CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) ROK

NR 6 (466) CZERWIEC 2013 KS. JANUSZA ST. PASIERBA

MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY www.miesiecznikpomerania.pl

ROK ZAŁOŻENIA 1963

KUSZNIEREWICZ
O ŻEGLARSTWIE I KASZUBACH s. 4

NIEMIECCZI KASZËBA s. 12
 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji
oraz Samorządu Województwa Pomorskiego.

Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska

W NUMERZE:
35 Môłé nié wiedno je piãkné…
Daniél Kalinowsczi, tłóm. Bòżena Ùgòwskô
2 Od redaktora
3 Biôtka ò pamiãc 39 Drzewo Pasierbowe
Maria Pająkowska-Kensik
Dariusz Majkòwsczi
5 Wojtek 40 Marmurowe świadectwa
Kazimierz Ostrowski
Sławina Kosmulska
8 Kaszubiaczek òd Kaszëbczi z wëbiéru 40 Marmùrowé zeswiôdczënë
Tłóm. Danuta Pioch
Z Editą Jankòwską-Germek gôdô Matéùsz Bùllmann
42 Szlachama jednégò rëbôka
10 Nie jedzemë na dwùch minutach Tómk Fópka
Z Rafałã Rómpcą gôdô Tomôsz Fópka 43 Znóné sztëczczi pò kaszëbskù
12 Z jednégò piekła w drëdżé bc
Z Władisławã Fòrmelą gôdô Eùgeniusz Prëczkòwsczi 44 Żona leśniczego (część 1)
Maya Gielniak
14 Z dziejów ZHP w Hufcu Kartuzy (część 2)
hm. Zbigniew Satke
46 Zniszczona pamięć
Sławomir Lewandowski
17 Dostępna tylko wirtualnie (część 2)
Tomasz Rembalski
48 XXVIII Spływ Kajakowy Śladami Remusa
19 Działo się w maju 49 Z drugiej ręki
20 Derdowski w Toruniu 50 Historiô zamklô w lësce
Matéùsz Bùllmann
Roman Robaczewski
21 Przemiana w miasto (część 2) 51 Bòżi Słëga i Lës Pùstini
Jerzi Nacel
Bogusław Breza
23 Za zasłoną skał (część 10) 51 Nie da ci Łojciec ni Matka...
Zyta Wejer
Jacek Borkowicz
24 Pelplińska przystań ks. Pasierba 52 Kaszubski Góral
Leszek Schmidtke
Bogdan Wiśniewski
27 Przywracanie Kaszubom Gdańska 54 Lektury
Monika Banaszak 58 Jiwrë z rena abò co widzy szkólny
przed zwónkã
29 Czëtelë dokôz Majkòwsczégò Ana Glëszczińskô
Red.
59 Repertuar Polskiej Filharmonii Bałtyckiej
30 Kùńc swiata z tima Majama w Gdańsku
Hinzów Jurk
60 W dobrim placu i ò dobrim czasu...
31 Żëcé zawdzãcziwôł Kaszëbsczi Królewi Karolëna Serkòwskô
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
61 Wiérztë. Jón Drzéżdżón
32 Szlak prawie bez turystów
Marta Szagżdowicz 62 Klëka
67 Mëza spòd wòza
33 Ùczba 22. Mëma z tatkã Tómk Fópka
Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch
68 Roczi 3
I–VIII Najô Ùczba Rómk Drzéżdżónk

POMERANIA MÔJ 2013

 Od redaktora
9 czerwca, tym razem w Gniewinie, po raz dru-
gi odbędzie się Turniej Piłkarski o Puchar Zarządu
Głównego ZKP. Przed rokiem na fali Euro 2012 pi-
saliśmy, że to dobra okazja, aby poszczególne od- ADRES REDAKCJI
działy pozyskały kilku nowych, młodych członków. 80-837 Gdańsk
Niestety, ten apel podjęli tylko nieliczni. ul. Straganiarska 20–23
tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31
Szkoda, że z kilkudziesięciu oddziałów Zrze- e-mail: red.pomerania@wp.pl
szenia zaledwie kilka jest w stanie wystawić swoje
drużyny… Z pewnością ten turniej to nie najważ- REDAKTOR NACZELNY
Dariusz Majkowski
niejsze tegoroczne wydarzenie na Pomorzu i nie
przebije frekwencją choćby XV Zjazdu Kaszubów, na który Władysła- ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.
wowo zaprasza już 7 lipca. Oczywiście nie każdy też musi lubić piłkę Bogumiła Cirocka
nożną i nie to jest istotą działania Zrzeszenia. Można się jednak smucić, ZESPÓŁ REDAKCYJNY
a nawet niepokoić, kiedy się słyszy tłumaczenia prezesów: „nie jeste- (WSPÓŁPRACOWNICY)
śmy w stanie znaleźć w naszym oddziale paru dziewczyn i kilku chłopa- Danuta Pioch (Najô Ùczba)
Karolina Serkowska
ków, którzy będą w stanie wyjść na boisko”. Można to jeszcze zrozumieć Maciej Stanke (redaktor techniczny)
w wypadku małych miejscowości, w których liczba członków nie prze-
kracza 20. Kiedy jednak słyszymy takie słowa od przedstawicieli oddzia- KOLEGIUM REDAKCYJNE
Edmund Szczesiak
łu liczącego sporo ponad sto osób, w dużym mieście, to ręce opadają. (przewodniczący kolegium)
Tym bardziej, że właśnie takie okazje, jak turniej piłkarski dla oddziałów Andrzej Busler
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego są po to, aby przyciągnąć mło- Roman Drzeżdżon
Piotr Dziekanowski
dzież do ich struktur. Są miejscowości, gdzie to się udało. Być może nie Aleksander Gosk
da to trwałego efektu i po zakończonych rozgrywkach z tych „piłkarzy” Wiktor Pepliński
oddział nie będzie miał żadnego pożytku, ale jeśli nie spróbujemy, to Tomasz Żuroch-Piechowski
się nie przekonamy. TŁUMACZENIA
I nie jest prawdą, że młodzi nie chcą działać dla kaszubszczyzny czy NA JĘZYK KASZUBSKI
dla Pomorza. Kto spotkał się z nimi np. na Remusowej Karze lub pod- Ida Czaja
Iwona i Wojciech Makuratowie
czas kaszubskiego tygodnia w Somoninie, może to z czystym sumie- Karolina Serkowska
niem potwierdzić. Trzeba tylko próbować do nich dotrzeć.
NA OKŁADCE
fot. Maciej Stanke
Dariusz Majkowski
WYDAWCA
Zarząd Główny
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
80-837 Gdańsk
Zaprenumeruj nasze pismo na 2013 rok – otrzymasz ciekawą książkę. ul. Straganiarska 20–23

Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumera- DRUK
Firma Fotograficzno-Poligraficzna AGNI
ty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Zbigniew Rogalski

Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2013 roku otrzymają jed-
ną z atrakcyjnych książek. Listę pozycji do wyboru prezentowaliśmy w styczniowym numerze na Redakcja zastrzega sobie prawo
stronie 8, można ją także znaleźć na stronie internetowej www. miesiecznikpomerania.pl. Książki skracania i redagowania artykułów
wyślemy we wrześniu 2013 roku. oraz zmiany tytułów.

Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim,

Aby zamówić roczną prenumeratę, należy zgodną z obowiązującymi zasadami,
• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska odpowiadają autorzy i tłumacze.
20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: wydawnictwo@kaszubi.pl Redakcja nie ponosi odpowiedzialności
za treść ogłoszeń i reklam.
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio
na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: Wszystkie materiały objęte są
prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 prawem autorskim.
– czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

2 POMERANIA CZERWIEC 2013


Najistotniejszych danych
wciąż nie ma
ŁUKASZ GRZĘDZICKI
Na szczęście Główny Urząd Staty-
styczny nie odpowiada za liczenie gło-
sów w wyborach parlamentarnych.
Gdyby się tym zajmował, wybory trzeba
by było organizować ze dwa lata przed
końcem kadencji. Do wyciągnięcia ta-
kiego wniosku prowokują perypetie
towarzyszące ustalaniu wyników na-
rodowego spisu powszechnego z 2011.
Z zazdrością czytamy o spisach ludno-
ści przeprowadzanych na naszych zie-
miach przed I wojną światową przez
niemiecką administrację, z których
dowiadujemy się, ile osób w poszcze-
gólnych miejscowościach deklarowało
jako swój Muttersprache język niemie-
cki, kaszubski czy polski. Precyzja tych
wyników obecnie, w dobie informatyza-
cji, jest chyba nieosiągalna dla naszych
państwowych służb statystycznych...
A szkoda, bo mielibyśmy ciekawy mate-
riał porównawczy.
Od czasów starożytnych spisy ludno-
ści były dużymi przedsięwzięciami w ży-
ciu państw i stanowiły swego rodzaju
sprawdzian sprawności administracji
publicznej. Ostatni spis powszechny, któ-
ry miał miejsce w Polsce w 2011 r., wśród
różnych zagadnień tematycznych doty-
kał kwestii przynależności narodowo-
-etnicznej mieszkańców naszego kraju
i języków, którymi oni się posługują.
We współczesnym demokratycznym
państwie prawa, w którym istotą relacji
między państwem a człowiekiem jest
posiadanie przez człowieka obywatel-
stwa tego państwa, coraz rzadziej zbie-
ra się informacje na temat odczuwanej,
a więc subiektywnej, czyli też płynnej
przynależności narodowej i etnicznej
mieszkańców. W spisie powszechnym
z 2011 r. postanowiono takie dane ze-
POMERANIA CZERWIŃC 2013
brać, a źródłem tej decyzji jest ustawa
z 2005 r. o mniejszościach narodowych
i etnicznych oraz języku regionalnym.
Ustawa ta bowiem uzależnia możliwość
wprowadzenia w urzędach gmin języ-
ka pomocniczego oraz stawiania tablic
z dodatkowymi tradycyjnymi nazwami
miejscowości w języku regionalnym lub
językach mniejszości od wyników ostat-
niego spisu powszechnego, a precyzyj-
niej od tego, czy w danej gminie więcej
niż 20% obywateli zadeklarowało przy-
należność do mniejszości lub posługiwa-
nie się językiem regionalnym. GUS otrzy-
mał zatem następujące zadanie: ustalić
za pomocą spisu powszechnego, ile osób
w każdej gminie deklaruje przynależ-
ność do mniejszości lub posługiwanie się
językiem kaszubskim. Po prawie dwóch
latach od zakończenia ostatniego spisu
chcielibyśmy się wreszcie dowiedzieć,
ilu mieszkańców gminy Somonino, Kar-
tuzy, Jastarnia lub Gdynia deklaruje uży-
wanie języka regionalnego. Jednak GUS
JESZCZE tego nie obliczył. O danych dla
poszczególnych miejscowości nie mamy
co marzyć...
Przed Narodowym Spisem Powszech-
nym Ludności i Mieszkań z 2011 r. admi-
nistracja spisowa z dumą informowała,
że będzie to spis na miarę XXI w., a do
jego przeprowadzenia zostaną wyko-
rzystane najnowsze technologie i meto-
dy zbierania danych, takie jak samospis
internetowy czy prowadzone przez
rachmistrzów wywiady: telefoniczny
wspomagany programem komputero-
wym oraz rejestrowany na przenośnych
urządzeniach elektronicznych.
Całkowity koszt tego przedsięwzię-
cia wyniósł około 500 mln zł. Wydanie
tak pokaźnej sumy i zastosowanie wy-
sokich technologii nie przełożyło się na
szybkość i sprawność w publikowaniu
PERYPETIE SPISOWE
tych najistotniejszych dla nas danych.
Proste zdawałoby się pytanie, ile osób
w kilkutysięcznej gminie Parchowo czy
Stężyca deklaruje posługiwanie się języ-
kiem kaszubskim, dla administracji spi-
sowej pozostaje jednak pytaniem trud-
nym. Nieco paradoksalnie wygląda więc
sytuacja, w której z jednej strony usta-
wodawca nakłada na obywateli – pod
groźbą kar – obowiązek udziału w spisie
i podawania szczegółowych informacji
dotyczących sfery osobistej, a z drugiej
strony instytucje państwa odpowiedzial-
ne za spis mało udolnie, eufemistycznie
rzecz ujmując, przedstawiają jego wyni-
ki, z którymi wiążą się konkretne upraw-
nienia dla obywateli.
Znaleźliśmy się w kuriozalnej sytua-
cji. Na przykład w gminie Żukowo lokal-
ne władze chcą wprowadzić nazwy ka-
szubskie, gdyż GUS ustalił dotychczas, że
więcej niż 20% mieszkańców tej gminy
posługuje się językiem kaszubskim. Nie
ustalił jednak jeszcze, ilu konkretnie ich
jest: 7 tys. czy może 10 tys.? Bez poda-
nia tej liczby Ministerstwo Administra-
cji i Cyfryzacji, zgodnie z prawem, nie
pozwoli na wprowadzenie kaszubskich
nazw. Ponosimy zatem konsekwencje
opieszałości służb statystycznych. Musi-
my nadal czekać, nie wiemy, jak długo…
Może w kolejnym spisie powszech-
nym zamiast nowych technologii i bez-
przewodowego internetu warto wyko-
rzystać metody sprawdzone przed I woj-
ną światową, tj. użyć liczydeł i papieru?
Wyniki spisu uzyskane dzięki zastoso-
waniu takich konwencjonalnych spo-
sobów poznalibyśmy zapewne o wiele
szybciej i byłyby może precyzyjniejsze
niż te ze spisu z 2011 r., na które ciągle
czekamy.
Gdańsk, 23 maja 2013 r.
3
Odwracanie Gdańska
ku morzu
Z Mateuszem Kusznierewiczem, żeglarzem, złotym medalistą igrzysk olimpijskich, mistrzem
świata, Europy i Polski, ambasadorem miasta Gdańska do spraw morskich i prezesem Fundacji
Gdańskiej, rozmawia Sławomir Lewandowski.

Urodził się Pan i wychował w Warsza-
wie. Jak to się stało, że tak bardzo zwią-
zał się Pan z Gdańskiem?
Był w moim życiu taki okres, w którym
mocno zastanawiałem się nad wypro-
wadzką ze stolicy. Mniej więcej w tym
samym czasie na spotkanie zaprosił
mnie ówczesny prezes Fundacji Gdań-
skiej, pan Cezary Windorbski. W bardzo
ciekawy sposób przedstawił mi Gdańsk
i Trójmiasto. Zwrócił uwagę na wiele
brakujących elementów, obszarów oraz
inicjatyw, zwłaszcza tych związanych
z morskością Gdańska. Rozmawialiśmy
o odwróceniu Gdańska z powrotem ku
morzu, do którego przez ostatnie dekady
miasto stało w pewnym sensie plecami.
Uznałem to za ciekawy pomysł i wyzwa-
nie. Po kilku spotkaniach, w których
uczestniczył także prezydent Gdańska
Paweł Adamowicz, podjąłem decyzję,
że zaangażuję się w działania, które
uznaliśmy za strategiczne. W 2009 roku
prezydent Adamowicz mianował mnie
uroczyście ambasadorem miasta Gdań-
ska do spraw morskich. Odbyło się to na
Długim Targu, podczas zlotu żaglowców
Baltic Sail Gdańsk. Dzisiaj, z perspekty-
wy czasu, uważam, że bardzo ciekawie
i dobrze się to wszystko potoczyło.
Trudno było wcielić się w nową rolę?
Jak pogodził Pan obowiązki ambasado-
ra z czynną karierą sportowca?
Ambasador musi wykazać się skutecz-
nością, systematyczną pracą i goto-
wością na różne sytuacje. To jest także

4 POMERANIA CZERWIEC 2013


funkcja, która polega na wysłuchaniu
problemów czy też pomysłów innych
osób. Wymaga z pewnością zaanga-
żowania i poświęcenia, ale daje też sa-
tysfakcję, szczególnie jeśli wciela się
w życie ciekawe inicjatywy. Jako nowo
mianowany ambasador nawiązałem
współpracę z Fundacją Gdańską i jej
prezesem. Swoją energię skierowałem
w stronę tych zadań, które sobie wyzna-
czyliśmy na starcie jako najważniejsze.
Należą do nich: edukacja, promocja, roz-
wój infrastruktury morskiej i ściągnięcie
do Gdańska dużych imprez, krajowych
i międzynarodowych. To były te cztery
filary, na których budowaliśmy moje am-
basadorstwo dla Gdańska. Współpraca
rozwinęła się w dobrym kierunku. Pod-
jęliśmy wiele nowych inicjatyw związa-
nych z polityką morską miasta i wzmoc-
niliśmy te już istniejące. Jako ambasador
zajmowałem się promocją Gdańska tu,
w regionie, w Polsce, a także na świecie,
przede wszystkim podczas zawodów
sportowych. Takim najprostszym wyra-
zem mojej misji był herb Gdańska – jako
miasta macierzystego – na rufie mojej
łódki.
Niedawno został Pan prezesem Funda-
cji Gdańskiej.
Tu znowu mamy do czynienia z kon-
sekwencją dotychczasowych działań.
W zeszłym roku zakończyłem karierę
sportową. Podjąłem decyzję, że nie będę
startował na Igrzyskach Olimpijskich
w Rio de Janeiro, że wystarczy mi udział
w pięciu dotychczasowych olimpiadach.
Myślę, że też sprawdziłem się w roli
ambasadora. Gdy zaproponowano mi,
abym objął stery Fundacji Gdańskiej,
pomyślałem, że jest to bardzo ciekawa
propozycja. Ale byłem zaangażowany
w wiele innych projektów, inicjatyw,
firm i przedsięwzięć z pogranicza spor-
tu, biznesu i działalności społecznej. Oba-
wiałem się, że może nie być łatwo pogo-
dzić te wszystkie tematy. Jestem jednak
człowiekiem pracowitym, ciekawym
świata, bardzo lubię się uczyć. Sport wie-
le mi dał przez te wszystkie lata, ale też
ograniczył, zaszufladkował, dlatego te-
raz staram się nadrobić pewien etap mo-
jego życia. Dziś Fundacja jest w bardzo
dobrej kondycji finansowej i organiza-
cyjnej. Mamy określone kierunki rozwo-
ju i już możemy pochwalić się wieloma
ciekawymi pomysłami, po pół roku, po
POMERANIA CZERWIŃC 2013
roku będziemy mogli pokazać więcej
i będzie to naprawdę coś interesującego,
dobrego dla Gdańska i jego mieszkań-
ców, ale także dla całego regionu i kraju.
Zdradzi Pan, jakie to kierunki rozwoju?
W zeszłym roku największym wyda-
rzeniem było wydanie po pięciu latach
pracy Encyklopedii Gdańskiej. Obecnie
rozwijamy ją w kierunku internetu. Ge-
danopedia, czyli Encyklopedia Gdańska
w internecie, to coś na wzór Wikipedii,
lecz obejmuje swym zakresem wszystko,
co gdańskie. Już niedługo każdy będzie
mógł mieć wkład w jej budowę. Ta inicja-
tywa związana jest głównie z budowa-
niem i wzmocnieniem tożsamości lokal-
nej gdańszczan i Gdańska. Zależy nam,
aby mieszkańcy angażowali się w swoje
miasto. Niedawno zakończyła się obywa-
telska olimpiada wiedzy o Gdańsku. To
też jest impreza, którą od lat organizuje
Fundacja. Do naszych zadań należy tak-
że szeroko rozumiana edukacja morska,
na którą składają się takie imprezy, jak
zlot żaglowców Baltic Sail Gdańsk czy
promocja żaglowców pływających pod
banderą Gdańska. Chcemy także anga-
żować się w wielkie imprezy odbywa-
jące się w Gdańsku, tj. obchody Święta
Miasta czy planowaną na wrzesień akcję
„Zaczytani w Gdańsku”. Chcemy dopro-
wadzić do tego, aby realizowane przez
nas wydarzenia były jeszcze efektyw-
niejsze, zarówno pod względem finanso-
wym, promocyjnym, komunikacyjnym
jak i organizacyjnym.
AMBASADORZY POMORZA
Na czym polega gdański Program Edu-
kacji Morskiej, który z powodzeniem
realizowany jest z Pana pomocą wśród
gdańskich gimnazjalistów?
Program zapoczątkowany został cztery
lata temu. Przez ten czas wzięło w nim
udział ponad 13 tys. młodych gdań-
szczan. PEM skierowany jest do pierw-
szych klas gimnazjów i realizowany na
zlecenie prezydenta miasta Gdańska.
Wszyscy pierwszoklasiści przychodzą na
jednodniowe zajęcia i biorą udział w rej-
sie na łódce żaglowej. W ciągu jednego
dnia szkolimy 60 osób. Podczas 5-go-
dzinnego rejsu po Zatoce Gdańskiej ucz-
niowie mają możliwość zobaczyć swoje
miasto od strony wody. Przepływają
obok Żurawia i Filharmonii Bałtyckiej,
mijają Polski Hak, stocznie, gdańskie
porty. Mogą zobaczyć z pokładu jachtu
Twierdzę Wisłoujście, latarnię morską
w Nowym Porcie i Westerplatte. Ta kon-
wencja nie zmieniła się od lat i bardzo
dobrze funkcjonuje. Mamy bardzo do-
brych instruktorów żeglarstwa. Dzięki
pomocy sponsorów mogliśmy zakupić
niezbędny ekwipunek, tj. sztormiaki,
koszulki, czapki. Uczestnicy kursu otrzy-
mują również okolicznościowe dyplomy.
Jaki procent młodych ludzi po takim
kursie decyduje się kontynuować przy-
godę z żeglarstwem?
Myślę, że 20–25% dzieciaków, które bio-
rą udział w programach edukacyjnych,
ma chęć kontynuować swoją przygodę
5
AMBASADORZY POMORZA

z żeglarstwem. To są osoby, u których wi-

dać zapał do uprawiania tego sportu. Po-
zostali cieszą się tym, że mogli spróbować
i tyle. Ale to też dobrze, nie każdy musi
uprawiać żeglarstwo. Może to być inny
sport. Inni z kolei wybierają nauki ścisłe,
jeszcze inni muzykę czy sztukę. My chce-
my tylko pokazać, że istnieje alternatywa
w postaci żeglarstwa, że jest to bardzo
fajna pasja. Jeśli będą chcieli kontynuo-
wać przygodę z tym sportem, to od nas
dowiedzą się, gdzie i w jaki sposób można
się go uczyć. Ja w wieku 9 lat zacząłem od
dwutygodniowego obozu żeglarskiego.
Ci, którzy przekonają się do żagli, mogą
wziąć udział w obozach żeglarskich, któ-
rych wiele jest organizowanych na Kaszu-
bach, i w ten sposób mogą stawiać kolejne
kroki w tym sporcie.

Patronuje Pan również innemu progra-

mowi, który promuje żeglarstwo w ca-
łym województwie pomorskim.

Dwa lata temu wspólnie z marszałkiem

województwa Mieczysławem Strukiem
stwierdziliśmy, że skoro w Gdańsku
mamy sprawdzony, świetnie funkcjonu-
jący model, to czemu nie rozszerzyć go
na teren całego województwa. Program
„Pomorskie – dobry kurs na edukację”,
choć bazuje na gdańskim programie, to
jednak jest zupełnie inny. Skierowany
jest przede wszystkim do uczniów pią-
tej klasy szkoły podstawowej i swoim
zasięgiem obejmuje całe województwo
pomorskie. Program – finansowany ze
środków unijnych – zaplanowany jest
na dwa lata, ale już teraz pracujemy nad
tym, aby był on kontynuowany w kolej-
nych latach. W ramach programu odby-
wają się zajęcia jednodniowe w szkołach
i jednodniowe na wodzie, dodatkowo
wzbogacone o obozy żeglarskie. Wszyst-
ko jest bezpłatnie. To projekt nastawio-
ny na rozwój kompetencji kluczowych
uczniów, czyli ich umiejętności, przede
wszystkim myślenia i sposobów dzia-
łania młodych ludzi, aby poszerzać ich
zdolności. W projekt zaangażowanych
jest wiele podmiotów m.in. mariny
i ośrodki żeglarstwa w Pucku, w Gdań-
sku czy nad jeziorami Charzykowskim
i Żarnowieckim.
Jak tak wspominamy różne inicjatywy,
których się Pan podjął, to warto jeszcze
powiedzieć o powołanej przez Pana
Fundacji Navigare.
Fundację Navigare powołałem do życia
siedem lat temu. Chodziło głównie o roz-
wijanie talentów młodych ludzi, żeby
im pomagać w stawianiu pierwszych
żeglarskich kroków oraz żeby spełniać
ich marzenia. Przez wiele lat Fundacja
działała, powiedzmy, sezonowo. Dzisiaj
się to zmieniło. Zintensyfikowaliśmy
jej działania, przez co zaczęła ona dzia-
łać prężniej i obecnie realizuje całkiem
ciekawe inicjatywy. Choć wymyśliłem
i założyłem Navigare, to jednak w tej
chwili kieruje nią bardzo dobry zespół
ludzi, który robi wiele dla popularyzacji
żeglarstwa. Ostatnio zorganizowaliśmy,
wspólnie z Fundacją Energa, wspaniały
rejs dla dzieci z domu dziecka. Nie tylko
po to, aby spełnić ich marzenia, żeby so-
bie popływały po morzu, ale także, aby
otworzyć im horyzonty i zainspirować je
do działania.
Gdyby Pan miał porównać możliwości
uprawiania żeglarstwa dzisiaj i 20–25
lat temu, kiedy to Pan stawiał pierwsze
kroki w tym sporcie, czy mógłby Pan
powiedzieć, że dzisiaj jest prościej speł-
nić marzenia o żeglarstwie?
Wydaje mi się, że z tym spełnianiem
marzeń jest dzisiaj podobnie, jak było to
ćwierć wieku temu. Po prostu wiele zale-
ży od chęci człowieka. Na pewno obecnie
mamy lepszą infrastrukturę sportową,
łatwiejszy dostęp do sprzętu sportowe-
go, lecz z drugiej strony dzisiaj więcej się
dzieje. Mamy internet, kilkanaście lub
nawet kilkaset programów w telewizji.
Mamy również szeroką ofertę kultural-
ną. Jest więcej impulsów, których nie
było w latach 80. To nas trochę odciąga od
aktywności sportowej. Pomimo widocz-
nych zmian na lepsze wciąż jednak musi-
my nadrabiać stracone lata, kiedy to nasz
ówczesny system blokował dostęp do
morza, brakowało nowoczesnych marin
czy portów. Jestem przekonany, że dzięki
programom, które realizujemy wspólnie
z miastem Gdańskiem czy z samorządem
województwa pomorskiego, w połącze-
niu z inwestycjami wodnymi, w niedłu-
gim czasie zniwelujemy różnice, jakie są
jeszcze dostrzegalne pomiędzy Polską a tą
bardziej rozwiniętą częścią Europy.
Fotografie z archiwum
Akademii Kusznierewicza

6 POMERANIA CZERWIEC 2013

 SKRË ÒRMÙZDOWÉ 2012

Oscar za wësziwk
Tedë jô ji jesz nie znała. Më robiłë w jedny szkòle. Jô spòtkała Anã bùten i òd razu sã ji spita,
czë òna bë chca sã dołączëc do naszégò kòła wësziwkù, jaczé dzejô kòl partu Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Òna rzekła blós krótkò pò pòlskù „tak” – taczi béł ji zôczątk dozdrzeniałi
przigòdë z kaszëbsczim wësziwanim pòdług wspòmnieniów Jadwidżi Kirkòwsczi, przédniczczi
wiérzchùcyńsczich zrzeszeńców. Dzejało sã to w 1999 rokù, a gôdka je ò wastnie Anie Miąskòwsczi.

M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N
Wôżnô spòlëznowô robòta
Ana Miąskòwskô ùczi matematiczi
w szkòle w Wiérzchùcënie, òd czilenô-
sce lat prowadzy karno wësziwkù i sama
wësziwô. Za swòjã robòtã dlô regionu
dosta latos Skrã Òrmùzdową – nôdgrodã
Redakcjowégò Kòlegium i Redakcji
„Pòmeranie”. To wëprzédnienié baro prze-
żiwô do dzysô i pòdczorchiwô, że dało ji
wiele redotë: Mòji sënowie gôdelë mie, że to
je taczi „kaszëbsczi Oscar” ë jô sã pò prôw-
dze tak czëła, jakbë òskara òdbiéra. Emòcje
bëłë wiôldżé, dëcht jakbë sã wchôdało na tã
binã w Hollywood. To dlô mie wôżnô sprawa
– gôdô. Tim barżi, że jak dodôwô nasza nôd-
grodzonô, Skrã dosta za spòlëznową robòtã.
A narobic sã mùsza na niã dosc długò. Òdj. Maciej Stanke

Na Kaszëbë za zdrowim do czasu wstąpieniô do kòła wësziwkù Ana Miąskòwskô pòdsztrichiwô, że

Chcemë przińc nazôd na zôczątk
naji historëji. Ana Miąskòwskô wastnie
Kirkòwsczi przë jich pierszim pòtkanim
òdrzekła pò pòlskù, bò drãgò bëło, żebë
kaszëbsczi znała. Na nordã trafiła, czedë
mia 5 lat – ji nënka bëła rodã z Nowégò
Sącza, a tatk z Pòznania. Całô familiô tra-
fiła w nasze stronë dzãka… dochtorowi,
chtëren w recepce dlô chòri nënczi ra-
dzył zmianã klimatu. Tatk dostôł robòtã
w Krokòwie.
Tu małô Anka dorôsta, a czej përzin-
kã pòdrosła, zaczãła sã ji drësznota
z wësziwkã. Pò prôwdze jesz flotni ni-
gle pòzna Jadwigã Kirkòwską. Jak sama
gôdô: wiedno mia jem letkòsc do taczich ro-
bòtów, jak szëcé czë wiãzenié. Tej jak w kro-
kòwsczim zómkù (jak Ana bëła w ósmi
klase spòdleczny szkòłë) ògłosëlë kùrs
wësziwaniô, wiele sã nie zastanôwia ë sã
zgłosëła. Kòl wastnë, chtërna to prowadzëła,
jô sã naùczëła nëch zôczątków ë mògła robic
taczé pierszé, môłé serwetë. Pòtemù przez
wiele lat nick – jaż, jak jesmë ju napiselë,
przë zrzeszenim.
Wëchòwanié pòsobników
Òd 1999 rokù Ana Miąskòwskô wë-
sziwô i dobiwô dobré place na wszeleja-
czich kònkùrsach, ale przede wszëtczim
ùczi młodëch lëdzy ze spòdlecznëch
szkòłów. To pòd ji òkã bëlno so dôwają
radã. Dobiwelë ju na wiżawie kònkùrsu
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô
w Wiérzchùcënie, pózni na wiżawie gmi-
nowi, pòwiatowi ë téż wòjewódzczi. Ale
jak gôdô wastna Ana, nie je letkò do tegò
duńc: Dosc drãgò je zachãcëc młodëch do ta-
czi robòtë, a jak ju sã na naszich pòtkaniach
pòkażą, to baro flot mòżna jich zrazëc.
Sygnie cos kąsk zganic. Człowiek mùszi roz-
miec mòtiwòwac dzecë przë taczim zorce
zajãcô – ë je widzec, że prawie laùreatka
Skrë Òrmùzdowi za 2012 rok to pòtrafi.
Przëmiarã je chòc to, że na zéńdzenia ji
kòła wësziwkù przëchôdają téż tej-sej
knôpi. Chòc pòdobno sã wstidzą ë nié
wiedno bierzą swòje dokazë dodóm...
problemã je to, że młodi, dorôstającë, nie
trzimają sã czegòs taczégò, jak wësziwk.
Òd gimnazjum mało chto jesz wësziwô,
a ju czësto rzôdkò w strzédnëch szkòłach,
chòc są wëjimczi. Są téż lëdze, chtërny
dôwają nôdzejã. Móm dwie taczé ùczennice,
co wcyg wësziwają, a są ju na studiach. Te
òbiecëją, że czedës mie zastąpią. Bò je wôrt
zrobic wszëtkò, żebë nen nasz zort wësziwkù
nie zdżinął, żebë bëło jegò tam-sam widzec.
Wôrt téż sã nim zajimac dlô samégò se. To
mòże bëc bëlnô ùdba na ùspòkòjenié sã ë na
cwiczenié kòncentracje – dodôwô wastna
Miąskòwskô.
Skra Òrmùzdowô da ji laùreatce
wiele ùcechë, ale téż baro wiele mòcë
ë chãcë do dalszi robòtë. Przede wszët-
czim Ana Miąskòwskô chce dali dzejac
z ùczniama swòji spòdleczny szkòłë, ale
téż bãdze sama wicy wësziwac, chòcbë na
kònkùrsë.
Nama òstôwô żëczëc ji wielnëch
dobëców ë… mòże samémù téż wzyc sã
w grósc, a za swòjã robòtã…

POMERANIA CZERWIŃC 2013 7

Redaktór na krizys
Z Arturã Jabłońsczim, przédnym redaktorã „Pòmeranii” w latach 2002–2004, gôdómë ò czasach
nieletczich dlô cządnika, gôdkach z młodima z „Òdrodë” i 40-lecym pismiona.
Swòjã przigòdã z „Pòmeranią” jes za-
czął w 1992 r. òd repòrtażów z Nordë.
Jak trafił jes do tegò pismiona?
Te pierszé tekstë pisôł jem na zamówie-
nié Kristinë Pùzdrowsczi. Mëszlã, że
òna dowiedza sã ò mie od Izabellë Troja-
nowsczi. Òd te czasu jem béł dosc regù-
larnym aùtorã. Rok w rok pôrã artiklów
do „Pòmeranii” jô naskriblił.
To pisanié bëło równak le dzélã Twòji
robòtë gazétnika w tim czasu…
Jo. Wnenczas jô robił téż w gduńsczi
telewizji, wespółdzejôł z Radiã Gduńsk.
Prosto gôdającë, jem béł gazétnikã spar-
łãczonym z rozmajitima pòmòrsczima
mediama.
Jak jes òstôł przédnym redaktorã
najégò miesãcznika?
To wszëtkò przez krizys. Sã smiejã, że
òstôł jem prawie taczim krizysowim
redaktorã. „Pomerania” miała wnen-
czas kòl 40 tës. zł dłëgów, a ji wëdôw-
ca Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
– wicy jak 200 tës. Timczasã kòszt wë-
daniô jednégò numra dochôdôł do 20
tës. zł. Dotacji pismiono miało 60 tës. zł
na całi rok. Finansowò nalazło sã na
samim dnie. Jeżlë miało przedërchac,
to trzeba bëło cos zrobic. Przédnik
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Bru-
no Synak gôdôł ò ti stojiznie z przédnym
redaktorã Édmùndã Szczesôkã i gò prze-
kònywôł, żebë ten szedł do lëdzy bizne-
su i próbòwôł òd nich ùdostac dëtczi na
„Pòmeraniã”. Równak Szczesôk wòlôł
zrezygnowac, jak to robic. Rzekł mie
pózni, że pòdług niegò to bë rzeszëło mù
rãce i ò niejednëch sprawach ni mógłbë
pòtemù pisac. Jô to szónëjã i rozmiejã,
8 POMERANIA CZERWIEC 2013
chòc dzysô czãsto sã zdôrzô, że redaktór
je równoczasno menadżerã.
A jak to sã stało, że prawie Të jes wszedł
w môl redaktora Szczesôka?
Tak rozsądzëlë nôleżnicë zarządu Zrze-
szeniégò, w jaczim jô jem wnenczas
òdpòwiôdôł za media. Ju nie pamiãtóm
w drobnotach, jak do te doszło, ale
w 2002 r. pòwòłelë mie na przédnégò
redaktora.
Pierszim wôżnym zadanim bëło ùle-
pszenié finansowi stojiznë?
Jo, òd tegò mùszôł jem zacząc, żebë pis-
miono mògło dali wëchôdac. I na samim
zôczątkù czekało mie drãdżé zadanié
– zwòlnienié lëdzy, jaczi etatowò robilë
w „Pòmeranii”. Bëło jich w tim cządze
sztërzëch. Przédny redaktór, jaczi sóm
zrezygnowôł, sekretéra redakcji Kristi- pismiono. Dzãka temù ùdało sã przedër-
na Pùzdrowskô, do te Stanisłôw Janke chac nen krizys. Czedë w gòdnikù 2004 r.
i sekretôrka. Wiôldżi, baro zasłużony dlô òstôwôł jem przédnikã Kaszëbskò-
kaszëbiznë lëdze. Tim cãżi przëszło jima -Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, wiedzôł jem,
pòdzãkòwac za robòtã, ale pò prôwdze że mój nastãpca dostónie dotacje z Miny-
nie dało sã taczi redakcji ùtrzëmac. Na sterstwa Bënowëch Sprôw i Administra-
szczescé, òni téż to rozmielë. Stachù Jan- cje a téż z Marszôłkòwsczégò Ùrzãdu.
ke miôł ju tej etat w gminie Wejrowò, Ùdało sã téż mie spłacëc wszëtczé dłëdżi
a Pùzdrowskô robiła jesz përznã, jaż pismiona, a nawetka cos òstało na kònce
ùdostała prawa do emeriturë. To nie bëłë i mòżna bëło zacząc òdbùdowã redakcji.
letczé czasë… Na zôczątkù béł to przédny redaktór,
pózni jesz pół etatu sekretérë redakcji…
Chto tej rëchtowôł „Pòmeraniã” w la-
tach 2002–2004? A co z aùtorama? Rozmielë, że òb czas
krizysu ni ma co rechòwac na dëtczi za
Jô wnenczas béł pùcczim starostą, tej tekstë?
mógł jem to robic spòlëznowò. Graficz-
ną stronã „Pòmeranii” – téż darmôk Z tim ni miôł jem wiãkszich problemów.
– rëchtowa mòja białka Ana, a łómanim Wikszosc aùtorów chcała pisac dali. Do
zajimôł sã Pioter Cyskòwsczi, chtëren te baro pòmógł mie Édmùnd Szczesôk,
miôł etat w starostwie w Pùckù, a pò jaczi zaczął wëkładac na Gduńsczim
gòdzënach za môłé dëtczi skłôdôł nama Ùniwersytece i wëbiérôł młodëch spò-
sobnëch gazétników, chtërny piselë
do „Pòmeranii”. To béł jeden nowi
zdrój aùtorów. A drëdżi, to mòji drëszë
z rozmajitëch mniészëznów, jak np.
Pioter Tëma ze Związkù Ùkrajińców
w Pòlsce. Jô próbòwôł pchnąc pismiono
na nowé kòłowãża. Miast kùlturowò-
-spòlëznowégò miało bëc kùlturowò-
-etniczné. Temù ùkazywało sã wiele
tekstów ò pòlsczich i eùropejsczich
mniészëznach.
Czëtińcowie dozdrzelë tã pòzmianã
w „Pòmeranii”?
W wikszoscë jo.
I jaczé bëłë reakcje?
Skrajné. Òd akceptacji i pòchwałów pò
rezygnacjã z prenumeratë. Pamiãtóm
np. jednégò stałégò czëtińca, chtëren
rzekł, że nie chce dali kùpòwac pismio-
na, bò takô „Pòmeraniô” nie je ju jegò
„Pòmeranią”.
W latach, czej jes béł redaktorã, ak-
ceńt z pòmòrsczich sprôw wërazno
przesënął sã na kaszëbsczé.
To prôwda. Chcôł jem pismiona barżi
etnicznégò, tej pòmòrszczëznë bëło mni.
A ò kaszëbiznie zaczãło sã pisac jinaczi.
Donëchczas piselë ò ni jak ò jaczim zja-
wiszczu, colemało z pòzdrzatkù Gduń-
ska. Chtos stądka jachôł „na Kaszëbë”
i je òdkriwôł. Jô zaczął przedstawiac téż
problemë kaszëbiznë, jaczé są pòspólné
z jinyma mniészëznama czë etnicznyma
karnama. Pisôł jem ò jãzëkù, ò swią-
dze…
Wielena czëtińców wnenczas szła
w górã czë w dół?
Jesmë wëdôwelë w tëch latach tësąc
egzemplarów. Zwrotów nie bëło rów-
nak za wiele, bò czëtelë nas prenume-
ratorowie i wiérny czëtińcowie, chtërny
miesąc w miesąc kùpiwelë „Pòmeraniã”.
Jem miôł téż starã ò wprowôdzenié
pismiona do Empików i dlôte jesmë
chcelë, żebë layout i òsoblëwie òbkłôdka
bëłë barżi przëcygającé i barżi òglowé.
Pamiãtajã, wezmë na to, że czej numr
tikôł sã mediów, to na òbkłôdce béł
człowiek ze zdrzélnikã miast głowë. Je-
smë mëslelë, że jak to bãdze stojało na
pòlëcach w Empikù, to lëdzy zaczekawi.
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Te naje próbë ni miałë wikszégò cëskù
na przedôwanié, ale bëła to jakôs éra dlô
„Pòmeranii”.
Co sã nie ùdało przédnémù redaktoro-
wi Arturowi Jabłońsczémù?
W 2004 r., czej jô szukôł nastãpcë, baro
aktiwno dzejała „Òdroda” z Grégòrã
Schramką, z Paùlã Szczëptą. Jem sã
spòtkôł z tim strzodowiszczã i za-
bédowôł, żebë chtos z nich abò òglowò
òni jakò karno wzãlë sã za redaktoro-
wanié „Pòmeranii”. To sã równak nie
spòtkało ze zrozmienim. Mëszlã, że òni
nie ùwierzëlë w mòje słowa abò nie bëlë
jesz dosc dozdrzeniałi do tegò zadaniô.
A mòże to skùtk jich niechãcë do Zrze-
szeniô?
Mòżlëwé, że pò prôwdze ta jich kòn-
testacjô Zrzeszeniô bëła tak mòcnô, że na
to nie pòszlë. Jô baro tegò żałujã. Mëszlã,
że bë to bëło brzadné dlô kaszëbiznë.
Nie ùdało sã równak i tej jem wëbrôł na
swòjégò nastãpcã stipendistkã fùnduszu
m. Izabellë Trojanowsczi Iwónã Joc.
Òb czas twòjégò redaktorowaniô „Po-
merania” swiãtowała 40-lecé dzejaniô.
W latach krizysu dało sã cos z ti leżno-
scë zòrganizowac?
Béł nawetka jubel z ti leżnoscë. Pamiã-
tóm rozmòwã z Kristiną Pùzdrowską,
jakô je znónô z tegò, że wiedno gôdô
to, co mësli. „Jidze 40-lecé »Pòmeranii«,
a w Zrzeszenim nicht sã za tim nie cze-
rëje. Kò lëdzóm słëchô sã chòc jaczés Bóg
zapłac za jich robòtã” – rzekła. Jô tã
sprawã przedstawił przédnikòwi Syna-
kòwi i z pòmòcą Marszôłkòwsczégò
Ùrzãdu ùdało sã zrëchtowac rozegracjã
w zalë gduńsczégò rôtësza, jakô wëfùlo-
wała sã lëdzama. Òkróm te wëszedł spe-
cjalny jubileùszowi numr z òdjimkama
twórców „Pòmeranii” na òbkłôdce.
Ò Arturze Jabłońsczim dzejôrzu je òs-
tatno czëc baro wiele, chòcle za spra-
wą Kaszëbsczi Jednotë, ale czë rozwi-
jôsz sã téż jakno gazétnik? Môsz w se
teskniączkã za taczim ôrtã robòtë?
To nie je teskniączka, to je dzél mie.
Gazétnikã sã je, a nié biwô. W CSBTV miôł
jem przez cziles miesący programa pù-
blicysticzną w latach 2010–2011. Wnet-
ka rok òd maja 2012 do łżëkwiata 2013
jem wëdôwôł „Klëkã” w Radio Kaszëbë.
To taczi mój pòwrót do gazétnictwa na
żëwò. Próbùjã téż twòrzëc rozmajité
rzeczë lëteracczé i mni lëteracczé. La-
tos wëdôł jem ksążkã Kaszubi. Wspól-
nota narodowa, gdze jem zapisôł mój
pòzdrzatk na kaszëbsczé sprawë. Terô
piszã lëteracczi repòrtôż zatitlowóny
Nieodległy kraj. Ùsadzył jem téż lëterackò-
-pùblicystyczną rzecz, jaką wëdôwizna
Region wëdô w pòłowie czerwińca. Ji ti-
tel to Namerkôny. To taczi dokôz përznã
z aùtobiograficznym kluczã.
I na kùńc chcemë wrócëc do „Pòme-
ranii”. Jes ji wiérnym czëtińcã do dzy-
sô. Czãsto wësyłôsz swòje ùwôdżi do
redakcji, òpisywôsz, co sã widzy, co
nié… Jak òceniwôsz młodëch aùtorów,
co dzysdnia piszą w najim cządnikù?
Dosc czekawò pisze Matéùsz Bùllmann.
To krótczé tekstë, ale czëtô sã je dobrze.
Szkòda, że nie je òn dzysô warkòwim
gazétnikã, bò mógłbë sã jesz barżi roz-
winąc. Òkróm te Róman Drzéżdżón,
ale to ju nie je to nômłodszé pòkòlenié
piszącëch, le méster felietónów ò Pelckò-
wiónach. Mùszã téż jesz rzec, że ceszã
sã z rozwiju kaszëbsczégò jãzëka w „Pò-
meranii”.
Dzãkùjã.
Gôdôł Dariusz Majkòwsczi.
Òdj. ze zbiérów A.J.
9
POMORSKI SALON KULTURALNY

Szuka faktów, nie etykietek

Historia Gdańska stanowi niewyczerpane źródło inspiracji dla pisarzy. Wśród tych, którzy
sięgnęli po pióro, by opisać epizody z dziejów nadmotławskiego grodu, jest Zenon Gołaszew-
ski. Rozmawiał z nim Marek Adamkowicz.
Jest pan historykiem i religioznawcą,
ale mam wrażenie, że za sprawą takich
powieści, jak Szepty Raduni, szepty Mot-
ławy czy Złota Twierdza pana nazwisko
bardziej kojarzy się ludziom z literaturą.

Jeśli tak jest istotnie, to się cieszę, po-

nieważ moim marzeniem od dzieciń-
stwa było zostać prozaikiem – autorem
powieści historycznych. Nie zmienia to
faktu, że aby tak się stało, trzeba sporo
się nasiedzieć nad materiałami źródło-
wymi i opracowaniami. To zaś niekiedy
zamiast powieści owocuje książką po-
pularnonaukową. W każdym razie, bez
względu na rodzaj pracy, której się podej-
muję, kieruję się pewnym wytyczonym
sobie celem…

To znaczy?
Interesują mnie postacie, ale też pew-
ne społeczności (jak to miało miejsce
w przypadku monografii braci polskich),
które z pewnych względów zostały
skrzywdzone przez historię. Do dziś
krążą o nich nieprawdziwe opowieści,
najczęściej zresztą oczerniające.
Czyli po prostu zajmuje się pan ich wy-
bielaniem.
O wybielaniu moglibyśmy mówić, gdy-
bym chciał czyjeś występki minimalizo-
wać czy wręcz tuszować. Ja natomiast
weryfikuję wiedzę. Sprawdzam, skąd się
wzięły opinie o takich czy innych oso-
bach i wypadkach, w których brały one
udział. Odpowiednio krytycznie pod-
chodzę też do materiałów źródłowych,
zwłaszcza pisanych niegdyś „na zamó-
wienie”. Konfrontuję je z innymi źródła-
mi, przede wszystkim obcymi. Przykła-
dem może być historia braci Grzegorza
i Szymona Maternów, gdańskich kupców
z przełomu XV i XVI w., których przed-
stawia się jako okrutnych zbójów.
Nie sądzę, żeby Maternowie byli dzisiaj
powszechnie znani, chociaż przed woj-
ną było inaczej. Straszono nimi gdań-
skie dzieci, mówiąc, że jak nie będą
grzeczne, to przyjdą Maternowie i je
zabiorą.
To właśnie taki „hasłowy” przykład
patrzenia na historię. Zamiast faktów
jest etykietka. Tymczasem czarny obraz
Maternów namalowali ich śmiertelni
wrogowie, jakim był ród Ferberów. Do
tego skutecznie wyczyścili oni miejskie
archiwa z dokumentów, które mogłyby
świadczyć na korzyść braci. Na szczęście
trochę pozytywnych informacji zacho-
wało się w pozagdańskich archiwach.
Tych dokumentów jest na tyle dużo,
żeby z Maternów zdjąć odium prze-
stępców?
W moim przekonaniu tak. Wprawdzie
informacje są nieliczne, ale układają się
w logiczną całość. Pokazują, że Materno-
wie zostali „rozbójnikami” z konieczności.
Czy za prawdziwymi bandytami opowie-
działaby się kaszubska szlachta, a polscy
królowie prosili o ich ułaskawienie? Ma-
ternowie po prostu bronili swoich praw,
tyle że mieli potężnego i bezwzględnego
wroga, jakim był burmistrz Gdańska
Eberhard Ferber. Pamiętajmy, że jego poli-
tyka doprowadziła finanse miasta do ban-
kructwa i do rozruchów w mieście. Ferber
stał się najbardziej znienawidzoną posta-
cią w Gdańsku, a w 1522 r. władze miasta
skazały go na wieczną banicję. Wpraw-
dzie król Zygmunt Stary przywrócił go
dekretem na stanowisko burmistrza, jed-
nak niechęć mieszczan do niego była tak
wielka, że dobrowolnie zrzekł się urzędu
i opuścił Gdańsk na zawsze.
W przeciwieństwie do braci polskich,
którym poświęcił pan opracowanie
popularnonaukowe, historia Maternów
została ujęta w beletrystycznej formie.
Po pierwsze, jak już nadmieniłem, pragnę
pisać przede wszystkim powieści histo-
ryczne. A po drugie, proza jest materiałem
wyjątkowo elastycznym, wdzięcznym,
pozwala bez przeszkód włączać w treść

10 POMERANIA CZERWIEC 2013


własne teorie i przemyślenia na dany te-
mat oraz dialogi bohaterów na podstawie
charakterystyki ich osobowości i życia.
Mówię: bez przeszkód, bo żaden „rasowy”
historyk nie będzie przecież polemizował
z prozą. (śmiech)
Pańska kolejna powieść, Złota Twierdza,
nie jest już tak dramatyczna. Nie ma
tam też weryfikowania historii, o której
pan wcześniej wspominał.
To akurat wyjątek. Mając w planach stwo-
rzenie powieści, które niestety kończą się
smutno, postanowiłem – po uzbieraniu
stosownego materiału, a przed rozpo-
częciem samego pisania – opowiedzieć
historię w duchu pickwickowsko-szwej-
kowskim, żeby ktoś nie myślał, że jestem
jedynie „smutasem”. Był to sposób na
odreagowanie ciężkich tematów, a jed-
nocześnie okazja do sprawdzenia się, bo
podobno trudniej jest napisać powieść
humorystyczną aniżeli dramat. Stąd
wzięła się opowieść o przygodach weso-
łej kompanii, osadzona w realiach wojny
polsko-szwedzkiej z początku XVII w.
Książka ta powstała też niejako przy oka-
zji tłumaczenia Dziennika podróży do Pol-
ski 1635–1636 Charles’a Ogiera, dyplomaty
francuskiego, który bawił na Pomorzu
w czasie rokowań w Sztumskiej Wsi.
Skoro mowa o Dzienniku Ogiera, to nie
był pan jego pierwszym tłumaczem.
To prawda. Tyle że w przeciwieństwie
do mojego, jednoczęściowego, przekła-
du poprzednia edycja była dwutomo-
wa i dwujęzyczna, obciążona zbyt ob-
szernymi przypisami i objaśnieniami,
a tłumaczenie znacznie już odbiegało od
wymagań współczesnej polszczyzny. Co
gorsza, w bibliotekach publicznych bra-
kuje egzemplarzy tego wydania, a prze-
cież jest to jedno z ciekawszych źródeł
do historii Gdańska i Pomorza. Przetłu-
maczyłem zatem Dziennik, lecz według
innej konwencji, popularyzatorskiej, skie-
rowanej do szerszego grona czytelników.
Patrząc na pański dorobek, można po-
wiedzieć, że stosuje pan swego rodzaju
„płodozmian”. Raz zajmuje się pan bele-
trystyką, raz pisze opracowania nauko-
we. Nad czym więc pan pracuje teraz?
Jakiś czas temu skończyłem powieść
„Aleksander i piękna Helena” o królu
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Aleksandrze Jagiellończyku i jego żonie
Helenie Rurykowiczównie. Powieść ukaże
się pod koniec bieżącego roku nakładem
warszawskiego wydawnictwa Bellona.
Aleksander i Helena to kolejne postacie,
które w naszej historii są traktowane po
macoszemu. Poza wąskim gronem specja-
listów w zasadzie nikt o nich nie pamięta.
Przyznam ze wstydem, że sam niewiele
o nich wiedziałem. Zaintrygowała mnie
ta para, gdy musiałem zebrać o niej nieco
materiału przy pisaniu Szeptów Raduni,
szeptów Motławy, a to z tego względu, że
król Aleksander udzielił mojemu boha-
terowi, Szymonowi Maternowi, posłu-
chania. Wówczas dowiedziałem się, że
małżonkowie zgodnie uznali swój pobyt
w nadmotławskim grodzie za najpiękniej-
sze chwile swego życia. Zaintrygowało
mnie: dlaczego? Przecież królom i królo-
wym zwykle nie zbywa na uciechach. No
i się zaczęło. W miarę wgłębiania się w ich
dzieje spostrzegłem, że ich życie to istny
dramat na miarę Szekspira. Dziwiłem się
tylko, dlaczego żaden prozaik nie chwy-
cił tak ponętnej historii? Wkrótce zrozu-
miałem – temat jest z wielu względów
niezręczny. Ale w końcu żyjemy w XXI w.
i mam nadzieję, że nikt po przeczytaniu
tej na poły biograficznej powieści głowy
mi nie urwie. Więcej nie powiem, zachę-
cam natomiast do sięgnięcia po książkę,
gdy się już ukaże. Nadmienię tylko, że
nie brak w niej postaci wywodzących się
z Gdańska, jak również kilku zaciężnych
kaszubskich żołnierzy w służbie króla,
a ze szczególną lubością i pietyzmem sta-
rałem się odmalować pobyt królewskiej
pary nad Motławą.
O ile wiem, to nie jest ostatnia pańska
książka.
Tu muszę, niestety, westchnąć. Wcześniej
skończyłem pisać zbiór opowiadań his-
-torycznych „Pomorskie Orlęta”. Jednak
wydać coś w Gdańsku bez osobistego za-
angażowania się w szukanie sponsorów,
to rzecz właściwie niemożliwa. Wydepta-
łem wiele dróg, lecz sponsorów nie zna-
lazłem, więc maszynopis czeka lepszych
czasów w biurku. Szkoda. To 12 tekstów
osadzonych w realiach stuleci X–XV, przy
czym na każde półwiecze przypada jedno
opowiadanie. Jako że książka jest adreso-
wana do młodego czytelnika, głównymi
bohaterami są tu dzieci i młodzież, które
stykają się z autentycznymi postaciami, są
świadkami wydarzeń, jakie miały miej-
POMORSKI SALON KULTURALNY
sce w danej epoce. Opowiadania mają
tę zaletę, że można je traktować osobno
lub jak powieść (sagę), ponieważ każde
następne pokolenie jest w jakimś stopniu
powiązane więzami rodzinnymi z boha-
terami poprzednich historii. Akcja toczy
się, zasadniczo, na Pomorzu Gdańskim.
Tekst skonstruowałem w ten sposób,
żeby „przemycał” do umysłów młodzieży
wiedzę o historii naszego regionu, ale też
o procesach, jakie przebiegały w Polsce. Pi-
sząc tę książkę, uwzględniłem najnowsze
ustalenia archeologów i historyków.
Jak zwykle więc zweryfikował pan obie-
gowe teorie?
Odniosłem się do wielu spraw, na przy-
kład do osadnictwa lubeckiego w Gdań-
sku. Podaje się powszechnie, że pierwsi
przybysze z Lubeki, którzy zamieszkali
nad Motławą w XII/XIII w. byli Niemcami.
Natomiast w moim przekonaniu, popar-
tym własnymi badaniami nad dziejami
Słowian Połabskich, mamy tu do czynie-
nia z emigracją słowiańską. Stara Lube-
ka, o czym nie każdy pamięta, założona
została przez potężne niegdyś państwo
słowiańskich Obodrzyców. Państwo,
nawiasem mówiąc, rządzone w pew-
nym okresie przez pierwszą imiennie
wzmiankowaną gdańszczankę – Sławi-
nę. Lubeczanie utrzymywali kontakty
z Gdańskiem i wielu z nich znalazło tu
bezpieczną przystań, ustępując pod na-
porem Niemców, czy mówiąc dokładniej:
Sasów. Odważyłem się w tych opowiada-
niach poruszyć inne ważne, a niepotrzeb-
nie skrywane przed młodzieżą wątki, na
przykład ten, że Pomorzanom nie spieszy-
ło się z przyjęciem chrześcijaństwa i byli
ostatnimi Słowianami zachowującymi
prawie do XII w. religie swych przodków.
Nie pałali też zbytnim entuzjazmem do
połączenia się z Polską. Tę jedność – po-
wiem brutalnie – wyrąbał dopiero mie-
czem Bolesław Krzywousty.
Zenon Gołaszewski – historyk, tłumacz, pisarz, czło-
nek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Autor licznych
prac popularnonaukowych i utworów literackich
poświęconych historii Gdańska i jego mieszkań-
ców, m.in. „Bracia polscy w Gdańsku i okolicach”,
„Elementarz gdańszczanina”, „Baśnie z Grodu
Neptuna”, „Szepty Raduni, szepty Motławy”, „Złota
Twierdza”.
Fot. ze zbiorów Zenona Gołaszewskiego
11
WÒJNOWI KASZËBI

Më mielë sã jic ùtopic

Joanna i Werner, zwóny w kaszëbsczi familii Henrikã, Henseleitowie òd 1995 rokù do dzys miesz-
kają w Hambùrgù. Przódë mieszkelë na Kaszëbach, z chtërnyma Joanna z Gòłąbków je zwią-
zónô òd ùrodzeniô, a Werner òd knôpiczich lat. Z ùrodzeniô je Niemcã, chòc piãkno gôdô pò
kaszëbskù.

Chcemë nôpierwi wspòmnąc te pier-

szé lata przed wòjną, czej żëcé sã
zapòwiôdało dobrze i spòkójno…

Jô sã ùrodzył w 1929 rokù. Òjc cãżkò

robił, ale zarôbiôł dobrze. W 1937 rokù
më wëcygnãlë do Wschòdnëch Prësów
na majątk. Tam bëło czësto jinaczi. Ale
żëcé bëło fëjn. Më mielë piãkną chòwã,
dobré kònie. Tam sã ùrodzëło jesz młod-
szé mòje rodzeństwò. Mòji starszi robilë
na majątkù, a jô mùszôł doma pòmagac
przë tëch dzecach i w kùchni, przë
chòwie, wszãdze. Në i tej nadeszedł
1944 rok. Lëdze zaczãlë sã zbierac do
flichtowaniô. Ù nas bëło fùl wòzów, całô
łąka bëła fùl. Më mùszelë sã zbierac téż,
bò Ruscë nadchôdelë. A to przëszła takô
strasznô zëma, sniegù bëło pò pas, mróz
straszny. Przëszedł esesman i rzekł, że
trzeba jachac. Tatk gôdôł, że òn ni mòże,
bò białka – mòja mëma – zachòrza. Ten
Niemc rzekł tej, że wa mùszita zdżinąc.
Tej tatk zaprzigł kònie i më jachelë. Na
drogach dërch szło wòjskò. Më mòglë
blós pò biszągach jachac. Më tak jachelë Jo. Tata chùtkò złapôł dzecë i mëmã zjął, I dze òni waji dali stąd nëkelë?
pò 8–9 gòdzyn kòżdégò dnia. Jaż më a reszta szła na dno. Më òstelë bez ni-
dojachelë do Zalewù Wislanégò. To béł cze, ale kòl nas stoja jedna białka. Ji kóń Më jachelë dali pòmału przez Gduńsk,
ògromny flach lodu, a na nim tësące nie chcôł dali jic. Tak më zaprzëglë na- Sopòt. Jesmë dojachelë do Gdini. Më
wòzów. To béł taczi fëjn widok, jak na sze kònie w ji wóz i më jachelë dali. Jak wlezlë w jaczés mieszkanié. Tam téż
zdjãcym. Nama téż kôzelë jachac. Më më dojachelë do brzegù, tej tam le bëła mieszkelë Niemcë. Mëma bëła corôz
wjachelë na ten westrzédny trek. Më ja- jedna droga. Lód béł ju zjachóny w tim barżi chòrô na tifùs. Przëjachało
chelë dërch trzë nocë i dwa dni. A ù górë placu. Tam trzeba bëło òstro jachac, pògòtowié. Mëma bëła tak cenkô. Jô
le fligrë lôtałë a Ruscë na nas strzélelë. żebë przejachac. Òni wszëtczich nëkelë. jã wëniósł na rãkach. Òni jã wzãlë do
Jak më bëlë tak na pòłowie, tej lód sã Tam bëło fùl zabitëch lëdzy i kòni, szpitala. Më mëslelë, że bądze wszëtkò
zarwôł, a przédné kòła wpadłë w wòdã. wòzë pòrozwaloné. Më bëlë zmiarzłi, dobrze. Ale dërch bëłë le fligeralarmë.
Tam béł lód tak zdżãti òd ti jazdë òblodzony, më ledwie żëlë. A tatk gôdôł: Do bąkra nama nie pòzwòlëlë jic. Më
i òd granatów. Tej jô chùtkò wskòcził „Nie wzerôj na nico, le òstro jedz”. sedzelë za szafą, a sã dërch mòdlëlë.
w tã wòdã, zdrzucył órczik i te kònie I jô jachôł! Jakòs më przejachelë. Tedë ta Jedną razą bómba ùderza w bùdink.
wëskòczëłë. białka, co z nama jacha, szła nama halac Całi jeden kùńc wëjachôł. Tatk wstôł,
jesc, ale òna dzes zdżinãła i më sã ju nie szedł zazdrzec, a nasze kònie leżałë. Je-
A ten wóz szedł na dno z całim dobët- nalezlë. A z nama òstôł ji knôpik, òn miôł den miôł całi brzëch rozerwóny, a drë-
kã? szesc lat. dżi miôł trzë szpérë weg. Tej tata szedł

12 POMERANIA CZERWIEC 2013


do wòjskòwégò, żebë je zastrzélëc, bò
òne sã mãczëłë. Lëdze zarô przëszlë
z tëłu i rznãlë so miãso z nich, bò to
bëłë fëst kònie. Tej òni nama delë plac
w taczim wiôldżim bąkrze, co béł w wi-
tomińsczim lese.
Wa miała wszëtcë trafic na òkrãt Gùst-
loff?
Jo. Le mëma bëła w szpitalu, temù tatk
gôdôł, że më ni mòżemë jachac, bò më
nie òstawimë chòri mëmë. I tak Gùstloff
òdpłënął bez nas. A jô z tegò bąkra, dze
më mieszkelë, nëkôł zazdrzec do mëmë.
Jô biegôł całą drogã. Dzys to je wszëtkò
zabùdowóné, ale tej to bëłë pòla. Jô do-
szedł, a sostra mie gôdô, że mëma mòja
nie żëje. Mie wzął płacz, jô ni mógł ga-
dac. Jô biegôł nazôd pòwiedzec jima.
Tej jô jesz rôz biegôł, a bómbë le lôtałë.
Wòjskòwi gôdelë, że jô miôł legnąc, a jô
nie légł. Jô le biegôł, bò mie bëło wszëtkò
równo. Jô przëszedł na plac, tej szpital
béł zbómbardowóny. Tej jô przëszedł
nazôd, a tam ju bëlë Ruscë. Przed bąkrã
bëło ju fùl żôłniérzów niemiecczich
zabité. Pò prôwdze to bëlë Ùkrajińcë.
Nama na szczescé nick nie robilë. Ruscë
nama kôzelë jic na Witomino, ale më
tam nie trafilë, le doszlë do Wiczlëna.
Jô miôł mòcno òdmiarzłé ùszë, òne bëłë
całé biôłé i cwiardé. Ti Ruscë mie wzãlë,
wsadzëlë w te ùszë taczé szpilczi i cos
wstrziknãlë. Jô sã czuł jak nowò naro-
dzony, tak to pòmògło. Tatk mëslôł, że
òni mie bãdą mielë zabité. A jô przëszedł
ze zdrów ùszama.
A w tim Wiczlënie wa mògła òstac
kąsk dłëżi, czë zarô dali mùsza jic
précz?
Tam téż bëlo fùl Rusków. Jô jich dich-
tich rozmiôł. Jô béł naùczony w Prësach,
tam wiele Rusków robiło na majątkach.
Pò pòlskù jô ju téż wiele mógł. Òni wnet
nama rzeklë, że më mùszimë jic dze jin-
dze. I zaprowadzëlë nas do jedny chëczë.
Tam mieszka białka. Ti Ruscë jã w nocë
wzãlë, a z nią cëda przerôbialë. Ale òna
to przeżëła. Tej òni wzãlë tatka. Tatk
rzekł do nas, że më z głodu ùmrzemë.
Òn gôdôł, żebë më sã złapelë i wskòczëlë
do stëdni. Ale jô so mëslôł, że tak to doch
ni mòże bëc. Më doch jakòs mùszimë
przeżëc. „Òjcze nasz” jô dërch mówił,
a biegôł pò pòlu i szukôł w taszach tru-
pów niemiecczich żôłniérzi chléb. Jeden
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Matka Wernera
miôł pół bróta, jinszi wiertel, jesz jinszi
sztëczk. Tak jô żorgôł jedzenié dlô tëch
małëch. Na òstatkù jô nalôzł grëpã
bùlew. Jô je nosył i na sztimrze më je
pieklë. Dzecë jadłë. Më wëżëlë.
Co sã stało, jak Ruscë ju ùszlë? Trzeba
bëło doch dzes zamieszkac.
Przëszedł jeden z gminë i rzekł, że më ni
mòżemë bëc razem. Mie wzãlë do gbùra
do Dobrzewina. Tegò malinczégò brata
Jerzégò jô wzął mët. Jedna sostra szła do
Gòłãbiowsczich, a drëgô do Brodalsczich.
Jô dërch biegôł, jô je òdwiédzôł, ale jô
mùszôł téż rakòwac. A ten gbùr mie béł
mòcno lëchi. Tam nie bëło dnia, żebë òn
mie nie bił. A òn miôł téż dzecë, ale te sã
z tegò smiałë. Bëłë żniwa. Òni przënioslë
picé, ale jô picô nie dostôł. Jô mùszôł jic
w rów sã napic, bò jô béł Niemcã. Mój
brat mùszôł na piôskù sedzec. Jak jô
przëszedł z pòla, tej jô gò wzął. Më nie
spelë w chëczach. Më bëlë przëkrëté
miechama òd bùlew. Òb zëmã, jak jô
reno wstôł, tej jô miôł nos òdmiarzłi.
Pózni jô sobie zrobił w chléwie kòle
krowów lôdżer. Tam bëło kąsk cepli jak
w tim szaùrze. Ten talérz zupë nama
w kòritarzu pòstawilë i tak më żëlë.
W kùńcu przëszedł taczi Hërsz i wzął
Jerzégò. Mie bëło żôl, ale co jô mógł
zrobic. Jô béł zmiarti, że jô ledwie żił,
a òn bë mie béł téż pewno wnet ùmarł.
Dobrze sã stało, że òn tam szedł. Jô gò
òdwiédzôł. Jô béł rôd, że òn miôł co jesc.
WÒJNOWI KASZËBI
Òjc Wernera
Z czasã jesce sã naùczëlë cãżczi gbùr-
sczi robòtë i kaszëbsczégò jãzëka. Tej
ta ùcemiãga ù gbùrów sã skùńczëła?
Jo, le to jesz dérowało. Jô sã naùcził sec
kòsą, robił przë kòniach. Jô wszëtkò
robił, co le na gbùrstwie trzeba bëło.
Pózni jô trafił do Òlszewsczégò. Tam
bëło òkropno. Òn mie rôz tak pòbił, że
jô béł bezprzitomny. Jegò białka nie
chca bëc na gruńce, temù òna dërch
psocëła. Òna rôz nasëpa kònióm pió-
rów òd pierzënë. Wa nie wiéta, co to
je dlô nich za ból. Òne sã zaczãłë kùlac,
cos strasznégó. Tej ten gbùr mie kôzôł
przińc. Jak mie widłama pãkł, że jô bez-
przitomny pôdł midzë te kònie. Jô wstôł
pò jaczims czasu, a òne na mie zdrzałë.
Òne mie nick nie zrobiłë. Jô béł zakrwa-
wiony. Gbùr wzął flintã i gôdôł, że mie
zabije. Le w tim nadjachôł brifka i òn
dostôł strach, schòwôł tã flintã. Pòtemù
przëszedł taczi Brëlowsczi i òn chcôł mie
wząc. Tej nen Òlszewsczi sprzedôł mie
za brikã, a sóm szedł z ną psotną białką
do te miasta. Tej jô òbrôbiôł gòspòdarkã
Brëlowsczémù i taczémù Blokòwi téż.
Całé pòle z amùnicji jô wëczëszcził,
a jesz kamieni tam bëło, że kùńc swia-
ta. Jô to wszëtkò mùszôł wëzbiérac. Òni
mielë dwa dzéwczãta. Jedno bëło zabité
na wòjnie, a to drëdżé sã òżeniło. Në tej
jô ju tam ni miôł co szëkac. Tej mie za-
gôdôł Wòjowsczi, żebë jô do niegó szedł.
Në i jô szedł robic blós za to jedzenié.
Dëtka to nigdë nie dało. Bëło, jak bëło.
13
WÒJNOWI KASZËBI

Tej jô téż pierszi rôz szedł do pòlsczégò

kòscoła do Czelna. To bëła pasterka
prawie. Jô mało co z tegò rozmiôł, bò
przedtim le do niemiecczégò jô chòdzył.
Në ale wnet jô sã naùcził.

Tak czë jinaczi to ju szło do lepszégò.

Tej przëszła mòżnosc jidzeniô do
robòtë, do Dalmòru w Gdini.

Nôpierwi jô robił na niemiecczim pan-

cernikù Gneisenau. Òn béł zatopiony
kòle pòrtu w Gdini. Më gò tłëklë. Tam
nie bëło do robieniô. Jak më wlezłë
w te luczi, tej tam bëło fùl lëdzy zato-
pionëch. Jô tam ni mógł wëtrzëmac.
Pò dwùch niedzelach jô szedł do
Dalmòru. To béł rok 1953. Tam jô pòz-
nôł mòjã białkã. Tej jô dopiérze pier-
szi rôz ù mòji tescowi dostôł rich-
tich jedzenié. Òna mësla, że jô béł
chòri, a jô béł tëli wëbiédniałi. Tam
jô dopiérze kąsk òdżił. Òni mie w tim
Dalmòrze pôrã razy przeswietliwelë.
Òni gôdelë, że jô béł na płëca chòri, a to
bëło òd te ùderzeniô widłama. To jesz
do dzysô cos tam je òstóné.
Slub z Joanną sã òdbéł w 1955 rokù
w Łebniu. Zaczãło sã kùreszce nor-
malné rodzynné żëcé. Jak to wëzdrza-
ło? Dze wa mieszka z piersza?
Na pòczątkù më mielë jednã jizbã ù
Wòjowsczich w Karczemkach. Më mielë
piãkny ògródk. Lëdze sã pitelë, kògò to
je. Wòjowsczi gôdôł, że jegò. A òn mie
Werner Henseleite (pierszi òd lewi) m. jin. z sostrama i bracynama.
nie dôł sã wëspac. Jô przëszedł z nocczi,
a tej jô mùszôł jic w pòle w dzéń. Më
mùszelë robic, co më stąd szlë précz, bò
tam bëło corôz gòrzi. Në i sã ùdało. Tej
më dostelë mieszkanié w Gdini i tam
më mieszkelë do 1995 rokù. Jô wiele
razy pisôł do krewnëch w Niemcach.
Nie chcelë nama dac paszpòrtu, ale
w kùńcu jednak më jachelë.
A czë je wiedzec, co sã stało z òjcã?
Ruscë gò wzãlë na Sybir, ale òn wrócył
pò szesc latach. Przëjachôł do Niem-
ców. Òn béł czësto wëkùńczony. Òni
gò dërch tłëklë pòd nogama. Òn nas
szukôł, ale nie nalôzł. Béł gwës, że më
nie żëjemë. I wnet ùmarł. Jô to sã do-
wiedzôł pò wiele latach òd starszégò
brata, chtëren wëemigrowôł do Kanadë.
Më sã nalezlë dopiérze w 90. latach. Jô
mëslôł, że òn nie żił, że béł zabiti na
wòjnie. Òn trafił do anielsczi niewòlë,
a tej nie chcôł mieszkac w Niemcach
i wëjachôł. Do dzys mieszkô w Kanadze.
A òbie sostrë mieszkają w Pòlsce, jedna
w Chwaszczënie, a jedna w Gdini. Jerzi
mieszkô w Rëmi. Mô żeniałé mòji biał-
czi półsostrã.
Z Wernerã Henseleite gôdôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi
Òdjimczi z archiwùm familie Henseleite

Szczecëno pò kaszëbskù
Bòkadny béł latosy program Kaszëb-
sczégò Dnia w stolëcë zôpadny Pò-
mòrsczi. Szczecyńsczi part Kaszëbskò-
-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô przërëchtowôł
to swiãto kaszëbiznë 18 maja. Wszëtkò
zaczãło sã òd mszë sw. w kòscele
Bògùrodzëcelczi w Szczecënie. Westrzód
atrakcjów òsoblëwie wôrt nadczidnąc
ò tëch mùzycznëch. Òb wieczór w Zóm-
kù Pòmòrsczich Ksążãtów wëstąpiłë
dwa karna: Sierakowice i Bubliczki.
Dofùlowanim Kaszëbsczégò Dnia bëła
nôùkòwô kònferencjô w Filologicznym
Wëdzélu Szczecyńsczégò Ùniwersytetu.
Ji téma to „Kaszëbë – jãzëk, lëteratura
i edukacjô”. D.M. Wëstãp karna Sierakowice baro widzôł sã mieszkańcóm Szczecëna.

14 POMERANIA CZERWIEC 2013


Żeglarze, jeźdźcy, pasterze
Wybrzeże Adriatyku wznosi się nad powierzchnią morza jeszcze bardziej stromo niż krymskie.
Właściwie na całej długości tego akwenu mamy tylko góry i wodę. I oczywiście przepiękne
wyspy na północy.
J A C E K B O R KO W I C Z
Sucha wyżyna kontrastuje ze znacz-
nie niżej położonym, wąskim pasmem
śródziemnomorskiego wybrzeża – tak
bardzo, że trudno sobie wyobrazić, by
w przeszłości, kiedy nie było jeszcze bi-
tych dróg ani kolei, ktokolwiek mógł tutaj
trwale panować jednocześnie i nad mo-
rzem, i nad wnętrzem lądu.
Wyobraźnia nie kłamie. Cała historia,
a także prehistoria adriatyckiego regionu
koncentruje się na dwóch przeciwstaw-
nych kierunkach ludzkiej ekspansji: od
morza ku górom i od wyżyny ku wybrze-
żu. Pierwsza zawsze miała za sobą rozle-
głe wodne zaplecze, lecz na lądzie nigdy
nie zapuszczała głębokich korzeni. Druga,
na odwrót, choć przynosiła ze sobą z głębi
kontynentu swobodny oddech szerokich,
stepowych równin, z wyżyny na brzeg
zstępowała rzadko i niechętnie, czując się
tam nie u siebie.
Momenty w których obie ekspansje
stykały się ze sobą, ścierając i iskrząc, są
właściwą historią: kroniką bitew, podbo-
jów, traktatów i rozgraniczeń. I tak mijały
tutaj tysiąclecia.
Przybysze ze wschodu
Dalmaci przybyli nad Adriatyk od
strony lądu, kilkaset lat przed narodze-
niem Chrystusa. Nadeszli ze wschodu,
od Małej Azji, a może nawet z gór Ira-
nu. Niespiesznie, rok po roku, ciągnęli
ze swoimi stadami, nawiedzając kolejne
hale, położone coraz to dalej ku północy.
Ich tajemnicze, odziane w skóry sylwet-
ki, posuwające się krawędzią strzelistej
grani, widzieli z dołu rybacy, cumujący
u brzegu żeglarze i mieszkańcy małych
portów, którzy pite z glinianych dzbanów
POMERANIA CZERWIŃC 2013
wino zagryzali kęsami chleba maczany-
mi w oliwie. Ponure pieśni pasterzy, a ra-
czej ich przeniknięte fatalizmem, na poły
zwierzęce zawodzenia, których echo do-
chodziło aż tutaj, nad morze, napełniały
serca ludzi morza dziwnym niepokojem,
jaki człowiek Europy zawsze odczuwa
w pierwszym kontakcie ze Wschodem.
Nazwa „Dalmata” zawiera rdzeń obec-
ny w albańskim słowie delmë albo dele,
oznaczającym owcę. Albańczycy zachowali
stosunkowo najwięcej archaicznych cech
dawnych Dalmatów, włącznie z kulturą
rodowej zemsty, pielęgnowaną do dziś
w górach północnej Albanii, a obcej rados-
nej mentalności rybaka z wybrzeża.
Wyznawcy Sabaziosa
Pasterze nie dotarli na ziemię niczyją.
Przed nimi mieszkali tu Illirowie, których
bogiem był Sabazios. W imieniu tym
ukrywa się praindoeuropejski pierwia-
stek zios albo dziews, oznaczający boga.
Słyszymy go w łacińskim słowie deus oraz
w litewskim dievas; to oczywiście także
grecki Zeus. Sabazios przedstawiany był
jako jeździec, czasem też jako ten, który
z wyżyn końskiego grzbietu przebija lan-
cą pokrytego łuską potwora. To nikt inny
jak Uac-Tyrdży, pogański bóg kaukaskich
Alanów-Osetyjczyków. Uac-Tyrdży znaczy
tam dosłownie „święty Jerzy”: ta zbitka
pojęć pochodzi z czasów, gdy chrześci-
jaństwo zagospodarowywało wyobraź-
nię wyznawców starych kultów. Do dziś
zresztą świętego Jerzego przedstawia się
jako rycerza walczącego ze smokiem.
Wyznawcy Sabaziosa przybyli nad Ad-
riatyk na koniach, nieznanych tu wcześ-
niej. Echem ich najazdu są greckie mity
o centaurach. Czy były to, wspomniane
już w tej gawędzie, jasnowłose i błękitno-
okie ludy Asuba i Kacuba? A jeżeli tak, to
W 90-LECIE
FENOMEN MIASTA
POMORSKOŚCI
KARTUZY
(część 11)
czy byli wśród nich krewni znanego nam
Abrskila, Prometeusza z Kaukazu i abcha-
skiego bohatera? Warto tu nadmienić,
że Sabaziosa przedstawiano nie tylko
jako jeźdźca: jego symbolem była także
otwarta dłoń – motyw występujący we
współczesnym godle Abchazji.
Wędrowcy wiatru i fal
A owi pijący wino żeglarze – skąd się
wzięli? Rzymianie znali ich jako Libur-
nów; był to lud bliski Wenetom z nieod-
ległej Wenecji. Liburnowie to klasyczny
lud morza. Ich osady nigdy nie sięgały
więcej niż kilkaset kroków w głąb lądu,
a ich okręty miały opinię najlepszych na
śródziemnomorskich wodach. Mieszkali
w okrągłych kamiennych domach, ukła-
danych bez spojenia zaprawy, takich
samych, jakie dziś odnaleźć można na
archeologicznych stanowiskach Sardy-
nii, na brzegach północnej Szkocji i na
Orkadach. Tutaj stawiano je aż do XIX
wieku. Przy bunja – jak mówią o tych do-
mostwach dzisiejsi mieszkańcy, Chorwaci
– grzebano też zmarłych członków rodu,
sypiąc nad ich grobami niewielkie kurha-
ny. Podobne groby i przydomowe świą-
tyńki oglądałem w abchaskich wioskach.
Przypomnijmy sobie teraz wcześniej-
sze partie opowieści. Pierwsi cywilizo-
wani mieszkańcy Śródziemnomorza to
zapewne właśnie ci wenedyjscy Ar-naut,
Alba, śmiali wędrowcy wiatru i fal, „argo-
nauci” podążający w poszukiwaniu zło-
tego runa ku brzegom Kaukazu, a także
w przeciwnym kierunku, do Słupów He-
raklesa i jeszcze dalej, na otwarte morza
Północy. Obie nazwy przetrwały nad Ad-
riatykiem do czasów nowożytnych: jesz-
cze sto lat temu Arnautami nazywano
lud, który dzisiaj wolimy określać mianem
Albańczyków.
15
Z MIŁOTË DO SWÒJICH STRÓN

Przedkòwskô ksążnica
mô miono
Henrik Héwelt, kaszëbsczi pòéta, gadësz i żłobiôrz pòchòdzący ze wsë Rąb w gminie Przedkòwò,
òstôł patrónã henëtny Pùbliczny Bibloteczi.

B Ò G Ù M I Ł A C Ë R O C KÔ
Ùroczëstosc òdsłoniãcô i pòswiãce-
niô tôflë na wdôr tegò wiôldżégò dlô
môlowégò lëdztwa wëdarzeniô, òdbëła
sã w czwiôrtk, 16 maja tr. Snôżô kami-
anô tôblëca z òbrôzkã ùsôdzcë z Rãbù
i Gdinie wisy kòl dwiérzi do ksążnicë,
tak tej terô kòżden czëtińc i gòsc ti insti-
tucëje nôpiérwi mùszi sã przëwitac z Hé-
weltã. I pewno wnet kòżden bãdze chcôł
wiedzec, dlôcze prawie òn mô patronat
nad tim môlã.
Czekawémù mògłebë cos ò nim rzec
np. ne dzecë z kartësczégò krézu, chtër-
ne wczasni (25 łżëkwiata) wzãłë ùdzél
w jednym z ògłoszonëch latos przez
biblotekã kònkùrsów, jaczim béł: I Powi-
atowy Konkurs Recytatorski „Twórcy
z naszych stron” Rok 2013 – Domòcëz-
na w wierszach Henryka Hewelta. Wôrt
dodac, że szkòłowników z klas IV–VI
zainteresowónëch deklamòwanim wi-
érztów kaszëbsczégò piesniodzeja bëło
nad zwëk wiele: kòl sédmëdzesąt ùczni-
ów z dwanôsce szkòłów (nôwiãcy lubòt-
ników Héweltowi pòézje przëjachało do
Przedkòwa z Dzérzążna). Kònkùrsowé
jury ni miało letczi robòtë, dzôtczi i bël-
no gôdałë pò kaszëbskù, i ze zrozmienim
a wseczëcym przepòwiôdałë wëbróné Òdj. Karolëna Krefta
przez se dokazë. Òbsądzënk równak
mùszôł bëc, kò to bëłë miónczi... Na sz- III plac – Kacper Zubkò (SS Miszewò) a téż zoné z ji roczëzną – bò wej w tim rokù
czescé nôdgrodów nie felowało i mòglë Wiktoriô Szënszeckô (SS Miechùcëno) ta ksążnica òbchòdzy 65-lecô swégò ist-
më jich przëznac jaż piãc a jesz rôz tëli Wëprzédnienia: Joana Warkùsz (ZSS nieniô. W swòjich dzejach mia òna czile
wëprzédnieniów. Hewò lësta laùreatów: i PG w Przedkòwie), Zuzana Klawikòwskô czerowniczków, pierszą bëła Léna Kreft,
I plac – Dorota Mateja (Zbiér Spòdleczny (SS Wilanowò), Magdaléna Malotka-Trze- a òd 1978 rokù do dzysô bibloteką czerëje
Szkòłë i Pùblicznégò Gimnazjum w Przed- biatowskô i Dominika Karczewskô (Zbiér Danuta Rzepka, chtërna prowadza téż
kòwie Sztôłceniô i Wëchòwaniô w Dzérzążnie), majewą ùroczëstosc.
II plac – Nataliô Lejk (Spòdlecznô Szkòła Julión Prëczkòwsczi (SS Miszewò). Swiãto zaczãło sã pò prôwdze jesz
w Kòlonii) a téż Adóm Dradrach (SS Ùmionowienié Pùbliczny Bibloteczi przed jegò òficjalną inaùgùracëją: òd
Miechùcëno) Gminë Przedkòwò òstało piãkno sparłãc- òbzéraniô przez bëtników przëszëkòwó-

16 POMERANIA CZERWIEC 2013

 Z MIŁOTË DO SWÒJICH STRÓN

négò w czëtnicë wëstôwkù żłobinów

w drzewie (pòżëczonëch z mùzeów
i òd priwatnëch zbiérôczów) i diplomów
Henrika Héwelta. A jak na plac doszedł
przedkòwsczi jegòmòsc, ks. Wacłôw Mi-
elewczik, tôblëca z nôdpisã „Biblioteka
Publiczna Gminy Przodkowo im. Henry-
ka Hewelta” òsta òdkrëtô przez półsostrã
Patróna: Juditã Slëwińską z Gdinie. Òb
czas mszë, jaką pò tim môlowi probòsz-
cz òdprawił za dësze Patróna i prôcowni-
ków przedkòwsczi bibloteczi, kaszëbską
lëturgią słowa zajãlë sã: Édwôrd Bar-
zowsczi – przedstôwca gdińsczégò par-
tu KPZ, chtërnégò nôleżnikã béł Henrik
Héwelt, Jadwiga Héwelt – przédniczka
przedkòwsczégò partu Zrzeszeniô, i sóm
celebrans (Ewanielią). Z kòscoła wszëtcë
przeszlë do zalë karczmë, co bëła sprzëti,
cobë m.jin. wspòminac Henrika Héwelta.
Baro cepło i ze wzrëszenim, jaczé prze-
niosło sã na słëchińców, pòwiôda ò swò-
jim półbrace Judita Slëwińskô. Redostną
i szpòrtowną starnã Patróna – tj. Héwel-
ta-gadësza – gòsce mòglë pòznac dzãka Z leżnoscë swiãta przedkòwsczi bibloteczi gòsce przënieslë snôżé dôrënczi. Na òdjimkù direktorka GOK
Édémù Barzowsczémù i krótczémù fil- w Serakòjcach Irena Kùlwikòwskô skłôdô żëczbë direktorce ksążnicë m. Henrika Héwelta.
mòwi z 1992 rokù z Mùzeùm Zapadno- Za nima je widzec Juditô Slëwińską i Andrzeja Bùslera. Òdj. Karolëna Krefta
kaszëbsczégò z Bëtowa.
Lëdze, jaczi skłôdelë żëczbë cze- wiérztów – Nie òdińdã bez pòżegnaniô prôcë Judita Slëwińskô. Ùdbała so, że na-
rowniczce ksążnicë z leżnoscë roczëznë ti – òstôł wëdóny rok pò jegò òdéńdze- lézą sã w ni nié leno jesz niewëdrëkòwó-
institucëje i nadaniô ji miona Héwelta, gô- nim z tegò swiata, ale latos Gmina Pr- né wice, gôdczi i wiérztë ji półbrata, le
delë m.jin., że mają terôzkù wiôlgą nôdzejã zedkòwò ùdëtkòwia jegò „Wydanie II, téż jegò żëcopis z òdjimkama, dzãka
na rozkòscérzanié westrzód Kaszëbów wi- poszerzone i opatrzone posłowiem”, czemù bãdze widzec, jak rozmajitima
édzë ò tim ùsôdzcë i jegò dokazach. w jaczim Eùgeniusz Prëczkòwsczi wspò- zortama kùńsztu zajimôł sã Henrik Hé-
Przëbôczma tej, że jakno pòéta Henrik minô Héwelta, prezentëje czile dokazów welt, człowiek, chtërnégò serce òstało,
Héwelt debiutowôł w najim cządnikù niepùblikòwónëch w pierszim wëdôwkù jak pisze Prëczkòwsczi, „(...) w niewiel-
w rokù 1983 wiérztą „Dzéń Zôdëszny“. i zapòwiôdô pòstãpną ksążkã ò Patrónie kim Rębie (...) mimo tego, że większość
Jegò pierszi i donëchczas jediny zbiérk przedkòwsczi bibloteczi. Mësli ò taczi życia mieszkał w Gdyni”.

ALBUM
MAGNIFICAT KASZUBÓW
W ZIEMI ŚWIĘTEJ

JUŻ WKRÓTCE DO NABYCIA

W KSIĘGARNI INTERNETOWEJ

www.kaszubskaksiazka.pl

POMERANIA CZERWIŃC 2013 17

PRASA OD KUCHNI

Jeszcze o Derdowskim
W majowej „Pomeranii” miałem okazję opowiedzieć o tym, co robił Hieronim Derdowski w toruń-
skich knajpkach. Ktoś mógłby odnieść wrażenie, że smakowanie win, picie piwa oraz opowiadanie
prawdziwych i zmyślonych historii było głównym celem jego życia. Nic bardziej mylnego…

ROMAN ROBACZEWSKI
Najważniejsze były nożyce
Derdowski w Toruniu w latach 80.
XIX wieku pracował w redakcji „Gazety
Toruńskiej”. Trudno sobie wyobrazić, że
w redakcji pracowały wtedy właściwie
tylko dwie osoby, Danielewski i Der-
dowski, nie licząc jednego z synów
Danielewskiego, który zajmował się
głównie ekspedycją gazet. Redagowali
nie tylko „Gazetę Toruńską”, ale także
„Przyjaciela” – pisma dla ludu wycho-
dzące raz w tygodniu – i „Kalendarz Ka-
tolicko-Polski”. Danielewski i Derdowski
zamierzali wydawać pismo codzienne,
wzorowane na „Dzienniku Poznań-
skim”, przeznaczone dla inteligencji
Prus Zachodnich. W tym celu często
odbywali spotkania z okolicznymi zie-
mianami, w mieszkaniu dr Antoniego
Donimirskiego, który w tamtym czasie
był dyrektorem Banku Kredytowego
Donimirski – Kalkstein – Łyskowski
Spółka w Toruniu. Niekiedy w tych
spotkaniach uczestniczył Józef Łęgow-
ski, autor prac etnograficznych z rejonu
Kaszub i Kociewia, a także Georg Ben-
der, burmistrz Torunia, późniejszy bur-
mistrz Wrocławia i historyk.
Właściwie cała praca redakcyjna cych w każdym mieście powiatowym, używaniu nożyc, po prostu wycinał
w „Gazecie Toruńskiej” opierała się na a które redakcja abonowała. Informa- z gazet interesujące fragmenty teks-
Derdowskim, bo Danielewski redago- cje czerpano także z polskich gazet tów, naklejał na papier i w ten sposób
wał głównie „Przyjaciela”, a w „Gazecie” z Poznania, ziemi cieszyńskiej, z pel- przygotowywał materiał do drukarni,
ukazywały się jedynie jego wstępniaki plińskiego „Pielgrzyma” i z niektórych do dalszej obróbki przez zecera i me-
zaznaczone zwykle większą czcionką. gazet z Małopolski otrzymywanych trampaża. Derdowski pracował w dwój-
Ani „Gazeta”, ani tym bardziej „Przy- w zamian za przesyłaną „Gazetę To- nasób, przed południem i po południu,
jaciel” nie miały własnych korespon- ruńską”. Brakowało gazet warszaw- pozwalając sobie jedynie na chwile
dentów, ani też nie korzystały z wia- skich, bo z tamtejszymi redakcjami nie odprężenia w pobliskich winiarniach,
domości przysyłanych przez agencje wymieniano gazet z powodu braku w których oddawał się pogawędkom,
telegraficzne, bo zwyczajnie nie wy- zgody rosyjskich carskich cenzorów na m.in. wspominał swoje przygody.
starczało na to pieniędzy. Przy reda- sprowadzanie „Gazety Toruńskiej” do
gowaniu działu Wiadomości Derdow- obszaru zaboru rosyjskiego. Aresztowanie w Carskim Siole
ski korzystał z informacji zawartych Praca Derdowskiego nie polegała Najczęściej tematem jego rozmów
w dziennikach niemieckich wychodzą- na władaniu piórem, ale na sprawnym i wspomnień były podróże. Chyba nigdy

18 POMERANIA CZERWIEC 2013


się nie dowiemy, co było ich celem, nie
zdradzał tej tajemnicy. A może odbywał
je bez określonego zamiaru, wiedziony
jedynie ciekawością i żądzą przygód?
Wydaje się jednak, że były to podróże
za chlebem, w poszukiwaniu godziwe-
go zarobku. Pierwszym miejscem takiej
wycieczki była Rosja, a w niej Peters-
burg. W przeciwieństwie do Ceynowy,
który łudził się, że Rosja ocali pozosta-
łości Słowian nadbałtyckich, Derdowski
nie żył tą ułudą i nie zabiegał o spotka-
nia z Rosjanami. Spotykał się natomiast
z Włodzimierzem Spasowiczem, praw-
nikiem, wykładowcą prawa karnego na
Uniwersytecie Petersburskim, znanym
obrońcą w procesach politycznych
(w tym członków Proletariatu), a także
wydawcą znanego w Rosji polskiego
tygodnika „Kraj”. Zapewne celem tych
spotkań było zatrudnienie się w redak-
cji tego tygodnika. Zabiegał o poparcie
w tej sprawie również u innych wpły-
wowych Polaków.
Zwiedzał rezydencję carską w Gat-
czynach koło Petersburga a w niej
m.in. pałac cara Pawła I pochodzący
z XVIII wieku oraz przepiękny park.
Zwiedził także, sławny już wtedy, ze-
spół pałacowy w Carskim Siole, które-
go budowę w stylu rosyjskiego baroku
rozpoczęła Katarzyna I. Derdowski, jak
wiemy, miał szczęście do rozmaitych
wydarzeń, w których grał pierwszo-
planową rolę. Nie ominęła go przygo-
da i w Carskim Siole. Zbyt blisko, długo
i zapewne prowokacyjnie przyglądał
się obiektom pałacowym i pilnującej
ich gwardii. Nic więc dziwnego, że zo-
stał aresztowany przez „ochranę”, taj-
ną policję polityczną imperium rosyj-
skiego. Dopiero po kilku dniach udało
się go uwolnić. Przyczynił się do tego
niewątpliwie Spasowicz, który wsta-
wił się za Derdowskim, podejmując
trudne rozmowy z wyższymi urzęd-
nikami carskimi.
Przeszkodził mu „żaczek”
Ta przykra i niespodziewana przy-
goda była bezpośrednią przyczyną
wyjazdu Derdowskiego z niegościn-
nego Petersburga. Poprzez Wilno udał
się do Warszawy. I tam, jak to opisuje
w przedmowie do Walka na jarmarku,
ubiegał się o pracę w „Gazecie Świątecz-
nej”. Przybył do Warszawy bez grosza,
pewnie pieszo, „bo ledwo miałem na bi-
let do Wilna”. Zatrudnieniu w redakcji
POMERANIA CZERWIŃC 2013
„Gazeta Toruńska”,
wydanie z 5 września 1883 roku.
„Świątecznej” stanął na przeszkodzie
jego wygląd zewnętrzny. Wystąpił, jak
pisze, w „żaczku”. Ten żaczek, prawdo-
podobnie zbyt kusy, ubrał po sprzedaży
surduta. Nie dodał on należytej powagi
szczupłemu i wysokiemu Derdowskie-
mu.
Więcej szczęścia zaznał w Cieszy-
-nie. Przed Pawłem Stalmachem, reda-
ktorem „Gwiazdki Cieszyńskiej” pod-
kreślającej polskość Śląska, stanął w za-
niedbanym i opłakanym stanie. Nie
zraził tym Stalmacha, który zatrudnił
naszego bohatera, pilnując go jednak
i trzymając w ryzach, nie pozwalając
mu na przeżywanie niefrasobliwych
godzin w towarzystwie wesołej kom-
panii, w której czasem – mówiąc po
śląsku – zdarzało mu się „chroboka za-
lać”, co traktowane tam było jako rzecz
normalna, ba, nawet konieczna. Pod-
kreślmy jednak, że aczkolwiek Derdow-
skiego pociągało towarzystwo cygane-
rii, to nigdy nie przekraczał pewnych
granic.
Stelmacha nieco zawiódł, nie spro-
stał wymaganiom redaktora naczel-
nego. Rozstali się jednak w przyjaźni.
Przez długi czas wymieniali między
sobą wiadomości z regionów, w których
żyli i pracowali, umieszczając je w swo-
ich wydawnictwach.
PRASA OD KUCHNI / WAŻNE DATY
DZIAŁO SIĘ
w czerwcu
• 6 VI 1883 – w Pelplinie zmarł ks. Jakub
Fankidejski, pedagog, historyk, autor
m.in. ok. 700 źródłowo opracowanych
haseł z Pomorza Nadwiślańskiego do
Słownika geograficznego Królestwa
Polskiego (Warszawa 1880–1902). Uro-
dził się 23 maja 1844 w Wielbrando-
wie (pow. starogardzki).
• 6 VI 1943 – w Kartuzach urodził się
Ryszard Ciemiński, dziennikarz, lite-
rat, współpracownik „Pomeranii”, pa-
sjonat sportu. Zmarł 23 lutego 2003,
pochowano go na cmentarzu para-
fialnym w Kartuzach.
• 14 VI 1923 – w Mrocznie k. Lubawy
urodził się ks. Bazyli Olęcki, miłośnik
historii, poeta ludowy, pszczelarz, za-
służony proboszcz parafii Linia. Zmarł
w roku 1999, pochowany został na
cmentarzu parafialnym w Lini.
• 15 VI 1983 – uchwałą Wojewódzkiej
Rady Narodowej w Gdańsku utwo-
rzono Wdzydzki Park Krajobrazowy
oraz Kaszubski Park Krajobrazowy.
• 23 VI 1993 – uchwałą gdyńskiego
oddziału ZKP ustanowiono Medal im.
Antoniego Abrahama „Srebrna Taba-
kiera Abrahama”. Zgodnie z regulami-
nem medal nadawany jest za wybitne
zasługi i osiągnięcia w działalności
publicznej na rzecz kaszubszczyzny
i regionu pomorskiego. Pierwszymi
jego laureatami byli w 1994 r. ks. Hilary
Jastak, miesięcznik „Pomerania” i chór
męski Dzwon Kaszubski z Gdyni-Chy-
lonii.
• 27 VI 1943 – zmarł pierwszy biskup
gdański ks. Edward O'Rourke. Na sku-
tek szykan ze strony Senatu i prasy
Wolnego Miasta Gdańska złożył re-
zygnację z funkcji ordynariusza, któ-
rą Stolica Apostolska aprobowała 13
czerwca 1938. Zmarł w Rzymie i tam
został pochowany.
• 29 VI 983 – św. Wojciech, patron ar-
chidiecezji gdańskiej, otrzymał sakrę
biskupią.
Źródło: Feliks Sikora,
Kalendarium kaszubsko-pomorskie
19
MORSKA RP
90. rocznica utworzenia
portu w Gdyni
Poświęcenie i otwarcie pierwszej pełnomorskiej portowej przystani w Gdyni miało miejsce 29
kwietnia 1923 r. i może być uważane za nasze pierwsze Święto Morza. Dla ówczesnych decydentów
ta uroczystość była rodzajem testu (referendum) na rzecz budowy i rozbudowy gdyńskiego portu.
M I C H A Ł S I KO R A
Każdy statek polski
to nowy skarb Narodu
Inspiratorem uroczystości było To-
warzystwo Liga Żeglugi Polskiej. Geneza
święta była złożona, jak cała polityka
morska II Rzeczypospolitej. Odradzające
się państwo miało do pokonania dzie-
siątki trudności, poczynając od spraw
prawno-ustrojowych, społecznych i eko-
nomicznych, przez etniczne i wojskowe,
po zagospodarowanie odzyskanego
skrawka wybrzeża. Tymczasem w Pol-
sce brak było tradycji morskich, nawyku
„uprawy morza”, trudno bowiem uznać
za taką nasze przybrzeżne łodziowe ry-
bołówstwo. Tylko nieliczni obywatele
postrzegali sprawy morza i jego eksplo-
atacji we właściwych wymiarach i do-
strzegali ich rolę dla gospodarki całego
kraju.
Towarzystwo Liga Żeglugi Polskiej
było świadome tych nastrojów i od swe-
go zarania – od 1919 r. – podejmowało
szeroką działalność oświatową, popula-
ryzatorską i propagandową, przybliżając
tę tematykę naszemu społeczeństwu. Na
prezesa Towarzystwa wybrano dowódcę
tworzącej się Marynarki Wojennej, ad-
mirała Kazimierza Porębskiego. Wybór
ten podniósł znaczenie i rangę tej organi-
zacji. W tym samym czasie (maj 1919 r.)
Towarzystwo przyjęło statut, precyzując
w nim swoje cele i zadania.
Liga Żeglugi Polskiej (LŻP) położyła
duży nacisk na propagandę i oświatę
morską. Sprawom tym służyć miało cza-
sopismo „Bandera Polska”, które jednak-
że ze względu na trudności finansowe
wychodziło nieregularnie. (…) Wystą-
piono również z odezwą do polskiego
społeczeństwa, w której m.in. znajduje-
my takie zdanie: „Każdy statek polski to
20
nowa ziemia polska, to nowy warsztat
pracy, to nowy skarb Narodu. Każdy
statek pod banderą polską – to słuszna
duma Narodu, to chwała i rozgłos imie-
nia polskiego”.
W Gdyni tylko port awaryjny?
Towarzystwo nie tylko głosiło piękne
słowa. W sierpniu 1922 r. LŻP zorganizo-
wała w Gdyni regaty morskie z udziałem
łodzi rybackich. Nieco wcześniej – bo
w czerwcu tegoż roku – odbyła się rów-
nież w Gdyni narada działaczy LŻP, na
której podjęto uchwałę o budowie portu
w tej miejscowości. I chociaż uchwała
nie rodziła żadnych skutków natury
prawnej, jednak była liczącym się po-
parciem dla zlokalizowania portu właś-
nie w tej rybackiej osadzie, a należy pod-
kreślić, że sprawy lokalizacji jeszcze nie
przesądzono. Z całą powagą rozważano
urządzenie portu morskiego w Tczewie.
Za tą lokalizacją przemawiało położenie
tego miasta nad Wisłą, a więc możliwość
zorganizowania tu taniego transportu
rzecznego. Przeciwwskazaniem nato-
miast była konieczność przepływania
przez terytorium Wolnego Miasta Gdań-
ska, co z punktu widzenia politycznego
nie było sprawą obojętną.
Za gdyńską lokalizacją portu byli
m.in. adm. Porębski, inż. Tadeusz Wen-
da i inż. Julian Rummel, a także całe To-
warzystwo LŻP. Za tym, że Polska musi
szybko zbudować samodzielny port mor-
ski, przemawiały antypolskie nastroje
w Wolnym Mieście Gdańsku. Pamiętano
też, jak w roku 1920 – w czasie naszych
zmagań z bolszewikami – gdańszczanie
odmówili rozładunku broni, na którą
czekali polscy żołnierze…
Kilkuletnia działalność LŻP oraz
powyższe okoliczności sprawiły, że 23
września 1922 r. Sejm Rzeczypospolitej
podjął uchwałę lokalizującą port morski
w Gdyni. Zakładano jednak, że będzie
on miał charakter drugorzędny i wobec
portu w Gdańsku będzie spełniał funk-
cję „portu awaryjnego”, wentyla bezpie-
czeństwa.
Pierwsze gdyńskie Święto Morza
W tej sytuacji działacze LŻP konty-
nuowali swoją działalność propagan-
dową na rzecz budowy portu w Gdyni.
Z początkiem 1923 r. J. Rummel wydał
broszurę pt. „Port w Gdyni”, w której
agitował za „wielkim portem”. Podobną
agitacyjną rolę spełniać miało święto
zorganizowane 29 kwietnia 1923 r. Uro-
czystości tej – oddaniu do użytku Tym-
czasowego Portu Wojennego i Schroni-
ska dla Rybaków – nadano rangę święta
państwowego, w którym uczestniczył
Prezydent RP Stanisław Wojciechowski,
premier rządu gen. Władysław Sikorski
oraz Prymas kardynał Edward Dalbor.
Był to pierwszy krok w kierunku
zbudowania w Gdyni pełnomorskiego
portu, ponieważ oddawana do użytku
przystań drewniana długości 550 m
stanowiła zaledwie, jak wskazywała jej
nazwa, port tymczasowy, była przysta-
nią dla skromnej floty wojennej i schro-
nieniem dla kutrów i łodzi rybackich. Na
port „murowany” trzeba było jeszcze
parę lat poczekać…
I chociaż port był skromny, to jed-
nak uroczystość jego uruchomienia była
wspaniała. Przybyły na nią tłumy z całej
Polski. Kolorytu uroczystości nadawała
obecność marynarzy, których sprowa-
dzono specjalnie z Pucka – ówczesnego
portu wojennego.
Dla przyszłości Gdyni i gdyńskiego
portu, to święto było przełomowe. Od
tego bowiem dnia inaczej postrzegali
sprawy morskie nie tylko ówcześni de-
cydenci, ale również szerokie rzesze spo-
łeczeństwa polskiego.
POMERANIA CZERWIEC 2013

Życie codzienne
Polaków i Niemców
Niejednokrotnie o postawie narodowej poszczególnych przedstawicieli polskiej i niemieckiej
społeczności w Rumi nie decydowało ich pochodzenie etniczne, ale trudy życia codziennego.
Nie chcieli na front…
Mieszkańcy ziem byłego zaboru
pruskiego, które miały zgodnie z Trak-
tatem Wersalskim przypaść odrodzo-
nemu państwu polskiemu – uprasz-
czając nieco zagadnienie – mieli prawo
wyboru obywatelstwa: niemieckiego
bądź polskiego. Przy tym wyborze nie
kierowano się wyłącznie świadomością
narodową czy innymi względami ideo-
logicznymi. Co najmniej kilkudziesięciu
rumian – niewątpliwie polskiej (kaszub-
skiej) narodowości – optowało na rzecz
obywatelstwa niemieckiego, a potem
chcąc się z tego wycofać, wnosiło o cof-
nięcie opcji i przyznanie obywatelstwa
polskiego. We wszystkich znanych auto-
rowi przypadkach powodem tego była
„obawa przed powołaniem do wojska
polskiego”. Optowano bowiem w cza-
sie, kiedy Polska podejmowała wysiłek
zbrojny o ukształtowanie swoich gra-
nic, w tym toczyła wyczerpującą wojnę
z sowiecką Rosją. Mało komu – szcze-
gólnie znającemu nieodległe w czasie
okropieństwa I wojny światowej – śpie-
szyło się do frontowych walk. Po usta-
bilizowaniu się granic i sytuacji Polski
w ogóle znaczna część takich optantów
POMERANIA CZERWIŃC 2013
B O G U S Ł AW B R E Z A
zabiegała o przyjęcie w poczet polskich
obywateli. Podejście do nich polskich
władz było zróżnicowane. Dużo zależało
od nastawienia do nich sąsiadów i opinii
o nich formułowanych przez sołtysów,
wójtów i policjantów. Oczywiście za-
wierano w nich informacje o znajomości
przez nich języka polskiego, o nastawie-
niu do polskości w czasie zaborów oraz
do ówczesnej Polski itp.
Decyzji o przyznaniu polskiego oby-
watelstwa nie podejmowano wyłącznie
na podstawie kryteriów językowych
i ideologicznych. Nie bez znaczenia na
przykład było to, czy dany petent nie
będzie obciążeniem dla państwa, czy
jest się w stanie utrzymać samodzielnie.
Na ogół jednak w takich przypadkach
przyznawano polskie obywatelstwo,
rozumiejąc skomplikowaną sytuację
miejscowej ludności. Jako ciekawostkę
można wspomnieć, że osoby wnioskują-
ce o cofnięcie opcji niekiedy podchodziły
do tego bardzo pragmatycznie. Jedno-
cześnie bowiem szukały innych rozwią-
zań. Zachowały się na przykład ślady
ich starań o pracę w Wolnym Mieście
Gdańsku i – zapewne – o jego obywa-
telstwo. Gdy to się udawało, w sposób
Z DZIEJÓW MIĘDZYWOJENNEJ RUMI
dorozumiany rezygnowały z polskiej
przynależności państwowej, chociaż-
by nie uiszczając koniecznej w takich
sprawach opłaty skarbowej. Dla pełnoś-
ci obrazu należy dodać, że cofali opcję
i ubiegali się o polskie obywatelstwo
także rodowici Niemcy, jeżeli w tym wi-
dzieli osobiste korzyści bądź też na zale-
cenie władz niemieckich organizacji, jak
również Rzeszy.
Kim był niemiecki rumianin?
Złożoność polsko-niemieckich kon-
taktów w międzywojennej Rumi ujaw-
nia także ówczesne rozumienie podsta-
wowych związanych z nimi terminów.
Można na przykład zadać pytanie: Jakie
cechy miał międzywojenny rumianin
uznawany za Niemca przez przedsta-
wicieli polskich władz? Opierając się
na przekazach źródłowych, odpowiedź
na takie pytanie najlepiej rozpocząć od
stwierdzenia, że były różne kategorie
Niemców, a ich wyróżnik stanowiła nie
tylko etniczność i tożsamość narodowa.
Oto w jakiej kolejności komenda policji
powiatowej w Wejherowie w 1929 r.
podała imienny spis kilku Niemców
mieszkających w Rumi: 1. „obywatel
21
Z DZIEJÓW MIĘDZYWOJENNEJ RUMI
polski, narodowości niemieckiej, jest za-
żartym Niemcem”, 2. „obywatel polski,
narodowości niemieckiej, jest przeko-
nanym Niemcem”, 3. „obywatel polski,
narodowości niemieckiej, jest wrogo
usposobiony do wszystkiego, co polskie,
i przy każdej nadarzającej się sposobno-
ści wychwala stosunki niemieckie”, 4.
„obywatel polski, narodowości polskiej
[podkr. B.B.], utrzymuje stosunki z Niem-
cami, jest zapatrywania niemieckiego”.
Jeżeli do tego dodamy, że w podobny
sposób środowiska niemieckie oceniały
poszczególnych Polaków, oczywiste jest,
że precyzyjne ustalenie, kto był jakiej
narodowości w międzywojennej Rumi,
jest niemożliwe. Można powiedzieć, że
większość zasiedziałych rumian miała
cechy zarówno przypisywane Polakom,
jak i Niemcom. Kwestię przynależności
i postawy narodowej wykorzystywano
instrumentalnie. Często bez wiedzy sa-
mych zainteresowanych, opierając się
na elementach życia codziennego, jak
posiadanie polskich lub niemieckich
krewnych, czy na analizie jakichś wypo-
wiedzi itp., uznawano konkretne osoby
za przynależne do jednego bądź drugie-
go narodu. Tę swoistą wielokulturowość
wykorzystywały także służby specjalne.
Jeden ze znawców problematyki tak pi-
sał o szpiegu na rzecz Niemiec, Niemcu
z Pomorza: „Cała jego rodzina była zwią-
zana z obszarem Pomorza. Żona, Polka,
była wychowanką pensjonatu klasztor-
nego w Chojnicach. Ojciec jej posiadał
tartak w miejscowości Rumia – Zagórze
k./Gdyni”.
Pisownia nazwisk
Głównym powodem tej sytuacji
była skuteczna polityka germanizacyj-
na z poprzedniego okresu historyczne-
go. Można ją również zaobserwować
w nazewnictwie. Część nazw (z wy-
łączeniem większych osad i obiektów,
jak Rumia i Zagórze) jeszcze kilka lat po
odzyskaniu niepodległości przez Polskę
funkcjonowała w potocznym i oficjal-
nym obiegu w formie niemieckojęzycz-
nej. W większości z oficjalnej, publicz-
nej sfery życia zniknęły one w końcu
lat dwudziestych, w ich miejsce weszły
i prawie powszechnie się przyjęły ich
polskie odpowiedniki. Jednak niektóre
niemieckie nazwy nieoficjalnie były
używane nadal do 1939 r., szczególnie
wśród zasiedziałych rumian, pamiętają-
cych czasy zaboru. Proces ten dotyczył
22
również – chociaż miał inny przebieg –
imion i nazwisk. Po 1920 r. część miesz-
kańców Rumi z pobudek patriotycznych
(chociaż nie można tutaj wykluczyć tak-
że względów koniunkturalnych) zmie-
niała ich pisownię czy nawet brzmienie
z niemieckiego na polskie, na przykład
„Bieschke” na „Bieszka”.
Forma imienia i nazwiska była sto-
sunkowo często odbierana jako jeden
z wyróżników narodowości. W sytu-
acji gdy osoba, o której wiedziano, że
jest Niemcem, polszczyła swoje imię
bądź nazwisko lub odwrotnie, będąc
Polakiem, używała niemieckiej formy
swojego imienia i nazwiska, zdarzało
się, że i tak druga strona narodowego
konfliktu stosowała formę – jej zda-
niem – właściwą dla narodowości ta-
kiej osoby. Tak przynajmniej można
między innymi odczytać fragment ko-
respondencji pomiędzy wejherowskim
starostwem a jednym z majętniejszych
rumskich Niemców, Richardem (Ryszar-
dem) Kusche. Ten ostatni podpisywał
pisma jako Ryszard Kusche, mimo to
starostwo – na co dzień bardzo dbające
o stosowanie polskiej formy wszelkich
dokumentów – zawsze używało nie-
mieckiego odpowiednika tego imienia,
Richard. Niestety, niemożliwe jest usta-
lenie, w jakim stopniu postępowanie R.
Kuschego było koniunkturalną chęcią
przypodobania się polskim urzędom,
a w jakim ewentualnym wynikiem rze-
czywistego przyswojenia przez niego
(bądź docenienia) polskiej kultury, czego
również nie można wykluczyć.
Po niemiecku, kaszubsku i polsku…
Podobnie zróżnicowane były inne
kwestie językowe. Bez ryzyka popełnie-
nia większego błędu można powiedzieć,
że w chwili objęcia ponownego polskie-
go władztwa nad Rumią w 1920 r. wszy-
scy dorośli mieszkańcy Rumi znali język
niemiecki i biegle się nim posługiwali.
Do tej pory był też on jedynym językiem
oficjalnym, publicznym. Nim też posłu-
giwały się – prawie wyłącznie – osoby
zamożniejsze, bardziej znaczące. Wśród
warstw uboższych powszechne było
używanie w życiu pozaoficjalnym ję-
zyka kaszubskiego. Biegle nim władała
także część społeczności niemieckiej,
szczególnie niemieccy gospodarze rolni
będący w Rumi od kilkudziesięciu lat
i dłużej, którzy od swoich kaszubskich
sąsiadów nauczyli się posługiwać ka-
szubszczyzną. W trakcie międzywojnia
te stosunki językowe się zmieniły. Część
nowo przybyłych rumian, głównie
z byłego zaboru rosyjskiego, nie znała
języka niemieckiego i w trakcie pobytu
w Rumi się go nie nauczyła, ponieważ
nie było takiej konieczności. Również
młode pokolenie zasiedziałych polskich
(kaszubskich) rumian – jeżeli nie miało
niemieckich sąsiadów – nie poznało ję-
zyka niemieckiego.
Do 1939 r. zmniejszyła się więc zna-
cząco rola języka niemieckiego. Przestał
on być językiem oficjalnym, publicznym
i zszedł do roli mowy potocznej niemie-
ckich rodzin i używanej w kontaktach
z polskimi sąsiadami, jeżeli ci umieli się
nim posługiwać. Jak wykazują relacje
obecnych starszych mieszkańców Rumi,
to właśnie poprzez zabawę z niemiecki-
mi rówieśnikami część z nich nauczyła
się mówić po niemiecku przed 1939 r., co
bardzo się im przydało w czasie okupacji
hitlerowskiej. Miejsce języka niemieckie-
go zajmował język polski, stając się po-
wszechnym także wśród miejscowych
Niemców. Ich młodsze pokolenie stało
się dwujęzyczne, poprzez szkołę, woj-
sko, polskich rówieśników. W tej grupie
społecznej znajomość języka polskiego
była tak duża, że w mowie i w piśmie
trudno było odróżnić jej przedstawicie-
li od rodowitych Polaków. Język polski
poznali też w różnym stopniu (choć nie
wszyscy) starsi Niemcy. Dotyczyło to
najbardziej tych, którzy mieli w dzia-
łalności gospodarczej bądź zawodowej
kontakt z polską społecznością i przez
to byli uzależnieni od jej przychylności.
Najlepiej to zróżnicowanie można zaob-
serwować w aktach notarialnych, gdzie
notariusze odnotowywali, czy musieli
tłumaczyć Niemcom polskie dokumenty.
I tak wspomniany R. Kusche podał, że
nie włada należycie językiem polskim,
jednak pisma polskie rozumie i nie żąda
tłumaczenia aktu na język niemiecki.
Z kolei inny znany rumski Niemiec,
Henryk Kühl, stwierdził, że nie włada
należycie językiem polskim, mówi wy-
łącznie po niemiecku, i notariusz prze-
tłumaczył mu zawartą umowę kupna
sprzedaży.
„Podejrzani” Kaszubi
Skomplikowane stosunki narodo-
wościowe były głównym powodem
dwojakiego, sprzecznego podejścia
władz państwowych do rodzimej ludno-
POMERANIA CZERWIEC 2013

ści w Rumi, do społeczności kaszubskiej.
Z jednej strony przyjmowały one za
oczywiste, że Kaszubi są Polakami. We
wszystkich polskich statystykach tak
też ich ujmowano, szczególnie ukazując
przewagę żywiołu polskiego w Rumi
i prawa Polski do omawianego obszaru.
Z drugiej w na ogół poufnych pismach
podejrzewano Kaszubów o proniemie-
ckość i zachowywano w stosunku do
nich rezerwę. Stąd też kultura kaszub-
ska była wykorzystywana fasadowo,
najczęściej poprzez ubieranie dzieci
w stylizowane kaszubskie stroje ludo-
we na różnego rodzaju uroczystościach.
Jednym z głównych zadań państwowej
oświaty było wpojenie uczniom reguł
prawidłowego posługiwania się języ-
kiem polskim i powstrzymanie ich od
używania języka kaszubskiego.
Pośrednio wiadomo, że by ujednolić
pomorskie społeczeństwo, wśród osób
zamierzających osiedlić się w Rumi
preferowano te, które pochodzą z głębi
Polski, ewentualnie uznane za polskich
„patriotów”. A ponieważ zarówno fir-
my, jak i osoby fizyczne musiały się
zwracać do polskich władz o wyrażenie
przez nie zgody na parcelację, to żeby ją
uzyskać, chętnie podnosiły, że działki
po parcelacji ich terenu nabędą osoby
spoza Pomorza, pisząc np. tak „Nadmie-
niamy, iż zgłasza się dużo reflektantów
na parcele i to także z okolic Warszawy”,
bo to ułatwiało uzyskanie w tym zakre-
sie pozytywnej decyzji. Również osoby
chcące nabyć działki z parcelacji – z tych
samych względów – podnosiły, że są
polskimi patriotami, pochodzą z głębi
Polski itp.
Polski bałagan i niemiecki
„nieposzlakowany element”
Szczególnie dużo w źródłach pisa-
nych zachowało się informacji o polsko-
niemieckiej rywalizacji, wzajemnej
podejrzliwości i urazach. Nie było to
do końca zgodne z ówczesną rzeczy-
wistością. Sporą rolę w tym zakresie
odgrywały znaczne emocje, wynikają-
ce z mówiąc w pewnym uproszczeniu,
niedających się pogodzić dążeń i zamia-
rów Polaków oraz Niemców. Ci pierw-
si chcieli wzmocnić polskie państwo,
także poprzez pełną z nim integrację
Rumi (i całego Pomorza), drudzy dążyli
do ponownego jej włączenia do Rze-
szy. Rywalizacja odbywała się na kilku
płaszczyznach, w tym politycznej i go-
POMERANIA CZERWIŃC 2013
spodarczej. Polskie i niemieckie banki
uzależniały udzielanie kredytu od naro-
dowości i postawy politycznej petentów,
analizowano każdy wypadek przejścia
nieruchomości z rąk polskich właścicieli
do niemieckich i odwrotnie, dla ukrycia
takich faktów dokonywano transakcji
przez podstawione osoby itp.
Polskie władze, znając liczne przy-
padki nielojalnego zachowania się oby-
wateli narodowości niemieckiej, prze-
sadnie poddawały większość Niemców
dyskretnej obserwacji i wręcz alergicz-
nie reagowały na wszelkie – niekiedy
absurdalne – informacje o podejrza-
nym zachowaniu się przedstawicieli
mniejszości niemieckiej i ich wpływie
na polskich współmieszkańców, wszę-
dzie widząc potencjalny spisek. Dobrze
to oddaje sprawa strajku szkolnego, do
jakiego doszło w Rumi i Zagórzu w 1928
r. na tle komasacji szkół i wydłużenia
przez to drogi do szkoły dla części dzie-
ci. Ostra reakcja ich rodziców była więc
zrozumiała i łatwa do przewidzenia.
Jednak według komendy wojewódzkiej
policji byli oni inspirowani przez Niem-
ców, gdyż w rumskiej szkole nie prowa-
dzono nauczania w języku niemieckim.
W rezultacie miejscowi policjanci musie-
li wszcząć specjalne dochodzenie, które
nie tylko wykluczyło niemiecką inspira-
cję strajku, ale również ustaliło, że część
rumskich Niemców zastosowała się do
nowych zarządzeń i posyłała swoje dzie-
ci do szkół. Można wyrazić przypuszcze-
nie, że taka postawa Niemców wcale nie
musiała wynikać z lojalności wobec pol-
skich władz i ich zarządzeń, ale z obawy
przed ewentualnymi represjami, z chęci
ukrycia działań antypaństwowych itp.
Obie strony stosunkowo często
nawiązywały do funkcjonujących ste-
reotypów, szukając w bieżących wy-
darzeniach ich potwierdzenia. W 1922
r. wykoleił się w Rumi pociąg relacji
Berlin –Królewiec, co – jak doniosły pol-
skie gazety – niemiecka prasa celowo
wyolbrzymiała, pisząc o stereotypo-
wym polskim bałaganie. Tak natomiast
polskie czasopismo, „Gazeta Kaszub-
ska”, skomentowało fakt wykrycia do-
konania kradzieży przez Niemca: „P. S.
[w oryginale całe imię i nazwisko – do-
pis. B.B.] ukradł krowę w Rumi – Zagó-
rzu. Złodziej był członkiem »Deutsche
Vereininung«, organizacji, która skupia
podobno element na wskroś nieposzla-
kowany”.
Z DZIEJÓW MIĘDZYWOJENNEJ RUMI
Nie tylko konflikty
Na okres międzywojenny w Rumi
nie można patrzeć jedynie jako na czas
sporów, konfliktu pomiędzy Polakami
a Niemcami. Jeżeli wnikniemy głębiej
w zachowane o nim świadectwa, to
okazuje się, że dochodziło często do
przejawów zgodnej współpracy, po-
kojowych kontaktów między osoba-
mi obu tych narodowości. Pomijając
wszystko inne, wymuszało je życie.
Po prostu Polacy i Niemcy byli na sie-
bie skazani. Gdyby stale i ciągle siebie
zwalczali, na tym – także osobiście –
by tracili. Również z tego wynika ich
współdziałanie w różnego rodzaju
przedsięwzięciach, w tym na przykład
spółkach i spółdzielniach. Niemieccy
pracodawcy musieli korzystać z usług
polskich pracowników, niemieccy go-
spodarze sprzedawali płody rolne pol-
skim klientom, polscy rolnicy korzysta-
li z usług niemieckich młynarzy, takie
wyliczanie można by długo kontynuo-
wać. Nie jest też dziełem przypadku, że
w większości zebranych przez autora
relacji starszych, polskich rumian jest
obecne podobne wspomnienie z ich
dzieciństwa: to, jak chodzili chętnie
przed świętami także do domów nie-
mieckich sąsiadów z tradycyjnymi
pieśniami, powiedzeniami itp. i otrzy-
mywali od nich różne podarunki, na
ogół produkty żywnościowe. Mówiąc
o tym, zaznaczali, że były one droższe
od tych, które otrzymywali od Pola-
ków. Pośrednio to może dowodzić, że
społeczność niemiecka była bogatsza
od polskiej. Dużo też mówi, że według
przejrzanych przez autora źródeł, naj-
większą indywidualną (chociaż okazjo-
nalną) działalność dobroczynną pro-
wadził Adolf Janhz, współwłaściciel
fabryk mebli w Gościcinie i Zagórzu.
Był on między innymi wymieniany
jako ofiarodawca na rzecz biednych
przy okazji katolickiego pogrzebu ojca
rumskiego wójta, Mariana Roszczy-
nialskiego (chociaż sam był ewangeli-
kiem), na rzecz ochrony przeciwlotni-
czej państwa, na rzecz polskiej gminy
ewangelickiej w Gdyni i wielu innych.
Współżycie polsko-niemieckie
w międzywojennej Rumi na pewno
dużo się nie różniło od kontaktów Pola-
ków i Niemców w innych kaszubskich
miejscowościach w tym samym czasie,
ale też – jak sądzę – miało swój niepo-
wtarzalny, specyficzny koloryt.
23
REMÙSOWÔ KARA 2013

Réza pò kaszëbską swiądã

Je piątk. Licealiscë skùńczelë ùczbë w szkòle, a sztudérowie zajãca na ùczbòwni. Przed nama trzë
dni rézowaniô, pòznôwaniô tatczëznë i dobri zabawë. Razã z òpiekùnama i rôczonyma gòscama
sôdómë we Gduńskù do aùtobùsu. Je ju zajãtëch wicy jak sztërdzescë placów, tej mòżna jachac do
Hélu. Bò tam prawie mdze latosô Remùsowô Kara – regionalné warkòwnie dlô młodëch, chtërne
òrganizëje Karno Sztudérów Pòmòraniô.

K A RO L Ë NA S E R KÒ W S KÔ
Òd sécarni
do Mùzeùm Rëbaczeniô
To ju szósti zjôzd, jaczégò célã je
zachãcenié młodzëznë do pòznôwaniô
Kaszub i Pòmòrzô. Tim razã dérëje òd
26 do 29 łżëkwiata.
Jedzemë na Hél. Pò drodze, w kaszëb-
sczich gardach, zabiérómë do aùtobùsu
nastãpnëch ùczãstników warkòwniów.
Òb czas rézë spiéwiemë so kaszëbsczé
piesnie. I ju jesmë na placu. Swiéżi
mòrsczi lëft pômôgô nama zaniesc
naje paczétë do Òstrzódka Cassubia,
w jaczim bãdzemë spac. Mòżna sadnąc,
òdpòcząc. Ale chto bë sedzôł za wiele
w jizbie? Kò trzeba sã pòznac, pògadac.
Jidzemë tej na integracyjny wieczór do
tak zwóny sécarni.
Pòmòrańcowie szëkùją sã na òficjal-
né òtemkniãcé. Wszëtkò fardich, tej
witają sã z ùczniama wëżigimnazjal-
nëch szkòłów. Prezentëją swòje kar-
no, gôdają, jak wëzdrzi jegò dzejnota
i dlôcze wôrt do niegò przëstąpic. Mają ni robią plakat pòkazëjący jich roz- Tadéùsz Mùża. Òpòwiôdô i ò historii,
nôdzejã, że westrzód zéńdzonëch są mienié znaczeniégò tegò warkù dlô i ò dzysdniowòscë. Prowadzy nas téż
jich nastãpcë, chãtny, bë robic wkół kaszëbiznë. Za jinszima dwiérzama na cypel, gdze mô sã òdbëc historiczné
kaszëbiznë. Lepi sã pòznôwómë òb czas młodi pòznôwają gazétné gatënczi, zdarzenié – bãdze tam ùsëpóny Kòpc
rozmajitëch zabawów. Na kùńc licealë- a nastãpno wëchôdają bùten, żebë Kaszëbów. W planach je, żebë kòżdi
sce są pòłączony w karenka, w jaczich westrzód mieszkańców Hélu zrobic z partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrze-
kòżdégò dnia bãdą wëkònëwac zada- sondã na tëmã „Co je wôrt òbezdrzeniô szeniô miôł tam swój kamiéń. Żebë
nia wëmësloné dlô nich przez starszich w wajim gardze?”. Trzecé karenkò i Pòmòraniô mògła dołączëc sã do ti
drëchów. ùczi sã kroków nowòczasnégò tuńca ùdbë, ji nôleżnicë razã z ùczniama robią
Drëdżégò dnia jidzemë do Spòd- do terôczasny kaszëbsczi mùzyczi. Na ùsëp, jaczi mô bëc jich szlachã.
leczny Szkòłë w Hélu, bë czegòs wicy pòdrëchòwanié wszëtcë pòtikają sã
naùczëc sã ò swòji tatczëznie. Témë w jednym placu, żebë zaprezentowac Spiéwë i pòwôżné òbgôdczi
do wëbiéru bëłë trzë. Ti, co chcelë skùtczi swòji robòtë. Niedzela. Czej słunôszkò zaczinô
dowiedzeëc sã, jak łowienié rëbów Pózni òbzéranié Mùzeùm Rëbacze- òdkrëwac sã zza blónów, jidzemë na
je pòkôzóné w lëteraturze, nôpier- niô w Hélu. Pò tim nadzwëczajnym rézã pò sztrądze Pùcczégò Wikù, gdze
wi ò tim słëchają, pòtemù gôdają môlu z wiôlgą starą òprowôdzô nas òkróm podzywianiô snôżotë nor-
ò swòjich przemësleniach, a jesz póz- człowiek dobrze òbeznóny w òkòlim, dowëch Kaszub, ùczniowie wëżigim-

24 POMERANIA CZERWIEC 2013


nazjalnëch szkòłów dzelą sã ze star-
szima drëchama swòjim pòzdrzatkã
na kaszëbiznã. Terô, czedë mómë szansã
rozwijac kaszëbsczi jãzëk, trzeba to
wëzwëskac z całą mòcą – przekònëje Ja-
nusz Prëczkòwsczi z Òglowòsztôłcącégò
Licùm nr 1 w Kartuzach. Aneta Krefta,
z ti sami szkòłë, dodôwô, że znajem-
nota tegò jãzëka mòże bëc baro przë-
datnô, nawetka w nalézenim robòtë.
Czãsto gôdóm pò kaszëbskù. Chcã jic
na etnofilologiã kaszëbską i tam rozwi-
jac sã dali w tim czerënkù – gôdô. Chòc
mie mëslenié pò pòlsku lepi wëchôdô
jak pò kaszëbskù, to i tak lubiã ten jãzëk
i téż, czej móm leżnosc, na tëlé, na wie-
le rozmiejã, gôdóm nim. Wôrt chòcbë
dlôte, że je to jãzëk môla, w jaczim jô sã
ùrodzył – scwierdzywô Matéùsz Łąc-
czi z Kaszëbsczégò Òglowòsztôłcącégò
Liceùm w Brusach.
Pò tim mòrsczim òdpòczinkù na
gòscënã rôczi nas hélsczi part Ka-
szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Jedna
z jegò nôleżniczków, Mariô Głodowskô,
gôdô ò Hélu, jegò historii, legeńdach
z nim zrzeszonëch, ò dzejnoce swòjégò
partu. A më mòżemë ji zadawac pitania
i razã ze zrzeszińcama pòspiewac so.
Òb wieczór sôdômë w szkòłowëch
łôwkach i gôdómë ò tim wszët-
czim, co krący sã wkół naszi juwer-
notë. Ò tim, jak zdrzą na nas, Kaszë-
bów, jinszi, a jak më sami na sebie
POMERANIA CZERWIŃC 2013
zdrzimë, czë letkò je przëznac sã do
swòji tatczëznë, czë chcemë sã do ni
przëznawac. Ekspercë, jaczima są Ni-
cole Dołowy-Rëbińskô, chtërna robi
w Instituce Slawisticzi PAN, Łukôsz
Grzãdzëcczi, przédnik Òglowégò Zarzą-
du Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô,
Michôł Kargùl, przédnik kòcewsczégò
partu KPZ w Tczewie, a téż Dariusz
Majkòwsczi, przédny redaktór cządni-
ka „Pomerania”, gôdają z nama ò roz-
wiju òsobòwòscë i juwernocë. Czejemë
òd nich, że to òd nas samëch zanôlégô,
jaką drogą pùdzemë. Zdrzã na te sprawë
jakno historik i, pòdług mie, mómë taczé
przédné dobroctwò, że je ta mòżlëwòsc
wëbiéru, co bãdze sã w żëcym robic.
Dôwni tegò nie bëło. Kaszëbi mają szcze-
scé, bò rozmielë wëbrac rozwôżną drogã,
chtërna pòmògła jima doprowadzëc jich
do òstawieniô w se swòji kaszëbskòscë.
Wôżné, żebë zwëskiwac z mòżlëwòsców
i nie zamikac sã w stereotipach – gôdô
Michôł Kargùl.
Na kùńc Trójgard
Czas chùtkò mijô, czej je wiele
zajãców. Nim jesmë sã spòstrzeglë,
ju nadszedł czas pakòwaniô taszów.
Na szczescé, to jesz nié kùńc. Nim
rozjedzemë sã do naszich dodomów,
nôpierwi jedzemë do Trójgardu.
W Gdini mómë pòstãpné zadanié.
Bawimë sã w gardową grã, òb czas
REMÙSOWÔ KARA 2013
chtërny mómë mòżnosc pòznac cha-
rakteristiczné kaszëbsczé akceńtë tegò
môla. A terô chùtkò do aùtobùsu, bò
w Sejmikù Pòmòrsczégò Wòjewództwa
we Gduńskù żdają na nas Łukôsz
Grzãdzëcczi, senatór Kazmiérz Kleina,
a téż Pioter Òstrowsczi, przédny re-
daktór Radia Koszalin. Przédnik Zrze-
szeniô pòkazëje prezentacjã ò zasłu-
żonëch Kaszëbach, a senatór òpòwiôdô
ò rësznoscë Kaszëbów w kùlturalnym,
pòliticznym i gòspòdarczim żëcym, i téż
ò swòjim pòstrzeganim regionalnoscë,
pòtemù pitô ò nie ùczniów. Wspòminô
téż lata spãdzoné w Pòmòranii.
Chòc chcałobë sã dłëżi pògadac,
mùszimë ju jachac na òficjalné za-
kùńczenié warkòwniów. Pò pôłnim
w Tawernie Mestwin w Kaszëbsczim
Dodomù we Gduńskù sztudérowie
dôwają swòjim młodszim drëchóm
diplomë za ùdzél w warkòwniach
i ksążkòwé pamiątczi.
Dzejający w Karnie Sztudérów Pò-
mòraniô mają nôdzejã, że i w prziń-
dnym rokù chãtnëch do ùdzélu w Re-
mùsowi Karze nie mdze felało. Czej
czëtają anketë, jaczé wëfùlowelë licea-
lësce, mëslą, że mògą bëc spòkójny. Bò
w pitanim ò òrganizacjã warkòwniów,
w skali òd jeden do piãc, młodi lëdze
òglowò òcenile jã na 4,63.
Òdj. K.S.
25
NÓTAMA PRZËKRËTÉ

Mòje stronë – trzech na jedno

TÓMK FÓPKA
Wejrowò. Cepłi môj. Wczasny wie-
czór. Gimnazjum przë rondze. Półsmrok.
Na binie chłopi przezeblôkłi w zbój-
nicczé ruchna. Nié wszëtcë. Dirigeńt
Môrcën Grzëwôcz i solista Édmùnd Klo-
ka są w ancuchach. To chór Harmónia
z Wejrowa, jaczi prawie przed sztótã
przedstawił szpetôczel „Bôjka ò zbójcy
Czôrlińsczim” a terô, w dzélu spiéwnym,
wëkònôł piesnią „Mòje stronë”. Lëdzoma
sã widzy. Jak wiedno. Harmóniscë znają
jã ju lata lateczné.
– To bëło spiéwóné jesz za Mietka
Barana – wspòminô Riszard Nalep-
ka, terôczasny przédnik karna. – Mój
pòsobnik, dirigeńt Riszard Lorek miôł
nawetkã ze „stronama” przëtrôfk.
Òbczas dirigòwaniô chórã i równoczas-
nym spiéwaniô solo copnął sã tak, że
spôdł z binë prosto na pierszą régã, dze
sedzôł biskùp Sliwińsczi – gôdô.
– Tak bëło – pòcwierdzywô z ùsmié-
chã wasta Lorek pò latach – ale nikòmù
nick sã nie stało – dodôwô.
Wspòmniony chùtczi Mieczësłôw
Baran, zasłużony dlô pòmòrsczégò ruchù
chóralnégò, wëdôł w rokù 1968 jakno
Pòwiatowi Dodóm Kùlturë i Gduńsczé
Towarzëstwò Drëchów Kùńsztu we
Wejrowie Cztery pieśni kaszubskie, dze
bëła piesniô „Mòje stronë” z mùzyką
Jana Trepczika.
Mòje stronë. Te dwa słowa rzeszą ze
sobą trzech szkólnëch: Jana Piépkã, Jana nowëch”, jaczé mómë. Òpracowónô tej ùsadzenia na: 1 głos; 2 głosë równé;
Trepczika i Wacława Kirkòwsczégò. I je- m.jin. na głos z fòrtepianã, z towarze- alt, tenór i fòrtepian; 3-głosowi biało-
den pòwiôt. Wejrowsczi, mô sã rozmiôc. nim akòrdionu, z òrkestrą i kùreszce – głowsczi chór; 3-głosowi miészóny chór;
– Pòdług mòjich zapisków Méster Jan na chór. Na chórë, bò tak przërëchtowôł 4-głosowi miészóny (dwie wersje) i 4-gło-
napisôł jã w 1961 rokù – zagwësniwô jã Juliusz Mòwińsczi z Lãbòrga, co jak sowi chłopsczi chór. W tim òstatnym
w telefòniczny rozmòwie Édmùnd gôdô Elżbiéta Kania z Wejrowa (dôwni ùłożenim spiéwią prawie harmóniscë,
Kamińsczi, jaczi òd lat dokùmeńtëje dirigeńtka Harmónii i direktorka ta- le pòdług ùdbë M. Barana – z solówką.
Trepczikòwé dzejanié. meczny mùzyczny szkòłë) – miôł „chór Nótë nańdzemë téż chòcle w spiéwnikù
„Mòje stronë” z mùzyką Piesnio- w paji”. W zbierze òpracowaniów Rodnô Lecë chòrankò (na 70. stronie), wëdó-
dzeja z Wejrowa w mòlowi tonacji, zemia, wëdónym przez Òglowi Zarząd nym w 1997 rokù przez Wejrowsczé
liczonô na trzë – je jedną z nôbarżi liri- Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Centrum Kùlturë (dzysô Filharmóniã
cznëch kaszëbsczich piesniów „tatczëz- we Gduńskù w 1974 rokù, nalôżómë Kaszëbską) a Mùzeùm Kaszëbskò-Pò-

26 POMERANIA CZERWIEC 2013


mòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wej-
rowie. Z wielnëch nagraniów bédëjã
Aleksandrã Kùcharską-Szefler z Riszardã
Minkewiczã z platczi „Mòrze”, dze czëc je
téż na akòrdiónie Cezarégò Pôcórka.
– Mòja wersjô ti piesni pòwstała
w 1965 rokù na spòdlim tekstu z dwù-
tigòdnika „Kaszëbë” za wiédzą i zgòdą
aùtora słów – pisze w przedesłowiu do
zbiérkù swòjich dokôzów pt. Mòje stronë
w piesni z gromicznika 2002, Wacłôw
Kirkòwsczi ze Swiónowa.
Kirkòwsczi i Piépka znelë sã jesz
ze Starzëna, dze chòdzëlë wëcmanim
do spòdleczny szkòłë, pózni, pò wòj-nie
– do strzédny.Ti dwaji szkólny przëjaz-
nilë sã i pòspólno twòrzëlë. Do wiérz-
tów Staszkòwégò Jana Kirkòwsczi
napisôł razã 25 melodiów, z jaczich
dzél wëzwëskôł przë robòce chòcle ze
szkòłowim chórã ze Stajszewa. W mù-
zyce „naszostronny” Kirkòwsczégò je
wiele radoscë i wërazny bùchë z „nas-
zoscë”. Tak jak w pòwstóny sztërë lata
chùtczi Trepczikòwi wersji – metrum
je trójdzelné. Co cekawé, Wacłôw
Kirkòwsczi ùsadzył téż tã samã mùzykã
do tekstu o tim samim titule, ale
aùtorstwa Henrika Héwelta:
Łączi, lasë, górë, dołë...
Taczé bëłë stronë mòje
Tam më jesmë wëchòwóny
Tam òstało szczescé mòje.
Czedë przińdze wiek sãdzëwi
Jesz rôz człowiek sã zadzëwi
Wszëtkò przeszło, gdzes ùcekło
Lesne łączi w nas òstałë.
Czedë nas ju tu nie bãdze
Niech tak lubò bãdze wszãdze
Jak za dôwnëch lat biwało
Bë i smiéchù nie felało.
Chcemë równak wrócëc do dokôzu
„Mòje stronë” Piépczi i Kirkòwsczégò.
Nie wëszedł donëchczas drëkã. Je le jed-
no òpracowanié chórowé. I jedno nagra-
nié ti piesnie, jaczé nalazło sã na płitce
„Bògù spiewac chcã”, jaką w 2004 rokù
nagrôł chór LUTNIA z Lëzëna.
Wiersz „Mòje stronë” ùzdrzôł dzén-
ny wid w wëdónym w 1955 rokù
pòspólnym zbiérku wiérztów Léóna
Roppla i Jana Piépczi Nasze stronë.
Pòdajã tekst w terôczasnym pisënkù
za antologią pòezje Piépczi… Mòje
stronë, jaką wëdôł gdińsczi REGION
POMERANIA CZERWIŃC 2013
NÓTAMA PRZËKRËTÉ
z pòdskôcënkù i przë wspòmóżce Gmin- mòjim stronóm
ny Biblioteczi w Szëmôłdze, rok temù: spłacëc chcôłbëm lëdzczi dług
za dni smiéchù,
Mòje stronë, dni robòtë
mòje stronë czej na roli òrze pług.
są nôlepszé z wszëstczich strón
Móm w nich kwiatë, Mòje stronë,
wòdë, lasë, mòje stronë
w pòlu rosce żëtny plón. są nôlepszé z wszëstczich strón.
W mòjëch stronach,
W mòjëch stronach, w mòjëch stronach
w mòjëch stronach chcôłbëm spòcząc, czej mdze zgón.
wiater sztormã z nórdë dmie;
jadą kùtrë I tak téż sã stało, w rokù 2001 Stasz-
i òkrãtë, ków Jan (Jan Piépka) pòchòwóny òstôł
i latarnie stoją dwie. na łebińsczim smãtôrzu, a òbczas mszë
tã prawie piesniã zaspiéwôł Adóm
Mòjim stronóm, Òkrój z Bòrkòwa. Mùzykã Jana Trepczi-
mòjim stronóm ka zagrała na òrganach jegò wnuczka,
wcąg przëgriwô ptôchów spiéw Witosława Frankòwskô.
a nad sztrądã Jadącë z Gdinie pòd Wejrowò, na
i nad wòdą zôczątku Rëmi, pò prawi stronie, kòl
wiedno widzysz skrzidła méw. znakù Kaszëbsczégò Môłégò Trójgardu
stoji witôcz wejrowsczégò krézu. Je na
Mòje stronë, nim napisóné: „Powiat Wejherowski –
mòje stronë mòje stronë”.
brzëmią robòcym rojã pszczół; Tak tekst Jana Piépczi z Łebna prze-
bòcón klepie, szedł długą drogã. Òd wińscô na swiat
czapla brodzy, drëkã w 1955 przez dwa zdënczi z melo-
strëga płënie do jezór. dioma w 1961 i 1965, wielné spiéwanié
i deklamòwanié jaż do promòcjowégò
W mòjëch stronach, zéwiszcza nôlëdniészégò kaszëbsczégò
w mòjëch stronach pòwiatu.
niebò skrzi sã rojã gwiôzd, Prawie przed chwilą na jutiubie
a z nich jedna nalôzł jem jak ùczniowie Kaszëbsczégò
wnet nad głową Òglowòsztôłcącégò Liceùm zez Brus
z nordë sle nóm zëmny blôsk. spiéwią tã piesniã.
Mòjim stronóm, Kò kòżdi mô swòje „mòje stronë”…
27
PROSTE HISTORIE

Żona leśniczego (część 2)

Jeszcze dziś wielu mieszkańców Półczna, Nakli, Skwieraw, Studzienic, Czarnej Dąbrowy, czy Osławy
Dąbrowy pamięta, jak Zofia Babczyńska, z domu Hering, na motocyklu śmigała po okolicy, urządza-
ła wiejskie zabawy, prowadziła gospodarkę, hodowała i sprzedawała bydło i trzodę. Jej historia,
nieróżniąca się zbytnio od innych, pokazuje, jak niegdyś wyglądało życie żony leśniczego.

M AYA G I E L N I A K
Nagroda
Karol chaos wkoło leśniczówki ogar-
nął jako tako. Jednak dopiero Zofia za-
prowadziła tam prawdziwy porządek.
Koniec z obornikiem na środku podwó-
rza! Z drobiem chodzącym wszędzie!
W parę miesięcy z zaniedbanego terenu
zrobiła reprezentacyjne obejście. Docenił
to nadleśniczy, który po jakimś czasie
przyjechał na kontrolę leśnictwa. Zofia
dbała o to, by wszystkie pomieszczenia
zawsze były wysprzątane na najwyż-
szy połysk. Sama też chodziła elegancko
ubrana (Przecież nigdy nie wiadomo, kiedy
ktoś może przyjść!). Za wygląd leśniczów-
ki dostała nie tylko pochwałę i dyplom,
ale i nagrodę pieniężną. Wystarczyła
na zbudowanie przy leśniczówce sporej Studzienice 2002 rok, Zofia i Karol Babczyńscy w 53 rocznicę ślubu
werandy, w której robotnicy i interesanci
mogli czekać na leśniczego. Weranda ta
stoi do dziś. A gdy pożaliła się nadleśni- Goście okazali się wysoko postawio- gi, myślałam, że samo przejdzie. Gdyby nie
czemu, że jej ciężko drewno do kuchni nymi osobami, które wszystko mogą. letnicy, byłoby ze mną krucho. Same dobre
nosić, dostali pozwolenia na zakup na Przyjeżdżali do Rogu przez wiele lat rzeczy przez tych moich wczasowiczów
rachunek nadleśnictwa kuchenki elek- i wiele dobrego, z wdzięczności za swoje mnie spotkały.
trycznej. W samą porę, gdyż niebawem wczasy, zrobili. W tamtym czasie nic nie Pani Zofia do dziś ma serdeczny kon-
zawitali do Rogu letnicy. można było normalnie kupić, wszystko takt ze wszystkimi swoimi letnikami. Po
trzeba było „po znajomości” załatwić. tylu latach zżyli się jak rodzina.
Pomocni letnicy Goście znajomości mieli. Załatwili wiele,
Pierwszych, przybyłych ze stolicy, a nawet o zdrowie swoich gospodarzy Dama na motocyklu
skierował do leśniczówki listonosz. Dłu- zadbali. Koniecznie chciałam się nauczyć jeź-
go namawiali panią Zofię, by się zgodzi- Córka była chora, miała problemy dzić na motorze – wspomina Zofia. Po-
ła ich przyjąć. Nie i nie. Odesłała ich do z uszami. Co ja się z nią najeździłam, gdzie prosiłam męża, żeby mi pokazał, jak to
Kłączna i do Studzienic, do ludzi, o któ- ja nie byłam. Nikt nie umiał pomóc. A ta let- się robi. „Siadaj – powiada – jedynka, tu
rych wiedziała, że wczasowiczów przyj- niczka, Ania, mówi, „Zosiu, przyjedź z nią sprzęgło, ruszaj!” Ruszyłam, ale tak mną
mują. Pojechali, zobaczyli i wrócili. Pro- do Warszawy, tam są profesorowie, ja z nią dyrygował, że o mało na drzewie nie wy-
sili, żeby ich jednak przyjąć – wspomina pójdę”. Pojechałyśmy I profesor wyleczył lądowaliśmy. Więcej nie chciałam takiej
pani Zofia. Mówili: „my chcemy tylko tu”, córkę! A gdy po latach sama zaczęłam cho- nauki. Sama się nauczyłam. Zaczęłam jeź-
obiecywali pomóc we wszystkich pracach, rować, to też letnicy, już inni, na siłę mnie dzić SHL-ką, a to był wysoki motor. Wszę-
„będzie pani lżej”. Zgodziłam się. Nie dla za- na badania do kliniki wysłali. Okazało się dzie nim jeździłam. I po zakupy, i na łąki,
robku, tylko z dobrego serca, bo tak prosili, wtedy, że natychmiast konieczna była ope- i krowy szukać, i z dziećmi do kościoła,
że już nie mogłam odmówić. racja. Ja na ataki bólu nie zwracałam uwa- wszędzie.

28 POMERANIA CZERWIEC 2013


Z lewej u góry- Zofia Babczyńska i mąż Karol jako świadkowie na slubie
Takim szczegółem, jak brak prawa
jazdy nie przejmowała się nasza boha-
terka wcale. Ostatecznie jeździła głów-
nie przez las. A i tak wszyscy milicjanci
w okolicy wiedzieli o tym. Często robio-
no wówczas kontrole drogowe i wyła-
pywano nielegalnych kierowców, ale
Zofię zostawiano w spokoju. Milicjanci
udawali, że jej nie widzą. W końcu, gdy
Karol dostał z nadleśnictwa służbową
syrenę, Zosia zdecydowała się zrobić
prawo jazdy. Kurs odbywał się w Nakli.
Instruktorzy z Bytowa przyjeżdżali tam
samochodem, a Zosia z fantazją, przez
las, motorem. Szkolenie odbywało się na
POMERANIA CZERWIŃC 2013
syrenach (dla tych, co nie pamiętają – to
była marka niepowtarzalnego polskiego
samochodu). Zofii, po praktyce na moto-
rze, jazda samochodem szła śpiewająco
(po prostu siadłam i pojechałam). Po zaję-
ciach siadała na swój motor i wracała do
domu, do męża i dzieci.
Dzieci
Bardzo żal mi było dzieci – wspomi-
na. By zdążyć do szkoły, musiały wstawać
o 5.30. Budziłam się wcześniej, by przygo-
tować im śniadanie i wyprawić do szkoły.
Początkowo uczyły się w Osławie Dąbrowie,
w jednoklasowej szkole. Miały do niej 2 km
PROSTE HISTORIE
Zofia Babczyńska z domu Hering, rok 1957
i trzeba je było odprowadzić. A zimą, gdy
zawiało i poprzewracało drzewa, to wcale
do szkoły nie szły, bo się przejść nie dało. Od
piątej klasy zaczęły się uczyć w Bytowie. Od-
prowadzałam je wtedy do pociągu. Żeby się
nie spóźnić, musieliśmy wyjść o 6.30. A wra-
cały około 16.30; zimą było ciemno, gdy wy-
chodziły, i ciemno, jak wracały. Zmęczone
tak, że ledwie lekcje dały radę odrobić. Ale
my nie mieliśmy jeszcze najgorzej. Dzieci
leśniczego z Bukówek musiały codziennie
wychodzić z domu o 5.30, dojechać rowe-
rami do Kruszyna, a stamtąd o 6.00 nyską
do Przymuszewa, gdzie w świetlicy czekały
ponad godzinę na rozpoczęcie lekcji. Z po-
wrotem w domu były po 17. Nasze też mu-
siały nieraz na pociąg czekać w świetlicy na
dworcu. Jak mogły, to odrabiały tam lekcje.
Kobieta pracująca – kobieta interesu
Zofia żadnej pracy się nie bała. Ży-
cie w leśniczówce nie było lekkie, łatwe
i przyjemne. Daleko mu do romantyzmu.
Pięknymi widokami talerza się nie napeł-
ni. W czasach kartkowych pensja leśni-
czego wystarczała na wykupienie jego
kartek żywnościowych. A co ma jeść
reszta rodziny? Zbawieniem były depu-
29
PROSTE HISTORIE

taty. Leśniczy pracował dodatkowo jak
gospodarz, z tym że gospodarze mieli
maszyny, a leśniczy tylko ziemię.
Ciężko było ogarnąć wszystko. Pole,
łąki, sianokosy, żniwa, wykopki, na
czas zamówić maszyny i umówić ludzi
do pomocy. Tym się zajmował mąż. Ale
reszta należała do Zofii. Wynajętych do
pomocy ludzi trzeba było nakarmić. A za-
tem albo worki bułek smarować, albo
gary kartofli obrać. Dopilnować strzyży
owiec i cielenia się krów, doglądać ciela-
ki i drób, doić krowy, uprawiać ogród,
zrobić kompoty i konfitury z owoców
z sadu. Dbać o dom i dzieci. To wszystko
było na głowie żony leśniczego. Tym, co
robiła, można było śmiało obdzielić parę
osób. A jeszcze miała setki pomysłów na
dorobienie.
Prowadziła w piwnicy skup grzybów
i jagód. Przez jakiś czas urządzała zaba-
wy wiejskie w ogrodzie przy leśniczów-
ce. Z orkiestrą z Bytowa, na zbitej z de-
sek podłodze, z barem w poniemieckiej
altance. Zamawiała piwo w beczkach,
wódkę, soki i zarabiała!
Handlu nauczyłam się, pracując w skle-
pie. Towar przywożono tam nie tak, jak
teraz, w opakowaniach, tylko w workach.
Worki mąki, cukru, soli, herbaty czy kawy.
Wszystko trzeba było dokładnie zważyć
i do torebek wsypać. Pomierzyć materiał
w belach. I nie pomylić się, bo łatwo było
o manko. Nie wierzyłam dostawcom, nie
podpisałam przyjęcia towaru, dopóki
dokładnie nie sprawdziłam, ile czego na-
prawdę jest. Miałam zasadę, by nigdy nie
sprzedawać na zeszyt. Nie ryzykowałam,
mimo że mówili o mnie: „Takiej złej to tu
jeszcze nie mieliśmy”. Ale te dobre przez
manko siedziały w wiezieniu. Ta czujność
przydała się jej i przy organizacji zabaw,
i przy prowadzeniu skupu. Zdarzało się,
że dla zwiększenia wagi jagód czy grzy-
bów ludzie je moczyli. Mówiła im wtedy:
Nie rób tego więcej, tego ci nikt nie przyjmie.
Szkoda twojej pracy.
Pomagała też mężowi. Jak męża rano
nie było, wydawałam robotnikom paliwo,
każdy musiał ilość podpisać, by był porzą-
dek. Wypisywałam kwity, gdy samochód
po drewno przyjechał. Gdybym jeszcze do
lasu chodziła, mogłabym śmiało na stano-
wisku gajowego się zatrudnić – śmieje się
Pani Zofia. A zimą trzeba było być samo-
wystarczalnym – kontynuuje. Zboże wozi-
ło się do młyna, mieliło się. Sama piekłam
chleb. Masło, twarogi, śmietana – wszystko
własnymi rękami robione. Ziemniaki, mar-
chew, buraki, drób i jaja – też swoje. Mięso
wyhodowane lub upolowane trzeba było
przerobić. Powkładać do słoików lub uwę-
dzić. W leśniczówce były dwie wędzarnie,
z których korzystaliśmy. Teraz te wędzar-
nie zlikwidowano, przerobiono na łazienki,
a wędliny i mięsa można bez problemu ku-
pić. Ale czy równie smaczne? Do dziś pamię-
Zofia Babczyńska, Studzienice 2009 rok
tam smak tamtych i pracę przy ich wyrobie.
Tak dokładnie czyściłam mięso z żyłek, że
mąż mi raz powiedział: „Dlaczego po pro- było ich dużo – pasztet, pieczeń czy zając
stu wszystkiego od razu nie wyrzucisz?”. Bo w śmietanie. Nie miałam już problemu ze
wędlina jest tym smaczniejsza, im czystsze sprawieniem upolowanych dzików czy je-
jest mięso. leni, ani ubitych cielaków. Życie jest najlep-
szym uniwersytetem.
Uniwersytet życia Pani Zofia mówi po kaszubsku, ale
Chciała się uczyć, być nauczycielką, dzięki czytaniu książek zna też dobrze
ale powojenny czas nie sprzyjał marze- polszczyznę i język niemiecki. Potrafi po-
niom. Nie mam wykształcenia, tylko 7 klas. radzić sobie w każdej sytuacji i, co udo-
Całą wiedzę sama zdobyłam. Czytałam wodniła swoim życiem, zawsze potrafiła
dużo książek, korzystałam z wiedzy innych dobrze zarządzać.
ludzi – od każdego można się czegoś na- Nie jestem wyjątkową osobą. Każda
uczyć. Gdy wychodziłam za mąż, nie umia- żona leśniczego musiała sobie radzić i po-
łam prawie nic. Pamiętam krowę, na której dobnie jak ja, oceniać, kalkulować i praco-
uczyłam się dojenia, kaczki z małymi, któ- wać na paru etatach jednocześnie. Żyłyśmy
rych nie dopilnowałam i się zmarnowały, w takich a nie innych warunkach, w takich
i moją bezradność nad upolowaną sarną, a nie innych czasach. Teraz jestem na eme-
z którą nie wiedziałam, co zrobić. Mąż ryturze, mąż umarł, mieszkam z córką,
wtedy kupił mi książkę kucharską. Powoli w domu, który sobie przez lata wybudowali-
nauczyłam się wszystkiego. Przyrządzałam śmy. Tamte czasy wspominam jako trudne,
zające na wiele sposobów – wtedy jeszcze ale i piękne zarazem.

aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-

www.kaszubi.pl
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze-

POMORSKI
nia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia

PORTAL INFORMACYJNY
fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarzenia fot orelacje wywiady reportaże
aktualności zapowiedzi wydarzenia fotorelacje wywiady reportaże aktualności zapowiedzi wydarze

30 POMERANIA CZERWIEC 2013

 SYLWETKI ZAPOMNIANYCH POMORZAN

Pallotyn z Koślinki
W 1907 r. na ziemiach polskich pojawili się pierwsi pallotyni. Było ich dwóch: ks. Alojzy Majewski
i ks. Alojzy Hübner, kapłan pochodzący z niewielkiej Koślinki, wsi leżącej dzisiaj w granicach
Tucholi.

MARIA OLLICK

W służbie
charyzmatu pallotyńskiego
Ks. Wincenty Pallotti (1795–1850)
w celu utrzymania i rozpowszechniania
wiary katolickiej założył w 1835 r. misyj-
ną organizację pod nazwą Stowarzysze-
nie Apostolstwa Katolickiego, zwane też
Kongregacją Księży Pallotynów. Głów-
nym celem stowarzyszenia jest apostolat
wśród świeckich prowadzony poprzez
duszpasterstwo parafialne, pracę cha-
rytatywną i misyjną, także w krajach
Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Idea
ks. Pallottiego dotarła również do Polski.
Jednym z dwóch pierwszych pallotynów
na ziemiach polskich był ks. Alojzy Hüb-
ner.
Kapłan ten urodził się 27 paździer-
nika 1880 r. w Koślince koło Tucholi
w rodzinie Marcjanny z d. Stosik (Gier-
szewska po drugim mężu). Uczęszczał do
gimnazjum w Chełmnie, skąd został wy- Maksymiliana Kugelmanna, generała były trudne, jednak dobry los sprawił,
dalony przez władze niemieckie w wyni- Stowarzyszenia, przydzielony ks. Aloj- że znaleźli się u księdza arcybiskupa
ku orzeczenia sądu w słynnym procesie zemu Majewskiemu do pomocy przy Józefa Bilczewskiego we Lwowie, gdzie
w Toruniu – z powodu przynależności przeszczepianiu pallotynów na ziemie zostali przyjaźnie i serdecznie przyjęci.
do tajnej organizacji polskich gimna- polskie. Otrzymali rychło skierowanie do Kocha-
zjalistów, której celem było pogłębianie winy w diecezji lwowskiej, do ks. prałata
znajomości literatury polskiej i ducha Z dwiema walizkami Trzopińskiego, który nosił się z zamia-
patriotyzmu. Udał się wówczas do Italii do Antoniówki rem oddania jakiemuś zgromadzeniu
i tam, w Masio, ukończył szkołę średnią, Ks. Alojzy Majewski i ks. Alojzy słynącego z cudowności obrazu Matki
a następnie wstąpił do Stowarzyszenia Hübner na ziemie polskie przyjechali Bożej, kościółka filialnego z przyległym
Apostolstwa Katolickiego. Studia filozo- z Rzymu, przywożąc ze sobą potrzeb- dworkiem i kilkudziesięcioma morgami
ficzne odbywał w Rzymie na Uniwersy- ne dokumenty – listy polecające wraz ziemi położonej w miejscowości Jajkowi-
tecie Gregoriańskim i zakończył licencja- z błogosławieństwem Generała Zgro- ce (później znanej jako Antoniówka).
tem w 1903 r. madzenia. Udali się kolejno do Wielko- Już 11 listopada 1907 r. obaj księża
Święcenia kapłańskie otrzymał na polski, Małopolski i na Śląsk, poszukując pallotyni osiedlili się w dawnej szlache-
Wielkanoc 31 marca 1907 r. w Masio. środków finansowych. Cały ich kapitał ckiej siedzibie, która stała się kolebką
Prymicje w rodzinnej Tucholi odprawił stanowiły, oprócz ufności w Opatrzność polskiego dzieła pallotyńskiego. Obecnie
w czerwcu i pozostał tam przez kil- Boską, dwie walizki z bielizną i przed- jest to archidiecezja lwowska położona
ka tygodni. Następnie został przez ks. miotami pierwszej potrzeby. Początki na terenie Ukrainy. W 1908 r. ks. Alojzy

POMERANIA CZERWIŃC 2013 31

SYLWETKI ZAPOMNIANYCH POMORZAN / ZACHË ZE STÔRI SZAFË

został mistrzem i ojcem duchownym
nowicjatu w Antoniówce. W tym też
roku zgromadzenie zaczęło wydawać
miesięcznik „Królowa Apostołów”, po-
przez który charyzmat Pallottiego roz-
szerzał się na resztę ziem polskich, poko-
nując granice między zaborami. W kilka
miesięcy później Antoniówka stała się za
ciasna z powodu coraz to liczniejszych
powołań. Trzeba było myśleć o założeniu
drugiego domu, którym stał się w 1909 r.
Wadowicki Kopiec. Tam udał się ks. Ma-
jewski, a Hübner został w Antoniówce
rektorem.
Wojenne losy
Zgromadzenie rozwijało się inten-
sywnie. W 1913 r. zakupiono w Bochni
– na nazwisko ks. Alojzego Hübnera –
duży dom z ogrodem z myślą o budowie
Wyższego Seminarium Duchownego.
Wkrótce przeniesiono tam nowicjat
z Antoniówki (jego mistrzem nadal był
ks. Alojzy, który obowiązki te pełnił
przez dziewięć lat). Położenie Bochni na
linii Kraków – Przemyśl – Lwów i do-
godność dojazdu do Krakowa pociągiem
(ok. 1 godziny) miały sprzyjać klerykom,
którzy w przyszłości pragnęli się dokto-
ryzować.
Latem 1914 r. bochnieński dom pal-
lotynów był już gotowy na przyjęcie
nowicjuszy. Wybuch I wojny światowej
uniemożliwił jednak inaugurację. Obiek-
ty zostały zajęte przez wojsko austria-
ckie. Konieczność zmusiła ks. Alojzego
oraz nowicjuszy do opuszczenia Bochni
i przeniesienia się do klasztoru bene-
dyktynów w czeskiej Pradze. Przeby-
wając tam, ks. Hübner sprawował rów-
nież obowiązki duszpasterskie wśród
polskich wychodźców. Tak sam o tym
wspomina w liście do ks. Majewskiego
z 9 marca 1915 r.: Zajęcia mnoży się coraz
więcej, nie tylko w domu, ale i w lazaretach
i kaplicach przeznaczonych dla Polaków,
gdzie słucham spowiedzi. Zaopatrzyłem też
dużo rannych na śmierć lub przed operacją.
Nowicjusze pomagają w sąsiednim kościele
św. Jana [na Skałce]. (...) Odbyły się tu dla Po-
laków rekolekcje, które miały imponujący
wynik. Tysiące przystąpiło do Komunii św.
Czesi i Niemcy nie mieli słów podziwu dla
pobożności naszego ludu.
W czerwcu 1917 r. cały nowicjat i jego
samego wcielono do armii niemieckiej. Ks.
Alojzy pracował jako kapelan i sanitariusz
w szpitalu wojskowym we Wrocławiu
(w zakładzie sióstr elżbietanek). Pomagał
też w duszpasterstwie w samym mieście
i okolicznych podwrocławskich parafiach,
zwłaszcza w tych, które miały dużą spo-
łeczność polską. Trudy służby i niedoży-
wienie spowodowały nawrót gruźlicy (na
którą zapadł już w seminarium). Pojawiły
się pierwsze silniejsze krwotoki.
W rodzinne strony powrócił krótko
przed śmiercią. Zatrzymał się najpierw
w domu rodzinnym, a następnie u sióstr
elżbietanek w przyklasztornym szpita-
lu, który siostry prowadziły w Tucholi
od 1895 r. W ostatnich dniach unikał już
kontaktu z ludźmi, bo się obawiał, że
mógłby kogoś zarazić.
Zmarł 2 maja 1922 r. w Tucholi, ma-
jąc 42 lata. Został pochowany na miej-
scowym cmentarzu parafialnym.
Szczątki jego zostały ekshumowane 26
marca 1976 r. i pochowane 31 marca na
cmentarzu pallotyńskim w Wadowi-
cach. Spoczęły obok grobu ks. Alojzego
Majewskiego, z którym zakładał Stowa-
rzyszenie Apostolstwa Katolickiego na
polskich ziemiach.

Łapica
Chwacëc szkódnika nie je tak letkò, jak to sã
mësli. To bë sã tak wëdôwa, że zwiérz, òsoblëwie
môłi, je głëpszi jak człowiek. Ale nié! Naju
przódkòwie mùszelë wiele rozmëszlac a kómbi-
nowac, bë w ti warający òd stalatów wòjnie nad
mëszama dobëc. Jednyma z broniów ùżiwónëch
w ti niekùńczący sã biôtce bëłë rozmajité łapice,
zwóné téż mëszołapkama.
Kònstrukcëjô pòkôzónô na òdjimkù pòchô-
dô z kùńca XIX stalatégò, a je dosc prosto zmaj-
strowónô – w klockù drzewa wëwiérconé są dwie
dzurë, bënë wchôdają òd górë bez rësënã drócané
pãtle, chtërne sparłãczoné są ze sprãżënama.
Czedë biédnô mësz wsadza łep, sznëkrëjącë
w dzurce za jestkù, sprãżëna òdskakiwa, pãtla szła
do górë a dëszëła zwierzã.
Ną łapicã zmajstrowôł nichtos z Królew-
sczi Kamiéńcë-Młina. Pewno w mëszi wòjnie
ùżiwónô bëła bez wiele lat. Kùreszce w 70. latach
do mùzeùm w Wejrowie pòdarowôł jã Francëszk
Bùlczôk. Òd te czasu mëszë ji strach ni mają… bò
chtëż bë sã bòjôł wicy jak 100-latnégò ekspònatu.
rd

32 POMERANIA CZERWIEC 2013

 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH

ÙCZBA 22

Mùzyka
RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH
Mùzyka to pò pòlskù muzyka. Słowò to mòże znaczëc téż m.jin. zabawę przy muzyce, potańcówkę. Spiéw to
śpiew, a piesń to pieśń abò piosenka. Kaszëbsczé piesnie mògą bëc bòżé, to znaczi kościelne, abò kòzé – świeckie.

Cwiczënk 1
Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk.
Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi (Prze-
czytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski.
Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski).
– Witôj!
– Hmmm?
– Witôj drëchù!
– Do mie të gôdôsz?
– Jo, scygnij të słëchùlczi, tej mdzesz lepi czuł.
– Zarôzka, skùńczã słëchac… Jo, terôzka mòżemë pògadac.
– Cëż të tam słëchôł?
– Fejn mùzykã nowégò kaszëbsczégò karna.
– Je to jakô lëdowô mùzyka?
– Ale dze! Jô słëchóm leno hip-hopù.
– Hip-hopù?
– A co? Jes të czësto z lasa, że të tegò nie wiész. Prôw-
da, Kaszëbi lubią lëdowiznã, mają wiele piesniów kòzëch
a bòżich, ale téż ną nowòmódną mùzykã grają – rock, rap,
hip-hop a nawetka punk rock.
– Wejleszcze! Kaszëbsczégò punka jô jesz nigdë ni miôł czëté.
Mòże dze to nalezc?
– Na przëmiar w radiu. Kò mòże téż kùpic platkã abò
pòsznëkrowac za nią w internece. Taczi mùzyczi je dosc wie-
le.
– Ni môsz të czasã tak co na MP3?
– Prawie móm so zgróné Mój tata kùpił kòzã w wersji punk.
Chcesz pòsłëchac?
– Jo, dôj sa… Matizernoga! Ale to cë je kòcënjamer.
– Ale pòwiôdôsz. Tec to je baro bëlnô mùzyka. Do ni nodżi
same tuńcëją.
– Tuńcëją? Mie sã òd negò trzôskù wszëtkò bënë trzãse. Ni
môsz të czegò spòkójniészégò?
– Spòkójniészégò? Tej jô cë zabédëjã Verã. Ji piesnie mdą cë
sã baro widzałë.
– Gôdôsz ò Werónice Kòrthals? Jã jô znajã, kò nierôz móm jã
w telewizje widzóné.
– Dôj so zdrzélnik ùprawic.
– Czemùż to?
– Czej të Verã leno w nim widzôł, a nie czuł, jak òna pò
kaszëbskù spiéwie, tej na gwës w nym twòjim zdrzélnikù je
głos skażony.
Cwiczënk 2
Czëtającë tekst, co je niżi, starôj sã przełożëc gò na
pòlsczi jãzëk. (Czytając zamieszczony niżej tekst,
staraj się go przełożyć na język polski).
Bëlë w dzejach Kaszëb taczi lëdze, co cwierdzëlë, że „Po-
merania non cantat”. Midzë jinszima w 1821 rokù taczi
pòzdrzatk zabédowôł w swòjim òpisënkù żëcégò Kaszë-
bów pastor Gottlieb Lebrecht Lórk (Lorek 1760–1845).
Ùdbôł so, że w swòji parafii w Cecenowie znikwi do nédżi
kaszëbiznã, tak z żëcégò szkòłowégò jak i kòscelnégò. Chòc
sóm pòchôdôł z Mazurów i dobrze znôł pòlsczi jãzëk, rów-
nak swòjich parafianów òstro gnãbił za kaszëbskòsc. Pò 30
latach taczi pòliticzi w Cecenowie òsta leno niéwiôlgô grósc
Kaszëbów.
Cwiczënk 3
Wëszukôj w pòdonym niżi teksce frazeòlogizmë.
Przełożë je na pòlaszëznã. (Znajdź w podanym
poniżej tekście frazeologizmy. Przełóż je na język
polski).
To je gwësné, że taczich jak Lórk, co chcelë òbspiewac Kaszë-
bów, bëło wicy. Czejbë jich béł chto wzął w krziżewi òdżin, tej
òni bë wszëtkò wëspiéwelë. Pòzdrzatk na cëgaństwò ò tim, że
Kaszëbi mają drewniané ùszë, wërazył Hieronim Derdowsczi
w dokazu Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł.
Są tam słowa na pòcwierdzenié tegò, że lud ten spiéwôł òd
wiedna: „Më z Niemcami wieczi całé krwawé wiedlë wòjnë,
wolné piesnie wiedno brzmiałë bez górë i chòjnë”.
Cwiczënk 4
Òd czasnika spiewac ùłożë jak nôwicy nowëch czasników
przez dodôwanié przedrostkòwëch fòrmantów, np. spiewac
– zaspiewac… (Od czasownika spiewac utwórz jak najwięcej
nowych czasowników poprzez dodawanie formantów przed-
rostkowych...).
Z niejednyma z nëch słów ùłożë i zapiszë zdania.
(Z niektórymi z tych słów ułóż zdania i zapisz je).

POMERANIA CZERWIŃC 2013 33

KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH
Cwiczënk 5
Ò spiéwanim je w znóny frantówce „Hej tu ù nas”. (O śpiewa-
niu jest znana piosenka „Hej tu ù nas”).
Zaspiéwôj nen wëjimk (zaśpiewaj ten fragment):
Hej tu ù nas na Kaszëbach malowóné zemie.
Wòdë, lasë, smùdżi, górë,
dzywny czar w nich drzémie.
Szëmią gradła, krze i lasë swòjã piesń òdwieczną ù nas,
przë robòce lud so nócy frantówkã stateczną.
Cwiczënk 6
W teksce, co je wëżi, wëstąpił synonim słowa piesń – fran-
tówka. Jinszé synonimë to: chòranka, kòzlinka, lëfórka,
szãtopórka, letëpëlka. (W powyższym tekście wystąpił syno-
nim słowa pieśń – frantówka. Innymi synonimami są..).
Te synonimë pòjôwiają sã w rozmajitëch dokazach,
przësłowiach, titlach piesniôków. Jón Trepczik napisôł zbiér
piesniów i nadôł mù titel Lecë chòrankò. Słowò kòzlinka
nalazło sã w przysłowiach: Jeden spiéwô gòdzynczi,
drëdżi kòzlinczi. To je człowiek do gòdzynków i kòzlinków.
W kòscele gòdzynczi, a w karczmie kòzlinczi. Słowò
szãtopórka mòże nalezc w titlu Kòpa szãtopórk.
Òmôwióné synonimë tikają sã piesniów swiec-
czich. Ùżij jich w tłómaczenim niżi wëpisónëch
zdaniów na kaszëbsczi jãzëk (Omówione synonimy
dotyczą pieśni świeckich. Użyj ich w tłumaczeniu
poniższych zdań na język kaszubski).
Przy pracy lubię sobie śpiewać pieśni.
Pieśni są wyrazem uczuć.
Kiedyś dużo pieśni śpiewano przy wypasaniu bydła.
W śpiewnikach można znaleźć wiele różnych pieśni.
Cwiczënk 7
Òkróm swiecczich piesniów spiéwie sã téż kòscelné. Te,
procëmno do wëżi rzekłëch, zwie sã bòżónkama. (Oprócz
pieśni świeckich śpiewa się też kościelne. Te, w przeciwień-
stwie do wymienionych wyżej, nazywane są…)
Wëpiszë pôrã titlów znónëch bòżónków.
Cwiczënk 8
Słowa mògą miec rozmajité znaczenia, tak je na przëmiar ze
słowã mùzyka, chtërno mòże znaczëc (słowa mogą mieć róż-
ne znaczenia, tak jest na przykład ze słowem muzyka, które
może znaczyć):
1) òrkestrã
2) zabawã przë mùzyce
3) melodiã piesni.
34
- Rozpòznôj znaczenia słowa mùzyka w niżi pòdónëch
zdaniach przez pòstawienié przë nich pasownégò numra
(ustal znaczenia słowa muzyka w poniższych zdaniach
i zaznacz to przez postawienie przy nich odpowiedniego
numeru):
Mùzyka grała marsza.
Pòj z nama na mùzykã.
Na mùzykach sã zalécają, a w kòscele slub dôwają.
To je snôżô mùzyka.
Mùzyka, grac abò dëtczi òddawac!
Cwiczënk 9
Z tekstu gôdczi z pierszégò cwiczënka wëpiszë
dzysdniowé pòzwë mùzycznëch dokazów, jaczé
grają téż na Kaszëbach. (Z tekstu dialogu wypisz
współczesne nazwy utworów muzycznych, two-
rzonych też na Kaszubach).
Rzeczë, czim òne sã òd sebie jinaczą?
(Powiedz, czym one się od siebie różnią).
Cwiczënk 10
Midzë pòdónyma nôzwëskama lëdzy są nôzwëska dzy-
sdniowëch kaszëbsczich kómpòzytorów i wòkalistów. Przë
ùżëcym internetu abò jinégò zdroju wiédzë pòdzelë jich
na pasowné karna. (Wśród podanych nazwisk są nazwiska
współczesnych kaszubskich kompozytorów i wokalistów. Za
pomocą internetu lub innego źródła wiedzy przypisz ich do
odpowiedniej grupy).
Jerzi Stachùrsczi, Werónika Kòrthals, Damroka Kwidzyńskô,
Tomôsz Fópka, Rafał Rómpca, Agnësa Bradtke, Aleksander
Tómaczkòwsczi, Bartłomiéj Kùnc.
bëc czësto z lasa – nic nie wiedzieć; czëc – słyszeć; karno – zespół
muzyczny; kòcënjamer – kocia muzyka; lëdowizna – ludowość;
SŁOWÔRZK
matizernoga! – o matko!; na przëmiar – na przykład; nowòmódny
– nowoczesny, współczesny; platka – płyta CD; pòsznëkrowac
– poszukać; skażony – zepsuty; wseczëca – uczucia; ùprawic – tu:
naprawić
UCZ SIĘ ONLINE
www.skarbnicakaszubska.pl
POMERANIA CZERWIEC 2013
 GDAŃSK MNIEJ ZNANY

Galeria dla małych i dużych

Czerwcowy Dzień Dziecka prowadzi nas na ulicę Piwną 19/21 w Gdańsku. Mieści się tu jedyna
w północnej Polsce Galeria Starych Zabawek.

M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z
Kraina uśmiechu
Gdy przekraczamy wiek trzydziestu
lat, zaczynamy tęsknić za dzieciństwem
– mówi Wojciech Szymański, twórca
Galerii Starych Zabawek. Chcielibyśmy
znów wyciągnąć swoje zabawki i po
prostu się bawić. Nacieszyć. Ale wtedy się
okazuje, że już ich nie ma – stwierdza.
Tutaj jednak są, bo Szymański jest ko-
lekcjonerem od 12 lat. Najpierw zbierał
tylko dla siebie, dziś do magicznej kra-
iny może wejść każdy. Zabawki dostaje
od przyjaciół, znajomych. Kupuje na tar-
gach staroci. Czasem zdarzają się cuda.
Kolekcjoner pokazuje małpkę z czasów
przedwojennych. Starszy pan pojechał do
Wilna. Odwiedził swój dom, a tam wciąż
była zabawka, którą bawił się 80 lat wcześ-
niej! – opowiada. Z tej samej gabloty
spoglądają na zwiedzających szklane
oczy lalki z 1932 roku. Najstarsze za-
bawki oznaczone są sygnaturami.

Król zabawek Rarytasy maluchy przyznają, że stare zabawki są

Kombajn z 1955 roku to duma właś-
ciciela galerii. Szukałem go aż pięć lat.
Żyłem tą zabawką i wierzyłem, że gdzieś
na mnie czeka. Drukowałem ulotki i wizy-
tówki z jego opisem. Rozdawałem innym
kolekcjonerom w całej Polsce – przyznaje.
Kombajn rzeczywiście czekał i to bar-
dzo blisko – na strychu domu w Gdań-
sku. Jednak zanim trafił do Wojciecha
Szymańskiego, pojechał na giełdę staro-
ci w Warszawie. Tam kolekcjoner, który
pamiętał o moich poszukiwaniach, kupił
go dla mnie i z powrotem przywiózł do
Gdańska – opowiada Szymański. Feno-
men niektórych eksponatów właściciel
odkrył dopiero po zakupie. Ten skuter
kosztował mnie 10 złotych, a dziś wiem,
że jest unikatem – pokazuje bezcenną
zdobycz. Wyprodukowany został przez
Bielskie Zakłady Przemysłu Sportowego
w 1959 roku. W galerii zobaczyć można
gazety z artykułami o tym wydarzeniu.
Wartość materialna większości za-
bawek jest bardzo mała. Ale nie ona de-
cyduje o jakości przedmiotu. Liczy się
sentyment. Miarą jest okrzyk „Miałam
takiego”, który słychać w Galerii każ-
dego dnia. To on sprawia, że Wojciech
Szymański nie ustępuje, szukając kon-
kretnego przedmiotu. Chciałem stworzyć
kolekcję zabawek odpustowych. W latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych lu-
dzie kupowali na straganach kolorowe
świecidełka. Zdobyłem bardzo dużo bro-
szek. Wciąż jednak brakowało piłeczki na
szarym sznurku. Po długich poszukiwa-
niach natrafiłem na nią na targu staroci.
Zapłaciłem złotówkę. Banalna zabawka,
ale wielu osobom przypomina zabawkę
z odpustu – opowiada kolekcjoner.
Magia PRL-u
Galeria Starych Zabawek organizuje
zajęcia edukacyjne dla dzieci. Po wizycie
fajniejsze. Lubią też bajki na przezroczach,
które wyświetlamy na ekranie za pomocą
rzutnika. Okazuje się, że cały czas trzy-
mają w napięciu – przyznaje. Oglądanie
zabawek może się stać lekcją historii.
W PRL-u dzieci zamiast kostką Rubika
bawiły się „Kostką magiczną”. W do-
mkach dla lalek stały pralki Predom,
a Kubuś Puchatek zupełnie nie przy-
pominał tego, którego znamy z bajek
Disneya.
Wojciech Szymański kolekcjonuje
zabawki, które wyprodukowano w Pol-
sce od 1920 do 1989 roku. Dziś tylko
2% zabawek powstaje w naszym kraju.
To przykre, ale kultura zabawek powoli
będzie zanikać. Dlatego chcę ją chronić –
tłumaczy. I zaprasza do Galerii Starych
Zabawek, bo cytując Ryszarda Kapuś-
cińskiego, „dzieciństwo jest jedyną
porą, która trwa w nas całe życie”.
Fot. M.S.

POMERANIA CZERWIŃC 2013 35

 widzałé radio na Kaszëbach
800 000 słëchińców na Pòmòrzim
dzéń w dzéń wôżné wiadła
twòja òblubionô mùzyka
pòzdrówczi ë kònkùrsë
36 POMERANIA CZERWIEC 2013

Kaszëbskô i bretońskô
gastronomiô
Wiele razy w slédnëch latach szukómë w Eùropie krézów juwernëch do Kaszëb. Pòrównywómë
je, szukómë szlachòwnotów i apartnosców. Dôwómë bôczënk òsoblëwie na jãzëk i zwëczi, ale je
wôrt pamiãtac téż ò kùchnie, jakô czãsto parłączi lëdzy barżi niżlë wszëtkò jinszé.
JÓZEF BELGRAÙ
Kaszëbë i Bretaniô
– pòrównanié regionów
Miedzë francëską Bretanią a pòl-
sczima Kaszëbama je wiãcy szlachòw-
notów niżlë apartnosców. Kaszëbów
dzeli sã na bëlôków, tëch mòrsczich,
i lesôków, tëch z lasów. Bretończicë téż
dzelą swòjã zemiã na szlachòwné dwa
dzéle: Armor – co pò bretońskù znaczi
nadmòrską krôjnã, i Argoat, krôjnã la-
sową. Òbëdwie krôjnë czedës biédné,
dzysô w wiôldżim dzélu swój dostatk
zawdzãcziwają turistice.
W Bretanie i na Kaszëbach je wie-
le wòdë, ale i krôjòbrôz je zjinaczony.
Nôwëższô na Kaszëbach grzëpa to
Wieżëca (329 m. w.r.m.), a w Bretanie leno
përznã wëższi Toussaine, (384 m w.r.m.).
Jeżlë jidze ò sztrąd, to Bretaniô ze swòji-
ma 1700 km wiele razy przewëższiwô
Kaszëbë. Bretaniô i Kaszëbë to krôjnë
cëplów, nordowé Rozewié i zôpadnô Fini-
sterre to dwa nôdali wësëniãté w mòrze
ùmòcnieniaz przódkù domôcëch kra-
jów. Òbadwa regionë są narażoné na
gwôłtowné dzejanié nôtërnëch sëłów,
co miało bez stalata wiôldżi cësk na wie-
rzenia, kùlturã i òbëczaje. Bretaniô ze
swòjima menhirama, Kaszëbë z kamian-
nyma krãgama, to krôjnë stôrożëtnëch
kùltowëch kamów. Kamiszcza te są fùlné
krëjamnotów i przëcygają lubòtników
niezbadérowónëch nôtërnëch sëłów.
Historiô Bretanie i Kaszëb téż za
sobą szlachùją. Kaszëbë bez stalata le-
żałë w strefie pòlsczich i niemiecczich
cësków, a nôterną òjczëzną bëła dlô
nich Pòlskô. Bretaniô, ze swòją głãbi
w dzeje ùdokaznioną historią, téż leża
miedzë dwùma pòtãgama, Anglią
i Francją. Bretończikóm, nimò wielnëch
jiwrów, blëżi bëło do celticczich Galów
POMERANIA CZERWIŃC 2013
niżlë do germańsczich Anglów i Sa-
sów. Bretońsczégò jãzëka brëkùje (zna-
je gò) kòl 400 tës. lëdzy, kaszëbsczégò
kòl 300 tës., le szkòda, że na ògle ju
leno starszé pòkòlenié. Bretońsczi
jãzëk òstôł ùznóny przez francësczé
państwò za tzw. regionalny jãzëk. Ùczi
sã gò w pôrãdzesąt szkòłach Bretanie, są
dwajãzëkòwé tôfle z pòzwama môlów.
Òficjalnym jãzëkã òstôwô francësczi,
jaczi systematiczno wëpiérô bretońską
mòwã. Bretońsczi jãzëk, jaczi je ju dzy-
sô reliktã, pòmalno dżinie. Młodzëzna
i mieszkańcë wiãkszich gardów chãtni
gôdają pò francëskù. Wies òstôwô przë
swòji tradicje i dbaje ò kùlturã, w tim
téż ò gwôsny jãzëk. Wnetka téż w taczi
sytuacje je kaszëbsczi jãzëk, jaczi w czile
gminach Kaszëb je drëdżim ùrzãdowim
jãzëkã. Kaszëbsczégò téż mòże sã ùczëc
we wiele szkòłach. Kaszëbë są znóné ze
snôżégò sédemfarwnégò wësziwkù, ja-
czi wëchôdô z białogłowsczich klôszto-
rów w Żukòwie i Żôrnówcu, to snôżé
rãkòdzeło je dali dzys dozéróné, przede
wszëtczim bez białczi. Snôżi bretońsczi
wësziwk dôwni pasowôł chłopóm,
dzysô téż Bretónczi mają swòje Fête
CËZÉ (I SWÒJE) PÒZNÔWÔJTA
des Brodeuses. Bretaniô, jak na dzél
lajicczi Francje, dërch òstôwô apart-
no religijnô. Katolëckô wiara je żëwô
òsoblëwie w zôpadnëch dzélach, gdze
jesz sã brëkùje bretońsczégò jãzëka.
Téż na Kaszëbach kòscelné statisticzi
wstec wëkazywają òsoblëwie wësoką
aktiwnotã w dzélu religijnëch prakti-
ków. Na Kaszëbach i w Bretanie lëdztwò
òd wieków zajimało sã gbùrzenim i rë-
baczenim. Mało brzadné rëdë miałë cësk
na charakter zatrudnieniô i kùchniã
w òbùch regionach. Cekawòstką mòże
bëc no, że na bretońsczi i kaszëbsczi fa-
nie dominëje czôrny. Mòże to cos gadac
ò charakterze i drãdżich dzejach tëch
dwùch etnicznëch karnów.
Na gastronomiã òmôwiónëch re-
gionów znaczący cësk miałë przirodné
warënczi. Bretończików żëwił przede
wszëtczim Atlantik (gôdają, że „Breta-
niô òżenia sã z òceanã”), Kaszëbów – m.
jin. Bôłt i rëbné jezora. Lëdztwò Bretanie
i Kaszëb zajimało sã téż gbùrzenim, ale
môło brzadné rëdë dôwałë mało pro-
duktów do jedzeniô. Kù reszce kùlinarné
dokazë òbùch etnicznëch karnów bëłë
mało wërafinowóné.
37
CËZÉ (I SWÒJE) PÒZNÔWÔJTA
Kùlinarné receptë
Brzadë mòrzégò
Òd stalatów w Bretanie i na Kaszëbach kùlinarné dokazë czerowałë
sã w wiôldżim dzélu na mòrze czë òcean. W pòmòrsczim regionie je wiele
baro rëbnëch jezorów. Kaszëbi, apartno jak Bretończicë, w swòjim wëzwë-
skiwanim darów wòdë ògranicziwelë sã do rëbów. Wëjimkã sã reczi, ale
i te słodkòwòdné stwòrzenia jôdelë baro mało. Reczi są nôwiãcy jakno
rekòwô zupa. W Bretanie zôs pasowno mòże bëc zupa z hòmarów (soupe
de homard breton).
Hewò dwie, w jaczim dzélu szlachòwné, receptë .
Bretońskô zupa z hòmarów
PRODUKTË
3 bretońsczé hòmarë pò 500 g, ½ sklónczi (bùdlë) biôłégò wina, ½ l smio-
tanë, môłé pùdełkò słupków szafranu, ògardowizna i prziprawë (zeler,
marchew, pór, piotrëszka, timiónk, szalotka), òliwa, sól, pieprz.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Przecąc hòmarë wzdłuż na pół, òddzelëc głowã, ògón i szczëpce. Pòkrajac
ògardowiznã w sztëczczi, zbrunic na òliwie. Dodac wino, ½ l wòdë,
piotrëszkã, timiónk, szalotkã i łbë hòmarów. Pòsolëc i pòpieprzëc. Warzëc
bez 15 min na môłim ògniu, wrzucëc szczëpce hòmara i gòtowac jesz 5
min. Wëjąc szczëpce, òdcedzëc zupã i dodac smiotanã, słupczi szafra-
nu i szczëpce hòmara. Przëpiec ògónë hòmara na òliwie przez 4–5 min.
Pòsolëc i pòpieprzëc do szmaczi. Pòdawac w snôżim głãbòczim talerzu, do
zupë włożëc sztëczk hòmarowégò ògóna.
Kaszëbskô zupa z reków
PRODUKTË
10 reków, 5 dag masła, 2 jaja, ògardowizna, 2 tasczi biôłégò wina, tomato-
wi kòncentrat, 1 kòłôcz, smiotana, sól i pieprz do szmaczi.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Wëczëszczoné i òpłókóné reczi wkłôdómë na 10 minut do gòtëjący
sã, òsolony wòdë (1,5 l), w jaczi prãdzy gòtowa sã ògardowizna.
Ùwarzoné reczi wëjimómë, rozriwómë szijczi i szczëpce. Miãso z szijków
òdkłôdómë, skòrëpczi mielimë. Ùgòtowóną ògardowiznã i namòczonégò
i wëcësniãtégò kòłôcza przecérómë do wëwaru, dodôwómë miãso ze
szczëpców, a młoté skòrëpczi i wino warzimë na môłim ògniu pôrãnôsce
minut. Dodôwómë masło i tomatowi kòncentrat. Zacygómë żôłtkama,
wkłôdómë szijczi, doprôwiómë solą i pieprzã. Zdobimë dilã i zacygómë
smiotaną.
38
Dania z rëbów
Bôłtowé rëbë dlô mòrsczich Kaszëbów bëłë wiedno spòdlecznym
jedzenim szëkòwónym na dzesątczi, jeżlë nié setczi ôrtów; szmórowóné,
gòtowóné, wãdzoné, sëszoné, marinowóné, kwaszoné. Bretończicë nie
wątpiącë mielë wiele wiãkszi wëbiérk darów òceanu. Òsoblëwie smacz-
ną i lëdóną bez Bretóńczików rëbą je żôbnica, jinaczi mòrsczi diôchéł
(baudroie commune). Ta rëba mô cwardé, smaczné miãso, dzãka czemù
ùchôdô za smaczk i ceniony łów. Dlô Kaszëbów òglowò jadłą rëbą béł
i je pòmùchel. Slédz je téż baro wiele jadłi, m.jin. dlôte, że nadôwô sã do
dłudżégò trzimaniô dzãka soleniémù. Pòmùchel béł jadłi na Kaszëbach
sëszony abò wãdzony na zëmno do chleba. Z rëbë w ti pòstacje bëłë téż
gòtowóné bëlné smakòwé wëgòtówczi na zupë. Terô pòmùchel je nôwiãcy
jadłi jakno dëszony czë piekłi.
Piekłô żôbnica z czosnikã
(baudroie rôtie)
PRODUKTË
1 żôbnica, 5 ząbków czosnikù, gałązka rozmarinu, 3 czerwòné cëbùle,
òliwa, sól, pieprz, 1 taska biôłégò wina.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Rozgrzac bratnik do 180ºC. Ząbczi czosnikù òplëkac i pòkrajac w cenczé
słupczi. Nakłoc miãso i wësztopac sztëczkama czosnikù i lëstkama roz-
marinu. Ùłożëc rëbã na plastrach cëbùlë, skropic òliwą, òsolëc i òpieprzëc.
Pòdlac biôłim winã i piec 30 min, mòcząc miãso zósã dzãka miotełce z ga-
łązczi rozmarinu. Pòdawac z piekłima pòłwama tomatów i bùlwama pie-
kłima z rozmarinã i czôrnyma òliwkama.
Dëszónka z pòmùchla
PRODUKTË
Pôrã strzédnëch pòmùchlów, sztëk szpiekù, 3 cëbùle, 4 łëżczi tomatowégò
kòncentratu, pół tasczi òleju, lëst laùrowi, kùbaba, pieprz, sól.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Z rëbë wëjąc szczeżle, na spódkù britfanczi pòłożëc pòrzniãti w sztrépczi
szpiek, na nim dzél pòkrajony w sztëczczi rëbë, pòsëpac wszëtkò przëpra-
wama, pòkropic òlejã, pòkrajoną cëbùlą, ùkładac tak na zamianã, jaż
do wëbrëkòwaniô produktów, wstawic do bratnika. Czedë jôda zdebło
zmiãknie, zalac tomatowim kòncentratã i dopiec do kùńca. Pòsëpac zelo-
nym. Smacznô jôda tak na zëmno, jak i na cepło.
POMERANIA CZERWIEC 2013

Dania miãsné
Westrzód miãsnëch jôdów òsoblëwą rolã mia ptôszô chòwa. Tipicz-
nym zjestkù w Bretanie i na Kaszëbach je gãsé miãso. Prôwdac Cezôr pisôł,
że w Bretanie Celtowie nie jedlë gãsów, bò ùznôwelë je za swiãté. Òd te
czasu jednakò wiele sã zmieniło i piekłô gãs (oie rôtie) ù Bretończików je
apartną jôdą. Téż na Kaszëbach gãs òd stalatów bëła òsoblëwim jedzenim,
chòc masowim. W kòżdim gbùrstwie bëło chòwónëch 20–30 tëch ptôchów
i w lëstopadnikù, na sw. Môrcëna, bëłë bité, bëło dzarté pióra, a miãso bëło
zaprôwióné i wëzwëskiwóné na wiele ôrtów. W Bretanie téż pòd kùńc rokù
zjôdô sã 60% chòwónëch w kraju gãsów. W przëtrôfkù receptë na kaszëb-
ską gãs wôrt je dac bôczënk na môłi dzél produktów (dodôwkòwò leno sól
i merónk), nimò to danié je widzałé.
Gãs pò bretońskù (oie bretonne)
PRODUKTË
Gãs, gãsé tłësté, 20 dag pólniców, 20 dag szabelbónu, ketchup, 2 cëbùle,
zelonô piotrëszka, sól, pieprz, czosnik i maggi do szmaczi.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Wëczëszczoną gãs ùmëc, òdcąc szëjã i skrzidła, natrzëc prziprawama
i òstawic w zëmnym placu na gòdzënã. Cëbùlã i pólnice wëczëszczëc,
òpłókac, pòkrajac w sztëczczi, ùpiec, wëłożëc na talérz. Gãs pòlac tłëstim
piec kòl 2 gòdzënów, skropiwającë wòdą, pózni zrobionym zósã. Szabel-
bón wëczëszczëc, òpłókac, pòkrajac, dodac do gãsë pòd kùńc pieczeniégò
razã z przëszëkòwónyma pólnicama z cëbùlą. Miãtką gãs wëjąc, pòkrajac
na sztëczczi, wëjąc dzél gnôtów, ùłożëc na półmiskù, pòlac òdtłuszczonym
doprawionym zósã, wëmiészónym z pòkrajaną zeloną piotrëszką, skropic
ketchupã, zapiec. Pòdawac z rizã i surówkama.
Piekłô gãs pò kaszëbskù
PRODUKTË
Wësprawionô gãs, sól, merónk
PRZËSZËKÒWANIÉ
Gãs wëczëszczëc, natrzec solą i merónkã òd westrzódka i z bùtna. Ùłożëc
w gãsôrce, pòdlac wòdą i piec. Dodôwac wòdë, wiele wëparëje. Miãso
skropiwac wëpłiwającym zósã, żebë nie wëschło. Piec 3 gòdz. w temp.
180°C, jaż bãdze miãtczé, a pò nakłocym wëpłënie z niegò przezérny sok,
bez szlachù krwie.
NALÉZESZ NAJU NA FACEBOOK’U
www.facebook.com/kaszubi
POMERANIA CZERWIŃC 2013
CËZÉ (I SWÒJE) PÒZNÔWÔJTA
Deserë i kùchë
Bretońskô zemia bëła na tëlé nieùrodzajnô, że rodza blós bùkwitã.
Pszénicã czë żëto bëło nót sprowadzac. Casto z bùkwitowi mączi ni mògło
wërosc, tej szło z ni piec leno plaskaté plińce. Tak narodzałë sã znóné ga-
lettes. W sami Bretanie nie gôdało sã dôwni galettes, môlowô pòzwa to
krampouezhenn. Dopiérze w latach 70. XX wiekù słowò galettes òstało
przëjãté do regionalny gastronomie. Plińce z bùkwitowi mączi nôlepszé są
cenczi i dobrze ùpiekłé. Są tej krëché, ale kładłé na kùpã zmiãkną i staną
sã barżi dżibczé. Jeżlë jidze ò kaszëbsczégò młodzôka, to dôwni béł piekłi
w chlébòwim piéckù, a czedë nie bëło jesz rodzynków, bëłë do niegò do-
dôwóné sëszoné brzadë czë jagòdë.
Bretońsczé galettes
PRODUKTË
50 dag bùkwitowi mączi, 1 jaje, sól, taska zëmny wòdë, 7 dag pszény mą-
czi, 1 taska wina z jabków abò mléka, 2 łëżczi òleju.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Do misczi przesôc bùkwitową mąkã, wbic jaje, dodac sól i, miészającë
drzewianą łëżką, pòmalno dodawac zëmną wòdã i wsëpiwac przesóną
przéną mąkã, ùcerac kòl 10 min, przëkrëc, òstawic na noc. Drëdżégò dnia
wlac wino z jabków abò mlékò. Znôwù baro dokładno wëmieszac, jaż casto
bãdze jak gãstô smiotana. Ùpiec cenczé plińce. Bretońsczé plińce mòże na-
tkac wszelejaczim farszã, téż miãsã abò warziwnym ragout, łososã, òstrima
wôrztkama, smarama z tuńczika. Nôbarżi znónym bretońsczim natkanim
są sztëczi szinczi z pòłwama jajów gòtowónëch na twardo i sztëczkama
séra. Mòże je téż jesc z biôłim sérã na słodkò i z marmòladą ze swiãtojónczi.
Młodzowi kaszëbsczi kùch
PRODUKTË
5 tasków mączi, pół kòstczi masła, 4 żôłtka, 1 jaje, taska mléka, ¾ tasczi
cëkru, waniliencëczer, młodze, szczëpta solë, bakpùlwer, rodzynczi.
PRZËSZËKÒWANIÉ
Zacziniec 5 dag młodzów, pół tasczi mączi, 2 łëżczi cëkru, waniliencëczer,
szczeptã solë. Wëmieszac i òdstawic w cepłi plac do wërosniãcô. Zrobic
kruszónkã z pół łëżeczczi bakpùlwru, 1/3 kòstczi rozpùszczonégò masła,
pół tasczi cëkru, ¾ tasczi mączi, zagniesc. Przëszëkòwac casto: przesôc
mąkã. Mlékò, cëczer i masło pòdgrzôc do rozpùszczeniô i dodac do mączi.
Żôłtka, jaje, rozczin wlôc i dokładno wërobic. Dodac sparzoné, òbsëpóné
mąką rodzynczi. Òdstawic, żebë wërosło. Czej casta bãdze jesz rôz tëlé,
zôs wërobic, wëłożëc na blachã, pòsëpac zriwòwóną kruszónką, piec kòl
40 min w bratnikù ò temp. 180°C.
*Na spòdlim dokazu z didakticzi przedmiotowi francësczégò jãzëka Jinterkùlturowé pòdeńscé w pòù-
czënie cëzych jãzëków na przëtrôfkù gastronomie w jãzëkach francësczim i kaszëbsczim napisónégò
przez Józefa Belgraùa na Jagiellońsczim Ùniwersytece w 2012 r. pòd czerënkã mgr Kristinë Herzig.
Tłómaczenié Jiwóna i Wòjcech Makùrôcë
39
Z POŁUDNIA

Turystyka na pół gwizdka

KAZIMIERZ OSTROWSKI

O nadejściu długo oczekiwanej wiosny upewnił mnie są- jaki, lecz zwodzony, z podnoszonym środkowym przęsłem,
siad, zwijając plandekę, którą przykryty był zimujący na jego co ułatwia większym jednostkom swobodne przepływanie
podwórzu sporej wielkości jacht. Po paru pracowitych dniach z Charzykowskiego na Długie i Karsińskie, czyli wydłuża tra-
wywiózł lawetą swój piękny statek o nazwie Puma na jezioro, sę żeglarską z Charzyków do Swornegaci. Dotychczas łączność
czyniąc prywatne otwarcie sezonu żeglarskiego. Zbiegło się między tymi akwenami utrudniała konieczność „złamania”
ono z oficjalną inauguracją, jak co roku świętowaną na począt- masztu dla przepłynięcia pod mostem. Także w tym wypadku
ku maja, po czym na wodach pieniądze na budowę w 85 pro-
Jeziora Charzykowskiego zaro- centach pochodziły z kasy UE,
iło się od łopoczących białych na resztę złożyły się samorzą-
motyli. Nowoczesna marina, Uroda zaborskich kra- dy powiatu, gminy oraz miasta
którą udało się zbudować dzię- jobrazów sprawia, że Chojnic.
ki dotacji z unijnego funduszu, Na mazurskich szlakach
po kilku latach okazuje się sta- niemało jest takich, co wodnych spotkać można nie-
nowczo za ciasna dla rosnącej obiecują sobie tegoroczne jeden most zwodzony, niechże
wciąż liczby i coraz okazal- i na Kaszubach takie rozwiąza-
szych jachtów. Wspaniały to wakacje na siodełku. nia ułatwią pływanie – pomy-
widok, gdy stoją, burta przy śleli chojniccy amatorzy jach-
burcie, w pełnej gotowości do tingu i wymogli na lokalnych
startu. władzach tę inwestycję, zwłaszcza że stara przeprawa pilnie
Tegoroczny początek turystycznego żeglowania upamięt- wymagała remontu. Mieszkańcy nadjeziornych miejscowości
niło niecodzienne wydarzenie: uroczyście oddano do użytku spodziewają się, że podnoszony most zwiększy atrakcyjność
nowy most na Brdzie w Małych Swornegaciach. Most nie byle turystyczną naszych jezior i może przyciągnie więcej miłoś-

Wanożenié na pół gwizdka

Ò tim, że nadchôdô zymk, ùgwësnił mie sąsôd, czej ro-
lowôł plandekã, chtërną béł przëkrëti zacht wiôldżi czôłen,
jaczi stojôł òb zëmã na jego òbòrze. Za pôrã robòcëch dni miôł
ju òn wëwiozłé swój snôżi òkrãtk przezwóny Pùma na jezoro,
robiącë priwatné òtemkniãcé żeglarzczégò cządu. Òno sã zbie-
gło z òficjalną inaùgùracją, jak co rok swiãtowóną na zôczątkù
maja, a tej na wodach Charzëkòwsczégò Jezora zarojiło sã òd
szarlingòtaniô biôłëch mòtilów. Nowòczasnô marina, chtërną
ùdało sã zméstrowac dzãkã dëtkóm z ùniowégò fùnduszu,
pò czile latach òkazywô sã za pistrowatô wedle wcyg rosną-
cy lëczbë i corôz to barżi widzałëch czôłnów. Pëszny wej no
wëdrzatk, czej stoją bórta kòl bórtë, wërëchtowóné do rézë.
Latosy zôczątk turistnégò żeglowaniô ùwdôrzëło apartné
wëdarzenié: ùroczësto òddelë do brëkòwaniô nowi mòst
na Brdze w Môłëch Swòrnegacach. Mòst ni bëlëjaczi, leno
spùstny, z dwiżnym strzódkòwim przãsłã, co zletcziwô wik-
szim bôtóm swòbódné jachanié z Charzëkòwsczégò na Dłu-
dżé i Karsyńsczé, temù téż wëcygô żeglarzczi szlach z Cha-
rzëków do Swòrnegaców. Donëchczas łączba midzë tima
akwenama bëła za drãgô òprzez mùsz „złómaniô” masztu dlô
jachaniô pòd mòstã. Téż w tim przëpôdkù dëtczi na bùdacjã
w 85% pòchôdałë z kasë Eùropejsczi Ùnie, na resztã złożëłë sã
samòrządë krézu, òkòlégò (gminë) a téż gardu Chònice.
Na mazursczich szlachach wòdnëch jidze pòtkac nie-
jeden spùstny mòst, kò i na Kaszëbach taczé rozwiązania
zletczą jachanié na wòdze – pòmëslelë chònicczi trôpnicë
jachtingù i wëmùszëlë na môlowëch przédnictwach hewòtną
inwesticjã, òsoblëwò, że stôri przedostënk pòspiéwno
wëmôgôł ùprawieniô. Mieszkańce kòljezórnëch môlów żdają,
bë spùstny mòst zwiksził wanożną òchlënã najich jezór, co
mòże przëcygnie wicy lubòtników òddichniãcô pòd żôglama.
Ze Swòrnegaców mòże i dali żeglowac Brdą, co parłączi całow-
ny lińcuch jezór, jaż do stawidła na Mylofie, leno nen szlach je
dobëtny leno dlô mniészich łodzów, jaczima jidze przeprawic
sã pòd drzewiónym mòscëkã krótkò jezora Witoczno. Òkòlowô
panowizna prawie nie mësli ò zbùdowanim nowégò przistãpù
w nym placu; przédnik òkòlégò rôd pòwtôrzô mëslã, że ni mô
ùdbë, cobë z Brdë robic aùtostradã.
Trôpnicë dwóch kółków za to niecerplëwò żdają na chùtczé
ju dokùńczenié bùdacjów stegnów dlô kòłów, chtërne przëcy-
gac mdą òprzez snôżé môle Zôbòrów. 157-kilométrowi szpùr
sparłączonëch i òznakòwónëch stegnów, razã z drëftnyma

40 POMERANIA CZERWIEC 2013

 Z PÔŁNIÉGÒ

ników rekreacji pod żaglami. Ze Swornegaci można i dalej że-

glować Brdą, łączącą cały łańcuch jezior, aż do zapory w Mylo-
fie, ale ten szlak jest dostępny tylko dla mniejszych jednostek,
które zdołają przeprawić się pod drewnianym mostkiem tuż
za jeziorem Witoczno. Władze gminy ani myślą o zbudowaniu
nowej kładki w tym miejscu; wójt chętnie powtarza frazę, że
nie zamierza z Brdy robić autostrady.
Amatorzy dwóch kółek natomiast niecierpliwie czekają na
bliskie już dokończenie budowy ścieżek rowerowych, które
przebiegać będą przez pięknie tereny Zaborów. 157-kilometro-
wa trasa połączonych i oznakowanych ścieżek, wraz z przy-
drożnymi przystankami na odpoczynek i nowym mostem na
Brdzie w Babilonie, została nazwana Kaszubską Marszrutą.
Wiąże ona wszystkie ważniejsze miejscowości i siedziby gmin
powiatu chojnickiego. Uroda zaborskich krajobrazów sprawia,
Most zwodzony na Brdzie. Fot. Maciej Stanke
że niemało jest takich, co obiecują sobie tegoroczne wakacje
na siodełku.
Do korzystania z jednośladów z nożnym napędem zachę- siedzibie dyrekcji w Charzykowach, a mało kto spodziewa się
cają ścieżki rowerowe w samych Chojnicach i prowadzące do takiej pułapki. Notabene mieszkańcy miasta i gminy Chojnice
okolicznych wiosek. Budują je zgodnie miasto i gmina wiejska, korzystają z przywileju bezpłatnego wstępu.
co cieszy mieszkańców podmiejskich miejscowości, albowiem Obszar PN Bory Tucholskie od zachodu częściowo przylega
w niektórych innych sprawach wójt z burmistrzem dogadać do Jeziora Charzykowskiego, a całe jezioro znajduje się w ob-
się nie mogą. Rowerem można się poruszać także po leśnych rębie Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Niejednego turystę
ścieżkach Parku Narodowego Bory Tucholskie, położonego i tubylca dziwią więc szaleńcze popisy ryczących motorówek
w całości w gminie Chojnice; dyrekcja parku uruchomiła z po- i skuterów wodnych. Czynią to w majestacie prawa, podczas
czątkiem maja wypożyczalnię rowerów, czynną każdego dnia gdy już za mostem, na 200-metrowym odcinku Brdy żegla-
od 8.00 do 20.00. Turyści chcący zwiedzać park, rowerem bądź rzom, w drodze powrotnej zmagającym się z prądem rzecz-
pieszo, nabyć muszą bilety wstępu (jak w każdym parku naro- nym, nie wolno posłużyć się nawet małym przyczepnym sil-
dowym), lecz szkopuł w tym, że kupić je trzeba nie przy bra- niczkiem. Wydaje się, że organizatorzy turystyki jeszcze dużo
mie wejściowej w Bachorzu, lecz w odległej o parę kilometrów będą musieli się nauczyć.

przëstónkama na òddichniãcé i nowim mòstã na Brdze w Ba- pòkôzczi rëczącëch czôłnów z mòtórama i wòdnëch skùterów.
bilonie, òstôł przezwóny Kaszëbską Marszrutą. Òna mô zrze- Tak cos sã dzeje wedle prawa, wej ju za mòstã na 200-métro-
szoné wszëtczé wôżniészé môle i sedzbë òkòlów chònicczégò wim dzélu Brdë żeglôrzóm w nazôtny rézë zmarachòwónym
krézu. Spòsobnosc zôbòrsczich òbrazów Zemi szëkùje niemało rzécznym żochã, ni wòlno brëkòwac nawet môłégò dohôknégò
taczich, co òbiecywają sobie latosé wakacje na sodełkù. mòtórka. Wëdôwô sã, że òrganizatorzë wanogów jesz wiele
Do zwënégòwaniô jednoszlachów z nëkã na nogã mdą mùszelë sã naùczëc.
zachãcywają kòłowé stegnë w samëch Chònicach i czerëjącé
do òkòlowëch wiosk. Bùdëją je zgódno gard i wiesczé òkòlé, Tłómaczenié Ida Czajinô
co ceszi mieszkańców przëgardnëch môlów, bò w niejed-
nëch jinëch sprawach przédnik òkòlégò z bùrméstrã dogadac
sã ni mògą. Na kòle mòże jachac téż pò lasowëch stegnach
Nôrodnégò Parkù Tëchòlsczé Bòrë, jaczi słëchô òkòlémù
Chònic. Direkcjô Parkù zrëszëła na zôczątkù maja wëpòżëczniã
kòłów dzejną kòżdégò dnia òd 8.00 reno do 8.00 wieczór. Tu-
riscë, chtërny chcą wanożëc pò parkù na kòle abò piechtą, na-
bëc mùszą bilietë wstãpù (jak w kòżdërnym nôrodnym parkù),
leno zôwada je w tim, że kùpiac je mùszi nié kòl weńdzeniowi
brómë w Bachòrzu, leno pôrã kilométrów dali w sedzbie direk-
cje w Charzëkòwach. Kò mało chto bë sã spòdzéwôł taczégò
sydła. Notabene mieszkańcë gardu i òkòlégò Chònic zwënégi-
wają zwësk bezpłatnego wstãpù.
Òbéńda PN Tëchòlsczé Bòrë òd zôpadu partama przëlégô
do Charzëkòwsczégò Jezora, a plac całownégò jezora je
w òbrëmienim Zôbòrsczégò Parkù Òbrôzka Zemi. Rozmajitëch Charzykowska marina. Fot. Maciej Stanke
wanożników i tubëtników dzëwùją tej czësto òbarchniałé

POMERANIA CZERWIŃC 2013 41

Z KOCIEWIA / GADKI RÓZALIJI
Gwary nie są językiem
zepsutym
Są terytorialnymi odmianami języ-
ka. To stwierdzenie Kazimierza Nitscha
– wybitnego twórcy polskiej dialektolo-
gii – powtarzam co roku bydgoskim stu-
dentom filologii polskiej. Dialektologia
na Uniwersytecie Kazimierza Wielkie-
go w Bydgoszczy jest osobnym przed-
miotem i oby tak było nadal. W wielu
innych uczelniach akademickich tema-
tykę z tego zakresu połączono z inny-
mi przedmiotami językoznawczymi
(włączono do nich), co dobrze nie służy
tak ważnej dla regionalistów sprawie.
W tym roku akademickim konwersato-
ria z dialektologii przyniosły mi znów
dużo satysfakcji i już podczas zajęć my-
ślałam: „trzeba o tym wspomnieć w ko-
lejnym felietonie”.
Po poznaniu cech systemowych po-
szczególnych gwar (z tego wykłady) stu-
denci przygotowują prezentację wybranej
(zwykle najbliższej) gwary na tle kultury
danego regionu. I tu prześcigają się w po-
mysłach: wypożyczony z izby regionalnej
strój ludowy, jakiś osobliwy „magiczny”
Mój Testamant
Z Y TA W E J E R
Mnie sia tera wew glaci róbji taki sza-
randel, że to moje psisanie pudzie wew
niwecz, bo niy bandzie mniało ani ładu,
ani składu. Po wtóre mnie sia widzi, że
ja wnetki puda lós na Łóno Abrahama ji
tyle mnie łobaczita!!!
Ale, ale curik, łobaczita mnie, jak nie
bandzieta psisać mojych „Kipkóf-Opał-
kóf” wew ti naszi gazecie. Popróbujta,
to łobaczita, jak ja Was banda straszyć
ji tam łu Was wiprawjać różne brewe-
rije. To, że ja bi poszłóm wek zez tego
śłata, nie znaczi, że moji pjisanini ni
ma bić. Dicht akurat jinaczi, jano zawdy
dopjiszta: „Śłanti pamnianci Rózalija”!
Tedi ja tam zez niebjosóf banda na Was
se wziyrać ji rance zaciyrać, że mówje-
42
przedmiot, kulturowe albumy, ciekawa
i gadatliwa ciotka z Kaszub, nagranie re-
gionalnej piosenki i gadki – też były dużą
atrakcją. Kujawiacy obraz swojej gwary
utrwalają kanapkami z gzikiem, czego
Pomorzanie nie znają… Oczywiście isto-
tą jest poważna językoznawcza analiza
tekstu, ale te dodatkowe, kulturowe obra-
zy pozostają w pamięci…
Trafiają się też studenci z Kociewia.
Na przykład ostatnio studentki z Msza-
na, Smętowa Granicznego i Łaszewa
przygotowały bardzo ciekawą prezen-
tację dialektu kociewskiego. W tle kul-
turowym znalazł się szandar, czyli zapie-
kane ciasto z ziemniaków ze skwarkami
i cebulką. Musi być podany na ciepło,
więc jedna z matek pofatygowała się do
Bydgoszczy… Szandar jest smaczny, ale
jeszcze ważniejsze jest to, że studentki
były świetnie zorientowane w dziedzi-
ctwie kulturowym Kociewia. Pewnie są
to efekty przez lata podejmowanej edu-
kacji regionalnej. Często myślę: „warto
było”.
ci apartnie: „Coś za mnie ostało!”. Nie
wjam, chto to rzek – móm zabaczóne
– ale równak widza, że kożdi chce, żebi
co pó nim ostało. Na niy?! Jezdóm dobri
miśli, że tan Mój Testamant zrobi sfoje ji
do Sóndu nie pudzim!!! Wola nieboszczki
to rzecz śłanta.
Na razie eszcze sia ruchóm ji jezdóm
żiwa – czego Tobje, Szanowna Redakcjo,
tysz żicza! A wew razie wojni, to tam łu
Góri banda Wóm robjyć chodi, choc tak
doprawdi, to ja miśla, że Pan Buzek ji tak
ma Was wew zaci!
Tim łoptimisticznim akcantam koń-
cza moja łostatnia wola,
jakam Rózalija!
PS. Ano pómniantajta, że wew razie
czego, to ja Was nańda!!!
Bogate doświadczenia z działalności
komisji (zespołu) ds. oświaty Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego (nazwa się zmie-
niała) ciągle wydaje dobre owoce, choć
zadania Kaszubów i Kociewiaków się roz-
dzieliły. Pozostała utrwalana kongresami
idea. Szczęśliwy Syzyf musi od nowa szu-
kać sposobu działania, gdy zrezygnowano
ze ścieżek międzyprzedmiotowych.
W połowie maja miałam okazję
uczestniczyć w spotkaniu seminaryjnym
Komisji Kultury i Środków Przekazu Se-
natu RP na temat „Gwary a współczesny
język polski”. O ciekawych wystąpie-
niach językoznawców, dyskusjach i pły-
nących z niej refleksjach chciałabym na-
pisać oddzielnie. Jest i nadzieja, i nowe
niepokoje wynikające z tzw. sprawy
śląskiej. Prowadzenie dyskusji przez se-
natora Andrzeja Grzyba podkreśla zaan-
gażowanie regionalistów z Kociewia, by
„upowszechnianie szacunku dla regio-
nalizmów i gwar, a także przeciwdziała-
nie ich zanikowi” (wynikającej z Ustawy
o języku polskim) było rzeczywiste.
Co ja tu móm naczwarzóne wew ti
moji łostatni woli? Chyba mnie sia coś
wew mózgownici zasztopowało czi żam
sia szaleju nażarła, ji tak szalamóca! Jó, jó,
mniyć do łuczinku zez Rózalijó, to lepsi
kamninie na dach nosić! Nó ale łusz sia
mlyko rozlało ji ni ma nat czim szatoróf
rozdziyrać. Toć wirazóf móm obżorgowa-
ne dicht wjele, a jak chtóran nie sztymu-
je, to weśta gumka ji zladyrujta ji wew
z nim! Wjyta co, żam je srodze ciekawa,
czi ja wew Niebjesiych tysz banda ty luri
pleść, czi Tan, co nas stworzył, jaka lepsza
robota dló mnie nańdzie? Ale jaka lep-
sza?! Lepszi ni ma – zicher, że jó!!!
Eszcze ras – Rózalija!
Tekst w gwarze kociewskiej, w pisowni Autorki.
POMERANIA CZERWIEC 2013

Kòniã pò Nordze
Kaszëbë mają wiele farwów, chtërnëch równak czasã nie widzymë. Je tak chòcle z turistiką. Nor-
da najégò regionu parłãczi sã nama z letnikama na sztrądze, przëpiekłą ribką i rzôdkò z czims
wicy. A mòżna téż jinaczi. Dzysô czile słów ò kònny turistice. Kòniarze – jak gôdają ò se – mają
ju zaczãté swój sezón.
M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N
Ni ma lëchégò wiodra!
Jesz pôrã lat dowsladë „na wsë drãgò
bëło ùzdrzec kònia”, a ju czësto taczégò,
co niese człowieka, a nie cygnie gbùrsczi
wóz. Terô gòscyńce (kòniarnie) wërôstają
jedna kòl drëdżi. Temù – jak gôdô Ana
Rott prowadzącô gòscyńc Stajnia Bur-
sztynowa w Zdradze pòd Pùckã – ni ma
sã co dzëwòwac: kòl nas kilométrama cyg-
ną sã kònné stegnë. Snôżé widoczi westrzód
lesnëch ë pòlnëch trasów, gdze pòtkac mòże
sarnë, lësë, dzëczi ë prôwdzëwé... ùkôzczi –
to je dëchë, chtërne równak wiorną przed
naszima kòniama! Temù nie są straszné.
Na profesjonalno przërëchtowónym kòniu
dôwô to wrażenia, jaczich nie dô sã zabëc.
Kòniarze do tegò ni mùszą żdac, jaż
sã wòda nagrzeje abò jaż sã zaczną latné
kòncertë gwiôzd. Dlô nich sezón mòże
warac całi rok, ale prôwdzëwi ruch za-
czinô sã z pierszima përznã ceplészima
dniama. Òb lato je wicy lëdzy zaintereso-
wónëch „wczasama w sodle”. Sezonowi ri-
Jidzemë wprzódk z kaszëbizną
Pòd taczim zéwiszczã dzecë i szkól-
ny w Gimnazjum m. Jana Pawła II w So-
mòninie swiãtowelë kaszëbsczi tidzéń.
Òd 13 do 17 maja pòznôwelë domôcą
kùlturã i sami rëchtowelë rozmajité
dokazë sparłãczoné z najim regionã.
Mielë m.jin. leżnosc pòznac przédni-
ka Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzesze-
niô Łukasza Grzãdzëcczégò, òbezdrzec
wëstãpë kaszëbsczich karnów: Mali
Hopowianie i Mòdré Òczka, wząc ùdzél
POMERANIA CZERWIŃC 2013
downicë pòjôwiają sã jak są dobré warënczi.
Dlô lubòtników ridowaniégò ni ma lëchégò
wiodra, je blós lëchi òbleczënk. Ridowac
mòżna całi rok ë kòżdi cząd rokù mô swòjã
snôżotã – gôdô instruktorka Kamila Trat-
to, òd przez 20 lat w sodle.
Nié leno spòrt...
W jantarowim gòscyńcu sezón òstôł
rozpòczãti na kùńc łżëkwiata rajdã ze
Zdradë do Starzëna przez Mechòwò
ë Domôtowò. Taczé trasë pòzwôlają
nié le ceszëc sã rodą (darzlëbsczé lasë,
mechòwsczé grotë), ale téż na przëmiar
zabëtkama (kòscółk w Mechòwie)
ë parłãczą sã téż z pòtkaniama ë ògnisz-
czama na lesnëch pòlanach (ju dzys nie
felëje na nich téż ògrodzeniów zrëchto-
wónëch dlô kòniów). Jistnëch wano-
gów mòże na Nordze nalezc wiele.
Ale ridowanié mô pòdług wszëtczich
prôwdzëwëch kòniarzów głãbszi cwëk.
Kònnô jazda nie je blós spòrtã. Mómë tu
do ùczinkù z żëwim stwòrzenim, chtërno
jistno jak më mô lepszé ë gòrszé dnie. Kònie
w wikszoscë chcą wespółrobic z człowiekã,
w warkòwniach prowadzonëch przez
lëdowëch ùtwórców. Wôżnym pùnktã
rozegracji béł téż kònkùrs wiédzë ò żë-
cym i ùtwórstwie ks. Janusza Paser-
ba. Ùczniowie mòglë téż wzerac na
widzawiszcze „Kaszëbsczé wieselé”
przërëchtowóné przez swòjich drëchów
ze szkòłë. Kòżdô klasa przëszëkòwa téż
farwné regionalné stojiszcze, a slédnégò
dnia gimnazjaliscë pòkôzelë programë
zatitlowóné: „Kaszuby na wesoło”.
NAJE BÒGACTWA
równak żebë nalezc jich drësznotã, mùsz je
pòkôzac wiôlgą cerplewòtã ë spòkój. Rido-
wanié bëlno parłãczi w se spòrt ë kòntakt
z nôtërą ë zwierzãtama – pòdsztrichiwô
Ana Rott.
A to jesz nié wszëtkò. Na kóńsczim
krzepce mòżna szëkac zdrowiégò. Gôdô
Kamila Tratto, chtërna zajimô sã téż
hipòterapią. Jakno pòmòcnicë w lékarze-
nim wiele chòrosców kònie sprôwiają sã
na medal. Dlô dzôtków ridowanié to nié
leno dobrô zôbawa, ale téż zmòcnienié
mùsklów, òd chtërnëch zanôlégò dobrô
pòstawa. Młodzëzna ùczi sã téż panowa-
niô nad emòcjama ë kòncentracje. Dlô
lëdzy dozdrzeniałëch to dobri relaks a ùdba
na pòzbëcé sã stresu. Dobri dosôd to prze-
de wszëtczim bëlno ùstawiony krzél (pòl.
kręgosłup), lëdze starszi czëją ùlżenié w ple-
cach, czëj sedzą na kòniu, a letëchny zybią-
cy stãp je gimnastiką dlô stawów. Trzeba
leno përzinkã cekawòscë ë òdwôdżi.
Zdôwô sã, że to bëlné hasło na kùnc
– sygnie le kąsk òdwôdżi! A mòcno
rozwijającé sã ridowanié to pòstãpny
przëmiar na bòkadosc naszich strón.
Kaszëbsczi tidzéń kòòrdinowałë
Jadwiga Héwelt, Sabina Widrowskô
i Grażina Walkùsz.
Jima a téż direktorce szkòłë Jolan-
ce Bòcańsczi i wszëtczim szkólnym
z Somònina, co włączëlë sã w òrga-
nizacjã tegò wëdarzeniô, chcemë pò-
dzãkòwac za bëlną robòtã i mòdło dlô
jinëch kaszëbsczich szkòłów.
D.M.
43
???

Pòsélcowie z Litwë
przëzérają sã Kaszëbóm
Òd 15 do 17 maja na Pòmòrzim òd-
biwało sã zéńdzenié parlameńtarzistów
Delegacji Karna Sejmù Repùbliczi Litwë
ds. Midzëparlameńtarnëch Kòntaktów
z Rzeczpòspòlitą Pòlską i Litewskò-
Pòlsczégò Parlameńtarnégò Karna Sejmù
RP. Pòlsczi delegacji przédnikòwôł pòsélc
Tadéùsz Azewicz, a litewsczi – pòsélc
Michôł Mackewicz. Przédną sprawą bëło
zapòznanié sã ze stwòrzonyma przez
pòlsczé prawò rozrzeszeniama, żlë jidze
ò ùczbã kaszëbsczégò jãzëka i dwajã-
zëkòwòsc na Kaszëbach. Pòsélcowie
Sejmów Litwë i Pòlsczi jezdzëlë pò gmi-
nach naszi krôjnë. Òb czas gòscënë Dodomù we Gduńskù, gdze zapòznelë redaktór miesãcznika „Pomerania”. Li-
w Kaszëbsczim Lëdowim Ùniwersytece sã z donëchczasową dzejnotą i z plana- tewsczich pòsélców òsoblëwie cekawiłë
mielë leżnosc dowiedzec sã ò jegò dze- ma Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. sprawë sparłãczoné z wprowôdzanim
janim i téż m.jin. ò tim, jak na przëmia- Na pòtkanim béł Łukôsz Grzãdzëcczi tôflów z kaszëbsczima pòzwama môlów
rze gminë Somònino òrganizowónô je – przédnik KPZ, Lucyna Radzymińskô i òrganizacją edukacji w tim jãzëkù.
ùczba kaszëbsczégò jãzëka. Parlameńta- – znajôrka ds. edukacji w kaszëbsczim
rziscë przejachelë téż do Kaszëbsczégò jãzëkù, i Dariusz Majkòwsczi – przédny Red., tłóm. KS, òdj. DM

„Wielejãzëkòwòsc
bòkadoscą krôjnë”
Òbgôdka pòd taką pòzwą (pò prôw-
dze: „Dwujęzyczność i wielojęzyczność
bogactwem regionu“) òsta ùdbónô
i zòrganizowónô przez robòtników
Centrum Sztôłceniô Szkólnëch (pòl. Cen-
trum Edukacji Nauczycieli, CEN) w piątk
24 maja tr. Spiritus movens ti pòdjimiznë
bëła bòdôj Renata Mistarz, kònsultant ds.
krôjnowégò sztôłceniô w CEN.
Kònferencëjô skłôda sã z dwùch
dzélów. W pierszim prof. dr hab. Ceza-
ri Òbracht-Prondzyńsczi z Gduńsczégò
Ùniwersytetu kôrbił ò „Jãzëkòwi bòka-
doscë krôjnë“, dr hab. Magdaléna Olpiń-
skô-Szkełkò z Warszawsczégò Ùniwer-
sytetu pòkazywa „Dwa- i wielejãzë-
kòwòsc jakno wôrtnotã w rozwiju dzecka
na spòdlim nôùkòwëch badérowaniów
i prakticznëch doswiôdczeniów“, a dr
Tomôsz Wicherkewicz z Ùniwersytetu m.
Adama Mickewicza zastanôwiôł sã nad
tim, „Jak w Eùropie mësli sã ò jãzëkach“.
Drëdżi dzél béł pòswiãcony żëjącym na
Pòmòrzim etnicznym karnóm, chtërne co-
dzénno doswiôdczają tegò, co bëło témą
piątkòwi òbgôdczi, bò wej jich nôleżnicë
są bilingwalny abò plurilingwalny. Jakno
pierszi wëstąpił przedstôwca Kaszëbów,
Tomôsz Fópka, chtëren òpòwiôdôł, jak
w jegò pòlskò-kaszëbsczi rodzëznie sã
òdbiwô dwajãzëkòwé chòwanié dzôt-
ków. Pò nim Rafał Bartek, wiceprzédnik
Pòspólny Kòmisëji Rządu i Miészëznów
Nôrodnëch i Etnicznëch, miôł kôrbic ò nie-
miecczich doznôwkach „Midzë cëzym
jãzëkã a jãzëka miészëznë“, le nie dojachôł
do Gduńska. Tej jakno drëdżi gôdôł An-
drzéj Łuczak, sekretéra Institutu Pamiãcë
i Spôdkòwiznë Romów i też Òfiarów
Holokaustu, ò „Stôwianim mòstów mi-
dzë kùlturama – Programie Asystentów
Romsczi Edukacje“. Pò nim Pioter Tyma,
przédnik Związkù Ùkrajińców w Pòlsce,
pòkazywôł, jak jegò nôród próbùje
„Ùretac juwernotã“.
Do gduńsczégò CEN-u przëszło kòl
50 lëdzy zainteresérowónëch témą kònfe-
rencëji: m.jin. przëdstôwcë wòjewódz-
czich wëszëznów, kùratoriów i miészëz-
nowëch towarzëstwów, i téż dosc wiôldżé
karno pòmòrsczich szkólnëch.
Red.

44 POMERANIA CZERWIEC 2013

 PÒMÒRSCZÉ WËSZIWCZI

Na Bòrach i jesz kąsk dali…

Mòja przigòda miała swój zôczątk, czej jem ùzdrza piãkną figùrkã swiãti Barbarë, co jã miôł
przëwiozłé do mòji szkólny Felicji znóny kaszëbsczi rzezbiôrz Zygmùnt Kãdzersczi. Òd gôd-
czi ò lëdowim ùtwórstwie do témë zabôczony gwarë bòrowiacczi... i òstała jem przërôczonô
na wëstôwk kùlturowégò ùsôdztwa – do Tëchòlsczich Bòrów i na Kùjawë. Bez namëszleniégò
dała jem sã na wanogã przez pôchnącé miodã żôłté pòla do jinszich nórcëków, w towarzëstwie
snôżich białków i jich złotobrunëch wësziwków.

KATARZËNA GŁÓWCZEWSKÔ
Wëmiana doswiôdczeniów
Równak nôpiérwi òbzérała jem
wëstôwk w Mùzeùm Tëchòlsczich Bò-
rów, chtëren przedstôwiôł tradicyjné
kùjawsczé wësziwkòwé wzorë. Nôwi-
cy bëło białgłowsczich òbleczënków
(òd szërtuchów, spódników jaż do czep-
ców), w jaczich na spòdlim czerwònégò
abò mòdrégò sztofù òdmalowiwałë sã
biôłé wësziwczi. Widzałi wëstôwk béł
brzadã drãdżi robòtë białków z całëch
Kùjawów. W òbremim wespółdzeja-
niô – jich lëdowé ùtwórstwò mògło sã
pòkazac w Tëchòlë, a henëtné w Kòbël-
nikach.
Mòże sã kąsk zadzëwòwac, dlôcze
te a nié jinszé kùlturowé môle? Całô
ùdba wëszła òd Bòrowiôków, a dokład-
no òd przédnika Stowôrë Lëdowëch
Ùtwórców bëdgòskò-toruńsczégò par-
tu – Zygmùnta Kãdzersczégò, chtë-
ren miôł starã ò to, żebë karno bòro-
wiacczich wësziwającëch białków,
żłobiôrzów i malôrzów mògło wëja-
chac ze swòjima dokazama do drë-
chów z sąsadnégò wòjewództwa. Kar-
no ùtwórców chùdzy miało ju òdwie-
dzoné Biôłistok, Lublin i jinszé miasta
w Pòlsce. Prezentëjącë swòje dokazë,
parłãczëlë wanodżi z òbzéranim òkò-
légò.
Kòżdô mô swòjã pszczołã
Kùlminacją rézë na Kùjawë bëło
òtemkniãcé wëstôwkù gòscy z Kaszub
w Pałacu w Kòbëlnikach. Dokazów bëło
dosc wiele, dlôte wespółòrganizatorzë
mielë jiwer z placã. Jak gôdôł mie
przedstôwca Klubù Kòpernik Kùjawsczi
Mieszkaniowi Wëcmaniznë z Inowroc-
ławia – co mô starã ò rozwij kùlturë
i kùlturową edukacjã – Grégòr Kacz-
marczak: organizujemy często różno-
rakie wystawy, ale tej w naszym Klubie
byśmy nie zmieścili. Bòrowiacką starnã
wëstôwkù miałë przërëchtowóné
wësziwôczczi z trzech tëchòlsczich
karnów ò bëlnëch pòzwach: Zespół
Haftu Kaszubskiego Złotnica im. Marii
Janta-Pałczyńskiej przë Mieszkanio-
wi Wëcmaniznie, Klub Haftu Złotych
i Bursztynowych Barw przë PSS Spo-
łem i nôstarszi z nich, tj. Zespół Haf-
tu Artystycznego przë Tëchòlsczim
Òstrzódkù Kùlturë. Jak na wstãpie do
òtemkniãcégò wëstôwkù rzekła se-
kretéra Stowôrë Lëdowëch Ùtwórców
ju wspòmnianégò partu bëdgòskò-
toruńsczégò Zyta Kleszcz – zapre-
zentowóné przez te karna wësziwón-
czi są czësto kaszëbsczé, a jich farwë
są prôwdzëwie ùmôlnioné w Bòrach.
Czedës bëłë to leno mòdré farwë. W pò-
łowie szescdzesątëch lat XX w. bò-
rowiôcë dogôdelë sã, że farwë jich
wësziwkù mają nawlakac do dôwnëch
kaszëbsczich czepców – złotnic, jaczi
Òbzéranié tëchòlsczich wësziwków. Ódj. KG
bëłë wësziwóné złotima i metalowima
nitkama na aksamańce.
Trzë tëchòlsczé szkòłë wësziw-
ków (prowadzoné przez ww. karna)
są zgódné z tradicją, a dzãka òrga-
nizowónym kùrsóm kòżdô wësziwôcz-
ka rozmieje bëlno przedstawiac dóną
szkòłã w swòjich dokazach. Czedë
jem òbzérała bòrowiacczé òbrësczi,
zainteresowała mie pszczółka, jakô
skrëła sã gdzes w drobnëch sztôłtach
kaszëbsczich kwiôtków. Òd méstrów
dowiedza jem sã, że kòżdô ze szkòłów
wëapartniwô sã tim, że wësziwô
pszczołã jedną farwą abò rozmajitima
céniowatoscama. Szkòłë jinaczą są téż
kòmpòzycjama kwiôtków.
A jaczi béł òdbiér kaszëbsczich
mòdłów w kùjawsczi zemi? Białczi
z òkòlégò Kùjawów, co wëstôwiałë
swòje dokazë w Tëchòlë, zgódno
gôdałë, że jich drëchnë rozmieją bëlno
wëszëwac, a farwë bòkadnë w tãcz-
noscë bùrsztinu i złota wôrt są òbez-
drzeniégò.

POMERANIA CZERWIŃC 2013 45

MËSLË PLESTË

Akcjô bikini last minute

A N A G L Ë S Z C Z I Ń S KÔ

Zrobiło sã zelono wkół, jaż miło.

Kwiatë òbsëpałë drzewa, z zemi wëlôża-
ją rozmajitégò zortu roscënë ò pòzwach
wiadomëch wëbrónym a ji krzikù
ptôchów téż je jakbë wiãcy. Welôżają téż
jinszé nié tak baro mileczné brzëdalstwa,
leno chto bë terôzka na to wzérôł. Jamro-
wac mdzemë pózni. Dzysô wszëtkò, co
zymk nama dôwô, nasze je. Swiat ju czë-
sto òdeckniony. I tak jakòs lżi...
– Lżi, lżi... leno kòmù? – jamrowa-
ła òna nagòrzonô jak sto biésów. – To ju
mdze trzecy tidzéń a nick sã nie zmieniło.
A òni gôdalë, że zarô mdze lepi, że nie trza
bãdze wiele żdac. Wezta wa mie wszëtcë
kùsznijta w... wa wiéta gdze! A je pò prôw-
dze w co! Żebë latac wej jak ta głupô pò
lasach abò z jaczimas czijama pò ùrzmach czas zaczinac. Czas nëkô a twòja sąsôdka wym lëdzóm? Në ale jak ju je, tej niech
szorowac? Tec jô ni móm na to czasu! ju na gwës na cebie żdac nie bãdze. je. Nieùżiwóny mdze wiedno jak nowi.
– Tec më baro dobrze ò tim wiémë! – Czë jô bë chcała? Jô? Żebë leno Në ale chcemë nazôd do ce. Nie jiscë sã
– dało sã czëc janielskò diôbelsczi głos to. Latkò ù naju krótczé. W bikini mòże ò czas. Zeloné arbatë, kòlagenë, òléjczi
z górë abò z dołu. – Temù jesmë wied- rôz czë dwa sã pòkôżã. Pòd palmama czë czosniôk, to bëło dobré dlô naszich
no dlô ce z kòżdą doradą. Të jes Wied- w cëzëch krajach z naszińców nicht starków. Òni miele czedë sã tim zajimac
no dlô Naju nôwôżniészô! Të bë mòże mie nie mdze widzôł. Telé, co jima mòjã i żdac na efektë. Më mómë zilikónë, de-
chcała òczarzëc latos wszëtczich na piãkną brunosc pózni pòkôżã. A nie dało tergentë a kònzerwantë i to są eliksyrë,
sztrądë wëległëch a wëzdrzec jak milión bë sã tak przë tim pôrã latków òdjimac? jaczi zrobią ce na wiedno młodą. Na wie-
złotëch pòlsczich? Nie chcała bë të czëc Wezmë tak dzesãc mni abò piãtnôsce... czi wieków nawetka. Bò widzysz, czej
na se zôzdrostnëch wëzdrzeniów nëch, Jak robic, to pòrządno. przińdze ten czas, że chòc piãknô i wcyg
co to nie bëłë pôrã tidzéniów dowsladë – Wszëtkò sã dô! Młodim bëc to nie młodo na gãbie wëzdrzącô, mdzesz
tak mądré jak të? Do te jesz wdarzë je grzéch. Terô młodim trza bëc wied- mùszała òdińc z tegò swiata, to dzãka
sobie wiele gôdającé wzdichnienia no. Nié leno dëchã, jak to tam niejedny najim spòsobóm i w grobie cebie ząb
slépcëjącëch na ce knôpów. Pòmëslë leno trzeszczą. Chto dzysô brëkùje dëcha czasu nijak ùgrezc nie mdze mógł. Të
dzéwczã – të w bikini! I to jakô TË! Ju za òbùtégò w zmôrloną dekã? A jesz do te sã w swòji trëmie nie mdzesz rozkłôda-
sztót! Zawierzë nama, a twòje rojitwë żebë wzerac głãbòk w òczë i gdzes tam ła, bò niżóden robôk nie mdze miôł na
ò wiãcy tuwò a mni wej tam na wiedno na spòdze za nim szëkac? Jak òn chce, ce tëli mòcë i òdwôdżi. Wiedno fëjn
(a przënômni na latowi czas) òprzestóną niech so tam sedzy. Òn nie mdze nama zakònzerwòwónô i wefùlowónô a za-
nima bëc. Doscygnąc snienia pò prôw- zawôdzôł. Za jaczis czas ju nick wiãcy sztopónô zilikònã tam, gdze je nót. Niech
dze nie je tak drãgò! To sã wszëtkò dô nie pisnie. Zabôczisz, że gò môsz. Mùsk nama żëją kònzerwantë – nowòmódné
i to flot a bez wiôldżi robòtë. Akcjô re- téż nie mdze ju taczi brëkòwny. Pò prôw- eliksyrë na młodosc! Z wieczną gwa-
generacjô, depilacjô a òglowô reperacjô dze to nie wiém, do cze òn je dzysdnio- rancëją.

46 POMERANIA CZERWIEC 2013

 ks. Jan Walkùsz
W czerwińcu bédëjemë najim Czëtińcóm czile wiérztów ks. Jana Walkùsza, jaczi lëterackò debiu-
towôł prawie w najim cządnikù w 1977 r. Jegò pierszą ksążką béł zbiérk Kańta nôdzejë (1981). Je
aùtorã abò redaktorã przez 400 dokôzów, nié leno pòéticczich. Ks. Walkùsz to dobiwca Medalu
Stolema z 1997 r. Pùblikòwóné niżi wiérztë pòchôdają z antologie kaszëbsczi pòézji Dzëczé gãsë
(Wëdôwizna Region, Gdiniô 2004).

*** Słowa mòje Przeznaczenié

Wez te słowa Słowa mòje Jic na przék

chtërne dlô ce móm òkrëszënczi chleba samémù sobie,
– òne są jak wërwóné zôrnóm na złosc lëdzóm
mòrze i spiéwie nabrzmiałëch kłosów co z pòrénkù
czej ùcëchnie sztorm nie widzą zmrokù
co kòlébie Słowa mòje i deptac małosc
mòdrosc nieba złotëch pòlów plón krokama stolema,
i cëchùchny w czekaniu w widze nabrzmiałégò słuńca:
szept. na cwiardi nóż kòsnika przez ból,
przez łzë
(Kańta nôdzejë, 1981) Słowa! i słów miérnotã
zôrna nôdzeji z wiôlgą stanicą nôdzeji,
cëskóné w rodną zemiã zapatrzony w jeden cél
naszich strón – to mòje przeznaczenié,
w dbie „to mégò żëcô swiãti dzél”.
na jãdrny kłos.
(Kańta nôdzejë, 1981)
(Kańta nôdzejë, 1981)
Òdj. Maciej Stanke

POMERANIA CZERWIŃC 2013 47


Ùczbë kaszëbsczégò
1) w zdrzélnikù
Telewizja Teletronik (TVK), Spiéwné Ùczbë, 26.04.2013
Jidzemë na rëmsz?
[môl akcje: karczma Mùlk w Miszewkù]
[1. knôp] Cëż tu je za ùrdëga?
[2. k.] Co të môsz znôù wëmëszloné za
dzywne słowò?
[1 k.] Jaczé dzywne? To je normalné słowò,
stôré jak swiat.
[2 k.] Jô tak cos nie czuł.
[1 k.] A të nie wiész, że sã jãzëków trzeba
ùczëc?
[3 k.] Në jo, pòlsczi to kòżden jeden w tim
kraju znaje, ale kaszëbsczi to je ju wëższi
kùńszt.
[2 k.] Jô doch kaszëbsczi znajã, le wszëtc-
zich słów jô òd razu ni mùszã znac, tej cëż
to je ta ùrdëga?
[1 k.] To je wnet to samò co... hmmm... në:
rëmsz.
[2 k.] Aaa, terô jô ju wszëtkò wiém, dzãka,
że Të mie tak wszëtkò piãkno wëdolma-
cził...
[3 k.] Në, jô cë pòwiém, że to je to samò,
co biesada.
[1 k.] Kò òd razu trzeba bëło tak gadac! To
nie je żódnô ùrdëga, le zwëczajny wëstãp
dzecynnégò folkloristicznégò karna.
[2 k.] Jaż tak slepi to jô doch nie jem, tëli to
jô widzã. Le skòrno òni tuńcëją, to mùszi
tu cos sã dzac. (...)
[Eùgeniusz Prëczkòwsczi] Dzisiaj
młodzież mówi o różnego rodzaju za-
bawach, tańcach, i to w wykonaniu ze-
społów ludowych, folklorystycznych, któ-
rych na Kaszubach jest dość dużo, ale też
w wydaniu zespołów współczesnych, bo
przecież kaszubska muzyka ma absolutnie
różne odcienie, oblicza (...). I kiedy się za-
stanawiamy, jak można określić działania
takich grup, i też związane z tańcami, to
jak to nazwać. W języku polskim często
używamy terminu „zabawa“, czasami
w odniesieniu do młodzieży – „dyskote-
ka“. W kaszubszczyźnie już pojawia się
pewien problem, a przecież (...) [ona] ró-
48
wnież posiada dosyć obfite słownictwo
określające te właśnie działania. Do dzisiaj
znane jest, w starszym pokoleniu zwłasz-
cza (...), słowo „szrëm (szrum)“, które ide-
alnie odpowiada dzisiejszej „dyskotece“.
To młodzi mówili: „jidzemë na szrëm“,
to znaczy „idziemy sobie potańczyć“ (...).
Oczywiście ten termin tu [w ksążce, jaką
EP mô w rãkach] jest notowany, według
słownika wciąż używany, i (...) oznacza
dokładnie tyle, co „potańcówka“. „Szrëm
to je mùzyka na harmonice a tuńce w kòr-
kach“, oczywiście tak drzewiej bywało,
natomiast dzisiaj można po prostu powie-
dzieć „dyskoteka“. „Më dzysô ù Labùdów
zrobimë szrëm“ (...), „Jak sã czëjesz, jak
pò szrëmie?“ (...). Ale też są inne określe-
nia tego rodzaju działania, czyli np. (...)
„hùrdëga, ùrdëga” (...) to słowo jest znane
najbardziej na Bytowszczyźnie i słownik
Sychty też je tutaj (...) pokazuje, i też jakoby
było wciąż używane, chociaż przyznaję,
że w życiu go nie słyszałem w takim na-
turalnym obcowaniu z ludźmi, natomiast
„szrëm” jak najbardziej tak. „Ùrdëga“
oznacza „uczta, biesiada”. Byłem kiedyś
w Łęczycach i tam nazwano kaszubską
biesiedę właśnie terminem „ùrdëga”,
pewnie tym razem zaczerpnięto to ze
słownika. „Wëprawilë wiôlgą ùrdëgã, na
ni bëło wiele lëdzy“ i tutaj mamy odnoś-
nik, że to zdanie odnotowano w Osławie
Dąbrowie, czyli w powiecie bytowskim.
„Ùrdëga“, „szrëm“, także „rëmsz“. „Rëm-
sz“ to jest taka spontaniczna zabawa, taka
potańcówka natychmiastowa (czasem
także zakrapiana być może). W zeszłym
roku czy kilka lat temu I Kaszëbsczi Rëmsz
odbył się w Centrum Edukacji i Promocji
Regionu (...). Naturalnie w kaszubszczyź-
nie znamy także słowo „zabawa“, znamy
także, jak tutaj słownik Trepczyka podaje:
„mùzyka“ (...). „Mùzyka“ czy też „bóms“
to również taka spontaniczna zabawa
(...). Czy też „żum“, też takie słowo jest tu
podane; to można też oczywiście zapa-
miętać, ale niekoniecznie praktykować,
bo to jest nazbyt zakrapiana impreza. (...)
Twoja Telewizja Morska (TTM), Gôdómë pò kaszëbskù,
25.04.2013
Jakô to je gòdzëna?
[dr Jerzik Trëker] (...) Më w naszim zé-
grze mómë dwie szósté na dzéń. Ò co ji-
dze? Jidze ò to, że w rozmajitëch jãzëkach
mòże bëc abò 12-gòdzënowi cykel, abò
24-gòdzënowi, co znaczi, że abò gòdzë-
na pò dwanôsti w pôłnié je pierszô, abò
je trzënôstô. W kaszëbsczim je pierszô.
To mùszimë zapamiãtac. Pamiãtôta z ùs-
złégò tigòdnia, jak më gôdelë ò cządach
dnia? Prawie to je kwestiô takô dosc su-
biektiwnô, në bò... je wiedzec, jeżlë chtos
wstôwô ò piąti reno (...), në to ò ósmi reno
ju je głodny, i to je taczé do pôłniô, bò
òn pôłnié bë ju zjôdł. A jeżlë chtos spi do
dwanôsti, në to gòdzëna pózni to je jesz
[dlô niegò] pierszô reno. Ale są taczé kòn-
sekwentné doradë, jak to wszëtkò pòd-
zelëc, në i prawie tegò sã chcemë doznac.
Òd 4.00 do 9.00 – reno (w skrócënkù R).
Òd 10.00 do 11.00 – do pôłniô (w skr. DP).
12.00 – w pôłnié (skr. WP). Òd 12.01 do
w zëmòwim cządze 5.00, w latnym 6.00
– pò pôłnim (w skr. PP). Òd 5.00 abò 6.00
do 10.00 w lato, a 9.00 w zëmã – wieczór
(w skr. W). Òd 10.00 abò 11.00 do 3.00 –
w nocë (w skr. WN).
Je wiedzec, że taczé sprawë, jak
drãdżé skrócënczi mùszi ùproscëc i zre-
dukòwac, temù w taczi chùtczi kòmùni-
kacje czë np. w kòmpùtrowi kòmùnika-
cje ùżiwómë blós dwùch skrócënków, to
je: dp – do pôłniô, i pp – pò pôłnim. I tak
tedë 12.00 w pôłnié to ju je 12.00 pò pôł-
nim (pp), a 12.00 w nocë to je 12.00 do
pôłniô (dp).
Jeżlë jidze ò mierzenié czasu, to
baro wôżné je słowò „pół“, to znaczi np.
pół czwiôrtô to je 3.30, pół gòdzënë do
czwiôrti, gôdómë: pół czwiôrtô. Słówkò
„wiertel“ téż baro wôżné, to je 15 minut,
i np. wiertel pò trzecy to je piãtnôsce mi-
nut pò trzecy, wiertel do sódmi to je 6.45.
I tëli. Jeżlë môta jaczés pitania, tej pisz-
ta na treker@telewizjattm.pl (...).
2) w internece
http://pl.wikibooks.org/wiki/Kaszubski/Podstawy/Lekcja_5
Liczebniki
Liczebniki w języku kaszubskim
niezbyt różnią się od ich innych sło-
wiańskich odpowiedników, na przykład
w języku polskim. Od 0 do 10 liczymy
następująco:
nul, jeden, dwa, trzë, sztërë, piãc, szesc,
sétmë, òsmë, dzewiãc, dzesãc.
Kolejne także wyglądać będą znajomo:
jednôsce, dwanôsce, trzënôsce, sztërnô-
sce, piãtnôsce, szesnôsce, sétmënôsce,
POMERANIA CZERWIEC 2013
òsmënôsce, dzewiãtnôsce, dwadzesce,
trzëdzescë, sztërdzescë, piãcdzesąt,
szescdzesąt, sétmëdzesąt, òsmëdzesąt,
dzewiãcdzesąt.
Trochę inaczej sprawa wygląda, jeżeli
chodzi o liczebniki pomiędzy kolejnymi
dziesiątkami. Możemy powiedzieć:
21 dwadzesce jeden lub jeden dwadzesce
35 trzëdzescë piãc lub piãc trzëdzesce
55 piãcdzesąt piãc lub piãc piãcdzesąt
78 sétmëdzesąt òsmë lub òsmë sét-
mëdzesąt
92 dzewiãcdzesąt dwa lub dwa dzewiãc-
dzesąt
Mimo że częściej spotykanym jest pierw-
szy system, warto znać oba.
Kolejne liczby piszemy następująco:
sto, dwasta, trzësta, sztërësta, piãc-
set, szescset, sétmëset, òsmëset, dze-
wiãcset, tësąc.
150 półtorasta lub sto piãcdzesąt
http://pl.glosbe.com/csb/pl (słownik kaszubsko-polski online)
Tłumaczenie i definicja „kam”
kam po polsku
Tłumaczenia na język polski:
kamień (...)
Przykładowe zdania z „kam”, pamięć tłu-
maczeniowa
Lekcje o kaszubszczyźnie
Studenci z Klubu „Pomorania” opo-
wiadają legendę o powstaniu Kaszub,
uczą Kaszubskich nut, prostych dialo-
gów, wskazują na mapie największe ka-
szubskie miasta, przedstawiają symbole
Kaszub. Wszystko to w ramach realizo-
wanego w gdańskich szkołach podsta-
wowych wiosennego cyklu spotkań,
prowadzonych pod patronatem Grupy
Energa. Studenci z trójmiejskich uczel-
ni z dużym zaangażowaniem wcielają
się w rolę nauczycieli, by zainteresować
dzieci naszym regionem. Zajęcia pro-
wadzone przez pomorańców odbyły
się w takich dzielnicach Gdańska, jak
Matarnia,Wrzeszcz, Oliwa i Śródmieście.
j.b.
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Môsz dobëté. Môsz nawetka rëmniãté
slédny kam, bëlnô robòta! Twòjô wës-
złosc to %.
Wygrałeś! Usunąłeś nawet ostatni ka-
mień, brawo! Twój wynik to %.
http://pl.glosbe.com/pl/csb (słownik kaszubsko-polski online)
Tłumaczenie i definicja „abdykacja“
abdykacja po kaszubsku (...)
Tłumaczenia na język kaszubski:
abdikacëjô
zrzeczenie się władzy (...)
zrzeczënk
zrzeczenie się władzy (...)
http://www.skarbnicakaszubska.pl/
(Kaszubski portal edukacyjny)
Akcent
(kasz. doraznik, przëcësk, przëzwak)
w kaszubszczyźnie polega zasadniczo
na wyróżnieniu jednej sylaby wyrazu
(akcent wyrazowy) lub wyrazu w zdaniu
(akcent zdaniowy) mocniejszym wyde-
chem, czyli ma charakter przycisku, a za-
tem jak w polskim, ale na północy jest
on dynamiczniejszy i powoduje reduk-
cję samogłosek nieakcentowanych, np.
chałpa, glińca, Lëzno, nie chc (= nie chcã),
rozmiôc, skòrpa, srowi. Kaszubszczyzna
nadmorska utrzymała archaiczny ak-
cent swobodny i częściowo ruchomy,
np. czarownica, czarownicą, czarownic,
czarownicama; dolëna, dolin, dolënami; tu
też zachował się stary akcent na ostat-
nią (oksytoniczny) w dwuzgłoskowych
przymiotnikach, (np. miodny, mitczi)
i przysłówkach (np. lepi, wczorô) czy bez-
okolicznikach typu rozebléc, w czasie te-
raźniejszym typu drëżi, grzëmi czy w cza-
sie przeszłym skróconym typu czëta (=
czëtała), także w rzeczownikach typu
céniô, rolô, zdrobnieniach typu kòszik,
wòzyk, kòscółk czy w typie krowińc, jak
też w połączeniach typu nad tobą, za
mną.
Akcent o ograniczonej swobodzie
spotkać można na północy, ale reprezen-
tatywny jest on dla Kaszub środkowych
(Kartuskie i południe Wejherowskiego),
np. czarownica, czarownic, czarownicama;
jest to tzw. akcent kolumnowy, wykazu-
jący stałą odległość między sylabą ak-
centowaną a początkową wyrazu. Nie-
ruchomy akcent na sylabie początkowej
(inicjalny) ma południe (Bytowskie i Koś-
cierskie), a szerzy się on też w centrum
(Kartuskie), np. czarow­nica, czarownic,
czarownicama. (...)
Na południowym wschodzie (Zabo-
ry) akcent pada na przedostatnią syla-
bę (paroksytoniczny), co jest wynikiem
wpływów polskich, np. czarownica, cza-
rownic, czarownicama.
Źródło: „Język kaszubski. Podadnik encyklope-
dyczny, pod red. J. Tredera, Gdańsk 2006
49
50 POMERANIA CZERWIEC 2013

Bydgoska adwokatura
Jest kilka powodów, dla których
sięgnąłem do wydanej w ubiegłym
roku książki Historia Izby Adwokackiej
w Bydgoszczy 1945–2010. Zacznijmy od
tego, że wyszła ona spod pióra Janusza
Kutty, znanego pomorskiego historyka,
często podejmującego problematykę
kaszubską, w tym autora trudnej do
przecenienia monografii Druga Rzecz-
pospolita i Kaszubi.
Przez cały okres swojego istnienia
Izba Adwokacka w Bydgoszczy obsza-
rem swojego działania obejmowała
ziemię chojnicką, siłą rzeczy więc od-
działywała też na południowo-zachod-
nią część dzisiejszego etnograficznego
terytorium Kaszub. Także pozostały
obszar właściwości bydgoskiej Izby
obejmował (i obejmuje) regiony Polski
mocno powiązane z Kaszubami oraz
terenami innych pomorskich dzielnic.
Nic więc dziwnego, że w omawianej
książce znajdziemy ogrom bezpośred-
nich bądź pośrednich nawiązań do
Kaszub, Pomorza itp. Widać to chociaż-
by w rodowodzie i zainteresowaniach
poszczególnych adwokatów, człon-
ków bydgoskiej adwokatury. Część
z nich pochodziła z Kaszub i innych
ziem Pomorza, prowadziła tutaj prak-
tykę zawodową itp. Skądinąd wiado-
mo, że niektórzy z nich angażowali
się w kaszubski ruch regionalny, byli
(i są) aktywnymi członkami Zrzesze-
nia Kaszubsko-Pomorskiego. Szkoda,
że ta część adwokackiej aktywności
została ukryta w ogólnych sformuło-
waniach, jak „Wielu adwokatów udzie-
la się w stowarzyszeniach społecznych,
kulturalnych i sportowych”, a autor nie
rozwinął tego tematu.
Może się wydać zaskakująca wspól-
nota losów i kulturowej tożsamości ca-
łej kaszubskiej (pomorskiej) wspólnoty
z losami, wzorcami bydgoskich adwo-
katów. Warto tutaj między innymi
przywołać cały czas ciągnące się dysku-
POMERANIA CZERWIŃC 2013
sje nad postawą członków pomorskiej
społeczności, którzy podczas hitlerow-
skiej okupacji stanęli przed dylematem
wpisu na niemiecką listę narodowoś-
ciową. W odniesieniu do adwokatów
– jak się okazuje – problem ten miał
specyficzny rys. Musieli oni w sumie-
niu rozstrzygać, czy podejmować się
obrony Polaków (niekiedy skutecznej!)
przed niemieckim, hitlerowskim wy-
miarem sprawiedliwości, czy też uni-
kać wszelkich z nim kontaktów. Ci,
którzy wybrali pierwsze rozwiązanie,
tłumaczyli się z tego jeszcze wiele lat
po wojnie, także przed osobami całko-
wicie nieznającymi pomorskiej specy-
fiki okupacyjnej, podobnie jak chociaż-
by Kaszubi przymusowo wcieleni do
Wehrmachtu.
Warto jeszcze co najmniej nawiązać
do postaci kościerzaka Józefa Wybickie-
go, twórcy polskiego hymnu narodo-
wego. Jego życie i dokonania – z racji
miejsca urodzenia w podkościerskim
Będominie – są powodem do szczegól-
nej chluby dla wielu Kaszubów i Po-
morzan. Tak jest też w odniesieniu do
bydgoskich adwokatów, ale zaznaczmy,
także ze specyficznym rysem. Jak moż-
na sądzić z treści omawianej książki,
dla nich główną przyczyną nawiązy-
wania do tego wybitnego Pomorza-
nina nie jest miejsce jego urodzenia,
ale wykonywany przez niego zawód
adwokata (przypuszczam, że pod tym
względem mogliby do niego mocniej
nawiązywać sędziowie i prawodawcy).
Oczywiście Historia Izby Adwoka-
ckiej w Bydgoszczy jest przede wszyst-
kim publikacją o dziejach bydgoskiej
adwokatury i jej członkach. Znajdzie-
my więc w niej głównie informacje
na temat powstania Izby Adwokackiej
w Bydgoszczy, jej przekształceniach,
osiągnięciach, problemach środowi-
skowych, zmianach ustawowych,
organach, adwokatach i aplikantach
adwokackich, wzbogacone o liczne
ilustracje, dokumenty źródłowe, ob-
cojęzyczne streszczenia, bibliografię
i indeks osobowy. Jest to więc niewąt-
pliwie pozycja znacząca nie tylko dla
bydgoskich prawników, w przyszłości
mogąca ułatwić powstanie pełnej, no-
woczesnej monografii historycznej pol-
skiej adwokatury.
Jednak na omawianą książkę moż-
na spojrzeć także inaczej. W moim
odczuciu bowiem stanowi ona także
odpowiedź na poszukiwanie przez
środowisko, któremu jest poświęco-
na, niepowtarzalnego i wyjątkowego
miejsca w zmieniającym się świecie,
czyli własnej, specyficznej tożsamo-
ści. Dotyczy to zarówno umiejscowie-
nia adwokatów wśród innych grup
społecznych, jak i ich bydgoskiej czę-
ści pośród wszystkich (nie tylko pol-
skich) zawodowych pełnomocników
prawnych. Przez to jest też kolejnym
potwierdzeniem wartości tkwiących
w różnie pojmowanym regionalizmie,
wręcz jego nieodzowności. W tym kon-
tekście szczególnie trzeba podkreślić,
że jej swoistym, końcowym podsumo-
waniem nie jest żaden akt prawny czy
sprawozdanie z działania bydgoskiej
Izby Adwokackiej, lecz tekst homilii
bp. Stanisława Gądeckiego, wygłoszo-
nej na 50-lecie tej instytucji. Zawarto
w niej między innymi myśl, że adwo-
katem jest też Jezus Chrystus, podno-
szący ludzkie problemy przed oblicze
Boga Najwyższego. Pomijając religijny,
ewangeliczny charakter tej wypowie-
dzi, można zauważyć, że została w niej
podniesiona ogólnoludzka wartość,
że każdy człowiek w swoim działaniu
powinien być głęboko zakorzeniony
w tradycji (w regionie i w całym spo-
łeczeństwie) oraz posiadać wzorce, do
których należy i warto dążyć.
Nie mam wątpliwości, że znaczenie
prezentowanego wydawnictwa polega
nie tylko na tym, w jakim stopniu bez-
błędnie i w pełni przedstawiono w nim
51
LEKTURY

historię bydgoskiej Izby Adwokackiej przedsięwzięciu wywiadowczym Dru-

i losy oraz postawę jej członków, ale giej Rzeczpospolitej – w ramach której
także na wadze odniesień, refleksji, polskim służbom specjalnym udało się
do których ono skłania – jak przypusz- przechwycić tajną korespondencję nie-
czam – każdego Czytelnika. miecką przewożoną pomiędzy Chojnica-
mi a Tczewem. Akcja ta między innymi
Bogusław Breza stanowiła kanwę filmów fabularnych.
W. Skóra mocno zaznacza, że „Na ogół
Janusz Kutta, Historia Izby Adwokackiej w Byd- nieznanym pozostaje fakt, iż początki
goszczy 1945–2010, Okręgowa Rada Adwokacka
w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2012. tej akcji i wypracowanie metod postępo-
wania wiążą się ściśle z posterunkiem
oficerskim w Chojnicach”. Dalej wymie-
nia z imienia i nazwiska miejscowych
Wywiad polski na Pomorzu „urzędników”, czyli głównie pocztow-
ców i kolejarzy z tego miasta i okolicz-
W numerze 6 ubiegłorocznej „Po- nych wiosek, dzięki którym przeprowa-
meranii” ukazała się moja informacja dzenie tej akcji było możliwe i którzy
o książce Wojciecha Skóry Działalność wcielali ją w życie. Jestem pewien, że co
gdańskiej ekspozytury polskiego wywiadu najmniej część z nas, członków Zrzesze-
wojskowego w latach 1920–1930 (Poznań nia Kaszubsko-Pomorskiego, stykała się
2011). Jej ważne uzupełnienie i rozwi- z nimi osobiście, wśród nas też nadal są
nięcie stanowi kolejne opracowanie członkowie ich rodzin! spektywy ich samych, czy można uznać
tego autora zatytułowane Placówki Na wielu kartach tej książki są wy- za dopuszczalne moralnie, żeby fakt
wywiadu polskiego w Chojnicach. Przy- mieniani Kaszubi, zarówno z imienia w miarę swobodnego poruszania się
czynek do dziejów Pomorza Zachodniego i nazwiska, jak i zbiorowo: „Kaszubi”, w niemieckim środowisku wykorzystać
i Nadwiślańskiego w dwudziestoleciu mię- „ludność kaszubska” itp. oraz miejscowo- do celów wywiadowczych, zdradzając
dzywojennym (Poznań 2011). Nie jest to ści ich zamieszkania. W. Skóra sygnali- tym samym osoby, które obdarzały ich
więc publikacja najnowsza, w dodatku zuje też (szkoda, że tego bardziej nie roz- zaufaniem, tylko dlatego, że były Niem-
w sporej części stanowi powtórzenie wija i szerzej nie wyjaśnia!) specyficzne cami i służyły państwu niemieckiemu,
wcześniejszej książki tegoż historyka, problemy moralne, z jakimi musieli się nawet jeżeli wówczas było ono zbrod-
Placówka w Chojnicach. Z działalności zmierzyć nasi przodkowie, poprzez – tak nicze i dążyło do zniszczenia państwa,
wywiadu polskiego na Pomorzu Zachod- podkreślaną i różnie określaną w wielu społeczeństwa polskiego, z którym
nim w dwudziestoleciu międzywojennym opracowaniach – ich wielokulturowość w zdecydowanej większości utożsamili
(Słupsk – Chojnice 2006). Dlaczego więc i położenie geopolityczne w okresie mię- się też Kaszubi? Jak się okazuje, z tym
moim zdaniem warto o niej powiedzieć dzywojennym. Kaszubi wówczas byli moralnym dylematem do tej pory zma-
nieco więcej Czytelnikom „Pomeranii”? przecież podzieleni polsko-niemiecką gają się niektóre rodziny ówczesnych
Otóż przede wszystkim dlatego, granicą państwową i stosunkowo moc- „kaszubskich” agentów.
że w znacznej mierze wpisuje się ona no powiązani z przedstawicielami włas- Należy żałować, że w niektórych
w nurt dobrze pojętej historiografii re- nej społeczności po obu jej stronach. partiach tekstu W. Skóry brakuje – po-
gionalnej. Oczywiście jej autor przed- Jednocześnie większość Kaszubów zna- dobnej do wspomnianej wyżej – zna-
stawia opisywane wydarzenia na tle ła biegle język niemiecki, miała wśród jomości specyfiki regionu. Z braku
i w części przez pryzmat bardziej ogól- dobrych znajomych czy sąsiadów sporo miejsca ograniczę się wyłącznie do
nych procesów historycznych zacho- osób narodowości niemieckiej itd. Były podniesienia kwestii nazewniczej. Otóż
dzących w okresie międzywojennym, to oczywiste walory dla polskiego wy- wśród wielu występujących w nich ka-
jednocześnie jednak ukonkretnia je wy- wiadu (dla niemieckiego również, ale szubskich miejscowości znalazły się
raźnie w małych miejscowościach i ich to już – w odniesieniu do omawianej też Duży Chełm i Trzebunia. Jak można
mieszkańcach. Najlepiej jest to widocz- książki – inna kwestia), by pozyskiwać domniemywać, chodzi tutaj o Wielkie
ne przy akcji „wózek” – sztandarowym Kaszubów jako agentów. Patrząc z per- Chełmy w powiecie chojnickim i Trze-

Małe ojczyzny uczą żyć w ojczyznach wielkich, w wielkiej

ojczyźnie ludzi. Kto nie broni i nie rozwija tego, co bliskie
– trudno uwierzyć, żeby był zdolny do wielkich uczuć
w stosunku do tego, co największe w życiu i na świecie.
Janusz St. Pasierb

www.kaszubskaksiazka.pl

52 POMERANIA CZERWIEC 2013


buń w powiecie kościerskim, a autor
bezkrytycznie przejął nazwy z histo-
rycznych zapisów bez ich znajomości
z autopsji czy chociażby zajrzenia na
strony internetowe lub do językoznaw-
czych opracowań.
Książka W. Skóry o polskim wywia-
dzie w Chojnicach jest dobrym świa-
dectwem coraz większej popularności
problematyki wywiadowczej z okresu
międzywojennego i okresu okupacji
wśród współczesnych badaczy histo-
rii. Jeszcze lepszy tego dowód stanowi
publikacja Artura Jendrzejewskiego
Polski wywiad wojskowy w Wolnym Mie-
ście Gdańsku w latach 1920–1930 (Gdańsk
2013), czyli o tematyce identycznej, co
wymieniona przeze mnie w pierwszym
akapicie wcześniejsza pozycja W. Skóry
o ekspozyturze polskiego wywiadu
w Wolnym Mieście Gdańsku.
Nie będę zanudzał różnicami pomię-
dzy tymi dwiema podobnymi pozycjami,
ciekawymi dla specjalistów i więcej niż
mocno zainteresowanych poruszanym
przez nie tematem. Warto jednak dopo-
wiedzieć Czytelnikom „Pomeranii”, że
również w książce A. Jendrzejewskiego
jest, chociaż mniej niż w opracowaniach
W. Skóry, sporo nawiązań do Kaszub, ich
mieszkańców i miejscowości. Za szcze-
gólnie godną podniesienia uważam
egzemplifikację wykorzystania przez
niemiecki wywiad – nieświadomego
w takiej roli – agenta. Według A. Jen-
drzejewskiego był nim Franciszek Pa-
nek, znany wejherowski przedwojenny
lekarz i działacz społeczno-narodowy,
między innymi przewodniczący Rady
Miejskiej w Wejherowie. Miał on pro-
wadzić korespondencję z kolegą po fa-
chu z Gdańska. Zawarte w jego listach
informacje wywołały zainteresowanie
gdańskich środowisk rewizjonistycz-
nych i były przechwytywane przez ich
komórki wywiadowcze. Warto więc po-
lecić miłośnikom historii naszego regio-
nu również tę lekturę z pewnym jednak
zastrzeżeniem. Często bowiem w jej tre-
ści trudno odróżnić to, co było poglądem
na ówczesną sytuację funkcjonariuszy
polskich służb specjalnych, od faktycz-
nej, historycznej rzeczywistości. U A.
Jendrzejewskiego te dwie sfery zbytnio
się zlewają, a przecież nie były tożsame.
Nie zmienia to faktu, że wszystkie
wspominane przeze mnie publikacje
mocno pobudzają historyczną wyob-
raźnię i z pełnym przekonaniem mogę
POMERANIA CZERWIŃC 2013
je polecić do każdego regionalnego księ-
gozbioru.
Bogusław Breza
Wojciech Skóra, Placówki wywiadu polskiego w Choj-
nicach. Przyczynek do dziejów Pomorza Zachodniego
i Nadwiślańskiego w dwudziestoleciu międzywojen-
nym, Wydawnictwo Rys, Poznań 2011.
Artur Jendrzejewski, Polski wywiad wojskowy
w Wolnym Mieście Gdańsku w latach 1920 – 1930,
Wydawnictwo „Marpress”, Gdańsk 2013. na pa-
ginie – lektury
Bez krwi
W zeszłym roku wyszedł drukiem
kolejny tomik Idy Czai Czôrny kléd. Ade-
kwatna do tytułu okładka tomiku, na-
strojowe fotografie wewnątrz książecz-
ki, a nade wszystko treści wierszy zdają
się współgrać ze sobą w prezentowaniu
zbiorku klimatycznego, obdarzonego
konsekwentną stylistyką i tematyką. Po
przeczytaniu wstępu do zbiorku autor-
stwa Andrzeja Buslera można się dodat-
kowo spodziewać, że głęboko wniknie-
my w świat kaszubskiej demonologii…
Kiedy jednak dojdziemy do czytania
liryków, czeka nas niespodzianka, brak
tutaj ubranego w formy literackie wam-
piryzmu czy gotycyzmu, brak grozy czy
przejmującego nastroju niesamowitoś-
ci. Tytułowa dla wydawnictwa czarna
suknia nie jest bowiem odzieniem istoty
demonicznej czy fantastycznej zjawy, ale
ubiorem człowieka…
Taki stan rzeczy wśród najnowszych
propozycji poeetyckich Idy Czai może
rozczarować poszukiwaczy coraz silniej-
szych wrażeń literackich, może zresztą
w owym zawodzie miała także swój
udział dysharmonia między intencjami
Autorki i piszącego wstęp do zbiorku.
Im jednak prędzej dostrzeże się, że nie
o horrorze i wstrząsach emocjonalnych
opowiada Czaja, lecz o doświadczeniu
egzystencjalnym kobiety piszącej, tym
lepiej dla dalszej lektury. Podkreślam
w tym miejscu ów status kobiety piszą-
cej, choć jednocześnie zastrzegam, że
Czaja nie jest poetką, którą należałoby
umieszczać wśród politycznie czy spo-
łecznie zaangażowanych literatek. Nie
jest również demonstracyjnie femini-
styczna. Kobieca perspektywa narra-
cyjna jest jednak w jej twórczości stale
silnie obecna i jeśli można zarysować ja-
kąś linię wyraźnie kobiecego podmiotu
LEKTURY
lirycznego przejawiającego się w poezji
kaszubskiej, to propozycje Czai byłyby
na drugim, w sensie chronologii, miej-
scu po wierszach Krystyny Muzy. Liryki
Czai ze zbiorków Mòjim mùlkã je kam,
Przechlastłô Idyla, Kropla krëwi. Dërgnienié
wskazywały, po jakich przestrzeniach
wędruje wyobraźnia i wrażliwość poet-
ki, aby dojść do swoistego czyśćca, jakim
jest jej ostatni tomik. To w nim bowiem
mamy zaznaczone poczucie granic: sie-
bie, poetyki oraz ludzkiej egzystencji.
Dwadzieścia pięć utworów składają-
cych się na Czôrny kléd ułożonych zostało
w trzy rozdziały. Pierwszy ma charakter
przygotowawczy, wstępnie podając mi-
norową tonację utworów. W drugim
dominuje figura upiora wywiedzionego
z kaszubskiej tradycji ludowej i nasyco-
nego romantycznym motywem wam-
pirycznym. Wreszcie w trzecim do
kontekstu demonologicznego dołączo-
no jeszcze przedchrześcijański temat
bóstwa słowiańskiego oraz wątek cza-
rownicy. Z takiego schematu kompozy-
cyjnego rysowałby się całkiem rozległy
pejzaż lirycznych emocji, gdyby nie fakt,
że formy, jakimi się posługuje poetka, są
skrótowe i fragmentaryczne, cząstkowo
tylko odkrywające pomysł literacki i –
co gorsza – pozostające w swej prostocie
zanadto odtwórcze. Czasami brak tutaj
nawet bardziej wyrafinowanej metafory,
a w zamian za to przywołana zostaje na-
gość wypowiedzianej bez ornamentów
modlitwy, westchnienia, żalu i egzy-
stencjonalnego bólu. Można się zgodzić
53
LEKTURY
na ich autentyczność, lecz na powtarzal-
ność zaklęć-obrazów już trudniej.
Inicjujący zbiorek utwór zaczyna się
od quasi-prywatnego wyznania, które
zmniejsza przestrzeń między życiem,
które odeszło, i życiem, które jeszcze
trwa. Bliskość dwóch tak biegunowych
światów jest stałą cechą tej poezji,
wzmacnianą jeszcze prywatnością do-
świadczenia i jego trudną, jeśli w ogó-
le możliwą, przekładalnością na język.
Poetka zmaga się zresztą w swoim pi-
saniu nie tylko z własnym doznaniem
granicy życia i śmierci, ale i z tym, co
przyniosła jej tradycja literacka. To stąd
chyba w wierszu o incipicie Kòżden
z naju / Każdy z nas pojawia się motyw
apokaliptyczny, który Poetka przypo-
rządkowuje do półprywatnych wahań,
mimo że to biblijny motyw z zaznaczo-
nym męskim podmiotem mówiącym.
W konsekwencji trudno w świecie war-
tości wiersza przesądzić, co jest lepsze –
egzystencja w cierpieniu czy umieranie
ku uldze i ciszy.
Druga część tomiku Czai to ciekawe
wariacje na temat kaszubskiej demono-
logii i obrzędowości funeralnej. Najważ-
niejszą „osobą” wierszy stała się tutaj
kobieta-upiór. Obdarzona jest w typowe
w opowieściach ludowych oznaki wam-
piryzmu, a więc rumieńce na pośmiertnej
twarzy. Z wampirycznych wyznań pod-
miotu liryków wynika, że ta istota nawie-
dza swoich bliskich, nie może zakończyć
modlitwy, gdyż wydarto jej z modlitew-
nika słowo „amen”, czy też ma ze sobą
w trumnie sweter, który musi spruć
i rozplątać tworzące go nici. Ciekawsze
i niejako ponad to, co przyniosła ze sobą
tradycja ludowa, jest w wierszach Czai
to, że kobieta-upiór wyraża jakąś zbioro-
wość. Wyznanie podmiotu składane jest
bowiem dlatego, że to „rzmë ùpich / tłu-
my nieboszczyków”, które „wëją w cemni-
cach dëszë / wyją w mrokach duszy”, na-
kazują pisać. Jeszcze ciekawsza sytuacja
wyłania się w wierszu Na przegrańczach
/ Pogranicza, który nasycony został wam-
pirycznym motywem rodem z literatury
frenetycznej. Istotą stale przekraczającą
rzeczywistość żywych i umarłych okazu-
je się poeta (poetka). To właśnie artysta/
artystka wywołuje ferment i niepokój,
dlatego być może lepiej dla przyzwycza-
jonej do spokojnego żywota społeczności
byłoby go (ją) zniszczyć… Tym bardziej,
że z wiersza Widzã / Widzę wybija się zew:
„krwi / lëdzy! / żëcô! // krwi / ludzi / życia”.
54
Trzecia część zbiorku Idy Czai jest jakiejś niechęci do ludzi, osamotnienia,
nieco chaotyczna. Jeśli jednak zaakcep- swoistego zgorzknienia…
tować próbę objęcia przez poetkę swoją Warto wszakże pamiętać o jeszcze
wyobraźnią czasów przedchrześcijań- jednym. Na przeciwwagę wypisywa-
skich i stuleci, w których jeszcze dość po- nym tu utyskiwaniom zamieściła Czaja
wierzchownie chrześcijaństwo się prze- w swym zbiorku wiersz Na wãdrë / Wiatr
jawiało w okolicach dzisiejszej Gdyni, to w żagle. To ostatni ton i jednocześnie od-
rozchwiane motywy zaczną się ze sobą ważne wyzwanie rzucone światu i sobie:
łączyć. Oto bowiem pradawne osady sło- „czarzelnice nie dżiną! / czarownice nie
wiańskie szanowały Płaczeboga, wymy- toną!”
ślone przez Aleksandra Labudę bóstwo,
które u Czai połączone zostało z morzem Daniel Kalinowski
i solą. Sam ów fantastyczny prakaszubski Ida Czajinô, Czôrny kléd, Wydawnictwo Region
bóg przemienił się zresztą w wierszach w koedycji ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim
poetki w Jezusa Nazareńskiego, co w li- Oddział w Gdyni (brak miejsca i daty wydania).
terackiej intencji ma znamionować pew-
ną odwieczną ciągłość współistnienia
natury i sakralności. Wybrzeże wokół Człuchowski periodyk
Gdyni ma bowiem swoją świętą górę
oraz imponujący klif, a wszędzie wokoło W sali obrad Urzędu Miejskiego
panuje niezmienny w zmienności Bałtyk. w Człuchowie odbyła się promocja naj-
Oprócz wspomnianego tutaj planu prehi- nowszego, siódmego tomu lokalnego
storycznego w trzecim rozdziale zbiorku czasopisma popularnonaukowego „Szki-
przywołuje Czaja losy pomorskiej szlach- ce Człuchowskie”. W spotkaniu uczest-
cianki Sydonii Bork. Związek bohaterki- niczyli członkowie zaprzyjaźnionego
czarownicy z poezją współczesnej poetki z człuchowianami Chojnickiego Towa-
jest jednak luźny, kaszubska autorka nie rzystwa Przyjaciół Nauk, którzy burmi-
rozwija wcale motywu klątwy rzuconej strzowi Ryszardowi Szybajło przekazali
na Gryfitów. Czaja bardziej bowiem jest ostatni numer „Zeszytów Chojnickich”
skupiona na lirycznym zobrazowaniu (na łamach „Pomeranii” pisał o nim Grze-
samotności i bezsilności kobiety, którą gorz J. Schramke).
posądzono o czary. Co ciekawe, tak jak Zawartość „Szkiców...” przedstawił
w poprzednim rozdziale tomiku wier- ich redaktor Wiktor Zybajło, a autorzy
szy, znowu następuje tutaj utożsamienie opublikowanych w piśmie tekstów po-
bohaterki Sydonii z „ja” piszącej utwór. dzielili się z zebranymi refleksjami doty-
Tak jak wcześniej w wierszach drugiego czącymi swoich artykułów (m.in. dr M.
działu zbiorku upiór okazał się dzisiejszą Fryda, Z. Bałtruszewicz czy B. Kołsut).
poetką, tak teraz dawna czarownica obja-
wia się jako współcześnie wyrażająca swe
myśli artystka.
Czôrny kléd to tomik przemyślany te-
matycznie, stylistycznie, nawet graficz-
nie, ale jednak pozostawiający uczucie
niedosytu. Bierze się ono głównie z racji
skromności formy artystycznej, która
sprowadzona została do kilku prostych
metafor. Co prawda w wierszach prze-
kształcono elementy tradycji ludowej
i nawet zastosowano zabiegi interteks-
tualne, lecz od poetki tej miary, co Ida
Czaja chciałoby się wszelkich poetyckich
zabiegów więcej. Zwłaszcza że w ramach
niewielkiego w końcu zbiorku, nawet jeśli
to ma być swoisty lejtmotyw, zbyt dużo
jest tutaj podobnie brzmiących fraz. Coś
jakby się w pisaniu Czai wypaliło… jakby
brakło odwagi… jakby pojawiła się jakaś
smuga cienia… Nieco dużo w najnow-
szych lirykach autorki tomiku rezygnacji,
POMERANIA CZERWIEC 2013
 LEKTURY / WSPOMNIENIE

Siódmy tom, wydany dwa lata po

poprzednim, zawiera dziewięć artyku-

Odszedł rok temu

łów problemowych oraz kolejną (drugą)
część leksykonu „Zamek w Człuchowie”.
Całość dopełniają: kronika działalno-
ści Towarzystwa Miłośników Ziemi
Człuchowskiej (2010–2011) oraz noty
o autorach. Niektóre artykuły stanowią
materiał pokonferencyjny (pokłosie kon-
ferencji „Człuchów i region w czasach
przełomów historycznych: 1920 i 1945”,
zorganizowanej w 2010 r.).
Autorami publikacji w zdecydowa-
nej większości są mieszkańcy Człucho-
wa i ziemi człuchowskiej, np. miejscowi
nauczyciele – badacze lokalnych dziejów
(Arkadiusz Kamiński czy Maciej Zybajło).
Znany regionalista, zakochany w prze-
szłości miasta, Wiktor Zybajło opubli-
kował trzy ciekawe artykuły hasłowe
w leksykonie „zamkowym”: Cela pokut-
na, Kaplica, Studnie.
Pośród artykułów problemowych
wskazać można m.in. bogato ilustro-
wany (w kolorze) szkic heraldyczno-ge-
nealogiczny starostów człuchowskich
z czasów Prus Królewskich pióra A. Ka-
mińskiego, czy też opatrzone licznymi Fot. Andrzej Busler
rysunkami i fotogramami opracowanie
poświęcone dokonaniom badacza po-
morskich pradziejów Fryderyka Wil-
Często mówimy, że nie ma osób niezastąpionych. Jednak gdy
helma Kasiskiego, autorstwa Ignacego myślę o Panu Zygmuncie Rompie, to powiedzenie wydaje mi
Skrzypka. Na uwagę historyków badają- się nieprawdziwe. Zygmunt był człowiekiem niezwykle skrom-
cych dzieje Kaszub zasługuje analityczny nym. Może właśnie dlatego, dopiero gdy odszedł, możemy na-
tekst dra Mariana Frydy (obecnie adiunk-
ta w Muzeum Regionalnym w Człucho- prawdę docenić jego osiągnięcia i starania.
wie) „Początki administracji na Gochach
po roku 1920”. Z publikacji tej możemy
się dowiedzieć na przykład, że Stoltma- E WA A N D R Z E J E W S K A zki instruktora harcerskiego. W pracę
ny w 1923 r. należały do gminy wiejskiej dydaktyczno-wychowawczą angażował
Luboń, jednej z 15 funkcjonujących wów- Zygmunt Rompa urodził się w ro- się całym sercem i umysłem. Ucząc
czas gmin na Gochach (s. 75). ku 1947, jego rodzicami byli Wacław przez wiele lat muzyki w gdyńskich
Trudno jednoznacznie określić profil i Agnieszka. W roku 1966 ukończył placówkach oświatowych, zakładał
człuchowskiego czasopisma, ma ono cha- Wojskową Szkołę Muzyczną w Elblągu. i prowadził zespoły wokalno-taneczne:
rakter interdyscyplinarny (m.in. tekst Bar- Grał w orkiestrze reprezentacyjnej Woj- Małpiątka, Spinakierki, rozsławione na
tłomieja Kołsuta z zakresu geografii spo- ska Polskiego pod kierunkiem Arnolda kraj i Europę Delfinki oraz obecnie dzia-
łeczno-gospodarczej o mało precyzyjnym Rezlera. W latach 80. sprawował funkcję łające Krôsniãta. W ciągu kilkunastolet-
naukowo tytule „Powiązania Chojnic dyrektora Teatru Muzycznego w War- niej działalności zespoły te zdobywały
i Człuchowa – historia i współczesność”). szawie. Później przeniósł się do Gdyni. cenne nagrody w licznych konkursach
Życzymy trzem wydawcom i przyszłym Włączył się aktywnie w pracę w gdyń- miejskich i ogólnopolskich, przynosząc
autorom kolejnych wartościowych publi- skim oddziale Zrzeszenia Kaszubsko- chlubę szkołom, w których pracował,
kacji traktujących o ziemi człuchowskiej Pomorskiego. Zygmunt działał czyn- dzielnicy oraz miastu. Uczył dzieci śpie-
i o ludziach z nią związanych. nie w radzie dzielnicy Miasta Gdynia. wać i tańczyć, ale też mówić po kaszub-
Wykazał się dużym zaangażowaniem sku. Dla wielu młodych ludzi kontakt
Kazimierz Jaruszewski i wrażliwością na problemy mieszkań- z kulturą kaszubską stał się inspiracją do
ców i uczestniczył w ich skutecznym poszukiwania własnych korzeni i nie-
„Szkice Człuchowskie“, tom VII, zeszyt 14–15, rozwiązywaniu. wątpliwie pomoże im w przyszłości okre-
wyd. Urząd Miejski w Człuchowie, Towarzy- Pasją Zygmunta była praca z dzieć- ślić swoją tożsamość. Zygmunt nie tylko
stwo Miłośników Ziemi Człuchowskiej, Muze-
um Regionalne w Człuchowie, Człuchów 2012. mi i młodzieżą. Pełnił również obowią- uczył dzieci, ale też je wychowywał.

POMERANIA CZERWIŃC 2013 55

LEKTURY

Zachęcał do podejmowania wysiłku, mo-

tywował do pracy, wyzwalał i rozwijał
talenty. Pokazywał dzieciom, jak wielką
wartością jest praca w zespole, wskazy-
wał, jak rozwiązywać problemy i nieporo-
zumienia. Organizował obozy dla swoich
podopiecznych, ukazując walory czyn-
nego odpoczynku i aktywnej turystyki.
Tak oto wspomina obozy i pracę z panem
Zygmuntem jedna z uczestniczek waka-
cyjnych wyjazdów i jednocześnie członki-
ni zespołu Krôsniãta, absolwentka Szkoły
Podstawowej nr 6 w Gdyni, Aleksandra
Rzeczkowska:
„Każdy, kto Go znał, inaczej Go od-
bierał. Dla jednych był utalentowanym
artystą, który nie bał się wyzwań. Dla
innych był społecznikiem, który przede
wszystkim kochał to, co robił. Jednak
dla nas, dzieci, był po prostu bardzo do-
brym człowiekiem, który miał wielkie
serce otwarte dla nas. Pana Zygmunta
zapamiętamy jako kogoś spontaniczne-
go, kto robił wszystko, aby dzieci czuły
się szczęśliwe. Spełniał nasze marzenia,
wynajdywał w nas talenty, które inaczej
nie ujrzałyby światła dziennego. Był dla
nas jak dziadek, przy którym mogliśmy
czuć się bezpiecznie. Nigdy nie zapomnę
wspólnych prób i wyjazdów na obozy,
które specjalnie dla nas organizował. Kie-
dy grał na akordeonie, przerzucał gwiz-
dek na plecy. Pamiętam, że zawsze nas to
bawiło. Potrafił nas skarcić, lecz tego sa-
mego dnia częstował nas cukierkiem na Kaszubsko Pomorskiego we wrześniu w Gdyni oraz nowej siedziby gdyńskiego
zgodę. Na wspólnych wyjazdach zawsze 2000 roku. W ramach zajęć pozalekcyj- oddziału ZKP przy ulicy Słowackiego, VIII
stawał z nami na scenie, pomagając w ten nych dzieci uczyły się piosenek i tańców Zjazd Kaszubów, który odbył się w Gdy-
sposób pokonać narastającą w nas tremę kaszubskich oraz gry na burczybasie, dia- ni, i odsłonięcie Pomnika Antoniego Ab-
przed publicznym występem. Pamiętam, belskich skrzypcach i instrumentach per- rahama na Placu Kaszubskim oraz wiele
jak gwizdał do tempa, kiedy biegaliśmy kusyjnych. Pan Rompa był duszą tego ze- imprez organizowanych w placówkach
po boisku. Często nas denerwowały jego społu. Włączył do pracy na rzecz zespołu oświatowych w Gdyni w ramach eduka-
wymagania. Jednak wiedzieliśmy, że to Andrzeja Bujaka oraz Bogumiłę Chruści- cji regionalnej.
dla naszego dobra i że kiedy dorośniemy, kowską. Pozyskał dla zespołu sponsorów: Do szczególnych osiągnięć zespołu
będziemy mogli to docenić. Teraz, kiedy kierownictwo zakładów Olivia (obecnie Krôsniãta kierowanego przez Zygmunta
Go nie ma wśród nas, czuję, jak był dla Teknos), które od 2006 roku wspierało Rompę należą m.in.: II miejsce w Konkur-
nas ważny. Nikt nie zagra tak perfekcyjnie działalność zespołu, oraz zakłady odzie- sie Piosenki o Morzu w roku 2007; I miej-
na akordeonie, jak On. Nikt nie zmotywu- żowe Wybrzeże, które w zamian za kil- sce w Pomorskim Festiwalu Piosenki Ka-
je do wysiłku w taki sposób, jak On. Mam kuletnią współpracę uszyły w ubiegłym szubskiej „Kaszëbsczé spiéwë” w Luzinie
nadzieję, że z biegiem czasu łzy przelane roku – nieodpłatnie – nowe stroje. w roku 2006 oraz w 2012.
za naszego drużynowego przeistoczą W ciągu swojej wieloletniej dzia- Zygmunt Rompa za szczególne za-
się w piękne wspomnienia o człowieku, łalności Krôsniãta brały udział w wielu angażowanie w pracę na rzecz dzieci
który zostanie dla nas legendą, wzorem imprezach organizowanych w Gdyni i młodzieży został odznaczony orderem
człowieka, który poświęcił wszystko da i województwie pomorskim, m.in. wy- Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Był ty-
nas – dzieci”. stępowały podczas konkursów „Rodny pem społecznika, człowiekiem, który nie
Wydaje się, że zalety pana Zygmunta Mòwë”, na festynach rodzinnych i pod- pyta o wynagrodzenie, robi, co do niego
Rompy szczególnie rozkwitły w pracy czas Jarmarku Wiosennego w Gdańsku. należy, a także znacznie więcej. Sumien-
z zespołem „Krôsniãta”, który powstał Swoim programem artystycznym ze- ność, wrażliwość, wysoka kultura oso-
w SP nr 6 w Gdyni z inicjatywy dyrekcji spół uświetniał również m.in. otwarcie bista i dyscyplina powodowały, że jego
szkoły i gdyńskiego oddziału Zrzeszenia Ośrodka Kultury Kaszubsko-Pomorskiej autorytet był niepodważalny.

56 POMERANIA CZERWIEC 2013

 NAJI ÙTWÓRCOWIE

Żłobiã sercã i samim sobą

Je òczarzony kaszëbskò-pòmòrsczim regionã. I pòkazëje to w swòjich dokazach. Z artistą, chtëren
wëkłôdô w Akademii Piãknëch Kùńsztów na Wëdzélu Żłobiznë [Akademii Sztuk Pięknych na
Wydziale Rzeźby], Tomaszã Sobiszã gôdómë ò kaszëbiznie i ò jegò ùtwórstwie.

Ùrodzył sã wasta w Lãbòrgù, le twòrzy

w Skrzeszewie, kòl Serakòjc. Jak wasta
tam trafił?

Tak pò prôwdze jô przëjachôł w swòji

rodzynné starnë. W tim òkòlim miesz-
kelë mòji prastarkòwie i starkòwie. Je to
takô mòja sentimentalnô réza. Jô chcôł
pòòddichac tim lëftã. Brëkòwôł jem
téż wiôldżi warkòwni. A miôł to bëc
pùstelny môl, gdze mòżna miec òdskòk
òd codniowëch sprawów. Robòta, żebë
dôwała mie wiele redoscë i ùbëtkù,
mùszi bëc wëkònëwónô krótkò nôtërë.
Chcôł jem miec ten ùbëtk w placu, w ja-
czim żëła mòja familiô.

I w tim òkòlim téż gôdô wasta pò

kaszëbskù. Òd kògò wasta sã naùcził
kaszëbiznë i skąd wzãło sã ùlubienié
regionu?

Òd starszich i starków. Ale doma gôdelë

pò kaszëbskù leno z apartnëch leż-
nosców. Mòje ùlubienié tegò jãzëka
pòwiãkszëło sã i ùmòcniło, jak jem
na sztudiach zaczął wespółrobic przë
produkcji programù „Rodnô Zemia”,
emitowónégò w Telewizji Gduńsk. Robił
jem tedë za lektora. Znaczenié w mòji
swiądze, żlë jidze ò kaszëbiznã, miało
pòznanié wiele wôżnëch lëdzy dze-
jającëch na ti òbéńdze, m.jin. ksãdza
Hilarégò Jastaka, chtërnégò òstôł jem
Rzeźbiarz Tomasz Sobisz przy swoim dziele w skrzeszewskiej pracowni - listopad 2012.
pózni stipendistą. Czej jem widzôł lëdzy
zaangażowónëch w dzejanié dlô kaszë-
biznë, ùtwierdzył jem sã w mëslë, że kaszëbsczé tekstë, chtërne naprowôdzają ków rozkòscérzóm kaszëbiznã. Nie je to
to je żëwé. Jô tak w to wrósł, że terô òdbiércã na kònkretną stegnã. To tekstë lëdowi kùńszt, le mô z nim jakąs parłãcz.
pòdskôcają mie kùlturalné znaczenia ze stôrodrëków i kòscelnëch tôflów. Skùtkã ti dzejnotë je codniowòsc, jistno-
naszégò regionu. Móm starã pòkazëwac Sygóm do kaszëbskò-pòmòrsczich ta wrosłô w naszã kùlturã. Jak twierdzył
je w mòjich dokazach. Móm zrobiony szifrów. I chòc nie òblôkóm na co Hans Georg Gadamer, jesmë blós dzélã
taczi cykl, co sã nazéwô „Patrimonium” dzéń regionalnëch ruchnów, to przez tegò, co je wkół nas, i to jãzëk twòrzi nas,
– tatczëzna. Do żłobiznów dołączoné są pòwtôrzanié charakteristicznëch zna- a nié më gò twòrzimë.

POMERANIA CZERWIŃC 2013 57

NAJI ÙTWÓRCOWIE
A przëwòłóné lëdowé ùtwórstwò – ja-
czé je wastë zdanié ò jegò dzysészim
wëzdrzatkù?
Móm dlô niegò wiôldżé ùznanié. W ja-
czims dzélu jô rósł w taczi òbéńdze. Mòja
mëmka je spiéwôczką Regionalnégò
Karna Lewino z Lãbòrga, znôł jem sã
z ùtwórcą kaszëbsczich gôdków Sztefanã
Fikùsã, lëdowim żłobiarzã Alfrédã
Lubòcczim, a téż z jinszima lëdzama,
chtërny òdcësnãlë na mie znankã,
ùmòcnilë mie w tim, co jem wësusôł
z mlékã mëmczi i co pózni stało sã dlô
mie tak wôżné. Jidze ò spôdkòwiznã.
Skądka wzãło sã ù wastë zaczekawie-
nié plastiką, a òsoblëwie żłobizną?
Ju jakno dzeckò lubił jem kùńszt. Za
knôpa jô chòdzył téż do mùzyczny
szkòłë. Ale to mie nie zaszkòdzëło.
Na etapie kómpònowaniô nawetka
pòmògło, bò kùńszt je taczim skłôda-
nim czegòs z rozmajitëch elemeńtów.
Robiã wszëtkò, żebë to sprôwiało mie
redosc i wcygało, żebë miało dzecné
zaczekawienié. Drãgò je òsygnąc taczi
skùtk, żebë w artisticznym znaczenim
dokôz béł smaczny. Na szczescé to,
co przënosy codniowòsc, ùfarwniwô
mòjã robòtã. Jeżlë je sã téż wëprzédnio-
nym w jaczims kònkùrsu, to człowiek
wierzi, że to, co robi, nie je mało wôżné.
Żlë chtos to ùznôwô za cos wôrtnégò, to
mô sã pòczëcé szëkù. I tedë jô dostôwóm
jesz wiãkszé chãcë. To cos piãknégò.
Mòje zajãcé dôwô mie swiądã, że biorã
ùdzél w dzélu wielepòkòleniowégò dze-
jania, w artisticznëch wëdarzeniach,
chtërne miałë plac nawetka trzë tësące
lat przódë. W stôrëch dokazach mòżna
nakarmic sã òdbicym dôwnëch czasów.
Ceszã sã na mësl ò tim, że mòże i mòje
żłobiznë bãdą kògòs karmic. Ale to téż
pòdnosy pòprzéczkã. Bò to, co robimë,
mùszi miec wësoką rówiznã. A do te
mùszi jesz bëc zrozmiałé i dlô terôczas-
nëch lëdzy, i dlô tëch, co przińdą pò nas.
Trzeba robic swòje na tëlé dobrze, żebë
òstawic bëlné swiadectwò naszich cza-
sów.
A czë nie mësli wasta czasã, że lepi bë
bëło zając sã czims, w czim nie trzeba
bëc wcyg twórczim i przemëslnym?
Bëcé twórczim i przemëslnym brëkòwné
je w kòżdim parce żëcô. To pòdskôcô do
58
wëtwôrzaniô wielezortowòscë céchów.
Żëcé mùszi bëc tim nafùlowóné.
Ùtwórcë czãsto mają jiwer z tim, że je
za wiele tëch ùdbów i nié wiedno jich
ùdbë są zrozmiałé dlô żdającëch na do-
kôz. Nié wiedno téż chãcë są pasowno
òdczëtóné. Dlôte pòtkania są wëzwanim,
żebë kòmùs ùdokaznic, dlôcze wôrt je
zjiscëc dóny plan. To dopiérze je kùńszt
– taczi, chtëren mòże bëc wëjãti z bëcégò
z lëdzama kòżdégò dnia. Wërobienié
parłãczny drodżi i jidzenié nią wespół,
to pierszi krok do pòwstaniô cekawégò
skùtkù. Samo wëtwôrzanié téż je baro
wôżné. Le naprowadzenié jinszich na
taczé mëslenié dôwô redosc, że jem
sobą, a nié blós wëkònôwcą. Tedë robiã
to, co chcã robic. Wiedno mòżna szukac
pòspòlnégò zrozmieniô. Naszé mëslë
mùszą sã pòtkac, żebë wëszło z nich cos
apartnégò.
W wastë ùtwórstwie je wiele dëchò-
wòscë.
Dëchòwòscë i sacrum. Jeżlë òne kògòs
dëchòwò pòbùdzywają, to jem rôd.
Cekawiło mie wiedno pòtikanié sã roz-
majitëch kùltur, religii, tegò, co bùdëje
krëjamnosc i sacrum. I to je dlô mie
wôżné.
W jednym z wëwiadów gôdôł wasta, że
w dokazach przedstôwiô jiwer biôtczi
dobra ze złim. Czë to le zaczekawienié
tim tematã, czë skùtk żëcowëch dile-
matów?
Taczé jiwrë są, mëszlã, wszãdze. W mòji
diplomòwi robòce jem zrobił alegoriã
sw. Jerzégò. Òn biôtkùje sã ze smòkã, ja-
czi je òdbicym złégò. Chcôł jem pòkazac,
że ta biôtka je na kòżdim krokù. Nie
òmijô pòstãpnëch pòkòleniów. Môle
pamiãcë całi czas są swiéżé. Dlôte
robiã taczé dokazë, chtërne mają dac
òdcësczi rozkòscérzaniô pamiãcë ò tëch
lëdzach, co bëlë przed nama. Robiã tej
taczé kòlekcje, jak na przëmiar „Nie-
smiertelnicë”, gdze przedstôwióm tôfle
przëbôczewającé czase II swiatowi
wòjnë.
Abò jak pòkôzk „Memorandum”, gdze
mòżna bëło òbôczëc szlachë dżinącëch
pòmòrsczich i kaszëbsczich smãtôrzów
z XIX wiekù, wëcarté epitafijné tôfle
z gduńsczich nekropòliów z XVII wiekù
i skrëtwã piôsznicczégò lasu?
Detal pomnika Leona Wenty (symbol Straży Granicznej),
jaki został skradziony z miejsca pamięci.
Téż. Je òn òdbicym mòji dzejnotë zrze-
szony z môlama pamiãcë na Pòmòrzim.
Za taczé martirologiczné dzejania òstôł
jem wëprzédniony wôżną nôdgrodą
[Nagroda Rektora Akademii Sztuk Pięk-
nych w Gdańsku, Jej Magnificencji – Prof.
Ludmiły Ostrogórskiej]. Le jô bë tegò nie
robił, czejbë mie to nie wcygało. Żëcé pò
jednym temace przënôszô mie nastãpny
i tak to sã krący.
W 2015 rokù planëjã zrobic indiwidual-
ny, retrospektiwny wëstôwk, gdze chcã
pòkazac rozmajité zortë biôtczi dobra ze
złim. Rodzą są kòl tegò pitania ò wiãkszą
biôtkã, téż jeżlë jidze ò wòjenné dzeja-
nia. Na szczescé w dzysészich czasach ni
mùszimë sã z tim mòcowac, le niechtër-
ny jesz to pamiãtają. Wëdôwałobë sã, że
pòmniczi są ju zbùdowóné i to sygnie.
A òkazëje sã, że na kaszëbskò-pòmòrsczi
tkance te sprawë wcyg są bòlesné i je
mùsz ò nich pamiãtac, òstôwiac szlachë.
Bò dżiną lëdze, chtërny bëlë swiôdka-
ma tragicznëch wëdarzeniów. Przez
bùdowanié pamiãcë i przez dotika-
nié czegòs, co mô swòją historiã, sami
bierzemë w ni ùdzél. Dôwô mie to lëft
w żôgle. I chãc na wiãcy. Bò te znaczi
czasu są pózni w naszi rëmnoce. Wôrt je
bëc gwësnym swòjich wôrtnosców, żebë
móc przekazac je nastãpnym.
I midzë jinszima to mô wasta starã
przekazac swòjim sztudéróm?
Chcã zachãcëc jich do tegò, co mie
samégò zachãcywô. Ùwrazlëwióm
jich na mëslenié, że jesmë dzélã histo-
ricznégò i kùlturowégò cygù. W ti swią-
POMERANIA CZERWIEC 2013

dze mògą jic dali abò tã wiédzã òdrzu-
cëc i bùdowac cos nowégò na zort przé-
kòwaniô. Ale wiedno widzec bãdze
dwùgôdkã midzë tradicją a nowò-
czasnoscą. Twórczé żëcé mòże nadawac
wôrtnotë. Historiô pòkôże, jak baro mdze
to wôrtné – cos, co dzysô wëdôwô sã mało
wôżné, pózni mòże zwëskac wiãkszé
ùznanié. Më nie jesmë w sztãdze terô tegò
stwierdzëc.
Gôdô sã, że młodim brëkòwné są aùto-
ritete, chtërne wskôżą jakąs drogã.
Jaczi lëdze dlô wastë òkôzelë sã baro
wôżny?
Aùtoritet je ju dosc wëszwiektónym
pòchwôtã. To słowò përzinkã tracy na
wôrtnoscë. Ale Jón Paweł II, jaczégò
pòmnik miôł jem ùczestnienié żłobic,
béł wiôldżim człowiekã. Na gwës je
òn aùtoritetã dlô mòjégò i wiele jinëch
pòkòleniów. Béł jem na aùdiencji papie-
ża Pòlôka i dôł mù swój dokôz. Mòżna
pòwiedzec, że do dzys czëjã na skarni
szlach jegò rãczi. To wiôlgô drãgòsc zro-
bic szlachòwnotã taczégò człowieka,
bò kòżdi mô w òczach jegò wëzdrzatk.
Artista mùszi w jedny pòstacë zamknąc
wszëtczé nôwôżniészé znanczi. A szta-
tura Jana Pawła II zmiéniała sã. Dlôte
trzeba bëło stwòrzëc mëslowi skrócënk,
w jaczim widoczny béłbë całi pòntifikat.
To bëło dlô mie wiôldżim wëzwanim.
Nie wiém, czë to strzimie próbã czasu.
Jeżlë jidze ò tëch, dlô chtërnëch móm
ùwôżanié, z dôwnëch czasów je to
Michôł Aniół. Béł wôżnym ògniwã w hi-
storii kùlturë i kùńsztu. A w mòji nôblëż-
szi òbéńdze – tatk, chtërnégò chùtkò
jem stracył, i stark, chtëren òkróm tegò,
że béł starkã, zastãpòwôł mie téż òjca.
Wszczepił we mie patrioticzné wôrtno-
scë. Znôł sã z wôżnyma lëdzama, m.jin.
z Bòżim Słëgą Kónstantinã Dominikã czë
ks. Hilarim Jastakã. Cepło wspòminóm
téż Zygmùnta Gùlgòwsczégò, mòjégò
szkólnégò òd plasticzi, bratónka Gùlgòw-
sczich z Wdzydz. Taczich lëdzy w mòjim
żëcym bëło wiele.
Czim terô wasta sã zajimô?
Miôł jem w òstatnym czasu zrobioną
kòpiã pastorału sw. Bònaweńturë, chtër-
na miała bëc przekôzónô arcybiskùpòwi
Pizë. Le żłobizna tak sã widzała, że mô
bëc równak namienionô dlô papieża
Francëszka, a dlô arcybiskùpa mòże bãdã
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Dzél dokazu, jaczi òstôł nôdgrodzony na I Triennale Sztuki Pomorskiej.
robił nową. Òb lato planëjã robic żłobi-
znowé elemeńtë do piôsznicczi Pietë,
chtërna je wiôlgô na trzë métrë.
Co wasta mësli ò swòjim regionie i lë-
dzach w nim mieszkającëch?
Mëszlã, że ògniwa kaszëbsczi kùlturë
mają mòżlëwòsc wiôldżégò rozwiju
i baro temù kibicëjã. Òd czasu jak jem
przecygnął w òkòlé Serakòjc, jô zmerkôł
tzw. serakòwicczi sztél. Pòlégô òn na tim,
że ze wzôjny starë ò swój môl, dozéraniô
chëczë, ògardu, familii, je téż przeniese-
nié ti starë na kùlturã. I w drëgą starnã.
Je widzec, że lëdze wroslë w tã zemiã.
Tegò jem nie widzôł w Lãbòrgù, bò
tam mieszkają lëdze przecygniãti z roz-
majitëch strón, i jich òsôdzanié sã na ti
zemi długò dérëje. Tej ti, co mieszkają
w swòjich môlach ze starka i prastarka,
mają wiôldżé szczescé. Le to równoczas-
no nie òznôczô, że mają zamëkac sã na
pòznôwanié jinszich kùltur. Wëmiana
doswiôdczeniów z cëzyma kùlturama
mòże ùmòcnic i pòmòc w pòkôzanim
dobrëch strón swòjégò regionu.
Dlô artistë dobrze je, żebë miôł twórczą
swòbòdã. Czë taką prawie mô wasta
czãsto?
Wëkònëjã wiele żłobiznowëch realizacjów.
Ale móm téż czas na zajimanié sã swòjim
NAJI ÙTWÓRCOWIE
ùtwórstwã. Nawetka jeżlë robiã cos na
kònkretné brëkòwnotë, to móm starã,
żebë bëło to nafùlowóné mòjim aùtorsczim
szlachã. Jak sã czegòs pòdejmùjã, to próbùjã
dopasowac to do môla, w jaczim mô stojec
dóny òbiekt. Przeprowôdzóm analizã tegò
placu. Dobrą stroną realizacjów do galerii
je to, że dokazë mòżna przewòzëc, ale téż
w kòżdim nowim môlu mùszą sã òbarnic.
A robioné do pòstawieniô bùten mùszą bëc
dobrze dopasowóné.
Czim dlô wastë je kùńszt, twòrzenié?
To codniowòsc. Na jaczims etapie drãgò
sã òd tegò ùwòlnic. Kùńszt je żëcym,
jegò wëfùlowanim. I to sã przeplôtô.
Jô w tã robòtã wrôstôm. A natchnienié
trzeba w sobie wërobic. To taczi ritm
kòżdégò mòjégò dnia. To, czemù pòs-
wiãcywómë wiôldżi dzél naszégò żëcô,
stôwô sã òbrazã naszi òsobòwòscë. Do-
kôz naszich rąk w kònkretnym mòmence
je naszim òdbicym. Kòżdô żłobizna
pòkazëje ji ùtwórcã i tak je téż ze mną.
Żłobiã sercã i samim sobą. Kòżdégò
dnia ùgwësniwóm sã, że wôrt to robic
i zjiscëwóm swòje snienia. Móm redosc
z tegò, że wpisëjã sã w nasz krôjòbrôz.
A równoczasno dostôwóm corôz wiãkszi
pòkórnoscë, bò móm swiądã, że to je na-
sze swiadectwò, na jaczi mómë cësk leno
w krótczim czasu.
Dzãkùjã za rozmòwã.
59
60 POMERANIA CZERWIEC 2013
KLËKA
TORUŃ. POMORSCY WYDAWCY W MIEŚCIE KOPERNIKA
8 kwietnia w holu głównym Bibliote-
ki Uniwersyteckiej w Toruniu odbywał
się II Toruński Kiermasz Książki Regio-
nalnej.
Podczas tegorocznego kiermaszu
swoją ofertę zaprezentowała dwa razy
większa liczba wydawców niż w po-
przedniej edycji. Publikacje wystawiali:
Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej,
Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Mu-
zeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszub-
sko-Pomorskiej w Wejherowie, Polskie
Towarzystwo Ludoznawcze Oddział
w Toruniu, Stowarzyszenie Oświatow-
GDUŃSK. SZLACHÃ PÒMÒRSCZICH PÒWIÔSTKÓW I LEGEŃDÓW
W sedzbie Wòjewódzczi i Miejsczi
Pùbliczny Bibloteczi (Wojewódzka i Miej-
ska Biblioteka Publiczna im. Josepha
Conrada Korzeniowskiego, WiMBP) we
Gduńskù 17 łżëkwiata òdbéł sã finał
I Wòjewódzczégò Kònkùrsu Wiédzë
„Szlachã pòmòrsczich pòwiôstków
i legeńdów” pòd patronatã Pòmòrsczégò
Kùratora Pòùczënë [Pomorski Kurator
Oświaty] i Marszôłka Pòmòrsczégò Wò-
GDUŃSK. PRZËZNÓNÉ JE STIPENDIUM M. I. TROJANOWSCZI
Latos to stipendium dostało dwòje
pòmòrsczich gazétników: Magdaléna
Swierczińskô-Dolot i Adóm Hébel.
M. Swierczińskô-Dolot prowadzy terô
w Radio Gdańsk aùdicjã „Puls Zie-
mi” – ò codniowim żëcym mieszkań-
ców môłëch gardów i wsów Pòmòrzô
POMERANIA CZERWIŃC 2013
ców Polskich w Toruniu, Towarzystwo
Naukowe w Toruniu, Wydawnictwo Na-
ukowe UMK, Wydawnictwo Region oraz
Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-
-Pomorskiego.
Głównymi atrakcjami kiermaszu
były spotkania autorskie. O godz. 11.00
w sali konferencyjnej Biblioteki odbyło
się spotkanie z Anną Koprowską-Głowa-
cką, która mówiła o obecnym w jej książ-
kach świecie podań, legend i wierzeń na
Kaszubach, Pomorzu, Kujawach, ziemi
chełmińskiej i dobrzyńskiej. W spotka-
niu uczestniczyły m.in. dzieci z pobli-
jewództwa, sczerowónégò do ùczniów
klas III i IV spòdlecznëch szkòłów.
Pierszi etap rëchli òstôł przeprowa-
dzony w 31 szkòłach na całim Pòmò-
rzim. Na finał przëjachało 60 dzecy z 29
szkòłów. W jury kònkùrsu sedzelë: Iwó-
na Joć-Adamkòwicz (czerowniczka Regio-
nalnégò Dzéla WiMBP we Gduńskù – zna-
jôrka ds. promòcji regionu), Agnészka
Chełchòwskô (kùstoszka w Regionalnym
Dzélu WiMBP), Paweł Radzyszewsczi
(czerownik Dzélu Promòcji Lëteraturë
WiMBP) i Małgòrzata Szemelfejnik (star-
szô biblotekarka WiMBP). Wëbrelë òni
dobëtników, jaczima òstelë:
1 môl – Marcél Czerwińsczi ze Zrze-
szë Szkòłów w Subkòwach (tczewsczi
kréz), 2 môl – Iga Głowackô ze Spòd-
leczny Szkòłë w Trąbkach Wiôldżich
(gduńsczi kréz), 3 môl – Karól Adamczik
– stwòrzoną przez Dominikã Sowã.
A. Hébel wespółrobi z TTM (Twoja
Telewizja Morska), prowadzy w ni
dokùmeńtalny program ò nordowëch
ùbrzégach naszégò regionu pt. „Kaszu-
by dotąd nieznane” i ùczbë kaszëbiznë
z cyklu „Gôdómë pò kaszëbskù”.
skiej szkoły podstawowej oraz goście
ze Sztumu (w woj. pomorskim). O godz.
13.00 w tej samej sali swoją książkę pt.
Rehabilitacja i weryfikacja narodowoś-
ciowa polskiej ludności w województwie
gdańskim po II wojnie światowej promo-
wała dr Sylwia Bykowska z Gdańskiej
Wyższej Szkoły Humanistycznej. Wstęp
wygłosił promotor dr Bykowskiej prof.
dr hab. Bogdan Chrzanowski (Uniwersy-
tet Gdański). Temat weryfikacji ludności
wpisywanej na volkslistę wywołał żywą
dyskusję.
W.Sz.
ze Zrzeszë Szkòłów w Subkòwach, Zo-
fiô Barczewskô ze Spòdleczny Szkòłë
nr 52 we Gduńskù, Klaùdiô Bòjanow-
skô ze Spòdleczny Szkòłë w Serakòjcach
(kartësczi kréz), Zuzana Karaś – ze Spòd-
leczny Szkòłë nr 8 we Gduńskù.
Wëprzédnienia przëznóné bëłë Krë-
sztofòwi Ceslewiczowi ze Zrzeszë Pù-
blicznëch Szkòłów w Kalëskach (kòs-
cersczi kréz) i Agace Stukow ze Spòd-
leczny Szkòłë nr 8 we Gduńskù.
AB, tłóm. KS
Na òdjimkù: Dobiwcowie kònkùrsu i Iwóna
Joć (przédniczka jury), Paweł Braùn (direktór
WiMBP), Ana Garwackô (direktorka bióra senato-
ra Édmùnda Wittbrodta) i Andrzéj Bùsler (direktór
bióra pòsélcczi Terézë Hòppe). Òdj. Éwelina Kroll
Nôdgrodã przëznelë nôleżnicë Ra-
dzëznë Stipendialnégò Fùnduszu m. Iza-
bellë Trojanowsczi, w jaczi są: Éwa Gór-
skô – przédniczka, Andrzéj Bùsler, Artur
Jabłońsczi, Édmùnd Szczesôk i Mariusz
Szmidka.
j.b., tłóm. KS
KLËKA
BRUSË. MAJÓWKA NA SPÒDLIM HISTORIE
1 maja Brusë òstałë przeniesoné w cza-
së II swiatowi wòjnë. Wszëtkò dzãka
Stowôrze Lubòtników Historie Pò-
mòrsczégò Grifa „CIS” Mãczëkôł [Stowa-
rzyszenie Miłośników Historii Gryfa
MOJUSZ. NIEZWYKŁE SPEKTAKLE PO KASZUBSKU
Do sali widowiskowej Szkoły Pod-
stawowej w Mojuszu 21 kwietnia zje-
chali uczestnicy XIV Przeglądu Teatrów
Szkolnych. Warunkiem uczestnictwa
w przeglądzie było przygotowanie sztu-
ki w języku kaszubskim. Swój udział
w teatralnych zmaganiach zadeklarowa-
ły 4 grupy teatralne: Świetliki ze Szkoły
Podstawowej nr 2 w Kartuzach (wido-
wisko „Czarodzejskô żaba”), Wicherki
TCZEW. WALNE ZEBRANIE ODDZIAŁU
26 kwietnia odbyło się zebranie
sprawozdawczo-wyborcze Oddziału
Kociewskiego ZKP w Tczewie. Zebranie
walne tczewskiego oddziału na prezesa
w kadencji 2013–2016 wybrało ponow-
nie Michała Kargula. Skład zarządu uzu-
pełnili: Damian Kullas i Tomasz Jagielski
jako wiceprezesi, Henryk Laga jako se-
kretarz, Jacek Cherek jako skarbnik oraz
Marek Kordowski i Bartosz Świątkowski
jako członkowie bezfunkcyjni.
KASZUBSKI PORTAL EDUKACYJNY
www. skarbnicakaszubska
62
Pomorskiego „CIS” Męcikał], chtërno
w wespółrobòce ze Stowôrą Lubòtników
Historie Bòrów Tëchòlsczich „Historiô
i Pamiãc” [Stowarzyszenie Miłośników
Historii Borów Tucholskich „Historia
i Pamięć”] z Tëchòlë przërëchtowało
tpzw. zbrojną akcjã. Historiczny pòkôzk
przedstôwiô grańczną biôtkã z 1 séw-
nika 1939 r. i òdbicé przez partizanów
Pòmòrsczégò Grifa swòjégò drëcha
Wòjcecha Warsyńsczégò – łącznika TOW
„Gryf Pomorski” – z niemiecczi sôdzë
w Brusach (wëdarzenié z 11 łżëkwiata
1943 r.). Na plac przedstawieniô wëbróny
béł bùdink stôri szkòłë w Brusach.
z Kamienicy Szlacheckiej („Krësztofòwé
rozegracje”), Dobri Drëchòwie z Zała-
kowa („Krzosadło”) i Hùmòr z Mojusza
(„Scynanié kani”).
Laureatem nagrody głównej – Złotej
Maski – została grupa Świetliki z Kartuz.
Wszystkie zespoły uhonorowano nagro-
dami. Przeglądowi towarzyszyła akcja
charytatywna „Pola nadziei – Żonkil
kwiatem nadziei dla Hospicjum”. Przez
Utrzymany został skład komisji re-
wizyjnej, która ponownie pracować
będzie w składzie: Kazimierz Ickiewicz,
Piotr Lużyn i Waldemar Gwizdała. Na
zjeździe delegatów natomiast tczewian
reprezentować będą Krzysztof Korda, Jan
Kulas oraz Michał Kargul.
Nowe władze chcą nadal podejmo-
wać działania na rzecz całego Kociewia,
nie zapominając jednak o sprawach
stricte tczewskich. Członkowie ZKP chcą
Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji
„Zbrojną akcjã” ùfarwnił wòjnowi
piknik zòrganizowóny na tôrgòwim
placu w Brusach. Òdbéł sã téż m.jin.
pòkôzk kònny kawalerie 18 Regimeńtu
Pòmòrsczich Ùłanów ze Sławãcëna-Ritla.
Na spòdlim gazétowi nadczidczi
ÙM w Brusach, tłóm. KS
Na òdjimkù: czerwònô cegła bùdinkù szkòłë
i przërëchtowónô scenografiô, razã ze strzéla-
ma z karabinów, wprowadzëłë òbzérników
w atmòsferã wëdarzeniów z czasów II swiatowi
wòjnë. Òdj. z archiwùm Miejsczégò Ùrzãdu w Bru-
sach
cały dzień wolontariusze z Gimnazjum
w Sierakowicach zbierali datki na Hospi-
cjum domowe w Kartuzach. Organizato-
rami wydarzenia byli: Gminny Ośrodek
Kultury w Sierakowicach, Starostwo Po-
wiatowe w Kartuzach, Szkoła Podstawo-
wa w Mojuszu i Zrzeszenie Kaszubsko-
-Pomorskie Oddział Sierakowice.
D.P.
kontynuować organizowanie Nadwi-
ślańskich Spotkań Regionalnych, prowa-
dzić dyskusje i sesje poświęcone historii
Tczewa i regionu oraz działać na rzecz
przywrócenia roli Wisły jako szlaku ko-
munikacyjnego.
Zebrani uchwalili również apel do
Zarządu Powiatu Tczewskiego w spra-
wie odbudowy mostu przez Wisłę.
Komunikat ZKP Tczew
.pl
POMERANIA CZERWIEC 2013

TORUŃ. GOŚCIE Z KASZUB
Oddział toruński ZKP 28 kwietnia
gościł kilkudziesięcioosobową wyciecz-
kę z Kaszub, złożoną z członków i władz
oddziału Zrzeszenia w Baninie, dzieci
z zespołu folklorystycznego Mùlczi z Mi-
szewa i gimnazjalistów z Żukowa.
Prezes toruńskiego oddziału Woj-
ciech Szramowski w sali konferencyjnej
Muzeum Etnograficznego przedstawił
uczestnikom wycieczki związki Kaszu-
STÔRÔ CZISZEWA. DŁUGÒ ŻDÓNÔ PÙBLIKACJÔ
29 łżëkwiata pò wiele latach czëka-
niégò przez stôrocziszewiónów ùkôza
sã ksążka Pogranicza. Stara Kiszewa
wëdónô przez Òstrzódk KARTA w War-
szawie. Pùblikacjô pòkazëje cekawą
i wielewëmiarową historiã Pòlôchów
i Niemców, chtërny mieszkają na nôrod-
noscowim i etnokùlturowim (kaszëb-
skò-kòcewsczim) pògrańczim gminë
Stôrô Cziszewa, chtërna w XX wiekù
TËCHÒLA. DR JÓZEF GERSZEWSCZI ZNÔWÙ JE Ù SE
Na przédny scanie Miejsczégò Doktor-
sczégò Òstrzódka [Miejskiego Centrum
Lekarskiego, MCL] w Tëchòlë 3 maja bëła
pòkôzónô i pòswiãconô pamiątkòwô
tôfla na tczã dra Józefa Gerszewsczégò
(1860–1932), mieszkańca tegò gardu, dok-
WEJHEROWO. OTWARCIE FILHARMONII KASZUBSKIEJ
Wieczorem 17 maja odbyła się gala ot-
warcia Wejherowskiego Centrum Kultury
Filharmonia Kaszubska na liczącej niemal
400 miejsc sali widowiskowej. Pierwszym
wydarzeniem artystycznym, jakie miało
miejsce na wielkiej scenie, była „Filhar-
POMERANIA CZERWIŃC 2013
bów z Toruniem oraz działalność orga-
nizacji kaszubsko-pomorskich w tym
mieście. Na zakończenie spotkania roz-
dał wszystkim zebranym publikacje
przekazane w darze przez Fundację
Generał Elżbiety Zawackiej i prezesa
Wydawnictwa SOP z Torunia Antonie-
go Starka (członka toruńskiego oddziału
ZKP). W podziękowaniu za gościnność
oddział toruński otrzymał publikacje
bëła môlã zmieniwającégò sã niemiec-
czégò i pòlsczégò panowaniô. W 2000
rokù Òstrzódk KARTA zaczął apartny
na òbrëmim kraju projekt – robòtë do-
kùmeńtëjącé dzeje wszëtczich (a je jich
czilenôsce) wsów gminë Stôrô Czisze-
wa. Òb czas terenowëch badérowaniów
redaktorzë i archiwiscë Òstrzódka òd-
wiedzëlë wnet kòżdą chëcz w gminie
i skòntaktowelë sã ze stôrocziszewió-
tora, prawnika i wiôldżégò spòlëznikã.
Jegò kònspiracyjné, patrioticzno-nie-
pòdległoscowé dzejanié w czasach prës-
czégò zarabczënkù (béł pòmòrsczim
filomatą, ps. Czeczot), a pòtemù robòta
i służba w samòstójny, wòlny Pòlsce – za-
jimanié sã òbrzészkama kòmisaricznégò
i wielelatnégò wicebùrméstra Tëchòlë,
krézowégò i banowégò doktora – a téż za-
czekawienia sprawiłë, że ten nadzwëkòwi
człowiek je wôrt ùpamiãtnieniô.
Ùroczëstosc wpisała sã w òbchòdë
222. roczëznë ùchwôleniô Kònstitucji 3
Maja i swiãta Nôswiãtszi Mariji Pannë
Królewi Pòlsczi. Przemówienia wëgłosëlë:
Mariô Òllick – przédniczka Bòrowiacczégò
monia Dowcipu w komplecie” Waldemara
Malickiego. Filharmonia Kaszubska zosta-
ła wybudowana u zbiegu ulic Sobieskiego
i Dworcowej, w miejscu gdzie mieścił się
stary budynek Wejherowskiego Centrum
Kultury. Powstał nowoczesny budynek,
KLËKA
z rąk kierownika wycieczki Eugeniusza
Pryczkowskiego.
Goście z Kaszub zwiedzili następnie
Muzeum Etnograficzne, a potem po To-
runiu oprowadziła ich Hanna Giełdon-
-Szramowska, członkini oddziału toruń-
skiego i wnuczka kaszubskiego pisarza
Józefa Ceynowy.
W.Sz.
nama, chtërny wëjachelë do Niem-
ców. Tak òsta zebrónô wôżnô kòlekcjô,
w jaczi je wnet 100 zwãkòwëch wëpò-
wiedzów Pòlôchów i Niemców, przez
1200 òdjimków, szkòłowé kroniczi,
wspòminczi i lëstë, priwatné dokùmeńtë,
wëcynczi z gazétów. Ksążka Pograni-
cza. Stara Kiszewa pòkazëje nôcekaw-
szé i nôwôżniészé z nich.
j.b., tłom. KS
Towarzëstwa Kùlturë w Tëchòlë, Tadéùsz
Kòwalsczi – bùrméster Tëchòlë, i dr Kris-
tina Kòczwara, chtërna robi w MCL.
Wspòmink ò swòjim starkù òdczëtôł
wnuk dra J. Gerszewsczégò, Jerzi (miesz-
kający w Szwajcarie). Wielno zebróny
gòsce, przedstôwcowie wëszëznów gardu
i mieszkańcowie Tëchòlë złożëlë kwiatë
pòd tôflą. Òdswiãtny òprôwk dôwałë
stanice gardu Tëchòla i Tëchòlsczégò Sta-
rostwa, i téż starża wëstôwionô przez
Stowôrã Historiô i Pamiãc [Stowarzy-
szenie Historia i Pamięć] w mùndurach
Piechòtë Pòlsczégò Wòjska II RP.
M.Ò., tłóm. KS
Òdj. M.Ò.
w którym znajdują się liczne sale filhar-
monii oraz domu kultury. Dodatkowo
w podziemiu znajduje się kameralna sala
kinowa na 38 miejsc, pełniąca funkcję
kina studyjnego.
j.b.
63
KLËKA
JASTARNIÔ. JAK 100 LAT DOWSLADË
Jastarniô przódë lat. Tak zrzeszeńcë
z tegò môla mielë nazwóné wëdarze-
nié, chtërno dzejało sã 4 maja. Pòkôzóné
bëło w nim żëcé rëbacczich familiów
wicy jak 100 lat rëchli. Zaczãło sã òno
pòkôzã łowieniô laskòrnã, nôwiãkszim
z niewòdów ùżiwónym do łowieniô ło-
KÒSCÉRZNA. ÙCZNIOWIE WIELE WIEDZĄ Ò PASERBIE
Mùzeùm Kòscersczi Zemi [Muzeum
Ziemi Kościerskiej im. dra Jerzego Kny-
by w Kościerzynie, MZK] zòrganizowało
kònkùrs ò titlu „Ks. Janusz Stanisłôw
Paserb – słëga Słowa i ùtwórca kùlturë”.
Miónczi òdbëłë sã w òbrëmim czwiôrti
edicje wòjewódzczégò kònkùrsu dlô
ùczniów gimnazjowëch szkòłów pt.
„Kaszëbi wczora i dzys”, chtërnégò do-
GDAŃSK. „DOBRO WSPÓLNE – LEPSZA JAKOŚĆ ŻYCIA”
Pod takim hasłem odbył się VI Po-
morski Kongres Obywatelski. W gmachu
Politechniki Gdańskiej 11 maja zebrali się
m.in. przedstawiciele pomorskiego śro-
dowiska samorządowców, społecznicy,
przedsiębiorcy i ludzie kultury. Na Kon-
gresie nie zabrakło też członków Zrze-
DOŁĄCZ DO NAS I BĄDŹ NA BIEŻĄCO!
64
sosa. Ò 10.00 reno spòd rëbacczi chëczë
(z XIX wiekù, w jaczi dzysô je mùzeùm)
wëszlë chłopi, jaczi na berach i karach wie-
zlë na sztrąd Bôłtu laskorn, lejpry, szelki
i kasierze. Razã z nima szłë białczi òblokłé
w robòcé ruchna dôwnëch rëbaczków. Na
stremdze żdôł na nich bôt, chtërnym séc
bëła wëwiozłô w mòrze. Z jednym lejprem
żdelë na sztrądze, jaż òsta wëdónô séc,
a drëdżi pòwróz béł ju na piôskù. Pòwrozë
cygnãlë chłopi i białczi. Łowienié bëło
ùdóné, złowionëch mielë sledzów, bańt-
ków i 4 łosose. Pierszégò wëjãtégò z mat-
czëznë lososa (jak gôdają Bëlôcë) zgódno
z tradicją dostôł ksądz, a òstałé szłë do
bëtników. Łowienié laskòrnã bëło równak
leno zôczątkã do dalszich wëdarzeniów,
biwcowie dostôwają dodôwkòwëch 5
pùnktów òb czas rekrutacji do wëżigim-
nazjowëch szkòłów. Latos gimnazjaliscë
sprôwdzelë swòjã wiédzã ò pòstacë ks.
Janusza St. Paserba – ùstanowionégò
przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié
patronã 2013 rokù. Dlôte téż hònorowi
patronat nad wëdarzeniem òbjął przéd-
nik KPZ Łukôsz Grzãdzëcczi. Latos pierszi,
szkòłowi etap òdbéł sã 22 strëmiannika.
Wëbrónëch bëło z niegò 69 półfinali-
stów, chtërny stawilë sã 6 maja w Wi-
dzawiszczowi Zalë m. L. Szopińsczégò
w Kòscérznie. Òb czas półfinału gim-
nazjaliscë mùszelë òdpòwiedzec na
pôrãdzesąt pitaniów tikającëch sã i nô-
wôżniészich wëdarzeniów w żëcym ks.
Paserba, i jegò ùtwórstwa. Do finału
dostało sã sédmë nôlepszich z drëdżégò
szenia Kaszubsko-Pomorskiego. Starano
się szukać odpowiedzi m.in. na następu-
jące pytania: jak dla dobra wspólnego
kształtować relacje między aglomeracją
trójmiejską a pozostałymi obszarami
pomorskiego regionu oraz jak rozwijać
pomorską edukację, sport i energetykę.
www.facebook.com/kaszubi
chtërne miałë plac przë rëbacczi chëczë.
Tam ùmãczony ùczãstnicë przëszlë z ło-
wieniô nazôd, bë zacząc zwëczajné zajãca
pòwszédnégò dnia sprzed wiekù. Chłopi
dëmilë bańtczi, sëszëlë i naprôwialë séc,
wërôbialë tobakã, zjimalë kórã z pôlów,
robilë pòwrozë. Białczi wzãłë sã za pra-
nié na riwkach, wiãzenié, wësziwa-
nié, przãdzenié na kółkù, prunowanié
i wëfùlowiwanié czidzëną słomników.
Wiesołą atmòsferã zagwësnił mùzykùjący
na bandeònie rëbôk i pòspólny spiéw.
Lucyna Kònkòl, tłóm. KS
Na òdjimkù: na sztrądze łowienié laskòrnã
òbezdrzało wiele gòscy, chtërny bawilë sã w tim cza-
su w Jastarnie, a téż wiôldżé karno ji mieszkańców.
Òdj. Lucyna Kònkòl
etapù kònkùrsu. A nôlepszima z nich
òkôzelë sã:
Francëszk Fòrtuna z Gimnazjum nr 3
w Kòscérznie – I môl, Katarzëna Łakòckô
ze Spòleznowégò Jãzëkòwégò Gimna-
zjum LTO w Lãbòrgù – II môl, Edita Wen-
ta z Gimnazjum w Gòwidlënie – III môl.
Ùroczësté pòdrëchòwanié kònkùrsu
razã z dôwanim nôdgrodów òdbãdze sã
20 czerwińca 2013 r. w Kòscérznie w Wi-
dzawiszczowi Zalë m. L. Szopińsczégò.
Òb ten czas mdze téż pòpùlarno-nôù-
kòwô kònferencjô pòswiãconô dzejnoce
i ùtwórstwù ks. Janusza St. Paserba.
j.b., tłóm. KS
Na òdjimkù: f inaliscë miónków razã
z òpiekùnama i kònkùrsową kòmisją. Òdj. ze
zbiérów MZK w Kòscérznie
W ramach Kongresu odbyło się także
Pomorskie Forum Organizacji Społecz-
nych, na którym swoją działalność za-
prezentowało kilkadziesiąt pomorskich
organizacji.
j.b.
POMERANIA CZERWIEC 2013

STRZÉPCZ. 68. ROCZËZNA ZAKÙŃCZENIÔ WÒJNË
Òrganizatorama gminnëch òbchò-
dów roczëznë zakùńczeniô II swiatowi
wòjnë bëlë Ùrząd Gminë Lëniô, Gminny
Dodóm Kùlturë w Lëni i Zrzesz Szkòłów
w Strzépczu. Ùroczëzna òdbëła sã 9 maja.
GDAŃSK. 20 LAT WSPÓLNOTY KASZUBSKIEJ
12 maja 2013 roku w kościele św.
Jana w Gdańsku odbyła się uroczystość
upamiętniająca dwudziestą rocznicę
odprawiania mszy świętych z kaszub-
ską liturgią słowa dla gdańskiej Wspól-
noty Kaszubskiej. Warto przypomnieć,
że członkowie tego swoistego klubu,
afiliowanego przy oddziale gdańskim
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, od
20 lat spotykają się w kaplicy (dawnej za-
krystii) kościoła św. Jana w każdą drugą
niedzielę miesiąca o godz. 14.
W uroczystej mszy świętej, którą
odprawił ks. dr Leszek Jażdżewski, die-
cezjalny kapelan Kaszubów, udział wzięli
księża: rektor kościoła św. Jana Krzysz-
WEJHEROWO. TABLICA Z MAGNIFICAT PO KASZUBSKU
W sanktuarium maryjno-pasyjnym
w Wejherowie 12 maja odbyło się odsło-
nięcie tablicy z tekstem hymnu Magni-
ficat w języku kaszubskim. Tablica jest
POMERANIA CZERWIŃC 2013
Zaczãła sã òd wprowadzeniô staniców
na gimnasticzną zalã Zrzeszë Szkòłów.
Zeszłi lëdze òdspiéwelë państwòwi
himn. Pò òficjalnëch pòwitaniach gim-
nazjalnô młodzëzna ZS w Strzépczu pòd
czerënkã Joanë Gòjtkòwsczi i Krësztofa
Chiłë przedstawiła leżnoscowi słowno-
-mùzyczny program. Pòtemù instruk-
tor ZHP, pwd. Tadéùsz Lech òdczëtôł
rozkazë ò ùtwòrzenim próbny star-
szoharcersczi zdrëszënë (pòl. drużyna)
w Lëni. Zastãpòwima zdrëszënë òstalë:
Juliô Lewińskô, Marléna Kùberna i Ka-
ról Pòpek. Zastãpca wójta Bògùsława
Engelbrecht i przédnik Radzëznë
tof Niedałtowski, proboszcz Waldemar
Naczk, który przez kilkanaście lat odpra-
wiał nabożeństwa dla Wspólnoty, prałat
Wojciech Chistowski – proboszcz kościo-
ła Bożego Ciała na Morenie, oraz prałat
Kazimierz Wojciechowski – proboszcz
z gdańskiej Zaspy.
Po mszy w Tawernie Mestwin przy-
pomniano audycję o pierwszych mszach
świętych z kaszubską liturgią słowa
z magazynu Telewizji Gdańskiej „Rod-
nô Zemia”. Moderatorem tego spotkania
był Eugeniusz Pryczkowski, który 20 lat
temu, będąc wówczas wiceprzewod-
niczącym oddziału gdańskiego ZKP,
w znaczący sposób przygotował pierw-
kopią tej, którą dokładnie dwa miesią-
ce wcześniej, tj. 12 marca, odsłonięto
w sanktuarium w Ain Karem (Jerozo-
lima) podczas Pielgrzymki Kaszubów
do Ziemi Świętej. Odsłonięcia tablicy
dokonał prezes Zrzeszenia Kaszubsko-
-Pomorskiego Łukasz Grzędzicki, prezes
wejherowskiego oddziału ZKP Henryk
Kanczkowski oraz kustosz sanktuarium
o. Daniel Zbigniew Szustak. Natomiast
bp prof. Andrzej Dziuba, ordynariusz
diecezji łowickiej, poświęcił tablicę oraz
przewodniczył uroczystej mszy św. na
kalwarii wejherowskiej. Podczas mszy
św. modlili się pątnicy z całego regionu,
KLËKA
Gminë Czesłôw Hinz symbòliczno
delë mùndur na rãce harcerza. Pòtemù
delegacje i rôczony gòsce przeszlë
na môlowi parafialny smãtôrz. Tam,
przë grobie Pòlsczich Żołniérzów
i Òfiarów Marszu Smiercë, òdmówilë
mòdlëtwã, chtërnã pòprowadzył ks. pro-
bòszcz Andrzéj Kmiecyk. Delegacje
złożëłë krutë kwiatów i zapôlëłë znitë
pamiãcë. Pò òficjalnëch ùroczëstoscach
wszëtcë przëszlë nazôd do Zrzeszë Szkò-
łów w Strzépczu, gdze przërëchtowóny
béł môltëch.
Red., tłóm. KS
szą mszę świętą dla Kaszubów ze śród-
mieścia Gdańska i potem przez wiele lat
organizował comiesięczne nabożeństwa.
Podczas spotkania poetka kaszubska Ida
Czaja zaprezentowała wiersze Stanisła-
wa Pestki (Jana Zbrzycy), który był goś-
ciem uroczystości.
Głównym organizatorem rocznico-
wych obchodów był dr Jerzy Koszałka,
od wielu lat związany ze Wspólnotą.
Podziękowania należą się również pa-
niom Teresom, Nowakowskiej i Juńskiej-
-Subocz oraz Genowefie Jadwiszczak,
która od 20 lat jest z naszą Wspólnotą
Kaszubską.
Jerzy Nacel
w tym uczestnicy 345. pieszej pielgrzym-
ki z Oliwy i 339. pieszej pielgrzymki
z Kościerzyny, która jako jedyna od po-
czątku swojego istnienia co roku dociera
na odpust Wniebowstąpienia Pańskiego
do Wejherowa.
j.b.
Na zdjęciu: tablica z Magnificat w języku ka-
szubskim stanowi materialny znak dziękczynienia
Kaszubów za przemiany, jakie zaszły po 1989 r.,
oraz jest pamiątką obchodzonego właśnie Roku
Wiary. Fot. W. Lew-Kiedrowska
65
KLËKA
STARGARD SZCZECIŃSKI. MUZYKA, JADŁO I ELEMENTARZ…
Od 13 do 18 maja w stargardzkim Ho-
telu – Restauracji „Spichlerz” odbywały
GOŚCICINO. „ŚWIATY MOŻLIWE JANA DRZEŻDŻONA”
Pod tą nazwą 15 maja w gościciń-
skim Dworku Drzewiarza odbyła się
konferencja naukowa. W spotkaniu
uczestniczyło liczne grono miłośników
twórczości Jana Drzeżdżona, w tym
przedstawiciele władz samorządowych
i środowiska naukowego oraz pomorscy
literaci.
ŁUBNA. ÙCZBA KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA ZACZÃTÔ!
Òd séwnika 2012 r. sédmë sztëk dzecy
z III klasë w Łubny ùczi sã kaszëbsczé-
gò. Ùczba òdbiwô sã na kółkù w szkòle,
chtërna je filią Spòdleczny Szkòłë nr 1
m. Janusza Kòrczaka w Czerskù. Przez
jednã gòdzënã w tidzéniu dzecë mògą
66
się Dni Kultury Kaszubskiej. Przy kaszub-
skiej muzyce goście przede wszystkim po-
silali się kaszubskim jadłem. Serwowano
m.in. kaszubską kiszkę, zrobioną z ziem-
niaków i kaszy oraz okraszoną boczkiem.
Kilkadziesiąt osób skosztowało również
golonkę, metkę, śledzie, ogórki kiszone
oraz zupę.
Odnalazło się kilku stargardzkich Ka-
szubów, którzy zainteresowani byli za-
równo wystawą kaszubskich książek,
jak i haftu kaszubskiego, m.in. twórczo-
Organizatorami konferencji byli: Wójt
i Rada Gminy Wejherowo, Akademia Po-
morska w Słupsku, Instytut Kaszubski
w Gdańsku, Biblioteka Publiczna Gminy
Wejherowo w Bolszewie i Gminny Ośro-
dek Kultury w Gościcinie.
Referaty wygłosili: Daniel Kalinow-
ski „Drzeżdżon autobiografista”, Adela
Kuik-Kalinowska „»Ja i mój czas« w »łące
wiecznego istnienia«. Polskie wiersze Jana
Drzeżdżona”, Marek Cybulski „Derywaty
słowotwórcze w języku Jana Drzeżdżona
(na podstawie opowiadań z tomu Dzwón-
nik)”, Jerzy Samp „Jana Drzeżdżona stosu-
nek do translacji”, Jerzy Treder „Frazeolo-
gia w opowiadaniach Jana Drzeżdżona”,
Tomasz Derlatka „Struktura powieści
Twarz Smętka (wybrane zagadnienia)”
pòznawac rozmajité słowa i zwrotë. Bëła
ùczba ò mionach pò kaszëbskù, dodomie,
môlu zamieszkaniégò, rodzëznie… Dzecë
pòznałë słowa sparłãczoné ze szkòłą czë
zwierzãtama. Co wiãcy, mómë cësk na
to, bë razã z nowima słówkama dzecë
naùczëłë sã kaszëbsczich zwëków, np. na
Gòdë i Jastrë. Czëtómë téż kaszëbsczé le-
geńdë i spiéwómë Kaszëbsczé Nótë.
Nôwikszą redotą dlô dzecy bëło
pòtkanié z prôwdzëwim… Królã Kaszë-
bów – ksãdzã Wiesławã Szucą z Czer-
ska. Ksądz Wiesłôw òpòwiedzôł dze-
cóm m.jin. ò kaszëbiznie w Brusach,
sztudérowaniu w Pelplënie i mòdlëtwie
ści Danuty Kosikowskiej. O kulturze ka-
szubskiej oraz wystawie opowiadał Zdzi-
sław Kosikowski, prezes koła Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego. Największe
zainteresowanie w tych stargardzkich
stronach wzbudzał elementarz kaszub-
ski (Kaszëbsczé Abecadło. Twój pierszi ele-
meńtôrz)!
Warto podkreślić, że restaurację ude-
korowano kaszubskimi flagami.
Zdzisław Kosikowski
Fot. Z.K.
oraz Maciej Tamkun „Twarz Smętka Jana
Drzeżdżona inspiracją dla malarzy”. Refe-
raty stały się przyczynkiem do dyskusji,
podczas której wspominano Jana Drzeż-
dżona przez pryzmat spotkań z pisarzem.
Podczas sesji odbyła się też promocja
książki Aleksander Labuda. Życie. Literatura.
Mit pod red. Daniela Kalinowskiego.
Dopełnieniem konferencji była wysta-
wa „Inspiracje malarskie powieścią Jana
Drzeżdżona Twarz Smętka” autorstwa ar-
tystów z Koła Pasji Twórczych przy BPGW
w Bolszewie. Wystawę można oglądać do
28 sierpnia w Gminnym Ośrodku Kultury,
Sportu i Rekreacji w Chmielnie.
Janina Borchmann
Zdj. z archiwum Biblioteki Publicznej Gminy
Wejherowo im. Aleksandra Labudy w Bolszewie
pò kaszëbskù. W czerwińcu dzecë jadą
na szkòlną wanogã do Gduńska-Òliwë
i pòznawac bãdą pòzwë zwierzãtów
z ZOO w jãzëkù kaszëbsczim. Mòże i bã-
dze téż sztót, bë jic do katédrë i pòmòdlëc
sã na grobach pòmòrsczich ksążãtów, tak
jak Remùs… Co je bëlną nowiną, dzecë
z Łubny (i nié leno z Łubny) bãdą sã ùczëłë
kaszëbsczégò òd nowégò szkòłowégò
rokù w Spòdleczny Szkòle w Czerskù.
Aleksandra Dzãcelskô, part KPZ w Czerskù
Na òdjimkù: ks. Wiesłôw Szuca z dzecama
w Łubny. Òdj. A. Dzãcelskô
POMERANIA CZERWIEC 2013
 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ

Ptôszé wieselé
TÓMK FÓPKA
Czwiôrtô reno. Wszëtcë spią. Në, prawie wszëtcë. ma i krzesznioma? Czëpnica, znónô jakno czupsnik, co robi
Légóm do wërów. Jesz bùdnik nastawiã. Na szóstą. Trzëdze- jachtë na mëdżi? Żołna, co rzôdkò na zemiã schôdô? Kania,
scë. A tu nie jidze ùsnąc. Òkno je na wpół ôpen. Ptôszczi co wòłô: „pic, pic”? Ptôsznik, co na gòłąbczi lecy?
spiéwią. A nade wszëtczé ptôszé głosë jeden sã przebijô. Ze żëwiznë gwësno nicht nié. Ani kôczór, ani gąsór, ani
Kùkówczi. Normalny człowiek pò dwùch „kùkù” ju spi. kùrón, ani gùlôk…
Ale nié mùzykańt. Òn zaczinô rozmiszlac, czë to je tercja A ò czim òne tak spiéwią?
wiôlgô, czë mòże ju kwarta. I ni mòże ùsnąc, bò nie je re- Ò miłoce, ò żëcym... Òni sã reklamùją – òne òbsądzywają
nym ptôszkã, le nocnym Tómkã… i wëbiérają. Pewno téż pérocą ò dzysdniowi pòlitice… Kò
A tu swiérzgòlą jeden przez drëdżégò. Rozeznac jich zlôtiwają pół swiata. Wiele widzą i wiedzą. Czejbë taczi
nie jidze.A kò ptôszka pòznajesz prawie pò spiéwie, ptôszin wëjimk rozmòwë przełożëc na nasze, to bëłobë to
tak jak człowieka pò gôdce. To pewno te, co kùchniowi pewno cos taczégò:
pòkrzésnikòżércowie przë jedzenim widzą przez òkno – Jak tam, drëszkò, w Africe…Bananë wësok stoją?
w kôrmniku… Je tam sykórka, co òbjôdô jiglënowé – A dwa dolce za kilo. A za kilã stoją pół gòdzënë.
jagòdë. Dzãdzeł, dzãdzół abò – Môsz widzóné nową
dzëdzón, co dzurë w drze- ądulacjã kòl ti stôri gùłë?
wach bëkô. Lasny ptôszk, co
rôd na drzéwiãtach sôdiwô.
Normalny Kògò òna na to chce złapic?
Nawetka sãp sã nie òbliznie…
Méska, co gwiżdże. Skrze- człowiek pò – Mómë z mòjim Władkã
czącô, farwnô sójka a strzéla- wënajãté nowé gniôzdkò na
jącô głosã, towarzëskô sroka, dwùch „kùkù” bùkù pò tëch zlazłëch skór-
co to nawetkã piechti na je-
dzenié przëchôdô… ju spi. Ale nié cach.
– Widzysz tã sykórkã? Ja-
A mòże je tam téż bòżi
ptôszk – skòwrónk, co wëso-
mùzykańt. kô òbstąpionô! A do mie to
nawetka ptôszk nie zazdrzi…
kò lôtô? – Tec të môsz ptôszi rozëm
Pewno je w ptôszim karnie słowik – méster trélowa- a do te jesz ptôcha w głowie, dudkù!
niô, co to przez niegò zaznobił sã jeden pòlsczi król i ùmarł. – A të môsz tëli rozëmù, co ptôch łoju!
A mòże ten, co jich sto nie je wôrt jedny gãsë – môłi war- – Khrrra! A czedë ju mdzemë mielë młodé, nazwiemë je
bel? W(e)hrrrónkama, mùlkù. Bòcón cos sã spózniwô…
A jaskùleczka, co wié, czedë mdze padac? A cyba- – Czwirk! Szwirk! Rzucëlë! Zôrno! Zôrno rzucëlë!
ba, co gò téż pszczolnikã pòzéwają, bò pszczołoma miód – A jô cë gôdóm, że Dudk pòdniese emeritalny wiek do
pòdbiérô? Nie je to téż sztiglëca z czerwòną mùńką? A mòże 12 lat, dolëptôch, jo!
to sykórka czëbatka, co wësokò piszczi? A smniecuch, co – Wezle trzënôsti dzél fùńta wãdzëbôczich sodełków,
gò téż zwią pòcerpicelã, bò na deszcz wòłô: „pòcerpita, trzë klëszczi nordowégò mechù…
pòcerpita”? Wiôldżi krëk, czôrny jak pëk? Sowa, co knipie? – A na miono jes mia prawie – Béata. Snożé miono,
Drózd, co òn robôczi żgrze a spiéwô lepi òd zapłaconëch przëznac mùszi, mùlkù mó, -ó, ó, ój…
spiéwôków? Abò żôłtobrzuszk, co… żôłti mô brzuszk? – Trrrilululu! To béł ale kòncert! W Gradle grałë Òstré
Skórc, co mô wiele razy mòcniészą òd lëdzy głowã na gzyczi. Cos smacznégò, gôdóm cë…
wëpicé a żëwi sã sfermeńtowónyma wisznioma, sliwko- Drrrrrrrrrrrrrrrrrin! Czas wstajac! A spanié? Pò ptô-

Ptôszé wieselé – zlot ptaków; wërë – żartobl. łóżko; bùdnik – budzik; ôpen – otwarte; kùkówka – kukułka; swiérzgòlą – świergocą; dzãdzeł,
dzãdzół, dzëdzón – dzięcioł; bëkac – uderzać czymś twardym; lasny ptôszk – lasówka; méska – kos; méster – mistrz; zaznobił sã – zaziębił się;
warbel – wróbel; cybaba, pszczolnik – gil; sztiglëca – szczygieł; smniecuch, pòcerpicél – dzierlatka; krëk – kruk; pëk – wosk szewski; knip – od-
SŁOWÔRZK

głos sowy; żôłtobrzuszk – trznadel; skórc – szpak; czëpnica, czupsnik – jemiołuszka; mëga – samica komara; żołna – tu: wilga; ptôsznik – jastrząb
gołębiarz; żëwizna – ogół zwierząt domowych; gwësno – z pewnością; kùrón – kogut; gùlôk – indyk; òbsądzywają – oceniają; pérocą – paplają,
gadają; wëjimk – wycinek; ądulacja – tu: fryzura; zlazłé skórce – szpaki w konkubinacie; miec ptôszi rozëm – o człowieku ograniczonym; miec ptô-
cha w głowie – być narwanym; miec tëli rozëmù, co ptôch łoju – nie grzeszyć rozumem; mùlk – kochanek; wãdzëbôk – dżdżownica; dzél – część;
klëszczi – kłaczki; snôżé – piękne; gzyk – giez; pò ptôchach – żart. za późno.

POMERANIA CZERWIŃC 2013 67

Z BÙTNA

Òbzérczi
RÓMK DRZÉŻDŻÓNK

Jachelë më trzeji – brifka, lesny a jô. Dalek w swiat. Do naju – Tej chcemë jic na wieczerzã – jem zabédowôł.
daleczich krewnëch. Na òbzérczi. Òb całą drogã lesny sedzôł ze Tak më szlë, zjôdlë, wëpilë, a nie wiedzec czedë słunuszkò,
zwisłą knérą, teskno wzdichającë za swòjim lasã. co prawie wsta, zarôcziło naju na frisztëk.
– Nie wzdichôj tak głosno, le spij – brifka òtmikôł zgniło – Mie sã co zdôwô, że nen czas tu flotni nëkô jak w Pëlc-
rôz jedno, rôz drëdżé òkò, sprôwdzającë, czë czasã më nie je- kòwie – zamëslił sã lesny. – Ù nas òn je wierã zgnilszi.
smë na môlu. – Dôj pòkù z nym twòjim filozófòwanim. Chcemë lepi jic do
Jô, ni mògącë spac, co sztërk pitôł jem sã najégò szoférë: negò ùrzãdu – brifka dwignął swój kùfer a òstôł stojącë. – Leno
– Dalek jesz? dze bë nen ùrząd mógł bëc?
– Jesz, jesz… – mrëknął mie nen wiesołi a gadatlëwi czło- – Kò chcemë jic tã – pòkôzôł jem na wiszącą na jednym
wiek. wiôldżim bùdinkù serbską fanã.
Tłëkącë sã pò pòlsczich, Jô cë miôł nosa, kò më zarô
czesczich, słowacczich a wãger- do serbsczégò parlameńtu
sczich drogach, krącył jem sã
na tim, z kilométra na kilo-
Lëchò nié, trafilë. Tã naju baro achtnãlë
a pòsadzelë przed ùrzãdnika.
méter corôz cwiardszim, aùto- ale drogò, zëmno, Czej më jemù wëdolmaczëlë,
bùsowim zëslu, wcyg pitającë: skąd a chto më jesmë, nen sã
– Dalek jesz? drodżi dzurawé, na naju przezdrzôł a spitôł:
– Jesz, jesz… – òdpòwiôdôł
szoféra. a ti tã wësok dërch cygnąc? – Wszëtcë wa chceta przë-

– Dalek?
– Jesz, jesz…
sã sztridëją… banią– Pewno, że jo – cziwnął
brifka – kòle pół mëlióna.
Ë tak më so dwaji òb ną da- Kò ù waju je cepełkò, bëlny lë-
leką rézã fejn rozpòwiôdelë, jaż pò dniu całim a nocë całi na dze, dobré jestkù a pitkù, a czas w radio ë telewizje a w parla-
placu stanãlë. meńce plac dostóniemë.
– Serbijô, wëskakiwac! – riknął na całą gôrdzel szczeslëwi Ùrzãdnik òtemkł szerok gãbã a spitôł:
brifka. Chwôcył swój kùfer a flot pònëkôł szukac wëchódka. – Je kòl waju jaż tak lëchò?
Czej rozładowôł napiãcé, rozezdrzôł sã wkół a rzekł: – Lëchò nié, ale drogò, zëmno, drodżi dzurawé, a ti tã
– Na pierszé wëzdrzenié mie sã tuwò widzy. Tej co, jidzemë wësok dërch sã sztridëją… Co jô mdã wiele gôdôł, tec Wë sami
na òbzérczi? dobrze wiéce – brifka blôsknął òkã.
– Za tim më tu przëjachelë – òdrzekł mù lesny. – Leno, – Wiém tëli, że w Serbije mómë 30 rozmajitëch nôrodnos-
pamiãtôj, tu mùszi bëc las... ców… Chcemë më jesz jedną? Hmmm, nie wiém… – wzdich-
– Ale jo, dlô ce më las nalézemë – brifka pòklepôł drëcha nął ùrzãdnik.
pò chrzebce. – Ale më jesmë spòkójny, dobri lëdze, niżódny, jak ò naju
– Të wiész, mùszi téż bëc chòc jedna strëga, grzëpa, wi- gôdają, separatiscë – zagwësnił lesny.
wóz, jezoro, òstrów a półòstrów. Jinaczi të wiész… – Separatiscë?! – krziknął ùrzãdnik.
– Wiém, wiém – zagwësnił brifka. – Tak jak më sã ùgôdelë. To nie wara długò, jak naju zakłódkòwelë, a jesz rëchli
– Tej chcemë jic – zabédowôł jem. – Stojącë na tim gòrącym òdstawilë nazôd do Pëlckòwa. Rozgòrzony brifka na lesnégò
flastrze, më blós mùdzymë czas. zdrzec nie chcôł. Dopiérze, czej nen widzące pëlckòwsczi las,
– Prôwda, le dze mómë jic? – lesny béł czësto òd se. ùceszony zawòłôł: „Mój las, mój kòchóny, zelony las. Dze jô głu-
– Kò dze? Nôlepi do jaczégò ùrzãdu so spëtac, ale nôprzód pi chcôł jinégò pò swiece szukac!”, brifka wzął a serdeczno gò
chcemë co zjesc a wëpic – brifka pòcygnął knérą a wëcygnął scëskającë, ze łzama w òczach dzëkòwôł:
sëchi jãzëk. – Bez ną drogã jô jem spragłi jak nie wiém co. – Wiele razy cë bóg zapłac, drëchù, że të naju òd głëpòtë
Jak më stojelë, tak më szlë. Dalek, dalek a jesz dali… òd wëretôł!
jedny do drëdżi kawnicë. Tã më zjedlë, tã co wëpilë. Wszëtkò Lesny wëzdrzôł na niegò tak, jakbë nick nie rozmiôł,
fejn szmakało, że më sã ni mòglë nachwalëc. Czej më ju zjôdlë a òdpòwiedzôł:
a wëpilë, tej dzéń minął. Do ùrzãdu to ju nie bëło co, temù më – Nie wiém jak wama, ale mie sã baro w ti Serbije widza-
so ùmëslëlë tã witro jic. ło. Mùszimë sã tam jesz rôz czedës na ną rakijã a pljeskawicã
– Mómë czas – rzekł brifka. wëbrac!

68 POMERANIA CZERWIEC 2013

 EDUKACYJNY DODÔWK DO „PÒMERANII”, NR 5 (67), CZERWIŃC 2013

Janusz Mamelsczi WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT

Zéńdzenié czwiôrté:
z Aleksandrã Labùdą
– Pamiãtôsz të, Móniczkò, chto tam béł przëszłi do
Majkòwsczégò, jak më bëlë kòl niegò?
– Jo, pamiãtóm, Labùda i Trepczik.
– Në, tej dzys më sã wëbierzemë do Aleksandra Labùdë.
Przërëchtuj sã na wiesołą gòscënã.
– Baro piãkno. Jô jem czekawô tegò chłopa. Dze më gò
òdwiedzymë?
– Labùda, co czãsto pisywô pòd przezwëskã Gùczów Mack,
to je baro szpòrtowny chłop. Pòjedzemë do Tłuczewa.
Do Tłuczewa òni sã wëbrelë aùtã. Pò drodze jachelë przez
Kartuzë.
– Tu w Kaszëbsczim Dwòrze w 1929 rokù Labùda z drë-
chama założëlë Regionalné Zrzeszenié Kaszëbów, zwó-
né krótkò Kaszëbskô Zrzesz. Jegò przënôleżników zwie
sã zrzeszińcama. Mòże rzec, że bëlë òni pòsobnikama
Majkòwsczégò i młodokaszëbów, chòc jich ùdba bëła
përznã jinô – wëkłôdôł Szimk Mónice.
Dali òni sã czerowelë na Mirochòwò. Òb drogã mijelë
Kòloniã.
– Tam za Kòlonią je Bãdargòwò, gdze Labùda ùcził pôrã Dali droga młodëch prowadza przez Miłoszewò i Strzépcz.
lat zarô pò wòjnie. A terô më wjéżdżómë do Swiónowa. Tam òni sã sczerowelë na Lëniã.
Tu bëła jegò parafiô, bò òn sã béł ùrodzył w Mirochòwie. – W Lëni Labùda zaczął robic zarô pò szkòle, to bëło w 1923
Mirochòwò czedës słëchało do parafii w Swiónowie. rokù. Pôrã lat pózni zaczãłë sã jegò jiwrë.
A jak jegò matka ùmarła i òjc sã drëdżi rôz òżenił, òni – Jaczé jiwrë? – spita Mónika
przecygnãlë do Strëszi Bùdë. Za sztót më tam dojedzemë. – Ùmiłowanié Kaszëbiznë i jegò pòzdrzatk na pòlitikã
W Strëszi Bùdze przejachelë mòst nad Łebą i za sztót òni ju
nié wszëtczim bëłë do szmaczi. Labùda wiele sã nacerpił
wjéżdżelë do Mirochòwa.
w swòjim żëcym i to tak òd Pòlôchów, jak i òd Niemców.
– Tam w lewò sã jedze do Miechùcëna. W Miechùcënie
i w Mirochòwie w latach 1918–1920 Labùda chòdzył Zaczãło sã òd jegò przenieseniô do Zelewa kòl Lëzëna,
na kùrsë pòlsczégò jãzëka, bò do spòdleczny szkòłë pózni gò przenioslë jaż pòd Toruń. Në jo, a terô wzerôj tu
w Mirochòwie òn chòdzył jesz za Niemca i òn sã béł w lewò, tu w tim bùdinôszkù, dze pierwi bëła szkòła, òn
ùcził pò niemieckù. Na kùrsach béł jednym z nôlepszich terô mieszkô ze swòją białką i dzecama.
ùczniów. A tuwò sã jedze do Bącza, gdze Labùda béł szkól- Mónika i Szimk wëlezlë z aùta i zaklepelë w dwiérze nié
nym òb czas drëdżi swiatowi wòjnë. za wiôldżégò bùdinkù, całégò z czerwiony cegłë z dwaspa-
– A dze òn sã wëùcził na szkólnégò? dowim dakã przëkrëtim dakówką. Òdemkła jim Jaromira,
– Òn chòdzył do gimnazjum dlô szkólnëch w Kòscérznie. nômłodszô córka Labùdë.
Tam òn sã zetkł z ks. Léónã Heyką i dzãka niemù jesz barżi – A wa pewno do tatka, jo? Òn prawie je dzes wëszłi,
sã ùgwësnił w kaszëbsczi swiądze. mùszita na nie sztót pòczekac – rzekło dzéwczã.
Wëdanié ùdëtkòwioné przez
Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII” I
 WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT
Gòsce ju chcelë wlażac w dóm, le òni ùzdrzelë, że òd rzéczi
drist do nich jidze wësoczi, pòstawny chłop. Dozdrzelë, że
nimò lat miôł dosc gãsté włosë zaczosóné w tił, a nad lëpama
niewiôldżi wąs. Òczë mù sã smiałë i biła z nich wiôlgô chãc
do dzejaniô. Chòc òblokłi béł w wëcygnioną i pòsztëpòwóną
jakã, jegò dosc chùdé skarnie krëłë w sobie cos ùroczëstégò
i wôrtnégò. Ale to, co nôbarżi zdzëwòwało Szimka i Mónikã,
to béł dzecynny wòzyk, jaczi Labùda pchôł przed sobą.
– Szimkù, jak Labùda je stôri? – spita cëchò Mónika, zdrzącë
na chłopa z wòzykã jak gapa w gnôt.
– Jenë, òn je bez sédemdzesąt lat – òdrzekł Szimk.
– A jegò białka?
– Òna je młodszô, kò do szescdzesąt wiele ji nie felëje.
– A wiele òni mają dzecy?
– Szesc, dwùch sënów i sztërë córczi. Jarcza, ta, co nama
dwiérze òdemkła, je nômłodszô – òdrzekł Szimk.
Timczasã Labùda béł ju przëszłi krótkò nich:
– Witôjtaż! Jô widzôł, że jaczés aùto do nas zajachało, tej jô
so pòmëslôł, że to wa jesta. Piãknô warszawa! Terô stolëca
Pòlsczi je w Tłuczewie, ala na! – rzekł Labùda, òbzérającë
aùto, jaczim òni przëjachelë. – Pòjta rën, wëpijemë kawã,
białka mô kùcha ùpiekłé, pòjta le! Dlô gòsca wszëtkò, dlô
złodzeja nick.
Ale zanim òni wlezlë, Mónika nie wëtrzima:
– A kògòż to wë môce w tim wòzykù, je to waju dzeckò czë
òtrok?
– Wejle, nié, to je mój scyrz, z jaczim jô béł jidzony do
szczépianiô. Na pòwrózkù jô bë z nim sã nie dotrekôł, temù
jô gò wsadzył do wòzyka – òdrzekł ùsmióny Labùda.
Labùda chcôł jich pòsadzëc w paradnicë, kò òni zarô wëpa-
trzëlë dzes w nórce jegò swiątnicã pisaniô.
– Jo, to je mój plac, dze jô robiã na niwie pismieniznë. Stôré
biórcëskò, rozwigòwóny stółk, kastczi z cedlama. Òstatnym
czasã jô sã zajimóm kaszëbsczima dëchama. Czëtóm ò nich
i szukóm za infòrmacjama ò nich.
– A co wë jesz terô piszece? – spita Mónika.
– Baro wôżné są słowarze. Jô jem baro rôd, że czedës sã
ùdało wëdac słowôrzk dlô szkólnëch, leno terô rëchtujã jesz
jeden, wikszi słowôrz. A tej jô jem dbë, że kòżdi człowiek
mùszi bùdowac na pòrządnym fùńdamence, a tim nôlep-
szim je Ewanieliô. Sen mara, Pón Bóg wiara. Temù robiã
swòjã pòéticką parafrazã Ewanielii. Në jo, a terô pòjta sad-
nąc do stołu.
Tam przë młodzowim kùchù òni sedzelë a pòwiôdelë so dali.
– Wë bëlë szkólnym we wiele szkòłach, widzy sã wami ta
robòta? – spitôł Szimk.
– To mùszi rzec, że robòta szkólnégò baro mie sã widzy, kò
to je ju dzesãc lat, jak jô jem na rence. Nôbarżi jô sã ceszã,
że jô mógł ùczëc kaszëbsczé dzôtczi. Nôród, żebë nie zdżinął,
mùszi bëc mądri i wësok ùczałi. Në, tak to ju je. Ale nié całi
ten czas jô béł szkólnym. Przed wòjną w 1930 rokù zrezy-
gnowôł jem z robòtë w szkòle i zajął sã jinym dzejanim dlô
Kaszëbiznë. Jô pisôł dlô rozmajitëch gazétów, dlô „Checzë
Kaszëbsczi”, dlô „Grifa Kaszëbsczégò”, pózni jô robił „Zrzesz
Kaszëbską”. Jo. Òb ten czas jô biôtkòwôł ò to, żebë Kaszëbi
mielë taczé same prawa, jak jiny. Żebë przetrwac i sã roz-
wijac, mùszimë miec taczé same prawa, jak jiné nôrodë.
II NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII”
Wspòmnita jesz na mòje słowa. A òd 1937 rokù jô robił
w Toruniu, nôprzód w skarbówce, pózni znôwù w szkòle.
Tak to bëło.
– A co wë robilë òb czas wòjnë?
– Nôprzód jô ùcził w szkòle, a pózni jô mùszôł biôtkòwac
w niemiecczim wòjskù. Z wòjskã jô trafił do Jugòsławii, pózni
do Grecczi i na Krétã. Tam Anglicë mie wzãlë w niewòlã do
Egiptu, Italsczi i Szkòcczi. Na òstatkù jô przëstąpił do wòjska
Andersa, a w 1946 nazôdka przëjachôł do Pòlsczi.
– I tej wë znôwù zaczãlë ùczëc, tim razã w Bãdargòwie
– wtrącëła Mónika.
– Jo, leno jô téż pisôł do gazétów, do „Zrzeszë Kaszëbsczi”,
jakô tim razã zaczã wëchadac we Wejrowie. Jo, jo, ni ma
Macka bez Zrzeszë a Zrzeszë bez Macka – zasmiôł sã Labùda.
– A tej jô znôwù òstôł ùkôróny przeniesenim do jiny szkòłë,
tim razã do Czãstkòwa. Tak cos. Pò wòjnie nóm, Kaszëbóm
nie bëło nick lepi jak przed wòjną, a mòże nawetka jesz
gòrzi. Czim wesz ùmiartszô, tim barżi grëze.
Ale òstałë wëdóné dwa zbiérczi mòjich pòwiôstków: Kąsk
do smjechu i Zupa z kreszków. Mòje pòwiôstczi zaczã
drëkòwac „Pomerania”. Łoni mòje felietonë nalazłë sã
w wëdóny w Niemcach przez Ferdinanda Neureitera Ka-
schubische Anthologie (Kaszëbsczi antologie), a pôrã wiérz-
tów w zbiérkù kaszëbsczi pòézji Modra struna. Latos òstôł
wëdóny nôwiãkszi zbiérk pòwiôstków Kùkùk.
– A skądka wë bierzece ùdbë do tëch wszëtczich felietonów?
– Kò z żëcô, dzeckò, z żëcô. Jô baro lubiã bëc midzë lëdzama,
midzë Kaszëbama, czë to w swiãta czë w codzéń, słëchac na
nich, pòwiadac so z nima, wzerac i zapamiãtëwac. Kòżdô
sarna trzimô sã karna.
– Jak tatk sedzy w ògrodze pòd swòją jabłónką, bez słowa
nie przepùscy nikògò, chto jidze drogą. Z kòżdim so pògôdô.
Czë to je gbùr, czë szkólny, czë dzeckò. Przez to baro gò lubią
we wsë i w òkòlim. A téż wiele wié òpòwiadac – wtrąca star-
szô córka Bògùsza.
– A jak wë to robice, że te pòwiôstczi są taczé smiészné?
– Jenë! To zanôlégô òd te, jak chto wzérô na żëcé, czë szu-
kô za krziwdą i cerpienim, czë widzy to, co je wiesołé. Mie
w żëcym pòtkało wiele krziwdë i cerpieniô. Czejbë jô to so
brôł do głowë, mie bë bëło w rozëm zaszłé! A tak dlô Ka-
szëbsczi jô jem w sztãdze zniesc wszëtczé cerpienia. Gabë
nie bëło zymkù, nie bëłobë pòzymkù. To tak pewno mùszi
bëc i ni ma co so tim głowë zawracac. Lepi sã zając tim, co je
wiesołé i redostné. A tegò w żëcym pò prôwdze je baro wie-
le. Zresztą przez smiéch jidze nôlepszô nôùka. Jak chcemë
cos zmienic, tej nôlepi je to wësmiôc. Kaszëbi tak pò prôw-
dze są baro wiesołi, a téż wiele je w nich jesz do naprawie-
niô. Znãta je gòrszô jak nôtëra.
Jak gòscëna sã ju kùńcza, Labùda òdprowadzył gòscy do
dwiérzi i rzekł:
– Në, tej chcemë le so zażëc! – i wëcygnął róg z tobaką.
– Të, dzéwczã, jesz jes za młodé na tobaczenié, ale më dwaji
mòżemë zażëwac.
Tej òn pòdôł róg Szimkòwi, a sóm sobie téż nasëpôł na rãkã
dichtich pòrcjã i wcygnął do nosa.
– Ni miéjta strachù! Chòc nie wiémë nicht, co jesz nas żdże,
dëcha nama nicht nie weznie!
 ÙCZNIOWIE STARSZICH KLASÓW SPÒDLECZNY SZKÒŁË

Lucyna Reiter-Szczigeł

Zwiestniczi zymkù
Céle ùczbë

Ùczeń: 5. Szukanié przë ùżëcym słowarza kaszëbsczich pòzwów

• doszukô sã zwiestników zymkù w teksce wiérztë, ptôchów i dopisywanié jich do pòzwów pòdónëch niżi.
• pòznaje pòlsczé i kaszëbsczé pòzwë ptôchów, bocian, kukułka, kaczka, jaskółka, sójka, jastrząb, orzeł,
• rozpòznaje ptôchë i pòfarwi je zgódno z òpisënkã, skowronek, wróbel
• pòsłużi sã słowarzã przë robòce z tekstã,
• pòznô nowé słowa (zbògacy słowiznã), 6. Szukanié skrëtëch w zestôwkù pòzwów ptôchów.
• pòprawno bãdze wëmôwiôł i zapisywôł pòzwë ptôchów. G Ł U P K B V J
Metodë robòtë
J J Q A F Ò N A
• robòta z tekstã i słowarzã, prôca pòd czerënkã szkólnégò A Y V C W C D S
S K Ò W R Ó N K
Didakticzné pòmòce T A R Q Ó N S A
• tekst wiérztë „Zymk” A. Majkòwsczégò (dop. nr 1) R C Z W B K S X
• kôrta robòtë – céchùnczi ptôchów (dop. nr 2) Z Z E D E H K J
• słowôrz pòlskò-kaszëbsczi Jana Trepczika Ą K Ł L L X Ò H
• atlas ptôchów B A M Y M É S K
Cyg ùczbë - Òpòwiôdanié ò nich na spòdlim włôsnëch òbserwacjów.
1. Robòta nad ùłożenim i zapisanim pòsobicą lëtrów. 7. Rozdanié ùcznióm kôrtów robòtë z céchùnkama ptôchów
Pòmògą w tim lëczbë przëdzeloné do lëtrów, a wińdzëną (dop. nr 2). Próbë rozpòznaniô jich, pòdpisanié kaszëb-
bãdze przësłowié. sczich pòzwów, pòfarwienié zgódno z jich wëzdrzatkã
(pòmòc w atlasu ptôchów).
K Y Z M E I N R Ë E C P L Y Z
4 2 1 3 3 2 1 2 4 6 7 1 5 8 3 8. Cwiczënczi w pisanim. Dofùlowanié zdania: Na zymkù
przëlatëją do naji: .........

A N E J N D Y K A Z S Ù E C L C E J 9. Zadanié domôcy robòtë: Przëszëkôj krzëżną tãgódkã z ha-

słã skòwrónk.
2 1 2 1 4 3 5 4 2 9 3 5 7 8 6 10 11 1

Doparłãcznik nr 1
- Wëpòwiescë na temat znaczeniô przësłowiégò „Zymk nie
przëlecy na jedny jaskùleczce”. Aleksander Majkòwsczi
ZYMK
2. Infòrmacjô ò tim, że dzys bãdze kôrbiónka ò zymkù.
Ùczniowie gôdają, jaczé znają zwiestniczi zymkù. Kaczczi na jezorze Kùkówczi kùkają
Kwiôtczi na ùgòrze A pòd lasã grają
- Dofùlowanié (razã ze szkólnym) zestôwkù wedle mòdła: A słunuszkò swiécy Pasturcë na rogù
Skòwrónk w niebò lecy A tatink na progù
WIODRO ROSCËNË ZWIERZÃTA I tak bëlno spiéwô W słuńcu sã ògrzéwô
Że le sã òdzéwô Wiąże séc i spiéwô
3. Rozdanié ùcznióm tekstu wiérztë „Zymk”. Głosné czëta- Na słomianym dachù Jaskółk czôrné roje
nié przez szkólnégò, pózni pòspólné czëtanié i òbjasniwanié Bòcón na òdwachù Môłé gniôzdka swòje
trudniészich słów (przë ùżëcym słowarzów). Stoji jedną nogą Nad òknama lepią
A na pòle drogą A pò płotach trzepią
4. Szukanié w teksce wiérztë pòzwów ptôchów, pòdsztrëch- Pasturk bëdło wiedze Szaré wróble wszãdze
niãcé jich i głosné òdczëtanié. Szukanié w słowarzu jich pòl- Slôdë òrôcz jedze Snôżé latkò bãdze
sczich pòzwów.
Wëdanié ùdëtkòwioné przez
Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII” III
 ÙCZNIOWIE STARSZICH KLASÓW SPÒDLECZNY SZKÒŁË

Doparłãcznik nr 2

IV NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII”

 HISTORICZNÉ SZTÔŁCENIÉ

Dark Szëmikòwsczi

Żëcé i dzejanié Floriana Cenôwë

(dzél 1)

Céle ùczbë

Pò skùńczenim ùczbë szkòłownik mô:

• znac przënôleżnotã parafialną i pòliticzno-administra-
cyjną Sławòszëna w XIX stolecym, prawny ùstôw
chłopów na Gduńsczim Pòmòrzim w tim wiekù, a téż
panëjącé wnenczas w ti rëmii òdniesenia religijné,
jãzëkòwé i etniczné,
• wiedzec, z jaczi spòlëznowi wiôrztë pòchôdôł Florión
Cenôwa,
• pòsługòwac sã nôslédnyma pòzwama: arąd, szarwark,
ùwłaszczenié, inteligencjô,
• pòsługòwac sã historiczną kartą.

Metodë robòtë

• robòta z dërżéniowim tekstã, diskùsjô, wëłożënk

Didakticzné pòmòce

• historicznô karta, dërżéniowé tekstë (dodôwczi 1–3).

Biblografiô

• Pieróg I., Florian Stanisław Ceynowa. Życie i działalność,
Toruń 2009.
• Życie i działalność Floriana Ceynowy (1817–1881), red.
J. Borzyszkowski, Gdańsk 2012.
Cyg ùczbë
1. Pòwtórzenié materiału – pòliticzné przesztôłce-
nia w rëmii zamieszkiwóny przez Kaszëbów w XVIII i na
zaczątkù XIX stolecégò. Pòwstanié prowincji Zôpadné Prësë
w òbrëmienim Królestwa Prësczégò.
2. Ùczniowie pòkazywają na karce Sławòszëno i taksëją
przënôleżnotã pòliticzno-administracyjną ti wsë w XIX sto-
lecym; pòtemù analizëją materiałë z dodôwka 1. (cw. 1–4).
Szkólny – na spòdlim dodôwków 1B i 1C – przenôszającë
parłãcze religijné i etniczno-jãzëkòwé Sławoszëna na òbsygã
tegò dzéla Kaszëb, jaczi w XIX stolecym béł ùmôlniony w pro-
wincji Zôpadné Prësë, pòdskôcô diskùsjã, chtërna mô dac
òdpòwiédz na pëtanié: Czemù Kaszëbi w pierszi pòłowie
XIX wiekù òkresliwelë swòjã rodną mòwã jakno pòlską?
Òb czas diskùsji szkólny mòże sã odniesc do przeswiôd-
czeniów znónëch téż dzysdnia w ti sprawie midzë dzélã
kaszëbsczich emigrantów w Kanadze, jaczich starkòwie
wëcygnãlë z Kaszëb w pòłowie XIX wiekù (do te je wôrt
wëzwëskac nôslédny tekst: http://kaszebsko.com/150-
rocznica-emigracji-kaszubow-z-pomorza-do-kanady-
reportaz.html).
3. Ùczniowie analizëją pòstãpné dërżéniowé tekstë
(cw. 5–10). Pózni szkólny szerzi charakterizëje spòlëznowò-
-gòspòdarczé zjinaczi, jaczé miałë môl w pierszi pòłowie XIX
stolecégò na Gduńsczim Pòmòrzim.
4. Szkólny przë pòdrechòwanim ùczbë dôwô bôczënk na
to, że w pòłowie XIX wiekù zaczinô sã sztôłtowac niewielnô
wnenczas kaszëbskô inteligencjô.
5. Domôcô robòta – cw. 11 (dlô wszëtczich) i 12 (dlô
chãtnëch).

Wëdanié ùdëtkòwioné przez

Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII” V
 HISTORICZNÉ SZTÔŁCENIÉ
Cwiczënczi
Na spòdlim materiałów z dodôwka 1 i pòzazdrojowi
wiédzë:
1. Òbjasnij, jaczi béł prawny stón i ekònomiczné
pòłożenié mieszkańców Sławòszëna òd kùńca
XVI stolecégò. Jaczé gbùrzë mielë òbrzészczi
sparłãczoné z jich prawno-ekònomiczną stojizną?
2. Òbjasnij pòzwã ùwłaszczenié. Jaczi cësk miało
ùwłaszczenié na materialny stój gbùrstwów?
3. Ùdokaznij tezã, że spisënk nôzwësków
sławòszińsczich gbùrów (dop. 1C) mòże bëc
baro pòmòcny w òbtaksowanim jich etniczny
przënôleżnotë.
4. Òbjasnij, kògùm z ùwôdżi na etnicznosc mòglë
bëc katolëcczi i lëtersczi mieszkańcë Sławòszëna.
Na spòdlim materiałów z dodôwków 1 i 3:
5. Ùstanów, jak długò starkòwie Floriana Cenôwë
mieszkelë w Sławòszënie.
6. Pòdôj pòzwã spòlëznowi wiôrztë, do jaczi
nôleżała familiô Floriana Cenôwë.
7. Pòdôj miono starka Floriana Cenôwë.
8. Òbjasnij, czë charakter i trimnosc Wòjcecha
Cenôwë mògłë miec cësk na ùczbienié jegò dzecy.
Na spòdlim materiałów z dodôwków 2 i 3:
9. Òbjasnij, czemù kaszëbskô inteligencjô
wëchôdała w XIX stolecym prawie wiedno
z chłopsczi wiôrztë.
10. Ùstanów, czë scwierdzenié, że „Gbùrsczi
sënowie colemało wëbiérelë dëchòwny stón,
a dopiérze pózni – jaczis z wòlnëch warków”, mô
swòje òdzdrzadlenié téż westrzód pòtómków
Magdalénë i Wòjcecha Cenôwów.
Domôcô robòta:
11. Florión Cenôwa colemało pòdpisywôł swòje
dokazë jakno „Wòjkasyn” (w dzysdniowim
pisënkù). Wëłożë znaczenié tegò słowa.
12. Przë ùżëcym pòzazdrojowi wiédzë wëliczë pòzwë
gwarów kaszëbsczégò jãzëka, jaczich znajemnotã
Florión Cenôwa mógł wëniesc z dodomù.
Dodôwk 1:
Rodnô wies Floriana Cenôwë
A 3. Ceynowa Wojciech; 4. Ceynowa Michał; 5. Pienczyn
Ekònomiczné òdniesenia
(Z. Szultka, Ceynowy droga ze Sławoszyna do Bukowca,
[w:] Życie i działalność Floriana Ceynowy (1817–1881),
red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2012, s. 31, 33)
VI NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII”
Pòd kùńc XVI w. Sławòszëno bëło (…) strzédny wiôl-
gòscë wsą arãdowëch chłopów (nié szarwarkòwëch)
z rozkòscérzonym rzemiãstwã (…).
Materialnô stojizna chłopsczich familiów sã wërazno
pòprawiła pòd prësczim panowanim (…). Te zwëskòwné
dlô chłopsczégò lëdztwa gòspòdarczé zjinaczi ùgwësniłë
sã i przërëchlëłë za sprawą ùwłaszczeniô, co miało
w Sławòszënie môl w 1818 r. We wëszłoscë tegò nominalnô,
co nie znaczi, że i realnô, wiéchrzëzna gòspòdarczi Wòjcecha
Cenôwë – òjca Floriana Stanisława – jaką przejął w 1800 r.,
téż zwieliła sã ò 100 proc.
B
Religijné òdniesenia
(A. Bukowski, Rodzina i wieś rodzinna Floriana Ceynowy (w 150
rocznicę urodzin), „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne.
Prace Pomorzoznawcze”, R. 10 (1967), nr 15, s. 147–148)
Wedle statisticzi z 1820 r. bëło w Sławòszënie razã 37
chëczi (kòminów), mieszkańców razã 239, w tim 210 kato-
lëków i 29 lëtrów. (…) Lëtersczi mieszkańcë przënôleżelë do
parafii w Krokòwie, katolëcczi – do Żôrnówca.
C
Jãzëk i etniczné pòchòdzenié mieszkańców
Sławòszëna w pierszi pòłowie XIX w.
1) Jãzëkòwé parłãcze
(A. Bukowski, Rodzina i wieś rodzinna Floriana Ceynowy…., s. 178)
Machtnô wikszosc ji [tj. wsë Sławòszëno – D.S.] miesz-
kańców nie znała niemiecczégò jãzëka. (…) W trójnëch pa-
piorach do pòłowë XIX stolecégò nigdze sã nie wspòminô
ò kaszëbsczi gôdce. Mieszkańcë zwią swòjã mòwã
pòlską i procëmstôwiają jã niemiecczémù jãzëkòwi, bez
rozszlachòwaniô, juwerno jak niemiecczi ùrzãdnicë, mòwë
pòlsczi i kaszëbsczi.
2) Spisënk ùwłaszczonëch chłopów ze Sławòszëna
(Na spòdlim: A. Bukowski, Rodzina i wieś rodzinna Floriana
Ceynowy…., s. 147)
1. Zaczek [Żaczek] Jan (sołtys); 2. Zaczek [Żaczek] Adam;
Jan; 6. Jednochowski Paweł; 7. Trella Maciej; 8. Krefft
Jan; 9. Gojk(e) Maciej; 10. Koziróg Jakub; 11. Reszka (Ro-
eske) Adam; 12. Reszka (Roeske) Jan; 13. Krzyżan Andrzej;
14. Krzyżan Michał; 15. Otrąbka (Otrompke) Paweł;
16. Styn Marcin; 17. Baran Andrzej; 18. Schmandt Albrecht
 HISTORICZNÉ SZTÔŁCENIÉ

Kaszëbskô wersjô: Dodôwk 3:

1. Żôczk Jón (szôłtës); 2. Żôczk Adóm; 3. Cenôwa Rodzëzna Floriana Cenôwë
Wòjcech; 4. Cenôwa Michôł; 5. Pienczin Jón;
6. Jednochòwsczi Paweł; 7. Trella Macéj; 8. Krefft Jón; A
9. Gòjka Macéj; 10. Kòzëróg Jakùb; 11. Reszka Adóm; Starkòwie
12. Reszka Jón; 13. Krzëżón Andrzéj; 14. Krzëżón Michôł;
(Z. Szultka, Ceynowy droga ze Sławoszyna do Bukowca…,
15. Òtrąbka Paweł; 16. Stin Môrcën; 17. Baran Andrzéj; s. 28–29, 32)
18. Schmandt Albrecht
We widze donëchczasowëch badérowaniów òjc Flo-
riana – Wòjcech (1771–1847), syn Môrcëna, pò jaczim
Dodôwk 2: przejął gòspòdarkã w 1800 r. i cos kòle tegò czasu òżenił sã
Pòchôdanié kaszëbsczi inteligencji z pòchôdającą z lãbòrsczégò synodu (…) niepisowną Mag-
daléną z d. Pienczin, òkazëje sã jakno człowiek mądri i rësz-
(J. Borzyszkowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich ny, wëapartniający sã westrzód mieszkańców wsë téż szëkã
1848–1920, Gdańsk 1986, s. 119, 124–125)
w pisanim. (…) starkòwie rodzëznë Cenôwów (…) mieszke-
lë w żôrnowsczim kluczu przënômni òd pòczątkù XVII st.,
Gbùrsczi sënowie colemało wëbiérelë dëchòwny stón, a w Sławòszënie òd pòłowë tegò wiekù (…).
a dopiérze pózni – jaczis z wòlnëch warków (…). Bezmała
leno chłopsczi charakter kaszëbsczi inteligencji béł wiń- B
dzëną òsoblëwi sztrukturë kaszëbsczi wëcmaniznë, chtërna Starszi, bracynowie i sostrë Floriana Cenôwë
bëła złożonô z gbùrów i rëbôków. (Na spòdlim: I. Pieróg, Florian Stanisław Ceynowa.
Życie i działalność, Toruń 2009, s. 289).
Legeńda:
Tłómaczenié scenarnika i zdrzódłowëch tekstów Danuta Pioch
* – ùrodzenié † – smierc ∞ – żeńba

Wòjcech Cenôwa (*1771 †1847)

∞ Magdaléna z d. Pienczin (*1785 †1850)
*4.05.1817 †26.03.1881
*1810 †1847, KSĄDZ
*1801 †1840, KSĄDZ

FRANCËSZKA
FRANCËSZK
WÒJCECH

*1806 †1866

*1814 †1852

*1824 †1852
FLORIÓN
MÔRCËN
*1803 †(?)

*1805 †(?)

*1811 †(?)

PAWEŁ
MARIÔ

ŁUCJÔ
JÓZEF

DOKTÓR

Wëdanié ùdëtkòwioné przez

Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII” VII
 GRAMATIKA

Hana Makùrôt

Słowòbùdowizna jistników. Jistniczi òdjistnikòwé

Dzél 2. Pòzwë niedozdrzeniałëch jistotów
W slédnym artiklu bëła gôdka ò kategòrie jistników mòti-
wòwónëch przez jiné jistniczi, òpisóné òstałë nôslédné słowò-
bùdowiznowé kategòrie: białogłowsczé pòzwë, deminu-
tiwné pòzwë, aùgmentatiwné pòzwë. Hewòtny articzel je
kòntinuacją tegò, co òstało napisóné w pòprzédnym numrze.
Hewò je pòstãpnô kategòriô jistników òdjistnikòwëch.
Pòzwë niedozdrzeniałëch jistotów – w kaszëbiznie są to
fòrmacje twòrzoné òd pòzwów zwierzãt, rzadzy òd pòzwów
òsób, a nierôz nawetka òd pòzwów roscënów i jinëch pòzwów.
Czasã sufiksë ùrôbiającé pòzwë młodëch jistotów równocza-
sno mają fùnkcjã hipòkòristiczną, chòc nie je to regla. Pòzwë
niedozdrzeniałëch jistotów twòrzi sã w kaszëbsczim jãzëkù za
pòmòcą nôslédnëch fòrmantów:
-ã – sufiks ten colemało brëkòwóny je do ùrôbianiô pòzwów
młodëch zwierzãt, tak tëch domôcëch jak téż dzëczich, np.:
kôczã, zgrzébiã, zgrzébczã, pùjczã, kóńczã, kòniã, òwczã,
krówczã, krowiã, òslã, pilã, kózlã, gùlã, bagniã, swiniã, zajczã,
kùrzã, mëszã, kòcã, wilczã, sôrniã, lwiã, wroniã, gôpiã, sowiã,
czaplã, jaskółczã, sroczã, pszczolã, szczëczã; fòrmantu negò
ùżiwô sã téż do twòrzeniô pòzwów nazéwającëch młodëch
lëdzy, np.: człowieczã, człeczã, grôfiã, białczã, cëgóńczã, knôpiã,
knôpczã, smôrkòlã, paruzlã, chłopiã, pòpiã, òtroczã, blizniã,
dzecã, a téż zwënégòwóny òstôł òn do ùtwòrzeniô fòrmacji
òznôczający młodé drzewò: drzéwiã; òkróm tegò twòrzi òn de-
riwatë nazéwającé młodégò diôbła: diôchlã, diôblã; we wiel-
ny lëczbie w pòwëższich mòtiwòwónëch słowach dodôwô sã
sufiks -ãta, np.: zgrzébiãta, knôpczãta, drzéwiãta, diôchlãta,
zôs w pòjedinczi lëczbie w zanôleżnëch przëpôdkach òkróm
akùzatiwù i wòkatiwu, chtërne są równé nominatiwòwi, do-
dôwô sã rozszerzenié -ãc-.
-ątkò – za pòmòcą tegò sufiksu ùrôbiô sã pòzwë niedozdrzenia-
łëch zwierzãt, np.: żôbiątkò, zgrzébiątkò, zgrzébczątkò, kòcątkò,
szczëczątkò, wilczątkò, kùrczątkò, miedwiedzątkò, pilątkò,
kòzlątkò, jeleniątkò, bagniątkò, swiniątkò, kòniątkò, sôrniątkò,
gôpiątkò, kùrzątkò, gąsątkò, kruszątkò, mùżątkò, fòrmacje
nazéwającé młodëch lëdzy, òsoblëwie dzecë, np.: bibiątkò,
dzecątkò, kòwôlątkò, sztolmiątkò, pùrniątkò, knôpiątkò,
pòpiątkò, wërąpiątkò, starzątkò, sybrzątkò; przënôlégô
tuwò téż deriwat nazéwający młodé drzewò: drzewiątkò
i fòrmacje òznôczającé młodé diabłë: diôblątkò, diôchlątkò;
fòrmant nen òkróm infòrmacji ò młodoscë wnôszô téż zna-
czenié hipòkòristiczné, chtërno przëjôwiô sã w pòzytiwnym
emòcjonalnym ùprocëmnienim gôdającégò ò jistoce, ò jaczi je
mòwa; wôrt je téż dodac, że sufiks -ątkò twòrzi deminutiwa
drëdżégò stãpnia òd deriwatów z fòrmantã -ã;
-ôk – sufiks nen w fùnkcji twòrzeniô pòzwów niedozdrze-
niałëch jistotów je mni produktiwny nigle wëżi wëmienioné
fòrmantë, je òn rejestrowóny dosc rzôdkò, colemało w pôłnio-
wi kaszëbiznie, w żëwi mòwie òstôł òn czãsto wëpiarti przez
sufiks -ã, brëkùje sã gò do ùrôbianiô fòrmacji leno òd niechtër-
nëch pòzwów zwierzãt, np.: psniôk, zgrzébiôk, wôłczôk, òslôk,
wieprzôk, bùlôk, incydentalno òstôł òn téż òdnotérowóny
w pòzwach òdnôszającëch sã do człowieka: paruzlôk; fòrmant
-ôk nie je fòrmantã dërżéniowò kaszëbsczim, ale przëcygnął
òn do kaszëbsczégò jãzëka z pòlaszëznë, do jaczi dostôł sã
z mazowiecczégò dialektu.
Midzë pòwëższima deriwatama òznôczającyma pòzwë niedo-
zdrzeniałëch jistotów nie òstałë wëmienioné słowa, chtërne
semanticzno przënôlégają do ny kategòrii, ale nie stanowią
słowòbùdowiznowëch fòrmacjów, bò nie są mòtiwòwóné
przez niżódne jiné spòdlowé słowa; hewòtno chòdzy tuwò
ò taczé pòzwë, jak np.: celã, jagniã, jałówczã, prosniã, pizglã,
pùrniã, szczeniã, jagniã, celôk, prosôk, prosniôk, szczeniôk, ja-
gniôk.

Kaszubskie Bajania to spòlëznowô kampaniô realizowónô

przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Radio Gduńsk. Pòwsta
òna z mëslą ò dzecach, żebë ju òd nômłodszich lat pòznôwałë
kùlturową spôdkòwiznã Kaszub. Jednym z célów kampanii je
pòdniesenié w spòlëznie swiądë tegò, jak wiôldżé znaczenié
mô czëtanié dzecóm. wicy na

Redakcjô: Danuta Pioch. Òbrôzczi: Joana Kòzlarskô. Stałô wespółrobòta: Róman Drzéżdżón, Hana Makùrôt, Janusz Mamelsczi.

VIII NAJÔ ÙCZBA, NUMER 5 (67), DODÔWK DO „PÒMERANII”