69

CHUYÊN MỤC
VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC

IN ẤN, XUẤT BẢN TRONG PHÁT TRIỂN CHỮ QUỐC

NGỮ, BÁO CHÍ VÀ VĂN HỌC Ở NAM BỘ
CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX
NGUYỄN THỊ TRÚC BẠCH*

Sự ra đời và phát triển của in ấn, xuất bản ở Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ
XX có ý nghĩa và ảnh hưởng rất lớn đến xã hội, chính trị, kinh tế, văn hóa. Dựa
trên các tác phẩm sách, báo chí, bài viết trình bày sự phát triển của in ấn, xuất
bản ở Nam Bộ đã góp phần làm tăng số lượng tác phẩm văn học, công chúng
có nhiều cơ hội để đọc và yêu thích văn học.
Từ khóa: Nam Bộ, in ấn, xuất bản, cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX
Nhận bài ngày: 26/10/2021; đưa vào biên tập: 26/10/2021; phản biện: 27/10/2021;
duyệt đăng: 21/11/2021

1. ĐẶT VẤN ĐỀ chủ ý của nhà cầm quyền Pháp, khởi

Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trong
bối cảnh Nam Bộ trở thành xứ thuộc
địa của Pháp, xã hội diễn ra những
chuyển biến sâu sắc về chính trị, kinh
tế và văn hóa. Sự ra đời của ngành in
ấn và xuất bản hiện đại đóng vai trò
nền tảng, có tính chất quyết định đối
với quá trình hình thành và phát triển
của báo chí và văn học quốc ngữ
Nam Bộ.
Cuối thế kỷ XIX, ngành công nghiệp in
ấn, xuất bản ở Nam Bộ ra đời theo
*
Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ.
điểm giai đoạn đầu tiên của lịch sử
ngành in ấn, xuất bản hiện đại.
Đó là thời kỳ ngành in ấn, xuất bản
chuyển từ kỹ thuật in thủ công sang
phương thức in ấn công nghiệp hiện
đại. In ấn, xuất bản thời kỳ này phát
triển nhanh chóng đã tạo điều kiện
cho báo chí, văn học quốc ngữ ở Nam
Bộ nở rộ, góp phần cho quá trình
hoàn thiện chữ quốc ngữ, hiện đại
hóa văn học nước nhà. Đến nay, in ấn,
xuất bản là một trong những ngành
công nghiệp văn hóa (thuộc nhóm
truyền thông) được nhà nước quản lý,
tạo điều kiện phát triển.
70 NGUYỄN THỊ TRÚC BẠCH – IN ẤN, XUẤT BẢN TRONG PHÁT TRIỂN…
2. SỰ RA ĐỜI CỦA IN ẤN, XUẤT
BẢN Ở NAM BỘ
In ấn hay còn gọi là ấn loát (Printing)
là quá trình tạo ra chữ (hoặc hình ảnh)
trên chất liệu nền là giấy bằng mực in
công nghiệp. In ấn được thực hiện với
số lượng ấn bản lớn, quy mô công
nghiệp. In ấn là một bộ phận quan
trọng của ngành xuất bản (McHale,
1995: 27-28). Xuất bản (Publishing) là
việc phổ biến sách, báo chí hoặc
thông tin. Xuất bản là hoạt động tổ
chức các nội dung, hình thức, in ấn
dưới dạng sách, báo, tạp chí để đông
đảo công chúng có thể tiếp cận. Xuất
bản là một trong những hoạt động lưu
giữ và truyền bá các giá trị văn hóa
trong lịch sử phát triển của nhân loại
nói chung, quốc gia, vùng đất nói riêng.
Ở Việt Nam, từ thời nhà Lý đã có
khắc bản in kinh, đến thời Hồ Quý Ly
đã in tiền giấy. Lương Như Hộc
(1420-1501) tự là Tường Phủ, sinh
sống tại làng Hồng Liễu, huyện
Trường Lân (nay là Thanh Liễu,
huyện Gia Lộc) tỉnh Hải Hương được
vinh danh là ông tổ của nghề in ở Việt
Nam. Ông học kỹ thuật khắc bản gỗ in
vào đời Lê Nhân Tông Thái Hòa sau
hai lần đi sứ Trung Hoa (năm 1443)
và 1459): “Hai lần phụng mạng đi sứ
sang Tàu, được đi xem người Tàu
khắc gỗ làm bản in, lúc đi sứ về dạy
nghề này cho người trong làng dùng
mũi dao cong, khắc những bản kinh
sứ có tiếng và in ra rồi”. “Làng Liễu
Tràng ở cùng huyện cũng học nghề
ấy, đến nay vẫn thờ ông làm tôn sư”
(Nghiệp đoàn Nhà in và Nhà xuất bản,
1961: 20-27). Vào những năm 1942-
1944 ở Hà Nội, các sách có in kèm
chữ Hán muốn nét chữ sắc nét, phần
lớn các nhà xuất bản đều nhờ thợ
khắc chữ Hải Dương, là người ở làng
Hồng Liễu và Liễu Tràng.
Trong Bích Câu kỳ ngộ, Hoàng Xuân
Hãn (1964: 19) viết: ở Việt Nam ngày
xưa không có một luật lệ nào liên
quan đến nghề in và ấn loát. Bất cứ
một thợ in nào cũng có quyền in và
bán sách cho độc giả. Ở làng Liễu
Tràng tỉnh Hải Dương những người
thợ in khắc chữ trên một tấm gỗ dùng
để in (loại gỗ tốt nhất là gỗ cây thị,
không bị mọt). Vì những nhà xuất bản
và độc giả thường rất nghèo nên sách
được in trên những loại gỗ xấu, kích
thước nhỏ. Khi tấm gỗ dùng nhiều sẽ
bị mòn, người thợ in dùng lại bản sao
và dán ngược lên trên tấm gỗ mới
theo nét mực để in lại.
Trước khi Pháp xâm lược, nghề in ấn
và xuất bản chưa phát triển, phổ biến
là loại bản in khắc gỗ chữ Hán, chữ
Nôm. Một số người Hoa ở Chợ Lớn
kinh doanh nghề in, họ nhập mẫu chữ
rời từ Trung Hoa. Tuy nhiên, cách in
chữ rời vẫn là in thủ công, hiệu quả
không cao. Khi Pháp thiết lập bộ máy
hành chính tại Nam Bộ, Pháp xác định
dùng báo chí làm phương tiện giao
tiếp giữa chính quyền và người dân
địa phương, thì nhà in (giai đoạn đầu
nhà in kết hợp nhà xuất bản) là một
trong những thứ ưu tiên hàng đầu
được thiết lập: “Một nhà thương, một
khách sạn cho quan Toàn quyền,
những nhà ở cho quân đội, viên chức,
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (279) 2021
nhà thờ và nhà in” (dẫn lại theo
Nguyễn Văn Trung, 2015: 614).
Những công trình này được Thống
đốc Nam Kỳ Bonard thực hiện trong
18 tháng (từ tháng 11/1861 đến ngày
30/4/1863).
Năm 1862 Thống đốc Bonard gửi thư
cho Bộ trưởng Bộ Thuộc địa Pháp yêu
cầu chính phủ Pháp gởi thợ in và sắp
chữ sang Việt Nam. Từ máy móc,
mẫu chữ, mực in, giấy in đến thợ in
đều được gởi từ Pháp sang. Năm
1862, nhà in Imprimerie Impériale
được thành lập, đây là nhà in đầu tiên
của chính quyền thuộc địa tại Sài Gòn.
Nhà in Imprimerie Impériale, sau đổi
tên là Imprimrie, rồi Coloniale
Imprimerie du Gouvernement… Theo
Sách quan chế của Huỳnh Tịnh Của,
Nhà in Nhà nước in cho cả Đông
Dương, các cơ quan địa phương trả
tiền.
Các cơ sở in đầu tiên do người Pháp
và các tổ chức Công giáo làm chủ,
mãi đến đầu thế kỷ XX mới có một số
nhà in do người Việt và người Hoa
làm chủ, tuy nhiên giấy phép hoạt
động phải mua lại của người Pháp,
đội ngũ thợ in được đào tạo trong các
nhà in của người Pháp.
Năm 1864, nhà in Nhà Chung
(Imprimerie de la Mission, sau đổi
thành Nhà in Tân Định) ra đời. Đây là
nhà in đầu tiên ở Nam Bộ (1864-1870)
do Đinh Thái Sơn - người Việt - làm
chủ. Ban đầu chủ yếu in, xuất bản các
kinh sách truyền đạo bằng mẫu tự
Latinh, về sau nhà in đã in từ điển,
sách biên khảo, tác phẩm văn học…
71
Trong Nam Kỳ phong tục diễn ca
Nguyễn Liên Phong (2012: 133) từng
khắc họa khung cảnh Sài Gòn những
năm đầu thế kỷ XX với sự hiện diện
của nhà in:
“Nhà in, nhà thuốc, nhà Chà
Nhà hàng ăn ngủ với nhà Lạc-xon
(Pauction).
Chỗ ăn, chỗ ngủ đều ngon,
Thong thả lại còn uống rượu đánh
lăng.
Phong lưu cách điệu ai bằng,
Đường đi trơn láng đèn giăng sáng
lòa…”.
Bên cạnh nhà in gắn với nhà xuất
bản, còn có hoạt động của các thư
quán, thư xã, ấn quán. Đến đầu thế kỷ
XX, ngày càng có nhiều nhà in ra đời
ở Sài Gòn - Chợ Lớn. Năm 1901, Sài
Gòn - Chợ Lớn có khoảng 20 nhà in.
Lúc đầu, các nhà in chủ yếu in các tài
liệu và báo chí, về sau in truyện Tàu,
truyện Tây, truyện Nôm dịch ra chữ
quốc ngữ. Có thể thấy thời kỳ này
nghề in thu nhiều lợi nhuận, kinh
doanh nghề in nhanh chóng phát đạt.
Nghề in ở Sài Gòn phát đạt vì sách
báo in ra, nhất là truyện thơ, tiểu
thuyết phát hành khắp lục tỉnh Nam
Kỳ.
Sự phát triển của nghề in đã làm nở
rộ hoạt động xuất bản ở Nam Bộ.
Thời gian đầu, hoạt động của nhà in
và phát hành chủ yếu do chính quyền
và chủ các tờ báo. Về sau, khi văn
học quốc ngữ phát triển (đặc biệt là
tiểu thuyết quốc ngữ), công việc của
nhà xuất bản, nhà in chủ động, linh
hoạt hơn, với cách thức kinh doanh:
72 NGUYỄN THỊ TRÚC BẠCH – IN ẤN, XUẤT BẢN TRONG PHÁT TRIỂN…
nhà xuất bản mua bản quyền, rồi thuê
in ấn và tự phát hành; nhà in kiêm
luôn chức năng xuất bản và phát hành;
tác giả tự bỏ tiền ra lo cả chuyện in ấn
và xuất bản. Lúc bấy giờ, các nhà
xuất bản, nhà in hoạt động khá nhạy
bén trong kinh doanh. Họ nắm bắt
được thị hiếu độc giả chủ yếu thông
qua thị trường báo chí. Phần lớn các
tiểu thuyết nhiều kỳ giới thiệu trên báo
nhằm thu hút độc giả, sau đó được in
ấn, xuất bản phổ biến.
Từ năm 1920 đến 1940, số nhà in ở
Sài Gòn tăng lên gấp 4 lần (gần 80 cơ
sở in), có những nhà in chỉ tồn tại
trong vòng một vài năm rồi đóng cửa
hoặc sáp nhập vào các cơ sở khác.
Theo tư liệu lưu trữ của Sở Văn hóa
Thông tin TPHCM (2001), từ năm
1862 đến 1932 tại Sài Gòn có khoảng
73 nhà in gồm các doanh nghiệp chủ
yếu là Pháp, Việt và Hoa. Các nhà in
của người Hoa và Việt chiếm trên
60%. Thị trường in ấn, xuất bản ở Sài
Gòn phát triển đã mang đến cho các
nhà tư sản người Việt, doanh nghiệp
Việt cơ hội làm giàu từ kinh doanh in
ấn, xuất bản. Trong Sài Gòn năm xưa
(2018), Vương Hồng Sển từng kể
đến “Ba nhơn vật đại diện nhóm kinh
doanh thương mãi”, ấn loát, khuếch
trương kinh tế là Đinh Thái Sơn,
Nguyễn Văn Viết (phụ trách in tờ Phụ
Nữ Tân Văn - 1929), Nguyễn Văn
Của (phụ trách in tờ Lục Tỉnh Tân
Văn thay cho F.H. Schneider từ năm
1920).
Bên cạnh các nhà in, xuất bản ở Sài
Gòn, các cơ sở in cũng xuất hiện ở
các tỉnh Nam Bộ. Ở Sa Đéc có nhà in
M. Hà Phước Tường, Cần Thơ có
nhà in Imprimerie de l’Ouest, Bến Tre
có nhà in của ông Võ Văn Vân và nhà
in Bùi Văn Nhẫn. Tác giả Võ Văn
Nhơn (2007: 156) trong công trình
Văn học quốc ngữ trước năm 1945
cho biết Nữ Lưu Thơ Quán của Phan
Thị Bạch Vân: “Lựa chọn để bán ra
cho cả thảy chị em bạn gái bằng cái
giá thật hạ những truyện sách xuất
bản trong xứ, có ích cho tinh thần
đạo đức và nền luân lý nước nhà,
giúp cho trí thức nữ lưu được chóng
mở học vấn thêm cao. Trước tác,
sưu tầm dịch thuật và lãnh xuất bản
những cảo văn thật sự có giá trị về
chánh trị, lịch sử, truyện ký, tiểu
thuyết, phụ nữ vấn đề, nữ công, văn
học, khoa học, thương mãi và thiệt
nghiệp”. Nữ Lưu Thơ Quán tồn tại chỉ
hai năm nhưng đã đóng góp đáng kể
trong việc xuất bản nhiều tác phẩm có
giá trị, góp phần truyền bá tư tưởng
tiến bộ, dân chủ, những kiến thức
khoa học cho thanh niên, đặc biệt cho
nữ giới.
Những nhà in kiêm nhà xuất bản có
uy tín như: F.H. Schneider, de l’Union,
Nguyễn Văn Viết, Xưa Nay, Bảo Tồn,
Đức Lưu Phương, Tín Đức Thư Xã…
góp phần không nhỏ cho sự phát triển
của báo chí, đưa văn học đến với
công chúng Nam Bộ lúc bấy giờ.
3. IN ẤN, XUẤT BẢN Ở NAM BỘ
CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX –
TIỀN ĐỀ QUAN TRỌNG CHO SỰ
PHÁT TRIỂN CỦA CHỮ QUỐC NGỮ,
BÁO CHÍ VÀ VĂN HỌC
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (279) 2021
3.1. In ấn, xuất bản là nền tảng phát
triển báo chí quốc ngữ Nam Bộ
Trong Print and Power (In ấn và
quyền lực) Shawn Frederick McHale
(1995: 13) đã viết: “Chính quyền thuộc
địa Pháp cần rất nhiều tài liệu in ấn
(mẫu đơn, hóa đơn, báo cáo…) để
hoạt động một cách trôi chảy (có
người đã cho rằng chính phủ thực dân
cần giấy nhiều như vũ khí để giữ
người dân dưới sự kiểm soát của họ”.
Theo tác giả, sự ra đời của văn hóa in
ấn (print culture) ở Việt Nam thế kỷ
XX là một bước chuyển quan trọng,
đánh dấu sự dịch chuyển mô thức
giao tiếp giữa chính quyền và người
dân trong xã hội. Sự ra đời của in ấn
đã mở ra những không gian mới, diễn
đàn mới, phong trào dân chủ mới cho
người Việt Nam, dù chưa thật mạnh
mẽ (McHale, 1995: 7-10). Shawn
Frederick McHale dùng thuật ngữ
“Public sphere” (không gian công) của
Jurgen Habermas để luận giải về
những giá trị truyền thông, xã hội mà
in ấn đã mang đến cho con người
vùng đất này.
Với máy in và một số thợ in đã chuẩn
bị từ trước, ngày 29/9/1861 Thống
đốc Bonard cho xuất bản tờ Le
Bulletin officiel de l’Expédition de la
Cochinchine (Nam Kỳ Viễn Chinh
Công Báo). Đây là tờ tuần báo tiếng
Pháp đầu tiên xuất bản tại Nam Bộ.
Tờ báo là phương tiện thông tin giữa
nhà cầm quyền Pháp với sĩ quan, binh
lính, tay sai và người dân bản xứ. Nội
dung chính nhằm thông báo những
hoạt động của Thống đốc Nam Kỳ;
73
đăng quyết định, nghị định, mệnh lệnh.
Riêng tờ Le Courrier de Saigon (Sài
Gòn Thời Báo), phát hành ngày
1/1/1864, ngoài đăng những công văn,
nghị định của chính quyền Pháp, báo
còn chú ý đề cập đến những tin tức xã
hội, mỗi số có phụ trang văn học hoặc
lịch sử. Sau một thời gian phát hành
báo tiếng Pháp tại Nam Bộ, Pháp
nhận ra báo chí vẫn chưa thu hút sự
chú ý của toàn xã hội. Do bấy giờ, đại
đa số người dân bản xứ chưa biết
tiếng Pháp. Báo chữ Hán chỉ phổ biến
trong giới quan lại triều Nguyễn và số
ít trí thức Nho học. Chính sự bất cập
đó, Pháp quyết định in ấn, xuất bản
báo quốc ngữ.
Có thể nói, không phải những tác
phẩm văn chương, mà báo chí mới
chính là phương tiện đầu tiên phổ
biến rộng rãi chữ quốc ngữ ở Nam Bộ.
Gia Định Báo, tờ báo quốc ngữ ra đời
ngày 15/4/1865, đánh dấu sự mở đầu
của lịch sử báo chí Việt Nam. Sau đó,
các tờ báo khác lần lượt xuất hiện:
Nhật Trình Nam Kỳ (1883), Bảo Hộ
Nam Dân (1888), Thông Loại Khóa
Trình (1888), Đại Nam Đồng Văn Nhật
Báo (1892), Phan Yên Báo (1898),
Nông Cổ Mín Đàm (1901), Lục Tỉnh
Tân Văn (1907), Công Luận Báo
(1916)… và đến năm 1930 có 80 tờ
báo và tạp chí lưu hành trong cả nước,
riêng ở Sài Gòn phát hành 50 tờ. Sài
Gòn - Gia Định là mảnh đất màu mỡ
của báo chí. Chữ quốc ngữ đến với
Nam Bộ sớm hơn, nên báo chí quốc
ngữ trở thành món ăn tinh thần thiết
yếu của công chúng nhiều tầng lớp.
74 NGUYỄN THỊ TRÚC BẠCH – IN ẤN, XUẤT BẢN TRONG PHÁT TRIỂN…
Ấn tượng mà người đọc dễ dàng nhận
thấy là buổi đầu của báo chí Nam Bộ
dung nạp tất cả mọi dạng thông tin, từ
tác phẩm văn chương đến chuyện
thương mại, khoa học, tôn giáo, y tế,
quảng cáo…
Hai thập niên đầu của thế kỷ XX, Sắc
luật báo chí (ban hành ngày
30/12/1898) đã kiểm soát các hoạt
động của báo chí quốc ngữ ở Nam
Bộ. Chính quyền thực dân Pháp dựa
vào luật để ngăn cản sự ra đời của
báo chí quốc ngữ. Báo chí quốc ngữ
giai đoạn này chủ yếu do người Pháp
sáng lập, chịu trách nhiệm xuất bản và
người Việt giữ vai trò chủ bút. Tiêu
biểu như tờ Nông Cổ Mín Đàm ra đời
vào năm 1901, chủ nhân là
Canavaggio (người Pháp), chủ bút là
Lương Khắc Ninh tự Dủ Thúc. Lục
Tỉnh Tân Văn phát hành năm 1907,
chủ nhân là F.H. Schneider (người
Pháp gốc Đức), chủ bút là Trần Nhựt
Thăng (tức G. Chiếu). Công Luận Báo
xuất bản năm 1916, chủ nhân là
Lucien Héloury (người Pháp), chủ bút
là Trương Duy Toản… Từ năm 1920,
tình hình báo chí quốc ngữ tại Nam
Bộ có những chuyển biến đáng kể. A.
Sarraut đề xướng việc mở rộng nền
báo chí thuộc địa và quyết dùng báo
chí để cải biến xã hội. Với ông, “một
tờ báo, một ngọn bút, dễ còn có cái
nguyên động lực nào bằng” (NGC,
1930). Theo đó, chính quyền thực dân
Pháp mở rộng việc cấp giấy phép
phát hành báo chí quốc ngữ. Những
người sáng lập báo quốc ngữ giai
đoạn này gồm cả người Pháp và
người Việt, song chủ yếu là người
Việt. Mỗi số báo trước khi phát hành
đều phải thông qua Ty Kiểm duyệt. Ty
Kiểm duyệt phát hiện tờ báo nào có
khuynh hướng chống Pháp thì lập tức
bị đình bản hoặc đóng cửa nhà in,
xuất bản.
So với hai thập niên đầu của thế kỷ
XX số lượng báo quốc ngữ ở thập
niên thứ ba tăng lên gấp ba lần. Báo
chí giai đoạn này phát triển mạnh về
số lượng lẫn chất lượng. Bên cạnh sự
phát triển của báo chí, văn học quốc
ngữ nói chung, tiểu thuyết nói riêng có
những bước phát triển. Có thể nói,
giai đoạn phát triển của báo chí quốc
ngữ cũng là thời kỳ đầu nở rộ của văn
học quốc ngữ Nam Bộ (tiểu thuyết,
đoản thiên tiểu thuyết, phê bình văn
học).
3.2. Góp phần phổ cập và phát triển
chữ quốc ngữ
Cuối thế kỷ XIX, bên cạnh sự ra đời
liên tục của báo chí Pháp ngữ, nhà
cầm quyền quyết định cấp giấy phép
xuất bản cho báo quốc ngữ như Gia
Định Báo, Phan Yên Báo. Ngày
14/2/1901 Thống đốc Paul Doumer
ban hành nghị định “chuẩn cho ông
Canavaggio lập nhựt trình Nông Cổ in
chữ quốc ngữ và chữ Nho” (Nông Cổ
Mín Đàm, số 1 ngày 1/8/1901). Hơn 5
tháng sau, ngày 1/8/1901 tờ Nông Cổ
Mín Đàm phát hành số đầu tiên. Nông
Cổ Mín Đàm tích cực tham gia phong
trào phổ biến chữ quốc ngữ bằng
những tác phẩm dịch từ truyện Tàu,
truyện Pháp sang chữ quốc ngữ như:
Tam quốc chí tục dịch của P.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (279) 2021
Canavaggio (1901), Tiền căn báo hậu
của Trần Chánh Chiếu (1907),
Rocambole Tome V. Les drames de
Paris của Lê Hoằng Mưu (1912)…
Tiếp theo Nông Cổ Mín Đàm, Lục Tỉnh
Tân Văn, Công Luận Báo lần lượt
được xuất bản. Báo chí quốc ngữ cổ
động phong trào phổ biến, phát triển
chữ quốc ngữ bằng những bài xã luận
như: Khuyên học chữ quốc ngữ của
J.B. Bùi Minh Đường (Lục Tỉnh Tân
Văn, số 118 ngày 28/4/1910); Chấn
chỉnh quốc văn của Tỉnh Tâm (Lục
Tỉnh Tân Văn, số 1143 đến 1147
ngày 19/5/1922); Tiếng Annam. Tiêu
một thứ tiếng, nát một dân tộc. Muốn
học tiếng Annam phải học nơi nào?
Nên bảo tồn tiếng Annam hay là nên
bảo tồn chữ Hán của Văn (Lục Tỉnh
Tân Văn, số 1451 ngày 5/6/1923);
Văn quốc ngữ nước Nam ta mai sau
này hay dở cùng chữ quốc ngữ của
Nguyễn Văn Hộ (Công Luận Báo, số
74/3 đến 78/7 ngày 7/3/1924); Quốc
văn hồn, Annam chữ nghĩa có sẵn,
tiếng nói không nghèo của Đặng Thúc
Liêng (Đông Pháp Thời Báo, số 2
ngày 4/5/1923)… Nội dung chính của
những bài xã luận này nhằm cổ động
cho phong trào quảng bá chữ quốc
ngữ. Trước những hoạt động công
khai phổ biến, phát triển chữ quốc
ngữ của báo chí quốc ngữ, một số tờ
báo Pháp ngữ do người Việt chịu
trách nhiệm tại Sài Gòn cũng bắt đầu
dạy chữ Pháp, hướng dẫn dịch chữ
Pháp sang chữ quốc ngữ trên báo,
như tờ Echo Annamite (1920), Essor
Indochinois (1926)…
75
Báo chí quốc ngữ những thập niên
đầu thế kỷ XX còn khuyến khích độc
giả tham gia viết báo. Những tờ báo
lớn lúc bấy giờ như Nông Cổ Mín
Đàm, Lục Tỉnh Tân Văn, Công Luận
Báo, Đông Pháp Thời Báo đều có mục
Tự do diễn đàn, Thư tín dành cho độc
giả. Bạn đọc có thể gởi đăng báo
những bài thuộc thể tùy bút, bài phát
biểu cảm nghĩ, bình phẩm tác phẩm
mới. Điều này phản ánh tình hình báo
chí khuyến khích quốc dân đọc, hiểu
và viết văn quốc ngữ.
Vai trò của in ấn, xuất bản cần được
xác lập là phổ biến, phát triển chữ
quốc ngữ. Sự ra đời của in ấn, xuất
bản không chỉ góp phần tăng sự hiện
diện của các tờ báo, mà còn giúp
công chúng Nam Bộ dễ dàng tiếp cận
báo chí, phổ biến và hoàn thiện chữ
quốc ngữ.
3.3. Tính kết nối của in ấn, xuất bản:
nhà văn, tác phẩm và độc giả
Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, báo
chí quốc ngữ đã thu hút đội ngũ làm
báo, viết văn bằng chữ quốc ngữ. In
ấn, xuất bản là tiền đề cho sự phát
triển của báo chí quốc ngữ, đồng thời
có vai trò kết nối đại chúng quan
trọng giữa nhà văn - tác phẩm - độc
giả. Trước kia, khi kỹ thuật in ấn
chưa phát triển, để nhân bản các
cuốn sách chỉ có thể bằng cách chép
tay. Những thập niên đầu thế kỷ XX,
cùng với sự nở rộ của báo chí, các
tác phẩm văn học được in ấn, xuất
bản với số lượng nhiều chưa từng có
so với trước đó. Cụ thể, từ 1915 đến
1932 đã có biết bao thay đổi trên thị
76 NGUYỄN THỊ TRÚC BẠCH – IN ẤN, XUẤT BẢN TRONG PHÁT TRIỂN…
trường văn chương Nam Bộ. Từ việc
chỉ mới xuất hiện vài đầu sách tiểu
thuyết chưa thu hút được nhiều độc
giả (năm 1915), thì đến năm 1932 chỉ
riêng tiểu thuyết và đoản thiên tiểu
thuyết của các nhà văn đăng trên báo
và xuất bản thành sách đã lên đến
con số ngàn. Theo thống kê của
chúng tôi số tác phẩm văn xuôi được
xuất bản những năm này đã lên đến
553 cuốn. “Đương buổi bấy giờ sách
quốc ngữ ở nước ta rất phồn thạnh,
mỗi ngày mỗi thấy xuất bản, ta cứ
trông lên báo chương, tạp chí, bốn
chữ “Giới thiệu sách mới” tuần nào
cũng có thì đủ biết ngay” (Hồng Tiêu,
1924).
Các nhà in Đức Lưu Phương, Bảo
Tồn, Nguyễn Văn Viết, Xưa Nay, Tín
Đức Thư Xã, Thạch Thị Mậu… chủ
động tìm kiếm các bản thảo để in ấn,
xuất bản. Trên Công Luận Báo (số
105 ngày 3/6/1925) nhà in Lê Mai
đăng quảng cáo mua bản thảo tiểu
thuyết như sau:
“Mua mão tiểu thuyết
Cùng chư văn sĩ
Nếu vị nào soạn được một cuốn tiểu
thuyết tình mà là tình cao thượng, tôi
xin đền ơn hai mươi bạc (20$00) để
nhậu trà chơi. Viết hai mươi trương
giấy (viết một mặt) thứ giấy men
thường của học trò đó.
... Khi viết xong xin gửi ngay đến quán
Công Luận, cậy đăng vào báo; nếu
mà quyển nào hay, tôi sẽ chịu mua
liền, đặng in ra mà bán...
Lê Mai”
Nhà văn Phú Đức từng than phiền: “…
Muốn làm ra một quyển sách có giá trị,
nhà văn nhơn có tâm với xã hội, tốn
biết bao huyết hảng công phu, thì làm
xong rồi nhà in thì in đắt như thế, nhà
lãnh bán thì ăn hoa hồng quá tệ như
thế, thì còn ai dám nghĩ đến xuất bản,
mà xuất bản tiền đâu? Cái hại nền văn
học nước ta không phát đạt được, các
ông có thể từ được cái lỗi của các ông
không?
Vẫn biết rằng mình đem tiền dựng
máy in, không lẽ mình in phá giá, song
lợi nhiều mà chỉ một lần, sao bằng lời
ít mà thầu được nhiều lần, nhà trước
thuật đối với ông như da với thịt, các
ông không nên để cho người ta phiền
trách, tính rẻ một phân người ta nhờ
được một phân, một mai dân trí được
sáng sủa, xã hội được vẻ vang, nền
văn học kia các ông làm một bực công
thần trong đó vậy…”.
Sự kết hợp giữa các nhà in, xuất bản
và nhà văn bên cạnh những lợi ích
kinh tế, còn góp phần đưa tác phẩm
đến với công chúng, đáp ứng nhu cầu
của công chúng. Người dân Nam Bộ
từ chỗ xa lạ với văn học quốc ngữ dần
dà trở nên quen thuộc và yêu thích.
Sự phát triển của in ấn, xuất bản đã
góp phần thúc đẩy sự phát triển của
báo chí, văn học quốc ngữ ở Nam Bộ
lúc bấy giờ.
4. KẾT LUẬN
In ấn, xuất bản là nền tảng truyền
thông cho sự ra đời và phát triển của
báo chí quốc ngữ Nam Bộ; góp phần
phổ biến, phát triển và hoàn thiện chữ
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (279) 2021 77

quốc ngữ của báo chí, tác phẩm viết
bằng quốc ngữ. In ấn, xuất bản cùng
với các tùng thư, thư quán, văn xã có
vai trò kết nối nhà văn, tác phẩm và
công chúng. Chính các cơ sở in ấn và
xuất bản góp phần thúc đẩy sáng tác,
gia tăng số lượng tác phẩm giới thiệu
đến công chúng đọc và yêu thích văn
học ở Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế
kỷ XX. 

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

1. Hoàng Xuân Hãn. 1964. Bích Câu kỳ ngộ. Huế: Viện Đại học Huế.
2. Hồng Tiêu. Muốn quốc văn có giá trị ta phải làm thế nào. Đông Pháp Thời Báo, số
ngày 29/10/1924.
3. McHale, Shawn Frederick. 1995. Print, Power, and the Transformation of Vietnamese
Culture 1920-1945. Cornell University, p.13.
4. NGC. “Tình hình báo giới ở xứ ta ngày nay”. Nữ Giới Chung, số 14 ngày 10/9/1930.
5. Nghiệp đoàn Nhà in và Nhà xuất bản. 1961. Niên giám Nghiệp đoàn Nhà in và Nhà
xuất bản. Sài Gòn.
6. Nguyễn Liên Phong. 2012. Nam Kỳ phong tục nhơn vật diễn ca. Hà Nội: Nxb. Văn
học.
7. Nguyễn Văn Trung. 2015. Hồ sơ về lục châu học. TPHCM: Nxb. Trẻ.
8. Nông Cổ Mín Đàm. Số 1 ngày 1/8/1901.
9. Paulus Huỳnh Tịnh Của. 1888. Sách quan chế. Sài Gòn: Nhà in Nhà Nước.
10. Phú Đức. 1927. “Mấy điều khó khăn cho nền văn học nước nhà”. Công Luận Báo,
số 580 ngày 23/3/1927.
11. Sở Văn hóa Thông tin TPHCM, 2001, Tài liệu nội bộ.
12. Trần Hữu Quang. 2015. Xã hội học báo chí. TPHCM: Nxb. Đại học Quốc gia
TPHCM.
13. Võ Văn Nhơn. 2007. Văn học quốc ngữ trước 1945. TPHCM: Nxb. Tổng hợp
TPHCM.
14. Vương Hồng Sển. 2018. Sài Gòn năm xưa. TPHCM: Nxb. Tổng hợp TPHCM.