De Santa Maria Novella

Hoe de negentiende-eeuwse restauratie bijdroeg aan ons

perceptie van de renaissance
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Introductie
Florence, ook wel bekend als Renaissance Florence, is vernoemd naar haar gouden periode in
de vijftiende en zestiende eeuw. Tijdens deze bloeiperiode groeide de stad uit tot een van de
meest artistieke en culturele steden in Europa, en tot op heden is deze bloeiperiode haar trots
en glorie. Een gebouw dat deze rijke geschiedenis weerspiegelt, is de Santa Maria Novella, een
van de bekendste kerken in Italië. Het huisvest meesterwerken van kunstenaars zoals Giotto,
Vasari, Masaccio en Botticelli, waardoor het onder kunsthistorici en toeristen een paradijs is
voor de Renaissance kunsten.
Hoewel de kerk oorspronkelijk werd gebouwd in de dertiende eeuw, heeft het complex in de
loop der jaren veel renovaties en uitbreidingen ondergaan, waaronder een restauratie in de
negentiende eeuw. Deze restauratie vond plaats rondom een periode waarin Florence werd
aangewezen als hoofdstad van Italië en moest bijdragen aan de nationale trots en het culturele
erfgoed van het land, wat merkbaar is door heel de stad.
Dit essay onderzoekt hoe de negentiende-eeuwse restauratie van de Santa Maria Novella heeft
bijgedragen aan de hedendaagse visie op Florence als Renaissance-stad en hoe deze
restauratie overeenstemming was met de Renaissance-esthetiek.

Vasari’s Maria Novella

De Santa Maria Novella is een kerk in het hedendaags centrum van Florence dat in de
dertiende eeuw werd gebouwd. Het wordt Novella (nieuw) genoemd omdat het op de plaats van
het negende-eeuwse oratorium van Santa Maria delle Vigne werd gebouwd, dat ook gewijd was
aan de heilige maagd Maria. Het bouwwerk begon met een kapel en kerk, die in de loop der
eeuwen uitgroeiden tot een heel complex. De kerk heeft een Latijns kruisplan, waarbij het schip
en de zijbeuken bedekt zijn met ribgewelven en spitsbogen. De oorspronkelijke bouwstijl van de
kerk is gotisch, maar door de jaren heen zijn er verschillende renaissance elementen aan
toegevoegd.

Voordat de façade van de kerk zijn huidige uiterlijk kreeg, was de gevel van de Santa Maria
Novella kaal. De welbekende gevel in wit en donkergroen marmer dateert voornamelijk uit de
vijftiende eeuw en is ontworpen door Leon Battista Alberti. In deze huidige gevel is ook de naam
van de sponsor terug te vinden, Giovanni Rucellai, gevolgd door de datum van voltooiing, 1470,
terwijl het pas in 1920 echt is afgemaakt. De gevel (figuur 1) weerspiegelt de invloeden van toen
recentelijk herontdekte geometrische en wiskundige studies toegepast die werden toegepast op
de natuur en kunsten, en die deel uitmaakten van de heropleving van de platonische filosofie
die zijn middelpunt vond in de Florence in die tijd.1 Deze façade is een van de belangrijkste
voorbeelden van de Florentijnse renaissance. 2

De bekendste wijzingen zijn misschien wel die van Vasari uit 1565-1571. In opdracht van
Cosimo I de ‘Medici toverde Giorgio Vasari de basiliek van Santa Maria Novella om tot een

1
Opera per Santa Maria Novella. “De Facade”. September 28, 2018 SMN. geraadpleegd op 26 februari
2023. https://www.smn.it/en/artworks/the-facade
2
Opera per Santa Maria Novella, “The facade”.

2
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

betere vorm en meer schoonheid.3 Met de contrareformatie in Vasari’s gedachten en de net

afgeronde Concilie van Trente, veranderde Vasari de kerk zonder de hardstenen huid aan de
buitenkant aan te tasten.4 Hoe de Santa Maria Novella er mogelijk heeft uitgezien voor de
negentiende-eeuwse neogotische toevoegingen, is alleen mogelijk uit de hand van tekeningen
en gravures. 5

In figuur 2-5 zijn schetsen te zien die weergeven hoe Vasari’s ontwerp eruit zou hebben gezien.
We zien hier dat Vasari ten eerste het doksaal dat vanwege zijn brug achtige vorm de “ponte”
werd genoemd, heeft verwijderd. Ten tweede werd het hoofdaltaar verschoven zodat er ruimte
kwam voor een tweede rij koorbanken. 6 Ten derde verwijderde hij oude beelden en reliëfs, die
werden vervangen door nieuwe in een stijl die meer in lijn was met de mode van die tijd. Het is
duidelijk dat Vasari de renaissance architectuur van Michelangelo met grote zorg had
bestudeerd. 7 Vasari’s duidelijke voorkeur voor de klassieke stijlen, symmetrie en evenwicht is
te achterhalen in zijn aanpassingen. Tijdens zijn periode zijn de muren met fresco’s bedekt met
een witte laag.8 Hierdoor is er meer harmonie en eenheid terug te vinden in de twaalf zijaltaren
die symmetrisch aan beide kanten van het schip zijn geplaatst samen met twee altaren aan het
hoofdportaal. Daarnaast verbouwde hij de kapellen aan het schip en verbond ze aan elkaar
door een verhoging van twee treden. Wat Vasari zocht was een verenigde ruimte à la
Renaissance. 9 Niet elke bezoeker van de Santa Maria Novella realiseert zich tegenwoordig dat
wat hij daar ziet niet de kerk van Vasari is, maar het product van een uitgebreide renovatie in de
jaren 1860. 10

Terug naar de gotiek

In de negentiende eeuw onderging de stad Florence enkele belangrijke culturele veranderingen
door toen het de hoofdstad van het onlangs nieuwe Koninkrijk van Italië werd. Tussen 1865 en
1871 benoemde Vittorio Emanuele I, de eerste koning van Italië, Florence aan als hoofdstad.
De stad diende als politiek en administratief centrum van het land, wat leidde tot een periode
van vooruitgang op het gebied van kunst, architectuur, cultuur en politiek.
Om haar status als hoofdstad te definiëren, moest Florence haar pracht tonen en het
nationalisme laten opwekken. Florence deed dit door middel van de gouden periode van de
stad te laten herleven. Dit leidde tot een nieuwe architecturale stijl waarin klassieke elementen
van de renaissance werden gecombineerd met moderne ideeën. De jaren voorafgaat van deze
ontwikkeling, tijdens de vorming van een regering in Toscane, hebben bijgedragen om de Santa

3
Paolo Bertoncini Sabatini, “Impronte classicistische e suggestioni medieval-unmanistiche” in Santa
Maria Novella, La Basilica e il convento, ed. Ricardo Spinelli (Firenze:Mandragora, 2017), 27.
4
Bertoncini, “Gli affreschi della navata di Santa Maria Novella ” 28.
5
Marcia B. Hall, “The Operation of Vasari’s Workshop and the Designs for S. Maria Novella and S.
Croce.” In The Burlington Magazine 115, no. 841 (1973): 204–9. http://www.jstor.org/stable/877330. 204.
6
Ibid.
7
Hall, “The Operation of Vasari’s Workshop and the Designs for S. Maria Novella and S. Croce.”, 205.
8
Opera per Santa Maria Novella. “weer een fresco gevonden. Interview met Simone Vettori’’ SMN. 08 juli
2019. Geraadpleegd op 1 Maart 2023. ://www.smn.it/en/magazine/another-fresco-found-interview-with-
simone-vettori/
9
Marcai B. Hall. Renovation and counter-reformation: Vasari and duke Cosimo in Sta Maria Novella and
Sta Croce 1565-1577 (Clarendon press, 1979) 8.
10
Ibid.

3
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Maria Novella weer terug te brengen naar de oude gouden glorie, om de Italiaanse nationaliteit
opwekken.

Het doel van de negentiende-eeuwse herstructurering van de Santa Maria Novella, tussen 1857
en 1861, was een poging om de afdruk van Vasari te verzwakken en meer het ideale model van
de gotische kerk, dat de architecten toen na te streven, zichtbaar te maken.
De toevertrouwde architect om de Dominicaanse kerk te restaureren was Gaetano Baccani. Hij
is de grondlegger van de Florentijnse school voor fresco-restauratie, reinigde de fresco's en
voorkwam dat het pleisterwerk van de muur loslaat, door een op ei gebaseerde beschermlaag
aan te brengen die bekend staat als 'beverone'. 11 Hij nam echter wegens meningsverschillen
met de bouwheer ontslag waardoor vervolgens Enrico Romoli de leiding overnam.12

De negentiende-eeuwse herstructurering bracht geen grote significante wijzingen aan op de

plattegrond van Vasari, maar greep in op de visuele aspecten van sommige elementen.
Vasari’s tabernakels waarin het altaar en de altaarstukken van elk van de zijkapellen waren
ondergebracht werden eruit gescheurd.13 Van de veertien altaren die Vasari maakte, zijn alleen
de twee tegen de hoofdgevel definitief gesloopt, de anderen werden herbouwd met hun huidige
structuur, in gotische stijl (afbeelding 1). De nieuwe lijsten zijn gemaakt met meer eenvoud,
echter zijn er nog steeds elementen uit de oudheid in terug te vinden. Zo zijn er nog steeds
twee halfzuilen aan beide kanten, maar is Vasari’s fronton verdwenen en is de onderkant
versimpeld. Ook opnieuw gemaakt waren de glas-in-lood ramen in de zijbeuken en het al in
1804 restaureerde hoogaltaar werd opnieuw geheel ontworpen. Het nieuwe altaar (afbeelding
2) is naar het ontwerp van de architect Romoli zelf, waarin veel gotische nissen en het drieblad
motief in terug te vinden is. De historische oude vloeren bestrating werd vervangen en de
positie van grafstenen zijn vervolgens deels tussen de zij pijlers geplaatst (afbeelding 3).14

Een van de belangrijkste vondsten van het restoration programma was het bovenste gedeelte
van Masaccio’s, De Heilige Drie-eenheid met Maria, Johannes en schenkers (circa 1425-1428).
Het was met toeval gevonden onder de panelen van de zijaltaren, evenals andere fresco’s.
Men kan discussiëren of deze fresco’s willekeurig zijn, of dat Vasari in plaats daarvan opzettelijk
een aantal van hen van de ondergang heeft gered en ze niet onder deze witte laag heeft
gebracht.15 Het fresco-onderzoek uit 1857 leidde tot de beslissing om de zichtbaarheid te
herstellen van een kleine groep werken die van bijzonder belang zijn, in termen van artistieke
kwaliteit en staat van behoud.16 Op die manier is Masaccio verplaatst naar het centrale portaal,
waardoor Vasari’s lay-out intact beef, en is het werk van Pietro di Miniato, Annuciazione e stroie
die Cristo, uit ca. 1395-1400, aan het licht gekomen en nu zichtbaar op de oorspronkelijke plek,

11
Bordtekst ‘Church and convent of Santa Maira Novella’ in de Santa Maria Novella, 25 Februari 2023.
12
Pini, Serena ‘’Gli affreshi della navata di Santa Maria Novella: testimonianze del passato e recenti
scoperte a confronto” in Richerche a Santa Maria Novella. Ed Anna Bisceglia. (Firenze: Mandragora,
2016). 65-98. 69.
13
Hall, “The Operation of Vasari’s Workshop and the Designs for S. Maria Novella and S. Croce.”, 204
14
Ibid.
15
Pini, Serena ‘’Gli affreshi della navata di Santa Maria Novella”. 69.
16
Ibid.,76.

4
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

het linker portaal. Al deze aanpassingen op Vasari’s ontwerp zorgde voor een nieuwe fase van
de kerk.

Figuur 1: Santa Maria Novella, Façade, in Brown, Wood. The Dominican Church of Santa Maria Novella at Florence: a
Historical, Architectural, and Artistic Study. Edinburgh: Otto Schulze & co, 1902.

5
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Figuur 2: Plan Santa Maira Novella, Vasari’s kerk voor de

renovatie van 1861. in Marcia B. Hall, Renovation and
Counter-reformation, p 2001. Oxford: Ofxord University press,
1979
Figuur 3: Santa Maria Novella, Vasari’s altaren, in Marcia B. Hall,
Renovation and Counter-reformation, p 2000. Oxford: Ofxord
University press, 1979

Figuur 4: verhoging van de Santa Maria Novella (1725) met Vasari’s tabernakels. Ramen zijn gedrapeerd
met gordijnen voor de begrafenis van Koning Lodewijk I van Spanje. in Marcia B. Hall, Renovation and
Counter-reformation, p 2001. Oxford: Ofxord University press, 1979

6
 Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Figuur 5: Santa Maira Novella, altaartabernakel ontworpen Afbeelding 1: Janneke Schut. “ Santa Maria Novella, huidige
door Vasari, tekening door Griorgio Vasari de Jongere, Uffizi tabernakel ontwerp uit 1861”. Foto: 28 Februari 2023
4682A, in Marcia B. Hall, Renovation and Counter-
reformation, p 2002. Oxford: Ofxord University press, 1979

Afbeelding 2: Janneke Schut. “ Santa Maria Novella, huidige Afbeelding 3: Afbeelding 1: Janneke Schut. “ Santa Maria
hoofdaltaar ontwerp uit 1861- Romoli ”. Foto: 28 Februari 2023 Novella, schip en zijbeuk”. Foto 28 Februari 2023

7
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Afbeelding 4: Pietro di Miniato, Annuciazione e stroie Afbeelding 5: Masaccio, De Heilige

die Crist,, ca 1395-1400, Fresco, Foto bij Sandro Drie-eenheid met Maria, Johannes en
Erwt, 2006/11/10 schenkers, circa 1425-1426, uit boek:
John T. Spike, Masaccio, Rizzoli libri
illustrati, Milano 2002
Hedendaagse blik
Een kerk is een gebouw dat door het hevige gebruik in verschillende tijden altijd met de tijd mee
gaat en in nieuwe fases beland. De kerk doorstaat verschillende tijdsperiodes doordat het
steeds aangepast wordt aan de huidige tijdsgeest. De Santa Maria Novella, is net zoals andere
kerken in de stad Florence, door de jaren heen talrijke keren verbouwd.

De restauratie van Romoli kan men zien als een neogotische golf die het gebouw in 1857
overspoelde en de belangrijkste architecturale episodes van de laat zestiende-eeuwse lay-out
vernietigde.17 Men zag dat Vasari de gotische zuiverheid had bedorven, en men zou haar
terugbrengen naar de gotiek. Toch is er de vraag of de negentiende-eeuwse restauratie de kerk
wel echt heeft terugbracht naar wat ze de gotiek noemde. Als we met de hedendaagse kennis
kijken naar deze negentiende-eeuwse herstructureren kan men concluderen dat dit niet
helemaal volledig gotisch is. Romoli zorgde voor glas-in-lood ramen wat een bloeiperiode
meemaakte tijdens de Gotische periode, daarentegen verwijdert hij de originele historische
vloer. Vervolgens zijn Vasari’s zijaltaren vervangen naar neogotisch, maar met een
hedendaagse blik is er simpelweg alleen een versimpeling van de altaren te vinden. Bovendien

17
Sabatini, “Impronte classicistische e suggestioni medieval-unmanistiche”, 33

8
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

besluit Romoli om het symmetrische plan van Vasari niet om te gooien, maar intact te houden,
en om alleen de twee gevonden fresco’s aan weerszijden van het hoofdportaal te plaatsen.
De symmetrie van Vasari bleef intact, die overduidelijk zijn oorsprong had in het Renaissance.
Maar waarom? Waarom is de renaissance façade intact gelaten? En waarom heeft men niet
gekozen om alle fresco’s aan het licht te brengen? De antwoorden op deze vragen kunnen we
alleen maar speculeren, maar wekken allemaal een nieuwe vraag aan het ligt: Wat was de
definitie in de negentiende eeuw van de gotiek en de Renaissance en hadden zij wel dezelfde
kijk op deze termen als wij hebben?

Onbetwistbaar is dat Vasari een andere waardering had in de negentiende eeuw dan dat hij
tegenwoordig heeft. Vasari behoort in de 21ste eeuw onder een van de bekendste mensen uit
de late renaissance en wordt gezien als een van de eerste kunsthistorici, zijn veranderingen zou
men nu niet meer snel uitwissen. Mede heeft de herontdekking van de Masaccio’s De Heilige
Drie-eenheid met Maria, Johannes en schenkers bijgedragen aan onze blik naar de
renaissance. De perspectief constructie is een vroeg voorbeeld van de toepassing van lineair
perspectief op een monumentaal schilderij en is daarom een belangrijk schilderij in de
beginnende renaissance. 18 Of deze ‘renaissance’ dezelfde definitie had in de negentiende
eeuw valt te betwisten. Het kunstwerk is immers gevonden tijdens het doel om de kerk terug te
brengen in gotische staat. Ook is in de andere fresco van Di Miniato al een lichtelijke diepte in
het perspectief te zien in de middeleeuwse architectonische ruimte.
We zien dat Romoli met de hedendaagse termen gotiek en vroege renaissance met elkaar
mengt. Symmetrie, eenheid en elementen van de oudheid samen met de gotische beelden en
de zoektocht naar authenticiteit.

Conclusie
De Santa Maria Novella is een van de belangrijkste kerken in de stad en wordt beschouwd als
een indrukkend voorbeeld van de renaissance-architectuur. Tijdens de renovatie in de
negentiende-eeuw werden er aanpassingen gemaakt die tot op de dag van vandaag invloed
hebben op onze visie van de renaissance in Florence. Hoewel het oorspronkelijke doel van
Romoli was om de kerk terug te brengen naar haar gotische staat, is er met een hedendaagse
blik ook invloeden van de renaissance in terug te vinden. Door de restauratie zijn er fresco’s
naar boven gekomen die we nu als belangrijk onderdeel van de renaissance beschouwen.
Romoli, onwetend van het feit dat zijn restauratie de kijk op de Renaissance voorgoed heeft
veranderd, heeft met zijn neogotische restauratie onze perceptie van de renaissance Florence
beïnvloed.

18
Practicia Lee, Rubin, Images and Identity in Fifteenth-century Florence, (New Haven: Yale University
Press, 2007),322.

9
Schut Janneke S4492269 Santa Maria Novella Excursie Florence

Bibliografie

- Bisceglia, Anna. Ricerche a Santa Maria Novella. Gli affreshi ritrovati di Bruno, Stefano e
gli altri. Firenze: Mandragora, 2016.

- Brown, Wood. The Dominican Church of Santa Maria Novella at Florence: a Historical,
Architectural, and Artistic Study. Edinburgh: Otto Schulze & co, 1902.

- De Marchi, Andrea. Santa Maria Novella La Basilica e il convento. I. Dalla fondazione al

tardogotico. Firenze: Mandragora, 2015

- Hall, Marcia B. “The Operation of Vasari’s Workshop and the Designs for S. Maria
Novella and S. Croce.” The Burlington Magazine 115, no. 841, 1973.204–9.
http://www.jstor.org/stable/877330.

- Hall, Marcia B. Renovation and counter-reformation. Vasari and duke Cosimo in Sta
Maira Novella and Sta Croce 1565-1577. Oxford: Oxford University Press, 1979

- Interno della chiesa di S.Maria Novella dopo i restuari fatti nel 1861. Firenze,: F.Spiombi,
1861.

- Opera per Santa Maria Novella. “De facade”. SMN. geraadpleegd op 26 februari 2023.
https://www.smn.it/en/artworks/the-facade

- Opera per Santa Maria Novella. “weer een fresco gevonden. Interview met Simone
Vettori’’ SMN. 08 juli 2019. Geraadpleegd op 1 Maart 2023.
www.smn.it/en/magazine/another-fresco-found-interview-with-simone-vettori/

- Rubin, Patricia Lee. Images and Identity in Fifteenth-century Florence. New Haven:
Yale University Press. 2007.

- Spinelli, Riccardo. Santa Maria Novella La Basilica il convento. III. Dalla ristrutturazione
vasariana e granducale ad oggi. Firenze: Mandragora, 2017

10