Thermodynamic Precis Final

ननषेधधत
Precis
on
“Thermodynamics”
Asar, 2075
Prepared By:
T/Lt. Santosh Ranabhat
ii
TABLE OF CONTENTS
CHAPTER 1: INTRODUCTION ............................................................................................... 1
CHAPTER 2: THERMODYNAMIC SYSTEM & PROPERTIES.............................................. 5
2.1 Thermodynamic System .................................................................................................... 5
2.2 Thermodynamic System को प्रकारहरु ................................................................................ 6
2.2.1. Open System .............................................................................................................. 6

2.2.2 Close System ............................................................................................................... 6
2.2.3 Isolated System ........................................................................................................... 7
2.3 Properties of system........................................................................................................... 8
2.4 State of Thermodynamic System ....................................................................................... 9
2.5 State Functions and Path Functions................................................................................. 10
2.6 Reversible and Irreversible Process ................................................................................. 11
CHAPTER 3: GAS LAWS ....................................................................................................... 13
3.1 Representation................................................................................................................. 13
3.1.1 PV Diagram .............................................................................................................. 13
3.1.2 PT Diagram .............................................................................................................. 13
3.1.3 TS Diagram ............................................................................................................... 14
3.2 Ideal Gas÷Perfect Gas ................................................................................................. 15
3.2.1 Properties of Gases.................................................................................................... 15
3.3 Gas Laws ......................................................................................................................... 15
3.3.1 Boyle's Law ............................................................................................................... 15
3.3.2 Charle's Law ............................................................................................................. 16
3.3.3 Combined Gas Law ................................................................................................... 18
3.3.4 Ideal Gas Law ........................................................................................................... 18
3.4 Diffusion of Gases ............................................................................................................ 19
3.4.1 Grahm's Law of Diffusion ........................................................................................ 20
CHAPTER 4: BASIC THERMODYNAMIC PROCESS .......................................................... 21
4.1. Constant Volume Process (Isochoric Process) ............................................................. 21
4.1.1 Isochoric process को उदाहरण ...................................................................................... 21
4.2 Constant Pressure Process (Isobaric Process) .................................................................. 22

4.2.1 Example of Isobaric process ...................................................................................... 22
4.2.2 Work done in Isobaric Thermodynamic process ....................................................... 23
4.3 Constant Temperature Process (Isothermal Process) ...................................................... 23
iii
4.3.1 Isothermal Process को उदाहरण ................................................................................... 24
4.4 Adiabatic Process .......................................................................................................... 24
4.4.1 Adiabatic Process को उदाहरण ..................................................................................... 25
4.5 Polytropic Process ......................................................................................................... 25

4.6 Isentropic Process ............................................................................................................ 25
CHAPTER 5: HEAT AND HEAT FLOW ............................................................................... 27
5.1 Heat ................................................................................................................................. 27
5.1.1 Positive य Negative Heat ............................................................................................ 27
5.1.2 Heat Capacity य Specific Heat Capacity .................................................................... 27
5.2 Phase ऩररवर्तन ................................................................................................................... 28
5.3 Internal Energy ............................................................................................................... 30

5.4 Enthalpy .......................................................................................................................... 31
5.5 Heat को प्रवाह .................................................................................................................... 31
5.6 Thermal Equillibrium .................................................................................................... 32

CHAPTER 6: LAWS OF THERMODYNAMICS .................................................................... 33
6.1 Zeroth low of thermodynamics ........................................................................................ 33
6.2 First Law of Thermodynamics......................................................................................... 33
6.2.1 Gas को Specific Heat Capacity ................................................................................... 34
6.2.2 1st Law of Thermodynamics का केहह कममहरू ............................................................. 36
6.3 Second Law of Thermodynamics ................................................................................. 36

6.3.1 Kelvin Plank Statement ............................................................................................. 36
6.3.2 Clausius Statement .................................................................................................... 37
6.3.3 Entropy को आधारमा 2nd Law को ऩररभाषा .................................................................... 37
CHAPTER 7: HEAT ENGINE ................................................................................................ 39

7.1 ऩररचय ............................................................................................................................... 39
7.2 Efficiency of Heat Engine ................................................................................................ 40

7.3 Carnot Engine ................................................................................................................. 40
7.3.1 Carnot Engine को Efficiency ..................................................................................... 42
7.4 व्यवहाररक केहह इन्जजनहरुुः .................................................................................................... 42
CHAPTER 8: HEAT PUMP AND REFRIGERATOR ............................................................. 44

8.1 ऩररचय ............................................................................................................................... 44
8.2 Coefficient of Performance .............................................................................................. 44
iv
8.3 Refrigerator..................................................................................................................... 45
8.4 Heat Pump य Refrigerator को COP बीचको सम्बजध ........................................................... 45
8.5 Refrigerator Cycle ........................................................................................................... 46

8.5.1 Ideal Vapour Compression Refrigeration Cycle ....................................................... 46
1
CHAPTER 1: INTRODUCTION
Thermodynamics
Thermodynamic मस्तो विऻान हो जसरे Heat राई Work भा य Work राई Heat भा ऩरयिततन
गने फाये भा अध्ममन गदत छ । मसरे Heat, Energy य Work फीचको सम्फन्ध व्माख्मा गदत छ । मसको
राधग Pressure, Temperatur, Volume, Enthalpy, Entropy जस्ता properties हरुको फाये भा अध्ममन
गननत ऩदत छ ।
Thermodynamics Thermo Dynamics
(Heat) (Power)
Fig: Heat य Work को सम्फन्ध
गाडडहरुको इन्न्जनरे गाडडराई चल्नको राधग power ननकाल्ने गदतछ । त्मसभा इन्न्जन भबत्र इन्धन
(डडजेर िा ऩेट्रोर) फरेय ताऩ शन्तत (heat energy) ननस्कन्छ । अफ त्मो heat राई Thermodynamics
को भसद्दान्त अनस
न ाय mechanical power ऩरयिततन गदतछ जसरे चतकाराई घभ
न ाएय गाडडराई अगाडड
फढाउदछ ।
Fig: गाडडको energy flow को धचत्र
2
Heat: Heat एक प्रकायको शन्तत हो जसरे फस्तभ

न ा तातोऩना अथिा धचसोऩना ल्माउदछ । फस्तर
न े
heat ऩाउॉ दा त्मसको ताऩ्रमभ फ्दछ बने heat पाल्दा ताऩ्रमभ घट्दछ । Heat एकाई Joule िा Calorie
हो ।
1 Joule = 4.2 Calorie
Energy (शक्ति) : कामत गनत सतने ऺभताराई Energy बननन्छ । Energy का धेयै रुऩ हनन्छन ।
Energy भेकाननकर , केभभकर, सोराय, इरेन्तट्रकर आदद जननसक
न ै रुऩभा ऩनन हनन सतदछ ।
Law of Conservation of Energy: “शन्ततको न त उत्ऩनत हनन्छ, न विनाश नै । मो केिर एउटा

रुऩफाट अको रुऩभा ऩरयिततन भात्रै हनन्छ ।”
शन्ततको उत्ऩनत य विनाश दफ

न ै गनत सककदै न । मसराई त एक रुऩफाट अको रुऩभा ऩरयिततन भात्रै गनत
सककन्छ । जस्तै: Solar Panel प्रमोग गये य विधनत ् ननकाल्दा सौमत शन्ततराई विधनतीम शन्ततभा ऩरयिततन
गने ।
Force -an_: कननै ऩनन िस्तर

न ाई तान्न िा घचेट्न खोज्ने चेष्टाराई फर बननन्छ । मसको एकाई
Newton हो ।
Work (कायत): ननन्चचत फर (Force) प्रमोग गये य कननै फस्तर

न ाई ननन्चचत दरन य ऩाय गयाइन्छ बने त्मॉहा
कामत हनन्छ । मसको एकाई Joule हो । Thermodynamics भा work तफ हनन्छ जफ system रे boundary
भा चाऩ ददएय surrounding का धचजहरुराई धकेल्दछ ।
Temperature (र्ाऩक्रम): कननै ऩनन िस्तक

न ो तातोऩना िा धचसोऩनाराई त्मस िस्तक
न ो Temperature
बननन्छ । मसराई थभोभभतय प्रमोग गये य नावऩन्छ । मसको एकाई °K, °C िा °F भा नावऩन्छ । SI
एकाई बने °K हो ।
SI एकाईभा दहसाफ गदात ताऩ्रमभराई सधै °K भा नै याख्नन ऩदत छ । तय ताऩ्रमभको भबन्नता

(Temperature Difference) राई बने °C िा °K याख्दा हनन्छ । ककनबने “ताऩ्रमभको भबन्नता”
ननकाल्दा °C िा °K दफ
न भ
ै ा एउटै भान आउछ । बन्नक
न ो भतरफ ताऩ्रमभ 1 °C रे फ्नन य 1 °K रे
फ्नन एउटै हनन्छ ।
3
X °C ताऩ्रमभ फ्नन िा घट्नन = X°K ताऩ्रमभ फ्नन िा घट्नन
Pressure (चाऩ): ननन्चचत ऺेत्रपरभा रगाइएको फरराई Pressure (चाऩ) बननन्छ ।
Pressure = चाऩको एकाई Pascal हो ।
Fig: Force रे गदात आएको Pressure
Note: एकाई ऺेत्रपर (1m2) भा एकाई फर (1N) रगाउदा उत्ऩन्न हनने चाऩराई 1 Pascal बननन्छ ।)
महाॊ, P = = 1 Pascal
Thermodynamics भा system को pressure अध्ममन गरयन्छ जसभा प्रामजसो गमाॉसको system हनने
गदत छ । गमाॉसरे pressure त्मसको चायै तपत भबत्ताभा सभान रुऩभा फयाफयी ददएको हनन्छ ।
मसै गयी तयररे ददने चाऩराई Pascal Law रे व्माख्मा गदत छ ।
Volume ( आयर्न): िस्तर

न े ओगटे को ननन्चचत ठाउॉ राई Volume बननन्छ । मसको SI एकाई घन-
भभटय ( m3 ) हो ।
4
Fig: बफभबन्न आकायको आमतन ननकाल्ने सत्र

न
तयर य गमाॉसराई जनन य जस्तो बाडोभा याखखमो त्मस्तै हनने गदत छ । तयररे बाडोको आकायभा फनेय
आफ्नो volume अनस
न य बाडोको ठाॉउराई ओगड्दछ बने गमाॉसरे बाडोको अकाय फनेय सफै ठाॉउभा नै
पैभरएय फस्दछ । त्मसैरे तयर य गमाॉसको volume ननकाल्न त्मसराई याखखएको बाडोको भबबत्र
volume ननकाल्नन ऩदतछ । तयरको रागी बने त्मस बाडोको कनत बाग तयररे बरयएको छ, त्मसको
आधायभा दहसाफ गननत ऩदत छ ।
Fig: आमताकाय बाडोभा याखखएको ऩानी
उदाहयणको राधग धचत्रभा आमताकाय बाडोभा याखखएको ऩानीको volume ननकारौँ । सफैबन्दा ऩदहरा
त्मस आमताकाय बाडोको volume ननकाल्नन ऩदतछ । सत्र
न अनस
न ाय त्मस बाडोको “बाडोको volume =
रम्फाई x चौडाई x उचाई” हनन्छ । त्मस बाडोभा आधा ऩानी बये को छ बने अफ “ऩानीको volume
बनेको बाडोको volume को आधा” हनन्छ ।
5
CHAPTER 2: THERMODYNAMIC SYSTEM & PROPERTIES
2.1 Thermodynamic System

मो हाभीरे अध्ममन गनतको राधग छनट्माइएको सम्ऩण
न त ऺेत्र हो । मस ऺेत्र भबत्रको ताऩ्रमभ, चाऩ,
शन्तत्तको ऩण
न त जानकायी भरएय त्मसभा आउने ऩरयिततनको आधायभा त्मो system भा हनने heat य गने
कामतको अध्ममन गरयन्छ ।
Fig: Thermodynamic System
System फाहे कको फादहय ऺेत्र िा िाताियणराई Surrounding बननन्छ । System राई Surrounding
फाट Boundary रे छनट्माएको हनन्छ ।
बाडो भबत्रको गमाॉस् Thermodynamic System

बाडोको सतह् Boundary
फाॉकी सफै् Surrounding
System + Boundary + Surrounding = Universe

Fig: Thermodynamic System
धचत्रभा एउटा बाडोभा gas बये य तताइएको छ । मदद सो बाडोको] Volume, Temperature य
Pressure को फाये भा अध्ममन गरयन्छ बने सो बाडो भबत्रको गमाॉस एउटा Thermodynamic System
6
हो । अफ त्महाॊ system को अध्ममन गदात बाडो भबत्र यहे को गमाॉसको Temperature य Pressure
कनत फ्मो िा घट्मो बन्ने अध्ममन गरयन्छ । महाॊ बाडो भबत्र यहे को गमाॉसराई भात्र छनट्टै system
भानेय ऩनन अध्ममन गनत सककन्छ । गमाॉसराई भात्रै छनट्टै system भान्दा बाडो, surrounding भा
ऩदत छ बने बाडोको भबत्री Wall, त्मसको Boundary हनन्छ । मदद ऩयन ै बाडोराई system भान्मो बने
बाडोको फादहयी Wall, Boundary हनन्छ य त्मस बन्दा फादहयका सफै surrounding हनन्छ । मसको
भतरफ हाभीरे अध्ममन गने फस्तक
न ो ऺेत्र system हो बने त्मस फाहे क सम्ऩकतभा आउने जननसक
न ै
धचजराई Thermodynamic Surrounding बननन्छ ।
2.2 Thermodynamic System को प्रकारहरु

2.2.1. Open System
मदद system फाट surrounding भा mass य energy दफ
न ै आउन जान सतछ बने त्मस्तो system
राई Open System बननन्छ ।
Fig: Open System
धचत्रभा एउटा भाधथल्रो बाग खारी बएको बाडोफाट ऩानी िाप िनेय उडेय जान्छ य िापभा बएको
ताऩ ऩनन फादहय जान्छ । मसभा िाप उडेय जानन बन्नारे mass को transfer हननन हो य ताऩ फादहय
जानन बन्नारे energy transfer हननन हो ।
झ्मार ढोका खोरेय कोठाभा heater तताउनन Open System को अको उदाहयण हो ।
2.2.2 Close System

मदद system फाट surrounding भा mass आउन जान सतदै न तय energy आउन जान सतछ बने त्मस्तो
system राई Close System बननन्छ ।
7
Fig: Close System
धचत्रभा एउटा फन्द बाडोभा ऩानी तताइको छ । जसभा बाडो फन्द बएकोरे ऩानीको िाप उडेय
surrounding भा जान ऩाउॊ दै न तय ऩानीभा बएको] Heat बने बाडोको चायै नतयफाट सन्जरैसग
ॊ फादहय
जान्छ । जसभा heat फादहय जानन बनेको] energy transfer हननन हो बने ऩानीको िाप फादहय जान
नऩाउनन बनेको] mass जान नऩाउनन हो ।
झ्मार ढोका ऩयन ै फन्द गये य कोठाभा heater तताउनन Close System को उदाहयण हो ।
2.2.3 Isolated System

मदद system फाट surrounding भा mass य energy आउन/जान सतदै न बने त्मस्तो system राई
Isolated System बननन्छ ।
Fig: Thermos Showing Isolated Thermodynamic System
सॊगक
ै ो धचत्रभा एउटा थभतसभा उभारेको ऩानी बये य याखखएको छ । जसफाट ऩानी फा िाप य ताऩ
फादहय आउन/जान सतदै न । मसयी थभतसफाट ऩानी फा िाप फादहय आउन नसतनन बनेको mass
आउन नसतनन हो बने heat आउन नसतनन बनेको energy transfer नहननन हो .
व्मिहारयक न्जिनभा थभतसभा ऩण
न त Isolated बने हनन सतदै न । केही थोयै भात्राभा Heat Leakage
हनन सतछ ।
8
Fig: Example of a) Open System, b) Closed System, c) Isolated System
2.3 Properties of system

हये क system को केदह ननचचत विशेषाताहरु हनन्छन ् जसरे त्मो system को त्मो अिस्थाराई अको
अिस्था बन्दा पयक छ बनेय दे खाउदछ । मसफाट त्मस system को बौनतक अिस्था िणतन गनत
सककन्छ । जस्तैM- Temperature, Pressure, Volume आदद । System को properties राई दईन
ककभसभरे छनट्माउन सककन्छ ।
2.3.1 Intensive Properties M- मस्ता properties हरु system को mass सॊग स्ितन्त्र हनन्छन ् िा
त्मसको mass सॊग कननै सम्फन्ध हनदै न । जस्तैM- Pressure, Temperature, Density आदद ।
2.3.2 Extensive PropertiesM- नमनीहरु system को mass सॊग सम्फन्न्धत हनन्छ । जस्तैM- Volume,
Energy etc.
Fig: Extensive & Intensive Properties
धचत्रको कोठाको properties बनेको त्मसको Mass, Volume, Temperature, Pressure, Density आदद
हनन ् । मदद त्मसको कोठाराई विचफाट दईन बागभा विबाजन गदात एउटा बागभा ऩये को mass अनघको
ऩयन ै कोठाको बन्दा आधा हनन्छ । मसयी mass घट्दा आधा बागको Temperature, Pressure बने उही
ऩदहरेको जनत नै हनन्छ य Volume बने ऩदहराको बन्दा आधा हनन्छ । त्मसकायण Temperature,
9
Pressure य Density हरु Intensive Properties हनन ् य Mass, Volume बने Extensive Properties हनन ्
।
2.4 State of Thermodynamic System -Thermodynamic Systemsf] cj:yf_

जफ कननै system को properties हरुको कननै ननन्चचत भान हनन्छ बने त्मो system एउटा ननन्चचत
state भा छ बनेय बन्न सककन्छ । मसरे system को अिस्थाराई जनाउॊ दछ । मसराई properties
हरु जस्तैM- Pressure, Temperature, Volume आदद फाट िणतन गनत सककन्छ ।
Fig: Thermodymanic Properties, States य Path बफचको सम्फन्ध
जफ कननै system को एक िा एक बन्दा फढी Properties ऩरयिततन हनन्छ बने त्मसराई system को
State ऩरयिततन बमो बनेय बननन्छ ।
Path
कननै ऩनन system एउटा state फाट अको state भा विभबन्न थरयको तह य तरयकाफाट जान सतदछ
जसराई path बननन्छ ।
Fig: Thermodynamic Path हरु
10
भाधथको धचत्रभा initial state (1) state फाट final state (2) भा जाने कामत दईन तरयका गये को छ । दफ
न ै
तरयकाफाट ऩगन ने state (2) भा नै बएता ऩनन दफ
न भ
ै ा पयक पयक state हरु ऩाय गनत ऩने हनन्छ । त्मसैरे
नत दईन राई पयक पयक नाभाकयण गये य path (A) य (B) बननएको छ ।
उदाहयणको राधग 20 °C फाट 40 °C भा ऩगन ने दईन पयक पयक path हरु दे खाईएको छ ।
30 °C
20 °C 40 °C
50 °C
2.5 State Functions and Path Functions

State Function मस्तो property हो जसको भान शरु
न य अन्न्तभको state भा भात्र बय ऩदत छ य state
ऩरयिततन हनॉदा त्मस system रे अऩनाएको path रे कननै पयक ऩादै न । त्मसैरे state function हरु राई
system को state सॊग भात्रै भतरफ हनन्छ ।
Fig: गमाॉसको compression

भाधथको धचत्रभा शरु
न को volume (Vi) फाट गमासराई अन्न्तभ volume (Vf) भा compress गदात ताऩ्रमभ
Ti फाट फढे य Tf भा ऩग
न ेको हनन्छ । मस्तो अिस्थाभा हाभीराई ताऩ्रमभ फीचभा कनन कनन step ऩाय गदै
आउछ बन्ने सॊग भतरफ नयाखखने हननारे Temperature राई एउटा State Function भाननन्छ ।
Fig: Temperature फ्दाको कननै दईन path हरु
11
भाधथकै उदाहयणभा volume (Vi) फाट गमासराई volume (Vf) भा compress गदात आिचमक workdone राई
हे यौँ । एकदभै नछटो (जसभा heat फादहय जान भ्माउदै न) compress गदात जनत workdone रागछ एकदभै
बफस्तायै (जसभा heat फादहय loss हनन्छ य गमाॉसको ताऩ्रमभ फ्न ऩाउॉ दै न) compress गदात workdone
कभ रागदछ । तरको PV diagram फाट Isothermal compression भा बन्दा Adiabatic compression भा
फदढ workdone आिचमक ऩछत बन्ने दे खाउदछ । त्मसैरे Workdone एउटा Path Function हो ।
Fig: Isobaric, Isothermal य Adiabatic process को PV diagram

त्मसैरे गरय temperature, pressure, internal energy, enthalpy, entropy आदद State Function हरु हनन
बने workdone, heat आदद Path Function हरु हनन ् ।
2.6 Reversible and Irreversible Process

कननैऩनन Thermodynamic System रे एउटा state फाट अको state भा जान कननै एउटा path प्रमोग
गये को हनन्छ ।
अफ त्मदह path को विऩरयत गएय ऩदहराकै state भा पककतन सककन्छ बने त्मस्तो process राई
reversible process बननन्छ । मस्तो process हरु ऩयन ानै अिस्थाभा पकतदा िाताियण (surrounding ) भा
कननै असय ऩदै न ।
Fig: Reversible process
12
मदद ऩदहराकै state भा पककतन सककदै न ् िा पककतए ऩनन अकै पयक path को प्रमोग गये य पककतनन ऩने
हनन्छ बने त्मस्तो process राई Irreversible Process बननन्छ । मस्तो process हरु ऩयन ानै अिस्थाभा
पकतदा िाताियण (surrounding ) को कननै न कननै property ऩरयिततन बएकै हनन्छ ।
Fig: Irreversible Process
व्मिहारयक न्जिनभा कननैऩनन प्रक्रममा reversible process हनन सतदै न । िास्तविकताभा हनने सम्ऩण
न त
प्रक्रममाहरु irreversible नै हनन्छन । तय कननै कननै process राई एकदभै बफस्तायै गये य रगबग
reversible process जस्तो फनाउन बने सककन्छ ।
उदाहयण्
 काठ फरेय खयानीभा ऩरयणत हननन ( खयानीराई ऩन
न ् काठ फनाउन सककदै न )
 झट्ट हे दात फयप ऩगरेय ऩानी फन्नन reversible process जस्तो दे खखन आउदछ ककनबने ऩानीराई
जभाएय ऩन
न ् फयप फनाउन भभल्दछ । मसभा ऩदहरेकै state भा त पककतएय फयप त फन्मो तय
फयपफाट ऩानी फन्दाको path बन्दा केदह पयक path फाट ऩानी फयप फनेको हनन्छ । अथातत
केदह energy त्मस प्रक्रममाभा loss बएको हनन्छ । तैऩनन कनतऩम अिस्थाको राधग मस
प्रक्रममाराई रगबग reversible बने भान्न सककन्छ ।
13
CHAPTER 3: GAS LAWS
3.1 Representation
3.1.1 PV Diagram
मसरे Pressure य Volume को] सम्फनधराई graph को Form भा दे खाउछ .
Fig: PV Diagram
Fig: Piston Cylinder को PV Diagram

PV diagram रे घेयेको ऺेत्रपररे workdone को भान ददन्छ ।
3.1.2 PT Diagram
14
मसरे Pressure य Temperature को] सम्फनधराई graph को Form भा दे खाउछ . मो diagram

प्रामजसो फस्तक
न ो phase हरु (solid, liquid & gas ) दे खाउन प्रमोग गरयन्छ ।
Fig: PT Diagram फाट pure compound को Phase Diagram दे खाइएको
3.1.3 TS Diagram
मसरे Temperature य Specific Entropy को] सम्फनधराई graph को Form भा दे खाउछ .
Fig: Carnot Engine को Cycle को TS Diagram

कननै Thermodynamic process िा cycle हरु हनॉदा temperature य entropy भा हनने ऩरयिततनहरु हे नत TS
diagram को प्रमोग गरयन्छ । TS diagram रे घेयेको ऺेत्रपररे Heat transfer को amount ददन्छ ।
Thermodynamics भा PV य TS diagram हरु एकदभै प्रमोगभा आउदछ ।
15
3.2 Ideal Gas÷Perfect Gas

मो आदशत तय काल्ऩननक गमाॉस हो । मसको विशेषताहरु मसप्रकायका छन :
Fig: Gas Molecules in a closed Vessel
3.2.1 Properties of Gases

 Gas को न कननै ननन्चचत Volume हनन्छ, न ननन्चचत आकाय नै । Gas राई जती ठनरो
बाॉडाभा याख्मो त्मती नै त्मसको Volume हनन्छ य आकाय ऩनन बाॉडॉको जस्तै हनन्छ ।
 Gas का अणनहरु विचको दयन ी एकदभै धेयै हनन्छ य अणह
न रु विचको फर नगण्म हनन्छ । त्मसैरे
Gas राई कननै बाडोभा याख्मो बने Gas का अणनहरु त्मस भबत्र पैभरएय फस्दछन ् य नत
अणनहरुरे बाडोको चायै ददशाको Wall भा ननन्चचत फर रगाएॊछ । मस फररे गदात बाडो भबत्र
Pressure उत्ऩन्न हनन्छ । त्मसै Pressure राई Gas को Pressure बननन्छ ।
 Gas सधै compressible (खाद्न भभल्ने) हनन्छ अथातत Gas का अणनहरुराई Pressure ददएय
एउटा फन्द बाडोभा धेयै अथिा थोयै चादहएको भात्राभा खाॉदेय याख्न सककन्छ ।
 एउटा Gas का अणनहरु अको Gas का अणनहरु सॊग सन्जरै भभभसन सतदछन ् ।
सभग्रभा बन्नन ऩदात, मो मस्तो काल्ऩननक गमाॉस हो जसको अणनहरुरे कननैऩनन ठाॉउ ओगटे को हनदैँन य
अणनहरुफीच एक अकातसग
ॊ कननै सम्फन्ध हनदैँन । मस्तो गमाॉसरे ऩण
न रु
त ऩभा हाभीरे प्रनतऩादन गये का
गमाॉसका ननमभहरु ऩारन गदत छन ।
3.3 Gas Laws
3.3.1 Boyle's Law
जफ कननै Perfect Gas को temperature न्स्थय हनदा त्मस gas को Volume बनेको pressure सगॉ
व्मत
न ्रमभानऩ
न ानतक हनन्छ ।
V (महाॉ ताऩ्रमभ न्स्थय छ ।)
or, V = जहाॉ K एउटा constant हो ।
16
or, PV = K = Constant
त्मसैरे, P1V1 = P2V2
Fig: Boyle‟s Law राई PV diagram भा दे खाउदा
Fig: ऩानी भनन न air bubble हरु
एउटा गोताखोयरे ऩानी भनन नफाट air bubbles पाल्छ । त्मो air bubble ऩानीको गदहयाइफाट जनत भाधथ
आउॉ छ, त्मनत नै air bubble ठनरो हनदै जान्छ । मसको व्माख्मा Boyle‟s law रे गदतछ । ऩानीको
गदहयाइफाट जनत भाधथ आमो, ऩानीको चाऩ त्मनत नै घट्दै जान्छ । मसरय pressure घट्नारे त्मनननै
gas को amount बएको air bubble को volume फढे य त्मसको आकाय ऩनन फ्दछ ।
3.3.2 Charle's Law

Charle's law अननसाय Gas को Pressure राई न्स्थय याख्दा त्मसको Volume बनेको Kelvin
Temperature सॊग सभानऩ
V T (महाॉ pressure न्स्थय छ । )
17
or, V = KT , जहाॉ K एउटा constant हो ।
or, K
त्मसैर,े
Fig: Charles Law राई VT Diagram भा दे खाउदा
Fig: Example of Charle Law
धचत्रभा एउटा lrqdf Pp^F Piston cylinder device राई तताएको दईन िटा अिस्था दे खाईएको छ ।
Cylinder भबत्र Ideal Gas बरयएको छ । त्मस Gas भा रागने Pressure बनेको Piston को weight
रे Gas राई धथचेको Force हो । त्मस Piston को weight य cross section area सधैं एउटा हनने
बएकोरे त्मस Gas भा रागने Pressure सधै एउटै हनन्छ । अफ cylinder राई तताएभा त्मस भबत्रको
Gas तातेय त्मसको Temperature फ्दछ । Charles Law का अनस
न ाय Pressure न्स्थय याखेय Gas
18
को Temperature फढामो बने त्मस Gas को Volume ऩनन फ्नन ऩदत छ । त्मसैरे त्मस cylinder
राई ततामो बने Gas को Volume फढे य पैभरन खोज्दछ य Piston राई भाधथनतय ठे ल्दछ । मो
Charle's Law को एउटा याम्रो उदाहयण हो ।
प्रचन् एउटा फेरन
न राई ऩयन ा बये य किजभा याख्दा त्मसको आकाय के हनन्छ होरा? कायण ददनह
न ोस ् ।
3.3.3 Combined Gas Law
Boyle's law को अनस

न ाय,
Temperature न्स्थय हनॊदा V .................सभभकयण (१)
Charle's law को अनस

न ाय,
Pressure न्स्थय हनॊदा V T ..................... सभभकयण (२)
अफ, सभभकयण (१) य (२) राई भभराउदा,
or, V = K जहाॉ, K एउटा constant हो ।
or, =K
त्मसैरे, कननै दईन state हरु state 1 य state 2 छन ् बने
प्रचन् राभो सभमसम्भ गाडीराई कनदाउदा त्मसको टामयको pressure के हनन्छ होरा ? कायण ददनह
न ोस ् ।
प्रचन् 10 ml volume ePsf] gas sf] temperature nfO{ 25° c af^ 50° c agfpbf gas sf] volume slt
xf]nf ?
3.3.4 Ideal Gas Law

Combined Gas Law फाट, ,
=K
मदद K = nR हनदा, = nR
19
PV = nRT
जहाॉ, P = Ideal gas को Pressure,

V = Ideal gas को Volume,
T = Ideal gas को Kelvin Temperature,
n = Ideal gas को number of moles,
R = Universal Gas Constant = 8.31441 J. K-1 .mol-1
3.4 Diffusion of Gases

Gas sf c)F"x? larsf] zlQm gu)o x"g] x"gfn] Pp^f Gas sf] c)f"x? csf]{ Gas sf]
c)f"x? ;+u ;lhn} ldl;g ;S% . o;/L ldl;g] k|s[ofnfO{ Diffusion of Gases elgG% .
Fig: Gas भा हनने Diffusion Process
au}rfdf hf+bf km'nsf] af:gf cfpg" Gas sf] diffusion sf] pbfx/)F xf] . Gas sf c)f"x?
hlt ux|f}+ x"G%g\, Tolt g} Tof] Gas nfO{ km}lng al( ;do nfUb% cyf{t xn"sf Gas h:t}
Hydrogen rf+*} ldl;g ;S% eg] ux|f}+ Gas h:t} ldy]g ldl;gsf] nflu w]/} ;do nfUb% .
Fig:ऩानीभा यङ्ग भभसाउदा हनने diffusion
फगैचाभा जादाॉ हाभीराई पनरको फास्ना आउछ । Diffusion को आधायभा मसराई कसयी व्माख्मा
गनह
नत न न्छ ?
20
3.4.1 Grahm's Law of Diffusion

मस Law को अनस
न ाय एउटा न्स्थय Temperature य न्स्थय Pressure भा कननै ऩनन Gas को पैरने
दय सो gas को घनत्िको square root सॊग व्मत
न ्रमभानऩ
R जहाॉ, R = rate of diffusion

√
d= Density (घनत्ि)
or, R = जहाॉ, K एउटा constant हो ।

√
or, R √ = K
त्मसैर,े √ √
√
√
भाधथको सत्र
न को प्रमोग गये य गमाॉसको पैरने दय त्मस गमाॉसको घनत्िको आधायभा ऩत्ता रगाउन
सककन्छ ।
21
CHAPTER 4: BASIC THERMODYNAMIC PROCESS
4.1. Constant Volume Process (Isochoric Process)

कननै ऩनन Thermodynamic system df state ऩरयिततन हनॊदा volume ऩरयिततन हनदै न बने त्मस्तो
process राई Isochoric Process बननन्छ . जस्तै् एउटा फन्द बाडोभा gas राई तताउनन
एउटा Thermodynamic system, state 1 (P1, V1, T1) फाट state 2 (P1, V1, T1) भा जान्छ बने Combined
Gas Law को अनस

न ाय,
मो process, Isochoric process हनन volume ऩरयिततन हननह

न न दै न । अथातत, V1 = V2 = V
त्मसैरे, K
K मो नै Isochoric Process को सभभकयण हो ।
4.1.1 Isochoric process को उदाहरण
Fig: Isochoric Heating Process
धचत्रभा cylinder को piston राई एउटा वऩनको भद्दतरे एकै ठाउॉ भा fix गरयएको छ . जसरे गदात
piston तरभाधथ चल्न ऩाउॉ दै न य cylinder भबत्रको gas को volume ऩरयिततन हनदै न ।तय ताऩ ददएय
तताइमो बने gas को temperature य pressure फ्दछ । मो एउटा Isochoric Process हो ।
मस्तो Process भा gas को volume नफ्ने हननारे gas रे physically कननै धचजराई ऩनन धकेल्न सतदै न
। त्मसैरे Isochoric Process भा workdone शन्
न म (zero) हनन्छ ।
22
4.2 Constant Pressure Process (Isobaric Process)

कननै ऩनन Thermodynamic system df state ऩरयिततन हनॊदा pressure ऩरयिततन हनदै न बने त्मस्तो
process राई Isobaric Process बननन्छ .
Fig: Gas राई piston रे constant pressure ददइयहे को

एउटा Thermodynamic System, state 1 (P1, V1, T1) फाट state 2 (P1, V1, T1) भा जान्छ बने Combined

न ाय, K
मो process, Isobaric process हनन pressure ऩरयिततन हननह

न न दै न । अथातत, P1 = P2 = P
K मो नै Isochoric Process को सभभकयण हो ।

4.2.1 Example of Isobaric process
Fig: Example of Isobaric Process
23
धचत्रभा एउटा Piston cylinder Device दे खाईएको छ । जसभा Gas बरयएको छ य Piston राई Free
छोडडएको छ । त्मस gas भा रागने pressure बनेको piston को weight रे gas राई ददएको फरको
कायणरे आउने हो । मदद उतत cylllinder राई heat ददएय तताउने हो बने cylinder भबत्र बएको
gas को tempratuer य volume फढी piston राई भाधथनतय धकेल्दछ । तय piston को weight य
cross section area सधै एउटै हनने हनॊदा pressure बने constant नै यहन्छ ।
4.2.2 Work done in Isobaric Thermodynamic process

भानौ, एउटा piston cylinder device छ, जसको cross-section area 'A' छ । त्मस system भा
gas को शरु
न को volume V1 छ य त्मस system भा heat ददएय gas राई expand गयाउॊ दा अन्न्तभ
volume V2 हनन्छ ।
Fig: PV Diagram of Isobaric Process
Isobaric Process भा हनने workdone, W = P (V2 – V1) हनन्छ ।
4.3 Constant Temperature Process (Isothermal Process)

कननै ऩनन Thermodynamic system df state ऩरयिततन हनॊदा temperature ऩरयिततन हनदै न बने त्मस्तो
process राई Isothermal Process बननन्छ .
एउटा Thermodynamic System, state 1 (P1, V1, T1) फाट state 2 (P1, V1, T1) भा जान्छ बने Combined

न ाय, K
मो process, Isobaric process हनन pressure ऩरयिततन हननह

न न दै न । अथातत, T1 = T2 = T
24
P1 V1= P2 V2 = K
PV= K मो नै Isothermal Process को सभभकयण हो ।
4.3.1 Isothermal Process को उदाहरण
तर धचत्रभा गमाॉस बरयएको एउटा Piston Cylinder Device दे खाइएको छ । Cylinder राई एउटा
मस्तो constant temperature surrounding (sink जसरे जनत heat ऩनन सोस्न सतदछ) डनफाइएको छ ।
अफ Piston राई तर तपत एकदभै बफस्तायै धकेल्दा gas को volume बफस्तायै घट्दै जान्छ बने
Pressure बफस्तायै फ्दै जान्छ । धकेल्ने प्रक्रममा बफस्तायै हनॉदा cylinder को wall फाट heat फादहय
surrounding भा पाल्दछ य Teamprature बने स्थय नै बइयहन्छ ।
Fig: Example of Isothermal Process
4.4 Adiabatic Process

कननै ऩनन system भा surrounding फाट mass य heat को आदानप्रदान नबइकनै त्मस system को state
ऩरयिततन हनन्छ बने त्मस्तो process राई Adiabatic Process बननछ ।
अथातत, Q = 0
व्मिहायभा जनतसक
न ै insulation गये ता ऩनन heat आदानप्रदानराई ऩण
न त रुऩभा शन्
न म फनाउन सककदै न य
हनदै न ऩनन । ककनबने system य surrounding फीचको temperature भबन्नतारे जस्तोसक
न ै insulation
बएताऩनन केदह नकेदह heat आदानप्रदान बएयै छाड्दछ ।
तय त्मस्ता थोयै heat आदानप्रदानराई शन्
न म भाननमो बने त्मस्तो अिस्थाको प्रक्रममाराई Adiabatic
Process बन्न सककन्छ । जस्तै् साइकरको ट्मफ
न भा हाते ऩम्ऩरे हािा बदात ट्मफ
न केदह भात्राभा
तात्दछ । मसको एउटा कायण adiabatic process रे व्माख्मा गदत छ ।
मसका साथसाथै केदह chemical य physical process हरु मनत नछटो हनन्छ कक त्मो system य
surrounding फीच heat आदानप्रदान हननै भ्माउदै न । जस्तै् IC Engine भा वऩस्टनको compression य
expansion को process राई adiabatic process बन्न सककन्छ ।
PVγ = Constant (K)
γ = 1.67 monoatomic gas हरुको रागी
= 1.4 for diatomic gas हरुको रागी
मो नै Adiabatic Process को सभभकयण हो ।
25
4.4.1 Adiabatic Process को उदाहरण

धचत्रभा एउटा Piston Cylinder Device दे खाईएको छ । Cylinder भबत्र gas बरयएको छ । Cylinder
को फादहय चायै नतय perfect insulator (कनचारक जसफाट कवत्त ऩनन heat प्रिाह हनॉदैन) रगाईएको छ ।
मदद piston राई push गने हो बने gas को volune घट्दछ य pressre फ्दछ । साथै temprature
ऩनन फ्दछ तय cylinder को फादहयी perfect insulator रगाईएको हनॊदा surrounding भा heat loss
हनन ऩाउॊ दै न ।
Fig: Example of Adiabatic Process

व्मिहारयक जीिनभा कननै ऩनन system राई compress गदात एकदभै नछटो गरयन्छ बने त्मस्तो
अिस्थाभा system रे surrounding भा heat राई loss गनत भ्माउदै न । त्मस्तो अिस्थाभा compression
process राई Adiabatic Process भान्न सककन्छ ।
डडजेर िा ऩेट्रोर इन्न्जनभा हनने गमाॉसको compression ननकै नछटो हनने हननारे त्मो compression
process राई ऩनन Adiabatic भाननन्छ ।
4.5 Polytropic Process

s"g}klg Thermodynamic process h;n] tn lbO{Psf] equation nfO{ follow ub{% . To;nfO{
Polytropic Process elgG% . oxf+, PVn = K
hxf+ 'P' pressure xf], 'V' volume xf], 'n' polytropic index xf] / 'C' Pp^F constant xf] .
s"g}klg Polytropic Process equation n] ljleGg lsl;dsf expansion / compression process
nfO{ JofVof ub{% .
4.6 Isentropic Process

s"g}klg Ideal Thermodynamic process h"g Adiabatic / Reversible b"a} % eg] To;nfO{
Isentropic Process elgG% .
26
Fig: Basic Thermodynamic Processes
27
CHAPTER 5: HEAT AND HEAT FLOW
5.1 Heat
कननै ऩनन िस्तक
न ो ताऩ्रमभ फ्नको राधग heat energy को आिचमकता ऩदतछ । फस्तभ
न ा heat energy
ददमो बने त्मस फस्तक
न ो ताऩ्रमभ फ्छ बने त्मस फस्तफ
न ाट heat ननकाल्न सककमो बने फस्तक
न ो
ताऩ्रमभ घट्छ ।
5.1.1 Positive र Negative Heat
मदद system रे surrounding फाट heat भरन्छ बने त्मस heat राई possitive (+ve) भाननन्छ बने
system रे surrounding राई heat पाल्छ बने त्मस heat राई negative (-ve) भाननन्छ ।
5.1.2 Heat Capacity र Specific Heat Capacity

कननै 'm' kg वऩण्ड बएको िस्तर
न ाई तताएय T1 Temperature फाट 'T2' Temperature भा ऩम
न ातउनको
राधग आिचमक ऩने heat,
Q=m S Δθ जहाॉ, S = Specific Heat Capacity
Δθ = T2 – T1 (ताऩ्रमभभा भबन्नता)
अफ, S =
जफ, m = 1 kg य Δθ = 1 ° K हनन्छ
S=Q
त्मसैरे, 1 kg वऩण्ड बएको कननै िस्तक
न ो 1° K िा 1° C ताऩ्रमभ फढाउन आिचमक ऩने heat राई नै
त्मस फस्तक
न ो Specific Heat Capacity बननन्छ । मसको एकाई Joule/kg.°C ( Joule . Kg . °C )
-1 -1
हनन्छ ।
olb s"g} body nfO{ Q Heat lbO{of] / pQm body sf] temperature Δθ n] a(\of] eg] pQm
body sf] Heat Capacity :
Heat Capacity =
Heat Capacity प्रनत एकाई वऩन्डराई ननकाभरमो बने त्मो Specific Heat Capacity हनन आउछ ।
S= =
28
5.2 Phase ऩररवर्तन
Fig: फस्तक
न ो Phase ऩरयिततन प्रक्रममा
साभान्मतमा, प्रक्रमनतभा कननै ऩनन फस्तह

न रुको नतन िटा phase ( अिस्था) हरु हनन्छन् ठोस (Solid),
तयर (Liquid) य गमाॉस (Gas) । फस्तभ
न ा यहे को energy रे त्मसको अिस्था ननधातयण गदत छ । त्मस
energy राई ऩरयिततन गनत heat energy ददएय िा भरएय फस्तक
न ो phase ऩरयिततन गयाउन सककन्छ ।
एक phase फाट अको phase भा ऩरयिततन हननर
न ाई बफभबन्न नाभ ददइएको छ जसराई तरको धचत्ररे
प्रस्ट ऩादतछ ।
Fig: फस्तक
न ो Phase ऩरयिततन प्रक्रममाको नाभहरु
29
उदाहयणको राधग -50 °C भा यहे को 1 kg फयपराई भरगौँ । जफऩनन त्मस फयपराइ तताइन्छ (heat
ददन)न बने त्मसको ताऩ्रमभ फ्न थाल्दछ । ताऩ्रमभ फढे य -50 फाट -40 ….. -30…… -20 °C हनदै
फ्दै जान्छ । तताउने प्रक्रममा जारय राख्ने हो बने ताऩ्रमभ फढे य 0 °C सम्भ आइऩगन छ ।
अफ 0 °C ऩनछ बने तताउने प्रक्रममा जारय याखेऩनन ताऩ्रमभ फ्न छाड्छ । मो अिस्थाभा ताऩ्रमभ
फ्नक
न ो साटो फयप ऩन्गरन थाल्दछ । जम्भा 1 kg फयपभा केदह बाग गदै ऩन्गरन थाल्छ य बफस्तायै
न त फयप ऩन्गरएय ऩानी फन्दछ । अफ त्मॉहा 0 °C को 1 kg ऩानी फन्दछ । मसयी 0°C को सम्ऩनणत
सम्ऩण
फयप 0°C को ऩानीभा ऩरयिततन हनन जनत heat energy रागमो, त्मसराई Latent Heat of Fusion of Ice
बननन्छ ।
Fig: Phase Change Diagram
उतत 0 °C को ऩानीराई तताउदै जादाॉ अफ बने ऩानीको ताऩ्रमभ फढे य 10 °C…… 20°C….. हनॉदै 100
°C सम्भ ऩगन दछ ।
अफ बने ताऩ्रमभ फ्न छाडेय ऩानी िापभा ऩरयिततन हनन थाल्दछ । 100 °C को 1 kg ऩानी 100 °C
को 1 kg िापभा ऩरयिततन नहनन्जेर त्मसको ताऩ्रमभ फ्दै न । त्मनतन्जेरको heat energy रे ताऩ्रमभ
फढाउनक
न ो साटो ऩानीको अणनहरु फीचको तयर bond राई छनट्टाएय िापभा ऩरयिततन गने कामत गदत छ ।
100 °C को ऩानी 100 °C को िापभा ऩरयिततन आिचमक ऩने heat energy राई Latent Heat of
Vapourization of Water बननन्छ ।
अफ 100 °C को 1 kg िापराई तताउदा फल्र िापको ताऩ्रमभ फढे य 110 °C ……. 120 °C ……. हनदै
भाधथ जान्छ ।
मसयी 0 °C बन्दा तरको ऩानीराई तताएय 100 °C बन्दा भाधथको िाप फनाउने प्रक्रममाराई भाधथको
धचत्रफाट फझ्
न न सककन्छ ।
30
5.3 Internal Energy

कननै ऩनन Thermodynamic System को Internal Energy बनेको त्मो system df ePsf अणनहरु
(molecules) को जथाबािी चारहरु ( random motion ) को कायणरे हनने kinetic energy य एक अकात
फीचको सम्फन्ध (Chemical bond) को कायणरे हनने Potential Energy को सॊमत
न त energy हो । मो
फस्तक
न ो ऩयभाणन य अणन (atoms and molecules) को स्तयभा गणना हनने हननारे हाभीरे दै ननक जीिनभा
सोजै अनब
न ि गदै नौ । o;sf] SI unit Joule xf] / o;nfO{ 'U' n] hgfO{G% .
त्मसैरे,
उदाहयणको राधग room temperature भा यहे को धगरासको ऩानीराई हाभीरे हे दात त्मो ऩानीभा energy
शन्
न म हनन्छ । तय शक्ष्
न भ तह (microscopic scale) भा हे दात त्मस ऩाननभा राखौँ का सङ्ख्माभा अणह
न रु
सॊमौ भभटय प्रनत सेकेण्डका गनतभा दौडडयहे का हनन्छन ् । हये क अणनहरुको एक अकातसगॉ ऩायस्ऩरयक
सम्फन्ध हनन्छ ।
Fig: धगरासको ऩानीको Internal Energy
Internal Energy सधै temperature को function हनन्छ । अथातत, Internal Energy ताऩ्रमभसॊग बय ऩदतछ
। जफऩनन ताऩ्रमभ फ्दछ बने अणनहरु झन नछटो नछटो चल्न थाल्दछन ् । अणनहरुको क्रममाभसरता
फ्नन बन्नक
न ो अथत त्मसको kinetic energy फ्नन हो । परस्िरुऩ त्मस system को internal energy
फ्दछ ।
Internal energy एउटा state function हो । ककनकक मसको भान, current state भा भात्र बय ऩदत छ
तय कनन path प्रमोग बमो तमसभा ननबतय गदै न । कननै ऩनन state को ठ्मातकै दहसाफ गनत सककदै न
त्मसैरे state ऩरयिततन बएय अको state भा जाॊदा कनतरे फ्मो िा घट्मो बनेय ननकाभरन्छ । त्मसैरे
दहसाफभा मसराई U िा dU जनाइन्छ ।
31
5.4 Enthalpy
Enthalpy बनेको कननैऩनन Thermodynamic system को जम्भा energy को measurement (नाऩ) हो
। Total internal energy भा pressure य volume को गण
न नपरराई जोड्दा Enthalpy आउदछ ।
मो ऩनन energy कै रुऩ बएकारे मसराई ऩनन Joule भा नै नावऩन्छ । मसराई H रे जनाइन्छ .
मो ऩनन एउटा State function नै हो ।
Enthapy को सम्फन्ध Internal Energy सॊग हनने हननारे मसराई ऩनन कननै state को ठ्मातक भान
ननकाल्न सककदै न य दईन state फीचको भबन्नता अनस
न ाय दहसाफ गरयन्छ ।
ΔH = ΔU + P ΔV
5.5 Heat को प्रवाह
कननै एउटा body फाट अको body भा temperature difference को कायणरे गदात नै heat को flow
हनने गदत छ । सधायणतमा heat: Conduction, Convection य Radiation को भाध्मभफाट प्रसायण हनन्छ
। तातो फस्तन A य धचसो फस्तन B बफचको heat को प्रफाह तर धचत्रभा दे खाइएको छ्
( तातो फस्तन A फाट धचसो फस्तन B भा heat जादैँ)
Fig: फस्तन A य B को ताऩ्रमभ फयाफय बएय heat flow योककएको अिस्था
32
दईन िटा system िा िस्तन 'A' य 'B' राई एक आऩसभा सम्ऩकतभा ल्माउदा तातो फस्तफ
न ाट धचसो फस्तन
तपत heat प्रिाह हनन्छ । धचत्रभा 'A' तातो य 'B' धचसो िस्तन हो बने 'A' य 'B' राई आऩसभा
सम्ऩकतभा याख्दा heat 'A' फाट 'B' नतय जान्छ । त्मसकायण heat को flow को भख्
न म कायक नै
Temperature Difference हो ।
5.6 Thermal Equillibrium

साभान्म अिस्थाभा तातो फस्तफ
न ाट सधै धचसो फस्तभ
न ा heat प्रिाह हनन्छ । मस्तो हनॉदा तातो फस्तर
न े
heat पारेको हनन्छ बने धचसो फस्तर
न े heat भरएको हनन्छ । जसरे गदात तातो फस्तक
न ो ताऩ्रमभ ्रमभस
घट्दै जान्छ बने धचसो फस्तक
न ो ताऩ्रमभ फ्दै जान्छ । मो प्रक्रममा दि
न क
ै ो ताऩ्रमभ फयाफय नहनदासम्भ
जायी नै यहन्छ । मसयी दफ
न ै फस्तक
न ो ताऩ्रमभ फयाफय बएऩनछ अफ heat प्रिाह हनॊदैन । मस्तो अिस्था
जसभा दईन फस्तह
न रु फीच heat आदानप्रदान हनदै न बने ती दईन फस्तह
न रु Thermal Equilibruim छन ्
बननन्छ । Thermal Equilibruim भा बएका फस्तन िा system हरु को ताऩ्रमभ फयाफय हनन्छ ।
Fig: Thermal Equilibrium भा आउने प्रक्रममा
33
CHAPTER 6: LAWS OF THERMODYNAMICS
6.1 Zeroth low of thermodynamics

मदद कननै दईन Thermodynamics system हरु कननै तेस्रो system सगॉ छनट्टा छनट्टै रुऩभा
thermal equilibrium भा छन ् बने ती दईन system हरु ऩनन एक अकातसगॉ thermal Equillibrium भा
हनन्छन ् ।
FigM Zeroth Law of Thermodynamics
भाधथको धचत्रभा नतन िटा thermodynamic system हरु „A‟, „B‟ य „C‟ छन ् । System „C‟ य system
„A‟ को ताऩ्रमभ फयाफय छ अथातत एक आऩसभा thermal equilibrium भा छन । त्मसैगयी system „B‟
य system „A‟ को ताऩ्रमभ ऩनन फयाफय छ । मसयी दईन thermodynamics system हरु „B‟ य „C‟ तेस्रो
system „A‟ सगॉ छनट्टा-छनट्टै रुऩभा thermal equilibrium भा छ । अफ Zeroth Law of
Thermodynamics का अनस
न ाय system हरु „B‟ य „C‟ को ऩनन ताऩ्रमभ फयाफय हनन्छ ।
6.2 First Law of Thermodynamics

1st Law of Thermodynamics रे Principle of Conservation of Energy राई Thermodynamics को
बाषाभा व्माख्मा गदै heat य mechanical work फीचको सम्फन्धराई दे खाउदछ । Heat, Mechanical
Work य Internal Energy नतनिटै energy कै पयकपयक रुऩहरु हनन ् ।“कननै ऩनन Thermodynamics
system भा heat ददइमो बने त्मसको केदह बागरे system को internal energyराई फढाउदछ य फाॉकी
बागरे mechanical work गदत छ । मसो हनदा ददईएको heat energy कतै नष्ट हनॊदैन ।”
अथातत ्, कननै ऩनन Thermodynamic System भा

Q = ΔU + W
जहाॉ, Q = system रे ऩाएको heat
ΔU = system internal energy भा बएको फद्
ृ दी
W = system रे गये को mechanical work
34
Fig: 1st Law of Thermodynamics को व्माख्मा

Thermodynamics System भा Internal Energy बनेको ताऩ्रमभभा बय ऩदतछ । ताऩ्रमभ फ्दा Internal
Energy फ्छ बने ताऩ्रमभ घट्नन बनेको Internal Energy घट्नन हो । भाधथको धचत्रभा Piston-Cylinder
यहे को gas एउटा Thermodynamic system हो । त्मस gas राई तताएय heat (Q) ददॉ दा त्मस gas system
भा दईन िटा काभ हनन्छ । एउटा gas को ताऩ्रमभ फ्छ य अको gas को volume फ्दछ । ताऩ्रमभ फ्नन
बन्नक
न ो अथत gas को internal energy (ΔU) फ्नन हो । त्मसैगयी gas को volume फ्दा त्मस gas रे
piston राई भाधथ नतय धकेल्दछ । जसरे गदात mechanical work (W) हनन्छ ।
भाधथको प्रक्रममा Isobaric process बएकारे,
W = P x (V2 – V1) = P x ΔV
त्मसैरे 1st Law of Thermodynamics को अनस
न ाय,
Q = ΔU + W
Q = ΔU + P ΔV
Positive य Negative Work
मदद system रे work गदत छ बने त्मो positive (+ve) workdone हनन्छ य system भा फाह्म फर रगाएय
work गरयन्छ बने त्मो negative (-ve) workdone हनन्छ ।
उदाहयण्
 गमाॉस पैभरदा वऩस्टनराई धकेल्न्न positive (+ve) workdone
 वऩस्टनरे गमाॉसराई compress गरयन्न negative (-ve) workdone
6.2.1 Gas को Specific Heat Capacity

xfldn] Gas nfO{ Heat ubf{ To;sf] Tempratucer a(\g"sf] ;fy;fy} volume / pressure klg
a(\b% . Volume nfO{ constant /fv]/ heat ubf{ / presser nfO{ constant /fv]/ heat ubf{ b"a}
cjZyfdf a/fa/ Heat lbPtfklg tkqmdsf] a[l@ km/s km/s x"g] ub{% .
35
Figure „A‟ Figure „B‟
भाधथको धचत्रभा दईन िटा उस्तै य फयाफय volume बएको दईन िटा Piston Cylinder System छ । दईन िटै
system भबत्र फयाफाय mass ऩरयणाभको गमाॉस याखखएको छ । अफ दईन िटै system राई फयाफय heat
ददइन्छ । Figure „A‟ भा वऩस्टन भाधथ तौर याखखएको छ । जसरे गदात वऩस्टनरे गमाॉसराई एउटै
चाऩ ददइयहन्छ । Figure „B‟ df Piston दईन िटा Stop याखखएको छ जसरे वऩस्टनnfO{ भाधथ जान
lbb}g . मसयी Figure ‘A’ df Constant Pressure Heating x"G% बने Figure ‘B’ भा Constant
Pressure Heating हनन्छ ।
Figure „A‟ भा गमाॉसरे ऩाएको heat को केदह बागरे गमाॉसको ताऩ्रमभ (internal energy) फढाउदछ
बने फाॉकक बागरे वऩस्टनराई भाधथ धकेरेय mechanical work गदत छ । तय Figure „B‟ भा बने
volume फ्न नऩाउने हननारे गमाॉसरे ऩाएको heat को सम्ऩण
न त बागरे ताऩ्रमभ (internal energy)
फढाउदछ । मसो हनॉदा Figure „B‟ को गमाॉसको ताऩ्रमभ Figure „A‟ को बन्दा फढी हनन ऩगन दछ ।
o;/L Gas df a/fa/ Hea lbbf klg tfkqmd a[l$ / 2 j^f s"/fdf lge{/ x"g] eof] cyf{t
Constant volume df Heat ubf{ Pp^f tfkqmd a[l$ / Constant Pressure Heat ubf{ csf]{
tfkqmd a[l$ x"G% . To;}n] Gas sf] Specific Heat Capacity 2 j^f x"G% .
1. Specific Heat Capacity at Constant Volume -Cv_ : Gas sf] volume nfO{ Constant /flv Heat
u/]/ ;f] gas sf] 1kg mass sf] 1¤c tfkqmd a[l$ u/fpgsf] nflu cfjZos kg]{ Heat nfO{
Specific heat capacity of constant volume elgG% .
2. Specific Heat Capacity at Constant Pressure, Cp:Gas को pressure राई न्स्थय तताउॉ दा 1kg
उतत gas sf] Pressure nfO{ Constant /flv 1¤c tfkqmd a[l$ u/fpgsf] nflu cfjZos kg]{
Heat nfO{ Specific heat capacity of gas at constant pressure elgG% . o;nfO{ -Cp_ n] hgfO{G% ।
36
Specific Heat Capacity of Gas df Same mass ePsf] Gas nfO{ Same heat lbbf Constant Volume
sf] eGbf Constant Pressure sf] Change in temperature -∆T_ sd x"G% . मसकायण Specitic
Heat Capacity of Gas at Constant Pressure को भान , Specific Heat Capacity at Constant Volume
बन्दा सधै फढी हनन्छ (Cp > Cv ) । Cp य Cv को अनऩ
न ातराई γ ( गाभा) बननन्छ ।
γ =
6.2.2 1st Law of Thermodynamics का केहह कममहरू
a) 1st Law of Thermodynamics रे Principle of Conservation of Energy राई Thermodynamics को

term भा व्माख्मा गदै heat य mechanical work को सम्फन्धराई दे खाउॊ छ । तय मसरे heat को
कनत प्रनतशत, work भा ऩरयिततन गनत भभल्छ बनेय व्माख्मा गनत सतदै न । First Law रे सम्ऩण
न त
heat energy राई mechanical work भा convert गनत सककने सम्बािना ऩनन दे खाएको छ, जनन
िास्तिभा सत्म होइन ।
b) First Law रे heat को flow हनने direction बन्न सतदै न । Heat energy तातो फस्तफ
न ाट धचसो
िस्तत
न भा flow हनन्छ तय आपैं धचसो फस्तफ
न ाट तातो फस्तभ
न ा heat flow हनन नसतनक
न ो कायण
जिाप ददन सतदै न ।
c) Heat energy को flow को direction जस्तै गयी विभबन्न energy का रुऩहरु जस्तै sound
energy, light energy, electric energy, chemical energy आददफाट अको रुऩको energy भा ऩरयिततन
हनॊदा नतनीहरुको direction ऩनन first law रे ददन सतदै न ।
6.3 Second Law of Thermodynamics

मसराई विभबन्न तरयकारे ऩरयबावषत गनत सककन्छ्
6.3.1 Kelvin Plank Statement
'' Source of heat भात्रै बएय कननै ऩनन िस्तफ
न ाट बएय कननैऩनन िस्तफ
न ाट रगाताय work ऩाईयहन
असम्बि छ ।”
o; statement n] heat engine sf] cfwf/df /x]/ 2nd Law nfO{ JofVof ug{ vf]h]sf] % . Heat
Engine df tftf] source af^ heat lnO{G% . To; heat energy sf] s]xL efu useful work df
convert ul/G% / af+sL केदह न केदह efu lr;f] j:t"-sink_ df kmflnG% . ऩाएको heat को
सम्ऩण
न त बागराई mechanical work भा ऩरयिततन गनत सककदै न । Heat engine राई ऩाएको heat फाट
mechanical work ननकाल्न heat को केदह बागराई sink भा पाल्नै ऩदत छ ।
37
6.3.2 Clausius Statement

“External work को प्रमोग नगरय धचसो फस्तफ
न ाट तातो फस्तभ
न ा Heat Flow गयाउन असम्बि छ ।"
मो ऩरयबाषारे Refrigerator भा आधाय बएय 2 law राई व्माख्मा गये को छ । Refrigerator रे धचसो
nd
िस्तन -sink_ फाट heat भरएय तातो िस्तन िा िाताियण ( source) भा पाल्ने काभ गदत छ । मसको
राधग Regrigerator रे electrical energy राई भरएय compressor को सहामतारे external mechanical
work को प्रमोग गदत छ । मसयी मददo;/L olb external work नऩाउने हो बने Refrigerator िा
Freeze रे काभ गनत सतदै नन ् ।
6.3.3 Entropy को आधारमा 2nd Law को ऩररभाषा

मसको राधग सफैबन्दा ऩदहरा entropy को फाये भा फझ्
न नन जरुयी छ ।
6.3.3.1 ENTROPY
Entropy रे s"g}klg system कवत्तको बद्रगोर छ बन्नेकनया जनाउदछ । System जथाबािी
रुऩभा जनत बद्रगोर हनदै गमो त्मनत नै entropy फ्दै जान्छ । o;nfO{ S n] hgfp% / o;sf]
o'lg^ Joules÷Kelvin xf] . तरको धचत्रभा फामाॉऩट्टी फरहरु भभरेय फसेका छन ् बने दामाॉऩट्टी
फरहरु बद्रगोर रुऩभा यहे का छन ।
Fig: Entropy को अिधायणा
Reversible process sf] Entropy change z'Go x"G% eg] Inerversible process sf] Entropy
charge z'Go eGbf j(L x"G% . Entropy Pp^f Extensive Property xf] .
Note: Endothermic Process : मो process भा system रे surrounding फाट heat प्राप्त गदत छ ।
Exothermic Process : मो process भा system रे surrounding राई heat पाल्दछ ।
Spontaneous Process : मस्तो process हननको राधग कननै फाह्म कायण िा फरको आिचमकता
ऩदै न । दै ननक न्जिनभा मस्तो प्रक्रममा स्ित बइयहे को हनन्छ । मस्तो प्रक्रममाराई योतन फाह्म
कायण िा फरको आिचमकता ऩदत छ । जस्तै् ियप ऩगरेय ऩानी फन्नन,मवत्तकै छोड्दा पराभभा
खखमा रागनन, अणडाराई खस्दा पनट्नन
6.3.3.2 Statement
38
“सभमसॊगै कननैऩनन Isolated system को entropy सधै फ्छ िा फयाफाय यहन्छ तय घट्न बने कदहरै
घट्दै न .” त्मसैरे spontaneous process जदहरै त्मो ददशा तपत हनन्छ, जता system को entropy फ्दछ ।
Spontaneous Process -cfkm} x"g] sfo{_ x"bf hlxn]klg system sf] entropy ab\(% . cyf{t
Tof] Process x? dfq spontaneous x"G% . pQm Process n] system sf] Entropy a(fp+b% .
जस्तै अण्डा खसेऩनछ पनट्छ तय पनटे को अण्डा खस्मो बने

जोडडदै न । भसङ्गो अण्डाको entropy कभ हनन्छ, पनटे को
अण्डाको entropy फढी हनन्छ । कननै ऩनन धचज खसेऩनछ हनने
प्रक्रममा बनेको spontaneous हनन्छ । 2nd Law of
Thermodynamics को अनस
न ाय entropy फ्ने कामतहरु भात्रै
spontaneous हनन्छन ् । पनटे को अण्डा भसङ्गो हनॉदा अण्डाको
entropy घट्छ जनन spontaneous है न ् ।
अिस्था-१ अिस्था-२
भाधथको धचत्रभा तमारुभ फोडत खेरको दईन िटा अिस्था दे खाइएको छ । ऩदहरो “अिस्था-१” भा
गट्टीहरु सेन्टयभा भभरेय फसेका छन ् बने दोस्रो “अिस्था-२” भा गट्टीहरु जथाबािी छरयएय फसेका
छन ् । त्मसैरे “अिस्था-२” को entropy “अिस्था-१” को बन्दा फढी छ । अफ दफ
न ै अिस्थाभा स्ट्राइकयरे
हानौ । स्ट्राइकयरे हाननसकेऩनछ हनने कामत बनेको spontaneous प्रक्रममा हो । त्मसैरे स्ट्राइकयरे हानेय
“अिस्था-१” फाट “अिस्था-२” भा ऩगन छ तय कदहरै ऩनन स्ट्राइकयरे हानेय “अिस्था-२” फाट “अिस्था-१”
भा ऩम
न ातउन सककदै न ।
मसयी 2nd Law of Thermodynamics रे प्रक्रमनतभा हनने कननै ऩनन कामत कतानतय जान्छ बनेय ददशा ऩनन
फताउदछ ।
Note: xfd|f] a|df)*sf] Entropy ls a/fa/ /xG% ls al(/xG% t/ #^\g eg] c;Dea % .
39
CHAPTER 7: HEAT ENGINE
7.1 ऩररचय
मो एउटा device हो, जसरे heat energy राई mechanical energy भा ऩरयणत गदत छ । जस्तै Car
को Engine एउटा Heat Engine हो ।
Heat Engine को भख्

न म नतनिटा ऩाटत हरु हनन्छन:
1_ Source: मो Hot Body हो । जसरे ननयन्तय जनतऩनन heat ददन सतदछ । मसरे जनतसक
न ै
heat पारेऩनन मसको temperature घट्दै न ।
2_ Sink: मो Cold Body हो । मसभा जनतसक

न ै heat पारेऩनन मसको ताऩ्रमभ फ्दै न ।
3_ Working Substance: मसरे High Temperature (Source) फाट heat भरन्छ य जसको केदह बाग
Sink भा पाल्दछ य फाॉकक बागरे Mechanical Work गदत छ .
Fig: Schematic Diagram of Heat Engine
धचत्रभा एउटा Heat Engine य त्मसको कामत दे खाइएको छ । Heat Engine को source को ताऩ्रमभ
T1 य Sink को ताऩ्रमभ T2 छ । T1 फदढ बएकोरे Heat Engine रे source फाट Q1 heat ऩाउदछ ।
त्मसैगयी T2 कभ बएकोरे Heat Engine रे Sink भा Q2 heat पाल्न सतदछ ।
Heat Engine रे source फाट ऩाएको heat रे गमासको internal energy फढाउदछ जसराई sink तपत
पाल्दछ य फाॉकक यहे को heat फाट Mechanical Work गदत छ । त्मसैरे Heat Engine रे गये को
Workdone बनेको W=Q1-Q2 हनन्छ ।
40
7.2 Efficiency of Heat Engine

हाभीराई थाहा छ,
Efficiency (η ) = x 100%
Heat Engine भा output बनेको mechanical work (W) हो बने input बनेको source फाट भरएको heat
(Q1) हो । त्मसैर,े
Efficiency (η ) = ( ) x 100%
मो सत्र
न फाट efficiency राई 100% फनाउन Q2 को भान zero फनाउनन ऩदत छ । मसको अथत source फाट
ऩाएको heat को सम्ऩण
न त बाग mechanical work भा ऩरयिततन गननत ऩदत छ ।
7.3 Carnot Engine

Sadi Carnot बन्ने िैऻाननकरे सन ् 1824 भा एउटा सै द्दाक्ततिक engine को फाये भा व्माख्मा गये । ;f]
Engine एउटा Zero Defect engine हो व्मिहारयक heat engine फनाउदा नतननहरुको efficiency सधै
Carnot Engine को बन्दा कभ नै हनन्छ । त्मसैरे मो एउटा आदशत तय काल्ऩननक engine हो ।
Fig: Carnot Engine Cycle
41
Carnet Engine भा चादहने चायिटा आिशमक ऩाटत हरु:
A) Cylinder: मसभा Perfecty Insulating Wall हनन्छ । जसफाट heat losss शन्
न म हनन्छ । साथै मसभा
Piston य Cylinder फीचको घषतण ऩनन शन्
न म हनन्छ य भबत्र Ideal gas बरयएको हनन्छ ।
B) Heat source ( Hot Reservoir): मो एउटा infinite heat source ( अबफनास ताऩको स्रोत) हो । मसफाट
जनत heat ननकारेऩानन केदह पयक ऩदै न य ताऩ्रमभ सधै TH नै न्स्थय बइयहन्छ ।
C) Heat sink (Cold Reservior): मो एउटा अनन्त ताऩ सोस्न सतने बाडो हो । मसराई जनत सक
न ै
heat ददएऩनन सोस्न सतछ य Temperature सधै TC न्स्थय बइनै यहन्छ .
D) Isulating stand: मो एउटा perfectly non-conductiong stand (कनचारक) हो । मसरे cylinder राई
stand को रुऩभा support गदत छ ।
Fig: Carnot Cycle को PV Diagram
Carnot Engine रे रगाताय कामत गदात इन्न्जन ्रमभभक प्रक्रममाहरु (Series of Operation) बई cycle को
रुऩभा चभरयहन्छ । मसको cycle भा चायिटा operation हरु हनन्छन । नत मस प्रकायका छन ् :
-1_ Isothermal Expansion
-2_ Adiabatic Expansion
-3_ Isothermal compression
-4_ Adiabatic Compression
42
7.3.1 Carnot Engine को Efficiency
हाभीराई थाहा छ,
Heat Engine को efficiency,
Efficiency (η ) = ( ) x 100%
Carnot Engine भा, =
जहाॉ, T1 = TH, Source को ताऩ्रमभ य T2 = Tc, Sink को ताऩ्रमभ
त्मसैरे, Carnot Engine को Efficiency (ηc ) = ( ) x 100%
भाधथको सत्र
न फाट Carnot Engine को Efficiency 100% हनने अिस्थाहरु्
i) T1 = ∞ (Infinity) अथातत source को ताऩ्रमभ ∞ फनाउन सककदै न ् ।
ii) T2 = 0 ° K (zero) शन्

न म ताऩ्रमभ अथातत -373 ° C जनत ताऩ्रमभभा कदहरै ऩगन न सककदै न ।
मसयी भाधथका दफ
न ै अिस्था कदहल्मै प्राप्त गनत नसककने बएकारे Carnot Engine को Efficiency सधै
100% बन्दा कभ नै हनन्छ ।
Carnot Cycle एउटा Ideal अथातत कननै कनन कभभ कभजोयी नबएको perfect engine हो । मस्तो perfect
engine को त हाम्रो साधायण फझ
न ाइ अनस
न ाय efficiency 100% हननन ऩने धथमो । तय सफै कनयाफाट
perfect य zero defect एउटा engine हाभीरे फनाउन सतमौ बने ऩनन thermodynamic रे त्मसको
efficiency 100% हनन नददने यहे छ। त्मसको efficiency राई ( ) x 100% रे भसभा तोककददन्छ ।
व्मिहारयक रुऩभा इन्न्जननमयहरुरे फनाउने इन्न्जन Carnot Engine जस्तो Ideal (zero defect) कदहल्मै
हनन सतदै न । मसभा धषतण तथा अन्म भेकाननकर कभभ कभजोरयरे गदात त्मस्तो efficiency त Carnot
Engine को बन्दा ऩनन झन कभ हनने गदत छ । त्मसैरे व्मिहारयकताभा प्रमोगभा आउने इन्न्जनको
efficiency त ( ) x 100% बन्दा ऩनन सधै कभ हनने गदत छ ।
7.4 व्यवहाररक केहह इन्जजनहरुुः

7.4.1 SI Engine ( Petrol Engine)
7.4.2 CI Engine ( Diesel Engine)
43
भाधथका इन्न्जनहरुको Thermodynamic Cycle तरको धचत्रभा दे खाइएको छ्
Fig: Ideal Otto cycle (Petrol Engine)
Fig: Diesel Engine (CI) Cycle
44
CHAPTER 8: HEAT PUMP AND REFRIGERATOR
8.1 ऩररचय
मो एउटा मस्तो device हो, जसरे external work प्रमोग गये य lower temperature -Sink_ फाट heat
भरएय higher temperature -Source_ भा ददन्छ ।
Fig: Schematic Diagram of Heat Pump
भाथीको धचत्रभा -W_ work done भरएय Heat pump रे cool reservior फाट Q2 amount को heat
तानेय warm reservior नतय पाल्दछ । अफ source रे ऩाउने Heat -Q1_ बनेको cool reservior फाट
Heat Pump रे तानेको heat (Q2) य Heat Pump रे प्रमोग गये य Mechanical Work (W) को
मोगपर हनन्छ ।
त्मसैरे, Q1 = Q2 + W
8.2 Coefficient of Performance

Heat Engine को कामतऺभताराई Efficiency रे जनाएजस्तै Heat Pump को कामतऺभताराई Coefficient
of Performance (COP) रे जनाइन्छ
COP =
साभान्मतमा Heat pump भा Output Desired बनेको (Q1) हनन्छ Input बनेको सधै Workdone
-W_ नै हनन्छ ।
45
त्मसेर,ै COPHP =
COPHP =
COPHP = + 1 ………………सभभकयण (१)
Note: hf*f] dlxgfdf Room nfO{ ttfpgsf]nfuL k|of]u u/]sf] A.C. nfO{ Heat pump sf] ?kdf
lng ;lsG% .
8.3 Refrigerator
Refrigerator को भख्
न म काभ बनेको धचसो फस्तफ
न ाट heat तानेय तातो surrounding भा पाल्नन हो ।
त्मसैरे मसभा Output Desired बनेको धचसो फस्तफ
न ाट कनत amount को को heat तान्दछ बन्नन हो ।
Output Desired = Q2
अफ, Refrigerator sf],
COPR = --------------- सभभकयण -२_
8.4 Heat Pump र Refrigerator को COP बीचको सम्बजध

सभभकयण -१ _/ -२_ nfO{ ldnfpbf
COPHR COPR®1---------- सभभकयण (३)
मसरे Heat Pump य Refrigerator को COP फीचको सम्फन्धराई दे खाउदछ ।
 Q2 सधै positive हनन्छ य W ऩनन सधै positive हनन्छ । त्मसैरे ऩनन सधै positive नै
हनन्छ । त्मसैरे COPR सधै Positive हनन्छ ।

 Q2, W बन्दा सानो ऩनन हनन सतछ य ठनरो ऩनन हनन सतछ । Q2 मदद W बन्दा ठनरो बमो बने
COPR, 1 बन्दा ठनरो हन्छ य Q2 मदद W बन्दा सानो बमो बने COPR, 1बन्दा सानो हनन्छ ।
त्मसैरे COP R बनेको 1 बन्दा सानो िा ठनरो हनन सतदछ ।
 Q1 सधै W बन्दा ठनरो हनन्छ । ककनकी eGbf Q1 W + Q2 हन्छ । त्मसैरे COHP को
भान सधै १ बन्दा ठनरो हनन्छ ।
46
8.5 Refrigerator Cycle

Otto Engine रे Otto cycle को आधायभभा काभ गये को जस्तै Heat Pump रे refrigeration
cycle को आधायभा काभ गदत छ । विभबन्न Thermodynamic process हरु को एउटा cycle
जसभा धचसो फस्तफ
न ाट Heat भरईन्छ य तातो फस्तभ
न ा Heat पाभरन्छ, मस्तो cycle राई
Refrigeration Cycle बननन्छ । मो भख्
न मतमा दईन ककभसभको हनन्छ ।
a_ Vapour Compression Refrigeration Cycle
b_ Vapour Absorption Cycle
8.5.1 Ideal Vapour Compression Refrigeration Cycle
Fig: Schematic Cycle of Ideal Vapour Compression Refrigeration Cycle
Vapour Compression Rerigeration Cycle भा basic चाय j^f Parts x? x"G%g ।
1. Compressor
Compressor एउटा mechanical device हो । मसको भख्

न म दईन िटा कामत हनन्छ । एउटा, system
भा refrigerant ( प्रमोगको बाषा “AC gas”) को flow गयाउनन हो बने अको system भा pressure
different उत्ऩन्न गननत हो । मसयी compressor रे refrigeration को pressure फढाएऩछी त्मसको
temperature ऩनी फ्दछ । त्मसैरे compressor फाट high pressure य temperature भा बएको
refrigerat, gas state भा Condensor नतय flow हनन्छ ।
2. Condensor
मो गाडीको Radiator जस्तै हो । मसको ऩनन दईन िटा कामत हन्छ ।
47
 Refrigerant को heat राई फादहय पाल्ने ।

 Vapor refrigerant राई Liquid refrigerant भा convert गने ।
Comperessor फाट cfPsf] high temperature, high pressure को vapor refrigerant महाॉ
condenser भा आउॉ छ । उतत refrigerant को ताऩ्रमभ, surrounding को ताऩ्रमभ बन्दा ननकै
कभ हनन्छ । त्मसैरे refrigerant रे condenser को भाध्मभफाट surrounding भा heat पाल्दछ
। मसयी surrounding भा heat पाल्दै जाॉदा केदह refrigerant, condense बई liquid state भा ऩनन
convert हनन्छन ् ।
3. Expansion Valve
मो एउटा भभसनो ऩाइऩ हो । मसभा Condenser फाट तयर-िाप भभस्रणको रुऩभा आएको
refrigerant को भभसनो ऩाइऩफाट नछये य ननस्कदा त्मसको pressure घट्दछ । मस्तो प्रक्रममाराई
Throttle ऩनन बननन्छ । मस प्रक्रममाफाट ननस्केको refrigerant को temperature य pressure दफ
न ै
ननकै कभ हनन्छ ।
4. Evaporator
मो ऩनन एक ककभसभको heat exchanger नै हो । मसरे condenser को विऩरयत कामत गदत छ

।मसको दईन िटा कामत मस प्रकायका छन ् ;
 Surrounding को heat राई refrigerant रे absorb गदत छ ।

 Liquid refrigerant राई vapor भा ऩरयिततन गदत छ ।
Evaporator भा आएको low pressure य low temperature को liquid refrigerant रे surrounding

फाट heat प्राप्त गदत छ य केदह बाग vapour भा ऩरयिततन हनन्छ ।
48
Fig: Vehicle को AC System Fig: Domestic Refrigerator
Automobile को air conditioning system एउटा closed pressurized system हो । मसभा

compressor, condenser, accumulator (जसराई receiver dryer ऩनन बननन्छ), expansion valve
(जसराई orifice tube ऩनन बननन्छ) य evaporator हनन्छन । मी component हरुरे सगॉसगैँ कामत
गये ये गाडीको compartment भबत्र रगबग 40° F ये न्जको को air ऩठाउदछन ् ।
Fig: Domestic AC System
49
Tutorial
यसमा ननम्न कुराहरु समावेश गररनु ऩदत छुः
Temperature Conversion
Volume Calculation of Different shapes
Pressure calculation under water
Force calculation
Workdone Calculation
Power calculation
प्रचन 1. Upper temperature 127 ¤c / Lower temperature 27 ¤c df sfo{ ug]{ Pp^f Heat Engine sf]
Maximum Efficiency stL ;Dd x"g;S% sf/)f ;xLt n]Vg"xf];\ <
प्रचन 2. Pp^f carnot Engine sf] Source sf] Temp.400 ¤k % eg] ;f] Engine sf] Source n] 80
Cal. Heat lnP/ sink nfO{ 50Cal. Heat kmfNb% . eg] ;f] Engine sf] Thermal Efficiency stL
xf]nf < Sink sf] Temperature stL xf]nf <
प्रचन 3. Pp^f petrol engine sf] Compression Ratio 9 % . olb ;f] engine sf] Power 30kw
% eg] ;f] Engine df power input stL xf]nf <

Thermodynamic Precis Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Thermodynamic Precis Final

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Thermodynamic Precis Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ननषेधधत

T/Lt. Santosh Ranabhat

2.2 Thermodynamic System को प्रकारहरु ................................................................................ 6

2.2.1. Open System .............................................................................................................. 6

4.1.1 Isochoric process को उदाहरण ...................................................................................... 21

4.2 Constant Pressure Process (Isobaric Process) .................................................................. 22

4.3.1 Isothermal Process को उदाहरण ................................................................................... 24

4.4 Adiabatic Process .......................................................................................................... 24

4.4.1 Adiabatic Process को उदाहरण ..................................................................................... 25

4.5 Polytropic Process ......................................................................................................... 25

5.1.2 Heat Capacity य Specific Heat Capacity .................................................................... 27

5.2 Phase ऩररवर्तन ................................................................................................................... 28

5.3 Internal Energy ............................................................................................................... 30

5.5 Heat को प्रवाह .................................................................................................................... 31

5.6 Thermal Equillibrium .................................................................................................... 32

6.2.1 Gas को Specific Heat Capacity ................................................................................... 34

6.2.2 1st Law of Thermodynamics का केहह कममहरू ............................................................. 36

6.3 Second Law of Thermodynamics ................................................................................. 36

6.3.3 Entropy को आधारमा 2nd Law को ऩररभाषा .................................................................... 37

CHAPTER 7: HEAT ENGINE ................................................................................................ 39

7.2 Efficiency of Heat Engine ................................................................................................ 40

7.4 व्यवहाररक केहह इन्जजनहरुुः .................................................................................................... 42

CHAPTER 8: HEAT PUMP AND REFRIGERATOR ............................................................. 44

8.2 Coefficient of Performance .............................................................................................. 44

8.5 Refrigerator Cycle ........................................................................................................... 46

Thermodynamics Thermo Dynamics

Fig: Heat य Work को सम्फन्ध

Fig: गाडडको energy flow को धचत्र

Heat: Heat एक प्रकायको शन्तत हो जसरे फस्तभ

1 Joule = 4.2 Calorie

Law of Conservation of Energy: “शन्ततको न त उत्ऩनत हनन्छ, न विनाश नै । मो केिर एउटा

शन्ततको उत्ऩनत य विनाश दफ

Force -an_: कननै ऩनन िस्तर

Work (कायत): ननन्चचत फर (Force) प्रमोग गये य कननै फस्तर

Temperature (र्ाऩक्रम): कननै ऩनन िस्तक

SI एकाईभा दहसाफ गदात ताऩ्रमभराई सधै °K भा नै याख्नन ऩदत छ । तय ताऩ्रमभको भबन्नता

X °C ताऩ्रमभ फ्नन िा घट्नन = X°K ताऩ्रमभ फ्नन िा घट्नन

Pressure (चाऩ): ननन्चचत ऺेत्रपरभा रगाइएको फरराई Pressure (चाऩ) बननन्छ ।

Pressure = चाऩको एकाई Pascal हो ।

Fig: Force रे गदात आएको Pressure

मसै गयी तयररे ददने चाऩराई Pascal Law रे व्माख्मा गदत छ ।

Volume ( आयर्न): िस्तर

Fig: बफभबन्न आकायको आमतन ननकाल्ने सत्र

Fig: आमताकाय बाडोभा याखखएको ऩानी

CHAPTER 2: THERMODYNAMIC SYSTEM & PROPERTIES

2.1 Thermodynamic System

Fig: Thermodynamic System

बाडो भबत्रको गमाॉस् Thermodynamic System

System + Boundary + Surrounding = Universe

2.2 Thermodynamic System को प्रकारहरु

Fig: Open System

2.2.2 Close System

Fig: Close System

2.2.3 Isolated System

Fig: Thermos Showing Isolated Thermodynamic System

Fig: Example of a) Open System, b) Closed System, c) Isolated System

2.3 Properties of system

Fig: Extensive & Intensive Properties

2.4 State of Thermodynamic System -Thermodynamic Systemsf] cj:yf_