Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji

oraz Samorządu Województwa Pomorskiego.

Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska

W NUMERZE:
35 Môłé nié wiedno je piãkné…
Daniél Kalinowsczi, tłóm. Bòżena Ùgòwskô
2 Od redaktora
3 Biôtka ò pamiãc 39 Drzewo Pasierbowe
Maria Pająkowska-Kensik
Dariusz Majkòwsczi
5 Wojtek 40 Marmurowe świadectwa
Kazimierz Ostrowski
Sławina Kosmulska
8 Kaszubiaczek òd Kaszëbczi z wëbiéru 40 Marmùrowé zeswiôdczënë
Tłóm. Danuta Pioch
Z Editą Jankòwską-Germek gôdô Matéùsz Bùllmann
42 Szlachama jednégò rëbôka
10 Nie jedzemë na dwùch minutach Tómk Fópka
Z Rafałã Rómpcą gôdô Tomôsz Fópka 43 Znóné sztëczczi pò kaszëbskù
12 Z jednégò piekła w drëdżé bc
Z Władisławã Fòrmelą gôdô Eùgeniusz Prëczkòwsczi 44 Żona leśniczego (część 1)
Maya Gielniak
14 Z dziejów ZHP w Hufcu Kartuzy (część 2)
hm. Zbigniew Satke
46 Zniszczona pamięć
Sławomir Lewandowski
17 Dostępna tylko wirtualnie (część 2)
Tomasz Rembalski
48 XXVIII Spływ Kajakowy Śladami Remusa
19 Działo się w maju 49 Z drugiej ręki
20 Derdowski w Toruniu 50 Historiô zamklô w lësce
Matéùsz Bùllmann
Roman Robaczewski
21 Przemiana w miasto (część 2) 51 Bòżi Słëga i Lës Pùstini
Jerzi Nacel
Bogusław Breza
23 Za zasłoną skał (część 10) 51 Nie da ci Łojciec ni Matka...
Zyta Wejer
Jacek Borkowicz
24 Pelplińska przystań ks. Pasierba 52 Kaszubski Góral
Leszek Schmidtke
Bogdan Wiśniewski
27 Przywracanie Kaszubom Gdańska 54 Lektury
Monika Banaszak 58 Jiwrë z rena abò co widzy szkólny
przed zwónkã
29 Czëtelë dokôz Majkòwsczégò Ana Glëszczińskô
Red.
59 Repertuar Polskiej Filharmonii Bałtyckiej
30 Kùńc swiata z tima Majama w Gdańsku
Hinzów Jurk
60 W dobrim placu i ò dobrim czasu...
31 Żëcé zawdzãcziwôł Kaszëbsczi Królewi Karolëna Serkòwskô
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
61 Wiérztë. Jón Drzéżdżón
32 Szlak prawie bez turystów
Marta Szagżdowicz 62 Klëka
67 Mëza spòd wòza
33 Ùczba 22. Mëma z tatkã Tómk Fópka
Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch
68 Roczi 3
I–VIII Najô Ùczba Rómk Drzéżdżónk

POMERANIA MÔJ 2013

 Od redaktora
Królestwo za Dzieło! Takie przez wielkie „D”, którego
domagał się podczas gdyńskiej debaty zorganizowa-
nej z okazji 50-lecia „Pomeranii” prof. Daniel Kalinowski
(referat wygłoszony przez niego podczas tego wydarze- ADRES REDAKCJI
nia publikujemy w tym numerze). Kaszubska literatura 80-837 Gdańsk
rzeczywiście potrzebuje więcej „Remùsów”, „Twarzów ul. Straganiarska 20–23
tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31
Smãtka” czë „Chmùrników”. Niestety, rzadko takie dzieła e-mail: red.pomerania@wp.pl
rodzą się z niczego. Potrzeba wielu prób, często słab-
szych tekstów, żeby dojrzeć i stworzyć swoje opus vitae. REDAKTOR NACZELNY
Dariusz Majkowski
Przez 13 lat okazją do takiego próbowania się z lite-
racką prozą był dla piszących po kaszubsku wejherowski Konkurs im. Jana ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.
Drzeżdżona. Pięć ostatnich lat, podczas których był on zawieszony, z pewnoś- Bogumiła Cirocka
cią nie przysłużyło się zwłaszcza młodym autorom. Konkurs im. Drzeżdżona ZESPÓŁ REDAKCYJNY
był bowiem okazją dla stawiających pierwsze kroki w pisaniu po kaszubsku, (WSPÓŁPRACOWNICY)
aby się sprawdzić i zmierzyć z mistrzami, którzy od lat publikują książki, re- Danuta Pioch (Najô Ùczba)
Karolina Serkowska
portaże, artykuły… Profesjonalni jurorzy, podsumowując przysłane prace, Maciej Stanke (redaktor techniczny)
zwracali uwagę na błędy, naprowadzali na nowe możliwości i pomagali się
rozwijać. Bez takiej konstruktywnej krytyki trudno liczyć na Dzieło. KOLEGIUM REDAKCYJNE
Edmund Szczesiak
Dlatego w roku jubileuszu „Pomeranii” wspólnie z Muzeum Piśmiennictwa (przewodniczący kolegium)
i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie przywracamy do życia ka- Andrzej Busler
szubskojęzyczną część tego konkursu. Liczymy, że dzięki temu zyska także Roman Drzeżdżon
Piotr Dziekanowski
nasz miesięcznik, który potrzebuje dobrych autorów tworzących w „rodny Aleksander Gosk
mòwie”. Do udziału zapraszamy nie tylko twórców początkujących, ale też Wiktor Pepliński
bardziej doświadczonych. Pokażcie, jak piękne teksty można pisać po ka- Tomasz Żuroch-Piechowski
szubsku! Wasz udział w tegorocznym XIV Konkursie Prozatorskim im. Drzeż- TŁUMACZENIA
dżona będzie pięknym prezentem dla „Pomeranii” z okazji jej 50-lecia. NA JĘZYK KASZUBSKI
Oczywiście dla najlepszych przewidujemy atrakcyjne nagrody. Szczegóły Dariusz Majkowski
Danuta Pioch
znajdziecie w naszym miesięczniku, a także na oficjalnych stronach Zrzesze- Karolina Serkowska
nia Kaszubsko-Pomorskiego i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-- Bożena Ugowska
-Pomorskiej w Wejherowie.
NA OKŁADCE
Dariusz Majkowski fot. z archiwum zespołu FUCUS

WYDAWCA
Zarząd Główny
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
Zaprenumeruj nasze pismo na 2013 rok – otrzymasz ciekawą książkę. 80-837 Gdańsk
ul. Straganiarska 20–23
Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumera-
DRUK
ty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Firma Fotograficzno-Poligraficzna AGNI
Zbigniew Rogalski
Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2013 roku otrzymają jed-
ną z atrakcyjnych książek. Listę pozycji do wyboru prezentowaliśmy w styczniowym numerze na
stronie 8, można ją także znaleźć na stronie internetowej www. miesiecznikpomerania.pl. Książki Redakcja zastrzega sobie prawo
wyślemy we wrześniu 2013 roku. skracania i redagowania artykułów
oraz zmiany tytułów.
Aby zamówić roczną prenumeratę, należy Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim,
• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska zgodną z obowiązującymi zasadami,
20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres odpowiadają autorzy i tłumacze.
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: wydawnictwo@kaszubi.pl
Redakcja nie ponosi odpowiedzialności
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio za treść ogłoszeń i reklam.
na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail:
prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 Wszystkie materiały objęte są
– czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. prawem autorskim.

2 POMERANIA MAJ 2013

 Biôtka ò pamiãc
Deja zbùdowaniô na hélsczim cyplu Kòpca Kaszëbów ùrodza sã w 2004 r. Miôł to bëc pòmnik,
chtëren pòkôże mieszkańcóm i turistóm, że Hél je kaszëbsczim miastã, a równoczasno parłãczëc
Kaszëbów ze wszëtczich strón najégò regionu.

D A R I U S Z M A J KÒ W S C Z I

Hél – pòczątk Kaszub.

Wëzdrzatk z wieżë Mùzeùm Rëbaczeniô

POMERANIA MÔJ 2013

Z NORDË

Zaczãło sã òb czas szpacéru

Tak pò prôwdze pierszi rôz ò Kòpcu jô
gôdôł z mòjim drëchã Zbigòrzã Chmarukã
òb czas wanodżi sztrądã mòrza z Juratë
do Hélu. Jesmë kôrbilë ò historii i mëslelë
nad tim, jak ùpamiãtnic môlowëch Ka-
szëbów – tłomaczi Tadéùsz Mùża, nô-
leżnik Przédny Radzëznë Kaszëbskò-
Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i czerownik
hélsczégò Mùzeùm Rëbaczeniô [Muzeum
Rybołówstwa].
Projekt Kòpca przërëchtowôł Bruno
Wandtke, sopòcczi architekt zakòchóny
w Hélsczim Półòstrowie.
Naszã ùdbã jesmë òbgôdelë z bùrmés-
trã Mirosławã Wądołowsczim, chtërnémù
baro to sã widzało. Równak òd samégò
zôczątkù nie felowało problemów. Cypel,
gdze miôł stanąc pòmnik, béł wnenczas
wòjskòwim terenã. Nie bëło niżódnëch
geòdezyjnëch kôrtów, gruńt w dzélu
słëchôł Mòrsczémù Ùrzãdowi, a w dzélu
Państwòwim Lasóm. To òznôczało wiele
Tadéùsz Mùża w placu, gdze mô stanąc Kòpc Kaszëbów
cãżczich rozmòwów, ale wszëtkò bëło ju
na dobri drodze – gôdô Tadéùsz Mùża.
Miastowô Radzëzna przez pôrã lat nizacjama, co chronią nôtërã. W tim placu Kòpca chcemë parłãczëc całi región – gôdô
zagwësniwała w bùdżece strzódczi na ni ma tak pò prôwdze czegò bronic, bò je Tadéùsz Mùża.
bùdowã Kòpca, ale nie ùdało sã gò wë- to zemia wëdzartô mòrzu i są tam leno ka- Dlô Zrzeszeniô ùdba bùdowë
bùdowac. Na zôwadze stanãła òsoblë- miénie a zrefùlowóny mòrsczi piôsk. Tim taczégò pòmnika w Hélu òd zôczątkù
wie Nôtëra 2000 – program òchrónë razã zdrzã na sprawã Kòpca z òptimizmã bëła czims wôrtnym. Pòpiérôł jã ùszłi
nôtërny spôdkòwiznë Eùropë. Mô òn – dodôwô wasta Tadéùsz. przédnik KPZ Artur Jabłońsczi. Dzysô
chronic gatënczi zagrożoné wëdżi- Bùrméster Hélu Mirosłôw Wądo- téż w ji zjiscenim pòmôgają władze
niãcym na całim najim kòntineńce. Pò łowsczi rôd wrócył do projektu bùdowë Zrzeszeniô. Hél je dlô nas baro wôżnym
przëstąpienim do niegò Pòlsczi òkôzało tegò òsoblëwégò pòmnika. Warają jesz môlã, bò rok w rok przëjéżdżają tuwò
sã, że nowé przepisë nie pòzwòliwają gôdczi z Mòrsczim Ùrzãdã i z pùcczim turiscë z całi Pòlsczi, a nawetka Eùropë.
na bùdowã pòmnika na cyplu. starostwã. Wôżné, żebë wszelejaczé Jima wcyg mùszimë przëpòminac, że
fòrmalnoscë skùńczëc jak nôchùdzy, pòbrzég Bôłtu, snôżi sztrąd na całim
Biôtka ò plac pòkądka na cyplu nalôżają sã cãżczé Hélsczim Półòstrowie, je dzélã Kaszub.
Jem mëslôł, że to ju kùńc tegò projek- maszinë słëchającé firmie, jakô dobëła Jeżlë ùdô sã pòstawic taczi pòmnik na cy-
tu, równak czedë w gòdnikù 2010 r. ùmarł ùtrôp (pòl. przetarg) na òdnowienié plu w Hélu, lëdze przechôdający kòl Kòpca,
architekt Bruno Wandtke, pòmëslôł jem sztrądu. Dzãka temù kòszt bùdowë bãdą mielë materialny znak ti prôwdë
nad jegò grobã, że zrobiã wszëtkò, co Kòpca bë béł wiele mniészi i ju tegò – pòdczorchiwô dzysdniowi przédnik
mòżlëwé, żebë doprowadzëc tã sprawã lata tësące turistów mògłëbë sã doznac Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi.
do kùńca – wspòminô Tadéùsz Mùża. ò kaszëbsczi historii Hélu. Lëdzy, co mdą òbzérelë nen dokôz
Jeżlë pòmnik miôł stanąc, to mùszebnô kaszëbskòscë „pòczątkù Pòlsczi”, mést
bëła pòzmiana lokalizacji. Leżnosc do Pòczątk, nié kùńc… nie zafelëje, bò mô sã òn nalôżac kòl
wróceniô do sprawë Kòpca pòjawiła sã, Do bùdowë Kòpca òstóną wëzwës- samégò mòrza (môłégò). Stądka dô sã
czedë Mòrsczi Ùrząd za eùropejsczé dët- kóné stolemné kamë przëwiozłé m.jin. widzec Gdiniã, a krótkò Kòpca bãdą
czi wzął sã za zmòcniwanié sztrądu na z Mrzezëna. Jegò wiżawã mô dochadac wiôldżé hélsczé kanónë.
hélsczim cyplu. Wòda znikwiła w tim do 3–4 métrów. Naléze sã na nim nôd- Chcemë miec nôdzejã, że nick tim
placu pôrãdzesąt métrów brzegòwi pis: Kopiec Kaszubów. Niżi półmétrowi razã nie zôwadzy w bùdowie i òkróm
lënii, w zagrôżbie zatopieniô bëłë m.jin. céchùnk kaszëbsczégò grifa z metalu. Mùzeùm Rëbaczeniô, jaczé przëbôcziwô
kanónë broniącé Hélu w 1939 r. Na Pòd tim wizerënkã słowa: Hel początek ò Kaszëbach, co òd lat latecznëch miesz-
skùtk „biôtczi z Bôłtã” ùdało sã dostac Polski. Nie widzy sã nama, czedë chtos kelë w Hélu, doczekómë sã pòstãpnégò
nazôd përznã zemi i tam prawie hélsczi gôdô, że tuwò je kùńc Kaszub i Pòlsczi. dokazu bëtnoscë najich lëdzy na kùńcu
zrzeszeńcë widzą plac na kaszëbsczi ka- Tuwò sã wszëtkò zaczinô, dlôte taczi nôd- (przeprôszóm: pòczątkù!) Hélsczégò
mianny pòmnik. pis chcemë dac na jednym z kamów. A na Półòstrowù.
Zdôwô mie sã, że tim razã nie bãdze drëdżim òstóną wëpisóné wszëtczé partë
wiôldżich sztridów z niżódnyma òrga- Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, bò kòl Òdj. D.M.

4 POMERANIA MAJ 2013

WOJTEK
SŁAWINA KOSMULSKA
W domu mówiliśmy o nim po prostu Wojtek. Nikt inny o tym imieniu nie był dla nas ważny, więc
nie trzeba było dopowiadać. Tak nazywaliśmy go w domu moich rodziców, w rozmowach z Oj-
cem – Lechem Bądkowskim, i tak samo w moim domu, wśród moich dzieci.
Łączyła nas niezdefiniowana więź
Wojtka Kiedrowskiego poznałam,
jeśli dobrze pamiętam, na zebraniu Po-
moranii w 1973 roku. Było to pierwsze
zebranie, w którym uczestniczyłam,
a równocześnie ważne z powodu te-
matu, któremu zostało poświęcone.
Na zebraniu poruszana była sprawa
nadania Medalu Stolema Ferdinandowi
Neureiterowi przez klub Pomorania.
Sprawa była trudna i kontrowersyjna,
ponieważ prof. Andrzej Bukowski za-
protestował przeciwko temu wyróżnie-
niu i jako członek PZPR poszedł z tym
do Komitetu Wojewódzkiego. Prezes
Pomoranii i jego zastępca, a także pre-
zes Zrzeszenia uważali, że trzeba się
wycofać z nadania nagrody. Pomorań-
cy byli zdezorientowani. Jako jedyny
przeciwny wycofaniu się był Wojtek.
To mi się bardzo podobało. Po powrocie
POMERANIA MÔJ 2013
do domu opowiedziałam to Ojcu. Opo-
wiedziałam z uznaniem. Ojciec chyba
mu to powtórzył, bo po wielu latach
Wojtek coś o tym napomknął, ale nie
ciągnęliśmy tematu. Jednak od tamtej
pory łączyła nas jakaś niezdefiniowana
więź, stosunki bliskie przyjaźni.
Wówczas studiowałam na Politech-
nice Gdańskiej Budownictwo Lądowe,
Wojtek skończył Budownictwo Wodne,
a więc wydział pokrewny. W czasach,
kiedy byłam prezeską Pomoranii, spo-
tykaliśmy się na niwie zrzeszeniowej,
ale też czasami bardziej prywatnie.
Pamiętam, że kiedyś przyniósł mi
unikatowe podręczniki z budowni-
ctwa ogólnego, twierdząc, że już ich
nie potrzebuje, był kilkanaście lat ode
mnie starszy. Podarował mi je, a ja
często z nich korzystałam. Mam je do
dzisiaj.
Wręczenie Lechowi Bądkowskiemu
Pieczęci Świętopełka Wielkiego przez
przedstawicieli ZKP, od lewej:
Lech Bądkowski, Wojciech Kiedrowski,
Józef Borzyszkowski.
Fot. Sławomir Kosmulski
Dbał o pamięć o moim Ojcu
Wojtek przyjaźnił się z moim Oj-
cem. Często się spotykali. Ja, po skoń-
czeniu studiów, wyszłam za mąż, uro-
dziłam syna, potem córkę. Kontakty
z Wojtkiem się rozluźniły, chociaż spo-
tykałam Go w moim domu rodzinnym
na Długiej, kiedy przychodził do Ojca
w czasie jego choroby. Pamiętam też
dzień, gdy w 1982 roku, jako przed-
stawiciel Zrzeszenia (wraz z kilkoma
innymi osobami) wręczał Ojcu ważne
odznaczenie – Pieczęć Świętopełka
Wielkiego. Działo się to w mieszkaniu
na Długiej, bo Ojciec już był bardzo
chory i z domu nie wychodził.
Kilkanaście lat po śmierci Ojca Woj-
tek oświadczył mi, że będzie wydawał
Ojca książki. Wpadał do mnie do pra-
cy, do Biura Projektów na Żytniej. To
było już po tym, kiedy przestał być
5
WSPOMNIENIA
dyrektorem swojego przedsiębior-
stwa. Niewiele mówił o sobie, w ogóle
był raczej małomówny i nie okazywał
emocji. Działał.
Oczywiście cieszyłam się, że jest
ktoś, kto chce wydawać książki Ojca.
Nie chodziło mi o honoraria, bo w tym
wypadku raczej należało dołożyć do
interesu. Chodziło mi o to, żeby pa-
mięć o Ojcu nie zanikła. O to samo
chodziło Wojtkowi. W 1997 roku wy-
dał Pieśń o miłosnym wieńcu. Trochę się
sprzedało, ale sporo zostało w garażu
Wojtka w Brzeźnie. Potem uznaliśmy,
że zbiór opowiadań Bitwa trwa powi-
nien być hitem na rynku. Niestety hi-
tem nie był, ale sprzedaje się do dzisiaj.
Ani Wojtek, ani ja nie zrażaliśmy się.
Oficyna Czec wydawała kolejne pozy-
cje, z moimi dotacjami lub bez nich.
Najbardziej zaangażowaliśmy się
wspólnie w wydanie koresponden-
cji Ojca z Maciejem Słomczyńskim
w opracowaniu mojej córki Miłosła-
wy Jak Bądkowski ze Słomczyńskim…
Literackie listy z pieprzem, w skrócie
Listy z pieprzem. Miłka i ja bywały-
śmy wówczas w domu Wojtka i Reni
Kiedrowskich, w Brzeźnie. Książka ta
bardzo nas cieszyła, bo listy obu pisa-
rzy są przezabawne i pokazują kolory
i obrazy czasów, które dzisiaj są już hi-
storią. To był rok 2008, poprzedzający
rok poświęcony Ojcu przez Zrzeszenie
Kaszubsko-Pomorskie i przez Senat
RP. W tym samym czasie Zrzeszenie
wybiło medal poświęcony Ojcu, za-
projektowany przez Wawrzyńca Sam-
pa. W projekcie dotyczącym medalu
Wojtek też brał czynny udział. Wybie-
raliśmy zdjęcia z jego albumów, oglą-
daliśmy projekty rewersu i awersu
medalu. Spotkania, również z udzia-
łem ówczesnego prezesa oddziału
gdańskiego ZKP Tomasza Szymań-
skiego, odbywały się na ogół w domu
Kiedrowskich w Brzeźnie.
Był inwigilowany przez SB
W międzyczasie, to jest w latach
2003 i 2004, zaangażowałam się
w zbieranie materiałów o Ojcu w In-
stytucie Pamięci Narodowej. Materiały
te były potrzebne przede wszystkim do
filmu „Kryptonim Inspirator” wypro-
dukowanego przez Marię Mrozińską
i wyreżyserowanego przez Henrykę
Dobosz. No więc wykopałam w archi-
wach mnóstwo papierów i okazało się,
6 POMERANIA MAJ 2013
Otwarcie wystawy poświęconej Lechowi Bądkowskiemu w gdańskim klubie Plama.
Od lewej (stoją przodem lub bokiem): Barnim Kosmulski (syn Sławiny), Sławina Kosmulska,
Wojciech Kiedrowski i Ryszard Ciemiński. Fot. Leonard Szmaglik (z archiwum Autorki)
że jest tam materiał również dotyczący
Wojtka. Jako osoba blisko współpracu-
jąca z Ojcem, Wojtek był silnie inwigi-
lowany przez SB. Powiedziałam o tym
Wojtkowi i wykonałam dla Niego ksero-
kopie tych dokumentów, które mówiły
o nim. Czy jakoś to wykorzystał – nie
wiem. Był nimi bardzo zainteresowa-
ny, jednak sam nie chciał wystąpić do
IPN. W dokumentach SB Wojtek jako
figurant ma swój kryptonim, nazwali
go „Gryf”. Trzeba przyznać, że SB mia-
ła talent do nadawania kryptonimów.
W papierach poświęconych Wojtkowi
SB napisała: „W latach sześćdziesiątych
w/w podejrzany był o organizowanie
nielegalnych zebrań, jak również do-
puszczał się szkalowania władz partyj-
nych i państwowych PRL oraz stosun-
ków w niej panujących. (…) W trakcie
wydarzeń grudniowych i w pierwszym
okresie po zajściach figurant był uczest-
nikiem zebrań młodych działaczy ka-
szubskich odbywanych z inspiracji Le-
cha Bądkowskiego w jego mieszkaniu,
na których w trakcie dyskusji na tematy
polityczne szkalowano ustrój i politykę
partii. Kiedrowski jak większość działa-
czy kaszubskich występował z pogląda-
mi o rzekomym dyskryminowaniu oby-
wateli PRL wywodzących się z Kaszub
i Pomorza na odcinku życia społecznego
i zawodowego ”. I dalej w tym duchu.
Czasem mnie zaskakiwał...
2009 rok był bardzo bogaty w wy-
darzenia, przynajmniej dla mnie. Był
to bowiem rok, w którym otwarto wy-
stawę „Autorytety – Lech Bądkowski”
w Senacie RP. W tym czasie zbliżyłam
się do Zrzeszenia i zaangażowałam we
własną kampanię na rzecz jego wielo-
podmiotowości. Napisałam list otwar-
ty do prezesa ZKP Artura Jabłońskiego
z apelem, żeby nie ograniczać Zrzesze-
nia tylko do kaszubskości. Z moim po-
sunięciem wiązały się różne reperkusje.
Najbardziej zdziwiło mnie i zaskoczyło,
kiedy Wojtek mnie za ten list skrytyko-
wał. Zrobił to delikatnie, ale widać było,
że ma mi za złe. To była jedyna rzecz,
jaka nas poróżniła, ale wybaczyłam mu
to prędko.
Wojtek bywał w naszym domu
w Osowej. Czasem umawiał się, cza-
sem przyjeżdżał bez zapowiedzi. Kiedy
już mieszkali z Renią w Kartuzach, wi-
zyty te były trochę rzadsze. Zaskoczył
mnie kiedyś, przywożąc Życie i przygo-
dy Remusa w wydaniu dwujęzycznym,
opublikowanym przez Wydawnictwo
Region i Oficynę Czec. A ja wcale nie
wiedziałam, że takie wydanie się szy-
kuje. Były to pierwsze egzemplarze,
książki jeszcze nie było w księgar-
niach. I znowu niespodzianka.
Od śmierci Wojtka minęło półtora
roku, niebawem będą dwa lata, a ja
ciągle nie przyzwyczaiłam się do my-
śli, że jego nie ma. Mam takie uczucie,
że widzę go na ulicy, kiedy jakaś syl-
wetka mi go przypomina.
Gdańsk 11.12.2012 r.
 KARTUZY – PERŁA KASZUB

POMERANIA MÔJ 2013 7

KASZËBSCZÉ PÒDJIMIZNË

Kaszubiaczek
òd Kaszëbczi z wëbiéru
Z Editą Jankòwską-Germek gôdómë ò nôwim zorce zabôwków dlô dzecy (ë nié leno dlô nich),
a téż ò ji dochôdanim do miłotë najégò regionu.

Jakno môłô Editka na gwës jes miała

swòjã ùlubioną przëtulankã…

Jak kôżdé dzéckò – jo, jô mia. Równak

nie bëła to bôjkòwò farwnô zabôwka,
a zwëczajny pluszowi miedzwiédzk,
do tegò wëbrakòwóny, bò blós z jed-
nym òkã. Jô gò nosëła wszãdze ze sobą
ë jednégò dnia òbczas zabawë je stracył.
Nimò to béł kòchóny – taczi mój ë jediny
w swòjim zorce.

Taczé wspòmnienia stoją kòl spòdlégò

ùdbë na „kaszubiaczka” i „poduszacz-
ka”?

Jô sã nigdë nad tim nie zastanôwia, ale

to pëtanié pòzwôlô mie òdkrëc, że chë-
ba w dzélu tak je. Mëszlã, że dzecny
czas to brëkòwnota mitkòscë, przëtu-
leniô ë pòczëcô bezpiekù. To dôwają
nama doch téż ùkòchóné przëtulanczi.
Téż w dozdrzeniałim żëcym. Z jedny
starnë jesmë pòùkłôdóny, a z drëdżi tak
jak dzecë – spòntaniczny ë bezbronny.
Jaczis part dzecka całi czas w nas je.
Kòl niechtërnëch mni, kòl jinëch wicy.
Mëszlã, że kòl mie je jegò wiele…
(smiéch).

To dało brzôd w sparłãczenim z twòji-

ma zainteresowaniama…

Wzérającë na rzeczë, jaczima jô sã zaji-

mała do terô, mëszlã, że móm dosc tëli za-
interesowaniów. Flot sã ùczã ë starajã
sã wëzwëskiwac to, czej przińdze spò-
sobnosc. Mëszlã téż, że w naszich cza-
sach mùsz je pòdjimac wëzwania, na-
wetka czej czasã towarzi temù stres
ë zdôwô sã nama, że nick z tegò nie wiń-
dze. Mùsz je kòrzëstac z leżnosców ë sã
ùczëc, bò czë mòżna jinaczi? Ùczimë sã
òd dzecka do kùńca żëcô. A czej czëjemë
w se wiele dzecka, dochôdô do tegò chãc
ë chùtkòsc. Bëlny mix – mòże z tegò
wińc cos pò prôwdze cekawégò.
Wiém, że nié pòchôdôsz z Kaszub, ale
dobrze gôdôsz pò kaszëbskù, dolma-
czisz na kaszëbsczi ë „czëjesz nasz re-
gión”. Jak wëzdrza stegna do tegò?
Òdj. z archiwùm Editë Jankòwsczi-Germek
Zgôdzô sã, nie pòchôdajã z Kaszub. Mój
rodzynny gard to Kwidzyn na Pòwislu
– ale to doch wnetka jak Kaszëbë
(smiéch). Kaszëbë pòznôwajã òd 11 lat,
czej jô przecygnãła do Rëmi. Na zaczątkù
bëło drãgò, bò jô nie rozmia ti kaszëbsczi
apartnoscë. Kaszëbë bëłë përznã egzo-
ticzné. Dochòda jesz sprawa jãzëka – pò

8 POMERANIA MAJ 2013


prôwdze jô bëła nerwés, czej jem nie roz-
mia, co do mie gôdają, a kaszëbsczi jem
czëła dosc czãsto. I tak jô zaczãła sã inte-
resowac regionã. Na zaczątkù jô òbzéra
programa „Rodnô Zemia”, słëchała Radio
Kaszëbë. Czej jem sã dowiedza, że mòżna
sã zapisac na kùrs kaszëbsczégò jãzëka,
tej jô sã długò nie namiszla. Pierszi
kùrs jô skùńczëła w Gdini, a drëdżi we
Gduńskù. I tedë prawie Kaszëbë czësto
mie wcygnãłë. Jô zaczãła czëtac ksążczi,
cządnik „Pomerania”, pòézjã, prôce ò hi-
storie. Òb lato z całą familią zrobilë jesmë
wanogã pò Kaszëbach, chtërna warała
dwa tidzenie, żebë bëc procëm słowóm
„cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta”. Póz-
ni bëł egzamin w KPZ, pò chtërnym òb
2 lata jô ùczëła kaszëbsczégò. Jesz pózni
jô robiła w Radio Kaszëbë ë kaszëbsczi
telewizje CSBTV.
Mëszlã, że czëjesz sã ju prôwdzëwą
Kaszëbką, skòrno môsz chãc ë ùdbë na
promòwanié ti naszi kùlturë.
Prôwdzëwą nié, ale mògã ò se rzeknąc,
że jem Kaszëbką z wëbiéru. Całi czas
móm swiądã, że jesz za mało wiém
ò tim regionie. Ceszi mie równak to,
że Kaszëbi, westrzód chtërnëch jô sã
òbrôcóm, mają mie zaakceptowóné.
Òstatno jô czëła òd jednégò ùwôżónégò,
szónowónégò Kaszëbë baro miłé zdanié:
„Të gôdôsz pò naszémù, żëjesz kòl nas
i robisz dlô naszi kùlturë, to të jes nasza”.
To zòbòwiązëje.
Chcemë przińc nazôd do kaszubiaczka.
Kaszubiaczek to przede wszëtczim
farwë Kaszub – tak promùjã gò na swòji
starnie internetowi. Móm so ùdbóné, że
kaszubiaczek mdze czims nowim, ceka-
wim, przëtulnym, farwnym ë wiesołim.
Jô chcã, żebë prawie na nen ôrt Kaszëbë
sã nama kòjarzëłë – jakno môl fùl
farwów ë ùsmiéchù, bò dlô mie Kaszëbë
taczé są. Ni mòżna tu nie ùzdrzec redo-
të żëcégò (Kaszëbi są redotny ë cwiar-
di, nimò procëmnotów kawlów ë hi-
storie). Taczi téż mô bëc kaszubiaczek
– pòkazëwac tã redotã bëcô Kaszëbą.
Òkróm tegò jegò zadanim je pòkôzanié
sztôłtów, chtërne są znankòwné dlô
kaszëbsczégò wësziwkù, dlôte w mòji
kòlekcje nalôżô sã Tëlpón, Zwónk, Ka-
szëbsczé Serce, Pszczoła czë Półmiesądz.
Tak kaszubiaczek spełniwô téż ùczbòwą
rolã.
POMERANIA MÔJ 2013
Jaczi je òdbiér ti ùdbë? Co gôdają lëdze?
Jô wiém, że jes promòwa sã ju w me-
diach, môsz wzãté ùdzél w kònkùrsu…
Kaszubiaczek baro sã widzy i niech tak
òstónie (smiéch). Starajã sã pòkazac gò
jak nôszerzi, stądka promòcjô w Radio
Kaszëbë. Kaszubiaczek pòjôwiô sã w in-
ternece. Je jegò widzec kòle wszelejaczich
wëdarzeniów: béł òb czas kònkùrsu
Rodnô Mòwa w Rëmi ë w Stãżëcë, na IV
Kaszëbsczim Festiwalu Pòlsczich ë Swia-
towëch Przebòjów w Lëpińcach, a ju
18 maja pòjawi sã òb czas Kaszëbsczi
Wanodżi, to je sztudencczi imprezë na
òrientacjã. Kònkùrs pò prôwdze trafił
sã jeden – na projekt maskòtczi gminë
Wejrowò. Mòja Kaszëbskô Kòstka zajãła
drëdżi plac.
Jak twòje produktë widzą sã nôwôżnié-
szim òdbiércóm, dzôtkóm?
To mòje dzecë są pierszima, a mùszã
rzeknąc dosc kriticznyma recenzentama
mòjich ùdbów. Òd swòjich dzecy ùczã sã
nôwicy, òne pòkazëją mie ôrt wzéraniô
na swiat, a tim samim wskôzëją czerënk
dzejaniégò. Wiele z projektów bëło zmie-
nionëch pò „głãbòczi analize” mòjich
dzôtków.
Ale chcemë téż pamiãtac, że kaszubia-
czek nie je blós dlô nômłodszich.
Òn sã sprôwdzy doma, ale nié blós. Mësz-
lã, że mòje wërobë mògą bëc dobrą
promòcją regionu pòza nim. Mòżna na
przëmiar kaszubiaczka traktowac jakò
zôgłówk do aùta. Jô sama móm aùto
KASZËBSCZÉ PÒDJIMIZNË
Òdj. MB
wëpchóné kaszubiaczkã. Òn sã mô
parłãczëc jakno cos miłégò z Kaszub.
Stądka téż pòzwa mòji firmë TATUMI.
To prosté sparłãczenié szlabizów, chtër-
ne pò rozwiniãcym twòrzą hasło TAk-
TUMIło.
Òd ùdbë do realizacje kòl wikszoscë
nas je długô stegna. Jak to bëło ù ce?
To prôwda, stegna je długô. Wszëtkò
zaczãło sã òd pierszich przëtulanków,
jaczé jô szëła dlô mòjich dzecy. To
sprôwiało mie wiôlgą redotã. Ùdało
sã téż przedac pôrã sztëk, tej przëszła
mie do głowë mësla, żebë sã tim za-
jąc „na pòwôżno”. Béł to równak blós
sztócëk. Mësla przëszła nazôd, czej jem
na Kaszëbach òdkrëła nowé sztôłtë
ë nową inspiracjã. Czej jô sã dowiedza,
że je mòżlëwòta dostaniô dotacje z Eù-
ropejsczi Ùnie, tej jô złożëła wniosk. Òs-
tôł òn bëlno òbtaksowóny. Pòstãpnym
krokã bëło ju zrëchtowanié warsztatu
ë internetowégò krómù. Stegna długô
– òd ùdbë do realizacje minął wnetka
rok…
Na kùńc rzeknij jesz nama, gdze mòżna
nalezc kaszubiaczka?
Przede wszëtczim w internece na starnie
www.kaszubiaczek.pl. Do terô kaszubia-
czek trafił téż do galerie w Wejrowie, do
bibloteczi w Stãżëcë ë do Kòscersczégò
Centrum Infòrmacje. Môlów mdze wicy,
ùdbów téż, to dopiérze zaczątk.
Gôdôł Matéùsz Bùllmann
9
TRUDNA HISTORIA POMORZA
Nie jedzemë
na dwùch minutach
Z Rafałã Rompcą, przédnikã karna FUCUS, jaczé latos fejrëje 10-lecé swégò dzejaniô, gôdómë
ò kaszëbsczi mùzyce i kùlturze, a téż ò planach na przińdnotã.
I „dichã” môta ju na bòkù. Czëjeta sã
prorokã w swòjim kraju?
Przez te lata wiele sã zmieniło. Kaszëb-
skô kùltura je czësto jinaczi pòstrzé-
gónô jak tej, czej më zaczinelë. I mùszi
rzeknąc, że pòza Kaszëbama je dzél
lepi niż kòl nas. W całoscë wëstrzédnô
i pôłniowô Pòlskô je kaszëbizną moc-
no zacekawionô. To je pewno dlô nich
wiôldżé zadzëwienié, że mómë swój
jãzëk, a nié gwarã.
Bëlną robòtã zrobiłë i wcyg robią me-
dia – to dzãka nima gôdanié pò ka-
szëbskù je dzysô prosto „trendi”. Rów-
nak wcyg tam-sam Kaszëbi mają z tim
10
jaczis tôczel. Miôł jem czëté, że dzes na
Kaszëbach nie chcą dëbeltowëch pòz-
wów miejscowòsców, bò „za czim”…
a nôlepi te, co są, zastąpic taczima, co ni
mają pòlsczich znaków, bò… zagreńcz-
ny kòntraheńcë mają kłopòt z pisanim
adresu…
Ni mòżemë wëmôgac, cobë kòżdi miôł
kaszëbską swiądã, ale mùszimë roz-
miôc wëzwëskac nasz regionalizm
chòcle jakno turisticzny produkt.
Tak téż je z kùlturą i mùzyką?
Są môle, dze wiedno nasza kùltura
i ji artiscë są achtniwóny i pùszcziwóny
wprzódk przed jinyma. Są téż i taczé,
téż te wiôldżé pòd kaszëbsczim szildã,
dze ni ma nawetk kąsynka „naszoscë”...
Taczé mómë doswiôdczenia jakno kar-
no. Czasã jesmë proszony jakno przéd-
né karno imprezë (nie lëdóm słowa
„gwiôzda”), a są i taczé gminë, dze przez
ne wszëtczé lata nie ùdało sã nama do-
przińc z mùzyką. Më klepiemë do nich
na dwiérzë a czëjemë: mòże pózni, mòże…
Równak mùszi rzec, że jesmë rôd z tëch
10 lat. Pierszé, to ùdało sã przedërchac
na tim drãdżim rënkù i mómë sã dobrze.
A kùli karnów, co téż tedë zaczinało, ju
nie jistnieje? Nama sã ùdało i pòmału ji-
dzemë w górã.
POMERANIA MAJ 2013
 ROCZËZNË

Nie cygnie Was do òglowòpòlsczi tele-

wizje? Niechtërne nasze karna, chòcle
Bùbliczczi – z tegò kòrzëstają…

Czãsto czëjã pitania, czë nie chcelë më

bë sã zadostac do tëch módnëch telewi-
zjowëch produkcjów, co pòdobno szu-
kają i produkùją nowé gwiôzdë. Tej-sej
sã trôfiałë bédënczi, ale më sã nie delë
zòchlëc. Jem procëmnikã taczich pro-
gramów. Ti, co ju w nich wëpłënãlë, to
colemało zespòłë ju parôt do wiôldżi
karierë i bez telewizjowi wspòmóżczi
téż bë wëszłë na wiérzk tegò całégò
szôłbiznesu. Jinëch ùczãstników ta
wiôlgô medialnô maszina bez rok, dwa
lata wëcyskô jak cytrónã i szmërgô
w nórt. Jem przestojnikã bùdowaniô
swégò wizerënkù przez robòtã, a nié
„jachanim na dwùch minutach” w te-
lewizje…

Jak jidze fejrowanié?

Jubileùszowi rok jesmë zaczãlë ùrodzë-

nowim kòncertã w gdińsczim Contras-
ce. Nie bëło tortë, ale za to wiele przëpit-
ków (toastów) i żëczbów, za jaczé jesz
rôz wszëtczima baro dzãkùjemë. Wio-
dro tegò dnia nie bëło za łaskawé, ale
żëczbów më dostelë skòpicą, tëli, że jaż
nié do wiarë.
Pò ùrodzënach zaczãło sã jubileùszowé
kòncertowanié. To je, mëszlã, òsoblëwi
smaczk dlô naszich lubiéńców, bò to-
warzi nama chór Camerata Musicale,
bez co nasze sztëczczi brzëmią czësto
jinaczi. Dzél z nich òstôł specjalno na tã
leżnosc òpracowóny.
Pierszi kòncert mómë ju za sobą, w Radiu
Gduńsk, 6 łżëkwiata. Bëło wiele lëdzy,
wiele dobri energie. I wiele cepłëch
słów pò kòncerce. Terô je czas na Ra-
dio Szczecëno, pôrã jinëch miastów
i zakùńczenié jubileùszowi trasë w najim
miesce, we Wejrowie, w drëdżi pòłowie
rujana. To mdze nen nôwikszi kòncert,
na jaczim mómë nôdzejã pòtkac wszët-
czich, co z FUCUS-ã wespółrobilë. Mdze
nawetk nasz drëch z Ekwadoru, Umber-
to, co spiéwôł z nama „Kòzã”. Wicy nie
rzekã. Jakôs niespòdzywnota bëc mùszi.
Rôczã przë leżnoscë do òrganizacje
naszich jubileùszowëch kòncertów
kòl Was. Jesmë òtemkłi na bédënczi
òrganizatorów.
Òkróm jubileùszowëch grajemë te na-
sze, tradicyjné. Kalãdôrz na ten rok je ju
mòcno zafùlowóny.
Kąsk statisticzi. Kùli kòncertów môta
zagróné òbczas Waszi donëchczasny
karierë?
Żałujã dzysô, że ni mómë tegò specjal-
no pòdrechòwóné. Pòdług mòji wiédzë
bëło jich kòl pół tësąca…
Znają Waji téż w szkòłach – robita
kaszëbsczé aùdicje…
Òd rokù razã z Leszkã Bòlibòkã robimë
szkòłowé kòncertë. Mómë ju kòl 100
taczich pòtkaniów za sobą. Ceszã sã
z taczégò pòkrokù, żlë jidze ò ùczbã
kaszëbsczégò w szkòle. Za mòjich cza-
sów tak cos bëło czëstim mekcënkã.
Miło je czëc òd direktorów, że dzãka
kaszëbiznie szkòła jistnieje, ale czasã
téż je czëc, że gminë wëdôwają te
„kaszëbsczé” dëtczi na co jinégò…
Dzecë żëwò reagùją. Pòwtôrzają tekstë.
Dzél z nich ju znają z radia i môlowëch
telewizjów. Chcą òd nas aùtografë. Gô-
dają, że nas znają, słëchają i że to szkò-
łowé pòtkanié je dlô nich wôżnym prze-
żëcym.
Co bdze dali? Czegò Wama żëczëc na
pòsobné dzesãcleca dzejaniô?
Ùdbë na przińdnosc? Jic do przódkù.
Latos chcemë wëdac trzecą platã, tim
razã kòncertową – z jubileùszowégò
kòncertu.
To mdze taczé „The best of…” i „The new-
est of…” w jednym.
A żëczbë? Cobë më sã stelë midzënôrod-
ną gwiôzdą. A tak na pòwôżno, żebë
słëchińcowie dali chcelë nas słëchac,
cobë nasza mùzyka dôwała jima re-
dosc i cobë chãtno przebiwelë na nasze
kòncertë.
Tegò téż żëczã i dzãkùjã za rozmòwã.
Gôdôł Tómk Fópka
Òdjimczi z archiwùm karna

POMERANIA MÔJ 2013 11

WÒJNOWI KASZËBI

Z jednégò piekła w drëdżé

Władisłôw Fòrmela z Bòrëcënã òb czas wòjnë biôtkòwôł sã w Niemcach i Włochach. Wrócył na
Kaszëbë, chòc wiedzôł, że tuwò czekô gò wiôlgô biéda. Dzysô dzãkùje Bògù przédno za to, że
przeżił.

Czej zaczãła sã wòjna, jesce mielë le

14 lat. Nen czas zaczął sã dlô Was òd
wińdzeniô z dodomù…

Tu kòle mòstu midzë reduńsczima

jezorama, trzësta métrów òd mòjégò
dodomù, bëło pòlsczé wòjskò. Òni nama
kôzelë jic weg, bò më bë mòglë bëc za-
biti. Tej më szlë. Pò sztërzech dniach më
wrócëlë. Mòst béł wësadzony w lëft.
Tata nie mëslôł, żebë wòjna tak długò
bawiła, żebë òni mie do wòjska wzãlë.
Në i òn pòdpisôł tã lëstã. Ale kò wnet na-
deszłë te lata, że jô miôł jic. Tu béł taczi
Tãpsczi, co miôł jezoro Reduniã. Òn mie
chcôł zretac, żebë jô nie szedł. Tej òn
mie rzekł, że jô móm jic dodóm, a òn bë
halôł pògòtowié. Jô miôł stãkac, że mie
bòli w słabiznie. Në i tak bëło. Òni mie
rznãlë nã slepą kichã czësto bez pò-
trzebë. Jô béł zdrów jak rëba. I temù to
mie sã przedłużëło. Le że przikładowò
mój kùzyn Richert z Kartuz, òn béł tak
stari jak jô, ten szedł pół rokù rëchli. Jô
sã pózni z nim spòtkôł w Anglii.
Në jo, ale w kùncu òni was wzãlë i tak.
Jo, na Gwiôzdkã 43 rokù jô szedł. Jô tra-
fił nôpierwi do Monachium. Tam òni
nas ùczëlë. A tej òni z nama karowelë do
Grenoble. W tëch Grenoblach më pilo-
welë mòstu, kòntrolowelë partizanów,
żebë òni nie przechòdzëlë za bronią abò
z jaczima wiadomòscama, më sprôw-
dzalë téż cywilów. W tëch partizanach
béł jeden jesz z zeszłi wòjnë, co rozmiôł
pò pòlskù gadac. Òn gôdôł: „Wa jesta
Pòlôszë, nie chceta wa do nas przëstą-
pic, do partizanów?”. Më gôdelë, że jo,
le më ni mòglë jic, bò z zemstë Niemcë
bë wszëtczich mòjich doma wëwiozlë
do lagru. Tam nas bëło wiãcy Pòlôchów.
Më sã wstrzëmiwelë do òstatka. Ale
jak më dostelë wiadomòsc, że më sã
mielë wëcopac, tej jesmë wlezlë w je-
den plac, a partizani nas òbkrążëlë. To
bëło wszëtkò z nima òbgôdóné. Më rãce
w górã i òni nas mielë. Jima nôbarżi
chòdzëło ò broń.
Czë w tëch żôłniérzach w niemiecczim
wòjskù tam bëlë jinszi Kaszëbi téż?
Kògò wë pamiãtôce?
Jo, tu bëlë rozmajiti, przikładowò
Cëbùla ze Mscëszejc, z Kartuz taczi
Frankòwsczi, to jô wiém. Tam bëło jesz
wiele wiãcy Kaszëbów, le jô ju móm
zabëté. A bëlë téż z jinszich krajów.
Kò Niemc ni miôł wòjska, òn ju tracył
wòjnã. Na òstatkù òn doch ni miôł czim
strzelac.
Në i tej wa bëła w ti francësczi nie-
wòlë.
Jô, dzysô më ùceklë, a witro òni nama
delë mùndurë. Broń më mielë swòjã
i më z nima szlë na linią. Tak że më
zarô stanãlë procëm Niemcowi. Jô miôł
strach. Papiórë jô wszëtczé spôlił. Jakbë
jô sã dostôł do niewòlë, jô bë béł zarô
zabiti. Më tej robilë, co më przëszlë
précz òd tëch partizanów, bò òni nas
dërch nëkelë na pierszi òdżin. Òni
bëlë chitri. To szedł jeden partizan na
przódk, a reszta ti ùcekłé òd Niemca.
Më bëlë kanónenfùter. Z jednégò piekła
wëlezlë, a w drëdżé wlezlë. Wiele z nas
przez tëch partizanów zdżinãło. Nas
bëło mòże szesnôsce, co më zwiornãlë
òd nich. Më chcelë jic do gbùrów robic,
chòcle za to jedzenié. Tej më szlë i jachôł
jeden pòdpòrucznik na kòle i pòdsłëchôł
naszã gôdkã. To béł Pòlôch. Òn sã za-
czął pëtac, co më chcemë robic. Dali
tłómacził, że òn mô ju pôrã knôpów, në
i żebë më do niegò przëstąpilë. I më szlë
z nim. Z tegò sã zrobił Batalión War-
szawsczi. Më dostelë broń i mùndurë.
To béł zélnik. Òni nas szkòlëlë dali. Tej
nas brelë na òkrãtë i na Gwiôzdkã jô ju
béł we Włochach w II Kòrpùsu Pòlsczim
pòd Andersã.

12 POMERANIA MAJ 2013


I tej wa szła pòd Mónte Cassino.
Jo, le Mónte Cassino bëło ju zdobëté. Tam
– jak òni gôdelë – na jednã kómpaniã òs-
tało le w żëcym dzesãc chłopa, a w kóm-
panii bëło sto. To są trzë plutonë pò prze-
szło trzëdzescë chłopa. Òni nas wiozlë
z tëłu. Më robilë tam wiãcy pòrządk,
rozminowiwelë, sprzątelë.
Ale pózni wa mùsza zastąpic tëch żôł-
niérzów, bò przed wama bëło za wiele
zabitëch.
Jo, bò tej më ju bëlë wëszkòlony. Z piersza
më bëlë na trzecy linii, a pò Mónte Cassino
më przëszlë na pierszi òdżin. Terô Niemcë
ju wiãcy ùcékelë, ale w jednym placu béł
nasyp pòd sztreką i rzéka. Tam òni mielë
swòje bąkrë. Òni sã trzimelë do ùpadłégò.
Më to mùszelë przerëc z górë, bò strzałë
nic nie dôwałë. Tam bëło trupów fùl. Nad
renã bëło wiedno fùl zabitëch. Jô rôz reno
wstôł, a kòle mie trup leżôł.
Jak to wszëtkò długò bawiło w tëch
Włochach?
Przez piãc miesądzy jô béł dërch na
fronce. Tej to sã skùńczëło kòle zélnika
44 rokù. Tej më tam ju òstelë. Më tam
bëlë całi rok, dërch z nama robilë cwi-
czenia i wiãcy nic. Dopiérze w serpniu
1945 jachelë z nama do Anglii, baną,
a przez kanał La Manche òkrãtã.
To znaczi, że z Włochów nicht do
Pòlsczi nie szedł, le wszëtcë do Anglii.
POMERANIA MÔJ 2013
Në jo, bò to nie bëło nick wiedzec, co
w Pòlsce je lóz. Më dërch le wiedzelë,
że tu Rusk sedzy, i że tu je dali niewòla.
A w Anglii nama gôdelë, że mòżna ja-
chac do Kanadë. Tam bë dostôł zemiã.
Jedny jachelë. Znôw jedny, jak zaczãlë
z dzewùsama cos tam robic, tej ti tak
letkò nie wëjachelë dodóm. Chłopów
bëło mało, tej te Angelczi szłë na nich
rën. Jak chto z nima cos zaczął, tej òne
ju rządzëłë. Z Wigòdë Płotka, z Łądczëna
Ùlãbarch a Janka – òni wszëtcë òstelë.
Jaczé do waji przëchôdałë wiado-
mòscë z Pòlsczi?
Pierszą wiadomòsc jô dostôł òd mòjégò
kùzyna Richerta z Kartuz. Òn chùtczi
dostôł lëst. Gôdôł mie, żebë nie jachac
dodóm. Ale pózni jak jô dostôł lëst, tej
to wëzdrzało, że to nie je tak lëchò. Òni
piselë, że tatë ni ma, starka ni ma, ni ma
kònia, le krówka jedna je. Òni błagelë,
żebë przëjachac, bò takô bëła biéda. Në
i jô sã zbiérôł do jachaniô. Na szczescé jô
ni miôł pòdpisóné w Anglii żódnëch pa-
piórów. Jedny pòdpiselë na dwa lata, tej
mùszelë tam tëli służëc, chòc òni sã mielë
lepi. Ale jô dërch chcôł pòd dodóm, tej jô
nick nie pòdpisôł. W kùńcu më jachelë
òkrãtama. To béł strach. Wszëtkò bëło za-
minowóné, mòrza téż, drodżi – wszãdze.
Jaczé bëło to pierszé spòtkanié z tim,
co tu bëło?
Në kò tu wnet nic nie bëło. Ti naszi le
òpòwiôdelë, co ti Ruscë tu robilë. Òni
WÒJNOWI KASZËBI
tu wszëtkò wëkredlë. To bëło dzëczé
wòjskò. Òni nie wiedzelë nijak, do cze
je zégark. Òni jich mielë nakradłé. Na
nodżi sobie je przëpinelë. A jak bëło ja-
czé dzéwczã pòdrosłé, tej òni na niegò
zarô szlë. W Bòrëcënie bëła jedna Niem-
ka, òna nie wëjacha. Tej ti Ruscë jã do-
pedlë i tak mãczëlë, a w kùńcu ùtopilë
w Reduni. Lëdze jã pòchòwelë. Jak jô
przëjachôł, tej ten grób jesz béł.
A co sã z òjcã stało? Jegò tu nie bëło
doch.
Jô szedł do Aleksa Flisykòwsczégò. Òn
béł rok starszi òd mie. Òn béł wëpro-
wadzony za Brodnicã tej. Béł w lagrze
razã z tatą. Gôdôł, że Ruscë jich mielë
wëwiozłé na Sybir. To bëła zemsta za
to, że nasz tata miôł tã lëstã pòdpisóné,
a jô béł na wòjnie. Chtos to zdradzył. Je-
dzenié tam bëło òkropné. Òni gòtowelë
zupã. To bëła sama wòda. Do te òni
mùszelë czãżkò robic. Tata béł ju star-
szi, òn tegò nie strzimôł. Temù Alekso-
wi jesz dôł swòje bótë, a sóm rzekł, że
z nim je kùńc. Në i tata tam ùmarł na
Sybirze. Dze to richtich bëło, to nicht
nie wié. Më mielë pisóné do Warszawë,
ale më nick nie dostelë. Dopiérze terô,
mòże miesądz temù, më dostelë taczé
òbznajmienié, że òn tam zdżinął i nic
wiãcy. Jô dërch Bògù dzãkùjã, że jô
przëszedł całi zdrów.
Z Władisławã Fòrmelą gôdôł
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
Òdj. z archiwùm E.P.
13
W 90-LECIE MIASTA KARTUZY

Z dziejów ZHP
w Hufcu Kartuzy (część 2)
86 lat temu powstało kartuskie Gimnazjum Koedukacyjne im. Henryka Sienkiewicza, którego
kontynuatorem jest dzisiejsze I Liceum Ogólnokształcące, w tym też roku utworzono w Kartu-
zach pierwsze drużyny harcerskie. W tym numerze publikujemy ciąg dalszy opowieści o kar-
tuskich harcerzach.

h m . Z B I G N I E W S AT K E
Sztandar, nieobozowe lato
i kaszubskie rajdy
W czerwcu 1961 pod wodza Broni-
sława Ropla został zorganizowany Zlot
Hufca. Obejmował on wszystkich har-
cerzy, zuchów i harcerzy starszych i był
związany z otrzymaniem przez Hufiec
Kartuzy sztandaru. Sztandar na stadio-
nie wręczył komendantce Hufca Marii
Zaleskiej przewodniczący Prezydium
Powiatowej Rady Narodowej Ambroży
Bucholc. Poczet sztandarowy utworzy-
li: Bronisław Ropel, Gertruda Węsierska
i Urszula Michalska – asysta.
W tym roku ponownie obozowano
w Krynicy Morskiej, a kolonia zuchowa
stacjonowała w Zdunowicach. Zaczyna
się rozwijać ruch nieobozowego lata.
W roku 1961 do 11 drużyn Nieobozowej
Akcji Letniej i zastępów Nieobozowego
Lata należało 202 dzieci.
W obozie w Ostrowiu w roku 1962
mamy 70 uczestników, na kolonii zucho-
wej w Podjazach – 50 zuchów, a w Raj-
dzie Pomorskim udział wzięło 30 harce-
rzy. W tym też roku w Zlocie Chorągwi
Gdańskiej uczestniczyły wszystkie nasze
jednostki obozowe i kolonijne oraz za-
stępy Niebozowego Lata. Zaczęły się też
instruktorskie wyjazdy zagraniczne. Do
Rumunii, na Węgry i do NRD pojechało
z naszego hufca 9 instruktorów.
Ponadto co roku harcerze biorą
udział w świętach państwowych i 1 lis-
topada zaciągają warty honorowe przy
grobach, a instruktorzy szkolą się na zi-
mowiskach.
W roku 1963 rozpoczęliśmy organiza-
cję Harcerskich Rajdów Kaszubskich. Była
Otwarcie sezonu żeglarskiego w Pierszczewie – chwila odpoczynku po regatach na jeziorze Zamkowisko
w Pierszczewie. Na gitarze gra Antoni Sznajder. Maj 1976 r.
to impreza turystyczna dla drużyn star-
szych z terenu całej Chorągwi Gdańskiej.
Rajdy Kaszubskie weszły na stałe do pro-
gramu działania naszego hufca. W tym
też roku mamy kolejny obóz w Tleniu,
kolonię zuchową w Sztutowie oraz obozy
wędrowne: 12. Drużyny Harcerskiej i Wę-
drówkę Zuchowego Kręgu Pracy.
Akcja „Droga Kaszubska”
Rok 1963 był bogaty w wydarzenia.
To w nim bowiem rozpoczęła się harcer-
ska akcja „Droga Kaszubska”. Budowa
tej przepięknej trasy turystycznej i wi-
dokowej (która rozpoczyna się w Garczu
i przebiega przez Chmielno, Chmielonko,
Ręboszewo, Złotą Górę, Brodnicę Dolną,
Ostrzyce, Kolano, a kończy się dojściem
do drogi Żukowo – Kościerzyna) była re-
zultatem inicjatywy przewodniczącego
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodo-
wej Bernarda Szczęsnego oraz komen-
danta Gdańskiej Chorągwi ZHP – Mie-
czysława Preisa. Akcja zaczęła się w lipcu
1963 roku. W tym czasie w Ostrzycach
stacjonowało zgrupowanie obozów
harcerskich z całej Polski, nie tylko z Ka-
szub. Harcerze wyrównywali pobocza
polnej drogi od Garcza po Ostrzyce. Po
skończeniu pracy przez harcerzy weszły
maszyny i zrobiły drogę asfaltową znaną
dziś jako Droga Kaszubska. Przy pracach
ziemnych pracowało około 1325 druhów.
Droga została oddana do użytku 26 lip-
ca 1966 w obecności przewodniczącego
Głównego Komitetu Kultury Fizycznej
i Turystyki – Włodzimierza Reczka, ko-
mendanta Chorągwi Gdańskiej Mieczy-
sława Preisa i hufcowego Zbigniewa Sat-
ke. Z naszej strony powołany został sztab
w składzie hm. Tadeusz Buszta – szef,
oraz członkowie: hm. Feliks Daszkowski
i hm. Henryk Regliński.
Marsze, obozy wędrowne,
stanica w Pierszczewie...
Nowością dla drużyn starszych w ro-
ku 1964 były marsze Szlakami Bojowymi

14 POMERANIA MAJ 2013

 W 90-LECIE MIASTA KARTUZY

Obóz harcerski w Pierszczewie – harcerki budują I Spływ Żeglarski Jeziorami Raduńskimi. Biwak na wyspie. Czerwiec 1969 r.
totem przed namiotem. Lipiec 1975 r.

Kurs zastępowych Nieobozowego Lata w Pierszczewie. Czerwiec 1971 r. Harcerki na Rajdzie Świętokrzyskim „maszerują”
do Niestachowa. Maj 1978 r.

Zlot Drużyn Młodszoharcerskich w Pierszczewie – Komen- Drużyna żeglarska Szczepu „Jantar”. 1 maja 1977 r.
dant Zlotu Józef Bielawa rozdaje dyplomy. Czerwiec 1985 r.

POMERANIA MÔJ 2013 15

W 90-LECIE MIASTA KARTUZY

Wyzwolenia Wybrzeża, organizowano

wtedy zdobywanie Młodzieżowej Od-
znaki Sprawności Obronnej (MOSO) oraz
odznaki Rodło.
Obóz Wędrowny Szlakiem Orlich
Gniazd i dwa turnusy obozu harcerskie-
go w Czernicy, kolonia zuchowa w Cze-
czewie i instruktorski obóz Zachodnim
Brzegiem Polskiego Bałtyku odbyły się
w roku 1965. W tym roku na skutek dzia-
łania wielu drużyn prowadzonych przez
instruktorów-uczniów powstał Młodzie-
żowy Krąg Instruktorski „Tramp”. Gru-
pował on instruktorów z Liceum Ogól-
nokształcącego i Liceum Ekonomicznego.
W kolejnych latach nastąpił szczegól-
ny rozwój w organizacji zarówno obo-
zów wędrownych w kraju, jak i obozów Stanica harcerska w Pierszczewie nad jeziorem Zamkowisko. Czerwiec 1971 r.

zagranicznych. Przodował w tym Szczep

„Jantar” przy Liceum Ogólnokształcącym
oraz Szczep „Gryf” przy Liceum Ekono-
micznym. Obozy zagraniczne to pomysł
hm. Rajmunda Kuppera. Z mojej inicjaty-
wy rozpoczęły się wyjazdy na harcerskie
rajdy świętokrzyskie. Ukoronowaniem
ich był wyjazd na XXIV Rajd w roku
1982 grupy instruktorów w składzie:
Andrzej Olszewski, Wojciech Olszewski,
Lucyna Płotka, Mirosława Sela – obecna
burmistrz miasta Kartuz, Mariola Gran-
dzicka, Mirella Wenta, Teresa Marszał-
kowska, Joanna Płotka, Ewa Stubińska,
Barbara Kmiecik, Jacek Stachnik i Zbi-
gniew Satke.
W roku 1970 otwarto w Pierszczewie
stanicę harcerską wodną, a po przenie-
sieniu się Sztormanatu do nowej bazy
nad Jeziorem Klasztornym, stanica ta Otwarcie sezonu żeglarskiego w Pierszczewie. Maj 1976 r.
stała się stanicą obozową dla zastępo-
wych nieobozowego lata i harcerskich
obozów stałych. Ponadto w stanicy
w Pierszczewie odbywały się doroczne
złazy drużyn starszoharcerskich. Prze-
chodziła ona zmienne koleje losu, była
niszczona i okradana, ale zawsze stano-
wiła dla nas schronienie. Tam też organi-
zowaliśmy wieczory turystyczne i spot-
kania biwakowe rodzin instruktorskich.
Dziś w Hufcu Kartuzy pod wodzą
hufcowej Kingi Kosteckiej działają dru-
żyny w Kartuzach, Somoninie, Kolonii,
Sierakowicach i Żukowie.
W ostatnich latach została zlikwi-
dowana baza żeglarska nad Jeziorem
Klasztornym i w ten sposób zakończył
się rozdział historii harcerskiego żeglar-
stwa w Hufcu Kartuzy.

Fot. ze zbiorów autora Zlot drużyn młodszoharcerskich w Pierszczewie. Czerwiec 1984 r.

16 POMERANIA MAJ 2013

Dostępna tylko
wirtualnie (część 2)

Kilka miesięcy temu „świat genealogiczny” obiegła TOMASZ REMBALSKI

wieść o odnalezieniu, uważanej dotąd za zaginioną,
metrykalnej księgi zgonów z lat 1769−1830, obejmu-
jącej cztery parafie: w Bytowie, Niezabyszewie, Tucho-
miu i filialną w Dąbrówce.
Przedstawiamy dziś Państwu dokończenie opowieści
o losach niezabyszewskiego archiwum parafialnego.

POMERANIA MÔJ 2013 17

O LOSACH NIEZABYSZEWSKIEGO ARCHIWUM PARAFIALNEGO
„Liber mortuorum”
Podobnie jak zachowane do dziś
w Niezabyszewie księgi metrykalne,
omawiana księga zgonów, w formacie
tzw. dutki, posiada marmurkową opra-
wę introligatorską z płóciennymi na-
rożnikami i grzbietem oraz z nalepką
tytułową opatrzoną napisem (ewiden-
tnie ręką ks. Franciszka Szynkowskie-
go) „Sterbe-Register / 1769−1830”. We-
wnątrz na karcie tytułowej znajduje się,
wykonany niebieskim ołówkiem, star-
szy napis „Liber Mortuorum 1769–23.
IX.1830”.
W okresie, w którym powstała księ-
ga, proboszcz bytowski na stałe miesz-
kał w Niezabyszewie, a dodatkowo ra-
zem z proboszczem borzyszkowskim
obsługiwał parafię tuchomską. Podle-
gał mu też kościół w Dąbrówce. Dlate-
go księga odnotowuje zgony zarówno
z parafii bytowskiej, niezabyszewskiej,
jak i tuchomskiej oraz jednowioskowej
parafii filialnej w Dąbrówce. Należy jed-
nak pamiętać, że w tamtych czasach
katolicy na ziemi bytowskiej stanowili
zdecydowaną mniejszość, stąd w księ-
dze znajduje się stosunkowo niewiel-
ka liczba wpisów jak na tak rozległe
terytorium. Księgę zapisywano 60 lat,
więc prowadzili ją różni księża, którzy
mieli rozmaite podejście do sposobów
prowadzenia księgi. Zapisów dokony-
wano głównie w języku łacińskim, ale
pojawiał się również język polski i nie-
miecki. Na kilkunastu początkowych
kartach rejestrowano zmarłych w spo-
sób dość dowolny, w wielu wypadkach
odnotowując na przykład jedynie miej-
sce i datę zgonu, płeć nieboszczyka oraz
miejsce pochówku, bez podania imienia
i nazwiska. Najdokładniejsze wpisy
pochodzą z lat 1788−1813, z czasów
obecności w Niezabyszewie ks. Jakuba
Chrabkowskiego – często obok wyma-
ganych dat, miejsc, imion i nazwisk
oraz wieku pojawiają się zawody zmar-
łych, informacje o współmałżonku oraz
o duchownym, który przewodniczył
pogrzebowi. Dzięki temu posiadamy
cenne informacje o księżach, zwłaszcza
wikarych, którzy przewijali się przez
omawiane parafie.
Biogramy duchownych
Uważne śledzenie tych wpisów
pozwala na określenie przybliżonych
lat przebywania młodych księży (wika-
rych) lub niekiedy innych duchownych,
18
jak np. augustianów, na terenie owych
parafii. Najcenniejsze dla historyka--
-biografisty są zapisy zgonów księży
pracujących na tym terenie, a należy
podkreślić, że są to dane, które dotąd
znane nie były.
Na stronie 22 pod datą 30 listopa-
da 1790 r. został odnotowany zgon
długoletniego dziekana i proboszcza
bytowskiego, kuratusa niezabyszew-
skiego, tuchomskiego i dąbrówskie-
go Franciszka de Tessy-Węsierskiego.
Ceremonii pogrzebowej (3 grudnia)
przewodził kuratus borzyszkowski
ks. Szymon de Pluta-Prądzyński. Cia-
ło ks. Węsierskiego zostało złożone
przed głównym ołtarzem w koście-
le niezabyszewskim. Według księgi
ks. Węsierski przeżył 83 lata. W rze-
czywistości był nieco młodszy, gdyż
urodził się w 1714 r. w Węsiorach, w ro-
dzinie drobnego szlachcica Michała Cie-
szycy i jego żony Konstancji, a ochrzczo-
no go 4 października w Sulęczynie.
W dorosłym życiu ks. Franciszek zmie-
nił rodowe nazwisko Cieszyca na Tessy,
ale częściej pisał się Tessy-Węsierski lub
tylko Węsierski.
Inny wpis do księgi głosi, że 12
czerwca 1811 r., mając zaledwie 33
lata, zmarł wikary niezabyszewski
ks. Piotr Ciesielski. Trzy dni później
został pochowany pod posadzką miej-
scowego kościoła. Nic bliższego na jego
temat nie wiadomo.
Dwa lata później, 11 lipca 1813 r.
w wieku 57 lat, po „30 latach, 5 miesią-
cach i 8 dniach kapłaństwa”, zmarł
„dziekan bytowski i lęborski, proboszcz
bytowski, niezabyszewski, tuchomski
i dąbrówski” Antoni Jakub Chrabkow-
ski. Wiele wskazuje na to, że pochodził
on z parafii lipuskiej, być może z Tusz-
kowych (Tuszków), gdzie nazwisko
Chrab(p)kowskich było odnotowywane
w XVIII w. Podobnie jak poprzednicy,
został pochowany w kościele w Nie-
zabyszewie, przed bocznym ołtarzem
Najświętszej Marii Panny. Był to ostat-
ni w dziejach świątyni pochówek w jej
wnętrzu. Zresztą 44 lata później wszel-
kie ślady pochówków w postaci ewen-
tualnych płyt czy kamieni nagrobnych
zostały zlikwidowane wraz z rozbiórką
starego drewniano-ceglanego i budową
nowego kamienno-ceglanego kościoła.
W tym samym 1813 r. (15 grud-
nia) zmarł następca Chrabkowskiego,
ks. Jan Fromejer (zapewne Frohmeyer).
Miał jedynie 37 lat i został pochowany
20 grudnia na cmentarzu przykościel-
nym w Niezabyszewie.
Ostatnim odnotowanym zmarłym
duchownym w omawianej księdze jest
ks. Józef Hoffmann, tytularny proboszcz
bytowski. Ks. Hoffmann zmarł 9 maja
1822 r. w wieku 59 lat i pochowano go
(bez podania daty) na cmentarzu przy-
kościelnym w Niezabyszewie.
Wymienieni księża to z pewnoś-
cią najważniejsze osoby odnotowane
w księdze zgonów. Nie brak w niej jed-
nak innych ciekawych osób, jak rezy-
dentów plebanii, witryków, organistów,
zamożniejszych gospodarzy, zwłaszcza
ze wsi drobnoszlacheckich, takich jak
Rekowo, Ciemno, Trzebiatkowy i Gost-
kowo. Duże skupiska ludności katolicko-
kaszubskiej znajdowały się również we
wsi Piaszno oraz w założonych w 1752 r.
wioskach „fryderycjańskich” Płotowie
Małym i Dużym.
Polscy żołnierze Napoleona
Uwagę badacza przykuwają rów-
nież dwa wpisy zgonów żołnierzy pol-
skich z oddziałów dowodzonych przez
gen. Michała Sokolnickiego z okresu
walk o Słupsk w dniach 18−19 lutego
1807 r. (podczas kampanii Napoleo-
na przeciw Prusom). Przed podjęciem
akcji bojowych o Słupsk punktem sta-
cjonowania wojsk Sokolnickiego były
Chojnice i Człuchów. Bytów był jedynie
etapem przemarszu i odpoczynku. Stąd
18 lutego 1807 r. Polacy wymaszerowali
do Słupska i jeszcze tego samego dnia
podjęli tam walki. W trakcie wymarszu
w Bytowie zmarł szeregowy żołnierz
polski, piechur z kujawskiego pospo-
litego ruszenia. Jego ciało nie zostało
rozpoznane i 23 lutego spoczął w bez-
imiennej mogile na cmentarzu katoli-
ckim „poza miastem”.
W następnym miesiącu, 31 marca
1807 na tym samym cmentarzu pocho-
wano, zmarłego 3 dni wcześniej „na
gorączkę”, szeregowego kawalerzystę
Franciszka Lewandowskiego, przypusz-
czalnie z 2. pułku strzelców konnych.
Zgony i pochówki na terenie Bytowa
dwóch żołnierzy polskich, niewątpli-
wych patriotów, pochodzących z ochot-
niczych jednostek z okresu wojen na-
poleońskich, to interesujący materiał
edukacyjny dla bytowskiej młodzieży
szkolnej. Wcześniej jednak należałoby
to w jakiś sposób upamiętnić.
POMERANIA MAJ 2013

Materiał dla językoznawców
Jak niemal każda księga metrykal-
na, również niezabyszewska księga
zgonów z lat 1769−1830 jest doskona-
łym źródłem dla językoznawców. Na
przykład zwraca uwagę nazwa osiedla
„Lipinice alias Kłopotek przy Łupasku”.
Co prawda w pracy Genowefy Surmy
(Toponimia powiatu bytowskiego, Gdańsk
1990) wymieniony jest współczesny Li-
pieniec, czyli leśniczówka koło Łupaw-
ska, z jego historycznymi odmianami,
ale takiej formy, jak zacytowano, próż-
no tam szukać. Dalsza lektura księgi
wyjaśnia, że alternatywna nazwa
‘Kłopotek’ związana była z zamieszku-
jącą osadę rodziną drobnoszlachecką
Kłopotków-Dąbrowskich. To tylko je-
den z przykładów, kolejne z pewnością
bez trudu odnaleźliby językoznawcy,
jak choćby nieznane już dziś formy na-
zwisk ‘Kiedrowczyk’ czy ‘Ciemieńczyk’,
utworzone od drobnoszlacheckich na-
zwisk ‘Kiedrowski’ oraz ‘Ciemiński’.
„Księga” danin
Należy podkreślić, że omawianą
księgę zgonów badał już przed wojną
ks. Paul Panske (1863−1936). Ks. Pans-
ke należał do grona najwybitniejszych
historyków pomorskich I połowy XX
w., był autorem kilkudziesięciu prac
naukowych, których większość do dziś
nie straciła na znaczeniu. Od 1914 był
profesorem w Seminarium Duchow-
nym w Pelplinie, ale wcześniej, w latach
1901−1914, proboszczem w Bytowie,
gdzie narodziło się u niego zamiłowa-
nie do tego miasta i jego okolic, co za-
owocowało znaczącymi w jego dorob-
ku publikacjami naukowymi. Zapewne
z osobą ks. Panskego wiąże się to, że
jeszcze przed I wojną światową z archi-
wum parafialnego zostały wyłączone
i przekazane do archiwum w Pelplinie
dwie księgi dekanatu bytowskiego z lat
1711−1804, które dzięki temu przetrwa-
ły do naszych czasów.
W czasopiśmie „Baltische Studien”
(NF, 1935, Bd. 37) ks. Panske opubli-
kował artykuł Zur Geschichte des ein-
geborenen Adels im Lande Bütow, czyli
o dziejach rodzimej szlachty w ziemi
bytowskiej, w którym w formie aneksu
(dodatku) sporządził obszerne wypisy
z niezabyszewskiej księgi zgonów. Ów
dodatek zawierał odpis urzędowego ate-
stu szlachectwa dla braci Wnuk-Lipiń-
skich z Brzeźna Szlacheckiego z 1804 r.
POMERANIA MÔJ 2013
O LOSACH NIEZABYSZEWSKIEGO ARCHIWUM PARAFIALNEGO / WAŻNE DATY
oraz wypisy z Liber proventuum de pa-
rochia Magno-Tuchomiensi, czyli z księgi
dochodów (danin) z parafii tuchomskiej
z lat 1755−1758. Co ciekawe, owa „księ-
ga” sporządzona została w języku pol-
skim, natomiast Panske opublikował ją
w języku niemieckim. Pominął również
wszelkie wartości należnych danin.
W latach 60. XX w. z pracy Panskego
korzystał etnograf Ryszard Kukier (Ka-
szubi Bytowscy. Zarys monografii etno-
graficznej, Gdynia 1968), który musiał
tłumaczyć tekst niemieckiego historyka
na polski. Może z tego powodu wysnuł
za daleko idący wniosek, pisząc (s. 219):
„Na terenie południowo-zachodniej czę-
ści ziemi bytowskiej szlachta rodzima
z właściwym sobie upodobaniem za-
mieszkiwała w oddzielnych dworkach
na pustkowiach, które niejednokrotnie
do obecnej chwili zachowały dawne
nazwy”. Nie znał bowiem ksiąg mesz-
nego z innych parafii, np. z sąsiednich
Borzyszków, gdzie w podobny sposób
nazywano gospodarstwa drobnoszla-
checkie, co najpewniej związane było
z brakiem numeracji domów. Wniosek
z tego płynie jeden: należałoby ponow-
nie wydać Liber proventuum de parochia
Magno-Tuchomiensi w języku oryginału.
Jednak istnieje ku temu jedna ważna
przeszkoda.
Marzenie
Dla historyka zaginiona księga zgo-
nów została co prawda „odnaleziona”,
ale tak naprawdę jedynie udostępniona
do skopiowania i oglądania. Mimo że
można zapoznać się z jej treścią (niekie-
dy za znaczną opłatą), jednak trudno
powołać się na nią w pracy naukowej,
nie znając jej aktualnego właściciela
ani miejsca przechowywania. Oficjalnie
zatem wciąż jej nie ma. W tej sytuacji
obecny byt niezabyszewskiej księgi zgo-
nów można uznać jedynie za wirtualny,
wystarczający co najwyżej do amator-
skich badań genealogicznych. Tymcza-
sem nie wolno zapominać, że stanowi
ona ogólnospołeczne dobro, a jej miej-
scem przechowywania powinno być
Archiwum Diecezjalne w Pelplinie.
Może kiedyś tego doczekamy.
PS. Po publikacji pierwszej części artykułu do auto-
ra zgłosił się proboszcz z Niezabyszewa i oświad-
czył, że „około 3 lat temu odzyskał księgę, która
dotąd przebywała poza granicami parafii”. Obec-
nie jest dostępna na plebanii.
DZIAŁO SIĘ
w maju
• 5 V 1883 – w Barłogach (pow. koś-
cierski) urodził się Bonifacy Łangow-
ski, prawnik, poseł na sejm gdański,
działacz polonijny w Wolnym Mieście
Gdańsku, działacz społeczno-oświa-
towy, obrońca praw ludności polskiej
w Gdańsku. W pierwszym dniu wojny
został aresztowany i osadzony w Stutt-
hofie, gdzie został zamordowany 22
marca 1940.
• 13 V 1913 – w Kościerzynie urodził
się Lubomir Szopiński, kompozytor,
dyrygent, współtwórca Towarzystwa
Muzycznego w tym mieście, więzień
obozów koncentracyjnych. Był jed-
nym z najbardziej cenionych chór-
mistrzów w Polsce. Zmarł 5 listopada
1961 w Krakowie, pochowany został
na kościerskim cmentarzu.
• 13 V 1863 – w Siedlcu k. Kostrzynia
zmarł ks. Józef Łobodzki, pomorski
działacz konspiracyjny, powstaniec
z 1846 r., długoletni administrator
parafii Klonówka k. Starogardu Gdań-
skiego. Po przybyciu do Klonówki
Floriana Ceynowy tutejsza plebania
stała się siedzibą sztabu powstańcze-
go. Aresztowany przez władze pruskie
razem z Ceynową został skazany na
karę śmierci. Po wybuchu rewolucji
berlińskiej w 1848 r. opuścił więzienie.
Urodził się 10 września 1796 w Czar-
nymlesie k. Skórcza.
• 23 V 1993 – metropolita gdański ks.
abp Tadeusz Gocłowski wydał Wska-
zania duszpasterskie w sprawie obec-
ności języka kaszubskiego w liturgii
i życiu Archidiecezji Gdańskiej, w któ-
rych wyraził zgodę na używanie języ-
ka kaszubskiego w czytaniach litur-
gicznych, modlitwie wiernych i śpie-
wie kościelnym.
• 31 V 2003 – w Szkole Podstawowej
im. L. Bądkowskiego w Luzinie od-
był się I Pomorski Festiwal Piosenki
Kaszubskiej „Kaszëbsczé spiéwë”. Or-
ganizatorami festiwalu byli: Szkoła
Podstawowa im. Lecha Bądkowskie-
go, miejscowy oddział ZKP oraz Wójt
i Rada Gminy w Luzinie. Pomysłodaw-
cą tego przedsięwzięcia był Marek
Mudlaw.
Źródło: Feliks Sikora,
Kalendarium kaszubsko-pomorskie
19
LITERATURA OD KUCHNI
Derdowski w Toruniu
O bujnej osobowości Hieronima Derdowskiego, o jego przygodach i o nim jako pisarzu można by
pisać tomy. Jak każdy twórca o rozwiniętej fantazji nie miał życia ani lekkiego, ani spokojnego. Był
nietuzinkowy, a jego przeżycia, zaplanowane i niezaplanowane wydarzenia życiowe mogłyby dla
co najmniej kilkunastu spokojnych ludzi stanowić kanwę do snucia opowieści, nie tylko rodzinnych.
ROMAN ROBACZEWSKI
Słowo mówione przeniesione
w czasie
Sam tworzył legendę o sobie, któ-
ra o dziwo! trwała, a może trwa do
dnia dzisiejszego wśród ludzi, których
przodkowie znali go osobiście. Było to
towarzystwo niezwiązane z jakimkol-
wiek rodzajem sztuki pisarskiej, nie
było też konsumentem wytworu lite-
ratów i dziennikarzy. Pióro nie było ich
narzędziem pracy. Większości czytanie
nie sprawiało żadnej radości i nie było
źródłem podniety, a niektórym z nich
sztuka czytania przychodziła z nie-
małym trudem. Byli jednak wiernymi
i dobrymi słuchaczami, odbiorcami
wdzięcznymi, czujnymi, a także kry-
tycznymi. Tworzyli grupę rzemieśl-
ników, mistrzów i czeladników roz-
maitych fachów: bednarzy, ceklarzy,
wiślanych flisaków, siodlarzy, stelma-
chów, rymarzy, kołodziejów i garnca-
rzy. Równie często słuchaczami była
brać drukarska. Czasami dołączała do
nich arystokracja rzemieślnicza – sta-
nowili ją wyoblarze, nazywani dry-
kierami, zajmujący się wyrabianiem
metalowych przedmiotów w kształ-
cie brył obrotowych. Słuchali legend,
bajań, anegdot i relacji z podróży. Te
wytwory umysłu Hieronima Derdow-
skiego, powtarzane przez lata, nadal
podawane są z ust do ust, pewnie
ubarwiane, zniekształcane, ale i roz-
wijane, nie naruszył ich zanadto ostry
ząb czasu. To te fachury, dumne ze
swojego pochodzenia z prostego ludu,
co wcale nie oznacza, że prostackiego,
przeniosły w czasie słowo mówione.
Słowo to żyje, pomimo rozkwitu sło-
wa pisanego w gazetach, czasopis-
mach i na rozmaitych stronach fejsbu-
kowych i tłitterowych. Sam u schyłku
20
lat sześćdziesiątych nasłuchałem się
tych historyjek, sącząc rieslinga, częś-
ciej tańszego promotora, niekiedy wy-
kwintnego tokaja aszu, podawanego
z gracją iście paryską w biednych,
czasami obskurnych toruńskich knajp-
kach przy ulicach Szewskiej, Żeglar-
skiej i Łaziennej oraz „Pod gołębiem”
przy Szerokiej.
…so ist auch der Kaschubische
Poet arm
Derdowski w tamtym czasie pra-
cował w „Gazecie Toruńskiej”, którą
wydawał nie byle kto, bo sam Ignacy
Danielewski – autor śpiewanej we
wszystkich zaborach pieśni „Wisło
moja, Wisło szara”. W tym czasie miał
kilka spraw karnych, bo narażał się
Prusakom, przekraczając niekiedy re-
strykcyjne, antypolskie prawo zabor-
cy. Nigdy jednak nie został skazany na
kary więzienia, co najwyżej nękany
był karami pieniężnymi, bardzo uciąż-
liwymi. Po Toruniu długo krążyła opo-
wiastka o prośbie Derdowskiego skie-
rowanej do prokuratora o zezwolenie
na spłatę w ratach nałożonej na niego
kary pieniężnej. Pismo to rozpoczyna-
ło się następującymi słowami: „Ich bin
ein kaschubischer Poet und die kaschu-
bische Literatur ist arm und weil die
kaschubischer Literatur arm ist so ist
auch der Kaschubische Poet arm”, co
w wolnym tłumaczeniu oznacza: „Je- Pomnik H. Derdowskiego w Rumi
stem poetą kaszubskim a literatura ka-
szubska jest słaba, a dlatego literatura
kaszubska jest słaba, że jestem ubogim się wymowny, a czasami wylewny.
poetą kaszubskim”. Ulubionym jego miejscem pobytu i szu-
kania towarzystwa oraz natchnienia
Żonglowanie kuflami piwa muzy była malutka restauracja położo-
Prowadził życie bujne, udzielał się na w piwnicy domu przy ul. Szewskiej,
nie tylko jako redaktor, ale także w te- nieopodal redakcji „Gazety Toruńskiej”
atrzykach amatorskich. Wędrował też (drukowanej od stycznia 1867 roku
po knajpach, przy szklaneczce stawał w drukarni Józefa Buszczyńskiego). To
POMERANIA MAJ 2013

do tej knajpki najchętniej zlatywała się
czeladź rzemieślnicza, jak pszczoły do
ula. To im Derdowski imponował opo-
wiadaniem historyjek i anegdot, a także
żonglowaniem kuflami piwa, w czym
zyskał niezwykłą wprawę, nie miał so-
bie równych w tej grze zręcznościowej.
Knajpa przy Szewskiej nie była dla nie-
go tylko miejscem rozrywki i spotkań
towarzyskich. W niej także wykonywał
większość prac redakcyjnych. To tam
prawdopodobnie powstał jego utwór
„Walek na jarmarku”, rzecz o czeladni-
ku krawieckim.
Pisanie pod przymusem
i klepanie biedy
Nie był wybredny w doborze to-
warzystwa ani też w wyborze lokalu.
Towarzystwo biesiadne obdarzał swo-
ją bogatą osobowością. Przebywając
z tymi ludźmi, stykał się z prawdzi-
wym życiem i żywym słowem. Kumał
się ze wszystkimi bardzo łatwo, rów-
nież z kucharzami, którzy obdarzali go
szczerą przyjaźnią i takim zaufaniem,
że nawet zdradzali mu najbardziej
strzeżone tajniki i kunszty z recept ku-
charskich i sposobu warzenia oraz pie-
czenia potraw. Powstała z tego książka
kucharska, którą napisał za wynagro-
dzeniem, w zamknięciu, zmuszony do
tego przez zleceniodawcę, radcę Ernsta
Lambecka (1814–1892), właściciela zna-
nej w Toruniu drukarni. Książka uka-
zała się w roku 1885.
Swoją epopeję o Czarlińskim, czyli
O Panu Czôrlińscim, co do Pucka po secë
jachôł wydał jednak nie w oficynie Er-
nesta Lambecka, a u Buszczyńskiego,
prezesa Izby Przemysłowo-Handlowej
w Toruniu. Książka, jak w toruńskich
kręgach literackich wówczas szeptano,
w dużej mierze została ukończona przy
pomocy Ignacego Danielewskiego. Na
tym przedsięwzięciu niestety, pomimo
reklamy w „Gazecie Toruńskiej” nie wy-
szedł dobrze ani autor dzieła, ani wy-
dawca. Cały nakład długo zalegał w ma-
gazynie, z którego Derdowski zabierał
po kilka książek i wędrował z nimi po
całej starówce toruńskiej, odwiedzając
księgarzy, by namówić ich do kupna
swojego dzieła. Niestety większość
egzemplarzy oddawał po cenie maku-
laturowej. Te sprzedawane za psie pie-
niądze książki pomagały mu trwać na
powierzchni życia, klepać przysłowio-
wą literacką biedę.
POMERANIA MÔJ 2013
LITERATURA OD KUCHNI / Z DZIEJÓW MIĘDZYWOJENNEJ RUMI
Przemiana (część 2)
w miasto
Sołtys ma być do dyspozycji!
Rumianie mieli zróżnicowany
stosunek do przedstawicieli władzy
różnych szczebli. Tych najniższych,
jednocześnie najbardziej bliskich
i swojskich, czyli sołtysów traktowa-
li naturalnie i bardzo bezpośrednio.
Urzędy te głównie sprawowały bo-
wiem osoby z ich środowiska, ich są-
siedzi znani od wielu lat, z którymi na
co dzień się kontaktowali. Miało to też
negatywne konsekwencje. Większość
mieszkańców Rumi uważała, że z soł-
tysem da się załatwić prawie każdą
sprawę, zatem gdy spotykali się z od-
mową, trudno było im to zrozumieć,
przyjmowali bowiem, że zawsze po-
winien być do ich dyspozycji. W kon-
sekwencji sołtys był osobą najczęściej
krytykowaną przez współmieszkań-
ców spośród wszystkich sprawują-
cych jakiekolwiek urzędy. Wójt był już
bardziej niedostępny i cieszył się więk-
szym autorytetem.
Żeby Pan Starosta był łaskaw
Starosta i inne osoby na równo-
rzędnych, nieco niższych oraz wyż-
szych stanowiskach były już bardziej
nieosiągalne, większość rumian pod-
chodziła do nich – przynajmniej ofi-
cjalnie – ze znacznym onieśmieleniem
i respektem. Charakterystyczne pod
tym względem były zakończenia pism
B O G U S Ł AW B R E Z A
kierowanych do takich urzędników,
pełne czołobitności, chociażby: „Racz
przyjąć Panie Starosto wyrazy najniż-
szej pokory”.
Na takie podejście wpłynęło kilka
czynników. Osoby pełniące wyższe
funkcje w administracji w zasadzie
nie wywodziły się z miejscowych
środowisk. Dbały one o swój prestiż
i dawały odczuć, że sprawują ważne
funkcje i przysługują im różne przy-
wileje. Na przykład w 1933 r. Zagórze,
stanowiące wtedy oddzielną gminę,
miało kłopot związany z koniecznoś-
cią pokrycia kosztów taksówki wyna-
jętej przez wejherowskiego inspektora
szkolnego, który wizytował tamtejsze
szkoły i domagał się pokrycia przez
miejscową społeczność tego wydatku.
Przede wszystkim znaczna część
rumian była przekonana, że ci wyżej
postawieni przedstawiciele władzy
mieli więcej niż znaczne możliwości
kształtowania rzeczywistości, szcze-
gólnie podwładnych, ich zakładów
pracy czy różnego rodzaju petentów.
To przekonanie niekiedy wypływało
jedynie z subiektywnego przekona-
nia zainteresowanych, co jednak nie
zmieniało samego nastawienia. Przy
każdej zmianie władzy – to dotyczyło
każdego jej szczebla – wychwalano no-
wych jej przedstawicieli (żeby nie po-
wiedzieć popularnie: podlizywano się)
21
Z DZIEJÓW MIĘDZYWOJENNEJ RUMI
i krytykowano poprzedników. Chociaż
w Rumi przez cały okres międzywoj-
nia w miarę sprawnie działał miejsco-
wy samorząd i miał spore osiągnię-
cia, jednak w razie zaistnienia nawet
małych konfliktów, wystąpienia ja-
kichś braków, niedomagań, starano
się wciągnąć w ich rozwiązywanie
wyższe władze. Oto fragment prośby
Polskiego Stowarzyszenia Właścicieli
Nieruchomości w Rumi-Zagórzu do
wejherowskiego starosty z 1937 r.:
„Polskie Stowarzyszenie Właścicieli
Nieruchomości w Rumi – Zagórzu pro-
si Pana Starostę o łaskawe przybycie
do naszej miejscowości w celu doko-
nania lustracji terenów pozostających
pod bezpośrednim nadzorem admini-
stracyjnym Wydziału Powiatowego.
Prośbę naszą motywujemy następu-
jącymi powodami: W Rumi – Zagó-
rzu nagromadziło się bardzo wiele
niedomagań i potrzeb natury ogólnej
w dziedzinie budownictwa, regulacji
ulic, parcelacji terenów, elektryfikacji
i innych. Z tych powodów prosimy, by
Pan Starosta był łaskaw osobiście przy-
być do Rumi, dla obejrzenia w terenie
wszystkich niedomagań i braków,
oraz przekonania się o fakcie bardzo
ciężkiego położenia, w jakim znajduje
się obecnie życie zbiorowe naszej miej-
scowości”.
Spory, protesty i dyskusje...
Cytat zamieszczony wyżej uka-
zuje, że życie w przedwojennej Rumi
nie było łatwe i sielankowe, wbrew
przekonaniom niektórych obecnych jej
mieszkańców. Nie było wolne od trud-
ności, sporów i nie najmniejszych emo-
cji. Wzbudzały je między innymi plany
parcelacyjne zarówno dotyczące całej
Rumi, jak i poszczególnych nierucho-
mości oraz kwestia wydawania zgody
w drodze decyzji administracyjnej na
przewłaszczenie, czyli sprzedaż działek
budowlanych wydzielanych głównie
z dawnych gruntów rolnych. Nie bez
podstaw prawie powszechnie narzeka-
no na długi, trwający nawet dziesięć lat,
proces załatwiania tych spraw. Przede
wszystkim rumianie poddawali kry-
tyce ich zdaniem opieszałe działania
administracji państwa. Z jednej stro-
ny było to uzasadnione, ale z drugiej
strony – z dokumentów wytworzo-
nych przez organy państwa – łatwo
zauważyć, że niejednokrotnie do tego
22
przyczyniali się też mieszkańcy Rumi.
Bardzo długo pomiędzy sobą ustalali
chociażby przebieg nowo powstających
dróg dojazdowych, a toczące się na ten
temat sąsiedzkie dyskusje przeradza-
ły się w długotrwałe, gorszące spory
i liczne protesty kierowane do różnych
instytucji. To brak porozumienia w tych
kwestiach doprowadził między innymi
do opóźnienia parcelacji gruntów w Ja-
nowie, dzisiejszej dzielnicy Rumi. W in-
nym przypadku urzędnicy zastanawiali
się, „jakie kroki należy przedsięwzięć,
celem zmuszenia Pana K. [w oryginale
pełne imię i nazwisko – B. B.] do od-
dania do użytku publicznego ze swej
strony przypadającego na niego części
terenu pod ulicę”.
...o drogach, ulicach i ścieżkach
Rozszerzając ten problem, można
powiedzieć, że układ drogowy Rumi,
jego poszczególne drogi, ulice i ścież-
ki, należał do najczęściej poruszanych
tematów związanych z tą miejsco-
wością, roztrząsanych przez mniej
i bardziej znaczących urzędników,
instytucje różnych szczebli i zwykłych
obywateli. Było to naturalne, gdyż jej
rozwój doprowadzał do konieczności
wprowadzania nowych rozwiązań
w tym zakresie. Dopóki one nie nastę-
powały, dopóty mieszkańcy sami szu-
kali najdogodniejszych sposobów doj-
ścia w różne miejsca, wykorzystując
nieużytki, nieruchomości zaniedbywa-
ne przez ich właścicieli. Jak żalił się je-
den z nich w 1936 r., będący prawnym
posiadaczem gruntu „pomiędzy ul.
Starowiejską a Białąrzeką”, część jego
nieruchomości „jest używana przez
przechodniów jako ścieżki rozmaite
Baśnie
Jana Drzeżdżona
już do nabycia w księgarni internetowej
www.kaszubskaksiazka.pl
i nie przynosi żadnego dochodu”. Inny
trzy lata wcześniej żądał, by sołtys
zobowiązał jego sąsiadów do „wybu-
dowania płotu na granicy między ich
stajnią i moim polem, ponieważ urzą-
dzili tam ścieżkę, przez co mi szkoda
powstaje”. W tym samym mniej wię-
cej czasie mieszkaniec Zagórza bardzo
ostro protestował (pisał w tej sprawie
nawet do wojewody) z powodu za-
mknięcia „steczki istniejącej od niepa-
miętnych czasów pod nazwą steczka
szkolna i kościelna”, przez co „jest
dzieciom szkolnym z Szmelc [obecnie
dzielnica Rumi, Szmelta] jak i w ogóle
całej publiczności z Szmelc dostęp do
szkoły i kościoła bardzo utrudniony”
i zagroził, że dopóki nie zostanie ona
przywrócona, dopóty nie będzie po-
syłał dzieci do szkoły. Obecnie trudno
ocenić, czy te żale i skargi były uzasad-
nione, tym bardziej, że u osób postron-
nych oraz krytykowanych urzędników
często wywoływały one posądzenia,
że ich autorom w rzeczywistości cho-
dziło o załatwienie innych spraw. Na
przykład sołtys Zagórza przypuszczał,
że zamknięcie dawnej – wpisanej
w tradycję – ścieżki wywołało u jego
współmieszkańca tak gwałtowny
sprzeciw, bo na równoległej drodze
publicznej postawił część budynku go-
spodarczego i bał się, że teraz będzie
musiał go rozebrać.
Tak więc przekształceniu się Rumi
w miasto towarzyszyło wiele sprzecz-
nych interesów i dążeń, a wypracowy-
wane kompromisy nie mogły w pełni
zadowolić wszystkich stron, niekiedy
ze szkodą dla harmonijnego rozwoju
tej miejscowości, czego skutki – jak
można sądzić – są widoczne do dzisiaj.
POMERANIA MAJ 2013
 FENOMEN POMORSKOŚCI

Za zasłoną skał (część 10)

Krym, znany nam z sonetów Mickiewicza, a przez niektórych także z własnych wakacyjnych
wspomnień, to morze i góry. Mówiąc „morze”, myślimy właściwie o wybrzeżu, wąskim pasku
subtropikalnej równiny, z plażami i hotelami na jego zapleczu. Góry przylegają doń od północy.
Słowo „przylegają” jest tu jak najbardziej na miejscu: pionowa skalna ściana wznosi się nad
samym wybrzeżem.

J A C E K B O R KO W I C Z
Niedostępna górska krawędź ogra-
nicza percepcję obcych – w tym wy-
padku wszystkich, którzy przybywają
na Krym od strony morza. Z tej per-
spektywy góry wyglądają najbardziej
okazale, i tak właśnie opisywał je nasz
wieszcz. My również oglądamy Ajudah
i Czatyrdah jego oczami. Ewentualna
wycieczka na któryś ze szczytów jest
dla nas na tyle wyczerpująca, że osiąg-
nąwszy cel i nasyciwszy oczy rozległą
panoramą, zmęczeni schodzimy w dół,
ku bezpiecznym hotelowym przestrze-
niom. Stanęliśmy na chwilę na skalnej
granicy, ale nie przychodzi nam do gło-
wy, by spytać, co dzieje się za murami
tej naturalnej fortecy. Jałta w 1893 roku. Fot. www.commons.wikimedia.org

I o to właśnie chodziło jej dawnym
mieszkańcom. Ludzka psychika się nie
zmienia, mimo rozwoju technologii.
Również przed wiekami ludzie morza
– Grecy, Genueńczycy, osmańscy kupcy
i przybyli na galerach namiestnicy suł-
tana – nie interesowali się „wnętrzem”
wyspy, ukrytym za zasłoną pionowych
skał. W odróżnieniu od nas samych,
oni nawet nie zadawali sobie trudu, by
wspiąć się na któryś ze szczytów.
Wspólnota rezerwatu
Góry Krymu, starożytnej Taurydy,
od niepamiętnych epok prehistorii aż
do czasów całkiem nieodległych, sięga-
jących zaledwie kilku pokoleń wstecz,
dawały schronienie rozmaitym ludom,
dla których nie było już miejsca na
równinach. Spychani przez przyby-
łych z głębi kontynentu najeźdźców,
przekraczali granicę dzielącą krymskie
stepy od gór. Z tej strony, od północy,
również wybija się ona skalną granią,
która choć nieco mniej stroma niż od
strony morza, jednakowo zniechęcała
ewentualnych amatorów ekspansji.
W środku, okolona górskim łańcuchem,
leży zaczarowana kraina, która wznosi
się nad resztą półwyspu jak wenezuel-
ska wyżyna tepui z noweli „Świat za-
giniony” Arthura Conan Doyle’a. Tam,
w grotach, których pełno na tutejszych
górskich zboczach, ukrywali się ucieki-
nierzy. Z czasem wokół grot budowali
świątynie, pałace i całe miasta.
Przez wieki powtarzały ten sam
schemat kolejne fale uchodźców: Scy-
tów, Alanów, Gotów, Hunów, Chaza-
rów, Pieczyngów i Kumanów. Dawni
zdobywcy z czasem sami stawali się
zbiegami i przyłączali do mieszkańców
pieczar. W ten sposób, w ciągu pokoleń,
górskie schronienie Taurydy – dla po-
trzeb naszej opowieści przypomnę: to
klasyczna „pomorska kępa” – stawało
się kolebką oryginalnej kultury. Może-
my ją nazwać wspólnotą rezerwatu.
Jej oryginalności przysparzał jeszcze
fakt, że świat o niej zapomniał. Miesz-
kańcy gór rzadko schodzili nad morze,
do portów, jeszcze rzadziej odwiedza-
li wyżyny mieszkańcy wybrzeża. Ci
ostatni wiedzieli, co prawda, że tuż za
rogatkami ich miast żyją sobie niedo-
stępni sąsiedzi, ale poza obszarem Kry-
mu poziom zainteresowania wnętrzem
półwyspu spadał do zera.
Gockie księstwo Teodoro
Dzięki tej ignorancji mogli na przy-
kład przetrwać na Krymie tacy Goci, lud
uznawany za zaginiony już na przeło-
mie starożytności i średniowiecza. Tym-
czasem tutaj żyli oni sobie spokojnie,
w zasadzie przez nikogo nie zaczepiani,
o tysiąc lat dłużej. Co więcej, w krym-
skich pieczarach zachowali swoje ru-
niczne pismo, którym zanotowali cały

POMERANIA MÔJ 2013 23

FENOMEN POMORSKOŚCI / ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA

Stary i Nowy Testament. Podróżnik,

który zetknął się z nimi na początku
XVII wieku, zaświadcza, że jeszcze wte-
dy Goci modlili się z runicznych ksiąg.
W nadczarnomorskich górach Goci Pelplińska przystań
ks. Pasierba
ustanowili własne księstwo, zwane Teo-
doro. Ruiny jego stolicy, Mangup, mo-
żemy oglądać do dziś: leżą przy drodze
z Jałty do Bakczysaraju. Droga ta, wspi-
nająca się serpentyną na tatarską jajłę,
czyli górskie pastwiska, położyła kres „Do Pelplina przyjeżdżam wczesnym rankiem. (…) Stolica diece-
odwiecznej izolacji krymskiej wyżyny.
Kres Mangupowi oraz całemu księs- zji. Tu wydarzyło się literalnie wszystko, co było ważne w moim
twu Teodoro położyły najazdy Turków życiu. Jedna ulica prowadzi z dworca na rynek, druga z rynku,
i ich tatarskich lenników. W 1475 roku obok katedry, do Starogardu Gdańskiego, z tym że za mostem
mury twierdzy, bronione przez wołos- rozgałęzia się w kierunku cmentarza nad rzeką. (…) Tu będę
kich najemników, oparły się jeszcze
najeźdźcom, jednak w osiemnaście lat chyba mieszkał do śmierci. Że takie małe miasteczko? Po tylu
później chan z wzrastającego w siłę podróżach wiadomo już mniej więcej, że świat może być jedną
rodu Girejów zdobył i spustoszył mia- rzeką, jednym kościołem, jedną ulicą, drzewem za oknem, odro-
sto. Już nigdy go nie odbudowano. Nie-
naruszone ściany katedralnej bazyliki biną książek, płyt i – last but not least – kilku dobrymi ludźmi”.
widział jeszcze w 1579 roku polski po-
dróżnik – dzisiaj nie ma po niej śladu. (Janusz St. Pasierb, Gałęzie i liście, Pelplin 1993, s. 138).
Resztki Gotów spędzono do por-
towych miast. Tam zasymilowali się
z krymskimi Grekami, choć część z nich
zapewne poturczyła się, wybierając is-
lam. W 1778 roku caryca Katarzyna, która
z chanatem poczynała sobie podobnie jak
z Polską, zmusiła chrześcijańską, w tym
wypadku prawosławną ludność Krymu
do przesiedlenia się nad rosyjskie już
wtedy Morze Azowskie. Tam, konkretnie
w miasteczku Mariupol, aż do bolszewi-
ckiej rewolucji żyli sobie dawni krymscy
Grecy. Wśród nich – potomkowie gockich
górali. Ale jeszcze w kilka lat po przesied-
leniu widział Gotów na Krymie polski
arcybiskup Stanisław Bohusz-Siestrzeńce-
wicz. Jego relacja stanowi ostatnią znaną
nam wzmiankę o tym ludzie.

Zapomniane ogniwo?
Na wschód od ruin Mangupu góry
zniżają się, tworząc rozległą nieckę.
W dawnych wiekach nazywano ją Rów-
niną Czerkiesów. Nieco dalej ciągnie się
dolina nosząca prastarą, zapomnianą
już nazwę Kabarda. Imiona te przypo-
minają nam o dzisiejszych narodach
Kaukazu, które niegdyś, w średniowie-
czu, wędrowały przez czarnomorskie
stepy, dając początek Zaporoskim Ko-
zakom. Zresztą, być może, nie tylko im.
Kto wie, czy wcześniej nie stanowili oni
ogniwa, które łączyło Kaukaz ze zdo-
bywcami Słowian, dającymi początek
„sarmackim” rodom polskiej szlachty?
BOGDAN WIŚNIEWSKI
Powyższe słowa uświadamiają,
że dla ks. Pasierba Pelplin stał się na
wiele lat i prawie do końca jego życia
tym miejscem na ziemi, które było
oazą spokoju i przystanią po wielu
podróżach. „Można jeździć po całym
świecie, ale gdzieś trzeba mieszkać”
Fot. Maciej Stanke
– wyznał w Gałęziach i liściach. O tym
prowincjonalnym, ale przecież sto-
łecznym mieście pisał z sentymentem
i jednocześnie jako człowiek doświad-
czony i mający poczucie konieczności
zakorzenienia się. Znalezienia swo-
jej przystani, ostoi bezpieczeństwa,
swojej Itaki. Ten, który bywał na naj-
przedniejszych salonach skupiających
polskie i europejskie elity naukowe

24 POMERANIA MAJ 2013


i artystyczne; ten, który był długo
oczekiwanym rekolekcjonistą i ho-
miletą w Polsce i poza nią; ten, który
wygłaszał referaty i wykłady na wielu
międzynarodowych sympozjach i kon-
ferencjach, zawsze z radością wracał
do Pelplina – do ulubionych miejsc, za-
przyjaźnionych osób i czekających na
niego kleryków. Pisał o tym i mówił
wielokrotnie.
Pelplin pamięta o ks. Pasierbie
Mieszkańcy i władze Pelplina sta-
rają się upowszechniać wiedzę o tym,
który rozsławił to miasto jak mało
kto. Nie dziwi też, że właśnie tutaj
w czerwcu 2011 r. obradowała Rada
Naczelna ZKP, która – na wniosek od-
działów kociewskich – uchwaliła, że
Rokiem Księdza Janusza St. Pasierba
będzie 2013, w którym przypada 20.
rocznica jego śmierci. Kilka miesięcy
później podobną uchwałę podjęła Rada
Miejska w Pelplinie.
Nie była to jednak pierwsza inicja-
tywa upamiętnienia autora Gałęzi i liści
w tym mieście. Już w grudniu 1994 r.
miejscowemu Liceum Ogólnokształ-
cącemu nadano imię ks. Janusza St.
Pasierba, a w Wyższym Seminarium
Duchownym odbyła się sesja nauko-
wa. Wydano Pomorskie drogi ks. Janu-
sza Pasierba – pierwszą książkę upa-
miętniającą jego osobę i twórczość. Od
1996 r. odbywa się Pomorski Festiwal
Poetycki im. ks. Janusza St. Pasierba
– impreza, która na stałe wpisała się
w kalendarz wydarzeń kulturalnych
o ponadregionalnym zasięgu i coraz
większym prestiżu. Jednej z ulic mia-
sta nadano imię ks. Pasierba. W Wyż-
szym Seminarium Duchownym odby-
ły się liczne wieczornice i spektakle
poetyckie. W 2003 r. LO wespół z WSD
zorganizowało kolejną sesję naukową,
która zaowocowała wydaniem książ-
ki Ks. Janusz Stanisław Pasierb. Kapłan.
Poeta. Humanista. Oddział Kociewski
ZKP kilkakrotnie przygotowywał kon-
ferencje czy programy (m.in. w 2008 r.
„Pomorze – mała ojczyzna ks. Pasier-
ba” z udziałem znamienitych aktorów
Haliny Winiarskiej i Jerzego Kiszkisa).
W holu WSD odsłonięto płaskorzeźbę
autorstwa Gustawa Zemły. Od kilkuna-
stu lat pelplinianie (nie tylko licealiści)
biorą udział w warszawskich koncer-
tach organizowanych przez Fundację
im. ks. Janusza St. Pasierba.
POMERANIA MÔJ 2013
Inauguracja Roku Ks. Pasierba
8 stycznia 2013 r. odbyła się inau-
guracja Roku Ks. Janusza St. Pasierba.
Miała ona miejsce w pelplińskim Lice-
um Ogólnokształcącym. Uroczystości
rozpoczęły się modlitewnym spotka-
niem przy grobie poety, które popro-
wadził ks. infułat Tadeusz Brzeziński.
Na inauguracyjną sesję przybyli wło-
darze miasta i powiatu tczewskiego,
przedstawiciele władz kuratoryjnych,
licznie reprezentowane było ducho-
wieństwo biskupiego miasta, a także
środowiska akademickie i świat kultu-
ry z Warszawy, Gdańska, Bydgoszczy
i Torunia. Przybyło kilkunastu dyrek-
torów szkół z powiatu tczewskiego,
a także dyrektorzy i prezesi kociew-
skich instytucji kulturalnych i gospo-
darczych oraz stowarzyszeń.
Gościem szczególnym był ks. dr
hab. Wiesław Śmigiel – biskup po-
mocniczy diecezji pelplińskiej – je-
den z ostatnich uczniów ks. Pasierba.
Wspominając swego mistrza, mówił
o tym, że był on ciągle „pomiędzy”.
Dla uczonych był poetą, dla poetów
profesorem, dla duchownych jednym
i drugim. Łączył świat nauki ze świa-
tem kultury. Świat duchownych ze
światem świeckich. I to uczyniło go
człowiekiem dialogu. Był człowiekiem
wolnym, przede wszystkim w docho-
dzeniu do prawdy. Biskup zwrócił po-
nadto uwagę na to, że jego profesor
był przyjacielem młodych, od których
wiele wymagał, ale którzy mogli do
ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA
Grób ks. Janusza St. Pasierba. Fot. Roman Hudzik
niego przychodzić z wszystkimi swo-
imi problemami.
Festiwal, koncerty, sesja, oratorium
W bieżącym roku w mieście i gmi-
nie będą miały miejsce liczne uroczy-
stości. Ich organizatorami są zarów-
no władze samorządowe, instytucje
kulturalne i oświatowe, jak i Oddział
Kociewski ZKP.
W marcu w Zespole Kształcenia
i Wychowania w Kulicach odbył się
gminny konkurs pięknego czytania,
tym razem poświęcony twórczości
ks. Pasierba, któremu towarzyszyła
wystawa jego książek. W Collegium
Marianum w czasie X Powiatowego
Konkursu Ortograficznego przedmio-
tem zmagań był tekst o ks. Pasierbie,
przygotowany w Instytucie Filologii
Polskiej UG. Także tematyka prac przy-
gotowanych przez młodzież ubiegającą
się o Stypendium im. Jana Chryzosto-
ma, Ryszarda i Franciszka Ornassów
dotyczy osoby i twórczości ks. Pasierba.
W dniach 4 i 5 czerwca 2013 r. odbę-
dzie się XVIII Pomorski Festiwal Poety-
cki im. ks. Janusza St. Pasierba. Orga-
nizatorzy mają nadzieję, że w tym ro-
ku weźmie w nim udział rekordowa
liczba uczestników. Obok części kon-
kursowej (recytacje, poezja śpiewana,
programy poetycko-muzyczne, eseje,
juwenilia) przygotowano kilka imprez
towarzyszących (spotkania z poetami,
koncerty muzyczne, warsztaty tea-
tralne, wykłady, projekcje filmów). Na
25
ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA
Widok na katedrę pelplińską z ogrodów seminaryjnych. Fot. Maciej Stanke
odbywające się w tym czasie Dni Pelpli-
na zostaną zaproszeni włodarze miast,
z którymi ks. Pasierb był związany:
Warszawy (tutaj mieszkał i pracował
w ATK), Lubawy (miejsce urodzenia),
Tczewa (tutaj zdał egzamin dojrzałości),
Żabna k. Tarnowa (stamtąd pochodzili
jego rodzice), Redy i Grudziądza (w tych
miastach był w latach 1952–1954 wika-
riuszem).
Oddział Kociewski Zrzeszenia w par-
tnerstwie z Biblioteką Diecezjalną,
Wyższym Seminarium Duchownym,
Liceum Ogólnokształcącym i Wydaw-
nictwem „Bernardinum” przygotował
(współfinansowany przez Gminę Pel-
plin) cykl koncertów poetycko-muzycz-
nych „Cztery pory roku z poezją ks. Ja-
26
nusza St. Pasierba”. Od maja do grudnia
2013 r. gdańscy aktorzy Elżbieta Goetel
i Jerzy Kiszkis oraz instrumentaliści Ali-
na i Sławomir Dombrowscy będą wpro-
wadzać w atmosferę twórczości poety,
odwołującej się nie tylko do tytułowych
pór roku, ale także do refleksji wokół ka-
lendarza liturgicznego. Pelplińscy zrze-
szeńcy we współpracy z ZG ZKP i WSD
planują zorganizowanie sesji popular-
nonaukowej. Ma się ona odbyć w listo-
padzie i zaowocować publikacją, w któ-
rej zawarte będą wygłoszone referaty.
Natomiast w październiku planowana
jest prapremiera oratorium opartego
na tekstach ks. Pasierba w wykonaniu
zespołu wokalno-instrumentalnego Na
cały głos, działającego pod kierunkiem
ks. Zbigniewa Gełdona przy Rozgłośni
Katolickiej Diecezji Pelplińskiej. Od kil-
ku lat w różnych środowiskach Pelplina
mówi się o powstaniu ławeczki Pasier-
ba (na wzór takich, które istnieją cho-
ciażby na ul. Piotrkowskiej w Łodzi). Ta
inicjatywa zaczyna nabierać coraz bar-
dziej realnego kształtu. Zapewne była-
by to istotna atrakcja turystyczna mia-
sta. Ostatnim akordem obchodów Roku
Księdza Janusza St. Pasierba w Pelplinie
będzie uroczystość wieńcząca obchody
zarówno w mieście, jak w Zrzeszeniu
Kaszubsko-Pomorskim. Odbędzie się
ona 7 grudnia 2013 r. i rozpocznie mszą
świętą koncelebrowaną pod przewod-
nictwem ks. biskupa Ryszarda Kasyny.
Już dzisiaj zapraszamy wszystkich zrze-
szeńców do Pelplina.
Miejsce tchnące poezją
Pelplin to miasto studiów Janusza
St. Pasierba, jego pierwszych prób li-
terackich, szukania swojej drogi do
kapłaństwa, pierwszych przyjaźni
na długie lata. Miasto jego pracy na-
ukowej i dydaktycznej. Wreszcie to
świadomie wybrane miejsce wiecz-
nego spoczynku. Był w dobrym tego
słowa znaczeniu obywatelem świa-
ta, Europejczykiem w każdym calu,
człowiekiem rozpoznawalnym i mile
widzianym w różnych znamienitych
towarzystwach. Zawsze jednak z ra-
dością wracał do swojego matecznika
w Pelplinie. To miasto w jego wspo-
mnieniach jawi się nie tylko jako miej-
sce bliskie, ale także niezwykle przyja-
zne, nieomalże magiczne, a w każdym
razie tchnące poezją.
„W Pelplinie przed oknami miałem
cały park, potężny jak symfonia i tak
piękny w swojej nieregularności, za-
gmatwaniu i pewnym zaniedbaniu,
że trudno było się oderwać od spo-
glądania w okno. (…) Następne dni
w Pelplinie, cudownym, spokojnym.
Słońce wschodzi i zachodzi w oknie
północnego pokoju. (…) Niezwykłe,
chciałem napisać: nieznane wrażenie
szczęścia. Słońce przez sięgające pod-
łogi szklane, »francuskie«, jak mówili
panowie stolarze, drzwi. Nie pamię-
tam, kiedy byłem tak szczęśliwy, może
przed laty w Chartres (…). Czułem, że
muszę zmówić modlitwę dziękczynną
po prostu – za życie”.
(Janusz St. Pasierb, Gałęzie i liście,
Pelplin 1993, s. 234).
POMERANIA MAJ 2013
Fot. Maciej Stanke

Przywracanie Kaszubom
Gdańska MONIKA BANASZAK

Choć Gdańsk jest uważany za historyczną stolicę Kaszub, a współcześnie stanowi centrum ruchu
kaszubsko-pomorskiego, jednak wiedza o tym obliczu grodu nad Motławą jest wciąż nikła. Teresa
Juńska-Subocz i Halina Piekarek – laureatki Skry Ormuzdowej 2012 – chcą to zmienić.

Rodowite Kaszubki pochodzące
z Kartuz i Pucka, które od lat mieszkają
w Gdańsku, propagują kulturę swych
przodków, działając w ramach Wspól-
noty Kaszubów na gdańskich Pieckach
i Wspólnoty Kaszubów i Przyjaciół Ka-
szub na Przymorzu (przy kościołach
pw. Bożego Ciała i NMP Różańcowej).
Są dumne ze swych korzeni. Przypomi-
nają, że Kaszubi to pełnoprawni gospo-
darze tych ziem. Bolesne wydarzenia,
szczególnie z okresu II wojny światowej
czy z czasu tuż po jej zakończeniu, zmu-
siły Kaszubów – w imię przetrwania
– do ukrywania swej odrębności. W ro-
dzinnym domu Teresa Juńska-Subocz
i Halina Piekarek nie nauczyły się ka-
szubskiej mowy. Rodzice i dziadkowie
rozmawiali wprawdzie ze sobą w tym
języku, lecz do dzieci zwracali się tylko
po polsku.
Siła kapelusza
Pani Teresa nigdzie się nie wybie-
ra, nie włożywszy kapelusza. Nosi
go z wdziękiem, nawet gdy pracuje
w ogrodzie. To jej znak rozpoznawczy.
Kiedyś, w latach 80., dzięki kapeluszo-
wi właśnie udało się jej zdobyć pracę:
elegancja i szyk wygrały z niechęcią
i izolacją, których doświadczyła wkrót-
ce po tym, gdy zwolniono ją z pracy za
niewygodne i niemile widziane zaanga-
żowanie społeczne. Spośród wszystkich
kapeluszy najdroższy jest ten niewielki,
granatowy. Wkłada go zawsze, gdy
ubiera się w kaszubski strój. Kapelusik
podkreśla i wydobywa jego walory, tak
że całość wygląda przepięknie. Teresa
Juńska-Subocz przywdziewa strój na
wszystkie okazje, które pozwalają pro-
mować kaszubską tożsamość: na msze

POMERANIA MÔJ 2013 27

SKRA ORMUZDOWA 2012
z kaszubską liturgią słowa, na uroczy-
stości regionalne i religijne. Wraz z nią
czyni to również Halina Piekarek. Obie
panie mają nadzieję, że w ten sposób
przyczyniają się do budzenia świado-
mości kaszubskiej wśród mieszkańców
Gdańska.
Kaszubskie msze
na gdańskich Pieckach
Wszystko zaczęło się od kościo-
ła. Gdy w czasie jednej z niedzielnych
mszy podano informację o mającej się
odbyć zaraz po niej kolejnej mszy, lecz
z kaszubską liturgią słowa, obie panie
zareagowały podobnie i zostały w koś-
ciele nieco dłużej niż zazwyczaj, by
wysłuchać mszy w rodzimym języku.
Wcześniej nie przypuszczały, że jest
to możliwe w jakiejkolwiek gdańskiej
świątyni, tym bardziej, że w parafiach,
w których dotychczas mieszkały, nie
praktykowano tego zwyczaju. Jednak
zarówno kościół pw. NMP Różańcowej
na Przymorzu, jak i kościół pw. Bo-
żego Ciała w Pieckach są pod tym wzglę-
dem wyjątkiem. Już od lat 90. raz w mie-
siącu odprawiane są tam kaszubskie
msze. Teresa Juńska-Subocz i Halina
Piekarek, gdy tylko zamieszkały w gdań-
skich Pieckach i na Przymorzu, zaczęły
w nich regularnie uczestniczyć. Jedno-
cześnie dołączyły do działających przy
parafiach Wspólnot Kaszubów. Tere-
sa Juńska-Subocz przyłączyła się do
wspólnoty przy kościele Bożego Ciała
już czternaście lat temu. Od sześciu lat
jest gospodynią Klubu Morena, należą-
cego do struktur gdańskiego oddziału
ZKP. Do tej pory zorganizowała w nim
ponad sto spotkań poświęconych histo-
rii, osiągnięciom i dokonaniom wyjąt-
kowych ludzi, pochodzących nie tylko
z Kaszub. Zaprosiła do wygłoszenia wy-
kładów i prelekcji profesorów Uniwersy-
tetu Gdańskiego, m.in. Józefa Borzysz-
kowskiego, Jerzego Tredera czy Andrzeja
Ceynowę, działaczy samorządowych
i członków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomor-
skiego. Spotkania te uświetniają wystę-
py chórów, zespołów tanecznych i mu-
zycznych. Laureatka Skry Ormuzdowej
2012 sama przygotowuje zaproszenia,
ulotki, ogłoszenia i plakaty informacyj-
ne, dbając, by jak najwięcej osób uczest-
niczyło w spotkaniach.
To mały uniwersytet ludowy – mówi
pani Teresa. Poprzez prezentacje, quizy
i konkursy, poprzez wycieczki po regio-
28
nie pogłębiamy wiedzę o Kaszubach,
poznajemy i uświadamiamy sobie swoją
odrębność i unikatowość. Bogaty dorobek
Wspólnoty Kaszubów przy kościele pw.
Bożego Ciała w Gdańsku to cztery tomy
kronik zawierających wpisy i fotografie
z naszych dokonań.
Jednak największym sukcesem pani
Teresy jest odbywająca się w kościele
pw. Bożego Ciała – w każdą ostatnią
niedzielę miesiąca – msza święta od-
prawiana z kaszubską liturgią słowa.
Uczestniczyć w niej może każdy. Zorga-
nizowanie jej w takiej otwartej formie,
adresowanej do wszystkich, a nie jak
poprzednio – wyłącznie do społeczno-
ści kaszubskiej, daje nadzieję i większe
szanse na upowszechnienie i rozpro-
pagowanie kultury kaszubskiej wśród
mieszkańców Gdańska. Teresa Juńska-
Subocz jest lektorką, w czasie mszy
– w stroju kaszubskim – czyta fragmen-
ty Pisma Świętego.
Aby dotrzeć do jak najszerszego
kręgu gdańszczan, pani Teresa zaczęła
także publikować artykuły na temat
działalności Klubu Morena. Miejsca do
publikacji udostępniły gościnne łamy
parafialnej gazetki zatytułowanej „Na-
sza Parafia”. Głośnym echem wśród lo-
kalnej społeczności odbił się jej artykuł
z 2002 roku pt. „Kaszubi – trzy spoj-
rzenia”, w którym scharakteryzowała
postawę trzech środowisk – Kościoła,
władz samorządowych oraz samych
Kaszubów – wobec historycznych go-
spodarzy tych ziem. Uwagi i spostrzeże-
nia autorki uświadomiły czytelnikom,
że bogactwo regionu i Gdańska, jakim
jest kaszubska kultura, wciąż nie uzy-
skuje dostatecznego wsparcia.
Teresa Juńska-Subocz współpracuje
również z miesięcznikiem „Pomerania”.
Regularnie za jego pośrednictwem in-
formuje o podejmowanych nie tylko
przez siebie inicjatywach, ważnych wy-
darzeniach i uroczystościach. Co roku
publikuje sprawozdanie z działalności
Klubu Morena, wydzielonego z dawnej
Wspólnoty Kaszubów.
Przecierać szlaki
Pomysłów i energii jej nie brakuje,
mimo że ma już 73 lata. To za jej inspira-
cją powstał Klub Kaszubów w Matarni:
pani Teresa dotarła do właściwych osób,
nie tylko je przekonała, ale i zaraziła en-
tuzjazmem. Jest – jak sama siebie okre-
śla – „szarą eminencją” kaszubszczyzny.
Wyszukuje ludzi, którzy mają pasję i są
dumni ze swych kaszubskich korzeni,
stara się im pomagać i promować ich
aktywność. Mobilizuje ich i zachęca.
Współpracuje ze Szkołą Podstawową
nr 2 w Gdańsku-Migowie, wierząc, że
zaowocuje to wprowadzeniem do planu
zajęć nauki języka kaszubskiego. Cel ten
być może uda się osiągnąć w przyszłym
roku szkolnym w Szkole Podstawowej
nr 82 w Klukowie, której dyrekcję pani
Teresa wytrwale w tym kierunku do-
pinguje. Jednak nie tylko o język cho-
dzi. Również kultura i historia Kaszub
powinny być przedmiotem nauki. Orę-
downiczką tej idei jest laureatka Skry.
Krokiem ku realizacji tych zamierzeń
są prezentacje i pogadanki w ramach
nauki o środowisku, w których pani Te-
resa uczestniczy. Najbliższa odbędzie się
w SP nr 42 na Suchaninie.
Teresa Juńska-Subocz wytrwale
i z niegasnącym zapałem przeciera ka-
szubskie szlaki w swym ukochanym
Gdańsku. Od lat jest członkinią Zrzesze-
nia Kaszubsko-Pomorskiego, od wielu
też lat przewodzi pocztowi sztandaro-
wemu gdańskiego oddziału ZKP.
Fale, sieci i mikołajek
Halina Piekarek swój pierwszy ka-
szubski strój wyhaftowała sama. Ozdo-
biła go haftem szkoły żukowskiej. Jed-
nak obecnie nosi strój, którym nawią-
zuje do swych stron rodzinnych, do
Pucka. Haft szkoły puckiej wyróżniają
charakterystyczne elementy: błękitne
fale, złociste sieci i zielony kwiat miko-
łajka.
Do Wspólnoty Kaszubów i Przyja-
ciół Kaszub przy tzw. okrąglaku, czyli
kościele NMP Różańcowej na gdań-
skim Przymorzu, pani Halina dołączyła
w 1994 roku, gdy tylko się dowiedziała,
że odprawiane są w nim, raz w miesią-
cu, msze w języku kaszubskim. Inicjato-
rem mszy z kaszubską liturgią słowa był
ówczesny proboszcz, ksiądz Waldemar
Naczk, opiekun i rzecznik kultury re-
gionu, laureat Skry Ormuzdowej za rok
2006. Pani Halina starała się uczestni-
czyć we wszystkich kaszubskich nabo-
żeństwach. Wkrótce dowiedziała się, że
jest to możliwe częściej niż raz w miesią-
cu, bo co niedzielę, pod warunkiem od-
wiedzania innych parafii, przy których
również działały Wspólnoty Kaszubów.
W ten sposób poznała kolejnych orę-
downików kaszubszczyzny, m.in. Tere-
POMERANIA MAJ 2013

sę Juńską-Subocz, za której przykładem
także zaczęła nosić kaszubski strój. We
wspólnocie na Przymorzu tylko ona jed-
na go ma i w nim się pojawia.
Mówią o niej Prezeska
Pani Halina Piekarek kieruje przy-
morską Wspólnotą od 14 lat. Mówią
o niej Prezeska. Jej największe pasje to
podróże i fotografia, które połączyła
z zamiłowaniem do tradycji i kultury
Kaszub.
Pasjonuje się fotografią, filmowaniem,
rejestrowaniem życia Kaszubów. Jej zdję-
cia wykorzystuje miesięcznik „Pomerania”
oraz inne organa ZKP – mówił Paweł Tra-
wicki, prezes ZKP Oddział w Gdańsku,
w laudacji wygłoszonej w Filharmonii
Bałtyckiej podczas wręczenia Skier.
Halina Piekarek organizuje także
pielgrzymki – jednodniowe i dłuższe.
Co roku, od 18 lat, w sobotę przed Nie-
dzielą Palmową grupa Kaszubów rusza
Czëtelë dokôz Majkòwsczégò
20 łżëkwiata òdbéł sã sódmi kònkùrs „Czëtanié Remùsa”. Zòrganizowelë gò part Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Brusach i Spòdlecznô Szkòła i Gimnazjum w Lubni. Wzãło w nim ùdzél
83 ùczãstników. W jury nalezlë sã Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô, Lucyna Radzymińskô, Katarzëna
Główczewskô, Alicjô Szopińskô, Bòżena Ùgòwskô, Danuta Rolbieckô-Romahn. A hewò dobiwcowie:
Spòdlecznô szkòła
Kl. I–III
I. Kinga Januszewskô (ZS w Swòrach)
II. Artur Kòsecczi (SS w Kòsobudach)
III. Gabriela Òssowskô (SS w Òdrach)
Wëprzédnienia:
Marta Szada Bòrzëszkòwskô (ZS w Swòrach)
Agnészka Zblewskô (SS w Ùgòszczë)
Karolëna Kanthak (SP nr 5 w Chònicach)
Kristión Kònkel (ZS w Roczitach)
Klasy IV–VI
I. Patricjô Knitter (SS w Lubni)
II. Agata Pestka (SS w Czëczkòwach)
III. Juliô Karcz (SS w Lesnie)
Wëprzédnienia:
Zuzana Jankòwskô (ZS w Swòrach),
Karolëna Czapiewskô (SS w Czapiewicach)
Aleksandra Miloch (SS w Kòsobùdach)
POMERANIA MÔJ 2013
do Wejherowa, by przejść drogę krzy-
żową w tamtejszej Kalwarii. Zawsze
w maju odbywa się pielgrzymka do
Matemblewa. Jej inicjatorem był ksiądz
Waldemar Naczk. Pani Halina nato-
miast jest autorką pomysłu uczestnicze-
nia w morskiej pielgrzymce rybaków,
którzy płyną z Półwyspu Helskiego do
Pucka na odpust św. apostołów Piotra
i Pawła.
Oprócz pielgrzymek laureatka Skry
Ormuzdowej 2012 organizuje również
wycieczki krajowe. Było ich już sie-
dem. Członkowie Wspólnoty wybrali
się m.in. na Podlasie, w Bieszczady, do
Wrocławia i do Szczecina. Dzięki tym
wyjazdom uczestnicy mają okazję nie
tylko zwiedzić kraj, ale także lepiej się
poznać i zintegrować. Wielką zasługą
pani Haliny była wyprawa Kaszubów
do Wilna. Celem jej było przekazanie
tamtejszemu Muzeum Adama Mi-
ckiewicza egzemplarza Pana Tadeusza
Gimnazjum
I. Kamil Rëduchòwsczi (Gimn. w Brusach)
II. Michalëna Szczesôk (KG w Chònicach)
III. Kacper Rozek (Gimn. w Lubni)
Wëprzédnienia:
Wérónika Żëwickô (Gimn. w Brusach)
Wiktoriô Kòzykòwskô (Gimn. w Lëpùszu)
Liceùm
I. Samùel Prieba (KLÒ w Brusach)
II. Wérónika Rogalla (KLÒ w Brusach)
III. Éwa Nowickô (KLÒ w Brusach)
Dozdrzeniałi (amatorzë)
I. Barbara Lewinskô (Chònice)
II. Tomôsz Cysewsczi (Chònice)
III. Kazmiérz Bùdzyńsczi (Kòsobùdë)
III. Jerzi Somionka (Dąbrowa)
SKRA ORMUZDOWA 2012
w języku kaszubskim. Nie mogło wów-
czas zabraknąć nabożeństwa w Ostrej
Bramie, uświetnionego elementami
kaszubskimi. W tym roku zaś za spra-
wą Haliny Piekarek grupa Kaszubów
i ich przyjaciół wybrała się na Pomorze
Przednie, niegdyś zamieszkałe przez
ludność kaszubską.
Halina Piekarek od niedawna nale-
ży do ZKP. Jednak zanim wstąpiła do
Zrzeszenia, uczestniczyła we wszelkich
uroczystościach przez nie organizowa-
nych. Jej fotografie z tych wydarzeń, np.
z Dnia Jedności Kaszubów w Gdańsku,
stanowią cenny dokument i pamiątkę.
W roku 2009 oddział gdański ZKP
w uznaniu wkładu pracy i poświęco-
nego oddziałowi czasu przyznał wy-
różniającym się osobom Medal Lecha
Bądkowskiego, wybity z okazji 25.
rocznicy jego śmierci. W gronie na-
grodzonych znalazły się panie Halina
Piekarek i Teresa Juńska-Subocz.
Òdj. z archiwùm Spòdleczny Szkòłë
i Gimnazjum w Lubni
Dozdrzeniałi (profesjonaliscë)
I. Janina Kosedowskô (Chònice)
II. Bòżena Labùda (ZS w Roczitach)
III. Justina Górskô (Gimn. w Lubni)
Red.
29
CËŻ JE CZËC?

Kùńc swiata z tima Majama

HINZÓW JURK
W 2012 rokù wiele sã czëło ò Majach i ò jich òstrzegach, ùretac, efektë ti robòtë sã dosc mizerné. W Gwatemale, gdze
że naju swiat nowégò rokù nie dożdô. Kò to, że jem mógł nen pòłowa lëdzy na codzéń ùżiwô majsczégò dialektu Sakczen,
artikel w 2013 rokù napisac, je dokazã tegò, że w ti sprawie jãzëk nen nigdë nie béł do szkòłów a ùrzãdów wprowôdzo-
Majowie (na szczescé) prôwdë ni mielë. ny. Roberto Montejo, znóny gwatemalsczi dzejôrz na rzecz
Czedës jeden z bùsznëch nôrodów Westrzédny Ameri- zretaniô majsczégò jãzëka, sã jiscy, że tamtészi Antcë z jich
czi (zwóny też Mezoameriką) stracył na znaczenim w XV jãzëka sã wëszczérzają i szpańsczi za bëlniészą mòwã
wiekù, czej to szpańsczim kònkwistadoróm jich zemia sã ùznôwają. Òkróm tegò młodé pòkòlenié Majów widzy dze-
baro ùwidza, i región ten do szpańsczi kòrunë przëłączëlë. jania w czerënkù retowaniô majsczégò jãzëka za cëdacze-
Le jak to sã stało, że w XXI wiekù swiat sã przejął tim, co nié i niepòtrzébny trud, co skazywô nen jãzëk na gwësną
starowieczny Majowie mielë marginalizacjã, a w kùńcu na
do pòwiedzeniô w tak wôż- wëdżiniãcé. Pòdług Christo-
ny sprawie, jak kùńc swiata? phera Moseleya, editora Atlasu
Òdpòwiesc je dosc prostô: (...) lëdze wiedno Zagrożonëch Jãzëków Swiata
lëdze wiedno szukelë wëjas- (wëdôwónégò przez UNESCO),
nieniô wëzgódczi najégò/ szukelë wëjasnieniô przińdnosc mòwë zanôlégô òd
swiata jistnieniô. Pëtania ò to,
skądka jesmë, jak długò naju wëzgôdczi najégò tegò, „czë dóny jãzëk je prze-
kôzywóny na dzecë”, z czim
swiat jesz bãdze dérowôł itd.,
òd wieków nie dôwałë pòkù
swiata jistnieniô. ùwMajów nôlepi ju nie je. Chòc
Gwatemale rząd mô przëz-
filozofóm, teòlogóm, ùczałim nóné majsczémù jãzëkòwi
i nieùczałim. Òb czas czej re- taczi sóm sztatus, jak szpań-
ligiô próbùje dawac nama òdpòwiedzë na niechtërne z nëch sczémù, jegò przińdnosc je baro zybòtlëwô.Przëdatnosc
pëtaniów, lëdze mąkleją nad tim, czë czasã staré, zabëté majsczégò jãzëka bãdze mni jawernô, pòkądka Majo-
kùlturë do czegòs wôżnégò nie doszłë, le nama tegò nie wie nie dozdrzą wôrtnoscë w przedërchanim swòjégò
zdążëłë (abò nie chcałë) przekazac. A Majowie do tëch starëch jãzëka. Jinaczi na jegò wëdżiniãcé długò żdac nie bãdzemë
kùlturów przënôleżą i na gwës swój pòzdrzatk na jistnienié mùszelë. Jak to Morris Philips (chtëren biôtkùje ò przińd-
i kùńc swiata mielë; chòc (pòdług mie) w ny drëdżi sprawie nosc abòrigeńsczégò jãzëka Ktunaksa) mô ùdało rzekniãté,
wëwiedzelë sã tëli, co i më: dëcht nick. „Chòc dlô wiele lëdzy jãzëk je blós spòsobã kòmùnikòwaniô
Przë leżnoce majowsczich òbrechòwaniów datuma sã, równak tak pò prôwdze òn je sparłãczony ze wszëtczim,
kùńca swiata wiele sã téż gôdało ò tim, co z lëdã Majów sã co më robimë(...). Ùretanié jãzëka mùszi bëc traktowóné
dzysô wëprôwiô, czë jich kùltura i jãzëk mają szansã prze- prioritetowò, kò bez jãzëka nôród tracy juwernotã”. Ti dbë
trwac. Wiémë, że tak jak kaszëbsczégò, pòłożenié jãzëka Ma- je téż Roberto Montejo.
jów letczim nie je. Wikszi dzél młodégò pòkòleniô Majów mô Pòdług statistik UNESCO, co dwie niedzele swiat tracy
ju szpańską mòwã za domôcą przëjãté. Jeleżnosc majsczégò jeden z swòjich jãzëków. Dlô Majów wprowôdzenié swòjégò
jãzëka pëzglô téż wielëna dialektów tegò jãzëka (w sami jãzëka do pùbliczny sferë je jedurną nôdzeją na to, żebë nie
Gwatemale je jich kòl 20), a achtniãcé blós jednégò z nich zadżinął. Le nót je zacząc òd tegò, cobë Majowie bëlë bùszny
nié wszëtczim sã widzy. Nie je dzëwnotą, że aùtochtoniczny z tegò, że do dzysdnia rozmieją gadac w mòwie swòjich
jãzëk Majów nôlepi sã ùchòwôł pò wsach i môlach Mezoame- starków, w mòwie, w chtërny jich przódkòwie òbgôdiwelë
riczi, gdze tzw. dzysdniowô kùltura sã nie zadosta. W jinëch sprawë kùńca swiata. Równak móm nôdzejã, że z ùretanim
regionach, chòc òd 20 lat rozmajité spòlëznë mają dbã ò to, jãzëka Majóm pùdze ò wiele lepi jak z wëznaczenim datuma
cobë kùlturã, a w pierszi rédze majsczi jãzëk òd zabôczeniô kùńca swiata.

FIREFOX PO KASZUBSKU
PRZEGLĄDARKA INTERNETOWA www.mozilla.org/csb/firefox

30 POMERANIA MAJ 2013

 ZABÔCZONY KASZËBI

Żëcé zawdzãcziwôł
Kaszëbsczi Królewi
Òbczas kòrunacji Królewi Kaszëb w Swiónowie, 4 séwnika 1966 rokù, ks. biskùp kòrunatór Kaz-
miérz Józef Kòwalsczi wspòmnął ò jednym ksãdzu Kaszëbie, chtëren zarô pò wòjnie òpòwiedzôł
mù, że Swiónowskô Matinka ùreta mù żëcé. Dosc chùtkò szlachë naczerowałë na ksãdza Stani-
sława Grónowsczégò, ò czim jô ju nadczidnął w ksążce Królowa Kaszub wëdóny w 2003 rokù.
Równak dopiérze gruńtowné badérowanié dało gwësnosc i bëlniészi brzôd w pòznanim negò
zabôczonégò lubòtnika Swiónowsczi Pani.
EÙGENIUSZ PRËCZKÒWSCZI
Ks. Stanisłôw Grónowsczi ùrodzył
sã 4 lëpińca 1906 rokù w Serakòjcach,
jakno drëdżi knôp Szczepana i Łucji
z dodomù Tréder. Miôł dwùch star-
szich bracynów: Józefa i Władisa. Ród
òd wiedna sparłãczony béł z Kaszëba-
ma. Pò maturze zaczął sztudérowac
w Dëchòwnym Seminarium w Pel-
plënie. Tam béł nôleżnikã, a tej przéd-
nikã Lëteracczégò Karna. Tej téż ze-
szedł sã z kaszëbską rësznotą. Pisôł
lëstë z Aleksandrã Majkòwsczim, jaczé-
gò ùwôżôł za méstra. 20 gòdnika 1930
rokù dostôł ksãżewsczé swiãcenia. Pri-
micje miôł trzë dni pózni w Serakòjcach. Ks. Gronowsczi z familią. Òdj. z archiwùm E.P.
Jakno ksądz béł pòsłóny do Kòs-
cérznë, dze béł jaż piãc lat. W tim czasu Jak nasta wòjna, Grónowsczi béł pierwsze jego słowa były »Matka Boska
wëdrëkòwôł w cządnikù „Òrãdownik z môla aresztowóny i wnëkóny do sôdzë Sianowska życie mi uratowała« (…)”.
Chełmińsczi Diecezji” dwa swòje baro w Kartuzach. Pò czile dniach zwòlniony, Pò wòjnie ks. Grónowsczi òstôł
patrioticzné kôzania. W 1935 rokù tra- ale za dwie niedzele nazôd pòjmóny probòszczã w Chmielnie. Béł ùroczësto
fił do Tornia. Tam przez dwa lata béł i òsadzony w sôdzë w Torniu. Razã wprowadzony 29 łżëkwiata 1948 rokù.
szkólnym w Chłopsczim Seminarium z nim béł, jaż do kùńca wòjnë, ks. Józef Dôł sã tam pòznac jakno gòrący przëstoj-
Szkólnowsczim, a w 1935 béł ju w Kar- Bigùs. Bëlë òni z piersza w Stutthofie, tej nik kaszëbiznë. Nômili gôdôł w rodny
nie Kaszëbów w Torniu, jaczé pòte- w Sachsenhausen, a na òstatkù w Da- mòwie. To òn ùdbôł so i zarządzył, żebë
mù dało pòczątk Stowôrze Miłotników chau, dze bëlë jaż przez sztërë lata. Òbaji malôrz profesór Wacłôw Szczeblewsczi
Kaszëbiznë „Stanica”. Béł jednym z za- bëlë dërch biti i maltretowóny. òzdobił w 1956 rokù pòsowã i scanë
łóżców ti òrganizacji, jaczi przéd- A równak òbaji przeżëlë. Ùretanié kòscoła kaszëbsczima mòtiwama.
nikòwelë Édmùnd Jonas i Karól Krefft, ks. Grónowsczi zawdzãcziwôł Matce Béł w parafii baro lëdónym ksãdzã.
pò latach nazéwóny Kaszëbsczim Królã. Bòsczi Swiónowsczi (ks. Bigùs wierã téż, Nôbarżi lubiłë gò dzecë, chãtno cze-
Zarô pò smiercë Majkòwsczégò Gró- kò w żëcym òn pòtemù dërch òrãdowôł stowôł je jabkama. Żił baro żôrotno. Pò
nowsczi ògłosył recenzjã jegò ksążczi do Ni, midzë jinszima béł jednym wòjnowi ùcemiãdze nigdë nie doszedł
Historia Kaszubów, chtërnã zakùńcził z wespółkòrunatorów). Biskùp Kòwalsczi do zdrowiégò. Dërch szarpałë gò lagro-
tak: „Kaszëbi nigdë nie szlë procëm na ny kòrunacji rzekł tak ò ksãdzu Gró- wé wspòmnienia. Ùmarł na atak serca
testameńtowi slédnégò ksążëca. A Hi- nowsczim: „Z pierwszych tygodni mojej przë òdprôwianim mszë swiãti 26 séw-
storiô Kaszëbów dra Majkòwsczégò je służby biskupiej w diecezji chełmińskiej nika 1956 rokù, w 26. rokù ksãżestwa.
nowim przikładã, jak rozmiôc miłotã mam jedno niezatarte wrażenie. Wró- Je pòchòwóny w Chmielnie. Starëchnô
do swòjiznë i regionu, i parłãczëc jã cił jeden z księży kaszubskich z obozu Gertruda Dawidson z Chmielna
pòspólną miłotą do wiôldżi Òjczëznë w Dachau, dziś on już jest w wieczności, wspòminô ò nim: To béł wspaniałi ksądz
– Pòlsczi”. i kiedy przestąpił próg mojego domu, z pòwòłaniégò.

POMERANIA MÔJ 2013 31

GDAŃSK MNIEJ ZNANY

Szlak prawie bez turystów

Oliwa to nie tylko katedra i Park Oliwski. Zapraszamy na spacer po mniej znanym szlaku.
Tu natkniemy się na ślady cystersów i piękno natury.

M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z

U cystersów
Spacer rozpoczynamy na ulicy Leś-
nej, gdzie znajduje się kościół cyster-
sów. Zakonnicy związani są z Oliwą
od XII wieku, ale do tej świątyni trafili
dopiero po II wojnie światowej. Zostali
tu skierowani, ponieważ katedra oliw-
ska przeszła wówczas, na skutek utwo-
rzenia diecezji gdańskiej, w ręce bisku-
pa. Budowla powstała na początku XX
wieku dzięki staraniom ewangelików.
Otrzymali oni finansowe wsparcie od
żony cesarza. Wspólnota przestała się
mieścić w niewielkim kościółku św.
Jakuba, więc potrzebowała większe-
go miejsca do modlitwy. Architektura
świątyni nawiązuje do gotyku. Wiąże
się to z trwającą wówczas odbudową
zamku w Malborku. Cesarz Wilhelm II
był tak zafascynowany pracami, że
odwiedził Malbork aż trzydzieści razy.
Neogotyk królował, a świadectwem
tego są inne świątynie z tego okresu,
jak choćby kościół Najświętszego Ser-
ca Pana Jezusa w Gdańsku-Wrzeszczu.
Po wojnie wnętrze oliwskiej świątyni
zostało przystosowane dla katolików.
Usunięto empory, a także… dodano
aureole na witrażu Narodzenia, by
podkreślić świętość Maryi i Józefa.
W 1948 roku wykonany został dzisiej-
szy ołtarz z wykorzystaniem zabytko-
wego wizerunku NMP. Pochodzi on
z 1754 roku i był w okresie zaborów
noszony przez niemieckich wiernych
jako feretron. Paradoksalnie po latach
Matka Boska otrzymała miano Królo-
wej Korony Polskiej. Jest patronką pa-
rafii. W ołtarzu zobaczyć można cztery
figury. Od lewej stoi święty Bernard
z Clairvaux. Ukazany jest w białym
habicie. Dalej, z księgami, ewangeliści
Łukasz i Jan. Ostatnia figura to św. Be-
nedykt. Trzyma on księgę, co symboli-
zuje regułę zakonną, którą opracował.
Widok z Pachołka na Oliwę – widać Młyn IX nad Stawem Młyńskim i wieżę kościoła cystersów.
Przemysłowy relikt
Idąc w lewo przez Stary Rynek
Oliwski, kierujemy się w stronę Stawu
Młyńskiego. Przy samej ulicy zobaczy-
my zabytkowy budynek młyński. On
również związany jest z obecnością cy-
stersów w Oliwie. Zakonnicy od czasów
średniowiecznych budowali na Potoku
Oliwskim zakłady przemysłowe. Po-
wstało ich ponad 20, zostały ponume-
rowane od ujścia w górę. Młyn przy Sta-
wie Młyńskim jest dziewiąty. Powstał
pod koniec XVI stulecia i był własnością
wójta. Cystersi zakupili go w 1613 roku
– stąd data na budynku. W XIX wieku
obiekt został przebudowany. Od tego
czasu nie jest napędzany wodami poto-
ku, ale funkcjonuje do dziś.
Zielona Oliwa
Spacer zakończymy, podziwiając
Oliwę z góry. By to zrobić, musimy się
wspiąć na wzniesienie Pachołek w Trój-
miejskim Parku Krajobrazowym. Ma
ono niemal 101 m n.p.m., a na jego
szczycie ustawiono wieżę o wysokości
15 metrów. Widać stąd nie tylko Oliwę,
Fot. MS
ale również Zatokę Gdańską, Wrzeszcz,
Przymorze, Żabiankę i Dolny Sopot.
Prawdopodobnie nazwa Pachołek po-
chodzi od określenia służby z oliwskie-
go klasztoru. Ludzie zwani pachołkami
wypasali w lesie na wzgórzu trzodę.
W XVIII wieku wzniesienie ochrzczono
mianem Karlsberg. Gloryfikowało to
Karla von Hohenzollerna, który w okre-
sie zaboru pruskiego był administra-
torem zakonu cystersów. Tutejszy las
zwany był natomiast Gajem Luizy. Była
ona żoną króla Fryderyka Wilhelma III.
W 1798 roku podziwiała z Pachołka wi-
dok na Oliwę. W XIX wieku ustawiono
tu obelisk z pruskim orłem. Po II wojnie
światowej cokół tego monumentu stał
się podstawą nowego pomnika upa-
miętniającego Bitwę pod Oliwą z 1627
roku. Niestety dziś jest w tragicznym
stanie.
Pachołek może też być początkiem
dalszej wycieczki. Do Kartuz prowadzi
stąd niebieski szlak. Natomiast zielony
to szlak Skarszewski, który łączy Trój-
miasto z Kociewiem. Jego długość wy-
nosi ponad 80 kilometrów.

32 POMERANIA MAJ 2013


ÙCZBA 22
Mëma z tatkã
RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH
Mëma to pò pòlskù mama. Na mëmã mòże téż rzec nënka. Tatk to je tata abò mòże téż rzec òjc – ojciec.
Rodzice to starszi. Czasã gôdô sã téż mëma z tatkã abò mëma i tatk.
Cwiczënk 1
Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk.
Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Prze-
czytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski.
Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski).
– Wejleszcze! Jô widzã, że wa ju dzeckò môta!
– Jo, to je naju.
– To cë wama flot szło… wa dopiérze co wieselé mia.
– Në cëż të, kò wieselé më łóńsczégò rokù mielë.
– Jo, w lëstopadnikù, a je môj… Ale jô doch wama nie mdã
miesąców rechòwôł. Lepi rzeczëta, je to knôp czë dzéwczã?
– Knôpiczk!
– Jô wiedzôł, tec òn je czësto za tatkã padłi. Dzãka Bògù, że
òn nie je dzéwczątkã…
– Dôjże pòkù! Cëż të sã tak wcyg wëszczérzôsz? Môsz të ja-
czégò smiészka pòłkłé?
– Jô sã le ceszã z wajégò szczescô… To tak fejn bëc mëmą
i tatkã.
– Pewno, że jo, to je wiôldżé szczescé… chòcô no szczescé nie
dôwô nama w nocë spac.
– Jô to bëlno znajã…
– Të? Tec wa mielë wzãté za swòje ju òdchòwóné.
– Prôwda… A òn mòckò płaczkô, jo?
– Płaczkô, to je mało rzekłé, òno rikô.
– Jak to chłop. Czej jô béł dzeckã, tej mòji starszi mie wiedno
gôdalë tak: „Rikôj, dzeckò, rikôj, jaż sã wërikôsz, jak mdzesz
wiôldżi, nie mdzesz ju rikôł”. Do te mój òjc miôł tak cãżką
pajã, że chcącë-niechcącë jô rikac mùszôł.
– Pewno cos w tim je.
– Je, je. Wa mie znajeta, czë wa czedë widza, żebë jô rikôł.
Nié!
– Za to të terô sã dërch zãbòlisz.
– Prôwda, bò jô mdącë dzeckã, dosc sã wërikôł, ë za to jô mòji
kòchóny mëmce a tatkòwi mdã do kùńca żëcégò dzãkòwôł.
– Të téż ale pòwiôdôsz!
– Jistno jak mój tatk, kò jô jem za nim padłi.
Cwiczënk 2
Dzecë mògą bëc włôsné abò wzãté za swòje. I jedne, i drëdżé
są baro kòchóné. Kòsztëją wiele wërzeczeniów, żdają na miło-
tã, brëkùją cepła i zainteresowaniô. Òsoblëwie przë môłim
dzeckù je wiele robòtë. (Dzieci mogą być własne lub adopto-
wane. I jedne, i drugie są bardzo kochane. Wymagają wielu
wyrzeczeń, oczekują miłości, pragną ciepła i zainteresowa-
nia. Szczególnie przy małym dziecku jest sporo pracy).
POMERANIA MÔJ 2013
KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH
Zapòznôj sã ze słowizną, przełożë jã na pòlsczi jãzëk
i napiszë przë ji ùżëcym harmònogram dnia òpieczi
nad môłim dzeckã. (Zapoznaj się ze słownictwem,
przełóż je na język polski i napisz przy jego użyciu
harmonogram opieki nad małym dzieckiem).
jistniczi: pielëszczi, bùdelka, cëc, kòszulka, czôpeczka, liweczk,
łóżeczkò, kòlibka, mléczkò, arbatka, zupka, witaminë, topk,
wòda, baliczka, mëdło, rãcznik, pùder, glingòtka, grochòtka,
wòzyk
czasniczi: przewijac, kôrmic, pòjic, gòtowac, kąpac, wëcerac,
òblakac, kòlibac, ùspac, jic szpacérą, zasëszëc, wëcerac, mëc,
bawic, wòzëc, spiewac, kùpiac, prac, platowac, òpiekòwac sã,
ùspòkòjiwac, léczec
znankòwniczi: môłi, głosny, zëmny, cepłi, wëczapóny, letny,
słodczi, mòkri, sëchi, miłi
Cwiczënk 3
„Môłé dzecë, môłi kłopòt, wiôldżé dzecë, wiôldżi kłopòt”
– tak głosy stôré przësłowié.
Jak rozmiejesz to przësłowié? Przed sztótã bëło
rzekłé, że przë môłëch dzecach je wiele robòtë
– czë pò prôwdze môłé dzecë są niéwiôldżim
kłopòtã? (Jak rozumiesz to przysłowie? Przed chwilą padło
stwierdzenie, że przy małych dzieciach jest mnóstwo pracy
– czy zatem rzeczywiście małe dzieci to niewielki kłopot?)
Słowò kłopòt mô rozmajité synonimë: jiwer, jiscënk, òlér,
wërwas, ùczink, skweres, jadłoba, przesprawa, szremnota,
biéda, ùżercé, zmalga.
- Ùłożë i zapiszë z kòżdim z nich zdanié sparłãczoné z òpiekò-
wanim sã dzecama. (Ułóż z każdym z nich zdanie związane
z opieką nad dziećmi).
Cwiczënk 4
„Môłé dzecë depcą pò nogach, wiôldżé pò sercu” – jacze
znaczenié krëje sã w tim przësłowim?
W przësłowim pòjawiłë sã słowa ò procëmstôw-
nëch znaczeniach (antonimë): môłi – wiôldżi.
(W przysłowiu pojawiły się słowa o znaczeniu
przeciwstawnym [antonimy]). Zapiszë procëm-
stôwné słowa do taczich znankòwników (zapisz
33
KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH
słowa przeciwstawne do takich przymiotników): mąd-
ri, wësoczi, młodi, robòcy, czôrny, dłudżi, cenczi, wiesołi,
cãżczi, wiôldżi, chòri, głodny, zëmny, głosny.
Cwiczënk 5
„Stari lëdze, a môłé dzecë” – to przësłowié dowòdzy, że ro-
zëm i pòstãpòwanié starëszków czasã są taczé, jak ù dzecka
(... to przysłowie jest potwierdzeniem tezy, że rozum i postę-
powanie staruszków niekiedy są takie, jak u dziecka).
Westrzód pòdónëch słów pòdsztrëchnij te, jaczé we-
dle ce pasëją do deji zawiarti w przësłowim (wśród
podanych słów podkreśl te, które według ciebie pasu-
ją do głównej myśli zawartej w przysłowiu):
nôremny, wiesołi, szôlony, robòcy, nôparti, chãtny, zmie-
rzałi, dzecynny, swòjégò łba, zmarachòwóny, zôzdrosny,
ùczinny, nieżëczny, szpórowny, sprawiedlëwi, ùwzãti, cerp-
lëwi, niedowiérny, cekawi, spòkójny.
Cwiczënk 6
„Dzeckò i pijôk pòwiedzą prôwdã” – chcesz sã dowiedzec
prôwdë, gadôj z dzeckã abò pitą (… chcesz się dowiedzieć
prawdy, porozmawiaj z dzieckiem lub z pijakiem).
- Dopiszë do słowa prôwda (przë ùżëcym słowarza) jegò
synonimë i antonimë. Czegò sã ùdało nalezc wicy – sy-
nonimów czë antonimów? (Dopisz do słowa prôwda
– używając słownika – jego synonimy i antonimy. Czego
udało się znaleźć więcej – synonimów czy antonimów?).
Zadôj czile pëtaniów, na chtërne bãdze mógł
òdpòwiedzec słowama: prôwda – łeż. (Zadaj kil-
ka pytań, na które będzie można udzielić odpo-
wiedzi: prawda – fałsz).
Cwiczënk 7
„Pò dzecach widzymë, jak më sã starzejemë”.
Dzecë są wiôldżim darã, na Kaszëbach pierwi bëło jich we
familiach wiele, a i dzys wcale nie są rzôdkòscą dzetné ro-
dzëznë. (Dzieci są wielkim darem, na Kaszubach było ich
w dawnych czasach sporo, ale i dziś wcale nie należą do
rzadkości wielodzietne rodziny).
Wielënã dzecy (i niedorosłëch jistnotów) rechùje sã przë
ùżëcym zbiorowëch rechòwników. Równak w kaszëbsczim
nie je jich tak wiele, jak w pòlsczim jãzëkù, bò w ùżëcym
są leno taczé fòrmë: dwòje, troje, czwòro, òd piãc w górã
ùżiwô sã głównégò rechòwnika, a do niegò dodôwô słowò
sztëk, np. dwòje dzecy, piãc sztëk dzecy. (Liczbę dzieci
[i istot niedorosłych] podaje się przy użyciu liczebników
zbiorowych. Jednak w kaszubskim nie ma ich tylu, ile jest
w języku polskim, bo w użyciu są tylko takie formy: dwòje,
troje, czwòro, od pięciu w górę używa się liczebnika głów-
nego, a do niego dodawane jest słowo sztëk…)
- Dokùńczë zdania:
Mòji starkòwie mielë ………..…. dzecy.
W mòji rodzënie bëło ……..…… dzecy.
Jô móm ………….. dzecy.
34
Cwiczënk 8
Dzecątkò, dzecąteczkò, dzecuszkò, dzeculkò, dzecëszcze
– kaszëbizna lubi zdrobniałé słowa. Nié blòs jistniczi mają
zdrobnienia, ale co baro cekawé – téż czasniczi (bëła ò tim
gôdka w ùczbie 20). (… kaszubszczyzna lubi zdrobnienia.
Nie tylko rzeczowniki mają zdrobnienia, ale co bardzo cie-
kawe – także czasowniki [była o tym mowa w lekcji 20]).
Westrzód pòdónëch wëżi słów jedno nie je zdrob-
niałé – pòdsztrëchnij je i ùłożë z nim zdanié. (Wśród
podanych wyżej słów jedno nie jest zdrobnieniem
– podkreśl je i ułóż z nim zdanie).
Cwiczënk 9
„Jakô mąka, takô zôcérka, jakô matka, takô córka”.
„Jaczé drzewò, taczi piéń, jaczi òjc, taczi syn”.
Czej sã gôdô ò znankach/stronach dzecka, tedë ùżiwô sã
zwrotu bëc (za kims) padłim. (Kiedy mowa o cechach dzie-
cka, wtedy używa się zwrotu ...).
Rzeczë, co ò stronach dzecka gôdają przësłowia.
Czë zgôdzôsz sã z taczim pòzdrzatkã? Jaczé jinszé
scwierdzenia w ti sprawie môsz czëté? (Powiedz,
co o cechach dziecka mówi się w przysłowiach.
Czy zgadzasz się z takim punktem widzenia? Jakie inne opinie
na ten temat znasz?)
Cwiczënk 10
Łobuz: bówka, rojber, brojôrz, rowôrz, brënoch, kôrla,
gzub, laps, rozblek, dréwùsz, wszón, bùzer – wielëna sy-
nonimów pòlsczégò słowa łobuz w jãzëkù kaszëbsczim
pòkazywô, że na Kaszëbach sprawë dzecnëch nôwar-
tów zajimają machtny dzél żëcégò i wëchòwiwaniô.
(… spora ilość synonimów polskiego słowa łobuz w języku
kaszubskim wskazuje, że na Kaszubach sprawy wad dzieci
są bardzo ważną częścią życia i wychowania).
Zwëskùjącë ze zebróny słowiznë, napiszë, jak
wëchòwiwac dzeckò, żebë nie wërósł z niegò
rozblek. (Korzystając ze zgromadzonego słow-
nictwa, napisz, jak wychowywać dziecko, by nie
wyrósł z niego łobuz).
bëc za kims padłim – dziedziczyć cechy charakteru; dac pòkù
– dać spokój, przestać; flot – szybko; jistno – tak samo; łóńsczégò
rokù – w ubiegłym roku; miec smiészka pòłkłé – ciągle się śmiać;
SŁOWÔRZK
òdchòwóné / òdlazłé – samodzielne; paja – (pejor.) ręka; rechòwac
– liczyć; rikac – tu: głośno płakać (krzyczeć, wrzeszczeć); wejleszcze!
– patrzcie no!; wëszczérzac – wyśmiewać; wząc za swòje – adopto-
wać, zãbòlëc – wyśmiewać
UCZ SIĘ ONLINE
www.skarbnicakaszubska.pl
POMERANIA MAJ 2013
Môłé nié wiedno je piãkné…
Slédné piãc lat kaszëbsczi lëteraturë
Przedstôwiómë Wóm referat mdący przëczinkã do diskùsji ò stojiznie terczasny kaszëbsczi lëte-
raturë wëgłoszony òb czas debatë, jakô 13 strëmiannika latoségò rokù òdbëła sã w Òstrzódkù
Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë w Gdini.

DANIÉL KALINOWSCZI
Zacznijmë òd samòòkresleniów…
W kòżdi diskùsji westrzód wëbró-
négò karna wôrt je przed kôrbiónką
nad jaczims tematã jasno wëłożëc swòje
stanowiszcza. Hewò, dlô niżi przed-
stôwiónëch zesadzeniów jednym z wôż-
niészich zagadnieniów je òkreslenié, co
dzysdnia je kaszëbską lëteraturą. Dlô
przëjãti tuwò charakterizëjąco-òce-
niwający pòstawë za kaszëbską lëtera-
turã przëjimóm leno to, co òstało w òrigi-
nalnym, artisticznym sztôłce napi-
sóné w jãzëkù kaszëbsczim. W tak
nacéchòwónym ùmëslenim nie miesz-
czą sã tłómaczenia z jinëch jãzëków na
kaszëbsczi ani wëpòwiescë ùtwórców
jawerno mającëch kaszëbsczé kòrzenie,
ale napisóné w pòlsczi czë niemiecczi Bëtnicë gdińsczi debatë, na westrzódkù prof. Daniél Kalinowsczi. Òdj. Ewelina Kroll
mòwie. Jem dbë, że taczi rozsądzënk nie
mdze miôł wiãkszégò cëskù na zbiédnie- kaszëbską lëteraturã rozmiejã artisticz- mierniczi, terczasny jeleżnoscë nie dô
nié kaszëbsczi lëteraturë, chòc pò prôw- né ùsôdztwò, a nié nôùkòwé czë pùbli- sã ùznac za kreatiwną i progresywną.
dze ùmniésziwô zestôwk kaszëbskò-pò- cysticzné. Në, jawerno mòżna bëc zadowòlonym
mòrsczi lëteraturë, òznôczający tema- Drëdżim znaczącym elemeńtã termi- z lëteracczich mediów, co ju jistnieją, we-
ticzné òdnôszanié sã do òbrëmia Kaszëb nologiczno-narracyjnégò samòòkresle- zmë na to „Pomerania” abò Wëdôwizna
i Pòmòrzégò, a spisóny w jinym jak niégò mégò mësleniô je dostrzéganié Region, mòżna nawetka bëc bùsznym
kaszëbsczi jãzëkù, ò wôżny znaczenio- faktu, że kaszëbskô lëteratura zapisa sã z wieloscë ksążków, co leżą na wës-
wi i òbsyżny elemeńt. Wedle mòjégò tradicją nié za wiôldżégò karna piszącëch tawnëch môlach òb czas promòcji kòż-
pòzdrzatkù wôżniészim dlô rozwiju i taczégòż karna czëtającëch. To rodzy dégò titułu, ale wiedno doch mòżna spò-
artisticznégò kaszëbsczégò jãzëka, a téż òkresloné skùtczi, a chòc są òne òbser- dzewac sã nowëch inicjatiwów, chtërne
òsobòwi i spòdleczny swiądë je pòd- wòwóné nôbarżi w sferze òrganiza- ùbògacą terô wëstwòrzony stón.
jimanié òsoblëwëch, przënôleżnëch cyjny i socjologiczny, równak mają cësk
włôsny òdpòwiedzalnoscë próbów na- téż na kònsekwencje esteticzné. Móm Pòd cëskã „Zymkù”…
zwaniô swiata, stojenié za domôco- tu na mëslë intensywnotã lëteracczégò Pòwstałé w 2001 rokù karno młodëch
scą kaszëbiznë, ji regionalnym zjina- żëcégò, karna lëteracczi kriticzi, lëterac- ùtwórców piszącëch pò kaszëbskù, rze-
czenim, zamiast wëszukiwaniô parłã- czé kònkùrsë, stojiznã cządników czë szącëch sã wkół almanachù „Zymk”,
czów z jinyma jãzëkama ju panëjący- jakòsc drëków pùblikòwónëch przez mòcno swòjim jistnienim naznaczëło
ma na Kaszëbach, to je pòlsczim i co- kaszëbsczé wëdôwiznë. Jeżlë sã kaszëbskòjãzëkòwą lëteraturã. Róman
rôz mòcni anielsczim. Nadto, dlô jasnos- przëzdrzec kaszëbsczi lëteraturze, bie- Drzéżdżón, Grégòr J. Schramke, Tomôsz
cë negò kriticznégò tekstu, jakno rząc pòd wzgląd wëżi wëmienioné Fópka, Hana Makùrôt, wëmieniwającë

POMERANIA MÔJ 2013 35


Brzadã warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù òrganizowónëch m.jin. przez „Pomeraniã”
tu nëch nôbarżi wëraznëch, delë radã
swòjima dokazama i fòrmùłą cządnika
rozpropagòwac pôrã cekawëch esteticz-
nëch zjawiszczów, tak wskazëjącëch
na nowi ôrt pisarsczégò stilu, jak i za-
swiôdcziwającëch ò dozdrzeniałoce arti-
stów w bédowanim swégò ùtwórstwa.
Róman Drzéżdżón sã wëspecjalizowôł
w przekãsny pòézji i satiriczno-òbëcza-
jowi felietonistice, Grégòr Schramke
w prozë nié za wiôldżi rozmiarowò, ale
ò rozmajitëch gatënkòwëch i tematicz-
nëch fòrmach, Tomôsz Fópka w ludiczny
i meliczny lirice, Hana Makùrôt w pòézji
egzystencjalno-filozoficzny. Króm nich
z almanachã sparłãczëlë sã jesz m.jin. br.
Zbigórz Joskòwsczi, Karolëna Serkòwskô,
Alicja Scziba, Adóm Hébel, Jón Natrzecy.
Niejedny z zymkówców to òsobòwòscë
ùsztôłtowóné ju dôwno, równak na tëli
sã pòtrafią dopasowac, że rozmieją na-
wléc kòntakt z dzysdniowim czëtińcã;
nôbëlniészim tegò przëkładã je ani-
matorskô, wëdôwiznowô i artisticznô
dzejnota slédnégò ze wspòmniónëch,
chtëren dejade kąsk sã distansëje òd
kwalifikòwaniô jegò jakno zymków-
ca. Jiny, zaczinającë w wejrowsczim
almanachù, dozdrzeliwają artisticzno
i spòdzewac sã mòżna, że mdą corôz cze-
kawszima lëteratama, jak na przëmiar
Adóm Hébel czë Matéùsz Meyer.
Swòjim ùtwórstwã „Zymk” nie
wëwòłôł rewòlucyjny przemianë ideòwi
czë stilisticzny w òbrëmim kaszëbsczi
lëteraturë, zafelało tu òsobòwòscë z mòc-
36
mô bëc dokôz przez wiôldżé „D”. Òdj. Maciej Stanke
nym daleksyżnym widzenim przińd-
notë. Stwòrził równak w pòłowie pri-
watné, a w pòłowie institucjonalné
fòrum, dzãka jaczémù òd czasu do cza-
su mògą sã ùkazëwac artisticzné tekstë
pò kaszëbskù, a prawie to z pòzdrzatkù
wiele lat wstecz wskôzëje na żëwòtnosc
spòlëznë ùtwórców. Zawdzãką zymków-
ców je pòdjimanié terczasny problema-
ticzi (emigracjô, zagróżba swójszczëznë)
w nowëch fòrmach wëpòwiescë (science
fiction, kriminał, rockòwô frantówka, re-
pòrtôż, kòmiks). Dzysdniowô jawer-
nota ze swòją jazgòtlëwòscą i niestałos-
cą esteticznëch pòstawów dzãka al-
manachòwi nalôżô swòjã kòmùnika-
cyjną ùbiegã i docérô w krąg kaszëbsczi
kùlturë. Nót pòdsztrichnąc je w do-
kazach zymkówców przekãsné wezdrze-
nié na samëch se i na swój kùlturowi
môl w dzysdniowim swiece, a to są ten-
dencje prôwdzëwie wôrtné achtnieniô,
bò mògą jich wëprowadzëc ze swójnégò
samòzadowòleniô. Szkòda leno, że
„Zymk” wëchôdô rôz na rok (i to jesz
z wiôldżim jiwrã), a w jegò zamkłoscë
NALÉZESZ NAJU NA FACEBOOK’U
www.facebook.com/kaszubi
wielëna dokazów je dosc żôrotnô. Czë
to mô wskazëwac na terczasną pòétikã
fragmentaricznoscë, czë – a tak to wie-
rã je – niepòtrafienié zbùdowaniô kòm-
pòzycyjno wiãkszi całoscë?
Précz z lëteracczima
aùtoritetama...
Przënôlégô pamiãtac, że króm al-
manachù „Zymk”, w òstatnëch piãc
latach dôwné aùtoritetë téż wcyg twò-
rzëłë; nawetka zeza grobù, jeżlë wspò-
mnąc chòcle tekstë wëdôwóné w serii Bi-
blioteka Pisarzy Kaszubskich, co òznôczô
dokazë Aleksandra Majkòwsczégò, Jana
Karnowsczégò, Léóna Heyczi i Jana
Rómpsczégò. Zdôrzô sã w tim òbrëmim
tak wiôlgô rësznota wëdôwiznowô, że
w jednym czasu roman Żëcé i przigòdë
Remùsa pòkôzëje sã w trzech różnëch
edicjach. Zôs jinym razã wdôrzanié za-
słëgów młodokaszëbów je tak nôpiarté,
że wëstôwiają sã z kòżdi kaszëbsczi
pòlëcë, a nawetka zewsząd cësną sã na
òczë. Niejedne kaszëbsczé òficynë wëdałë
do te dokazë klasycznëch kaszëbsczich
lëteratów: Alojzégò Nagla, Jana Piepczi,
Alojzégò Bùdzysza, Aleksandra Labùdë
i Jana Drzéżdżona. Tegò ôrtu pòzycje
mają z jedny stronë przëbôczëwac dzys-
dniowémù czëtińcowi zwënédżi wczas-
niészich pòkòleniów, dejade z drëdżi
nié za wiele Kaszëbów zazérô do tëch
ksążków, a młodi piszący zdôwają sã
ò pòprzédcach colemało programòwò
zabôczëwac i bùsznic sã jesz, że nie
czëtelë dokazów żódnégò z wczasnié-
szich ùsôdzców. Je to mòże i w jaczims
dzélu zrozmiałé, skòrno w kaszëbsczich
spòdlecznëch szkòłach, gimnazjach czë
liceach jaż do psychicznégò ùdrãczeniô
ùczniów je rozwôżónô teza „dlôcze Maj-
kòwsczi wiôldżim pòétą béł?”. Skùtk
tegò je taczi, że niejedny lëteracë piszą-
cy dzysdnia pò kaszëbskù niezgarno
reagùją na Majkòwsczégò, za to bez-
kriticzno przëjimają propagandową
stilistikã zrzeszińców, jakno jediny òbò-
wiązëjący diskùrs kaszëbsczi juwernotë.
POMERANIA MAJ 2013
 W przeżiwónëch terô czasach króm ò rozkòscérzanié kaszëbiznë, lëteratu- pierszégò – nôlepi w atmòsferze redoscë
aktualizowónëch głosów ùmarłëch ra w jich rãkach prawie wiedno bãdze i zachãcbë – zetknieniô młodégò czło-
są prôwdzëwé żëjącé westrzód nas służëła pòznôwnym abò wëchòwnym wieka z jãzëkã kaszëbsczim. Równak
òsobòwòscë, nierôz ùznôwóné za lëte- célóm, a doch nié le dlô nich pòwstała. na zamôwianié dokazów „dlô ùtczeniô”
racczé aùtoritetë. Móm tu na mëslë Ze stronë lëteratów téż dôwają sã dnia szkòłowégò patrona czë przëpôda-
chòcbë Stanisława Pestkã czë Stani- òdczëc dzywné zgrôwë. Ju terô baro wëra- jący roczëznë ùrodzeniô abò smiercë
sława Janke. Pierszi z ùtwórców wcyg znô je tendencja w dopasowiwanim sã „wiôldżégò sëna kaszëbsczi zemi” nôle-
wëdôwô dokazë bòkadné w kòntekstë pòétów do twòrzeniô na tëli elasticznégò żi reagòwac smiéchã abò zdrugnienim
znaczeniowé, a drëdżi dokònôł arti- lirikù, żebë mòżna gò bëło zaspiewac abò remionów. Në, a czejbë szkólny ùczący
sticzno mésternégò przełożënkù Pana deklamòwac na szkòłowim kònkùrsu, kaszëbsczégò jãzëka mùszôł to zrobic,
Tadeùsza na kaszëbsczi. Z mniészą jakbë czë téż zdrzącë na dramaturgów, nie bò żdaje direkcjô i samòrządzëna sã spò-
mòcą swòje artisticzné fòrmë twòrzą dô sã nie widzec zamësłu w twòrzenim dzéwô... Wnenczas ju jednak ni mòżna
Eùgeniusz Prëczkòwsczi czë Ida Czajinô, krótczégò dokazu, tematiczno sparłãczo- gadac ò lëteraturze, leno ò lëteracczim
co mòże wskazëwac tak na wëgasnienié négò z Kaszëbama, jaczi mógłbë bëc pataractwie.
natchnieniô, jak i na wiãkszé warkòwé wëstawiony òb czas szkòłowi akademii.
dzejanié editorsczé abò translatorsczé. Pisanié pòd òbzérôczów wprowôdzô Granié znaczonyma kartama
Przëkładë Czajinë i Jankégò òsoblëwie lëteraturã w doczasné, partikùlarné za- Lëteratura, żebë mògła bëc ùznónô
pòkazëją, że zajimanié sã translatoriką dania, chtërne gwësno mają wzątk we- za atrakcyjną, miałabë jesz bëc òrigi-
nikwi aktiwnotã w twòrzenim swòjich strzód szkòłowëch, samòrządzënowëch, nalną. Czë za taką dô sã przëjąc nônow-
dokazów. Czasama mòżna to nawet tak a nawetka minysterialnëch decyden- szą lëteraturã kaszëbską? Przëzérającë sã
òdbierac, że z pòzdrzatkù żëwòtnoscë tów, ale równoczasno robi z ni pòmión jednémù leno tematicznémù òbrëmieniu
i òriginalnoscë kaszëbsczi tradicji przë- tendencyjnégò òbzéru swiata, co przez òstatnëch piãc lat, wërazno westrzód
wòłóny przełóżcë zrobilë strategiczną niestałotã, a mòże i falszëwòtã nikwi chãc ùtwórców zaznacziwô sã mòdlëtwa,
zmiłkã, pòswiãcywającë wiele lat na do ùżiwaniô kaszëbsczégò jãzëka jakno piesniô, lekcjonôrz. Lëteratowie piszą
rozsłôwianié ùtwórstwa kògòs jinégò. zideòlogizowónégò i sztucznégò medium. nié blós w òsobisti fòrmie, ale czerëją sã
A doch kòżdé tłómaczenié je spóznio- Trzeba, żebë lëteracczé dokazë pi- téż w stronã rozbùdowónëch fòrmów
nym dzejanim w òdniesenim do zna- sóné pò kaszëbskù mni pòùcziwałë, czë mùzycznëch dokazów. Wëdôwóné
czeniô òriginału. I chòcbë nie wiém jak mòralizowałë czë wëmądrziwałë sã, co je są zbiérczi religijny pòézji i piesniczi, co
bëło ùsôdzkòwé, jednak wëprowôdzô zwëczajowé w warënkach szkòłowëch, trzeba rozmiôc jakno zagòspòdarzenié ti
sã z kògòs, a nié włôsnégò lëteracczégò za to inspirowałë, wëwòłiwałë pòrë- dëchòwi sferë dlô kaszëbsczi lëteraturë.
bédënkù. szenié, aktiwizowałë, co je włascëwé Równak jakòs pòmëszleniowò mało
dlô artisticznégò diskùrsu. Inicjatiwë w kaszëbsczi lëteraturze sã grzészi...
Witôj szkòło, żegnôj szkòło! parłãczeniô wëtwòrów lëteracczi ak- Czë to mô wskazëwac, że lëteratowie pò
Apartnym zjawiszczã nônowszi tiwnoscë z czëtińcama nót je przëjemac prôwdze ùwôżają Kaszëbów prawie za
kaszëbsczi lëteraturë je ji sparłãczenié pòzytiwno, kò gwësnym je tu znaczenié stoproceńtowëch swiãtëch? Je to mòżno,
ze szkòłową spòlëzną. Pòkôzëją sã zbiér-
czi pòézji (Eùgeniusza Prëczkòwsczégò
Dzecynny czas), antologie dramë
(Spòd strzechë na binã, W krôjnie Gri-
fa), kòmiksowé wëdôwiznë (Szczeniã
Swiãców, Arbata), jaczé w swòjim
kòmùnikacyjnym przekazu sczero-
wóné są do młodégò òdbiércë abò do
spòlëznów szkòłowëch. Samò w se to
nie je nick lëchégò, kò przedstawioné
pòzycje i promòwóné ùczbòwnikòwé
wëdôwiznë, didakticzné pòmòce
i mònografie ùbògacywają kaszëbską
edukacjã. Jiwer je leno z tim, że rozskôca-
nié kaszëbsczi lëteraturë blós na to, żebë
bëła wëzwëskiwónô w pedagògicznym
procesu abò bëła chłoscëną przëcygają-
cą na szkòłowé ùczbë, je ògrańczenim
ji pònadpedagògòwëch, artisticznëch
i ùniwersalnëch mòżlëwòtów. To pra-
wie lëteratura mia bë bëc wëzwanim
dlô szkòłë, a nié szkòła dlô lëtera-
turë. Przë całi nôleżny tczë dlô robòtë
szkólnëch i ùwôżanim za jich starã

POMERANIA MÔJ 2013 37

żebë ni mielë jinëch bògów nad Jednym,
nie kredlë, nie przeniewiérzelë sã? Jakôż
to je lëteratura, skòrno je tak bezkriticz-
nô wzglãdã swòjich czëtińców?
Do mëszleniô dôwô téż zjawiszcze
òbserwòwóné westrzód kaszëbsczich ma-
teriałów kòmemòrialnëch. Wieleż w nich
je cerpieniô, pateticznégò wspòminaniô
starków i familiantów, twòrzeniô mitów,
a zamazywaniô mni hònornëch przespra-
wów. Pòznôwómë dzeje pòjedincznëch
Kaszëbów przed drëgą swiatową wòjną,
òb czas ji waraniô, w czasach PRL-u, ale
westrzód pamiãtników cãżkò nalezc szer-
szé òdmalowanié jawernotë, barżi ma-
klewné, jak to miôł starã òpisëwac Hen-
rik Dawidowsczi czë Sztefón Fikùs
w swòjich aùtobiografnëch òpòwiescach.
Czë kaszëbskô lëteratura ni mòże zrodzëc
wiãcy jak leno jedno pònadregionalné
wezdrzenié na swiat, jaczé przedstôwiają
„amerikańsczé” eseje Stanisława Pestczi?
Slédné lata nadzwëkòwò pasowałë do
rozmajitëch rézów i przecygniãców...
Kaszëbskô lëteratura, jakô je tpzw.
môłą lëteraturą, w nônowszich latach
rozwijô sã pòd òsoblëwim cëskã pòlsczé-
gò kùlturalnégò żëcégò, a pòstrzédno
w òczarzenim òglowòswiatowima
zjawiszczama, jaczé sã parłãczą ze
wzmòcnienim sã internetowégò me-
dium przekazu. Wielëna, a mòże
nawetka nadprodukcjô lëteracczich
tekstów zamieszczonëch w inter-
nece nié do kùńca pòkazëje, co fak-
ticzno sã dzeje w kaszëbskòjãzëkò-
wëch mediach. Ùtwórcë kaszëbsczi lëte-
raturë w mòcno nierówny spòsób sta-
rają sã pòdjąc dialog z terczasnyma
wëmôgającyma jeleżnoscama, rôz
wëchôdającë z zuchternyma pòéticczima
pòdjimiznama, jak je w przëtrôfkù Ha-
në Makùrôt czë Tomasza Fópczi, jiną
razą ùznôwającë, że jima sprawi wier-
szomaniô, jaką mómë ù Benedikta
Karczewsczégò czë Henrika Jerzégò
Mùsë. Taczi sóm rozdzél widzymë
w proze i dramaturgii: pò jedny stronie
pòkazëją sã czekawé bédënczi Grégòra
Schramczi, pisôrza pòdpisëjącégò sã
przezwëskã Jón Natrzecy abò Idë Czajinë,
a z drëdżi òpòzdzałé ò całé dzesątczi
lat dokazë Mariana Majkòwsczégò czë
Janusza Kòwalsczégò. Skùtkã tegò je
stón, w jaczim ùsôdzcë kaszëbsczi lëte-
raturë zaczinają grac céchòwónyma
kartama, co òznôczô syganié do tema-
tów, zdrzódłów i pòétików dobrze ju
òbrobionëch przez jich pòprzédców (tak
kaszëbsczich, jak i pòlsczich). Jinaczi rzecz
nazéwając, kaszëbskòjãzëkòwi lëtera-
towie cëskają sã midzë brëkòwnotama
tradicjonalisticznégò òkòlégò, jawernotã
zarzékającégò zéwiszczã „Nigdë do zgùbë
nie przińdą Kaszëbë”, a problemama
nônowszich swiądowëch pòzmianów,
pòstrzégónëch leno przez młodszich
ùtwórców.
Królestwò za… Dokôz
Nônowszą kaszëbską lëteraturã czekô
zadanié stwòrzeniô Dokazu. To nawetka
ni mùszi bëc wiôlgô epòpejô, kò takô
nie je ju twòrzonô prawie że w żódny
eùropejsczi lëteraturze, leno ùsôdzk, jaczi
bë miôł wiãcy jak 100 stronów drëkù. To
nawetka bë ni mùszôł bëc wëdôwizno-
wi drëk, terô mòże doch miec swój môl
w internece, żebë le blós to Cos bëło czims
wiãcy jak leno pòstãpną wprawką stili-
sticzną czë jesz jedną tematiczną nowi-
zną, z jaczi mómë sã bùsznic dëcht temù,
że òsta napisónô pò kaszëbskù. Òsoblëwie
mòcno dôwô sã wëczëc westrzód
pùblikacjów felënk czësto fikcjonalnëch,
zgrôwnëch bédënków artisticznëch. Òd
czasów Jana Drzéżdżona i jegò romana
Twarz Smętka z 1993 rokù w kaszëbsczi
lëteraturze nie pòkôza sã ksążka, jakô
niosłabë taką wielewëmiarową mòc
w òpisywanim môlecznëch spòlëznów.
Dzysdnia taczégò artisticznégò pòrëchù
nie wëwòłiwô Stanisłôw Janke, chòc móg-
łbë, skòrno napisôł taczi dokôz, jak Łiska-
wica. Młodszi, jak Róman Drzéżdżón czë
Grégòr Schramke téż nie stosëją taczégò
ôrtu wëpòwiescë. Stąd rodzy sã zapitanié:
czemù sã tak dzeje? Czë felô dzyrzkòscë?
Taleńtu? Dëtków na pùblikacjã? Czasu?
Czëtińców?
Jeżlë jidze ò stwòrzenié Dokazu,
to nôwiãcy do zrobieniô mają tu sami
ùtwórcë. To jima przënôlégô napisac Do-
kôz, a tej dopiérkù bãdze mòżna szëkac
wspòmóżczi w jaczis spòłeczny kaszëbsczi
òrganizacji, jakô dopòmògłabë w wëda-
nim pùblikacji. Gwës dzysdniowémù
aùtorowi nie je letkò prezentowac swòje
ùsôdzczi abò diskùtowac ò nëch, co wëszłë
spòd jinégò pióra. Ni ma téż lëteracczich
warkòwëch zéńdzeniów systemòwò pro-
wadzonëch, felô lëteracczich kònkùrsów
zagwësniwającëch nôdgrodë jak sã słëchô
(czë chãc do pisaniô mògą kòmùs dac ja-
czés smiészné wëapartnienia pò 500 PLN?),
do te lëteraturoznôwczé seminaria, jaczé
sã òdbiwają, są czerowóné do spòlëznë
akademicczi, a nié artisticzny. Ni ma téż
jedny prowadny wëdôwiznowi wëcma-
niznë, chòc zdôwô sã, że nôwiãcy dlô
ùsadzeniô terczasnégò òbrazu kaszëbsczi
lëteraturë mô do pòwiedzeniô Wëdôwi-
zna Region i cządnik „Pomerania”. Deja-
de to, że w kaszëbsczi lëteraturze ni ma
centralisticznégò zarządzywaniô, ni mùszi
bëc zôwadą, mògłobë bë bëc mòżnotą,
chtërnã wôrt je wëzwëskac. Leno trzeba
zacząc òd nôwôżniészégò: jeżlë kaszëbskô
lëteratura mô sã liczëc, to nót je pisac corôz
bùszni i spòsobni.
Tłómaczenié Bòżena Ùgòwskô

aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-

www.kaszubi.pl
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-

POMORSKI
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia

PORTAL INFORMACYJNY
fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fot orelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze

38 POMERANIA MAJ 2013


Drzewo Pasierbowe
Poetycka dusza i dar słowa – to skarby, które nam ks. prof. Janusz St. Pasierb zostawił.
MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK
Łączy nas, to znaczy Kociewie i Ka-
szuby, ks. Janusz Stanisław Pasierb, po-
dobnie jak kiedyś Florian Ceynowa czy
też ks. Bernard Sychta. Wystarczy spoj-
rzeć na przygotowaną mapkę – szlak
księdza J. Pasierba. Może uda się mło-
dym na rowerach przemierzyć trasę od
Żarnowca, przez Redę, Tczew, Pelplin,
Tymawę do Grudziądza. Niby dlaczego
tylko młodym, przecież jeszcze niedaw-
no… uczestniczyłam w wyprawach ro-
werowych po Kaszubach, gdy zorgani-
zowana grupa towarzyszyła spływom
kajakowym, i bardzo mile to wspomi-
nam. Pomorze – piękna kraina, brzmi
to banalnie, więc może lepiej podążyć
za Poetą, którego wypowiedź o galilej-
skiej urodzie Kociewia i Kaszub stała
się tytułem ciekawej wystawy, którą
podczas zebrania Rady Naczelnej ZKP
mieliśmy okazję zobaczyć w Tczewie.
Właśnie w Tczewie, gdzie ksiądz uczył
się, żył przez kilka lat i doczekał się póź-
niej szkoły swojego imienia. O hucznej
tu inauguracji Roku Pasierba już w „Po-
meranii” pisano.
Wystawa składa się z wielu dużych
plansz, na których widnieją urzekające
pomorskie widoki, też rodzinne foto-
grafie i dobrze dobrane teksty, wszak
określa się tego wybitnego twórcę,
że był (w duchowej przestrzeni ciągle
jest!) „Sługą Słowa, niosącym innym
słowa dające moc”. W Szkicu do portretu
trafnie wybrała cytat Maria Wilczek:
„Kiedy w pośpiechu na ulicy rzucił ko-
muś w przelocie jakieś słowo, to było to
słowo, co rozjaśnia mroki. Każdy z nas
dzięki niemu był stale na polu starto-
wym”.
Znał się na sztuce, o niej mówił, pi-
sał, czyli znowu słowo było środkiem
ekspresji, oceny. Mając rozległą wiedzę
i znając języki obce, wykładał za grani-
POMERANIA MÔJ 2013
Fragment wystawy „Galilejska uroda Kociewia i Kaszub”. Fot. Jacek Cherek
cą, uczestniczył w międzynarodowych
konferencjach, popularyzował to, co
swojskie. Cała jego twórczość i dzia-
łalność były zachętą do poznawania
i przeżywania szerokiego świata, jeśli
gdzieś ma się… swoje drzewo za ok-
nem. Niezwykle proste i celne zobrazo-
wanie pragnienia oswojonej bliskości.
Wokół drzewa – symbolu, można by
krążyć, podziwiając tajemnice i uroki
Bożego świata, którego nazwaną cząst-
ką jest też Kociewie.
Poetycka dusza i dar słowa – to
skarby, które nam ks. prof. Janusz St.
Pasierb zostawił. Przygotowana wysta-
wa, która będzie krążyć po Pomorzu,
może być „odkryciem Pasierba dla sie-
bie”, jeśli ktoś wcześniej nie miał okazji
poznać jego dzieła. Koniecznie trzeba
się zatrzymać i sięgnąć po jego mądre
teksty.
Bydgoski oddział ZKP (zawsze pa-
miętający o Kociewiu!) zorganizował
spotkanie z „tekstami Pasierba”, a wy-
stawę też zapewne „ściągniemy”…
Może do Świecia nad Wisłą, gdzie od-
dział często gości, współpracuje z dy-
rektorem Szkół Katolickich – księdzem
Przemysławem Szulcem, który przed
Z KOCIEWIA
laty przygotował muzykę do Pasierbo-
wej poezji… Będzie kolejna duchowa
uczta.
Właśnie w tej szkole miałam nie-
dawno spotkanie z pierwszakami, któ-
rzy wiedzieli od swojej Pani, że żyjemy
na Kociewiu. Rozmawialiśmy o wielka-
nocnych zwyczajach, podkreślając, że
na Pomorzu dyngus wyglądał inaczej
niż na sąsiednich Kujawach. Jeśli od
pierwszej klasy zaczyna się edukacja
regionalna, to cieszy i zobowiązu-
je. Nawet jeśli jest to Syzyfowa praca
(zdaniem niektórych). Nic to. Może być
przecież „szczęśliwy Syzyf”… Gdy to-
czy się kamień, to zawsze zostaje ślad.
Czystym zyskiem są ważne, pamiętne
przeżycia – po drodze.
Na ten przykład – zacznę potocznie
– w Tczewie przeżyłam coś niezwykłe-
go. Przed rozpoczęciem obrad Rady
Naczelnej Bernard Hinz, niepospolity
Kaszuba i świetny organizator wypraw,
zasugerował, by w Tczewie, czyli na Ko-
ciewiu, zabrzmiała kociewska mowa.
Kaszuba mówi: moglibyście powiedzieć
coś po kociewsku. I jak się tu nie rado-
wać. Tym bardziej, gdy za oknem ma się
swoje drzewo…
39
Z POŁUDNIA

Marmurowe świadectwa
KAZIMIERZ OSTROWSKI

W auli Liceum Ogólnokształcącego im. Filomatów Choj- nak pamiętali o niej przedwojenni wychowankowie szkoły, aż
nickich wiszą obok siebie dwie marmurowe tablice z iden- narodziła się wśród nich myśl wykonania repliki. Tak się stało
tyczną inskrypcją: W powstaniu styczniowym 1863 r. krew – na podstawie zdjęcia przysłanego z Wielkiej Brytanii pamiąt-
przelewali za Ojczyznę uczniowie filomaci Bonin Franciszek, kową tablicę odtworzono i uroczyście odsłonięto w 1994 r.
Borne Andrzej, Lipiński Korneli, Muchowski Antoni, Przytarski Minęło 15 lat. Podczas robót budowlanych pod gmachem
Ignacy, Rogalla Ignacy. Tablicę tę ku ich czci w setną rocznicę byłego kolegium jezuickiego, prowadzonych w celu przystoso-
istnienia Koła Filomatów fundu- wania piwnic na szkolny klub,
je Młodzież. robotnicy dokonali iście archeo-
W górnych narożnikach logicznego odkrycia – natrafili
wypisane są daty 1831 i 1931. (...) Jan Lewiński (...) pod grubą warstwą ziemi na
Dlaczego w tym najstarszym wiedziony patriotycznym oryginalną przedwojenną tabli-
chojnickim liceum zawisły cę. Była wprawdzie rozłamana
aż dwie tablice? Okoliczność impulsem przechował na cztery części, ale kompletna!
umieszczenia pierwszej wy- historyczną pamiątkę Okazało się bowiem, że woźny
jaśnia wyryty na niej napis, Jan Lewiński, który miał do-
upamiętnia pierwszą tajną or- na lepsze czasy. konać dzieła zniszczenia, wie-
ganizację młodzieży polskiej dziony patriotycznym impul-
w gimnazjum chojnickim i na sem przechował historyczną
Pomorzu. W jej powstaniu zapewne miał swój udział Jan Kar- pamiątkę na lepsze czasy. Wielkie było zaskoczenie i radość
nowski, mieszkający wówczas w Chojnicach, gorliwy badacz z odnalezionych fragmentów, które udało się po mistrzowsku
historii ruchu filomackiego na Pomorzu. W 1939 r. na rozkaz połączyć i odnowić. Okazało się, że replika różni się od orygi-
hitlerowców, jak wszystkie ślady polskiej historii, tablica została nalnej tablicy wymiarami, gdyż przy sporządzaniu tej pierw-
zdjęta i oczywiście miała być zniszczona. Przez długie lata jed- szej nie dało się ze zdjęcia odgadnąć wielkości oryginału. Tak

Marmùrowé zeswiôdczënë
W paradny zalë Òglowòsztôłcącégò Liceùm mn. Fi-
lomatów Chònicczich wiszą òkòma se dwie marmùrowé
tôfle z juwernym nôdpisã: W stëcznikòwi rëszawie 1863 r.
krew przeléwelë za Òjczëznã ùczniowie filomacë Bònin
Frãcëszk, Bòrne Andrzéj, Lëpińsczi Kòrnéli, Mùchòwsczi Antón,
Przëtarsczi Ignacy, Rogalla Ignacy. Tôflã nã dlô jich pòczestnotë
w setną roczëznã jistnieniô Kòła Filomatów fùndëje Młodzëzna.
W górnëch nórtach są wëpisóné datë 1831 i 1931. Czemù
w nym nôstarszim chònicczim liceùm òstałë wisząc jaż
dwie tôfle? Jeleżnosc ùmôlnieniô pierszi rozwidniwô wërëti
na ni nôdpis, chtëren ùwdôrziwô pierszą krëjamną stowôrã
pòlsczi młodzëznë w chònicczim gimnazjum i w Pòmòrsce.
W ji pòwstanim gwësno miôł swój ùdzél Jón Karnowsczi,
chtëren wtenczas mieszkôł w Chònicach, mający starã
ò badérowanié filomacczi rësznotë na Pòmòrzim. W 1939 r.
z nôkazu hitlerowców, jak wszëtczé szlachë pòlsczich dze-
jów, tôfla òsta zdjãtô i na gwës mia bëc znikwionô. Rów-
nak przez dłudżé lata bëła òna w pamiãcë przedwòjnowëch
wëchòwańców szkòłë, jaż przëszła jim dejô sprawieniô
repliczi. Tak sã stało – na spòdlim òdjimka przësłónégò
z Anielsczi wdôrną tôflã òdtwòrzëlë i swiãtno òdkrëlë
w 1994 r.
Minãło 15 lat. Przë bùdownëch robòtach pòd gmachã
dôwnégò jezuicczégò kòlegium, robionëch dlô przëszë-
kòwaniô sklepów na szkòłowi klub, robòtnicë zdzejelë jist-
no archeòlogòwi òdkriwk – trafilë pòd grëbą légą zemi na
òriginalną przedwòjnową tôflã. Prôwdã rzekłszë, bëła òna
przełómónô na sztërë dzéle, ale całownô! Bò wej wëszło
na to, że szkòłowi szelin Jón Lewińsczi, jaczi miôł dokònac
znikwieniô, prowadzony patrioticznym pòdskôcënkã
przechòwôł historiczną pamiątkã na lepszé czasë. Wiôldżé
bëło zaskòczenié i redota z òdnalazłëch dzélów, jaczé dało sã
pò mésterskù sparłãczëc i òdnowic. Wëszło na to, że replika
jinaczi sã òd originalny tôflë wiôlgòscą, bò przë sczënianim
ti pierszi nie szło z òdjimka wëzgòdnąc wiôlgòscë òriginału.
Tak tej w gòdnikù 2009 rokù, pò 70 latach, nalazłô tôfla przë-
szła nazôt na swój môl. Terôzka òbie dôwają zeswiôdczënã
dłudżi tradicji dozéraniô wdôru ò pòwstanim i jegò bëtni-
kach, chònicczich gimnazjalistach.
15 strëmiannika 1931 r. (w rokù ùfùndowaniô tôflë)
w Państwòwim Gimnazjum Klasycznym w Chònicach mia
môl premiéra sztëczi Sztefana Biészka pt. „Tobie, Ojczy-
zno”. Herojama dokazu są ùczniowie gimnazjum szëkùjący
sã w łżëkwiace 1863 r. do przedostaniô sã przez granicz-

40 POMERANIA MAJ 2013

 Z PÔŁNIÉGÒ

więc w grudniu 2009 roku, po 70 latach, odnaleziona tablica

wróciła na swoje miejsce. Teraz obie dają świadectwo długiej
tradycji kultywowania pamięci o powstaniu i jego uczestni-
kach, chojnickich gimnazjalistach.
15 marca 1931 r. (w roku ufundowania tablicy) w Pań-
stwowym Gimnazjum Klasycznym w Chojnicach odbyła się
premiera dramatu Stefana Bieszka pt. „Tobie, Ojczyzno”. Bo-
haterami utworu są uczniowie gimnazjum przygotowujący
się w kwietniu 1863 r. do przeprawy przez kordon granicz-
ny na teren Królestwa Polskiego. Przedstawienie reżysero-
wał sam autor, aktorami zaś byli jego podopieczni – harce-
rze. Spektakl spodobał się publiczności, miał dobre recenzje
w lokalnej prasie, wystawiono go więc także w Sępólnie,
Tucholi, Czersku, Brusach i Swornegaciach. Po II wojnie
światowej „Tobie, Ojczyzno” inscenizowano niejednokrot-
nie, nie tylko w LO, w całości lub większych fragmentach.
Także ostatnio, z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania.
Kim byli ci młodzi ludzie o gorących sercach, jakie były
Replika tablicy zniszczonej w 1939 roku... Fot. Maciej Stanke
ich losy? Franciszek Bonin, syn nauczyciela z Borska k. Wie-
la, uczeń sekundy, poległ w czasie przechodzenia przez gra-
nicę pod Kowalewem. Do szeregów powstańczych przedarli posła J. Łaszewskiego u Bismarcka) został zwolniony i przez
się: Andrzej Borne, syn nauczyciela z Pruszcza pod Tucho- 11 miesięcy wracał piechotą na Pomorze, żebrząc po dro-
lą, Korneli Lipiński, uczeń sekundy, syn gospodarza z Pą- dze. Ukończył gimnazjum w Wejherowie, gdzie w 1871 r.
czewa w pow. Starogard, Ignacy Rogalla, uczeń sekundy, założył koło filomackie Wiec. Po studiach w seminarium
syn gospodarza z Przytarni w pow. Chojnice. Inspiratorem w Pelplinie uzyskał w 1875 r. święcenie kapłańskie. Do koń-
ucieczki był Antoni Muchowski, 21-letni uczeń prymy, syn ca życia silnie angażował się w działalność patriotyczną.
gospodarza z Foshuty w pow. Kościerzyna. Wkrótce po Zmarł w Gdańsku 3 lutego 1915 r., a pochowany został przy
przekroczeniu granicy, w marcu 1864 r., w potyczce z woj- kościele na Oksywiu, gdzie był proboszczem.
skiem rosyjskim został wzięty do niewoli i zesłany na Sybir Przypadek zrządził, że aula chojnickiego liceum, której
– szedł tam pieszo, skuty kajdanami z kilkoma towarzysza- ścianę zdobią owe historyczne pamiątki, została wzniesio-
mi niedoli. Po pięciu latach dzięki usilnym staraniom (m.in. na w roku powstania styczniowego – 1863.

ną zascëgã na teren Królestwa Pòlsczégò. Przedstawienié

szëkòwôł sóm aùtór, a aktorama bëlë jegò pòdòpieczny
– harcerze. Szpetôczel widzôł sã pùblice, miôł dobré recen-
zje w môlowëch gazétach, pòkôzelë gò tej téż w Sãpólnie,
Tëchòlë, Czerskù, Brusach i Swòrach. Pò II swiatowi wòjnie
„Tobie, Ojczyzno” ùzdrzadniwelë nié jeden rôz, nié blós w LO,
w całoscë abò wikszich wëjimkach. Téż w slédnym czasu,
z leżnotë 150. roczëznë wëbùchù pòwstaniégò.
Kògùm bëlë ti młodi lëdze z gòrącyma sercama, jaczé
bëłë jich nômianë? Frãcëszk Bònin, syn szkólnégò z Bòrska k.
Wielégò, ùczeń sekùndë, zdżinął òb czas przechôdaniô przez
grańcã pòd Kòwôlewã. Do pòwstańczich régów przedostelë sã:
Andrzéj Bòrne, syn szkólnégò z Pruszcza kòle Tëchòlë, Kòrnéli
Lëpińsczi, ùczéń sekùndë, syn gbùra z Pączewa w pòw. Sta-
rogard, Ignacy Rogalla, ùczéń sekùndë, syn gbùra z Przëtarni
w pòw. Chònice. Zapòdôwcą ùcekniãcô béł Antón Mùchòwsczi,
21-latny ùczéń primë, syn gbùra z Fòshùtë w pòw. Kòscérzna.
Krótkò pò przeńdzenim przez grańcã, w strëmiannikù 1864 r., ... i odnaleziony oryginał (po renowacji). Fot. Maciej Stanke
w biôtce z rusczim wòjskã béł wzãti w pòjmanié i zesłóny
na Sybir – szedł tam piechti, skùti kajdanama z czile towa- kùńca żëcégò mòcno sã angażowôł w patrioticzné dzejanié.
rzëszama lëchégò kawla. Pò piãc latach za sprawą wiôldżich Ùmarł we Gduńskù 3 gromicznika 1915 r., a pòchòwóny òstôł
staraniów (m.jin. pòsélca J. Łaszewsczégò ù Bismarcka) òstôł przë kòscele na Òksywim, gdze béł probòszczã.
zwòlniony i 11 miesãcy szedł nazôtka na Pòmòrzé, proszącë Przëtrôfk sprawił, że paradnô zala chònicczégò liceùm,
ò chléb w drodze. Skùńcził gimnazjum we Wejrowie, gdze chtërny scanã przëstrojiwają ne historiczné pamiątczi, bëła
w 1871 r. założił filomacczé kòło Wiec. Pò studiach w semina- pòstawionô w rokù stëcznikòwi rëszawë – 1863.
rium w Pelplinie òstôł w 1875 rokù wëswiãcony na ksãdza. Do Tłómaczenié Danuta Pioch

POMERANIA MÔJ 2013 41

NÓTAMA PRZËKRËTÉ
Szlachama jednégò
rëbôka
TÓMK FÓPKA
Tak spiéwie syn szôłtësa z Chalëp,
rëbôk z dżada pradżada, Wincãt Kònkel
w 14-minutowim filmkù Andrzeja Si-
pajłë pt. „Jô jem rëbôk”, jaczi jem trafił
czësto niedôwnô na jutiubie, czej jem
sznëkrowôł za… a, mniészô z tim…
Cekawé, że nen sóm reżiséra nakrą-
cył „Testameńt” na spòdlim „Móniczi”
Jana Drzéżdżona. Pamiãtóm, jak czile
lat dowsladë, czej bëła wspòminónô
pòsobnô roczëzna smiercë Méstra òd
Biélawë, w pucczi „Bùrsztini” zeszło sã
całé karno lëdzy, a jô drëżącym głosã
przë granim Witosławë Frankòwsczi
prawie tã rëbacką frantówkã spiéwôł.
Czas minął a spiéwa wrôcô...
Czësto niedôwno wspòminôł jem
zwãkòwą kôrtkã „Kapeli Kaszuby
z Kartuz”, dze „Rëbôk” zatacony béł
pòd pòzwą „JAM JEST RYBAK”. Wëda jã
kòl 1967 rokù „Pracownia pocztówek
dźwiękowych. Łucja Czerwińska. Sule-
jówek”. Òd te czasu „Rëbôk” wãdrowôł
pò kasétach i platach z kaszëbsczima
spiéwama. W różnëch pòstacjach
i wëkònaniach, m.jin. na kasétach „Ni-
gdë do zgùbë” i „Hej, rëbôcë” z rokù
1991 – do jaczich bëłë doparłãczoné
spiéwniczczi. Jeden taczi nabéł jem
jakno 18-latny knôp/chłop w chwasz-
czińsczi zakristie za cedżełkã na
bùdowã kòscoła w Żelëstrzewie. Z ti
kaséte (bòdôj mòdri) na naszim chë-
czowim panasonikù jem jã pierszi rôz
pùscył…
42
A skądka òn, ten „Rëbôk”, sã wzął?
Dzél zdrzódłów pòdôwô, że to je
„lëdowé”… Chòcle pòrtal dlaStudenta.pl
pòd datą ósmégò gromicznika 2008 rokù
pòdôwô przë zôchãcbie platczi Damro-
ckerów: „Kawałki »Jem jo Rebok« i »Koza«
to wszakże kaszubskie pieśni ludowe...”
Ale dze tam! To je aùtorsczi dokôz
z mùzyką Gerata Kònkela z Jastarnie
i szkólnégò z Kùsfeldu (pòl. Kuźnica),
a pòchòdzącégò z Pôłczëna – Józefa
Ceynowë! Taczich aùtorów pòdôwô W.
Frankòwskô w prôce Muzyka Kaszub na
stronie 109.
Żelë ò aùtorze mùzyczi je dosc mało
w zdrzódłach, to wiele wiãcy je ò aùto-
rze tekstu. Ten, drëdżi pò Florianie, wiôl-
dżi Ceynowa sóm „przëznôwô sã” do „Rë-
bôka”. Pisze ò tim w swòjich Wspòmnie-
niach, jaczé wëdóné òsta przez Institut
Kaszëbsczi w 2005 rokù w ksążce Józef
Ceynowa (1905–1991) z serii Pro Memo-
ria. Na stronie 44 czëtómë: „Śpiewali też
moje pieśni, np. Jô jem rëbôk z prapradzia-
da i rëbaczëc mie wëpôdô”.
Tam téż jem nalôzł (str. 225–226)
pełniészą wersjã tekstu, co jã pòdajã za
Friedhelmã Hinze z Berlina:
Rëbackô piesnia
Jô jem rëbôk z prapradżada,
Wic rëbaczëc mie wëpôdô
– Kòchóm łódkã, ster i wiosło,
Kòchóm rëbacczé rzemiosło.
Nie chcã wëgrzéwac sã w łożu
Le chcã w bôce bëc na mòrzu
Jem jô rëbôk z prapradżada
Lowic rëbë mie wëpôdô
Kòchajã bôt, rudel, wioslo
Żij, ach, żij nasze rzemioslo…
Kòchóm łódkã, ster i wiosło,
Kòchóm rëbacczé rzemiosło.
Nie straszné mie bùrze wrodżé
Ani deszcze, mrozë srodżé
Kòchóm łódkã, ster i wiosło,
Matkã, tatka, me rzemiosło.
Czej ten swiat òpùszczac bãdã,
To nad mòrzã so ùsãdã
I zaspiéwóm, trzimiąc wiosło:
Żëj me rëbacczé rzemiosło!
Nad grobã zaszëmi mòrze,
Dobré zgòtëje mie łoże,
Pòżegnô mie wies Kùznica
Naszëch rëbôków kòtwica.
Czej bãdã w rëbacczim grobie,
To i tam zaspiéwóm sobie:
Kòchóm łódkã, ster i wiosło,
Kòchóm rëbacczé rzemiosło.
Swiãti Piotr, klucznik niebiesczi,
Roztklëwion do szczescô łasczi,
Zawòłô na mie: kòlegò,
Pòj le sa do bôta mégò!
Jak z Piotrã w Genezarece
Bãdã bieżëł wcyg pò swiece,
I mdã spiéwôł, trzimiąc wiosło:
Żëj me rëbacczé rzemiosło!
Hinze wspòminô, że tekst mógł
pòwstac òbczas robòtë aùtora w Kùs-
feldze, tj. midzë 1.09.1927 a 31.06.1928 r.
Wskôzywô téż, że wiedzec mù bëło
ò zjinaczonëch tekstach pózniészégò
POMERANIA MAJ 2013

„Rëbôka” w cządnikù „Kaszëbë” i antolo-
gii Ma jesma òd mòrza. „Rëbacką piesniã”
ùczałi spisôł, jak pòdôwô, òd kùsfeldzczi
rëbôcczi – pani B.N.
Nôpewni tej do wiersza pt. „Rë-
backô piesnia” melodiã dopisôł 14 lat
młodszi òd Ceynowë Kònkel – i tak
pòwstała piesniô „Jem jô rëbôk”.
Melodia zybiącô jak Bôłt. Na trzë
czwiôrté. Piszã na fejsu: „W przerwie
znad artykułu o pieśni »Jem jô rëbôk«...”.
Zarô òdzywają sã fejsbùcznicë.
Ludowa Nuta z Hamiltón w Ontario
(Kanada): „A ja w przerwie śpiewam
»Jem jô rëbôk«”.
Dux Veyheropolis, jak pòzwa wskô-
zywô, z Wejrowa: „najlepsze wykona-
nie tego utworu – The Damrockers!”.
Słëchajã tej kaszëbsczégò punkrocka
z Dzérżążna i Żukòwa. Jich „Rëbôk” mô
3 minutë i 4 sekùńdë òstri mùzyczi.
A jak jiny to mùzykùją?
Rëbôcë z karna Kościerzyna kąsk
pòlaszą, ale fejn grają. Kaszuby z Kar-
tuz – to solo, përznã skrómniészô
mùzycznô òprawa i charakteristicznô,
rwónô fraza.
Redzanie spiéwią pòmali jak karno
z Kartuz i w wiãcy chłopa. W refrenie
za to pòdobno wspiérają białczi chórkã,
nad jaczi wëpłiwô tenor Édmùnda Le-
wańczika. Z wiôldżim sercã spiéwie
1000-persónowi „papiesczi” chór z płitë
„Zôrno słowa”. Zamiast „rëbaczëc” je
„fëszowac” w białczënym wëkònanim
a’capella zapisónym przez Pòlsczé Ra-
dio. Snôżô, rëbackô wëmòwa. Ach,
ten „reudel” i „spòkeujnô”… The Roz-
mish na platce „Go Kaszëbë” bédëje
òstrzészé, téż białczëné rëbaczenié Ta-
tianë (jesz) Kùsmiersczi. Józef Roszman
z plestą to chiba nôlepszé tradicyjné,
òkróm „fëszowaniô” Jadwidżi Kohn-
ke, Kristinë Wësocczi i Mariana Selina
na platce „Śpiewy Kaszubów z Jastar-
ni”, wëkònanié ti piesni. Òbie platczi
wëdóné przez Radio Kaszëbë za mini-
sterialne dëtczi.
Nôchùtczi „Rëbôk” je spiéwóny
przë akòrdiónie przez karno Nadola-
nie. Ò błãdach jãzëkòwëch ni mòże bëc
mòwë kòl kapelë Bas ze Serakòjc. Na jich
platce prosto ni ma słów „Jem jô rëbôk”.
Le sama mùzyka.
Òd solo białczi abò chłopa a’capella
do gãstégò rockòwégò abò punk-
rockòwégò brzëmieniô. „Rëbôk” nié
jedno mô miono…
POMERANIA MÔJ 2013
NÓTAMA PRZËKRËTÉ / PÒD PATRONATÃ „PÒMERANIE“
Znóné sztëczczi
pò kaszëbskù
W trzecą sobòtã łżëkwiata spòrtowô zala lëpińsczégò Zbiéru Szkòłów bëła wë-
fùlowónô kaszëbsczim spiéwónym słowã. A to za sprawą òdbiwającégò sã tuwò
ju czwiôrti rôz Kaszëbsczégò Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów, chtërnégò
ùdbòdôwcą je Andrzéj Lemańczik, terczasny wójt gm. Lëpińce. Ùdzél w miónkach
wzãło kòl 30 młodëch spiéwôrzów; kòżden z nich mùszôł przëszëkòwac dwa prze-
tłómaczoné na nają rodną mòwã dokazë, z chtërnëch jeden przedstawił 20 łżë-
kwiata na binie. Młodzëzna spiéwała chãtno tak spiéwczi z drëdżi pòłowë ùszłégò
wiekù, jak i dzysdniowé frantówczi (np. Éwë Farny czë Anë Wiszkòni).
Jury, chtërno miało wskazac nôlepszich wëkònôwców w kòżdi kategorie, ni
miało lëtczégò zadaniô. Ale jakòs doszlë më (Tomôsz Fópka – prowadnik, Ùrszula
Studzyńskô i niżi pòdpisónô) do zgòdë i wëbrelë spiéwôrzów, jaczi mielë wëstą-
pic na Kòncerce Laùreatów 3 maja, mô sã rozmiec: w Lëpińcach.
Hewò òni:
Spòdleczné szkòłë
kl. I–III
1. Hana Stãpiéń (Zbiér Szkòłów w Stëdzéńcach, òpiekùnka Barbara Szroeder)
2. Kòska Tomôsz (ZS w Ùgòszczë, òp. Wioleta Ratajczak-Toczek, Andrzéj Kùjawsczi)
3. Zuzana Glëszczińskô (ZS w Lëpińcach, òp. Ana Glëszczińskô)
wëprzédnienié: Juliô Swiątk Brzézyńskô (ZS w Lëpińcach, òp. Mariô Reszka)
kl. IV–VI
1. Dariô Biélawskô (Spòdlecznô Szkòła w Nowim Klińczu, òp. Jolańta Suger)
2. Aleksandra Kùjach (Zbiér Szkòłów Pùblicznëch w Kòscérznie, òp. Sławòmir
Tuszkòwsczi)
3. Aleksandra Prądzyńskô (ZS w Lëpińcach, òp. Mariô Reszka)
wëprzédnienié: Klaùdiô Lubeckô (SS w Nowim Klińczu, òp. Jolańta Suger)
Gimnazjum
1. Matéùsz Taùbe (ZS w Stëdzéńcach, òp. Barbara Szroeder)
2. i jesz ekstrawëprzédnienié prowadnika jury za òsoblëwą snôżotã głosu: Martina Tkacz
(ZS w Stëdzéńcach, òp. Barbara Szroeder)
3. Wiktoriô Felskô (ZS w Brzéznie, òp. Éwa Swiątk Brzézyńskô)
wëprzédnienié: Martina Fùrmón (Gimn. w Serakòjcach, òp. Małgòrzata Kòstuch)
Szkòłë wëżigimnazjowé
1. Małgòrzata Lemańczik (Bëtowsczé Centrum Kùlturë w Bëtowie, òp. Mirosłôw Zahl)
2. Marta Andrzéjewskô (Gòspòdarczé [Ekonomiczne] Technikùm w Bëtowie, òp. Môrcën
Mrozek Glëszczińsczi)
3. Waldémôr Michałka (BCK w Bëtowie, òp. Mirosłôw Zahl)
wëprzédnienié: Magdaléna Jakùbek (I Liceùm Òglowòsztôłcącé w Kòscérznie, òp. Wanda
Lew-Czedrowskô)
Nôdgrodã przédnika lëpińsczégò partu Zrzeszeniô Kaszëbskò-Pòmòrsczégò za
nôlepszé tłómaczenié przëznelë më Danuce Òstrowsczi, a nôdgrodã miesãcznika
„Pomerania” za nôlepszą kaszëbiznã dosta Patricjô Brzeskô (LÒ w Bëtowie, òp.
Môrcën Mrozek Glëszczińsczi).
bc
43
PROSTE HISTORIE

Żona leśniczego (część 1)

Jeszcze dziś wielu mieszkańców Półczna, Nakli, Skwieraw, Studzienic, Czarnej Dąbrowy czy Osławy
Dąbrowy pamięta, jak Zofia Babczyńska, z domu Hering, na motocyklu śmigała po okolicy, urządza-
ła wiejskie zabawy, prowadziła gospodarkę, hodowała i sprzedawała bydło i trzodę. Jej historia,
nieróżniąca się zbytnio od innych, pokazuje, jak niegdyś wyglądało życie żony leśniczego.

M AYA G I E L N I A K

Piękna sprzedawczyni
Zofia Hering urodziła się w Szkla-
nej Hucie koło Lipusza. Wojna nie
oszczędziła jej rodziny. Byli w pierw-
szym transporcie Polaków wywożo-
nych na Syberię. Cudem, dzięki po-
mocy dobrych ludzi, uciekli. Cudem
wrócili. Cudem odzyskali dom i ziemię.
Już sama ta historia godna jest osobne-
go opisania. Po wojnie Zosia chciała się
uczyć. Gdy będąc w mieście na zaku-
pach, przypadkiem zobaczyła ogłosze-
nie, że tego dnia odbywają się egzami-
ny do liceum, natychmiast poszła tam
i bez przygotowania zdała! Niestety, jej
matce z piątką dzieci ciężko utrzymać
Rok 1949, Karol i Zofia Babczyńscy. Podgórzany, rok 1952. Babczyńscy z córeczką Basią.
rodzinę bez ojca. Zosia musi zrezygno-
wać z nauki i marzeń. Poszła do pracy,
którą dzięki siostrze znalazła w dale- Podgórzany tego był tam jeszcze wielki sad. Młoda
kim Tuchomiu. Ta wieś była miejscem, gdzie diabeł żona z marszu musiała się nauczyć
Od kiedy śliczna dziewczyna zaczę- mówi dobranoc. Składała się wówczas przechowywać i przetwarzać owoce,
ła sprzedawać w sklepie, coraz częś- z paru domów, do których prowadziła chodzić koło trzody, doić krowy, robić
ciej robili w nim zakupy młodzi i starsi wąziutka, bardzo dziurawa szosa. Do masło. Nie było prądu, a wodę czerpa-
mężczyźni. Między nimi był też Karol Kramarzyn było 8 km, a do Tuchomia, ło się żurawiem ze studni. Gotowało
Babczyński. On również wiele prze- gdzie wówczas była siedziba nadleśni- się na kaflowej kuchni opalanej drew-
szedł. Przymusowo wcielony do nie- ctwa – kilkanaście. Teraz, gdy prawie nem. Nie narzekała. Wieczorami, przy
mieckiej armii, uciekł do Anglii, gdzie każdy ma samochód, nie miałoby to lampie naftowej, jeszcze pomagała
został do 1947 roku. Chciał wyjechać żadnego znaczenia, ale tuż po wojnie mężowi liczyć wypłatę dla robotni-
do Kanady, ale ulegając prośbom mat- takie położenie stanowiło problem. ków leśnych. Nie było to łatwe, gdyż
ki, wrócił do rodziny, na Śląsk. Nie Wszędzie było daleko, a wówczas na- nie mieli nawet liczydła. Tu bardzo się
zabawił tam długo. Nakaz pracy rzu- wet rower był luksusem. Zosia musiała przydała, nabyta w sklepie, wprawa
cił go na północ kraju. I tak trafił do zrezygnować z pracy w sklepie i zająć w liczeniu.
Nadleśnictwa Tuchomie. Pracował się gospodarką oraz domem. A było W Podgórzanach przyszło na świat
w leśnictwie i jednocześnie uczył się się czym zajmować! Karol Babczyński, dwoje ich dzieci. W tamtych czasach
w technikum leśnym. W pięknej sprze- mimo że wcześniej nie miał z rolni- rodziło się w domu. Tylko w wyjątko-
dawczyni zakochał się na zabój. Z wza- ctwem do czynienia, wykorzystując wo trudnych przypadkach rodząca tra-
jemnością. Pobrali się w 1949 roku. Za- przydzielony mu przez nadleśnictwo fiała do szpitala. Tak było przy pierw-
mieszkali w służbowym mieszkaniu deputat ziemi z budynkami gospo- szym dziecku, które przez trzy dni nie
Karola, w Podgórzanach koło Krama- darczymi, wykazał się wielkim wy- mogło się zdecydować, czy warto na
rzyn. czuciem i talentem gospodarskim. Do ten świat przychodzić. Gdy zbliżał się

44 POMERANIA MAJ 2013

 PROSTE HISTORIE

termin drugiego porodu, do pomocy

Zosi przyjechał młodszy brat. Była zima,
taka porządna, jak to kiedyś bywało.
Śnieg leżał od listopada do kwietnia,
a 20–30-stopniowe mrozy nikogo nie
dziwiły. Tego dnia Karol Babczyński
miał w nadleśnictwie naradę. Jak zwy-
kle zimą, z braku innych możliwości,
pojechał do Tuchomia na nartach. Kil-
kanaście kilometrów. Gdy wrócił, było
już ciemno. W leśniczówce rodząca Zo-
fia. Przy niej sąsiadki. Mąż jednej z nich
już przed paroma godzinami pojechał
saniami po akuszerkę. Czekali na nich
do późnej nocy.
A potem? Trudno było o wózek dla
dziecka, a przydziałowa wyprawka wy-
wołałaby dziś salwę śmiechu. Kocyk, 2 Rok 1956, Zofia Babczyńska na motocyklu przed leśniczówką Róg.
kaftaniki, 2 pary śpioszków, 30 tetro-
wych pieluch i jedna flanelowa. Koniec.
A w sklepach pusto. Matki radziły sobie,
jak mogły, robiły ubranka na drutach
lub szydełku, szyły z prześcieradeł. Ta-
kie czasy.
Karolku, ja się w tych Podgórzanach
nie widzę, powiedziałam po porodzie mę-
żowi – wspomina pani Zofia. Albo się
przeniesiemy, albo będzie rozwód. I stał
się cud!
Cud polegał na tym, że młodemu
leśniczemu, który miał objąć leśniczów-
kę Róg, bardziej podobało się w Krama-
rzynach, i chętnie się z nimi zamienił.

Róg
Poniemiecka leśniczówka Róg stała
pusta i zniszczona. Karol Babczyński
wiedział o jej opłakanym stanie, więc
przyjechał tam wcześniej, by choć tro-
chę wszystko ogarnąć.
Prądu ani wody bieżącej oczywiście
nie było. Dużo później, gdy zakładano
elektryczność w pobliskich Skwiera-
wach, Karol załatwił, że i leśniczówkę
podłączono. Prowizorycznie, co prawda,
ale żarówki się świeciły. Zosia poczuła
się, jak w centrum cywilizacji! W lesie,
ale przy szosie, do stacji kolejowej blisko,
do wsi zaledwie 2 km! Żyć nie umierać!
Leśniczówka duża, spora stodoła, stajnia,
deputatowa ziemia i łąki również nieda-
leko. Zarobki leśniczego nie były wysokie.
Za to mógł bezpłatnie korzystać z 2 ha
ziemi i 1 ha łąk. Karol poszedł dalej. Po-
nieważ niektórzy pracownicy nie chcieli
uprawiać ziemi, zaradny leśniczy prze-
jął i ich deputaty, a potem namówiony
przez przewidującą wszystko żonę, do-
kupił jeszcze 3 ha od gminy. Teraz byli
Podgórzany , rok 1952. Zofia Babczyńska z córeczką Basią.
gospodarzami na całego. Hodowali byd-
ło, świnie i owce, zbierali i sprzedawali
truskawki, zboża i ziemniaki. A wszyst-
kim zarządzała Zofia Babczyńska. Kobie-
ta o twardym charakterze.
Najbardziej brakowało mi bieżącej
wody – wspomina. Codziennie trzeba
było poić krowy. Musiałam pompą na
podwórzu napompować i zanieść zwie-
rzętom do obory 30 wiader. Wydaje się
to dziś nie do wyobrażenia. A jeszcze co
jakiś czas trzeba było zrobić pranie! Ale
wtedy przychodziły mi pomagać kobiety
z Rogu, żony kolejarzy. Sama nie dałabym
rady. Pranie gotowało się wtedy w wielkich
kotłach, na ogniu oczywiście, a potem płu-
kało w wannie. To była prawdziwa wielka
akcja. A teraz nie wyobrażamy sobie życia
bez pralki automatycznej. Dla mnie rewo-
lucją techniczną było, gdy doprowadzono
nam wodę i dostałam pralkę Franię.
Z wodą też była ciekawa sprawa – opo-
wiada dalej. Niemcy, zanim opuścili
leśniczówkę, zasypali studnię kamienia-
mi. Studniarz nie był w stanie przez nie
się przebić. „Tu trzeba wojska z dynami-
tem, ale ja tego nie załatwię”, powiedział
i poszedł. Nie trzeba mi było dwa razy
powtarzać. Jeszcze tego samego dnia po-
jechałam do Słupska, do jednostki.
Jak to pani Zofia załatwiła? Pięknej
kobiecie, która dokładnie wie, czego
chce, się nie odmawia. Po dwóch dniach
do leśniczówki Róg przyjechali saperzy,
założyli ładunki, odpalili i kamienie
z hukiem wyleciały. Jeszcze tego same-
go dnia pokazała się woda. Po tygodniu
była już doprowadzona do domu.
Dokończenie w następnym numerze.
Fotografie z archiwum
rodzinnego Babczyńskich.

POMERANIA MÔJ 2013 45

Z DZIEJÓW POMORSKIEGO SPORTU

Zniszczona pamięć
Po wyburzonej hali zostały zaledwie resztki fundamentów, murowane trybuny obrosły trawą,
pełnowymiarowe boisko piłkarskie służy dziś jako wybieg dla psów, a z pomnika wzniesionego
ku czci sportowców pomordowanych w czasie II wojny światowej zniknęła pamiątkowa tablica.
Taki smutny widok można ujrzeć w miejscu, gdzie jeszcze kilka lat temu działał klub sportowy
Gedania Gdańsk.
SŁAWOMIR LEWANDOWSKI

Kiedy w 2008 roku przekroczyłem

bramę Gedanii, rozmawiałem z wice-
prezesem klubu Bogdanem Obszań-
skim o ówczesnych kłopotach i pla-
nach na najbliższe lata. Już wtedy hala
ze względów technicznych nie nada-
wała się do użytku, a grające w niej
siatkarki przeniosły się do sportowej
hali w Żukowie. Z tego, co pamiętam,
i co udało mi się utrwalić obiektywem
aparatu, już wówczas cały kompleks
Gedanii, nie wyłączając wspomnianej
hali, przypominał nieużytkowany od
Pomnik ku czci ofiar hitleryzmu w roku 2008... ...i w roku 2013. Fot. S. Lewandowski
miesięcy plac.
Gdy kilka tygodni temu po długiej
przerwie odwiedziłem ponownie Ge-
danię – tę, którą pamiętam z późnych
lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy
tętniła sportowym życiem – zastałem
jeszcze smutniejszy widok niż ten
sprzed pięciu lat. Na boisku zamiast pił-
karzy zobaczyłem okolicznych miesz-
kańców z ich czworonożnymi pupila-
mi biegającymi po niegdyś zielonej
i krótko przystrzyżonej trawie. Na try-
bunach – tych samych, na których za-
siadali sympatycy piłkarzy z ulicy Koś-
ciuszki – dzisiaj można zobaczyć jedy-
nie mnóstwo potłuczonego szkła i chwa-
sty przebijające się przez osłabiony
czasem beton. Po hali, w której grały
siatkarki, prawie nie ma już śladu, je-
dynie pusta przestrzeń i resztki funda-
mentów. Na zniszczonym przez czas
i wandali budynku klubowym ostał się Drużyna bokserska Gedanii, 1930 r. Fot. ze zbiorów klubu

jedynie wielki szyld z logo klubu, bę-
dący świadectwem tego, co przez dzie-
siątki lat istniało w tym miejscu. Po-
mnik Pamięci 75 Członków Klubu Spor-
towego Gedania, Ofiar Hitleryzmu,
Bojowników o Polskość Gdańska jest
zdewastowany. Zniknęła tablica z po-
wyższą dedykacją, a wygląd samego
pomnika i jego otoczenia urąga god-
ności tych, którym był poświęcony.
Smutne, że dla złodziei i wandali na-
prawdę nie ma żadnej świętości. Nie-
ważne dla nich, czy okradają grób,
czy monument poświęcony zamordo-
wanym. Smutne też to, że mieszkań-
cy Gdańska muszą patrzeć na agonię
miejsca, w którym przez blisko 90 lat
tętniło sportowe i patriotyczne życie.

46 POMERANIA MAJ 2013

 Gedania została założona w 1922 roku
przez byłych członków Towarzystwa Gimna- ZAPRASZAMY NA KONGRES OBYWATELSKI!
stycznego Sokół. Klub miał się nazywać Po-
lonia i nosić barwy niebiesko-białe. Gdańskie
władze zgłosiły jednak zastrzeżenia do na-
zwy, a wspomniane barwy nosiła już drużyna
z Lauental (dziś Letnica). Klub zarejestrowano
zatem pod nazwą Sport Club Gedania E.V., a za
barwy przyjęto czerwień i biel. Poza pierwszą
sekcją piłkarską, z czasem powstały kolejne,
m.in. bokserska, piłki ręcznej i tenisa stołowego.
Klub cieszył się od początku dużym zaintereso-
waniem środowisk polonijnych w Gdańsku. Ak-
tywnymi członkami Gedanii byli przede wszyst-
kim pracownicy polskich instytucji w Wolnym
Mieście, a funkcjonowanie klubu finansowali ich
pracodawcy, wśród których były m.in. Dyrekcja
Okręgowa Kolei Państwowych i Poczta Polska.
Działalność Sport Club Gedania E.V. została
zawieszona w 1939 roku. Po zajęciu Gdańska
przez Niemcy hitlerowskie rozstrzelani zostali 11 maja 2013 r.
prezes Gedanii Henryk Kopecki oraz wicepre- w gmachu Politechniki Gdańskiej
zesi Konrad Zdrojewski i Władysław Dębowski. w godz. 10.00–16.00 będzie się odbywał
Większość zawodników znalazła się w obozach
koncentracyjnych. Wojny nie przeżyło 75 człon-
ków klubu. VI Pomorski Kongres Obywatelski.
16 maja 1945 roku klub został reaktywo-
wany pod nazwą KS Gedania. W dalszym ciągu Tegoroczne hasło przewodnie, to
działała sekcja piłki nożnej, jednak zawodnicy
grali głównie w niższych ligach. Powstały także „Dobro wspólne – lepsza jakość życia”.
m.in. sekcja wioślarska i kobieca drużyna siat-
karska. Gośćmi Kongresu będą m.in.
Dzisiejsza sytuacja Gedanii to konsekwencja prof. Dariusz Rosati,
zdarzeń z 2004 roku. Władze Gdańska odmówiły Minister Spraw Zagranicznych w latach 1995–1997,
wówczas komunalizacji jej obiektów, co skłoni-
ło klub do szukania innych rozwiązań. W marcu Członek Rady Polityki Pieniężnej w latach 1998–2004,
2006 roku Stowarzyszenie KKS Gedania prze- oraz Mieczysław Struk,
kształciło się w spółkę akcyjną, a władze klubu Marszałek Województwa Pomorskiego.
rozpoczęły działania mające na celu budowę
nowoczesnych obiektów sportowych na działce
przy ul. Kościuszki 49. W październiku 2007 roku Obrady odbędą się w 7 sesjach tematycznych:
zaprezentowano trzy wizje nowej zabudowy. 1. W kierunku nowej wizji rozwoju Polski i Pomorza
Projekty obejmowały wzniesienie hali, hotelu
2. Miasto – jak je kształtować dla dobra wspólnego?
sportowego, kliniki leczniczo-rehabilitacyjnej,
centrum rozrywkowo-sportowego i kompleksu 3. Sport kuźnią charakterów i stymulatorem wspólnotowości
mieszkaniowego. Wadą był brak w planach no- 4. Pomorze metropolitarne – Pomorze lokalne
wego boiska piłkarskiego. Najpewniej te właśnie – jak ułożyć wzajemne relacje dla wspólnego dobra?
zamierzenia były powodem rozpadu starego 5. Kształtowanie postaw sprzyjających
klubu i założenia nowego – Gdańskiego Klubu myśleniu i działaniu w imię dobra wspólnego
Sportowego GEDANIA 1922 na bazie Sekcji Pił- 6. Przyszłość energetyki obywatelskiej na Pomorzu
karskiej dawnego KKS Gedania. 7. Jak wykorzystać potencjał nowych stadionów,
Obecnie piłkarze Gedanii korzystają z no- muzeów, hal i akwaparków?
wego kompleksu boisk wybudowanego przy
ulicy gen. Józefa Hallera. Pod szyldem Gedanii
trenują również siatkarki, które jednak swoje
mecze rozgrywają w szkolnych halach sporto-
www.kongresobywatelski.pl.
wych Trójmiasta. Czy doczekają się nowej hali
w miejscu, gdzie przez tyle lat tętniło sportowe
życie – we Wrzeszczu, przy ul. Kościuszki 49?
WSTĘP WOLNY!

POMERANIA MÔJ 2013 47

 XXVIII Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa
Serdecznie zapraszamy do udziału w spływie, który zacznie się 6 lipca 2013 roku w Pażęcach k. Stężycy (pow. kartuski, woj.
pomorskie), blisko początku rzeki Radunia, i będzie prowadzić Kółkiem Jezior Raduńskich, uważanym za perłę krajobrazu
Kaszub, a także pobliskimi rzekami. Zakończy się 14 lipca w Czarlinie nad odnogą Jezior Wdzydzkich Jelenie.
Kaszubski nie tylko z nazwy Wiosłującym może towarzyszyć grupa rowerowa, wego!) pod adresem Biura Glada (adres poniżej), e-mailem:
Spływ będzie kaszubski nie tylko z nazwy i z prze- pod warunkiem, że ze swego grona wybierze lidera sgorajek@wp.pl lub złożyć w siedzibie Klubu Wanożnik
biegu tras, ale przede wszystkim z połączenia przygody i opracuje trasę przejazdów. Mogą w niej uczestniczyć (adres poniżej).
wodniackiej z kaszubskim programem kulturalnym, re- – na własne ryzyko – osoby pełnoletnie oraz liczące 10–17 Wszystkich zgłaszających się, którzy posługują się
alizowanym na lądzie podczas wycieczek i wieczornych lat pod opieką osób pełnoletnich. pocztą elektroniczną, prosimy o podanie – dla ułatwienia
ognisk. Przewiduje się m.in. spotkania z redakcją „Po- kontaktu – swego adresu e-mail.
meranii”, oddziałami Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Opłaty i terminy Opłaty należy uiścić do 25 czerwca na konto BTKiAW
w Stężycy, Chmielnie i Kartuzach oraz Kręgiem Remuso- Wpisowe normalne od osoby wynosi 300 zł, zniżkowe Glada: Bank Multibank 88 1140 2017 0000 4702 0555 6339
wym z Borzestowa, mszę św. polową z elementami litur- – 250 zł (przysługuje wyłącznie członkom KT Wanożnik, z dopiskiem „Spływ Śladami Remusa”
gii w języku kaszubskim w Łączyńskiej Hucie, zwiedzanie studentom i uczniom). Sumy te pokrywają m.in. część Niedopełnienie tego będzie oznaczać rezygnację
Chmielna i Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szym- kosztów organizacyjnych, m.in. ubezpieczenie osób, z udziału w spływie.
barku. osiem posiłków polowych, przewozy osób i bagaży między Szczegóły na stronie www.kaszubi.pl/o/wanoznik.
Organizatorem spływu jest Klub Turystyczny Zrzesze- biwakami, opłaty za biwakowanie, koszty imprez kultu- Przewodniczący Komitetu Spływowego
nia Kaszubsko-Pomorskiego Wanożnik, a realizatorem ralnych, pamiątki spływowej i informatora-regulaminu- Edmund Szczesiak
– na zlecenie Klubu – Biuro Turystyki Kwalifikowanej i Ak- przewodnika.
tywnego Wypoczynku Glada. Patronat medialny sprawuje Opłata za wypożyczenie i przewożenie kajaka wynosi Realizator: Stefan Gorajek,
redakcja „Pomeranii”. 200 zł (100 zł od osoby). W razie nieodebrania go na starcie tel. kom. 504 601 474
w sobotę 6 lipca wpłata ta nie będzie zwracana. sgorajek@wp.pl
Uczestnicy i sprzęt Kaucja za kajak wynosi 50 zł (jako zabezpieczenie
Adresy: Biuro Turystyki Kwalifikowanej
Spływ jest dla osób dorosłych, młodzieży i dzieci co pokrycia ewentualnych kosztów jego drobnej naprawy)
i Aktywnego Wypoczynku Glada
najmniej 8-letnich. i będzie pobierana na starcie.
ul. Płk. Dąbka 149/2, 81-107 Gdynia
Będziemy dysponowali dla uczestników spływu ka- Pisemne zgłoszenia udziału na załączonym wzorze
jakami, które dowieziemy na miejsce startu i odwieziemy (który należy powiększyć do rozmiaru A-4) będą przyj-
Klub Turystyczny Wanożnik:
z mety spływu. Można, oczywiście, korzystać z własnego mowane do 3 czerwca br. Można je wysyłać pocztą (uwaga:
ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk
sprzętu, ale nie zapewniamy jego przewozu. nie stosujemy urzędowej zasady daty stempla poczto- (z dopiskiem „Spływ”)

Zgłoszenie na XXVIII Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa

ZAŁOGA

1. OSOBA PROWADZĄCA KAJAK (PEŁNOLETNIA) LUB ROWER 2. CZŁONEK ZAŁOGI KAJAKA (MINIMUM 8 LAT) LUB NIEPEŁNOLETNI ROWERZYSTA

Imię i nazwisko ............................................................................................................................................................ Imię i nazwisko ............................................................................................................................................................

Data urodzenia .............................................................................................................................................................
Nazwa i nr dowodu tożsamości ........................................... PESEL ...................................................................
Adres (z kodem) ...........................................................................................................................................................
Tel. (+ kierunkowy): dom ...................................................... praca ....................................................................
komórkowy ................................................................................... e-mail .................................................................
Praca/nauka** (nazwa i miejscowość) .............................................................................................................
Zawód/zajęcie ..............................................................................................................................................................
Należy do: ZKP (podać oddział) ...........................................KT Wanożnik .....................................................
Data urodzenia .............................................................................................................................................................
Nazwa i nr dowodu tożsamości ............................................ Nr karty rowerowej* ....................................
Adres (z kodem) ...........................................................................................................................................................
Tel. (+ kierunkowy): dom.......................................................... praca ................................................................
komórkowy ..................................................................................... e-mail ...............................................................
Praca/nauka** (nazwa i miejscowość) ..............................................................................................................
Zawód/zajęcie ..............................................................................................................................................................
Należy do: ZKP (podać oddział) ...........................................KT Wanożnik .....................................................

KAJAK: Chcemy pożyczyć kajak od organizatorów: TAK NIE Mamy własny: ZGŁOSZENIE DO GRUPY: kajakarze kolarze
Podpisy osób zgłaszających się (nie dotyczy wysyłających zgłoszenie e-mailem):

PODPIS: PODPIS:
* obowiązuje osoby niepełnoletnie w grupie rowerowej
** zbędne skreślić

48 POMERANIA MAJ 2013


Ùzdrzóné
Telewizja Teletronik (TVT), Spiéwné Ùczbë, 5.04.2013
Chléb z Pirsna
– [Eùgeniusz Prëczkòwsczi] Dzys më
jesmë w Pierszczewie, gmina Stãżëca, ù
państwa Jolańtë i Jana Miodowsczich,
chtërny jak sã dowiadiwómë, mają nie-
dôwno zarejestrowóny chléb z Pirsna
(...)
[Jolańta Miodowskô] To jest chleb,
który zawsze był tu pieczony, i chyba
na Kaszubach całych. (...) On jest spe-
cjalny, bo jest pieczony w piecu opala-
nym drewnem (...), które się musi palić
dosyć długo, prawie 2 godziny. I chyba
ten smak, zapach daje to, że jest on pie-
czony w tym piecu. (...)
[Jón Miodowsczi] Tak jak pierwi
bëło.
[Jolańta] Taki sam chleb piekła moja
babcia, moja mama, moja teściowa...
i teraz trafiło już na nas.
– Tu na Kaszëbach pieczą tej-sej
chléb, ale czë òn sã czims różni, czë je
taczi sóm, jak to jinszi téż robią?
[Jolańta] On się różni tym, że jest bez
żadnych konserwantów, bez żadnych
polepszaczy (...) tam są same naturalne
składniki: mąka, drożdże, serwatka i to
jest wszystko.
– Wëtłómaczmë w pôra zdaniach,
co to je ten produkt regionalny, na czim
to pòlégô, że òn je zarejestrowóny. Nibë
pò co, na co to je?
(...) [Jolańta] On jest zarejestrowany
w ministerstwie w Warszawie jako
produkt tradycyjny, czyli jest wypieka-
ny na tym terenie przynajmniej przez
50 lat (...).
– A czemù z Pirsna? Co to je za cze-
kawô nazwa?
[Jón] Pierszczewò to je baro stôrô
miejscowòsc i pierszô ji nazwa to je Pirs-
no, bò tu béł ksążã, co sã nazéwôł Pirs,
òn miôł baro wiele zemi. To sągało jaż
pòd Kòscérznã. (...)
POMERANIA MÔJ 2013
Tak że Chmielno i całé òkòlé, to
wszëtkò nôleżało do te ksãca. I to bëło
na zômkòwiskù, òn miôł grodzisko
swòje (...).
– Piãkny teren to je.
[Jón] Në, podobnież najładniejszy
w Pòlsce.
– Tu pò prôwdze mòżna agroturis-
tikã robic (...).
[Jón] Jak nôbarżi, tëlkò żebë wiele
letników bëło. (...) Do tegò trzeba miec
richtich gòspòdarstwò, taczé jak më
mómë, i krowë, i swinie, i kòzë, i całi
drób, co je. Tak żebë lëdze widzelë, jak
to pò prôwdze na ti wsë sã żëje, i żebë
pòczëlë, jak to pôchnie, i nié tëlkò z te-
lewizje czë z czegòs (...).
– Szkòda, że w telewizje nie je czëc,
jak ten chléb piãkno pôchnie... [na sto-
le je widzec swójsczi chléb, szmôłt
i kwasné gùrczi; statczi i tôflôk są
z kaszëbsczim wësziwkã] (...) A ti tu-
riscë, òni pò prôwdze są czekawi tëch
sprawów, jak w pòlu, jak w chléwie to
wëzdrzi?
[Jón] (...) Më mielë czedës turistów,
ò sódmi reno më jesz bëlë w łóżkù
i czëjemë, że dwiérze òd chléwa sã
zamikają, tej òni mielë ju òbchód zro-
biony w chléwie. (...) Terô dzecë do nas
przëjéżdżają ze szkòłów z Trójmiasta
i tedë je m.jin. zwiedzanié chléwa,
przejażdżka konna wòzem i wypiek chle-
ba. I całi pokaz, jak to je od zasiewu do
zbioru. (...) A te dzecë nôwiãkszą redosc
mają, jak kòżdi bierze brót chleba i jedze
z nim dodóm. To je program „Od zia-
renka do bochenka”. (...)
Ùczëté
Radio Gdańsk, Na bôtach i w bòrach, 7.04.2013
Skôzónô na kùlturã
– [Magda òd Kropidłowsczich] 30 lat
jistnieniô minãło w tim tidzéniu Gmin-
némù Òstrzódkòwi Kùlturë w Serakòj-
cach. Całi ten czas na stółkù direktora
GOK-ù je Irena Kùlwikòwskô. Òna nie
pamiãtô pierszégò dnia swòji robòtë,
ale pòdsztrichiwô, jak wiele sã òd te
czasu zmieniło.
[Irena Kùlwikòwskô] (...) Jô wiém,
że to béł pierszi kwiecień, że to bëło
w gminie, bò tec to òstało blós pòwòłó-
né jakno institucja kùlturë (...). Bëłë roz-
majité gôdczi na ten temat, że bë sã
przëdôł, në i nagle bëła decyzjô, że bãdze
Gminny Òstrzódk Kùlturë... I téż razem
z tim òstôł ùtwòrzony jednoòsobòwi
etat direktora. I dopiérze ten direktor
(tak sã złożëło, że to jô bëła) miôł za
zadanié tã całą procedurã papiérkòwą
przëgòtowac. (...) Jô sã wiedno smiała,
że robiã to, co lubiã, a jesz mie za to pła-
cą. (...)
I tak wiele lëdzy, chtërnëch jô spò-
tika na swòji drodze, to bëlë lëdze,
chtërny chcelë cos zrobic dlô Serakòjc,
w rozmajitëch (...) aspektach ti kùlturë,
czë mùzyka, czë téater, czë spiéw, i to sã
rozwijô, i to je nasze dzeło – wspólné.
Më zaczinãlë òd imprezë dlô dzecy
– risowanié krédą na asfalce (...) – pò
terô wiôldżé pòkazë jezdzecczé. Pò pro-
stu to je czësto jinô, jakbë, klasa tëch
imprez. Në ale téż ò to chòdzëło, żebë to
„galopòwało”, kò kraj sã rozwijô, wszët-
kò sã rozwijało, më sã téż rozwijalë.
I téż pamiãtómë, jak bùdink wëz-
drzôł, ten, w chtërnym më dzysô jesmë,
30 lat temù, w `84 më gò dostelë do
ùżitkù. Scena, chtërnã më przenôszëlë
z môla na môl. Rôz òna bëła nad Jezór-
kiem, nad Kòminkiem, rôz òna bëła na
bëdlim tôrgù, rôz òna bëła na jaczims
tam bòiskù.
To bëła wiôlgô robòta... to mùszi bëc
dialog, to ni mòże bëc taczé, że jô tu
chcã cos pòkazac, bò jô tu jem wôżnô...
i tegò w Serakòjcach ni ma, nié. Jô wied-
no gôdóm, że më tu mómë taczé hasło
„sierakowicki styl”. I to je to, że wszës-
tkò mòżna wëpracowac na zasadze
wspólnégò dogôdaniégò i zrozmie-
niégò. I współprôcë. Në i przede wszët-
czim: robòtë. To samò nie przëszło ze se.
– Przez te 30 lat wiele razy Pani chca
òstawic tã robòtã?
[IK] (głosny smiéch) Në pewno wie-
le razy, nié? Są taczé okresy, że czło-
wiek mô pò prostu dosc. Ale wiedno
béł chtos taczi: „a tam, to sã dô”. I tu je
dërch pòtrzébny, co jô wiedno gôdóm,
ten drëdżi człowiek (...). I pewno to,
że jô to lubiã robic (...) dlôte jô sã (...)
„ùchòwała” tuwò przez te 30 lat. Jak jô
òbzéra czedës film „Skazany na bluesa”,
tak jem so mësla „Czë jô jem skôzónô
na kùlturã?”.
– Latos òstrzódk kùlturë w Serakòj-
cach mô 600-tësączny bùdżet òd gmi-
në, dzél pieniãdzy dostnie téż òd spòn-
sorów. Za dëtczi zrobionëch mdze wnet
sto rozmajitëch imprezów (...).
49
Z NORDË

Historiô zamklô w lësce

Pamiątczi z ùszlégò czasu, chtërnëch historiã mòżemë òdczëtac, rzeczë, dzãka chtërnym mòżemë
dotknąc tegò, co bëlo, to dlô nas nôlepszô ùczba. Wiele wicy wôrtnô òd sëchëch ksążkòwëch faktów.
Pòstãpnô takô pamiątka òsta nalazlô w jedny chëczë na Nordze.

M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N

Przë sznëkrowanim w stôrëch ro-

dzynnëch papiorach Jón Dominik ze Sta-
rzëna nalôz lëst, jaczi z wòjnë przëslôl
Bernat Òkòń (pòl. Bernard Okoń) – bra-
cyna jegò ómczi. Je to slédnô pamiątka
pò tim chlopie. Co sã z nim stalo dali, fa-
milia dowiedza sã dopiérze pò wiele la-
tach.
Nie wiémë, skądka dokladno lëst
òstôl nadôny, bò nie zachòwa sã òrigi-
nalnô kùwerta. Wszëtkò, co mómë, to
slowa Bernata, ale tegò téż wiele ni ma,
bò jak dolmaczi sóm aùtór: „Nie mogę
wam opisać wszystkiego, ale jest nie-
bezpiecznie”. Gwës żôlniérze mielë za-
bronioné pisac dokladno. Niechtërnëch
faktów mòżemë sã téż domëszlac.
Bernat Òkòń òb drëgą swiatową
wòjnã, jak wiele jinëch Kaszëbów, trafil
do niemiecczégò wòjska. Slëżil w Wehr-
machce. Do familie pisze pò pòlskù – dosc
dobrze. Ze swòjim òddzélã trafil na
front do Italëji, ò czim pisze: „Znajduję
się we Włoszech, jestem na froncie”.
Lëst mô baro òsobisti charakter, aùtór
bezpòstrzédno zwrôcô sã do blisczich
so lëdzy, prosto òpisëjąc swòjã drãgą
stojiznã ë – mòżemë sã domëszlac – nie
spòdzéwającë sã wrócëc nazôd dodóm:
„Na razie nie jestem na pierwszej linii môtowa, Kartoszëna ë Pògórza. Wspò- dzysô òdgadnąc, jaczé bëlë losë Bernata.
(…) słychać tylko huk (…) spanie to luk- minô téż Niemców z Berlëna ë Slązôków Mòżemë sã równak domëszlac, że jakò
sus, trzeba w dziurze siedzieć (…) naj- jakno „dobrych kolegów”. Kaszëba trafil do zwëkli diwizje Wehr-
gorsze te samoloty i artyleria (…) jak da- Bernat Òkòń pisze, że je zdrów, że machtu, a nié do diwizje górsczi czë
lej będzie, nie wiem, marne widoki”. Ber- wząl ùdzél w ewangelëckò-katolëcczim spadochronowi, jaczé bëlë òb nen czas
nat òpisëje téż krótëchno môl, w jaczim nôbòżeństwie ë równak na kùnc lëstu w tim òkòlim. Tej mòżemë wëzgadëwac
je „(…) jest bardzo gorąco, są bardzo (mimò rëchlészich slów) mô nôdzejã dali, że aùtór lëstu slużil w 71. piecht-
straszne wysokie góry skaliste”. Do- ùzdrzec swòjã familiã: „Zostańcie z Bo- ny diwizje, jakô stacjonowa w latach
wiadëjemë sã téż, że môltëchë są jesz giem, do milego zobaczenia”. 1943–1944 w taczich môlach, jak
dosc dobré ë je co „palic”. Tak równak sã nie stalo. Bernat Triest, Fiume, Nettuno czë prawie Cas-
Co cekawé, aùtór òpisëje téż swòjich Òkòń z wòjnë nie wrócyl, a familiô dlu- sino (www.lexikon-der-wehrmacht.
drëchów. Gôdô ò tim, że bëlo jich wiele gò ni mia wiadlów ò nim. Dopiérze wie- de). Równak sóm lëst ë to, co w nim
Pòlôchów, ale òstalo blós czile. Wëmie- le lat pò wòjnie jeden z kùzynów nalôz czëtómë, je wiele wôrt zdrzódlã dlô
niwô pôrã lëdzy z „moich stron”, jegò miono ë nôzwëskò na niemiecczim pasjonatów ë historików – òsoblëwie
pòdôwającë nôzwëska chlopów z Do- smãtôrzu pòd Monte Cassino. Drãgò Kaszëbów.

50 POMERANIA MAJ 2013


Bòżi Słëga i Lës Pùstini
JERZI NACEL
W drëdżim numrze pisma „Fokus.
Historia” (z 2013 r.) nalôzł jem czekawi
tekst ò tim, co parłãczi Lësa Pùstini –
Erwina Rommla – z Kaszëbama. Nen
legeńdarny wódca Afrika Korps w mło-
dëch latach wëbiérôł midzë lotnictwã,
artilerią i piechòtą. Z białkama bëło
jistno. Romansowôł i miôł dzeckò z nie-
miecką kôrczmarką, chòc zakòchóny
béł w gduńczónce z kaszëbsczi fami-
lie, 17-latny Lucie Marie Mòllin. Pòznôł
jã we Gduńskù, gdze òstôł wësłóny do
Królewsczi Òficérsczi Szkòłë Kadetów.
Czej miôł 20 lat (1911 r.), kòrzistôł
z żëcégò. Na balu pòznôł młodą brutkã
òd Mòllinów, kùzynkã swòjégò drëcha
z kùrsu kadetów. Bëła òna katolëczką,
a w ji rodzëznie mòcno żëłë kaszëbsczé
tradicje. Młodi òficéra béł protestańtã.
Matka dzéwczëca kritikòwa nié leno
wëznanié bëńla, ale i jegò pòchòdzenié.
Lucie, ekstrawerticzka, rozmiała swie-
cëc w towarzëstwie. Ùsmiónô, wëgô-
dónô i snôżô chùtkò przëcygała do se lë-
dzy. Miłota do Kaszëbczi òkôzała sã mò-
Nie da ci Łojciec ni Matka...
Z Y TA W E J E R
Chciałóm napsisać ło moji sómsiat-
ce ji jeji „pupa” wimalować. Powjam
krótko! Była łu mnie binajmni 6 razi
na dziań. Wew grapki zaglądała! Jak
mniałóm statki niepomite, to mówjyła:
„Ja Pani pomija ty naczynia”. Óna była
tak bardzi łot ruski granici, tedi pó na-
szemu nie gadała, jano kak bardzi zez
wisokygo fyflóniyła! Jak ja słiszałóm to
„pomija Pani, mófma, statki”, tedi mnie
zara szarciste wziani ji rzeka: „Bóg ci za-
płać, dobra kobjyto, ale to je mój burdel
ji moje statki!”. Nó tedi łóna zaczina ga-
dać łot pokunkóf śłata ło różnych ludzi-
skach, ło chtórnych ja razu niy mniałóm
zielónygo pojancia, chto to je zacz! Óna
POMERANIA MÔJ 2013
cniészô òd wszelejaczich zôwadów.
Òżenilë sã w 1916 r. we Gduńskù, ale za-
mieszkelë w domôcym miesce Rommla
w Niemcach.
Czekawim dzélã ti historie są kaw-
le ks. Édmùnda Roszczinialsczégò, lu-
bòtnégò bratówca matczi Lucie, starszé-
gò òd ni ò 6 lat. Édmùnd jakno klerik Pel-
plińsczégò Seminarium béł rësznym
nôleżnikã Kòła Kaszubòlogów, a póz-
ni, ju bãdącë ksãdzã, sparłãcził sã z To-
warzëstwã Młodokaszëbów. Òb czas
midzëwòjnowégò dwadzescelecô dôł
sã pòznac jakò kaszëbsczi spòleznowò-
-kùlturalny i charitatiwny dzejôrz.
Ks. É. Roszczinialsczi i młodi òficéra
Rommel mùszelë sã spòtkac na familio-
wim gruńce. Lucie nie zerwała wej kòn-
taktów ze swòją rodzëzną w daleczim
Gduńskù. Òstôwała w baro blësczich
relacjach z ksãdzã Roszczinialsczim,
chtëren òb I swiatową wòjnã służił jakò
kapelón w armie césôrza Wilhelma. Za-
rô pò wëbùchniãcym II swiatowi wòj-
në, ju w séwnikù, założił w Wejro-
wie charitatiwną òrganizacjã „Pòmòc
Pòlôchóm”, pózniészą „Pòlskô żëje”,
z mëslą ò wspiéranim pòlsczich fami-
gada, a ja kiwam głowó, nibi, że pojmu-
ja. Psziznaja sia bes bjicia, że niy kapo-
wałóm ni wew ząb, tim bardzi, że łóna
zaczinała łot szóstygo pokolania! Nie
była urodzona, Jucha jedna, wew na-
szym grajdole, a wej wszitkych znała!
A Bóg z nią! Jak wiłaziyła, to ja zawdy
mówjyłóm „Got zaj dank!”
Tera ja mniyszkóm wew jinszim
budynku ji móm sómsiada! Zez nim ja
se żija jak pączek wew maśle. Czasam
jak po lófrowaniu leżałam we wyrach
jak pszetróncóna, to Łón psziwlecze
mnie na zalaterce jake jadło ji rzecze:
„Masz dziabnij so trocha ji gnij dali!”
Czasam pszindzie na pogaduchi ji tedi
mnie sia pszibacziwajó różne wirazi
zez ti naszi stari mowi. Jak mi se tak
MEANDRË HISTORIE / GADKI RÓZALIJI
liów, òfiarów wòjnë, serotów i gdowów
zabitëch przez Niemców. Jegò szeroczé
dzejanié skôzało gò na ùstëgòwania ze
stronë hitlerówców, chòc béł rodzëz-
nowò sparłãczony z Rommlã, chtëren
– ju jakno generôł – nawiedzył gò na
plebanie w Wejrowie. Próbòwôł mù
pòmóc, wëstôwiającë glejt, żebë ksãdza
i jegò familiã òstawilë w ùbëtkù. Òkô-
załô sã równak, że dlô gestapò ten pa-
piór ni miôł niżódnégò znaczeniégò.
Ksądz Édmùnd Roszczinialsczi dostôł sã
30 rujana 1939 r. do sôdzë, a pózni 11 lë-
stopadnika òstôł rozstrzélóny pòd Cewi-
cama. Ekshùmòwóny w 1979 r., béł pò-
chòwóny na wejrowsczim smãtôrzu.
W 1994 r. zaczął sã jegò beatifikacyjny
proces.
Feldmarszôłk Rommel przeżił ksã-
dza ò piãc lat. Òbwiniony ò związk ze
spiskówcama, co chcelë òb lato 1944 r.
zabic Hitlera w Wilczim Szańcu, òstôł
zmùszony do zabicô sã.
Białka Lucie ùrodzëła mù sëna Man-
freda, pózniészégò bùrméstra Stuttgar-
tu, pòlitika i pùblicystã. Ùmarła w 1971 r.
Tłom. DM
prawjim, to nie je tak, że jedan dur-
cham gada, a drugi jano słucha! Oj niy!
Mi se klepsim ło przeróżnych fanabe-
riach, jake mi mnielim wew naszym
długim żiciu! Oba mómi tyle pylóf, że
boli głowa! Regularnysz chodzim do
sfojych lapsiduchóf ji sia martfim jed-
no ło druge. Jak łu niego niy szczeka
„sobaka”, to łusz móm strach, że go śł.
Pjoter zawołał. Chto wjy, jak długo mi
tak pociógmnim? Nikomu sia wej na
tan drugi śłat niy śpsieszi, choc tam bo-
daj je lepsi! Nó jó: „niech sia dzieje wola
nieba!”
Wasza Rózalija
Tekst w gwarze kociewskiej.
Zachowano pisownię Autorki.
51
WSPOMNIENIA

Kaszubski Góral
Wiedział, jak rozmawiać z profesorami i jak z rolnikami. Wiedział, że w radiu słowo nie wystar-
czy, że musi być naturalne tło, że poprzez dźwięk można oddać barwy, plany, stworzyć magicz-
ny dźwiękowy obraz, dzięki czemu słuchacz do końca będzie siedział przy głośniku i słuchał,
słuchał, słuchał.

LESZEK SCHMIDTKE

Wiele lat temu kupiłem Dominiko-

wi Sowie rozmówki polsko-kaszubskie
Eugeniusza Gołąbka. Był to nie dosyć,
że desperacki krok, co zupełnie niesku-
teczny. Pan redaktor nie podjął nauki...
Na szczęście już wkrótce konieczność
okazała się skuteczniejszym narzę-
dziem niż moje starania. Zauważył, że
zadając pytania w języku polskim, od-
powiedź dostaje w tym samym języku
i trzeba wielokrotnie zwracać uwagę,
żeby była po kaszubsku. Zaczął pytać,
zaczął uważniej słuchać, a nawet zaczął
czytać. Filologiczne wykształcenie oka-
zało się pomocne i po pewnym czasie
zadawał pytania w języku kaszubskim
na tyle sprawnie, że odpowiedzi otrzy-
mywał w naji mòwie. Nie była to litera-
cka kaszubszczyzna, ale wystarczająca,
żeby później wielokrotnie wyjaśniać, że
nie jest Kaszëbą. Gdy ktoś zwracał uwa-
gę na nietypową wymowę, szybko się-
gał po ukryty argument, „że pochodzi
z innej wsi”.
Fot. z archiwum Radia Gdańsk
Buldoży chwyt Dominika
Niewielu było i jest przybyszów z in-
nych stron Polski lub z innych krajów, przybycia, ale to nie tłumaczy wszyst- Na niemal nieznanej ziemi
którzy byliby tak życzliwie nastawieni kiego. Przede wszystkim nie tłumaczy Zacząłem pisać o dziennikarstwie
do Kaszub i Kaszubów, jak red. Domi- pełnego życzliwości podejścia do dru- Dominika, ale to, co słyszeliśmy na ante-
nik Sowa. Był człowiekiem pograni- giego człowieka i ciekawości. Był mi- nie Radia Gdańsk, było owocem długich
cza i może dlatego rozumiał nas lepiej strzem radiowego dokumentu, ale też lat pracy. Jeszcze na studiach rozpoczął
i głębiej. Urodzony na Spiszu, więc nic krótkiej reporterskiej formy. Kolejną współpracę z rozgłośnią Polskiego Radia
dziwnego, że znał góralskie przyśpiew- cechą Dominika jako dziennikarza była w Krakowie. Już wtedy wieś, kultura
ki. Doskonale poruszał się również po nieustępliwość w ważnych sprawach. ludowa, folklor były jednym z ważniej-
literaturze staropolskiej i słowackiej. A ważną sprawą były audycje, były na- szych zainteresowań. Rok 1984 to dla
Był pierwszym absolwentem Filologii grania, i tu nie odpuszczał. Znany był Dominika Sowy rzucenie się na niemal
Słowackiej Uniwersytetu Jagiellońskie- jego tzw. buldoży chwyt, czyli jak zapla- nieznaną ziemię. Rozgłośnia w Gdańsku
go w Krakowie, studiował też w Braty- nował nagranie, to do niego dochodziło. nie miała ani takiej tradycji, ani tyle cza-
sławie. Pochodzenie i wykształcenie na Przez ponad 20 lat obserwowania red. su antenowego, co krakowska.
pewno ułatwiało rozumienie naszego Sowy przy pracy ledwie kilka razy wi- Kaszuby niemal od samego począt-
regionu, którym się zachwycił od chwili działem powrót z pustymi rękami. ku przykuły jego uwagę, a dokładniej

52 POMERANIA MAJ 2013


pewna kaszubska księżniczka. Jego
pierwszy reportaż właśnie opowiadał
historię Damroki. Później przyszły inne
tematy, inne audycje, które doprowa-
dziły do tego, że w 1990 roku podjął się
ponownej organizacji i prowadzenia
Magazynu Kaszubskiego. Czuł się pew-
nie w tej tematyce poza jednym – nie
znał języka kaszubskiego i potrzebował
kogoś do pomocy. No i w tym miejscu
znalazło się dla mnie miejsce w tej hi-
storii.
Jednym z pomysłów Dominika była
radiowa adaptacja powieści Aleksandra
Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa.
Podjął się tego Zbigniew Jankowski
i stało się to wówczas wielkim wyda-
rzeniem. Magazyn Kaszubski pojawiał
się początkowo co dwa tygodnie, póź-
niej nawet co tydzień, a i tak kolejne
odcinki przygód Remusa towarzyszyły
nam do 1994 roku. Ten rok był niestety
trudny. Przez prawie 4 lata istnienia je-
dyny program w znaczącej części w ję-
zyku kaszubskim okrzepł. Miał wielu
znakomitych współpracowników (m.in.
prof. Jerzy Samp, Ludwik Bach, Rado-
sław Kamiński, Mariusz Szmidka, Eu-
geniusz Pryczkowski, Ryszard Wenta,
Bernard Hinz, Dariusz Zelewski, także
późniejsi twórcy Radia Kaszëbë: Anna
Kościukiewicz i Artur Jabłoński) i dobrą
porę nadawania (niedziela godz. 13–14).
Ku naszemu zaskoczeniu ówczesny za-
rząd gdańskiej rozgłośni uznał, że pro-
gram jest zbyt nowoczesny, bo przecież
Kaszuby to przyśpiewki, tańce oraz
gadki. Kaszubski magazyn „Na bôtach
ë w bòrach” został zredukowany do 20
minut i przeniesiony na 21.30. Zmiana
wywołała falę protestów i ówczesny wi-
ceprezes Mieczysław Serafin próbował
namówić Dominika, żeby wytłumaczył
Kaszubom, że to przecież dla ich dobra,
że późny wieczór sprzyja głębokiej re-
fleksji… Podobnych bzdur było więcej
i nigdy nie widziałem tak zdenerwo-
wanego Dominika, jak wtedy. Odmówił
napisania takiego listu i podpisania się
pod nim. Na marginesie tylko dodam,
że nie była to ostatnia próba wmawia-
nia Kaszubom, co dla nich najlepsze.
Kaszubski na Międzynarodowym
Kongresie Slawistów
Przykład Dominika Sowy był zaraź-
liwy dla jego rodzeństwa. Mieszkający
w Krakowie, na Podhalu bracia i sio-
stra wiedzieli o jego zamiłowaniu do
POMERANIA MÔJ 2013
Kaszub i podzielali jego życzliwość do
tego regionu. W 1998 roku w Krakowie
odbywał się Międzynarodowy Kongres
Slawistów – dużej rangi wydarzenie
naukowe, które jest organizowane co
kilka lat i za każdym razem w innym
kraju. Do Krakowa został dostarczony
specjalny tekst przetłumaczony na ję-
zyk kaszubski przez Genka Pryczkow-
skiego. Niby nic nadzwyczajnego, ale
w wydawnictwie pokongresowym
wśród wszystkich słowiańskich ję-
zyków był też kaszubski. 15 lat temu
w polskim, czy nawet światowym
środowisku naukowym nie było to
wcale takie oczywiste, że kaszubski
jest językiem, a dla wielu, że taki język
istnieje. Na pomysł pokazania kaszub-
skiego w czasie kongresu i umieszcze-
nia w takiej postaci we wspomnianym
wydawnictwie wpadł właśnie brat Do-
minika – profesor Franciszek Sowa.
Radiowe opowieści o ludziach, miej-
scach i zdarzeniach
Magazyn Kaszubski, a później tak-
że Klëka były swoistą codziennością,
podobnie jak Puls ziemi – program
o pomorskiej wsi. W tym ostatnim o na-
szych sprawach mówiono w języku pol-
skim. Jednak prawdziwą pasją Domini-
ka Sowy stały się radiowe dokumenty.
Jeździł po Żuławach, Powiślu, Kociewiu,
ale przede wszystkim po Kaszubach.
Znał większość wójtów, burmistrzów,
proboszczów i dyrektorów szkół. Znał
wielu rolników, rzemieślników, nauczy-
cieli i twórców ludowych. Jego cykle
audycji „Znaki czasu”, „Mówią drzewa”
lub „Z daleka i bliska” były wciągającą
opowieścią o ludziach, miejscach, zda-
rzeniach, przeszłości i teraźniejszości
naszego regionu. Niemal zawsze, kiedy
dokument dotykał Kaszub, pojawiał się
w nim ktoś mówiący w naszej mowie.
Podobnie jak w dziennikarskich mate-
riałach wysyłanych do Programu 1 Pol-
skiego Radia.
Dokonywał też ciekawych odkryć
i popularyzował je. Przygotowując
na przykład cykl audycji o gdańskich
biskupach, szeroko opowiedział o rela-
cjach pierwszego ordynariusza Edwar-
da O’Rourke z kaszubską ludnością na
terenie Wolnego Miasta Gdańska. Był
wyczulony na tematykę kaszubską
i często jeżdżąc po innych zakątkach
Pomorza, Polski, czy nawet zagrani-
cy, przywoził nagrania z Kaszubami
WSPOMNIENIA
mieszkającymi gdzieś daleko. Był pod
wielkim wrażeniem prof. Gerarda
Labudy, z którym kilkakrotnie robił
wywiady, i po śmierci uczonego przy-
gotował znakomitą audycję o nim. Cią-
gle też szlifował swoją kaszubszczyznę
i po pewnym czasie zaczął poprawiać
swoich rozmówców w liczebnikach,
nazwach miesięcy, itd. Był też nieubła-
gany w egzekwowaniu wypowiedzi
po kaszubsku. Jeżeli się zorientował,
że jego rozmówca znał chociaż trochę
rodną mòwã, to przywoził nagranie
także w języku kaszubskim. Być może
dlatego właśnie narodziło się przeko-
nanie o jego kaszubskim pochodze-
niu. Jego starania zostały docenione
poprzez przyznanie mu Skry Ormuz-
dowej.
Pozostanie z nami jego głos
Dominik Sowa to nie tylko znakomi-
ty dziennikarz, ale też nauczyciel. Opie-
kował się młodymi adeptami dzien-
nikarstwa radiowego i będąc jednym
z nich, przyznam, że z jednej strony
stawiał wysokie wymagania, z drugiej
zaś, będąc bardzo zapracowany, znaj-
dował czas na rozmowę i wyjaśnienie.
Jego umiejętności zostały docenione,
kiedy prof. Wiktor Pepliński doprowa-
dził do uruchomienia dziennikarstwa
na Uniwersytecie Gdańskim. Prowa-
dził praktyczne zajęcia dla studentów
specjalizacji radiowej i znowu dzięki
swojej spostrzegawczości wyławiał Ka-
szubów. Jego zajęcia cieszyły się dużym
zainteresowaniem. Te same cechy, któ-
re czyniły z niego dobrego dziennika-
rza, przydawały się w roli nauczyciela.
Przede wszystkim otwartość i życzliwy
stosunek do drugiego człowieka. Jego
wiedza i doświadczenie nie były po-
wodem wywyższania się wobec tych,
którzy wiedzieli mniej.
Mieliśmy w planach kilka interesu-
jących pomysłów, m.in. odkładany od
dwóch lat projekt rejestracji rozmów
z twórcami ludowymi z Kaszub. Właś-
nie Dominik miał prowadzić wywiady,
dzięki którym na zawsze miały po-
zostać z nami nie tylko ich dzieła, ale
także przemyślenia, opowieści, a przede
wszystkim – głos. Nasz Góral nie będzie
już uczestniczył w realizacji tego pomy-
słu, ale pozostanie po nim wiele audy-
cji zarówno w języku polskim, jak i ka-
szubskim. Pozostaną z nami jego dzieła,
jego głos i pamięć.
53

„Teki Kociewskie” po raz szósty
Czasopismo „Teki Kociewskie” wyro-
sło w Oddziale Kociewskim Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie i spot-
kało się z życzliwością oraz wsparciem
Zarządu Głównego ZKP. Na uwagę zasłu-
guje fakt, że inicjatywę wydawania „Tek”
wzięli w swoje ręce młodsi działacze na-
szej organizacji – redaktorami pisma są
Michał Kargul i Krzysztof Korda. Starsze
pokolenie ZKP w Tczewie, jak np. Kazi-
mierz Ickiewicz i niżej podpisany, wspie-
rało je swoim doświadczeniem i radą.
„Teki Kociewskie” to jedno z nielicz-
nych czasopism kulturalno-społecznych,
które bezpośrednio dotykają problema-
tyki kociewskiej i pomorskiej. Zanim
zaprezentuję zawartość „Tek Kociew-
skich”, słów kilka o Kociewiu. Naturalnie
nie o samym regionie, który nierzadko
gości na łamach „Pomeranii”. Mam na
myśli podstawowe czasopiśmiennictwo
kociewskie. Szkoda, że nie wychodzą już
„Zapiski Kociewskie”. Towarzyszyły one
jeszcze społeczności pomorskiej podczas
I Kongresu Kociewskiego. Sporą wiedzę
54
o Kociewiu znajdziemy w biuletynach
samorządów lokalnych. Na tym tle wy-
raźnie wyróżnia się tczewski miesięcz-
nik „Panorama Miasta”. Ważne miejsce
w czasopiśmiennictwie Kociewia zaj-
mują piątkowe cotygodniowe dodatki
do „Dziennika Bałtyckiego” w Staro-
gardzie Gdańskim („Dziennik Kociew-
ski”) i w Tczewie („Dziennik Tczewski”).
Stabilną pozycję na prasowym rynku
kociewskim mają tygodniki „Gazeta Ko-
ciewska” i „Gazeta Tczewska”. Jednakże
na niwie społeczno-kulturalnej palma
pierwszeństwa należy do „Kociewskiego
Magazynu Regionalnego”, kwartalnika
wydawanego w Tczewie przy pomo-
cy samorządu miejskiego. Dodajmy, że
w tym roku „Magazyn” obchodzi 25 lat
swojej działalności.
Najnowsze „Teki Kociewskie”, czyli
zeszyt nr 6 (rok 2012), są najobszerniej-
szym z dotychczas wydanych zeszytów,
liczą 329 stron. Redakcja „Tek” z coraz
lepszym skutkiem poszukuje stabilnych
i przejrzystych form wydawniczych.
W zeszycie nr 6 pogrupowano materiały
w pięciu blokach tematycznych: I. Woda
i przyroda, II. Społeczeństwo, kultura,
język, III. Z kociewsko-pomorskich dzie-
jów, IV. Z życia Zrzeszenia, V. Materiały
źródłowe. Tom zamykają syntetyczne
noty o 19 autorach. Naturalnie, nad dużą
różnorodnością merytoryczną „Tek Ko-
ciewskich” można dyskutować.
W 6. zeszycie „Tek Kociewskich”
warto zwrócić uwagę na kilka materia-
łów. Teksty prof. Wojciecha Majewskie-
go („Dokąd zmierza polska gospodarka
wodna”) i Tadeusza Wryczy („Utrzyma-
nie śródlądowych dróg wodnych daw-
niej i dziś”) poświadczają bliski związek
z regionem i zwracają uwagę na realne
zagrożenia społeczności mieszkających
wzdłuż delty Wisły. Jak zawsze cenne
i ciekawe są spostrzeżenia prof. Marka
Latoszka, tym razem w kontekście obra-
zu Kaszubów i Kociewiaków. Bogdan
Wiśniewski, znany nauczyciel i regiona-
lista, w pięknym stylu pokazuje związki
ks. prof. Janusza Pasierba z Pelplinem.
W Roku ks. Janusza St. Pasierba ma to
szczególne znaczenie. Czytelnik ma też
okazję bliżej poznać dwóch innych poe-
tów wrośniętych w ziemię kociewską,
a mianowicie Zygmunta Bukowskiego
i Andrzeja Grzyba. Anna Łucarz wpro-
wadza nas w liryki Z. Bukowskiego, uka-
zując zawarty w ich języku obraz Boga,
człowieka, natury oraz świata wartości.
Z kolei prof. Maria Pająkowska-Kensik
pisze o obrazie życia rodzinnego w teks-
tach Andrzeja Grzyba. Konstatuje ona
rzecz następującą: „wiele tekstów A.
Grzyba poświadcza, że życie rodzinne
jest ostoją wartości”. Z tekstów ściśle
historycznych na bliższą uwagę zasłu-
guje opracowanie K. Kordy poświęco-
ne swoistemu fenomenowi „Republiki
Gniewskiej 1919–1920”, czyli tutejszej
polskiej władzy (102 miejscowości) przed
powrotem tej części Pomorza do Polski.
Wartościowy poznawczo jest również
„Zarys dziejów Czarlina” autorstwa Mar-
ka Kordowskiego. Jak wiadomo, z Czar-
linem związany jest znany ród Czarliń-
skich zasłużony dla całego Pomorza, jego
przedstawiciele szczególnie się wsławili
obroną polskości w okresie zaboru pru-
skiego. „Teki Kociewskie” wnoszą także
wiele informacji z życia Zrzeszenia na
Kociewiu. Dobrze temu służy „Kronika
Oddziału ZKP w Tczewie – rok 2012”.
Niezwykle cenna i użyteczna okazuje
się lektura debaty z VI Nadwiślańskich
Spotkań Regionalnych, poświęconej
portalom miłośniczym, głównie Ziemi
Tczewskiej. Znamienne, że portale te
zainicjowali i prowadzą młodzi ludzie,
często pasjonaci swoich małych Oj-
czyzn. Z kolei z Materiałów źródłowych
najbardziej zainteresowało mnie opra-
cowanie Przemysława Ruchlewskiego
o działalności Służby Bezpieczeństwa
(SB) względem Sanktuarium Maryjne-
go w Piasecznie. Tytułem uzupełnienia
dodajmy, że w 1968 roku w Piasecznie,
w Sanktuarium Matki Bożej Pomorza,
gościł ks. kardynał Karol Wojtyła. Może
stąd się potem wzięła wspomniana nad-
gorliwość SB. Zeszyt nr 6 „Tek Kociew-
skich” kończą Noty o autorach, podkreś-
lmy, opracowane z dużą starannością
przez redaktorów M. Kargula i K. Kordę.
Na zakończenie trzy uwagi i trzy
refleksje. Po pierwsze, walorem „Tek
Kociewskich” jest konsekwentne upo-
wszechnianie wiedzy o historii i kultu-
rze regionu Kociewia, i to na szerokim
tle Pomorza, przy równoczesnym reje-
strowaniu działalności bieżącej. Dobrze
też się stało, że czasopismo dostępne
jest w internecie – w Kociewskiej Biblio-
teczce Internetowej. Po drugie, w więk-
szym stopniu należałoby zadbać o stronę
redakcyjno-korektorską „Tek Kociew-
skich”. Wydaje się również wskazane
poszerzenie tematyki o wątki biogra-
ficzne. W szczególności mam na uwa-
POMERANIA MAJ 2013

dze dwóch wybitnych uczonych, mocno
związanych z Kociewiem, których jubi-
leusze (dwudziestolecia i dziesięciolecia)
odejścia do domu Pana uczciliśmy właś-
nie w roku 2012. Mam na myśli prof. Ed-
wina Rozenkranza (1925–1992) i prof.
Bogusława Kreję (1931–2002). Niewątpli-
wie ci uczeni to po prostu stolemy nauki
pomorskiej. Po trzecie, można pogratu-
lować wydawcom pozyskania kilku po-
ważnych sponsorów (np. samorządy lo-
kalne, Energa). Wiele wskazuje również
na to, że „Teki Kociewskie” wyrastają na
drugie, po „Kociewskim Magazynie Re-
gionalnym”, podstawowe czasopismo in-
formacyjne i opiniotwórcze na Kociewiu.
Jan Kulas
„Teki Kociewskie”, zeszyt VI, wydawca Oddział
Kociewski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
w Tczewie, Tczew 2012. Wersja elektroniczna:
www.zkp.tczew.pl/czasopisma
Panorama Lipusza
Najnowszemu dziełu ks. Władysła-
wa Szulista wróżę wielką popularność,
zwłaszcza w rodzinnej okolicy, albowiem
ukazuje ono Lipusz i jego bliskie otocze-
nie wszechstronnie i ciekawie. Na kartach
albumu setki ludzi (a może i tysiące) roz-
poznają swoje oblicza, swoich krewnych,
znajomych i sąsiadów w rozmaitych oko-
licznościach i sytuacjach.
Ks. Władysław (ur. 1936), historyk,
niestrudzony badacz dziejów Kaszubów
za oceanem oraz przeszłości Kościoła na
Pomorzu Gdańskim, jest autorem ponad
20 samodzielnych pozycji książkowych,
licznych artykułów i rozpraw nauko-
wych, recenzji oraz kilkuset artykułów
prasowych. W 2009 r. obchodził jubile-
usz 50-lecia kapłaństwa. Ostatnie lata
były okresem jego szczególnej aktyw-
ności twórczej. Wydał: Lipuskie opowieści
(2010), Historyczny Lipusz i wspomnienia
(2011), Przeszłość obecnych obszarów diece-
zji pelplińskiej w latach 1945–1980, tom V
(2010), Przeszłość obecnych obszarów diece-
zji pelplińskiej w latach 1939–1945, tom IV
(2011), Historyczna Kościerzyna i Polonia
kaszubska (2012). W serię książek o Li-
puszu wpisuje się ostatnia publikacja pt.
Lipusz dawniej i dziś.
Zwyczajem autora jest umieszczanie
na końcu swoich książek aneksów ilu-
stracyjnych, zawierających historyczne,
archiwalne oraz współczesne zdjęcia
POMERANIA MÔJ 2013
Lipusza i jego mieszkańców. Stanowią
one nieocenioną dokumentację życia
tego niewielkiego skrawka Kaszub, za
którą wdzięczni będą nie tylko przy-
szli dziejopisarze, lecz także – jak są-
dzę – wdzięczni są zwykli obywatele,
współcześni ks. Szulistowi mieszkańcy,
z którymi spotyka się na co dzień. Nowa
książka jest jednak inna, nie stanowi bo-
wiem zbioru przypadkowych fotografii
niezwiązanych z danym tekstem, lecz
jest to przemyślane kompendium obra-
zów składających się na swoistą kronikę
Lipusza na przestrzeni minionego stule-
cia. Album zawiera ok. 450 fotografii, po-
przedzonych zwięzłym wstępem. Autor
wskazuje, jaką rolę odgrywają w życiu li-
puskiej społeczności poszczególne insty-
tucje i organizacje, podkreśla pozytywne
działania wielu osób, zwraca uwagę na
zabytki kultury materialnej i nieliczne
zabytkowe budowle. Ponadto wymie-
nia osoby, które użyczyły mu fotografie
z prywatnych szuflad bądź z kronik sto-
warzyszeń. Przeważająca część fotografii
współczesnych została jednak wykona-
na przez ks. Władysława, posługującego
się obiektywem z prawdziwą pasją do-
kumentalisty.
Tematem nr 1 w albumie jest „gmi-
na”, czyli pracownicy urzędu m.in. pod-
czas uroczystości, na zdjęciach zbioro-
wych i indywidualnych, a obok tego
pięknie wyremontowany budynek „ma-
gistratu” – dawnej szkoły. Dalej nastę-
pują: jubileusze, szkoła, stroje (tu zdjęcia
nawet z okresu pruskiego i międzywo-
jennego), straż pożarna. Bardzo bogaty
jest dział pt. Mieszkańcy, w którym mo-
żemy poznać sprzedawczynie ze sklepu,
bufetową w klubie, lekarkę, kościelnego,
handlowca, autora książek wspomnie-
niowych B. Jażdżewskiego, rolników
w ich obejściach, rodziny w mieszkaniach
– w dniu świątecznym i przy codzien-
nych czynnościach. W kolejnym rozdziale
pt. Księża znajdujemy zdjęcia portretowe
kolejnych proboszczów (na czele z ks.
Zygmuntem Jutrzenką-Trzebiatowskim,
duszpasterzem lipuskim w l. 1947–1989),
ale także fotografie z jubileuszy kapłań-
stwa, uroczystości prymicyjnych, piel-
grzymek, konfirmacji itd. Nie mogło
zabraknąć zdjęć Polonii kaszubskiej
– reminiscencji z podróży studyjnych
ks. Szulista. Mają swoje miejsce Kaszubi
– czyli ZKP, służba zdrowia, sport, ludzie
zasłużeni dla gminy, Klub Seniorów, or-
kiestra. Specjalne karty poświęcone są
LEKTURY
ślubom – ceremoniom, nowożeńcom i ich
gościom. Na uwagę zasługują fotografie
dokumentujące kościół i obiekty sakralne,
lipuskie instytucje – Nadleśnictwo, Bank
Spółdzielczy, PKP, Muzeum Gospodar-
stwa Wiejskiego, przedszkole. Dział Et-
nografia zawiera rękodzieło ludowe i wi-
zerunki twórców. Charakterystyczne
domy ukazane są pod hasłem „budow-
nictwo”, a obok tego: „podwórka”, „pola”,
„stodoły”. Całość zwieńczona jest kil-
koma zdjęciami z lotu ptaka (także na
okładce) oraz mapkami okolicy.
Rzadko się zdarza, by twórcy po-
dobnych publikacji albumowych tak
wszechstronnie traktowali obiekty swo-
ich zainteresowań. Album zredagowa-
ny przez Władysława Szulista roztacza
przed czytelnikami rozległą panoramę
socjologiczną miejscowości, w której
sam żyje, z licznymi odniesieniami do
przeszłości. Udowadnia, że „dziś” jest na-
stępstwem „wczoraj”, mówiąc słowami
Norwida „Przeszłość – jest to dziś, tylko
cokolwiek dalej”.
W aneksie autor zamieścił obszerne
wspomnienie „Bp Jan Bernard Szlaga
w mojej pamięci”, bynajmniej nie lukru-
jąc postaci wybitnego hierarchy, a w Post-
scriptum zawarł własne spostrzeżenia
i przemyślenia o różnych sprawach.
Kazimierz Ostrowski
Władysław Szulist, Lipusz dawniej i dziś, Gdańsk
– Lipusz 2013.
Bitwy z Krzyżakami
W popularnonaukowej serii Histo-
ryczne Bitwy w 2012 r. ukazała się pub-
likacja Bernarda Nowaczyka poświę-
cona dwóm największym i najbardziej
znanym bitwom wojny trzynastoletniej
z Zakonem Krzyżackim, pod Chojnicami
i Świecinem, czyli rozgrywającym się
na terenie Kaszub. Nie jest to książka
oparta na własnych badaniach źródło-
wych, gdyż z licznych przekazów hi-
storycznych autor wykorzystał jedynie
zamieszczoną w internecie kronikę Jana
Długosza. Swoje rozważania oparł więc
na podstawowej literaturze odnoszącej
się do opisywanej problematyki, w tym
przede wszystkim na znamienitej mono-
grafii Mariana Biskupa Trzynastoletnia
wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466
(Warszawa 1967).
55
LEKTURY
Do tej książki winien jednak sięgnąć
każdy, kto chce wiedzieć trochę więcej
o naszej regionalnej historii, a jednocześ-
nie nie wystarcza mu chęci bądź czasu
na studiowanie licznych naukowych
opracowań. Jest to bowiem stosunkowo
krótkie kompendium wiedzy o począt-
kach zakonów rycerskich w ogóle i krzy-
żackiego w szczególności, o powstaniu
i rozwoju jego państwa nad Bałtykiem,
historii kontaktów i wojen polsko-krzy-
żackich do 1454 r., uwarunkowaniach
wojny trzynastoletniej i jej przebiegu
(ze szczególnym uwzględnieniem wspo-
mnianych bitew) oraz skutkach. Oczy-
wiście, jak w większości tego typu wy-
dawnictw, nacisk położono w nim na
aspektach militarnych przedstawianych
wydarzeń, ale czytelnik może się z nie-
go dowiedzieć także sporo o ówczesnej
polityce, gospodarce, obyczajach, życiu
codziennym. Całość została podzielona
na kilka rozdziałów, w których autor
omawia najważniejsze wydarzenia,
przedstawiając je w porządku chronolo-
gicznym. Ważne uzupełnienie wydawni-
ctwa stanowi kilkanaście ilustracji, map,
aneksy z krótką informacją o kultywo-
waniu tradycji obu bitew, spisem wiel-
kich mistrzów krzyżackich i kilkoma bio-
gramami najbardziej znaczących osób
związanych z wojną trzynastoletnią.
Co szczególnie należy zaznaczyć, pre-
zentowana książka – chociaż jest napisa-
na z polskiej perspektywy historycznej –
nie przedstawia opisywanych wydarzeń,
ludzkich postaw w jednolitych, białych
i czarnych, barwach. Czytelnik więc
między innymi dowie się z niej sporo
o nowinkach cywilizacyjnych, jakie
przynieśli ze sobą Krzyżacy, ale też o ich
nieznajomości podstawowych zasad
wiary, przestępstwach kryminalnych
itp. Jeszcze bardziej jest to widoczne
przy omawianiu pochodzenia etniczne-
go przedstawicieli stron konfliktu. Autor
mówi wprost, że nie można go przedsta-
wiać jako rywalizacji polsko-niemieckiej
(wł. słowiańsko-germańskiej). Przeciw-
nie, to właśnie mieszkańcy ówczesnego
Pomorza Gdańskiego (także Prus) naro-
dowości niemieckiej często bardziej sta-
nowczo i wytrwale zabiegali o przejęcie
władztwa nad ich regionem przez pol-
skiego króla niż ich polscy (kaszubscy)
współmieszkańcy.
Słusznie też autor podkreśla, że Choj-
nic w odniesieniu do wojny trzynastolet-
niej – co także tkwi w naszej regionalnej
56
świadomości – nie można kojarzyć tylko
z klęską z początkowego okresu wojny,
czyli bitwy pod tym miastem z 1454 r.
Przecież w kończącym tę wojnę roku
1466 wojskom polskim po zaciętych wal-
kach udało się zdobyć tę miejscowość, co
znacznie przyczyniło się do przyspiesze-
nia rokowań i zawarcia korzystnego dla
Polski pokoju. Nie jest jednak w tym kon-
sekwentny, bo w tytule książki nie za-
znaczono, że były dwie bitwy chojnickie.
W przedstawianym wydawnictwie
kilkakrotnie jest wymieniana „ludność
kaszubska”, „chłopi z Kaszub” itp. Ude-
rza przy tym, że te określania są przy-
woływane prawie wyłącznie – co raczej
nie było zamierzone – przy przykładach
opowiadania się miejscowej ludności
z Pomorza Gdańskiego po stronie krzy-
żackiej. Jednocześnie jednak autor celnie
zwraca uwagę, że mieszkańcy wsi byli
zmęczeni, krzywdzeni ciągłymi prze-
marszami wojsk i rekwizycjami, w obro-
nie swojego dobytku stawali przeciwko Towarzystwa Przyjaciół Nauk, powie-
każdemu wojsku, niezależnie od jego ści S. Żeromskiego i ich historycznych
przynależności, uodporniając się na rekonstrukcji. Warto tutaj chociażby
jakiekolwiek szczytne idee, w imię któ- przypomnieć o fragmencie Marsza Ka-
rych była prowadzona wojna trzynasto- szubskiego H. Derdowskiego z królem
letnia. Z tego punktu widzenia szkoda, Kazimierzem i chojnicką bitwą oraz
że w pracy pominięto rozważania, czy o legendach, powiedzeniach, nazwach
w odniesieniu do XV w. można mówić związanych z Krzyżakami i toczonymi
o ludności kaszubskiej. W szczególności z nimi wojnami.
Czytelnik nie dowie się, czy rzeczywiście Tak! Warto zajrzeć do książki B. No-
historyczne źródła z tego okresu mówią waczyka także dlatego, żeby zobaczyć,
o obecności Kaszubów na tym obszarze. co z perspektywy ogólnopolskiej było
Tym bardziej trzeba docenić starania godne zauważenia z naszej regionalnej
autora, by opisywane wydarzenia ukon- historii i kultury (także tej współczes-
kretnić, mocno umiejscowić w regionie, nej). Warto również zadumać się po jej
także jego kulturze i tradycji. Najłatwiej lekturze, jak bardzo otaczający nas świat
to oczywiście zauważyć – chociaż nie zmienił się przez ponad pół tysiąca lat,
tylko – w przybliżeniu Czytelnikom a jednocześnie pozostało w nim ogrom
pól bitew pod Chojnicami i Świecinem. podobieństw pomiędzy tamtymi a obec-
Jednak zdarzają się też pod tym wzglę- nymi czasami.
dem uchybienia. Przy opisie obecnego
położenia Świecina podano, że najbliż- Bogusław Breza
szym mu miastem jest Puck, odległy Bernard Nowaczyk, Chojnice 1454. Świecino 1462,
od niego o 45 km. Pominięto tutaj fakt, Bellona, Warszawa 2012.
że współcześnie bliżej ze Świecina do
Wejherowa. Z kolei przy opisie konflik- Uwagi na kanwie opracowania
tów polsko-krzyżackich całkowicie za-
pomniano, że jako pierwszy z książąt Rafała Maliszewskiego
polskich podjął walkę z Krzyżakami W pierwszym tegorocznym numerze
książę pomorski, Świętopełk II. Nie przy- czasopisma „Pomerania” ukazał się arty-
puszczam, żeby przez to autor chciał kuł redaktora Kazimierza Ostrowskiego
zaznaczyć odrębność Pomorza od Polski. będący raczej prezentacją niż recenzją
Nie można też się zgodzić ze stwierdze- książki Rafała Maliszewskiego Język jako
niem, że upamiętnianie obu bitew i ich więź wewnątrzgrupowa we wspólnocie
obecność w powszechnej świadomości komunikatywnej Gochów, opublikowanej
ogranicza się do działań Chojnickiego przez Wydawnictwo Hagard, a współfi-
POMERANIA MAJ 2013

nansowanej przez Urząd Gminy w Lipni-
cy, Nadleśnictwo Osusznica i Starostwo
Powiatowe w Bytowie.
Jako że sprawy Gochów są mi ponad
wszystko bliskie, a autor jest moim sto-
sunkowo bliskim krewnym, poprosiłem
go o tę książkę i otrzymałem ją. Pozwo-
liło mi to na jej wnikliwe przeczytanie.
Z racji swojego wykształcenia nie mogę
się wypowiadać autorytatywnie co do
meritum rozprawy, ale ponieważ praca
ta zatacza znacznie szersze kręgi, uwa-
żam, że jako z krwi i serca Goch muszę
na jej temat zabrać głos.
Analizę książki postanowiłem pro-
wadzić najłatwiejszą drogą, to jest roz-
dział po rozdziale będę przedstawiać
swoje wątpliwości, stosując kryterium
ważności swych uwag. Pomijam te części
dzieła, do których nie mam zastrzeżeń.
Zaczynam od mocno archaicznego
przydzielenia przez F. Lorentza mowy
Gochów do gwary borzyszkowskiej,
niezabyszewsko-brzeźnieńskiej, które
przywołuje Rafał Maliszewki. Gwara ta
przeszła historyczną metamorfozę przez
oddzielenie Niezabyszewa od Polski, a na-
stępnie jego powrót do niej. Łąkie Szla-
checkie zaś zawsze różniło się gwarą od
Brzeźna Szlacheckiego. Ciekawostką jest
również to, że Józef Gierszewski – bo-
hater Gryfa – w swych opracowaniach
zaliczył Brzeźno Szlacheckie do Zaborów.
Opis badanego terenu – uważam za
najłatwiejsze wydzielenie Gochów z Ka-
szub jako teren dawnej wielkiej parafii
borzyszkowskiej, obejmujący współcześ-
nie parafie w Brzeźnie Szlacheckim, Lip-
nicy, Zapceniu, Borowym Młynie i ewen-
tualnie Konarzynach. Autor poszedł inną
drogą, chyba trudniejszą, określił granice
tej krainy, wędrując po jej obrzeżach.
W tym miejscu nie od rzeczy byłoby się
ustosunkować do nazwy Gochy. Autor na
str. 30 zacytował wypowiedź ks. Bernar-
da Sychty, mówiąc o terenach dalszych,
że tam „nie goszą” (nie kaszubią). Myślę,
że to wystarczyłoby za definicję Gochów
stworzoną na sąsiednich Zaborach. Było-
by dobrze, gdyby nazwa Gochy oznaczała
tereny, na których mówią prawdziwie po
kaszubsku. Wyraz ten zginął całkowicie
z potocznego języka. Tak więc tylko jako
przykład błędu językowego można uznać
przytaczane dalej przez autora definicje
nazwy Gochy czy nadinterpretacje lo-
giczne cytatów ze słownika B. Sychty.
Nie widzę sensu w tym, by na Zaborach
określano Gochy jako tereny o kiepskich
POMERANIA MÔJ 2013
ziemiach, ponieważ na Zaborach ziemie
są takie same. Warto też w tym miejscu
przypomnieć, że spopularyzowanie na-
zwy Gochy zawdzięczamy Zbigniewowi
Talewskiemu i jego fundacji.
Rozważania Maliszewskiego na te-
mat lasów na Gochach też uważam za
nieadekwatne. (...)
Najsłabsza część książki dotyczy hi-
storii Gochów, a szczególnie rodowodu
szlachty kaszubskiej, wyprowadzając go
z odsieczy wiedeńskiej za sagą Teofila
Cichosza. (Sagę tę trudno uznać za dzie-
ło naukowe, a nawet przyczynkarskie).
Dotychczas tylko jeden poważniejszy
historyk, a mianowicie Wacław Odyniec
wypowiedział się na temat udziału ewen-
tualnej chorągwi z Gochów w tej bitwie.
O żadnym nadaniu szlachectwa za rze-
czoną potrzebę nic nie wiadomo. Autor
analizowanego dzieła nie wspomina ani
słowem o dużo wcześniejszych nadaniach
krzyżackich czy pomorskich, zatwierdzo-
nych przez polskiego króla Władysława IV.
Pominięcie faktu, że Gochy to kraina
zaścianków czy okolic szlacheckich, też
wydaje się – delikatnie mówiąc – niedo-
mówieniem, pozbawia bowiem tę zie-
mię jej szczególnego kolorytu. Czyż nie
piękne są tak często tu występujące
dwuczłonowe nazwiska? Bogactwem są
też nazwiska pochodzenia lemańskiego,
jak Leman, Lemański, Lemańczyk czy
Bruski i Gierszewski. Nawet skaszubione
nazwiska niemieckie wspaniale świad-
czą o sile asymilacyjnej tutejszego społe-
czeństwa. Toteż stwierdzenie, że Gocho-
wie stanowią zasadniczo chłopską część
społeczeństwa, wydaje się niezręczne
– lepiej by jednak zabrzmiało: „rolniczą”.
Niedopracowane w tej publikacji
są niektóre podpisy pod fotografiami.
I tak zdjęcie przedstawiające pomnik
w Łąkiem zostało podpisane jako po-
mnik ofiar I wojny światowej, to niepo-
rozumienie, ponieważ po renowacji jest
to pomnik ofiar obu wojen światowych,
a pod fotografiami pozostałych monu-
mentów brak nazwisk inicjatorów ich
budowy, co ich bardzo krzywdzi.
Smuci mnie pean ku czci ks. Jana Fli-
sikowskiego za remont świątyni w Bo-
rzyszkowach. Dokonał tu przecież gwałtu
konserwatorskiego, zastępując kaszubskie
„szplety” góralskimi gontami.
Największe zarzuty mam do rozdziału
„Twórcy kaszubskiego dziedzictwa litera-
cko-artystycznego na Gochach”. Rozdział
ten jest potraktowany bardzo wybiórczo:
LEKTURY
występuje tu prof. Józef Borzyszkowski,
którego rodzina od XVIII wieku mieszkała
na Zaborach, a nie wymienia się profesora
Klemensa Trzebiatowskiego, rodowitego
Gocha – jednego z największych polskich
historyków wychowania, pierwszego
Gocha, który ukończył studia wyższe,
dr Mariana Frydy – historyka, dr Toma-
sza Rembalskiego – najwybitniejszego
historyka Pomorza młodego pokolenia,
dr Marzeny Żmuda Trzebiatowskiej – te-
ologa, dr Trzebiatowskiej-Daty – biologa,
a nawet uznawanego za jednego z najlep-
szych kaszubskich poetów Roberta Zmu-
da Trzebiatowskiego. Przy omawianiu
oświaty kaszubskiej na Gochach autor ani
razu nie wymienia zasłużonej w tej dzie-
dzinie Ewy Świątek Brzezińskiej. Ponadto
nic się tu nie pisze o roli kulturotwórczej
rodzimych przedsiębiorców, którzy jak
Gierszewski, Kleist, Prondziński, Zmuda
Trzebiatowski czy Wicher, swoim spon-
soringiem wywarli olbrzymi wpływ na
Gochy. Nie jest wspomniane ani razu wy-
dawnictwo BiT Tomasza Żmuda Trzebia-
towskiego, wielce zasłużone dla Kaszub.
A wystarczyłoby sięgnąć do wielotomo-
wego (tu całkowicie pominiętego) cyklu
„Trzebiatowscy” wydawanego przez
Radę Rodzin Trzebiatowskich, dzięki cze-
mu autor uniknąłby licznych niedociąg-
nięć. Wydawnictwo to jest dostępne we
wszystkich najpoważniejszych bibliote-
kach w kraju.
Autor może mi zarzucić, że „czepiam
się” tematów niezwiązanych z tytułem
jego dzieła, jednak tym zagadnieniom
poświęcono znaczną część publikacji.
Dla książki tej byłoby zatem lepiej, gdyby
owe tematy zostały pominięte.
Z rzeczy formalnych zarzucam książ-
ce, że opiera się na informacjach pozys-
kanych od zbyt małej liczby responden-
tów, i to, że część teoretyczna przerasta
strukturalnie badawczą. Publikacja nie
zawiera też indeksu miejscowości i na-
zwisk. Jako praca doktorska książka ta
spełnia zasadnicze kryteria, niestety jej
dostosowanie do wymogów odbiorcy
indywidualnego jest niezrealizowane.
Recenzja ta nie wyczerpuje tematu,
jedynie uzupełnia artykuł Kazimierza
Ostrowskiego.
Zdzisław Zmuda Trzebiatowski
Rafał Maliszewski, Język jako więź wewnątrzgru-
powa we wspólnocie komunikatywnej Gochów, Wy-
dawnictwo Hagard, Chojnice 2012.
57
MËSLË PLESTË
Jiwrë z rena abò co widzy
szkólny przed zwónkã
A N A G L Ë S Z C Z I Ń S KÔ
Jô sã wiedno pitóm, za czim òni tu są
ju pół gòdzënë prãdzy? Na pekaesë tec
nie są skôzóny. Miast dospac ten czas
w cepłim łóżkù, sadzą do szkòłë, jakbë ni
mòglë sã dożdac. Leno czegò? Ùcecha to
wierã niżódnô. Pôłniô z rena nie dôwają,
a to, co je midzë paùzama, ùbëtné téż na
gwës nie je. Në, ale są prãdzy. Tej ni ma
radë. Më téż bëc mùszimë.
Szkòłowé dzecë letkò ni mają, a do
te jich żëcé mògło bë sã zdawac baro
monotonowé. Òb całi tidzéń dëcht to
samò: reno wstac, na aùtobùs gnac, za
zwónkã żdac, jakòs przeżëc i spòkójno
dodóm. Ale niejedne mają jesz gòrzi
i òsoblëwie z rena przed ósmą mają fùl
drãdżi robòtë.
Za piãtnôsce minut mô sã zacząc.
Knôpi grają w balã, chtos kùńczi fri-
sztëk, a òn mùszi zrobic cwiczënk
z matmë. Bò tak bë nazwôł spisanié òd
drëcha tegò, co nen wczora òb wieczór
nasmarowôł w swòjim wëmãczonym
zesziwkù. Czas nëkô, trza sã brac. Tak
drãgò przińdze terôzka mëslë zebrac,
czej wszëtcë wkół zawôdzają mù w ti
robòce. Dwóch chłopów prawie niese
czipsową dotëgã na dzys. Czëje, że chtos
kòl niegò ju sã ceszi kònzerwantowim
szmakã ùprażonëch, nie je wiedzec na
czim, bùlwów. Nié, òn ni mòże ò tim
terô mëslec. Je wôżniészô zacha. Ze-
sziwk ju żdaje, chce sã brac za codniową
pòreną robòtã, ale... Zôs pòstãpny jiwer.
Jaczis szkólny wëcygnął ze swòji jómë
i ju sënie na służbòwi plac. Mòklëna
płënie strëgą pò krziżach, a jegò – leno
z pòzwë – zesziwk òpòcuszkù tacy sã
pòd sedzenim. Òn – jak warkòwi szan-
dara – mie nick tobie nick ùsmiéchô sã
do szkólnégò i niedowinnym głosã cza-
rzi jawernotã: „Dobri dzéń!”. Nawetka
sã przë tim nie skrzëwił, leno ju wié, że
58
òknicã trza òpuscëc. To nie je bezpiecz- pòżdac na pôłnié? Chùtkòsc pisaniô jak-
ny plac do ti pòdjimiznë. Trza stąd karo- bë zmalała. Za wiele mësli i nié ò tim,
wac. Je taczi jeden môl w szkòle... co trza. Za dwie minutë mdze zwòniło
Wele, dało sã. Pierszą łapicã dało sã a òn jesz nie je fertich. Pòmëslôł so, że
òbéńc nadzwëkòwò letkò. Le to nie je ju je ten czas i czadzy jak òbarchniałi na
jesz kùńc ti przesprawë. I tu nie jidze kòtleta z bùlwama. To mù dopòmògło
ò to, czë szkólny gò złapie, zabierze ze- i dodało mòcë. Ani pëtôj cwiczënk
sziwk, wpisze, co wpisac mùszi, i nie béł spisóny. Zwòòòòòni! Całi zmòkłi
dô skùńczëc robòtë. Nié. Òn sã jiscy i ùmãczony wpichô w rubzak zesziwk
ò swòjégò drëcha – negò òd zesziwkù. z brëkòwnym dokazã. Drëchòwi jesz
Przë tegò zortu robòce nie sygną blós òddô, co mù słëchô, i pò robòce. Nawet-
chitrosc i chwatkòsc. Tu trza bëc jesz ka sã na ùczbã nie spóznił. Je corôz lep-
swiądë wiôldżi òdpòwiedzalnotë za szi. A żëcé stało sã zarô piãkniészé. Baro
drëcha. I òn co dzéń jã na se bierze. rôd sôdô w łôwkã i nie mësli ò tim, co
Wié, że mùszi zrobic wszëtkò, bë gò mòże bëc ju za sztót...
nie wëdac. Drëdżégò tak dobrégò tak
chùtkò ju nie naléze.
Jesz dzesãc minut. Czas nëkô jak
òszalałi a òn ju widzy, że pò pierszim
niebezpiecznym pòtkanim chùtkò
mùszi przeniesc swòjã warkòwniã.
Flot wëcygô dłudżé nodżi, cobë jak
nôchùdzy zdżinąc z widu szkólnémù.
Nié, kòridor to nie je nôpewniészi môl
dlô taczich, jak òn. W wichódkù mdze
wiele lepi. Ju prawie doskòknął do
wëpragłëch dwiérzi, ju prawie miôł
w rãce bezwòlno wiszącą klëczkã, czej
dało sã czec pòmión jegò miona. To
szkólnô. Miôł ji halac jakąs ksążkã. I co
terô? Ni mòże tec rzeknąc: nié! Mùszi
jak nôchiżni pòdrawòwac za tim czims
i nazôd do swòji robòtë. Trapama dwa
piãtra niżi i zôs w górã ùsadzył nowi
rekòrd szkòłë. Chtos mù wlôzł w drogã
i zarô tegò żałowôł. Dzesãc sekùnd.
Ksążka przëniosłô. Do wichódka wpôdł
jak òszalałi. Zaczãła sã biôtka z czasã. Za
piãc minut òna ju tu bãdze, a zesziwk
wcyg żdaje bez cwiczënkù! Rãka mù ju
czësto dërgòce, czej szukô za czims do
pisaniô. Mô! Pisze i pisze. I mësli... Nie
bëło czasu na frisztëk, ale to nick. Na
wiôldżi paùze mdze mógł zadbac ò swój
brzëch i kùreszce cos zjé. Cos dobrégò...
Jaką sztulã z szokòlôdą, abò... mòże
POMERANIA MAJ 2013
POMERANIA MÔJ 2013 59
 PÒMÒRZÉ W ÒDJIMKACH

W dobrim placu
i ò dobrim czasu…
Zainspirowôł sã ùtwórstwã Édwarda Hartwiga. Ùdbôł so, że téż
bãdze zapisëwac jistnotã na fòtograficznym papiorze. Ùlubioné
zajãcé stało sã dlô niegò spòsobã na żëcé. Przëblëżëło téż do
kaszëbiznë i cządnika „Pomerania”. Pioter Januszewsczi je znó-
ny naszim czëtińcóm z òdjimków pòkazëjącëch apartnosc tegò
regionu. Z pòmòcą òbrazu ùfarwniwô starnë miesãcznika.

K A RO L Ë NA S E R KÒ W S KÔ pòkôzkù òdjimków dokôzcë. Na

Na łamach najégò pisma zaczął pù-
blikòwac midzë kùńcã lat 80. i pòczą-
tkã 90. Wszëtkò dzãka Kristinie Pùz-
drowsczi, chtërna zachãcëła gò do ro-
bieniô fòtograficznëch relacjów z roz-
majitëch wëdarzeniów. Z czasã jegò
dokazë zaczãłë bëc wëzwëskiwóné na
òbkłôdczi „Pomeranii”, chtërna, jak
gôdô dokôzca, je dlô niegò òsoblëwô.
Mô do ni specjalné ùwôżanié, bò to
prawie dzãka miesãcznikòwi zaczął
rozwijac swòje ùlubienié. Fòtograf wie-
le dowiedzôł sã w tim czasu òd Józefa
Bòrzëszkòwsczégò. Profesór òtemknął
mie òczë na apartnosc naszi tatczëznë i dôł
wiele wôrtnëch doradów – gôdô Pioter Ja-
nuszewsczi.
Wiedno lubił kùńszt. Na swòjich do-
kazach pòkazëje lëdzy w kaszëbsczim
krôjmalënkù, a téż sóm krôjmalënk ti
zemi. Ùwidzało sã jemù òkróm tegò
ùwieczniwanié nôtërë. Brôł ùdzél
w wiele kònkùrsach, za jaczé czãsto do-
stôwôł nôdgrodë i wëprzédnienia. To
dôwało jemù chãc do dalszi robòtë. Jegò
specjalnoscą chùdzy bëło pòkazëwanié
cekawòsców blós Pòmòrzô, a terô téż
całi Pòlsczi. Nôpierwi ùcził sã sóm, póz-
ni, w 1992 rokù, skùńcził fòtograficzną
szkòłã we Gduńskù. Terô je warkòwim
fòtografã. Dzejô ju dwadzesce lat. Robie-
niô bëlnëch òdjimków ùczi młodzëznã.
Wespółrobi z cządnikama i wëdowiz-
nama.
Kòrznie Piotra Januszewsczégò sy-
gają Kartuz. Tam téż bëło òtemkniãcé
pòtkanim, jaczé òdbëło sã w drëgą
strzodã łżëkwiata, bëła promòcjô
aùtorsczégò albùmù fòtografa ò tit-
lu „Pomorze. Mała wielka ojczyzna”.
Òbezdrzec w nim jidze sto dwadzesce
òdjimków Kaszub, Kòcewiô, Bòrów
Tuchòlsczich i Żuławów. Są w nim
znankòwé dlô tëch môlów krôjmalën-
czi, lëdze i roda. Chòc je w jegò kòlekcji
wiele fòtograficznëch òbrazów z całi
Pòlsczi, z Pòmòrzô mô tegò nôwiãcy.
Pioter Januszewsczi chce zatrzëmëwac
w òbrazu wszëtkò, co je wkół nas, co
sã zmieniwô. Twierdzy, że miłotã do
tegò regionu dostôł w genach. To nie-
prôwda, że piãkno je tam, gdze nas ni
ma, jak mëszlą niechtërny – przëkònëje.
Fòtografiô je kùńsztã malowaniô widã
i nôwôżniészé, żebë szëkòwno ukazac
snôżosc, jak sã je w dobrim placu i ò do-
brim czasu – dodôwô.
Pò òbezdrzenim zdjãców i wësłëcha-
nim kòmeńtarza do nich samégò aùtora,
jem fùl pòdzywù dlô jegò ùtwórstwa.
Pioter Januszewsczi je romantikã,
fòtografikã, jaczi pòswiãcywô wiele
czasu na swòją legòtkã i to je widzec
– gôdôł na pòtkanim promùjącym
albùm w Miesczi i Krézowi Pùbliczny
Biblotece w Kartuzach malôrz Stani-
słôw Zelińsczi. Robòta nad albùmã
dérowa trzë lata. Je òn do kùpieniô
w całi Pòlsce. W planach fòtografa je
przërëchtowanié téż tematicznëch
albùmów òsóbno ò kòżdim z regio-
nów Pòlsczi. Chcôłbë òkróm tegò
przëszëkòwac pùblikacjã, w jaczi mdą
jegò archiwalné òdjimczi.

60 POMERANIA MAJ 2013

Òdjimczi P. Januszewsczégò zaprezentowóné na wëstôwkù ”Pomorze. Mała wielka ojczyzna”
 Jón Drzéżdżón
(1937–1992)
16 maja 1937 r. ùrodzył sã jeden z nôbëlniészich
kaszëbsczich pisarzów i pòétów Jón Drzéżdżón. We-
strzód jegò nôwôżniészich dokazów je m.jin. historiô
naji pismieniznë: Współczesna literatura kaszubska
1945–1980, zbiérczi òpòwiôdaniów Dzwónnik, Kòl
Biélawë i roman Twarz Smętka. Wiérztë Drzéżdżo-
na wëdelë w dwùch zbiérkach: Sklëniané pôcorë
i Przëszlë do mie. Jegò mionã je pòzwóny prozator-
sczi kònkùrs dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczi latos
òstónie znowiony z leżnoscë 50-lecô „Pomeranii”.
Jón Drzéżdżón ùmarł 22 zélnika 1992 r.

Dzëwô jachta Stôré kùrpë

Mërgają zajca szpérë Zark zabiti gòzdzama

Tatkù Stoji kòl mie doma
Mërgają zajca szpérë Co jô móm z nim robic
Nënkò Òn stoji
Mërgają zajca szpérë Mùszã gò òbchadac
Pò lëdzënie, pò sycënie Wieczór òn je czôrny
Pò psym drim Rãka z niegò wëlôżô
A pò tobace Sama
Sąsadze dopôlnia szlë w las Chwôtô mie za nodżi
Na chwilkã, na chwilkã A Marija Józef
Na chwilkã Chwôtô
Malinką Gòzdze szëmią, szëmią, szëmią,
Wezniemë ten wiôldżi kamiéń Zdrzã na stôré kùrpë pòd lawą
Pòd pazëchã Pôlnié
A tej na jachtã Wieczerza
A tej z sąsadama Jak to sã minie
Wzdluż chëczë Zôs ne kùrpë
W niedzelã dopôlnia Zark jezdzy pò swiece
Z psama Mój zark
Z mącznym miechã Czemù?
Z wilkama w krziżu Zdrzã na stôré kùrpë
A w taszë. Zaflëkòwóné.
Jak to je straszno na swiece,
(Przëszlë do mie, 1995)
Strach
Strach.

(Przëszlë do mie, 1995)

Fot. Maciej Stanke

POMERANIA MÔJ 2013
KLËKA
LÃBÓRG. APARTNY PÒKÔZK
„Dzieciństwo. Ślady i skarby” – pòd
tą pòzwą tacy sã nowi pòkôzk w Mù-
zeùm Lãbòrsczi Zemi. Òtemkniãti béł
GDUŃSK. XXVI KÒNKÙRS WIÉDZË Ò PÒMÒRZIM
W aùli Filologicznégò Wëdzélu na
Gduńsczim Ùniwersytece 23 strëmian-
nika òdbëłë sã dwa finałowé etapë
kònkùrsu. Wzãło w nich ùdzél 49
ùczniów z 19 szkòłów z pòmòrsczégò
wòjewództwa. Na zôczątkù bëtnicë
rozrzesziwelë test. W przerwie, òkróm
jestkù, bëłë prezentacje. Nôpierwi Tatia-
na Slowi òpòwiedzała ò kònkùrsu „Do-
HELSINKI. O KASZUBACH W FINLANDII
62
22 strëmiannika w mùzealny gale-
rii Strome Schody. Wëstôwk je dzélã
projektu „CHILDHOOD. Remains and
heritage”, zjisconégò w sparłãczenim
z Eùropejsczim Programã Kùltura
(2007–2013). Jegò meritoriczną stroną
zajãlë sã robòtnicë Mùzeùm w Lãbòrgù,
przede wszëtczim historicë i etnograf,
chtërnëch zadanim bëło òpracowanié
materiałów pòkazëjącëch zjawiszcza
sparłãczoné z dzecnym czasã w na-
szim regionie. Na pòkôzkù nalazłë sã
nié blós òbiektë pòkazywającé dzectwò
bro wspólne” òrganizowónym przez
Institut Badérowaniów nad Rënkòwą
Gòspòdarką we Gduńskù w sparłã-
czenim z (latosym) VI Pòmòrsczim Òbi-
watelsczim Kòngresã. Pòtemù dr Justi-
na Pòmierskô gôdała ò nowim czerënkù
na GÙ – Kaszëbsczi Etnofilologie. Na
kùńcu przédniczka Karna Sztudérów
Pòmòraniô Wioleta Dejk przedstawiła
– mùltimedialno – swòjã òrganizacjã.
A pò tim wszëtczim òdbéł sã slédny
etap kònkùrsu, do chtërnégò przëstą-
piło 7 finalistów. Tim razã bëtnicë
òdpòwiôdelë na gãbné pitania. W jury
bëlë dr Michôł Kargùl (historiô), dr Éwa
Grucza (lëteratura), dr Joana Fac-Beneda
(geògrafiô).
Dobiwcama òstelë: I môl – Aneta
Krefta z I Liceùm Òglowòsztôłcącégò
Z inicjatywy Towarzystwa Finlan-
dia-Polska w Helsinkach odbyło się
spotkanie poświęcone Kaszubom. Od-
czyt o historii, kulturze i literaturze ka-
szubskiej wygłosiła pisarka i tłumacz-
ka Kirsti Siraste, w latach ubiegłych
fundatorka licznych nagród dla mło-
dych twórców literatury kaszubskiej,
przyjaciółka nieżyjącej już redaktor
w pòmòrsczi kùlturze, le téż w czile
eùropejsczich krajach. Wëstôwk pre-
zentëje apartnoscë i zbieżënë w tradi-
cjach i zwëkach, tëch dôwnëch i tëch,
co są terô, a téż tikają sã dzectwa w roz-
majitëch kùlturach. W parce z projektã
Mùzeùm òrganizëje warkòwnie szëcô
pùpùlków – „Szmaciankowe mini Zoo”.
j.b. , tłóm. KS
Na òdjimkù: wëstôwk widzôł sã zwiedzającym
w kòżdim wiekù. Dzecë przëcygnãło wiele zabôw-
ków, a starszich – wspòmnienié dzectwa. Òdj. A.M.
w Kartuzach, II môl – Janusz Prëczkòw-
sczi, téż z ti szkòłë, III môl – Hana Twar-
dowskô z II LÒ z Dwajãzëkòwima Òd-
dzélama w Słëpskù; IV môl – Dawid
Bieszke ze Zbiéru Wëżigimnazjowëch
Szkòłów [Zespół Szkół Ponadgimna-
zjalnych, ZSP] nr 2 w Wejrowie; V môl
– Môrcën Ruszkòwsczi z I LÒ w Kartu-
zach; VI môl – Emil Włuka z ZSP nr 1
w Wejrowie; VII môl – Artur Sitkòwsczi
z ZSP w Lãbòrgù. Hònorowi patronat
nad XXVI Kònkùrsã Wiédzë ò Pòmòrzim
òbjimnął Marszôłk Pòmòrsczégò
Wòjewództwa Mieczësłôw Struk.
j.b., tłóm. KS
Na òdjimkù: Przédniczka Karna Sztudérów Pò-
mòraniô Wioleta Dejk z Môrcënã Ruszkòwsczim
po rozdaniu dyplomu. Òdj. KS Pòmòraniô
Izabelli Trojanowskiej. Na odczyt przy-
była liczna grupa osób zainteresowa-
nych losami Kaszubów. Spotkaniu
towarzyszyła dobra atmosfera i żywa
dyskusja.
sj
Na zdjęciu: Kirsti Siraste, obok redaktor czasopis-
ma Towarzystwa Finlandia-Polska Päivi Erola.
Fot. ze zbiorów sj
POMERANIA MAJ 2013

CHWASZCZËNO. ROZMAJITÉ DZEJANIA PARTU
Przédnictwò KPZ part Chwaszczëno
23 strëmiannika pòtkało sã z nôleż-
niczkama tamecznégò Kòła Wiejsczich
Gòspòdëniów. W môlowi remize
gôdóné bëło ò parłãcznëch terôczas-
nëch sprawach. Tomôsz Fópka (przéd-
nik partu) przedstawił nôwôżniészé
spełnienia przédnictwa, m.jin. zwë-
skanié dëtków na dzejanié dlô kùlturë
WDZYDZE. JASTRË
W Mùzeùm – Kaszëbsczim Etno-
grafnym Parkù miona Tédorë i Izydo-
ra Gùlgòwsczich we Wdzydzach òd
24 strëmiannika do 7 łżëkwiata béł
zòrganizowóny pòkôzk ò jastrowëch
zwëkach i òbrzãdach. W chëczach,
GDUŃSK. PROF. JÓZEF BÒRZËSZKÒWSCZI ÙHÒNOROWÓNY
Òb czas sesji Sejmikù Pòmòrsczégò
Wòjewództwa 25 strëmiannika tr. bëła
GDUŃSK. KÙRS DLÔ KASZËBSCZICH LIDERÓW
Kòl trzëdzescë sztëk przedstôw-
ców partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô pòtkało sã we Gduńskù na
szkòlenim liderów. Zéńdzenié òdbëło
sã 5 i 6 łżëkwiata. Òkróm gòspòdarzów
brelë w nim ùdzél zrzeszeńcë z Chwasz-
czëna, Wiôldżi Wsë, Strzelna, Krokòwa,
POMERANIA MÔJ 2013
i turisticzi. Za nie KPZ w Chwaszczënie
nagrało słëchawiszcze pt. „Spiącé wòj-
skò” i stwòrzëło edukacyjną, planszo-
wą grã dlô dzecy „Szlakiem Woja Żu-
ka III”, zòrganizowało mùzyczny pò-
kôz Wòkalno-Instrumentalnégò Karna
Stolem i IV Kaszëbsczi Festin w Chwa-
szczënie, wëdało zbiér wiérztów
i skeczów Kazmierza Jastrzãbsczégò
dwòrach i w kòscółkù mòżna bëło
òbzerac nadzwëkòwé, swiąteczné
przëstrojenié. Bëłë prôwdzëwé babë
(młodzowé), barónczi i jastrowé ma-
lowóné jaja. Mòżna bëło téż spëtac
robòtników mùzeùm ò kaszëbsczé tra-
ùroczëstosc wrãczeniô Hònorowégò
Wëprzédnienia za Zasłëdżi dlô Pòmòrs-
czégò Wòjewództwa. Latos to nôwiãk-
szé ùczestnienié przëznôwóné przez
pòmòrską samòrządzënã òdebrôł prof.
Józef Bòrzëszkòwsczi.
W ùroczëstoscë brało ùdzél wiele
przedstôwców pòmòrsczégò swiata
nôùczi, pòliticzi i kùlturalnégò żëcô.
Marszôłk Pòmòrsczégò Wòjewództwa
Mieczësłôw Struk w laùdacji przë-
bôcził dokònania prof. Józefa Bòrzësz-
Czerska, Pùcka, Gòscëcëna, Chmielna,
Bëdgòszczë, Grëdządza i Lãbòrga. Òb czas
dwadniowégò pòtkaniô reprezentańce
partów pòdrechòwelë swòjã dzejnotã
w ùszłim rokù i przedstôwialë planë na
ten rok. Przédnik Òglowégò Zarządu
KPZ Łukôsz Grzãdzëcczi, òpierającë sã
na wënikach slédnégò pòwszednégò
spisënkù przeprowadzonégò w 2011 r.
przez GUS, òmówił òbjimnotë żëcô Pò-
mòrzónów, w chtërnëch brëkòwny je
zwiãkszony bôczënk i wiãkszô robòta
liderów KPZ. Michôł Kargùl, przédnik
kòcewsczégò partu KPZ w Tczewie,
tłómacził, jak dobrze zòrganizowac,
przeprowadzëc i ùdokùmeńtowac
sprawòzdawczé zéńdzenié partów Zrze-
KLËKA
i ùrządzëło czôłnowi spłiw na Reduni.
Òb czas pòtkaniô przëjãtëch do KPZ
w Chwaszczënie òstało dwùch lëdzy.
Dostelë òni zrzeszeniowé legitimacje.
Tej terô chwaszczińczi part rechùje 106
lëdzy. W jegò zestôwkù są téż 2 klubë:
w Tëchòmiu i Gduńskù-Òsowie.
j.b., tłóm. KS
dicje sparłãczoné z Jastrama, farwienim
jajów, pòstã, swiãconym, jastrowima
stołama, dëgòwanim i Pańsczim Grobã.
j.b., tłóm. KS
kòwsczégò jakno ùczałégò, jednégò
z wielelatnëch przédników Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, ùszłégò sena-
tora i gduńsczégò wicewòjewòdë. Wôrt
przëbôczëc, że westrzód dobiwców
Hònorowégò Wëprzédnienia za Zasłë-
dżi dlô Pòmòrsczégò Wòjewództwa
w ùszłëch latach bëlë Lech Wałãsa,
prof. Gerat Labùda, prof. Bruno Synak
i Bògdón Bòrusewicz.
j.b., tłóm. KS
Òdj. Sławòmir Lewandowsczi
szeniô w 2013 r. Drëdżi dzéń szkòleniô
pòswiãcony béł m.jin. pòdrechòwaniémù
zmianów w pòmòrsczim strzodowisz-
czu i dobiwków kaszëbsczi, a téż kòcew-
sczi spòlëznë pò rokù 1989. Wiãcy òb-
gôdków ò tëch sprawach lëdze pòdjãlë
òb czas pòtkaniów w tematicznëch
karnach prowadzonëch przez Michała
Szczupaczińsczégò, Danutã Pioch, Toma-
sza Fópkã i Bògùmiłã Cërocką. Pòtkania
te pòswiãconé bëłë sferóm: ekònomiczny
i gòspòdarczi, kùlturalny, a téż rozwijowi
szkòłowiznë i mediów. Òdbëło sã téż zéń-
dzenié Przédny Rewizyjny Kòmisji KPZ
pòd przédnictwã Bernata Hinza.
j.b., tłóm. KS
Òdj. z archiwùm KS Pòmòraniô
63
KLËKA
GDYNIA. GOŚCIE ZE SZWECJI
25 marca w gdyńskiej Szkole Podsta-
wowej nr 40 gościliśmy dziesięciooso-
GDAŃSK. WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP
3.04 – Mszą św. w katedrze oliwskiej
pożegnano zasłużonego dla Kaszub
i Kociewia redaktora Dominika Sowę,
urodzonego w górach Kaszubę z wybo-
ru. Uroczystościom pogrzebowym prze-
wodniczył ks. Sławomir Czalej.
7.04 – W gdańskim Nowym Ratu-
szu – dawnej siedzibie Wysokiego Ko-
misarza Rady Ligi Narodów – odbyła się
promocja książek ks. Sławomira Czaleja
z cyklu Reportaże Pomorza: t. 1. Filary zie-
mi 2004–2010 oraz t. 2. Pomorskie perły
2006–2012. Spotkanie prowadził histo-
ryk Andrzej Drzycimski.
Promocję umilały muzyczne wystę-
py instrumentalistek z zespołu Cappel-
CEWICE. ÙCZBA PRZEZ ZABAWÃ
W Niepùbliczny Spòdleczny Szkòle
w Pòpòwie 3 łżëkwiata òdbéł sã II
Kònkùrs Wiédzë ò Kaszëbach pòd
titlã „Dôwné żëcé na Kaszëbach”. Jegò
adresatama bëlë ùczniowie klas I–III.
Zadania na kònkùrsu bëłë apartné.
Trzeba bëło wëzgòdnąc, nazwac, na-
malowac i pòkazac codniowé robòtë,
taczé jak dzercé piór, rozpòznôwanié
stôrëch warków, spiéwanié nôbarżi
znónëch na Kaszëbach piesni. Do
KASZUBSKI PORTAL EDUKACYJNY
www. skarbnicakaszubska
64
bową grupę nauczycieli ze Szwecji. (…)
Do Polski przyjechali w celu zapoznania
się ze sposobem wprowadzania naucza-
nia języka kaszubskiego w szkołach na
terenie naszego regionu. Grupą opieko-
wała się Aurelia Ginowicz, która była
również tłumaczką z języka polskiego
na język szwedzki. Wizyta rozpoczęła
się od zwiedzania szkoły, a w szcze-
gólności klas lekcyjnych, świetlicy, wy-
stawy zdjęć związanych z działaniami
dotyczącymi edukacji kaszubskiej, Izby
la Gedanensis oraz śpiewaczki Moniki
Czalej-Pujol (mezzosopran), siostry auto-
ra. Fragmenty prezentowanych pozycji
czytała aktorka Teatru Wybrzeże Wan-
da Neumann
Promocji towarzyszyła wystawa
zdjęć ks. Czaleja.
10.04 – Na zaproszenie rodziców
uczniów klasy trzeciej Szkoły Podstawo-
wej nr 42 w Gdańsku-Suchaninie i wy-
chowawczyni A. Rencławowicz, człon-
kinie Klubu Morena zaprezentowały
dzieciom podczas lekcji elementy kul-
tury kaszubskiej. Była to jednocześnie
okazja do promocji języka kaszubskiego
i nawiązania współpracy ze szkołą.
kònkùrsowi kòmisji rôczony bëlë
Adóm Nowak, Katarzëna Dampc i Re-
gina Szczupaczińskô. Òrganizatorzë,
to je Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
part Cewice i Niepùblicznô Spòdlecznô
Szkòła w Pòpòwie mielë starã ò rze-
czowé nôdgrodë. Przédną nôdgrodą
dlô wszëtczich nôleżników finału je
wëjôzd do skansenu w Swòłowie.
Òkróm zwiedzaniégò skansenu òdbã-
dą sã edukacyjné warkòwnie.
Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji
Morskiej i Izby Kaszubskiej. Goście obej-
rzeli lekcję języka kaszubskiego w kla-
sie Va na temat: „Cządë rokù”. (…) Po lek-
cji uczniowie rozeszli się do domu, a go-
ście zostali zaproszeni na poczęstunek.
Mieli oni mnóstwo pytań dotyczących
zarówno funkcjonowania szkoły, jak
również wprowadzania nauki języka
kaszubskiego w szkole i na terenie ca-
łych Kaszub.
Urszula Chomicka
Fot. ze zbiorów autorki
21.04 – Gdańscy Kaszubi uczestni-
czyli w XXIV Pieszej Pielgrzymce Archi-
diecezjalnej Kościoła Gdańskiego na
Wzgórze św. Wojciecha.
12.05 – Gdańska Wspólnota przy
kościele św. Janów będzie obchodzić
dwudzieste urodziny. Liderzy J. Koszał-
ka i J. Nacel wraz z kapelanem ks. dr. L.
Jażdżewskim serdecznie zapraszają do
uczestniczenia w mszy św. o godz. 14
oraz w uroczystym spotkaniu w Tawer-
nie Mestwin, gdzie znajduje się wysta-
wa obrazów Rafała Michała Gizeli pt.
„Kolory Kaszub”.
Teresa Juńska-Subocz
Kònkùrs zjiscëwóny béł w parce
z pùblicznym zadanim w dzejanim
„Dozeranié tradicji, dóbr kùlturë i pro-
mòwanié kùlturë spòlëznë lãbòrsczégò
krézu”. [Pielęgnowanie tradycji, dóbr
kultury i promowanie kultury społecz-
ności powiatu lęborskiego].
j.b., tłóm. KS
.pl
POMERANIA MAJ 2013

OPALENIE. NOWA KOMÓRKA ZRZESZENIA NA KOCIEWIU
Podczas IV Sesji Historycznej, 6 kwiet-
nia br., powołano koło Zrzeszenia Ka-
szubsko-Pomorskiego w Opaleniu. Na
czele koła stanął Marek Kordowski, jego
zastępcą został Jan Albrecht, a sekreta-
rzem Zbigniew Kobalski. Na sesji uro-
czyście wręczono legitymacje członkom
opaleńskiej komórki Zrzeszenia, a kolej-
ne osoby zgłosiły już do niej swój akces,
wypełniając deklaracje członkowskie.
Inauguracja działalności opaleń-
skiego koła była początkiem IV Sesji
Historycznej w Opaleniu. Na początku
BÓLSZEWÒ. KÒNKÙRS CZËTANIÔ ZACZÃTI
Riwalizacjô ò miono Méstra Bëlnégò
Czëtaniô, zòrganizowónô przez Pùbli-
czną Biblotekã Gminë Wejrowò m. Alek-
sandra Labùdë w Bólszewie, zaczãła sã
LINIEWÒ. PIERSZI TACZI KÒNKÙRS
POMERANIA MÔJ 2013
odbyła się promocja najnowszego, szó-
stego zeszytu „Tek Kociewskich”. O „Te-
kach” zebranym opowiadał ich współ-
redaktor dr Michał Kargul, a wszyscy
uczestnicy mogli się zaopatrzyć w bez-
płatny egzemplarz tego rocznika. Naj-
ważniejszym punktem sesji była pre-
zentacja dorobku Młodych Odkrywców
– grupy uczniów miejscowego Zespołu
Szkół, która pod wodzą sołtysa Opa-
lenia Zygmunta Rajkowskiego (jed-
nego z nowych członków Zrzeszenia)
podjęła trud inwentaryzacji i ochrony
dziedzictwa przyrodniczego oraz hi-
storycznego Opalenia i jego okolic. Mło-
dzież przedstawiła zebranym historię
najciekawszych obiektów w okolicy,
takich jak cmentarze ewangelickie czy
wykopaliska archeologiczne. Sesji to-
warzyszyła wystawa części zabytków
zabezpieczonych przez młodzież. Zebra-
ni podziwiać mogli artefakty archeo-
logiczne, zabytki kultury materialnej,
stare dokumenty i zdjęcia oraz materia-
3 łżëkwiata. Tegò dnia òdbéł sã pierszi
etap, to je krézowò-gminné elimina-
cje, chtërne w Bólszewie kòòrdinowôł
ks. kan. Stanisłôw Bach – przédnik Ka-
szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô part
Gòscëcëno. W miónkach wzãło ùdzél
òsmenôsce lëdzy. Pòdzelony bëlë òni na
sztërë kategòrie: ùczniowie klas IV–VI
spòdlecznëch szkòłów, gimnazjów i wëżi-
gimnazjowëch szkòłów, i téż dozdrzeniałi.
Kòżdi z ùczãstników pòkôzôł sã przed
kònkùrsową kòmisją, w jaczi zasedlë:
Mariô Tréder – przédniczka, Bògùsława
Labùdda i Adóm Hébel. Òb czas rozsą-
12 łżëkwiata òdbëłë sã – pierszi rôz
w historie Liniewa – gminné eliminacje
kònkùrsu „Rodnô Mòwa”. Wzãło w nich
ùdzél 22 ùczãstników. Do krézowégò
etapù przeszlë: Katarzëna Lempart
z Pòùcznégò Zespòłu (Zespół Oświa-
towy) w Liniewie i Sandra Kistowskô
ze Spòdleczny Szkòłë (SS) w Głodo-
wie (kat. przedszkòla), Òliwiô Kòprek
z SS w Głodowie i Szëmón Górsczi z SS
KLËKA
ły popularyzatorskie stworzone przez
młodzież.
Następnie wygłoszone zostały dwa
referaty. Marek Kordowski przypomniał
zebranym postać księdza Alojzego Ra-
piora, a zwłaszcza mało znany epizod
jego życia związany z Józefem Piłsud-
skim. Natomiast Jan Ejankowski przy-
bliżył zebranym znalezione przez siebie
sprawozdanie Kazimierza Langiego,
opublikowane w 1883 roku, w którym
znajdują się ciekawe wątki poświęcone
funkcjonowaniu tożsamości kociew-
skiej w drugiej połowie XIX wieku. Po
krótkiej dyskusji zebrani przeszli do
rozmów kuluarowych. Dyskutowano
głównie nad planami działania opaleń-
skiej komórki ZKP.
Michał Kargul
Na zdjęciu: legitymacje nowym członkom wręcza-
li wiceprezes Zarządu Głównego Krzysztof Korda
oraz prezes oddziału ZKP w Tczewie Michał Kar-
gul. Fot. Jacek Cherek
dzywaniô jury zdrzało na czëstosc i
pòprawnosc wëmòwë, bëlné akceńtowa-
nié wërazów i wiãkszich składniowëch
całosców, melodiã wëmòwë, letkòsc
wëpòwiôdaniô sã i zwëczajnotã gôdaniô
pò kaszëbskù. Finał kònkùrsu mdze 29
maja w bólszewsczi biblotece. Medialny
patronat nad nim òbjimnął miesãcznik
„Pomerania”.
Janina Bòrchmann (direktór Pùbliczny Biblote-
czi Gminë Wejrowò m. Aleksandra Labùdë), tłóm. KS
Na òdjimkù: dobiwcowie dostelë pamiątkòwé diplomë
i ksążkòwé nôdgrodë. Òdj. z archiwùm Bibloteczi
w Głodowie (kat. I–III), Wiktoria Gòlnaù
z SS w Wësënie i Ana Górskô z SS w Gło-
dowie (kat. IV–VI).
Recytatorów przërëchtowelë do
kònkùrsu szkólny kaszëbsczégò jãzëka:
Ida Czajinô i Grzegórz Prądzyńsczi.
Red.
Òdj. Zbigórz Werczińsczi
65
KLËKA
WĄGLËKÒJCE. 40 BËTNIKÓW „RODNY MÒWË”
19 łżëkwiata w Wąglëkòjcach òd-
bëłë sã, zrëchtowóné bez Gminã Kòs-
cérzna, môlowi Zespół Szkòłów ë part
Kaszëbskô-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô
w Łubianie, gminné eliminacje XLII
Kònkùrsu „Rodnô Mòwa”. Do biôtczi
ò przeńscé do pòsobnégò etapù – pòwia-
towégò w Kòscérznie – stanãło 40 bët-
ników.
Westrzód nômłodszich dzôtków
I plac zajãła Milena Jażdżewskô z Łu-
bianë, II – Kamila Wisniewskô z Kòrné-
gò, a III – Julión Łosyńsczi z Wąglë-
kòjców. Wëapartniony òstôł Macéj
PELPLIN. SZTUDÉROWIE GÔDAJĄ Ò PRZIŃDNOCË KASZUB
Nôleżnicë Karna Klerików Kaszë-
bów Jutrznia, dzejającégò przë Wëższim
WEJROWÒ. 90 LAT BÒLESŁAWA BÒRKA
Nestor kaszëbsczich lëteratów Bòle-
słôw Bòrk w karnie nôblëższich 9 łżë-
kwiata swiãtowôł swój 90. gebùrstach.
Ùrodzył sã w 1923 r. w Zbichòwie.
W 1936 pòdjął przerwóną przez wòjnã
ùczbã w wejrowsczim gimnazjum.
DOŁĄCZ DO NAS I BĄDŹ NA BIEŻĄCO!
66
Burandt, téż z ti wsë. W grëpie dzôt-
ków z kl. I–III dobëła Dominika Zipliń-
skô ze Spòdleczny Szkòłë (SS) w Wąglë-
kòjcach, za nią bëła Wérónika Góra
z SS w Kòrnym, a tej Nataliô Braùer z SS
w Wiôldżim Pòdlesu. Kòmisjô do te wëa-
partniła Filipa Meiera z SS w Łubianie
ë Martã Pałasz z SS w Nowim Klińczu.
Za nôlepszą z karna szkòłowników
klas IV–VI òsta ùznónô Marta Wòlter
z SS w Kòrnym, na II placu sã nalazła
Sylwiô Łosyńskô z SS w Wąglëkòjcach,
na III – Dariô Bielawskô z SS w Nowim
Klińczu, a wëapartnioné òstałë: Béjata
Dëchòwnym Seminarium w Pelplënie,
i Karna Sztudérów Pòmòraniô przë
Òglowim Zarządze Kaszëbskò-Pòmòr-
sczégò Zrzeszeniô we Gduńskù pòtkelë
sã 13 łżëkwiata w Pelplinie. Semina-
rium pòswiãconé bëło programòwi
mëslë młodokaszëbsczi rësznotë i dze-
janióm terôczasny młodzëznë w ka-
szëbsczim regionalëzmie. Aùtorzë re-
feratów, chtërny są sztudérama WSD
i gduńsczich ùczbòwniów, przëbôczëlë
dokònania swòjich pòprzédców z Jut-
Òb czas wòjnë béł żołniérzã. Pò ji
skùńczenim zaczął sã nazôd ùczëc
i w 1952 r. zdôł maturã w Pedagògi-
cznym Liceùm we Gduńskù-Òliwie.
Pózni w Bëdgòszczë skùńcził Szkólné
Studium [Studium Nauczycielskie].
W 1975 r. dostôł diplóm wëższich sztu-
diów w Instituce Sztôłceniô Szkólnëch
w Warszawie [Instytut Kształcenia
Nauczycieli]. Béł czerownikã szkòłów
w Kòleczkòwie, Chwaszczënie i Bòjanie,
gdze téż ùcził. Bòlesłôw Bòrk je aùtorã
m.jin. taczich ksążków, jak: Nad Ślężą.
Zarys walk Kaszubów lesockich (1978),
Ścieżki, bezdroża i drogi (1984). Rëch-
towôł téż mònografiã Zbichòwa, Biesz-
kòjców, Nowégò Dwòru, Czelna, Kòle-
www.facebook.com/kaszubi
Jakùbòwskô z SS w Wiôldżim Pòdlesu
ë Agata Pałasz z SS w Nowim Klińczu.
Z gimnazjalëstów za nôlepszich
recytatorów jury ùznało Wérónikã
Òkòniewską z gimnazjum w Łubianie
(I plac), Wérónikã Fijał ze szkòłë w Wiôl-
dżim Klińczu (II plac), Wiktoriã Łosyńską
z gimn. w Wąglëkòjcach (III plac), Nataliã
Kùczkòwską ze szkòłë w Wiôldżim Kliń-
czu (wëapartnienié) ë Mónikã Brunkã
z gimn. w Skòrzewie (wëapartnienié).
Ògłosziwaniu wëników towarzëło
wrãcziwanié diplomów a nôdgrodów.
G.J. Schramke
rzni i Pòmòranii. Gôdelë ò wëzwaniach
i mòżlëwòscach, jaczé młodim Kaszë-
bóm niese przińdnota, i ò tim, jak wiôl-
dżé mòżlëwòtë mòże dac pòznanié pò-
mòrsczi kùlturë i głãbòczé rozkòscé-
rzanié ji ùróbkù.
j.b., tłóm. DM
Òdj. z archiwùm
Karna Klerików Kaszëbów Jutrznia
czkòwa, Bòjana, Kamiénia, Łãczëców,
Szëmôłda, a téż historiã ògniowi strażë
w ti wsë. Robił òkróm tegò nad ksążką
ò ks. Léónie Heyce pt. Piesnodzej lesoc-
czëch strón (1992). Znóny je jegò dokôz
nôdgrodzony w kònkùrsu m. Jana
Drzéżdżona Twierdzą był im każdy próg
(1998), a téż ùsôdzk na binã Kaszubski
rok obrzędowy.
j.b., tłóm. KS
Na òdjimkù: z leżnoscë 90. roczëznë jubilata
òdwiedzył Tomôsz Fópka, direktór Mùzeùm Ka-
szëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë ë Mùzyczi w Wej-
rowie i wiceprzédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô. Òdj. z archiwùm mùzeùm w Wejrowie
POMERANIA MAJ 2013

Mëza spòd wòza
TÓMK FÓPKA
Sedzã. Pò same òse. W gãsti mazënie, co nie chce mie
wëpùscëc na swiat. Ani w przódk, ani w tił. Mój wiérny
aùtół ni mòże rëszëc z môla. Leno mrëczi cos pòd maską…
Zymk. Przedzymk dokładno. Jesz sniég nie òdtajôł,
a zemi teskno do słuńca. Wanoga japòńsczim aùtołã
pò kaszëbsczich drogach. Rëklënowaté, mëzglaté – nie-
pòrządné, ale prowadzą do pòrządnëch lëdzy. Prowadzą
dodóm.
Te durowaté drodzëska pòmôgają w robienim bëlnëch
uczinków. Kò nie je to bëlno pòmòc kòmùs? Wëcygnąc
z plëtë, kału, rowù czë jiny przesprawë? W całoscë biał-
ce, co zatrzasna klucze bënë
òbczas tankòwaniô, abò ni
mòże wëjachac z parkingù…
Jaczi sã z nas ricerze robią,
dżentelmeni…
Sóm jem miôł czile taczich
tarapatów. A to mercedeso-
wim fùrgónã z lodama za Kar-
tuzama do rowù sã zesënął…
A to mój 126p sóm zjachôł
z górczi, chòcô jem zacygnął
rãczny… A to zôs w lasu za-
wisnął na jaczim kòrzeniu felicją… Abò kòrolką wjachôł na
kam pòd sniegã skrëti na parkingù przed pizzerią w Môłiim
Kackù… A kùreszce stanął aùriską wsurpniony przez
mëdlówkã kòl Dolmierza…
To wszëtkò wëzdrzi pòdobno. Jedzesz. Widzysz
przeszkòdã. Zarządzywôsz: jadã! Póczi robisz to dristno, tej
jesz graje. Leno czej kąsk przescygniesz, nôtëra pòkôzywô,
że to òna je mòcniészô. I do przódkù, i do tëłu – i jesz rôz,
i jesz… Sprzãgło sã pôli, rutë wëczapóné a të sóm zmòkłi,
i złi. I wësôdôsz. W lakerkach i ancugù òbchòdzysz plac tra-
gedie. I klniesz a Bòga przëzywôsz nadaremno.
– Za czim jem sã tam pchôł!
A colemało sã prawie dze mòckò spieszisz…
Terô są dwie drodżi. Abò spòkójno żdajesz i piszesz np.
piesnią, co ju dôwno mia bëc napisónô, abò… zwònisz.
Móbilką, żelë môsz chòc jednã kreskã. Przë tim mòżesz
Mëza, mazëna, mëdlówka – błoto na drodze; òs – oś; môl – miejsce; zymk – wiosna; przedzymk – przedwiośnie; rëklënë – wyboje; mëzglaté
– rozmiękłe; durowaté – dziurawe; plëta – kałuża; kôł – błoto; przesprawa – przygoda; w całoscë – szczególnie; bënë – wewnątrz; òbczas
SŁOWÔRZK
– podczas; zôs – znów; wsurpniony – wessany; dristno – śmiało; kąsk – ciut; przescygac – hamować; rutë – szyby; wëczapóné – wybrudzone;
zmòkłi – spocony; ancuch – garnitur; colemało – zazwyczaj; prawie – właśnie, żdac – czekać; kòrus – tu: mikrus; drãgò – z trudem; równak – jeśli
już; përdëgónë – miejsce niezamieszkane; paczétnica – bagażnik; nót – trzeba; fest – mocno; wëblãkòwanié – tu: zapłata; draga – kotwica;
jiscënk – zmartwienie; skòpicą – mnóstwo.
POMERANIA MÔJ 2013
SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ
wëzerac za jinym klamòtã, co je tëli wikszi, cobë ce wëcyg-
nąc. Temù wôrt je miec môłé aùtkò… (Niechtërne białczi
złostlëwie gôdają, że chłop kùpiwô wiôlgą maszinã, czej mù
czegò nie sygô, je kòrusowati a chce so kąsk tim dodac…).
Czekôsz na aùtół, a tak pò prôwdze na człowieka, co sã
zlitëje i cë pòmòże. Dzél lëdzy nie lëdô prosëc, tak tej to jima
drãgò przëchôdô…
Żelë ju sã chto łaskawie zatrzëmie, to nie znaczi, że
òn pòmòże. Mòże mù sã téż co zepsëc abò na cygaretã so
przerwã zrobi, abò na co jinégò… Równak żlë stanie ju
w twòji sprawie, tej mòże abò cã pòpchnąc abò pòcygnąc.
Pòpichô colemało rãkama
razã z jinyma, co sã do te
włączą – chiba że jes zajachôł
na taczé përdëgónë, że żëwi
Nasze drodżi są dëszë na sto pôcérzów wkrąg
nie nańdzesz… Żlë jidze
drodżé a drãdżé je ò cygnienié, mùszi bëc linka.
Nôlepi, że leżi òna w twòji pa-
pò nich jeżdżenié. czétnicë. Jak nié, tej je mùsz sã
mòdlëc, że ten drëdżi jã mô…
Jedzemë dali. Chtos cyg-
nie, të pòmôgôsz. Nie hamù-
jesz! Prosto kòła trzimiesz. Pòmôgôsz.
Wëëëëëëjachelë! Twòja maszinka ùnuzlónô a reszta fe-
lów sã òdezwie na szaséju.
Terô trzeba pòdzãkòwac. Czasã sygnie wëcygnąc walutã
tipù „bógzapłac” – czej cã wëpchną, w całoscë. Czej ju treker
je w robòce, tej je nót dac chòc na piwò. Jem nawetkã rôz
midzë Nôwczã a Strzebielënã pòdzãkòwôł zbiérkã eroticz-
nëch wiérztów… Në, ale tej jem béł fest zatoniony…
Jak wzywôsz specjalistã, tej szëkùj sã na wëblãkòwanié
pôrã „papiorów”. Chiba że rëchli wëkùpisz ùbezpieczenié
„assistance” – to ce zwiezą do warsztatu, a tam ju z ce skórkã
zedrzą…
Jo. Nasze drodżi są drodżé a drãdżé je pò nich jeżdżenié.
Taczi òkrãt sobie jedze pò mòrzu, nôwëżi dze jaką dragą
założi. A më, lądowi Kaszëbi, bez te sztërë kòła jiscënków
mómë skòpicą. Në nick, jadã dali…
67
Z BÙTNA
Roczi 3
RÓMK DRZÉŻDŻÓNK
Jô sã czasã czëjã taczi jaczis niedoinfòrmòwóny.
Nibë nen internet móm, ale rzeczëta sami, nie je w nim
wszëtczégò za wiele? Jakùż jô móm z ti hùrmë wiad-
łów wszelejaczich wëbrac ne nôwôrtniészé, nôbëlniészé
a nôprôwdzëwszé? Czësto jak w krómie. Niechtërny jesz
pamiãtają ne dôwné, dobré czasë, czedë to, co nama dôwelë,
to më bez gnieceniô brelë. Człowiek nie wëbiérôł a nie
przebiérôł, nie stãkôł a nie kwãkôł, le płacył a szedł dodóm
rôd, że cos dostôł. A dzysô? Wszëtczégò je za wiele! Jak to
nierôz pòwiôdô mòja mëma:
„za fùl du… lëdze mają”. Sto
tësący szokòlôdów, dwasta të-
sący ôrtów wòrztë, trzë më-
liónë rozmajitëch towôrów.
Jaż głowa òd ti wszelejakòscë
a farwnoscë bòli.
W tim internece je jistno.
Chcemë chòcbë rzec ò lato-
sym rokù. Ze starnë Pëlc-
kòwsczégò Zrzeszeniô jem sã
dowiedzôł, że mómë rok ks.
Paserba, a na starnie Pëlckòwsczi Jednotë piszą, że to je rok
Zrzeszińców. Jakùż to je – w jednym rokù dwa roczi? Je to
tak mòżno?
Ach, żebë nié brifka, jô bë żił w nym swòjim, zarosłim
charztã a krzama, Pëlckòwie, czësto nierozmiejącë, cëż
w tim swiece je lóz. Dobri drëch wiedno mie wszëtkò bëlno
wëklarëje, chòc biwô, że ma sã chwôcyma. Rôz më sã pra-
wie ò nëch dwùch rokach zagôdelë. Òn tak nó miã wëzdrzôł
a zadzëwòwóny spitôł:
– A të jaczi rok swiãtëjesz?
– Jô… – rozmëslôł jem sztócëk, ale nick mądrégò jô nie
béł w sztãdze nó to òdpòwiedzec.
– Widzysz, të jes richtich Pëlckòwiôk. Sedzysz w swòjim
dodomkù, nick nie wiész a nick ce nie interesëje.
– Jakùż jô nick nie wiém? Wiém, że latos są dwa roczi. To
doch je przék nôtërze a lëdzczémù rozëmòwi!
– Chòc tëli të wiész! Ale spitôj sã zwëkłégò Pëlckòwiôka,
chtëż to béł Paserb abò Trepczik, abò Labùda, abò Bieszka,
abò Rómpsczi, abò…
A MOŻE PRENUMERATA?
68
– Abò-abò. Të mie tu litaniji nie pòwiôdôj, le mie w łepie
òdkrãcë. Je to mòżno dwa roczi w jednym rokù fejrowac? Kò
w swiece sã z naju wëszczérzają, że Pëlckòwiôcë taczi nibë
mądri, taczi nibë zjednóny, taczi nibë z Bògã trzimiący, taczi
nibë jednomëszlący, a nijak dogadac sã ze sobą ni mògą. Co jô
gôdajã w swiece, kò ti niezrzeszóny Pëlckòwiôcë są czësto baf.
– Na pitanié jô cë òdrzekã pitanim. Mòże trzë roczi w jed-
nym rokù fejrowac? – brifka zasmiôł sã pòd knérą.
– Jesz co! Mòże sztërë abò piãc? – òdrzekł jem przekãsno.
– Wadzy cë co ks. Paserb,
a mòże wadzą cë Zrzeszińco-
Tec më wszëtcë wie?– Mie bë mielë wadzëc?
jidzemë w tim Cëż të, mackù, pòwiôdôsz?
– Jak cë ani Paserb nie wa-
samim czerënkù, dzy, ani Zrzeszińcowie, tej
le jiną stroną czemùż cë wadzy, że Pëlc-
kòwsczé Zrzeszenié tczi Pa-
ti sami drodżi. serba, a Pëlckòwskô Jednota
– Zrzeszińców?
– Mie to nijak nie wadzy
– riknął jem – leno to, że kòżden cygnie w swòjã stronã! Nie
rozmiejesz të?
– Drëchù, to të nie rozmiejesz. Tec më wszëtcë jidzemë
w tim samim czerënkù, le jiną stroną ti sami drodżi. Nie
czuł të ò pluralizmie? W wieloscë je mòc. Në chòba, że të jes
z nëch dolemónowatëch, co wòłają „kòmùno wrócë!”
– Wszëtkò wszëtczim, ale òbrażac jô sã nie dóm! Weg mie
z chëczë – krziknął jem znerwòwóny.
– Jenkù jo, przestani krzikac. Jô cë doch próbùjã wëklaro-
wac mój pòzdrzatk na ne roczi.
– Wëbaczë, ale òd kòmùnystów jô sã nie dóm wëzëwac!
– To të wëbaczë – drëch wëcygnął dó miã rãkã.
– Wëbaczë mie téż – më sã mòckò scësnãlë rãce, a w tim
wzôjnym wëbôczanim serdeczno sã ùscëskelë. Co drëch to
drëch, chòcbë jinaczi mëszlący.
Tej më so na zgòdã, w no naju môłé swiãto, włączëlë
platkã De Damrockers a zatuńcowelë wkół stołu pògò. Kò
w nym dëbeltnym rokù nicht nama ni mòże zabronic najégò
ùlubionégò roka – punk rocka!
s. 2
POMERANIA MAJ 2013
 EDUKACYJNY DODÔWK DO „PÒMERANII”, NR 4 (66), MÔJ 2013

Janusz Mamelsczi WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT

Zéńdzenié trzecé:
z Hieronimã Derdowsczim
– Szczepankù! Wiész të co?
– Në co?
– Cenôwa cos wspòminôł, że sã zetkł z Derdowsczim.
– Jo, tej co?
– Nie chcôłbë të sã do niegò rôz wëbrac?
– Jo, jô ò tim mëszlã òd dôwna, le to nie je tak letkò.
– Nié? A czemùż to?
– Derda to je taczi niespòkójny dëch, że nigdë ni mòże
bëc gwës, dze òn prawie je. Ten Kaszëba, co sã béł
ùrodzył we Wielu, béł wnet wszãdze, nié blós w Pòlsce,
ale w całi Eùropie. A na òstatkù trzëdzescetrzëlatny
Derda wëjachôł do Americzi i tam òstôł.
– Kò tej chcemë sã wëbrac do Americzi!

Pòkądka Derda jesz béł w redakcji swòjégò „Wiarusa”,

Szczepón i Mónika żdelë na niegò doma. Gòscama zajima
sã jegò białka, Joanna. Tej-sej do jizbë wbiegiwałë téż
dwa dzéwczątka, òsemlatnô Lénka i piãclatnô Marëszka.
Na scanie wisałë òdjimczi dwùch môłëch dzecątków.
Joanna widza, że gòsce przëzérają sã tim òdjimkóm:
– To je Tadk, òn ùmarł, jak miôł sztërë miesące. A to
Félka. Dożëła leno roczkù – smùtno wëjasnia wastna
Joanna.
Kòl òdjimków dzecy wisałë pòrtretë Derdowsczégò:
przedstôwiałë òne widzałégò, cenczégò chłopa,
z bòkadnym wąsã i cemnyma, kruz włosama. Zdrzôł drist
swòjima mądrima òczama. W tëch òczach żôlëłë sã skrë
bijącé òd wiôldżégò ògnia, jaczi òd młodëch lat rozpôlôł
serce Jarosza.
– Terô mój chłop wëzdrzi përznã jinaczi. Tu, w Americe
jidze nama baro dobrze. Nigdze tak dobrze Jaroszowi nie
szło. To téż je pò nim widzec.
– A mój tatk béł jidzony retac papieża! – zawòła Lénka
do Szczepana i Móniczi.
– Jo, jô to wiém, òn tej miôł dopiérze piãtnôsce lat i béł
zaszłi jaż do Italsczi. Leno tam, w Padwie, zamklë gò
w sôdzë.
– A jegò tatk mëslôł, że òn ju nie żëje i wësłôł dëtczi na
jegò pògrzéb – doda Lénka.
– A jak sã kùńcza pùstô noc, tej òn prawie przëszedł
nazôd dodóm – rzekła młodszô Marëszka.
– A skądka wa to wszëtkò wiéta? – spëtôł Szczepón.
– Tatk nama to wszëtkò pòwiôdôł. Nasz tatk to je richtich
kùńda! – òdrzekła Lénka.
– Mój chłop nigdë ni mógł ùsedzec w jednym placu,
a wiedno mô fifë w głowie. Chòcô dwa lata temù òn
dostôł wëlewù i terô cãżkò jemù sã chòdzy, kò szpòrtë
jesz sã gò trzimają. Co sã szadé ùrodzy, to i szadé zdżinie.
Za sztót do jizbë wlôzł Derdowsczi przë krëkwi i ùtikającë
na jednã nogã.
– Witôjtaż Kaszëbi! Jak jô sã ceszã, że widzã naszińców
tu w Americe, za wiôlgą wòdą! Le nie wzérôjta tak na

Wëdanié ùdëtkòwioné przez

Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII” I
 WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT
mój brzëch! Pò latach biédë i tłuczebnégò żëcô nic mie terô
nie felëje. Czasã żót ju ni mòże, ale òczë jesz chcą. Móm co
jesc, móm swòje dodóm, móm familiã i robòtã, jaką lubiã.
Temù człowiek sã nierôz za wiele pòzwòli. Brzëch téż chce
swòje dostac i do mie mrëczi: a cóż mie pòmòże dóm, czej
wëżëwieniô ni móm?
– Jô sã wiedno nad tim zastanôwiôł, czemù taczi bëlny
Kaszëba òstawił tatczëznã i wëjachôł tak dalek?
– Në widzysz. Kaszëbą jô jem, béł i bãdã. Leno taczi ju
we mie je dëch, że wiedno mie dzes cygnie. Tak bëło
òd môłégò. Jak jô miôł dzewiãc lat, wzął mie do se, do
Lubawë, mój wùja. Pózni jem chòdzył jaż do sztërzech
gimnazjów, żebë na òstatkù jaczés skùńczëc. Robòtë jô
móm téż ju spróbòwóné wnet wszëtczé. Wiele razy béł
jem szkólnym. Robił jem téż we wiele gazétach, ksążnicach
i wëdôwiznach. We Francësczi béł jem kùczrã, mechanikã,
szkólnym i dolmaczã. Za robòtą jô béł jachóny do Pòznania,
Tornia, Petersbùrga, Krakòwa, Ceszëna, Lwòwa, Bëtomia...
Rzemiosło to nôlepszô palëca na wãdrówkã. Tu w Americe,
zanim jô zamieszkôł we Winonie, béł jem w Chicago,
Detroit, Bufallo i Nowim Jorkù.
– Në jo. A co na to waju starszi? – spita Mónika.
– Starszi chcelë, żebë jô béł ksãdzã. A jak jô jima rzekł, że
nie bãdã, tej òni mie na to, że móm so radzëc sóm. Tak jô
téż próbòwôł. Ale to mie za dobrze nie szło. Na Kaszëbach,
co są pòd prësczim zabòrã, jem mëslôł, że nie strzimiã
niemiecczi biédë. Tak jem wëjachôł do Rusczi. Tam téż nie
bëło dlô mie placu. Tak jô sã copnął do Pòlsczi, do Galicji,
dze Pòlskô mia nôwiãcy wòlnotë. Kò i tam mòja biéda bëła
nié do wëtrzimaniô. Nawetka starszi pò smiercë zapiselë
mie nômni ze wszëtczich dzecy. Në jo, jak chto gòni za
szczescym, ni mô czasu do jedzeniô. Jaż nie bëło radë i jem
ùcekł do Americzi.
– A mie nie daje pòkù taczé pitanié, czemù wë ni mòglë
ùsedzec na jednym placu? – spitôł Szczepón.
– Widzyta wa. Jô wiedno béł swòjégò łba i wiedno gôdôł to,
co mëszlã, a jãzór jem miôł wiedno òstri, bò nie przebiéróm
w słowach. Jesz w gimnazjum jô pisôł wësmiéwczi na
niemiecczich szkólnëch. Chto mô Niemca strach, niech
gò szlach! Dlôte, chòcô jô béł jednym z pierszich ùczniów,
wnet ze szkòłë mie wërzucëlë. Kò cëż, chto w błoto bije,
temù kôł w òczë priszcze. W robòce téż żóden méster
nie lubi, jak robòtnik je za mądri a pëskati. Nawetka, jak
wszëtkò bierze na smiéch, a jô tak wiedno robił. Czejbë
kòżdi miôł na łesënie, co mô na sëmieniu, tobë so mùcã na
òczë wdësził. Lëdze nie lubią, jak sã jima prôwdã rzecze. Ale
jô sã za tim nie czerowôł. Jaż tu w Americe, jak jô so kùpił
swòjã gazétã, tej jô miôł wiãcy wòlnotë. Tu jô so sedzã jak
zajk w kapùsce. Në, tak to je.
– A dze wë pòznelë wastnã Joannã? Tu, we Winonie?
– Nié, nié. Mòjã Aszkã jô pòznôł jesz w Pòlsce, w Gòlëbiu.
Tam jô sã w ni zakòchôł, kò ji òjc mie nie chcôł widzec, bò jô
béł za biédny. Aszka do mie przëjacha do Americzi, dopiérze
II NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII”
jak ji òjc béł ùmarłi, i tu më sã òżenilë. A wiéta wa co, że to
wszëtkò mie przepòwiedza jedna wróżnica. Òna mie rzekła,
że bãdã miôł swòjã chëcz i kòchóną białkã. A do te jesz mie
pòwiedza, że czedës nazôd nastónie Pòlskô. A jak Pòlskô,
tej téż Kaszëbskô. Bò ni ma Kaszëb bez Pòlonii, a bez Kaszëb
Pòlsczi.
– A nie mëslice wë, że na Kaszëbach wë bë mòglë wiãcy
pisac pò kaszëbskù i twòrzëc taczé bëlné dokazë, jak waju
pòemat Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò séce jachôł?
– Jô bë rôd wiãcy pisôł pò kaszëbskù. Kò cëż, jak Kaszëbi
mało pò kaszëbskù czëtają, òni wòlą pòlsczé ksążczi,
a z czasã pewno czësto òprzestaną pò kaszëbskù czëtac.
A tej mój dokôz z pòczątkù wcale jim sã za baro nie widzôł.
A z czegòs żëc trzeba.
– Mùszã rzec, że waju kaszëbizna je baro piãknô, a téż, że
donëchczôs Kaszëbskô ni mia tak ùdałégò pisarza, jak wë
– rzekła Mónika.
– Baro cë dzãkùjã za te dobré słowa. Za wiele taczich jô
w żëcym ni móm czëté. Kaszëbizna to baro piãknô mòwa
i baro dobrze mie sã w ni pisze, colemało są to pòwiôstczi
do smiéchù, bò do te ta gôdka sã nadzwëczôj nadôwô. Jô
bë wiele za to dôł, żebë Kaszëbi chcelë pisac i czëtac pò
kaszëbskù. Leno mie sã zdaje, że do te nigdë nie przińdze.
I chòcô w mòjim pòemace jem próbòwôł pisac taczim
kaszëbsczim, żebë wszëtcë Kaszëbi gò rozmielë, mie
sã zdaje, że to je darmò. Szkòda. Temù piszã smiészné
„łgôrstwa”, bò taczé jesz lëdze chcą czëtac. Smiészny je
pòemat ò Czôrlińsczim a téż dokazë Kaszubë pòd Widnem
i Jasiek z Knieji.
– Në jo, leno nié wszëtkò je tam smiészné. Marsz „Tam dze
Wisła” doch nie je smiészny.
– Chtëż to wié... A jak wama sã zdaje? Kò je tam takô mëslô,
że Kaszëbë mùszą wiedno trzëmac z Pòlską. Mògła bë to
bëc wskôza dlô wszëtczich Kaszëbów?
– A nie je wami pùsto za Kaszëbama?
– Ale jo! A jesz jak! Ale wiész të co? Jak jô béł w Pariżu, tej
jô z jednym aeronaùtą wzlecôł w lëft balonã i mógł wzerac
na swiat z górë. A czim wëżi më bëlë, tim wiãcy swiata
më widzelë. A terô jô so mëszlã, że tu stądka, z daleka,
z Americzi, jô téż widzã wiãcy swiata, nié same blós Kaszëbë.
Kò terô Kaszëbë mie sã widzą jesz wiele, wiele barżi. Jo.
– Przed wami pò kaszëbskù pisôł Cenôwa. Kò pò waju ju ni
ma nikògò, chto bë pisôł pò kaszëbskù.
– Kò cëż. Terô jô mògã barżi docenic to, co Cenôwa robił
dlô kaszëbiznë. Dlôte jô téż napisôł wiérztã z leżnoscë jegò
smiercë. A pò mie? Kò wa sami rzekła, że nicht ju nie pisze.
Pò tëch słowach Mónice i Szczepanowi sã zrobiło smùtno.
– Wejle, wejle! Òpasôjle, co të tu môsz! – z nagła zawòłôł
Derda i wskôzôł pôlcã na Szczepana kòszlã.
Szczepón zarô skłónił głowa i wëlãkłi wzérôł, cëż bë to
mògło bëc. A tej Derda pôlcama schwëcył gò za kózer
i wëtrząsł, smiejącë sã:
– Nie jiscë sã tak, knôpkù. Mòże to sã jesz wszëtkò òdmieni!
 ÙCZNIOWIE GIMNAZJUM I SZKÒŁË WËŻIGIMNAZJALNY

Janusz Mamelsczi

Chto le kaszëbsczi jãzëk znaje,

ten z nim òbjachac mòże wszëtczé kraje
Céle ùczbë Abò czej pôli słuńce,
to ni ma widzec kùńca.
Ùczéń: A tam, drëchù, rôj.
• czëtô i rozmieje kaszëbsczé tekstë, Cëż to je za krôj.
• òdpòwiôdô na pëtania na spòdlim tekstu i swòjégò żëcô, Tam nie darwôsz wlec
• zabiérô głos w diskùsji, wëpòwiôdô swòje zdanié, fùtra, mùcë, swiéc.
• òpòwiôdô ò swòjich wanogach, Òd wieków nicht nie pamiãtô, co to noc,
• przeprowôdzô rozmòwã, lato tam bawi przez całi rok.
• znaje i rozmieje kaszëbsczé rzeczónczi, Nicht na pòlu nie òrze, nie seje,
• znaje dzeje Kaszëbsczi w XIX, XX i XXI wiekù, znaczenié a jaczé tam są plónë,
emigracji, ji przëczënë i skùtczi dlô lëdzy i dlô kraju, wszëtkò żôłté i zeloné.
• znaje biografie znónëch Kaszëbów i znaczenié wano- Të nie ùwierzisz,
gów w jich żëcym, rôz w jednym miesce widzôł gùrka,
• znaje lëteracczé i przirodniczé przikładë wanożeniô, wiôldżégò czej góra...”
jich znaczenié i przëczënë. „... A to je rzecz òsoblëwô
– rzekł w kùńcu drëch cërplëwi
Metodë robòtë – je wiele cëdów na swiece.
Na nen przikłôd w najim pòwiece
• robòta z tekstã i internetã je cud jeden.
• kôrbiónka Pòkôżã gò tobie.
• cwiczënczi To cud wiôldżi, mój Bòże,
nié kòżden widzec gò mòże.
Didakticzné pòmòce Zdrzë na nen mòst,
• wiérzta „Łżéla” (ùczbòwnik do gimnazjum: D. Pioch, co nama stoji na drodze.
Òjczëstô mòwa, s. 126), internet, ksążczi z żëcopisama Żóden łżéla nie przeńdze pò nim
kaszëbsczich pisarzów, kartczi z pòlétama ò sëchi nodze.
Zanim duńdze do pół,
Cyg ùczbë lecy zarô łepã w dół.
Ale ten, co prôwdã gôdô,
1. Przeczetôj wiérztã. ni mùszi sã strachac,
mòże pò nim
Łżéla chòc w sztërë kònie jachac”.
Dôwno, dôwno temù jeden pón bògati „A głãbòk je ta rzéka?”
wrócył ze zagrańcë „Piãc razy zakrëje człowieka.
i chùtkò nëkôł do swòjégò drëcha. Widzysz, na swiece wiele dzëwów je,
Drëch wiôlgą miôł ùcechã. ale i ù nas nie je jaż tak zle.
Rzekł: „Gadôj flot, co të tam widzôł, Jô lubiã zdrzec, co dobrégò
jaczé miasta, jaczé wiosczi na mòjim pòdwórkù...
i jaczé të wëcygnął wniosczi?” Ale pòwiadôj dali ò swòjim gùrkù...
„Ala! Bratkù, jaż jem rôd Jaczi òn béł? Czej góra?”
wszëtkò to przëbaczëc jesz rôz. „Në, góra nié góra... jak to sã rzecze...
A tu kòl nas, jaż sã robi lëchò, Wiôldżi béł, në wiész ... czej chëczë”.
plucha, zëmno, plësk. „Në, në, gùrk czej chëczë abò czej górë,
Cãżkò sã òddichô. to je wierã cud naturë,

Wëdanié ùdëtkòwioné przez

Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII” III
 ÙCZNIOWIE GIMNAZJUM I SZKÒŁË WËŻIGIMNAZJALNY

ale przëznôsz to, d) Cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta.

że taczi mòst, chtërnémù mierzą łżélë, e) Wszãdze dobrze, doma nôlepi.
téż nié bële co...
W zeszłą niedzelã pò kòscele 4. Czë zgôdzôsz sã z pòlsczim pòwiedzenim, że wanodżi
złómôł sã z trzôskã do pòłowë, sztôłcą? Rzeczë, dze môsz bëté i jaczé z tego bëłë zwësczi.
czej szlë pò nim W swòji wëpòwiescë mòżesz wëzwëskac pòdóną niżi sło-
krôwc i trzej gazétowi. wiznã:
Wszëtcë jesz ò tim gôdają.
Wierã twój gùrk czej chëczë, szerszi pòzdrzatk, jak jiny żëją, ùdbë jinëch, wôżné place hi-
ù nas taczégò nie znają...” storiczné, biblijné, kùlturowé, pòdzëwiac rodã, mòże doce-
„Të òd razu chëczë, nic to, co sã mô, cekawòsc swiata, robòta, zôróbk, kariera,
zarô òchë i achë, nôùka, òdpòczink.
nié wszãdze są czej ù nas taczé gmachë.
Cëż ù nich są za chëczë... 5. Jarosz Derdowsczi w swòjim dokazu Kaszubë pòd Wid-
Dwaji lëdze ledwò wlézą, nem napisôł: „Chto le kaszëbsczi jãzëk znaje, ten z nim
a bënë ani spac... òbjachac mòże wszëtczé kraje”. W historii Kaszëbsczi wiele
Dze tam, ani sadnąc, ani stac...” bëlnëch Kaszëbów wanożëło pò Pòlsce i swiece.
„Jednak to cud, drodżi drëszkù,
eżlë w gùrkù dwùch lëdzy mieszkô. Z pòmòcą szkólnégò, lëteraturë i internetu dofùluj zestôwk,
Tej-sej ù nas sã zdarzi taczi mòst, wëzwëskôj pòdóną słowiznã:
dze łżélcowie lecą w wòdã wprost.
Ale taczi gùrk, czej twój Amerika, Pariż, Padwa, Petersbùrg, Fribùrg, Grifiô, Wro-
mòże zdarzëc sã...” cław, Berlin, Mòskwa, Mònachium, Rumùńskô, Francëskô,
„Drëchù, mòże nalézemë jakąs płëcëznã?” Toruń, Kreta, Afrika, Belgijskô, Italskô;
napisôł Iwan Kriłow, pòwiôstkã skaszëbił Leszk Szulc
za robòtą, przez I swiatową wòjnã, przez II swiatową wòjnã,
dlô nôùczi, dlô sztudérowaniô, z cekawòtë.

Chto? Dze béł? Z jaczi przëczënë, dlôcze?

Jarosz Derdowsczi
Aleksander Majkòwsczi
Florión Cenôwa
Jón Karnowsczi
Léón Heyke
Aleksander Labùda
Jón Trepczik
Jón Drzéżdżón

6. Żebë wanożëc pò swiece, na gwës nôleżi miec wiele

òdwôdżi.

Jak cë sã zdaje, czë Derdowsczi mô prôwdã i czë sygnie znac

2. Pòwiédz, jakô je przédnô mësla ti wiérztë?
3. Jakô rzeczónka nôlepi pasëje do deji tekstu? Ùdokaznij
swòje zdanié.
a) Cëż mie pòmòże dóm, czej wëżëwieniô ni móm.
b) Wszãdze dobrze, dze nas ni ma.
c) Jak i tu, tak i tam.
kaszëbsczi jãzëk, żebë òbjachac wszëtczé kraje? Jaczé jiné
jãzëczi sã przëdadzą òb czas taczi wanodżi? Czë të znajesz
jaczis jãzëk tak dobrze, żebë samémù dac so radã w swiece?
7. Wiele razy tak Kaszëbi, jak i Pòlôszë wëjéżdżelë z òjczëznë
i ju do ni nazôd nie przëjéżdżelë. Tak bëło w XIX wiekù,
tak bëło w czasach kòmùnisticznëch. Tak téż je dzysô.
Takô emigracjô mô colemało pòspòdlé ekònomiczné abò
pòliticzné.

IV NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII”

 ÙCZNIOWIE GIMNAZJUM I SZKÒŁË WËŻIGIMNAZJALNY

Pòłączë pasowné słowa: 11. W naszich dzejach biwało téż tak, że tësące lëdzy bëło
wëwiozłëch przék swòji wòlë. Wiele z nich nigdë ju nie
przëjachało nazôd.
Czedë? Za czim i dokądka?
Sparłãczë pasowné pôrë:
za robòtą do Anielsczi,
emigracjô Kaszëbów w XIX wiekù
Irlandzczi, Niemiecczi
Ruscë wëwòzywelë na Syberiã za
emigracjô Kaszëbów za wòlnotą i lepszim żëcym XIX wiek
biôtkã ò wòlnotã Pòlsczi
pò II swiatowi wòjnie do Niemiecczi

emigracjô Kaszëbòw za robòtą i wòlnotą pòlsczi i rusczi kòmùniscë

w òstatnëch latach do Americzi i Kanadë II swiatowô wòjna wëwòzywelë na Siberiã za biôtkã
z nima abò prosto za nic
8. Czë takô emigracjô, ò jaczi je gôdka w cwiczënkù 7, wedle
cebie je dobrô czë lëchô dlô Kaszëb? Czë nie bëłobë lepi, żebë ti,
kòmùnisticzné czasë Niemcë wëwòzywelë do lagrów
co wëjéżdżają, òstelë na Kaszëbach? Co mòże zrobic, żebë tã
emigracjã zatrzëmac? Pòdiskùtujta na ten temat. pò II swiatowi wòjnie abò na robòtë do Niemców

9. W czasach kòmùnisticznëch prawie nicht ni mógł z Pòlsczi

wëjachac. Dzys w Eùropejsczi Ùnii colemało ni ma grańców
i mòże wcale nie zaùważëc, że sã przejéżdżô z kraju do kraju.
Czë wiész, co to je traktat z Schengen i jaczé kraje do niegò
słëchają? Wëpiszë pòzwë tëch krajów.
10. Dzysdnia Kaszëbi nie wëjéżdżają blós za robòtą.
Za czim sã jezdzy w wëpisóné niżi place? Dofùluj zestôwk
pòdónyma słowama: òdpòczëwac, pielgrzëmòwac, òbzerac,
zwiedzëwac, spãdzëc czas nad cepłim mòrzã. Wpiszë téż
włôsné bédënczi.
12. Mòże znajesz kògòs, chto béł dzes wëwiozłi abò wëjachó-
ny zagrańcã? Przeprowadzë z nim rozmòwã, przeczëtôj pózni
w klase abò dôj do szkòłowi gazétczi.
13. Wëpiszë przikładë kaszëbsczich lëteracczich pòstaców, ja-
czé wiele wanożiłë. Napiszë dokądka i za czim òne wãdrowałë.
14. Roda znaje wiele przikładów wanożeniô. Wanożą nié blós
lëdze.
Napiszë, jaczé zwierzãta nôwicy wanożą i czemù tak je.

Dokądka Za czim

Rzim, Italskô

Swiãtô Zemia

Chòrwackô, Greckô, Szpańskô

Meksyk

Egipt

Turcjô

Fatima

Lourdes

Bùłgarskô

Pariż, Francëskô

Londin, Anielskô

Wëdanié ùdëtkòwioné przez

Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII” V
 ÙCZNIOWIE STARSZICH KLASÓW SPÒDLECZNY SZKÒŁË

Tomôsz Fópka

Nënka Roda i ji kwiôtczi

Céle ùczbë - Pòfarwij przëszëkòwóné mòdła kwiatów zgódno ze wskô-
zama z òpisënków.
• szukanié infòrmacjów w teksce
• cwiczenié kaszëbsczi gôdczi, òdpòwiôdanié na pëtania
na spòdlim tekstu
• szukanié wiadomòsców w przistãpnëch zdrojach wiédzë
• słownikòwé cwiczënczi, pòznôwanié równoznaczënów
słów
• bògacenié i rozwijanié słowiznë zrzeszony z pòzwama
kwiatów

Metodë robòtë

• robòta z tekstã, słowarzama, kôrbiónka, słowné cwi-

czënczi

Didakticzné pòmòce

• tekst wiérztë dlô kòżdégò ùcznia, słowarze, malënczi

z cwiczënkù 2, przistãp do internetu, atlasë kwiatów
- Wklej mòdła kwiatów do zesziwka.
Cyg ùczbë
3. Rzeczë ò farwach kòżdégò z kwiôtków. Chtëren bierze w ka-
1. Wëpiszë z wiérztë T. Fópczi „Zamalënił sã mak” pòzwë szëbsczim jãzëkù pòzwã od swòji farwë?
kwiatów. Ùstawi je wedle alfabétnégò pòrządkù.
4. Przë ùżëcym słowarzów nalézë i zapiszë jak nôwicy syno-
2. Zapòznôj sã z pòdónyma niżi pòlsczima pòzwama tëch nimów do pòdónëch kaszëbsczich pòzwów kwiôtków (zdrzë
kwiatów, nalézë w internece abò w atlasach jich òpisënk w pòlskò-kaszëbsczim abò kaszëbskò-pòlsczim słowarzu).
i wëzdrzatk.
- Wpiszë pòd céchùnkama kwiatów jich pòzwë z synonimama.
łącznik – kaczeniec, knieć błotna
maceszka – bratek polny 5. Czëtôj ò tim, co kôrbią do nas (wedle lëdowëch wierzeniów)
majewô róża – konwalia majowa roscënë:
marzëbiónka – stokrotka
mòdrôk – chaber majewô róża – òbëczajnota
mòdrô krëpka – niezapominajka błotna mòdré krëpczi – wiecznô pamiãc
mòjsz – firletka poszarpana tëlpón – bòkadosc
tëlpón – piwonia róża (czerwònô) – miłota
dzéwanna – dziewanna lilewnik – sómnota
słonecznik – słonecznik
groszk – groszek - Dobierzë kwiôtczi do krutë na Mëmino swiãto. Przëszëkôj do
bratk (jaskùlczé òczkò) – bratek te żëczbë – cos na ôrt: „Kòchónô Mëmùszkò, dajã Cë tã czer-
tulpa – tulipan wioną różã, żebës bëła gwësnô mòji wiôldżi miłotë do Ce”.
niezabôtka – niezapominajka
kaktus – kaktus 6. Wiele z kwiatów mòże ùżëc do lékarzeniô. Nalézë ò tim w przë-
stãpnëch zdrojach wiédzë i spòrządzë môłi fòlder zelarsczi.

VI NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII”


Tomôsz Fópka
Zamalënił sã mak
Zamalënił nóm sã mak
Jakbë zasromił sã kwiat
Czemù Grzenia sëpie nim jaż tak…?
Tec to jakbë drobic mak!
Kò nóm nie chce sã jic spac
Do zabawë corôz wiãcy dnia!
Mòdrôk, łącznik i maceszczi
Marzëbiónka i lilewnik
Mòdré krëpczi i dzéwanna
Zôs majewé roscą róże…
Zamalënił…
Wëdanié ùdëtkòwioné przez
Minystra Administracji i Cyfrizacji
MÙZYCZNÉ SZTÔŁCENIÉ
Mòjsz i besu lop nad lopë
A ze słoneczników krutã
Bratczi, tëlpón, niezabôtkã
Biôłą różã, tulpã, kaktus…
Zamalënił…
Taczich kwiôtków w Mëmë swiãto
Pònazbiéróm, pòprzënôszóm
Ten dzéń Mëma zapamiãtô
W jizbie mdze bez miesądz pôchnąc…
Zamalënił…
NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII” VII
 GRAMATIKA
Hana Makùrôt
Słowòbùdowizna jistników. Jistniczi òdjistnikòwé
Dzél 1. białogłowsczé pòzwë, deminutiwné pòzwë,
aùgmentatiwné pòzwë
Jistniczi w kaszëbsczim jãzëkù colemało są ùrôbióné òd czasni-
ków, znankòwników, jistników i przëmionowëch rzeczeniów.
Z nôwikszą rozmajitoscą słowòbùdowiznowëch tipów jistni-
ków mómë do ùczinkù w przëtrôfkù jistników deriwòwónëch
òd jinëch jistników.
Midzë deriwatama òdjistnikòwima mòże wëapartnic:
1) Białogłowsczé pòzwë – twòrzoné òd personowëch abò
òznôczającëch jiné żëwé jistotë jistników chłopsczégò
ôrtu za pòmòcą nôslédnëch fòrmantów:
-a – kùnôszk pòkazywający sã w mionach białogłow-
sczich ùrôbiónëch òd mionów chłopsczich, np. Mie-
czësława, Gùstawa;
-ô – kùnôszk pòkazywający sã w przëtrôfkù ùrôbianiô
białogłowsczi pòzwë òd jistników chłopsczégò ôrtu
òtmieniwającëch sã wedlë znankòwnikòwégò paradig-
matu òtmianë, np. krewnô, chrzestnô, szkólnô;
-ka – w kaszëbiznie je to baro produktiwny sufiks, do-
dôwóny tak do domôcëch kaszëbsczich słowów, np.: fa-
frotka, sąsôdka, stolëmka, do pòkazywającëch sã w lëte-
racczi kaszëbiznie neòlogiznów, np.: przédniczka (słowò
deriwòwóné òd fòrmë przédnik z alternacją k : cz), jak
téż do pòżëczków z pòlsczégò jãzëka, np.: òrganizatorka,
redaktorka, dieteticzka abò do internacjonalëznów, ja-
czé przëcygnãłë do kaszëbiznë z pòlsczégò jãzëka, np.:
aùtorka, administratorka, kòòrdinatorka (w pòlsczim
jãzëkù dodôwóny je do nich jistny sufiks, tak tej mòże
ùznac, że deriwatë te w całoscë stanowią pòżëczczi
z pòlaszëznë);
-ica / -ëca – twòrzi przede wszëtczim pòzwë samiców
zwierzãtów, np.: lësëca, wilczëca, kòzlëca, ale téż jiné
pòzwë białogłowsczé, np.: diôblëca, smòczëca;
-ini / -ëni – sufiks ten w kaszëbiznie brëkòwóny je rzôdkò,
pòjôwiô sã m.jin. w słowach: gòspòdëni, mistrzëni;
-iniô / -ëniô – sufiks brëkòwóny rzôdkò, np. w słowach:
bòdżiniô, zamówczëniô.
2) Deminutiwné (zdrobniałé) pòzwë – to pòzwë przed-
miotów abò òsobów miészich nigle te nazéwóné przez
spòdlowé słowa. Czasã deminutiwa brëkòwóné są téż
w ekspresywny fùnkcji dlô wërażeniô pòzytiwnégò
ùprocëmnieniô do gwësny rzeczë abò òsobë. Deminu-
tiwné pòzwë ùrôbióné są za pòmòcą fòrmantów:
-k – sufiks ten i jiné niżi wëmienioné twòrzą deminutiwa
chłopsczégò ôrtu, np.: kùterk, synk, wiaterk;
-ik / -ëk, np.: wôłtôrzëk, krziżëk, stólik, dómik, płomëk;
-iszk / -ëszk (-yszk), np.: òjcëszk, tatëszk, bracyszk, diôb-
liszk, kamiszk;
-ôszk, np.: wùjôszk, piécôszk, robôszk;
-oszk, np.: pùrtoszk, kwiatoszk, bùloszk;
Redakcjô: Danuta Pioch. Òbrôzczi: Joana Kòzlarskô. Stałô wespółrobòta: Róman Drzéżdżón, Hana Makùrôt, Janusz Mamelsczi.
VIII NAJÔ ÙCZBA, NUMER 4 (66), DODÔWK DO „PÒMERANII”
-uszk (-ùszk), np.: gòłąbùszk, dãbùszk, ògróduszk,
progùszk;
-ink, np.: tatink, bratink;
-ulink, np.: tatulink;
-ka – sufiks ten i pòsobné niżi wëmienioné służą do
ùrôbianiô zdrobnieniów białogłowsczégò ôrtu, np.:
gąbka, łasëczka, żoczka, gwiôzdka;
-eczka, np.: kłódeczka, żôbeczka, dzéwczeczka, Aneczka;
-uleczka (-ùleczka), np.: gąbùleczka, matuleczka;
-iczka, np.: sostrziczka;
-uszka (-ùszka), np.: beczuszka, bańtkùszka, nënuszka,
cotuszka;
-kò – deminutiwny sufiks dlô dzecnégò ôrtu, niżi téż jiné
sufiksë ùrôbiającé zdrobnienia w dzecnym ôrce, np.:
gniôzdkò, drzéwkò, grónkò, jezórkò;
-uszkò / -ëszkò, np. serdëszkò, błotuszkò, pùdełuszkò,
kòrëtuszkò;
-iszkò (-yszkò), np. słunyszkò;
-eszkò, np. słuneszkò;
-eczkò, np.: skrzidełeczkò, żôbiąteczkò, zgrzébiąteczkò;
-iszczkò / -ëszczkò, np.: dzecëszczkò, niebòracëszczkò,
kòcëszczkò, ksądzëszczkò, swiniszczkò, jizbiszczkò;
-uleczkò (-ùleczkò), np.: jabùleczkò;
-ulkò (-ùlkò), np.: serdulkò, dzeculkò;
-ątkò, np.: wilczątkò, miedwiedzątkò, zgrzébiątkò,
pizglątkò.
3) Aùgmentatiwné (zgrëbiałé) pòzwë – są to pòzwë rze-
czów abò òsobów ò wiôlgòscë wikszi nigle ta tikającô
sã spòdlowégò słowa. Aùgmentatiwa mògą téż wëra-
żac negatiwné ùprocëmnienié do tegò, ò czim sã gôdô.
Aùgmentatiwa twòrzi sã, brëkùjącë nôslédné fòrmantë:
-iszcze, / -ëszcze, np.: dzecëszcze, kòcëszcze, môłpiszcze,
sëkniszcze, swiniszcze;
-iskò / -ëskò, np.: gãsëskò, psëskò, mëszëskò, dãbiskò,
babiskò,
-szcze, np.: celszcze, knapszcze, babszcze, łebszcze;
-skò, np.: krówskò, knapskò, kóńskò, łebskò;
-ôl, np.: drągôl, nochôl;
Òkróm sufiksalnégò ùrôbianiô aùgmentatiwów zgrëbiałé
pòzwë mògą bëc téż twòrzoné w kaszëbiznie przez ùsëniãcé
dzélu spòdlowégò słowa, np. w fòrmach: cota, krëcha,
pòdëcha; w dwùch slédnëch przëkładach z towarzëszącą
spółzwãkòwą wëmianą sz : ch.
W hewòtnym dzélu òpisóné òstałë leno niechtërné deriwa-
të jistników òdjistnikòwëch: białogłowsczé pòzwë, deminu-
tiwné pòzwë, aùgmentatiwné pòzwë. Pòsobné fòrmacje
jistnikòwë ùsadzoné òd jinëch jistników òstóną òpisóné
w pòstãpnym dzélu.