195

Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi

Sayı 1 (2004), 195-206

ERGEN VE YETİŞKİNDE ADHD-DİKKAT EKSİKLİĞİ VE

HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Dilek T ı n a z (*)

ABSTRACT
This paper focuses on the ADHD -Attention-Deficit Hyperactivity
Disorder on Adolescent and Adult After presenting its definition and diag­
nosis process, the author elaborates on the effects of such diagnosis on
adolescents and adults as they experience it in their social and profession­
al lives. Current treatment methods and accompanied theories are men­
tioned in relation to the psycho-social interventions and the family therapy
which primarily designed to facilitate the individuals' adjustments through
new arrangements in social life. In addition, the author emphasizes the
value of co-constructing the relationships which evolve and embrace the
diagnosed as one of us who is always different.

Key words: Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in Adolescence

and Adulthood, Hyperactivity, and Treatment Methods

ÖZET
Bu makale, ergen ve yetişkinde ADHD -Dikkat Esikliğİ-Hiperaktivite
Bozukluğuna (Attention-Deficit Hyperactivity Disorder) odaklaşmıştır. Bu
bozukluğun tanımı ve teşhis sürecini sunduktan sonra, yazar bu teşhisin iş
ve sosyal yaşamları devam eden ergen ve yetişkinlerdeki olası etkilerine
dair fikirlerini detaylı olarak açıklamaktadır. Sosyal yaşamdaki yeni düzen­
lemeler ile bireylerin uyumlarını kolaylaştırmak için yaratılan son tedavi
yöntemleri ve bu yöntemlere eşlik eden teoriler, aile terapisi ve psiko-sosyal
müdahaleler İle ilişkili biçimde, ifade edilmektedir. Ayrıca yazar, teşhis
edilmiş bireyi daima farklı olan içimizden biri olarak kucaklayan ve gelişen
ilişkilerin birlikte yapılandırılmasının değerini vurgulamaktadır.

Anahtar sözcükler: Ergenlik ve Yetişkinlikte Hİperaktİvite, Dikkat

Eksikliği ve Hİperaktİvite Bozukluğu, ve Tedavi Yöntemleri

D i k k a t eksikliği v e hiperaktivite b o z u k l u ğ u (Attention-Deficit H y p e r a c t i v i t y

D i s o r d e r - A D H D ) , ilk ç o c u k l u k yıllarında b a ş l a y a n v e genellikle e r g e n l i k t e d e v a m
e d e n ; aktiviteleri d ü z e n l e m e , d ü r t ü l e r i kontrol e t m e v e dikkati s ü r d ü r m e d e g ö r e ­
celi o l a r a k g ö z l e n e n g e l i ş i m s e l v e k r o n i k bir b o z u k l u k t u r (Barkley, G u e v r e m o n t ,
A n a s t o p o u l o u s , Fletcher, 1 9 9 2 , 4 5 0 ) .
W e i s s ' e g ö r e hiperaktif ç o c u k , d i k k a t süresi kısa o l a n , y e r i n d e d u r m a v e
kendini k o n t r o l e t m e ile ilgili g ü ç l ü k l e r e s a h i p , d a v r a n ı ş s a l v e bilişsel a ç ı l a r d a n
impulsif, aşırı h u z u r s u z l u k gibi belirtiler sergiler. Dikkatini v e aktivitelerini k e n d i
k e n d i n e d ü z e n l e y e m e d i ğ i için belli n o r m l a r a s a h i p s o s y a l o r t a m l a r d a , kişiierarası
e t k i l e ş i m l e r i n d e s o r u n l a r yaşar. O k u l d a başarısızlık v e y a k a p a s i t e s i a l t ı n d a
başarı gösterebilir. Z a y ı f d i k k a t - o r g a n i z a s y o n , v e d ü r t ü s e l bilişsel stillerinin bir

(*)fstanbul Üniversitesi Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi

196 Dilek Tınaz

s o n u c u o l a r a k ö ğ r e n m e g ü ç l ü ğ ü gözlenebilir. A y r ı c a , a n k s i y e t e v e d e p r e s y o n gibi
e k psikolojik s o r u n l a r d a belirgindir ( W e i s s , 1 9 9 6 , 5 4 4 ) .
A D H D s e m p t o m l a r ı , zorlukla v e kısa s ü r e için o d a k l a ş a n dikkat, bir e t k i n ­
liği y a r ı m b ı r a k m a , aşırı hareketlilik v e sinirlilik, d ü ş ü n m e d e n h a r e k e t e t m e v e
' k a z a y a yatkınlık', s o s y a l ilişkilerinde g ü v e n s i z l i k o l a r a k o r t a y a çıkabilir. Bu
d u r u m d a k i bir birey, e n e r j i s i n i n ç o ğ u n u ö z ü r d i l e m e y e v e d i s f o n k s i y o n e l
d a v r a n ı ş ı n ı k a p a t m a y a ç a l ı ş m a y a ayırabilir. D ü ş ü k benlik s a y g ı s ı , k e n d i n d e n
e m i n o l a m a m a v e yalnızlık geliştirebilir. Bu s ü r e ç t e , k i m o l d u ğ u n a ilişkin s a h i p
o l d u ğ u s a y g ı y ı k a y b e t m e riskini yaşar. D i ğ e r bireylen g e r ç e k k i m l i ğ i n d e n u z a k
t u t m a k için s o s y a l m a s k e l e r a r d ı n a saklanabilir. B ü t ü n bunlar, yalnızlık v e e n d i ş e
d u y g u l a r ı n ı v e d e p r e s y o n u gizleyen d u r u m l a r d ı r . B u kısır d ö n g ü d e n çıkışın ilk
a d ı m ı ise f a r k ı n d a l ı k t ı r (Borelli, n.d .).
Dikkat eksikliği b o z u k l u ğ u , hiperaktivitenin e k o l a r a k olup o l m a m a s ı n a
g ö r e çeşitlendirilir. L i t e r a t ü r d e dikkat d a ğ ı n ı k l ı ğ ı b o z u k l u ğ u ( A D D ) , hiperaktivite
ile dikkat b o z u k l u ğ u ( A D D - H ) , dikkat dağınıklığı b o z u k l u ğ u / h i p e r a k t i v i t e b o z u k ­
luğu ( A D / H D ) gibi farklı teşhisler m e v c u t t u r . Hiperaktivite e k o l m a d a n g ö r ü l e n
A D D , A D D v e A D / H D (özellike d i k k a t s i z 'inattentive' tip) a y n ı değildir a m a y i n e d e
birbirlerine o l d u k ç a y a k ı n özellikler gösterirler ( A A C A P , 1 9 9 7 ) . Bu n e d e n l e , b u
m a k a l e d e A D H D t e r i m i g e n e l olarak, t ü m bu farklı tipleri r e f e r a n s a l a r a k kullanıla­
caktır. D i k k a t e k s i k l i ğ i b o z u k l u ğ u ( A D D ) , h i p e r a k t i v i t e n i n g ö r ü l d ü ğ ü v e
görülmediği durumlara göre aşağıdaki semptomlarda farklılıklar gösterir
(Hutchins, 1994):

Hiperaktivite İle Hiperaktivite olmadan

Ana semptom: Tepkisel Dikkatsiz

Davranış Aşırı aktif Ağır hareketli

Modeİ Dürtü engeli Organizasyon

Yer Alma Erkekler» Kızlar Erkekler >= Kızlar

Dil Dü sorunları Gizli bozukluk

Yaşıtlar Yaşıtlar tarafından geri çevrilme Sosyal Geri Çekilme

Birlikte Maraziyet Agresyon Endişe

Davranış bozukluğu Depresyon
Varolma Davranış Öğrenme
Erken yönlendirme Geç yönlendirme
Aile tipi Uyuşmama / Öike Stres / Düş kırıklığı

Sonuç Kalıcı Uyum

1.0. Değerlendirme ve Tanı Koyma Süreci

D e ğ e r l e n d i r m e , ç o c u k v e aileyle klinik g ö r ü ş m e s o n u c u n d a yapılır. Ek
olarak, a n n e - b a b a v e ö ğ r e t m e n l e r e s t a n d a r d i z e e d i l m i ş ö l ç e k l e r uygulanabilir.
G e n e l l i k l e z e k a n ı n ö l ç ü l m e s i ve a k a d e m i k b a ş a r ı n ı n b e l i r l e n m e s i gerekir. S o n
a r a ş t ı m a s o n u ç l a r ı , s e m p t o m l a r ı n yetişkinlikte d e d e v a m ettiğini göstermiştir.
Yukarıdaki parametreler tüm yaş gruplarını kapsamaktadır (AACAP, 1997).
Ergen ve Yetiskinde ADHD 197

A D H D belirtileri, ç o k iyi y a p ı l a n d ı r ı l m ı ş v e y a yeni bir o r t a m d a ilginç bir aktivite

s ö z k o n u s u y s a , birebir ilgi v e s ü p e r v i z y o n a l ı n ı y o r s a , v e y a u y g u n d a v r a n ı ş için
sık ö d ü l v e r e n bir o r t a m d a y s a g ö z l e n e m e y e b i l i r . A n c a k s e m p t o m l a r , y a p ı l a n d ı r ı l ­
m a m ı ş v e ç o k a z d ü z e y d e s ü p e r v i z e e d i l e n , sıkıcı, d e v a m l ı dikkat v e y a z i h i n s e l
g ü ç g e r e k t i r e n o r t a m l a r d a k ö t ü y e gider. T e m e l a k s a k l ı k , bireyin ç o k farklı o r t a m ­
larda belli kurallar d o ğ r u l t u s u n d a b e k l e n e n d a v r a n ı ş l a r d a b o z u k l u k v e içsel istek/
ihtiyaçlara, v e y a d ı ş s a l etkilere t e p k i s e l y a n ı t v e r m e y i e n g e l l e m e k t e z o r l u k
y a ş a n m a s ı n d a d ı r . T a n ı d a İki g r u p s e m p t o m üç farklı tipi tanımlar; y o ğ u n l u k l a
dikkatsiz, y o ğ u n l u k l a h i p e r a k t i f - t e p k i s e l , birleşik v e y a m a r a z i (her iki s e m p t o m
seti bir a r a d a d ı r ) . B a z ı s e m p t o m l a r y e d i y a ş ı n d a n ö n c e mevcuttur. A D H D ' n i n
t a n ı s ı , y a y g ı n g e l i ş i m s e l bir b o z u k l u ğ u n - ö r n e ğ i n şizofreni gibi b a ş k a bir
psikiyatrik b o z u k l u k , v a r l ı ğ ı n d a n b a ğ ı m s ı z s e m p t o m l a r o l u r s a yapılabilir ( A A C A P ,
1997).
Y e t i ş k i n d e A D H D , y a k ı n z a m a n a k a d a r ç o k a z klinisyenin ü z e r i n d e e ğ i ­
tildikleri bir k o n u y d u . A D H D belirti/eri g ö s t e r e n bir y e t i ş k i n e , ç o ğ u n l u k l a çift-
k u t u p l u d u y g u d u r u m b o z u k l u ğ u , atipik d e p r e s y o n , kişilik b o z u k l u ğ u , a n t i s o s y a l
v e y a m a d d e b a ğ ı m l ı s ı t a n ı l a r ı n d a n biri verilirdi. Bu y e t i ş k i n l e r tanı için g e l d i k ­
lerinde ö n e m l i ö l ç ü d e tepkisellik; k ı z g ı n ve hızlı bir m i z a ç ; u n u t k a n l ı k v e g ü v e n -
mezlik; rutin g ö r ü ş m e y e karşı ilgisizlik v e y o r g u n l u k ; b ö l ü c ü v e f ü t u r s u z d a v r a n ı ş ;
çok zayıf i ç g ö r ü k a p a s i t e s i ; 'işbirliği y a p m a z ' bir g ö r ü n t ü ; g ö r ü ş m e için verilenleri
o k u m a m a v e m a t e r y a l i t a m a m l a m a m a ; o l a ğ a n dışı sabırsızlık; b a ş k a l a r ı n ı s u ç l a ­
m a ; takip e t m e d e b a ş a r ı s ı z l ı k ; ö n c e d e n g ö r ü l m e y e n ç o k hızlı d u y g u d u r u m
d e ğ i ş i m l e r i sergilemişlerdir. B u özelliklerinin kişilik b o z u k l u ğ u ile karıştırılması
ç o k k o l a y o l s a d a , A D H D tanılı y e t i ş k i n d e tanı için a ş a ğ ı d a k i durumlar i n c e l e n ­
melidir (Clark, 2 0 0 3 ) :
1 . Yetişkinin g e ç m i ş ç o c u k l u k h i k a y e s i : E b e v e y n v e y a b a k ı c ı , h a s t a y ı
ç o c u k l u ğ u n d a aşırı h a r e k e t l i o l a r a k nitelendirir. B a k ı m v e b e s l e n m e k o n u l a r ı n d a
e b e v e y n e / b a k ı c ı y a sürekli d ü ş kırıklığı y a ş a t t ı ğ ı , y e t e r i n c e o l g u n l a ş m a d ı ğ ı
söylenir. E r k e k yetişkinler, bu g e ç m i ş i reddedebilir.
2 . A i l e n i n g e n e t i k k o ş u l l a r ı : A i l e d e farklı ü y e l e r d e A D D , A D H D , T S
(Tourrette S e n d r o m u ) , O C D ( O b s e s i f K o m p u l s i f B o z u k l u k ) gibi tanılar v a r s a , h a s ­
t a n ı n d a b ü y ü k olasılıkla bu t a n ı y ı a l m a olasılığı artar. Ö r n e ğ i n , b ü y ü k a n n e d e
T S , kız k a r d e ş t e O C D v a r s a , g e l e n kişide A D H D olduğu ş ü p h e s i fazladır.
3. A D H D s e m p t o m l a r ı : İlaç t e d a v i s i y l e hızla v e ö n e m l i ö l ç ü d e düzelir,
a n c a k kişilik b o z u k l u ğ u v e çift k u t u p l u d u y g u l a n ı m b o z u k l u k l a r ı çok hızlı bir ilaç
t e d a v i s i y l e d ü z e l m e z . A D H D ile b a ş k a psikiyatrik bir t a b l o n u n a y n ı a n d a kişide
o l u p o l m a d ı ğ ı n d a d i k k a t edilmelidir. A t i p i k d e p r e s y o n tanısı a l m ı ş e r g e n v e
y e t i ş k i n l e r d e d a i m a A D H D y e ilişkin bir s o r g u l a m a yapılmalıdır.
Clark' tn y a p t ı ğ ı bir a r a ş t ı r m a d a ( 1 9 9 9 ) , A D H D tanısı a l m ı ş e r g e n v e
yetişkinlerin % 2 5 - 3 0 ' u n d a a g o r a f o b i ile eşlik e d e n p a n i k b o z u k l u k v e g e n e l
e n d i ş e b o z u k l u ğ u g ö r ü l m ü ş t ü r . B u d u r u m d a s e m p t o m l a r ı n birbirinin şiddetini
artıracak ş e k i l d e bir e t k i l e ş i m d e olabilir. B u kişiler r a n d e v u l a r ı n a g e ç kalırlar,
unutkandırlar, d e t a y l a r a özensizdirler, v e bu n e d e n l e r l e u y u m g ü ç l ü k l e r i yaşarlar.
Genellikle d e ğ i ş k e n o l d u k l a r ı i ç i n , b u l u n d u k l a r ı o r t a m d a sürekli değişiklik g e t i r e ­
c e k ş e k i l d e h a r e k e t ederler. B u d u r u m , b a z e n u y u m b o z u k l u ğ u tanısı a l a c a k
k a d a r aşırı d ü z e y d e gözlenebilir. T a n ı d a d i ğ e r bir k a r ı ş t ı r m a d a , P T S D ( T r a v m a
s o n r a s ı s t r e s b o z u k l u ğ u ) t a n ı s ı İle olabilir. D a h a a r a ş t ı r ı c ı , m e r a k l ı , riske y a t k ı n ,
 198 Dilek Tınaz

ve kurallara d a h a a z u y u m l u d u r l a r (Barkley, 1 9 8 8 ) . P T S D e n a z ı n d a n g e ç i c i s ü r e
A D H D yi taklit e d e n s e m p t o m l a r üretebilir. Aile t a r i h i n d e h e r h a n g i bir A D H D
g e ç m i ş i , P T S D s e m p t o m l a r ı n ı n t e d a v i s i n d e ele alınmalıdır.
4 . A D H D t a n ı s ı a l m ı ş e r g e n v e y e t i ş k i n l e r d e c i n s i y e t e g ö r e bir farklılık
vardır. K a d ı n l a r d a d i k k a t s i z (inattentive) tip d a h a y a y g ı n g ö z l e n i r k e n , g e ç e r g e n ­
liğe k a d a r d a h a ç o k d u y g u d u r u m b o z u k l u ğ u n u andırır. Birey, ç o c u k l u k t a iyi
h u y l u , g ü n d ü z r ü y a l a r ı n a y a t k ı n , verilen ö d e v i t a m a m l a y a n , a n c a k z a y ı f ç a l ı ş m a
becerileri o l a n biridir. B ü y ü d ü k ç e d a h a ç o k u n u t a n , d a h a d ü z e n s i z , ve v e r i m s i z
biri haline gelir.
A r c i a v e C o n n e r s ( 1 9 9 8 , 7 7 - 8 3 ) , 3 6 0 A D H D tanısı a l m ı ş b i r e y l e r d e z e k a s a l
y e t e n e k , n ö r o p s i k o l o j i k p e r f o r m a n s , v e A D H D s e m p t o m l a r ı ile d u y u s a l v e
d a v r a n ı ş s a l s o r u n l a r a ilişkin d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e c i n s i y e t f a r k l a r ı n ı araştır­
mışlardır. S o n u ç l a r , z e k a s a l y e t e n e k ve nöropsikolojik işleyişte h e r iki cins için
b e n z e r b u l g u l a r v e r i r k e n ; e r g e n v e y e t i ş k i n l e r d e , her iki c i n s i n kendilik d e ğ e r ­
l e n d i r m e l e r i n d e a n l a m l ı farklar o l d u ğ u n u göstermiştir. E r k e k l e r e g ö r e kadınlar
kendilerini d a h a a z b e c e r i y e s a h i p , d a h a ç o k k o n s a n t r a s y o n ; y e r i n d e d u r a m a m a ;
e n d i ş e v e d e p r e s y o n s o r u n u y a ş a y a n , k e n d i n e d a h a a z g ü v e n l i , ve aileleriyle
d a h a ç o k ç a t ı ş a n kişiler o l a r a k tanımladılar. Ergenlik v e yetişkinlikle b e r a b e r
kadınların kendilerini daha fazla sorun yaşayan olarak algıladıkları ifade
edilmiştir. K a d ı n l a r ı n y a ş a d ı k l a r ı s o r u n l a r ı n s a d e c e A D H D s e m p t o m l a n y l a ilgili
d e ğ i l , b a ş e d e m e d i k l e r i gibi d u y g u l a r l a v e kendilerine/ ilişkilerine g ü v e n m e m e
gibi d i ğ e r f a k t ö r l e r l e ilgili o l a b i l e c e ğ i belirtilmiştir. Bir b a ş k a a r a ş t ı r m a d a
( R u c k l i d g e & K a p l a n , 1 9 9 7 , 1 6 7 - 7 6 ) , t a n ı a l m ı ş v e a l m a m ı ş h e r bir g r u p t a n
t o p l a m 1 0 2 k a d ı n ı n psikolojik y a ş a m ı incelenmiştir. A D H D t a n ı s ı a l m ı ş kadınlar,
diğerlerine o r a n l a d a h a f a z l a d e p r e s i f e p i z o d , d ü ş ü k b e n l i k s a y g ı s ı , e n d i ş e , s t r e s ,
v e p s i k o t e r a p i d e n e y i m i y a ş a d ı k l a r ı n ı belirtmişlerdir. A y r ı c a , b u g r u p t a n ı
a l m a m ı ş g r u b a g ö r e s o r u m l u l u ğ u d a h a fazla dışarıda a r a m a e ğ i l i m i n d e olduk¬
larını ifade etmiştir.

1.1 Ergenlerde ADHD' nin değerlendirilmesi

E r g e n l e r i n t a n ı s ı n d a aile ile g ö r ü ş m e l e r t e m e l rol oynar. E r g e n , genellikle
iş o r t a m ı n d a d i k k a t s ü r d ü r e b i l m e v e d a v r a n ı ş kontrolü gösterebilir. Bu n e d e n l e
e r g e n v e e b e v e y n ile g ö r ü ş m e l e r b u l g u l a r d a k i çelişkili ifadeleri o l d u ğ u kadar,
s e m p t o m l a r ı n d i ğ e r psikiyatrik v e ç e v r e s e l n e d e n l e r i n i d e o r t a y a çıkarabilir.
Y a p ı l a n d ı r ı l m ı ş g ö r ü ş m e l e r , e r g e n l e r e d a h a a z y a r d ı m c ı o l m a k l a beraber, alter­
natif t a n ı v e y a birlikte m a r a z i y e t e d a i r t a n ı k o y m a y ı kolaylaştırabilir. B u
g ö r ü ş m e l e r d e , A D H D ' nin aile tarihi, d i ğ e r p s i k o - s o s y a l sorunlar, v e psikiyatrik
b u l g u l a r asıl t a n ı y l a ilgili oldukları için önemlidir.
G e n e l d e ğ e r l e n d i r m e d e o k u l a d e v a m , ö ğ r e n m e v e sınıf İçi d a v r a n ı ş l a r l a
ilgili g ö r ü ş l e r a l m a k , g ö z l e m d e b u l u n m a k , v e d e r s başarılarını b i l m e k gerekir.
T e m e l d e z e k a s a l y e t e n e k l e r i v e olası bir ö ğ r e n m e g ü ç l ü ğ ü n ü d e araştırmalıdır.
A D H D klinik t a n ı y ı gerektirdiği için t e m e l bir ö l ç e k ile test y a p ı l a m a z . N ö r o ­
psikolojik testler belirli e k s i k l e r h a k k ı n d a ipuçları verebilir a m a y e t e r s i z kalır. E E G
v e nörolojik d a n ı ş m a g e r e k i r s e yapılabilir. E r g e n i n e b e v e y n v e ö ğ r e t m e n i n e ,
C o n n e r s E b e v e y n v e Ö ğ r e t m e n D e ğ e r l e n d i r m e Ö l ç e ğ i , A D D - H Etraflı Ö ğ r e t m e n
D e ğ e r l e n d i r m e s i Ö l ç e ğ i ( A C T e R S ) , v e B a r k l e y Ev O r t a m ı S o r u F o r m u v e O k u l
O r t a m ı S o r u F o r m u gibi çeşitli ölçekler uygulanabilir. Ailelerle y a p ı l a n araştır-
Ergen ve Yetiş/cinde ADHD 199

m a l a r d a , A D H D tanısı a l a n e r g e n l e r i n a i l e l e r i n d e stres, e b e v e y n i n yetersizlik

d u y g u s u , ailevi a n l a ş m a z l ı k v e b ö l ü n m e , k a v g a v e i z o l a s y o n , a l m a y a n l a r a g ö r e
daha yüksek bulunmuştur.
G e n e l o l a r a k A D H D tanısı k o n a n ç o c u k l a r ı n % 8 0 ' i n d e e r g e n l i k t e , % 6 5 ' i n d e
de yetişkinlikte s e m p t o m l a r g ö r ü l m e y e d e v a m etmiştir. A i l e d e A D H D g e ç m i ş i ,
e r g e n d e p s i k o s o y a l g ü ç l ü k v e davranış-duygu durum-endişe bozuklukları var
ise, A D H D s e m p t o m l a r ı n ı n kalıcı hale d ö n ü ş m e riski artar. E r k e n d a v r a n ı ş
p r o b l e m l e r i o l a n v e A D H D tanısı a l m ı ş e r k e k ç o c u k l a r i z l e n d i ğ i n d e , bu ç o c u k l a r ı n
e r g e n ve yetişkinlikte % 2 5 - 4 0 o r a n ı n d a a n t i s o s y a l kişilik v e y a t a ş k ı n d a v r a n ı ş
gözlenmiştir. M a d d e i s t i s m a r ı , a g r e s i f ve a n t i s o s y a l d a v r a n ı ş l a r g ö z l e n m e riski d e
yüksektir. E r g e n l i k t e k i klinik t a b l o , h i p e r a k t i v i t e d e n ç o k y o r g u n l u k v e aşırı halsiz­
lik b i ç i m i n d e olabilir. A z a l a n okul p e r f o r m a n s ı v e d ü ş ü k b e n l i k s a y g ı s ı z a y ı f a k r a n
İlişkilerine n e d e n olur.
1.2 ADHD Tanısının Ergen Üzerindeki Etkileri
E r g e n l i k , ç o c u ğ u n yetişkinin t o p l u m d a k a b u l e d i l e n rol v e s o r u m l u k l a r ı n ı
s a h i p l e n m e s i v e y e t i ş k i n e t o p l u m d a v e r i l e n b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı k a z a n m a s ı için
b e d e n s e l , c i n s e l , z i h i n s e l , d u y g u s a l ve s o s y a l d e ğ i ş i m l e r l e y ü k l ü bir a r a d ö n e m
o l a r a k k a b u i g ö r m e k t e d i r . Bu d ö n e m d e g e n c i n , b a ğ ı m s ı z l ı k k a z a n m a s ı ve
k e n d i n e ö z g ü bir k i m l i k g e l i ş t i r m e s i t e m e l ö d e v l e r i d i r . K e n d i s i n i n k o n t r o l
e d e m e d i ğ i b u özellikte bir ç o k d e ğ i ş i m İçinde o l a n g e n c i n , n e o l d u ğ u n u t a m
o l a r a k a n l a y a m a d ı ğ ı bir hastalık tanısı a l m a s ı bu d ö n e m d e k i ö d e v l e r i n y e r i n e
getirilmesini o l u m s u z etkileyebilir.
G e n c i n bilişsel ö z e l l i k l e r i n d e k i d e ğ i ş i m , o n u n s o y u t d ü ş ü n e b i l m e s i n i v e
b a z ı k a v r a m l a r ı s o r g u l a y a r a k g e n i ş l e t e b i l m e s i n i sağlar. A y r ı c a g e l e c e k v e / v e y a
olası d u r u m l a r ü z e r i n e h i p o t e z l e r k u r a b i l e n v e h a y a l g ü c ü ile g e l e c e ğ i y o ğ u n
b i ç i m d e d ü ş l e y e n g e n ç , b u d ü ş ü n s e l s ü r e ç l e r s o n u c u n d a A D H D t a n ı s ı n a ilişkin
o l u m s u z d u y g u l a r geliştirebilir. S ü r e k l i b a ğ ı m l ı k a l a c a ğ ı e n d i ş e s i y l e k a r a m s a r l ı k
v e u m u t s u z l u k d u y g u l a r ı b u n l a r ı n b a ş ı n d a gelir. D e p r e s y o n a , ö f k e n ö b e t l e r i ş e k ­
linde d e g ö z l e n e n y o ğ u n kızgınlık v e çaresizlik d u y g u l a r ı y o l açabilir. B u d u y g u ­
lar, a k r a n l a r l a ilişkilerinde v e yetişkinlerin y e r a l d ı ğ ı d i ğ e r s o s y a l o r t a m l a r d a ,
A D H D s e m p t o m l a r ı n ı n g e n c i n d a v r a n ı ş l a r ı n ı e t k i l e m e s i y l e , y o ğ u n l u k kazanabilir.
B u n e d e n l e , e r g e n l e r i n t e d a v i l e r i n d e a k r a n v e aile ç e v r e s i n i n b u tanıyla ilgili b i l ­
g i l e n d i r i l m e s i b ü y ü k ö n e m taşımaktadır.
Ergenlik d ö n e m i , bütün gelişimsel y a ş a m dönemleri içinde çok yoğun
d u y g u l a r ı n y a ş a n d ı ğ ı bir süreçtir. B u d ö n e m d e , d ı ş t a n g e l e n eleştiriler v e o l u m l u
g ö r ü ş l e r g e n ç t a r a f ı n d a n ç o k f a z l a ciddiye alınır. G e l i ş i m s e l s ü r e ç l e r d e k i hızlı v e
a n i d e ğ i ş i m l e r n e d e n i y l e b a ş k a l a r ı n ı n k e n d i s i h a k k ı n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü n e aşırı
şekilde o d a k l a ş a n g e n ç , A D H D tanısı aldığında dıştan gelen eleştirilere
d u y a r l ı l ı ğ ı n d a ciddi bir a r t m a f a r k edebilir. N i t e k i m , b e d e n o r a n l a r ı n ı n hızla
d e ğ i ş m e s i y l e g ö z l e n e n sakarlık v e k e n d i y l e aşın m e ş g u l o l m a s o n u c u artan
u n u t k a n l ı k , A D H D s e m p t o m l a r ı d a e k l e n i n c e d a h a y ü k s e k o r a n l a r d a o r t a y a çıkar.
H e r h a n g i bir iş v e y a etkinlikteki başarısızlık d u r u m u n d a g e n c i n , d ı ş a v u r m a ;
ö f k e l e n m e ; e n d i ş e l e n m e ; içe d ö n m e ; v e d e p r e s y o n a dair fiziksel belirtiler
g e l i ş t i r m e s i beklenebilir. Bu tepkiler, g e n c i n s o s y a l ilişkilerini zedeleyebilir. A n c a k
tanı a l m ı ş e r g e n l e r d e , b u tepkilerin y o ğ u n l u k ve ş i d d e t i n d e , o l m a y a n l a r a g ö r e b i r
artış beklenebilir. B u n d a , g e n c i n v e y a k ı n ç e v r e s i n i n bu k o n u d a k i bilgisi, e ğ i t i m
200 Dilek Tınaz

d ü z e y i , kişilik özellikleri, ve b u d u r u m u k a b u l e d i p e t m e m e s i b ü y ü k rol oynar.

G e n c i n bilişsel stil v e o r g a n i z a s y o n d a g ü ç l ü k y a ş a m a s ı y ü z ü n d e n
incinebilir o l u ş u , g e l e c e k t e f o r m a l e ğ i t i m v e m e s l e k planları y a p m a k ü z e r e
a r a ş t ı r m a y a p m a y a b a ş l a d ı ğ ı n d a d a h a d a artabilir ( H u t c h i n s , 1 9 9 4 ) . B u n e d e n l e ,
aile v e a r k a d a ş ç e v r e l e r i n d e s ü r e k l i d e s t e k l e y e n , o l u m l u özelliklerine ve g ü ç l ü
y ö n l e r i n e s ö z e l o l a r a k işaret e d e n kişilerle d i y a l o g içinde o l m a y a ihtiyacı vardır.
A k r a n l a r ı y l a a r a s ı n d a belirgin bir d i ğ e r fark, m o t o r yeterlilik alanındadır. T a k ı m
o y u n l a r ı n d a v e y a y a r ı ş m a l a r d a e n s o n s e ç i l e n v e y a hiç s e ç i l m e y e n kişi d u r u m u ­
n a düşebilir. D i l , dikkat, h a f ı z a , v e m o t o r b e c e r i l e r i n d e k i s o r u n l a r l a a r t a n k e n d i n e
güvensizlik duyusu da takıma üye veya gruba arkadaş olarak seçilmelerinde
o l u m s u z etki yaratır. T e m e l dil b e c e r i l e r i n d e k i aksaklıklar, hissettiklerini v e
d ü ş ü n d ü k l e r i n i o r g a n i z e e d e m e d e n k o p u k b i ç i m d e p a y l a ş m a l a r ı n a ya d a içe
ç e k i l e r e k hiç p a y l a ş m a m a l a r ı n a y o l açar. Dil b o z u k l u k l a r ı o l a n A D H D tanılı g e n ç ­
l e r i n , e n az % 9 0 ' ı n d a örtük b i ç i m d e d e o l s a ö ğ r e n m e g ü ç l ü ğ ü görülebilir. G e n ç ,
istediği d ü z e y d e bir iletişim k u r a b i l m e k için k o n u ş m a terapisi d e s t e ğ i alabilir,
s o s y a l o r t a m l a r d a sık y a ş a d ı ğ ı s o r u n l a r ı n ı p a y l a ş a b i l e c e ğ i g r u p v e y a bireysel
t e r a p i o r t a m l a r ı n a katılabilir. D o l a y ı s ı y l a dil, hafıza, v e d i k k a t ile g ü ç l ü k l e r e r g e n ­
likten ö n c e f a r k edilip, g e r e k l i e ğ i t i m v e terapileri e r k e n y a ş l a r d a verilmelidir. B u
h i z m e t l e r d e , g e n c e y e t e n e k l e r i n i n ç o k iyi o l d u ğ u a l a n v e k o n u l a r s ö y l e n m e l i ;
ü z e r i n d e biraz çalışarak d a h a iyi hale g e t i r e b i l e c e ğ i y e t e n e k l e r i n d e n s ö z e d i l m e ­
lidir.

1.3 Yetişkinlerde ADHD' nin değerlendirilmesi

Eğer ç ö c u k l u k t a bir t a n ı a l ı n m a m ı ş s a , yetişkinlikte A D H D g ö z d e n kaçabilir.
Yetişkinler, k e n d i çocukları b u t a n ı y ı a l d ı k t a n s o n r a belirtileri tanıdıkları için
u z m a n a başvurabilirler. Yetişkinlerde t a n ı için i p u ç l a r ı , ç o c u k l u k ö z g e ç m i ş i n d e
d a h a ö n c e belirtilen s e m p t o m l a r a r a ş t ı r ı l a r a k yapılabilir. G e n e l o l a r a k , dikkat v e
d ü r t ü l e r i n i - k o n t f o l d e - g ü g l ü ^ l e r ^ - k e n d i t i i^-sayg ı s ı - v e - a k r a n la r l a - i l i ş k i l e r d e r - v e - i şle-
ilgili d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e s o r u n l a r yaşarlar. Millstein, VVilens, B i e d e r m a n v e
S p e n c e r ( 1 9 9 8 , 1 5 9 - 6 6 ) t a r a f ı n d a n y a p ı l a n a r a ş t ı r m a , yetişkinlerin s e m p t o m l a r ı ­
n a v e birlikte m a r a z i y e t e ilişkin şu bulguları s u n m u ş t u r :
En y a y g ı n o l a r a k dikkatsizlik/ ö n e m v e r m e m e s e m p t o m l a r ı , özellikle
d i k k a t i s a ğ l a m a d a g ü ç l ü k , sık aktivite d e ğ i ş t i r m e , a r d ı ş ı k g ö r e v l e r i i z l e m e d e
g ü ç l ü k l e r i vardır. Hiperaktivite v e d ü ş ü n m e d e n h a r e k e t e t m e s e m p t o m l a r ı d a h a
a z yaygındır. A n c a k , bir ç o k yetişkin y e r i n d e d u r a m a m a , a r a y a g i r m e v e y a e t k i n ­
likleri y a r ı d a b ı r a k m a , sabırsızlık, s ı r a s ı d e ğ i l k e n k o n u ş m a ile ilgili u z u n s ü r e n
g ü ç l ü k l e r ifade etmiştir. Bü t ü r s e m p t o m l a r ı n , dikkatsizlik/ ö n e m v e r m e m e s e m p ­
t o m u n a o r a n l a d a h a a z g ö r ü l d ü ğ ü söylenebilir. A n c a k y e t i ş k i n l e r d e , birlikte
m a r a z i y e t b u l g u l a r ı ç o k yaygındır. H a y a t ö y k ü l e r i n i n % 5 6 ' s ı n d a dört v e y a d a h a
ç o k , % 1 8 ' i n d e üç, % 1 2 ' s i n d e 2, v e % 1 1 ' i n d e t e k psikiyatrik m a r a z i y e t ifade
edilmiştir. Birleşik tip A D H D t a n ı s ı a l m ı ş y e t i ş k i n l e r d e , özellikle çift k u t u p l u b o z u k ­
luk v e m a d d e k u l l a n ı m b o z u k l u k l a r ı d a h a yaygındır. E r k e k l e r d a h a ç o k d a v r a n ı ş
b o z u k l u k l a r ı , a n t i s o s y a l b o z u k l u k , alkol v e m a d d e bağımlılığı y a ş a r l a r k e n ; k a d ı n ­
lar d a h a ç o k d e p r e s y o n , b u l i m i k n e v r o z a , v e basit fobi y a ş a m a k t a d ı r .

2.0 Tedavi Yaklaşımları

A D H D ' nin n e d e n l e r i v e t e d a v i biçimleri ü z e r i n d e g e n e l bir u z l a ş m a yoktur.
B u n e d e n l e , t e d a v i y a k l a ş ı m v e y ö n t e m l e r i geliştirilirken çeşitli alternatifler bir
Ergen ve Yetişkinde. ADHD 201

a r a d a kullanılabilir. İlaçla t e d a v i , d e s t e k g r u p l a r ı , z a m a n ı v e d a v r a n ı ş ı y a p ı l a n d ı r ­
m a s e a n s l a r ı , bilgi v e r m e grupları v e s e a n s l a r ı , bireysel t e r a p i , g r u p terapileri,
r a h a t l a m a v e stres y ö n e t i m i n i n ö ğ r e t i l m e s i s e a n s l a r ı , bilişsel v e d a v r a n ı ş ç ı
terapiler, v e aile terapisi u y g u l a m a k m ü m k ü n d ü r . T e d a v i n i n k ö ş e taşlarını
e b e v e y n e d e s t e k o l m a k v e onları e ğ i t m e k , u y g u n o k u l a / işe y e r l e ş t i r m e k ,
psikolojik t e d a v i , v e ilaçla t e d a v i oluşturur. A l t e r n a t i f tedaviler diyet, s e k s , e g z e r ­
siz, d ü z e n l i v e yeterli u y k u , s o s y a l l e ş m e v e e ğ l e n m e , stres y a p ı c ı faktörleri a z a l t ­
m a , g e v ş e m e e g z e r s i z l e r i , v e m e d i t a s y o n d u r ( H a m m e r , n.d.).
E r g e n l i k t e t e d a v i y ö n t e m l e r i , birlikte m a r a z i y e t d u r u m u n a ; ö z e l s e m p t o m ­
lara; g e n c i n kuvvetli ve z a y ı f y ö n l e r i n e ; ailesel v e t o p l u m s a l f a k t ö r l e r e g ö r e belir­
lenir. E b e v e y n , o k u l p e r s o n e l i , v e g e n ç t e d a v i y ö n t e m l e r i n i n tartışılması v e
s e ç i l m e s i s ı r a s ı n d a aktif d i y a l o g içindedir. Tedavi p l a n ı n d a k i h e d e f l e r s a p ­
t a n ı r k e n , dikkatsizlik-hiperaktivite-tepkisellik s e m p t o m l a r ı n ı n okul ve aile İçinde
hangi b i ç i m l e r d e o r t a y a çıktığı belirlenmelidir. Ç ü n k ü s e m p t o m l a r ı n ş i d d e t i ve
g ö r ü l m e s ı k l ı ğ ı , ilaç tedavisiyle a z a l a b i l e c e ğ i gibi belli s o s y a l o r t a m l a r d a ilaç k u l ­
l a n ı l m a s ı n a r a ğ m e n artabilir. Aile t e r a p i s i , bu d u r u m d a gereklidir. E b e v e y n - e ş
s o r u n l a r ı n d a n , A D H D tanısı a l m ı ş ç o c u ğ u y e t i ş t i r m e k v e i d a r e e t m e k l e ilgili
s o r u n l a r a k a d a r ailenin işlev g ö r m e s i n d e o l u m s u z etkisi o l a b i l e c e k her türlü
d u r u m aile terapisi s ü r e c i n d e tedavi edilebilir.
A D H D t a n ı s ı n a ait s e m p t o m l a r , e r g e n l i k d ö n e m i n d e k i b e k l e n e n d o ğ a l
g e l i ş i m s e l stresi arttırmaktadır. B u d ö n e m d e hiperaktivite d a h a a z g ö z l e n d i ğ i n ­
d e n , sağlık v e s o s y a l e ğ i t i m , g ö r g ü kuralları v e t o p l u m ilişkileri, v a r s a ilave tıbbî
s o r u n l a r a ilişkin rutin o l a r a k y a p ı l m a s ı . g e r e k e n l e r , güvenli c i n s e l y a ş a m , d o ğ u m
k o n t r o l ü , aile d i s f o n k s i y o n l a r ı , yetişkinlikte t a n ı y a bağlı o r t a y a ç ı k a b i l e c e k olası
d u r u m l a r k o n u s u n d a e ğ i t i m ve p s i k o t e r a p i uygulanmalıdır. Bu u y g u l a m a l a r d a ,
g e n c i n bireysel s o r u m l u l u k a l m a s ı a m a ç l a n m a l ı d ı r . Verilen e ğ i t i m v e u y g u l a n a n
psikoterapiler, g e n c i n k e n d i n i d e ğ e r s i z h i s s e t m e , İşsiz k a l m a , e v s i z k a l m a , ö f k e
n ö b e t l e r i n e k a p ı l m a v e s o s y a l ilişkilerde taşkınlıklar g ö s t e r m e , s u ç a y ö n e l m e ,
ikincil h a l d e d i ğ e r psikiyatrik s o r u n l a r g ö s t e r m e , b u psikiyatrik s o r u n l a r ı n birincil
s o r u n haline d ö n ü ş e c e k k a d a r i l e r l e m e s i , v e intihara y ö n e l m e riskini a n l a m l ı
ölçüde azaltmaktadır (Hutchins, 1994).
A D H D t a n ı s ı alan e r g e n l e r v e aileleriyle y a p ı l a n bir a r a ş t ı r m a d a , farklı
terapi y a k l a ş ı m l a r ı İncelenmiştir. 1 2 - 1 8 y a ş l a r a r a s ı n d a r a s g e l e s e ç i l e n 6 1
e r g e n e o r t a l a m a y e d i s e a n s b o y u n c a , d a v r a n ı ş y ö n e t i m i eğitimi ( n = 2 0 ) , s o r u n
ç ö z m e ve iletişim eğitimi ( n = 2 1 ) ; v e y a p ı s a l aile terapisi ( n = 2 0 ) uygulanmıştır.
Aileler, t e d a v i ö n c e v e s o n r a s ı n d a d e ğ e r l e n d i r i l m i ş ; üç a y l ı k bir i z l e m e s ü r e c i n e
alınmışlardır. Tedavilerin t ü m ü o l u m s u z iletişimi, ç a t ı ş m a l a r ı v e ç a t ı ş m a l a r
s ı r a s ı n d a k i ö f k e y i , v e dışsallaştırılan s e m p t o m l a r ı a z a l t a r a k e r g e n l e r i n o k u l a
u y u m d ü z e y l e r i n i kolaylaştırmıştır. S o n u ç l a r İ z l e m e d ö n e m i n d e geçerliliğini k o r u ­
muştur. S e a n s l a r İçindeki klinik iyileşme % 5 - 3 0 ' lar a r a s ı n d a , t e d a v i y i i z l e y e n
d ö n e m d e k i klinik iyileşmenin ise % 5 - 2 0 o r a n ı n d a d ı r . Bu o r a n l a r d a , t e d a v i t ü r ü n e
g ö r e bir farklılık s a p t a n m a m ı ş t ı r ( B a r k l e y ve diğerleri, 1 9 9 2 , 4 5 0 - 6 2 ) .
A k a d e m i k v e s o s y a l a l a n l a r d a g e n c i n y a ş a d ı ğ ı eksiklikleri g i d e r m e y e
o d a k l a n a n , g e n c i d e s t e k l e y e n , v e başarıları ile g ü ç l ü özelliklerini v u r g u l a y a n
sürekli bir d a n ı ş m a n l ı k gerekir. Bu s ü r e ç t e h e m g e n c e , h e m d e aile v e ö ğ r e t m e n e
sürekli bir b i l g i l e n d i r m e v e e ğ i t i m verilmelidir. Bu e ğ i t i m , s e m p t o m l a r h a k k ı n d a
bilgi, h a s t a l ı k t a n k a y n a k l a n a n bireysel v e aile İşlevlerinde b o z u l m a a l a n l a r ı ;
202 Dilek Tınaz

etioloji; t e d a v i fırsatları; tıbbî s o n u ç l a r v e y a n etkileri; b e k l e n e n g e l i ş m e v e p r o g -

n o z t i k özellikler; d a v r a n ı ş idaresindeki t e m e l ilkeler; okul s i s t e m i içindeki y a s a l
d u r u m ve haklar; v e okulla işbirliği k o n u l a r ı n ı içermelidir. A m a ç , diğerlerinin
g e n c i n s o r u n u n u a n l a m a s ı n ı sağlamaktır. B u a r a d a , diğerlerinin d e n e y i m l e r i n i v e
y a ş a d ı k l a r ı g ü ç l ü k l e r i d i n l e m e k ve g e n c i n d e b u güçlükleri a n l a m a s ı n ı kolaylaştır­
maktır. Davranış değişikliğini sağlamak amacıyla diğer psiko-sosyal ve
d a v r a n ı ş ç ı y ö n t e m l e r d e uygulanabilir. U y g u n bir e ğ i t i m p r o g r a m ı n ı n h a z ı r l a n ­
m a s ı önemlidir. Sınıf kurallarının y e n i d e n d ü z e n l e n m e s i , o l u m l u d a v r a n ı ş a
h e m e n ilgi g ö s t e r i l m e s i , o l u m s u z d a v r a n ı ş ı g ö r m e z d e n g e l m e , v e e r g e n e ilgi v e
d i k k a t i n i s ü r d ü r e b i l e c e ğ i özellikte ö ğ r e n m e etkinlikleri s u n m a k gerekir. Bu özellik­
te e r g e n l e r s a y ı c a f a z l a ise, o k u l d a bir d e s t e k g r u b u k u r u l m a s ı v e b u a l a n d a k i
y e n i g e l i ş m e l e r i n d e bu g r u p t a dile getirilmesi yararlıdır ( H u t c h i n s , 1 9 9 4 ) .
Yetişkinlikte t e d a v i y ö n t e m l e r i , e ğ i t i m e ağırlık verir. U y g u n ilaç t e d a v i s i
o l m a d a n u y g u l a n a n bilişsel terapilerin f a y d a s ı z , p s i k o d i n a m i k terapilerin ise
zararlı o l a b i l e c e ğ i belirtilmiştir. A i l e t e r a p i s i n i n , h a s t a l ı k t a n k a y n a k l a n a n kaotik
ilişkiler için f a y d a l ı o l d u ğ u ifade edilmiştir ( A A C A P , 1 9 9 7 ) . Y e t i ş k i n d e s e m p t o m l a r
y ü z ü n d e n y a ş a n a n u t a n m a v e yetersizlik d u y g u l a r ı , t a n ı k o n u l d u k t a n s o n r a y e r i ­
ni k e n d i n i s u ç l a m a , d e p r e s y o n , v e u m u t s u z l u ğ a bırakabilir. T e d a v i k o n u s u n d a
yeterli bilgi v e d e n e y i m sahibi bir u z m a n d a n y a r d ı m a l a m a d ı k l a r ı n d a , u m u t s u z l u k
d u y g u l a r ı d a pekişir. G ö r s e l i m a j i n a s y o n yetileri v e h a y a l k u r m a g ü ç l e r i geliştiği
i ç i n , u m u d u n y e n i d e n h i s s e d i l m e s i için g ü ç l ü o l a n bu ö z e l l i k l e r i n d e n t e r a p i d e
yararlanılabilir. T e d a v i , t a n ı n ı n k o n u l m a s ı y l a başlar; e ğ i t i m , d e s t e k o l m a {coach¬
i n g ) , farklı t ü r d e terapiler, v e ilaç t e d a v i s i ile d e v a m e d e r ( H a l l o w e l l & Ratey, n.d.).
Yetişkinlere tedavileri s ü r e s i n c e , d u y g u d u r u m l a r ı n ı v e p e r f o r m a n s l a r ı n ı
i d a r e e t m e y e , kişilerarası ilişkilere, v e i ç g ö r ü k a z a n m a l a r ı n ı s a ğ l a y a c a k özellikte
A D H D ile ilgili bilgiler v e r i l m e s i gerekir. Bilgi s a h i b i o l m a k , d e s t e k l e y i c i özellikte
knçlıık y a p a h i l p c e k hir ilişki k u r m a k , h a s t a l ı ğ ı n ı n ne o l m a d ı ğ ı n ı f a r k e t m
ö r n e ğ i n eşle ç a t ı ş m a k d e m e k değildir, fazla u y a r a n a r a y a n d a v r a n ı ş l a r ı n l a ilgili
s u ç l u l u k h i s s e t m e y i b ı r a k ı p b u n a ihtiyacı o l d u ğ u n u f a r k e t m e k , d e s t e k g r u b u n a
k a t ı l m a k , aile v e y a k ı n a r k a d a ş l a r ı b u k o n u d a e ğ i t m e k , d u r u m u n nörolojik o l d u ğ u
v e g e n e t i k g e ç i ş s ö z k o n u s u o l d u ğ u n u v e bu n e d e n l e r l e iyileşmeyi ç o k İstemenin
v e y a ç o k acı ç e k m e n i n d u r u m u d e ğ i ş t i r m e y e c e ğ i n i h a t ı r l a m a k , olayları v e r a n d e ­
v u l a r ı hatırlatıcı notlar t u t m a k , y e n i bir bilgi ö ğ r e n i r k e n r e n k , şekil v e h a r e k e t v b .
ö z e l l i k l e r e g ö r e k o d l a m a k , m ü k e m mel i yetç ilikten u z a k d u r m a k , işlerin y o l u n d a
g i t m e s i n e dair o l a n k o r k u y u k a b u l e t m e k , iyi o l d u ğ u k o n u l a r d a ç a l ı ş m a k , ihtiyacı
o l d u ğ u n d a kısa a r a l a r v e r m e k , belirlenmiş d e ş a r j o l m a z a m a n l a r ı k u l l a n m a k ,
e s p r i y e t e n e ğ i n i k u l l a n m a k , s o s y a l ilişki eğitimi a l m a k , s o s y a l h a y a t t a k v i m i tut­
m a k , sevilip a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı fark ettiği g r u p l a r a k a t ı l m a k s ö z k o n u s u tedavileri
t a m a m l a y ı c ı süreçlerdir.

3.0 Ailede ADHD: Yeniden Yapılanma Süreci ve Aile Terapisi

Y e n i d e n y a p ı l a n m a s ü r e c i n d e , e ğ i t i m v e bu k o n u d a t ü m aile üyelerini bil­
g i l e n d i r m e t e m e l alınmalıdır. A D H D tanısı a l m ı ş bireyin aile içinde nasıl t a n ı n d ı ğ ı ,
o l u m l u v e g ü ç l ü bilinen özellikleri, aile üyelerinin b u l u n d u ğ u bir s e a n s t a ifade
edilmelidir. B u , bireyin k e n d i y l e ilgili t a n ı m l a r ı n ı y e n i d e n y a p ı l a n d ı r ı l m a s ı n a
y a r d ı m eder. D i ğ e r ö n e m l i bir k o n u , b u t a n ı n ı n a l ı n m a s ı n d a k i m s e n i n h a t a s ı v e
s u ç u o l m a d ı ğ ı n ı v u r g u l a m a k t ı r . A i l e b i r e y l e r i n i n , e ğ e r tanı a l m ı ş birey ç o c u k v e y a
Ergen ve Yetişkinde ADHD 203

e r g e n ise özellikle d e k a r d e ş l e r i n i n , dile g e t i r e m e d i k l e r i kızgınlık, ü z ü n t ü , sıkıntı

gibi d u y g u l a r ı n ı dile g e t i r m e l e r i teşvik edilmelidir. A i l e d e ilginin d a ğ ı l ı m ı n d a d e n ­
g e s i z l i ğ e yol a ç a n b u d u r u m , k a r d e ş l e r i n d e ilgi o d a ğ ı o l m a k istemeleri d u r u m u n ­
d a ciddi ç a t ı ş m a l a r a y o l açabilir. B u n e d e n l e , u z l a ş m a g e r e k t i r e n k o n u l a r belir­
l e n m e l i ve n o t e d i l m e l i d i r k i ; d i k k a t v e hafıza s o r u n l a r ı o l a n birey, k o n u ş u l a n l a r ı
net o l a r a k h a t ı r l a m a k i s t e d i ğ i n d e b u k a y n a ğ a b a ş v u r a b i l i r (Hallovvell, 1 9 9 2 ) .
Bütün bu çabalara rağmen uzlaşma sağlanamamışsa ve çatışmalar
d e v a m e d i y o r s a , bir aile t e r a p i s t i n e gidilmelidir. A i l e t e r a p i s i , aile üyelerinin
yaşadıkları s o r u n l a r ı ilişkisel b a ğ l a m d a ele alır v e aile üyelerinin el ele v e r i p
y a ş a d ı k t a n s o r u n l a r ı birlikte ç ö z m e l e r i n i kolaylaştırır. Aile t e r a p i s i n d e , her bireyin
k e n d i sesini d u y u r m a s ı v e diğerleri t a r a f ı n d a n d i n l e n m e s i e s a s olmalıdır. A D H D
s o r u n u o l d u ğ u n d a n , b a z e n s e a n s l a r ı n v i d e o ç e k i m l e r i y a p ı l a r a k bir s o n r a k i
s e a n s t a aile b i r e y l e r i ile İzlenmelidir. A i l e t e r a p i s t i , ö n c e l i k l e A D H D tanılı bireyin
a i l e d e e d i n d i ğ i k ö t ü ş ö h r e t i y ı k m a y a çalışır. T ü m bireylerin kendileri için
belirledikleri o l u m l u h e d e f l e r e u l a ş m a l a r ı y o l u n d a ilişkileri y e n i d e n yapılandırır.
A i l e d e k i k u r a l l a r ı n , rol ve s o r u m l u l u k l a r ı n altını çizebilir. B e y i n fırtınasının
yapıldığı s e a n s l a r v e ortak k a t ı l ı m ı n s a ğ l a n d ı ğ ı s o h b e t l e r önerebilir. A D H D t a n ı s ı ,
aile etkinliklerini v e ailedeki ilişkilerin nasıl o l a c a ğ ı n ı b a s k ı n b i ç i m d e belirleyebilir.
Bu d u r u m u f a r k e d e n l e r i n , d u r u m l a b a ş e t m e g ü ç l e r i n i d e s t e k l e m e k gerekir. Aile
bireyleri ilişkilerinin s o r u m l u l u ğ u n u ü s t l e n d i k l e r i , A D H D tanısını kabul e d e r e k b u
tam h a k k ı n d a n a s ı l iletişim k u r u l a c a ğ ı n ı v e b i r b i r l e r i n d e n nasıl y a r d ı m i s t e y e c e k ­
lerini bildikleri, ve h e m A D H D tanısıyla h e m d e kendileriyle barışık oldukları n o k ­
tada -ailede h e r h a n g i bir birey d e t e r a p a n i n d e v a m ı n ı i s t e m e d i ğ i t a k d i r d e , aile
terapisi sonlandırılabilir.

4. 0 İşyerinde ADHD: Tuzaklar ve Bazı önlemler

A D H D tanılı yetişkin için e n u y g u n işlerin n e l e r olabileceği k o n u s u n d a
h e n ü z bir ç a l ı ş m a y a p ı l m a m ı ş t ı r . B u özelliği t a ş ı y a n yetişkinin m e s l e k s e ç e r k e n
k e n d i ilgilerinin, kişilik y a p ı s ı n ı n , g ü ç l ü v e z a y ı f yönlerinin f a r k ı n d a o l u n m a s ı v e
eğitim düzeyini dikkate almak gerekir. Aynı z a m a n d a , yetişkinlerin dış
ç e v r e l e r i n d e d a h a a z b ö l ü n m e n i n o l d u ğ u bir iş o r t a m ı n ı a r a m a s ı v e y a y a r a t m a s ı ,
e s n e k iş saatleri s e ç m e s i , e v d e ç a l ı ş m a izni k u l l a n m a s ı , b a z ı z a m a n l a r d a k o n f e r ­
a n s s a l o n u n u v e y a özel bir ofis k u l l a n m a s ı , sürekli bir u y a r a n a m a r u z k a l m a m a k
için ö n l e m l e r a l m a s ı - s e s l e r e karşı kulaklık k u l l a n m a k v b . önerilebilir. E ğ e r
yetişkin içsel g ü ç l ü k l e r y a ş ı y o r s a , bir a n d a aklını işgal e d e n d ü ş ü n c e l e r i k a ğ ı d a
d ö k m e s i , d ü z e n l i aralıklarla işine geri d ö n m e s i n i h a t ı r l a t a c a k bir çalar s a a t k u l ­
l a n m a s ı , özellikle t e k r a r d a n o l u ş a n sıkıcı işlerde belli alt ö d e v l e r o l u ş t u r m a s ı v e
kısa s ü r e d e h e r bir alt ö d e v i t a m a m l a m a s ı , dikkati d a ğ ı l d ı ğ ı n d a b a ş k a bir k o n u y a
g e ç m e s i v b . önerilebilir ( N a d e a u , 1 9 9 9 ) . İş o r t a m l a r ı n d a d ü ş ü n m e d e n h a r e k e t
e t m e k , hiperaktivite, h a f ı z a y l a ilgili güçlükler, s ı k ı l m a , z a m a n y ö n e t i m i , işleri
s ü r ü n c e m e d e b ı r a k m a / g e c i k t i r m e , u z u n d ö n e m l i p r o j e l e r d e zorluk, e v r a k işleri,
v e kişilerarası ilişkiler A D H D tanısı a l m ı ş y e t i ş k i n için t e h d i t edici özellikte olabilir.
B u tehditleri o r t a d a n k a l d ı r m a k i ç i n :
1. Düşünmeden hareket etmeniz işyerinizde tehlike oluşturuyorsa:
Bir iş y a p m a n ı z i s t e n i y o r s a , ' Ç o k i s t e r i m , a m a ö n c e p r o g r a m ı m ı
g ö z d e n g e ç i r m e l i y i m ' d e m e k ü z e r e a l ı ş k a n l ı k ediniz;

T o p l a n t ı l a r d a d a h a s o n r a p i ş m a n o l d u ğ u n u z şeyler s ö y l ü y o r s a n ı z ,
204 Dilek Tınaz

a k l ı n ı z a g e l e n d ü ş ü n c e l e r i not e d i n v e ü z e r i n d e d ü ş ü n ü n ü z .
Y a z d ı k l a r ı n ı z ı ne ş e k i l d e s ö y l e m e n i n u y g u n o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü n ü z ;

P l a n y a p m a d a n bir ç o k işe b i r d e n s o y u n u y o r iseniz, iyi p l a n y a p a n

bir e k i p o l u ş t u r u n u z . B ö y l e c e , enerjinizi ve h e y e c a n ı n ı z ı o l u m l u
şekilde yönlendiriniz.

2. Hiperaktiviteniz işyerinde tehdit oluşturuyorsa:

" K a s t e n h a r e k e t l e r " d e b u l u n u n u z , ö r n e ğ i n t o p l a n t ı l a r d a not alınız.
B u ş e k i l d e ilgili g ö r ü n ü r s ü n ü z a m a sıkıldığınız a n l a ş ı l m a z ;

G ü n ü n ü z ü p l a n l a r k e n verimli h a r e k e t l e r i de p r o g r a m ı n ı z a d a h i l e d i ­
niz, ö r n e ğ i n t o p l a n t ı y a g i d e r k e n u z u n yolu y ü r ü m e k v b . ;

Ö ğ l e y e m e ğ i n i y a n ı n ı z d a getirip b u z a m a n s ü r e s i n d e e g z e r s i z
yapınız;

H a r e k e t g e r e k t i r e n işler a r a y ı n ı z .

3. Hafıza ile ilgili yaşadığınız güçlükler işyerinde tehdit oluşturuyor-

sa:
' Ş i m d i y a p v e y a h e m e n not et' kuralını b e n i m s e y i n i z ;

H e r h a n g i bir k a ğ ı d a değil a j a n d a n ı z a y a z ı n ı z v e d e v a m l ı y a n ı n ı z d a
bulundurunuz;

G ü n i ç i n d e a j a n d a n ı z ı sık sık kontrol e t m e alışkanlığı geliştiriniz;

Y a p a c a ğ ı n ı z t e l e f o n k o n u ş m a l a r ı , toplantı için a y r ı l m a n ı z g e r e k e n
z a m a n l a r ı h a t ı r l a t m a k için ç a l a r s a a t kullanınız.

4. Çok çabuk sıkılmanız işyerinde tehdit oluşturuyorsa:

S ı k ı l a c a ğ ı n ı z şeyleri g ü n ü n enerjik o l d u ğ u n u z a n l a r ı n d a y a p ı n ı z ,
yorulduğunuz anlara ertelemeyiniz;

M ü m k ü n o l d u k ç a sıkıcı işlerden k u r t u l u n u z , sizin için tolere e d i l e ­

m e z o l a n bir iş b a ş k a s ı için ilginç olabilir;

D e ğ i ş i m v e u y a r a n ihtiyacınızı tanıyınız, ve b u ihtiyacınızı iş h a y ­

atınıza m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r d a h i l ediniz,

5. Zaman yönetimiyle ilgili yaşadığınız güçlükler işyerinde tehdit

oluşturuyorsa:
Bir işte k e n d i n i z i k a y b e d i y o r s a n ı z , o işten a y r ı l m a n ı z için g e r e k l i
z a m a n l a n h a t ı r l a t a c a k ç a l a r s a a t k u l l a n m a alışkanlığı edininiz;

G i d e c e ğ i n i z y e r e e r k e n gidiniz, ilgilenecek e k m a l z e m e y a n ı n ı z d a
bulundurunuz;

Bilinçli o l a r a k y a p t ı ğ ı n ı z ş e y e kendinizi a z veriniz.

6. İşeri geciktirmeniz/ sürüncemede bırakmanız işyerinde tehdit oluş­

turuyorsa:
Yapısı g e r e ğ i h e m e n y a n ı t alınabilir v e y a s o n u c a ulaşılabilir İşler
arayınız;
Ergen ve Yetişkinde ADHD 205

İ s t e m e d i ğ i n i z işleri t a m a m l a d ı ğ ı n ı z d a k e n d i n i z e ö d ü l veriniz;

Y a k ı n d a n s ü p e r v i z y o n a l m a y ı isteyiniz.

7. Uzun süreli projelerde zorluklar yaşamanız işyerinde tehdit oluştu­

ruyorsa:
Y a k ı n işbirliği y a p a b i l e c e ğ i n i z kişilerle t a k ı m o l u ş t u r u n u z ;

P r o j e l e r i a ş a m a l a r a b ö l ü n ü z , her a ş a m a için g e r e k d u y d u ğ u n u z
z a m a n ı belirleyiniz;

P l a n l a m a d a işlerin bitiş z a m a n ı n ı ö n c e l i k l e belirleyiniz, s o n r a

geriye dönerek ara aşamaları planlayınız;

İlerlemeleri s ü p e r v i z ö r ü n ü z ile birlikte g ö z d e n geçiriniz;

P r o j e n i n z o r l u k çektiğiniz alanlarını belirleyiniz v e aktif olarak

çözüm arayınız.

8. Evrak işlerinde yaşanan güçlükler işyerinde tehdit oluşturuyorsa:

E v r a k v e y a z ı işlerini e n a z a indiren işler a r a y ı n ı z ;

B u t ü r işleri y o r u l m a d a n ö n c e y a p ı n ı z ;

Basit bir d o s y a l a m a s i s t e m i o l u ş t u r u n u z .
9. Kişiierarası ilişkilerde yaşadığınız güçlükler işyerinde tehdit oluş­
turuyorsa:
" M o n o l o g y e r i n e d i y a l o g k u r u n u z , k a r ş ı n ı z d a k i insanların tepkilerini
c i d d i y e alınız;

"İş v e y a k o n u ş m a y ı b ö l m e v e y a y a r ı d a b ı r a k m a m a y a d i k k a t ediniz.
B u d a v r a n ı ş , genellikle kabalık o l a r a k algılanır, z a m a n l a karşıdaki
gücenebilir. K e n d i n i z i b u d u r u m d a b u l d u ğ u n u z d a ö z ü r dileyiniz.

KAYNAKÇA
A A C A P -American A c a d e m y of Child and Adolescent Psychiatry (1997).
S u m m a r y of t h e p r a c t i c e p a r a m e t e r s f o r t h e a s s e s s m e n t a n d t r e a t m e n t o f
children, adolescents, and adults with A D / H D . http://mentalhealth.com'
d e n 1 9 . 0 5 . 1 9 9 9 " d a alınmıştır.
A r c i a , E.; C o n n e r s , C. K. ( 1 9 9 8 ) . G e n d e r d i f f e r e n c e s in A D H D ? J o u r n a l of
D e v e l o p m e n t a l a n d B e h a v i o r a l Pediatrics, 19, 7 7 - 8 3 .
Barkley, R. A . ( 1 9 9 8 ) . G e n e linked to A D H D v e r i f i e d . T h e A D H D R e p o r t s , 6 ( 3 ) .
Barkley, R. A . , G u e v r e m o n t , A . D., A n a s t o p o u l o s , A . D., Fletcher, K. E. ( 1 9 9 2 ) . A
C o m p a r i s o n o f t h r e e f a m i l y t h e r a p y p r o g r a m s f o r t r e a t i n g family conflicts
in a d o l e s c e n t s w i t h A t t e n t i o n - D e f i c i t H y p e r a c t i v i t y Disorder. J o u r n a l o f
C o n s u l t i n g a n d Clinical P s y c h o l o g y , 6 0 , 4 5 0 - 6 2 .
Borelli, S . E. ( n . d . ) . A D / H D : A D e v e l o p m e n t a l p r o c e s s of s e l f - d i s c o v e r y a n d self-
a c c e p t a n c e ' , A D D v i c e for UK A D D u l t s , h t t p : / / w w w . m e n t a l h e a l t h . c o m ' d e n
1 9 . 0 5 . 1 9 9 9 ' d a alınmıştır.
206 Dilek Tınaz

C l a r c k , C. C. ( 2 0 0 3 ) . O u r e x p a n d i n g A D D k n o w l e d g e , h t t p : / / w w w . a d d u l t . o r g ' d e n
1 9 . 0 5 . 1 9 9 9 ' d a alınmıştır.
H a l l o w e l l , E. M.; Ratey, J . J . (n.d.). T h e M a n a g e m e n t of adult A t t e n t i o n Deficit
Disorder, h t t p : / / w w w . a d u l t . o r g ' d e n 0 6 . 0 6 . 2 0 0 3 ' da alınmıştır.
Hallowell, E. M. (1992). Management of ADD within families.
h t t p : / / w w w . a d d u l t . o r g ' d e n 0 6 . 0 6 . 2 0 0 3 ' d a alınmıştır.
H a m m e r , C. (n.d.). T h e W h a t , why, w h e n , h o w a n d w h i c h of alternative treat­
m e n t s f o r A D D . h t t p : / / w w w . a d d u l t . o r g ' d e n 1 9 . 0 5 . 1 9 9 9 ' d a alınmıştır.
H u t c h i n s , P. ( 1 9 9 4 ) . L e a r n i n g , l a n g u a g e a n d attention p r o b l e m s in a d o l e s c e n c e .
h t t p : / / w w w . a d d u l t . o r g ' d e n 1 9 . 0 5 . 1 9 9 9 ' d a alınmıştır.
Millstein, R. B., W i l e n s , T. E., B i e d e r m a n , J . , S p e n c e r , T. J . ( 1 9 9 8 ) . P r e s e n t i n g
A D H D s y m p t o m s a n d s u b t y p e s in clinically referred a d u l t s w i t h A D H D .
J o u r n a l o f A t t e n t i o n D i s o r d e r s , 2, 1 6 7 - 7 6 .
N a d e a u , K. G . ( 1 9 9 9 ) . A D D in t h e W o r k p l a c e , C h o i c e s , C h a n g e s a n d
C h a l l e n g e s . U S A : B r u n n e r / M a z e l Inc.
N e l s o n , R. W., Israel, A . C. ( 1 9 9 7 ) . B e h a v i o r D i s o r d e r s of C h i l d h o o d . 3rd E d . ,
USA: Prentice Hall.
R u c k l i d g e , J . J . , K a p l a n , B. J . ( 1 9 9 7 ) . P s y c h o l o g i c a l f u n c t i o n i n g o f w o m e n i d e n ­
tified in a d u l t h o o d with A t t e n t i o n Deficit/Hyperactivity Disorder. J o u r n a l of
A t t e n t i o n D i s o r d e r s , 2, 1 6 7 - 7 6 .
W e i s s , G. ( 1 9 9 6 ) . A t t e n t i o n - D e f i c i t H y p e r a c t i v i t y Disorder. Child a n d A d o l e s c e n t
Psychiatry: A C o m p a r a t i v e T e x t b o o k . ( E d : M. L e w i s ) , 2 n d e d . , U S A :
Williamson & Wiikins, 544-64.