III wojna północna (wielka wojna północna) – konflikt zbrojny, który toczył się w

latach 1700–1721 pomiędzy Królestwem Danii i Norwegii, Rosją, Saksonią, Prusami,

Hanowerem (od 1715) i Rzeczpospolitą Obojga Narodów (od 1704) z jednej strony,
a Szwecją z drugiej. Znaczna część walk toczyła się na terytorium Polski i jej
kosztem już od wybuchu konfliktu, mimo formalnej początkowo neutralności.
Zakończyła się podpisaniem pokoju w Nystad, w wyniku którego wzrosło znaczenie
Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.

Liga Północna
Działania Rosji w tym rejonie Europy wymierzone były w tworzący się sojusz
francusko-szwedzki. W 1697 roku postawa cara Piotra I sprawiła, że Francji nie
udało się osadzić na polskim tronie księcia Franciszka Ludwika Contiego. Dzięki
poparciu do tronu Augusta II Mocnego Piotr I chciał zachować Rzeczpospolitą jako
silnego sojusznika przeciw Turcji i wciągnąć ją do wojny ze Szwecją. W 1699 roku
Dania, Saksonia i Rosja zawarły sojusz, którego celem było odzyskanie utraconych
terytoriów. 5 października 1699 r. August II Mocny jako elektor Saksonii zawarł
sojusz zaczepno-odporny z Danią, a 21 listopada 1699 r. sojusz tego samego typu z
Rosją w Prieobrażenskoje. Podobny sojusz zawarła Rosja z Danią. Powstała w ten
sposób Liga Północna[1]. 2 lutego 1700 r. August II podpisał tajny traktat z
Brandenburgią, już w czasie działań wojennych 6 kwietnia 1700 r. doszło do
zawarcia przymierza duńsko-brandenburskiego[2].

Pierwsza faza wojny (1700–1706)

Konflikt rozpoczął się uderzeniem wojsk saskich Augusta II Mocnego w lutym na
Dyjament, Rygę i Inflanty, wojsk duńskich Fryderyka IV na Holsztyn w marcu, oraz
wojsk rosyjskich latem na Estonię[3]. Młodziutki i niedoceniany władca Szwecji Karol
XII, z pomocą flot angielskiej i holenderskiej przeprowadził desant na Zelandii. W
wyniku oblężenia Kopenhagi przez wojska szwedzkie Fryderyk IV został zmuszony
do podpisania 19 marca 1700 r. układu w Travendal, tracąc Holsztyn i zobowiązując
się do niewspierania strony rosyjskiej w dalszych działaniach. 30 listopada 1700 roku
Karol XII z kilkukrotnie mniej liczną armią (8–11 tys. wojsk szwedzkich w stosunku
do 24–35 tys. wojsk rosyjskich) rozgromił Rosjan w bitwie pod Narwą[4][5].

Walki w Polsce (1702–1706)

Osobny artykuł: Traktat warszawski (1705).

Osobny artykuł: Wojna domowa w Polsce 1704–1706.

W lipcu 1701 roku Karol XII rozgromił Sasów w bitwie pod Rygą i zajmując Inflanty i
Kurlandię wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W 1702 roku
Karol XII w kwietniu zajął Wilno, a w dniu 23 maja dotarł do Warszawy nie
napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe,
pokonując 19 lipca armię polsko-saską w bitwie pod Kliszowem. Szwedzi zajęli 7
sierpnia Kraków w wyniku czego spłonął Zamek na Wawelu, a następnie zaatakowali
Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi pobili Sasów pod Pułtuskiem, 16 września
1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej
szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku konfederację warszawską i która
zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po
bitwie pod Poniecem opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy
króla Augusta II Mocnego zawiązali w Sandomierzu antyszwedzką konfederację
sandomierską, która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego,
Stanisławem Leszczyńskim. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci
posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie wśród ludności prawosławnej[6].
W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali w Narwie
układ sojuszniczy z władcą Rosji, carem Piotrem I, wypowiadając formalnie wojnę
Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej bitwie pod Warszawą w 1705 roku,
przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława
Leszczyńskiego. W 1705 r. podpisał on w Warszawie traktat z Karolem XII, który
całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się
Saksonia, która musiała w 1706 r. podpisać upokarzający pokój w Altranstädt.
Ponadto August II po klęsce w bitwie pod Wschową zrzekł się praw do korony
polskiej.

Działania Rosjan w Inflantach

Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie

się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował
swoją armię, m.in. zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w broń skałkową.
Rosjanie zdobyli Dorpat, Wolmar, Narwę oraz Nöteborg (dzisiejszy Szlisselburg), a
także wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście
rzeki Newy, co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy – Sankt Petersburga.

Atak Szwedów na Rosję (1707–1709)

Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000
żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W
grudniu przeszli Wisłę, w styczniu zajęli Grodno, a następnie w okolicach Mińska
rozłożyli leża zimowe. W Polsce Szwedzi zostawili 8000 dragonów. W czerwcu 1708
roku Szwedzi ruszyli na Moskwę w kierunku tzw. Bramy smoleńskiej, skąd wiodła
najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w bitwie pod
Hołowczynem w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce
idąca z Rygi na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w
bitwie pod Leśną, co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad
Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki
„spalonej ziemi” i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść
na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą Kozaków, hetmanem Mazepą. Plan
zakładał wspólny atak na Moskwę oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego
Hetmanatu.

Klęska Szwedów pod Połtawą

Dopiero wiosną 1708 r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w

Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na
samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując obiecanej
pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się
sprzymierzyli. 8 lipca 1709, w wielkiej bitwie pod Połtawą z wojskami rosyjskimi,
ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał dzięki ucieczce z
placu boju i schronieniu się w tureckich Benderach, lecz jego niezwyciężona dotąd
armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju
dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, a następnie
zginął w 1718 r. w starciu z Duńczykami.

Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710–1714

Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu Parnawę.
Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel),
który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu
padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza Kexholm. Następnie jednak
uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny
Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą (wojna
rosyjsko-turecka (1710–1711)).
Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie rozpoczęli długo
przygotowywany atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, w związku z
którym zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, a następnie
Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w
bitwie pod Storkyro. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w bitwie morskiej
pod Hanko.
Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i
zajęły miasto Umeå.

Walki w Skanii (1709–1710)

Po zmuszeniu Danii przez króla Szwecji Karola XII do zawarcia separatystycznego
pokoju w Traventhal i wycofania się z wojny, zmiana sytuacji po przegranej Szwedów
pod Połtawą spowodowała podjęcie inicjatywy przez Danię w celu odzyskania
prowincji Skanii, Hallandu i Blekinge. Doprowadziło to do ponownego
wypowiedzenia wojny przez Danię i wysadzenia przez nią desantu w listopadzie
1709 roku na terytorium Szwecji. Duńska armia prowadzona przez generała
Christiana Ditleva Reventlowa liczyła 15 000 ludzi i nie napotkała poważniejszego
oporu, a niewielka szwedzka armia Magnusa Stenbocka wycofała się do Smalandii.
W grudniu 1709 roku Duńczycy kontrolowali niemal całą środkową Skanię, poza
Landskroną i Malmö i ruszyli w kierunku Karlskrony, bijąc po drodze w styczniu 1710
roku niewielkie siły szwedzkie w okolicach Kristianstad.
Stenbock zebrał szybko nowych rekrutów i w lutym z 16 000 żołnierzy ruszył w
kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710
roku Szwedzi pokonali Duńczyków w bitwie pod Helsingborgiem czym zakończyła
się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W
październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w bitwie w zatoce Køge.

Walki w północnych Księstwach Pruskich (1711–1716)[

Podczas kampanii 1712 roku duńska armia szła w rejon szwedzkiego Hamburga,
natomiast duże rosyjsko-saskie siły stały na południe od Stralsundu, w związku z
czym obie grupy miały się połączyć. Szwedzki dowódca Magnus Stenbock
postanowił temu zapobiec i zaatakował odnosząc ostatnie wielkie szwedzkie
zwycięstwo w III wojnie północnej w bitwie pod Gadebusch. W grudniu 1715 roku
kapitulacją szwedzką zakończyło się oblężenie Stralsundu.

Ostatnia faza wojny (1716–1721)

W lipcu 1716 roku flota duńsko-norweska pokonała flotę szwedzką w bitwie pod
Dynekilen. Ostatecznie szwedzką dominację na Bałtyku zakończyła w lipcu 1720
roku przegrana z flotą rosyjską w morskiej bitwie pod Granhamn.

Pokój w Nystad[
III wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 roku pokojem w Nystad w
Finlandii. Saksonia pozostała formalnie w stanie wojny ze Szwecją do 1728 roku, a
Rzeczpospolita Obojga Narodów do 1732[7].

W skrócie
● 1700–1721: wielka wojna północna; utworzyła się Liga Północna,
przeciwko Szwecji wystąpili: Rosja – Piotr I Wielki, Dania – Fryderyk IV,
Saksonia – August II Mocny, Brandenburgia – Fryderyk I
● 1700: Szwecja została zaatakowana przez Danię, jednak pokonała ją;
Karol XII pokonał Rosję nad Narwą, pobił również Sasów
● 1701: Karol XII zaatakował Polskę
● 1702: rozbicie wojska sasko-polskiego pod Kliszowem przez Szwedów
● 1704: Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rosją i formalnie wypowiedziała
wojnę Szwecji
● 1705: tron polski objął Stanisław Leszczyński (kierowana przez Karola XII
wolna elekcja)
● 1706: bezpośredni atak Szwedów na Saksonię, August II zmuszony do
kapitulacji oraz (przez układ w Altranstadt) do zrzeczenia się korony
polskiej
● 1708/9: Piotr I zreorganizował armię; kolejne starcie rosyjsko-szwedzkie,
bitwa pod Połtawą, zwycięstwo po stronie Piotra I, Karol XII uciekł do
Turcji
● 1710/11: krótka wojna turecko-rosyjska, zakończona rozejmem
● 1721: pokój w Nystad – podpisany traktat uczynił Rosję hegemonem w
Europie Środkowo-Wschodniej oraz przyznał jej Ingrię, Karelię i Estonię z
Inflantami Szwedzkimi.