ZABURZENIA WIEKU DZIECIĘCEGO I MŁODZIEŃCZEGO (ZABURZENIA

NEUROROZWOJOWE)

Liczba dzieci dotkniętych problemami psychologicznymi jest duża. Roberts i jego współpracownicy
wykazali, że w dużych ośrodkach miejskich w USA 17,1% nastolatków spełnia kryteria jednego lub
kilku zaburzeń zdefiniowanych w DSM.

Większość badaczy wskazuje, że nieprzystosowanie częściej cechuje chłopców niż dziewczynki, ale
w przypadku niektórych problemów, na przykład zaburzeń odżywiania, wskaźnik jest wyższy dla
dziewczynek niż chłopców.

Najczęściej diagnozowane u dzieci zaburzenia to ADHD, czyli zespół nadpobudliwości

psychoruchowej z deficytem uwagi i separacyjne zaburzenie lękowe.

np. wśród rdzennych Amerykanów, zaburzenia psychiczne występują częściej

W jednym z badań stwierdzono, że 23% indiańskich dzieci stanowiących próbę badawczą spełniało
kryteria jednego z 11 branych pod uwagę zaburzeń, a 9% spełniało kryteria co najmniej dwóch
zaburzeń.

Zachowania nieprzystosowane w różnych okresach życia

Psychopatologia rozwojowa → zajmuje się analizowaniem przyczyn i przebiegu

indywidualnych nie przystosowań w kontekście normalnego procesu rozwoju

Nie możemy uznać danego zachowania za nienormalne, dopóki nie sprawdzimy, czy jest ono zgodne
z wiekiem dziecka.

Młodsze dzieci są szczególnie podatne na problemy psychologiczne:

➢ Dzieci i młodzież nie patrzą na siebie i otaczający świat w sposób tak złożony i realistyczny jak
dorośli ludzie, słabiej rozumieją siebie, nie rozwinęły jeszcze stabilnego poczucia Ja i nie
rozumieją, czego się od nich oczekuje i jakimi dysponują zasobami, które pomogłyby im radzić
sobie z problemami.
➢ Dzieci gorzej niż dorośli radzą sobie ze stresującymi wydarzeniami
➢ Ograniczone perspektywy dziecka sprawiają, że próbuje ono wyjaśniać różne zdarzenia za
pomocą nierealistycznych koncepcji.
➢ Dzieci są bardziej zależne od innych ludzi, przez co czyni je to podatnym na odrzucenie,
rozczarowanie i zawód.
➢ Brak doświadczenia w radzeniu sobie z przeciwnościami może powodować, że dzieci łatwo
załamują się problemami.

W 1952 roku został opublikowany pierwszy oficjalny system klasyfikacji zaburzeń psychicznych
(DSM-I), w którym zaburzenia wieku dziecięcego zostały już uwzględnione, chociaż w bardzo
ograniczonym zakresie. Wymieniono tam tylko dwa zaburzenia emocjonalne: schizofrenię dziecięcą i
dezadaptacyjne reakcje w dzieciństwie.
W kolejnej wersji (DSM-II) znalazło się kilka dodatkowych kategorii. Klinicyści uważali, że
podejście do zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży jest z kilku powodów niewłaściwe i
niedokładne. Największy problem wiązał się z tym, że do opisywania dolegliwości dzieci stosowano
system klasyfikacji opisany dla dorosłych.

Początkowo systemy klasyfikacji ni brały również pod uwagę tego, że w procesie ekspresji objawów
zaburzeń okresu dzieciństwa dużą rolę odgrywają czynniki środowiskowe - akceptacja lub odrzucenie
zachowania dziecka przez jego rodzinę wywiera silny wpływ na pojawienie się konkretnych
objawów.

2. Zaburzenie z deficytem uwagi i nadaktywnością / Zespół nadpobudliwości

psychoruchowej z deficytem uwagi / ADHD

Zaburzenie to charakteryzuje się trudnościami, które przeszkadzają dziecku skutecznie realizować

konkretne zadania. Do trudności zalicza się: impulsywność, nadmierna/przesadna aktywność
motoryczna, bezcelowe bieganie czy wiercenie się, problemy z utrzymaniem uwagi.

Dzieci z ADHD bardzo łatwo się rozpraszają i często nie potrafią wykonać poleceń ani sprostać
stawianym im wymaganiom.

Dzieci z ADHD mają również skłonność do mówienia bez przerwy, a także narzucają się i wykazują
niedojrzałością.

Impulsywność i nadmierność ruchowa dzieci z ADHD wiąże się z większymi trudnościami w

kontaktach z rodzicami, gdyż nie przestrzegają narzuconych reguł. Są negatywnie odbierane przez
swoich rówieśników.

Na ogół dzieci takie nie przejawiają lęku - mimo, że nadruchliwość, nerwowość i skłonność do
rozpraszania się są często interpretowane jako oznaki lęku.

Dzieci takie mają problemy z zachowaniem w pierwszych klasach szkoły podstawowej.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DSM - 5 (Zaburzenie z deficytem uwagi i nadaktywnością)

A. Nieustępująca nieuwaga i/lub nadaktywność-impulsywność, które wpływają na

funkcjonowanie lub rozwój w sposób scharakteryzowany w punkcie (1) i/lub (2):

1. Nieuwaga: Sześć (lub więcej) spośród wymienionych objawów utrzymuje się przez przynajmniej 6
miesięcy w stopniu, który nie jest spójny z wiekiem rozwojowym oraz bezpośrednio negatywnie
wpływa na czynności związane z kontaktami międzyludzkimi oraz szkołą/pracą.

W przypadku osób niemal dorosłych i dorosłych (17 i więcej), wymagane jest występowanie
przynajmniej 5 objawów.

a) Często nie jest w stanie skupić się na szczegółach lub z braku ostrożności popełnia błędy
podczas zajęć szkolnych, w pracy zawodowej itp. (np. przeoczenie lub pominięcie
szczegółów, brak dokładności w wykonywanych pracach)
 b) Często ma trudności ze skupieniem uwagi na zadaniu czy zabawie (np. trudność z
utrzymaniem uwagi na wykładach, w czasie rozmowy)
c) Często sprawia wrażenie, jakby nie słuchał, co się do niego mówi (np. jest nieobecny
myślami, nawet mimo braku czynnika rozpraszającego)
d) Często nie w pełni stosuje się do instrukcji i ma trudności z kończeniem zadań
szkolnych, obowiązków domowych lub służbowych (np. zaczyna pracę nad zadaniem, a
szybko ulega dekoncentracji i zbacza myślami na inny tor)
e) Często ma trudności z organizacją zadań i aktywności (np. trudności w realizacji zadań
następujących po sobie w sekwencji; trudności w utrzymaniu rzeczy w należytym porządku;
chaotyczny, zdezorganizowana praca; brak umiejętności zarządzania czasem; nie
dotrzymywanie ustalonych terminów)
f) Często niechętnie angażuje się w zadania wymagające dłuższego wysiłku umysłowego,
unika ich lub z nimi zwleka (np. zajęcia szkolne lub prace domowe; w przypadku osób
dorosłych: przygotowywanie sprawozdań, wypełnianie formularzy, przeglądanie
szczegółowych tekstów)
g) Często gubi przedmioty niezbędne do realizacji zadań lub działań (np. przybory szkolne,
ołówki, kluczy itp.)
h) Często łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych (w przypadku osób
dorosłych dotyczy to także myśli niezwiązanych z daną sytuacją)
i) Często zapomina o codziennych sprawach (np. o obowiązkach domowych, o załatwianiu
spraw; u osób dorosłych: o dzwonieniu, płaceniu rachunków, dotrzymywaniu terminów
spotkań)

2. Nadaktywność i impulsywność: Sześć (lub więcej) spośród wymienionych objawów utrzymuje się
przez min. 6 msc w stopniu, który nie jest spójny z wiekiem rozwojowym i bezpośrednio negatywnie
wpływa na czynności związane z kontaktami międzyludzkimi oraz szkołą/pracą.

W przypadku osób niemal dorosłych i dorosłych (17 lat i wyżej) wymagane jest stwierdzenie
występowania min. 5 objawów.

a) Często wykonuje niespokojne ruchy rękami, stopami albo wierci się na siedzeniu
b) Często wstaje z miejsca w sytuacjach wymagających pozostania na miejscu (np. opuszcza
swoje miejsce w trakcie zajęć lekcyjnych, w biurze itp.)
c) Często przesadnie biega lub wspin asię, gdy jest to niewłaściwe. ( Uwaga: u osób dorosłych
może to się ograniczyć do poczucia niepokoju ruchowego)
d) Często ma trudności ze spokojną zabawą lub wypoczynkiem
e) Często jest w ruchu lub działa ,,jakby miał motorek” (np. jest niezdolny do pozostawania w
bezruchu dłuższy czas, np. w restauracjach, na spotkaniach; jego zachowanie jest odbierane
jako niespokojne, a za tokiem myślenia trudno nadążyć)
f) Często jest przesadnie gadatliwy
g) Często udziela odpowiedzi, zanim zostaną sformułowane pytania (np. kończy zdania innych
osób; nie potrafi czekać na swoją kolej w rozmowie)
h) Często ma trudności z oczekiwaniem na swoją kolej
i) Często przerywa innym lub narzuca się (np. wtrąca się w rozmowy, gry lub inne czynności;
może używać przedmiotów należących do kogoś innego)

B. Niektóre objawy nieuwagi lub nadaktywności-impulsywności występowały przed 12.r.ż.

C. Niektóre objawy nieuwagi lub nadaktywności-impulsywności występują w co najmniej dwóch
kontekstach (np. w domu, w szkole lub w pracy; w obecności przyjaciół; w trakcie innych
aktywności).

D. Istnieją dowody na to, że objawy wpływają lub zmniejszają jakość funkcjonowania społecznego,
szkolnego lub zawodowego

E. Objawy nie występują wyłącznie w przebiegu schizofrenii lub innego zaburzenia psychotycznego i
nie mogą zostać lepiej wyjaśnione występowaniem inne zaburzenia psychicznego (np. zaburzenia
nastroju, zaburzenia lękowe, dysocjacyjne, osobowości, zatrucia substancją lub odstawieniem
substancji)

Objawy ADHD są dość powszechne u dzieci badanych w ośrodkach zdrowia psychicznego - wg DSM
zdradza je 3-7% dzieci w USA, a według ostatniego badania przeprowadzonego w UK jest to nawet
8%.

➢ Nadpobudliwość psychoruchowa jest właściwie najczęściej diagnozowanym objawem

zaburzenia psychicznego u dzieci amerykańskich.

➢ Najwięcej przypadków ADHD diagnozuje się u dzieci przed ukończeniem 8. r.ż. - w

późniejszym okresie częstotliwość występowania tego zaburzenia jest mniejsza, a epizody są
krótsze.

➢ ADHD często współwystępuje z innymi zaburzeniami np. z zaburzeniem

opozycyjno-buntowniczym.

Najnowsze badania wskazują, że jego źródeł można dopatrywać się zarówno w genetyce, jak i w
środowisku społecznym. Ostateczne wnioski odnośnie biologicznych podstaw tego zaburzenia
wymagają jednak potwierdzenia w dalszych badaniach,

W jednym z ostatnich badań wykazano, że narażenie na kontakt z alkoholem w życiu płodowym

może przyczynić się do intensyfikacji problemów dziecka w przypadku ADHD.

OBECNIE : Przyjmuje się, że procesy mózgowe odpowiadają za ekspresję zachowań dziecka, a

badania wskazują, że u dzieci z ADHD i bez ADHD obserwuje się odmienne wzorce EEG. Narazie
jednak nie ustalono, o które procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym chodzi.

Leczenie i efekty

Głównie zaleca się Ritalin (metylofenidat), pochodną amfetaminy.

Amfetaminy mają w przypadku dzieci działanie uspokajające, czyli zupełnie inne niż u dorosłych.

U dzieci z ADHD terapia tego rodzaju substancjami stymulującymi zmniejsza nadmierną ruchliwość i
poprawia koncentrację + zwiększa czujność.
Ritalin może zmniejszać poziom agresji u dzieci z ADHD (Maurizio Fava, 1997).
 Lek ma efekty uboczne: zmniejsza przepływ krwi do mózgu, (może upośledzać procesy
myślowe i pamięć); zaburza produkcję hormonów wzrostu (obniża tempo wzrostu ciała i mózgu
dziecka); wywołuje bezsenność, objawy psychotyczne i wiele niepożądanych skutków.

➢ Ritalin jest skuteczny w krótkoterminowych terapiach ADHD

➢ W użyciu są też nowsze wersje leku - metylofenidat o powolnym uwalnianiu

W ostatnich latach popularne są też trzy inne leki stosowane w leczeniu ADHD.

Pemolina → pozytywnie wpływa na funkcjonowanie dziecka w szkole, poprawiając funkcje

poznawcze, a jednocześnie ma mniej szkodliwych skutków ubocznych

Strattera (atomoksetyna) → łatwo dostępny, zatwierdzony przez amerykańską Agencję

Żywności i Leków środek, który nie jest lekiem psychostymulującym

Zmniejsza on objawy ADHD, choć mechanizm działania nie jest do końca jasny.

Skutki uboczne = osłabienie apetytu, nudności, wymioty, zmęczenie, zgłaszano rozwinięcia się
żółtaczki.

Adderall → chemiczna kombinacja amfetaminy i dekstroamfetaminy (ale badania nie

wykazały przewagi Adderallu nad Ritalinem czy Stratterą)

! Znane są przypadki stosowania Ritalinu jako środka psychoaktywnego, zwłaszcza przez studentów.
Podobieństwo chemiczne Ritalinu do kokainy - niektórzy badacze składają obawy dotyczące leku !

➢ Skutecznym sposobem leczenia dzieci z ADHD jest terapia behawioralna wykorzystująca

pozytywne wzmacnianie i strukturyzowanie zadań i materiału do nauki. Metody behawioralne
w leczeniu ADHD są całkiem skuteczne, ale na krótką metę.

➢ Terapie psychospołeczne też przynoszą dobre efekty w leczeniu ADHD. Sprawdza się w
przypadku dzieci z ADHD o różnym nasileniu, ale najlepsze efekty u osób z zaburzeniem
mało/średnio intensywnym.

Zaburzenie częściej dotyka chłopców niż dziewczynki, objawy są oceniane u obu płci inaczej. U
dziewczynek częściej niż u chłopców problemy z uwagą.

Dziewczynki rzadziej kieruje się na leczenie (Julia Rucklidge, 2010) niż chłopców, mimo że terapia w
przypadku obu płci wydaje się równie skuteczna.

ADHD po okresie dojrzewania

Spora część dzieci z ADHD w późnym wieku młodzieńczym i wczesnej dorosłości doświadcza
dodatkowych problemów psychologicznych, np. jawnie agresywne zachowania lub nadużywa
substancji psychoaktywnych.
 Badania pokazały, że spośród uwzględnionych w próbie badawczej osób, które zgłosiły się na
terapię z powodu nadużywania kokainy, aż 34,6% spełniało w okresie dzieciństwa kryteria
ADHD.
Dziewczynki z ADHD obarczone są większym ryzykiem zachowań antyspołecznych,
nałogów oraz zaburzeń nastroju, lękowych i odżywiania.
Studenci z ADHD mają więcej problemów w pracy niż ich koledzy

2. Zaburzenia niszczycielskie, kontroli impulsów i zachowania

Główną cechą zaburzeń opozycyjno-buntowniczych jak i zaburzenia zachowania są zachowania

agresywne lub antyspołeczne.

➢ Zaburzenie opozycyjno-buntownicze objawia się ok. 8 r.ż.

➢ Zaburzenie zachowania ok. 9 r.ż.
➢ Oba zaburzenia obejmują czyny, które mogą być niezgodne z prawem

ZABURZENIE OPOZYCYJNO-BUNTOWNICZE / zaburzenia niszczycielskie, kontroli

impulsów i zachowania

Zaburzenie dzieli się na trzy podtypy:

1) typ z przewagą drażliwości nastroju
2) typ z przewagą zachowań kłótliwych/buntowniczych
3) typ z przewagą mściwości

Główną cechą zaburzenia jest powtarzający się i utrzymujący przez min. 6 miesięcy wzorzec
zachowań negatywistycznych, buntowniczych, nieposłusznych (opozycyjnych) i wrogich wobec
autorytetów.

Praktycznie wszystkie przypadki zaburzenia zachowania poprzedzone są zaburzeniem

opozycyjno-buntowniczym, ale nie u wszystkich dzieci z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym w
ciągu trzech lat rozwija się zaburzenie zachowania.

ZABURZENIE ZACHOWANIA (conduct disorder)

Uporczywe i powtarzające się naruszanie reguł i niezwracanie uwagi na prawa innych ludzi.
U dzieci obserwuje się: jawna/utajona wrogość, nieposłuszeństwo, agresja fizyczna i werbalna,
mściwość, destrukcyjność.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DSM - 5 (Zaburzenie zachowania)

A. Przewlekły i powtarzający się sposób zachowania, w którym naruszane są podstawowe prawa

innych osób lub ustalone dla danej grupy wiekowej normy społeczne i zasady; objawiające się
występowaniem co najmniej 3 spośród 15 objawów z wymienionych kategorii, utrzymujące się w
okresie 12 msc, z czego co najmniej jeden objaw był obecny w ciągu ostatnich sześciu miesięcy:

Agresja wobec ludzi i zwierząt

Niszczenie własności
 Oszustwa i kradzieże
Poważne naruszenie zasad

B. Zakłócenie zachowania powoduje istotne kliniczne upośledzenie funkcjonowania społecznego,

szkolnego lub zawodowego

C. Pacjent jest w wieku 18 lat lub starszy i nie zostały spełnione kryteria rozpoznania dla
antyspołecznego zaburzenia osobowości

Predyspozycje genetyczne skutkują niskim poziomem inteligencji werbalnej, łagodnymi problemami

neuropsychologicznymi i trudnym temperamentem mogą sprzyjać pojawieniu się zaburzenia
zachowania na wczesnym etapie życia.

Korelacja między zaburzeniem zachowania a osobowością antyspołeczną jest silniejsza w przypadku

dzieci pochodzących z niższych klas społeczno-ekonomicznych.

Dzieci agresywne i niewykazujące umiejętności społecznych są często odrzucane przez swoich

rówieśników, a to może nakręcać spiralę takich kontaktów społecznych z rówieśnikami, które
wzmacniają w dziecku skłonność do zachowań antyspołecznych.

Leczenie

Terapia zaburzeń zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntowniczego skupia się na dysfunkcyjnych

wzorach życia rodzinnego i poszukiwaniu metod zmiany agresywnych, nieprzystosowanych
zachowań dziecka.

Model spójnej rodziny → podejście biorące pod uwagę całą rodzinę. Rodziców dziecka z
zaburzeniami zachowania traktuje się jako osoby, którym brakuje umiejętności rodzicielskich i które
zachowują się niekonsekwentnie, wzmacniając przez to u dziecka niepożądane zachowania.
Dziecko uczy się unikać krytyki ze strony rodziców dzięki eskalacji zachowań negatywnych, co z
kolei wzmaga negatywne reakcje i krytycyzm dorosłych.

3. Zaburzenia lękowe wieku dziecięcego i młodzieńczego

Zaburzenia lękowe częściej dotykają dziewczynki niż chłopców.

Badanie epidemiologiczne wykazało, że 3,3% młodzieży doświadcza napadów paniki.

Zaburzenie separacyjne lękowe → zaburzenie wieku dziecięcego charakteryzujące się nie

realistycznymi obawami, nadmierną wrażliwością, nieśmiałością, nocnymi koszmarami i
chronicznym lękiem

Lęk separacyjny częściej dotyka dziewczynki niż chłopców i intensywność samego zaburzenia
zmienia się w czasie.
 KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DSM - 5 (Separacyjne zaburzenie lękowe)

A. Rozwojowo niewłaściwy i nadmierny lęk lub niepokój dotyczący oddzielenia od osób, do których
dana osoba jest przywiązana, przejawiający się co najmniej 3 z następujących:

a) Powtarzające się cierpienie w sytuacji przewidywanego lub realnego oddzielenia od domu lub
ważnych osób darzonych przywiązaniem
b) Utrwalone i nadmierne zamartwianie się potencjalną utratą osób darzonych przywiązaniem
lub krzywdą, jaka może je doświadczyć, taką jak choroba, uraz, katastrofa lub śmierć
c) Utrwalone i nadmierne zamartwianie się zdarzeniem, które może potencjalnie spowodować
oddzielenie od osób darzonych przywiązanie
d) Utrwalona niechęć lub odmawianie wychodzenia z domu, do szkoły, do pracy itp. z powodu
lęku przed oddzieleniem
e) Utrwalony lub nadmierny lęk lub niechęć do pozostawania samemu lub bez osób darzonych
przywiązaniem w domu lub innych miejscach
f) Utrwalona niechęć lub odmowa zasypiania poza domem lub pod nieobecność osoby darzonej
przywiązaniem
g) Powtarzające się koszmary senne, których treść dotyczy rozdzielenia
h) Powtarzające się skargi na objawy fizyczne (Np. bóle głowy, bóle brzucha, nudności i
wymioty) w sytuacjach realnego lub potencjalnego oddzielenia

B. Lęk, niepokój lub unikanie opisanych sytuacji jest stale i trwa w przypadku dzieci co najmniej 4
tyg i zwykle 6 miesięcy lub dłużej w przypadku osób dorosłych

C. Zakłócenie powoduje znaczące kliniczne cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania społecznego,

szkolnego, zawodowego lub w innym ważnym obszarze

D. Zakłócenia nie można lepiej wyjaśnić występowaniem innego zaburzenia psychicznego, takiego
jak odmowa opuszczania domu jako przejaw nadmiernego oporu będącego objawem zaburzeń
należących do spektrum autyzmu, występowanie urojeń lub omamów dotyczących rozdzielenia jako
objaw zaburzeń psychotycznych, odmowa wychodzenia na zewnątrz bez zaufanego towarzysza jako
objaw agorafobii, obawa o zdrowie ważnych osób lub lęk przed krzywdą w zaburzeniu lękowym
uogólnionym lub przekonanie o bycie chorym jako objaw hipochondrii.

Przyczyny zaburzeń lękowych

Zarówno czynniki genetyczne, społeczne i kulturowe.

Stwierdzono np. zwiększone ryzyko lęku i depresji w populacji imigranckiej młodzieży pochodzenia
latynoskiego.

Takie dzieci często charakteryzują się niezwykle wrażliwą osobowością, która czyni je podatnymi na
negatywne bodźce.

Lęk może pojawić się na skutek przebytej we wczesnym dzieciństwie choroby, wypadku czy straty.

Nadmiernie lękliwe dzieci często modelują zachowania nadopiekuńczych, lękliwych rodziców.

Rodzice obojętni lub zdystansowani, odrzucający dziecko również przyczyniają się do wzmacniania
lęku u dziecka.

Leczenie

Terapie biologiczne: Stawia się diagnozę + przepisane zostają leki zmniejszające nasilenie zaburzeń
lękowych (farmakologiczna terapia - fluoksetyna)

Terapia psychologiczna: pomocne są procedury terapii behawioralnej - trening asertywności +

desensytyzacja mająca na celu redukowanie zachowań lękowych

4. Depresja i zaburzenie afektywne dwubiegunowe u dzieci

Depresja dziecięca : wycofanie, płacz, unikanie kontaktu wzrokowego, skargi na dolegliwości

fizyczne, brak apetytu, czasem zachowania agresywne, w niektórych przypadkach samobójstwo

Badanie z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego wykazało istnienie silnego

pozytywnego związku między głębokością depresji u przedszkolaków a aktywnością prawego jądra
migdałowatego podczas oglądania ludzkich twarzy wyrażających negatywne emocje. (Gaffrey, 2011)

Depresja poniżej 13 r.ż. = 2,8%

13 a 18 r.ż. = 5,6%

Dezorganizujące zaburzenie regulacji nastroju → nazwa jednostki diagnostycznej,

wprowadzona dla dzieci poniżej 18 r.ż., które wykazują uporczywą drażliwość i często nie kontrolują
własnego zachowania

Zaburzenie afektywne dwubiegunowe u dzieci i młodzieży → charakteryzują się silnymi

wahaniami nastroju oraz drażliwością i agresywnością w zachowaniu

Zaburzenie afektywne dwubiegunowe często współwystępuje np. z ADHD.

W zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych obecność objawów manii lub hipomanii. Podczas

epizodu manii osoba wpada w wyraźnie euforyczny, coraz bardziej rosnący nastrój, który przerywany
jest wybuchami irytacji, a nawet agresji.

Zaburzenia depresyjne u dzieci wywoływane są przez podobne czynniki sprawcze, jak

zaburzenia lękowe

Czynniki biologiczne: Dzieci rodziców cierpiących na zaburzenie depresyjne częściej korzystają z

terapii psychologicznych i częściej diagnozuje się u nich różne zaburzenia.

Liczba prób samobójczych wśród dzieci rodziców cierpiących na depresję również jest większa.

! Ważny czynnik biologiczny: zmiany biologiczne zachodzące w życiu płodowym na skutek

spożywania alkoholu przez matkę w trakcie ciąży
Czynniki związane z uczeniem się: Dzieci, które przeżyły stresujące zdarzenie, są podatne na stany
depresyjne zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się myśli samobójczych.

Leczenie

Niektóre badania wykazują, że leki przeciwdepresyjne w przypadku dzieci są pomocne tylko w

niewielkim stopniu.

W niektórych badaniach stwierdzono, że fluoksetyna skutecznie łagodzi objawy depresji, gdy jest
stosowana z terapią poznawczo-behawioralną.

Leki przeciwdepresyjne u dzieci i młodzieży mają skutki uboczne: bóle głowy, mdłości, nerwowość,
bezsenność, napady padaczkowe

Od 7 do 10% młodych ludzi przyznaje się do przynajmniej jednej próby samobójczej

Ważnym aspektem terapii psychologicznej dzieci z depresją, lękiem, zaburzeniami jest
wsparcie emocjonalne

5. Zaburzenia wydalania (zanieczyszcaanie się kałem, moczenie się), sennowłóctwo i tiki

MOCZENIE SIĘ NIESPOWODOWANE STANEM OGÓLNOMEDYCZNYM

moczenie się → nawykowe, mimowolne oddawanie moczu, zwykle nocą, przez dzieci, które z racji
wieku (powyżej 5 lat) powinny już umieć panować nad tym odruchem

pierwotne izolowane moczenie nocne → w sytuacji, gdy dziecko nie nauczyło się trzymać moczu

wtórne moczenie się → gdy dziecko przez przynajmniej rok panowało nad odruchem wydalania
moczu, a później nastąpił regres tej umiejętności

Moczenie się może wynikać z różnych przyczyn organicznych, np. zaburzenia kontroli pęcherza na
poziomie mózgu, dysfunkcji neurologicznej, skutki uboczne zażywanych leków, mała pojemność
pęcherza, słabe zwieracze cewki moczowej.

Przyczyny moczenia się:

1) źle prowadzony trening czystości skutkujący tym, że dziecko nie nabywa umiejętnośći
hamowania odruchu opróżniani pęcherza
2) niedojrzałość związana z problemami emocjonalnymi
3) zaburzone interakcje rodzinne, podtrzymujące lęk i wrogość lub oba
4) stresujące wydarzenia - np. dziecko może moczyć się w nocy, gdy w rodzinie pojawia się
nowe dziecko
 Leczenie moczenia się

Zwykle polega na podawaniu leków, np. imipraminy (lek przeciwdepresyjny).

Podaje się również donosowo desmopresynę - substytut hormonalny powoduje zwiększenie

koncentracji moczu, zmniejsza jego objętość.

Bardzo skuteczne są procedury warunkowania - zastosowano procedurę umieszczania śpiącego

dziecka na macie połączonej z kablem z działającym na baterię alarmem. Dziecko zaczyna wiązać
napięcie pęcherza z budzeniem się.

ZANIECZYSZCZANIE SIĘ KAŁEM

zanieczyszczanie się kałem (enkopreza) → zaburzenie występujące u dzieci, które nie nauczyły się
właściwych nawyków czystości związanych z wypróżnianiem pomimo ukończenia 4 r.ż.

Przeciętny wiek dziecka zanieczyszczającego się kałem to 7 lat, a przedział wiekowy: 4-13 lat.

W badaniu wyszło, że sześć razy więcej chłopców niż dziewczynek miało zdiagnozowane
nietrzymanie stolca.

Wiele dzieci zanieczyszczających się kałem cierpi na zaparcia.

Leczenie tego zaburzenia zachodzi przez podawanie leków i prowadzenie terapii psychologicznej.

SENNOWŁÓCTWO

sennowłóctwo (somnambulizm, lunatykowanie) → zaburzenie, które zwykle pojawia się między

szóstym a dwunastym rokiem życia

Objawy sennowłóctwa: powtarające się epizody opuszczania łózka podczas snu i spacerowania bez
świadomości tego, co się robi, oraz bez pamiętania tego doświadczenia po przebudzeniu.

Problem częściej dotyka dziewczynki niż chłopców.

Dzieci na ogół normalnie zasypiają, ale wstają z łóżka w drugiej lub trzeciej godzinie snu. Podczas
spacerowania somnambulik ma oczy częściowo lub zupełnie otwarte, omija przeszkody, słucha, gdy
się do niego mówi, i zazwyczaj reaguje na polecenia.

Przyczyny sennowłóctwo nie są do końca znane.

TIKI

tiki → uporczywe, występujące sporadyczne drgania lub skurcze mięśni, zwykle ograniczone do
określonej partii tychże mięśni
Obejmują mruganie powiekami, drżenie ust, oblizywanie warg, wzruszanie ramionami, kręcenie
głową, odchrząkiwanie, wydmuchiwanie nosa, wykrzywianie twarzy.
 Tiki zazwyczaj pojawiają się między drugim a czternastym rokiem życia.
Większość ludzi dotkniętych tikami nie wie, że ma tiki, dopóki ktoś im tego nie uświadomi.

Zespół Tourette’a → według DSM-5 zaliczony do zaburzeń ruchowych; zespół skrajnie

silnych tików ruchowych i głosowych

Polega na wykonywaniu niekontrolowanych ruchów głową i wydawaniu przy tym różnych dźwięków,
np. chrząkanie, mlaskanie, skowyczenie, siąkanie nosem, wypowiadanie określonych słów.

Według badania ze Szwecji zespół Tourette’a występuje u około 0,56% dzieci i młodzieży.

Zaburzenie pojawia się przeciętnie w wieku 7 lat, a w większości przypadków rozpoczyna przed
ukończeniem 14 r.ż.

Przyczyny nie są znane, być może Zespół Tourette’a ma podłoże organiczne.

Leczenie

Większość osób cierpiących na zaburzenia tikowe nie poddaje się terapii. Skuteczny jest trening
odwracania nawyków → trening świadomości, trening relaksacyjny, rozwijanie reakcji
niekompatybilnych, terapię poznawczą oraz modyfikację ogólnego stylu działania danej osoby.

6. Zaburzenia neurorozwojowe

Zaburzenia neurorozwojowe należą do grupy poważnie upośledzających stanów, które najtrudniej

zrozumieć i leczyć.

DSM-5 wymienia kilka zaburzeń neurorozwojowych, m.in. zaburzenia należące do spektrum

autyzmu.

ZABURZENIE NALEŻĄCE DO SPEKTRUM AUTYZMU

Jest to zaburzenie rozwojowe obejmujące szereg problematycznych zachowań, w tym deficyty

rozwoju mowy, percepcji i ruchu, upośledzenie umiejętności pojmowania rzeczywistości oraz
niezdolność do funkcjonowania w sytuacjach społecznych.
 KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DSM - 5 (Zaburzenia należące do spektrum autyzmu)

W jednym z badań udowodniono, że zachowania charakterystyczne dla autyzmu, takie jak brak
empatii, niezwracanie uwagi na innych i brak umiejętności naśladowania można zauważyć już u
dziecka 12-miesięcznego.

- Najbardziej typowym objawem jest to, że dziecko wydaje się być jakby zdystansowane od
innych, trzyma się od nich z daleka
- Matki przyznają, że dziecko już od najmłodszych lat nie chciało się przytulać, nigdy nie
wyciągało rączek, by je podnieść, nie patrzył w oczy

Dzieci z autyzmem nie okazują żadnej potrzeby uczucia lub kontaktu z kimkolwiek (deficyt
społeczny). Wykazują pozorną niezdolność do reagowania na ludzi → oznaka braku
zrozumienia reguł społecznych. Poza tym deficyty uwagi, lokalizowania dźwięków z
otoczenia i orientowania się na owe dźwięki.

! Zanieczyszczanie się kałem jest powszechne wśród dzieci z autyzmem !

Dzieci z autyzmem nie potrafią skutecznie uczyć się poprzez naśladowanie.

echolalia → powtarzanie po innych jednego lub kilku słów (uporczywa echolachia występuje u ok.
75% dzideci z autyzmem)
Charakterystyczna dla dzieci z autyzmem jest autostymulacja.
autostymulacja → powtarzające się ruchy, kręcenie się w kółko, kołysanie się

Dzieci z autyzmem często wykazują wyraźne upośledzenie podczas wykonywania zadań

poznawczych i intelektualnych

np. są znacznie gorsze w zadaniach pamięciowych

Wykazują zainteresowanie dziwnymi przedmiotami np. kamienie, włączniki światła, klucze;

następuje silne przywiązanie do tych rzeczy. Dzieci płaczą bądź reagują złością, gdy ktoś
zabierze im ten przedmiot (obsesja na punkcie niezmienności)

Dokładne przyczyny autyzmu nie są znane, ale ważną rolę odgrywa w tym wypadku zaburzenie
istotnych funkcji ośrodkowego układu nerwowego.

Jedno badanie genetyczne potwierdziło, że nawet najmniejsza i rzadka wariancja genetyczna zwiększa
ryzyko powstania zaburzenia ze spektrum autyzmu.

Leczenie

Kiedyś do leczenia dzieci z autyzmem wykorzystywano środki farmakologiczne, jednak okazały się
nieskuteczne. Stosowano leki przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne, środki psychostymulujące.

Żaden z obecnie dostępnych leków nie redukuje objawów autyzmu w stopniu, który jest
satysfakcjonującym by można rozpowszechnić takie leczenie.

Terapia behawioralna: Jest bardzo intensywna, zwykle prowadzona w domu, a nie w klinice czy
szpitalu. Opiera się na wykorzystaniu strategii treningu odróżniania (wzmocnienie), jak i
wzmacniania zależnej awersji (kara). Terapia zazwyczaj uwzględnia też rodziców.

Zazwyczaj długoterminowe efekty leczenia są słabe.

SPECYFICZNE ZABURZENIA UCZENIA SIĘ

zaburzenia uczenia się → grupa zaburzeń odnoszących się do opóźnień rozwojowych, mogą
przejawiać się w obszarze języka, mowy, umiejętności liczenia lub sprawności motorycznej

dysleksja → różnorodne trudności w czytaniu i/lub pisaniu

Osoby dotknięte zaburzeniem mają problemy z rozpoznawaniem słów i czytaniem ze zrozumieniem.

Wiele ma również problemy z ortografią i zapamiętywaniem.

Trudności w uczeniu diagnozuje się znacznie częściej u chłopców niż u dziewczynek.

 Przyczyny zaburzeń uczenia się:

→ Za najczęstszą przyczynę specyficznych zaburzeń uczenia się uznaje się nieznaczne uszkodzenie
ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza niedojrzałość, niedobór lub rozregulowanie funkcji
mózgu
→ Wielu badaczy uważa, że zaburzenia dotyczące języka (np.dysleksja) wynikają z tego, że prawa i
lewa półkula mózgu nie rozwijają się w normalny, asymetryczny sposób
→ Osoby te charakteryzuje niewystarczająca fizjologiczna aktywacja móżdżku
→ Badania z udziałem bliźniąt dostarczyły danych, że znacznie ma również wpływ genów na
zaburzenie liczenia (dyskalkulia)

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA

Charakteryzuje się deficytami ogólnych zdolności umysłowych, tj. rozumowanie, rozwiązywanie

problemów, planowanie, myślenie abstrakcyjne, formułowanie sądów, uczenie się poprzez
zdobywanie formalnej wiedzy i uczenie się przez doświadczenie.

Pierwszą diagnozę niepełnosprawności intelektualnej stawia się najczęściej u dzieci ⅚ letnich, mniej
więcej gdy rozpoczynają edukację szkolną. Najwięcej diagnoz przypada na ok. 15 r.ż.

STOPNIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

1. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim

➢ Zdecydowana większość populacji pacjentów

➢ Jako dorośli prezentują poziom intelektualny porównywalny do poziomu przeciętnego dziecka w
wieku od 8 do 11 lat
➢ Przystosowanie społeczne osób z lekką niepełnosprawnością na ogół odpowiada przystosowaniu
nastolatka, LECZ brakuje typowych dla nastolatka wyobraźni, pomysłowości, zdolności
formułowania sądów
➢ Nie zdradzają oznak patologii mózgu ani innych anomalii fizycznych

Jeśli osoba taka zostanie wystarczająco wcześnie zdiagnozowana i otoczona właściwą opieką → może
przystosować się do życia w społeczeństwie i opanować proste umiejętności
 2. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym

➢ Zazwyczaj są zdolne do przyswojenia umiejętności - przyjmuje się, że będą w stanie przyswoić

rutynowe czynności np. gotowanie
➢ W dorosłym życiu funkcjonują na poziomie intelektualnym przeciętnego dziecka w wieku 4-7 lat
➢ Tempo uczenia się jest bardzo wolne, możliwości rozumienia pojęć bardzo ograniczone
➢ Zwykle takie osoby wyglądają niezdarnie, mają jakieś zauważalne deformacje ciała, słabą
koordynację ruchową
➢ Niektóre osoby o tym stopniu niepełnosprawności zachowują się agresywnie i wrogo

Większość osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym na ogół osiąga

częściową samodzielność w wykonywaniu codziennych czynności, może w jakimś stopniu zarabiać
na swoje utrzymanie.

3. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym

➢ Rozwój motoryczny i werbalny są poważnie opóźnione

➢ Powszechne są defekty sensoryczne i upośledzenia ruchowe

Osoby te są w stanie tylko w ograniczonym stopniu opanować umiejętności związane z zachowaniem

higieny osobistej i z samoobsługą.

Pozostają zależne od opieki innych. Mimo to wiele z nich potrafi do pewnego stopnia skorzystać z
ćwiczeń i nabyć umiejętności do wykonywania prostych czynności.

4. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim

➢ Poważne deficyty zachowań adaptacyjnych

➢ Większość osób nie jest w stanie opanować żadnych umiejętności oprócz tych rzeczywiście
najprostszych
➢ Powszechne są głębokie deformacje fizyczne, patologie ośrodkowego układu nerwowego i
opóźniony wzrost
➢ Często występują napady drgawkowe, autyzm, głuchota i inne anomalie fizyczne

Osoby takie muszą przez całe życie pozostawać pod opieką innych. Z powodu złego stanu zdrowia i
niskiej odporności na choroby żyją niestety dość krótko.

Czynniki sprawcze niepełnosprawności intelektualnej

1. Czynniki genetyczno-chromosomalne

Niepełnosprawność intelektualna zwłaszcza w stopniu lekkim, jest przekazywana w rodzinie.

Czynniki genetyczno-chromosomalne odgrywają istotną rolę w przypadku zespołu Downa i zespołu

łamliwego chromosomu X.
Gen FMR-1 jest odpowiedzialny za zespół łamliwego chromosomu X.

Uszkodzenia genetyczne prowadzące do zmian metabolicznych, mogą później przyczyniać się do

powstawania niepełnosprawności intelektualnych, takich jak autyzm.

Rozpoznawalne defekty genetyczno-chromosomalne związane są z niepełnosprawnością

umiarkowaną do znacznej.

2. Zakażenia i środki toksyczne

Niepełnosprawność może być związana np. z wirusowym zapaleniem mózgu, opryszczką narządów
płciowych.

Jeśli kobieta w ciąży zarazi się kiłą, Hiv czy różyczką, jej dziecko może urodzić się z uszkodzonym
mózgiem.

Oprócz tego, uszkodzenie może być wywołane przez toksyczne substancje: tlenek węgla, ołów.

Rzadko, ale również przez działanie środków immunologicznych - surowica przeciwtężcowa czy
szczepionka na dur brzuszny.

Rzadko - uszkodzenie mózgu wynika z niezgodności krwi między matką a płodem.

3. Uraz fizyczny

Problemy wynikające ze złego ułożenia płodu, inne komplikacje okołoporodowe.

Najczęstszym skutkiem rodzaju urazów okołoporodowych jest krwawienie wewnątrzczaszkowe lub
niedotlenienie.

4. Promieniowanie jonizujące

Promieniowanie może bezpośrednio oddziaływać na zapłodnioną komórkę jajową lub powodować

mutacje genowe w komórkach płciowych jednego/obojgu rodziców.
- wycieki z elektrowni atomowych czy testy broni nuklearnej

5. Niedożywienie i inne czynniki biologiczne

Niedożywienie może wpływać na rozwój umysłowy pośrednio - przez negatywne oddziaływanie na

aktywność dziecka, jego ciekawość i motywację do nauki.

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA O PODŁOŻU ORGANICZNYM

(zespół Downa, fenyloketonuria, anomalie czaszkowe)

Zespół Downa → opisany przez Langdona Downa w 1866 roku, najlepiej rozpoznany stan
kliniczny związany z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną.
➢ występuje u 5,9 na 10 000 osób w ogólnej populacji

➢ Następstwa = nieodwracalne ograniczenia możliwości przetrwania, osiągnięć intelektualnych i

kompetencji w realizacji zadań życiowych + problemy zdrowotne w późniejszym życiu
(zapalenie płuc, infekcje dróg oddechowych)

Dzięki możliwości wykonania u kobiety w ciąży amniopunkcji i pobrania kosmków kosmówki już u
płodu można wykryć obecność dodatkowego materiału genetycznego odpowiedzialnego za zespół
Downa.

→ Trisomia 21 chromosomu powoduje, że osoby te mają 47 zamiast 46 prawidłowych chromosomów

Kliniczny obraz zespołu Downa

❖ Oczy mają kształt migdałowy, skóra na powiekach wydaje się zbyt gruba
❖ Twarz i nos są na ogół płaskie i szerokie
❖ Język może być pobrużdżony i wydaje się zbyt duży
❖ Na tęczówce występują jasne plamki
❖ Szyja i dłonie są krótkie i szerokie, palce krótkie i grube, mały palec wyraźnie zakrzywiony

W 1919 przewidywana długość życia osoby z zespołem Downa wynosiła ok. 9 lat.
Obecnie natomiast dzięki poprawie poziomu opieki medycznej osoby te częściej dożywają dorosłości.

❖ Przyspieszony proces starzenia się, pogarszanie z wiekiem zdolności poznawczych

Osoby z zespołem Downa zwykle są w stanie nauczyć się samoobsługi, akceptowalnych zachowań
społecznych i rutynowych czynności.

Tradycyjnie uważa się, że są one spokojne, łagodne i uczuciowe.

Ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera w przypadku osób z zespołem ok. 40 r.ż. jest bardzo
wysokie.

Ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa wzrasta po ukończeniu kobiety 20 r.ż. Dla 20-letniej
kobiety ryzyko wynosi 1 do 2000, dla 40-letniej 1:50.

Badania pokazują, że im starszy ojciec w momencie poczęcia dziecka, tym większe ryzyko
wystąpienia zespołu Downa u dziecka.

Fenyloketonuria → opóźnienie umysłowe wynikające z tego, że wątroba dziecka nie

produkuje enzymu potrzebnego do rozkładu fenyloalaniny, czyli aminokwasu obecnego w wielu
produktach spożywczych

Dziecko po urodzeniu wygląda normalnie, ale wątroba nie produkuje aminokwasu.

Ta genetyczna wada prowadzi do niepełnosprawności intelektualnej tylko, gdy dziecko spożywa zbyt
duże ilości fenyloalaniny.
 ➢ Prawdopodobieństwo wystąpienia 1 do 12 000

➢ Proces choroby jest odwracalny, ale gdy choroba zostanie wykryta i nie będzie leczona to
ostatecznie dojdzie do uszkodzenia mózgu

➢ Zaburzenie daje o sobie znać między 6 a 12 miesiącem życia

➢ Aby dziecko odziedziczyło Fenyloketonurię - oboje rodzice muszą być nosicielami genu
recesywnego

➢ Pacjentom z tym opóźnieniem zaleca się stosowanie odpowiedniej diety

Objawy

❖ Często pierwszym objawem są syndromy upośledzenia umysłowego

❖ Często brak koordynacji ruchowej i inne problemy neurologiczne spowodowane uszkodzeniem
mózgu
❖ Oczy, skóra i włosy nieleczonych pacjentów są bardzo blade

W krajach rozwiniętych zapobiega się fenyloketonurii stosując rutynowe testy moczu na obecność
kwasu fenylo alaninowego i stosując dietę.

ANOMALIE CZASZKOWE

Makrocefalia → rzadki rodzaj upośledzenia umysłowego cechujący się zwiększeniem

rozmiaru i wagi mózgu, powiększeniem czaszki, uszkodzeniem wzroku, drgawkami i innymi
objawami neurologicznymi wynikającymi z nadmiernego rozrostu komórek glejowych tworzących
strukturę pomocniczą tkanki mózgowej

Mikrocefalia → niepełnosprawność intelektualna wynikająca z nieprawidłowego rozwoju

mózgu i będącego tego konsekwencją niedorozwoju czaszki

Mikrocefalia może być spowodowana np. zakażeniem wewnątrzmacicznym lub naświetlaniem

miednicy w czasie pierwszych miesięcy ciąży. (Hiroshima i Nagasaki - wybuch bomby atomowej)

Zapobieganie mikrocefalii polega na unikaniu zagrożeń i naświetlań w czasie ciąży.

Wodogłowie → stosunkowo rzadkie zaburzenie polegające na gromadzeniu się zbyt dużych

ilości płynu mózgowo-rdzeniowego w czaszce, co prowadzi do zwiększenia jej rozmiarów i
uszkodzeń tkanki mózgowej

➢ Dziecko albo rodzi się z powiększoną czaszką albo czaszka powiększa się tuż po urodzeniu

Objawy

❖ Głównym objawem jest powiększenie się górnej części głowy nieproporcjonalne do twarzy i
reszty ciała

➢ Stopień niepełnosprawności intelektualnej wynikającej z wodogłowia może być różny, od

znacznego do głębokiego
 Edukacja i klasy integracyjne

W przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim → integracja, czyli

staranne planowanie, wykwalifikowane i odpowiednie nastawienie kadry pedagogicznej