‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1388‬‬

‫‪Research Journal of Islamic Philosophy and‬‬

‫‪Theology of Shahid Beheshti University‬‬

‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬

‫∗‬
‫دﻛﺘﺮﺣﺴﻴﻦ اﺗﺮك‬

‫ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دروغ ﮔﺮﭼﻪ در اﺑﺘﺪا روﺷﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﺄﻣﻞ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي‬
‫زﻳﺎدي ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن را ﺿﺮورت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ در ﻣﺎﻫﻴﺖ دروغ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺮط ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ؛ ﺷﺮط ﺧﻼف واﻗﻊ‬
‫ﺑﻮدن ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ و ﺷﺮط ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ داﺷﺘﻦ‪ .‬ﺑﻴﻦ دروغ و ﻓﺮﻳﺐ ﻓﺮق اﺳﺖ‪.‬‬
‫دروغ ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮﻳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﮔﻔﺘﺎر و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﺎر و اﺷﺎره اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻣﻄﻠﻖ ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دروغ در ﺧﺒﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ در ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻼم‪ .‬ﻓﺮﻳﺐ در ﻣﻄﻠﻖ ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ اﻣﻜﺎن دارد‪ .‬دروغ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺮاد ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺎ‬
‫واﻗﻊ ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم ﺑﺎ واﻗﻊ ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺘﻜﻠﻢ‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻋﻤﺪ و ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﺧﺒﺮ در دروغ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬دروغ ﭼﻮن در ا‪‬ﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺪون‬
‫وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ .‬دروغ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬دروغ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ »ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ إﺧﺒﺎر از واﻗﻊ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺑﻮدن‬
‫آن دارد ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺼﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎور ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ واﻗﻌﻴﺖ دارد«‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻞ ﻧﺰاع ﻓﺮق ﻛﻼﻣﻲ در ذاﺗﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﻗﺒﺢ دروغ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫دروغ رﺟﻮع ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ دروغ را ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ذاﺗﺎً ﻗﺒﻴﺢ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ وﺟﻮه و اﻋﺘﺒﺎراﺗﻲ ﭼﻮن ﺿﺮر زدن‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ دادن‪ ،‬اﻏﺮاء ﺑﻪ ﺟﻬﻞ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﻮد؛ وﻟﻲ اﮔﺮ دروغ را ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﻗﺒﺢ آن‬

‫‪atrakhossein@gmail.com‬‬ ‫∗ اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎه زﻧﺠﺎن‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪89/10/10 :‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ‪89 /7/1 :‬‬
 ‫‪ 144‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ذاﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬اﺧﻼق‪ ،‬دروغ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎري‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫دروغ ﻳﻜﻲ از اﻋﻤﺎل ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎ و ﺣﻜﻢ آن در ﻧﮕﺎه اول روﺷﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﺄﻣﻞ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ در ﺑﺎب دروغ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‬
‫دﻗﺖ و ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻲ در ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺣﻜﻢ دروغ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً آﻳﺎ دروغ ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﻗﻮل و ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد دروغ ﮔﻔﺖ؟ آﻳﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮا ﻣﻲﭘﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬دروﻏﮕﻮﺳﺖ؟ ﻣﺆذﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ اذان ﮔﻮﻳﺪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ راﻫﺪاري ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻠﻮ‬
‫ﺻﺪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻬﻮ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺻﺪ و ده ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ در ﺟﻤﻼت اﻧﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻫﻢ دروغ راه دارد؟ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺒﺮي ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ درﺳﺘﻲاش دارد وﻟﻲ در واﻗﻊ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺷﺮط دروغ ﺑﻮدن ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آن ﺑﺎ واﻗﻊ و ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺘﻜﻠﻢ؟ آﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺎ واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻼك دروغ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺮاد‬
‫ﻣﺘﻠﻜﻢ ﺑﺎ واﻗﻊ؟ آﻳﺎ دروغ ﺑﺪون وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ آﻳﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف‬
‫واﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻮزاد ﻳﺎ ﺣﻴﻮان دروغ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﺎﻫﻴﺖ دروغ اﺳﺖ؟ اﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮح در ﺑﺎب ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ درﺻﺪد‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﺮاي دروغ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺷﺮوط‬
‫ﻻزم دروغ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر دروغ‬

‫در ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻌﺮﻳﻒ واﺣﺪي از دروغ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﻫﻞ ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ و ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫اﺧﻼق ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬دروغ ﻳﻌﻨﻲ »اﺧﺒﺎر از ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺧﻼف آﻧﭽـﻪ در واﻗـﻊ اﺳـﺖ« ﻳـﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﺧﻼﺻﻪ »ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ« )ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺪي‪ ،‬ص ‪19‬؛ اﻟﻄﺮﻳﺤﻲ‪ ،‬ص‪25‬؛ ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ص‪.(27‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺻﺪق و ﻛﺬب‪ ،‬وﺻﻒ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻮن ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ ﺻـﺪق‬
‫و ﻛﺬب را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ در ﺧﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب اوﻻً ﺑﺎﻟـﺬات ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ‬
‫‪145‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺎﻟﻌﺮض ﺑﻪ ﺧﺒﺮ از آن ﺣﻴﺚ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻣـﺸﺘﻤﻞ ﺑـﺮ ﺣﻜـﻢ اﺳـﺖ و از ﻣﻮﺿـﻮع‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻜﻤﻴﻪ و ﺣﻜﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ)ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮح اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ص‪ .(38‬اﻣـﺎ در‬
‫ﺳﻨﺖ ﻏﺮﺑﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ واﺣﺪي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬آﻛﻮﺋﻴﻨـﺎس آن را »ﺧﺒـﺮ‬
‫‪ .(Slater,‬ﻛﺎﻧﺖ آن را »ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﭼﻴـﺰي ﮔﻔـﺘﻦ و در دل‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ذﻫﻦ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ)‪p.1‬‬

‫ﭼﻴﺰي دﻳﮕﺮ داﺷﺘﻦ«)ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ص‪ (93‬ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ آﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬دروغ ﻳﻌﻨـﻲ دادن ﺧﺒـﺮي ‪ -‬ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺎور ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲاش دارد ‪ -‬ﺑﻪ ﺷـﺨﺺ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻗـﺼﺪ ﻛـﻪ او ﺑـﺎور ﻛﻨـﺪ آن ﺧﺒـﺮ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ«)‪.(Mahon,p.3‬‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر در ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻜﺎت ﻗﻮﺗﻲ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺳـﻌﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛـﺎﻣﻠﻲ از دروغ ﺑﺮﺳـﻴﻢ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻳـﻚ ﻣﻘﺎﻳـﺴﺔ اﺟﻤـﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻫﺮ دو ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺷﺮط اول دروغ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺒـﺮ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫اﻧﺸﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻧﺪارد و ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد اﻣﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ أﻣـﺮ‪ ،‬ﻧﻬـﻲ‪ ،‬اﺳـﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺧـﻮاﻫﺶ‪،‬‬
‫ﺗﻤﻨﻲ‪ ،‬آرزو‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﻳﻦ و دﻋـﺎ ﺑـﻪﻛـﺎر ﻣـﻲرود‪ .‬ﺷـﺮط دوم اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آن ﺧﺒـﺮ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﺔ ﻗﻮت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻏﺮﺑـﻲ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ دروغ را »ﺧﺒـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺎور ﺑـﻪ ﻧﺎدرﺳـﺘﻲاش دارد« داﻧـﺴﺘﻪ و ﺑـﺎ ﻗﻴـﺪ »ﺑـﺎور ﺑـﻪ ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ«‪ ،‬ﺧﻄـﺎ و اﺷـﺘﺒﺎه را از‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ دروغ ﺧﺎرج ﻛﺮده وﻟﻲ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﺒﺮي را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه و ﺑﻪ ﺧﻄﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻄــﺎﺑﻖ واﻗــﻊ ﺑﺪاﻧــﺪ وﻟــﻲ در واﻗــﻊ ﺧــﻼف واﻗــﻊ ﺑﺎﺷــﺪ و آن را اﺧﺒــﺎر ﻛﻨــﺪ‪ ،‬ﻃﺒــﻖ ﺗﻌﺮﻳــﻒ‬
‫دروﻏﮕﻮﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﻮن در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‪ ،‬ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف واﻗـﻊ داده اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬ﺗﺨﺎﻃـﺐ و‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دادن ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ را ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﻼﻣﻲ ﻓﻘـﻂ اﺧﺒـﺎر و‬
‫ﺧﺒﺮ دادن ﺷﺮط اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ در دروغ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗـﺮار دادن ﺷﺨـﺼﻲ ﺷـﺮط اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺴﻜﻮت ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻏﺮﺑﻲ ﻗﺼﺪ ﻣ‪‬ﺨﺒِﺮ از دادن ﺧﺒﺮِ دروغ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎور ﻛﻨﺪ ﺧﺒﺮي ﻛﻪ ﻣﺨﺒﺮ ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ ﻣﺨﺒـﺮ ﺑـﺎ دادن ﺧﺒـﺮ‬
‫دروغ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان را دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻗﻴﺪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﻼﻣﻲ ذﻛـﺮ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺎي‬
‫اﻳﻦ ﺳﺌﻮال وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ‪ ،‬دروغ اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﺑﺮاي دروغ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻛﻼم ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در‬
 ‫‪ 146‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ .1 :‬ﺷـﺮط ﺑﻴـﺎن ﺧﺒـﺮ؛ ‪ .2‬ﺷـﺮط ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ ﻳـﺎ ﺧـﻼف واﻗـﻊ ﺑـﻮدن ﺧﺒـﺮ؛‬
‫‪ .3‬ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ؛ ‪ .4‬ﺷﺮط ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﺷﺮطﻫﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮطﻫﺎي دروغ‬
‫‪ .1‬ﺷﺮط ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ‬
‫ﺷﺮط اول دروغ ﺑﻮدن ﺳﺨﻨﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪة آن درﺻﺪد ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮي ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻛـﺴﻲ‬
‫ﻛــﻪ درﺻــﺪد إﺧﺒــﺎر ﻧﻴــﺴﺖ و ﻣــﻲﺧﻮاﻫــﺪ ﺟﻤﻠــﻪاي از دو ﻛﻠﻤـﺔ »زﻣــﻴﻦ« و »ﻣﺮﺑــﻊ« ﺑــﺴﺎزد و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﻣﻴﻦ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ«‪ ،‬ﺳﺨﻦ او دروغ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑـﺮاي إﺧﺒـﺎر ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ اﺑـﺰار اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﺧﺒﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪﻛﺎر رود‪ :‬زﺑﺎن ﻛـﻪ ﺧـﻮد اﻧـﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ‬
‫دارد؛ اﺷﺎره ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻚ زﺑﺎن در ﻣﻴﺎن ﻛﺮ و ﻻلﻫﺎﺳﺖ؛ ﻛﺪﻫﺎي ﻣﻮرس ﻛـﻪ زﺑـﺎن ﺗﻠﮕـﺮاف‬
‫در ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮد؛ ﻋﻼﺋﻢ دودي ﻛﻪ زﺑﺎن ﺳـﺮخﭘﻮﺳـﺘﺎن ﺑـﺮاي ﻣﻜﺎﻟﻤـﻪ از ﻓﺎﺻـﻠﻪ دور ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛‬
‫ﻋﻼﺋﻢ ﭘﺮﭼﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دﻳﺪهﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ از ﻓﺎﺻﻠﻪ دور ﺑـﻮد‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬
‫ﺷﺨﺺ درﺻﺪد ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ زﺑﺎﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در آن زﺑﺎن‪ ،‬ﺟﻤـﻼت و‬
‫واژﮔﺎﻧﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ و ﻳﻜـﻲ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺎرف آن ﺟﻤـﻼت در آن‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﺸﺎن دادن آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻗـﺼﺪ ﻛـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ او درﺻﺪد ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﺸﺎن دادن آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺘﻌﺎرف اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮي را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺎرﺑﺮد ﻋﻼﺋﻢ ﻗﺮاردادي ﻳﻚ زﺑﺎن اﺳـﺖ‪ .‬اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي زﺑﺎن اﺷـﺎره‪ ،‬ﻋﻼﺋـﻢ دودي‪ ،‬ﻛـﺪﻫﺎي ﻣـﻮرس‪ ،‬ﭘـﺮﭼﻢ و ﻳـﺎ ﺑـﺎ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ژﺳــﺘﻲ ﺧــﺎص ﺑــﺎ اﻋـﻀﺎي ﺑــﺪن و ﺻــﻮرت‪ ،‬ﻛﻠﻤــﺎت و ﺟﻤﻼﺗــﻲ را ﺑﻴــﺎن ﻛﻨــﺪ ﻛــﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳــﺸﺎن‬
‫ﻗﺮاردادي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮط اﻣﻀﺎي ﻋﻼﺋﻢ ﻗﺮاردادي‬

‫ﺻﺮف ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي اﻳﻦ زﺑﺎنﻫﺎ و ﻋﻼﺋﻢ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺮط دﻳﮕﺮي ﻻزم اﺳـﺖ‬
‫و آن اﻣﻀﺎ ﻛﺮدن آن زﺑﺎن و ﻋﻼﺋﻢ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﺑـﺰار ﺑﻴـﺎن ﻣﻌـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬روﺷـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﻼﺋﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت زﺑﺎﻧﻲ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و آن را اﻣـﻀﺎ ﻧﻜـﺮده‪ ،‬ﺑـﻪﻛـﺎرﮔﻴﺮي‬
‫آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ آن ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎص ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دروغ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻋﻼﺋﻢ دودي ﺳﺮﺧﭙﻮﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﺑﻴـﺎن ﺧﺒـﺮ اﻣـﻀﺎ ﻧﻜـﺮدهاﻳـﺪ و در‬
‫‪147‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﺟﻨﮕﻞ آﺗﺸﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و از ﻗﻀﺎ دود آن ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻼف واﻗﻌﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﺧﭙﻮﺳـﺘﺎن ﻣﺤـﻞ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺷﻤﺎ دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺼﺪ ا‪‬ﺧﺒﺎر داﺷﺘﻦ‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ وﻗﺘﻲ ﺷﺮط ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻗـﺼﺪ ﺧﺒـﺮ دادن از ﭼﻴـﺰي ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻗﺼﺪ ﺧﺒﺮ دادن از ﭼﻴﺰي ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ را اﻧـﺸﺎ ﻛﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬اﺳـﺘﻔﻬﺎم‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺶ‪ ،‬ﺗﻤﻨﻲ‪ ،‬آرزو‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺒﺮﻳﻪ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ ﺻـﺪق‬
‫و ﻛﺬب ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ا‪‬ﺧﺒﺎر‬
‫وﻗﺘﻲ ﺷﺨﺺ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺪ اﺧﺒﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺧﺒﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﺧﻮاب ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮان آن را اﺧﺒـﺎر از ﭼﻴـﺰي داﻧـﺴﺖ و‬
‫ﺳﺨﻨﺶ را ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺒﺮ‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻬﻢ در ﺷﺮط ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﭼﻴﺴﺖ و ﺑﺎ ﭼﻪ اﺑـﺰاري ﻣﺤﻘـﻖ ﻣـﻲﺷـﻮد؟‬
‫آﻳﺎ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻓﻘﻂ در ﻗﻮل و ﮔﻔﺘﺎر اﻣﻜﺎن دارد ﻳﺎ اﻋﻢ از ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻮده و در ﻗـﺼﺪ و ﻧﻴـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﻌﻞ و اﺷﺎره و ﺣﺘﻲ در اﻋﻴﺎن و اﺷﻴﺎ اﻣﻜﺎن دارد‪ .‬آﻳﺎ ﻓﻘﻂ در ﻗﻮل و ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒـﺮي اﻣﻜـﺎن دارد‬
‫ﻳﺎ در اﻧﺸﺎﺋﻴﺎت ﻣﺜﻞ ﺧﻮاﻫﺶ‪ ،‬ﺗﻤﻨﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎن دارد؟‬

‫اﻟﻒ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎه اول‪ :‬اﻧﺤﺼﺎر ﻛﺬب در ﺧﺒﺮ‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﺪﮔﺎه اول‪،‬ﻛﺬب ﻓﻘﻂ در ﺧﺒﺮ و آن ﻫﻢ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳﻪ اﻣﻜـﺎن دارد‪ .‬ﺻـﺎﺣﺐ ﻓـﺮوق‬
‫اﻟﻠﻐﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻﻳﻘﻊ اﻟﻜﺬب اﻻ ﻓـﻲ اﻟﺨﺒـﺮ«)ﻋـﺴﮕﺮي‪ ،‬ص‪ .(483‬دﻫﺨـﺪا در‬
‫ﻣﻌﻨﺎي دروغ آورده اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﻧﺎراﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮل ﻧﺎﺣﻖ)ذﻳﻞ واژة دروغ(‪ .‬ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم ﻣﺸﻬﻮر در‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺬب ﻧﻴﺰ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺷـﻴﺦ اﻧـﺼﺎري ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﺧﺘـﺼﺎص‬
‫ﻛﺬب ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﺔ ﻗﻮل‪ ،‬ﺧﻠﻒ وﻋﺪه را از آن ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎﻟﻈﺎﻫﺮ ﻋﺪم دﺧﻮل ﺧﻠـﻒ اﻟﻮﻋـﺪ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻜﺬب ﻟﻌﺪم ﻛﻮﻧﻪ ﻣﻦ ﻣﻘﻮﻟـة اﻟﻜﻼم«)ص‪.(149‬‬
 ‫‪ 148‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ب‪ .‬دﻳﺪﮔﺎه دوم‪ :‬اﻣﻜﺎن ﻛﺬب در ﻣﻌﻨﺎي اﻋﻢ‬

‫ﺑـﺮ اﺳــﺎس دﻳـﺪﮔﺎه دوم‪ ،‬ﻛــﺬب ﻣﻨﺤـﺼﺮ در ﻟﻔــﻆ و ﻗـﻮل ﻧﻴــﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ در اﻋﻤــﺎل و ﻋﻘﺎﻳــﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع ﻛﻼم ﻏﻴﺮ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺟﺎري اﺳـﺖ‪ .‬دﻫﺨـﺪا از ﺻـﺎﺣﺐ آﻧﻨـﺪراج‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ دروغ ﺻﻔﺖ اﻋﻤﺎل و اﺷﻴﺎ ﻧﻴﺰ واﻗـﻊ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﮔﺮﻳـﺔ دروغ‪ ،‬اﺷـﻚ‬
‫دروغ‪ ،‬آه دروغ‪ ،‬وﻋﺪة دروغ‪ ،‬ﺻﺒﺢ دروغ)ذﻳﻞ ﻣﺎدة دروغ(‪.‬‬

‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‬
‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﺻـﻞ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب در ﻗـﻮل اﺳـﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ در ﺟﻤﻠـﺔ‬
‫ﺧﺒﺮﻳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ در اﺻﻨﺎف دﻳﮕﺮ ﻛﻼم‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻟﻌﺮض در اﻧﻮاع دﻳﮕﺮ ﻛﻼم ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬اﻣـﺮ‪،‬‬
‫دﻋﺎ و ﻏﻴﺮ ﻧﻴﺰ داﺧﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ »آﻳﺎ زﻳﺪ در ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ؟«‪ ،‬در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬اﺧﺒﺎر از ﺟﻬﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﺎل زﻳﺪ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻛﻦ«‪ ،‬در ﺿﻤﻦ آن‪ ،‬ﺧﺒﺮ از اﺣﺘﻴﺎج ﺧﻮد ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮا اذﻳﺖ ﻧﻜﻦ«‪ ،‬در ﺿـﻤﻦ‬
‫آن‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻣﺮا اذﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ«‪ .‬در اداﻣﻪ راﻏﺐ ﻛـﺬب را در اﻋﻤـﺎل ﺟـﻮارﺣﻲ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺪ)ص‪.(193‬‬

‫ﻣﻼ ﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﻲ‬

‫ﻣﻼ ﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﻲ ﺻﺪق و ﻛﺬب را ﺷﺶ ﻗﺴﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اول‪ ،‬ﻛﺬب در ﻗﻮل و آن ﺧﺒـﺮ دادن از‬
‫ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻛﺬب در ﻧﻴﺖ و آن ﻋـﺪم اﺧـﻼص ﺑـﺮاي ﺧﺪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴـﺖ ﻗـﺮب ﺑـﻪ ﺧـﺪا و ﻃﺎﻋـﺖ اﻟﻬـﻲ‪ ،‬ﻋﺒـﺎدات و ﺣﺮﻛـﺎت ﺧـﻮﻳﺶ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻌﻲ ﻛﻪ از اﻧﺠﺎم آن ﻣـﻲﺑـﺮد ﻗـﺼﺪﺷﺎن ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺎزﮔـﺸﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻔﺖ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﻛﺬب در ﻋﺰم ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺧﻴﺮي ﻋﺰم ﻣﻲﻛﻨـﺪ وﻟـﻲ‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﺿﻌﻒ و ﺗﺮدد در ﻋﺰم او وﺟﻮد دارد و ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻋـﺰم اﻧﺠـﺎﻣﺶ را ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻋﺰم ﺟﺰم ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻛﺬب در وﻓﺎي ﺑـﻪ ﻋـﺰم ﻣﺜـﻞ ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺰم ﺑـﺮ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻛﺎري ﺟﺰم ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻤﻜﻦ ﺑﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺷُﻞ ﻣﻲﺷﻮد و وﻓـﺎي ﺑـﻪ ﻋـﺰم ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻛﺬب در اﻋﻤﺎل ﻣﺜﻞ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﺮي در ﺑﺎﻃﻨﺶ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻛﺬب در ﻣﻘﺎﻣﺎت دﻳﻨﻲ ﻣﺜﻞ ﻛﺬب در ﺧﻮف از ﺧﺪا ﻳﺎ ﺗـﺴﻠﻴﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻀﺎي او ﻳﺎ ﻛﺬب در ﺗﻮﻛﻞ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ او)ج‪ ،2‬ص‪ .(94‬ﻧﺮاﻗﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺶ ﻗـﺴﻢ را در ﺻـﺪق‬
‫‪149‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺪ) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ .(107-108‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي دﻳﮕﺮ اﺧـﻼق ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻼﻣـﻪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﻧﺮاﻗﻲ ﻛﺬب را در ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻛﺬب در ﻗﻮل‪ ،‬ﻧﻴﺖ‪ ،‬ﻋﺰم و اﻓﻌﺎل ﺟﺎﻳﺰ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ)ص‪.(285‬‬

‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ)ره( ﻛﺬب را ﻣﻨﺤﺼﺮ در اﻟﻔﺎظ و اﻗﻮال ﺧﺎرج ﺷﺪه از دﻫﺎن ﻧﻤﻲداﻧﻨـﺪ و آن را در‬
‫اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻣﺜﻞ اﺷﺎره و در ﻛﺘﺎﺑﺖ ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻞ اﻟﻈﺎﻫﺮ ان اﻟﻜﺬب ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﻲ اﻟﻤـﺼﺪري ﻋﺮﻓـﺎ ﻋﺒـﺎرة ﻋـﻦ اﻻﺧﺒـﺎر اﻟﻤﺨـﺎﻟﻒ ﻟﻠﻮاﻗـﻊ‪ .‬و‬
‫اﻻﺧﺒﺎر ﻟﻢ ﻳﻨﺤـﺼﺮ ﺑـﺎﻟﻠﻔﻆ و اﻟﻘـﻮل اﻟﺨـﺎرج ﻣـﻦ اﻟﻔـﻢ ﺑـﻞ ﻳـﺸﻤﻞ اﻟﻜﺘﺎﺑــة و اﻻﺷـﺎره و‬
‫ﻧﺤﻮﻫﻤﺎ ﻋﺮﻓﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﻄﻠﻖ ﻋﻠﻲ ﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﺼﺤﻒ و اﻟﻤﺠﻼت و اﻟﻴﻮﻣﻴﺎت)ص‪.(33‬‬
‫اﻳﺸﺎن در اداﻣﻪ ﻛﺬب در ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ را ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ ﭼـﺮا ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻮﻋﻲ اﺧﺒﺎر وﺟﻮد دارد و ﻣﺘﻜﻠﻢ از ﻻزﻣﺔ ﻛﻼﻣﺶ ﺧﺒﺮ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻣـﺜﻼً ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»زﻳﺪ‪ ‬ﻛﺜﻴﺮُ اﻟﺮﻣﺎد« ﺧﺒﺮ از ﺳﺨﺎوت او ﻣﻲدﻫﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﻳﺪ ﺷـﻴﺮ اﺳـﺖ« ﺧﺒـﺮ از‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ او ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ زﻳﺪ ﺳﺨﻲ و ﺷﺠﺎع ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﻛـﻼم او ﺗﺄوﻳـﻞ دﻳﮕـﺮي ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات ﻛﺬباﻧﺪ و ﮔﻮﻳﻨﺪة آﻧﻬﺎ دروﻏﮕﻮﺳﺖ) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(34‬‬
‫آﻳﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻻزﻣﻲ ﻳﺎ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﻛـﺸﻒ از واﻗـﻊ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻻزﻣـﻪ‬
‫ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ او دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﺄﻣﻮر راﻫﺪاري ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻠﻮ ‪ 100‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻬـﺮان را در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 95‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻧﺼﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﺆذﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗـﺖ اذان ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻳـﺎ ﻓﻘﻴـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻟﺒﺎس اﻏﻨﻴﺎ و اﺷﺮاف و ﺟﺎﻫﻠﻲ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻋﻠﻤﺎ را ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻳـﺎ اﻳـﻦ اﻓﻌـﺎل آﻧﻬـﺎ در ﺣﻜـﻢ‬
‫اﺧﺒﺎر ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻮده در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﻬﺎ دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻴﺎن اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم اﻗﻮال ﺑﻮده و اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺻﺮﻓﺎً ﻛﺸﻒ از واﻗﻊِ ﻻزﻣـﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻓـﺮق‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﺖ و اﺷﺎره ﺳﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﻘـﺎم ﻗﻮﻟﻨـﺪ وﻟـﻲ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻳﻚ از اﻋﻤﺎل ﻣﺬﻛﻮر ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻗﻮل ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﻛﺎﺷﻒ از واﻗﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺮد ﻧﺼﺐ ﺗﺎﺑﻠﻮ در ﺟﺎﻳﻲ اﺧﺒﺎر و ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﭼﻴـﺰي ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اذان ﻣـﺆذن ﺧﺒـﺮ از دﺧـﻮل‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ در ﻋﺮف ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻛﺎﺷﻒ از دﺧﻮل وﻗﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻘﻴـﺮي‬
‫ﻛﻪ ﻟﺒﺎس اﻏﻨﻴﺎ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺧﺒﺮ از ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﭼـﻮن ﻋﺮﻓـﺎ ﻟﺒـﺎس اﻓـﺮاد ﻛﺎﺷـﻒ از‬
 ‫‪ 150‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﻃﺒﻘﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﻬﺎﺳﺖ اﻳـﻦ ﻓﻌـﻞ او ﻛﺎﺷـﻒ از اﻳـﻦ واﻗﻌﻴـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ او از ﻃﺒﻘـﺔ اﺷـﺮاف‬
‫اﺳﺖ)ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ص‪ .(285‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن ﻛﺬب در اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﻘـﺎم ﻗـﻮل ﻧﺒـﻮده و‬
‫ﺧﻮد ﻛﺎﺷﻒ از واﻗﻊ ﻻزﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﺘﺪا در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻼم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﺬب ﮔﺮﭼﻪ از ﺻﻔﺎت ﺧﺒﺮ اﺳﺖ وﻟـﻲ ﺣﻜـﻢ‬
‫آن در اﻧﺸﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺧﺒﺮي ﺧﻼف واﻗﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺪح اﻧـﺴﺎن ﻣـﺬﻣﻮم و ذم اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﻤﺪوح و ﺗﻤﻨﻲ ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﻣﻜﺎره و در اﻓﻌﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪه ﻛﺬب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﻈﺎﻫﺮ اﻧـﺴﺎن‬
‫ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﺮﻳﻀﻲ‪ ،‬ﺗﻠﺒﺲ ﻏﻨﻲ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮا‪ ،‬ﺗﻠﺒﺲ ﺟﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻋﻠﻤﺎ ﺑـﺮاي اﻓـﺎدة ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﻮدن‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻋﻼﻣﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﻓﺮﺳﺦ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻨﻜﻪ رأس ﻓﺮﺳﺦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي اﻟﺤﺎق ﺟﻤﻴﻊ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑـﻪ ﻛـﺬب ﺑـﻪ آن اﺳﺘـﺸﻬﺎد ﻛـﺮد‬
‫ﻓﻬﻢ ﻋﺮﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮف ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﻘﺎي ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ از ﻛﺬب ﻛﻨﻴﻢ و ﺣﻜـﻢ‬
‫آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪة ﻛﺬب ﺑﺎﺷﺪ ﺳـﺮاﻳﺖ دﻫـﻴﻢ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ ﻛـﺬب‬
‫ﻋﻘﻼً ﻗﺒﻴﺢ و ﺷﺮﻋﺎً ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘـﻞ و ﻋـﺮف‪ ،‬ﻗـﺒﺢ و ﺣﺮﻣـﺖ آن را ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ اﻟﻔـﺎظ و‬
‫ﻫﻴﺌﺎت ﺧﺎص ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻟﻔﺎظ ﺧﺎص‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻮﺿﻮع ﻳـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮﻛﻼم ﻳﺎ ﻓﻌﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪة ﻛﺬب ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﺷﻮﺧﻲ‪ ،‬اﻧﺸﺎﺋﺎت و‬
‫اﻓﻌﺎل ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻓﺎﻋـﻞ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺮاي اﻓـﺎده ﺧـﻼف واﻗـﻊ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ ﻛﺬب ﻫﺴﺘﻨﺪ)ص‪.(40-41‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻣﻘﺎم ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ادﻟﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻟﻘﺎي ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ در ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﻘـﺎ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺻﺮﻓﺎً از ﺑﺎب ﻣﺜﺎل ذﻛـﺮ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ وﻗﺘـﻲ ﺣﻜـﻢ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﭼﻮن »ﻛﺬب« ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ آن را ﺑﻪواﺳﻄﺔ وﺟﻮه ﻇﻨﻲ و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻪ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪة ﻛﺬب ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳـﺮاﻳﺖ دﻫـﻴﻢ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎس اﺳـﺖ ﻧـﻪ اﻟﻘـﺎي ﺧـﺼﻮﺻﻴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻜﻢ ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺮاي ﻛﺬب اﺳﺖ و ﻋﺮف از آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي را ﻧﻤـﻲﻓﻬﻤـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻣﺎم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﻓﺘﺤﺼﻞ ﻣﻦ ﺟﻤﻴﻊ ذﻟﻚ ﻋﺪم ﻗﻴﺎم دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻲ اﻟﺤﺎق ﻣـﺎ ﻟـﻴﺲ ﺑﻜـﺬب ﺑـﻪ ﺗﻮرﻳــة ﻛـﺎن او‬
‫اﻧﺸﺎء او ﻓﻌﻼ) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(47‬‬
‫ﻓﺘﺤﺼﻞ ﻣﻤﺎ ﻣﺮّ ان اﻟﺘﻮرﻳـة و ﻛﺬا اﻻﻧﺸﺎءات و اﻻﻓﻌﺎل اﻟﻤﻔﻴﺪة ﻓﺎﺋﺪة اﻟﻜـﺬب ﻻﺗﻜـﻮن‬
‫ﻣﺤﺮﻣـة‪ ،‬ﻟﻼﺻﻞ و ﻗﺼﻮر اﻻدﻟـة ) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(49‬‬
‫‪151‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ج‪ .‬داوري‪ :‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻓﺮﻳﺐ و دروغ‬

‫در ﻣﻘﺎم داوري ﺑﻴﻦ اﻗﻮال‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﻋـﺪم ﺗﻔﻜﻴـﻚ دو ﻣﻮﺿـﻮع اﺧﻼﻗـﻲ »ﻛـﺬب« و‬
‫»ﻓﺮﻳﺐ« ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ در ﺑﺤـﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻓﺮﻳـﺐ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺪاً ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﺷﺨﺺ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎور ﻏﻠﻄـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﺪ)‪ .(Mahon, p.13‬ﻃﺒـﻖ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺑـﺮاي‬
‫ﻓﺮﻳﺐ ﻫﻴﭻ ﺷﺮط اﺧﺒﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ اﻟﻔـﺎظ و اﻗـﻮال ﺑﺎﻋـﺚ ﻓﺮﻳـﺐ و‬
‫ﺑﺎور ﻏﻠﻂ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻛﺴﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢ از اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻮل اﺧﺒﺎري ﻳـﺎ اﻧـﺸﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪواﺳﻄﺔ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗـﻮل و اﺧﺒـﺎر ﺑﺎﻋـﺚ ﻓﺮﻳـﺐ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻨﻮان ﺧﺎص »ﻛﺬب« ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﻛﺬب« ﻧﻮﻋﻲ از اﻧﻮاع »ﻓﺮﻳﺐ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎس ﭘﻠﻴﺲ ﻳﺎ رﻓﺘﮕﺮان ﻳﺎ ﻫﺮ ﻳﻮﻧﻴﻔﺮم ﺧﺎﺻﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓـﺮدي از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺟﺎ زد و ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان ﺷﺪ؛ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﺌﻮال و اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺧـﻮاﻫﺶ و ﺗﻤﻨـﻲ‪ ،‬آرزو‬
‫و ﻧﻔﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ و ﻧﺪا‪ ،‬أﻣﺮ و ﻧﻬﻲ دﻳﮕﺮان را ﻓﺮﻳﺐ داد؛ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻧﺼﺐ ﺗﺎﺑﻠﻮ در ﻛﻨﺎر ﺟـﺎده‬
‫ﻳﺎ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘـﻪ ﺑـﻪ اﻧﮕـﺸﺖ ﭼﻬـﺎرم دﺳـﺖ ﭼـﭗ ﻛـﺮدن‪ ،‬ﮔـﻼهﮔـﻴﺲ ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬اذان ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖ ﻣﺎﻧﺪن و ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺘﻦ ﻳﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﻳﻀﻲ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮﻳـﺐ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺬب و دروغ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃـﻮر ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫اﻫﻞ ﻟﻐﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ »ﻻﻳﻘـﻊ اﻟﻜـﺬب اﻻ ﻓـﻲ اﻟﺨﺒـﺮ«)ﻋـﺴﮕﺮي‪ ،‬ص‪ (483‬و ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻧﻴﺰ »ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ« را ﻛﺬب ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﭘـﺴﻮﻧﺪ »ﮔﻔـﺘﻦ« ﻛـﻪ در ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫زﺑﺎنﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﻓﺎرﺳـﻲ و اﻧﮕﻠﻴـﺴﻲ اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨـﻪاي ﺑـﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺬب و دروغ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دارد و ﻓﻌﻠﻲ زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ اﻋﻤـﺎل ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﺷﺎره و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﮔﻔﺘﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺻﺪق و ﻛﺬب دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻳﻚ زﺑﺎن ﺧﺎص ﻫﺴﺘﻨﺪ زﺑﺎن اﺷﺎره‪ ،‬زﺑﺎن ﻧﮕﺎرش‪ ،‬زﺑﺎن ﻣـﻮرس‪ ،‬زﺑـﺎن دود و‬
‫‪ . ...‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ زﺑﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﺷـﻮد و ﺧﺒـﺮي ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ آن اﻋـﻼم ﺷـﻮد آن ﺧﺒـﺮ ﺻـﺪق و‬
‫ﻛﺬب دارد‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎل و اﻧﺸﺎﺋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺧﺒﺮ از ﭼﻴـﺰي ﻧﻤـﻲدﻫﻨـﺪ وﻟـﻲ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻻزﻣﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻼف واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن دﻻﻟﺖ ﻣﻨﻄﻮﻗﻲ آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ‬
‫را دروغ ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي اﻟﺘﺰاﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻳﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺑـﺪﻳﻦ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را از ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻳﺐ ﻋﻤﻞ ﻏﻴـﺮ اﺧﻼﻗـﻲ داﻧـﺴﺖ ﻧـﻪ‬
 ‫‪ 152‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﺪاق دروغ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ داده ﺷﺪ ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﻣﻮرد ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﻛـﺬب ﺻـﺤﻴﺢﺗـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ وﻟﻲ ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺣﺮف اﻳﺸﺎن در ﻣـﻮرد ﻋـﺪم ﺳـﺮاﻳﺖ ﺣﻜـﻢ ﺣﺮﻣـﺖ ﻛـﺬب ﺑـﻪ‬
‫اﻓﻌﺎل و اﻧﺸﺎﺋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪة ﻛﺬب ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﺟـﺎي ﺗﺄﻣـﻞ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﺎﻳـﺪة ﻛـﺬب‪ ،‬ﻓﺮﻳـﺐ دادن‬
‫دﻳﮕﺮان ﺟﻬﺖ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﻲ و ﺣﺮﻣﺖ ﻛﺬب ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻳـﺐ‬
‫دادن و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺻـﺮف ﺧـﻼف واﻗـﻊ ﺑـﻮدن ﺧﺒـﺮ‪ .‬ﻓﺮﻳـﺐ دﻳﮕـﺮان ﺟـﺰء‬
‫ﺧﺒﻴﺚﺗﺮﻳﻦ اﻋﻤﺎل در اﺧﻼق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺣﺮﻣﺖ و ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠـﻲ ﺑـﻪ اﻋﻤـﺎل و اﻧـﺸﺎﺋﺎت‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪة ﻛﺬب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﺮﻳﺐ« ﺳﺮاﻳﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﺬب‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺷﺮط ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻮدن ﺧﺒﺮ‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻼﻣﻲ از ﻛﺬب ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ‪»:‬ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف واﻗـﻊ« ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ دﻳﮕـﺮ ﺧﺒـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ و ﻣﻄﺎﺑِﻖ در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﺎﺑِﻖ‬
‫در »ﻣﻄﺎﺑِﻖ« دو اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻣﺮاد ﻣﺘﻜﻠﻢ و ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم‪ .‬آﻳﺎ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﻣـﺮاد ﻣـﺘﻜﻠﻢ‬
‫از ﻛﻼم ﺑﺎ واﻗﻊ ﻛﺬب اﺳﺖ ﻳـﺎ ﻋـﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﻇـﺎﻫﺮ ﻛﻼﻣـﺶ؟ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ در ﺑﺤـﺚ ﺗﻮرﻳـﻪ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد دارد ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺗﻮرﻳﻪ ﻣﺮاد اﺻﻠﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ از ﻛﻼﻣـﺶ ﻣﻄـﺎﺑِﻖ واﻗـﻊ اﺳـﺖ وﻟـﻲ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﻛﻼﻣﺶ ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم ﺑﺎ واﻗﻊ را ﺷﺮط ﻛﺬب ﻣﻲداﻧـﺪ‪.‬‬
‫دﻟﻴﻠﺸﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳﻪ ﺑﺮاي ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎرﺟﻴﻪ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳـﻪ‬
‫ﭼﻪ ﺳﻠﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺛﺒـﻮﺗﻲ‪ ،‬دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ ﺗﺤﻘـﻖ ﻧـﺴﺒﺖ ﻳـﺎ ﻋـﺪم آن در ﺧـﺎرج‪ ،‬ﺑـﻴﻦ ﻣـﺴﻨﺪ و‬
‫ﻣﺴﻨﺪاﻟﻴﻪ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎرﺟﻴﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻛﻨﺪ ﺻﺎدق ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎذب)ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ص‪ .(607‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣـﺮاد ﻣـﺘﻜﻠﻢ‬
‫ﺑﺎ واﻗﻊ را ﻛﺬب ﻣﻲداﻧﻨﺪ)روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪.(427-428‬‬

‫ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري‬
‫ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻛﺬب ﺑﻮدن ﺗﻮرﻳﻪ اﺳﺖ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬دﻟﻴﻠﺶ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ]در ﺗﻮرﻳـﻪ[‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ‪ -‬و آن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛـﻼم در آن اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷـﺪه‪ -‬ﻣﺨـﺎﻟﻒ واﻗـﻊ‬
‫‪153‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻼم ﻣـﺘﻜﻠﻢ اﻣـﺮي ﺧـﻼف واﻗـﻊ ﻓﻬﻤﻴـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻢ آن را اراده ﻧﻜﺮده ﺑﻮد«)ص‪ .(150‬ﺷـﻴﺦ در رد ﻛـﻼم ﺑﻌـﻀﻲ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻛـﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ‬
‫آﻧﭽﻪ در اﺗـﺼﺎف ﺧﺒـﺮ ﺑـﻪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب اﻋﺘﺒـﺎر دارد ﻇـﺎﻫﺮ ﻛـﻼم اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﻣـﺮاد ﻣـﺘﻜﻠﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮاد اﻳﺸﺎن اﺗﺼﺎف ﺧﺒﺮ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ أﻣـﺮ‬
‫داﺋﺮ ﻣﺪار ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺮاد ﻣﺨﺒﺮ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣـﺮاد ﻣﺨﺒـﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎي ﺧﺒـﺮ و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺒﺮ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻘﻖ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‬
‫اﻳﺸﺎن در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻣﻜﺎﺳـﺐ در رد دﻳـﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮرﻳـﻪ را ﻛـﺬب ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ و وﺟﻮد ﻟﻔﻈﻲ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاد ﻣﺘﻜﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻟﻔـﻆ‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺘﻘﻮم ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ اﺑﺘـﺪا ﺑﺎﻳـﺪ ﻗـﺼﺪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﻔﻆ در ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر آن ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﻟﻔﺎﻇﻲ را ﺑﻜﺎرﺑﺒﺮد‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫اﻇﻬﺎر و ﻇﻬﻮر ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻘﻮم ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺪون‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﭘﺲ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ از ﺟﻬﺖ ﺻـﺪورش از ﻣـﺘﻜﻠﻢ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻇﻬـﺎر ﻛﻨﻨـﺪة‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن در ﺗﻮرﻳﻪ ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻟﻔـﻆ را در ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻏﻴـﺮ از آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ از ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼﻣﺶ ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﺮده‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻇـﺎﻫﺮي ﻟﻔـﻆ ﻣﺘـﺼﻒ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺪق و ﻛـﺬب ﻧﻤـﻲﺷـﻮد ﭼـﻮن واﻗﻌـﻲ وراء آن ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻣﺘـﺼﻒ ﺑـﻪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و واﻗﻌﻲ وراﺋﺶ ﻫﺴﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻗـﺼﺪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻟﻔـﻆ در آن را داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ )راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺎﺷﻴﺔ اﻟﻤﻜﺎﺳﺐ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.(43-44‬‬

‫آﻗﺎي ﺧﻮﺋﻲ‬
‫آﻗﺎي ﺧﻮﺋﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺬب را ﻛﻪ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻛـﻼم ﺑـﺎ واﻗـﻊ اﺳـﺖ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ و ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣـﺮاد ﻣـﺘﻜﻠﻢ ﺑـﺎ واﻗـﻊ‪ ،‬ﻣـﻼك ﺻـﺪق و‬
‫ﻛﺬب اﺳﺖ ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼﻣﺶ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل اﻳﺸﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻠـﻪ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻳـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻳـﺎ اﻧـﺸﺎﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺑـﺮاي اﺑـﺮاز ﺻـﻮر ذﻫﻨـﻲ و اﻇﻬـﺎر‬
‫دﻋﺎوي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ وﺿﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬واﺿـﻊ – ﻫـﺮ ﻛـﺲ ﻛـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ -‬ﺗﻌﻬـﺪ ﻛـﺮده و ﺑﻘﻴـﻪ از او‬
 ‫‪ 154‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭼﻴﺰي از دﻋﺎوي و ﻣﻘﺎﺻﺪﺷﺎن را اﺑﺮاز ﻛﻨﻨﺪ آن را‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻫﻴﺌﺘـﻲ ﺧـﺎص و واﻓـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺼﻮدﺷﺎن اﺳـﺖ ﺑﻴـﺎن ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻻﻟﺖ ﻟﻔﻆ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺿﻮع ﻟﻪ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﻛـﻪ در آن ﺗﻤـﺎم ﺟﻤـﻼت‬
‫ﺧﺒﺮي و اﻧﺸﺎﺋﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎظ ﻣﻔﺮد ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ اﺑﺮاز ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﻟﻔﻆ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻳﻚ ﻋﻠﻘﺔ وﺿﻌﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳـﻚ اﻣـﺮ ﺿـﺮوري‬
‫اﺳﺖ و اﻧﻔﻜﺎك ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ در ﻣﺮﺣﻠﺔ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻣﮕـﺮ ﺑـﺎ اﻧـﺴﻼخ ﻟﻔـﻆ از‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻗﺮاﺋﻦ ﺧﺎرﺟﻲ‪ .‬اﻳﻦ دﻋﺎوي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻚ اﻧـﺸﺎ و دﻳﮕـﺮي‬
‫اﺧﺒﺎر‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ روﺷﻦ ﮔﺸﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮاد از ﻣﻄـﺎﺑِﻖ – ﺑـﺎ ﻛـﺴﺮه‪ -‬ﻣـﺮاد‬
‫ﻣــﺘﻜﻠﻢ ﻳﻌﻨــﻲ دﻋــﺎوي ﻧﻔــﺴﺎﻧﻲ اوﺳــﺖ ﻧــﻪ ﻇــﺎﻫﺮ ﻛﻼﻣــﺶ آﻧﭽﻨﺎﻧﻜــﻪ ﻣــﺸﻬﻮر ﺗــﻮﻫﻢ‬
‫ﻛﺮده‪)...‬ص‪.(611‬‬

‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﺧﺒﺮ را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ارادة اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻣﺘﻜﻠﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺟﻤﻠﺔ اﺧﺒﺎرﻳﻪ در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺟﻤﻠﻪ را در ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻜﻨﺪ ﻳـﺎ در ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻼف ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻛﻼم اﺳﺖ و آن ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻛﺎذب ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮادش ﻣﻮاﻓﻖ واﻗﻊ ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ«)ص‪ .(38‬اﻣـﺎ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫در ﻧﻘﺪ ﻛﻼم ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻛﺬب ﺑﻮدن ﺗﻮرﻳـﻪ اﺳـﺖ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴـﺪ‪ :‬اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻋﺮف و ﻟﻐﺖ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﺬب ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از إﺧﺒـﺎر ﺑـﻪ ﺧـﻼف واﻗـﻊ و در‬
‫آن‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻛﻼم و ﻓﻬﻢ ﻣﺨﺎﻃﺐ دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارد) ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻴﻊ‪ ،‬ص‪.(64-65‬‬

‫داوري‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ دﻳﺪﮔﺎه دوم ﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮط ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻛﻼم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﺮاد ﻣﺘﻜﻠﻢ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اراده ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻢ در اﻳﻨﺠﺎ ﻛـﻪ ﻋـﺪم ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﻼم در ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ دﻻﻟﺖ اﻟﻔﺎظ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﻣﺎ ﺑﺎ دﻳﺪن ﻳﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮدآﮔـﺎه ﺑـﻪ ﻣﻌـﺎﻧﻲ اﻟﻔـﺎظ آن ﻛـﻼم ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ و در اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻣﺘﻜﻠﻢ و ﻗﺼﺪ اﺳـﺘﻌﻤﺎﻟﻲ او ﻧـﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻟـﺬا ﺑـﺮاي‬
‫‪155‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻼم ﻣﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻣـﺘﻜﻠﻢ ﻧﻴـﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﻌـﺪ ﻓﻬـﻢ ﻣﻌﻨـﺎي ﻛـﻼم اﮔـﺮ آن ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ واﻗﻊ ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻛﻼم را ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﻲ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ و اﮔـﺮ ﻣﺨـﺎﻟﻒ واﻗـﻊ ﺑـﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻼم ﻧﺎﺣﻖ و ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺗﺼﺎف ﻛﻼم ﺑﻪ ﺣﻖ و ﻧﺎﺣﻖ ﻳﺎ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫ﺑﻮدن ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ از اﺗﺼﺎف آن ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺗﺼﺎف ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻼم ﺑﻪ ﺻـﺪق و‬
‫ﻛﺬب ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاد اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻢ از آن ﻛـﻼم آﮔـﺎه ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ .‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ اﻟﻔـﺎظ ﮔـﺎه داراي‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮده و ﮔﺎه در ﻛﻼم ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﻛﻨﺎﻳﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺪاﻳﻊ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻇﺎﻫﺮي ﻛﻼم را ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ از آﻧﭽﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪهاش اراده ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲﺳـﺎزد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑـﺮاي‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﺘﻜﻠﻢ را ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻛﻨﻴﻢ اول ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮاد او از ﻛـﻼم را ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺷـﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ ﺑﻮد او ﺻﺎدق اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد ﻛﺎذب اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ‬
‫در ﻣﻮرد »ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ« ﺳﻪ ﻗﻮل اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺘﻜﻠﻢ را ﻛﺬب ﻣﻲداﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ واﻗﻊ را ﻛﺬب ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ ﻋـﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﺑـﺎ ﻫـﺮدو)ﺗﻔﺘـﺎزوﻧﻲ‪،‬‬
‫ص‪.(38-41‬‬
‫اﺧﺘﻼف از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آﻳﺔ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اذا ﺟﺎءك اﻟﻤﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ ﻗـﺎﻟﻮا‬
‫ﻧﺸﻬﺪ اﻧﻚ ﻟﺮﺳﻮل اﷲ و اﷲ ﻳﺸﻬﺪ ان اﻟﻤﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ ﻟﻜـﺎذﺑﻮن«‪ .‬در اﻳـﻦ آﻳـﻪ‪ ،‬ﺧﺒـﺮي ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ »ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ«‪ .‬اﮔـﺮ ﻛـﺬب ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﻋـﺪم‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ واﻗﻊ )ﻗﻮل دوم(‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﻮد ﭼﻮن ﺧﺒﺮي ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫در ﻣﻮرد رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻮدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻛـﺬب ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻛﺬب ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻛﻼم ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒـﺮ ﻣﻌﻴـﺎر ﻛـﺬب‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ اﻗﻮال در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺬب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻜﺬب اﻻﺧﺒﺎر ﻋﻦ اﻟﺸﺊ ﺑﺨﻼف ﻣﺎ ﻫﻮ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻮاء ﻃﺎﺑﻖ اﻻﻋﺘﻘـﺎد أم ﻻ ﻋﻠـﻲ اﻟﻤـﺸﻬﻮر و‬
‫ﻗﻴﻞ اﻟﺼﺪق ﻣﻄﺎﺑﻘـة اﻻﻋﺘﻘﺎد و اﻟﻜﺬب ﺧﻼﻓﻪ و ﻗﻴﻞ اﻟﺼﺪق ﻣﻄﺎﺑﻘـة اﻟﻮاﻗﻊ و اﻻﻋﺘﻘﺎد ﻣﻌﺎ‬
‫و اﻟﻜﺬب ﺧﻼﻓﻪ)ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ص‪.(233‬‬
‫ﻣﻼ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺪق ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺣﻜﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﻛﺬب ﻋـﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ آن ﺑـﺎ واﻗـﻊ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﺑـﺎ‬
 ‫‪ 156‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮ و ﻋﺪﻣﺶ ﻣﻼك ﻧﻴﺴﺖ آﻧﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻈّﺎم ﻛﺬب را ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫ﻣ‪‬ﺨﺒِﺮ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺟﺎﺣﻆ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد و واﻗﻊ)ص‪.(254‬‬
‫دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ او ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻼء ﻫﺮ ﺧﺒﺮي را ﻛﻪ ﺧﻼف واﻗـﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺬب ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻳﻬـﻮد و ﻧـﺼﺎري را‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﻛﺬب ﺑﺮ ﺧﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﺧﻮد ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﻛﺬب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ در رد اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻛـﻪ ﻣـﺮاد از ﻣﻄـﺎﺑ‪‬ﻖ‪ ،‬اراده و اﻋﺘﻘـﺎد ﻣـﺘﻜﻠﻢ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ در آن ﺻﻮرت ﻣﺨﺒﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫آﺳﻤﺎن زﻳﺮ ﭘﺎي ﻣﺎﺳﺖ« در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ اﻋﺘﻘـﺎد دارد آﺳـﻤﺎن ﺑـﺎﻻي ﺳـﺮ ﻣﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﺒـﺮش ﻧـﻪ‬
‫ﺻــﺎدق ﺑﺎﺷــﺪ و ﻧــﻪ ﻛــﺎذب‪ .‬ﭼــﻮن اﻋﺘﻘــﺎدش ﻣﻄــﺎﺑﻖ واﻗــﻊ اﺳــﺖ و اﺧﺒــﺎرش ﻣﺨــﺎﻟﻒ‬
‫واﻗﻊ)ص‪.(31-32‬‬
‫آﻗﺎي ﺧﻮﺋﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ را واﻗﻊ ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺘﺤﺼﻞ ﻣﻦ ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺎ ذﻛﺮﻧﺎه ‪ ...‬ان اﻟﻤﺮاد ﻣﻦ اﻟﻤﻄﺎﺑﻖ – ﺑﺎﻟﻔﺘﺢ‪ -‬ﻫﻮ اﻟﻮاﻗﻊ و ﻧﻔـﺲ اﻻﻣـﺮ‬
‫اﻟﻤﺤﻜﻲ ﺑﺎﻟﺪﻋﺎوي اﻟﻨﻔﺴﺎﻧﻴـة )ص‪.(611‬‬
‫ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒـﺮ ﺑـﺎ واﻗـﻊ‪ ،‬در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪه در ﻣـﻮرد ﻣﻌﻨـﺎي آﻳـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ در »ﻧﺸﻬﺪ« ﻛﺎذب ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺘـﻀﻤﻦ ﺧﺒـﺮ ﻛـﺎذﺑﻲ اﺳـﺖ و آن‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ او ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﺗﻜﺬﻳﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺧﺒﺮ »اﻧﻚ ﻟﺮﺳﻮل اﷲ« ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺒﺮ »ﻧﺸﻬﺪ اﻧﻚ ﻟﺮﺳﻮل اﷲ« ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺎدت‬
‫ﻳﻚ اﻣﺮ دروﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑـﺎ ﻗـﻮل و ﻛـﻼم ﭘـﺮده از آن ﺑـﺮ ﻣـﻲدارد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻳﻨﺠـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ و واﻗﻊ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن ﺧﺒﺮ و ﻣﺸﻬﻮد ﻋﻨﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﻌﻨـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ »ﻣﺤﻤـﺪ رﺳـﻮل ﺧﺪاﺳـﺖ«‬
‫ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ ﺧﺒﺮ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﻬﺎدت ﻗﻠﺒﻲ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ ﻣﻄـﺎﺑ‪‬ﻖ ﺧﺒـﺮ ﻣﺎﺳـﺖ و‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و آﻧﻬﺎ ﻗﻠﺒـﺎً اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ رﺳـﺎﻟﺖ ﻧﺪارﻧـﺪ ﭘـﺲ در ﺷﻬﺎدﺗـﺸﺎن ﻛـﺎذب‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ »ﻛﺬب ﺧﺒﺮي« و »ﻛﺬب ﻣ‪‬ﺨﺒِﺮي« ﺑﻪ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺪم ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺧﻴﻠﻲ وﻗﺖﻫﺎ ﻣﺎﻳﺔ اﺷﻜﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺬب ﺿﺪ‪ ‬ﺻﺪق اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑـﺎ ﺧـﺎرج ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻛـﺬب ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺻﺪق‪ ،‬وﺻﻒ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ و ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺘﺶ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮ ﺳﻨﺠﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮ ﺻﺪق ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺘﺶ ﻛﺬب‪.‬‬
‫‪157‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻓﻼﻧﻲ ﻛﺎذب اﺳﺖ وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺧﺎرج ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻓﻼﻧﻲ ﻛﺎذب‬
‫اﺳﺖ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺧﻼف اﻋﺘﻘـﺎدش اﺳـﺖ ﺧﺒـﺮ دﻫـﺪ‪ .‬ﻧـﻮع اول‪ ،‬ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‬
‫ﺧﺒﺮي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻣﺨﺒﺮي) ص‪.(279‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﺬب ﺧﺒﺮي و ﻣﺨﺒﺮي ﻧﺰاع ﻓﻮق ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد و آﻳﻪ درﺻﺪد ﺑﻴﺎن ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻛﺬب ﻣﺨﺒﺮي اﺳﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﺧﺒﺮي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﻋﺘﻘﺎدﺷـﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻛﺬب ﻣﺨﺒﺮي ﻧﻴﺰ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻛـﺬب ﺧﺒـﺮي ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و آن ﻫـﻢ ﺑـﺎز‬
‫ﻛﺬب ﺧﺒﺮي اﺳﺖ و ﭼﻮن اﮔﺮ در ﻛـﺬب ﻣﺨﺒـﺮي »واﻗـﻊِ ﻣﻄـﺎﺑ‪‬ﻖِ ﺧﺒـﺮ« را درﺳـﺖ ﺗـﺸﺨﻴﺺ‬
‫دﻫﻴﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ آن ﻫﻢ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻛﺎﻓﺮي ﺻـﺮﻓﺎً ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺧـﺪا‬
‫وﺟﻮد دارد«‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺸﻬﻮر اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارم ﻛﻪ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد« از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ او در ﻗﻠـﺒﺶ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﺧــﺪا ﻧــﺪارد و ﻛــﺎﻓﺮ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣــﻲﮔــﻮﻳﻴﻢ او دروغ ﻣــﻲﮔﻮﻳــﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣــﻪ اﻳــﻦ را ﻛــﺬب ﻣﺨﺒــﺮي‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻫـﻢ ﻛـﺬب ﺧﺒـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑ‪‬ﻖ اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﺎرج وﺟﻮد دارد ﭘﺲ ﺧﺒﺮ ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﻋﻼﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﭼﻮن ﺧﻼف اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﺨﺒﺮش ﻛﺎذب اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔـﺮ‬
‫دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ ﺧﺒﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻠﻢ از ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ دروﻧـﻲ ‪ -‬ﻛـﻪ آن ﻫـﻢ ﻣﺮﺗﺒـﻪاي از‬
‫ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ -‬ﺧﺒﺮ ﻣﻲ دﻫﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ در دروﻧﻢ اﻋﺘﻘﺎد دارم ﻛﻪ ﺧﺪا وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﭼـﻮن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدي در درون ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ اﻳﻦ ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻋﺒـﺎرت اول‬
‫ﻛﺎﻓﺮ ﻫﻢ ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ »ﻣﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارم« ﻧﺸﺪه وﻟﻲ ﻫـﺮ اﺧﺒـﺎري ﺑﻄـﻮر ﺿـﻤﻨﻲ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺨﺒﺮش ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻛﻼﻣﺶ دارد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮي ﻣﻲدﻫﺪ در واﻗـﻊ‬
‫از اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻮرد ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻮن اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﻪ ﻣـﻀﻤﻮن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺧﺒﺮي ﻧﺰد ﻣﺨﺒﺮ ﻛﺎﻓﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ ﺧﺒﺮ او ﺧﻼف واﻗﻊ و ﻛﺎذب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ »ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ« در ﺗﻌﺮﻳﻒ دروغ ﻫﻤﺎن واﻗﻊ و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ واﻗـﻊ‬
‫و ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ داراي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه واﻗﻊ و ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻖ ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﺧﺒﺮ دادن از آﻣﺪن زﻳﺪ و ﮔﺎه ﻳﻚ اﻣﺮ دروﻧﻲ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺎدت ﺑـﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ ﭼﻴـﺰي و ﮔـﺎه‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﺮ دو ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺼﺪ ﻋﻤﺪ‬
‫آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲدﻫﺪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻳﻌﻨـﻲ اﮔـﺮ ﻣﺨﺒـﺮ‬
 ‫‪ 158‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﺑﺎور ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻪ و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ دروغ و ﻓﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان‪،‬‬
‫آن ﺧﺒﺮ را داده اﺳﺖ وﻟﻲ از ﻗﻀﺎ ﺧﺒﺮ در واﻗـﻊ ﻧﺎدرﺳـﺖ و ﺧـﻼف واﻗـﻊ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﻏﺮﺑﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳـﺖ ﭼـﻮن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎور ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺧﺘﻼﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺘﻜﻠﻢ در دروغ ﺑـﻮدن ﺧﺒـﺮ‬
‫دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارد و اﺧﺒﺎر ﺧـﻼف واﻗـﻊ ﭼـﻪ ﻋﻤـﺪي ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼـﻪ ﺧﻄـﺎﺋﻲ دروغ اﺳـﺖ)ﻃﺒﺮﺳـﻲ‪،‬‬
‫ص‪27‬؛ اﻟﻄﺮﻳﺤﻲ‪ ،‬ص‪ .(25‬ﭼﻮن اﮔﺮ آن را ﻛﺬب ﻧﺪاﻧﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﺑـﻴﻦ ﺻـﺪق و‬
‫ﻛﺬب ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻮده ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن از روي‬
‫ﻋﻤﺪ ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺧﻼف واﻗﻊ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺬب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ واﺳـﻄﺔ‬
‫ﺑﻴﻦ ﺻﺪق و ﻛﺬب اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد؛ ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎراً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻮدن ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺬب ﺑﻪ ﺣـﺴﺎب‬
‫آورد )اﻟﻄﺮﻳﺤﻲ‪ ،‬ص‪ .(25‬ﺑﺮﺧﻲ ا‪‬ﺧﺒﺎر ﺧﻄﺎﻳﻲ ﺧﻼف واﻗﻊ را ﻛﺬب داﻧـﺴﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﺛـﻢ و‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﻮدن را داﻳﺮ ﻣﺪار ﻋﻤﺪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ)ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪ ،‬ص‪ .(397‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﺬب ﺧﺒـﺮ‬
‫و ﻛﺬب ﻣ‪‬ﺨﺒِﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺪ ﻳﺎ ﺧﻄﺎ ﻣﺨﺒﺮ را در ﻛـﺬب ﺧﺒـﺮ دﺧﻴـﻞ ﻧﺪاﻧـﺴﺘﻪاﻧـﺪ وﻟـﻲ ﻗـﺼﺪ ﻋﻤـﺪ در‬
‫ﻛﺬب ﻣﺨﺒِﺮ دﺧﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺬب ﻣﺨﺒِﺮ ﺑﺪون ﺗﻌﻤﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد و آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻜﻠﻴﻒ و ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺬب ﻣﺨﺒﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ)اﺣﻤﺪي ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ‪،‬ص‪ .(651‬اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد را دارﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﻲ و اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻨﻨﺪه ﻛﺎذب ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺟﺘﻬﺎدي ﻧﻮﺷﺘﻪ و در آن اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ دارد دروﻏﮕﻮ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎذب ﻋﻤﺪ در ﻛﺬﺑﺶ دارد)ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ص‪.(31‬‬

‫‪ .3‬ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﻣـﺴﺘﻠﺰم آن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻛﺴﻲ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺧﺒـﺮ را ﺑـﺮاي او ﻧﻘـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻟـﺬا دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺪون وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻃﺒﻲ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس اﮔـﺮ ﺷﺨـﺼﻲ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ او را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ دارد ﺑـﺮاي ﻓﺮﻳـﺐ او ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﺗﻠﻔـﻦ ﺑـﺎ ﻛـﺴﻲ ﺻـﺤﺒﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﺒﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ را در آن ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻨﺪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻗـﺼﺪ ﻛـﻪ آن ﺟﺎﺳـﻮس اﺳـﺘﺮاق‬
‫ﺳﻤﻊ ﻛﻨﻨـﺪه دﭼـﺎر ﻓﺮﻳـﺐ ﺷـﻮد‪ ،‬او دروغ ﻧﮕﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ ﭼـﻮن اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ او ﻣﺨـﺎﻃﺒﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫‪159‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫اﺳﺖ)‪.(mahon, p.4‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﺨﺎﻃﺐ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣـﺘﻜﻠﻢ اﺳـﺖ و او ﻫـﺮﻛﺲ را ﻛـﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﭘـﻴﺶ روي او داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼـﻪ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ‬
‫واﻗﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻓﺮﺿﻲ ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ و در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﻧﻴﺰ آن ﺟﺎﺳﻮس ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﺻﻠﻲ ﻛﻼم ﻣﺨﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺧﻴﺎل ﺧـﻮد ﻛـﺴﻲ را ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻛﻼﻣـﺶ ﻗـﺮار‬
‫دﻫﺪ و ﺑﺮاﻳﺶ اﺧﺒﺎري ﻧﻘﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺷﺮط اﺧﺒﺎر اﺳـﺖ‬
‫و ﺑﺪون ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دادن ﻛﺴﻲ اﺻﻼً اﺧﺒﺎر ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺗﻌﻴﻦ و ﺗﺸﺨﺺ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺷـﺮط‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ارادة ﻣﺘﻜﻠﻢ دارد‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻼﻣﻲ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃﺐ ﻧـﺸﺪه‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﻴﻦ اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﻦ ﺷﺮط ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺨﺎﻃﺐ و وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺷـﺮط‬
‫اﺳﺖ ﭼﻮن ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻓﺮع ﺣﻜﺎﻳﺖ اﺳﺖ و ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻓﺮع دﻻﻟﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي دﻻﻟﺖ ﻓﻌﻠﻴـﻪ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻼم‪ ،‬ﻫﺎدي و ﻣﺮﺷﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻳﺎ ﻣﻔﺎد ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻻﻟـﺖ ﻓﻌﻠﻴـﻪ ﭼـﻮن از اﻣـﻮر‬
‫اﺿﺎﻓﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﺮاف ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬دال‪ ،‬ﻣﺪﻟﻮل و ﻣﺪﻟﻮل ﻋﻠﻴـﻪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛـﻼم‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ ﻓﻌﻠﻴﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﺘﻜﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺒﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻼم او ﺑﻪ واﻗﻊ و ﻣﻀﻤﻮن ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻛﻪ ﺑﻪواﺳـﻄﺔ ﻛـﻼم ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن آن ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻓﻌﻠﻴﻪ ﻫﻢ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن دو اﻣﺮ ﻣﺘﻀﺎﻳﻒ‪ ،‬در ﻗﻮه‬
‫و ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻜﺎﻓﺊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺻﺪق و ﻛﺬب را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﺒﺮ ﺑـﺎ‬
‫واﻗﻊ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺗﻔﻬﻴﻢ ﻣﺨﺎﻃﺐ را در ﺗﺤﻘﻖ ﻛﺬب دﺧﻴﻞ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل اﻣﺎم ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ دو ﺟﻤﻠﻪ »آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻي ﺳـﺮ ﻣﺎﺳـﺖ« و »آﺳـﻤﺎن زﻳـﺮ ﭘـﺎي ﻣﺎﺳـﺖ« را ﺑـﺪون اﻳﻨﻜـﻪ از‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻤﻲ ﺻﺎدر ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ ﻳﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺿـﺮورﺗﺎً ﻧـﺰد ﻣـﺎ اﻳـﻦ دو ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫داراي ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺤﺘﻮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﻌﻨﻮي آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﺷـﺮط ﺗﺨﺎﻃـﺐ ﺑـﻮد ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫آن ﺟﻤﻼت ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳـﻖ اوﻟـﻲ وﻗﺘـﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻤﻼت از ﻣﺘﻜﻠﻤﻲ ﺻﺎدر ﺷﻮد وﻟﻮ ﻣﺨـﺎﻃﺒﻲ در ﻛـﺎر ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﺣﺘﻤـﺎ داراي ﻣﻌﻨـﺎ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد‬
‫)ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ص‪.(36‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺟﺎي اﺷﻜﺎل دارد‪ .‬دﻻﻟﺖ‪ ،‬دو ﻃﺮف ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ‪ :‬دال‬
‫ﻛﻪ ﻟﻔﻆ اﺳﺖ و ﻣﺪﻟﻮل ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺪﻟﻮل ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺷﺮط دﻻﻟﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬ﻛـﺴﻲ‬
 ‫‪ 160‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫اﻳﻦ اﻟﻔﺎظ را ﺑﺸﻨﻮد و ﻣﺨﺎﻃﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ اﻟﻔﺎظ ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﻲﺷﺎن ﻣﺤﻘﻖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻻل اﻣﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻤﻠﻪاي داراي ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻀﻤﻮن و ﻣﺤﺘـﻮا ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳـﺪن و‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﻫﺮ ﻟﻔﻆ داراي ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ و ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪاي‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ از آن در ذﻫـﻦ ﻣـﺎ ﻧﻘـﺶ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن راﺑﻄﺔ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ از ﺑﺎب دال و ﻣﺪﻟﻮل اﺳﺖ و اﻟﻔﺎظ ﻋﻼﻣﺎت ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺪن و ﺷﻨﻴﺪن اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻗﺮاردادي آﻧﻬﺎ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﺗﺼﺎف ﺑﻪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‬
‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻓﺮاﺗﺮ از دﻻﻟﺖ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ .‬اﺗﺼﺎف ﺑﻪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب ﺧﺎﺻـﻴﺖ ﺧﺒـﺮ اﺳـﺖ و‬
‫ﺧﺒﺮ ﻓﺮع إﺧﺒﺎر اﺳﺖ و ﺷﺮط إﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻗﺼﺪ إﺧﺒـﺎر و ﺑﻴـﺎن ﭼﻴـﺰي را داﺷـﺘﻦ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗـﺼﺪ‬
‫اﺧﺒﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻜﻠﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺰارﻫﺎ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ از زﺑـﺎن او ﺻـﺎدر ﺷـﻮد ﻣﺘـﺼﻒ‬
‫ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣـﺎ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺷـﻮﻳﻢ ﻣﺘﻜﻠﻤـﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺼﺪ آواز وﺗﻤـﺮﻳﻦ ﺻـﺪا‪،‬‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﻣﺎﺳﺖ« و »آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﻣﺎﺳـﺖ« ﮔﺮﭼـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻤـﻼت‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ داري ﻣﻌﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ را ﻣﺘـﺼﻒ ﺑـﻪ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب ﻧﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد ﻣﮕـﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﻗـﺼﺪ ﺣﻜﺎﻳـﺖﮔـﺮي از ﭼﻴـﺰي را دارﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داد ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﻦ ﺟﻤﻼت‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫ﻳﺎ ﺻﺤﻴﺢ و ﻏﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻧﻪ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ ﮔـﺎه ﻋﻠﻤـﺎ از ﻣﻌﻨـﺎي دﻗﻴـﻖ واژة »ﺧﺒـﺮ« در ﺗﻌﺮﻳـﻒ دروغ ﻏﻔﻠـﺖ‬
‫ﻣﻲورزﻧﺪ و از آن »ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺒﺮﻳﻪ« اراده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﺗﻌﺮﻳﻒ دروغ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﺟﻤﻠـﺔ ﺧﺒﺮﻳـﻪ‬
‫ﺧﻼف واﻗﻊ« ﻳﺎ »ﻛﻼم ﺧﻼف واﻗﻊ« در آن ﺻﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺷﺮط اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻜﻠﻤﻲ اﺳـﺖ و ﻧـﻪ‬
‫ﺷﺮط وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻃﺒﻲ‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤـﻮ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻪ آن ﺟﻤﻠـﻪ ﻋﻠـﻢ ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﻴﻢ در آن‬
‫ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺬب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف واﻗـﻊ«‪ ،‬ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﻜﺎﻳﺖ از واﻗﻌﻲاي ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان‪ ،‬از ﻣﺨﺒﺮ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺷﺮط ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ و اوﻟﻴﺔ ﻣﺨﺒﺮ از ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺒﺮ دروغ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺑـﺎور‬
‫ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ راﺳﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ او را ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻳﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﺮﺳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎس ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ را ﺟﺰء ﺷـﺮوط دروغ آورد‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻗـﺼﺪ‬
‫‪161‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﻓﺮﻳﺐ ﺑﺮاي دروغ ﺷﺮط ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺪري ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗـﺎﺗﻠﻲ ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫در دادﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ آن ﻗﺎﺗﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و از ﺗﺮس اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻋﻠﻴـﻪ او ﺷـﻬﺎدت‬
‫دﻫﺪ ﻫﻤﺪﺳﺘﺎن ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺷـﻬﺎدت دروغ دﻫـﺪ و ﺑﮕﻮﻳـﺪ او را‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دادﮔﺎه را ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ‬
‫‪ .(mahon.‬ﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺼﺪ اﺻـﻼح رواﺑـﻂ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﻓﻌﻞ او را دروغ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ)‪P.6‬‬

‫ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دروﻏﻲ ﻣﺼﻠﺤﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪه در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﺼﺪ ﻧﺠﺎت ﺧـﺎﻧﻮادهاش‬
‫را دارد ﻳﺎ آن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺼﺪ اﺻﻼح دارد وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﻗﺼﺪ اوﻟﻴﻪ او از دروغ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿـﻲ ﻳـﺎ آن ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎور ﺷـﻮد و ﮔﺮﻧـﻪ او ﺑـﻪ ﻣﻘـﺼﻮد ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ دروغ ﺑـﺪون ﻗـﺼﺪ ﻓﺮﻳـﺐ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺑﺪون ﻗﺼﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ آن ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ را درﺳﺖ ﭘﻨﺪارد ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴـﺴﺖ و ﻋﻤﻠـﻲ ﻟﻐـﻮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﺳﻨﺖ ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﺷﺮط ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دروﻏﮕﻮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﺒـﺮي‬
‫ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺼﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎور ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﻗـﺼﺪ‬
‫ﻓﺮﻳﺐ او را دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دروغ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻴﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻘﺶ اﻳـﻦ ﺷـﺮط در ﻣـﻮارد زﻳـﺮ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد‪ :‬ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺒﺮي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺧﺒﺮ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ در واﻗـﻊ ﻧﺎدرﺳـﺖ اﺳـﺖ را ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ او ﭼﻮن ﺧﺒﺮش را ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻟﺬا ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻫﻢ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻳـﺎ ﻣﺜـﻞ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﻲ ﻳﺎ ﻏﻴـﺮ ﺣﻘﻴﻘـﻲ و ﺟﻌﻠـﻲ را ﺑـﺎ ﻗـﺼﺪ ﺷـﻮﺧﻲ و ﺧﻨـﺪه ﺑـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﺜﻞ داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻳـﺎ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﺘﻌﺎري و ﻣﺠﺎزي و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﻴﺰ اﺷﻌﺎري ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﺜﻞ ﺑﺎزﻳﮕﺮي ﻛـﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﻧﻘﺶ ﺷﻴﻄﺎن ﻳﺎ ﻛﺎﻓﺮي را ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﻤﻼﺗﻲ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﻫﻤـﺔ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﻫﺴﺖ وﻟﻲ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﻗﺼﺪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ آن ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﺎور ﻛﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣـﻮارد‬
‫دروغ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺗﻮﺟﻴـﻪ دﻳﮕـﺮي دروغ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اول‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ او ﺧﺎﻃﻲ ﺑﻮده و ﺧﺎﻃﻲ ﻛﺎذب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﻘﻴﺔ ﻣـﻮارد ﺑـﻪ‬
 ‫‪ 162‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﻋﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﺷﺮط اﺧﺒﺎر از واﻗﻊ‪ ،‬دروغ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﺟﻤـﻼت‬
‫ﺧﺒﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻮﺧﻲ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻧـﻪ ﺻـﺎدﻗﻨﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﻛﺎذب ﭼﻮن اﺻﻼً ﻣﻄﺎﺑ‪‬ﻘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻗﺼﺪ اﺧﺒﺎر از واﻗﻊ در آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در زﻣـﺮة‬
‫اﻧﺸﺎﺋﻴﺎت ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ذاﺗﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﻗﺒﺢ دروغ در ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع دروغ در اﺻﻞ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻮزة اﺧﻼق اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن اﺳـﻼﻣﻲ ﻧﻴـﺰ ذﻳـﻞ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﻲ و ﺷـﺮﻋﻲ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻣـﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺧـﻼق اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دروغ ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ﺑﻴـﺎن دﻳـﺪﮔﺎه اﻣﺎﻣﻴـﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺜﺎل دروغ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺣـﺴﻦ راﺳـﺘﮕﻮﻳﻲ‬
‫ﻧــﺎﻓﻊ و ﻗـــﺒﺢ دروﻏﮕــﻮﻳﻲ ﺿـــﺎر‪ ‬را درك ﻣـــﻲﻛﻨــﺪ و ﺑـــﺮاي درك آن ﻧﻴــﺎزي ﺑـــﻪ ﺷـــﺮع‬
‫ﻧــﺪارد)ﺳﻴﺪﻣﺮﺗــﻀﻲ‪ ،‬ص‪ .(24‬اﻣــﺎ اﻳــﻦ ﻣﺘﻜﻠﻤــﺎن ﺑﺤــﺚ ﭼﻨــﺪاﻧﻲ در ﻣﺎﻫﻴــﺖ و ﭼﻴــﺴﺘﻲ دروغ‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ راﻳﺞ »ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ« ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ)ﺷـﻴﺦ ﺻـﺪوق‪،‬‬
‫ص‪ .(226‬اﻣﺎ اﺧﺘﻼف اﺻﻠﻲ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ در ذاﺗﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﺒـﺎري ﺑـﻮدن ﺣـﺴﻦ و ﻗـﺒﺢ دروغ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ دروغ‬

‫دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﻲ در ﺑﺎرة دروغ ﮔﻮﻳﺎي ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر اﻏﻠـﺐ‪،‬‬
‫دروغ را در ﻛﻨﺎر ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺒﺢ اﻓﻌﺎل ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬ﻓﺎﻟﻜـﺬب ﻳﻘـﺒﺢ‬
‫ﻻﻧﻪ ﻛـﺬب و اﻟﻈﻠـﻢ ﻻﻧـﻪ ﻇﻠـﻢ«)ص‪ .(61‬دروغ از اﻳـﻦ ﺣﻴـﺚ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻋﻨـﻮان »ﺿـﺮر« ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﭼﻮن »ﺿﺮر« از ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر‪ ،‬وﺟﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺒﺢ ﻓﻌـﻞ ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ وﺟـﻪ در ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪي و ﻗﺒﺢ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﻧﮕﺎه اول‪ ،‬ﺿـﺮر‪ ،‬ﻣﻘﺘـﻀﻲ ﻗـﺒﺢ اﺳـﺖ ﻟﻜـﻦ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫وﺟﻮه ﺣﺴﻦ دﻳﮕﺮي ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺿﺮر‪ ،‬در ﻋﻤﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ را از اﻗﺘـﻀﺎي اوﻟﻴـﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﻛﺮده و آن را ﺣﺴﻦ ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ دﻓﻊ ﺿﺮر ﺑﺰرگﺗﺮ ﻳﺎ ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌـﺖ ﺑـﺰرگﺗـﺮ‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫ﻗﺒﺢ دروغ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﺢ ﺿﺮر ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫و ﻟﺬﻟﻚ ﺣﻜﻤﻨﺎ ﺑﻘﺒﺢ اﻟﻜﺬب ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﺎن ﻛﺬﺑﺎ و ﻟﻢ ﻳﺤﻜﻢ ﺑﻘـﺒﺢ اﻟـﻀﺮر ﻣـﻦ ﺣﻴـﺚ ﻛـﺎن‬
‫ﺿﺮراً ﻟﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﻗﺒﺢ ﺑﻌﺾ اﻟﻜﺬب ﺑﺎﺿﻄﺮار‪ ،‬و ﻋﻠﻢ دﻟﻴﻞ اﻟﻌﻘـﻞ اﻧـﻪ اﻧﻤـﺎ ﻗـﺒﺢ ﻣـﻦ ﺣﻴـﺚ ﻛـﺎن‬
‫‪163‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫ﻛﺬﺑﺎ‪ ،‬ﻓﺤﻤﻠﻨﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎﻋﺪاه‪ .‬و ﻟﻢ ﻳﺜﺒﺖ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﻞ ﻣﺎ ﻳﻘﺘﻀﻲ ان اﻟﻀﺮر ﻳﻘﺒﺢ ﻻﻧـﻪ ﺿـﺮر‪ ،‬ﻓﺤﻜﻤﻨـﺎ‬
‫ﺑﺎﻧﻪ ﻳﻘﺒﺢ ﻣﺘﻲ ﻛﺎن ﻇﻠﻤﺎ او ﻋﺒﺜﺎ) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪.(351‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر در ﺑﺎرة اﻳﻨﻜﻪ دروغ‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﻄﻠـﻖ و ذاﺗـﺎً ﻗﺒـﻴﺢ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻗـﺒﺢ آن‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮه و اﻋﺘﺒﺎرات اﺳﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺿﻄﺮار ان اﻟﻜﺬب اﻟﺬي ﻻ ﻧﻔﻊ ﻓﻴﻪ و ﻻ دﻓﻊ ﺿﺮر اﻋﻈﻢ ﻣﻨﻪ‪ ،‬و اﻟـﻀﺮر اﻟـﺬي ﻻ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻓﻴﻪ و ﻻ دﻓﻊ ﺿﺮر اﻋﻈﻢ ﻣﻨﻪ و ﻻ ﻫﻮ ﻣﺴﺘﺤﻖ و ﻻ ﻳﻈﻦ ذﻟـﻚ ﻓﻴـﻪ‪ ،‬ﻣﺘـﻲ ﻓﻌﻠﻬـﺎ اﻟﻘـﺎدر‬
‫اﻟﻤﺨﻠﻲ‪ ،‬ﻳﺴﺘﺤﻖ ﻟﻔﻌﻠﻬﺎ اﻟﺬم‪ ،‬اذا ﻟﻢ ﻳﻤﻨﻊ ﻣﺎﻧﻊ)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.(18‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر در اﻳﻦ ﻣـﺘﻦ‪ ،‬دروغ را در ﻛﻨـﺎر ﺿـﺮر ذﻛـﺮ ﻛـﺮده و دو ﻗﻴـﺪ »ﻧﻔـﻊ و دﻓـﻊ ﺿـﺮر‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮي در آن ﻧﻴﺴﺖ« را ﺑﺮاي ﻗﺒﺢ دروغ ﻻزم داﻧـﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ او اﻳـﻦ دو ﻗﻴـﺪ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺮوط ﻗﺒﺢ دروغ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻣـﻮردي از دروغ را ﻛـﻪ ﻗـﺒﺢ آن‬
‫ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪ اﺳﺖ و ﻗﺒﺢ آن ﺑﻪ اﺿﻄﺮار ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺜـﺎل ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺒﻬﻢ اﺳـﺖ وﻟـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت وي در ﻣﻮرد دروغ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دوم ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﺮاي رد اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ دروغ در ﺻﻮرت ﻓﻘـﺪان دو ﺷـﺮط ﻣـﺬﻛﻮر‬
‫ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲﮔﺮدد ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ دروﻏﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻔﻊ و دﻓﻊ ﺿﺮري در آن ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﺿـﺮورﺗﺎً ﻗﺒـﻴﺢ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ و اﮔﺮ دروغ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋـﺎري ﺑـﻮدﻧﺶ از ﻧﻔـﻊ و دﻓـﻊ ﺿـﺮر‬
‫ﻗﺒﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪق ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭼﻮن ﺻﺪق ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ و وﻗﺘﻲ در آن ﻧﻔﻌﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘـﺲ واﺟـﺐ اﺳـﺖ وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺻﺪق و ﻛﺬب‪ ،‬ﻧﻔﻌﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺬب ﺑﺮ ﺻﺪق ﻣﻘـﺪم داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺻﺪق ﺑﺮ ﺻﺪق دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ آن دارد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﺬب ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻛﺬب ﺑﻮدﻧﺶ ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴـﺴﺖ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺬب ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻣﺮي ﻗﺒﻴﺢ ﮔﺸﺘﻪ ﻳﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﻮدن از ﻧﻔـﻊ ﻳـﺎ دﻓـﻊ ﺿـﺮر‪ .‬وﻗﺘـﻲ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ وﺟﻪ ﻗﺒﺢ آن‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ذﻛـﺮ ﻛـﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻄﻠﺐ را روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺬب ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻊ ﻳـﺎ‬
‫دﻓﻊ ﺿﺮر ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎ اﻳﻤﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺬب از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫و اﻳﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻚ در اﺧﺒﺎر او و اﺧﺒﺎر رﺳﻮﻻﻧﺶ ﻣﻲﺷﻮد ‪ ....‬و ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻛﻼﻣـﺶ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮد) ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(66‬‬
 ‫‪ 164‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻪ ﻗﺒﺢ دروغ‪ ،‬دروغ ﺑﻮدن اﺳـﺖ ﻓﻠـﺬا دروغ ذاﺗـﺎً و‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮرج ﺣﻮراﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن ﻣﻮارد ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﻛﻼم ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر در ﺑﺎب ﻛﺬب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺠﺎم دﻫـﻴﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﺪام دﻳـﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺗﻔﻜـﺮ ﻏﺎﻟـﺐ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه اول‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎه ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ دروغ ﻳﻚ ﺑـﺪ‬
‫ﻣﻄﻠــﻖ اﺳــﺖ زﻳـــﺮا اﻳــﻦ دﻳـــﺪﮔﺎه ﺻــﺮاﺣﺘﺎً و ﺑــﺎ ﻗـــﺼﺪ و ﺗﻌﻤــﺪ ﺑﻴـــﺎن ﺷــﺪه اﺳـــﺖ‬
‫)‪.(Hourani, p.81‬‬

‫اﺷﺎﻋﺮه و ﻗﺒﺢ اﻋﺘﺒﺎري دروغ‬

‫اﺷﺎﻋﺮه ﭼﻮن ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ اﻋﻤﺎل را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻗـﺒﺢ ذاﺗـﻲ‬
‫دروغ ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﻋﻤﻠﻲ ذاﺗﺎً ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ ﻧﻤﻲﮔﺮدد ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻨـﺎﻓﻌﻲ ﻛـﻪ دارد ﺣـﺴﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻗﺒﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮري ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺿﺮري ﻛﻪ ﺑـﻴﺶ‬
‫از ﻧﻔﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ)ص‪.(193‬‬
‫وي ﺳﭙﺲ اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ﺑﺮ ﺟﻮاز ﻛﺬب را ذﻛـﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﭼـﻮن دروغ‬
‫ذاﺗﺎً ﻗﺒﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر‪ ‬ﻛﻪ دارد ﻗﺒﻴﺢ و ﺣﺴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد ﭘﺲ در اﻳﻨﺠـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫دروغ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻻﻳﺤﺴﻦ اﻟﻜﺬب اﻻ ﻓﻲ ﺛﻼث‪ :‬اﺻﻼح ذات اﻟﺒـﻴﻦ‪ ،‬و ﻛـﺬب اﻟﺮﺟـﻞ ﻷﻣﺮأﺗـﻪ ﻟﻴﺮﺿـﻴﻬﺎ و‬
‫ﻛﺬب اﻟﺮﺟﻞ ﻓﻲ اﻟﺤﺮب ﻓﺄﻧﻬﺎ ﺧﺪﻋـة ) ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺒﺢ دروغ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻀﺮاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻟﺬا ﻫﺮﺟـﺎ ﻧﻔـﻊ دروغ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺿﺮرش ﺑﺎﺷﺪ دروغ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺧـﻼف ارﺗﻜـﺎزات‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ دروغ را ﺑﺪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻧﻔﻊ زﻳﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ﻣـﻮاردي‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻌﻲ دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب وﺟﺪان ﻣﺎ را رﻫﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و از ﻛﺮدة ﺧـﻮد راﺿـﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و آرزو ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ ﻛﺎش ﺑﺪون دروغ ﮔﻔﺘﻦ آن ﻧﻔﻊ زﻳﺎد را ﺑﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲآوردﻳـﻢ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺴﻦ و ﻗـﺒﺢ دروغ‪ ،‬اﻋﺘﺒـﺎري و واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ و ﻣـﻀﺮات آن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺮي ذاﺗﺎً ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪165‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻮرد ذاﺗﻲ و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن دروغ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ره و آﻳﺖ ا‪ ..‬ﺧﻮﺋﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ دروغ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﺸﺎن اﺑﺘـﺪا در ﻣـﻮرد ﺣﻜـﻢ ﻋﻘﻠـﻲ دروغ ﺳـﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل اول اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دروغ ذاﺗﺎً ﻗﺒﻴﺢ ﺑﻮده و ﻋﻠﺖ ﺗﺎﻣﻪ ﻗﺒﺢ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻗﺒﺢ از آن ﻣﻨﻔﻚ ﻧﮕﺮدد ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻓﻌـﻞ ﻗﺒـﻴﺢﺗـﺮ از ﺧـﻮدش ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻗﺒﺢ آن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺣﻜـﻢ ﻋﻘـﻞ ﺑـﻪ ارﺗﻜـﺎب اﻗـﻞ اﻟﻘﺒﻴﺤـﻴﻦ ﻻزم و‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻨﻮان دروغ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﻲ ﻗﺒﺢ ﺑﺎﺷـﺪ و اﻳـﻦ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺆﺛﺮ در‬
‫ﻗﺒﺢ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻌﻲ اﻗﺘﻀﺎي آن را از ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗـﺒﺢ دروﻏـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﺠﺎت ﺟﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﺪوث ﻣﺎﻧﻊ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑـﺪ و در ﺣﺎﻟـﺖ اﻗﺘـﻀﺎ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺳﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﺢ دروغ‪ ،‬ذاﺗﻲ ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮه و اﻋﺘﺒﺎرات ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺮوض ﺟﻬﺎت ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻨﻪ‪ ،‬دروغ ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ ﻣـﻲﮔـﺮدد ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﺠـﺎت ﺟـﺎن ﻣـﺆﻣﻦ و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻋﺮوض ﺟﻬﺎت ﻣﻘﺒﺤﻪ دروغ ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﻠﻢ ﺑﻪ دﻳﮕـﺮان‪ .‬ﺑـﺎ ﻋـﺪم ﻋـﺮوض ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎت دروغ ﻧﻪ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻗﺒﻴﺢ)ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ص‪.(75‬‬
‫اﻣﺎم ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن اﺣﺘﻤﺎﻻت ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ اﺣﺘﻤـﺎل ﺳـﻮم از ﻫﻤـﻪ ﺿـﻌﻴﻒﺗـﺮ اﺳـﺖ ﭼـﻮن ﻋﻘـﻞ‬
‫درك ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺮ دروغ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻳﺎ ﻣﻔﺴﺪهاي ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑـﺎز ﻗﺒـﻴﺢ اﺳـﺖ‪ .‬از دو‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﺘﻤﺎل اول را ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﭼﻮن در ﺟﺎﻳﻲﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫دروغ ﻻزم اﺳﺖ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳـﻦ ﻧﺠـﺎت ﺑـﺎ راﺳـﺖﮔـﻮﻳﻲ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺪق و ﻛﺬب در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﻳﻜـﺴﺎن ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗـﺒﺢ دروغ‬
‫ذاﺗﻲ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻗﺘﻀﺎﺋﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎري) ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻀﺮت آﻳـﺖ اﷲ ﺧـﻮﺋﻲ ﺑـﺮ ﺧـﻼف اﻣـﺎم ﺧﻤﻴﻨـﻲ‪ ،‬ﻗـﺒﺢ ذاﺗـﻲ دروغ را ﻗﺒـﻮل ﻧﺪارﻧـﺪ‪.‬‬
‫دﻳﺪﮔﺎه اﻳﺸﺎن از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻲ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ذاﺗﻲ اﻋﻤﺎل را ﻗﺒـﻮل دارﻧـﺪ‬
‫وﻟﻲ در ﻣﻮرد دروغ آن را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺎﻋﺮه ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻣﺖ دروغ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻣﺖ ﻇﻠﻢ ذاﺗـﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜـﻢ آن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ وﺟﻮه و اﻋﺘﺒﺎرات ]ﻣﺨﺘﻠﻒ[ ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد)ص‪.(619‬‬
‫در اداﻣﺔ دﻟﻴﻞ ﺧﻮد ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﻗﺒﺢ دروغ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﻧﺠـﺎم واﺟﺒـﻲ‬
 ‫‪ 166‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ دروغ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﻴﻦ ﺣﺮﻣﺖ دروغ و وﺟـﻮب واﺟـﺐ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ ،‬ارﺗﻜـﺎب‬
‫دروغ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻠﻜﻪ واﺟﺐ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدد) ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺬب در ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از »ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف واﻗـﻊ«‪ .‬ﻋﻠﻤـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫ﭼﻮن ﺻﺪق و ﻛﺬب را اوﻻً ﺑﺎﻟﺬات وﺻﻒ ﺧﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺎﻟﻌﺮض وﺻﻒ ﻣﺨﺒـﺮ‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﻛﺬب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﻜﻞ‪ ،‬ﺟـﺎﻣﻊ و ﻣـﺎﻧﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣـﺸﻬﻮر در ﺳـﻨﺖ ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬درﺻـﺪد ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣﺨﺒـﺮ ﻛـﺎذب و‬
‫ﺷﺨﺺ دروﻏﮕﻮﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﻮد ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺎﻧﻊ از دروغ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪ :‬ﺷﺮط ﺑﻴـﺎن ﺧﺒـﺮ‪ ،‬ﺷـﺮط‬
‫ﺧــﻼف واﻗــﻊ ﺑــﻮدن ﺧﺒــﺮ‪ ،‬ﺷــﺮط ﺗﺨﺎﻃــﺐ و ﺷــﺮط ﻗــﺼﺪ ﻓﺮﻳــﺐ داﺷــﺘﻦ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ ﺑﻨــﺎ ﺑــﺮ‬
‫اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺻﺪق و ﻛﺬب اوﻻً ﺑﺎﻟﺬات وﺻﻒ ﻣﺨﺒﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻟﺬا در ﺗﻌﺮﻳﻒ دروغ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺻﻔﻲ ﺑـﺮاي ﻣﺨﺒـﺮ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻨﻜـﻪ‪» :‬ﺷﺨـﺼﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺼﺪ إﺧﺒـﺎر از واﻗـﻊ‪ ،‬ﺧﺒـﺮ ﺧـﻼف‬
‫واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺑﻮدن آن دارد ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻗـﺼﺪ ﻛـﻪ او ﺑـﺎور‬
‫ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ واﻗﻌﻴﺖ دارد«‪.‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺷﺨﺼﻲ« دروغ را اوﻻً ﺑﺎﻟﺬات وﺻﻒ ﻣﺨﺒﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﻗﺼﺪ اﺧﺒﺎر از واﻗﻊ« ﻣﻮاردي ﻣﺜﻞ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﺳـﺘﻌﺎره‪ ،‬ﺷـﻮﺧﻲ‪ ،‬داﺳـﺘﺎن ﻧﻮﻳـﺴﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺑﺎزﻳﮕﺮي و اﻣﺜـﺎﻟﻬﻢ ﻛـﻪ ﻣـﺘﻜﻠﻢ درﺻـﺪد اﺧﺒـﺎر از واﻗـﻊ ﻧﻴـﺴﺖ ﺧـﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺧﺒﺮ« اﻧﺸﺎﺋﻴﺎت از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮاد از ﺧﺒﺮ اﻋﻢ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﺧﺒﺮ ﮔﻔﺘﺎري‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﺎري و اﻋﻤﺎل و اﻧﺸﺎﺋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺧﻼف واﻗﻊ« ﺻﺪق از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺧﻮد ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻮدن آن دارد« ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ« ﺷﺮط ﺗﺨﺎﻃـﺐ را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و اﻳﻨﻜـﻪ إﺧﺒـﺎر ﺑـﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﻳـﺎ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ ﻫﻴﭻ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﻧﻮزاد و اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪167‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬

‫‪ .7‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ »ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺼﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎور ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ واﻗﻌﻴﺖ دارد« ﺷﺮط ﻓﺮﻳـﺐ را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﺻﻼً دروغ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻗﺼﺪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻣﺴﺌﻠﺔ ذاﺗﻲ ﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﻗﺒﺢ دروغ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ دروغ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤـﻲ‬
‫دارد‪ .‬اﮔـﺮ دروغ را ﺻـﺮﻓﺎً »ﺑﻴــﺎن ﺧﺒـﺮ ﺧــﻼف واﻗـﻊ« ﺑــﺪاﻧﻴﻢ و از ﺟﻬـﺎت دﻳﮕــﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻠــﺐ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺿﺮر‪ ،‬ﺧﻴﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻏﺮاء ﺑﻪ ﺟﻬﻞ و ‪ ...‬ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻫﻤـﺮاه دروغ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺻﺮف اﻳﻦ ﻋﻤﻞ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻗﺒﺤﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻋﻘﻞ در اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫از دروغ ﺗﺄﻣﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﻗﺒﺤﻲ در ذات آن ﻋﻤﻞ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ و اﻳـﻦ ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﺗﺄﻣـﻞ‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺮ روي ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻇﻠﻢ ﻳﺎ ﻗﺘﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻲﮔﻨﺎه ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ را ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ وﺟﻮه و اﻋﺘﺒﺎرات ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺜﻞ ﺧﻴﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺿﺮر زدن ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺧﺒﺮ ﺧﻼف‬
‫واﻗﻌﻲ اﻓﺰوده ﺷﻮد ﻋﻘﻞ ﻣﺎ آن را ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺒﺢ دروغ اﻋﺘﺒﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ دروغ را »دادن ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دادن آﻧﻬـﺎ« ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﻗﺒﺢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻠﻲ را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ و آن را در ﻫﺮ ﺣـﺎﻟﻲ ﻗﺒـﻴﺢ ﻣـﻲداﻧـﺪ ﺣﺘـﻲ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻲﮔﻨﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت در ﻣـﻮرد اﺧﻴـﺮ ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﻗـﺒﺢ آن‪،‬‬
‫ﻋﻘﻞ ﻣﺎ را از ﺑﺎب دﻓﻊ اﻓﺴﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ارﺗﻜﺎب ﭼﻨﻴﻦ دروﻏﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺎس‪،‬‬
‫ﻗﺒﺢ دروغ ذاﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻧﺰاع ﻓﺮق ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ذاﺗﻲ و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﻗـﺒﺢ دروغ ﻗﺎﺑـﻞ ﺣـﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑـﻪ ﻗـﺒﺢ ذاﺗـﻲ دروغ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮادﺷـﺎن از دروغ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ اﺳﺖ وﻟﻲ اﺷﺎﻋﺮه و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎري ﺑـﻮدن ﻗـﺒﺢ‬
‫دروغ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮادﺷﺎن از دروغ‪ ،‬ﺻﺮف ﺧﺒﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺎ وارد ﻛﺮدن ﻗﻴﺪ »ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ« در ﺗﻌﺮﻳﻒ دروغ و ﺗﻌﺮﻳـﻒ آن ﺑـﻪ‬
‫دادن ﺧﺒﺮي ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺑـﺴﻴﺎري از ﻣـﺸﻜﻼت ﻣـﺴﺌﻠﺔ دروغ‪،‬‬
‫ﻫﻢ در ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻮﺿﻮع و ﻫﻢ در ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﺣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺣﻤﺪي ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺎﺗﻴﺐ اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺷﻬﺮري‪ ،‬دار اﻟﺤﺪﻳﺚ‪1419 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ،‬اﻟﻤﻜﺎﺳﺐ اﻟﻤﺤﺮﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻫﻘﺎن‪.1376 ،‬‬
 ‫‪ 168‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬

‫ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺮح اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬چ‪ ،7‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات داراﻟﺤﻜﻤـة‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬

‫ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬روح اﷲ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺎﺳﺐ اﻟﻤﺤﺮﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن‪1410 ،‬ق‪.‬‬
‫ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ،‬اﻟﻤﺼﺒﺎح اﻟﻔﻘﺎﻫــة‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳـﺮ ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠـﻲ ﺗﻮﺣﻴـﺪي ﺗﺒﺮﻳـﺰي‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ﻧﺠﻒ‪ ،‬اﻟﻤﻄﺒﻌــة اﻟﺤﻴﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺠﻒ‪1374 ،‬ق‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪.1377 ،‬‬
‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﺬرﻳﻌﻪ اﻟﻲ ﻣﻜﺎرم اﻟﺸﺮﻳﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬داراﻟـﺴﻼم‪،‬‬
‫‪.2007‬‬
‫روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺻﺎدق‪ ،‬اﻟﻔﻘﻪ اﻟﺼﺎدق‪ ،‬ﻣﺪرﺳـة اﻻﻣﺎم اﻟﺼﺎدق‪ ،‬اﻟﻤﻄﺒﻌـة اﻟﻌﻠﻤﻴـة‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌـة اﻟﺜﺎﻟـﺚ‪،‬‬
‫‪1412‬ق‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻰ‪ ،‬ﺑﻦ داﻋﻲ ﺣﺴﻨﻲ رازي)ﻣﻨﺴﻮب(‪ ،‬اﻻﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻧﺸﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪ 1415 ،‬ق‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬اﻟﻤﻴـﺰان ﻓـﻲ ﺗﻔـﺴﻴﺮ اﻟﻘـﺮآن‪ ،‬ﻗـﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴـة اﻟﻨـﺸﺮ اﻻﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ج‪،19‬‬
‫ﺑﻲ ﺗﺎ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﻲ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻻﻋﻠﻤﻲ‪1415 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻟﻄﺮﻳﺤﻲ‪ ،‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،4‬چ‪ ،2‬ﻣﻜﺘﺐ ﻧﺸﺮ اﻟﺜﻘﺎﻓـة اﻻﺳﻼﻣﻴـة‪1408 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬اﻟﻤﻐﻨﻲ ﻓﻲ اﺑﻮاب اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ و اﻟﻌﺪل‪ ،‬ج‪ ،13 ،6‬ﻣﻄﺒﻌـة داراﻟﻜﺘـﺐ‪،‬‬
‫‪.1960‬‬
‫ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬اﺑﻮﻫﻼل‪ ،‬ﻓﺮوق اﻟﻠﻐﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـة اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪1412 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء‪ ،‬ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﺰوﻳﻦ‪.1380،‬‬
‫ﻛﺎﻧــﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋــﻞ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌــﻪ اﺧــﻼق )ﺑﺨــﺶ ﻓﻠــﺴﻔﺔ ﻓــﻀﻴﻠﺖ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣﻨــﻮﭼﻬﺮ ﺻــﺎﻧﻌﻲ‬
‫درهﺑﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر‪.1380 ،‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺷﺮح اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،9‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ﺑﻲﺟﺎ‪ ،‬ﺳﻲ دي اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ آﻳﺖ اﷲ‬
‫ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻮم‪1425 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،72‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪1412 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻧﺮاﻗﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺴﻌﺎدات‪ ،‬ج‪ ،2‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن ‪.1379‬‬
169 ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
____________________________________________________________________________________

،‫ ﻣﺆﺳـﺴﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬،‫ ﺗﻬـﺮان‬،2‫ چ‬،‫ ﺗﻬـﺬﻳﺐ اﻻﺧـﻼق‬،‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑـﻦ ﻋـﺪي‬
.1371
Hourani, George F., Reason and Tradition in Islamic Ethics, Cambridge University
Press, 1985.
Mahon, James Edwin, The Definition of lying and Deception, First Published Thu
Feb 21, 2008.
Slater, T., “Lying”, in The Catholic Encyclopedia, New York: Robert Appleton
Company, Retrieved July 15, 2009 from New Advent:
http://www.newadvent.org/cathen/09469a.htm
 ‫‪ 170‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬
‫‪171‬‬ ‫ﭼﻴﺴﺘﻲ دروغ‬
‫____________________________________________________________________________________‬
 ‫‪ 172‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ – ﭘﮋوﻫﺸﻲ آﻳﻨﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪88‬‬
‫_____________________________________________________________________________________‬