòà êå÷èðÿðñÿ, þíúÿ àäÿò öçðÿ þç
ñèëêè âÿçèééÿòèíÿ ìöâàôèã þäÿéèð, ùÿì äÿ, úèíàéÿò òþðÿäÿíèí éàõûí
ãîùóìëàðû úÿðèìÿíèí ö÷äÿ áèðèíè þäÿìÿëè, ö÷äÿ èêèñèíè äÿ ãàòèëèí
þçö, áóíäàí ÿëàâÿ î, îí ñÿêêèç ãàòûíû þäÿìÿëèäèð. Áóíóí íÿòèúÿñè
îëàðàã ôàéäû (ãàí äöøìÿí÷èëèéèíè) þçö èëÿ îüóëëàðû ÷ÿêìÿëèäèð.

ÕÕ
ßýÿð íîáèë íîáèëè ïóëëà þëêÿíèí õàðèúèíÿ ñàòàðñà âÿ îíó ýåðè ãàéòà-
ðà áèëìèðñÿ, îíó þëäöðÿðñÿ, îíóí ö÷öí âåðãåëä þäÿéèð, ùÿðýàù êè, ýå-
ðè ãàéòàðàðñà, ùÿìèí ìÿáëÿüäÿ ÿâÿç þäÿéèð. Ùàíñû êè, îíó òÿìèí åò-
ìèð. Ùÿðýàù êè, ñàòûëàí þç ýöúö èëÿ ýåðè ãàéûäà áèëÿðñÿ (îíó ñàòàí) âåð-
ãåëäèí éàðûñûíû þäÿéèð. ßýÿð áó ãàäûíäûðñà, åéíè (ãàéäà òÿòáèã) åäèëèð.

ÕÕÛ
Êèì êèëñÿäÿ àäàì þëäöðÿðñÿ âÿ ùÿð íÿñÿ îüóðëàéàðñà âÿ éà ñûí-
äûðàðñà âÿ éà øöóðëó øÿêèëäÿ (áó èø öçðÿ) éàëàí àíä è÷ÿðñÿ, ùÿéàòûíû
âåðìÿëèäèð.

ÕÕÛÛ
Ùÿðýàù êè, éàëàí àíä âåðÿðñÿ, áèëìÿìèø îëìàìàëûäûð êè, ãîëóíó
ïóëëà àëàúàã.

ÕÕÛÛÛ
Êèì ïóñãó ãóðàðàã êèëñÿéÿ ýåäÿíè âÿ éà êèëñÿäÿí áàçàð ýöíöíÿ
ïàñõàéà, Áåøèíúè Îíëóüà, Èëàùèíèí äîüóëäóüó ýöíÿ, Ìöãÿääÿñ Ìà-
ðèéàíû, Ìöãÿääÿñ Èîùàíí Êðåñòèòåëèí, Ìöãÿääÿñ Ïéîòð âÿ Ìöãÿä-
583
äÿñ Ìàðòèíèí áàéðàìûíà ýåäÿí àäàìû þëäöðÿðñÿ, þç ùÿéàòû èëÿ úàâàá
âåðìÿëèäèð. ßýÿð þëäöðìÿéÿðÿê, éàëíûç ïóñãó ãóðàðñà, áàíí (àüûð
úèíàéÿòëÿðÿ ýþðÿ Ñàêñîíèéà ïðàâäàëàðûíäà 60 ñîëèä, éöíýöë úèíàéÿò-
ëÿðÿ ýþðÿ èñÿ 15 ñîëèä þäÿìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðäó) þäÿìÿëèäèð.

ÕÕÛÂ
Êèì ôðàíê êðàëëûüûíà çÿðÿð âóðìàã ôèêðèíÿ äöøöðñÿ âÿ éà ôðàíêëà-
ðûí êðàëûíû âÿ éà îíóí îüëàíëàðûíû þëäöðìÿê íèééÿòèíÿ äöøÿðñÿ, ùÿ-
éàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð.

ÕÕÂ
Êèì þç àüàñûíû þëäöðÿðñÿ, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.

ÕÕÂÛ
Êèì þç àüàñûíûí îüëóíó ãÿòëÿ éåòèðÿðñÿ âÿ éà îíóí ãûçûíûí âÿ éà
àðâàäûíûí âÿ éà àíàñûíûí íàìóñóíà òîõóíàðñà, ãîé àüàñûíûí èðàäÿñè
ÿñàñûíäà åäàì åäèëñèí.

ÕÕÂÛÛ
Êèì ôàéäà (ãàí äöøìÿí÷èëèéèíÿ) ýþðÿ àäàìû îíóí åâèíäÿ ãÿòëÿ
éåòèðÿðñÿ, þç ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð (÷öíêè êèìñÿ þç åâèíäÿ þë-
äöðìÿê êðàë ñöëùöíöí ïîçóëìàñû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð).

ÕÕÂÛÛÛ
Þëöìÿ ìÿùêóì åäèëÿí àäàì ùå÷ âàõò áàðûøûã áèëìèðñÿ, ùÿðýàù
êè, êèëñÿäÿ ýèçëÿíÿðñÿ, îíó òÿùôèë âåðìÿê ëàçûìäûð.

ÕÕÛÕ
Êèì àò îüóðëàéûðñà, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.

ÕÕÕ
Þðöøäÿ îëàí óëàüû êèì îüóðëàéàðñà, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðèð.
584
 ÕÕÕÛ
ßýÿð óëàã þðöøäÿí êÿíàðäà îëàðäûñà, 9 ãàò äÿéÿðèíè þäÿìÿëèäèð.

ÕÕÕÛÛ
ßýÿð êèì ýåúÿ âàõòû ñûíäûðìàã âÿ éà ëàüûì àòìàãëà þçýÿ åâèíÿ
ñîõóëàðñà âÿ 2 ñîëèä äÿéÿðèíäÿ ùÿð íÿñÿ àïàðàðñà, ùÿéàòû èëÿ úàâàá
âåðìÿëèäèð. Ùÿðýàù êè, (îüðó) îðàäà ãÿòëÿ éåòèðèëèðñÿ, îíóí ãÿòëè
ö÷öí ùå÷ íÿ àëûíìàéàúàã.

ÕÕÕÛÛÛ
Êèì àìáàðäàí íÿñÿ îüóðëàñà, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.

ÕÕÕÛÂ
Êèì 2 ñîëèä äÿéÿðèíäÿ îëàí 4 èëëèê þêöçö îüóðëàñà âÿ îüóðëóã ýå-
úÿ áàø âåðñÿ, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.

ÕÕÕÂ
Êèì ùÿð ùàíñû éîëëà, ýöíäöç âÿ éà ýåúÿ 3 ñîëèä äÿéÿðèíäÿ ùÿð
íÿñÿ îüóðëàñà ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.

ÕÕÕÂÛ
ßýÿð ùÿð íÿñÿ îüóðëàñà âÿ îüóðëàíàíûí ãèéìÿòè áèð äåíàðè 3 ñîëè-
äÿí àç îëàðñà, îüóðëàíàíûí 9 ãàò äÿéÿðèíè þäÿéèð, áóíäàí ÿëàâÿ ôðå-
äóñà ÿâÿçè þäÿéèð, ÿýÿð î íîáèëäèðñÿ 12 ñîëèä, ÿýÿð àçàääûðñà 6 ñî-
ëèä, ÿýÿð ëèòäèðñÿ 4, úèíàéÿòèí ùÿìèøòèðàê÷ûëàðû äà åéíè èëÿ þäÿéèðëÿð.

ÕÕÕÂÛÛ
Êèì ìöùàðèáÿéÿ éîëà äöøÿíÿ âÿ éà ìöùàðèáÿäÿí ãàéûäàíà, ñà-
ðàéà ýåäÿíÿ âÿ ñàðàéäàí ýÿëÿíÿ, ùÿð ùàíñû áèð àäàìà ïèñëèê åäèðñÿ,
ö÷ ãàò äÿéÿðèíäÿ (úÿðèìÿ) þäÿéèð.

ÕÕÕÂÛÛÛ
ßýÿð êèì þç èðàäÿñè èëÿ, ýöíäöç âÿ éà ýåúÿ áàøãàñûíûí åâèíè éàí-
äûðàðñà, ùÿéàòû èëÿ úàâàá âåðÿúÿê.
585
 ÕÕÕÛÕ
Êèì ùèéëÿýÿðëèêëÿ, éàëàí àíä è÷ìÿêëÿ áàøãàñûíà ìÿõñóñ ÿìëàêû
ìÿíèìñÿìÿê èñòÿéèðñÿ, ùàäèñÿíèí áàø âåðäèéè ÿðàçèäÿ îëàíëàðäàí
èêè âÿ éà ö÷ íÿôÿðè ÿýÿð îíëàð ÷îõäóðñà, (øàùèäëÿð) äàùà éàõøû îëàð-
äû, èòòèùàìûí ÿäàëÿòëèëèéèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð.

ÕË
ßýÿð êèì àðâàä àëìàã èñòÿéèðñÿ, îíóí ãîùóìëàðûíà 300 ñîëèä
(÷îõ åùòèìàë êè, íîáèëëÿð) þäÿìÿëèäèð. ßýÿð àäàõëû ãûçûí þçöíöí ðà-
çûëûüû, ëàêèí îíóí ãîùóìëàðûíûí èúàçÿñè îëìàäàí íèêàùà äàõèë îëàð-
ñà, îíäà ãîé îíóí ãîùóìëàðûíà 2 äÿôÿ 300 ñîëèä þäÿñèí, ùÿðýàù êè,
íÿ ãîùóìëàðû íÿ äÿ ãûçûí þçö ðàçûëûãëàðûíû âåðìÿñÿëÿð, éÿíè, ÿýÿð
ãûç çîðëà ãà÷ûðûëàðñà, î 300 ñîëèä ãîùóìëàðûíà, 240 ñîëèä ãûçà þäÿ-
ìÿëèäèð. Ãûç èñÿ þç ãîùóìëàðûíà ãàéòàðìàëûäûð.

ÕËÛ
ßýÿð àòà âÿ àíà âÿôàò åäèðäèñÿ, ìèðàñ îüóë ö÷öí ãàëûð, ãûç ö÷öí éîõ.

ÕËÛÛ
ßýÿð êèì âÿôàò åäèð âÿ àðâàäû ãàëûðñà, î âÿôàò åòìèø ÿðèíèí áàøãà
àðâàääàí îëàí îüëóíóí ùèìàéÿñèíÿ êå÷èð, ùÿðýàù êè, î, éîõäóðñà,
âÿôàò åäÿíèí ãàðäàøûíà, ÿýÿð ãàðäàøû äà éîõäóðñà, îíäà àòà òÿðÿôäÿí
ÿí éàõûí ãîùóìëàðûûíí áèðèíÿ.

ÕËÛÛÛ
Êèì ãóë ãàäûíëà åâëÿíìÿê èñòÿéèðñÿ, îíóí áàø ïóëóíóí ãèéìÿòè-
íè ùèìàéÿ÷èñèíÿ òÿêëèô åòìÿëèäèð. ßýÿð ùèìàéÿ÷è îíó ðÿää åäÿðäèñÿ,
î, îíóí éàõûí ãîùóìëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿëèäèð âÿ äóë ãàäûíû îíëàðûí
ðàçûëûüû èëÿ àëìàëûäûð, þçö èëÿ ïóë ýþòöðìÿëè âÿ ÿýÿð ùèìéÿäàð èúàçÿ
âåðÿðñÿ, 300 ñîëèä (þäÿìÿëèäèð).

586
 ÕËÛÂ
ßýÿð êèì âÿôàò åäèð âÿ îüóëëàðû ãàëìûðñà, àíúàã ãûçëàðû ãàëûðñà,
áöòöí ìèðàñ îíëàðà ãàëûð, îíà ùèìàéÿäàðëûã ãàðäàøûíà âÿ éà àòà íÿñ-
ëèíäÿí îëàí éàõûí ãîùóìóíà êå÷èð.

ÕËÂ
ßýÿð ãûçû îëàí äóë ãàäûí, ÿðÿ ýåäÿðñÿ âÿ èêèíúè ÿðèíäÿí îüóë äî-
üàðñà, ãûçû öçÿðèíäÿ ùèìàéÿäàðëûã èêèíúè ÿðèíäÿí îëàí îüëóíóí öçÿ-
ðèíÿ äöøöð. Ùÿðýàù êè, î ÿðÿ ýåäÿðêÿí îüëó âàðäûðñà, àíúàã èêèíúè
íèêàùäàí ãûç äîüàðñà, ãûçûí öçÿðèíäÿ ùèìàéÿäàðëûã îíóí áèðèíúè íè-
êàùäàí îëàí îüóëóí (þýåé ãàðäàøûí) öçÿðèíÿ äåéèë (áó ãûçûí) àòàñû-
íûí ãàðäàøûíà (éÿíè, ÿìèñèíÿ) ìÿõñóñ îëóð.

ÕËÂÛ
ßýÿð êèì ãûç âÿ îüóëà ìàëèêäèð âÿ îüóë åâëÿíÿðÿê îüóë âÿ ãûçà
ñàùèá îëóðñà âÿ âÿôàò åäèðñÿ, àòàíûí ìèðàñûíû ãûç (âÿôàò åäÿíèí áàúû-
ñû) äåéèë, îüóëóí îüëó àëûðäû.

ÕËÂÛÛ
Îñòôàëëàðûí (øÿðãè ñàêñëàðäà) âÿ àíãàðëàðûí ùöãóãóíà ýþðÿ, úåùèç
öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿéèí èêè öñóëó âàðäûð. Àäÿò ùöãóãóíà ýþðÿ
ãîé îüëàíëàð äîüàí àðâàä, éàøàäûüû éåðäÿ ÿðäÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ àë-
äûüû úåùèçèíÿ ñàùèá îëñóí. Ñîíðà îíó (úåùèçè) îüëàíëàðûíà ñàõëàéûð.
Ùÿðýàù êè, àíà îüëàíëàðûíäàí ÷îõ éàøàéàðäûñà, îíóí âÿôàòûíäàí ñîí-
ðà îíóí úåùèçèíè ãîé éàõûí ãîùóìëàðû ìèðàñ êèìè àëñûíëàð. Ùÿðýàù
êè, îíóí îüëàíëàðû âàðäûðñà, úåùèçè, îíà êèì âåðèáñÿ, îíà ãàéòàðûëìà-
ëû (ÿýÿð ñàüäûðñà), ÿýÿð î âÿôàò åáèäñÿ, îíóí (úåùèç âåðÿíèí) éàõûí
âàðèñëÿðèíÿ (âåðèëìÿëèäèð). Âåñòôàëëàðûí (ãÿðáè ñàêñëàðûí) àäÿò ùöãó-
ãóíà ýþðÿ, îüóë äîüàí àðâàä úåùèç öçÿðèíäÿ äÿðùàë ùöãóãóíó èòèðèð.
Ùÿðýàù êè, îíóí îüëàíëàðû éîõäóðñà, ãîé þìðöíöí àõûðûíúà îíà ñà-
ùèá îëñóí, îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà úåùèçè êèì âåðèáñÿ, îíà ãàéòàðûë-
ñûí. ßýÿð î éîõäóðñà, îíóí éàõûí ãîùóìóíà (âåðèëñèí).
587
 ÕËÂÛÛÛ
ßð âÿ àðâàäûí áèðëèêäÿ ÿëäÿ åòäèêëÿðèíäÿí, àðâàä éàðûñûíû àëûð. Âåñòôàë-
ëàðäà (Ãÿðáè ñàêñëàðäà) áåëÿäèð. Îñòôàëëàðäà (øÿðãè ñàêñëàðäà) âÿ àíãàðèí-
ëÿðäÿ èñÿ àðâàä ùå÷ íÿ àëìûð, ëàêèí ãîé þç úåùèçè èëÿ êèôàéÿòëÿíñèí.

Ë
ßýÿð ãóë âÿ éà ëèò þç àüàñûíûí ÿìðè èëÿ ùÿð ùàíñû áèð õÿòà òþðÿäèð-
ñÿ, àüàñû îíóí ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

ËÛ
ßýÿð ãóë àüàñûíûí õÿáÿðè îëìàäàí úèíàéÿò òþðÿäèðñÿ – ãÿòë âÿ éà
îüóðëóã îíóí ñàùèáè úèíàéÿòèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã úÿðèìÿ þäÿéèð.

ËÛÛ
ßýÿð ãóë úèíàéÿò òþðÿäèá, êÿíàð éåðÿ ãà÷ûðñà âÿ ñàùèáè îíó òàïà
áèëìèðñÿ, îíäà î, úÿðèìÿ þäÿìèð. Ùÿðýàù êè, øöáùÿ éàðàíàðñà êè, ãóë
úèíàéÿòè àüàñûíûí ðàçûëûüû èëÿ òþðÿäèá, áó àüà 12 íÿôÿð ãîùóìó èëÿ òÿ-
ìèç îëäóüó áàðÿäÿ àíä è÷ìÿëèäèð.

ËÂÛÛ
ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð ùåéâàí ùÿð êèìÿ çÿðÿð âóðàðñà, ùåéâàíûí ñàùè-
áè úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð, ëàêèí áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã ôàéä ÷ÿêìÿìÿëèäèð.

ËÕÛ
Áöòöí ãàíóíè áàüûøëàíàíëàð âÿ ñàòûëàíëàð ãîé ùÿãèãè ùåñàá îëóí-
ñóíëàð.

ËÕÛÛ
Êèëñÿ âÿ êðàë èñòèñíà îëìàãëà, ùå÷ êèìÿ âÿðÿñÿ ñàùèáëèéèíè áàüûø-
ëàìàã ùöãóãó âåðèëìèð. ×öíêè áóíóíëà î, þç âÿðÿñÿëÿðèíè ìèðàñäàí
ìÿùðóì åäèð. Î ùàë èñòèñíà åäèëèð êè, îíäà ìèðàñ áàüûøëàéàíû ñîí çÿ-
ðóðÿò âÿ àúëûã áóíà ìÿúáóð åäèð âÿ î áóíó ìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí
588
îëóíìàã, áàüûøëàìûø ìèðàñû ãÿáóë åäÿíäÿí êþìÿê àëìàã ìÿãñÿäè
èëÿ åäèð. Ãóëëàðû àëìàã âÿ áàüûøëàìàã âÿ ñàòìàã îëàð.

ËÕÛÛÛ
ßýÿð ùÿð êèìñÿ åëàí åäèð êè, îíóí òîðïàüûíû êèìñÿ áàøãà àäàì
òóòóá, îíäà î, ùöãóã ãàáèëèééÿòè îëàí øàùèäëÿðèí èôàäÿëÿðè èëÿ òîðïà-
üûí îíóí îëäóüóíó ñöáóò åòìÿëèäèð. ßýÿð òîðïàüû òóòàí àäàì, (þç
ýöíàùûíû) åòèðàô åäèðñÿ, î àðòûã òîðïàã äåéèë, éàëíûç òóòäóüó (òîðïàüû)
ãàéòàðûð.

ËÕÛÂ
Àçàä àäàì ùÿð ùàíñû áèð íîáèëèí ùèìàéÿñèíäÿäèðñÿ âÿ ÿýÿð î àð-
òûã ãîâóëìóøäóðñà (ìÿòíäÿí ìÿëóì äåéèëäèð êè, àçàä àäàì ãîâó-
ëóá âÿ éàõóä íîáèë), áó ùàëäà, ÿýÿð áó àçàä àäàì þç âÿðÿñÿ ÿìëà-
êûíû çÿðóðÿò ñÿáÿáèíäÿí ñàòìàã èñòÿéèðñÿ, îíó èëê îëàðàã þç éàõûí
ãîùóìëàðûíà òÿêëèô åòìÿëèäèð. Àíúàã ÿýÿð ñîíóíúó îíó ÿëäÿ åò-
ìÿêäÿí èìòèíà åäèðñÿ, ãîé þç ùèìàéÿäàðûíà âÿ éà îíà, êèìÿ êè, î
êðàë òÿðÿôèíäÿí áó ÿìëàê öçÿðèíäÿ ãÿééóì êèìè òÿéèí åäèëìèøäèð.
Ùÿðýàù êè, î áóíó àëìàãäàí èìòèíà åäèðñÿ, îíäà ãîé èñòÿäèéèíÿ
ñàòñûí.

ËÕÂ
Êðàë ëèòèíÿ (êÿíäëèñèíÿ) èñòÿäèéè ãàäûíëà åâëÿíìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð,
àíúàã ùÿð ùàíñû áèð àðâàäû ñàòìàã îíà ãàäàüàí åäèëèð.

ËÕÂÛ
Ñîëèäèí (ïóë âàùèäè) èêè íþâö îëóð: îíëàðäàí áèðè 2 òåðìóññ âÿ èë-
ëèê 12 àéëûã þêöçöí âÿ éà ãóçóñó èëÿ áèðëèêäÿ ãîéóíóí äÿéÿðèíÿ
ìöâàôèãäèð. Äèýÿðè 3 òåðìóññ âÿ àëòû àéëûã äàíàíûí äÿéÿðèíÿ ìöâà-
ôèãäèð. Êè÷èê ñîëèä ãÿòëÿ ýþðÿ úèíàéÿòëÿð ö÷öí þäÿéèðëÿð, áþéöéö èñÿ
áöòöí ãåéðè-èøëÿð ö÷öí.

589
 ÀËÅÌÀÍÍ ÏÐÀÂÄÀËÀÐÛÍÄÀÍ

ËÕÕÕÛ (81-ÚÈ) ÒÈÒÓË

ßýÿð èêè ýåíåàëîãèìëÿð (ãàí ãîùóìëóüó âÿ áèðýÿ òîðïàã ñàùÿñè
îëàí àäàìëàð ãðóïó) àðàñûíäà îíëàðûí òóòäóãëàðû òîðïàãëàðûí ñÿðùÿäëÿ-
ðè áàðÿñèíäÿ ìöáàùèñÿ áàø âåðÿðñÿ âÿ îíëàðäàí áèðè äåñÿ “áóðà áèçèì
ñÿðùÿäèìèçäèð”, áèð áàøãàñû äèýÿð éåðäÿ äàéàíûá äåñÿ: “áàõ áó áèçèì
ñÿðùÿäèìèçäèð”, îíäà áó äàèðÿíèí ãðàôûíèí èøòèðàêû èëÿ îíëàð þçëÿðèíèí
âÿ áàøãàëàðûíûí ôèêðèíúÿ, ñÿðùÿäëÿðèí êå÷äèéè éåðäÿ íèøàíëàð áàñäûð-
ìàëûäûðëàð. Ñîíðà èñÿ îíëàð ìöáàùèñÿëè ñÿðùÿä éåðëÿðèíäÿí äþâëÿòÿ
êå÷ìÿëèäèðëÿð. Îíëàð ñÿðùÿä ÿðàçÿëÿðèíäÿ äþâðÿ âóðäóãäàí ñîíðà îí-
ëàð ãðàôûí èøòèðàêû èëÿ îðòàäà äóðóá áó òîðïàãäàí áèð ÷èì ýþòöðöá îíó
àüàú áóäàãëàðûíûí àðàñûíà éûüûá, ñîíðà ìöáàùèñÿ åäÿí ãåíåàëîãëàðûí
íöìàéÿíäÿëÿðè áó òîðïàã (÷èìèíè) áàøëàðû öçÿðèíÿ ãàëäûðûá ãðàôûí èøòè-
ðàêû èëÿ îíóí ÿëèíÿ þòöðöðëÿð. Î ÷èìè ïàð÷àéà áöêöá îíó ìþùöðëÿéèð
âÿ ìÿùêÿìÿ ýöíö òÿéèí îëóíàíà ãÿäÿð åòèáàðëû àäàìûí ÿëèíÿ þòöðöð-
ëÿð. (Ìÿùêÿìÿäÿ) èêè øÿõñ àðàñûíäà ìÿùêÿìÿ ÷ÿêèøìÿñè êå÷èðèëèð.
×ÿêèøìÿéÿ áàøëàìàçäàí ÿââÿë (ìöáàùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿð) áó òîðïàüû
(÷èìè) þç àðàëàðûíà ãîéóá âÿ ãûëûíúëà îíà òîõóíìàëûäûðëàð, ùàíñû êè,
îíëàð (îíà ýþðÿ) äþéöøÿúÿêäèëÿð. Ñîíðà ãîé îíëàðû Àëëàùû âÿ î øàùèäè
÷àüûðñûíëàð êè, î ãÿëÿáÿíè ãàçàíàíû ýþñòÿðÿúÿêäèð âÿ ãîé äþéöø áàø-
ëàñûí. Îíëàðäàí êèì êè, ãÿëÿáÿ ÷àëûð, ãîé ìöáàùèñÿëè ñÿðùÿä ÿðàçèñè-
íÿ ñàùèá îëñóí, ìÿüëóá îëàí èñÿ áàøãà òÿðÿôèí (ãàíóíè) ìöëêèééÿò ùö-
ãóãóíà ñàùèá îëìàüà úöðÿò åòäèéèíÿ ýþðÿ 12 ñîëèä úÿðèìÿ þäÿñèí.

ÁÓÐÃÓÍÄ ÏÐÀÂÄÈÉÀËÀÐÛÍÄÀÍ

ËÛÂ
1. Íÿ âàõò êè, áèçèì õàëãûìûçûí ö÷äÿ áèð ùèññÿñè ãóë îëìàãëà âÿ èêè
ùèññÿäÿí èáàðÿò òîðïàãëà òÿìèí åäèëäè, áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí ýþñòÿðèø âåðèë-
äè êè, áèçèì ÿúäàäëàðûìûçûí ñÿõàâÿòèíäÿí âÿ éà áèçèì þçöìöçäÿí ãóë-
590
ëàðëà áèðëèêäÿ òîðïàã àëàíëàðà, ùàðàäàêû îíëàðûí ùîñïèòàëèòàñ (áóðãóíäëàðûí
âÿ ãàëëèéà ðîìàëûëàðûí áèð-áèðèíÿ àèä ìöíàñèáÿòèíäÿ, éàðàíàí, þç àðàëà-
ðûíäà áþëöøäöðöëÿí òîðïàã ñàùÿñè – ãîñïèò) òÿãäèì åäèëìèøäèð, îðàäàí íÿ
ö÷äÿ áèð ãóë, íÿ äÿ èêè ùèññÿäÿí èáàðÿò òîðïàã òÿëÿá åòìÿñèíëÿð. Àíúàã
áèç áèëäèê êè, ÷îõëàðû îíëàðû ýþçëÿéÿí òÿùëöêÿíè íÿçÿðÿ àëìàéàðàã áó
ýþñòÿðèøè ïîçìóøäóðëàð, åòèðàô åäèðèê êè, .... ùàêèìèééÿò ... çÿáò åäÿíëÿðèí
ãàðøûñûíû àëìûøäûð. ...Áåëÿëèêëÿ, ....ùþêì åäèðèê. ßýÿð áèçèì ñÿõàâÿòèìèç-
äÿí ãóë âÿ òîðïàã ñàùÿñè àëìûøëàðäàí ùÿð êèìñÿ èôøà îëóíàúàãëàðñà êè,
îíëàð à÷ûã ãàäàüàí îëóíìàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã ãîñïèòëÿðèí òîðïàãëàðûíû
òóòóáëàð, ãîé (çÿáò åäèëìèø òîðïàãëàðû) éóáàíìàäàí ãàéòàðñûíëàð.

ËÕÂÛÛ
Îíëàðäàí (áóðãóíäëàðäàí) êèì êîëîíëàðûí ñàùÿñíÿ âÿ éà íàäåëè-
íÿ ñàùèá îëàðñà, ãîé þç àðàëàðûíäà òîðïàüà âÿ þç ñàùèáëèéèíÿ ìöâà-
ôèã îëàðàã ìåøÿíè áþëöøäöðñöíëÿð, Àíúàã ìåøÿíèí éàðûñû âÿ ñóáàñàð
(áàòàãëûã) ðîìàëû (ãàëëèéàëû) ö÷öí ãàëìàëûäûð.

ËÕÕÕÛÂ
1. Áèç þéðÿíäèê êè, áóðãóíäëàð ÷îõ àñàíëûãëà þç ïàéëàðûíû (ñîðòåñ)
ùÿääÿí àðòûã èñðàô åäèð. Áó ãàíóíëà ãÿðàð âåðèðèê: êèì ïàéà âÿ éà
áàøãà éåðäÿ ñàùèáëèéÿ ìàëèêäèðñÿ, îíëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, ùå÷ êèì
þç òîðïàüûíû ñàòà áèëìÿç.
2. Ùÿì÷èíèí, áàøãà éåðäÿ òîðïàã ñàùÿñè îëàí âÿ îíó ñàòìàüà
ìÿúáóð îëàí ùÿð áèð êÿñÿ ãàäàüàí åäèðèê êè, ñàòûëàí òîðïàüûí àëûíìà-
ñûíäà, ðîìàëûëàðà (þç) ãîñïèòèíäÿ îëàíà íèñáÿòÿí öñòöíëöê âåðñèí...

ÐÈÏÓÀÐ ÏÐÀÂÄÀÑÛÍÄÀÍ

ËÂÛÛÛ
1. ßýÿð ùÿð ùàíñû ðèïóàð ôðàíêû....þç ãÿëáèíèí íèúàòû ö÷öí âÿ éà Ðîìà
ùöãóãó ÿñàñûíäà, ÿâÿç âåðìÿêëÿ ãóëó àçàä åòìÿéè àðçó åäèðñÿ, ãîé, êèë-
591
ñÿäÿ ðóùàíèëÿðèí, äéàêëàðûí âÿ áöòöí êëèðèí (äèí õàäèìëÿðèíèí) âÿ õàëãûí
èøòèðàêû èëÿ, ãóëó, éàçûëìûø ëþâùÿ èëÿ áèðëèêäÿ éåïèñêîïà âåðñèí, Éåïèñêîï
èñÿ ãîé àðõèäóàêàíà (áó) ëþâùÿíè, Ðîìà ùöãóãó ÿñàñûíäà îíóí ö÷öí
éàçûëìàñûíà ùþêì åòñèí. Ùàíñû êè, êèëñÿ (áó ùöãóã ÿñàñûíäà) éàøàéûð.
Îíäà î þçö âÿ îíóí áöòöí íÿñëè ãîé àçàä éàøàñûí âÿ ãîé êèëñÿíèí ãÿé-
éóìëóüóíäà (ñóá òóàúèîíå) îëñóí âÿ þçöí áöòöí þäÿíèøëÿðèíè âÿ òàáóë-
éàðèéà õèäìÿòèíè þç êèëñÿñèíèí õåéðèíÿ åòñèí. Âÿ ùå÷ êèì êðàë ãàðøûñûíäà
äåíàðè âåðìÿêëÿ òàáóëéàðû áóðàõìàüà úöðÿò ýþñòÿðìÿñèí. ßýÿð êèì áó-
íó åäÿðñÿ, ýöíàùêàð 200 ñîëèä þäÿìÿëè âÿ áöòöí ùàìûñû âÿ (àçàä åäèëÿ-
íèí) þçö âÿ îíóí þâëàäëàðû òàáóëéàð êèìè ãàëñûíëàð.
ßýÿð òàáóëéàð þâëàäû îëìàäàí âÿôàò åäÿðñÿ, þç ìèðàñûíû êèëñÿäÿí
áàøãà ùå÷ êèìÿ ñàõëàìûð.

ÁÀÂÀÐÈÉÀ ÏÐÀÂÄÀËÀÐÛÍÄÀÍ

1. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð àçàä àäàì þç ãÿëáèíèí íèúàòû ö÷öí þç ÿì-
ëàêûíû êèëñÿéÿ âåðìÿê (èñòÿéèð) âÿ âåðèð, ãîé, þç îüëàíëàðû àðàñûíäà
áþëöøäöðäöêäÿí ñîíðà, þç ÿìëàê ïàéû öçÿðèíäÿ (ñÿðÿíúàì) âåðìÿê
ùöãóãóíà ìàëèê îëñóí. Ùå÷ êèì äÿ îíà (áóíó) ãàäàüàí åòìèð – íÿ
êðàë, íÿ ùåðñîã, íÿ ùÿð ùàíñû èñòÿíèëÿí áàøãà êèìñÿ... Âÿ î âåðäèéè
áöòöí ìàëèêàíÿ, òîðïàã, ãóë âÿ éà ÿìëàêäàí ùÿð íÿñÿ áàøãà ... ãîé
ãðàìîòî (ôÿðìàíëà) òÿñäèãëÿñèí.

ÔÐÀÍÑÀ ÔÅÎÄÀË ÙÖÃÓÃÓ

ÁÎÂÅÇÈ ÊÓÒÉÓÌËßÐÈ
Øèìàë-øÿðãè Ôðàíñàíûí Áîâå ãðàôëûüûíûí àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíû
þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí êóòéóìëÿðè (ôðàíñûçúà: “úîóòóìå” – àäÿò) îðòà
ÿñðëÿðèí ýþðêÿìëè ùöãóãøöíàñû Ôèëèïï Áîìàíóàð (1247-1295) ìÿ-
úÿëëÿøäèðìèøäèð. Áîìàíóàðûí ùàçûðëàäûüû êóòéóìëàðûí éàçûëìà òàðèõè
592
âÿ îíóí èøèíèí îðèæèíàëû ñàõëàíûëìàéûá. Èøèí àäû òÿêúÿ îíóí ìÿçìó-
íó èëÿ ìÿùäóäëàøìûð. Êèòàá öìóì Ôðàíñà àäÿò ùöãóã íîðìàëàðûíà
ÿñàñëàíûð. Åðêÿí îðòà ÿñð ôåîäàë ùöãóãó áàðÿäÿ ÿâÿçñèç ìÿíáÿ îëàí
“Áîâåçè êóòéóìëÿðè” Ôðàíñà ôåîäàë úÿìèééÿòèíäÿ èúòèìàè ìöíàñè-
áÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Û ÔßÑÈË. ÁÀËÉÀ ÂßÇÈÔßÑÈ ÁÀÐßÄß

47. Ùå÷ áèð úèíàéÿòêàð îíóí úèíàéÿòèíèí íåúÿ îëìàñûíäàí àñûëû

îëìàéàðàã, ùÿëÿ êè, îíëàð (úèíàéÿòëÿð) ñöáóò åäèëìÿéèá âÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð ìÿëóì äåéèë, î, þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëìÿìÿëèäèð. Èëê
îëàðàã áàëéàäàí ñîðóøìàã ëàçûìäûð: î ãàíóíè ñöáóòëàðû ýþçëÿìÿê èñ-
òÿéèðìè âÿ ÿýÿð î áóíó èñòÿìèðñÿ ãîé (úèíàéÿòêàðû) ùÿáñõàíàäà ñàõ-
ëàñûí. Íåúÿ êè, îíóí ïèñ àäû îíà ãàðøû øàùèäëèê åäèð.

ÛÛ ÔßÑÈË. ÌßÙÊßÌßÍÈÍ ×ÀÜÛÐÛËÌÀÑÛ ÁÀÐßÄß

58. ßýÿð ñåíéîð îíóí ôåîôåèíäÿ (ôåîäóíäà – ìöëêöíäÿ) éåðëÿ-

øÿí çÿäÿýàíû ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðìàã èñòÿéèðñÿ, î, èêè íÿôÿð àäàìû
ùàíñûíû êè, ÷àüûðìàã èñòÿéÿíÿ (áÿðàáÿð îëàí) ïåðëÿðè ýþòöðìÿëèäèð...
Âÿ îíäà î, îíëàðà äåìÿëèäèð êè, îíëàð ýåäèá î àäàìû ìÿùêÿìÿéÿ
÷àüûðìàëûäûð âÿ îíëàð îíó ÷àüðûëàí éåðÿ ãÿäÿð ìöøàéèÿò åòìÿëè,
ùÿì÷èíèí, îíëàðà ùÿâàëÿ åòìÿëèäèð êè, îíëàð îíà äåñèíëÿð êè, ùàíñû
ñÿáÿáÿ ýþðÿ î ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûëûð. Âÿ îíäà íÿ âàõò êè, ìÿùêÿ-
ìÿéÿ ÷àüðûëìàã ëàçûìäûð, ÷àüðûø ÿí àçû 15 ýöí þíúÿ åäèëìÿëèäèð.
59. Êèì êè, ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûëûð, íåúÿ âÿ íÿéÿ ýþðÿ ìÿùêÿìÿ-
éÿ ÷àüûðûëäûüûíà áàõìàëûäûð... Àäàì áèð àé 15 ýöí ÿðçèíäÿ 3 äÿôÿ
ìÿùêÿìÿíè òÿõèðÿ ñàëà áèëÿð (2 ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ 3 äÿôÿ) âÿ áèëäèðèøäÿí
ñîíðà 4 äÿôÿ 2 ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ýÿëìÿéÿ áèëÿð. Âÿ ÿýÿð ñåíéîð îíóí
ôåîôåèíè áÿðàÿò àëìàäûüûíà ýþðÿ çÿáò åäèðñÿ, áåëÿ êè, áÿéàíàò âåðèð
êè, ìÿùêÿìÿéÿ éàëíûç 15 ýöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê. Îíäà îíóí òÿëÿáè
593
èëÿ î (éÿíè ñåíéîð) áöòöí (òóòäóüó òîðïàüû) ãàéòàðàúàãäûð, åéíè
çàìàíäà îíà òÿãäèì åäèëìèø áöòöí èòòèùàìëàðà úàâàá âåðìÿëèäèð.

ÕÕÕ ÔßÑÈË. ÚÈÍÀÉßÒËßÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

823. Ùàìû ö÷öí ÿí ÿñàñ îäóð êè, êèì ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè ùÿ-
éàòà êå÷èðèð – îíóí ö÷öí ÿìÿëèí (éÿíè úèíàéÿòèí) ôÿðãëÿíäèëìÿñè áà-
úàðûüûäûð. Îíëàðûí ùàíñû áþéöê âÿ éà êè÷èê âÿ îíóí ùàíñûíûí úÿçàéà
ëàéèã îëìàñûíû áèëìÿê áàúàðûüûäûð. Âÿ éàõóä, ùÿì÷èíèí, úÿçàéà ëà-
éèã îëìàñûíû áèëìÿê âàúèáäèð. Âÿ éàõóä, íåúÿ êè, íÿ õÿòàëàð åéíèäèð
íÿ äÿ úÿçàëàð åéíèäèð. Åëÿ úèíàéÿòëÿð âàðäûð êè, ùàíñû êè, êðàë éóðèñ-
äèêñèéàñûíà àèääèð. Ùàíñû úàíè òÿðÿôèíäÿí îíóí òþðÿäèëìÿñèíäÿí àñû-
ëû îëìàéàðàã þëöì úÿçàñû èëÿ úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð. Äèýÿð úèíàéÿòëÿð
èñÿ ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóíìàãëà óçóíìöääÿòëè ùÿáñõàíà úÿçàñû èëÿ
úÿçàëàíäûðûëàíëàðäûð. Ëàêèí áöòöí ùàëëàðäà åéíè äÿðÿúÿäÿ éîõ, áó
íåúÿ òÿëÿá, éÿíè ãàíóí åäèðñÿ. Úèíàéÿòëÿðèí ö÷öíúöñö èñÿ ÿìëàêûí
ìöñàäèðÿ îëóíìàñû èëÿ þëöì úÿçàñûíûí, áÿäÿí úÿçàñûíûí âÿ ùÿáñõà-
íàéà ñàëûíìàñû úÿçàëàðûíûí âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Úèíàéÿòè
òþðÿäÿíèí úÿçàëàíäûðûëìàñû ö÷öí úÿðèìÿ äÿ êèôàéÿò åäèð. Áåëÿ êè,
îíëàð éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ áÿðàáÿð äåéèëäèð, ùàíñû êè, áèç îíëàðû
ýþñòÿðäèê. Úÿçàíûí âåðèëìÿñè õÿòàäàí, ùÿì÷èíèí îíóí êèì òÿðÿôèí-
äÿí âÿ êèìÿ ãàðøû òþðÿäèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìàëûäûð.
825. Ãÿòëÿ éåòèðìÿê îíäàí èáàðÿòäèð êè, áèð (àäàì) ãÿñäÿí þëäöðöð
âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð êÿñè áàøãà àäàìà ýöíÿøèí ÷ûõìàñû èëÿ áàòìàñû ìöä-
äÿòèíäÿ þëäöðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð, þçö äÿ áó ãÿòë ùþêìÿí áàø âåðèð.
828. Âÿ áàø âåðÿí îíäà ãÿòë àäëàíûð êè, íÿ âàõò ùÿð ùàíñû áèð êÿñ
áàøãà (àäàìû) ìöáàùèñÿíèí ãûçüûí ÷àüûíäà þëäöðöð. Ìöáàùèñÿ áàø
âåðèð, ìöáàùèñÿ âàõòû íÿëàéèã ñþçëÿð èøëÿäèëèð, íÿëàéèã ñþéöøëÿðäÿí
ñîíðà äàëàøìà îëóð êè, ÷îõ âàõò ìöáàùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí
þëäöðöëìÿñè èëÿ áàø âåðèð.
831. ... Êèì åâè éàíäûðàðñà, àñûëìàëûäûð âÿ îíóí ÿìëàêû ìöñàäè-
ðÿ åäèëìÿëèäèð....
594
 832. ... Êèì þçýÿñèíèí ÿøéàñûíû îüóðëàñà, àñûëìàëûäûð âÿ îíóí
ÿìëàêû ìöñàäèðÿ åäèëìÿëèäèð.
833. ... Êèì äèíèíè èòèðÿðñÿ âÿ éà èíàíìûð âÿ äîüðó éîëà èíàíìàã
èñòÿìèð... éàíäûðûëìàëû âÿ áöòöí ÿìëàêûíäàí ìÿùðóì åäèëìÿëèäèð.

ÕÕÕÛ ÔßÑÈË. ÑÓÂÅÐÅÍ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

1043. Áöòöí éåðëÿðäÿ, (ùàðàäà êè, êðàë àäëàíäûðûëìûð) êèì áàðîí-
äóð (áèç îíëàðû íÿçÿðäÿ òóòóðóã íåúÿ êè, ùÿð áèð áàðîí) þç áàðîíëó-
üóíäà ñóâåðåíäèð. Äöøöíìÿê ëàçûìäûð êè, êðàë áöòöí ùàìûñûíûí öçÿ-
ðèíäÿ ñóâåðåíäèð âÿ þç ùöãóãó ÿñàñûíäà áöòöí êðàëëûüû ãîðóéóð. Áó-
íóí íÿòèúÿñè îëàðàã, öìóìè ôàéäà ö÷öí ùàíñû ýÿðÿêëèäèðñÿ, î, èñòÿíè-
ëÿí òÿñèñàòû éàðàäà áèëÿð âÿ î íÿ ìöÿééÿí åäèðñÿ, ÿìÿë åäèëìÿëèäèð.
Âÿ îíóí öçÿðèíäÿí ùå÷ êèì åëÿ áþéöê éîõäóð êè, îíóí ñàðàéûíà ýÿ-
ëèá ùöãóãó ïîçñóí âÿ äöçýöí ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿéÿí áöòöí èøëÿðè øè-
êàéÿòëÿð ö÷öí (ìÿùêÿìÿ êå÷èðñèí) ùàíñû êè, (áóíëàð) êðàëà àèääèð. Âÿ
íåúÿ êè, ñóâåðåíëèê îíà ìÿõñóñäó (î), áöòöí ùàìûñûíäàí öñòöíäöð
áèç îíó î âàõò éàäà ñàëûðûã êè, îíäà áèç ùÿð ùàíñû áèð èñòÿíèëÿí ñóâå-
ðåí ùöãóãóíäàí äàíûøûðûã, ùàíñû êè, øÿõñÿí îíà ìÿõñóñäóð.

ÕÕÕÛÕ ÔßÑÈË. ÑÖÁÓÒËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÑÀÕÒÀ

ØÀÙÈÄËÈÊ âÿ ñ.
1146. Áèçèì çÿííèìèçúÿ, áèçèì àäÿòëÿðèìèçÿ ìöâàôèã îëàðàã, 8
íþâ ñöáóòëàð ìþâúóääóð. Âÿ áèðèíúè íþâ îíäàí èáàðÿòäèð êè, ùÿð
êèìñÿ îíäàí òÿëÿá îëóíàíû åòèðàô åäèð, òÿëÿá îëóíàíû ùå÷ áèð åòèðàç
åòìÿäÿí ãÿáóë åäèð âÿ éà áèð ãÿäÿð ôàêòëàðû èíêàð åòäèêäÿí ñîíðà èú-
ðà åòìÿéÿ ðàçûëûã âåðèð. Áó ñöáóò ö÷öí ÿí àçû èêè íÿôÿð ãàíóíè øàùèä
ëàçûìäûð. Ùàíñû êè, (øàùèäëÿð) àíä è÷ìÿäÿí ñîíðà âåðèëìèø ñóàëëàðà
åéíè úöð úàâàá âåðñèíëÿð.
1149. 4-úö íþâ ñöáóò – øàùèäëÿðèí êþìÿéè èëÿ îëàí ñöáóòäóð. Î
ùàëëàðäà îíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð êè, ùàíñûñà ôàêò èíêàð åäèëèð âÿ áàüûø-
595
ëàíà áèëÿí îíó øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ òÿñäèã åòìÿìÿéè òÿêëèô åäèð. Áó
ñöáóò ö÷öí ÿí àçû èêè íÿôÿð ãàíóíè øàùèä ëàçûìäûð, ùàíñû êè, àíä è÷-
ìÿäÿí ñîíðà âåðèëìèø ñóàëëàðà åéíè úöð úàâàá âåðñèíëÿð.
1156. 8-úè íþâ ñöáóò – òÿãñèðñèçëèê ïðåçóìïñèéàñû èëÿ ñöáóò åäè-
ëèð. Áó íþâ ñöáóòóí áèð ÷îõ öñóëëàðû îëà áèëÿð. Áåëÿ êè, áèðè èøè åëÿ àé-
äûí òÿãäèì åäÿ áèëÿð êè, î, åùòèìàë åòìÿêëÿ ñöáóò åäèëìèø ùåñàá
åäèðëÿð. Áàøãàñû èñÿ – î ãÿäÿð øöáùÿëè ýþðöíöð, ëàêèí úèíàéÿò ùå÷ úöð
ñöáóò åäèëìèð.

ÕË ÔßÑÈË. ÂßÑÈÉÉßÒ ÅÒÌßÊ,

ÑÅÐÂÈÒÓÒËÀÐ âÿ ñ. ÁÀÐßÄß
1438. Øÿõñÿí òÿùêèì÷èëèê àñûëûëûüûíäà îëìàã ìöõòÿëèô éîëëàðëà
éàðàäûëûðäû. Áèðèíúèñè, îíóí íÿòèúÿñè îëìóøäóð êè, ãÿäèì äþâðäÿ þç
òÿáÿÿëÿðèíè ìöùàðèáÿéÿ ÷àüðûðäûëàð. Îíëàðäàí êèìñÿ öçóðñóç ñÿáÿ-
áÿ ýþðÿ (åâäÿ) ãàëàðäûñà, íÿñëè èëÿ áèðëèêäÿ îíëàðû, ùÿì÷èíèí, òÿù-
êèì÷èéÿ ÷åâèðèðäèëÿð... Èêèíúèñè, îíóí íÿòèúÿñè îëóðäó êè, áþéöê ìþ-
ìèíëèê íèééÿòè îëàðàã, ÷îõëàðû þçëÿðèíè âÿ þâëàäëàðûíû âÿ ÿìëàêëàðû-
íû ìöãÿääÿñëÿðÿ âåðèð ... þç àðçóëàðû èëÿ ìöêÿëëÿôèééÿò ýþòöðöðäö-
ëÿð. Âÿ îíëàðäàí äàõèë îëàí ìöêÿëëÿôôèééÿòëÿð êèëñÿ ÿìëàêûíûí èäà-
ðÿ îëóíìàñû ñèéàùûñû äà ãåéä åäèëèðäè... àíúàã ñîíðà ýöíäÿí-ýöíÿ,
ùèéëÿ èøëÿòìÿêëÿ îíëàðäàí äàùà ÷îõ (ìöêÿëëÿôèééÿò) àëûðäûëàð. Ñîí-
äà þç àðçóñó âÿ ìþíèíëèê ö÷öí åäèëÿíëÿð, íÿñëèí âÿçèééÿòèíèí ïèñ-
ëÿøìÿñèíÿ âÿ çèéàíûí âóðóëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ö÷öíúö ñÿáÿá, ùàí-
ñû êè, ÷îõëàðû òÿùêèì÷èëèéÿ ÷åâðèëäèëÿð; áó ñàòûëìàã îëìóøäóð. Ùÿð
ùàíñû áèð êÿñ êàñûá÷ûëûüà äö÷àð îëóá. Þç ñåíéîðóíà äåéèðäè: “Ñèç
ìÿíÿ ôèëàí ãÿäÿð âåðèí, ìÿí ñèçäÿí øÿõñÿí àñûëû àäàì îëóì... Àí-
úàã áàøãà ùàëäà èñÿ þçöíö òÿùêèìëè àñûëûëûüûíà îíà ýþðÿ âåðèðäèëÿð
êè, þçëÿðèíè äèýÿð ñåíéîðëàðäàí òÿúðèä åòìÿê âÿ éà äöøìÿí÷èëèêäÿí
ãîðóìàã... (Òÿùêèì÷è îëìàüûí) áàøãà öñóëëàðû äà âàðäûð. Áåëÿ êè,
åëÿ òîðïàãëàð âàðäûð êè, çÿäÿýàí îëìàéàíëàð ...êèøè âÿ ãàäûí, ÿýÿð
áèð èë âÿ áèð ýöí îðàäà (áó òîðïàãëàðäà) éàøàéûðñà, îíëàð (òîðïàã ñà-
596
ùèáè îëàí) ñåíèéîðëàðûí òÿùêèì÷èñèíÿ ÷åâðèëèð âÿ îíóí ùàêèìèééÿòè
àëòûíà äöøöðëÿð...
1451. Áèëìÿê ëàçûìäûð êè, áèçèì äþâðöí èíñàíëàðûíûí ö÷ ãðóïó
ìÿëóìäóð. Áèðèíúèñè, – áó ÿéàíëàðäûð. Èêèíúèñè, ìÿíøÿéèíÿ ýþðÿ
àçàä îëìàãëà àíàäàí àçàä äîüóëàíëàðäûð...
...Çàäÿýàíëàðûí þç àðàëàðûíäà îëàí ùöãóãëàð âÿ áàøãà àçàä
àäàìëàð àðàñûíäà áþéöê ôÿðãëÿð âàðäûð. Áåëÿ êè, îíëàð çàäÿýàí àä-
ëàíûð êè, ùàíñû êè, äöç õÿòòëÿ êðàëäàí, ùåðñîãäàí, ãðàôëàðäàí âÿ úÿí-
ýàâÿðëÿðäÿí òþðÿéÿíëÿðäèð âÿ áó ÿéàíëàð ùå÷ áèð ùàëäà àíà õÿòòè öç-
ðÿ äåéèë, éàëíûç áèðáàøà àòà õÿòòè öçðÿ ìöÿééÿí åäèëèðëÿð: àõû ìÿ-
ëóìäóð êè, ùå÷ êèì. Ùÿòòà àíàñû çÿäÿýàí îëàí, çÿäÿýàí îëà áèëìÿç
(ÿýÿð áóíà ùÿð ùàíñû õöñóñè êðàë ìÿðùÿìÿòè ýþñòÿðèëìÿñÿ) ÿýÿð
éàëíûç îíóí àòàñû çÿäÿýàí äåéèëäèðñÿ, àíúàã áàøãà ùàëäà èø îíóí
àçàä âÿçèééÿòè áàðÿäÿäèð âÿ ùÿð ùàíñû áèð àäàì, àíàäàí àçàä äî-
üóëóðñà – àçàääûð...
1452. Áèç èêè èúòèìàè âÿçèééÿò ùàããûíäà äàíûøäûã ÿéàíëàð âÿ àçàä
àäàìëàð ùàããûíäà àäàìëàðûí ö÷öíúö èúòèìàè âÿçèééÿòè – òÿùêèì÷è-
ëèêäèð. Âÿ áó âÿçèééÿòäÿ ùå÷ äÿ áöòöí èíñàíëàð áÿðàáÿð ùàëäà äåéèë-
äèðëÿð. Òÿùêèì÷èëèê àñûëûëûüûíûí ìöõòÿëèô øÿðòëÿðè âàðäûð. Âÿ éàõóä
òÿùêèì÷èëÿðäÿí áèðè þç ñåíéîðóíà åëÿ òàáå åòäèðèëèð êè, áó ñåíéîð
îíóí áöòöí ÿìëàêû öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðÿ áèëèð, îíóí ùÿéàòû âÿ
þëöìö öçÿðèíäÿ ùöãóãà ìàëèê îëóð, îíà ÿëâåðèøëè îëàí âÿçèééÿòäÿ
ùÿáñäÿ ñàõëàéà áèëÿð – ýöíàùû îëäó âÿ éà îëìàäû. Áóíà ýþðÿ Àëëàù-
äàí áàøãà ùå÷ êèìèí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûìûð. Äèýÿðëÿðè èëÿ
äàùà ìöëàéèì äàâðàíûëûð âÿ éàõóä ÿýÿð îíëàðûí òÿãñèðè îëìóðñà,
òÿùêèì÷èëèéÿ ýþðÿ àäÿòÿí îíëàðûí þäÿäèéè ÷èíø, ðåíòà âÿ ìöêÿëëÿôèé-
éÿòëÿð èñòèñíà îëìàãëà îíëàðûí ñàüëûüûíäà ñåíéîðëàð îíëàðäàí ùå÷ íÿ
òÿëÿá åäÿ áèëìèð. Âÿ î ùàëäà ùàíñû êè, îíëàð þëöð âÿ éà àçàä ãàäûíëà
åâëÿíèðñÿ, îíëàðûí áöòöí ÿìëàêû – äàøûíàð âÿ äàøûíìàç – ñåíéîðà ÷à-
òûð. Âÿ éàõóä êèì àçàä ãàäûíëà âÿ éà áàøãà ñåíéîðóí ãàäûí èëÿ åâ-
ëÿíèðñÿ, ñåíéîðóí èñòÿäèéè êèìè þäÿíú þäÿìÿëè èäè. Âÿ ÿýÿð òÿùêèì-
÷è þëöðñÿ, ñåíéîðäàí áàøãà îíóí äèýÿð âÿðÿñÿñè éîõäóðñà, òÿùêèìëè-
597
íèí þâëàäëàðû ùå÷ íÿ àëìûðëàð, íåúÿ êè, êÿíàð àäàìëàð ñåíéîðà þäÿíú
âåðäèéè êèìè (îíëàðäà) ñåíéîðà þäÿíú âåðìÿëèäèð. Áó ñîíóíúó àäÿò
ùàíñû êè, áèç áó ùàããûíäà äàíûøûðûã, Áîâåçè òÿùêèì÷èëèéèíäÿ þëö ÿë
ùöãóãó âÿ íèêàù þäÿíúè àäëàíûð.
1457. Áèçèì àäÿòëÿðèìèç òÿùêèì÷èëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ, äèýÿð áèð
÷îõ þëêÿëÿðäÿêèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ìöëàéèìäèð. Éàõóä áèð ÷îõ þëêÿ-
ëÿðäÿ ñåíéîðëàð þç òÿùêèì÷èëÿðè öçÿðèíäÿ èñòÿäèêëÿðè âàõòäà ùÿéàò âÿ
þëöìëÿðèíÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê, ùÿì÷èíèí, ÿáÿäè îëàðàã îíëàðû þç òîð-
ïàãëàðûíäà éàøàìàüà ìÿúáóð åäÿ áèëÿðäèëÿð. Áîâåçè èñÿ îíëàðëà äà-
ùà èíñàíúàñûíà ðÿôòàð åäèð âÿ éàõóä þç ñåíéîðóíà ùÿð áèð àèëÿäÿí
(úùåâàãåñ) ìöÿééÿí åäèëìèø òîïëàíàí àäè ðåíòà âÿ õöñóñè âåðýè
þäÿìÿêëÿ. Îíëàð þç ñåíéîðëàðûíû òÿðê åäèá îíóí éóðèñäèêñèéàñûíäàí
êÿíàð éàøàéà áèëÿðëÿð. Ëàêèí îíëàðûí ýåòäèéè éåðëÿðäÿ àëäûãëàðû àçàä-
ëûã, íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí: áÿçè øÿùÿðëÿðäÿ ùàíñû êè, ùÿð áèð ñàêèí, þç èì-
òèéàçëàðû âÿ éà àäÿòëÿðè äàõèëèíäÿ àçàä îëóðëàð, èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, îí-
ëàð (òÿðê åäÿíëÿð) þç ñåíéîðëàðûíà (õöñóñè) íèêàù þäÿíúè (ôîðìàðèà-
ãåñ) âåðìÿêäÿí èìòèíà åòìÿìÿëèäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ êèì õÿáÿð òóò-
ñà êè, îíóí òÿùêèì÷èñè áàøãà åëÿ éåðäÿ ìÿñêóíëàøûá êè, îíóí ãàéòà-
ðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Ëàêèí î áóíà ùöãóãóíóí îëìàñûûíû áèð èë
âÿ áèð ýöí ÿðçèíäÿ âÿ éà áó éåðëÿðèí àäÿòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã
ìöääÿò ÿðçèíäÿ áÿéàí åäÿ áèëÿð. Õåéëè òÿùêèì÷è áåëÿ éîëëà õÿëâÿòè
îëàðàã þç ñåíéîðëàðûíû òÿðê åäèá áàøãà éåðäÿ ìÿñêóíëàøûá àçàäëûã
àëìûøäûðëàð.

Ë ÔßÑÈË. ØßÙßÐ ÊÎÌÌÓÍÀËÀÐÛ Âß

ÙÖÃÓÃËÀÐÛ ÁÀÐßÄß
1517. Ôðàíñàíûí éåíè ãàéäàëàðûíà ýþðÿ ùå÷ áèð øÿùÿð êðàëûí èúà-
çÿñè îëìàäàí êîììóíà (éåðëè þçöíöèäàðÿ ùöãóãó) îëà áèëìÿçäè.
Ùÿðýàù êè, êðàë ùÿð ùàíñû áèð øÿùÿðÿ áó ùöãóãó âåðìÿê èñòÿéèð âÿ
éà îíó âåðèð øÿùÿðÿ áó ùàäèñÿ èëÿ áàüëû âåðèëÿí (ùöãóã) àçàäëûãëàð
õàðòèéàñûíäà éàçûëìàëûäûð. Àíúàã áó, êèëñÿ âÿ çÿäÿýàíëàðûí ùöãóã-
598
ëàðûíûí ïîçóëìàìàñû èëÿ åäèëìÿëè íåúÿ êè, êëñÿíèí ñûõûøäûðûëìàñû âÿ
çÿäÿýàí (òîðïàã) ñàùèáëèéèíèí àçàëäûëìàñû ùåñàáûíà îëà áèëìÿç âÿ
îëìàìàëûäûð.
1519. Þç ùàêèìèééÿòè àëòûíäà øÿùÿð-êîììóíàñû îëàí ùÿð áèð ñåí-
éîð ùÿð èë øÿùÿðèí ùàíñû âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó âÿ ìåðëÿðèí îíëàðû íå-
úÿ èäàðÿ åòäèêëÿðèíè áèëìÿëèäèðëÿð...

ËÕÂÛÛ ÔßÑÈË. ÍÅÚß ÌÖÙÀÊÈÌß

ÅÒÌßÊ ËÀÇÛÌÄÛÐ

1883. Áèçèì êóòéóìëàðà ìöâàôèã îëàðàã, ùå÷ êèì þçöíÿ àèä ìö-
ùàêèìÿäÿ èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ ùàêèì îëà áèëìÿç. Áèðèíúèñè, îäóð êè, ùå÷
áèð àäàì ùå÷ âàõò þçöíÿ àèä èøäÿ ùàêèì îëà áèëìÿç. Èêèíúèñè, áóäóð
êè, Áîâåíçè êóòéìëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã, ñåíéîð þç ìÿùêÿìÿñèíäÿ
ìöùàêèìÿ åòìèð. Îíóí ìÿùêÿìÿñèíäÿ éàëíûç îíóí àäàìëàðû ìö-
ùàêèìÿ åäèð.
1914. ...Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ùå÷ íÿéÿ äÿéìèð (éÿíè ãàíóíñóç-
äóð), ÿýÿð î òÿðÿôëÿðèí èøòèðàêû îëìäàí ÷ûõàðûëûáñà, î, ùÿì÷èíèí, î
ùàëäà äà ùå÷ íÿéÿ äÿéìèð êè, ÿýÿð î ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàéàíà ãàðøû
÷ûõàðûëûá âÿ ÿýÿð áó ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàéàí éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòäûã-
äà àïïåëëàñèéà (øèêàéÿòè) åäÿ áèëìèðñÿ.
1920. Ùàìû áèëìÿëèäèð êè, ùå÷ êèìèí ùàêèìëèê åòìÿêäÿí (ìöêÿë-
ëÿôèééÿòèíäÿí) èìòèíà åòìÿê ùöãóãó éîõäóð. Ùàíñû êè, î, õèäìÿò
êå÷èð. Àíúàã ÿýÿð îíóí ùÿð ùàíñû ãàíóíè ÿñàñû âàðäûðñà, þç âÿçèé-
éÿòèíÿ ýþðÿ îíóí ùÿð ùàíñû ãàíóíè ÿñàñû âàðäûðñà, þç âÿçèééÿòèíÿ
ýþðÿ îíó òÿìñèë åäÿ áèëÿúÿê àäàìû þç éåðèíÿ (ùàêèì) ýþíäÿðÿ áè-
ëÿð.

599
 ÀËÌÀÍÈÉÀ ÔÅÎÄÀË ÙÖÃÓÃÓ

ÑÀÊÑÎÍ ÇÅÐÑÀËÛ

“Ñàêñîí çåðñàëû” ÕÛÛÛ ÿñðèí Û éàðûñûíäà ùàêèì Åéêå ôîí Ðåïùîô

òÿðÿôèíäÿí ìÿúÿëëÿøäèðèëìèøäèð. Àëìàíèéà ôåîäàë ùöãóã íîðìàëàðû-
íû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí “Ñàêñîí âåðñàëû” î äþâðöí ùàêèì-ïàðòèêëÿðè-
íèí êàçéàë èøëÿðèíèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿò îëìàãëà èêè ùèñ-
ñÿäÿí èáàðÿò òÿðòèá åäèëìèøäèð. Áèðèíúè ùèññÿäÿ Àëìàíèéàíûí øèìàë-
øÿðã òîðïàãëàðûíûí “çåì ùöãóãó”, èêèíúèäÿ èñÿ “ëåí ùöãóãó” íîðìà-
ëàðû òÿñáèò åäèëìèøäð. “Ëåí ùöãóãó” èñÿ ôåîäàëëàðû àðàñûíäà âàññàë-
ñöñåðåí ìöíàñèáÿòëÿðè, ëåí ùöãóãóíà ìàëèê îëìàã, îíóí ñàõëàíûë-
ìàñû ãàéäàñû âÿ èòèðèëìÿñèíè ìöÿééÿí åäèðäè.
Ñàêñîíèéà çåðñàëû íÿèíêè àëìàí òîðïàãëàðûíäà ùÿòòà îíóí ñÿðùÿä-
ëÿðèíäÿí êÿíàðäà î äþâðöí ìöêÿììÿë ùöãóã íîðìàëàðû îëàðàã ãÿ-
áóë åäèëèðäè.

ÇÅÌ ÙÖÃÓÃÓ. Û ÊÈÒÀÁ

Ìàääÿ 1.
Àëëàù õðèñòèàíëûüû ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí éåð öçöíäÿêè êðàëëûüà èêè
ãûëûíú òÿãäèì åòìèøäèð. Ïàïàéà – äèíè, èìïåðàòîðà – äöíéÿâè... Áó î
äåìÿêäèð êè, êèìè ïàïàéà çèää ýåäèðñÿ âÿ êèëñÿ ìÿùêÿìÿñè îíó òà-
áå åäÿ áèëìèðñÿ, îíäà èìïåðàòîð äöíéÿâè ìÿùêÿìÿíèí êþìÿéè èëÿ
îíó òàáå îëìàüà ìÿúáóð åòìÿëèäèð êè, ïàïàéà èòàÿò åòìÿñèí. Ùÿì-
÷èíèí, åéíè èëÿ äèíè ùàêèìèééÿòäÿ äöíéÿâè ùàêèìèééÿòÿ êþìÿê åò-
ìÿëèäèð. ßýÿð êè, îíóí áóíà åùòèéàúû âàðäûðñà.

Ìàääÿ 2.
1. Ùÿð áèð õðèñòèàí ùÿääè-áöëóüà ÷àòäûãäà èë ÿðçèíäÿ ö÷ äÿôÿ éà-
øàäûüû éåïèñêîïëóüóí êèëñÿ ìÿùêÿìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿéÿ áîðúëó-
äóð. Àçàä àäàìëàðûí èñÿ ö÷ íÿñëè âàðäûð. Øåôôåí èíñàíëàð.... ×èíøåâèê-
ëÿð... âÿ êþ÷öá ýÿëÿíëÿð....
600
 2. Îíëàð áÿðàáÿð ùàëäà äöíéÿâè ìÿùêÿìÿëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð.
Øåôôåíëÿð – êðàëûí ÿìðèëÿ ùÿð 18 ùÿôòÿäÿí áèð ãðàô ìÿùêÿìÿñèíäÿ...
3. ×èíøåâèêëÿð þç òîðïàã ìöëêèééÿòëÿðè ÿñàñûíäà øóëòýåéñ (ïðå-
ôåêò) ìÿùêÿìÿñèíäÿ ùÿð 6 ùÿôòÿäÿí áèð èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð. Îíëà-
ðûí þç àðàëàðûíäà ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû ñå÷èëìÿëèäèð.
4. Êþ÷êöíëÿð èñÿ éàøàäûãëàðû éåðäÿ ùå÷ áèð òîðïàã ìöëêèôééÿòèíÿ
ìàëèê îëìàäûãëàðûíà ýþðÿ ùîãðàô (ãðàôëûãäà äàùà êè÷èê èíçèáàòè ÿðà-
çè âàùèäè) ìÿùêÿìÿñèíäÿ ùÿð 6 ùÿôòÿäÿí áèð èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð.

Ìàääÿ 3.
2. ... Éåääè ùÿðáè ãàëõàí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, îíëàðäàí áèðèíúèñè
êðàëà ìÿõñóñäóð. Éåïèñêîïëàð, àááàòëàð (ðàùèáëÿð) âÿ ðàùèáÿëÿð, èêèíúè
äöíéÿâè êíéàçëàð, ö÷öíúöñö ñåíéîðëàð, äþðäöíúöñö øåôôåí àäàìëàðû âÿ
âàñàëëàð, áåøèíúè îíëàðûí âàññàëëàðû, àëòûíúû... Éåääèíúè, ãàëõàí ùàããûíäà
ùå÷ íÿ ìÿëóì äåéèëäèð, îíóí ëåí ùöãóãó âÿ ùÿðáè ãàëõàíû âàðäûðìû.
...Íåúÿ êè, ôåîäàë íÿðäèâàíû éåääèíúè ãàëõàíäà ãóðòàðûð, åéíè èëÿ
áó úöð äÿ, íÿñèë äÿ éåääèíúè äÿðÿúÿäÿ ãóðòàðûð.
3. .... Êèì þçöíö (ýþñòÿðèëÿí) ÿí éàõûí íÿñëÿ ãîùóì ùåñàá åäèð-
ñÿ, î, èëê îëàðàã âÿðÿñÿ àëûð. Íÿñèë, éåääèíúè äÿðÿúÿäÿ âÿðÿñÿëèê
ö÷öí ãóðòàðûð...

Ìàääÿ 6.
1. Èíñàí þçöíäÿí ñîíðà ùÿð íÿñÿ ñàõëàéûðñà, áó ÿìëàê âÿðÿñÿ àä-
ëàíûð.
2. Êèì âÿðÿñÿíè ãÿáóë åäèðñÿ, î äà ãàíóíëà äàøûíàð ÿìëàê äÿéÿ-
ðèíäÿêè ùÿääÿ áîðúëàðû þäÿìÿëèäèð. Îüóðëóãäàí, ãóëäóðëóãäàí âÿ
(åùòèðàñëû) îéóíäàí (ãóìàðäàí) ÿìÿëÿ ýÿëÿí áîðúëàðû î þäÿìÿéÿ
áîðúëó äåéèëäèð...

Ìàääÿ 14.
1. Áàõìàéàðàã êè, Ëåí ùöãóãóíà ýþðÿ àüà (ñåíéîð) àòàíûí ëåí ùö-
ãóãóíó (ùÿðáè õèäìÿò ÿâÿçèíÿ âåðèëÿí òîðïàã ïàéû) àíúàã áèð îüëóíà
601
âåðèð, ëàêèí çåì ùöãóãóíäà áó éîõäóð êè, î (îüóë) òÿê îíó àëñûí. Ìÿ-
ýÿð éàëûç î þç ãàðäàøëàðûíà ëåí ùöãóãóíà ýþðÿ ÷àòìàëû îëàíû âåðìÿëèäèð?

Ìàääÿ 16.
1. Ùå÷ êèì áàøãà ùöãóãà ìàëèê îëà áèëìÿç. Îíäàí áàøãà ùàíñû
êè, äîüóìó èëÿ îíà ìÿõñóñ îëìóøäóð. Ëàêèí ÿýÿð î, ìÿùêÿìÿ ãàð-
øûñûíäà þç ùöãóãóíäàí èìòèíà åäèá, áàøãà ùöãóãà èääèàëûäûðñà, ùàí-
ñû êè, î áóíó ÿñàñëàíäûðà áèëìèð, (îíäà) ùÿð èêè ùöãóãóíó èòèðèð.
Àçàäëûüà áóðàõûëìûø òÿùêèì÷èëÿð èñòèñíàëûã òÿøêèë åäèðëÿð. Î ñÿðáÿñò
êþ÷ìÿê èìêàíû ÿëäÿ åäèð.
2. ßýÿð óøàã ãàíóíè âÿ àçàä äîüóëóðñà, îíäà î àòàíûí ùöãóãóíó
ñàõëàéûð. Ùÿðýàù êè, àòà âÿ àíà – àüàíûí ìóíèñòåðèàëûíà äàõèëäèðñÿ,
îíäà óøàã äîüóìóíà ìöâàôèã îëàðàã ùöãóã ÿëäÿ åäèð.

Ìàääÿ 17.
1. ßýÿð êèøè þâëàäñûç âÿôàò åäèðñÿ, îíäà îíóí ìèðàñûíû îíóí àòàñû
àëûð. ßýÿð îíóí àòàñû éîõäóðñà, îíäà ìèðàñû ÿñàñÿí îíóí ãàðäàøû äå-
éèë, àíàñû àëûð. Àòà âÿ àíàäàí, áàúûëàð âÿ éà ãàðäàøëàðäàí, ñîíðà ìèðà-
ñû ãûç äåéèë, îüóë àëûð. Ùÿðýàù êè, îüóë éîõäóðñà, îíäà îíó ãûç àëûð.
ßýÿð áàúû âÿ ãàðäàøà íèñáÿòÿí ìèðàñ äàùà óçàã ãîùóìëàðà êå÷èðñÿ,
îíäà åéíè ãîùóìëóã ÿëàãÿñèíäÿ îëàíëàðûí ùàìûñû, êèøè îëñóí âÿ éà ãà-
äûí áÿðàáÿð ïàé àëûðëàð. Áó ñàêñîíèéàñàéàüû îðòàã âÿðÿñÿëèê àäëàíûð.
...Êèì äîüóìó èëÿ áàøãàñûíà áÿðàáÿð äåéèëäèðñÿ, î, îíóí ìèðàñû-
íû àëà áèëìÿç.

Ìàääÿ 23.
1. ßýÿð îüóëëàð ùÿääè-áöëóüà ÷àìàéûáñà, îíäà ùÿðáè éàðàüû ....
ãûëûíú òóòà áèëÿí, áÿðàáÿð äîüóëàí áþéöê ãîùóì ýþòöðöð âÿ óøàãëàð
ùÿääè-áöëóüà ÷àòàíà ãÿäÿð îíëàðûí ãÿééóìó îëóð. Ñîíðà î, îíëàðûí
áöòöí ÿìëàêûíû ãàéòàðìàëûäûð. Ùÿðýàù êè, î, ñöáóò åòñÿ êè, î îíëàðûí
(óøàãëàðûí) ìÿíàôåéè íàìèíÿ ìèðàñû ùàðàéà ñÿðô åäèá âÿ éà î áó ÿì-
ëàêû ñîéüóí÷óëóã âÿ éà áÿäáÿõò ùàäèñÿ âÿ îíóí ýöíàùû îëìàéàí
(ñÿáÿáäÿí) èòèðìÿéèáñÿ.
602
 Ìàääÿ 24.
1. Ùÿðáè ëÿâàçèìàò âåðèëäèêäÿí ñîíðà, ãîé àðâàäû ìÿùðóì îëäó-
üó áÿõøèøè àëñûí... Áóðàéà áöòöí ãîøãó àòëàðû, èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðà,
êå÷èëÿð âÿ äîíóçëàð.... ÷ÿïÿðëÿíìèø ùÿéàòéàíû ñàùÿ âÿ åâ äàõèëäèð.
3. Ñîíðà î âÿôàò åäÿíèí àðâàäû þç ïàéûíà äàõèë îëàíëàðû ýþòöðöð....
Áóðàéà ãîéóíëàð âÿ ãàçëàð âÿ ñàíäûã, áöòöí òîõóíìà èïëèéè, éîðüàí-
äþøÿê, éàñòûã, ìÿëÿôÿëèê, ñöôðÿ, äÿñìàë, äþøÿêàüû, ÿëöçéóéàí, øàì-
äàí, êÿòàí òóìàí-êþéíÿê, áöòöí ãàäûí ïàëòàðëàðû, öçöêëÿð, áèëÿðçèêëÿð,
áîéóí áÿçÿêëÿðè, ... áöòöí äèíè êèòàáëàð, ùàíñû êè, àäÿòÿí ãàäûíëàð îõó-
éóðëàð, êðåñëî, ìöúðö, õàë÷àëàð, ïÿðäÿ... áóíëàð ùàìûñû àðâàä ïàéûíà
äàõèëäèðëÿð. Ãàäûí ïàëòàðû ö÷öí áè÷èëìÿìèø ïàð÷à âÿ áÿçÿê ìÿìóëàòû
îëìàéàí ãûçûë âÿ ýöìöø àðâàäà ìÿõñóñ îëìóð (îíà âåðèëìèð). Ñàäà-
ëàíàí ÿøéàëàðäàí áàøãà, ùÿð íÿñÿ âàðñà, ùàìûñû ìèðàñà äàõèëäèð.

Ìàääÿ 27.
2. Úÿíýàâÿð íÿñëèíäÿí îëàí ùÿð áèð êèøè (þçöíäÿí ñîíðà) èêè íþâ
âÿðÿñÿ ñàõëàéûð: êèì îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, îíà áÿðàáÿð äî-
üóëàí éàõûí ãîùóìà ñàõëàíûëàí âÿðÿñÿ âÿ ãûëûíú òóòà áèëÿí éàõûí ãî-
ùóì ö÷öí ñàõëàíûëàí ùÿðáè ëÿâàçèìàò. Êèì úÿíýàâÿðëèéÿ äàõèë äå-
éèëäèðñÿ âÿ ùÿðáè ãàëõàíû éîõäóðñà, î, âÿôàò åäÿðêÿí ùÿðáè ëÿâàçè-
ìàò äåéèë, àíúàã âÿðÿñÿ ñàõëàéûð.

Ìàääÿ 31.
1. ßð âÿ àðâàä ñàüëûãëàðûíäà (áèðýÿ éàøàäûãëàðû äþâðäÿ) áþëöí-
ìöø ÿìëàêà ìàëèê îëìóðëàð.
....Àðâàä ÿðèíèí ðàçûëûüû îëìàäàí ... îíóí (ÿðèíèí) ùöãóãëàðûíà çè-
éàí âóðàí ùÿð íÿéèñÿ ÿìëàêäàí þçýÿíèíêèëÿøäèðÿ áèëìÿç.
2. ßýÿð êèøè àðâàä àëûðñà, îíäà î, ãàíóíè ãÿééóìëóã ùöãóãóíäà
îíóí áöòöí ÿìëàêûíû þç ñàùèáëèéèíÿ ýþòöðöð. Îíà ýþðÿ äÿ àðâàä ÿðè-
íÿ ùå÷ íÿ áÿõøèø åòìÿìÿëèäèð. Íÿ þçöíöí, òîðïàã ìöëêèééÿòèíäÿí,
íÿ þçöíöí äàøûíàð ÿìëàêûíäàí, ÷öíêè áóíóíëà î (àðâàä) áó ÿìëàêû
þçöíöí âÿôàòûíäàí ñîíðà ãàíóíè âÿðÿñÿëÿðèíäÿí àëìûø îëóðäó: ÿð àð-
603
âàäûí ÿìëàêû öçÿðèíäÿ èëê àíäàí ùàíñû êè, îíà ãÿééóìëóã åòìÿéÿ
ùöãóãè ãöââÿñè îëäóüóíäàí áàøãà, ùå÷ áèð äèýÿð ñàùèáëèê ùöãóãó
ÿëäÿ åäÿ áèëìÿç.

Ìàääÿ 34.
2. ßýÿð êèìñÿ þç ìöëêöíö þçýÿíèíêèëÿøäèðèðñÿ, ñîíðà èñÿ îíó ëåí
ôîðìàñûíäà ýåðè àëûðñà, îíäà àüà áó áÿõøèøèíäÿí ùå÷ íÿ òÿëÿá åòìèð,
ÿýÿð êè, î, ìöëêè áèð èë áèð ýöí áèëàâàñèòÿ ñàùèáëèéèíäÿ ñàõëàìûðñà,
áóíäàí ñîíðà î ùå÷ áèð ìöáàùèñÿñèç ìöëêö éåíèäÿí îíà ëåí êèìè
âåðèð, ùÿì äÿ, íÿ î, íÿ îíóí âàðèñëÿðè (àðòûã) îíäà áó ìöëêÿ àëëîä
(ùöãóãóíäà) èääèà åäÿ áèëìèðëÿð.

Ìàääÿ 35.
1. Òîðïàüûí äÿðèíëèéèíäÿ îëàí, êîòàíëà øóìäàí ÷ûõàðûëàí áöòöí
äÿôèíÿëÿð êðàë ùàêèìèééÿòèíÿ ìÿõñóñäóð.

Ìàääÿ 38.
1. Ìóçäëó äþéöø÷ö (ìÿùêÿìÿäÿ ÿëáÿéàõà) âÿ îíëàðûí óøàãëàðû,
àêòéîðëàð âÿ áöòöí ãàíóíñóç äîüóëàíëàð âÿ ... îüóðëóã âÿ ñîéüóí÷ó-
ëóãà ýþðÿ ìÿùêóì åäèëÿíëÿð ... âÿ éà ùàíñû êè, þëöì úÿçàñûíäàí áó-
ðàõûëàíëàð âÿ éà áÿäÿí úÿçàñûíäàí... áöòöí îíëàð ùöãóãëàðäàí ìÿù-
ðóìäóðëàð.

Ìàääÿ 46.
Ãûçëàð âÿ ãàäûíëàð èñòÿíèëÿí èääèàäà ãÿééóìà ìàëèê îëìàëûäûðëàð.

Ìàääÿ 62
1. Ùå÷ êèìè øèêàéÿò âåðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê îëìàç, ùàíñû êè, î
(áó) øèêàéÿòè åòìèð. Ùÿð êÿñ þç çèéàíû áàðÿäÿ þçöíöí èñòÿäèéè âàõ-
òà ãÿäÿð ñóñà áèëÿð.
10. Áöòöí øÿùÿðëÿðäÿ ìÿùêÿìÿëÿð âàð. Áóðàäà ùàêèì øåôôåíëÿðè
ìöëàùèçÿëÿðè ÿñàñûíäà ìöùàêèìÿ åäèðëÿð.
604
 Ìàääÿ 63
1. Êèì þçöíÿ áÿðàáÿð ñèëêèí íöìàéÿíäÿñèíè ìÿùêÿìÿäÿ òÿêáÿ-
òÿê äþéöøÿ ÷àüûðìàã èñòÿéèðñÿ, î ìÿùêÿìÿäÿí õàùèø åòìÿëèäèð êè,
îíó áóíà ñÿëàùèééÿòëè åòñèíëÿð...
3. Ùÿð êÿñ î áàõûìäàí òÿêáÿòÿê äþéöøäÿí èìòèíà åäÿ áèëÿð êè, êèì
ìöãàéèñÿäÿ éàøúà îíäàí áþéöêäöð. Êèìäÿí, êèì éàøûíà ýþðÿ áþ-
éöêäöðñÿ, àçéàøëû òÿêáÿòÿê äþéöøäÿí (ðÿãèáèíèí) áþéöê îëìàñû ìîòè-
âè èëÿ èìòèíà åäÿ áèëìÿç. Îíà ýþðÿ êè, î, éÿíè àçéàøëû îíó ÷àüûðûá...
4. ßýÿð êèìäÿí êè, øèêàéÿò åäèëèð, î, ìÿüëóá îëñà, îíäà îíó ìö-
ùàêèìÿ åäÿúÿêëÿð. Ùÿðýàù êè, î ãàëèá ýÿëñÿ, îíó úÿðèìÿäÿí âÿ âó-
ðóëìóø çÿðÿðè þäÿìÿêäÿí àçàä åäÿúÿêëÿð.

ÛÛ ÊÈÒÀÁ

Ìàääÿ 7.
Äþðä ùàë .... Ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëìÿìÿéèí ãàíóíè ÿíýÿëè êèìè ãÿáóë
åäèëèð: ùÿáñ âÿ õÿñòÿëèê, þëêÿäÿí êÿíàðäà Àëëàùà õèäìÿò âÿ èìïåðè-
éà õèäìÿòè.

Ìàääÿ 13.
1. Èíäè úèíàéÿò ùàããûíäà âÿ îíëàðà ýþðÿ ùàíñû úÿçàëàðûí ýþçëÿíäèéè-
íÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿê. Îüðóíó àñìàã ëàçûìäûð. Ùÿðýàù êè, êÿíääÿ ýöí-
äöç 3 øèëëèíãäÿí àç äÿéÿðèíäÿ îüðóëóã áàø âåðñÿ, î (îüðó) êÿíä ñòàðîñ-
òàñû òÿðÿôèíäÿí åëÿ ùÿìèí ýöí áÿäÿí úÿçàñûíà (äþéöëìÿê âÿ éà ñà÷ëà-
ðûí ãûðõûëìàñû) ìÿðóç ãàëûð âÿ éà 3 øèëëèíã (âåðìÿêëÿ) àçàä åäèëèð. Ñîí-
ðà î ðöñâàé îëìóø âÿ ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëìèø ùåñàá îëóíóð.
3. Áó êèìè úÿçà äöçýöí îëìàéàí þë÷ö âÿ äöýçöí îëìàéàí ÷ÿêè
âÿ ÿýÿð öñòö à÷ûëûðñà, àëâåðäÿ àëäàòìàüà ýþðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Áöòöí ýèçëè ãàòèëëÿðè âÿ îíëàðû, ùàíñûëàð êè, ãîøãó êîòàíûíû âÿ éà
äÿéèðìàíû âÿ éà êèëñÿíè, âÿ éà ãÿáèðñòàíëûüû ãàðÿò åäèð, ùÿì÷èíèí,
õàèíëÿðè âÿ ýèçëè (ýåúÿ) éàíüûí òþðÿäÿíëÿðè âÿ îíëàðû ùàíñûëàð êè, þç-
605
ýÿñèíèí ïèñ íèééÿòëè òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðèð – îíëàðûí ùàìûñûíû òÿ-
êÿðÿ áàüëàéûá ñöðöìÿê ëàçûìäûð.
5. Êèì ùÿð êèìèñÿ þëäöðñÿ âÿ éà (ãàíóíñóç) äóñòàã åòñÿ âÿ éà
ãàðÿò åòñÿ âÿ éà éàíäûðñà, ýèçëè (ýåúÿ) éàíüûíûíäàí áàøãà âÿ éà ãû-
çû âÿ éà àðâàäû çîðëàñà âÿ éà ñàêèòëèéè ïîçñà âÿ éà ÿð-àðâàä ñÿäàãÿ-
òèíèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ éàõàëàíñà, îíëàðûí áàøëàðû êÿñèëìÿëèäèð.
6. Êèì îüóðëàíìûø âÿ éà ãàðÿò åäèëìèø (ÿìëàêû) ýèçëÿäèðñÿ âÿ éà
áóíëàðà (îüðóéà) êþìÿê åäèðñÿ âÿ ÿýÿð î, áóíäà èôøà åäèëèðñÿ, îíó
(îüðó) êèìè úÿçàëàíäûðìàã ëàçûìäûð.
7. Õðèñòèàí êèøè âÿ ãàäûí – ÿýÿð î ìþìèí äåéèëäèðñÿ âÿ îíëàðäàí
êèì ñåùðáàçëûã (úàäóýÿðëèê) âÿ éà çÿùÿð âåðìÿêëÿ (....) ìÿøüóëäóð-
ñà âÿ ÿýÿð î áóíäàí èôøà åäèëèðñÿ, òîíãàëäà éàíäûðûëìàëûäûð.
8. Ùàêèì ùàíñû êè, úèíàéÿòÿ ýþðÿ úÿçà âåðìèð, î, þçö úèíàéÿò åäÿ-
íÿ âåðèëÿí úÿçàéà ìÿðóç ãàëìàëûäûð. Ùå÷ êèì áó ùàêèìèí ìÿùêÿìÿ
èúëàñëàðûíà ýÿëìÿìÿëè âÿ îíóíëà ìöùàêèìÿäÿ èøòèðàê åòìÿìÿëèäèð.
Íÿ ãÿäÿð êè, î þç ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíÿ åòèíàñûçëûã åòìèøäèð.

Ìàääÿ 16.
1. Þç àüàñûíà ñÿäàãÿòëè îëìàüà áîðúëó îëàí ùÿð áèð êÿñ, îíóí
(àüàñûíûí) ÿâÿçèíÿ çÿìàíÿò âåðìÿëè âÿ ñèëàù (ãûëûíú) òóòà áèëÿí ãî-
ùóìëàðûíûí þëöì èøëÿðè, øèêÿñòåòìÿ âÿ õÿñàðÿò âóðóëìàñûíà ýþðÿ äÿ
ìÿñóëèééÿò äàøûìàëûäûð.
2. Êèì áàøãàñûíû éàðàëàñà âÿ éà øèêÿñò åòñÿ, áóíóí öñòö à÷ûëñà,
îíóí ÿëè êÿñèëÿúÿê. Úèíàéÿòÿ ýþðÿ (ùàíñû êè, áàø âåðèá) ùÿð êèìèñÿ
òÿêáÿòÿê äþéöøäÿ èôøà åòñÿëÿð, îíó ùÿéàòäàí ìÿùðóì åäÿúÿêëÿð.
3. Ùÿð áèð êÿñ äîüóëìàñû èëÿ þçöíÿìÿõñóñ ìöêàôàò àëûð, ÿýÿð î,
áó ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëìÿéèáñÿ.
5. Àüûç, áóðóí âÿ ýþç, äèë, ãóëàã âÿ êèøè úèíñèééÿò îðãàíû, ÿë âÿ
àéàüà ýþðÿ ÿýÿð ùÿð êèì øèêÿñò åäèëèáñÿ âÿ áóíà ýþðÿ îíà ÿâÿç âå-
ðèëìÿëèäèð. Éÿíè, îíà âåðýèëäèí éàðûñû þäÿíèëìÿëèäèð.
6. Ùÿð áèð áàðìàã (ÿëèí) âÿ àéàüûí áàðìàüû õöñóñè ÿâÿç – âåðýèë-
äèí îíäà áèð ùèññÿñè òÿøêèë åäèð.
606
 8. ßýÿð ùÿð êèìñÿ, ãàí ÷ûõìàéàí ôèçèêè òÿçéèãÿ ìÿðóç ãàëûðñà âÿ
éà éàëàí÷û êèìè òÿùãèð åäèëèðñÿ, îíà äîüóëìàñûíà ìöâàôèã (éÿíè,
ùàíñû ñèëêÿ àèä îëìàñûíäàí àñûëû îëàðàã) ÿâÿç þäÿíèëìÿëèäèð.

Ìàääÿ 19.
2. Àüàñû, ìÿùêóì åäèëìèø þç àäàìûíû (âÿññàëûíû) áèð äÿôÿ àçàä
åäÿ áèëÿð. ßýÿð î ìöãÿääÿñ äèíÿ àíä è÷ñÿ êè, î, àíàäàí îëäóüó àí-
äàí îíóí àäàìûäûð (îíà ñÿäàãÿòëèäèð) âÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿí èøäÿ î ýö-
íàùêàð äåéèëäèð.

Ìàääÿ 32.
3. ßýÿð ãóëëóã÷ó þç àüàñûíäàí þçáàøûíà ãà÷àðñà, îíäà î àüàñûí-
äàí îíà þäÿìÿéÿ âÿä âåðäèéè ãÿäÿð àüàñûíà þäÿìÿëèäèð, ùÿì÷èíèí,
îíà íÿ ãÿäÿð þäÿíèëèáñÿ, îíäà î èêèãàò ÿâÿçëÿ ãàéòàðìàëûäûð.

Ìàääÿ 36
1. ßýÿð ùÿð êèìñÿ áèð ýöí îüóðëàíìûø âÿ éà ãàðÿò åäèëìèø ÿøéà-
íû ùÿð êèìäÿñÿ òàïàðñà, ùàíñû êè, îíäàí à÷ûã-àéäûí èñòèôàäÿ åäÿð âÿ
áó áàðÿäÿ îíóí øàùèäëÿðè âàðäûð îíäà îíó úèíàéÿò áàøûíäà òóòìàãëà
ýöíàùëàíäûðìàã îëìàç, ùÿòòà ÿýÿð îíäà îüóðëàíìûø ÿøéà òàïûëñà áå-
ëÿ, ùÿðýàù î ÿââÿëëÿð ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëèáñÿ...
2. ßýÿð êèì ìÿùêÿìÿñèç ÿøéàíû ãàéòàðìàã èñòÿìèðñÿ, îíäà î ìÿù-
êÿìÿäÿí îíà ÿøéàíûí ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð. ßýÿð î, (îüóðëóã-
äà ýöíàùëàíäûðûëàí) áóíäàí èìòèíà åäèðñÿ, îíäà î (ãîíøóëàðûíû) êþìÿ-
éÿ ÷àüûðìàëû âÿ ÿýÿð î, úèíàéÿò áàøûíäà òóòóëàí êèìè ãà÷ìàüà úÿùä
åäÿðñÿ, îíó îüðó êèìè òóòóá ñàõëàìàã ëàçûìäûð. Ùÿðýàù êè, î, êþíöëëö
ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëÿðñÿ, î ãàíóíè éîëëà þç ÿøéàñûíû ÿëäÿ åòìÿëèäèð.
4. ßýÿð î äåñÿ êè, î ÿøéàíû öìóìè áàçàðäàí àëûá, àíúàã áèëìèð
êè, êèìäÿí (àëûá), îíäà îíó îüóðëóãäà ýöíàùëàíäûðìàã îëìàç. ßýÿð
êè, àëäûüû éåðè ýþñòÿðèá ñöáóò åòñÿ âÿ îíà àíä è÷ñÿ, àíúàã î ÿøéà
ö÷öí þäÿäèéè þç ïóëóíó èòèðèð. Î áèðè èñÿ îíäàí îüóðëàíàí âÿ ãàðÿò
åäèëÿí þç ÿøéàñûíû àëûð.
607
 5. ßýÿð î äåñÿ êè, ÿøéà îíà âåðèëèá âÿ éà î îíó (éÿíè ÿøéàíû ñà-
òûí) àëûá. Îíäà î, ÿøéàíû âåðÿíè ýþñòÿðìÿëèäèð..., ùàíñû êè, î ÿøéàíû
êèìäÿíñÿ àëûá âÿ î éåðè ýþñòÿðìÿëèäèð êè, ùàðàäàêû îíó (ÿøéàíû) ãÿ-
áóë åäèá. Î, àíä è÷ÿðÿê îíó (éÿíè, èääèà÷ûíû) ÿøéàíû âåðÿíèí éàíûíà
ýþíäÿðìÿëèäèð.
...ßøéàíû âåðÿí îíóí ÿâÿçèíÿ ÿøéà ö÷öí úàâàá âåðìÿëèäèð. Ùÿð-
ýàù êè, ÿøéàíû âåðÿí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàñà (éÿíè, ÿøéàíûí
îíóí îëäóüóíó âÿ áó ÿøéàíû îíóí þç òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèéèíè ñöáóò
åäÿ áèëìèðñÿ) îíäà î, éÿíè, ÿøéà êèìäÿ òàïûëûáñà ÿøéàíû ãàéòàðìàëû
âÿ úÿðèìÿ þäÿìÿëèäèð. Âÿ ÿýÿð îüóðëóã âÿ éà ãàðÿò öñòöíäÿ ìÿñó-
ëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿðñÿ, îíäà î ãàíóíà ìöâàôèã îëàðàã úàâàá âåðìÿ-
ëèäèð.
9. Ñèéàùû öçðÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ÿøéà, êèìäÿ òàïûëàðñà, îíäà ìÿù-
êÿìÿ îíó (ÿøéàíû) ãàíóíè éîëëà îíäàí àëàíà ãÿäÿð î, ÿøéàéà ñàùèá-
ëèéèíè ñàõëàìàëûäûð.

Ìàääÿ 38.
Äÿéìèø çÿðÿð þäÿíèëìÿëèäèð..., êèìèíñÿ ñÿùëÿíêàðëûüûíäàí àñûëû
îëìàéàðàã éà éàíüûíäàí âÿ éà ãóéóäàí ùàíñû êè, ÷ÿïÿðÿ àëûíìà-
éûá... (éÿíè êèìñÿ ãóéóéà äöøöá þëöðñÿ) âÿ éà ÿýÿð êèìñÿ ãóøà íè-
øàí àëûáñà, éà èíñàíû âÿ éà ùåéâàíû þëäöðöðñÿ, áóíà ýþðÿ îíóí ùÿ-
éàòûíäàí âÿ ñàüëàìëûüûíäàí èìòèíà åäèëìèð (éÿíè, îíà þëöì úÿçàñû
âÿ éà ôèçèêè úÿçà âåðèëìèð), áàõìàéàðàã àäàì þëöð. Ëàêèí î áóíà
ýþðÿ âåðýåëä þäÿìÿëèäèð.

Ìàääÿ 58.
2. Èíäè èñÿ þäÿíèëìÿëè îëàíëàðà äèããÿò éåòèðÿê. Ìöãÿääÿñ Âàðôî-
ëåìåé (24 àâãóñò) ýöíö áöòöí íþâ ÷èíø âÿ ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð ÷àòìà-
ëûäûð (éÿíè þäÿíèëìÿëèäèð). Ìöãÿääÿñ Âàëáóðã (11 ìàé) ýöíöíäÿ
ãóçóëàðäàí îíäà áèð ÷àòìàëûäûð. Óñïåíè Áîãîðîäèñè áàéðàìûíäà (15
àâãóñò) ãàçëàðäàí àëûíàí îíäà áèð ÷àòìàëûäûð. Ìöãÿääÿñ Èîùàíí
Êðåñòèòåë ýöíöíäÿ (24 èéóí) áöòöí íþâ ÿòëÿðäÿí àëûíàí îíäà áèð ùàí-
608
ñû êè, ïóëëà îíäà áèðè þäÿíèëèðäè. Ùàðàäàêû ïóëëà þäÿíèëìèðñÿ, îðàäà
þäÿíèøèí ìöääÿòè ìàë-ãàðà áàëà âåðÿí çàìàí îëóð. Ìöãÿääÿñ Ìàð-
ãàðèòà ýöíöíäÿ (13 èéóë) òàõûëäàí òóòóëàí áöòöí îíäà áèðëÿð... Ìö-
ãÿääÿñ Óðáàí ýöíöíäÿ (25 ìàé) öçöìëöêëÿðäÿí âÿ áàüëàðäàí îí-
äà áèð ÷àòìàëûäûð. Ùÿð êèìèíñÿ ÿêèíèíäÿí, ùàíñû êè, î þç êîòàíû èëÿ
øóìëàíûð, îíäà áèð î àíäàí òóòóëóð êè, î àðòûã ÿêèëìèø âÿ òÿìèçëÿí-
ìèøäèð. Äÿéèðìàíäàí ÷èíø .... î âàõò òóòóëóð þäÿíú ö÷öí òÿéèí îëó-
íàí ýöí àðòûã ÷àòìûø îëñóí.

Ìàääÿ 59.
1. ßýÿð ÷èíø ñàùèáè þç ÷èíøåâèêèíè þç ñàùèáëèéèíäÿí óçàãëàøäûð-
ìàã èñòÿéèðñÿ, àíúàã ÿýÿð î áó ñàùèáëèêäÿ äîüóëìàéûáñà, î (àüà)
îíà áó áàðÿäÿ Ñðåòåí (2 ôåâðàëäà) (ýöíöíäÿ) åëàí åòìÿëèäèð. ×èíøå-
âèê þçö äÿ ÿýÿð òîðïàüû òÿðê åòìÿê èñòÿéèðñÿ, åéíè èëÿ áó úöð ùÿðÿ-
êÿò åòìÿëèäèð.

ÛÛÛ ÊÈÒÀÁ

Ìàääÿ 3
Ãàðûíûíäà äèðè óøàã ýÿçäèðÿí ãàäûíûí äÿðè âÿ ñà÷ëàðûíû (áÿäÿí úÿ-
çàñû) ìÿùêóì åòìÿê îëìàç. Ùÿì÷èíèí, êÿìàüûëëû âÿ äÿëèëÿðè äÿ úÿ-
çàëàíäûðìàã îëìàç. Ùÿðýàù êè, îíëàð êèìÿñÿ çèéàí âóðóðäóëàðñà,
îíó îíëàðûí ãÿééóìëàðû þäÿìÿëèäèðëÿð.

Ìàääÿ 32
2. ßýÿð ùÿð êèìñÿ òÿñäèã åäèðñÿ êè, î àçàääûð. Àíúàã áàøãàñû èñÿ
òÿñäèã åäèð êè, áó îíóí òÿùêèìëèñèäèð (î áóíó éÿíè, òÿùêèìëè îëìàüà
ðàçûëûüûíû âåðèá) îíäà ÿýÿð áó ìÿùêÿìÿäÿ áàø âåðìÿéèáñÿ, î, áó-
íó àíä è÷ìÿêëÿ òÿêçèá åäÿ áèëÿð.
3. Ùÿðýàù î, òÿñäèã åòñÿ êè, àíàäàí îëàíäàí î, îíà (àüàíûí) òÿù-
êèìëèäèð, îíäà î èêè íÿôÿð àäàìëà ìöãÿääÿñëÿðÿ àíä è÷ìÿêëÿ îíó
609
(òÿùêèìëèíè) ñàõëàéà áèëÿð.
4. ßýÿð îíà (òÿùêèìëèéÿ) áàøãà àüà èääèà åäèðñÿ, îíäà î, áóíà
þçö 7 íÿôÿð ãîùóìó âÿ éà åòèáàðëû, ùþðìÿòëè àäàìëàðëà áèðëèêäÿ ùþ-
úÿò åäÿ áèëÿð.
5. ßýÿð àíúàã î (òÿùêèìëè) 7 íÿôÿð þç ãîùóìó èëÿ, ö÷ íÿôÿð àòà âÿ
ö÷ íÿôÿð àíà òÿðÿôèíäÿí îëìàãëà þç àçàäëûüûíû ñöáóò åäÿ áèëñÿ, îíäà î
þç àçàäëûüûíû ãîðóìàãëà, îíëàðûí ýÿòèðäèéè áöòöí øàùèäëÿðè êÿíàð åäèð.

Ìàääÿ 42
3. ....Äîüðóñóíó äåñÿê, ìÿíèì àüëûì áóíó êÿñìèð êè, ùÿð êèìñÿ
áàøãàñûíûí ìöëêèééÿòèíäÿ îëà áèëÿð.
6. Ùÿãèãÿòÿí òÿùêèì÷èëèê âÿçèééÿòè þç ìÿíáÿéèíè ìÿúáóð åòìÿ-
äÿí âÿ ÿñèðëèêäÿí ýþòöðöð âÿ ÿäàëÿòñèç çîðàêûëûãäàí íåúÿ êè, ãÿäèì
äþâðëÿðäÿí ÿäàëÿòëè îëìàéàí àäÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð âÿ èíäè èñÿ
îíó ùöãóãà äàõèë åòìÿê èñòÿéèðëÿð.

Ìàääÿ 45
1. ....Áöòöí èíñàíëàðà àèä îëàí âåðýåëä âÿ çÿðÿðèí þäÿíèëìÿñèíè
áèëèí. Êíéàçëàð, áàðîí, øåôôåí ðöòáÿñèíäÿ îëàí àäàìëàð – îíëàð âåð-
ýåëäèí âÿ äÿéìèø çÿðÿðèí þäÿíèëìÿñèíäÿ áÿðàáÿðäèðëÿð. Àíúàã
ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã êíéàç âÿ áàðîíëàðà ãûçûëëà þäÿéèðëÿð âÿ îí-
ëàðà 12 ãûçûë ïåííèíã þäÿéèðëÿð. Îíëàðäàí ùÿð áèðè ö÷ ýöìöø ïåí-
íèíãÿ áÿðàáÿð ýÿëèð. Ãûçûë ïåííèíãèí äèýÿðè îí ýöìöøÿ áÿðàáÿð òó-
òóëóð. Áåëÿëèêëÿ, 12 ïåííèíã 30 øèëëèíã òÿøêèë åäèð. Àçàä øåôôåí ðöò-
áÿñèíäÿ îëàí àäàìëàð òàìäÿéÿðëè ïåííèíãÿ áÿðàáÿð îëàí 30 øèëëèíã
þäÿéèðëÿð... Îíëàðûí âåðýåëäè 18 ôóíò òàì äÿéÿðëè ïåííèíãÿ áÿðà-
áÿðäèð.
2. Àðâàä ÿðèíèí âåðýåëäèíèí âÿ ÿâÿçèí þäÿíèëìÿñèíèí éàðûñûíà
ìàëèê îëóð. Ãûç âÿ ÿðäÿ îëìàéàí ãàäûí äîüóëäóüó (ñèëêÿ) ìöâàôèã
îëàðàã ÿâÿçèí éàðûñûíû þäÿéèð.
4. ×èíøåâèê àäëàíàí âÿ ìÿùêÿìÿäÿ øóëòãåéñ êèìè èøòèðàê åäÿí
èúëàñ÷û ÿâÿç ö÷öí 15 øèëëèíã âÿ âåðýåëäÿ ýþðÿ 10 ôóíò àëûð.
610
 6. Äèýÿð àçàäëàð (àçàä ÿùàëè) ýÿëìÿëÿð àäëàíûð, îíëàð ãîíàãëàð êè-
ìè ýÿëèá-ýåäèðëÿð âÿ þëêÿäÿ òîðïàã ñàùèáëèéèíÿ ìàëèê äåéèëäèðëÿð.
Îíëàð äà ùÿì÷èíèí, ÿâÿç ýþðÿ 15 øèëëèíã âÿ âåðýåëäÿ ýþðÿ 10 ôóíò
þäÿéèðëÿð.
7. Ëèòëÿðèí ÿâÿçè 12 øèëëèíã âÿ 6 ïåííèíã âÿ ÷åðò ãÿïèêëèê (éà-
ðûìãðóøëóã) òÿøêèë åäèð âÿ îíëàðûí âåýåëäè 9 ôóíòäóð.
8. Èêè éóí ÿëúÿê âÿ áèð ÿäÿä àðàáà éàáàñû áàòðàêëàðûí (ìóçäóðëà-
ðûí) ÿâÿçèíèí þäÿíèëìÿñèíè òÿøêèë åäèð...
9. Ìþìöíëÿðèí óøàãëàðûíà âÿ ãàíóíñóç äîüóëìóøëàðà ÿâÿç îëà-
ðàã èêèëëèê þêöçöí ÷ÿêÿ áèëÿúÿéè ãÿäÿð èêè àðàáà îò âåðèëèð. Àêòéîð-
ëàð âÿ áöòöí ùàìûñû, ùàíñû êè, þçëÿðèíè áàøãàñûíûí ñàùèáëèéèíÿ âåðè-
ëÿðñÿ, (îíäà) ùÿìèí àäàìûí êþëýÿñè êèìè õèäìÿò åäèðëÿð. Ìöçäëö
äþéöø÷öëÿðÿ (òÿêáÿòÿê äþéöøëÿðÿ ýþðÿ) âÿ îíëàðûí þâëàäëàðûíà,
ÿâÿç îëàðàã ãàõëàíäà ýöíÿøèí ïàðëàã ÿêñè âåðèëèð.
11. Ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëÿí âåðýåëä àëìûð. Áóíóíëà áåëÿ,
ùÿð êèìñÿ îíëàðäàí áèðèíè éàðàëàéûð, ãàðÿò åäèð âÿ éà þëäöðöð âÿ éà
ùöãóãëàðäàí ìÿùðóì åäèëÿí ãàäûíû çîðëàéûðñà, áóíóíëà äà, êðàë ñöë-
ùöíö ïîçóð, îíó (êðàëûí) ñöëùöïîçìà ãàíóíà ýþðÿ ìöùàêèìÿ åò-
ìÿê ëàçûìäûð.

Ìàääÿ 61.
1. Ùÿð îí ñÿêêèç ùÿôòÿäÿí áèð ãðàô þç ìÿùêÿìÿñèíèí èúëàñûíû ....
ìöÿééÿí åäèëìèø éåðäÿ òÿéèí åòìÿëè ùàíñû êè, îðäà øóëòãåéñ âÿ øåô-
ôåíëÿð âÿ ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð.

611
 ÀËÌÀÍÈÉÀ ÔÅÎÄÀË ÙÖÃÓÃÓ ÊÀÐÎËÈÍÀ
(1532)

Àëìàíèéà èìïåðàòîðó Â Êàðëûí (1500-1558-úè èëëÿð) äþâðöíäÿ

âåðèëìèø ãàíóííàìÿ ôåîäàëèçì äþâðö ãàíóí êöëëèééàòëàðûíûí ÿí õà-
ðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèðäè. Àëìàíèéàíûí ãèñìÿí ìöë-
êè, ÿñàñÿí úèíàéÿò âÿ úÿçà ïðîñåññóàë ìÿúÿëëÿñè 1525-úè èë êÿíäëè
ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, 1532-úè èëäÿ âåðèëìèøäèð. Êàðîëèíà úèíàéÿò
ùöãóã íîðìàëàðûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè ãîðõóòìàã, úèíàéÿò ïðîñåññóàë
íîðìàëàðû èñÿ ÕÛÛÛ ÿñðäÿí êàòîëèê êèëñÿñè òÿðÿôèíäÿí áèäÿò÷èëÿðÿ ãàð-
øû òÿñèñ åäèëìèø èíêèâèçàñèéà ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê
èáàðÿò îëìóøäóð.
Êàðîëèíà èêè ùèññÿéÿ áþëöíöðäö:
Áèðèíúè ùèññÿ ïðîññåñóàë ùöãóã íîðìàëàðûíû èêèíúè ùèññÿ èñÿ, úè-
íàéÿò âÿ úÿçà ñèñòåìèíè ÿùàòÿ åäèðäè.
“Êîíñòèòóòèî Úðèìèíàëèñ Úàðîëèíà” âÿ éà ñàäÿúÿ”Êàðîëèíà”
èìïåðàòîð Â Êàðëûí àäûíà óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Ìÿúÿëëÿäÿ úèíàéÿò-
ëÿðèí àøàüûäàêû íþâëÿðèíè ãðóïëàøäûðìàã îëàð:
1. Äèí ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – àëëàùñûçëûã, úàäóýÿðëèê éàëàí-
äàí àíäè÷ìÿ.
2. Äþâëÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – õÿéàíÿò, “èõòèøàø”, “çåì ñö-
ëöíö” ïîçìàã, ñàõòà ñèêêÿ êÿñìÿ, ãóëäóðëóã.
3. Ìöëêèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – îüóðëóã, ñîéüóí÷óëóã,
éàíüûí âÿ ñ.
4. Øÿõñèééÿò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – ãÿòë, áÿäÿí öçâëÿðèíÿ
õÿñàðÿò, çîðëàìà , áþùòàí, òÿùãèð.
5. Ìÿíÿâèééàò ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – ÷îõàðâàäëûëû, ÿð-àðâàä
ñÿäàãÿòèíèí ïîëçóëìàñû, ãàí ãîùóìëàðû àðàñûíäà úèíñè ÿëàãÿ, ïîç-
üóíëóã, âàñèòÿ÷èëèê (àðàäöçÿëòìÿ, îüðàøëûã), àçéàøëû óøàãëàðû éîëäàí
÷ûõàðìàã.
6. Ìÿùêÿìÿ ãàéäàëàðû ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – éàëàíäàí àíä
è÷ìÿê âÿ éàëàíäàí øàùèäëèê åòìÿê.
612
 7. Òèúàðÿò ãàéäàëàðû ÿëåéùèíÿ îëàí úèíàéÿòëÿð – ÷ÿêèäÿ âÿ þë÷÷ö-
äÿ àëäûòìàã
“Êàðîëèíà”äà úÿçàëàðûí àøàüûäàêû íþâëÿðè òÿñáèò åäèëìèøäèð:
1. Þëöì úÿçàñû (áàøûí êÿñèëìÿñè, àñìàã, éàíäûðìàã, øàããàëà-
ìàã, äèðè áàñäûðìàã);
2. Áÿäÿí öçâëÿðèíèí êÿñèëìÿñè âÿ ôèçèêè úÿçàëàð (äèëèí, ãóëàüûí,
áàðìàüàí êÿñèëìÿñè);
3. Ðóñâàé÷ûëûã úÿçàëàðû (ðóñâàé÷ûëûã äèðÿéèíÿ áàüëàìàã, ðöòáÿ âÿ
øÿðÿôäÿí ìÿùðóì åòìÿê);
4. Âÿòÿíäÿí ñöðýöí åòìÿê;
5. Úÿðèìÿ;
6. ßëàâÿ úÿçàëàð: ùÿáñõàíà, ðóñâàé÷ûëûã äèðÿéèíÿ áàüëàìàã.
Êàðîëèíàíûí áÿçè ìàääÿëÿðèíèí ìÿòíè:

Ìàääÿ 22.
Úèíàéÿòèí ÿñàñ ñöáóòó, ùÿð ùàíñû áèð úèíàéÿòÿ ýþðÿ úÿçàíûí âåðèë-
ìÿñè äåéèë, èøýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðìÿíèí òÿéèí åäèëìÿñèäèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùå÷ êèìÿ éàëíûç àäè ñöáóòëà, äÿëèëëÿ, ùÿ-
ãèãòèí âÿ éà øöáùÿëÿðèí ÿëàìÿòëÿðè ÿñàñûíäà ùÿð ùàíñû áèð úÿçà âåðè-
ëÿ áèëìÿç. Îíóí ÿñàñûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð ñöáóòëàðûí îëìàñûíà áàõìà-
éàðàã àíúàã èøýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðìÿ ÿñàñûíäà àëûíàí åòèðàô åòèáàðëû
ñöáóò ùåñàá åäèëèð.
Ùÿð ùàíñû áèð øÿõñ ãÿòè îëàðàã úèíàéÿò úÿçàñûíà ìÿùêóì åòìÿê
ö÷öí ùÿð ùàíñû áèð åùòèìàëëàð âÿ éà ýöìàíëàð äåéèë îíóí þçöíöí
øÿõñÿí åòèðàôû âÿ éà øàùèäëèê éÿíè òÿêçèá îëóíìàç ñöáóòëàðûäûð.

Ìàääÿ 23.
Úèíàéÿò ÿìÿëèíèí êèôàéÿò ãÿäÿð äÿëèëè âÿ ñöáàòëàðû ùàíñû ôîðìà-
äà îëà áèëÿð.
Èøýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðìÿíèí àïàðûëìàñû ö÷öí èêè íÿôÿð ëÿéàãÿòëè
øàùèäèí èôàäÿñè ëàçûìäûð. Ùàíñû êè, ñîíðàäàí áàøãà ìàääÿëÿðäÿ ýþñ-
òÿðèëÿúÿêäèð.
613
 ßñàñ úèíàéÿò ùàäèñÿñè áèð íÿôÿð ëÿéàãÿòëè øàùèäèí äÿëèëè íÿòèúÿñèí-
äÿ ñöáóòà éåòèðèëÿ áèëÿð ùÿì äÿ, áóíóíëà áÿðàáÿð ìÿúÿëëÿíèí 30
ìàääÿñèíäÿ éàçûëû ñöáóò îëàðàã ìöâàôèã èøëÿðäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.

Ìàääÿ 25.
Áöòöí úèíàéÿòëÿðÿ àèä îëàí öìóìè äÿëëèëÿð âÿ ñöáóòëàðûí àðàøäû-
ðûëìàñû.
ßââÿëà øöáùÿëè àäàì, øàéÿëÿðÿ ýþðÿ, òÿùëöêÿëè âÿ éöíýöë õàñèé-
éÿòëè ñÿôåù êå÷ìèøè îëàí ùàíñû ùåñàá åòìÿê îëàð êè, î úèíàéÿò åòìÿ-
éÿ ñþâãëöäöð ùÿì÷èíèí ùÿìèí àäàì ÿââÿëëÿðäÿ áó êèìè úèíàéÿò åò-
ìèø êèìÿñÿ òÿúàâöç åòìèø âÿ éà áóíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèë-
ìèøäèðìè? Àíúàã áó áàðÿäÿ õÿáÿð èòòèùàì îëóíàíûí äöøìÿíëÿðèí-
äÿí âÿ éà äöøöíúÿñèç àäàìëàðäàí äåéèë ãÿðÿññèç âÿ âèúäàíëû àäàì-
ëàðäàí àëûíìàëûäûð.
Èêèíúèñè, øöáùÿëè àäàì úèíàéÿò éåðèíäÿ îíóí ö÷öí ãÿôëÿòÿí òÿù-
ëöêÿëè âÿ øöáùÿëè ùàëëàðëà ðàñòëàøàðñà.
Ö÷öíúöñö, î ùàëäà êè, ìöãÿññèðè úèíàéÿòèí òþðÿäèëäèéè éåðäÿ
îðàéà ýåäÿíäÿ âÿ îðàäàí ýÿëÿíäÿ àíúàã î òàíûíìûðñà, îíäà òÿùãè-
ãàò àïàðûëìàëû, øöáùÿëè ýþñòÿðèëÿí ãèéàôèéÿ ýåéèì âÿ éàðàã àò âÿ éà
äèýÿð ùÿð íÿñÿ, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèðè ìÿ-
ëóì îëàðñà.
Äþðäöíúöñö, èòòèùàì îëóíàí áó êèìè úèíàéÿòëÿðäÿ âàõòèëÿ
ìÿùêóì åäèëìèø àäàìëàðëà, áèð éåðäÿ éàøàéûá âÿ éà öíñèééÿòäÿ
îëóðñà.
Áåøèíúèñè, çÿðÿðèí âÿ éà õÿñàðÿòèí âóðóëìàñû áàðÿäÿ äèíäèðèëìÿ
àïàðûëìàëû òþðÿäèëìèø úèíàéÿòèí áàø âåðìÿñèíäÿ øöáùÿëè áèëèíÿí
äöøìÿí÷èëèêäÿ, ïàõûëëûãäà ýþçëÿíèëÿí òÿùëöêÿäÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû
áèð õåéðèí ýöäöëìÿñèíäÿ ìàðàãëûäûðñà.
Àëòûíúà, ÿýÿð éàðàëû âÿ éà çÿðÿð÷ÿêÿí áàøãà ñÿáÿáëÿðäÿí þçëÿ-
ðè êèìëÿðèíè úèíàéÿòäÿ ýöíàùëàíäûðûð þçö äÿ þëöì éàòàüûíäà îëìàã-
ëà èòòèùàìû þç àíäû èëÿ òÿñäèã åäÿðñÿ.
Éåääèíúèñè, ÿýÿð ùÿð êèìñÿ úèíàéÿò áÿùàíÿñè èëÿ ãà÷ãûí îëàðñà
614
 Ìàääÿ 26.
Ñÿêêèçèíúèñè, ùÿð ùÿð êèìñÿ áàøãà àäàìëà ìöùöì ÿìëàê ìöáà-
ùèñÿñè åäèðñÿ èøèí áþéöê ùèññÿñè îíóí ãèäà, ìàë âÿ ÿìëàêû èëÿ ÿëàãÿ-
äàð îëàðñà, îíäà î ÿêñ òÿðÿôäÿí áþéöê ìÿðùÿìÿòñèç ùåñàá åäèëÿúÿê-
äèð. Îíà ýþðÿ äÿ ÿýÿð îíóí ðÿãèáè ïðîñåñ ìöääÿòèíäÿ ýèçëè þëäöðö-
ëÿðñÿ îíà ãàðøû ôèêèð éàðàíàúàã... ãÿòëè î òþðÿäèá âÿ ÿýÿð áó àäàì
äàâðàíûøû èëÿ øöáùÿ äîüóðóðñà êè, ãÿòë îíóí òÿðÿôèíäÿí åäèëèá, ÿýÿð
îíäà êèôàéÿò ãÿäÿð áÿðàÿò ãàçàíìàã èìêàíû éîõäóðñà î ùÿáñõàíà-
éà ñàëûíìàëû âÿ èøýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðèëìÿëè èäè.

Ìàääÿ 27.
Éóõàðûäà òÿñáèò åäèëÿí áþëìÿ âÿ éà áÿíäëÿðèí øöáùÿëèëÿð áàðÿäÿ-
êè ìàääÿëÿðè áèðëèêäÿ âÿ éà àéðû-àéðûëûãäà ñöáóòëàð éàðàòìàñû âÿ áó-
íóí èøýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðìÿ êå÷èðèëìÿñè ö÷öí êèôàéÿò åäèá-åòìÿ-
ìÿñè áàðÿäÿêè ãàéäàëàðû.
Éóõàðûäà òÿñáèò åäèëÿí 8 áþëìÿ âÿ ìàääÿëÿðèí èøýÿíúÿ àëòûíäà
äèíäèðìÿ àïàðûëìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí íîðìàëàðû àéðû-àéðûëûãäà ñö-
áóòëàðûí ãàíóíàóéüóí îëìàìàñû, ùàíñû êè, èøýÿíúÿíèí âåðèëìÿñèíÿ
êèôàéÿò åòìèð ùÿì÷èíèí ùÿð ùàíñû áèð àäàìà ãàðøû ìÿõôè øöáùÿëÿðèí
îëìàñû áàðÿäÿ áþëìÿ âÿ ìàääÿëÿðèí ìÿúìóñó ùàêèìëÿð âÿ éà ùà-
êèìèééÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿðÿê éîõëàíûëìàëûäûð êè, èø-
ýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðìÿ àïàðìàã ö÷öí éóõàðûäàêû ìàääÿëÿðäÿ ýþñ-
òÿðèëÿí äÿëèëëÿð êèôàéÿò åäèðìè? ÷öíêè àøàüûäàêû ìàääÿëÿðäÿ àéðû-àé-
ðûëûãäà ñàíáàëëû ñöáóòëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ áóíà ýþðÿ äÿ èø-
ýÿíúÿ àëòûíäû èñòèíòàã àïàðûëìàñû ö÷öí ÿñàñ îëàúàüû òÿñáèò åäèëèð.

Ìàääÿ 29.
Öìóìè ñöáóòëàð âÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíèí àéðû-àéðûëûãäà èøýÿíúÿ àë-
òûíäà äèíäèðìÿ àïàðûëìàñû ö÷öí êèôàéÿò åòìÿñè.
ßýÿð, áèðè úèíàéÿò åäÿðêÿí íÿéèñÿ èòèðèð, ñàëûð âÿ éà þçöíäÿí ñîí-
ðà éåðäÿ ãîéóá ýåäèð âÿ îíóí òàïûá âÿ ìöÿééÿí åäèðëÿðñÿ, áóíëàð
ýöíàùêàðà ìÿõñóñäóð, áóíäàí ñîíðà òÿùãèã åäèëèð êè, êèì áèëàâàñè-
615
òÿ ùàäèñÿäÿí ãàáàã èòèðèëìèø ÿøéàëàðûí ñàùèáè îëóáñà, îíà ãàðøû èø-
ýÿíúÿ àëòûíäà äèíäèðèëìÿ òÿòáèã åäèëìÿëèäèð.

Ìàääÿ 30. Éàðûñöáóòëàð ùàããûíäà.

ßýÿð ùÿð êèìñÿ ÿñàñëû îëàðàã úèíàéÿò ùàäèñÿñèíèí ÿñàñ ìÿãàìû-
íû áèð íÿôÿð ëÿéàãÿòëè âÿ ãöñóðñóç øàùèä âàñèòÿñèëÿ ñöáóò åäÿðñÿ, ùÿ-
ìèí àäàì éàðûñöáóò åäÿí àäëàíûð. Áó êèìè éàðûñöáóòëàð úèíàéÿòèí
à÷ûëìàñûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð òóòàðëû äÿëèë âÿ ñöáóòóäóð. Ëàêèí êèìñÿ
ÿñë ùÿãèãÿòèí áàøãà ÿëàìÿòëÿðèíè äÿëèë, ñöáóò åòìÿê èñòÿéèðëÿðñÿ, îí-
ëàð áóíó ÿí àçû èêè ðÿùìëè, ëÿéàãÿòëè âÿ ãöñóðñóç øàùèäëÿðèí èøòèðàêû
èëÿ åòìÿëèäèð.

Ìàääÿ Ë.ÕÂÛÛ. Ãÿíàÿòáÿõø øàùèäëèê ùàããûíäà

ßýÿð úèíàéÿò èøè ÿí àçû èêè âÿ ö÷ íÿôÿð åòèìàäà ëàéèã îëàí ìÿð-
ùÿìÿòëè øàùèäëÿðèí âåðäèéè èôàäÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ, ÿñë ùÿãèãÿò ùàããûí-
äà äîëüóí òÿÿññöðàò àëûíäûãäàí ñîíðà, úèíàéÿò èøè ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèí-
äÿí îíà ìöâàôèã ùþêìöí âåðèëìÿñè èëÿ õèòàì îëóíìàëäûð.

Ìàääÿ Ñ.ÛÕ. Úàäóýÿðëèéÿ ýþðÿ úÿçà

ßýÿð ùÿð êèìñÿ úàäóýÿðëèêëÿ èíñàíëàðà çÿðÿð âÿ éà çèéàí âóðàð-
ñà, îíäà î þëöì úàçàñûíà ìÿùêóì åäèëìÿëè âÿ áó úÿçà îääà éàí-
äûðìàãëà èúðà îëóíìàëûäûð.

Ìàääÿ Ñ.ÕÕÛÂ. Õÿéàíÿòëÿðÿ äàèð úÿçà

Êèì, ãÿñäÿí õÿéàíÿò åäÿðñÿ, àäÿò ùöãóãóíà ýþðÿ øàããàëàíìàã-
ëà ãÿòëÿ éåòèðèëìÿëèäèð. ßýÿð áó ãàäûí îëàðñà, îíó ñóäà áîüìàã ëà-
çûìäûð. ßýÿð î ùàëäà êè, õÿéàíÿò áþéöê çèéàí âÿ ðöñâàé÷ûëûã ýÿòè-
ðÿðñÿ âÿ ÿýÿð õÿéàíÿò þëêÿíèí, øÿùÿðèí, àüàíûí, ÿð-àðâàääàí áèðèíèí
âÿ éà ãîùóìëàðûí ÿìÿëëÿðèíÿ àèä îëàðñà, îíäà ìöãÿññèðè ãÿòëÿ éå-
òèðìÿìèøäÿí ÿââÿë ñöðöéÿðÿê (ãÿòë îëóíàúàüû éåðÿ) ýÿòèðìÿê âÿ éà
êÿëáÿòèíëÿ ÿçàá âåðìÿê ëàçûìäûð. Áÿçè ùàëëàðäà õÿéàíÿò úèíàéÿòè åò-
ìèøèí ÿââÿëúÿ áàøûíû êÿñìÿê, ñîíðà èñÿ øàããàëàìàã ëàçûìäûð
616
 Ìàääÿ Ñ.ÕÕÂÛÛ. Î úÿçàëàðûí ùàããûíäà êû, êèì õàëãû
èüòèøàøëàðà ñþâã åäèð
ßýÿð ùÿð êèìñÿ þëêÿäÿ, øÿùÿðäÿ, õöñóñè ñàùèáëèêäÿ âÿ ÿéàëÿòäÿ
ãÿñäÿí ñàäÿ õàëãûí ùàêèìèééÿò ÿëåéùèíÿ ãàðøû òÿùëöêÿëè èõòèøàøûíû
òÿøêèë åäÿðñÿ âÿ áó ãåéäÿ àëûíàðñà, îíóí úèíàéÿòèíèí àüûðëûã äÿðÿúÿ-
ñè âÿ òÿùëöêÿëèëèéè íÿçÿðÿ àëûíàðàã, áàøû êÿñèëìÿëè âÿ éà ãàì÷û úÿ-
çàñû âåðìÿêëÿ éàøàäûüû þëêÿäÿí, äèéàðäàí, ìÿùêÿìÿ âèëàéÿòèíäÿí,
øÿùÿð âÿ éà èüòèøàø ãàëäûðäûüû éåðäÿí ãîâóëìàëûäûð.

Ìàääÿ Ñ.ÕÕÕÛ. Þç óøàãëàðûíû þëäöðÿí ãàäûíûí

úÿçàëàíäûðûëìàñû ùàããûíäà
Ãàäûí ùàíñû êè, ïèñ íèééÿòëÿ, ýèçëè âÿ þç èðàäÿñè èëÿ þç óøàüûíû þë-
äöðÿðñÿ, àäÿò ùöãóãóíà ýþðÿ äèðè áàñäûðûëàúàã âÿ èòèóúëó øèøëÿðëÿ áó-
ðóëàúàã.

Ìàääÿ Ñ.ÕÕÕÛÛÛ. Ùàìèëÿ ãàäûíëàðûí óøàã ñàëìàñûíà ýþðÿ

âåðèëÿí úÿçàëàð
ßýÿð ùÿð êèìñÿ ãàäûíûí óøàã ñàëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí çîðàêûëûã
åäÿðñÿ, çèéàíëû éåìÿê âÿ éà è÷êè âåðÿðñÿ, ùÿì÷èíèí ÿýÿð êèìñÿ êè-
øèíèí âÿ éà ãàäûíûí ñîíñóç ãàëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí úèíàéÿò åäèáñÿ
âÿ ÿýÿð áó ÿìÿë áèëÿðÿêäÿí ïèñ íèééÿòëÿ åäèëèáñÿ, îíäà êèøèíèí ãû-
ëûíúëà áàøû âóðóëìàëû, ãàäûí èñÿ áàõìàéàðàã þç-þçöíÿ åäèá, éà ñóäà
áîüóëìàëû âÿ éà áàøãà ôîðìàäà þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìÿëè èäè.

Ìàääÿ ÑË.ÂÛÛ. ßââÿëúÿ äàùà êè÷èê ýèçëè áàø âåðìèø

îüóðëóã ùàããûíäà
ßýÿð ùÿð êèìñÿ èëê äÿôÿ îëàðàã 5 ãóëäåí ìÿáëÿüèíäÿí àç îëàí
ÿøéàëàðû îüóðëàéàðñà âÿ áó çàìàí îüðóíó ýèçëÿíäèéè éåðÿ ãÿäÿð
ùàéëàìàã, ýþðìÿê âÿ éà òóòìàã ìöìêöí îëìàéàðäûñà, ùÿì÷èíèí, î
ùÿð ùàíñû òèêèíòè ñûíäûðìàäàí è÷ÿðè äàõèë îëóðñà âÿ 5 ãóëäåí ìÿáëÿ-
üèíäÿí àç îüóðëóã åäÿðñÿ, áó îüóðëóã ýèçëè âÿ ÿí êè÷èê ùåñàá åäèëèð-
äè. ßýÿð áåëÿ îüóðëóã ñîíðàëàð à÷ûëàúàã âÿ îüðó îüóðëàíìûø ÿøéàëàð-
617
ëà âÿ îíëàðñûç òóòóëàúàãñà, îíäà ùàêèìëÿðèí ùþêìö èëÿ îüóðëàíìûø
ÿøéàíûí èêèãàò äÿéÿðèíäÿ çÿðÿð þäÿìÿëèäèð. ßýÿð îüðó îüóðëàíìûø
ÿøéàíûí èêèãàò äÿéÿðèíè þäÿìÿéÿ èìêàí îëìàäûüû ùàëäà, î áèð íå÷ÿ
ìöääÿòÿ ùÿáñõàíàéà ñàëûíìàëûäûð.
Ùÿáñõàíàäàí àçàä åäèëäèêäÿí ñîíðà îüðó ùÿáñõàíàäà ãèäàëàí-
ìàäûüûíûí ÿâÿçèíè þäÿìÿëè, ùÿáñõàíàäàêû äóñòàãëàðà îíà ýþñòÿðè-
ëÿí êþìÿéÿ ýþðÿ ïóë þäÿìÿëè... áóíäàí ÿëàâÿ î ÿáÿäè îëàðàã ñöëùö
ãîðóéàúàüû áàðÿäÿ àíä è÷ìÿëèäèð.

Ìàääÿ ÑË.ÛÕ. Äàùà àüûð, òÿùëöêÿëè, ñîõóëìàãëà âÿ éà

ñûíäûðìàãëà òþðÿäèëÿí îüóðëóãëàðà äàèð
ßýÿð îüðó ... ýöíäöç âÿ éà ýåúÿ ñîõóëìàãëà âÿ éà ñûíäûðìàãëà
ùÿð êèìèíñÿ åâèíÿ âÿ éà àìáàðûíà ñèëàùëà äàõèë îëóðñà, îíà ìöãàâè-
ìÿò ýþñòÿðÿíè ñèëàùëà éàðàëàéûðñà....áåëÿ îüóðëóã õöñóñè òÿùëöêÿëè
äöøöíöëìöø, ñîõóëìàãëà âÿ éà ñûíäûðìà åäèëÿí àüûð úèíàéÿò ùåñàá
åäèëèð, îíäàí àñûëû îëìàéàðàã áó îüóðëóã èëê äÿôÿ âÿ éà òÿêðàðÿí åäè-
ëèá, áþéöê âÿ éà êè÷èê ìèãäàðäà ÿøéà îüóðëàíûá âÿ îíà ãÿäÿð âÿ éà
îíäàí ñîíðà îüðó èôøà îëóíàúàã. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ âÿ áóíà îõøàð
ùàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ êèøè àñûëìàãëà úÿçàëàíäûðûëìàëû, ãàäûíëàð èñÿ ñóäà
áîüóëìàëû...ýþçö ÷ûõàðûëìàëûâ âÿ éà áèð ÿëè êÿñèëìÿëè âÿ éà áàøãà
àüûð ìöâàôèã úÿçàëàðëà úÿçàëàíäûðûëìàëûäûðëàð.

Ìàääÿ ÑË.ÕÛ. Ö÷öíúö äÿôÿ åäèëìèø îüóðëóã ùàããûíäà.

ßýÿð ùÿð êèìñÿ ö÷öíúö äÿôÿ îüóðëóü åäÿðñÿ âÿ ö÷öíúö îüóðëóã
òàì ìöÿééÿí åäèëÿðñÿ, ÿâÿëëÿð úèíàéÿòèí à÷ûëìàñûíûí èçàù åäèëäèéè
êèìè, îíäà î ÷îõñàéëû èôøàåäèëìèø (áÿäíàì, ïèñ àä ÷ûõàðìûø) îüðó
ùåñàá åäèëÿúÿê âÿ î úèíàéÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð òóòóëàúàã êè, êèìñÿ çîðà-
êûëûã åäèá âÿ þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóìäóð; êèøè àñûëìàëûäûð, ãàäûí èñÿ
ñóäà áîüóëìàëû âÿ éà ùÿð áèð àëìàí òîðïàüûíûí (âèëàéÿòèíèí) àäÿòè
öçðÿ úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð.

618
 ËÈÒÂÀ ÑÒÀÒÓÒÓ
1529-úó èë

Áèç Ñèãçìóíä, àëëàùûí ìÿðùÿìÿòè èëÿ ïîëøà êðàëû âÿ Áþéöê Ëèòâà,

ðóñ, ïðóññ, æåéìàòèéà, ìàçîâèéà âÿ á. êíéàçû, ùÿðòÿðÿôëè äöøöíöëìöø,
íÿúèá ìÿãñÿäëÿ âÿ áèçèì Áþéöê Êíéàç ìÿðùÿìÿòè èëÿ õðèñòèàí ãàíóí-
ëàðûíû òÿòáèã åòìÿê àðçóñó èëÿ áöòöí ðóùàíèëÿðÿ, êíéàçëàðà, õîðóã ïàíëà-
ðûíà, ÿéàíëàðà, íÿúèá úÿíýàâÿðëÿðÿ, øëéàõòà âÿ áöòöí ïîñïîëèòèéàéà âÿ
îíëàðûí òÿáÿÿëÿðèíÿ, áèçèì Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíûí éåðëè ÿùàëèñèíÿ,
îíëàðûí ùàíñû ñèëêÿ âÿ ìÿíøÿéÿ äàõèë îëìàãëàðûíäàí àñûëû îëìàéàðàã,
îíëàðûí áöòöí ùöãóãëàð âÿ êèëñÿ ïðèâèëåéëÿðè ùÿì êàòîëèê, ùÿì÷èíèí ïðà-
âîñëàâ òÿðèãÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ùÿì÷èíèí äÿ äöíéÿâèëÿðèí ïðèâè-
ëåéëÿðèíèí äÿ,ùàíñû êè, îíëàð êðàë âÿ áþéöê êíéàçëàðûí íóðëó ñèìàëàðûí-
äàí, áèçèì àòàìûç Êàçèìèðäÿí âÿ ãàðäàøûìûç Àëåêñàíäðäàí àëìûøëàð,
áèçèì ÿúäàäëàð, îíëàðûí ñàüëûüûíäà îíëàðûí ñàùèáëèéè âÿ ñÿðáÿñòëèéè, àñûëû
îëìàéàðàã ùàíñû òàðèõëÿ, ëàòûí âÿ éà ðóñ, áó àçàäëûã âåðèëèáìè? ×ûõàí
ìÿëóìàòëàð âÿ èìòèéàç ïðèâëåéëÿðè, þçöíäÿ ÿäàëÿòè ãóðàí, àðçó åäèðèê êè,
îíóí ãöââÿñè îëñóí, ÿýÿð êè, îíëàð áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí èìòèéàç îëàðàã
âÿ ñþçáÿñþç áèçèì ëèñòëÿðäÿí ÷ûõàðûëûá, ùàíñû êè, áèç þçöìöçöí áþéöê
êíéàç èëÿ âÿ áèçèì øÿõñÿí ìöãÿääÿñ éåâàíýåëèéà àíäûìûçëà þùäÿëèê
ýþòöðöðê êè, ãîðóéàã âÿ ñàõëàéàã, íåúÿ êè, þùäÿéÿ ýþòöðöðöê âÿ ñþç âå-
ðèðèê êè, òÿñäèã åäÿê âÿ ìþùêÿìëÿíäèðÿê îíëàðûí ùàìûñûíû ãàíóíëà,
àäÿòëÿ âÿ ìàääÿëÿðëÿ; ìÿðùÿìÿòèìèçëÿ, õåéèðõàùëûüûìûçëà âÿ áèçèì
ñÿõàâÿòèìèçëÿ, áèç ãÿðàðà ýÿëèðèê êè, îíëàðû òÿñäèã åäÿê âÿ ìþùêÿìëÿí-
äèðÿê, íåúÿ êè, òÿñäèã åäèðèê âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèðèê, ÿìð åäÿðÿê ùåñàá
åäèðèê êè, îíëàð ÿáÿäè îëàðàã ãàíóíè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð.

Û ÁÞËÌß

Ìàääÿ 1. Áþéöê Êíéàç åëàí åäèð êè, ùå÷ êèìè èôòèðà÷ûíûí ñþçöëÿ
ñöáóòñóç úÿçàëàíäûðìàéàúàã, ùÿòòà áó èø îíóí ÿëàùÿçðÿòèí øÿðÿôè èëÿ
619
áàüëû îëñà áåëÿ. ßýÿð êèìñÿ áàøãàñûíà áþùòàí àòìàãëà îíó ýöíàù-
ëàíäûðàðñà, îíäà î þçö úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð.

Ìàääÿ 2. Êèìñÿ Áþéöê Êíéàçûí øÿðÿôèíè òÿùãèð åäÿðÿê,

áóíó äöøìÿí òîðïàãëàðûíà ãà÷ìàãëà áèëäèðÿðñÿ
Äöøìÿí òîðïàüûíà êå÷ÿí ìöãÿññèð ðöòáÿäÿí ìÿùðóì åäèëèð,
îíóí ìöëêè èñÿ íÿ óøàãëàðûíà, íÿ ãîùóìëàðûíà, àíúàã áèçÿ Áþéöê
Êíéàçà ÷àòûð.

Ìàääÿ 3. ßýÿð êèì ìöëê àëàðñà âÿ éà ýèðîâ ýþòöðÿðñÿ,

ñîíðà èñÿ î äöøìÿí òîðïàüûíà ãà÷àðñà
ßýÿð áó úèíàéÿòè åòìèø øÿõñ þëêÿíè òÿðê åòìÿìèøäÿí ÿââÿë þç
òîðïàã ìöëêöíö ñàòàðñà âÿ éà ýèðîâà âåðÿðñÿ âÿ áó áàðÿäÿ ìöëêö
àëìûø øÿõñëÿðèí õÿáÿðè îëìàçñà âÿ áó áàðÿäÿ àíä è÷ÿðÿê õÿáÿðèíèí
îëìàäûüûíû áèëäèðÿðñÿ, îíäà î ñàêèò îëàðàã ïóëëà àëäûüû âÿ éà ýèðîâ
êèìè ýþòöðäöéö ìöëêÿ ñàùèá îëà áèëÿð, àíúàã î, àíä è÷ìÿêäÿí èìòè-
íà åäÿðäèñÿ, øÿõñè ìöëêöíö, ùÿì÷èíèí àëäûüû âÿ éà ýèðîâ ýþòöðäöéö
ìöëêè èòèðèðäè.

Ìàääÿ 5. Áþéöê Êíéàç ëèñòèíè (ôÿðìàíûíû âÿ éà èúðà

âÿðÿãèíè) âÿ éà ìþùöðöíö ñàõòàëàøäûðàí íåúÿ
úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð?
ßýÿð êèìñÿ áèçèì ôÿðìàíëàðûìûçû âÿ éà ìþùöðöìöçö ñàõòàëàø-
äûðàðñà âÿ éà áèëÿðÿêäÿí ñàõòàëàøäûðûëìûø ôÿðìàí âÿ éà ìþùöðëÿð-
äÿí èñòèôàäÿ åäÿðñÿ, áåëÿ ñàõòàêàð òîíãàëäà éàíäûðûëìàëûäûð.

Ìàääÿ 6. Áþéöê Êíéàç ìÿìóðóíó âÿ éà åë÷èñèíè

òÿùãèð åäÿí íåúÿ úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð?
Áþéöê Êíéàç ìÿìóðóíóí âÿ éà åë÷èñèíèí òÿùãèð åäèëìÿñè, Áþ-
éöê Êíéàç øÿðÿôèíèí òÿùãèð åäèëìÿñèíÿ áÿðàáÿäèð âÿ î þëöì úÿçàñû-
íà ìÿùêóì åäèëìÿëèäèð.

620
 Ìàääÿ 7. Ùå÷ êèì áàøãàñûíûí ÿâÿçèíÿ úÿçà ÷ÿêìÿìÿëèäèð,
àíúàã ùÿð áèð êÿñ þçö ö÷öí
Ùÿì÷èíèí ùå÷ êèì áàøãàñûíûí ÿìÿëèíÿ ýþðÿ úÿçàëàíäûðûëìàìàëû
âÿ ìÿùêóì åäèëìÿìÿëèäèð, àíúàã êèì ýöíàùêàðäûðñà. Îíà ýþðÿ äÿ
õðèñòèàí ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã ùå÷ êèì úÿçàëàíäûðûëìàìàëûäûð,
ÿýÿð îíóí ýöíàùû ìÿùêÿìÿäÿ ìöÿééÿí åäèëìÿéèáñÿ, áåëÿ êè, àð-
âàä ÿðèíèí úèíàéÿòèíÿ, îüóë àòàñûíûí, ùÿì÷èíèí ùå÷ êèì ãîùóìëàðû-
íûí, ãóëëóã÷ó àüàñûíûí ÿâÿçèíÿ úÿçàëàíäûðûëìàìàëûäûð.

Ìàääÿ 13. ßýÿð êèì ùÿáñõàíàäàí ìÿùêóì åäèëìèø

úèíàéÿòêàðû âÿ éà áîðúëóíó áóðàõàðñà
ßýÿð êèì ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû èëÿ Áþéöê Êíéàç ìÿùêÿìÿñèíÿ
âÿ éà áèð áàøãà ùÿáñõàíàéà ñàëûíìûø ùÿð ùàíñû áèð ìÿáëÿüèí þäÿíèë-
ìÿìÿñèíÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû áàøãà èòòèùàìà ýþðÿ ùàíñû êè, ìöãÿññèð
îíëàðûí èõòèéàðûíà âåðèëèá, îíëàðûí åùòèéàòñûçëûüû öçöíäÿí ùÿáñõàíà-
äàí áóðàõûëûáëàð, îíäà î, þçö ìÿáëÿüè þäÿìÿëè âÿ éà çèéàíûí ÿâÿ-
çèíè âåðìÿëè âÿ éà ùÿáñõàíàäàí áóðàõûëàíû éåíèäÿí ìÿùêÿìÿ ýÿòè-
ðèëìÿëèäèð. Áó ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð: ÿýÿð î
áèçèì Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíäàäûðñà 12 ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ, ÿýÿð þçýÿ
òîðïàãäàäûðñà 3 äÿôÿ 12 ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ.

Ìàääÿ 21. ßýÿð êèì éåíè ìûòà (âåðýè) òÿéèí åäÿðñÿ

Ùÿì÷èíèí ÿìð åäèðèê, îíà ýþðÿ êè, ùå÷ áèð êÿñ áèçèì äþâëÿòäÿ,
Áþéöê Ëèòâà êíéàçëûüûíäà, éîëëàðäà, øÿùÿðëÿðäÿ, êþðïöëÿðäÿ, àâàð-
÷ÿêìÿäÿ, ñóëàðäà, òèúàðÿòäÿ, þç ñàùèáëèéèíäÿ éåíè âåðýèëÿðèí òÿéèí
åäèëìÿñèíÿ úöðÿò åòìÿñèí, îíëàðû òÿéèí åòìÿìÿê, ùàíñûëàðäàí áàøãà
êè, îíëàð àðòûã ÷îõäàí áÿðè ìöÿééÿí åäèëèá, îíëàð ùàããûíäà áèçèì
ÿúäàäëàðûìûçûí ôÿðìàíëàðû âàðäûð. ßýÿð ùÿð êèìñÿ éåíè âåðýèëÿð òÿ-
éèí åòìÿéÿ úöðÿò åäÿðñÿ, îíäà î ìöëêÿ ñàùèáëèéèíè èòèðèð âÿ ìöÿé-
éÿí åäèëèð êè, îíëàð áèçÿ Áþéöê Êíéàçà êå÷èð.

621
 Ìàääÿ 23. ßýÿð ùÿð êèìñÿ Áþéöê Êíéàç ùþêìöíÿ
åòèðàç åäÿðñÿ
ßýÿð Áþéöê Êíéàç ðàäà ïàíëàðû èëÿ ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿéÿ áà-
õûá þç áþéöê êíéàç ãÿðàðûíû âåðÿðñÿ, àíúàã êèì áþéöê êíéàç ùþê-
ìöíÿ åòèðàç åäÿðñÿ, ãîé îíäà, îíó àëè âÿ éà àøàüû ñèëêÿ äàõèë îëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã 6 àé ùÿáñõàíàéà ñàëñûíëàð âÿ Áþéöê Êíéàç õÿçè-
íÿñèíÿ 12 ðóáë þäÿñèí.

Ìàääÿ 25. Ïîëøàäà îëäóüó äþâðäÿ Áþéöê Êíéàç ùå÷ êèìÿ

èìòèéàç âåðìÿìÿëè âÿ ïðèâëåé òÿñäèã åòìÿìÿëèäèð
Ùÿì÷èíèí òÿñäèã åäèðèê êè, áóíäàí ñîíðà áèç þçöìöç âÿ áèçèì
ñÿëÿôëÿðèìèç, áèçèì äþâëÿòäÿ îëäóüó äþâðëÿðäÿ, Ïîëøà Êðàëëûüûíäà,
áèçèì äþâëÿòäÿ ùå÷ êèìÿ Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíäàí ùÿäèééÿ åò-
ìÿìÿëèäèð: ìöëê, àäàìëàð âÿ òîðïàã âÿ ùÿì÷èíèí ÿââÿëêè èìòèéàç-
ëàðû òÿñäèã åòìÿìÿëè, âÿ îíëàðûí êèìÿ âåðèëìÿéèíäÿí àñûëû îëìàéà-
ðàã áèç éàëíûç þçöìöç âÿ âàðèñëÿðèìèç Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíäà
îëäóüóìóç ìöääÿòäÿ þç òÿáÿÿëÿðèìèçè îíëàðûí õèäìÿòèíÿ ýþðÿ òÿë-
òèô åòìÿëèéèê.

ÛÛ ÁÞËÌß

Çåì òîðïàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ùàããûíäà

Ãÿðàðà àëûðûã êè, áèçè Áþéöê Ëèòâà êíéàçëûüû áöòöí ðàäà âÿ òÿáÿ-
ÿëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ, ùÿð áèð êíéàç âÿ ïàí, çÿäÿýàí, äóë ãàäûí, ùÿì÷è-
íèí, ùÿð áèð éåòèì, éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìûø âÿ ÷àòìàìûø âÿ èñòÿíè-
ëÿí áàøãà àäàì, éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòìûø âÿ çåì ìöëêöíÿ ìàëèê
îëàí, ëàçûìè çÿðóðÿò îëäóãäà áèçèìëÿ âÿ áèçèì þâëàäëàðûìûçëà âÿ éà
áèçèì ýåòìàíëàðëà ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿéÿ áîðúëóäóð âÿ ùÿðáè õèä-
ìÿòÿ çÿðóðè ñàéäà àäàì âåðìÿëèäèð âÿ îíëàðûí ñàéû çåì ãÿðàðû èëÿ
ìöÿééÿí åäèëèðäè.
622
 Ìàääÿ 10. Ùå÷ êèì ýåòìàíûí èúàçÿñè îëìàäàí ìöùàðèáÿíè
òÿðê åòìÿìÿëèäèð
Àðçó åäèðèê âÿ ãÿðàðà àëûðûã, ùÿðáè õèäìÿò êå÷ìÿëè îëàíëàð áèçèì
ðàçûëûüûìûç îëìàäàí âÿ áèçèì ýåòìàíûí õöñóñè èúàçÿñè îëìàäàí ìö-
ùàðèáÿäÿí î âàõòà ãÿäÿð ÷ûõûá ýåäÿ áèëìÿç êè, áèçèì áöòöí îðäó òà-
ìàìèëÿ áóðàõûëìàéàúàã; ÿêñ ùàëäà áóíó åäÿí ìöëêöíö èòèðèð.

ÛÛÛ ÁÞËÌß
Øëéàõòàíûí àçàäëûãëàðû âÿ áþéöê Ëèòâà êíéàçëûüûíûí
ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ùàããûíäà

Ìàääÿ 2. Áþéöê êíéàçû Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíû

ýåíèøëÿíäèðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðöð âÿ ãàíóíñóç
íÿ àëûíûáñà, îíó äþâëÿòÿ ãàéòàðñûí
Ùÿì÷èíèí ÿââÿëêè Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíûí ñàùèáëèéèíè
àçàëòìàéàéàúàã, ÿäàëÿòñèç îëàðàã áèçäÿí àëûíìûø âÿ äöçýöí îëìà-
éàðàã ýþòöðöëìöø âÿ òóòóëìóøëàðû, êíéàçëûüûí ñàùèáëèéèíÿ ãàéòàðà-
úàã âÿ ãàéòàðìàã àðçóñóíäàéûã.

Ìàääÿ 9. Àòàíûí þëöìöíäÿí ñîíðà óøàãëàð, îüóëëàð âÿ

ãûçëàð ìöëê ñàùèáëèéèíÿ âÿðÿñÿëèêäÿí ìÿùðóì
åäèëÿ áèëìÿçëÿð
Àòàëàðûí âÿôàòûíäàí ñîíðà óøàãëàð, îüóëëàð âÿ ãûçëàð ìöëêÿ ñàùèá-
ëèêäÿí ìÿùðóì åäèëìÿìÿëè, îíëàðà ÷àòàí ìèðàñ ãàíóíëà îíëàðûí þçö
âÿ âàðèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð êè, íåúÿ êè, êíéàçëàð, õî-
ðóã ïàíëàðû, øëéàõòà âÿ ìåøøàíëàð Áþéöê Ëèòâà Êíéàçëûüûíäà áó ùö-
ãóãäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.

623
 ÛÂ ÁÞËÌß
Ãàäûíëàðûí âÿðÿñÿ îëìàñû âÿ ãûçûí
ÿðÿ âåðèëìÿñè ùàããûíäà

Ìàääÿ 1. Äóë ãàäûí ùàããûíäà ùàíñû êè, þç ÿðèíäÿí ìèðàñ

(âÿ éà âÿñèééÿòÿ ýþðÿ) ïàéû àëûá âÿ áþéöê óøàãëàðû âàð
Î, àíúàã þç ìèðàñ ïàéûíäà (ýÿòèðäèéè úåùèçè äÿ äàõèë îëìàãëà) ãàë-
ìàëû, îüëàíëàðû èñÿ àòàíûí áöòöí ìàëèêàíÿ, ÿìëàê âÿ ìöëêöíÿ ñàùèá îë-
ìàëû âÿ çåì õèäìÿòè êå÷ìÿëèäèð. ßýÿð äóë ãàäûí ÿðèíäÿí ìèðàñ ïàéû
àëìàéûáñà, îíäà î, äèýÿð áþéöê óøàãëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ÿìëàêû ãèéìÿòè
äÿéÿðèíäÿ þç ïàéûíû, äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ìöëêäÿí ïàéûíû àëìàëûäûð.

Ìàääÿ 2. Äóë ãàäûí ùàããûíäà, ùàíñû êè, þâëàäû éîõäóð

ßðèíèí éóðäóíäà ãàëàí äóë ãàäûí äþâëÿòÿ ÷îõëó çÿðÿð âóðóð, îíà ýþ-
ðÿ êè, ùÿðáè õèäìÿò éåðèíÿ éåòèðèëìèð,ùÿì÷èíèí ãîùóìëàðäà õåéëè ìöëê
èòèðèðëÿð âÿ áóíà ýþðÿ ãÿðàðà àëûðûã êè, àøàüûäàêû ãàéäà ìöÿééÿí åäèë-
ñèí: ÿýÿð ñîíñóç ãàäûí ÿðèíäÿí ïàé àëûáñà, àíúàã î, ïàéà ñàùèá îëìà-
ëûäûð, äèýÿð áöòöí ìöëê ãîùóìëàðà ÷àòìàëûäûð. ßýÿð äóë ãàäûí ÿðèíäÿí
ìèðàñ ïàéû àëìàéûáñà, î ìèðàñûí ö÷äÿ áèðèíÿ ñàùèá îëà áèëÿð, áèð øÿðòëÿ
êè, ìèðàñ áþëöíÿíÿ ãÿäÿð ÿðÿ ýåòìÿñèí, ÿýÿð ÿðÿ ýåäÿðñÿ, î, þç ïàéû-
íû àðòûðìàã øàíñûíû èòèðèð âÿ þìöðëöê ö÷äÿ áèð ïàéëà êèôàéÿòëÿíèð, ãàëàí
ïàéëàð ãîùóìëàðà ÷àòûð âÿ îíëàð Áþéöê Êíéàçà õèäìÿò êå÷ìÿëèäèðëÿð.

Ìàääÿ 3. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð ãàäûí ÿðäÿ îëóá âÿ óøàãëàðû

âàðäûð, àíúàã ÿðè òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø
âÿñèééÿòíàìÿ éîõäóð
ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð ãàäûí ÿðäÿ îëóá âÿ óøàãëàðû âàðäûð, àíúàã ÿðè òÿ-
ðÿôèíäÿí éàçûëû âÿñèééÿòíàìÿ àëìàéûá âÿ ÿðè âÿôàò åäÿðñÿ âÿ î äóë ãà-
ëàðäûñà, îíäà î óøàãëàðû èëÿ áÿðàáÿð ìèðàñ àëìàëû, ùÿì äÿ î ïàéà ñàùèá
îëìàëûäûð, ÿýÿð ùÿìèøÿëèê äóë ãàëìàã èñòÿéèðäèñÿ óøàãëàð îíäàí áó ïà-
éû àëà áèëìÿçäèëÿð. ßýÿð î ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿéèðäèñÿ, þç ïàéûíû óøàãëàðû-
íà ñàõëàìàëû èäè âÿ óøàãëàð îíà ïàé âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèëäèëÿð.

624
 Ìàääÿ 7. Àòàñûíûí ñàüëûüûíäà âÿ âÿôàòûíäàí ñîíðà
ãûçûí ÿðÿ âåðèëìÿñè
Ñàüëûãëàðûíäà àòà âÿ éà àíà þç ãûçëàðûíû ÿðÿ âåðÿðñÿ, ëàêèí îíëà-
ðûí âÿôàòûíäàí ñîíðà äèýÿð ãûçëàðû ÿðÿ ýåäÿðñÿ, ñàüëûãëàðûíäà ÿðÿ âåð-
äèêëÿðè ãûçûí úåùèçèíÿ áÿðàáÿð áó ãûçà äà úåùèç âåðèëìÿëèäèð. ßýÿð
àòà âÿ éà àíà ñàüëûãëàðûíäà úåùèç âåðèëìÿñè áàðÿäÿ éàçûëû ñÿíÿä ñàõ-
ëàéàðñà, ÿðÿ ýåäÿí ãûç àòà âÿ éà àíàíûí éàçäûüû úåùèçè àïàðìàëûäûð.
ßýÿð âàëèäåéíëÿð þëöìëÿðèíäÿí ÿââÿë éàçûëû (âÿñèééÿòíàìÿ) ñÿ-
íÿä ñàõëàéûáñà, îíäà öìóìè ÿìëàêûí äþðääÿ áèðè ãÿäÿð ÿðÿ ýåäÿí
ãûç úåùèç àïàðìàëûäûð.

Ìàääÿ 8. Þç ãûçûíû ÿðÿ âåðìÿìèøäÿí ÿââÿë àòà

êöðÿêÿíèíäÿí ãûçû ö÷öí ìöëê ïàéû àëìàëûäûð
Ùÿì÷èíèí ãÿðàð âåðèðèê: ÿýÿð êèìñÿ ãûçûíû ÿðÿ âåðèðñÿ, îíóí
ö÷öí áàø ïóëó àëìàëû âÿ ìöëê ïàéû èëÿ òÿìèí åòìÿëèäèð. ßýÿð êèìñÿ
þç ãûçûíû ÿðÿ âåðèá îíóí ö÷öí ìöëê ïàéû òÿìèí åòìèðñÿ, áåëÿ ãûç ïà-
éà ìàëèê îëìàìàëûäûð.

Ìàääÿ 10. Î ãûçëàð ùàããûíäàêû, îíëàð àòà âÿ àíàëàðûíûí

ðàçûëûüû îëìàäàí þçáàøûíà ÿðÿ ýåäèáëÿð
Ùÿì÷èíèí ÿýÿð êèìñÿ ãûçû þç àòàñû âÿ éà àíàñûíûí ðàçûëûüû îëìàäàí
ÿðÿ ýåäÿðñÿ, î àòà âÿ àíàíûí úåùèçèíäÿí âÿ àíà õÿòòè èëÿ ìèðàñà ñàùèá
îëìàäàí ìÿùðóì åäèëèð. ßýÿð î ãûç àòàíûí éåýàíÿ ãûçûäûðñà, àòà õÿòòè
èëÿ âÿðÿñÿëèêäÿí ìÿùðóì åäèëèð âÿ ìèðàñà ãîùóìëàð ñàùèá îëóð.

Ìàääÿ 13. Êèì àòà âÿ éà àíàñûíû âóðàðñà, î íåúÿ

úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã: ÿýÿð îüóë àòàíû âóðóð âÿ éà òÿùãèð åäèð
âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ôîðìàäà èíúèäÿð âÿ àë÷àëäàðñà, îíäà àòà îüóëó
ìèðàñäàí ìÿùðóì åäÿ áèëÿð. ßýÿð àòà îüóëó ìèðàñäàí ìÿùðóì åäèð
âÿ áàøãà îüóëó éîõäóðñà, îíäà ìöëêöí èêè ùèññÿñèíè î êÿíàð àäàì-
ëàðà íÿ âåðìÿëè, íÿ äÿ ñàòìàëûäûð, áó èêè ùèññÿ éàëíûç ãîùóìëàðà ÷àò-
ìàëû, ö÷öíúö ùèññÿíè èñÿ èñòÿäèéè êèìè ñÿðÿíúàì âåðÿ áèëÿð.
625
 Åéíè èëÿ àíà åäÿ áèëÿð: ÿýÿð îüóë âÿ éà ãûç àíàíû òÿùãèð åäÿðñÿ,
îíäà àíà þç àäûíà îëàí ìöëêÿ âàðèñëèêäÿí îíó ìÿùðóì åäÿ áèëÿð.
Áóíëàðà áàõìàéàðàã àòà âÿ éà àíà îüóëëàðûíû âÿ éà ãûçëàðûíû âÿñèé-
éÿò åòìÿêëÿ ìèðàñà ñàùèáëèêäÿí ìÿùðóì åäÿ áèëìÿç, áóíóí ö÷öí
Áþéöê Êíéàç ãàðøûñûíäà âÿ éà èäàðÿåòìÿ àïàðàòûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè
– ... ãàðøûñûíäà ÿñàñëû äÿëèëëÿð ýÿòèðìÿêëÿ îíëàðû ìèðàñäàí ìÿùðóì
åòìÿê áàðÿäÿ éàçûëû ãÿðàðûí âåðèëìÿñèíÿ íàèë îëà áèëÿð.

Ìàääÿ 14. ßýÿð êèìèíñÿ èêè âÿ éà ö÷ àðâàääàí óøàãëàðû

âàðäûð
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã: ÿýÿð ùÿð êèìèíñÿ áèðèíúè àðâàääàí óøàã-
ëàðû âàð, àíúàã ñîíðà àðâàäû þëÿðñÿ î áàøãà ãàäûíëà åâëÿíÿðñÿ âÿ îí-
äàí óøàãëàðû îëàðñà, îíäà ùÿì áèðèíúè àðâàääàí, ùÿì èêèíúè àðâàä-
äàí, ö÷öíúö àðâàääàí, äþðäöíúö àðâàääàí íå÷ÿ þâëàäûíûí îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, ùÿð áèðè áÿðàáÿð îëàðàã þç ïàéûíû àëìàëûäûð, ùÿì àòà
õÿòòè öçðÿ, ùÿì äÿ õèäìÿòëÿðèíÿ âÿ àðâàäëàðûíûí ùåñàáûíà.

Ìàääÿ 15. Êíéàýèíéàëàð, äóë ãàäûíëàð, ïàí ãàäûíëàð, âÿ

ãûçëàð , îíëàðûí ðàçûëûüû îëìàäàí çîðëà ÿðÿ
âåðèëÿ áèëìÿçëÿð
Ùÿì÷èíèí ñþç âåðèðèê âÿ ãÿðàðà àëûðûã êè, áèçèì Áþéöê Êíéàç
ìÿðùÿìÿòè âÿ ñÿõàâÿòè èëÿ áèç þçöìöç âÿ âàðèñëÿðèìèç, êíéàýèíéà-
ëàð, äóë ãàäûí ïàíëàð âÿ ãûçëàðûí àçàäëûãëàðûíû ñàõëàéûð âÿ îíëàðûí ðà-
çûëûüû îëìàäàí çîðëà ùÿð êèìÿñÿ ÿðÿ âåðèëìÿñèíëÿð. Îíëàðûí ùÿð áèðè
éàõûí äîñòëàðûíûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ èñòÿäèêëÿðè êèøèéÿ ÿðÿ ýåäÿ áèëÿðëÿð.

 ÁÞËÌß
Ãÿééóìëàð ùàããûíäà

Ìàääÿ 1. ßýÿð ãÿééóì ãîùóìëàðäàí âÿ éà êÿíàð øÿõñëÿðäÿí

òÿéèí åäèëÿðñÿ, îíëàðûí áàøûñîéóãëóüóíäàí óøàãëàðà ìÿõñóñ ùÿð íÿ-
626
éèñÿ èòèðÿðäèëÿðñÿ, îíäà éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòäûãäàí ñîíðà óøàãëàð
ÿâÿçèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð.

Ìàääÿ 5. Ãÿééóì, óøàãëàðûí àäûíà îëàí, âÿðÿñÿëèêëÿ àëûíàí

ìèðàñû ñàòìàã âÿ éà èñðàô åòìÿê ùöãóãóíà
ìàëèê äåéèëäèð
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã êè, ãÿééóì óøàãëàðûí àäûíà îëàí, âÿðÿñÿ-
ëèêëÿ àëûíàí ìèðàñû ñàòìàã âÿ éà èñðàô åòìÿê, ùÿì÷èíèí áþëöøäöð-
ìÿê ùöãóãóíà ìàëèê äåéèëäèð. ßýÿð êè, ãÿééóì áàøãà ùÿðÿêÿò
åäÿðñÿ, óøàãëàð, éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòäûãäà îíëàðà ìÿõñóñ ìèðàñû
àëìûø øÿõñëÿðäÿí îíóí ýåðè ãàéòàðûëìàñûíû ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ òÿëÿá
åäÿ áèëÿðäèëÿð. Ùÿì÷èíèí áóíóí ö÷öí ñàùèáëèéèí ìöääÿòè ö÷öí çåì
ãàéäàëàðû ÿíýÿë îëà áèëìÿç, äÿðùàë éåíèéåòìÿ éàøûíà ÷àòàíà êèìè,
îíëàð ìöääÿò âàõòûíû óçàòìàäàí áóíó åäÿ áèëÿðëÿð.

Ìàääÿ 15. Êèì þçöíö äàøûíàí ÿìëàêû ö÷öí âÿñèééÿòíàìÿ

òÿðòèá åäÿ áèëìÿç
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã, ùÿð áèð øÿõñ åäÿ áèëÿð âÿ áó ùöãóãà ìà-
ëèêäèð êè, þç ÿìëàêûíà äàèð âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëÿð, áóíëàðäàí
áàøãà êè, îíëàð àøàüûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðè âÿ ãàíóíëà îíëàðà ãàäàüàí
îëóíàíëàðäàí ùå÷ íÿéè âÿñèééÿò åäÿ áèëìÿç. Èëê íþâáÿäÿ éåíèéåòìÿ
éàøûíà ÷àòìàéàí óøàãëàð, ðàùèáëÿð, ðàùèáÿ îðäåíèíÿ äàõèë îëàí ãà-
äûíëàð, ðàùèáëèéè ãÿáóë åäÿíëÿð, àòàëàðûíäàí àéðûëìàéàí îüóëëàð, ëà-
êèí àõûðûíúûëàð î ÿìëàêû âÿñèééÿò åäÿ áèëÿð êè, îíëàð õèäìÿòÿ ýþðÿ
øÿõñÿí àëûáëàð. Áèäÿò÷èëÿð, àçüûíëàð, àçàä îëìàéàíëàð, àíëàãñûçëàð.
Ëàêèí àõûðûíúû þçöíÿ ýÿëäèêäÿ âÿñèééÿòíàìÿ òÿðòèá åäÿ áèëÿð.

627
 ÂÛÛ ÁÞËÌß
Çåì çîðàêûëûüû ùàããûíäà, äþéöøëÿð ùàããûíäà âÿ
øëéàõòà÷ûíûí þëäöðöëìÿñè áàðÿäÿ

Ìàääÿ 1. Êèì ãÿñäÿí ùÿð êèìèíñÿ åâèíÿ ãÿòë ìÿãñÿäèëÿ

ùöúóì åäÿðñÿ
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã: ÿýÿð ùÿð êèìñÿ áèëÿðÿêäÿí êèìèíñÿ åâè-
íÿ þëäöðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñîõóëàðñà âÿ éàõóä ñèëàùëû àäàìëàðëà åâÿ
ùöúóì åäÿðÿê êèìèñÿ éàðàëûéàð âÿ þëäöðÿð âÿ éà ùÿòòà éàðàëàìàéûá
éàëíûç ùöúóì åäÿðñÿ, î þëöì úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëûð. Ãàòèëèí àäûíäàí
ÿâÿç îëàðàã þëäöðöëìöø àäàìûí ãàí ïóëó (âåðýèëä) ìÿðùóì ãîùóì-
ëàðûíà âåðèëèð, áèçèì áþéöê êíéàç õÿçèíÿñèíÿ åéíè ìÿáëÿü þäÿíèëèð,
ùÿì÷èíèí éàðàëàíìàã öñòöíäÿ äÿ úÿðèìÿ þäÿíèëèð. ßýÿð êè, êèìèí
êè, åâèíÿ ùöúóì åäèëèá, î þçöíö ìöäàôèÿ åäÿðÿê åâäÿí ãà÷ûá âÿ ùå÷
êèì þëäöðöëìöð âÿ éà éàðàëàíìûð, îíñóç äà êèì êè, åâÿ ùöúóì åäèá
þëöì úÿçàñûíà ìÿðóç ãàëûð, ïóë ÿâÿçè èñÿ åâ ñàùèáèíÿ þäÿíèëèð. ßýÿð
çîðàêûëûã ýþñòÿðÿí òÿðÿôèíäÿí àðòûã ïóë âåðèëèðñÿ, ùÿìèí ïóë úÿðèìÿ-
ñè áþéöê êíéàçûí õåéðèíÿ àëûíûð.

Ìàääÿ 3. ßýÿð ãàòèë ùÿð êèìèñÿ þëäöðöá, þëêÿäÿí ãà÷àðñà

îíóí ÿìëàêûíäàí íåúÿ þäÿíú àëûíìàëûäûð
ßýÿð ùÿì÷èíèí ãàòèë ùÿð êèìèñÿ þëäöðöá þëêÿäÿí ãà÷àðñà, îíóí
ìöëêöíäÿí ãàí ïóëó þäÿìÿê ö÷öí âÿñàèò àëûíìàëû èäè, ÿâÿç þäÿíèë-
ìÿëè âÿ áþéöê êíéàç õÿçèíÿñèíÿ úÿðèìÿ âåðèëìÿëèäèð. ßýÿð îíóí
ìöëêö ãàí ïóëóíóí þäÿíèëìÿñèíÿ êèôàéÿò åòìèðñÿ, îíäà áåëÿ ìöëê
áàøãàñûíà âåðèëìÿëè, ùÿëÿêè, ãàòèëèí óøàãëàðû âÿ éà ãîùóìëàðû íÿçÿð-
äÿ òóòóëàí ìÿáëÿüè þäÿìÿéèá. Ãàòèë þëêÿäÿí ãîâóëìàëûäûð. Âÿ ÿýÿð
î ñîíðà ýåðè ãàéûäûá ýÿëÿðñÿ âÿ êèìñÿ îíó ãÿòëÿ éåòèðÿðñÿ î, ãàí ïó-
ëó âÿ úÿðèìÿ þäÿìÿìÿëèäèð.

628
 Ìàääÿ 5. ßýÿð êèì áàøãàñûíûí ìöëêèíÿ âÿ òÿááÿÿñèíÿ
áàñãûí åäÿðñÿ, î þçöíö ìöäàôèÿ åäÿðÿê
îíó þëäöðÿðñÿ
Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã: ÿýÿð êèì þç ìöëêöíö âÿ éà þç òÿááÿÿ-
ëÿðèíè ùöúóìëàðäàí ìöäàôèÿ åäÿðÿê øëàéõòàíû þëäöðÿðñÿ, î ãàí ïóëó
þäÿìÿéÿ áîðúëó äåéèëäèð. Àíúàã î òóòàðëû ñöáóòëàð ýÿòèðìÿëèäèð êè,
ãàòèëè þç òîðïàüûíäà þëäöðöá âÿ áóíó øÿõñè àíäè÷ìÿéè èëÿ âÿ ÿòðàô-
äàêû ãîíøóëàðûíûí àíä è÷ìÿêëÿðè èëÿ òÿñäèã åòìÿëèäèð.

Ìàääÿ 6. Ãàäûíëàðûí âÿ ãûçëàðûí çîðëàíìàñû

Ùÿì÷èíèí ãÿðàðà àëûðûã: ÿýÿð ùÿð êèìñÿ ùàíñû ñèëêÿ ìÿíñóá îëìà-
ñûíäàí, éóõàðû âÿ éà àøàüû òÿáÿãÿéÿ äàõèë îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéà-
ðàã ãàäûí âÿ éà ãûçû çîðëàéàðñà âÿ áó ãàäûí âÿ éà ãûç êþìÿéÿ êèìè-
ñÿ ÷àüûðàðñà, îíóí ÷ûüûðòûñûíà àäàìëàð ýÿëÿðñÿ âÿ îíà êþìÿê åòìÿ-
éÿ ýÿëÿíëÿðÿ ãàäûí âÿ éà ãûç çîðëàìà ÿëàìÿòëÿðèíèí èçëÿðèíè ýþñòÿ-
ðÿðñÿ, ñîíðà èñÿ çîðëàéàíû ìÿùêÿìÿéÿ âåðèá èêè âÿ éà ö÷ øàùèäè ýþñ-
òÿðèá âÿ øàùèäëÿð ùàìûñû áèðëèêäÿ àíä è÷èá òÿñäèã åäÿðëÿðñÿ, îíäà ãà-
äûí âÿ éà ãûçû çîðëàìûø àäàìà þëöì úÿçàñû âåðèëèðäè. ßýÿð çîðëàíàí
ãàäûí âÿ éà ãûç îíà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçûëûã âåðÿðäèñÿ áó îíóí ùöãóãó
èäè. ßýÿð ãàäûí âÿ éà ãûç êþìÿéÿ ùå÷ êèìè ÷àüûðà áèëìÿéèáñÿ, àíúàã
î çîðëàíäûãäàí äÿðùàë ñîíðà áó áàðÿäÿ àäàìëàðà äàíûøàðñà, ñîíðà èñÿ
çîðëàéàíû ìÿùêÿìÿéÿ âåðèá âÿ î àäàìëàðû øàùèä êèìè òÿãäèì åòñÿ,
çîðëàéàí àäàì éóõàðûäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè úÿçàëàíäûðûëûðäû.

Ìàääÿ 8. Áèð íÿôÿð øëéàõòà÷ûíûí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð

áèð íå÷ÿ íÿôÿð ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åäèëèáñÿ
ßýÿð ùÿì÷èíèí áèð íÿôÿð øëéàõòà÷ûíûí þëäöðöëìÿñèíÿ ýþðÿ áèð íå-
÷ÿ íÿôÿð ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åäèëèáñÿ, îíäà àíúàã ãàòèë ýöíàùêàð îëà-
ðàã ìÿùêóì åäèëìÿëèäèð, ÿýÿð ãàòèëèí þç ýöíàùûíû åòèðàô åòñÿ äèýÿð-
ëÿðè áóðàõûëìàëûäûð, ÿýÿð ÿêñèíÿ îëñà ìÿùêÿìÿ úÿëá åäèëÿíëÿð èêè
íÿôÿð øëéàõòà÷ûäàí àíä è÷ìÿê ö÷öí øàùèä ýÿòèðìÿëè èäè.

629
 Ìàääÿ 14. ßýÿð ùÿð êèìñÿ þç àòàñûíû âÿ éà àíàñûíû þëäöðÿðñÿ
Ãÿðàðà àëûðûã ùÿì÷èíèí, ÿýÿð êèìñÿ þç äîüìà àòà âÿ éà äîüìà
àíàñûíû þëäöðÿðñÿ, î íàìóññóç åëàí åäèëèð âÿ þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëûð.

Ìàääÿ 15. ßýÿð êèìñÿ ãàðäàø âÿ éà áàúûñûíû þëäöðÿðñÿ

ßýÿð êèìñÿ ãàðäàø âÿ éà áàúûñûíû þëäöðÿðñÿ âÿ öìèä åäèðñÿ êè,
áóíóíëà äà îíëàðûí ïàéëàðûíû àëàúàã, îíäà î ìèðàñà âÿðÿñÿ îëìàã-
äàí ìÿùðóì åäèëèð, äèýÿð áàúû âÿ ãàðäàøëàð àòà âÿ éà àíàëàðûíûí
þëöìäÿí ñîíðà ìèðàñà âåðÿðñÿ îëóðëàð. ßýÿð ãàòèëÿ éåòèðèëÿí ãàðäàø
âÿ áàúûíûí ãàòèëäÿí áàøãà ùå÷ êèìè éîõäóðñà, îíäà éàõûí ãàí ãî-
ùóìëàðû ìèðàñà âàðèñ îëà áèëÿðëÿð. Ãàðäàø âÿ éà áàúûíû þëäöðÿí èñÿ
þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëìÿëèäèð.

630
 ÛÛ ÁÞËÌß

ÁÓÐÆÓÀ ÙÖÃÓÃÓ
(õðåñòîìàòèéà)

ÈÍÝÈËÒßÐß ÁÓÐÆÓÀ ÃÀÍÓÍÂÅÐÈÚÈËÈÉÈ

Èúìàëàð ïàëàòàñûíûí þçöíöí Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòèíäÿ àëè ùàêèìèé-

éÿòÿ ìàëèê îëìàñû ùàããûíäà 4 éàíâàð 1649-úó èë ãÿðàðû:
Ïàðëàìåíòäÿ èúëàñ åäÿí Èíýèëòÿðÿ èúìàëàðû ãÿðàðà àëûð,
1) åëàí åäèð êè, Àëëàùûí áþéöêëöéö àëòûíäà ýÿçÿí õàëã èñòÿíèëÿí
ãàíóíè ùàêèìèééÿòèí ìÿíáÿéèäèð.
2) Ùÿì÷èíèí åëàí åäèð êè, ïàðëàìåíòäÿ èúëàñ åäÿí, õàëã òÿðôèíäÿí
ñå÷èëÿí âÿ îíó òÿìñèë åäÿí Èíýèëòÿðÿ èúìàëàðû, äþâëÿòäÿ àëè ùàêèìèé-
éÿòÿ ìàëèêäèð.
3) âÿ ùÿì÷èíèí åëàí åäèð êè, ïàðëàìåíòäÿ èúëàñ åäÿí èúìà÷ûëàð òÿ-
ðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàð âÿ éà åëàíëàð ãàíóíè ãöââÿéÿ ìàëèê îë-
ìàãëà áöòöí õàëã ö÷öí åëàí åäèëèð âÿ áàõìàéàðàã êè, êðàë âÿ éà ïåð-
ëÿð áóíà ðàçûëûã âåðìèðëÿð.

ÈÍÝÈËÒßÐßÄß ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀËÛ
ÌÎÍÀÐÕÈÉÀÍÛÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ

Òÿáÿÿëÿðèí äàùà éàõøû àçàäëûãëàðûíû òÿìèí åòìÿê

âÿ äÿíèçëÿðèí î òàéûíà äóñòàã åäèëíëÿðèí õÿáÿðäàðëûã
åäèëìÿñè áàðÿäÿ 26 ìàé 1679-úó èë àêòû (Ùàáåàñ úîðïóñ)

Ùàáåàñ úîðïóñ àêò òåðìèíè äóñòàã åäèëÿíëÿðèí ùàêèìèí ÿìðè èëÿ ìÿù-
êÿìÿéÿ ýÿòèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. “Ùàáåàñ úîðïóñ àä ñóáæèúèåíäóì”
631
(“Ñÿí øÿõñè ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðìÿëèñÿí”) âåðèëäèéè äþâðÿ ãÿäÿðêè ìöä-
äÿòäÿí ÿââÿë áó íþâ ÿìðëÿð ìöñòÿñíà îëàðàã ùàêèìëÿðèí ñÿëàùèééÿòèí-
äÿ îëìóøäóð. 1679-úó èë àêòû èñÿ äóñòàã åäèëÿí àäàìëàðûí ìöÿééÿí ùö-
ãóãëàðûíû ãîðóìàã, ïðîñåäóð ãàéäàëàðûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ùàêèìëÿðèí,
ùÿáñõàíà âÿ ïîëèñ è÷øèëÿðèíèí ìÿñóëèééÿòèíè ìöÿééÿí åäèðäè.
Áöòþâëöêäÿ Ùàáåàñ Úîðïóñ àúò êðàë ùàêèìèééÿòèíèí þçáàøíàëûã-
ëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëìèøäèð. Àêò èíñàí øÿõñèééÿòèíèí
òîõóíóëìàçëûüûíûí ùöãóãè òÿìèíàòûíû ìöÿééÿí åäèðäè.
ÛÛ ... ùÿð ùàíñû áèð úèíàéÿò âÿ éà ùåñàá åäèð êè, úèíàéÿò ÿìÿëèíÿ
ýþðÿ ùÿáñ åäèëìèø øÿõñëÿðèí äàùà òåç àçàä åäèëìÿñè ö÷öí ... àøàüûäà-
êûëàðû òÿñäèã åäèðèê:
ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð øÿõñ ùÿð ùàíñû áèð øåðèôÿ ... ùÿáñõàíà ðÿèñè âÿ éà
ùÿð ùàíñû áèð ìÿìóðà ... Ùàáåàñ úîðïóñóí ÿìðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã
ìöðàúèÿò åäèáñÿ ... ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ (ìöñòÿñíà êèìè äþâëÿòè úèíàéÿòëÿð,
õÿéàíÿò âÿ éà àüûð úèíàéÿòëÿð áóðàéà äàõèë åäèëìèð) ÿìðèí òÿëÿáèíÿ
ýþðÿ øöáùÿëè àäàìû éà ìÿùêÿìÿéÿ âÿ éà î øÿõñÿ êè, î øÿõñ ÿìðèí òÿ-
ëÿáëÿðèíè (Ùàáåàñ úîðïóñ àúòûí) éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿð âÿ åéíè çàìàíäà
ñàõëàíûëàí øÿõñèí ñàõëàíûëìà âÿ ùÿáñ îëóíìà ñÿáÿáèíè ìöÿééÿí åäÿ
áèëÿð. ßýÿð î âàõò êè, ñàõëàíûëàí âÿ éà ùÿáñ åäèëÿí øÿõñè ìÿùêÿìÿ
àïàðìàã äÿðùàë ìöìêöí äåéèë, îíà ýþðÿ êè, ìÿùêÿìÿ áó éåðäÿí 20
ìèë ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøèð âÿ éà 100 ìèë ìÿñàôÿäÿ, îíäà ÿìðèí òÿëÿáëÿ-
ðèíè 10 ýöí ÿðçèíäÿ èúðà åòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð, ÿýÿð ìÿñàôÿ 10 ìèëäÿí
àðòûãäûðñà ùàáåàñ úîðïóñóí ÿìðè 20 ýöí ÿðçèíäÿ èúðà îëóíìàëûäûð.
Â... ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð âÿçèôÿëè øÿõñ ùàáåàñ úîðïóñóí éóõàðûäà
ýþñòÿðèëäÿí ÿìðèíÿ åòèíàñûçëûã åòñÿ âÿ éà èúðà åòìÿêäÿí èìòèíà åäÿð-
ñÿ âÿ ùÿáñ îëóíìóø øÿõñè, îóíóí òÿëÿáè èëÿ ùÿáñè áàðÿäÿ 6 ñààò ÿð-
çèíäÿ éàçëû îðäåðèí ñóðÿòèíè âåðìÿñÿ... áèðèíúè äÿôÿ áóíà ÿìÿë åòìÿ-
ìÿéÿ ýþðÿ ùÿáñ åäèëìèø âÿ éà çÿðÿð ÷ÿêìèø øÿõñèí õåéðèíÿ 100 ôóíò,
èêèíúè äÿôÿ åéíè âÿçèôÿëè øÿõñ áóíó åäèáñÿ, 200 ôóíò þäÿìÿëè âÿ
îíóí òóòäóüó âÿçèôÿäÿ ãàëìàñû ãåéðè-ìöìêöí ùåñàá åäèëñèí.
Õ. Ùÿáñ îëóíàíûí ãîùóìëàðû âÿ éà èñòÿíèëÿí ùÿð áèð êÿñ... ùàáå-
àñ úîðïóñ àêòà ýþðÿ ÿðèçÿ èëÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿð âÿ þç èñòÿäèéèíè àëà
632
áèëÿð... íåúÿ êè, ëîðä-êàíñëåð âÿ éà ùàêèì éóõàðû èíñòàíñèéà îëàðàã
øèêàéÿòÿ áàõìàëûäûð, ÿêñ ùàëäà îíëàð 500 ôóíò çÿðÿð ÷ÿêìèøèí õåé-
ðèíÿ úÿðèìÿ âåðìÿëèäèð.
ÕÛÛ. Èíýèëòÿðÿ êðàëëûüûíûí ùå÷ áèð òÿááÿÿñè äóñòàã êèìè Øîòëàíäè-
éà, Èðëàíäèéà, Ýåðñè, Ãåðíñè, Òàíæåð âÿ éà âèëàéÿò... ãàðíèçîí, àäàéà
âÿ éà ãàëàéà äÿíèçëÿðèí î òàéûíà ýþíäÿðèëÿ áèëìÿç. ßýÿð ùÿð ùàíñû
áèð ýþñòÿðèëÿí òÿáÿÿëÿðäÿí ùàë-ùàçûðäà äóñòàã åäèëèá âÿ áóíäàí ñîí-
ðà äóñòàã åäèëñÿ, èñòÿíèëÿí øÿõñ ãàíóíñóç äóñòàã åäèëäèêëÿðè áàðÿäÿ
èääèà ãàëäûðìàëûäûðëàð.
ÕÛÂ... ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð øÿõñ, ãàíóíè îëàðàã ùÿð ùàíñû áèð àüûð
úèíàéÿòÿ ýþðÿ ìÿùêóì åäèëèðñÿ, âÿ à÷ûã ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà þçö-
íöí äÿíèçëÿðèí î òàéûíà ñöðýöí îëóíìàëàðûíû õàùèø åäèðñÿ âÿ ùà-
êèìëÿð îíóí áóðàäà ùÿáñõàíàäà ñàõëàíûëìàñû âÿ éà äÿíèçëÿðèí î òà-
éûíà ýþíäÿðèëìÿñèíè ìÿñÿëÿñèíè ëàçûì áèëäèêëÿðè êèìè ùÿëë åäÿ áè-
ëÿðëÿð.
ÕÕÛ...ßýÿð ùÿð êèìñÿ ùÿáñÿ ìÿðóç ãàëûðñà... âÿ î, àüûð úèíàéÿò-
ëÿðäÿ èøòèðàê÷ûëûã ýþðÿ èòòèùàì åäèëèðñÿ âÿ éà àüûð úèíàéÿò òþðÿòìÿê-
äÿ øöáùÿëèäèðñÿ, îíäà áåëÿ øÿõñëÿðÿ ùàáåàñ úîðïóñóí éóõàðûäà ýþñ-
òÿðèëÿí ÿìðëÿðè øàìèë îëóíóð.

ÈÍÝÈËÒßÐßÄß ÙÖÃÓÃËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÁÈËË

1689-ÚÓ ÈË

1689-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ùöãóãëàð ùàããûíäà áèëë, êðàë ùàêè-

ìèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà éþíÿëìèø áèð àêòäûð. Áó ñÿíÿäëÿ Èí-
ýèëòÿðÿäÿ êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéàíûí ÿñàñëàðû ìþùêÿìëÿíäèðèëèð
âÿ ùàêèìèééÿò áþëýöñö ïðèíñèïëÿðèíè, ãàíóíâåðèúèëèê ñàéÿñèíäÿ ïàð-
ëàìåíòèí öñòöíëöéö òÿñáèò åäèëèðäè. 1688-úè èëäÿ “Øàíëû èíãèëàá” áàø
òóòóð âÿ êðàë ÛÛ Éàêîâóí éåðèíÿ Èíýèëòÿðÿ ïàðëàìåíòè, êðàëûí ãûçû
Ìàðèéàíûí ÿðè Âèëùåëì Îðàíëûíû êðàë òàõòàúûíà äÿâÿò åäèð. Áóðæóà-
çèéàíûí ìàðàãëàðûíû èôàäÿ åäÿí ëåáåðàëëàð ïàðòèéàñû, ïàðëàìåíòäÿ þç
633
ìþâãåëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðäèêäÿí ñîíðà êðàë ùàêèìèééÿòèíèí ìÿù-
äóäàøäûðûëìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ áåëÿëèêëÿ ùöãóãëàð
ùàããûíäà áèëë ãÿáóë åäèëèð.
Äèíè âÿ äöíéÿâè ëîðäëàð âÿ èúìàëàð ïàëàòàñû.. þçëÿðèíèí êå÷ìèø
ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí áÿðïà âÿ òÿñäèã åäèëìÿñè ö÷öí àøàüûäàêûë-
äàðû áÿéàí åäèðëÿð:
1. Íåúÿ êè, êðàëûí ùþêìö èëÿ, ïàðëàìåíòèí ðàçûëûüû îëìàäàí, ùþ-
êóìÿòÿ, ãàíóíëàðûí äîíäóðóëìàñû âÿ ãàíóíëàðûí èúðà îëóíìàñûíûí
äàéàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ òÿñèð åòìÿê ãàíóíñóçëóãäóð.
2. Éåíè éàðàíìûø ùþêóìÿòÿ, êðàëûí èðàäÿñè èëÿ ãàíóíëàðûí äÿéèø-
äèðèëìÿñè âÿ éà ãàíóíëàðûí èúðà îëóíìàñûíûí äàéàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ
òÿñèð åòìÿê ãàíóíñóçëóãäóð.
3. Êèëñÿ âÿ èñòÿíèëÿí äèýÿð èøëÿð öçðÿ ìÿùêÿìÿ êîìèññèéàëàðû-
íûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ãàíóíàñóçëóãäóð.
4. Ïàðëàìåíòèí ìöÿééÿí åòäèéèíäÿí êÿíàð, êðàë õÿçèíÿñèíÿ, ïàð-
ëàìåíòèí ðàçûëûüû îëìàäàí âÿ éà ùÿð ùàíñû äèýÿð ôîðìàäà âåðýèíèí
òîïëàíìàñû, ãàíóíñóçäóð.
5. Êðàëà õàùèøëÿ ìöðàúèÿò åòìÿê òÿáÿÿëÿðèí ùöãóãóäóð âÿ áåëÿ
õàùèøÿ ýþðÿ îíëàðûí ñàõëàíûëìàñû âÿ éà òÿãèá åäèëìÿñè ãàíóíñóç-
äóð.
6. Êðàëëûã äàõèëèíäÿ äèíú äþâðäÿ, ïàðëàìåíòèí ðàçûëûüû îëìàäàí
äàèìè îðäóíóí òîïëàíìàñû âÿ ñàõëàíûëìàñû, ãàíóíñóçäóð.
7. Ïðîòåñòàíò òÿðèãÿòèíäÿí îëàí òÿááÿÿëÿð, îíëàðûí ìöâàôèã âÿ-
çèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ãàíóíóí ìöÿééÿí åòäèéè êèìè ñèëàù
ýÿçäèðÿ áèëÿðëÿð.
8. Ïàðëàìåíò öçâëÿðèíèí ñå÷êèëÿðè àçàä îëìàëûäûð.
9. Ñþç àçàäëûüû, ìöçàêèðÿ, áöòöí ïàðëàìåíòäÿ áàø âåðÿíëÿðèí ùà-
ìûñû ïàðëàìåíòäÿí ñàâàéû òÿãèá îëóíìàã âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ìÿù-
êÿìÿäÿ âÿ éà áàøãà éåðäÿ áàõûëìàã ïðåäìåòè äÿ áèëìÿç.
10. Áþéöê ìÿáëÿüäÿ ýèðîâ (úèíàéÿò èøëÿðèíÿ äàèð ñàõëàíûëàí
øÿõñëÿðäÿí) òÿëÿá åòìÿéÿ, áþéöê ìÿáëÿüäÿ úÿðèìÿ òÿéèí åòìÿéÿ
âÿ éà ãÿääàð âÿ ãåéðè-àäè úÿçàëàð âåðìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìèð.
634
 11. Ñèéàùûéà äàõèë åäèëÿí âÿ íþâáÿ èëÿ ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûëàí èí-
ñàíëàðûí òàëåùèíè õÿéàíÿò èøëÿðè öçðÿ úèíàéÿòëÿðäÿ ùÿëë åòìÿëè îëàí
àíäëû èúëàñ÷û àçàä òîðïàã ñàùèáè îëìàëûäûð.
12. Ùÿð ùàíñû áèð òóòàëàúàã úÿðèìÿäÿí âÿ éà ìöñàäèðÿäÿí ýö-
çÿøò åäèëìÿñè áàðÿäÿ ìÿùêÿìÿéÿ ãÿäÿð (ìÿùêóì åäèëÿíÿ ãÿäÿð)
âÿä âåðèëìÿñè, ãàíóíñóçäóð âÿ ùÿãèãÿòÿ ìöâàôèã äåéèë.
13. Ãàíóíëàðûí ãîðóíìàñû, ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè âÿ äàùà äà
éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ èñòÿíèëÿí ùÿð ùàíñû áèð ñóè-èñòèôàäÿíèí ãàðøûñû-
íûí àëûíìàñû ö÷öí ïàðëàìåíò òåç-òåç ÷àüûðûëìàëûäûð.
1701-úè èë èéóëóí 12-äÿ äàùà áèð ñÿíÿä “Òÿøêèë îëóíìàéàíà
äàèð àêò” êðàë ùàêèìèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà éþíÿëìèøäè. Àê-
òûí þíÿìëè úÿùÿòëÿðè êîíòðàññèãíàòóðà âÿ ùàêèìëÿðèí äÿéèøëìÿ-
ìÿñè ïðèíñèïëÿðèíèí òÿñáèò åäèëìÿñè èäè. Êîíòðàññèãíàòóðà, ùþêó-
ìÿòèí ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ êðàëû ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åäèð âÿ îíó ùþ-
êóìÿò öçâëÿðèíÿ âåðèðäè. Ùàêèìëÿðèí äÿéèøèäèðèëìÿñè ïðèíñèïè èñÿ
ñå÷êè âàõòûíäàí ÿââÿë îíëàðûí äÿéèøäèðèëìÿñèíè êðàëà ãàäàüàí
åäèðäè.

ÀÌÅÐÈÊÀ ÁÈÐËßØÌÈØ
ØÒÀÒËÀÐÛÍÛÍ ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀÑÛ
(17 îêòéàáð 1787-úè èë)

Áèç, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð õàëãû, äàùà ìöêÿììÿë áèð èòòèôàã éàðàò-

ìàã1., ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíè áÿðãÿðàð åòìÿê, äàõèëè àñàéèøè ãîðó-
ìàã, áèðýÿ ìöäàôèÿíè òÿìèí åòìÿê, öìóìè ðèôàù ñÿâèééÿñèíè ãàëäûð-
ìàã, áèç âÿ áèçäÿí ñîíðàêû íÿñèëëÿðäÿí þòðö àçàäëûã íåìÿòëÿðèíè òÿ-
ìèíàò àëòûíà àëìàã ìÿãñÿäèëÿ Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû ö÷öí áó
êîíñòèòóñèéàíû áÿéàí âÿ òÿñèñ åäèðèê.

______________________________
1
Áóíäàí ÿââÿë êîíôåäåðàñèéà îëóá

635
 I ìàääÿ
(lågistàtiv ðîvår-ãàíóíâåðèúè ùàêèìèééÿò)

Áþëìÿ 1. Áóðàäà áöòöí ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòëÿðè ñåíàò âÿ

íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñûíäàí èáàðÿò Áèðëÿøìèø Øòàòëàð êîíãðåñèíÿ âå-
ðèëìèøäèð.
Áþëìÿ 2. Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû, ùÿð øòàòûí ÿùàëèñè òÿðÿôèíäÿí
èêè èëäÿ áèð äÿôÿ ñå÷èëÿí öçâëÿðäÿí èáàðÿòäèð âÿ ùÿð øòàòäàêû ñå÷èúè-
ëÿð îíóí ãàíóíâåðèúè îðãàíûíûí (ëåýèñëàòóðàñûíûí) ÿí ÷îõñàéëû ìÿú-
ëèñèíè ñå÷ÿí ñå÷èúèëÿð ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿ-
ëèäèð. Ùå÷ êèì, èéèðìè áåø éàøûíà ÷àòìàìûøñà, éåääè èë Áèðëÿøìèø
Øòàòëàðûí âÿòÿíäàøû îëìàìûøñà âÿ ñå÷èëäèéè çàìàí, îíó ñå÷ÿí øòàòûí
ñàêèíè äåéèëñÿ, íöìàéÿíäÿ îëà áèëìÿç.
Ùÿì íöìàéÿíäÿëÿð, ùÿì äÿ âàñèòÿñèç âåðýèëÿð, áó èòòèôàãà äàõèë
îëàúàã áöòöí øòàòëàðûí þç ÿùàëèñè íèñáÿòèíäÿ áþëöíöð. Áó òÿíàñöá áèð
íå÷ÿ ìöääÿò õèäìÿò åòìÿëè îëàíëàðû äà äàõèë åòìÿê, âåðýè þäÿìÿ-
éÿí ùèíäóëàðû èñÿ ÷ûõìàãëà áöòöí àçàä ÿùàëèéÿ éåðäÿ ãàëàíëàðûí
áåøäÿ ö÷öíö ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ìöÿééÿí îëóíóð2. Èëê ÿùàëè ñàéûìû,
Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Êîíãðåñèíèí èëê òîïëàíòûñûíäàí êå÷ÿí ö÷ èë ÿðçèí-
äÿ îëàúàã âÿ ñîíðà ùÿð îí èëäÿí áèð, ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿí ãàé-
äàäà, òÿêðàðëàíàúàãäûð. Íöìàéÿíäÿëÿðèí ñàéû, ùÿð îòóç ìèí íÿôÿðÿ
áèð íöìàéÿíäÿäÿí àðòûã îëìàìàã âÿ ùÿð øòàòûí ÿí àçû áèð íöìà-
éÿíäÿñè îëìàã øÿðòèëÿ ùåñàáëàíûð âÿ èëê ÿùàëè ñàéûìû êå÷èðèëèíúÿéÿ
ãÿäÿð Íéó-Ùåìïøèðèí ö÷, Ìàññà÷óñåòñèí ñÿêêèç, Ðîé-Àéëåíäèí âÿ
Ïðîâèäåíñ Ïëàíòàñèéàñûíûí áèð, Êîííåêòèêóòóí áåø, Héó-Éîðêóí àë-
òû, Héó-Úåðñèíèí äþðä, Ïåíñèëâàíèéàíûí ñÿêêèç, Äåëàâåðèí áèð, Ìå-
ðèëåíäèí àëòû, Âèðúèíèéàíûí îí, Øèìàëè Êîðîëèíàíûí áåø, Úÿíóáè Êî-
ðîëèíàíûí áåø âÿ Úþðúèéàíûí ö÷ íöìàéÿíäÿ ñå÷ìÿê ùöãóãó îëà-
úàãäûð.

______________________________
1
ÕIV âÿ ÕV äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàõ

636
 Ùÿð ùàíñû áèð øòàòûí íöìàéÿíäÿëèéèíäÿ âàêàíñèéà éàðàíäûüû çà-
ìàí, áó øòàòûí èúðà îðãàíû ÿìðëÿ ñå÷êèëÿð òÿéèí åäÿðÿê ùÿìèí âàêàí-
ñèéàíû äîëäóðóð.
Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû þç ñÿäðèíè âÿ äèýÿð âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ñå÷èð.
Èìïè÷ìåíò 1. (òÿãñèðëÿíäèðìÿ) ñÿëàùèééÿòè éàëíûç áó ïàëàòàéà ìÿõ-
ñóñäóð.
Áþëìÿ 3. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ñåíàòû, ùÿð øòàòäàí èêè ñåíàòîð îëìàã-
ëà (øòàòûí ãàíóíâåðèúè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí) 2. àëòû èëëèê áèð ìöääÿò ö÷öí
ñå÷èëÿí ñåíàòîðëàðäàí èáàðÿòäèð; ùÿð ñåíàòîðóí áèð ñÿñè âàðäûð.
Èëê ñå÷êèëÿðäÿí ñîíðà ñåíàò, òîïëàíàí êèìè, ö÷-èìêàí äàõèëèíäÿ
áÿðàáÿð ãðóïà áþëöíöð. Ñåíàòîðëàðäàí áèðèíúè ãðóï èêèíúè èëèí òàìà-
ìûíäà, èêèíúè ãðóï äþðäöíúö èëèí òàìàìûíäà, ö÷öíúö ãðóï èñÿ àëòûí-
úû èëèí òàìàìûíäà ñåíàòîðëóãäàí ÷ûõûð âÿ áó éîëëà ùÿð èêè èëäÿí áèð
ñåíàòûí ö÷äÿ áèðè ñå÷êèëÿðëÿ éåíèëÿíèð; àíúàã ùÿð ùàíñû áèð øòàòûí ãà-
íóíâåðèúè îðãàíû òÿòèëäÿ îëàí çàìàí, ñåíàò öçâëöéöíäÿ èñòåôà âÿ éà
äèýÿð ñÿáÿá öçöíäÿí âàêàíñèéà éàðàíàðñà, ãàíóíâåðèúè îðãàíûí ýÿ-
ëÿúÿê òîïëàíòûñûíà ãÿäÿð áó øòàòûí èúðà îðãàíû òÿðÿôèíäÿí, áîøàëàí
éåðè äîëäóðìàã ö÷öí ìöâÿããÿòè òÿéèíàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð 3.
Ùå÷ áèð øÿõñ îòóç éàøûíà ÷àòìàìûøñà, äîããóç èë Áèðëÿøìèø Øòàòëà-
ðûí âÿòÿíäàøû îëìàìûøñà âÿ ñå÷èëÿí çàìàí îíó ñå÷ÿí øòàòûí ñàêèíè
äåéèëñÿ, ñåíàòîð îëà áèëìÿç.
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âèòñå-ïðåçèäåíòè ñåíàòûí ñÿäðèäèð, àíúàã ñÿñ-
âåðìÿäÿ, ñÿñëÿð éàëíûç áÿðàáÿð áþëöíäöêäÿ èøòèðàê åäÿ áèëÿð.
Ñåíàò äèýÿð âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíè ñå÷ìÿêëÿ éàíàøû, âèòñå-ïðåçèäåí-
òèí îëìàäûüû âÿ éà âèòñå-ïðåçèäåíòèí Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ïðåçèäåíòè âÿ-
çèôÿñèíè èúðà åòäèéè ùàëëàðäà ìöâÿããÿòè (ðrîtåmðîrå) áèð ñÿäðèíè äÿ
ñå÷èð.
______________________________
1
Èìïè÷ìåíò-äþâëÿòèí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí õÿéàíÿò âÿ äèýÿð àüûð úèíàéÿòëÿðè öçðÿ ïàð-
ëàìåíò ìÿùêÿìÿñè èúðààòû. Áó çàìàí íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû èòòèùàì èðÿëè ñöðöð, ñåíàò
èñÿ ìÿùêÿìÿ ðîëóíäà ÷ûõûø åäèð.
2
ÕVII äÿéèøèêëèéÿ áàõ. (Ñåíàòîðëàðû äàùà ãàíóíâåðèúè îðãàí äåéèë, ÿùàëè ñå÷èð)
3
ÕVII äÿéèøèêëèéÿ áàõ.

637
 Èìïè÷ìåíò ãàéäàñûíäà ãàëäûðûëàí èøëÿðÿ áàõìàã ùöãóãó éàëíûç
Ñåíàòà ìÿõñóñäóð. Áó ìÿãñÿäëÿ òîïëàíàðêÿí, ñåíàòîðëàð àíä è÷èð-
ëÿð âÿ éà òÿíòÿíÿëè âÿä âåðèðëÿð. ßýÿð ìöòòÿùèì, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð
Ïðåçèäåíòèäèðñÿ, Àëè Ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè ñåíàòà ñÿäðëèê åäèð. Ùå÷
êèì, ñÿñ âåðìÿäÿ èøòèðàê åäÿí ñåíàòîðëàðäàí ö÷äÿ èêèñèíèí ðàçûëûüû
îëìàäàí ìÿùêóì åäèëÿ áèëìÿç.
Èìïè÷ìåíò ùàëëàðûíäà úÿçà âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûðìàéëà âÿ Áèð-
ëÿøìèø Øòàòëàðäà õöñóñè èìòèéàç âÿ éà åòèìàä òÿëÿá åäÿí, éàõóä ãà-
çàíú ýÿòèðÿí èøëÿðäÿí ìÿùðóì åòìÿ èëÿ ìÿùäóäëàøäûðûëûð. Àíúàã
Ñåíàò òÿðÿôèíäÿí ìÿùêóì îëóíàí øÿõñ áóíà áàõìàéàðàã, ãàíóíëà
íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãàéäàäà òÿãñèðëÿíäèðèëèð, èñòèíòàãà úÿëá åäèëèð, ìÿù-
êÿìÿ òÿðÿôèíäÿí úÿçàëàíäûðûëûð.
Áþëìÿ 4. Ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí ñå÷èëìÿ âàõòû, éåðè âÿ
ãàéäàñû ùÿð øòàòûí ãàíóíâåðèúè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäè-
ëèð:àíúàã êîíãðåñ èñòÿíèëÿí âàõò, þç âåðäèéè ãàíóíëà ñåíàòîðëàðûí
ñå÷èëìÿ éåðè èñòèñíà îëìàãëà, ñåíàòà ñå÷êèëÿðèí êå÷èðèëìÿ âàõòû âÿ
ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäÿ âÿ äÿéèøäèðÿ áèëÿð.
Êîíãðåñ, ÿí àçû èëäÿ áèð äÿôÿ, ãàíóíëà áàøãà ýöí ýþñòÿðèëìÿéèí-
úÿ (äåêàáðûí èëê áàçàð åðòÿñè)1 òîïëàíûð.
Áþëìÿ 5. Ùÿð ïàëàòà öçâëÿðèíèí ñå÷èëèá-ñå÷èëìÿäèêëÿðèíè, ñÿëà-
ùèééÿòëÿðèíè âÿ ñå÷èëÿ áèëìÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè þçö ìöÿééÿí åäèð.
Ïàëàòàëàðûí èøëÿìÿñè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ÿêñÿðèééÿò òÿìèí åäèëÿ áèë-
ìÿäèêäÿ, öçâëÿð, éåòÿðñàé îëìàäàí äà òîïëàíòûíû áàøãà áèð ýöíÿ
êå÷èðÿ âÿ ùÿð ïàëàòà, ýÿëìÿéÿí öçâëÿðèíèí èøòèðàêûíû òÿìèí åòìÿê
ö÷öí ñàíêñèéàëàð ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.
Ùÿð ïàëàòà, ðåãëàìåíòèíè þçö ìöÿééÿí åäÿ, äàâðàíûø ãàéäàñûíû
ïîçìóø öçâëÿðèíè úÿçàëàíäûðà âÿ ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ áèð öçâö
þç òÿðêèáèíäÿí ÷ûõàðà áèëÿð.

______________________________
1
ÕÕ äÿéèøèêëèéÿ áàõ (áó äÿéèøèêëèéÿ ýþðÿ éàíâàðûí ö÷ö òîïëàíûð)

638
 Ùÿð ïàëàòà þç èúëàñëàðûíûí ïðîòîêîëëàðûíû òóòóð âÿ âàõòàøûðû îëàðàã,
ýèçëè ãàëìàñûíû ìöíàñèá áèëäèêëÿðè áþëìÿëÿð èñòèñíà îëìàãëà, äÿðú
åäèð; Ùÿð èêè ïàëàòà öçâëÿðèíèí áó éà äèýÿð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû âåðäèê-
ëÿðè “ëåùèíÿ” âÿ “ÿëåéùèíÿ” ñÿñëÿðè, ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê åäÿí öçâëÿ-
ðèí áåøäÿ áèðèíèí òÿëÿáè èëÿ ïðîòîêîëà êþ÷öðöëöð.
Êîíãðåñèí òîïëàíòûñû çàìàíû ïàëàòàëàðäàí ùå÷ áèðè, þç èúëàñëàðûíû
äèýÿðèíèí ðàçûëûüû îëìàäàí ö÷ ýöíäÿí àðòûã òÿõèðÿ ñàëà âÿ ùÿð èêè ïà-
ëàòàíûí òîïëàíäûüû éåðäÿí áàøãà áèð éåðäÿ òîïëàíà áèëìÿç.
Áþëìÿ 6. Ñåíàòîðëàð þç íöìàéÿíäÿëÿð, õèäìÿòëÿðè ìöãàáèëèíäÿ,
ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿúÿê âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàð õÿçèíÿñèíäÿí þäÿ-
íèëÿúÿê áèð òÿçìèíàò àëûðëàð. Îíëàð áöòöí ùàëäà öçâö îëäóãëàðû ïàëà-
òàíûí òîïëàíòûñû çàìàíû âÿ éà èúëàñëàðà ýÿëèá-ýåäÿðêÿí – èúòèìàè
ãàéäàíû ïîçìà, âÿòÿíÿ õÿéàíÿò âÿ àüûð úèíàéÿòëÿð èñòèñíà îëìàãëà,
ùå÷ áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ ùÿáñ åäèëÿ, ïàëàòàëàðäà ÷ûõûøëàðûíà âÿ äåáàòëàð-
äà èøòèðàêûíà ýþðÿ ùå÷ áèð éåðäÿ ñîðüóéà ÷ÿêèëÿ áèëìÿçëÿð.
Ùå÷ áèð ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿ, ñå÷èëìèø îëäóüó äþâð ÿðçèíäÿ
Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ùàêèìèééÿòè ùöäóäëàðûíäàêû òÿñèñ åäèëìèø âÿ éà
ìÿâàúèáëÿðè áó äþâðäÿ àðòûðûëìûø îëàí ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿò âÿçèôÿñè-
íÿ òÿéèí åäèëÿ áèëìÿç; áåëÿ áèð äþâëÿò âÿçèôÿñèíäÿ îëàí ùå÷ áèð øÿõñ
äÿ âÿçèôÿäÿ îëäóüó ìöääÿòäÿ ïàëàòà öçâö îëà áèëìÿç.
Áþëìÿ 7. Âåðýèëÿðèí òóòóëìàñûíà äàèð áöòöí áèëëÿð1. Íöìàéÿíäÿ-
ëÿð Ïàëàòàñûíäàí ÷ûõûð. Àíúàã ñåíàò, äèýÿð ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíäÿ îëäó-
üó êèìè, äÿéèøèêëèêëÿð òÿêëèô åäÿ âÿ éà áèëëÿðëÿ ðàçûëàøà áèëÿð.
Ùÿð áèëë, Ñåíàò âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñûíäàí êå÷èá ãàíóí îë-
ìàçäàí þíúÿ, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì îëóíóð; ÿýÿð
ïðåçèäåíò áÿéÿíèðñÿ, áèëëè èìçàëàéûð, ÿêñ ùàëäà èñÿ, þç åòèðàçëàðûéëà
áèðëèêäÿ áèëëè, îíó òÿêëèô åäÿí ïàëàòàéà ýåðè ýþíäÿðèð, ïàëàòà èñÿ áó
åòèðàçëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ ïðîòîêîëëàðà êþ÷öðöð. ßýÿð èêèíúè áàõûë-
ìàäàí ñîíðà ïàëàòàíûí ö÷äÿ èêèñè áèëëèí ëåùèíÿ ñÿñ âåðÿðñÿ, áèëë ïðå-
çèäåíòèí åòèðàçëàðûéëà áèðëèêäÿ äèýÿð ïàëàòàéà ýþíäÿðèëèð. Áó ïàëàòàäà
______________________________
1
Áèëë-ãàíóí ëàéèùÿñè

639
äà áèëë ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ áÿéÿíèëèðñÿ, ãàíóí îëóð. Áó êèìè
ùàëëàðäà ùÿð èêè ïàëàòàíûí öçâëÿðè éàëíûç “ëåùèíÿ” âÿ “ÿëåéùèíÿ” ñÿñ
âåðèð âÿ áèëëèí ëåùèíÿ îëàíëàðëà ÿëåéùäàðëàðûíûí àäëàðû, ñÿñëÿðè èëÿ áèð-
ëèêäÿ, öçâö îëäóãëàðû ïàëàòàíûí ïðîòîêîëóíäà ãåéä åäèëèð. ßýÿð áèëë
ïðåçèäåíòÿ òÿãäèìèíäÿí ñîíðàêû îí ýöí ÿðçèíäÿ (áàçàð ýöíëÿðè íÿ-
çÿðÿ àëûíìûð) ïðåçèäåíò òÿðÿôèíäÿí ýåðè ãàéòàðûëìàçñà, èìçàëàíìûø
ñàéûëàðàã ãàíóí ãöââÿñèíÿ ìèíèð. Éàëíûç êîíãðåñèí òÿòèëÿ ýåòìÿñè
öçöíäÿí áèëë ýåðè ýþíäÿðèëìÿìèøñÿ, î, ãàíóí îëà áèëìÿç.
Ñåíàòûí âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñûíûí ðàçûëûüûíû çÿðóðè åäÿí (òÿòè-
ëÿ ýåòìÿ ùàããûíäà ãÿðàðëàð èñòèñíà îëìàãëà) ùÿð áèð ãÿðàð, ãÿòíàìÿ
âÿ éà àêòëàðûí ãöââÿéÿ ìèíÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàð Áèðëÿøìèø Øòàòëàð
Ïðåçèäåíòèíÿ òÿãäèì îëóíìàëû âÿ ïðåçèäåíò òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãëÿíìÿ-
ëèäèð; ÿýÿð ïðåçèäåíò òÿñäèãëÿìÿçñÿ, ùÿìèí àêòëàð áèëë ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòóëàí ãàéäà âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñåíàò âÿ íöìàéÿí-
äÿëÿð ïàëàòàñûíûí ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ éåíèäÿí ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð.
Áþëìÿ 8. Êîíãðåñèí àøàüûäàêû ùöãóãëàðû âàðäûð:
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áèðýÿ ìöäàôèÿñèíè âÿ öìóìè ðèôàùûíû òÿìèí
åòìÿê ö÷öí âåðýèëÿð, õÿðàúëàð; ðöñóìëàð âÿ àêñèçëÿð ãîéìàã âÿ òîï-
ëàìàã; ùÿì äÿ áó çàìàí áöòöí õÿðàúëàð, ðöñóìëàð âÿ àêñèçëÿð þë-
êÿíèí ùÿð éåðèíäÿ âàùèä îëìàëûäûð;
Áèðëÿøìèø Øòàòëàð àäûíäàí êðåäèò àëìàã;
Õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ, øòàòëàðûí þç àðàëàðûíäà âÿ ùèíäó ãÿáèëÿëÿðèëÿ
òèúàðÿòè òÿíçèìëÿìÿê;
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùÿð éåðèíäÿ âÿòÿíäàøëûüà ãÿáóë åòìÿíèí âàùèä
íîðìàëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê âÿ èôëàñëà áàüëû âàùèä ãàíóí åòìÿê;
Ñèêêÿ êÿñìÿê, õàðèúè ïóëà íèñáÿòäÿ ìèëëè ïóëóí äÿéÿðèíè òÿíçèì-
ëÿìÿê âÿ ïóëóí ÷ÿêè âÿ þë÷ö ñòàíäàðòëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê;
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí òÿäàâöëäÿ îëàí ïóëóíó âÿ ãèéìÿòëè êàüûçëàðû-
íû ñàõòàëàøäûðìàüà ýþðÿ úÿçà òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí åòìÿê;
Ïî÷ò õèäìÿòè âÿ ïî÷ò éîëëàðûíû òÿøêèë åòìÿê;
Ìöÿëëèô âÿ èõòèðà÷ûëàðûí, þç ÿñÿð âÿ êÿøôëÿðè öçÿðèíäÿ ìöñòÿñíà
ñàùèáëèéèíè ìöÿééÿí ìöääÿòÿ òÿìèí åäÿðÿê åëìèí âÿ ôàéäàëû ñÿíÿò-
ëÿðèí èíêèøàôûíû òÿøâèã åòìÿê;
640
 Àëè Ìÿùêÿìÿéÿ òàáå îëàí àøàüû ìÿùêÿìÿëÿð òÿñèñ åòìÿê;
äÿíèç ãóëäóðëóüóíó, à÷ûã äÿíèçäÿ òþðÿäèëÿí àüûð úèíàéÿòëÿðè âÿ ìèë-
ëÿòëÿð ùöãóãóíà ãàðøû úèíàéÿòëÿðè ìöÿééÿí åòìÿê âÿ úÿçàëàíäûðìàã;
Ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿê, äöøìÿí òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíèí òÿãèá âÿ çÿá-
òèíÿ âÿ òÿçéèãýþñòÿðèúè òÿäáèðëÿðÿ äàèð øÿùàäÿòíàìÿ âåðìÿê âÿ äÿ-
íèçäÿ ÿëÿ êå÷èðèëÿí ãÿíèìÿòëÿðëÿ áàüëû íîðìàëàð ìöÿééÿí åòìÿê;
îðäó éàðàòìàã âÿ ìàëèééÿëÿøäèðìÿê, àíúàã, áó ìÿãñÿäëÿ èêè èë-
äÿí àðòûã áèð ìöääÿòÿ ïóë òÿõñèñàñû àéðûëà áèëìÿç;
äîíàíìà éàðàòìàã âÿ òÿúùèç åòìÿê;
ãóðó âÿ äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè ö÷öí ãàé-
äàëàð ìöÿééÿí åòìÿê;
öñéàíëàðû éàòûðìàã, òÿúàâöçëÿðè äÿô åòìÿê âÿ Èòòèôàãûí ãàíóíëàðû-
íû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ìèëèñ ãöââÿëÿðèíè ñèëàù àëòûíà ÷àüûðìàã;
Ìèëèñèí òÿëèìè âÿ çàáèòëÿðèí òÿéèíàòû, êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí ãîéóë-
ìóø èíòèçàì ãàéäàëàðûíà óéüóí îëàðàã, ùÿð øòàòûí þç èõòèéàðûíà áó-
ðàõûëìàãëà ìèëèñ ãöââÿëÿðèíèí òÿøêèëàòëàíäûðûëìàñû, òÿúùèç îëóíìàñû,
èíòèçàìûíûí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ áó ãöââÿëÿðèí Áèðëÿøìèø Øòàòëàð õèä-
ìÿòèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàúàã ãèñìèíèí èäàðÿ åäèëìÿñè öçðÿ òÿäáèðëÿð
ýþðìÿê;
øòàòëàðäàí áèðèíèí ýöçÿøòÿ ýåòìÿñè âÿ êîíãðåñèí ãÿáóë åäèëìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàð ùþêóìÿòèíèí ìÿðêÿçè îëà áèëÿúÿê ìö-
ÿééÿí áèð áþëýÿäÿ (áó áþëýÿíèí ñàùÿñè 10 êâàäðàò ìèëäÿí ÷îõ îëìà-
ìàëûäûð), áöòöí ùàëëàðäà ìöñòÿñíà ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿê; ìöäàôèÿ èñòåùêàìëàðû, úÿááÿõàíàëàð, ùÿðáè òÿúùèçàò
àðñåíàëàðû, òÿðñàíÿ âÿ äèýÿð çÿðóðè òÿñèñëÿðè òîðïàãëàðû öçÿðèíäÿ ãóðà-
úàüû øòàòûí ãàíóíâåðèúè îðãàíûíûí ðàçûëûüû èëÿ áó òîðïàãëàðû ÿëäÿ åäÿ-
ðÿê, îíëàð öçÿðèíäÿ äÿ åéíè ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê;
Éóõàðûäà ñàäàëàíàí ñÿëàùèééÿòëÿðèí, ùàáåëÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàð ùþ-
êóìÿòèíÿ, îíóí äåïàðòàìåíòëÿðèíÿ âÿ éà âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíÿ áó
êîíñòèòóñèéà èëÿ âåðèëìèø îëàí áöòöí äèýÿð ñÿëàùèééÿòëÿðèí òÿòáèã åäè-
ëÿ áèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè âÿ ìÿíòèãè îëà áèëÿúÿê áöòöí ãàíóíëàðû âåð-
ìÿê.
641
 Áþëìÿ 9. Êîíãðåñ, ùàçûðäà ìþâúóä îëàí øòàòëàðäàí ùÿð ùàíñû áè-
ðèíèí êþ÷öðöëìÿñè âÿ éà ãÿáóëóíà1 èúàçÿ âåðäèéè øÿõñëÿð ö÷öí, ìèí
ñÿêêèç éöç ñÿêêèçèíúè èëÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð ãàäàüà ãîéóëà áèëìÿç; àí-
úàã áó úöð ãÿáóë åäèëÿíëÿðäÿí, ùÿð àäàì áàøûíà îí äîëëàðäàí ÷îõ
îëìàìàãëà, âåðýè âÿ éà ðöñóì òóòóëà áèëÿð.
Öñéàí âÿ éà òÿúàâöç ùàëëàðûíäà, èúòèìàè òÿùëöêÿñèçëèê òÿëÿá åò-
ìÿéèíúÿ ùàbåàs ñîrðus2 èëÿ òàíûíàí èìòèéàçëàð äîëäóðóëà áèëìÿç.
Bill îf àttàindår3 âÿ åõ ðîst fàñtî4 ãàíóíó ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ãàéäàëàð öçðÿ êå÷èðèëÿí ÿùàëè ñàéûìûíà âÿ
éà âåðýè ãîéìà ö÷öí àïàðûëàí ùåñàáëàìàéà ïðîïîðñèîíàë îëìàéûí-
úà, ùå÷ áèð úàí âåðýèñè âÿ éà âàñèòÿñèç âåðýè ãîéóëà áèëìÿç.
Äèýÿð áèð øòàòäàí èõðàú åäèëÿí ìàëëàð öçÿðèíÿ âåðýè âÿ éà ðöñóì
ãîéóëà áèëìÿç.
Ùÿð ùàíñû òèúàðÿò âÿ éà ìàëèééÿ õàðàêòåðëè àêòëà, áèð øòàòûí ëèìà-
íû äèýÿð øòàòûí ëèìàíëàðûíäàí öñòöí òóòóëà áèëìÿç; Áèð øòàòûí ëèìàíû-
íà ýåäÿí âÿ éà áó ëèìàíäàí ýÿëÿí ýÿìèëÿð äèýÿð øòàòûí ëìàíûíà
ýèðìÿéÿ, áóðäà áîøàëìàüà âÿ éà ðöñóì þäÿìÿéÿ ìÿúáóð åäèëÿ
áèëìÿç.
Éàëíûç ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëÿí òÿõñèñàòëàð ö÷öí õÿçèíÿäÿí ïóë
âåðèëÿ áèëÿð; áöòöí äþâëÿò ìÿäàõèë âÿ ìÿõàðèúëÿðèí ùàããûíäà ìÿëó-
ìàò âÿ ùåñàáàòëàð âàõòàøûðû äÿðú îëóíóð.
Áèðëÿøìèø Øòàòëàð òÿðÿôèíäÿí ùÿð ùàíñû ÿñèë-íÿúàáÿò áèëäèðÿí òèòóë
âåðèëÿ áèëìÿç; Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà ãàçàíúëû âÿ éà åòèìàä òÿëÿá
åäÿí ðÿñìè âÿçèôÿ òóòìóø ùå÷ áèð øÿõñ êîíãðåñèí ðàçûëûüû îëìàäàí
ùÿð ùàíñû áèð êðàëäàí, øàùçàäÿäÿí âÿ éà õàðèúè äþâëÿòäÿí ùÿäèééÿ,
ìààø, âÿçèôÿ âÿ éà ùÿð úöð òèòóëëàð ãÿáóë åäÿ áèëìÿç.

______________________________
1
Ñþùáÿò çÿíúè ãóëëàðûí ýÿòèðèëìÿñèíäÿí ýåäèð.
2
Hàbåàs ñîrðus Ìÿùáóñóí ìÿùêÿìÿéÿ ãÿäÿðêè ùöãóãè âÿçèééÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí ìÿùêÿìÿ
ÿìðèäèð.
3
îf àttàindåz – ùÿð ùàíñû øÿõñèí ìÿùêÿìÿñèç úÿçàëàíäûðûëìàñû ùàããûíäà áèëë
4
åõ ðîst fàñtî – ýåðèéÿ ãöââÿñè îëàí ãàíóí

642
 Áþëìÿ 10. Ùå÷ áèð øòàò ùÿð ùàíñû áèð ìöãàâèëÿéÿ, èòòèôàãà âÿ éà
êîíôåäåðàñèéàéà ãîøóëà áèëìÿç; äöøìÿí òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíèí òÿãèá âÿ
çÿáòè ö÷öí øÿùàäÿòíàìÿ âåðÿ, ñèêêÿ êÿñÿ, òÿäàâöëÿ êðåäèò áèëåòëÿðè
áóðàõà, áîðúëàðûíû ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí áàøãà ùÿð ùàíñû áèð øåéëÿ þäÿ-
éÿ, îf àttàindår âÿ åõ ðîst fàñtî ãàíóíëàðû âÿ éà ìöãàâèëÿ þùäÿëèêëÿ-
ðèíè ïîçàí ãàíóíëàð ÷ûõàðà, éàõóä çàäÿýÿí òèòóëëàðû âåðÿ áèëìÿç.
Ùå÷ áèð øòàò, êîíãðåñèí èúàçÿñè îëìàäàí, èõðàúàò âÿ èäõàëàò öçÿðèí-
äÿ, áóíëàðà íÿçàðÿò åäÿí ãàíóíëàðûí òÿòáèã îëóíà áèëìÿñè ö÷öí ñîí
äÿðÿúÿ çÿðóðè îëà áèëÿúÿê ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, âåðýè âÿ ðöñóì
ãîéà áèëìÿç; øòàòûí ãîéäóüó áöòöí èäõàë-èõðàú âåðýè âÿ ðöñóìëàðûí-
äàí ÿëäÿ îëóíàí õàëèñ ýÿëèð Áèðëÿøìèø Øòàòëàð õÿçèíÿñèíÿ ýåäèð; áöòöí
áó íþâ ãàíóíëàðà êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí áàõûëûð âÿ íÿçàðÿò åäèëèð.
Ùå÷ áèð øòàò, êîíãðåñèí ðàçûëûüû îëìàäàí òîííàæ. âåðýèñè ãîéà,
ñöëù äþâðöíäÿ ãîøóí âÿ éà ùÿðáè ýÿìèëÿð ñàõëàéà, ùàáåëÿ áàøãà áèð
øòàòëà âÿ éà õàðèúè áèð äþâëÿòëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàéà, éàõóä ùöúóìà
ìÿðóç ãàëìàéûíúà âÿ éà ëÿíýèìÿéèí ìöìêöí îëìàäûüû áèðáàøà
òÿùëöêÿ îëìàéûíúà ìöùàðèáÿéÿ ýèðÿ áèëìÿç.

II Ìàääÿ
(åõåñutiv ðîvr-èúðà ùàêèìèééÿòè)

Áþëìÿ 1. Èúðà Ùàêèìèééÿòè Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ïðåçèäåí-

òèíÿ âåðèëìèøäèð. Ïðåçèäåíò äþðä èëëèê áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ âÿçèôÿñèíè
èúðà åäèð âÿ âèòñå-ïðåçèäåíòëÿ áèðýÿ åéíè ìöääÿòäÿ, àøàüûäà ýþñòÿðè-
ëÿí ãàéäàäà ñå÷èëèð.
Ùÿð øòàò, þç ãàíóíâåðèúè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ãàé-
äàäà, êîíãðåñÿ ýþíäÿðìÿê ùöãóãó îëäóüó ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿ-
ëÿðèí úÿìèíÿ áÿðàáÿð ñàéäà ñå÷èúè òÿéèí åäèð. Àíúàã ùå÷ áèð ñåíàòîð
âÿ íöìàéÿíäÿ, éàõóä Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà ìÿñóë âÿ éà ìààøëû âÿ-
çèôÿ òóòàí øÿõñëÿð ñå÷èúè òÿéèí åäèëÿ áèëìÿçëÿð.
Ñå÷èúèëÿð þç éàøàäûãëàðû øòàòäà òîïëàøàðàã, ÿí àçû áèðè áó øòàòûí ñà-
êèíè îëìàéàí èêè øÿõñè ýèçëè ñÿñëÿ ñå÷èðëÿð, ñîíðà îíëàð ñÿñ âåðäèêëÿ-
643
ðè øÿõñëÿðèí àäûíû âÿ éûüûëàí ñÿñëÿðèí ìèãäàðûíû ýþñòÿðÿí ñèéàùû ùà-
çûðëàéûð, èìçàëàéûá òÿñäèãëÿéÿðÿê ìþùöðëö çÿðôèí è÷èíäÿ Áèðëÿøìèø
Øòàòëàð ùþêóìÿòèíèí îëäóüó éåðÿ – Ñåíàò ñÿäðèíèí àäûíà ýþíäÿðèðëÿð
Ñåíàòûí ñÿäðè Ñåíàò âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñûíûí þíöíäÿ áöòöí
çÿðôëÿðè à÷àðàã ñÿñëÿðè ñàéûð. ßýÿð ÿí ÷îõ ñÿñ òîïëàìûø øÿõñ áöòöí
ñå÷èúèëÿðèí éàðûäàí ÷îõóíóí ñÿñèíè àëà áèëìèøñÿ, ïðåçèäåíò îëóð; ÿýÿð
áåëÿ áèð ñÿñ ÷îõëóüóíó áèð íå÷ÿ íàìèçÿä àëìûøñà âÿ áÿðàáÿð ñàéäà
ñÿñëÿðÿ ìàëèêäèðëÿðñÿ, Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû ùÿìèí øÿõñëÿðèí àðà-
ñûíäàí áèðèíè ýèçëè ñÿñëÿ ïðåçèäåíò ñå÷èð; ÿýÿð ùå÷ êèì ñÿñ ÷îõëóüó
ãàçàíà áèëìÿìèøñÿ, ñèéàùûäàêû ÿí ÷îõ ñÿñ îëàí áåø íàìèçÿä àðàñûí-
äàí åéíè ãàéäàäà Ïðåçèäåíòè ñå÷èð. Ëàêèí ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ
ñÿñëÿð øòàòëàðûí ñàéûíà ýþðÿ áþëöíöð âÿ ùÿð øòàòûí äà áèð ñÿñè âàðäûð.
Áó ùàëäà éåòÿðñàé ö÷öí øòàòëàðûí ö÷äÿ èêèñèíèí îëìàñû, ïðåçèäåíò ñå-
÷èëìÿê ö÷öíñÿ áöòöí øòàòëàðûí ñÿñ ÷îõëóüó òÿëÿá åäèëèð. Ùÿð áèð ùàë-
äà, ïðåçèäåíò ñå÷èëìèø øÿõñäÿí ñîíðà ÷îõ ñÿñ àëàí íàìèçÿä âèòñå-
ïðåçèäåíò îëóð; ÿýÿð èêè âÿ éà äàùà àðòûã áÿðàáÿð ñÿñ òîïëàéàí íàìè-
çÿä ãàëìûøñà, ñåíàò îíëàðûí àðàñûíäàí ýèçëè âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷èð.
Êîíãðåñ ñå÷èúèëÿðèí ñå÷èëÿúÿéè âàõòû âÿ îíëàðûí ñÿñ âåðÿúÿêëÿðè ýö-
íö Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùÿð éåðèíäÿ âàùèä îëìàãëà ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.
Äîüóëäóüó ýöíäÿí Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿòÿíäàøû îëìàéàí âÿ éà
áó êîíñòèòóñèéàíûí ãÿáóëó òàðèõèíäÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿòÿíäàøû
îëìàéàí ùå÷ êèì ïðåçèäåíò âÿçèôÿñèíÿ ñå÷èëÿ áèëìÿäèéè êèìè, îòóç
áåø éàøûíà ÷àòìàìûø âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà îí äþðä èë ôàñèëÿñèç éà-
øàìàìûø øÿõñ äÿ ùÿìèí âÿçèôÿéÿ ñå÷èëÿ áèëìÿç.
Ïðåçèäåíòèí âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû, þëöìö âÿ éà èñòåôàñû, éà-
õóä þç ñÿëàùèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èãòèäàðñûçëûüû ùà-
ëûíäà áó ñÿëàùèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿð âèòñå-ïðåçèäåíòÿ êå÷èð, ùÿì Ïðåçè-
äåíòèí, ùÿì äÿ âèòñå-ïðåçèäåíòèí âÿçèôÿäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû, þëöì-
ëÿðè, èñòåôàëàðû, éàõóä èãòèäàðñûçëûãëàðû ùàëëàðûíäà, êîíãðåñ, ïðåçèäåíò
ñèôÿòèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿê âÿçèôÿëè øÿõñè ìöÿééÿí åäÿí ãàíóí âå-
ðèð; ùÿìèí âÿçèôÿëè øÿõñ, èãòèäàðñûçëûã ñÿáÿáè àðàäàí ãàëõìàéûíúà âÿ
éà éåíè áèð ïðåçèäåíò ñå÷èëìÿéèíúÿ, ïðåçèäåíò âÿçèôÿñèíè èúðà åäèð.
644
 Ïðåçèäåíò, ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿòëÿðäÿ, õèäìÿòëÿðè ìöãàáèëèí-
äÿ ùàãã àëûð êè, áó ùàããûí äà ìèãäàðû, ñå÷èëìèø îëäóüó äþâð ÿðçèíäÿ íÿ
àçàëäûëà íÿ äà àðòûðûëà áèëÿð;éåíÿ ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ Ïðåçèäåíò Áèðëÿø-
ìèø Øòàòëàðäàí âÿ éà áàøãà áèð øòàòäàí ùå÷ áèð òÿõñèñàò àëà áèëìÿç.
Ïðåçèäåíò, âÿçèôÿñèíÿ áàøëàìàçäàí ãàáàã àøàüûäàêû ìÿçìóíäà
àíä è÷èð âÿ éà òÿíòÿíÿëè ñþç âÿä åäèð: “Ìÿí, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ïðå-
çèäåíòè âÿçèôÿñèíè âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðÿúÿéèìÿ âÿ Áèðëÿøìèø Øòàò-
ëàð Êîíñòèòóñèéàñûíû âàð ãöââÿìëÿ ãîðóéàúàüûìà, ìöäàôèÿ åäÿúÿéè-
ìÿ âÿ ïîçìàéàúàüûìà òÿíòÿíÿëè àíä è÷èðÿì (ñþç âåðèðÿì)”.
Áþëìÿ 2. Ïðåçèäåíò, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð îðäóñó âÿ ùÿðáè äÿíèç äî-
íàíìàñûíûí âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà ùÿãèãè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëàðñà, áö-
òöí øòàòëàðûí ìèëèñ ãöââÿëÿðèíèí Áàø êîìàíäàíûäûð; ïðåçèäåíò, èúðà
äåïàðòàìåíòëÿðèíäÿí ùÿð áèðèíèí áàøûíäà äóðàí âÿçèôÿëè øÿõñäÿí,
ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿ öçðÿ þç âÿçèôÿ áîðúó èëÿ áàüëû éàçûëû ðÿé òÿëÿá
åäÿ áèëÿð; ïðåçèäåíòèí Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà ãàðøû òþðÿäèëìèø úèíàéÿòëÿ-
ðèíÿ ýþðÿ, èìïè÷ìåíò öçðÿ èøëÿð èñòèñíà îëìàãëà, áàüûøëàìàã âÿ ÷û-
õàðûëàí ùþêìëÿðèí èúðàñûíû òÿõèðÿ ñàëìàã ùöãóãó âàðäûð.
Ïðåçèäåíòèí, Ñåíàòûí òþâñèéÿ âÿ ðàçûëûüû èëÿ âÿ ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê
åäÿí ñåíàòîðëàðûí ö÷äÿ èêèñè òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëìÿêëÿ, áåéíÿëõàëã
ìöãàâèëÿëÿð áàüëàìàã ùöãóãó âàðäûð. Ñåíàòûí òþâñèéÿ âÿ ðàçûëûüû èëÿ
ïðåçèäåíò, ñÿôèðëÿðè, ñÿëàùèééÿòëè åë÷èëÿðè âÿ êîíñóëëàðû, Àëè Ìÿùêÿ-
ìÿíèí ùàêèìëÿðèíè âÿ òÿéèíàòëàðû áàðÿäÿ áó êîíñòèòóñèéà èëÿ áàøãà
ãàéäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûø îëàí âÿ âÿçèôÿëÿðè ñîíðà ãàíóíëà ìöÿé-
éÿí åäèëÿúÿê Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áöòöí äèýÿð ìÿìóðëàðûíû òÿéèí
åäèð. Àíúàã êîíãðåñ àøàüû âÿçèôÿëè ìÿìóðëàðäàí ëàçûì áèëäèêëÿðèíèí
òÿéèí îëóíìàñûíû ãàíóíëà ïðåçèäåíòèí øÿõñÿí þçöíÿ, ùàêèìëÿðÿ âÿ
éà äåïàðòàìåíò áàø÷ûëàðûíà ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿð.
Ñåíàò òÿòèëäÿ îëäóüó çàìàí áîøàëàí áöòöí éåðëÿðÿ ïðåçèäåíòèí
ìÿìóð òÿéèí åòìÿ ùöãóãó âàðäûð, àíúàã áó ìÿìóðëàðûí ñÿëàùèééÿò
ìöääÿòè ñåíàòûí òÿòèëäÿí ñîíðàêû èëê ñåññèéàñû ãóðòàðàíà ãÿäÿðäèð.
Áþëìÿ 3. Ïðåçèäåíò, âàõòàøûðû îëàðàã, èòòèôàãûí øòàòëàðû ùàããûíäà
êîíãðåñÿ ìÿëóìàò âåðèð, çÿðóðè âÿ ôàéäàëû ñàéäûüû òÿäáèðëÿðè îíà
645
òÿêëèô åäèð; ïðåçèäåíò ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäà, ùÿð èêè ïàëàòàíû âÿ éà áè-
ðèíè òÿúèëè îëàðàã òîïëàíòûéà ÷àüûðà, ïàëàòàëàð àðàñûíäà, òÿòèëÿ ýåòìÿ
ìöääÿòèëÿ áàüëû ôèêèð àéðûëûüû éàðàíäûãäà èñÿ òÿòèëè þçöíöí ìöâàôèã
ñàíäûüû òàðèõÿ êå÷èðÿ áèëÿð; î, ñÿôèðëÿðè âÿ äèýÿð ñÿëàùèééÿòëè åë÷è-
ëÿðè ãÿáóë åäèð, ãàíóíëàðà äöçýöí ðèàéÿò îëóíóá-îëóíìàäûüûíà íÿ-
çàðÿò éåòèðèð âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áöòöí ìÿìóðëàðûíû âÿçèôÿéÿ
òÿñäèã åäèð.
Áþëìÿ 4. Ïðåçèäåíò, âèòñå-ïðåçèäåíò âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áöòöí
ðÿñìè âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè, âÿòÿíÿ õÿéàíÿò, ðöøâÿòõîðëóã âÿ éà äèýÿð
àüûð úèíàéÿòëÿð âÿ õÿòàëàð ñÿáÿáèéëÿ, èìïè÷ìåíò ãàéäàñûíäà, ìÿù-
êóì åäèëäèêäÿ âÿçèôÿëÿðèíäÿí êÿíàðëàøäûðûëûð.

III Ìàääÿ
(éudiñiàl ðîvår-ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè)

Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòè áèð Àëè Ìÿù-

êÿìÿéÿ âÿ êîíãðåñèí âàõòàøûðû òÿñèñ åäÿ áèëÿúÿéè àøàüû ìÿùêÿìÿ-
ëÿðÿ âåðèëìèøäèð. Ùÿì Àëè Ìÿùêÿìÿíèí, ùÿì äÿ àøàüû ìÿùêÿìÿ-
ëÿðèí ùàêèìëÿðè òÿìèç èøëÿäèêëÿðè ìöääÿòäÿ þç âÿçèôÿëÿðèíè ñàõëàéûð-
ëàð âÿ õèäìÿòëÿðè ìöãàáèëèíäÿ, ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿòëÿðäÿ,
âÿçèôÿäÿ îëäóãëàðû äþâðäÿ àçàëäûëìàéàí áèð ùàãã àëûðëàð.
Áþëìÿ 2. Ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòè áó êîíñòèòóñèéàíûí, Áèðëÿøìèø
Øòàòëàð ãàíóíëàðûíûí, áàüëàíìûø âÿ éà áàüëàíûëàúàã ìöãàâèëÿëÿðèí
ùþêìëÿðè ÿñàñûíäà ãàëäûðûëàúàã áöòöí ùöãóã âÿ ÿäàëÿò èøëÿðèíè, ñÿ-
ôèðëÿð, äèýÿð ñÿëàùèééÿòëè åë÷èëÿð âÿ êîíñóëëàðëà áàüëû áöòöí èøëÿðè; àä-
ìèðàëëûã âÿ äÿíèç ùöãóãó èëÿ áàüëû áöòöí èøëÿðè; Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí
òÿðÿô îëàúàüû ìöáàùèñÿëÿðè; èêè âÿ éà äàùà àðòûã øàòàò àðàñûíäà, áèð
øòàò èëÿ áàøãà áèð øòàòûí âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà, ìöõòÿëèô øòàòëàðûí âÿ-
òÿíäàøëàðû àðàñûíäà, ìöõòÿëèô øòàòëàðûí âåðäèéè òîðïàãëàðûí èääèàñûíäà
îëàí åéíè øòàò âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà, ùàáåëÿ áèð øòàò âÿ éà áó øòàòûí
âÿòÿíäàøëàðû èëÿ õàðèúè äþâëÿòëÿð âÿ áó äþâëÿòëÿðèí âÿòÿíäàøëàðû, éà-
õóä òÿáÿÿëÿðè àðàñûíäà éàðàíàúàã ìöáàùèñÿëè èøëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
646
 Ñÿôèðëÿð, äèýÿð ñÿëàùèééÿòëè åë÷èëÿð âÿ êîíñóëëàðëà áàüëû áöòöí èø-
ëÿðäÿ, ùàáåëÿ áèð øòàòûí òÿðÿô îëàúàüû áöòöí èøëÿðäÿ Àëè Ìÿùêÿìÿ áè-
ðèíúè èíñòàíñèéà ìÿùêÿìÿñèäèð. Éóõàðûäà ñàäàëàíàí áöòöí äèýÿð
ìöáàùèñÿëÿðäÿ, êîíãðåñèí ìöÿééÿí åäÿúÿéè ãàéäà âÿ èñòèñíàëàð
ìöâàôèã ñóðÿòäÿ, Àëè Ìÿùêÿìÿ äå-éóðå âÿ äå-ôàêòî àïåëéàñèéà
ìÿùêÿìÿñèäèð.
Èìïè÷ìåíò ãàéäàñûíäà èøëÿð èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí úèíàéÿòëÿðèí
ìöùàêèìÿñè æöðè1 òÿðÿôèíäÿí âÿ áó úèíàéÿòëÿðèí òþðÿäèëìèø îëäóüó
øòàòäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð; ëàêèí úèíàéÿò øòàòëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ áàø âåð-
ìÿìèøñÿ, èøÿ, êîíãðåñèí ãàíóíëà ìöÿééÿí åäÿúÿéè éåðäÿ âÿ éà
éåðëÿðäÿ áàõûëûð.
Áþëìÿ 3. Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ ÷àüûðìàã, þëêÿíèí
äöøìÿíëÿðè òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿê, äöøìÿíÿ êþìÿê âÿ õèäìÿò åòìÿê
âÿòÿíÿ õàéàíÿòäèð. À÷ûã ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà àøêàð áèð ÿìÿë ùàããûí-
äà èêè øÿõñèí øàùèäëèéè âÿ éà òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñèí þç åòèðàôû îëìà-
éûíúà, ùå÷ êèì âÿòÿíÿ õÿéàíÿòäÿ ýöíàùëàíäûðûëà áèëìÿç.
Êîíãðåñèí, âÿòÿíÿ õÿéàíÿòÿ ýþðÿ úÿçà ìöÿééÿí åòìÿê ùöãóãó
âàðäûð, àíúàã âÿòÿíÿ õÿéàíÿò öñòÿ âåðèëÿúÿê ùå÷ áèð úÿçà, ìÿùêó-
ìóí íÿñëèíäÿí îëàíëàðûí ìöëêè ùöãóãëàðûíäàí ìÿùðóì åäèëìÿñèíÿ
âÿ éà îíóí ñàüëûüûíäà ÿìëàêûíûí ìöñàäèðÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëìÿç.

IV Ìàääÿ
(Øòàòëàð âÿ ùþêóìÿò)

Áþëìÿ 1. Ùÿð øòàò, áöòöí äèýÿð øòàòëàðûí ðÿñìè àêòëàðûíà, ñÿíÿä-

ëÿðèíÿ âÿ ìÿùêÿìÿ àêòëàðûíà òàì åòèìàä âÿ ùþðìÿò ýþñòÿðìÿëèäèð.
Êîíãðåñ áó àêòëàðûí, ñÿíÿäëÿðèí âÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí íÿ øÿêèë-
äÿ âåðèëìÿëè îëäóüóíó âÿ ùöãóãè ãöââÿéÿ ìèíÿ áèëìÿ öñóëëàðûíû
öìóìè ãàíóíëàðëà ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.
______________________________
1
éirytriàl-àíäëûëàð ìÿùêÿìÿñè

647
 Áþëìÿ 2. Ùÿð øòàòûí âÿòÿíäàøëàðû, äèýÿð øòàòûí âÿòÿíäàøëàðûíûí
èìòèéàç âÿ òîõóíóëìàçëûãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Ùÿð ùàíñû áèð øòàòäà âÿòÿíÿ õÿéàíÿòäÿ, úèíàéÿòäÿ âÿ éà äèýÿð ïî-
çóíòóñóíäà ýöíàùëàíäûðûëàðàã, ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñèíäÿí ýèçëÿíÿí âÿ
áàøãà áèð øòàòäà éàõàëàíàí øÿõñ, ãà÷äûüû øòàòûí èúðà ùàêèìèééÿòèíèí òÿ-
ëÿáè èëÿ òóòóëàðàã, ùÿìèí úèíàéÿòèí ìöùàêèìÿ åäèëìÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿ-
òè îëàí øòàòà òÿùâèë âåðèëèð. Áèð øòàòûí ãàíóíëàðû öçðÿ èøëÿìÿéÿ âÿ éà
õèäìÿò åòìÿéÿ áîðúëó îëàí ùå÷ áèð øÿõñ áàøãà áèð øòàòà ãà÷àðàã îíóí
ãàíóí âÿ éà ãÿðàðëàðûíà ñûüûíà áèëìÿç âÿ ùÿìèí èøè âÿ éà õèäìÿòè
ýþðäöðìÿéÿ ùöãóãó îëàí òÿðÿôèí òÿëÿáè öçðÿ òÿùâèë âåðèëìÿëèäèð.
Áþëìÿ 3. Êîíãðåñ, èòòèôàãà éåíè øòàòëàðûí ýèðìÿñèíÿ èúàçÿ âåðÿ
áèëÿð, àíúàã ìàðàüû îëàí øòàòûí ãàíóíâåðèúè îðãàíûíûí ðàçûëûüû îëìà-
äàí áó øòàòûí ÿðàçèñèíäÿ éåíè áèð øòàò éàðàäà áèëìÿç; Ùàáåëÿ ìàðàüû
îëàí øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàðûíûí âÿ êîíãðåñèí ðàçûëûüû îëìà-
äàí, èêè âÿ éà äàùà àðòûã øòàòûí âÿ éà áó øòàòëàðûí áþëýÿëÿðèíèí áèð-
ëÿøìÿñèëÿ éåíè áèð øòàò éàðàäûëìàñûíà éîë âåðèëìèð.
Êîíãðåñèí Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà ìÿõñóñ îëàí òîðïàãëàð âÿ éà äèýÿð
ùöãóã ìöëêëÿð öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê âÿ áóíóíëà áàüëû áöòöí
çÿðóðè ãàíóí âÿ äèýÿð íîðìàòèâ àêòëàðû ãÿáóë åòìÿê ùöãóãó âàðäûð;
àíúàã áó Êîíñòèòóñèéàäàêû áèð ìàääÿ, Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿ éà
øòàòëàðûí áèðèíèí ùöãóãëàðû ÿëåéùèíÿ éîçóëà áèëìÿç.
Áþëìÿ 4. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð áó èòòèôàãà äàõèë îëàí ùÿð øòàò ö÷öí
èäàðÿåòìÿíèí ðåñïóáëèêà ôîðìàñûíà òÿìèíàò âåðèð âÿ ùÿð øòàòû õàðèúè
òÿúàâöçäÿí, èúðà îðãàíûíûí (ãàíóíâåðèúè îðãàíûí òîïëàíà áèëìÿìÿ-
ñè ùàëûíäà) õàùèøè ÿñàñûíäà èñÿ äàõèëè çîðàêûëûãäàí ãîðóéóð.

V Ìàääÿ
(Êîíñòèòóñèéà äÿéèøèêëèêëÿðè ùàããûíäà)
Ùÿð èêè ïàëàòà ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ëàçûì áèëäèêäÿ Êîíãðåñ
áó Êîíñòèòóñèéàéà äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñèíè òÿêëèô åäèð âÿ éà áöòöí
648
øòàòëàðûí ö÷äÿ èêèñèíèí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàðû ìöðàúèÿò åòäèêäÿ Êîíñ-
òèòóñèéàéà äÿéèøèêëèê òÿêëèô åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áèð êîíâåíò ÷àüûðûð.
Ùÿð èêè ùàëäà áó äÿéèøèêëèêëÿð, êîíãðåñèí òÿêëèô åäÿúÿéè òÿñäèãëÿìÿ
ãàéäàñû öçðÿ øòàòëàðäàí äþðääÿ ö÷öíöí îðãàíëàðûíûí âÿ éà ùÿð øòàò-
äà áó ìÿãñÿäëÿ òîïëàíàúàã êîíâåíòëÿðèí äþðääÿ ö÷öíöí òÿñäèã åò-
ìÿñèéëÿ, áó êîíñòèòóñèéàíûí áèð ùèññÿñè îëàðàã ùÿð áàõûìäàí ùöãóãè
ãöââÿëè îëóðëàð. Àíúàã 1808-úè èëÿ ãÿäÿð. I ìàääÿíèí 9-úó áþëìÿ-
ñèíèí I âÿ IV ïàðàãðàôëàðû öçðÿ, ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê åäèëÿ áèëìÿç âÿ
ùå÷ áèð øòàò, þç ðàçûëûüû îëìàäàí, ñåíàòäàêû äèýÿð øòàòëàðëà áÿðàáÿð
ñÿñ ùöãóãóíäàí ìÿùðóì îëóíà áèëìÿç.

VI Ìàääÿ
(ìöõòÿëèô ùþêìëÿð)

Áó Êîíñòèòóñèéàíûí ãÿáóëóíà ãÿäÿð ìþâúóä îëàí áöòöí áîðú

âÿ þùäÿëèêëÿð êîíôåäåðàñèéà âàõòûíäà îëäóüó êèìè, áó êîíñòèòóñè-
éà äþâðöíäÿ äÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàð ö÷öí þç ùöãóãè ãöââÿñèíè ñàõ-
ëàéûð.
Áó Êîíñòèòóñèéà âÿ îíóí ÿñàñûíäà ãÿáóë åäèëÿúÿê Áèðëÿøìèø
Øòàòëàð ãàíóíëàðû, Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áàüëàäûüû âÿ éà áàüëàéàúàüû
áöòöí ìöãàâèëÿëÿð þëêÿíèí àëè ùöãóã íîðìàëàðû îëóð âÿ ùÿð ùàíñû
áèð øòàòûí Êîíñòèòóñèéà âÿ ãàíóíëàðûíà çèää îëñàëàð áåëÿ ùÿìèí øòà-
òûí ùàêèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð.
Éóõàðûäà õàòûðëàäûëàí ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿëÿð, ùÿð øòàòûí ãà-
íóíâåðèúè îðãàíû öçâëÿðè, ùàáåëÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿ àéðû-àéðû
øòàòëàðûí èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè áó Êîíñ-
òèòóñèéàéà ñàäèã ãàëàúàãëàðûíà àíä è÷èðëÿð âÿ éà ñþç âåðèðëÿð; àíúàã,
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà áèð âÿçèôÿ âÿ éà èúòèìàè ïîñò òóòìàã ö÷öí øÿðò
îëàðàã, äèíäàð îëìàã òÿëÿáè ãîéóëà áèëìÿç.

649
 VII Ìàääÿ
(Êîíñòèòóñèéàíûí òÿñäèãëÿíìÿñè)
Áó Êîíñòèòóñèéàíûí ãöââÿéÿ ìèíÿ áèëìÿñè ö÷öí,îíó òÿñäèãëÿéÿí
øòàòëàð àðàñûíäàí äîããóçóíóí êîíâåíòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà
îëóíìàñû êèôàéÿò åäèð.
Áó Êîíñòèòóñèéà, êîíâåíòäÿ òÿìñèë åäèëÿí øòàòëàðûí éåêäèë ðàçûëûüû
èëÿ, ìèëàäè âÿ ìèí éåääè éöç ñÿêñÿí éåääèíúè èë, ñåíòéàáðûí îí éåä-
äèñèíäÿ âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ìöñòÿãèëëèéèíèí îí èêèíúè èëèíäÿ òÿñäèã
åäèëìèøäèð; áóíà ñöáóò îëàðàã áèç àøàüûäà èìçàëàðûìûçû ãîéäóã.
Ú.Âàøèíãòîí -Ïðåçèäåíò âÿ Âèðúèíèéàäàí íöìàéÿíäÿ
Íéó-Ùåìïøèð ....... Úîí Ëÿíãäîí, Íèêîëîàñ Ýèëìåí
Ìàññà÷óñåòñ ......... Íàòàíèåë Òîðùåì, Ðóôóñ Êèíã
Êîííåêòèêóò ......... Óèëéàì Ñàìéóåë Úîíñîí, Ðîúåð Øåðìàí
Íéó-Éîðê ............. Àëåêñàíäð Ùàìèëòîí, Óèëéàì Ëèâèíãñîí
Íéó Úåðñè ............. Äàâèä Áðåðëè, Óèëéàì Ïåòðåñîí,
Úîíàòàí Äåéòîí
Ïåíñèëâàíèéà ......... Áåíúàìèí Ôðàíêëèí, Òîìàñ Ìèôôëèí,
Ðîáåðò Ìîððèñ, Úîðú Êëàéìåð,
Òîìàñ Ôèçñèìîíñ, Úàðåë Èíãåðñîë,
Úåéìóñ Óèëñîí, Ãîâ Ìîððèñ
Äåëàâåð ................. Úîðú Ðèä, Ãàííèíã Áåäôîðä (êè÷èê),
Úîí Äèêèíñîí, Ðè÷àðä Áàññåò,
Úåéêîá Áðóì
Ìåðèëåíä ................ Úåéìñ Ìèàêùåíðè,
Äåíèåë îô ñåíò-Òîìàñ Úåíèôåð,
Äàíèåë Êåððîë,
Âèðúèíèéà ............... Úîí Áëåð, Úåéìñ Ìåäèñîí (êè÷èê),
Øèì.Êàðîëèíà ........ Óèëéàì Áëàóíò, Äîááñ Ñïåéò Óèëéàìñîí
Úÿíóáè Êàðîëèíà .... Ú.Ðóòëåú, ×àðëç Êàóòñóîðè Ïèíêíè,
×àðëç Ïèíêíè, Ïèðñ Áàòëåð
Úîðúèéà ................... Óèëéàì Ôéó, Àâðààì Áîëäóèí
17 ñåíòéàáð 1787-úè èë
650
 ÀÌÅÐÈÊÀ ÁÈÐËßØÌÈØ ØÒÀÒËÀÐÛ
ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀÑÛÍÀ ÄßÉÈØÈÊËÈÊËßÐ
(êînstitiînàl àmåndmånts)
I äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Êîíãðåñ ùÿð ùàíñû áèð äèí éàðàäàí âÿ éà îíà ñÿðáÿñò åòèãàä îëóí-
ìàñûíû ãàäàüàí åäÿí, ñþç âÿ ìÿòáóàò àçàäëûüûíû, ùàáåëÿ âÿòÿíäàøëàðûí
äèíú íèééÿòëÿ òîïëàíìà âÿ þç øèêàéÿòëÿðèíè ùþêóìÿòÿ áèëäèðìÿê ö÷öí
ÿðèçÿ âåðìÿ ùöãóãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí ùå÷ áèð ãàíóí âåðÿ áèëìÿç.
II äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Àçàä áèð äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè ö÷öí éàõøû òÿøêèëàòëàíìûø ìèëè-
ñÿ åùòèéàú îëäóüóíäàí, õàëãûí ñèëàù ñàõëàìà âÿ ýÿçäèðìÿ ùöãóãó
ïîçóëà áèëìÿç.
III äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Ùå÷ áèð ÿñýÿð, ñöëù äþâðöíäÿ ùå÷ âàõò, ìöùàðèáÿäÿ èñÿ ãàíóíëà
íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðû ÷ûõìàãëà, ñàùèáèíèí èúàçÿñè îëìàäàí ùÿð
ùàíñû áèð åâäÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëìÿç.
IV äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Âÿòÿíäàøëàðûí þçëÿðèíèí, ìÿíçèëëÿðèíèí, êàüûç âÿ ÿøéàëàðûíûí ÿñàñ-
ñûç àõòàðûø âÿ ùÿáñëÿðäÿí ìöùàôèçÿ ùöãóãó ïîçóëìàìàëûäûð. Àõòàðûø
âÿ ùÿáñ ùàããûíäà îðäåð, êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ îëìàäàí, àíä âÿ éà âÿä-
ëÿ òÿñäèãëÿíìÿäÿí âåðèëÿ áèëìÿç; áó çàìàí, îðäåðäÿ àõòàðûøûí éåðè,
ùÿáñ (ìöñàäèðÿ) îëóíàúàã øÿõñ âÿ ÿøéàëàð äÿãèã òÿñâèð åäèëìÿëèäèð.
V äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Ùå÷ êèì ÿñàñ òÿñäèã îëìàéûíúà âÿ éà áþéöê æöðè òÿðÿôèíäÿí èòòèùàì
åäèëìÿéèíúÿ, àüûð âÿ éà ëÿêÿýÿòèðèúè áèð úèíàéÿòÿ úÿëá åäèëÿ áèëìÿç. Ïè-
651
éàäà ãîøóíëàðûíäà âÿ éà ùÿðáè äîíàíìàäà, éàõóä ìöùàðèáÿ çàìàíû
âÿ éà úÿìèééÿò ö÷öí òÿùëöêÿ àíûíäà ùÿãèãè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëàí ìèëèñ
òÿøêèëàòëàðûíäà ãàëäûðûëàí èøëÿð áó ùþêìÿ äàõèë äåéèëäèð. Ùå÷ êèìèí ùÿ-
éàòû âÿ éà úèñìàíè òîõóíóëìàçëûüû åéíè áèð úèíàéÿòÿ ýþðÿ èêè äÿôÿ òÿù-
ëöêÿéÿ ìÿðóç ãàëà áèëìÿç; ùå÷ êèì, ùÿð ùàíñû áèð úèíàéÿò èøèíäÿ, þç
ÿëåéùèíÿ øàùèäëèê åòìÿéÿ ìÿúáóð îëóíà áèëìÿç: ùå÷ êèì ãàíóíè áèð
ïðîñåäóðàéà ðèàéÿò åäèëìÿäÿí, ùÿéàòûíäàí, àçàäëûüûíäàí âÿ éà øÿõñè
ÿìëàêûíäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèëìÿç. Õöñóñè ìöëêèééÿòäÿ îëàí ùå÷ áèð
ÿìëàê òàì ãàðøûëûüû þäÿíèëìÿäÿí èúòèìàè ìÿíàôå ö÷öí àëûíà áèëìÿûç.
VI äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Áöòöí úèíàéÿò òÿãèáè ùàëëàðûíäà, òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñ úèíàéÿòèí
òþðÿäèëìèø îëäóüó øòàòûí âÿ ãàíóíëà þíúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø áþë-
ýÿíèí áèòÿðÿô æöðèñè òÿðÿôèíäÿí, ýåúèêìÿäÿí âÿ à÷ûã îëàðàã ìöùàêè-
ìÿ åäèëìÿê, èòòèùàìûí ìàùèééÿò âÿ ñÿáÿáèíè þçöíÿ áèëäèðèëìÿñèíè
òÿëÿá åòìÿê, ÿëåéùèíÿ èôàäÿ âåðÿí øàùèäëÿðëÿ öçëÿøìÿê, ëåùèíÿ îëàí
þç øàùèäëÿðèíèí áöòöí ãàíóíè éîëëàðëà ýÿòèðèëìÿñèíè âÿ þç ìöäàôèÿñè
ö÷öí âÿêèë éàðäûìûíû òÿëÿá åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
VII äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
1
Öìóìè ùöãóã (Ñîmmîn Làw) íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíàí âÿ èääèà
ìÿáëÿüè èéèðìè äîëëàðû àøàí ìöáàùèñÿëÿðäÿ, æöðè òÿðÿôèíäÿí ìöùàêè-
ìÿ îëóíìàã ùöãóãó ñàõëàíûëûð, ëàêèí æöðèíèí áàõìûø îëäóüó èø,
öìóìè ùöãóã íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíìûðñà, Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùå÷ áèð
ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí áàõûëà áèëìÿç.
VIII äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Ãÿäÿðèíäÿí àðòûã ýèðîâëàð òÿëÿá åäèëÿ âÿ éà ùÿääÿí ÷îõ ïóë úÿ-
ðèìÿñè ãîéóëà, éàõóä ñÿðò âÿ ãåéðè-àäè úÿçàëàð âåðèëÿ áèëìÿç.
______________________________
1
1978-úè èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð

652
 IÕ äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Áó Êîíñòèòóñèéàäà ìöÿééÿí ùöãóãëàð ñàäàëàíûøû, õàëãûí ìàëèê
îëäóüó äèýÿð ùöãóãëàðûí èíêàð åäèëìÿñè âÿ éà àç ÿùÿìèééÿòëè îëìà-
ñû êèìè éîçóëà áèëìÿç.

Õ äÿéèøèêëèê
(1791-úè èë)
Áó Êîíñòèòóñèéà èëÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà âåðèëìÿéÿí âÿ àéðû-àéðû
øòàòëàðà ãàäàüàí îëóíìàéàí ñÿëàùèééÿòëÿð ìöâàôèã îëàðàã øòàòëàðûí
âÿ éà õàëãûíäûð.

ÕI äÿéèøèêëèê
(1795-úè èë)
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ìÿùêÿìÿ ñÿëàùèééÿòè, øòàòëàðäàí, áèðèíÿ ãàð-
øû áàøãà áèð øòàòûí âÿòÿíäàøëàðûíûí âÿ éà õàðèúè äþâëÿòèí âÿòÿíäàøëà-
ðûíûí, éàõóä òÿáÿÿëÿðèíèí ãàëäûðäûüû âÿ éà äàâàì åòäèðäèéè ùÿð úöð
ùöãóã âÿ ÿäàëÿò èøëÿðèíè ÿùàòÿ åòìÿñè øÿêëèíäÿ éîçóëà áèëìÿç.

ÕII äÿéèøèêëèê
(1804-úö èë)
Ñå÷èúèëÿð þç éàøàäûãëàðû øòàòäà òîïëàíàðàã, ÿí àçû áèðè áó øòàòûí
ñàêèíè îëìàéàí ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-ïðåçèäåíòè ýèçëè ñÿñëÿ ñå÷èðëÿð.
Ñå÷èúèëÿð Ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-ïðåçèäåíò îëàðàã ñÿñ âåðäèêëÿðè øÿõñ-
ëÿðèí àäëàðûíû èêè áöëëåòåíäÿ ýþñòÿðèð, ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-ïðåçèäåíò
îëàðàã ñÿñ âåðäèêëÿðè øÿõñëÿðè âÿ áó øÿõñëÿðäÿí ùÿð áèðèíèí òîïëà-
ìûø îëäóüó øÿõñëÿðèí ìèãäàðûíû ìöÿééÿí åäÿí àéðûúà áèð ñèéàùû
ùàçûðëàéàðàã èìçàëàéûð âÿ ùÿìèí ñèéàùûíû ìþùöðëö çÿðôèí è÷èíäÿ
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùþêóìÿò ìÿðêÿçèíÿ – Ñåíàò ñÿäðèíèí àäûíà
ýþíäÿðèðëÿð.
Ñåíàòûí ñÿäðè Ñåíàò âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû öçâëÿðèíèí èøòè-
ðàêû èëÿ áöòöí ìþùöðëö çÿðôëÿðè à÷àðàã ñÿñëÿðè ñàéûð. ßýÿð ïðåçè-
653
äåíòëèê ö÷öí ÿí ÷îõ ñÿñ àëàí øÿõñèí òîïëàäûüû ñÿñ ìèãäàðû áöòöí
òÿéèíàòëû ñå÷èúèëÿðèí éàðûäàí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðñÿ, î, ïðåçèäåíò
îëóð. ßýÿð ùå÷ êèì áåëÿ áèð ñÿñ ÷îõëóüó ÿëäÿ åòìÿìèøñÿ, Íöìà-
éÿíäÿëÿð Ïàëàòàñû äÿðùàë òîïëàíàðàã, ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿí ìàê-
ñèìóì ö÷ ÿí ÷îõ ñÿñ àëàí íàìèçÿäëÿð àðàñûíäàí áèðèíè ýèçëè ñÿñ-
âåðìÿ èëÿ ïðåçèäåíò ñå÷èð. Àíúàã ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ñÿñëÿð
øòàòëàðûí ñàéûíà ýþðÿ ùåñàáëàíûð âÿ ùÿð øòàò íöìàéÿíäÿëèéèíèí áèð
ñÿñ ùöãóãó âàðäûð. Áó ùàëäà éåòÿðñàéûí îëìàñû ö÷öí ùÿðÿñè áèð, éà
áèð íå÷ÿ íöìàéÿíäÿ èëÿ òÿìñèë îëóíàí øòàòëàðäàí ö÷äÿ èêèñèíèí èø-
òèðàêû âÿ áöòöí øòàòëàðûí ñÿñ ÿêñÿðèééÿòè çÿðóðèäèð. ßýÿð ïðåçèäåíò
ñå÷ìÿê ö÷öí ÷àüûðûëàí Íöìàéÿíäÿëÿð Ïàëàòàñû ãàáàãäàí ýÿëÿí
ìàðò àéûíûí äþðäöíÿ ãÿäÿð ïðåçèäåíò ñå÷ÿ áèëìÿçñÿ, âèòñå-ïðåçè-
äåíòèí þëöìö âÿ éà êîíñòèòóñèéà èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí äèýÿð èãòèäàð-
ñûçëûã ùàëëàðûíäà îëäóüó êèìè ïðåçèäåíò âÿçèôÿëÿðèíè èúðà åäèð1.
ßýÿð âèòñå-ïðåçèäåíòëèê ö÷öí ÿí ÷îõ ñÿñ àëàí øÿõñèí òîïëàäûüû ñÿñ
ìèãäàðû áöòöí òÿéèíàòëû ñå÷èúèëÿðèí éàðûäàí ÷îõóíó òÿøêèë åäèðñÿ, î,
âèòñå-ïðåçèäåíò îëóð2. ßýÿð ùå÷ êèì áåëÿ áèð ñÿñ ÿêñÿðèééÿòè ÿëäÿ
åòìÿçñÿ, ñèéàùûäàêû ÿí ÷îõ ñÿñ òîïëàéàí èêè øÿõñäÿí áèðè, ñåíàò òÿ-
ðÿôèíäÿí âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷èëèð. Áó çàìàí éåòÿðñàéûí îëìàñû ö÷öí
áöòöí ñåíàòîðëàðûí ö÷äÿ èêèñèíèí èøòèðàêû, âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷èëìÿê
ö÷öíñÿ áöòöí ñåíàòîðëàðûí ìöòëÿã ñÿñ ÿêñÿðèééÿòè çÿðóðèäèð. Àíúàã
Êîíñòèòóñèéà áàõûìûíäàí Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Ïðåçèäåíòè âÿçèôÿñèíÿ
ñå÷èëÿ áèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ùå÷ êÿñ, âèòñå-ïðåçèäåíò äÿ ñå÷è-
ëÿ áèëìÿç.

ÕIII äÿéèøèêëèê
(1865-úè èë)
Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà âÿ éà îíëàðûí éóðèñäèêñèéàñûíà äà-
õèë îëàí ùÿð ùàíñû áèð éåðäÿ íÿ êþëÿëèê, íÿ äÿ òþðÿäèëìèø úèíàéÿòÿ
ýþðÿ úÿçà òÿøêèë åòìÿéèíúÿ – ìÿúáóðè èø âàðäûð.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñèí ìöâàôèã ãàíóí ÷ûõàðàðàã áó ìàääÿíèí ùÿ-
éàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ùöãóãó âàðäûð.
654
 ÕIV äÿéèøèêëèê

Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàðäà äîüóëìóø, âÿòÿíäàøëûüà ýèðìèø âÿ

îíëàðûí éóðèñäèêñèéàñûíà òàáå îëàí ùÿð áèð øÿõñ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿ
ñàêèíè îëäóüó øòàòûí âÿòÿíäàøûäûð. Ùå÷ áèð øòàò, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ-
òÿíäàøëàðûíûí èìòèéàç âÿ òîõóíóëìàçëûãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí ãàíóí-
ëàð âåðÿ âÿ éà òÿòáèã åäÿ áèëìÿç; ùå÷ áèð øòàò ãàíóíè ïðîñåäóðàñûç, ùå÷
êèìè ùÿéàòûíäàí, àçàäëûüûíäàí âÿ éà õöñóñè ìöëêöíäÿí ìÿùðóì åäÿ
âÿ þç éóðèñäèêñèéàñûíäà îëàí ùÿð ùàíñû áèð øÿõñèí ãàíóíè òÿìèíàòëàðûí-
äàí ùàìûéëà áÿðàáÿð øÿêèëäÿ ôàéäàëàíìàñûíà ìàíå îëà áèëìÿç.
Áþëìÿ 2. Íöìàéÿíäÿëÿð, ùÿð øòàòûí þç ÿùàëèñèíèí ñàéûíà ïðîïîðñè-
îíàë îëàðàã, âåðýè òóòóëìàéàí ùèíäóëàðäàí áàøãà, áöòöí ñàêèíëÿðèíèí
ñàéû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áþëöíöð. Àíúàã, Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ïðåçèäåíò
âÿ âèòñå-ïðåçèäåíòèíè ñå÷ÿúÿê íöìàéÿíäÿëÿðèí, êîíãðåñ òÿìñèë÷èëÿðè-
íèí, øòàòûí èúðà, ìÿùêÿìÿ, éàõóä ãàíóíâåðèúè îðãàíëàðû öçâëÿðèíèí ñå÷-
êèëÿðè çàìàíû, ùÿð ùàíñû áèð øòàòûí êèøè ñàêèíëÿðèíäÿí 21 éàøûíà ÷àòìûø
âÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿòÿíäàøû îëàí øÿõñèí ñÿñ ùöãóãó òàíûíìàçñà,
éàõóä öñéàíäà èøòèðàêûíà âÿ éà áàøãà úèíàéÿòèíÿ, éàõóä äèýÿð ñÿáÿáÿ
ýþðÿ ñÿñâåðìÿ ùöãóãó ìÿùäóäëàøäûðûëàíëàðûí ñàéû ùÿìèí øòàòûí èéèðìè
áèð éàøûíà ÷àòìûø áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíûí ñàéûíäàí ÷ûõàðûëûð âÿ áó øòàòûí
êîíãðåñäÿ òÿìñèëè, ãàëàí áöòöí ÿùàëèíèí íèñáÿòèíÿ ýþðÿ îëóð.
Áþëìÿ 3. Êîíãðåñ öçâö, éàõóä Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí âÿçèôÿëè øÿõ-
ñè âÿ éà áèð øòàòûí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñ öçâö, éàõóä âÿçèôÿëè øÿõñè îëà-
ðàã Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí Êîíñòèòóñèéàñûíà ñàäèã ãàëàúàüûíà àíä è÷äè-
éè ùàëäà áó êîíñòèòóñèéàéà ãàðøû öñéàí âÿ éà ãèéàìäà èøòèðàê åäÿí,
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí äöøìÿíëÿðèíè ìöäàôèÿ âÿ îíëàðà éàðäûì åäÿí
ùå÷ áèð øÿõñ, êîíãðåñäÿ ñåíàòîð âÿ éà íöìàéÿíäÿ îëà, éàõóä ïðåçè-
äåíò âÿ éà âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ ñå÷èúè ñå÷èëÿ éà äà Áèðëÿøìèø
Øòàòëàðäà âÿ éà øòàòëàðäàí áèðèíäÿ ùÿðáè âÿ éà ìöëêè âÿçèôÿ òóòà áèë-
ìÿç. Àíúàã êîíãðåñ, þçöíöí ùÿð èêè ïàëàòàñûíûí ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëó-
üó èëÿ áó ìÿùäóäèééÿòè ëÿüâ åäÿ áèëÿð.

655
 Áþëìÿ 4. Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ãàíóíäà òÿñáèò åäèëÿí äþâëÿò áîð-
úóíóí, î úöìëÿäÿí öñéàí âÿ éà ãèéàìûí éàòûðûëìàñûíäàêû õèäìÿòÿ
ýþðÿ þäÿíÿí ïåíñèéà âÿ éà ìöêàôàòëàð öçðÿ áîðúëàðûí ùöãóãèëèéèíÿ
øöáùÿ ýÿòèðèëÿ áèëìÿç. Àíúàã íÿ Áèðëÿøìèø Øòàòëàð, íÿ äÿ ùÿð ùàíñû
áèð øàòàò Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà ãàðøû öñéàí âÿ éà ãèéàìà éà éàðäûì
ö÷öí àëûíìûø áîðúëàðà ýþðÿ þùäÿëèêëÿðèíè, éà äà ùÿð ùàíñû áèð ãóëóí
èòèðèëìÿñè, éàõóä àçàä åäèëìÿñè èëÿ áàüëû òÿçìèíàò òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ
éåòèðìÿéÿ áîðúëó äåéèëäèð; áöòöí áó áîðúëàð, þùäÿëèêëÿð âÿ òÿëÿáëÿð
ãàíóíà çèää âÿ åòèáàðñûçäûð.
Áþëìÿ 5. Êîíãðåñèí ìöâàôèã ãàíóíëàð ÷ûõàðàðàã áó ìàääÿíèí
òÿòáèãèíè òÿìèí åòìÿê ùöãóãó âàðäûð.
ÕV äÿéèøèêëèê
(3 ôåâðàë 1870-úè èë)
Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð øòàò òÿðÿôèíäÿí,
Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿòÿíäàøëàðûíûí ñÿñâåðìÿ ùöãóãó, èðãèíÿ, äÿðèñè-
íèí ðÿíýèíÿ âÿ éà þíúÿêè êþëÿëèéèíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ëÿüâ åäèëÿ âÿ
éà ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëìÿç.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñèí ìöâàôèã ãàíóíëàð ÷ûõàðàðàã áó ìàääÿíèí
òÿòáèãèíè òÿìèí åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàðäûð.
ÕVI äÿéèøèêëèê
(3 ôåâðàë 1913-úö èë)
Êîíãðåñèí, ìÿíáÿéèíäÿí øòàòëàð àðàñûíäà áÿðàáÿð îëìàñûíäàí,
ÿùàëèíèí íÿ úöð ñèéàùûéà àëûíìàñû, éàõóä ùåñàáëàíìàñûíäàí àñûëû îë-
ìàéàðàã áöòöí ýÿëèðëÿð öçðÿ âåðýè ãîéìàã âÿ òóòìàã ùöãóãó âàðäûð.
ÕVII äÿéèøèêëèê
(8 àïðåë 1913-úö èë)
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí Ñåíàòû, ùÿð øòàòäàí èêè ñåíàòîð îëìàãëà, áó
øòàòûí âÿòÿíäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí àëòû èëëèê ìöääÿò ö÷öí ñå÷èëèð. Ùÿð ñå-
íàòîðóí áèð ñÿñè âàðäûð. Ùÿð øòàòûí ñå÷èúèëÿðè, øòàòûí ãàíóíâåðèúè ìÿú-
ëèñèíèí äàùà ÷îõñàéëû ïàëàòàñûíûí ñå÷èúèëÿðè ö÷öí ãîéóëàí òÿëÿáëÿðÿ
úàâàá âåðìÿëèäèð.
656
 Ñåíàòäà ùÿð ùàíñû áèð øòàòûí íöìàéÿíäÿëèéèíäÿ áîø éåð éàðàíàð-
ñà, áó éåðè äîëäóðìàã ö÷öí, ùÿìèí øòàòûí èúðà ùàêèìèééÿòèíè éåíè
ñå÷êèëÿð òÿéèí åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿð øòàòûí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñè,
èúðà îðãàíûíà, ÿùàëèíèí áó áîøëóãëàðû äîëäóðìàñû ö÷öí ìÿúëèñèí ìö-
ÿééÿí åòäèéè ãàéäàäà ñå÷êèëÿð êå÷èðèëÿíÿ ãÿäÿð, ìöâÿããÿòè òÿéèíàò-
ëàð ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿð.
Áó äÿéèøèêëèê Êîíñòèòóñèéàíûí áèð ùèññÿñè îëàðàã ãöââÿéÿ ìèí-
ìÿçäÿí þíúÿ ñå÷èëìèø áèð ñåíàòîðóí ñå÷êèñèíÿ âÿ éà ñÿëàùèééÿò
ìöääÿòèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê øÿêèëäÿ áàøà äöøöëÿ áèëìÿç.
ÕVIII äÿéèøèêëèê
(16 ôåâðàë 1919-úó èë)1
Áþëìÿ 1. Áó äÿéèøèêëèéèí òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí áèð èë ñîíðà, Áèðëÿø-
ìèø Øòàòëàðäà âÿ îíóí éóðèñäèêñèéàñûíäàêû áöòöí ÿðàçèëÿðäÿ ñïèðòëè
è÷èêèëÿðèí èñòåùñàëû, íÿãë åäèëìÿñè, ñàòûøû âÿ éà áó úöð è÷êèëÿðèí èäõà-
ëû âÿ èõðàúû ãàäàüàíäûð.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñ âÿ àéðû-àéðû øòàòëàð, áó ìàääÿíèí òÿòáèã îëóí-
ìàñûíû áèðýÿ òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ, ìöâàôèã ãàíóí ÷ûõàðìàã ñÿ-
ëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð.
Áþëìÿ 3. Áó ìàääÿ êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí øòàòëàðûí òÿñäèãèíÿ âåðèë-
äèéè ýöíäÿí áàøëàéàðàã éåääè èë ÿðçèíäÿ, êîíñòèòóñèéàäà ýþñòÿðèëÿí
ãàéäàäà, áöòöí øòàòëàðûí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèð êîíñ-
òèòóñèéà äÿéèøèêëèéè êèìè òÿñäèãëÿíìÿéèíúÿ åòèáàðñûçäûð.
ÕIÕ äÿéèøèêëèê
(18 àâãóñò 1920-úè èë)
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíûí ñÿñâåðìÿ ùöãóãó, Áèð-
ëÿøìèø Øòàòëàð âÿ éà ùÿð ùàíñû øòàò òÿðÿôèíäÿí úèíñè ôÿðãèíÿ ýþðÿ
ìÿùäóäëàøäûðûëà âÿ éà ëÿüâ îëóíà áèëìÿç.
Êîíãðåñ, áó ìàääÿíèí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí ìöâàôèã ãàíóíëàð
÷ûõàðìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð.
______________________________
1
Áó äÿéèøèêëèê ÕÕI äÿéèøèêëèêëÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð

657
 ÕÕ äÿéèøèêëèê
(23 éàíâàð 1933-úö èë)
Áþëìÿ 1. Ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-ïðåçèäåíò ñÿëàùèééÿò ìöääÿòè éàí-
âàðûí 20-äÿ ýöíîðòà, ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí ñÿëàùèééÿò ìöä-
äÿòè èñÿ, – áó ìàääÿ òÿñäèãëÿíìÿìèø îëñàéäû, ùàíñû èëëÿðäÿ áèòÿúÿê-
äèðñÿ, – ùÿìèí èëëÿðèí éàíâàð àéûíûí 3-äÿ ýöíîðòà öñòö ñîíà ÷àòûð âÿ
áó àíäàí âàðèñëÿðèíèí ñÿëàùèééÿò ìöääÿòè áàøëàéûð.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñ èëÿ ÿí àçû áèð äÿôÿ òîïëàíûð âÿ îíóí ñåññèéàëà-
ðû, êîíãðåñ ãàíóíóéëà áàøãà áèð ýöí ìöÿééÿí åäèëìÿéèíúÿ, éàíâà-
ðûí 3-äÿ ýöíîðòà áàøëàéûð.
Áþëìÿ 3. ßýÿð ïðåçèäåíòèí èíàãóðàñèéà1 àíûíà ãÿäÿð, éåíè ñå÷è-
ëÿí ïðåçèäåíò þëÿðñÿ, éåíè ñå÷èëÿí âèòñå-ïðåçèäåíò ïðåçèäåíò îëóð.
ßýÿð ïðåçèäåíòèí èíàãóðàñèéà àíûíà ãÿäÿð, éåíè ïðåçèäåíò ñå÷èëÿ áèë-
ìÿìèøñÿ, éà ïðåçèäåíò ñå÷èëÿí øÿõñ, ïðåçèäåíòëèê ö÷öí òÿëÿá îëóíàí
õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê äåéèëñÿ, âèòñå ïðåçèäåíò, çÿðóðè õöñóñèééÿòëÿðÿ
ìàëèê áèð ïðåçèäåíò ñå÷èëèíúÿéÿ ãÿäÿð ïðåçèäåíò ñèôÿòèëÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðèð. Íÿ ïðåçèäåíò, íÿ äÿ âèòñå-ïðåçèäåíò áó âÿçèôÿëÿðÿ úàâàá
âåðÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàäûüû ùàëëàðäà, êîíãðåñ áèð ãàíóí
÷ûõàðàðàã, êèìèí ïðåçèäåíòëèê åäÿúÿéèíè âÿ éà áó ñèôÿòëÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿúÿê øÿõñèí íåúÿ ñå÷èëÿúÿéèíè åëàí åäèð; áåëÿ áèð øÿõñ òÿëÿá
îëóíàí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê áèð ïðåçèäåíò âÿ éà âèòñå-ïðåçèäåíò ñå-
÷èëèíúÿéÿ ãÿäÿð áó âÿçèôÿíè èúðà åäèð.
Áþëìÿ 4. Êîíãðåñ, ïðåçèäåíò ñå÷ìÿê ùöãóãóíóí Íöìàéÿíäÿëÿð
ïàëàòàñûíà êå÷äèéè çàìàíëàðäà, ïàëàòàíûí ñå÷ÿúÿéè øÿõñëÿðäÿí ùÿð
áèðèíèí þëìÿñè ùàëûíäà íÿ âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷ìÿê ùöãóãó ñåíàòà
êå÷äèéè çàìàíëàðäà, ñåíàòûí ñå÷ÿúÿéè øÿõñëÿðäÿí ùÿð áèðèíèí þëìÿ-
ñè ùàëûíäà çÿðóðè ãàíóíëàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð
Áþëìÿ 5. âÿ 2-úè áþëìÿëÿð, áó ìàääÿíèí òÿñäèãèíäÿí ñîíðàêû
îêòéàáðûí 15-äÿí ãöââÿéÿ ìèíèð.
Áþëìÿ 6. Áó ìàääÿ êîíãðåñ îíó øòàòëàðûí òÿñäèãèíÿ ýþíäÿðäèéè
òàðèõäÿí áàøëàéàðàã éåääè èë ÿðçèíäÿ øòàòëàðûí äþðääÿ ö÷öíöí ãàíóí-
______________________________
1
inàuguràtiîn-ïðåçèäåíòèí âÿçèôÿéÿ áàøëàìàñû

658
âåðèúè ìÿúëèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèð êîíñòèòóñèéà äÿéèøèêëèéè êèìè òÿñäèã-
ëÿíìÿéèíúÿ åòèáàðñûçäûð.

ÕÕI äÿéèøèêëèê
(5 äåêàáð 1933-úö èë)
Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð Êîíñòèòóñèéàñûíûí 18-úè äÿéèøèêëèê
ìàääÿñè áó áþëìÿéëÿ ëÿüâ åäèëèð.
Áþëìÿ 2. Ùÿð ùàíñû øòàò âÿ éà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí éóðèñäèêñèéà-
ñûíäà îëàí ÿðàçèéÿ ìþâúóä ãàíóíëàðà ðÿüìÿí, òÿùâèë âåðèëìÿê âÿ
éà èñòèôàäÿ îëóíìàã ö÷öí ñïèðòëè è÷êèëÿð äàøûíìàñû âÿ éà èäõàëû ãà-
äàüàí åäèëèð.
Áþëìÿ 3. Áó ìàääÿ, êîíãðåñ îíó øòàòëàðûí òÿñäèãèíÿ ýþíäÿðäèéè
ýöíäÿí áàøëàéàðàã éåääè èë ÿðçèíäÿ, Êîíñòèòóñèéàäà ìöÿééÿí åäè-
ëÿí ãàéäàäà, àéðû-àéðû øòàòëàðûí ãóðàúàãëàðû êîíâåíòëÿð òÿðÿôèíäÿí
áèð Êîíñòèòóñèéà äÿéèøèêëèéè êèìè òÿñäèãëÿíìÿéèíúÿ åòèáàðñûçäûð.

ÕÕII äÿéèøèêëèê
(27 ôåâðàë 1951-úè èë)
Áþëìÿ 1. Ùå÷ êèì, ïðåçèäåíò âÿçèôÿñèíÿ èêè äÿôÿäÿí àðòûã ñå÷èëÿ
áèëìÿç âÿ ïðåçèäåíò ñå÷èëìèø áèð øÿõñèí éåðèíÿ ïðåçèäåíò ñÿëàùèééÿ-
òèíè 2 èëäÿí àðòûã èúðà åäÿí âÿ éà ïðåçèäåíò ñèôÿòèëÿ 2 èëäÿí ÷îõ ôÿà-
ëèééÿò ýþñòÿðÿí ùå÷ áèð øÿõñ áèð äÿôÿäÿí ÷îõ ïðåçèäåíò ñå÷èëÿ áèë-
ìÿç. Àíúàã áó ìàääÿ, êîíãðåñ òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô åäèëäèéè çàìàí
ïðåçèäåíò âÿçèôÿñèíè òóòàí øÿõñòÿ òÿòáèã åäèëÿ áèëìÿç âÿ áó ìàääÿ-
íèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíäÿí áàøëàéàðàã, ïðåçèäåíò âÿçèôÿñèíäÿ îëàí
âÿ éà ïðåçèäåíò ñèôÿòèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áèð øÿõñ ö÷öí ãàíóíè ñÿ-
ëàùèééÿò ìöääÿòè òàìàì îëìàéûíúà ìàíåÿ îëà áèëìÿç.
Áþëìÿ 2. Áó ìàääÿ, êîíãðåñ îíó øòàòëàðûí òÿñäèãèíÿ ýþíäÿðäèéè
òàðèõäÿí áàøëàéàðàã éåääè èë ÿðçèíäÿ øòàòëàðûí äþðääÿ ö÷öíöí ãàíóí-
âåðèúè ìÿúëèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèð Êîíñòèòóñèéà äÿéèøèêëèéè êèìè òÿñ-
äèãëÿíìÿéèíúÿ åòèáàðñûçäûð.

659
 ÕÕIII äÿéèøèêëèê
(29 ìàðò 1961-úè èë)
Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð ùþêóìÿòèíèí éåðëÿøäèéè áþëýÿ, àéðûúà
áèð øòàò êèìè, ÿí àç ÿùàëèñè îëàí øòàòûí ñå÷äèéè ñå÷èúèëÿðäÿí ÷îõ îëìà-
ìàã øÿðòèëÿ, êîíãðåñäÿêè ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí ñàéûíà áÿðà-
áÿð ñàéäà Ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷èúèëÿðèíè, Êîíñòèòóñèéàíûí
ýþñòÿðäèéè ïðîñåäóðà öçðÿ òÿéèí åäèð. Áó ñå÷èúèëÿð äèýÿð øòàòëàðûí òÿ-
éèí åòäèéè ñå÷èúèëÿðÿ ÿëàâÿ îëóíóðëàð, ëàêèí îíëàð ïðåçèäåíò âÿ âèòñå-
ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ, àéðûúà áèð øòàòûí ñå÷èúèëÿðè ñèôÿòèëÿ áó áþëýÿ-
äÿ òîïëàíàðàã Êîíñòèòóñèéàíûí 12-úè äÿéèøèêëèéèíäÿ ìöÿééÿí åäèëÿí
âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñèí ìöâàôèã ãàíóíëàð ÷ûõàðàðàã áó ìàääÿíèí
òÿòáèãèíè òÿìèí åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàðäûð.

ÕÕIV äÿéèøèêëèê
(23 éàíâàð 1964-úö èë)
Áþëìÿ 1. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿòÿíäàøëàðûíûí ùÿð ùàíñû èëêèí âÿ éà äè-
ýÿð ñå÷êèëÿðäÿ, ïðåçèäåíò âÿ éà âèòñå-ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíè âÿ éà êîíã-
ðåñäÿêè ñåíàòîð âÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ñå÷ìÿ ùöãóãó, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ
éà ùÿð ùàíñû øòàò òÿðÿôèíäÿí ñå÷êè âåðýèñè âÿ éà áàøãà áèð âåðýèíèí
þäÿíìÿñè ñÿáÿáèéëÿ ìÿùäóäëàøäûðûëà, éàõóä ëÿüâ åäèëÿ áèëìÿç.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñèí, ìöâàôèã ãàíóíëàð ÷ûõàðàðàã áó ìàääÿíèí
òÿòáèãèíè òÿìèí åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàðäûð.

ÕÕV äÿéèøèêëèê
(10 ôåâðàë 1964-úè èë)
Áþëìÿ 1. Ïðåçèäåíòèí âÿçèôÿñèíäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû, þëìÿñè âÿ
éà èñòåôàñû ùàëûíäà, âèòñå-ïðåçèäåíò ïðåçèäåíò îëóð.
Áþëìÿ 2. Ùÿð äÿôÿ âèòñå-ïðåçèäåíò ïîñòó âàêàíò îëäóãäà, Ïðåçèäåí-
òèí âèòñå-ïðåçèäåíòëèéÿ òÿéèí åòäèéè øÿõñ êîíãðåñèí ùÿð èêè ïàëàòàñûíûí
ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ òÿñäèãëÿíäèêäÿí ñîíðà âÿçèôÿñèíèí èúðàñûíà áàøëàéûð.
660
 Áþëìÿ 3. Ùÿð äÿôÿ ïðåçèäåíò, Ñåíàòûí ðrî tåmðîrå ñÿäðèíÿ âÿ
Íöìàéÿíäÿëÿð Ïàëàòàñûíûí ñïèêåðèíÿ ïðåçèäåíòëèê ñÿëàùèééÿò âÿ âÿ-
çèôÿëÿðèíè èúðà åòìÿéÿ ãàäèð îëìàäûüûíû éàçûëû øÿêèëäÿ áÿéàí åäÿðñÿ,
áóíóí ÿêñèíÿ éàçûëû îëàðàã îíëàðà áÿéàí åòìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð áó ñÿ-
ëàùèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿðè ïðåçèäåíò ñèôÿòèëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí âèòñå-ïðåçè-
äåíò ùÿéàòà êå÷èðèð.
ßýÿð âèòñå-ïðåçèäåíò âÿ èúðà äåïàðòàìåíòëÿðèíèí ÿêñÿð éöêñÿê
âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè, éàõóä êîíãðåñèí ãàíóíëà ìöÿééÿí åäÿúÿéè äèýÿð
áèð îðãàíûí ÿêñÿðèééÿòè Ñåíàòûí ðrî tåmðîrå ñÿäðèíÿ âÿ Íöìàéÿíäÿ-
ëÿð Ïàëàòàñûíûí ñïèêåðèíÿ ïðåçèäåíòèí âÿçèôÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè èúðà
åòìÿéÿ ãàäèð îëìàäûüûíû éàçûëû øÿêèëäÿ áÿéàí åäÿðëÿðñÿ, âèòñå-ïðå-
çèäåíò, Ïðåçèäåíò âÿçèôÿëÿðèíèí èúðà÷ûñû ñèôÿòèëÿ äÿðùàë ùÿìèí âÿçèôÿ
âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð.
Ïðåçèäåíò, Ñåíàòûí ðrî tåmðîrå ñÿäðèíÿ âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð Ïàëàòà-
ñûíûí ñïèêåðèíÿ èãòèäàðñûçëûüûí àðòûã ìþâúóä îëìàäûüûíû éàçûëû øÿêèë-
äÿ áÿéàí åòìÿñèíäÿí ñîíðàêû äþðä ýöí ÿðçèíäÿ, âèòñå-ïðåçèäåíò âÿ
èúðà äåïàðòàìåíòëÿðèíèí ÿêñÿð éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè, éàõóä
êîíãðåñèí ãàíóíëà ìöÿééÿí åäÿúÿéè äèýÿð áèð îðãàíûí ÿêñÿðèééÿòè
Ñåíàòûí ðrî tåmðîrå ñÿäðèíÿ âÿ Íöìàéÿíäÿëÿð Ïàëàòàñûíûí ñïèêåðè-
íÿ Ïðåçèäåíòèí þç âÿçèôÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè èúðà åòìÿê èãòèäàðûíäà
îëìàäûüûíû éàçûëû øÿêèëäÿ áÿéàí åòìÿäèéè òÿãäèðäÿ, ïðåçèäåíò, âÿçè-
ôÿñèíèí ñÿëàùèééÿò âÿ ìÿñóëèééÿòèíè éåíèäÿí áÿðïà åäèð. Áó ùàëäà
êîíãðåñ, ÿýÿð òîïëàíòû ùàëûíäà äåéèëñÿ, ùÿìèí ìÿñÿëÿ öçðÿ ãÿðàð
âåðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ãûðõ ñÿêêèç ñààò ÿðçèíäÿ òîïëàíûð. ßýÿð êîíãðåñ,
ÿðèçÿíè àëäûãäàí ñîíðà èéèðìè áèð ýöíöí ÿðçèíäÿ âÿ éà ÿýÿð òîïëàí-
òû ùàëûíäà äåéèëñÿ, òîïëàíìàã ö÷öí ÷àüûðûëäûãäàí ñîíðàêû èéèðìè áèð
ýöí ÿðçèíäÿ, ùÿð èêè ïàëàòàñûíûí ö÷äÿ èêè ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ïðåçèäåíòèí
ïðåçèäåíòëèê ñÿëàùèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿðèíè èúðà åòìÿê èãòèäàðûíäà îëìà-
äûüûíà ãÿðàð âåðèðñÿ, âèòñå-ïðåçèäåíò, ïðåçèäåíò ñèôÿòèëÿ áó âÿçèôÿ âÿ
ñÿëàùèééÿòëÿðèí èúðàñûíà äàâàì åäèð; ÿêñ ùàëäà èñÿ ïðåçèäåíò, ïðåçè-
äåíòëèê âÿçèôÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè éåíèäÿí áÿðïà åäèð.

661
 ÕÕVI äÿéèøèêëèê
(26 èéóë 1971-úè èë)
Áþëìÿ 1. Îí ñÿýýèç âÿ äàùà ÷îõ éàøû îëàí Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ-
òÿíäàøëàðûíûí ñÿñâåðìÿ ùöãóãó, éàø ñÿáÿáèëÿ, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ
éà ùÿð ùàíñû øòàò òÿðÿôèíäÿí ìÿùäóäëàøäûðûëà, éàõóä ëÿüâ åäèëÿ áèë-
ìÿç.
Áþëìÿ 2. Êîíãðåñèí, ìöâàôèã ãàíóíëàð ÷ûõàðàðàã, áó ìàääÿíèí
òÿòáèãèíè òÿìèí åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàðäûð.

ÕÕVIÛ äÿéèøèêëèê
(1992-úè èë)
Áþëìÿ 1. Íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû öçâëÿðèíèí íþâáÿòè ñå÷êèëÿðè
êå÷èðèëìÿéèíúÿ ñåíàòîðëàðûí âÿ íöìàéÿíäÿëÿð ïàëàòàñû öçâëÿðèíèí
õèäìÿòëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíè äÿéèøäèðÿí ùå÷ áèð ãàíóí ãöââÿéÿ ìèí-
ìÿìÿëèäèð.

662
 ÔÐÀÍÑÀ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ
ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀÑÛ
(4 îêòéàáð 1958-úè èë)

3 èéóí 1958-úè èë òàðèõëè Êîíñòèòóñèéà ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã

Ðåñïóáëèêà ùþêóìÿòè ìÿòíè àøàüûäà âåðèëÿí Êîíñòèòóñèéà Ãàíó-
íóíó òÿêëèô åòäè.
Ôðàíñûç õàëãû ãÿáóë åòäè.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè åëàí åäèð.

Ï ÐÅÀÌÁÓËÀ
Ôðàíñûç õàëãû 1789-úó èë Áÿéàííàìÿñè èëÿ òÿñáèòëÿíìèø âÿ 1946-úû èë
Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ òÿñäèãëÿíÿðÿê òàìàìëàíìûø èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ìèëëè
ñóâåðåíëèê ïðèíñèïëÿðèíÿ ñàäèã ãàëäûüûíû òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ áÿéàí åäèð.
Áó ïðèíñèïëÿðèí, ùàáåëÿ õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû àçàä òÿéèí åòìÿ
ïðèíñèïëÿðèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã Ðåñïóáëèêà, îíà áèðëÿøìÿê àðçóñóíäà
îëäóüóíó áèëäèðÿí ñÿðùÿäõàðèúè õàëãëàðà àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê âÿ
ãàðäàøëûã áèðýÿ èäåàëû öçÿðèíäÿ ãóðóëàí âÿ áó þëêÿëÿðèí äåìîêðàòèê
èíêèøàôûíà õèäìÿò åäÿí éåíè ãóðóìëàð òÿêëèô åäèð.

Ìàääÿ 1. Þç ìöãÿääÿðàòûíû àçàä òÿéèí åòìÿ àêòû èëÿ áó Êîíñòèòó-

ñèéàíû ãÿáóë åäÿí ðåñïóáëèêà, ñÿðùÿäõàðèúè õàëãëàð Áèðëèê éàðàäûðëàð.
Áèðëèê îíà äàõèë îëàí õàëãëàðûí áÿðàáÿðëèéè âÿ ùÿìðÿéëèéèíÿ ÿñàñëàíûð.

Û Áþëìÿ
ÑÓÂÅÐÅÍËÈÊ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ìàääÿ 2. Ôðàíñà áþëöíìÿç, äöíéÿâè, äåìîêðàòèê âÿ ñîñèàë Ðåñ-

ïóáëèêàäûð. Î, ìÿíøÿéèíäÿí, èðãèíäÿí âÿ éà äèëèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
áöòöí âÿòÿíäàøëàðûí ãàíóí ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðëèéèíè òÿìèí åäèð. Î,
áöòöí èíàíúëàðà ùþðìÿò ýþñòÿðèð.
663
 Ìèëëè åìáëåì, ö÷ðÿíýëè – ýþé, àü, ãûðìûçû – áàéðàãäûð.
Ìèëëè ìàðø – “Ìàðñåëéîçà”äûð.
Ðåñïóáëèêàíûí äåâèçè – “Àçàäëûã, Áÿðàáÿðëèê, Ãàðäàøëûã”äûð.
Ïðèíñèïè: õàëãûí òÿðÿôèíäÿí, õàëã ö÷öí âÿ õàëãûí ùþêóìÿòè.

Ìàääÿ 3. Ìèëëè ñóâåðåíëèê õàëãà ìÿõñóñäóð: õàëã áó ñóâåðåíëèéè þç

íöìàéÿíäÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ âÿ ðåôåðåíäóì éîëóéëà ùÿéàòà êå÷èðèð.
Õàëãûí ùå÷ áèð òÿáÿãÿñè, ùå÷ áèð ôÿðä ñóâåðåíëèéè ùÿéàòà êå÷èðìÿê
ùöãóãóíó ìÿíèìñÿìÿéÿ áèëìÿç.
Ñÿñâåðìÿ, Êîíñòèòóñèéàäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ áèðáàøà
âÿ éà äîëàéû îëà áèëÿð. Ñÿñâåðìÿ ùÿìèøÿ öìóìè, áÿðàáÿð âÿ ýèçëèäèð.
Ìöëêè âÿ ñèéàñè ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿí, éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø
ãàäûí âÿ êèøè úèíñëè áöòöí ôðàíñûç âÿòÿíäàøëàðû ãàíóíëà ìöÿééÿí
åäèëìèø øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ñå÷ìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.

Ìàääÿ 4. Ñèéàñè ïàðòèéàëàð âÿ áèðëèêëÿð ñå÷êèëÿðäÿ ñÿñëÿðèí ìöÿé-

éÿí îëóíìàñûíäà èøòèðàê åäèðëÿð. Îíëàð àçàä ñóðÿòäÿ éàðàíûð âÿ ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðèðëÿð. Îíëàð ìèëëè ñóâåðåíëèê âÿ äåìîêðàòèéà ïðèíñèïëÿðèíÿ
ùþðìÿò åòìÿéÿ áîðúëóäóð.

ÛÛ Áþëìÿ
ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ ÏÐÅÇÈÄÅÍÒÈ
Ìàääÿ 5. Ðåñïóáëèêà ïðåçèäåíòè Êîíñòèòóñèéàéà ùþðìÿò âÿ èòàÿò
îëóíìàñûíà íÿçàðÿò åäèð, þç ìöíñèôëèéè èëÿ äþâëÿò îðãàíëàðûíûí íîðìàë
ôÿàëèééÿòèíè, ùàáåëÿ äþâëÿòèí èðñèëèéèíè òÿìèí åäèð.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ìèëëè ìöñòÿãèëëèéèí, ÿðàçè áöòþâëöéöíöí,
Áèðëèê èëÿ áàüëû ñàçèø âÿ ìöãàâèëÿëÿðèí òÿìèíàò÷ûñûäûð.

Ìàääÿ 6 1. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè öìóìè âÿ áèðáàøà ñÿñâåðìÿ éîëó

èëÿ 7 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëèð.
Áó ìàääÿíèí òÿòáèã îëóíìà øÿðòëÿðè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð.
______________________
1
06.ÛÛ.1962-úè èë òàðèõäÿ åëàí åäèëìèø Ãàíóí ðåäàêñèéàñûíäà âåðèëìèøäèð.

664
 Ìàääÿ 7 1. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè åòèáàðëû ñàéûëìûø ñÿñëÿðèí ìöòëÿã
ÿêñÿðèééÿòè èëÿ ñå÷èëèð. ßýÿð èëê òóðäà áåëÿ áèð ÿêñÿðèééÿò ÿëäÿ åäèëìÿç-
ñÿ, ýÿëÿí èêèíúè áàçàð ýöíö èêèíúè òóð êå÷èðèëèð. Èêèíúè òóðäà éàëíûç èêè
íàìèçÿä èøòèðàê åäÿ áèëÿð êè, ùàìûäàí ÷îõ ñÿñ òîïëàìûø îëñóí âÿ éà îí-
ëàðäàí äàùà ÷îõ ñÿñ òîïëàéàíëàí þç íàìèçÿäëèêëÿðèíè ýåðè ýþòöðñöíëÿð.
Ñÿñâåðìÿ âàõòûíû ùþêóìÿò þçö òÿéèí åäèð.
Éåíè Ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðè èø áàøûíäàêû Ïðåçèäåíòèí ñÿëàùèééÿò ìöä-
äÿòèíèí ãóðòàðìàñûíà ÿí àçû 20, ÿí ÷îõó èñÿ 35 ýöí ãàëìûø êå÷èðèëèð.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ïîñòó ùàíñû ñÿáÿáëÿ îëóð îëñóí, áîø ãàë-
äûãäà, éàõóä ùþêóìÿòèí ìöðàúèÿòè ÿñàñûíäà Êîíñòèòóñèéà øóðàñû òÿðÿ-
ôèíäÿí âÿ Øóðà öçâëÿðèíèí ìöòëÿã ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ÷ûõàðûëìûø ãÿðàðëà
Ïðåçèäåíòèí þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíÿ ìàíåÿ éàðàíäûãäà Ðåñ-
ïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè 11 âÿ 12-úè ìàääÿëÿðäÿ íÿçÿð-
äÿ òóòóëìóø ôóíêñèéàëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã ñåíàòûí
ñÿäðè, áó ìöìêöí îëìàäûãäà èñÿ ùþêóìÿò ùÿéàòà êå÷èðèð.
Ïîñòóí áîøàëìàñû âÿ éà ïðåçèäåíòèí þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿ-
ñèíäÿêè ìàíåÿíèí ãÿòè îëäóüóíóí Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí ãÿòè
åëàí åäèëìÿñè ùàëûíäà, éåíè Ïðåçèäåíò ñå÷ìÿê ö÷öí ñÿñâåðìÿ, áóíà
Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí èúàçÿ âåðìÿäèéè ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà, ïîñòóí
áîøàëìàñûíäàí, éàõóä ìàíåÿíèí ãÿòè õàðàêòåð äàøûäûüûíû åëàí åäèëìÿ-
ñèíäÿí ÿí àçû èéèðìè âÿ ÿí ÷îõó îòóç áåø ýöí ñîíðà êå÷èðèëèð.
Íàìèçÿäëèêëÿðèí èðÿëè ñöðöëìÿ ìöääÿòèíèí ãóðòàðìàñûíà ãÿäÿðêè îí
ö÷ ýöí ìöääÿòèíäÿ íàìèçÿäëÿðäÿí áèðè þëäöêäÿ, éàõóä îíóí þç âÿçè-
ôÿëÿðèíè èúðà åòìÿñèíÿ ìàíåÿëÿð éàðàíäûãäà, Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû ñå÷êè-
äÿí ãàáàãêû éåääè ýöí ÿðçèíäÿ îíëàðûí áàøãà ìöääÿòÿ êå÷èðèëìÿñè
ùàããûíäà ãÿðàð âåðÿ áèëÿð.
Íàìèçÿäëÿðäÿí áèðè ñÿñâåðìÿíèí èëê òóðóíäàí ÿââÿë þëÿðñÿ, éàõóä
îíóí þç âÿçèôÿëÿðèíè èúðà åòìÿñèíÿ ìàíåÿëÿð éàðàíäûãäà Êîíñòèòóñèéà
Øóðàñû ñå÷êèëÿðèí áàøãà âàõòà êå÷èðèëäèéèíè åëàí åäèð.
______________________
1
Èëê áåø àáçàñ ùÿìèí Ãàíóí ðåäàêñèéàñûíäà âåðèëìèø, 6-10-úó àáçàñëàð èñÿ 18.06.1978-
úè èë òàðèõëè Êîíñòèòóñèéà ãàíóíó èëÿ 7-úè ìàääÿéÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

665
 Ñå÷êèëÿðèí èëê òóðóíäà äàùà ÷îõ ñÿñ òîïëàìûø èëê íàìèçÿääÿí áèðè äè-
ýÿð íàìèçÿäëÿðèí èêèíúè òóðäàí êÿíàðëàøäûðûëà áèëìÿñèíÿ ãÿäÿð þëäöê-
äÿ, éàõóä îíóí þç âÿçèôÿëÿðèíèí èúðà åòìÿñèíÿ ìàíåÿëÿð éàðàíäûãäà
ìöìêöí îëìàäûãäà, Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû áöòöí ñå÷êè ÿìÿëèééàòëàðûíûí
éåíèäÿí àïàðûëàúàüûíû åëàí åäèð, èêèíúè òóðà áóðàõûëìûø èêè íàìèçÿääÿí
áèðèíèí þëìÿñè, éàõóä îíóí þç âÿçèôÿëÿðèíè èúðà åòìÿñèíÿ ìàíåÿëÿð éà-
ðàíìàñû ùàëûíäà äà Øóðà åéíè ãàéäàéëà ùÿðÿêÿò åäèð.
Áöòöí ùàëëàðäà áó Êîíñòèòóñèéàíûí 61-úè ìàääÿñèíèí èêèíúè àáçàñûí-
äà ìöÿééÿí åäèëÿí ãàéäà öçðÿ, éà äà êè, ïðåçèäåíòëèéÿ íàìèçÿä òÿðÿ-
ôèíäÿí, ùÿìèí àäû ÷ÿêèëÿí ìàääÿ ÿñàñûíäà âåðèëìèø ãàíóíà óéüóí îëà-
ðàã Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí ðÿéè þéðÿíèëèð.
Êîíñòèòóñèéà øóðàñû áó ìàääÿíèí ö÷öíúö âÿ áåøèíúè àáçàñëàðûíäà
ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòëÿðè óçàäà áèëÿð, àíúàã áó øÿðòëÿ êè, îíóí ãÿ-
ðàð ÷ûõàðìàñûíäàí ÿí ýåúè 35 ýöí ñîíðà ñÿñâåðìÿ êå÷èðèëñèí. ßýÿð áó
àáçàñäàêû ìöääÿàëàðûí òÿòáèãè ñå÷êèëÿðèí èø áàøûíäàêû Ïðåçèäåíòèí ñÿëà-
ùèééÿò ìöääÿòèíèí ãóðòàðìàñûíäàí ñîíðàêû ýöíÿ êå÷èðèëìÿñè èëÿ íÿòè-
úÿëÿíÿðñÿ, îíäà î, éåíè Ïðåçèäåíò åëàí åäèëÿíÿ ãÿäÿð þç âÿçèôÿëÿðèíèí
èúðàñûíû äàâàì åòäèðèð.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ïîñòóíóí âàêàíò ãàëäûüû äþâðäÿ, éàõóä Ïðå-
çèäåíòèí þç ôóíêñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿñèíäÿêè ìàíåÿëÿðèí, ãÿòè õà-
ðàêòåð äàøûäûüûíûí åëàí åäèëìÿñè èëÿ éåíè Ïðåçèäåíòèí ñå÷èëìÿñè àðàñûí-
äàêû ìöääÿòäÿ Êîíñòèòóñèéàíûí 49, 50 âÿ 89-úó ìàääÿëÿðè òÿòáèã îëó-
íà áèëìÿç.

Ìàääÿ 8. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Áàø íàçèðè òÿéèí åäèð, Áàø íàçèð

ùþêóìÿòèí èñòåôàñûíû òÿãäèì åäÿí êèìè îíóí âÿçèôÿëÿðèíèí èúðàñûíà õè-
òàì âåðèð. Î, Áàø íàçèðèí òÿêëèôè öçðÿ ùþêóìÿòèí äèýÿð öçâëÿðèíè òÿéèí
åäèð âÿ îíëàðûí õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíÿ õèòàì âåðèð.

Ìàääÿ 9. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè íàçèðëÿð øóðàñûíà ñÿäðëèê åäèð.

Ìàääÿ 10. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ãàíóíëàðû ãÿòè ãÿáóë åäèëìèø ãà-

íóíóí ùþêóìÿòÿ âåðèëìÿñèíäÿí ÿí ýåúè îí áåø ýöí ñîíðà äÿðú åäèð.

666
 Î, áó ìöääÿò êå÷ÿíÿ ãÿäÿð ãàíóíóí âÿ éà îíóí áÿçè ìàääÿëÿðè-
íèí éåíèäÿí ìöçàêèðÿ îëóíìàñûíû Ïàðëàìåíòäÿí òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Îíóí
áó òÿëÿáè ðÿää åäèëÿ áèëìÿç.

Ìàääÿ 11. Ñåññèéà ýåäÿí äþâðäÿ, ùþêóìÿòèí “Ðÿñìè Ãÿçåò”äÿ

äÿðú îëóíàí òÿêëèôè öçðÿ, éàõóä ùÿð èêè Ïàðëàìåíò ïàëàòàñûíûí “Ðÿñìè
Ãÿçåò”äÿ éàéûìëàíàí áèðýÿ òÿêëèôè èëÿ, Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè äþâëÿò
ùàêèìèééÿòèíèí òÿøêèëèíÿ àèä îëàí, Áèðëèê ùàããûíäà ùàíñûñà áèð ñàçèøèí
áÿéÿíèëìÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí, éàõóä Êîíñòèòóñèéàéà çèää îëìàéàí ãó-
ðóìëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê ùàíñûñà ìöãàâèëÿíèí ðàòèôèêàñè-
éà ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿéÿ éþíÿëÿí ùÿð ùàíñû ãàíóí ëàéèùÿñèíè ðåôåðåí-
äóìà ÷ûõàðà áèëÿð.
Ðåôåðåíäóì ëàéèùÿíè ãÿáóë åäÿðñÿ, Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè îíó ÿâ-
âÿëêè ìàääÿ èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿðú åäèð.

Ìàääÿ 12. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Áàø Íàçèð âÿ Ïàðëàìåíò ïàëàòàëà-

ðû ñÿäðëÿðèéëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøäèêäÿí ñîíðà Ìèëëè Ìÿúëèñè áóðàõà áèëÿð.
Öìóìè ñå÷êèëÿð ìÿúëèñèíèí áóðàõûëìàñûíäàí ÿí àçû èéèðìè âÿ ÿí ÷î-
õó ãûðõ ýöí ñîíðà êå÷èðèëèð.
Ìèëëè Ìÿúëèñ ñå÷êèäÿí ñîíðàêû èêèíúè úöìÿ àõøàìû þç-þçöíÿ òîïëà-
íûð. ßýÿð áó èúëàñ àäè ñåññèéàëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äþâð ÿðçèíäÿ
êå÷èðèëìèðñÿ, îíäà þç-þçöíÿ òîïëàíìûø ñåññèéà îí áåø ýöí èøëÿéèð.
Áó úöð ñå÷êèëÿðäÿí êå÷ÿí áèð èë ÿðçèíäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ éåíèäÿí áóðà-
õûëà áèëìÿç.

Ìàääÿ 13. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Íàçèðëÿð Øóðàñûíäà ìöçàêèðÿ

îëóíàí ôÿðìàí âÿ ãÿðàðíàìÿëÿðè èìçàëàéûð.
Î, ìöëêè âÿ ùÿðáè äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíÿ òÿéèíàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèð.
Äþâëÿò ìöøàâèðëÿðè, Ôÿõðè ëåýèîí îðäåíèíèí áþéöê êàíñëåðè, ñÿôèðëÿð
âÿ ôþâãÿëàäÿ åë÷èëÿð, ùåñàáëàéûúû ïàëàòàíûí áþéöê ìöøàâèðëÿðè, âàëèëÿð,
ùþêóìÿòèí ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿðäÿêè íöìàéÿíäÿëÿðè, ýåíåðàëëàð, óíè-
âåðñèòåò ðåêòîðëàðû, ìÿðêÿçè èäàðÿëÿðèí äèðåêòîðëàðû Íàçèðëÿð Ñîâåòè èëÿ
áèðýÿ òÿéèí îëóíóð.
667
 Òÿéèíåòìÿ ñÿëàùèééÿòèíèí Íàçèðëÿð Ñîâåòè èëÿ áèðëèêäÿ ùÿéàòà êå÷èðèë-
ìÿñè òÿëÿá îëóíàí äèýÿð âÿçèôÿëÿð âÿ Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí òÿéèíåò-
ìÿ ñÿëàùèééÿòèíè îíóí àäûíäàí ùÿéàòà êå÷èðìÿê ùöãóãóíóí Ïðåçèäåíò
òÿðÿôèíäÿí áàøãàñûíà âåðèëÿ áèëìÿñè øÿðòëÿðè ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð.

Ìàääÿ 14. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè, õàðèúè äþâëÿòëÿð íÿçäèíäÿêè ñÿ-

ôèðëÿðè âÿ ôþâãÿëàäÿ åë÷èëÿðè àêêðåäèòÿ åäèð; õàðèúè ñÿôèðëÿð âÿ ôþâãÿëà-
äÿ åë÷èëÿð îíóí íÿçäèíäÿ àêêðåäèòÿ îëóíóð.

Ìàääÿ 15. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí áàø÷ûñûäûð. Î,

ìèëëè ìöäàôèÿíèí àëè øóðà âÿ êîìèòÿëÿðèíÿ ñÿäðëèê åäèð.

Ìàääÿ 16. Ðåñïóáëèêà ãóðóìëàðû, ìèëëÿòèí ñóâåðåíëèéè, ÿðàçèñèíèí

áöòþâëöéö, éàõóä ìèëëÿòëÿðàðàñû þùäÿëèêëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè úèääè
âÿ áèðáàøà òÿùäèä åäèëäèêäÿ, êîíñòèòóñèîíàë ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí
íîðìàë ôÿàëèééÿòè ïîçóëäóãäà Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Áàø íàçèð, Ïàðëà-
ìåíò ïàëàòàëàðû ñÿäðëÿðè âÿ êîíñòèòóñèéà øóðàñû èëÿ ðÿñìè ìÿñëÿùÿòëÿø-
ìÿäÿí ñîíðà ìþâúóä âÿçèééÿòèí äèêòÿ åòäèéè òÿäáèðëÿðè ýþðöð.
Î, ìèëëÿòÿ ìöðàúèÿòíàìÿ ãÿáóë åäÿðÿê áó òÿäáèðëÿð ùàããûíäà ìÿ-
ëóìàò âåðèð.
Áó òÿäáèðëÿðèí ÿñàñûíäà ãûñà ìöääÿòäÿ êîíñòèòóñèîíàë ùàêèìèééÿò îð-
ãàíëàðûíû þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ òÿìèí åòìÿê ùÿâÿ-
ñè äóðìàëûäûð. Îíëàð ùàããûíäà êîíñòèòóñèéà øóðàñûíûí ðÿéè ñîðóøóëóð.
Ïàðëàìåíò þç-þçöíÿ òîïëàíûð.
Ìöñòÿñíà ñÿëàùèééÿòëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè äþâðäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ
áóðàõûëà áèëìÿç.

Ìàääÿ 17. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ÿôâåòìÿ ùöãóãó âàðäûð.

Ìàääÿ 18. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ùÿð èêè Ïàëàòàéëà ìöíàñèáÿòëÿðè-

íè áó ïàëàòàëàðäà îõóíàí, ëàêèí ùå÷ áèð ìöçàêèðÿéÿ ìÿðóç ãàëìàéàí
ìöðàúèÿòíàìÿëÿð âàñèòÿñèëÿ ãóðóð. Áóíóí ö÷öí Ïàðëàìåíò ñåññèéà-
ëàðàðàñû äþâðäÿ õöñóñè îëàðàã òîïëàíûð.

668
 Ìàääÿ 19. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí, 8 (1-úè àáçàñ), 11, 12, 16, 18,
54, 56 âÿ 61-úè ìàääÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàíëàðäàí áàøãà, áöòöí àêòëà-
ðû Áàø íàçèð, çÿðóðÿò îëäóãäà èñÿ, ìÿñóë íàçèðëÿð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.

ÛÛÛ Áþëìÿ
ÙÞÊÓÌßÒ

Ìàääÿ 20. Ùþêóìÿò ìèëëÿòèí ñèéàñÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ èäàðÿ åäèð.

Èíçèáàòè îðãàíëàð âÿ ñèëàùëû ãöââÿëÿð îíóí ñÿðÿíúàìûíäàäûð.
Ùþêóìÿò 49 âÿ 50-úè ìàääÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿð âÿ öñóë-
ëàð öçðÿ Ïàðëàìåíò ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.
Ìàääÿ 21. Áàø íàçèð ùþêóìÿòèí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. Î,
ìèëëè ìöäàôèÿéÿ úàâàáäåùäèð. Î, ãàíóíëàðûí èúðàñûíû òÿìèí åäèð. Î, 13-
úö ìàääÿíèí øÿðòëÿðè àëòûíäà òÿíçèìëÿìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷è-
ðèð âÿ ùÿðáè âÿçèôÿëÿðÿ êàäðëàð òÿéèí åäèð.
Î, áÿçè ñÿëàùèééÿòëÿðèíè íàçèðëÿðÿ âåðÿ áèëÿð.
Çÿðóðÿò îëäóãäà î, 15-úè ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí øóðà âÿ êîìèòÿ-
ëÿðÿ, Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ÿâÿçèíÿ ñÿäðëèê åäèð.
Áàø íàçèð ìöñòÿñíà ùàëëàðäà Ïðåçèäåíòèí éåðèíÿ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíÿ
Ïðåçèäåíòèí ìöÿééÿí òàïøûðûüû èëÿ âÿ ìöÿééÿí ýöíäÿëèê öçðÿ ñÿäðëèê
åäÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 22. Çÿðóðè ùàëëàðäà Áàø íàçèðèí àêòëàðû áóíëàðûí èúðàñûíà ìÿ-
ñóë îëàí íàçèðëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ èìçàëàíûð.

Ìàääÿ 23. Ùþêóìÿò öçâëöéö ùÿð ùàíñû Ïàðëàìåíò ìàíäàòû, öìóì-

ìèëëè õàðàêòåðëè ùÿð ùàíñû ïåøÿêàð íöìàéÿíäÿëèê âÿçèôÿñè âÿ éà ùÿð
ùàíñû äþâëÿò õèäìÿòèéëÿ, ùàáåëÿ ùÿð ùàíñû ïåøÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ áèð àðàéà
ñûüûøà áèëìÿç.
Áó êèìè ìàíäàò, âÿçèôÿ, éàõóä èø ñàùèáëÿðèíèí ÿâÿç åäèëìÿñè ö÷öí
øÿðòëÿð ãàíóíëà ìöÿééÿí îëóíóð.
Ïàðëàìåíò öçâëÿðèíèí ÿâÿçëÿíìÿñè 25-úè ìàääÿíèí ìöääÿàëàðûíà
óéüóí ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
669
 ÛÂ Áþëìÿ
ÏÀÐËÀÌÅÍÒ

Ìàääÿ 24. Ïàðëàìåíò Ìèëëè Ìÿúëèñ âÿ Ñåíàòäàí èáàðÿòäèð.

Ìèëëÿò âÿêèëëÿðè Ìèëëè Ìÿúëèñÿ áèðáàøà ñå÷èëèð.
Ñåíàò äîëàéû ñÿñâåðìÿ èëÿ ñå÷èëèð. Î, Ðåñïóáëèêà ÿðàçè êîëëåêòèâëÿ-
ðèíèí òÿìñèë îëóíìàñûíû òÿìèí åäèð. Ôðàíñà ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà éà-
øàéàí ôðàíñûçëàð äà ñåíàòäà òÿìñèë îëóíóð.

Ìàääÿ 25. Ùÿð ïàëàòàíûí ñÿëàùèééÿò ìöääÿòè, öçâëÿðèíèí ñàéû, ïóë

ìöêàôàòëàðû, ñå÷èëÿ áèëìÿ øÿðòëÿðè, ñå÷èëìÿéÿ ìàíåÿ éàðàäàí âÿçèééÿò-
ëÿðè âÿ öçâëöêëÿ áèð àðàéà ñûüûøìàéàí ùàëëàð Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ
ìöÿééÿí åäèëèð.
Áó ãàíóí öçâëöêäÿ âàêàíñèéà éàðàíìûø îëäóãäà, öçâö îëäóãëàðû
ïàëàòà òàì âÿ éà ãèñìÿí éåíèëÿíèíúÿéÿ ãÿäÿð, ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíèí éà-
õóä ñåíàòîðëàðûí áîø éåðëÿðèíè äîëäóðàúàã øÿõñëÿðèí ñå÷èëÿ áèëìÿ øÿðò-
ëÿðèíè äÿ ìöÿééÿí åäèð.

Ìàääÿ 26. Ùå÷ áèð Ïàðëàìåíò öçâö þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿð-

êÿí à÷ûãëàäûüû ðÿéèíÿ, ùàáåëÿ âåðäèéè ñÿñÿ ýþðÿ òÿãèáÿ, àõòàðûøà, ùÿá-
ñÿ ìÿðóç ãàëà, òóòóëóá ñàõëàíà, éàõóä ìöùàêèìÿ îëóíà áèëìÿç.
Ùå÷ áèð Ïàðëàìåíò öçâö ñåññèéà äþâðöíäÿ – úèíàéÿò áàøûíäà éàõà-
ëàíìà ùàëëàðû èñòèñíà îëìàãëà – ìöâàôèã ïàëàòàíûí èúàçÿñè îëìàéàíà
ãÿäÿð úèíàéÿò éà òÿãñèðëè ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ òÿãèá îëóíà, éàõóä ùÿáñ åäè-
ëÿ áèëìÿç.
Ùå÷ áèð Ïàðëàìåíò öçâö ïàðëàìåíò òÿòèëëÿðè äþâðöíäÿ – úèíàéÿò áà-
øûíäà éàõàëàäûüû, òÿãèáèíÿ èúàçÿ âåðèëäèéè, éàõóä ãÿòè ìÿùêóì åäèëäè-
éè ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà – ìöâàôèã ïàëàòàíûí èúàçÿñè îëìàéûíúà ùÿáñ
åäèëÿ áèëìÿç.
Ïàðëàìåíò öçâöíöí ùÿáñ éà òÿãèáè, ìöâàôèã ïàëàòà òÿëÿá åäÿðñÿ, òÿ-
õèðÿ ñàëûíûð.

670
 Ìàääÿ 27. Ùÿð úöð èìïåðàòèâ ìàíäàò åòèáàðñûçäûð.
Ïàðëàìåíò öçâöíöí ñÿñâåðìÿ ùöãóãó ôÿðäèäèð.
Ìöñòÿñíà ùàë êèìè, Ðåñïóáëèêà ãàíóíó, ñÿñâåðìÿ ùöãóãóíóí âÿ-
êàëÿòèíÿ èúàçÿ âåðÿ áèëÿð. Áó ùàëäà ùå÷ êèìÿ áèðäÿí àðòûã âÿêàëÿòèíÿ
èúàçÿ âåðÿ áèëÿð. Áó ùàëäà ùå÷ êèìÿ áèðäÿí àðòûã âÿêàëÿò âåðèëÿ áèëìÿç.

Ìàääÿ 28.1 Ïàðëàìåíò èëäÿ èêè íþâáÿòè ñåññèéàéà þç-þçöíÿ òîïëàíûð.

Áèðèíúè ñåññèéà îêòéàáðûí èêèñèíäÿ áàøëàéûð âÿ ñÿêñÿí ýöí ñöðöð.
Èêèíúè ñåññèéà àïðåëèí èêèñèíäÿ áàøëàéûð âÿ äîõñàí ýöíäÿí àðòûã ñöðÿ
áèëìÿç.
ßýÿð 2 îêòéàáð, éàõóä 2 àïðåë ãåéðè-èø ýöíöíÿ äöøÿðñÿ, ñåññèéà ùÿ-
ìèí òàðèõäÿí ñîíðàêû èëê èø ýöíö áàøëàéûð.

Ìàääÿ 29. Áàø íàçèðèí éà äà Ìèëëè Ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè-

íèí òÿëÿáè èëÿ ìöÿééÿí áèð ýöíäÿëèê öçðÿ, Ïàðëàìåíò íþâáÿäÿíêÿíàð
ñåññèéàéà òîïëàíûð.
Íþâáÿäÿíêÿíàð ñåññèéà Ìèëëè Ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí òÿëÿáè öçðÿ òîïëàí-
äûüûíäàí îíóí áàüëàíìà ãÿðàðíàìÿñè, Ïàðëàìåíò, ñåññèéàíûí ÷àüûðûë-
ìàñûíà ñÿáÿá îëàí ýöíäÿëèéèí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðèíÿ áàõûá ãóðòàðàí êèìè
âÿ òîïëàíìàñûíäàí ÿí ýåúè îí èêè ýöí ñîíðà âåðèëèð.
Áàüëàíìà ãÿðàðíàìÿñèíèí äÿðú îëóíäóüó ýöíäÿí áèð àé êå÷ÿíÿ
ãÿäÿð éàëíûç Áàø íàçèð éåíè ñåññèéà ÷àüûðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 30. Ïàðëàìåíòèí þç-þçöíÿ òîïëàíìàñû ùàëëàðû èñòèñíà îëìàã-

ëà, íþâáÿäÿíêÿíàð ñåññèéàëàð Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ãÿðàðíàìÿñè
èëÿ à÷ûëûð âÿ áàüëàíûð.

Ìàääÿ 31. Ùþêóìÿò öçâëÿðèíèí ùÿð èêè ïàëàòàäà èøòèðàê åòìÿê ùö-
ãóãó âàðäûð. Îíëàð þç òÿëÿáëÿðè öçðÿ äèíëÿíèëìÿëèäèð.
Îíëàð þçëÿðèíÿ êþìÿê÷è êèìè ùþêóìÿò êîìèññàðëàðûíû äÿâÿò åäÿ áè-
ëÿðëÿð.
___________________________________
1. Áó ìàääÿíèí 2, 3 âÿ 4-úö àáçàñëàðû 30 äåêàáð 1963-úö èë òàðèõëè êîíñòèòóñèéà ãàíóíó
ðåäàêñèéàñûíäà âåðèëìèøäèð.

671
 Ìàääÿ 32. Ìèëëè Ìÿúëèñèí ñÿäðè ëåýèñëàòóðà 1 ìöääÿòèíÿ, Ñåíàòûí
ñÿäðè èñÿ ùÿð ãèñìÿí éåíèëÿíìÿäÿí ñîíðà ñå÷èëèð.

Ìàääÿ 33. Ùÿð èêè ïàëàòàíûí èúëàñëàðû à÷ûãäûð. Ìöçàêèðÿëÿð ùàããûí-

äà òàì ùåñàáàò “Ðÿñìè Ãÿçåò”äÿ äÿðú îëóíóð.
Ùÿð ïàëàòà, Áàø íàçèðèí, éà äà þç öçâëÿðèíäÿí îíäà áèðèíèí òÿëÿáè
öçðÿ ãàïàëû èúëàñ êå÷èðÿ áèëÿð.

 Áþëìÿ
ÏÀÐËÀÌÅÍÒËß ÙÞÊÓÌßÒ ÀÐÀÑÛÍÄÀÊÛ
ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ

Ìàääÿ 34. Ãàíóíëàðû Ïàðëàìåíò ãÿáóë åäèð.

Ãàíóí àøàüûäàêûëàðëà áàüëû ãàéäàëàð ìöÿééÿí åäèð:
- ñèéàñè ùöãóãëàð âÿ èúòèìàè àçàäëûãëàðäàí èñòèôàäÿ ö÷öí âÿòÿíäàø-
ëàðà âåðèëÿí ÿñàñ òÿìèíàòëàð; âÿòÿíäàøëàðûí þçëÿðè âÿ ÿìëàêû ùàããûíäà,
ìèëëè ìöäàôèÿäÿí äîüàí þùäÿëèêëÿðè;
- âÿòÿíäàøëûã, øÿõñëÿðèí âÿçèééÿòè âÿ ùöãóã ãàáèëèééÿòè, àèëÿ ìöíà-
ñèáÿòëÿðè, ìèðàñ ãîéìà âÿ áàüûøëàìà;
- úèíàéÿò âÿ ùöãóã ïîçóíòóëàðû, ùàáåëÿ áóíëàðà ýþðÿ òÿòáèã îëóíà áè-
ëÿúÿê úÿçàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè: úÿçà ìöùàêèìÿëÿðè öñóëó; àìíèñ-
òèéàëàð; éåíè ìÿùêÿìÿ ãóðóìëàðû âÿ ùàêèìëÿðèí ñòàòóñó;
- ùÿð úöð âåðýèëÿðèí þäÿìÿëÿðè, ôàèçè âÿ èúòèìàè þë÷öëÿðè: ïóë åìèññè-
éàñû ðåæèìè.
Ãàíóí áó ìþâçóäàêû ãàéäàëàðû äà ìöÿééÿí åäèð.
- Ïàðëàìåíò ïàëàòàëàðûíà âÿ éåðëè þçöíöèäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíà ñå÷êè-
ëÿðèí ãàéäàñû;
- éåíè èúòèìàè òÿøêèëàòëàð éàðàòìàã;
- äþâëÿòèí ìöëêè âÿ ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûíà âåðèëÿí ÿñàñ òÿìèíàòëàð;
__________________________
1
Ëåýèñëàòóðà – ãàíóíâåðèúèëèê ñÿëàùèééÿòè îëàí îðãàí.

672
 - õöñóñè ìöÿññèñÿëÿðèí ìèëëèëÿøäèðèëìÿñè âÿ äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíèí
õöñóñè ìöëêèééÿòÿ êå÷ìÿñè.
Ãàíóí àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí ñàùÿëÿð öçðÿ ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè ìöÿééÿí åäèð:
- Ìèëëè ìöäàôèÿíèí öìóìè òÿøêèëè;
- éåðëè èíçèáàòè òÿøêèëàòëàðûí ñÿðáÿñò èäàðÿ îëóíìàñû, îíëàðûí ñÿëàùèé-
éÿòëÿðè âÿ ýÿëèð ìÿíáÿëÿðè;
- òÿùñèë;
- ìöëêèééÿò, ÿøéà ùöãóãëàðû âÿ ìöëêè âÿ òèúàðÿò þùäÿëèêëÿðè ðåæèìè;
- ÿìÿê ùöãóãó, ùÿìêàðëàð èòòèôàãû ùöãóãó âÿ ñîñèàë òÿìèíàò.
Ìàëèééÿ ãàíóíëàðû Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãåéä âÿ øÿðò-
ëÿð äàõèëèíäÿ, äþâëÿòèí ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíè âÿ ìÿõàðèúëÿðèíè ìöÿééÿí åäèð.
Ïðîãðàì õàðàêòåðëè ãàíóíëàð, äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿ èúòèìàè ôÿàëèééÿ-
òèíèí ìÿãñÿäèíè ìöÿééÿí åäèð.
Áó ìàääÿíèí ùþêìëÿðè Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ äÿãèãëÿøäèðèëÿúÿê âÿ
òàìàìëàíàúàãäûð.

Ìàääÿ 35. Ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿñèíÿ Ïàðëàìåíò èúàçÿ âåðèð.

Ìàääÿ 36. Ùÿðáè âÿçèééÿò Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ãÿðàðíàìÿñè èëÿ åëàí

åäèëèð.
Ùÿðáè âÿçèééÿòèí îí èêè ýöíäÿí àðòûã óçàíìàñû éàëíûç ïàðëàìåíòèí
èúàçÿñè èëÿ ìöìêöíäöð.
Ìàääÿ 37. Ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿí êÿíàðäà ãàëàí áöòöí ìÿñÿ-
ëÿëÿð èíçèáàòè ãàéäàäà ùÿëë îëóíóð.
Áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ãàíóí øÿêëèíäÿ ãÿáóë åäèëìèø îëàí àêòëàð
Äþâëÿò Øóðàñûíûí ðÿéè àëûíäûãäàí ñîíðà, ãÿðàðíàìÿ èëÿ äÿéèøäèðèëÿ áè-
ëÿð. Ùÿìèí àêòëàðäàí áó êîíñòèòóñèéàíûí ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíäÿí ñîíðà
ãÿáóë îëóíàíëàðû, Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû îíëàðûí éóõàðûäàêû àáçàñà óéüóí
îëàðàã èíçèáàòè õàðàêòåð äàøûäûüûíû áèëäèðìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð, ãÿðàðíàìÿ
èëÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿç.

Ìàääÿ 38. Ùþêóìÿò þç ïðîãðàìûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí, áèð ãàé-

äà îëàðàã ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíÿ àèä îëàí òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí áèð
673
ìöääÿò ÿðçèíäÿ îðäîíàíñëàð1 âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ èúàçÿ âåð-
ìÿñèíè Ïàðëàìåíòäÿí õàùèø åäÿ áèëÿð.
Îðäîíàíñëàð Äþâëÿò Øóðàñûíûí ðÿéè àëûíäûãäàí ñîíðà Íàçèðëÿð Øóðà-
ñûíäà ãÿáóë åäèëèð âÿ äÿðú îëóíäóüó àíäàí ãöââÿéÿ ìèíèð, ëàêèí îíëà-
ðû òÿñäèãëÿéÿí ãàíóí ëàéèùÿñè, ñÿëàùèééÿòâåðèúè ãàíóíóí ìöÿééÿí åò-
äèéè òàðèõÿ ãÿäÿð ïàðëàìåíòÿ ýþíäÿðèëìÿçñÿ þç ãöââÿñèíè èòèðèð.
Áó ìàääÿíèí áèðèíúè àáçàñûíäà ãåéä îëóíàí ìöääÿò êå÷äèêäÿí
ñîíðà îðäîíàíñëàð, àðòûã ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíÿ àèä åäèëìèø ìÿñÿëÿëÿð
öçðÿ éàëíûç ãàíóíëà äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 39. Ãàíóíâåðèúèëèê òÿøÿááöñö åéíè äÿðÿúÿäÿ, Áàø íàçèðÿ âÿ

Ïàðëàìåíò öçâëÿðèíÿ ìÿõñóñäóð.
Ãàíóí ëàéèùÿëÿðè, Äþâëÿò Øóðàñûíûí ðÿéè àëûíäûãäàí ñîíðà Íàçèðëÿð
Øóðàñûíäà ìöçàêèðÿ åäèëèð âÿ ïàëàòàëàðäàí áèðèíèí ñÿäàðÿòèíÿ ýþíäÿðè-
ëèð. Ìàëèééÿ ãàíóí ëàéèùÿëÿðè ÿââÿëúÿ Ìèëëè Ìÿúëèñÿ òÿãäèì îëóíóð.

Ìàääÿ 40. Ïàðëàìåíò öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí ãàíóí âÿ äÿ-

éèøèêëèê òÿêëèôëÿðè îíëàðûí ãÿáóëó, äþâëÿò ýÿëèðëÿðèíèí àçàëìàñû, éàõóä
ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿò þùäÿëèéèíèí éàðàäûëìàñû, éà äà àüûðëàøäûðûëìàñû íÿ-
òèúÿñèíäÿ äîüóðàðñà, ãÿáóë îëóíìóð2.

Ìàääÿ 41. ßýÿð ãàíóíóí ãÿáóëó çàìàíû áèð ãàíóí òÿêëèôèíèí, éà

äà äÿéèøèêëèê òÿëÿáèíèí ãàíóíâåðèúèëèê ñàùÿñèíäÿí êÿíàðäà ãàëäûüû âÿ
éà 38-úè ìàääÿéÿ óéüóí âåðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðÿ çèää îëäóüó ìåéäàíà
÷ûõàðñà, ùþêóìÿò îíëàðûí ãÿáóëåäèëìÿçëèéèíè èääèà åäÿ áèëÿð.
Ùþêóìÿòëÿ ìöâàôèã ïàëàòà ñÿäðè àðàñûíäà ìöáàùèñÿ éàðàíäûãäà
Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû áó âÿ éà äèýÿð òÿðÿôèí òÿëÿáè öçðÿ 8 ýöí ÿðçèíäÿ áó
ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ãÿðàð ÷ûõàðûð.
__________________________
1
Îðäàíàíñ-Ôðàíñàäà Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ãÿáóë åòäèéè íîðìàòèâ àêò.
2
39 âÿ 40-úû ìàääÿëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè ãàíóí ëàéèùÿëÿðè èëÿ ãàíóí òÿêëèôëÿðè
àðàñûíäà ôÿðã ãîéóëóð. Áèðèíúèëÿðè ùþêóìÿò, èêèíúèëÿðè èñÿ ïàðëàìåíò öçâëÿðè âåðèð.

674
 Ìàääÿ 42. Ãàíóí ëàéèùÿëÿðè, áàõûëìàã ö÷öí èëê ìöðàúèÿò åäèëÿí
ïàëàòàäà ùþêóìÿòèí òÿãäèì åòäèéè ìÿòí ÿñàñûíäà ìöçàêèðÿ îëóíóð.
Äèýÿð ïàëàòà òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãëÿíìèø ìÿòíè îëàí ïàëàòà îíó
ùþêóìÿòèí ýþíäÿðäèéè øÿêèëäÿ ìöçàêèðÿ åäèð.

Ìàääÿ 43. Ãàíóí ëàéèùÿëÿðè âÿ òÿêëèôëÿðè ùþêóìÿòèí, éàõóä îíëà-

ðûí òÿãäèì îëóíäóüó ïàëàòàíûí òÿëÿáè èëÿ þéðÿíèëìÿê ö÷öí, áó ìÿãñÿä-
ëÿ õöñóñè îëàðàã éàðàäûëìûø êîìèññèéàëàðà ýþíäÿðèëèð.
Áàðÿñèíäÿ áåëÿ òÿëÿá èðÿëè ñöðöëìÿéÿí ãàíóí ëàéèùÿñè âÿ òÿêëèôëÿðè,
ñàéû ùÿð ïàëàòàäà àëòûíäàí àðòûã îëìàéàí äàèìè êîìèññèéàëàðäàí áèðèíÿ
ýþíäÿðèëèð.

Ìàääÿ 44. Ïàðëàìåíò âÿ ùþêóìÿò öçâëÿðèíèí äÿéèøèêëèêëÿð òÿëÿá

åòìÿê ùöãóãó âàðäûð.
Ìöçàêèðÿëÿðèí áàøëàíìàñûíäàí ñîíðà ùþêóìÿò áóíäàí þíúÿ êîìèñ-
ñèéàäàí êå÷ìÿìèø îëàí ùÿð ùàíñû äÿéèøèêëèéèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûø åäÿ áèëÿð.
Ùþêóìÿò òÿëÿá åäÿðñÿ, äÿéèøèêëèê áàðÿäÿ ìöðàúèÿò åäèëÿí ïàëàòà,
ìöçàêèðÿ îëóíàí ìÿòíèí ùàìûñû éà äà ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô âÿ éà
ãÿáóë åäèëÿí äÿéèøèêëèêëÿðè ñàõëàìàãëà, îíóí áèð ùèññÿñè öçðÿ âàùèä
ñÿñâåðìÿ êå÷èðèëìÿëèäèð.

Ìàääÿ 45. Åéíè ìÿòíè ãÿáóë åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿð ãàíóí ëàéèùÿñè
âÿ éà ãàíóí òÿêëèôè Ïàðëàìåíòèí ùÿð èêè ìÿúëèñèíäÿ àðäûúûë áàõûëûð.
ßýÿð ïàëàòàëàð àðàñûíäà éàðàíìûø èõòèëàô íÿòèúÿñèíäÿ ãàíóí ëàéèùÿñè,
éàõóä òÿêëèôè ùÿð èêè ïàëàòàäà èëê îõóíóøäàí ñîíðà ãÿáóë åäèëìÿìèøñÿ, éà
äà ùþêóìÿò ùÿð ïàëàòàäà èëê îõóíóøäàí ñîíðà îíóí òÿúèëè ìöçàêèðÿñèíè
òÿëÿá åòìèøñÿ Áàø íàçèðèí ùöãóãó âàðäûð êè, ìöáàùèñÿëè ìöääÿàëàðà äàèð
áèð ìÿòí òÿêëèô åòìÿéÿ ñÿëàùèééÿòè ÷àòàí âÿ ùÿð èêè ïàëàòàäàí åéíè ñàéäà
öçâÿ ìàëèê îëàí ãàðûøûã ìöíñèôëÿð êîìèññèéàñûíûí èúëàñûíû òÿëÿá åòñèí.
Ãàðûøûã êîìèññèéàíûí ùàçûðëàäûüû ìÿòí ãÿáóë åäèëìÿê ö÷öí Ïàðëà-
ìåíò òÿðÿôèíäÿí ùÿð èêè ïàëàòàéà òÿãäèì îëóíà áèëÿð. Ùþêóìÿòèí ðàçûë-
ûüû îëìàäàí ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê òÿëÿáè ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç.

675
 ßýÿð ãàðûøûã êîìèññèéà îðòàã áèð ìÿòí ãÿáóë åòìÿìèøñÿ, éà äà áó
ìÿòí éóõàðûäàêû àáçàñäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ãÿáóë åäèë-
ìÿçñÿ, ùþêóìÿò Ìèëëè Ìÿúëèñ âÿ Ñåíàòäà éåíè áèð îõóíóøäàí ñîíðà
Ìèëëè Ìÿúëèñäÿí ãÿòè îëàðàã ãÿðàð âåðìÿñèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Áó ùàëäà
Ìèëëè Ìÿúëèñ éà ãàðûøûã êîìèññèéàäà ùàçûðëàíàí ìÿòíÿ, éà äà þçöíäÿ
ñîíóíúó ñÿñÿ ãîéóëàí ìÿòíÿ – áó ìÿòí, çÿðóðÿò îëäóãäà, Ñåíàòûí ãÿ-
áóë åòäèéè áèð, éà áèð íå÷ÿ äÿéèøèêëèê òÿëÿáè èëÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð – éåíè-
äÿí ãàéûäà áèëÿð.

Ìàääÿ 46. Ðåñïóáëèêà ãàíóíó õàðàêòåðè äàøûìàñû êîíñòèòóñèéà èëÿ òà-

íûíàí ãàíóíëàð àøàüûäàêû øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ãÿáóë îëóíóð âÿ äÿéèøäèðèëèð.
Ãàíóí ëàéèùÿñè âÿ éà òÿêëèôè, îíà áèðèíúè áàõàí ïàëàòàäà, òÿãäèì åäèë-
ìÿñèíäÿí îí áåø ýöí êå÷ìÿéèíúÿ ìöçàêèðÿ âÿ éà ãÿáóë îëóíà áèëìÿç.
45-úè ìàääÿäÿêè öñóë òÿòáèã îëóíà áèëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð èêè ïàëàòà
àðàñûíäà ðàçûëûã ÿëäÿ îëóíìàäûüû òÿãäèðäÿ ìÿòí, Ìèëëè Ìÿúëèñ
òÿðÿôèíäÿí ñîí îõóíóøäà éàëíûç öçâëÿðèíèí ìöòëÿã ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ
ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð.
Ñåíàòà àèä Ðåñïóáëèêà ãàíóíëàðû ùÿð èêè ïàëàòàäà åéíè ðåäàêñèéàäà
ãÿáóë åäèëìÿëèäèð.
Ðåñïóáëèêà ãàíóíëàðû Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí êîíñòèòóñèéàéà
óéüóíëóüó áèëäèðìÿéèíúÿ äÿðú îëóíóá ãöââÿéÿ ìèíÿ áèëìÿç.

Ìàääÿ 47. Ïàðëàìåíò ìàëèééÿ ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíè Ðåñïóáëèêà

ãàíóíó èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ãÿáóë åäèð.
ßýÿð Ìèëëè Ìÿúëèñ èëê îõóíóøäà áèð ëàéèùÿíèí þçöíÿ òÿãäèì åäèëìÿ-
ñèíäÿí ãûðõ ýöí êå÷ÿíÿ ãÿäÿð ãÿðàð âåðìÿçñÿ ùþêóìÿò, îí áåø ýöí ÿð-
çèíäÿ ãÿðàð âåðìÿéÿ áîðúëó îëàí ñåíàòà ìöðàúèÿò åäèð. Áóíäàí ñîíðà
45-úè ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí öñóë âÿ øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ùÿðÿêÿò åäèëèð.
ßýÿð Ïàðëàìåíò 70 ýöí ÿðçèíäÿ ãÿðàð âåðìÿçñÿ, ëàéèùÿíèí
ìöääÿàëàðû îðäîíàíñëàð âàñèòÿñèëÿ ãöââÿéÿ ìèíäèðèëÿ áèëÿð.
ßýÿð áèð ôÿàëèééÿòèí ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíè âÿ ìÿõàðèúëÿðèíè ìöÿééÿí
åäÿí ìàëèééÿ ãàíóíó, áó ôÿàëèééÿòèí áàøëàìàñûíà ãÿäÿð äÿðú îëóíóá
åëàí åäèëìÿñè çÿðóðè îëàí ìöääÿòäÿ âåðèëìÿìèøñÿ, ùþêóìÿò Ïàðëàìåíò-
676
äÿí âåðýèëÿðèí òóòóëìàñûíà òÿúèëè èúàçÿ èñòÿéèð âÿ áöäúÿíèí àðòûã ãÿáóë
îëóíìóø áÿíäëÿðè öçðÿ êðåäèòëÿð áóðàõûëìàñûíû ãÿðàðíàìÿ èëÿ åëàí åäèð.
ßýÿð Ïàðëàìåíò òîïëàíòû ùàëûíäà äåéèëñÿ, áó ìàääÿäÿ íÿçÿðÿäÿ
òóòóëàí ìöääÿòëÿð òÿõèðÿ ñàëûíûð.
Ìàëèééÿ ãàíóíëàðûíûí èúðàñûíà íÿçàðÿòäÿ ùåñàáëàéûúû ïàëàòà Ïàðëà-
ìåíòÿ âÿ ùþêóìÿòÿ êþìÿê åäèð.

Ìàääÿ 48. Ïàëàòàëàðûí ýöíäÿëèéè þíúÿëèêëÿ âÿ ùþêóìÿòèí ìöÿééÿí

åòäèéè íþâáÿëèêëÿ ùþêóìÿòèí âåðäèéè ãàíóí ëàéèùÿëÿðèíèí âÿ îíóí ãÿ-
áóë åòäèéè ãàíóí òÿêëèôëÿðèíèí ìöçàêèðÿñèíè åùòèâà åäèð.
Ùÿôòÿäÿ áèð èúëàñ, þíúÿëèêëÿ, Ïàðëàìåíò öçâëÿðèíèí ñîðüóëàðû âÿ ùþ-
êóìÿòèí úàâàáëàðû ö÷öí àéðûëûð.

Ìàääÿ 49. Áàø íàçèð, Íàçèðëÿð Øóðàñûíäà ìöçàêèðÿäÿí ñîíðà ùþêó-

ìÿòèí ïðîãðàìû, éàõóä çÿðóðÿò îëäóãäà, öìóìè áèð ñèéàñÿò áÿéàííà-
ìÿñè öçðÿ, ùþêóìÿòÿ åòèìàä ìÿñÿëÿñèíè Ìèëëè Ìÿúëèñ þíöíäÿ ãîéóð.
Ìèëëè Ìÿúëèñ ùþêóìÿòÿ ìöíàñèáÿòèíè åòèìàäñûçëûã ãÿòíàìÿñèíè ñÿ-
ñÿ ãîéìàã éîëó èëÿ áèëäèðèð. Áåëÿ áèð ãÿòíàìÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí
ÿí àçû îíäà áèðè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàìàéûíúà ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç. Ñÿñâåð-
ìÿ, ãÿòíàìÿíèí òÿãäèì åäèëìÿñèíäÿí éàëíûç ãûðõ ñÿêêèç ñààò ñîíðà êå-
÷èðèëÿ áèëÿð. Åòèìàäñûçëûã ãÿòíàìÿñè Ìÿúëèñèí éàëíûç öçâ òàìñàéûíûí
ÿêñÿðèééÿòè èëÿ ãÿáóë åäèëèð âÿ éàëíûç åòèìàäñûçëûüûí ëåùèíÿ îëàí ñÿñëÿð
ñàéûëûð. Åòèìàäñûçëûã ãÿòíàìÿñè ðÿää åäèëèðñÿ, ãÿòíàìÿíè èìçàëàéàíëàð
åéíè ñåññèéà äþâðöíäÿ àøàüûäàêû àáçàñäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàë èñòèñíà
îëìàãëà, éåíè ãÿòíàìÿ òÿêëèô åäÿ áèëìÿçëÿð.
Áàø íàçèð, Íàçèðëÿð Øóðàñûíäà ìöçàêèðÿäÿí ñîíðà Ìèëëè Ìÿúëèñ ãàð-
øûñûíäà, ùÿð ùàíñû áèð ìÿòíèí ãÿáóë îëóíìàñû èëÿ áàüëû ùþêóìÿòÿ åòè-
ìàä ìÿñÿëÿñèíè ãîéà áèëèð. Áó ùàëäà, ñîíðàêû èéèðìè äþðä ñààò ÿðçèíäÿ
åòèìàäñûçëûã ãÿòíàìÿñè òÿãäèì åäèëÿðÿê éóõàðûäàêû àáçàñà ìöâàôèã
ñóðÿòäÿ òÿñäèã îëóíìàçñà, ùÿìèí ìÿòí ãÿáóë åäèëìèø ñàéûëûð.
Áàø íàçèðèí Ñåíàòäàí ùþêóìÿòèí öìóìè ñèéàñÿò áÿéàííàìÿñèíè áÿ-
éÿíìÿéè õàùèø åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàðäûð.

677
 Ìàääÿ 50. ßýÿð Ìèëëè Ìÿúëèñ åòèìàäñûçëûã ãÿòíàìÿñèíè ãÿáóë åäÿð-
ñÿ âÿ éà ùþêóìÿò ïðîãðàìûíû, éàõóä öìóìè ñèéàñÿò áÿéàííàìÿñèíè
áÿéÿíìÿçñÿ, Áàø íàçèð Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíÿ ùþêóìÿòèí èñòåôàñûíû
òÿãäèì åòìÿëèäèð.

Ìàääÿ 51. 49-úó ìàääÿäÿêè ìöääÿàëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ

èìêàí âåðìÿê çÿðóðÿòè éàðàíàðñà, íþâáÿòè âÿ éà íþâáÿäÿíêÿíàð Ïàð-
ëàìåíò ñåññèéàëàðûíûí áàüëàíìàñû àâòîìàòèê îëàðàã òÿõèðÿ ñàëûíûð.

ÂÛ Áþëìÿ
ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÃÀÂÈËßËßÐ
Âß ÑÀÇÈØËßÐ

Ìàääÿ 52. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ìöãàâèëÿëÿðè ìöçàêèðÿ âÿ òÿñäèã

åäèð.
Î, òÿñäèãëÿíìÿëè îëìàéàí áåéíÿëõàã ñàçèø áàüëàíìàñûíà äàèð áöòöí
äàíûøûãëàðäàí õÿáÿðäàð åäèëèð.

Ìàääÿ 53. Ñöëù ìöãàâèëÿëÿðè, òèúàðÿò ìöãàâèëÿëÿðè, áåéíÿëõàëã

òÿøêèëàòà äàèð ìöãàâèëÿ éàõóä ñàçèøëÿð, äþâëÿòèí ìàëèééÿñèíè òÿÿùùöä-
ëÿð àëòûíà ñàëàí, ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíû äÿéèøäèðÿí, øÿõñè ùàëëàðà àèä
îëàí, ÿðàçè ýöçÿøòè, ìöáàäèëÿñè âÿ éà èëùàãûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ìöãàâèëÿ,
éà ñàçèøëÿð éàëíûç ãàíóíëà òÿñäèãëÿíÿ, éàõóä áÿéÿíèëÿ áèëÿð.
Áóíëàð òÿñäèãëÿíìÿéèíúÿ, éàõóä áÿéÿíèëìÿéèíúÿ ùå÷ áèð ùöãóãè
íÿòèúÿ äîüóðà áèëìÿçëÿð.
Ìàðàãëû òÿðÿô êèìè ÿùàëèíèí ðàçûëûüû îëìàéûíúà ùå÷ áèð ÿðàçè ýöçÿø-
òè, ìöáàäèëÿñè âÿ èëùàãû åòèáàðëû äåéèë.

Ìàääÿ 54. ßýÿð êîíñòèòóñèéà Øóðàñû, Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí,

Áàø íàçèðèí, éà äà áó âÿ éà äèýÿð ïàëàòà ñÿäðèíèí ìöðàúèÿòè öçðÿ áåé-
íÿëõàëã áèð þùäÿëèêäÿ êîíñòèòóñèéàéà çèää áèð áÿíä îëäóüóíó áèëäèðÿð-
ñÿ, áóíóí òÿñäèãëÿíìÿñèíÿ, éàõóä áÿéÿíèëìÿñèíÿ éàëíûç êîíñòèòóñèéà-
íûí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà èúàçÿ âåðèëÿ áèëÿð.
678
 Ìàääÿ 55. Ëàçûìè ãàéäàäà òÿñäèãëÿíÿí âÿ éà áÿéÿíèëÿí ìöãàâè-
ëÿ, éàõóä ñàçèøëÿð äÿðú îëóíäóüó àíäàí – ùÿð ìöãàâèëÿ éà ñàçèøÿ äèýÿð
òÿðÿôèí ÿìÿë åòìÿñè øÿðòèéëÿ – ãàíóíëàðäàí äàùà öñòöí ãöââÿéÿ ìàëèê
îëóðëàð.

ÂÛÛÛ Áþëìÿ
ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀ ØÓÐÀÑÛ

Ìàääÿ 56. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû äîããóç öçâäÿí èáàðÿòäèð. Öçâëöê

ìöääÿòè äîããóç èëäèð âÿ éåíèëÿíÿ áèëìÿç. Ùÿð ö÷ èëäÿí áèð êîíñòèòóñè-
éà øóðàñûíûí ö÷äÿ áèðè éåíèëÿíèð. Öçâëÿðäÿí ö÷öíö Ðåñïóáëèêà Ïðåçè-
äåíòè, ö÷öíö Ìèëëè Ìÿúëèñèí ñÿäðè, ö÷öíö Ñåíàò ñÿäðè òÿéèí åäèð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí äîããóç öçâäÿí ÿëàâÿ ÿââÿëêè Ðåñïóáëèêà Ïðå-
çèäåíòëÿðè þìöðëöê Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí òÿáèè öçâëÿðèäèð.
Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí ñÿäðèíè Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè òÿéèí åäèð.
Ñÿñëÿð áÿðàáÿð áþëöíäöêäÿ ñÿäðèí ñÿñè ùÿëëåäèúè îëóð.

Ìàääÿ 57. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû öçâöíöí âÿçèôÿñè íàçèð âÿ éà Ïàð-

ëàìåíò öçâö âÿçèôÿëÿðèéëÿ áèð àðàéà ñûüûøà áèëìÿç. Äèýÿð óéüóíñóçëóã
ùàëëàðû Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Ìàääÿ 58. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ñå÷êèëÿðèíèí

ãàíóíèëèéèíÿ íÿçàðÿò åäèð.
î, ñå÷êèëÿðëÿ áàüëû øèêàéÿòëÿðÿ áàõûð âÿ ñÿñâåðìÿíèí íÿòèúÿëÿðèíè
åëàí åäèð.

Ìàääÿ 59. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû, ìöáàùèñÿ îëäóãäà, ìèëëÿò âÿêèëëÿ-

ðèéëÿ ñåíàòîðëàðûí ñå÷èëìÿñèíèí ãàíóíèëèéè ùàããûíäà ãÿðàð âåðèð.

Ìàääÿ 60. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû ðåôåðåíäóìóí ãàíóíèëèéèíÿ íÿçàðÿò

åäèð âÿ íÿòèúÿëÿðèíè åëàí åäèð.

679
 Ìàääÿ 61.1 Ðåñïóáëèêà ãàíóíëàðû éàéûìëàíûá åëàí åäèëìÿçäÿí ÿâ-
âÿë, Ïàðëàìåíò ïàëàòàëàðûíûí ðåãëàìåíòëÿðè èñÿ òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàéàíà
ãÿäÿð Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíà òÿãäèì îëóíìàëûäûð. Êîíñòèòóñèéà Øóðàñû
îíëàðûí êîíñòèòóñèéàéà óéüóíëóüó áàðÿäÿ ãÿðàð âåðèð.
Åéíè ìÿãñÿäëÿ ãàíóíëàð éàéûìëàíûá åëàí åäèëìÿçäÿí ÿââÿë Ðåñïóá-
ëèêà Ïðåçèäåíòè, Áàø íàçèð, áó âÿ éà äèýÿð ïàëàòà ñÿäðè àëòìûø ìèëëÿò âÿêèëè,
éàõóä àëòìûø ñåíàòîð òÿðÿôèíäÿí Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíà ùÿâàëÿ åäèëÿ áèëÿð.
Éóõàðûäàêû èêè àáçàñäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðäà Êîíñòèòóñèéà Øó-
ðàñû, áèð àé ÿðçèíäÿ ãÿðàð âåðìÿëèäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ùþêóìÿòèí òÿëÿ-
áè èëÿ, ÿýÿð òÿúèëèäèðñÿ, áó ìöääÿò ñÿêêèç ýöíÿ åíäèðèëÿ áèëÿð.
Áó ùàëëàðäà äà Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíà ìöðàúèÿò åäèëìÿñè ãàíóíóí éà-
éûìëàíûá åëàí îëóíìà ìöääÿòèíè äàéàíäûðà áèëÿð.

Ìàääÿ 62. Êîíñòèòóñèéàéà çèää åëàí åäèëÿí áèð ùþêì âÿ éàéûìëàíûá

åëàí îëóíà, íÿ äÿ òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.
Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí ãÿðàðëàðû ñîí âÿ ãÿòè îëóá, èãòèäàð, ùàáåëÿ áö-
òöí èäàðÿ âÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû ö÷öí ìÿúáóðèäèð.

Ìàääÿ 63. Ðåñïóáëèêà ãàíóíó, Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíûí òÿøêèëèíÿ âÿ

ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð íîðìàëàðû, Øóðàíûí ÿìÿë åäÿúÿéè ïðîñåäóðàíû âÿ
õöñóñÿí ïðîòåñòëÿðèí áàõûëìà ìöääÿòèíè ìöÿééÿí åäèð.

ÂÛÛÛ Áþëìÿ
ÌßÙÊßÌß ÙÀÊÈÌÈÉÉßÒÈ

Ìàääÿ 64. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ìöñ-

òÿãèëëèéèíèí òÿìèíàò÷ûñûäûð.
Àëè ùàêèìëÿð Øóðàñû Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíÿ êþìÿê åäèð. Ðåñïóá-
ëèêà ãàíóíó ùàêèìëÿðèí ñòàòóñóíó ìöÿééÿí åäèð.
Ùàêèìëÿð äÿéèøèëìÿçäèð.
________________________
1. Áó ìàääÿ 29.11.1974-úö èë òàðèõëè êîíñòèòóñèéà ãàíóíó ðåäàêñèéàñûíäà âåðèëìèøäèð.

680
 Ìàääÿ 65. Àëè ùàêèìëÿð Øóðàñûíà Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè ñÿäðëèê
åäèð. ßäëèééÿ íàçèðè òóòäóüó âÿçèôÿñèíÿ ýþðÿ ñÿäð ìöàâèíè îëóð; î, ðåñ-
ïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ÿâÿçèíÿ ñÿäðëèê åäÿ áèëÿð.
Àëè Øóðàéà, áóíäàí áàøãà, Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ òÿñáèò åäèëÿí øÿðò-
ëÿð äàõèëèíäÿ Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíàí äîããóç
öçâ äàõèëäèð.
Àëè ùàêèìëÿð Øóðàñû, Êàññàñèéà Ìÿùêÿìÿñè ùàêèìëÿðèíèí âÿ Àïåë-
ëéàñèéà Ìÿùêÿìÿñè áèðèíúè ñÿäðèíèí òÿéèí îëóíìàëàðû ùàããûíäà òÿêëèôëÿð
âåðèð. ßäëèééÿ íàçèðèíèí äèýÿð ùàêèìëÿðèí òÿéèíàòëàðû èëÿ áàüëû òÿêëèôëÿðè
ùàããûíäà, Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ
Øóðà þç ðÿéèíè áèëäèðèð. Ùÿì÷èíèí ÿôâ åòìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ Ðåñïóáëèêà
ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ Øóðàíûí ðÿéè ñîðóøóëóð.
Àëè ùàêèìëÿð Øóðàñû ùàêèìëÿðèí èíòèçàì øóðàñû êèìè ãÿðàðëàð âåðèð. Áó
ùàëäà Àëè Øóðàéà, êàññàñèéà ìÿùêÿìÿñèíèí áèðèíúè ñÿäðè áàø÷ûëûã åäèð.

Ìàääÿ 66. Ùå÷ êèì, þçáàøûíà îëàðàã àçàäëûãäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèë-
ìÿç.
Øÿõñè àçàäëûüûí ìöùàôèçÿ÷èñè îëàí ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè, ãàíóíëà
íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ, áó ïðèíñèïÿ ùþðìÿòè òÿìèí åäèð.

Ìàääÿ 67. Àëè ìÿùêÿìÿ òÿñèñ åäèëìèøäèð.

Àëè ìÿùêÿìÿ Ìèëëè Ìÿúëèñëÿ Ñåíàòûí þç è÷ÿðèëÿðèíäÿí âÿ áÿðàáÿð
ñàéäà, áó ïàëàòàëàðûí ùÿì òàì, éà äà ãèñìÿí éåíèëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà
ñå÷äèêëÿðè öçâëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àëè ìÿùêÿìÿíèí ñÿäðè þç öçâëÿðè àðà-
ñûíäàí ñå÷èëèð.
Àëè ìÿùêÿìÿíèí òÿðêèáè, ôÿàëèééÿò ãàéäàëàðû âÿ áóðäà òÿòáèã îëóíà-
úàã ìöùàêèìÿ öñóëó, Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Ìàääÿ 68. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí

åòäèéè ùÿðÿêÿòëÿðÿ ýþðÿ, âÿòÿíÿ õÿéàíÿò ùàëû èñòèñíà îëìàãëà, ìÿñóëèééÿò
äàøûìûð. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè éàëíûç à÷ûã ñÿñâåðìÿ éîëóéëà âÿ þç öçâ-
ëÿðèíèí ìöòëÿã ÿêñÿðèééÿòè èëÿ åéíè ãÿðàðëàð âåðÿí ùÿð èêè ïàëàòà òÿðÿôèí-
äÿí èòòèùàì îëóíà áèëÿð; Ïðåçèäåíò Àëè Ìÿùêÿìÿäÿ ìöùàêèìÿ åäèëèð.
681
 Ùþêóìÿò öçâëÿðè þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí òþðÿòäèêëÿðè âÿ
òþðÿäèëÿí çàìàí úèíàéÿò âÿ éà òÿãñèðëè ÿìÿë êèìè òþâñèô îëóíàí ùÿðÿ-
êÿòëÿðÿ ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè äàøûéûðëàð. Äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ
ãàðøû ñóè-ãÿñä îëàðñà ùþêóìÿòèí öçâëÿðè, åëÿúÿ äÿ îíëàð èëÿ ÿëáèð îëàí
øÿõñëÿð áàðÿñèíäÿ äÿ éóõàðûäàêû ïðîñåäóðà òÿòáèã åäèëèð. Áó àáçàñäà
íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðäà Àëè Ìÿùêÿìÿ ùÿðÿêÿòè, îíóí åäèëäèéè çàìàí
ãöââÿäÿ îëàí úÿçà ãàíóíëàðûíûí úèíàéÿò âÿ òÿãñèðëè ÿìÿë êèìè òàíûí-
ìàñû, ùàáåëÿ úÿçàëàðûí ÷ÿð÷èâÿñè èëÿ áàüëûäûð.

Õ Áþëìÿ
ÈÃÒÈÑÀÄÈ Âß ÑÎÑÈÀË ØÓÐÀ
Ìàääÿ 69. Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðà ùþêóìÿòèí ìöðàúèÿòè öçðÿ ãàíóí
ëàéèùÿëÿðè, îðäîíàíñ âÿ éà ãÿðàðíàìÿ, ùàáåëÿ îíóí þçöíÿ òÿãäèì åäè-
ëÿí ãàíóí òÿêëèôëÿðè ùàããûíäà ðÿéèíè áèëäèðèð.
Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðà îíà òÿãäèì îëóíìóø ëàéèùÿ, éàõóä òÿêëèôëÿð
ùàããûíäà Øóðàíûí ðÿéèíè Ïàðëàìåíò ïàëàòàëàðû ãàðøûñûíäà à÷ûãëàìàã
ö÷öí þç öçâëÿðèíäÿí áèðèíè òÿéèí åäÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 70. Ùÿì÷èíèí ùþêóìÿò Ðåñïóáëèêàíû, éàõóä Áèðëèéè ìàðàã-

ëàíäûðàí èãòèñàäè âÿ éà ñîñèàë õàðàêòåðëè áöòöí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû Èãòèñà-
äè âÿ Ñîñèàë Øóðà èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿ áèëÿð. Èãòèñàäè âÿ éà ñîñèàë õàðàêòåð-
ëè áöòöí ïëàí âÿ éà ïðîãðàì ãàíóí ëàéèùÿëÿðè Øóðàíûí ðÿéèíÿ âåðèëèð.

Ìàääÿ 71. Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðàíûí òÿðêèáè âÿ ôÿàëèééÿò ãàéäàëà-

ðû Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ òÿíçèì åäèëèð.

ÕÛ Áþëìÿ
ÉÅÐËÈ ÊÎËËÅÊÒÈÂËßÐ
Ìàääÿ 72. Ðåñïóáëèêàíûí éåðëè êîëëåêòèâëÿðè êîììóíàëàðäàí, äå-
ïàðòàìåíòëÿðäÿí, ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Äèýÿð áöòöí éåðëè
êîëëåêòèâëÿð ãàíóíëà éàðàäûëûð.

682
 Áó êîëëåêòèâëÿð, ñå÷êèëè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí, ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòó-
ëàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ñÿðáÿñò èäàðÿ îëóíóð.
Äåïàðòàìåíòëÿðäÿ âÿ ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿðäÿ ùþêóìÿòèí íöìàéÿí-
äÿëÿðè ìèëëè ìÿíàôåëÿðÿ, èíçèáàòè íÿçàðÿòÿ âÿ ãàíóíëàðà ùþðìÿòè òÿìèí
åòìÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëäóð.

Ìàääÿ 73. Ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçè äåïàðòàìåíòëÿðèíèí ãàíóíâåðèúèëèê

ðåæèìè âÿ èíçèáàòè òÿøêèëè îíëàðûí þç õöñóñè âÿçèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûí-
ìàãëà äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 74. Ðåñïóáëèêàíûí ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿðè Ðåñïóáëèêàíûí

öìóìè ìÿíàôåëÿðè è÷èíäÿ þçëÿðèíèí õöñóñè ìÿíàôåëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòàí
àéðûúà òÿøêèëàòà ìàëèêäèð. Áó òÿøêèëàò ìöâàôèã ÿðàçè ìÿúëèñè èëÿ ìÿñëÿ-
ùÿòëÿøìÿäÿí ñîíðà ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëèð âÿ äÿéèøäèðèëèð.

Ìàääÿ 75. Éàëíûç 34-úö ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø öìóìè âÿòÿí-

äàøëûã ùöãóãè ñòàòóñóíà ìàëèê îëìàéàí Ðåñïóáëèêà âÿòÿíäàøëàðû þç
øÿõñè ñòàòóñëàðûíû, îíëàðäàí èìòèíà åòìÿäèêëÿðè ìöääÿò ÿðçèíäÿ ãîðó-
éóá ñàõëàéûðëàð.

Ìàääÿ 76. Ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿð Ðåñïóáëèêà äàõèëèíäÿêè ñòàòóñëàðû-

íû ãîðóéà áèëÿðëÿð.
ßýÿð ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçèëÿð áåëÿ áèð àðçóäà îëäóãëàðûíû 91-úè ìàääÿ-
íèí áèðèíúè àáçàñûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöääÿò ÿðçèíäÿ þç ÿðàçè ìÿúëèñ-
ëÿðèíèí ãÿðàðû èëÿ áèëäèðñÿëÿð, Ðåñïóáëèêà ñÿðùÿäõàðèúè ÿðàçè äåïàðòà-
ìåíòè, éà äà èñòÿð ãðóï ùàëûíäà, èñòÿðñÿ äÿ òÿê Áèðëèéèí öçâëÿðè îëóðëàð.

ÕÛÛ Áþëìÿ
ÁÈÐËÈÊ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ìàääÿ 77. Áó êîíñòèòóñèéà èëÿ éàðàäûëàí Áèðëèêäÿ äþâëÿòëÿð ìóõòà-

ðèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð; îíëàð þç-þçëÿðèíè èäàðÿ åäèð âÿ þçëÿðèíÿ
ìÿõñóñ èøëÿðè äåìîêðàòèê ãàéäàäà âÿ ñÿðáÿñò ùÿëë åäèðëÿð.
683
 Áèðëèêäÿ éàëíûç âàùèä âÿòÿíäàøëûã âàðäûð.
Ìÿíøÿéèíäÿí, èðãèíäÿí âÿ äèíèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí âÿòÿí-
äàøëàð ùöãóãè áàõûìäàí áÿðàáÿðäèð âÿ åéíè âÿçèôÿëÿðè äàøûéûðëàð.

Ìàääÿ 78. Õàðèúè ñèéàñÿò, ìöäàôèÿ, ïóë ñèñòåìè, áèðýÿ èãòèñàäè ñèéà-
ñÿò âÿ ìàëèééÿ ñèéàñÿòè, ùàáåëÿ ñòðàòåæè õàììàëûí èñòèôàäÿñè öçðÿ ñèéà-
ñÿò Áèðëèéèí ñÿëàùèééÿò äàèðÿñèíÿ äàõèëäèð.
Áóíäàí áàøãà, õöñóñè ñàçèøëÿð èñòèñíà îëìàãëà, ÿäàëÿò ìöùàêèìÿñè
îðãàíëàðûíà íÿçàðÿò, àëè òÿùñèë, õàðèúè âÿ ìöøòÿðÿê äàøûìàëàðûí âÿ ðàáè-
òÿíèí öìóìè òÿøêèëè äÿ Áèðëèéèí ñÿëàùèééÿò äàèðÿñèíäÿäèð.
Õöñóñè ñàçèøëÿð äèýÿð áèðýÿ ñÿëàùèééÿòëÿð éàðàäà âÿ éà Áèðëèéèí ñÿ-
ëàùèééÿòëÿðèíèí îíóí öçâëÿðèíäÿí áèðèíÿ ùÿð ùàíñû ôîðìàäà ùÿâàëÿ
îëóíìàñûíû òÿíçèìëÿéÿ áèëÿð.

Ìàääÿ 79. 76-úû ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðäàí ùàíñûñà öñ-

òöíëöê âåðäèéèíè áèëäèðäèêäÿí ñîíðà öçâ äþâëÿòëÿð 77-úè ìàääÿíèí
ìöääÿàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Áó áþëìÿíèí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí çÿðóðè òÿäáèðëÿð ãöââÿéÿ ìèíÿíÿ
ãÿäÿð, áèðýÿ ñÿëàùèééÿò ìÿñÿëÿëÿðè ðåñïóáëèêà òÿðÿôèíäÿí íèçàìà ñàëûíûð.

Ìàääÿ 80. Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Áèðëèéèí Ïðåçèäåíòèäèð âÿ Áèðëèéè

òÿìñèë åäèð.
Áèðëèéèí áèð èúðà øóðàñû, áèð ñåíàòû âÿ áèð Àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿñè âàðäûð.

Ìàääÿ 81. Áèðëèéÿ öçâ îëàí äþâëÿòëÿð 6-úû ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòó-
ëàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ, Ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè Áèðëèéèí Ïðåçèäåíòè ñèôÿòèéëÿ Áèðëèéèí ùÿð áèð
äþâëÿòèíè òÿìñèë åäèð.

Ìàääÿ 82. Áèðëèéèí Ïðåçèäåíòè Áèðëèê Èúðà Øóðàñûíà ñÿäðëèê åäèð. Èú-
ðà Øóðàñûíûí òÿðêèáèíÿ Ðåñïóáëèêàíûí Áàø íàçèðè, Áèðëèéèí öçâö îëàí ùÿð
áèð äþâëÿòèí ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû âÿ Áèðëèê ö÷öí öìóìè èøëÿð ýþðìÿê òàï-
øûðûëàí Íàçèðëÿð äàõèëäèð.

684
 Èúðà Øóðàñû Áèðëèê öçâëÿðèíèí, ùþêóìÿò âÿ èäàðÿ ñÿâèééÿñèíäÿ ÿìÿê-
äàøëûüûíû òÿøêèë åäèð.
Èúðà Øóðàñûíûí òÿøêèëè âÿ ôÿàëèééÿòè Ðåñïóáëèêà ãàíóíó èëÿ òÿñáèò åäèëèð.

Ìàääÿ 83. Áèðëèéèí Ñåíàòû Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåíòèíèí âÿ Áèðëèéèí

äèýÿð öçâëÿðèíèí ãàíóíâåðèúè ïàëàòàëàðûíûí þç è÷ÿðèëÿðèíäÿí ñå÷äèêëÿðè
íöìàéÿíäÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿð äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ìèãäàðû
îíóí ÿùàëèñèíèí ñàéûíà âÿ Áèðëèê äàõèëèíäÿ öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö þùäÿëèê-
ëÿðÿ ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
Áèðëèéèí Ñåíàòû èëäÿ èêè äÿôÿ ñåññèéàéà òîïëàíûð.
Áó ñåññèéàëàð Áèðëèéèí Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí à÷ûëûá áàüëàíûð âÿ ùÿðÿ-
ñè áèð àéäàí àðòûã ÷ÿêÿ áèëìÿç.
Ñåíàò Áèðëèê Ïðåçèäåíòèíèí ìöðàúèÿòè âÿ öìóìè èãòèñàäè ñèéàñÿòè èëÿ
ìàëèééÿ ñèéàñÿòèí, áó ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð ãàíóíëàð Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåí-
òèíäÿ âÿ çÿðóðè ùàëëàðäà, Áèðëèéèí äèýÿð öçâëÿðèíèí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñ-
ëÿðèíäÿ ñÿñÿ ãîéóëìàçäàí þíúÿ ìöçàêèðÿ åäèð.
Áèðëèéèí Ñåíàòû 35 âÿ 53-úö ìàääÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí âÿ Áèðëèéè
òÿÿùùöäëÿð àëòûíà ñàëàí àêòëàðû, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿ âÿ éà ñàçèøëÿðè
ìöçàêèðÿ åäèð.
Ñåíàò Áèðëèê öçâëÿðèíèí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñëÿðèíäÿí ñÿëàùèééÿò àëäûüû
ñàùÿëÿðäÿ èúðàñû ìÿúáóðè îëàí ãÿðàðëàð âåðèëèð. Áó ãÿðàðëàð ìàðàãëû äþâëÿò-
ëÿðäÿí ùÿð áèðèíèí ÿðàçèñèíäÿ, ãàíóíëà åéíè øÿêèëäÿ éàéûìëàíûá åëàí åäèëèð.
Áèðëèê Ñåíàòûíûí òÿðêèáè âÿ ôÿàëèééÿò ãàéäàëàðû Ðåñïóáëèêà ãàíóíó
èëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Ìàääÿ 84. Áèðëèéèí Àðáèòðàæ Ìÿùêÿìÿñè Áèðëèê öçâëÿðè àðàñûíäà éà-

ðàíàí ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åäèð.
Áèðëèê Àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿñèíèí òÿðêèáè âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè îðãàíèê ãà-
íóíëà òÿñáèò åäèëèð.

Ìàääÿ 85. 89-úó ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ïðîñåäóðàäàí èñòèñíà

ãàéäàñûíäà, áó áþëìÿíèí öìóìè ãóðóìëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð ìöä-

685
äÿàëàðû Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåíòè âÿ Áèðëèê Ñåíàòû òÿðÿôèíäÿí åéíè ðåäàê-
ñèéàäà ãÿáóë îëóíàí ãàíóíëàð âàñèòÿñèëÿ äÿéèøäèðèëèð.
Áó áþëìÿíèí ìöääÿàëàðû Áèðëèéèí áöòöí äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà
áàüëàíàí ñàçèøëÿð âàñèòÿñèëÿ äÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð; éåíè ìöääÿàëàð ùÿð
äþâëÿòèí êîíñòèòóñèéàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ãöââÿéÿ
ìèíèð1.

Ìàääÿ 86. Áèðëèéèí öçâö îëàí äþâëÿòèí ñòàòóñó ùÿì Ðåñïóáëèêàíûí

òÿëÿáè öçðÿ, ùÿì äÿ ìÿíàôåéè îëàí äþâëÿòèí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñèíèí –
òÿøêèëè âÿ íÿçàðÿòè Áèðëèê ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿìèí åäèëÿí éåðëè ðåôå-
ðåíäóìëà òÿñäèãëÿíìèø ãÿðàðû ÿñàñûíäà äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð. Áó äÿéèøèêëè-
éèí ôîðìàëàðû Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåíòè âÿ ìÿíàôåéè îëàí ãàíóíâåðèúè
ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëÿí áèð ñàçèøëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
Åéíè øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ, Áèðëèéèí ùÿð öçâ äþâëÿòè ìöñòÿãèë îëà áèëÿð.
Áóíóíëà äà î, Áèðëèéèí òÿðêèáèíäÿí ÷ûõìûø îëóð.
Áèðëèéèí öçâö îëàí äþâëÿò ñàçèø áàüëàìàã éîëó èëÿ Áèðëèéèí
òÿðêèáèíäÿí ÷ûõìàäàí äà ìöñòÿãèë îëà áèëÿð.
Áèðëèéèí öçâö îëìàéàí ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò ñàçèø éîëóéëà ìöñòÿãèëëè-
éèíè èòèðìÿäÿí Áèðëèéÿ ãîøóëà áèëÿð.
Áó äþâëÿòëÿðèí Áèðëèê äàõèëèíäÿ ñòàòóñó, ùÿìèí ìÿãñÿäëÿ áàüëàíûë-
ìûø ñàçèøëÿðëÿ, õöñóñÿí, ùàããûíäà éóõàðûäàêû àáçàñëàðäà áÿùñ îëóíàí
ñàçèøëÿð âÿ çÿðóðÿò îëäóãäà, 85-úè ìàääÿíèí èêèíúè àáçàñûíäà íÿçÿðäÿ
òóòóëàí ñàçèøëÿðëÿ ìöÿééÿí åäèëèð 2.

Ìàääÿ 87. Áó áþëìÿíèí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí áàüëàíàí õöñóñè ñà-

çèøëÿð Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåíòè âÿ ìÿíàôåéè îëàí ãàíóíâåðèúè ìÿúëèñëÿð
òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèð.

_________________________
1
85-úè ìàääÿíèí èêèíúè àáçàñû 4.06.1960-úû èë òàðèõëè êîíñòèòóñèéà ãàíóíó ðåäàêñèéà-
ñûíäà âåðèëìèøäèð.
2
86-úû ìàääÿíèí 3, 4 âÿ 5-úè àáçàñëàðû 4.06.1960-úû èë òàðèõëè êîíñòèòóñèéà ãàíóíó
ðåäàêñèéàñûíäà âåðèëìèøäèð.

686
 ÕÛÛÛ Áþëìÿ
ÖÇÂËÖÊ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÑÀÇÈØËßÐ

Ìàääÿ 88. Ðåñïóáëèêà âÿ éà Áèðëèê, þç ñèâèëèçàñèéàëàðûíû èíêèøàô åò-

äèðìÿê ö÷öí îíà öçâ îëìàã èñòÿéÿí äþâëÿòëÿðëÿ ñàçèøëÿð áàüëàéà áèëÿð.

ÕÛÂ Áþëìÿ
ÊÎÍÑÒÈÒÓÑÈÉÀÍÛÍ ÄßÉÈØÄÈÐÈËÌßÑÈ

Ìàääÿ 89. Êîíñòèòóñèéàéà äÿéèøèêëèê åäèëìÿñè òÿøÿááöñö Ðåñïóá-

ëèêà Ïðåçèäåíòèíÿ ìÿõñóñäóð; î, Áàø íàçèðèí, ùàáåëÿ Ïàðëàìåíò öçâëÿ-
ðèíèí òÿêëèôè öçðÿ ùÿðÿêÿò åäèð.
Äÿéèøèêëèê ëàéèùÿñè, éàõóä òÿêëèôè, ùÿð èêè ïàëàòàäà åéíè ðåäàêñèéàäà ãÿ-
áóë îëóíìàëûäûð. Äÿéèøèêëèê ðåôåðåíäóìëà áÿéÿíèëäèêäÿí ñîíðà ãÿòè îëóð.
Áóíóíëà éàíàøû, Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè äÿéèøèêëèê ëàéèùÿñèíè êîíãðåñ
ñèôÿòèëÿ òîïëàíòûéà ÷àüûðûëàí Ïàðëàìåíòèí ìöçàêèðÿñèíÿ òÿãäèì åòìÿéÿ
ãÿðàð âåðÿðñÿ ëàéèùÿ ðåôåðåíäóìà ÷ûõàðûëìûð; áó ùàëäà äÿéèøèêëèê ëàéèùÿ-
ñè, âåðèëÿí ñÿñëÿðèí áåøäÿ ö÷ ÿêñÿðèééÿòèíè òîïëàìàéûíúà ãÿáóë åäèëìèø
ñàéûëìûð. Êîíãðåñèí ñÿäàðÿòè Ìèëëè Ìÿúëèñèí ñÿäàðÿòè îëóð.
ßðàçè áöòþâëöéöíö ïîçìàüà ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê ïðîñåäóðàñûíà áàø-
ëàíûëà, éà äà ÿýÿð áàøëàíûëìûøñà – äàâàì îëóíà áèëìÿç.
Ùþêóìÿòèí Ðåñïóáëèêà ôîðìàñû äÿéèøèêëèê ïðåäìåòè îëà áèëìÿç.

ÕÂ Áþëìÿ
ÊÅ×ÈÄ ÃßÐÀÐËÀÐÛ
Ìàääÿ 90. Ïàðëàìåíòèí íþâáÿòè ñåññèéàñû èøèíè ãóðòàðìûøäûð. Èø áà-
øûíäàêû Ìèëëè Ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí âÿêàëÿòè áó Êîíñòèòóñèéà ÿñàñûíäà ñå-
÷èëÿí Ìÿúëèñèí òîïëàíäûüû ýöí áàøà ÷àòûð.
Áó òîïëàíòûéà ãÿäÿð Ïàðëàìåíòè ñåññèéàéà ÷àüûðìàã ñÿëàùèééÿòè
éàëíûç ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñäóð.

687
 Ôðàíñûç Èòòèôàãû Ìÿúëèñè öçâëÿðèíèí âÿêàëÿòè ùàçûðäà ôÿàëèééÿòäÿ
îëàí Ìèëëè Ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí âÿêàëÿòè èëÿ åéíè çàìàíäà áàøà ÷àòûð.

Ìàääÿ 91. Áó Êîíñòèòóñèéà èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãóðóìëàð, Êîíñ-

òèòóñèéàíûí éàéûì âÿ åëàíûíäàí áàøëàéàðàã äþðä àé ìöääÿòèíäÿ éàðà-
äûëàúàãäûð.
Áèðëèéèí ãóðóìëàðû ö÷öí áó ìöääÿò àëòû àéà ãÿäÿðäèð.
Èø áàøûíäàêû Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè éàëíûç áó
Êîíñòèòóñèéàíûí 6 âÿ 7-úè ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ñå÷êèëÿðèí
íÿòèúÿëÿðèíèí ðÿñìÿí åëàí åäèëìÿñè èëÿ áàøà ÷àòûð.
Áèðëèéÿ öçâ îëàí äþâëÿòëÿð áó èëê ñå÷êèäÿ Êîíñòèòóñèéàíûí éàéûì âÿ
åëàí òàðèõëÿðèíäÿêè ñòàòóñëàðûíäàí èðÿëè ýÿëÿí øÿðòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èøòè-
ðàê åäÿúÿêëÿð.
Áó äþâëÿòëÿðäÿêè ìþâúóä ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû éåíè ðåæèìëÿ íÿ-
çÿðäÿ òóòóëàí ùàêèìèééÿò ãóðóìëàðû éàðàäûëûíúàéà ãÿäÿð Êîíñòèòóñè-
éàíûí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè àíûíäà òÿòáèã îëóíà áèëÿí ãàíóí âÿ ãàéäàëà-
ðà óéüóí ñóðÿòäÿ þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ äàâàì åäÿúÿêëÿð.
Ñåíàò ãÿòè ãóðóëóíúàéà ãÿäÿð Ðåñïóáëèêà Øóðàñûíûí ùàçûðäà ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðÿí öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàúàã. Ñåíàòûí ãÿòè ãóðóëóøóíó òÿí-
çèìëÿéÿúÿê Ðåñïóáëèêà ãàíóíëàðû 31 èéóë 1959-úó èëÿäÿê âåðèëìèø îë-
ìàëûäûð.
Êîíñòèòóñèéàíûí 58 âÿ 59-úó ìàääÿëÿðèéëÿ Êîíñòèòóñèéà Øóðàñûíà
âåðèëÿí ñÿëàùèééÿòëÿð, áó Øóðà éàðàäûëûíúàéà ãÿäÿð Äþâëÿò Øóðàñûíûí
ñÿäð ìöàâèíèíèí ñÿäðëèéè àëòûíà êàññàñèéà ìÿùêÿìÿñèíèí áèðèíúè ñÿäðè
âÿ ùåñàáëàéûúû ïàëàòàíûí áèðèíúè ñÿäðèíäÿí èáàðÿò îëàí áèð êîìèññèéà
òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Áèðëèéèí öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí õàëãëàðû 12-úè áþëìÿíèí òÿòáèã åäèë-
ìÿñè ö÷öí çÿðóðè òÿäáèðëÿð ãöââÿéÿ ìèíèíúÿéÿ ãÿäÿð Ïàðëàìåíòäÿ
òÿìñèë îëóíìàãäà äàâàì åäèðëÿð.
Ìàääÿ 92. Ãóðóìëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ éàðàäûëàíà ãÿäÿð èãòèäàðûí
ôÿàëèééÿòè ö÷öí çÿðóðè ãàíóíâåðèúèëèê òÿäáèðëÿðè Äþâëÿò Øóðàñûíûí ðÿéè

688
àëûíäûãäàí ñîíðà Íàçèðëÿð Øóðàñûíäà ãàíóí ãöââÿëè ãÿðàðíàìÿëÿðè âà-
ñèòÿñèëÿ ýþðöëÿúÿêäèð.
Ùþêóìÿò 91-úè ìàääÿíèí áèðèíúè àáçàñûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöä-
äÿò ÿðçèíäÿ áó êîíñòèòóñèéàäà ýþñòÿðèëÿí Ìÿúëèñëÿðÿ ñå÷êè ðåæèìèíè ãà-
íóí ãöââÿñèíäÿ îëàí âÿ ãàíóíëà åéíè ôîðìàäà âåðèëÿí îðäîíàíñëàð âà-
ñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí åòìÿéÿ ñÿëàùèééÿòëèäèð.
Åéíè ìöääÿò ÿðçèíäÿ âÿ åéíè øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ùþêóìÿò Ìèëëÿòèí
ùÿéàòû, âÿòÿíäàøëàðûí ìöäàôèÿñè, éàõóä àçàäëûãëàðûí òÿìèíàòû ö÷öí çÿ-
ðóðè ùåñàá åòäèéè ùÿð úöð òÿäáèðëÿðè äÿ ýþðìÿéÿ ñÿëàùèééÿòëèäèð.
Áó ãàíóí Ðåñïóáëèêà âÿ Áèðëèéèí Êîíñòèòóñèéàñû êèìè éåðèíÿ éåòèðè-
ëÿúÿêäèð.

4 îêòéàáð 1958-úè èëäÿ Ïàðèñäÿ ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð.

689
 1946-úû èë Ôðàíñà Êîíñòèòóñèéàñûíûí
Ïðåàìáóëàñû

/ áó Ïðåàìáóëà, 1958-úè èë Êîíñòèòóñèéàñû èëÿ òàíûíìûøäûð /

Àçàä õàëãëàðûí, èíñàí øÿõñèééÿòèíè àë÷àòìàüà âÿ êþëÿ ùàëûíà ñàëìà-

üà úÿùä ýþñòÿðÿí ðåæèìëÿð öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿñèíèí åðòÿñè ýöíö, ôðàíñûç
õàëãû, ùÿð áèð èíñàí âàðëûüûíûí èðãèíäÿí, äèíèíäÿí âÿ ìÿçùÿáèíäÿí àñû-
ëû îëìàéàðàã òîõóíóëìàç âÿ ìöãÿääÿñ ùöãóãëàðû îëäóüóíó éåíèäÿí
áÿéàí åäèð. Ôðàíñûç õàëãû, 1789-úó èë ùöãóãëàð Áÿéàííàìÿñè èëÿ ýþñòÿ-
ðèëìèø èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû âÿ Ðåñïóáëèêàíûí ãà-
íóíëàðû èëÿ òàíûíìûø ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ òÿñäèã åäèð.
Î /Ôðàíñûç õàëãû/, áóíóíëà éàíàøû, äþâðöìöç ö÷öí õöñóñèëÿ çÿðóðè
îëàí àøàüûäàêû èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ñîñèàë ïðèíñèïëÿðè åëàí åäèð:
Ãàíóí, ãàäûíûí áöòöí ñàùÿëÿðäÿ êèøè èëÿ åéíè ùöãóãëó îëìàñûíà òÿ-
ìèíàò âåðèð.
Àçàäëûãñåâÿð ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ òÿãèá åäèëÿí ùÿð êÿñèí Ðåñïóáëèêà
ÿðàçèñèíäÿ ñûüûíàúàã ùöãóãó âàðäûð.
Ùÿð êÿñ èøëÿìÿéÿ áîðúëóäóð âÿ âÿçèôÿ òóòìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
Ùå÷ êÿñ èø âÿçèôÿñèíäÿ, þç èíàíúûíà ýþðÿ òÿçéèãëÿðÿ ìÿðóç ãàëà áèë-
ìÿç.
Ùÿð êÿñ ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíè ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòû âàñèòÿñèëÿ ìö-
äàôèÿ åäÿ âÿ þç èñòÿäèéè ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòûíà öçâ îëà áèëÿð.
Òÿòèë ùöãóãó, áó ùöãóãó òÿíçèìëÿéÿí ãàíóíëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿéà-
òà êå÷èðèëèð.
Ùÿð áèð çÿùìÿòêåø, èø øÿðòëÿðèíèí êîëëåêòèâ ñóðÿòäÿ òÿéèí åäèëìÿñèí-
äÿ, ùàáåëÿ ìöÿññèñÿíèí èäàðÿ îëóíìàñûíäà þç òÿìñèë÷èëÿðè âàñèòÿñèëÿ
èøòèðàê åäèð.
Ùÿð áèð ÿìëàê, ùÿð áèð ìöÿññèñÿ èñòèñìàðà áóðàõûëàúàüû òÿãäèðäÿ
ìèëëè èúòèìàè ÿùÿìèééÿò âÿ éà ôàêòèêè èíùèñàð õàðàêòåðè êÿñá åäèðñÿ âÿ
éà åäÿúÿêñÿ êîëëåêòèâ ìöëêèééÿòÿ âåðèëìÿëèäèð.

690
 Ìèëëÿò (äþâëÿò) ôÿðäèí âÿ àèëÿíèí èíêèøàôû ö÷öí çÿðóðè øÿðòëÿðè òÿìè-
íàò àëòûíà àëûð.
Ìèëëÿò ùàìûíûí, õöñóñÿí óøàãëàðûí, àíàëàðûí âÿ éàøû êå÷ìèø çÿùìÿò-
êåøëÿðèí ñàüëàìëûüûíûí ìöùàôèçÿñèíè, ìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí åäèëìÿñè-
íèí èñòèðàùÿò âÿ àñóäÿ âàõòûíû òÿìèíàò àëòûíà àëûð. Ùÿð áèð èíñàíûí éàøû-
íà, ôèçèêè âÿ éà çåùíè, éàõóä èãòèñàäè âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ èøëÿìÿê ãàáè-
ëèééÿòèíè èòèðìÿñè ùàëûíäà þç éàøàéûøû ö÷öí çÿðóðè âÿñàèòè úÿìèééÿòäÿí
àëìàã ùöãóãó âàðäûð.
Ìèëëÿò áöòöí ôðàíñûçëàðûí ìèëëè ôÿëàêÿòëÿðäÿí äîüàí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ
áàüëû ùÿìðÿéëèéèíè âÿ áÿðàáÿðëèéèíè áÿéàí åäèð.
Ìèëëÿò óøàã âÿ áþéöêëÿðèí áÿðàáÿð îëàðàã òÿùñèë, ïåøÿ âÿ ìÿäÿíè
ñÿðâÿòëÿðÿ éèéÿëÿíÿ áèëìÿñèíè òÿìèíàò àëòûíà àëûð. Òÿùñèëèí áöòöí äÿðÿ-
úÿëÿðèíè ïóëñóç âÿ äöíéÿâè îëàðàã òÿøêèëè äþâëÿòèí áîðúóäóð.
Ôðàíñà Ðåñïóáëèêàñû, þç ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëìàãëà áåéíÿëõàëã
ïóáëèê ùöãóã íîðìàëàðûíû äà íÿçÿðÿ àëûð. Î, èøüàë÷ûëûã ìÿãñÿäèëÿ ùå÷
áèð ìöùàðèáÿ àïàðìàéàúàã âÿ þç ãöââÿëÿðèíäÿí ùÿð ùàíñû õàëãûí àçàä-
ëûüûíà ãàðøû èñòèôàäÿ åòìÿéÿúÿêäèð.
Ôðàíñà, ñöëùö áÿðãÿðàð åòìÿê âÿ ãîðóìàã ö÷öí þç ñóâåðåíëèéèíèí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà, äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ ãàðøûëûãëû øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ,
ðàçû îëóð.
Ôðàíñà, ñÿðùÿäõàðèúè õàëãëàðëà áèðýÿ, èðãè âÿ äèíè ôÿðãëÿðèí ãîéóëìà-
äûüû, ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèí áÿðàáÿðëèéèíÿ ÿñàñëàíàí áèð Èòòèôàã éàðàäûð.
Ôðàíñà Èòòèôàãû, þç ñèâèëèçàñèéàñûíû èíêèøàô åòäèðìÿê, ìàääè ðèôàùûíû
ãàëäûðìàã âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èìêàí âÿ ãöâ-
âÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí âÿ éà óçëàøäûðàí ìèëëÿò âÿ õàëãëàðäàí òÿøêèë åäèëèð.
Ôðàíñà þç ãÿäèì ìèññèéàñûíà ñàäèã ãàëàðàã, èäàðÿ åäÿúÿéè õàëãëàðûí
þç-þçëÿðèíè àçàä èäàðÿ åòìÿñè âÿ þç èøëÿðèíè äåìîêðàòèê éîëëà ùÿëë åò-
ìÿñèíÿ íàèë îëìàã ôèêðèíäÿäèð.
Ôðàíñà þçáàøûíàëûüà ÿñàñëàíàí ùÿð úöð ìöñòÿìëÿêÿ÷è ñèñòåìäÿí ãà-
÷àðàã ùÿð êÿñèí ñÿðáÿñò èúòèìàè âÿçèôÿëÿð òóòà áèëìÿñèíè âÿ éóõàðûäà
áÿéàí âÿ éà òÿñäèã åäèëÿí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðäàí ôÿðäè âÿ éà êîëëåê-
òèâ øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìÿñèíè òÿìèíàò àëòûíà àëûð.
691
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÞÍ ÑÞÇ .................................................................................................... 3

Û ÌÞÂÇÓ: ÌÖÀÑÈÐ ÙÖÃÓà ÑÈÑÒÅÌËßÐÈ

ÔßÍÍÈÍÈÍ ÀÍËÀÉÛØÛ Âß ÏÐÅÄÌÅÒÈ ...................... 6

ROMAN-GERMAN (kontinent)
HÖQUQ SÈSTEMÈ

ÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÔÐÀÍÑÀÄÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓÍÓÍ

ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ ............................ 28
1. Êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö âÿ
èíêèøàôûíûí ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿðè .......................................................... 28
2. Àâðîïàäà Ðîìà ùöãóãóíóí ðåñsåïñèéàñû ...................................... 31
3. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè âÿ õöñóñèééÿòëÿðè .............. 40
4. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíèí õàðàêòåðèñòèêàñû ............ 48
5. Êîíòèíåíò ùöãóãóíóí òþðÿìÿ ìÿíáÿëÿðè ...................................... 53
6. Ôðàíñà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí õöñóñèééÿòëÿðè .................................. 56

ÛÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÔÐÀÍÑÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓ

ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß
1. Ìöàñèð äþâöðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ñèñòåìèíèí èíêèøàôû âÿ éåíè
"Àâðîïà ùöãóãó" àäëàíàí ùöãóãè ìÿêàíûíûí ôîðìàëàøìàñû ........ 65
2. Ìöàñèð äþâðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí òÿêàìöëö .............. 70
3. Ôðàíñà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè .............................................................. 76

692
ÛÂ ÌÞÂÇÓ: ÀËÌÀÍÈÉÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓÍÓÍ
ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ
1. Àëìàíèéà êîíòèíåíò ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñûíäà
Ðîìà ùöãóãóíóí ðîëó .................................................................. 100
2. Àëìàíèéà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè ............................ 105
3. Àëìàíèéà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ........ 111

 ÌÞÂÇÓ: ÀËÌÀÍÈÉÀ ÊÎÍÒÈÍÅÍÒ ÙÖÃÓÃÓ

ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß
1. Ìöàñèð äþâðäÿ Àëìàíèéà ìèëëè ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿêàìöëö ...... 115
2. ÕÕ ÿñðäÿ êîíòèíåíò ùöãóã àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí ìèëëè
ùöãóã ñèñòåìëÿðèíäÿ ÿñàñ äÿéèøèêëèêëÿð ............................................ 126

È NGÈ LÈSSAKSON (ada)

“HÖ QUQ SÈ STEMÈ”

ÂÛ ÌÞÂÇÓ: ÈÍÝÈËÒßÐß (ÏÐÅÑÅÄÅÍÒ) ÙÖÃÓÃ

ÀÈËßÑÈÍÈÍ ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ
1. Èíýèëòÿðÿ (ïðåñåäåíò) ùöãóãóíóí àíëàéûøû âÿ õöñóñèééÿòëÿðè ........ 140
2. Öìóìè ùöãóãóí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû ìÿðùÿëÿëÿðè .................... 147
3. Öìóìè ùöãóãóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíèí õàðàêòåðèñòèêàñû .................. 159
4. Èíýèëòÿðÿäÿ “ùöãóã ñàùÿëÿðè”íèí èíêèøàôû ...................................... 169

ÂÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÈÍÝÈËÒßÐß ÖÌÓÌÈ ÙÖÃÓÃÓ

ÌÖÀÑÈÐ ÄÞÂÐÄß
1. Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿ ìèëëè ùöãóãñèñòåìèíèí òÿêàìöëö .......... 185
2. Ìöàñèð äþâðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ “ùöãóã ñàùÿëÿðè”íèí èíêèøàôû ............ 198

ÂÛÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÀÌÅÐÈÊÀ ÁÈÐËßØÌÈØ

ØÒÀÒËÀÐ ÙÖÃÓÃÓ

1. Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿøÿêêöëö ............ 219

2. Ìöàñèð äþâðäÿ ÀÁØ-äà ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû ...................... 234

693
 ÌÖÑßËÌÀÍ
ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ

ÛÕ ÌÞÂÇÓ: ÌÖÑßËÌÀÍ ÙÖÃÓà ÀÈËßÑÈÍÈÍ

ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ ..........................246
1. Ìöñÿëìàí ùöãóãóíóí éàðàíìàñû âÿ ìÿíáÿëÿðè ..........................246
2. Ìöñÿëìàí ìöëêè âÿ þùäÿëèê ùöãóãó ............................................255
3. Ìöñÿëìàí àèëÿ ùöãóãó ................................................................ 268
4. Ìöñÿëìàí âÿðÿñÿëèê ùöãóãó ........................................................ 275
5. Ìöñÿëìàí úèíàéÿò ùöãóãó âÿ úÿçà ñèñòåìè .................................. 278
6. Ìöñÿëìàí ìÿùêÿìÿ âÿ ïðîñåññóàë ùöãóãó ................................ 288

ÛÕ ÌÞÂÇÓ: ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ßÍßÍßÂÈ ÙÖÃÓÃÓ

1. Ùèíäóñ äèíè-ÿíÿíÿâè ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ........ 294
2. Îðòà ÿñðëÿð ùèíäóñ ùöãóãóíóí ÿñàñ úÿùÿòëÿðè .............................. 305
3. Ìöàñèð Ùèíäèñòàí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè .......................................... 312

Õ ÌÞÂÇÓ: ×ÈÍ ßÍßÍßÂÈ ÙÖÃÓà ÀÈËßÑÈ

1. ×èí äèíè-åòèê ÿíÿíÿâè ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ........ 322
2. Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû .................... 330
3. ÕÕ ÿñðäÿ ×èí úÿìèééÿòè âÿ ×èí ìèëëè ùöãóã ñèñòåìè .................. 340

ÕÛ ÌÞÂÇÓ: ÉÀÏÎÍÈÉÀ ÙÖÃÓÃÓ 350

1. Éàïîíèéà ùöãóã ìÿíáÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû ............ 350
2. Ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàôû ............................................................ 357
3. Ìöàñèð éàïîí ùöãóã ñèñòåìèíèí âåñòåðíèçàñèéàñû ........................ 365

ÕÛÛÛ ÌÞÂÇÓ: ÒÖÐÊÈÉß ÙÖÃÓÃÓ

1. Òöðêèéÿ ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôû
(29 îêòéàáð 1923-úö èëÿ ãÿäÿð) .................................................... 374
2. Ìöàñèð Òöðêèéÿ Cöìùóðèééÿòè ùöãóãó ........................................ 380

694
ÕÛÂ ÌÞÂÇÓ: ÑÎÑÈÀËÈÑÒ ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ
1. Ñîñèàëèñò ùöãóãóíóí äîêòðèíàë ìÿíáÿëÿðè .................................... 389
2. Ñîâåò ãóðóëóøóíóí âÿ ùöãóãóíóí ôîðìàëàøìàñû .......................... 392
3. Ñîñèàëèñò ãàíóí÷óëóüóíó òÿìèí åäÿí ÿñàñ ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû ...... 399
4. Ñîñèàëèñò ùöãóã ñàùÿëÿðè ................................................................ 403

ÕÂ ÌÞÂÇÓ: ÀÔÐÈÊÀ Âß ÌÀÄÀÃÀÑÊÀÐÛÍ

ÙÖÃÓÃ ÑÈÑÒÅÌÈ
1. Àôðèêà òàéôàëàðûíûí àäÿò ùöãóãëàðû ................................................ 422
2. Àôðèêà âÿ Ìàäàãàñêàð ùöãóãó êîëîíèéàëèçì âÿ
ìöñòÿãèëëèê äþâðöíäÿ ........................................................................ 427

ßËÀÂßËßÐ .................................................................................. 436

695
 ßÄßÁÈÉÉÀÒ Âß ÌßÍÁßËßÐ

1. Ìÿëèêîâà Ì.Ô., Íÿáèéåâ Å.Ã., Õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùöãóã

òàðèõè (ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð). Á., 2005.
2. Ìÿëèêîâà Ì.Ô., Íÿáèéåâ Å.Ã., Ìöàñèð äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè. Á.,
2003.
3. Èñìàéûëîâ Õ.Ú. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè. Á., 2006.
4. ßêáÿðîâ Ð.À. Õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùöãó òàðèõè (ìöùàçèðÿ
êóðñó). Á., 2003.
5. ßêáÿðîâ Ð.À., Íÿçèðîâ Ú.Ã. Áàëòèêéàíû âÿ ñëàâéàí õàëãëàðûíûí äþâ-
ëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè. Á., 2004.
6. ßêáÿðîâ Ð.À., Íÿçèðîâ Ú.Ã. Õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò âÿ ùöãóã
òàðèõè. Á., 2005.
7. ßêáÿðîâ Ð.À. Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè. Á., 2009.
8. ßëèéåâ ß.È. Èíñàí ùöãóãëàðû. Á., 2013.
9. ßëèéåâ ß.È., Àñëàíîâ Å.Ç. Áåéíÿëõàëã òóðèçì ùöãóãó. Á., 2011.
10. ßëèéåâ ß.È. Èíñàí ùöãóãëàðûíûí áåéíÿëõàëã ùöãóãè ìöäàôèÿñè. Á.,
2009.
11. ßñýÿðîâ Ç.À. Êîíñòèòóñèéà ùöãóãó. Á., 2011.
12. ßëèéåâ Ø.È. Âÿêèëëèê ùöãóãó. Á., 2012.
13. Ùöñåéíîâ Ë.Ù. Áåéíÿëõàëã ùöãóã. Á., 2008
14. Äàâèä Ðåíå., Æîôôðå-Ñïèíîçè Êàìèëëà. Îñíîâíûå ïðàâîâûå
ñèñòåìû ñîâðåìåííîñòè. Ì., 2009.
15. ×åðíèëîâñêèé Ç.Ì. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà.
Ì., 1995.
16. Íîâèòñêèé È.Â. Ðèìñêîå ïðàâî. Ì., 2002.
17. Ñàâåëúåâ Â.À. Èñòîðèÿ ðèìñêîãî ÷àñòíîãî ïðàâà. Ì., 1986.
18. Ñþêèÿéíåí Ë.Ð. Ìóñóëúìàíñêîå ïðàâî: âîïðîñ òåîðèè è
ïðàêòèêè. Ì., 1986.

696
 19. Ñâèñòóíîâà Í.Ï. Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè ìèíñêîãî çàêîíî-
äàòåëúñòâà. Çàêîíû âåëèêîé äèíàñòèè Ìèí. Ì., 1997.
20. Âîðîáúåâ Ì.Â. ßïîíñêèé êîäåêñ "Òàéõî Åðî ðå" (ÂÛÛÛ â.) è
ïðàâî ðàííåãî ñðåäíåâåêîâúÿ. Ì., 1990.
21. Ïîïîâ Ê.À. Çàêîíîäàòåëúíûå àêòû ñðåäíåâåêîâîé ßïîíèè.
Ì., 1984.
22. Ãðàôñêèé Â.Ã. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà. Ì.,
2000.
23. Áåëúñîí ß.Ì., Ëèâàíöåâ Ê.Å. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà
ÑØÀ. Ë.,1983.
24. Ñàâåëúåâ Â.À. Ãåðìàíñêîå ãðàæäàíñêîå óëîæåíèå. Ì., 1985.
25. Èíàêî Ö. Ñîâðåìåííî ïðàâî ßïîíèè. Ì., 1981.
26. Ñåëåçíåâ Í.À. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà çàðó-
áåæíûõ ñòðàí (Êèòàé è ßïîíèÿ). Ì., 1960.
27. Èñàåâ È.À. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà Ðîññèè. Ì., 1996.
28. Ãóöåíêî Ê.Ô. Îñíîâû óãîëîâíîãî ïðîöåññà ÑØÀ. Ì., 1994.
29. Çàé÷óê Î.Â. Ïðàâîâàÿ ñèñòåìà ÑØÀ. Êèåâ. 1992.
30. Àð÷åð Ï. Àíãëèéñêàÿ ñóäåáíàÿ ñèñòåìà. Ì., 1959.
31. Ëþáëèíñêèé Ï. Ïðîåêò èçìåíåíèé â óãîëîâíîì ïðàâå Àí-
ãëèè. Ì., 1987
32. Ðîìàíîâ À.Ê. Ïðàâîâàÿ ñèñòåìà Àíãëèè. 2000.
33. Õàëôèíà Ð.Î. Äîãîâîð â àíãëèéñêîì ãðàæäàíñêîì ïðàâå. Ì.,
1961.
34. Äîìîðàöêàÿ Ý.È. Ñîöèàëúíîå çàêîíîäàòåäúñòâî Ôðàíöèè. Ì.,
1975.
35. Êðûëîâà Í.Å. Îñíîâíûå ÷åðòû íîâîãî óãîëîâíîãî êîäåêñà
Ôðàíöèè. Ì., 1996.
36. Ñàâåëúåâ Â.À. Ãðàæäàíñêèé êîäåêñ Ãåðìàíèè. Ì., 1994.
37. Êóçíåöîâà Í., Âåëúöåëú À. Óãîëîâíîå ïðàâî ÔÐÃ. Ì., 1980.
38. Ôèëèìîíîâ Á.À. Óãîëîâíûé ïðîöåññ ÔÐÃ. Ì., 1972.
39. Øóìèëîâ Â.Ì. Ââåäåíèå â ïðàâîâóþ ñèñòåìó ÔÐÃ. Ì., 2001.
40. Âàãöóìà Ñ., Àðèèäçóìè Ò. Ãðàæäàíñêîå ïðàâî ßïîíèè. Ì.,
1983.
697
 41. Øàáàíîâ Ô.Ø. Ãîñóäàðñòâåííûå ñòðîé è ïðàâîâàÿ ñèñòåìà
Òóðöèè â ïåðèîä òàíçèìàòà Ì., 1967.
42. Ðåøåòíèêîâ Ô.Ì. Ïðàâîâûå ñèñòåìû ñòðàí ìèðà. Ì., 1993.
43. Êðîññ Ê. Ïðåöåäåíò â àíãëèéñêîì ïðàâå. Ì., 1985.
44. Ðîìàíîâ À.Ï. Ïðàâîâàÿ ñèñòåìà Àíãëèè. 2002.
45. Ôðèäìýí Ë. Ââåäåíèå â àìåðèêàíñêîå ïðàâî. Ì., 1993.
46. Ôèëèïïîâ Ñ.Â. Ñóäåáíàÿ ñèñòåìà ÑØÀ. Ì., 1980.
47. Ìèøèí À.À. Ãîñóäàðñòâåííîå ïðàâî ÑØÀ. Ì., 1976.
48. Áåðìàí Ã. Çàïàäíàÿ òðàäèöèÿ ïðàâà: ýïîõà ôîðìèðîâàíèÿ.
Ì., 1996.
49. Ìàð÷åíêî Ì.Í. Ïðàâîâûå ñèñòåìû ñîâðåìåííîãî ìèðà. Ì.,
2001.
50. Ñàìîçâàíöåâ À.Ì. Ïðàâîâûå òåêñòû äõàðìàøàñòð. Ì., 1991.
51. Æèäêîâ Î.À. Èñòîðèÿ áóðæóàçíîãî ïðàâà. Ì., 1971.
52. Ñóïàòàåâ. Ì.À. Ïðàâî â ñîâðåìåííîé Àôðèêå. Ì., 1989.
53. Èñàçàäå À.Ð. Ãîñóäàðñòâåííûå ñòðîé è ïðàâîâàÿ ñèñòåìà
Òóðöèè. Á., 2005.
54. Èñòîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà çàðóáåæíûõ ñòðàí. Â 2-õ (ïîä.
Ðåä. Î.À. Æèäêîâà, Í.À. Êðàøåííèêîâîé). Ì., 1991, 1998.
55. Åâðîïåéñêîå ïðàâî. (Îòâ. Ðåä. Ë.Ì.Ýíòèí). Ì., 2007.
56. Ïðàâî Åâðîïåéñêîãî Ñîþçà. (Îòâ.Ðåä. Ñ.Þ.Êàøêèí). Ì.,
2008.

698
 ÃÅÉÄ Ö×ÖÍ

__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

699
 Каьыз форматы: 60х84 1/16
Щяcми: 43.5 ч.в.
Сайы: 500

ГАНУН НЯШРЛЯР ЕВИ

Бакы, АЗ 1102, Тбилиси проспекти 76.
Тел: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Мобил: (+994 55) 212 42 37
е-маил: инфо@ганун.аз
www.ганун.аз
701
Öç ãàáàüû ö÷öí

ßêáÿðîâ Ðàùèá Àáäóëëà îüëó ÿñëÿí, Ñèéÿçÿí ðàéîíóíóí (êå÷ìèø

Äÿâÿ÷è) Àüàñûáÿéëè êÿíäèíäÿíäèð. Ùöãóã òàðèõè öçðÿ îíëàðëà äÿðñëèê, äÿðñ
âÿñàèòëÿðè, ïðîãðàìëàð âÿ åëìè ìÿãàëÿëÿðè äÿðú åäèëìèøäèð. “Ôåîäàëèçì
äþâðöíäÿ èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìè âÿ ùöãóã” (2000-úè èë), “Õàðèúè þëêÿëÿðèí
äþâëÿò âÿ ùöãóãó” (ìöùàçèðÿ êóðñó) (2003-úö èë), “Áàëòèêéàíû âÿ ñëàâéàí
õàëãëàðûíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè” (2004-úö èë), “Õàðèúè þëêÿëÿðèí äþâëÿò
âÿ ùöãóã òàðèõè” (2005-úè èë), “Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò âÿ ùöãóã òàðèõè”
(2009-úó èë) êèòàáëàðû íÿøð åäèëèá.
“Âåêòîð” Áåéíÿëõàëã Åëìè Ìÿðêÿçèí êå÷èðäèéè “Àçÿðáàéúàíûí ýÿíú
àëèìëÿðè” ëàéèùÿñèíèí ãàëèáè, ùÿì÷èíèí “Èòè ãÿëÿì” Ðåñïóáëèêà ßäÿáè
Áèðëèéèíèí “Âÿòÿíäàø” ôÿõðè äèïëîìó èëÿ òÿëòèô åäèëìèøäèð.
Äîñåíò Ð.ßêáÿðîâ 2001-úè èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè
éàíûíäà Äþâëÿò Èäàðÿ÷èëèê Àêàäåìèéàñûíûí “Äþâëÿò Èäàðÿ÷èëèéèíèí ùöãóãè
òÿìèíàòû” êàôåäðàñûíäà “Àçÿðáàéúàí ùöãóã òàðèõè”, “Ìöàñèð ùöãóã
ñèñòåìëÿðè”, “Ùöãóãóí òàðèõè âÿ ìåòîäîëîýèéàñû” âÿ “Àâðîïà ùöãóãó”
ôÿííëÿðèíè òÿäðèñ åäèð.

702