BIẾN SỐ, CHỈ SỐ NGHIÊN CỨU

CÁC KỸ THUẬT THU THẬP SỐ LIỆU

TS. Nguyễn Bích Diệp

Bộ môn Dịch tễ học
Trung tâm Đào tạo và Nghiên cứu về Lạm dụng chất – HIV
nguyenbichdiep@hmu.edu.vn
 Mục tiêu bài học

1.Trình bày được định nghĩa và phân loại biến

số trong nghiên cứu
2.Xác định các biến số, chỉ số cho nghiên cứu
3.Trình bày các kỹ thuật thu thập số liệu và công
cụ thu thập số liệu
4.Xác định kỹ thuật và công cụ thu thập số liệu
cho nghiên cứu

www.ipmph.edu.vn
 Định nghĩa biến số

• Biến số là những đại lượng hay những đặc tính

có thể thay đổi từ người này sang người khác
hay từ thời điểm này sang thời điểm khác.
– Ví dụ: tuổi, giới, dân tộc, chiều cao, huyết áp,
cholesterol, đường huyết….
• Biến số do người nghiên cứu lựa chọn phù hợp
với mục tiêu nghiên cứu
• Triển khai nghiên cứu chính là thu thập các biến
số nghiên cứu

www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo bản chất

www.ipmph.edu.vn
www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo bản chất

Biến định tính: là biến miêu tả các giá trị đo lường bằng
các chữ cái, chữ số hay ký hiệu được xếp vào các nhóm
khác nhau
• Biến danh mục: khi các nhóm biến không cần sắp xếp
theo thứ tự nhất định
– Ví dụ: nhóm máu, dân tộc, kiểu gen…
• Biến thứ hạng: khi các nhóm biến được sắp xếp theo thứ
tự nhất định
– Ví dụ: mức độ lâm sàng (1, 2, 3), thu nhập (dưới 5
triệu, 5-10 triệu, trên 10 triệu), trình độ học vấn…
– Sự khác biệt giữa các nhóm liền nhau không có ý
nghĩa giống nhau
• Biến nhị phân: là biến đặc biệt chỉ nhận hai giá trị
www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo bản chất
Biến định lượng: là biến số miêu tả các giá trị đo lường
bằng các con số
• Biến khoảng chia: Biến số có thứ tự và sự khác biệt của
các giá trị là có ý nghĩa.
– Giá trị zero là do quy ước, chỉ là một điểm trên thang đo,
có thể có giá trị âm
• Ví dụ: độ C, độ pH, điểm thi TOEFL/IELTS…
• Biến tỷ suất: Giống biến khoảng chia và
– Giá trị zero là giá trị có thật, có nghĩa là “không có”, và là
giá trị thấp nhất, không có giá trị âm.
• Ví dụ: độ dài, cân nặng, thời gian sống, liều (thuốc), độ K…
– Tỷ số của 2 giá trị đo lường có ý nghĩa phiên giải
• Ví dụ: cân nặng 4gr gấp đôi so với cân nặng 2gr, trong khi pH=3
KHÔNG có nghĩa là nhiều acid gấp đôi pH=6
www.ipmph.edu.vn
 Danh Thứ Khoảng
Chỉ số có thể tính Tỷ suất
mục hạng chia

Tần số (n, %)

Trung vị, tứ phân vị

Trung bình, độ lệch chuẩn

Cộng, trừ

Tỷ số, hệ số biến thiên

www.ipmph.edu.vn
 Danh Thứ Khoảng
Chỉ số có thể tính Tỷ suất
mục hạng chia

Tần số (n, %) Có Có Có Có

Trung vị, tứ phân vị Không Có Có Có

Trung bình, độ lệch chuẩn Không Không Có Có

Cộng, trừ Không Không Có Có

Tỷ số, hệ số biến thiên Không Không Không Có

www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo bản chất

Cách chia phổ biến

trong thống kê:

www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo bản chất
Biến định lượng:
• Biến rời rạc: là biến số nhận các giá trị là số nguyên
(số đếm), có thể có số giá trị hữu hạn hoặc vô hạn
(không có giới hạn trên)
– Ví dụ: số bệnh nhân đáp ứng điều trị sau can thiệp (hữu
hạn), số vụ tai nạn giao thông (vô hạn)…
• Biến liên tục: là biến số có thể nhận bất ký giá trị nào
trên trục số (mặc dù giá trị thường có thể được làm
tròn thành số nguyên, nhưng bản chất có thể đo
lường theo đơn vị thập phân), thường có giá trị vô hạn
• Lưu ý: biến chỉ có giá trị nguyên (biến rời rạc) nhưng
có đủ nhiều các giá trị khác nhau thường được phân
tích như biến liên tục (ví dụ: nhịp tim…)
www.ipmph.edu.vn
 Thang đo được chuẩn hóa

• Thang đo gồm nhiều câu hỏi đo lường cùng một vấn

về, theo các khía cạnh hoặc cách diễn đạt khác nhau
• Thường dùng để đo lường các khái niệm phức tạp,
thường liên quan đến khoa học xã hội
• Các mức độ trả lời: có/không hoặc nhiều mức độ
(Likert) (ví dụ: 1. Rất không đồng ý đến 5. Rất đồng ý)
• Có thể phân tích theo biến định lượng hoặc định tính
(chia nhóm dựa vào điểm cut-off)
• Thang đo có nguồn gốc từ nước ngoài, được chuẩn
hóa để áp dụng vào một nhóm quần thể mới
• Ví dụ: đánh giá chất lượng cuộc sống (5D-3L)
www.ipmph.edu.vn
www.ipmph.edu.vn
 Mã hóa

Là chuyển các giá trị của biến danh mục thành

các con số
• Tiện việc nhập số liệu hay phiên giải kết quả
• Hoàn toàn có tính chất áp đặt và các con số
được dùng trong mã hóa không phản ánh
bản chất của biến số
• VD: Nam = nam = NAM = MALE = Đàn ông
– Nam: mã hóa là “1”
– Nữ: mã hóa là “2”
->Không có nghĩa là Nam + Nam = Nữ

www.ipmph.edu.vn
 Chuyển dạng biến định lượng
sang biến định tính

• Một biến có thể là biến định lượng hay biến định

tính tùy thuộc vào quy định của người nghiên cứu
• Một biến định lượng có thể chuyển sang biến định
tính nếu ta quy định mốc chuyển
• Thu thập số liệu ở dạng định lượng có giá trị hơn
thu thập ở dạng định tính

www.ipmph.edu.vn
 Bài tập: Phân loại biến số

Biến số Định Liên Rời Tỷ Khoảng Định Danh Thứ Nhị

lượng tục rạc suất chia tính mục hạng phân
Tuổi
Giới

Dân tộc

Điều kiện kinh

tế xã hội
Số con
Nhiệt độ cơ thể

Số lượng hồng
cầu
Độ cận (điốp)
Kích thước
khối u
Số vi khuẩn/vi
trường

www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo tương quan
giữa các biến số

Biến độc lập Biến phụ thuộc

(Phơi nhiễm) (Bệnh)

Yếu tố nhiễu

www.ipmph.edu.vn
 Phân loại biến số theo tương quan
giữa các biến số

• Biến phụ thuộc: là vấn đề cần nghiên cứu (bệnh)

• Biến độc lập: là các yếu tố nguy cơ (yếu tố phơi
nhiễm) (nguyên nhân) ảnh hưởng đến vấn đề cần
nghiên cứu
• Nhiễu: là yếu tố làm sai lệch ảnh hưởng của yếu tố
phơi nhiễm đối với bệnh (cả về độ lớn và ý nghĩa
thống kê)
• Biến nền (background variables): Tuổi, giới, trình độ
giáo dục, tình trạng kinh tế, tình trạng hôn nhân, tôn
giáo, v.v.

www.ipmph.edu.vn
 Ví dụ

Chế độ ăn Tăng
huyết áp

Tập luyện thể chất

Biến độc lập, biến phụ thuộc và yếu tố nhiễu được

xác định bởi người nghiên cứu và chỉ có ý nghĩa
trong nghiên cứu đó.

www.ipmph.edu.vn
 Tầm quan trọng của việc phân loại
biến số

• Giúp cho người nghiên cứu tổng hợp và trình bày

số liệu phù hợp với từng loại biến số
• Giúp cho người nghiên cứu lựa chọn được test
thống kê thích hợp
• Phân biệt biến số theo tương quan giúp người
nghiên cứu xác định được yếu tố nhiễu và khống
chế yếu tố nhiễu (khử nhiễu)

www.ipmph.edu.vn
 Cách xác định biến số trong nghiên
cứu

• Cơ sở để xác định biến số: dựa vào mục tiêu

nghiên cứu (xác định các thông tin hay biến số
nào cần thu thập để đạt được mục tiêu nghiên
cứu)
• Dựa vào kinh nghiệm, tham khảo tài liệu và các
nghiên cứu trước đó
• Tham khảo ý kiến của những người có kinh
nghiệm hay các chuyên gia

www.ipmph.edu.vn
 Cách xác định biến số trong nghiên
cứu

Các câu hỏi cần trả lời khi xác định biến số:
• Những biến số nào đặc trưng cho từng mục tiêu
cụ thể (biến nào là biến phụ thuộc, biến nào là
biến độc lập)?
• Phân loại biến số theo bản chất biến số để xác
định xem những biến số nào có thể đo lường
được?
• Những biến nào cần phải có định nghĩa rõ ràng?
• Những biến số nào cần thiết cho việc thiết lập
các chỉ số?
• Liệu biến đó có thể thu thập dễ dàng?
www.ipmph.edu.vn
 Thiết lập chỉ số nghiên cứu

• Chỉ số nghiên cứu là sự kết hợp giữa hai

hay nhiều biến số để số liệu thu thập được
có giá trị
• Có chỉ số chỉ cần một biến số cũng đánh
giá được vấn đề (VD: thiếu máu)
• Có chỉ số phải cần hai hay nhiều biến số
mới có thể tính toán được hay đánh giá
được vấn đề (VD: BMI)

www.ipmph.edu.vn
 Các kỹ thuật thu thập số liệu (SL)

Loại nghiên cứu Kỹ thuật thu thập SL

Định lượng: • Phỏng vấn

• Bao nhiêu? • Quan sát
• Bằng nào? • Hồi cứu số liệu sẵn có

Định tính: • Phỏng vấn sâu

• Cái gì? • Thảo luận nhóm
• Tại sao? • Quan sát có sự tham
• Như thế nào? gia

www.ipmph.edu.vn
 Các kỹ thuật thu thập số liệu (SL)

Kỹ thuật thu thập số liệu định lượng:

– Phỏng vấn tiến cứu
– Quan sát
– Hồi cứu số liệu sẵn có

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật phỏng vấn

• Có 2 hình thức phỏng vấn:

– Phỏng vấn trực tiếp
• Phỏng vấn cá nhân
• Phỏng vấn nhóm
– Phỏng vấn gián tiếp
• Phiếu tự điền
• Bộ câu hỏi gửi qua thư
• Phỏng vấn qua điện thoại
• Phỏng vấn qua email, tự điền trên máy tính

www.ipmph.edu.vn
 Phỏng vấn trực tiếp

• Ưu điểm:
– Thu được số liệu nhanh
– ĐTV có thể giúp đối tượng hiểu đúng câu trả lời
• Nhược điểm:
– Chi phí cao
– Đối tượng ngại trả lời trực tiếp dẫn đến số liệu
thu được thiếu chính xác
– Phụ thuộc vào năng lực người phỏng vấn

www.ipmph.edu.vn
 Phỏng vấn trực tiếp

• Yêu cầu về kỹ năng đối với ĐTV:

– Nắm chắc nội dung bộ câu hỏi
– Có kỹ năng giao tiếp, xử lý
– Ghi chép câu trả lời chính xác
• Thiết bị hỗ trợ:
– Máy ghi âm
• Áp dụng:
– Có đủ nguồn lực
– Đối tượng NC không có khả năng trả lời gián tiếp
• Địa điểm: riêng tư, yên tĩnh, tránh nơi đông người

www.ipmph.edu.vn
 Phỏng vấn gián tiếp

• Ưu điểm:
– Chi phí thấp
– Có thể tiến hành với cỡ mẫu rất lớn
• Nhược điểm:
– Số liệu thu được có thể không chính xác
– Không chủ động về thời gian thu thập số liệu
– Tỷ lệ phản hồi thấp
• Áp dụng: không đủ điều kiện tiến hành phỏng vấn trực
tiếp

www.ipmph.edu.vn
 Phỏng vấn gián tiếp

• Lưu ý:
– Đối với phỏng vấn qua điện thoại
• phải xin phép đối tượng rồi mới tiến hành phỏng vấn
• Phải nói chậm rãi để đối tượng hiểu câu hỏi và giải
thích đến khi đối tượng hiểu câu hỏi mới thôi
– Đối với tự điền phiếu:
• Tránh các câu hỏi về kiến thức
• Câu hỏi cần ngắn gọn rõ ràng
• Có kèm theo bảng hướng dẫn trả lời câu hỏi
• Yêu cầu đối tượng trả lời đầy đủ và gửi lại bộ câu
hỏi bằng phong bì có tem và địa chỉ đề sẵn

www.ipmph.edu.vn
 Phỏng vấn gián tiếp

• Lưu ý:
– Đối với phỏng vấn qua email hoặc tự điền trên
máy tính:
• Bộ câu hỏi được soạn trên phần mềm mà đối tượng
có thể sử dụng
• Đối tượng nghiên cứu phải biết sử dụng máy vi tính
• Phải hướng dẫn cụ thể cách điền thông tin và cách
thoát khỏi file khi hoàn thành bộ câu hỏi

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật quan sát

• Lựa chọn thông tin có hệ thống qua quan sát sự

vật, hiện tượng, phản ứng, các đặc trưng của
cuộc sống có sử dụng bảng kiểm
• Đối với các nghiên cứu cộng đồng:
– Quan sát việc tuân thủ các quy định, tiêu
chuẩn (QS hiệu thuốc, cơ sở sản xuất thuốc,
cơ sở y tế)
– Đo đạc các yếu tố môi trường: đánh giá điều
kiện vệ sinh

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật quan sát

• Đối với các nghiên cứu tại các cơ sở điều

trị:
– Quan sát việc tuân thủ các quy định: bảo
quản thuốc, …
– Quan sát việc thực hiện các quy trình: quy
trình khám, quy trình tiêm, quy trình rửa tay…
• Tùy mức độ nghiên cứu mà bảng kiểm sử dụng
có thể cho thang điểm hoặc thang điểm đánh
giá định tính
• Có hướng dẫn chi tiết khi cho điểm

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật quan sát

• Ưu điểm:
– Cho kết quả trực quan
• Nhược điểm:
– Kết quả có thể tốt hơn thực tế do “đối phó”
– Dễ bỏ sót các thông tin cần thiết và có thể ghi nhận
các thông tin không theo một chuẩn mực thống nhất
Khắc phục:
– Sử dụng bảng kiểm thống nhất
– Sử dụng các phương tiện hỗ trợ: ghi âm, chụp ảnh…

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật hồi cứu số liệu sẵn có

• Số liệu sẵn có:

– Báo cáo, sổ ghi chép
– Kết quả xét nghiệm
– Tư liệu của tổ chức
• Ưu điểm:
– Nhiều thông tin
– Số liệu từ nhiều năm, nhiều nguồn
• Nhược điểm:
– Độ tin cậy hạn chế
– Thường không đáp ứng yêu cầu
– Khó so sánh

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật hồi cứu số liệu sẵn có

• Khắc phục nhược điểm:

– CHỌN LỌC
– Đưa về cùng chuẩn:
• Mẫu thu thập thông tin
• Định nghĩa các trường hợp ghi nhận, các
trường hợp nghi ngờ, các trường hợp loại
rõ ràng

www.ipmph.edu.vn
 Các kỹ thuật thu thập số liệu

Kỹ thuật thu thập số liệu định tính phổ biến:

• Phỏng vấn sâu

• Thảo luận nhóm

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật phỏng vấn sâu

• Phương pháp phỏng vấn trực tiếp đối tượng

nghiên cứu nhằm khai thác sâu hơn vấn đề với
những câu hỏi mở trả lời cho các câu hỏi tại
sao? Như thế nào?...
• Thường tập trung vào một vấn đề chính và
người được phỏng vấn là người có thể cung cấp
các thông tin quan trọng cho vấn đề sức khỏe
cần quan tâm
• Thường phải có máy ghi âm hỗ trợ kết hợp với
ghi chép và sau đó tiến hành gỡ băng

www.ipmph.edu.vn
 Kỹ thuật thảo luận nhóm

• Mỗi nhóm thường từ 6-10 người có cùng điều kiện hoàn

cảnh như nhau (tương đồng về giới, trình độ…)
• Cần có sự chuẩn bị trước các nội dung thảo luận
• Cần có thêm thư ký hỗ trợ ghi chép câu trả lời vừa quan
sát thái độ của từng người
• Nghiên cứu viên luôn đặt câu hỏi, khích lệ sự tham gia
của mọi người đồng thời kiểm soát quá trình thảo luận

www.ipmph.edu.vn
 Thực hành

Áp dụng các kiến thức đã học vào đề cương của

mình và xác định các nội dung sau:
Mục tiêu Biến số Định Loại biến Kỹ thuật Công cụ
nghĩa số thu thập thu thập

Mục tiêu 1 Biến số 1

Biến số 2
….

Mục tiêu 2 Biến số 1

…

Biến số 2
…

www.ipmph.edu.vn