PROCES ZIEMSKI

Zasady procesu:
-> proces jednolity - brak podziału na proces karny i cywilny!!
-> zasada skargowości - musiała wpłynąć skarga poszkodowanego lub jego osoby bliskiej,
wyjątek: przestępstwa przeciwko państwu i panującemu, przeciw kościołowi, przeciw służbie
wojskowej, przeciw sądom, przeciw religii, rabunki i zabójstwa. Uprawnienia do ścigania z urzędu -
kasztelan, wojewoda i na początku jeszcze mincerz (ma prawo bicia monety w imieniu władcy i
ścigania fałszerzy monet)
-> postępowanie arbitralne - wyjątek od zasady skargowości, władca mógł bez procesu kogoś
skazać, można było próbować się bronić, azylem była katedra i tam mógł się chronić skazany,
przymierze wojewodzińskie - u wojewody mógł się schronić skazany i odprowadzał go do
granicy, rodzina mogła się starać o cofnięcie kary
-> zasada jawności - wszystkie czynności procesowe podejmowane przez stronę/sąd w procesie były
jawne dla drugiej strony
-> zasada publiczności - procesy sądowe toczyły się przy udziale innych osób, które nie były
bezpośrednio zaangażowane w proces. Widzowie spełniali ważną rolę - funkcja kontrolna,
kształcenie prawnicze.
-> zasada formalizmu - istniał ścisły obowiązek przestrzegania przez strony i uczestników procesu
określonych gestów i słów
-> zasada ustności - czynności obu stron i sądu musiały być wykonywane w formie ustnej,
elementem pisemnym był jednak dokument, pozew (musiały być jednak odczytane)
-> zasada kontradyktoryjności - proces był toczony w formie sporu przed sądem, sędzia jest
neutralnym obserwatorem i ocenia kto wygrywa, ma rolę bierną, opiera się na dowodach od stron
-> zasada dyspozycyjności - strony były gospodarzami procesu, decydowały o rozpoczęciu
procesu, każda czynność zależy od stron, za zgodą obu stron można było coś złagodzić albo pominąć
stadia procesu
-> pierca - powód, sąpierz - pozwany, zmiana stron mogła nastąpić w wyniku śmierci lub pozwany
mógł się powołać na zachodźcę, gdy rzecz miała wady prawne
-> zastępstwo procesowe - z przepisów prawa wynikało kto może zastępować, szczegółowe (do
przeprowadzenia jednej konkretnej czynności procesowej) lub generalne (do prowadzenia całego
procesu lub wszystkich czynności procesowych). Pierwsi zastępcy byli ustanawiani przez kościół.
Prokurator - dzisiejszy adwokat/radca prawny, zastępca strony, skutki jego działań to skutki działań
strony. Prolokutor - rzecznik, występuje obok strony przed sądem, miał pilnować gestów i
formułek, cechy formalizmu. 1543 - Palestra, najważniejsze czasopismo dla adwokatów, wtedy tak
nazywano grupę zawodową. Patroni - płatni samodzielni zastępcy procesowi przed sądem, a ich
pomocnicy to dependenci.
Proces rozpoczynał się od wniesienia skargi przez powoda do sądu. Na podstawie skargi
sporządzany był pozew, na początku ustny, ale od XIV wieku zaczęła pojawiać się też forma pisemna.
Od połowy XV wieku forma pisemna stała się obowiązkowa w odniesieniu do szlachty osiadłej.
Wyjątki:
 pozwy skierowane przeciw szlachcie gołocie (nieposiadającej dóbr ziemskich) były ustne;
 pozwanie szlachcica osiadłego przed sąd królewski, jeśli znajdował się on na dworze króla;
 pozwanie przed inny sąd;
 pozew z licowaniem/na licu, mógł być ustny, jeśli sprawca został złapany na licu, czyli na
gorącym uczynku
 proces o naganę szlachectwa, jeśli zarzucano pozwanemu, że nie jest szlachcicem

Odpowiedzialny za treść pozwu był powód, ale sporządzał go pisarz sądowy. W sądzie ziemskim
pozwy były pisane w imieniu króla.
Elementy pozwu:
 Oznaczenie sędziego
 Oznaczenie pozwanego (imię, nazwisko, wszystkie tytuły, piastowane urzędy, osiadłość, czyli
miejsce dóbr ziemskich) (ekscepcja niesprawności pozwu jeśli nie było tej osiadłości??)
(osiadłość decydowała o tym, który sąd ziemski jest właściwy do rozstrzygnięcia sprawy)
  Formuła pozywająca - formalne wezwanie pozwanego przed sąd, zakres odpowiedzialności
(np. odpowiedzialność osobista, majątkowa)
 Termin i miejsce stawiennictwa w sądzie
 Oznaczenie powoda
 Treść skargi
 Data i miejsce wystawienia pozwu
 Podpis i pieczęć sędziego
Początkowo pozwy doręczał komornik, otrzymuje za to wynagrodzenie - pozewne (opłata za
czynność urzędową), strawne (odpowiednik dzisiejszej diety). Później pozwy doręczał woźny.
Generał - woźny sądowy generalny, którego mianował król, miał uprawnienia do doręczania
pozwów na terenie całego kraju. Woźni sądowi zwykli - mianowani i sądzeni przez wojewodę,
mogli doręczać pozwy na terenie danego województwa. Woźny sądowy legitymował się podczas tej
czynności laską (forma zwykła procesu) lub pierścieniem/pieczęcią (forma uprzywilejowana).
Początkowo wygłaszał treść pozwu pozwanemu, kiedy weszła forma pisemna pozwu, musiał być
odczytany. Pozew kładziony - nie musiał być odczytywany, woźny mógł doręczyć pozew dorosłemu
domownikowi, niekoniecznie pozwanemu, albo chłopu, który był poddanym szlachcica. Gdy w
dworze woźny nikogo nie zastał, wkładał pozew w szparę między drzwiami a futryną. Na dowód tego,
że go doręczył, odłamywał kawałek drzazgi z drzwi. Dowodem mogła być też formalna relacja
woźnego, wpisywana do ksiąg. Doręczano pozew w osiadłości pozwanego. Obowiązuje zasada actor
sequitur forum rei. Terminalność pozwu - czas, który musiał upłynąć między doręczeniem pozwu
a terminem rozprawy. Terminy zwykłe (2 pierwsze) i rok zawity (trzeci termin). Niestawiennictwo
nie powodowało przegrania sprawy, niestanne (6 grzywien) - kara płacona przez pozwanego, który
się nie stawił. Jeśli nie stawił się na 2 terminie, to dzieje się to samo. Jeśli nie stawił się za 3 razem,
przegrywał sprawę. Dylacja - powód odroczenia procesu (choroba - zwykła (można było odroczyć
1 termin stawiennictwa) i obłożna (można było odroczyć 2 terminy, początkowo wzywano
duchownego, który udzielał sakramentów i potwierdzał obłożną chorobę, później przegrywano jeśli
nie potrafiło się jej udowodnić), uwięzienie, służba książęca - zarówno wojskowa, jak i inna służba
publiczna, o wiensze - kiedy w tym samym dniu toczył się proces przed sądem wyższym lub o
przedmiot o większej wartości).
Formula processus - kodyfikacja polskiego procesu ziemskiego, uchwalona jako konstytucja sejmu
walnego w 1523 roku, była nowoczesnym jak na tamte czasy aktem. Doprowadziła do
przyspieszenia postępowań sądowych. Skracano kadencję o 1 rok (2 termin był więc rokiem
zawitym), pozwoliła powodowi na usprawiedliwianie nieobecności (wcześniej jak się nie stawił w 1
terminie to przegrywał), dokonano podziału dylacji na zwyczajne (dotychczasowy katalog został
utrzymany, dodano też odroczenie procesu z powodu doręczenia dokumentów, kwitów, dokonania
oględzin) i nadzwyczajne (odroczenia za zgodą obu stron (np. zawieszenie, prorogacja) albo na
podstawie decyzji sądu (np. list inhibicyjny króla)). Wprowadzono zasadę, że w procesie możliwe
były maksymalnie 4 dylacje zwyczajne. Sposobem przedłużania procesu mogły być ekscepcje.

Ekscepcja - formalny zarzut procesowy (przeszkody procesowe), który wysuwał pozwany, zarzuty
nieodnoszące się do treści skargi, tylko do kwestii formalnych. Ekscepcje można było stosować tylko
do pewnego momentu w procesie - do zagruntowania sporu (litis contestatio).

Rodzaje ekscepcji:
 Peremptoryjne - niweczące, niszczące proces. Ekscepcja sprawy osądzonej (gdy w danej
sprawie został już wcześniej wydany wyrok), sprawy załatwionej (gdy świadczenie zostało
spełnione, zobowiązanie wygasło, dowodem mogło być doręczenie kwitu), dawności (ze
względu na upływ czasu), fatalia iuris (jeśli powód przez rok i 6 tygodni nie popierał pozwu,
to niweczono proces)
 Dylatoryjne - tamowały, wstrzymywały proces. Ekscepcja niewłaściwości sądu
(niewłaściwość ze względu na rodzaj sprawy, pomylono sąd ze względu na jego miejsce lub
rodzaj), niesprawności pozwu (np. nie uwzględniono tytułu pozwanego w treści pozwu, gdy
pozew był nie po polsku albo do dupy napisany), plurium litis consortium (ekscepcja
wielości podmiotów - można było się domagać, by po jego stronie stanęły też inne osoby lub
 żeby po stronie powoda znalazły się też inne osoby), intercesji (inaczej zastępu, gdy rzecz
będąca przedmiotem sporu miała wady prawne)
W momencie litis contestatio nie można się już zasłaniać ekscepcjami. Powód przedstawia treść
skargi. Pozwany może uznać treść skargi (i proces się kończy) albo odpowiedzieć powodowi
(odeprza), jest to zagruntowanie sporu. Drugi skutek litis contestatio to zawisłość skargi przed
sądem - sprawa przed tym sądem musiała być rozstrzygnięta merytorycznie. Trzeci skutek -
przejście do postępowania dowodowego. Obowiązywała legalna teoria dowodowa, zakładała
istnienie wartości dowodów (były dowody ważne, mniej ważne i najlepsze). Teoria ta zakładała
bierną rolę sędziego, wysłuchiwał obu stron, sam nie podejmował żadnych inicjatyw. Ważną
instytucją postępowania dowodowego była bliższość dowodowa - pierwszeństwo w przedstawianiu
dowodów. Przyznawał ją sędzia. Jeżeli strona uzyskała taką bliższość i przeprowadziła swoje dowody
przed sądem prawidłowo, to wygrywała sprawę.
Warunki przyznawania bliższości:
 Brano pod uwagę jakość dowodu - bliższość dostawała strona, która deklarowała lepszy
dowód
 Jeżeli dowody były na tym samym poziomie, bliższość uzyskiwała strona, która należała do
wyższego stanu społecznego
 Jeżeli dowody były jednakowe i strony były z tego samego stanu, najprawdopodobniej
bliższość dostawał pozwany
Środki dowodowe, które były dopuszczane:
 Przysięga
 Współprzysiężnicy wspierali oskarżonego przysięgą potwierdzającą jego dobre imię
 Wstecz - w wypadku przywołania zarzutu sprawy osądzonej, sięgano wstecz do innego sądu,
w którym sprawa była rozpatrywana. Było to oświadczenie, że ta sprawa była już sądzona.
 Wizja sądowa - przeprowadzał ją sąd, a później urzędnik sądowy (najczęściej woźny
sądowy). Jest to stwierdzenie pewnego stanu faktycznego, sporządzano z tego protokół.
 Sądy boże:
-> sądy boże jednostronne - próba żelaza, albo trzeba było stąpać po rozżarzonym żelazie (3
kroki), albo nieść je w dłoni (trzeba przejść 3 kroki i go nie rzucić); jeśli rany po poparzeniu
goją się dobrze, to próbę należy uznać za udaną; pojawiły się zakazy udziału duchownym w tym
procederze. Innym sposobem jest próba wody zimnej - osobę odpowiednio związaną
spuszczano do wody, no i albo się topił (wtedy był uznawany za niewinnego chyba, woda jako
żywioł czysty go przyjmowała), albo pływał. Próba wody gorącej - trzeba było wyjąć
przedmiot z wrzątku, sprawdzano, czy dobrze goi się rana po poparzeniu. Próba poświęconego
kęsa - trzeba było połknąć kawałek sera i chleba, jeśli się nie zakrztusiło, wygrywało się sprawę.
Próby te znikają od XIV wieku
-> sądy boże dwustronne - pojedynki sądowe, jeśli rycerz oskarża chłopa, to biją się bronią
właściwą dla chłopa (kijem), jak na odwrót, to bronią właściwą dla rycerza (mieczem/toporami).
Jeśli oskarżony zostanie pokonany, musi zapłacić stosowną karę.
 Dokument - najlepszy środek dowodowy. Strona, która miała dokument, dostawała
bliższość dowodową. Istnienie dokumentu nie przekreślało zasady ustności procesu - każdy
dokument musiał być odczytany przed sądem.
Po procesie dowodowym sąd wydawał wyrok. Podział wyroków:
 Wyroki przedstanowcze (postanowienia) - nie kończyły procesu
 Wyroki stanowcze - kończyły proces
 Wyroki uwalniające (ewazja)
 Wyroki zasądzające (kondemnata/kondemnatka, kondemnatka wydawana w procesie
zaocznym)
Wyroki były ogłaszane ustnie, ale krótką sentencję wyroku wpisywano do ksiąg sądowych
(induktów).
Środki procesowe przeciw wyrokom:
 Nagana sędziego - można ją było zastosować, gdy zarzucano sędziemu tendencyjność,
niesprawiedliwość, przekupstwo. Poprzez jej zastosowanie powstaje nowy proces - sędzia
jest pozwanym, a powodem naganiający. Wynik tego nowego procesu ma wpływ na tą
pierwotną sprawę - jeśli sędzia wygra, to wyrok pierwotnej sprawy pozostaje w mocy, a
 jeśli przegra, to wyrok pierwotnej sprawy był uchylany, a sędzia tracił cześć, honor i urząd
sędziowski. Kocz - ograniczenie bezpodstawnych zarzutów stawianych sędziom, naganiający
miał obowiązek przekazać kocz sędziemu, był on uiszczany w skórach zwierząt, w zależności
od rangi sędziego były to mniej (lisie) lub bardziej cenne (gronostaj, sobol) futra; wtedy jeśli
sędzia wygrał proces z naganiającym, zatrzymywał ten kocz, a jeśli przegrał, musiał kocz
zwrócić. Po kilkunastu latach została przywrócona po jej chwilowym zniesieniu i
występowała w kolejnych stuleciach. W XVII i XVIII nazywano naganę mocją. Nie
wchodziła już jednak w godność sędziego, jeśli naganiający wygrał sprawę, to sędzia nie
mógł sądzić tylko w tej konkretnej sprawie, ale nie tracił całkowicie urzędu, dodatkowo
płacił karę pieniężną
 Apelacja - środek odwoławczy wprowadzony na podstawie "Formula processus" (1523),
spowodowano chwilowe zniesienie nagany sędziego. Apelacja nie była skierowana przeciwko
czci sędziego, tylko przeciwko wyrokowi. Przeniesienie sprawy do sądu wyższej instancji,
ale była to ta sama sprawa między tymi samymi stronami. Sąd wyższej instancji rozpatrywał
tą samą sprawę ponownie w oparciu o materiał procesowy zgromadzony przed I instancją.
 Restitutio in integrum - wznowienie postępowania. Celem było unieważnienie wyroku i
powtórne rozpatrzenie sprawy. Początkowo było to możliwe tylko w 2 wypadkach:
-> jeśli zastępca strony w procesie działał bez pełnomocnictwa
-> jeśli pozwany nie otrzymał pozwu.
-> jeśli po wydaniu wyroku pojawiły się nowe dokumenty istotne dla sprawy, a wcześniej
nieznane (XVII i XVIII wiek)
-> gdy po wydaniu wyroku w sprawie sąd wydał wyrok o charakterze prejudykatu - o
charakterze precedensowym (XVII i XVIII wiek)
 Remisja - przeniesienie sprawy do wyższego sądu (nie do wyższej instancji!). Następowało
to przez wniosek strony lub sądu.
 Gravamen - w XVII i XVIII wieku. Był to środek skierowany przeciwko nadużyciom
sędziów, którzy odmawiali przyjęcia mocji lub apelacji.
 Male obtentum - nadzwyczajny środek odwoławczy, który był skierowany przeciwko
wyrokom wydanym w postępowaniu niestannym (zaocznym)