Temat: Linie. Pismo techniczne. Napisy i tablice na rysunkach.

Linie
Do wykonywania rysunków technicznych maszynowych służą następujące rodzaje linii (rys. 2.6): a) linia
ciągła, b) linia kreskowa, c) linia punktowa, d) linia dwupunktowa, e) linia falista, f) linia
zygzakowa. Poza tym rozróżnia się linie bardzo grube (o grubości 2a), linie grube (o grubości a) i linie
cienkie (o grubości b ~ a/3).

Stopniowanie grubości linii (w mm) podano w tabl. 2.2.

Grubość linii grubych należy dobierać głównie w zależności od wielkości rysowanego przedmiotu, stopnia
złożoności jego budowy i przeznaczenia rysunku. Wybrana grupa grubości linii (bardzo grubych, grubych i
cienkich) powinna być jednakowa dla wszystkich rysunków wykonanych na jednym arkuszu i w jednakowej
podziałce.

Odstępy między kreskami w liniach kreskowych, między kreskami i punktami w liniach punktowych oraz
między punktami w liniach dwupunktowych zależą od grubości linii i wynosić powinny:
dla linii o grubości do 0,35 mm-co najmniej czterokrotną grubość linii,
dla linii o większej grubości-co najmniej 2 mm.

Kropki w liniach punktowych i dwupunktowych rysuje się w praktyce jako bardzo krótkie kreski, o długości
nie przekraczającej potrójnej grubości linii. Jeśli jednak rysuje się rzeczywiście kropki, to na rysunkach
przeznaczonych do reprografii, zwłaszcza w zmniejszeniu (np. przez mikrofilmowanie), zaleca się rysować te
kropki nieco grubsze od kresek.

Zasady prawidłowego rysowania przecinających się i łączących się linii ciągłych, kreskowych i punktowych
Przedstawiono na rys. 2.7. Z rysunku tego widać, że:
a) linie kreskowe i punktowe powinny zaczynać się i kończyć kreskami,
b) linie kreskowe i punktowe powinny przecinać się i łączyć kreskami,
c) załamania i wygięcia linii kreskowych i punktowych należy wykonywać kreskami,
d) przy rysowaniu krótkich osi symetrii - gdy wymiar przedmiotu w miejscu przecięcia jego zarysu z tą osią
nie przekracza 12 mm-linię punktową można zastąpić linią ciągłą (rys. 2.10g).

Poza tym w równoległych liniach kreskowych i punktowych położonych blisko siebie przerwy między
elementami linii powinny być wzajemnie przesunięte (rys. 2.7d). Dotyczy to także zygzaków w równoległych
liniach zygzakowych (rys. 2.7e).

Minimalną odległość (w świetle) między równoległymi liniami o równej grubości zaleca się przyjmować:
dla linii o grubości 0,18 i 0,25 mm - 3 grubości linii
dla linii o grubości 0,35 i 0,5 mm - 2 grubości linii
dla linii o grubości 0,7 mm - 1,5 grubości linii
dla linii o grubości 1,0 mm i więcej - 1,4 mm.

Minimalna odległość między dwiema liniami równoległymi o różnej grubości powinna być równa grubości linii
grubszej.

W przypadkach gdy na rysunku pokrywają się częściowo dwie lub więcej linii różnego rodzaju lub o
odmiennym przeznaczeniu, należy uwzględniać następującą kolejność pierwszeństwa linii:
1) widoczne zarysy przedmiotu (linia ciągła gruba lub cienka), jak np. linia a na rys. 2.8,
2) niewidoczne zarysy przedmiotu (linia kreskowa cienka), jak np. linia b na rys. 2.8,
3) ślad płaszczyzny przekroju (kreski grube), jak np. linia c na rys. 2.8,
4) osie i ślady płaszczyzn symetrii (linia punktowa cienka), jak np. linia e na rys. 2.8,
5) linie środka ciężkości (linia dwupunktowa), jak np. linia f na rys. 2.8,
6) linie pomocnicze (linia ciągła cienka).
Poszczególne rodzaje i grubości linii rysunkowych mają w rysunku maszynowym następujące zastosowania:
1. Linia ciągła bardzo gruba służy do rysowania:
a. połączeń lutowanych i klejonych (patrz p. 10.2.4),
b. linii wykresowych.
2. Linia ciągła gruba służy do rysowania:
a. widocznych krawędzi i wyraźnych zarysów przedmiotów w widokach i przekrojach (rys.
2.9a),
b. zarysów kładów przesuniętych (rys. 5.29b-d),
c. krótkich kresek oznaczających końce śladów płaszczyzn przekrojów i miejsc załamania tych
płaszczyzn (rys. 2.9b),
d. zarysów powierzchni obrabianych na rysunkach operacyjnych i zabiegowych (rys. 2.9c),
e. linii obramowania arkusza,
f. linii wykresowych.
3. Linia ciągła cienka służy do rysowania:
a. linii wymiarowych (rys. 2.10a),
b. pomocniczych linii wymiarowych (rys. 2.10a),
c. innych linii pomocniczych, np. linii odniesienia (rys. 2.10b),
d. kreskowania przekrojów (rys. 2.10a, b),
e. zarysów y kładów miejscowych (rys. 2.10c),
f. zarysów a rdzeni gwintów (rys. 2.10d), linii den rowków w wałkach wielowypustowych (rys.
2.10e) oraz linii a den wrębów kół zębatych (rys. 2.10f), ślimaków i innych przedmiotów
mających szereg powtarzających się regularnie wgłębień,
g. osi kół o średnicy ≤ 12 mm (rys. 2.10g) oraz innych osi przedmiotów o wymiarze a ≤ 12
mm (rys. 2.10h),
h. przekątnych prostokątów (rys. 2.10j), kwadratów i trapezów utworzonych przez widoczne
płaskie powierzchnie przedmiotów mających oś symetrii,
i. linii przenikania w miejscach łagodnie zaokrąglonych przejść z jednej powierzchni w drugą
(rys. 2.10k),
j. zarysów powierzchni nie obrabianych na rysunkach operacyjnych i zabiegowych (rys. 2.9c),
k. znaków chropowatości (rys. 2.10l),
l. ramek oznaczeń tolerancji kształtu i położenia (rys. 2.10ł),
m. linii ograniczających powiększany szczegół budowy przedmiotu (rys. 2.10m),
n. zarysów przedmiotów przyległych, dorysowanych dla celów orientacyjnych (rys. 2.10n),
o. linii wykresowych.
4. Linia kreskowa służy do rysowania:
a. niewidocznych krawędzi i zarysów przedmiotów (rys. 2-7b),
b. linii wykresowych.
5. Linia punktowa gruba służy do rysowania:
a. linii zaznaczających powierzchnie podlegające obróbce cieplnej lub powierzchniowej (patrz
p. 8.3 i 8.4),
b. linii wykresowych.
6. Linia punktowa cienka służy do rysowania:
a. osi symetrii a (rys. 2.11a) i śladów płaszczyzn symetrii (rys. 2.11c),
b. linii podziałowych b w kołach zębatych (rys. 2.10f), ślimakach, gwintach itd.,
c. osi okręgów o średnicach ponad 12 mm (rys. 2.11b) oraz innych osi przedmiotów o
wymiarze a > 12 mm (rys. 2.11c),
d. linii wykresowych.
7. Linia dwupunktowa cienka służy do rysowania:
a. skrajnych położeń części ruchomych (rys. 2.11d),
b. zarysów przedmiotów przyległych, dorysowanych dla celów orientacyjnych (rys. 2.11e),
c. pierwotnego kształtu przedmiotu (rys. 2.11f),
d. ostatecznego kształtu przedmiotu (rys. 2.11g),
e. linii gięcia przedmiotów przedstawionych w rozwinięciu (rys. 2.11h),
f. linii osi ciężkości (rys. 2.8).
8. Linia falista służy do rysowania:
a. linii urwania i przerwania przedmiotów, gdy linie te rysuje się odręcznie (rys. 2.12a, b),
b. linii ograniczających przekroje cząstkowe (rys. 2.9a i 5.23).
9. Linia zygzakowa służy do rysowania tych samych linii co linia falista, ale stosuje się ją w zasadzie
wtedy, gdy linie te są rysowane maszynowo. Linią tą można jednak również wykonywać dłuższe linie
urwania i przerwania przedmiotów (rys. 2.12c, d) przy ręcznym ich rysowaniu, ale wtedy trzeba te
linie rysować przy linijce.
Pismo techniczne
Do opisywania rysunków technicznych maszynowych stosuje się pismo rodzaju A lub rodzaju B (norma PN-
80/ /N-01606). Konstrukcja pisma jest oparta na siatce pomocniczej kwadratowej (rys. 2.13a) o boku
równym s lub na siatce rombowej (rys. 2.13b) o wysokości rombu s, równej grubości linii liter, cyfr i znaków.
Kąt nachylenia siatki rombowej względem pionu wynosi 15°.
W piśmie rodzaju A wysokość h pisma i jednocześnie wysokość wielkich liter i cyfr wynosi 14s, małych liter
zaś (bez lasek w górę i w dół) - 10s. W piśmie rodzaju B wysokość h pisma i jednocześnie wysokość wielkich
liter i cyfr wynosi 10s, małych liter zaś - 7s.

Odstępy między literami oraz cyframi powinny być równe 2s dla liter i cyfr, których sąsiednie linie są
równoległe, gdy zaś sąsiednie linie nie są równoległe, jak np. w zestawieniach VB, TA czy 71, odstęp można
zmniejszyć o połowę, tj. do 1s. Minimalny odstęp między wyrazami lub liczbami powinien wynosić 6s, a jeśli
wyrazy oddziela znak interpunkcji, np. przecinek, to minimalnym odstępem jest odstęp między znakiem
interpunkcji i następnym wyrazem. Minimalna podziałką wierszy dla pisma rodzaju A wynosi 22s, a dla pisma
rodzaju B - 17s.

Normalne wysokości pisma wynoszą: 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14 i 20 mm". Zalecane wysokości pisma w
zależności od formatu arkusza podano w tabl. 2.3. Dopuszcza się pisanie zaokrąglonych liter i cyfr o dużych
wymiarach z przewyższeniem / wynoszącym dla pisma rodzaju A: / = s/5, a dla pisma rodzaju B: /= s/4.

Wzory liter i cyfr pisma prostego rodzaju A: łacińskiego, greckiego i rosyjskiego pokazano na rys. 2.14-2.16.
Wzory liter i cyfr pisma prostego rodzaju B łacińskiego pokazano na rys. 2.18, a pisma pochyłego rodzaju B
łacińskiego - na rys. 2.20.

Wzory znaków interpunkcji, znaków matematycznych i innych znaków pisma prostego rodzaju A pokazano
na rys. 2.17, a pisma pochyłego rodzaju B - na rys. 2.19.
Litery i cyfry pisane jako ułamki, wykładniki potęg, odchyłki graniczne itp. należy pisać w następujący
sposób:
a) pismem tego samego rodzaju co pismo podstawowe (A lub B) i o jeden wymiar mniejszym od
wysokości pisma podstawowego (rys. 2.21),
b) pismem rodzaju B, gdy pismo podstawowe jest rodzaju A, i o jeden wymiar mniejszym od wysokości
pisma podstawowego (rys. 2.22),
c) pismem tego samego rodzaju co pismo podstawowe (A lub B) i o wymiarze tym samym co pismo
podstawowe (rys. 2.23).
Podziałki
Podziałką rysunku nazywa się stosunek liczbowy wymiarów liniowych przedstawionych na rysunku do
odpowiednich rzeczywistych wymiarów liniowych rysowanego przedmiotu.

W rysunku maszynowym stosuje się następujące znormalizowane podziałki:

zwiększające - 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1 naturalną - 1:1
zmniejszające - 1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:50, 1:100, 1:200, 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, 1:10 000.

Układ podziałek można rozszerzyć, stosując wielokrotność 10. Dopuszcza się stosowanie podziałek o
wartościach pośrednich.

Rozróżnia się podziałką główną, w której została wykonana większość rzutów lub rysunków na arkuszu, i
podziałki pomocnicze, w których zostały wykonane pewne szczegóły rysunków-zwykle w powiększeniu.

Podziałkę główną wpisuje się w odpowiednie pole w tabliczce rysunkowej, natomiast podziałki pomocnicze
umieszcza się nad odpowiednimi rzutami cząstkowymi szczegółów przedmiotu

Gdy przedmiot rysuje się w powiększeniu, w celu łatwiejszego zorientowania się co do jego rzeczywistej
wielkości można obok zasadniczego rysunku narysować ten sam przedmiot w podziałce 1:1 cienkimi liniami,
bez wymiarów.

Rysunki do książek technicznych, katalogów i innych materiałów informacyjnych oraz kopie rysunków
otrzymywane metodą mikrofilmowania itp. mogą mieć inne podziałki niż wymienione wyżej.

Tabliczki rysunkowe
Istnieje niezliczona ilość tabliczek rysunkowych, różniących się między sobą kształtem i wielkością, ilością
umieszczonych w nich informacji oraz rozmieszczeniem tych informacji w polu tabliczki. Ta ogromna
różnorodność tabliczek rysunkowych wynika głównie z tego, że w zależności od: dziedziny techniki czy
branży przemysłowej, wielkości zakładu oraz przeznaczenia tabliczki rysunkowej, najbardziej celowe
rozwiązania tabliczek muszą być niekiedy całkowicie odmienne. Dlatego też nie jest możliwe stworzenie
najlepszej, uniwersalnej tabliczki rysunkowej, można natomiast sprecyzować pewne wytyczne, dotyczące
danych jakie powinny znaleźć się w typowej tabliczce rysunkowej.

Według normy PN-85/M-01119 rozróżnia się trzy rodzaje tabliczek rysunkowych:

1) tabliczki podstawowe, zawierające najwięcej informacji i przeznaczone do rysunków
wykonawczych części oraz do rysunków złożeniowych, montażowych i ogólnowymiarowych,
2) tabliczki zmniejszone, o mniejszej ilości informacji, umieszczane na schematach i na pierwszych
arkuszach dokumentów tekstowych (nie rysunków),
 3) tabliczki uproszczone, o jeszcze mniejszej ilości informacji, umieszczane na drugich i dalszych
arkuszach dokumentów tekstowych; tabliczki te wolno również umieszczać na drugich i dalszych
arkuszach rysunków i schematów kilkuarkuszowych.

Informacje podawane w tabliczce podstawowej grupować należy w trzech strefach A, B i C, które mogą być
wzajemnie usytuowane jak pokazano na rys. 2.24a-c, przy czym:
a) w strefie A należy umieszczać następujące dane:

1) - numer rysunku; w rubryce tej, gdy rysunek lub schemat ma więcej niż jeden arkusz, pod
numerem rysunku podaje się numer kolejny arkusza i całkowitą ilość arkuszy w postaci napisu:
Arkusz nr a/b, gdzie: a - numer arkusza, b - ilość arkuszy,
2) - nazwę przedmiotu (lub dokumentu),
3) - nazwę i/lub znak przedsiębiorstwa; rubryki zawierające te dane należy rozmieszczać jak
pokazano na rys. 2.25,
b) w strefie B:
4) - podziałkę rysunku,
5) - format arkusza,
6) - rodzaj materiału i jego oznaczenie wg normy,
7) - zastępuje rysunek nr,
8) - zastąpiony przez rysunek nr,
9) - masę przedmiotu, a ponadto, w razie konieczności, inne dane, jak np.:
10) - numer rysunku licencyjnego,
11) - numer modelu,
12) - numer archiwalny,
13) - oznaczenie graficzne metody rzutowania (E lub A - patrz rozdział 4),
14) - liniowe jednostki miar (inne niż mm),
15) - zapis odchyłek wymiarów nietolerowanych; rubryki z tymi informacjami można rozmieszczać w
strefie B dowolnie,
c) w strefie C:
16) - zapis zmian (oznaczenie zmiany, jej treść, datę i podpis wg rozdziału 16),
17) - informacje administracyjne: stanowiska, nazwiska i podpisy osób odpowiedzialnych za
opracowanie rysunku i jego kontrolę normalizacyjną,
18) - datę pierwszej emisji rysunku (w razie konieczności); rubryki strefy C należy tak rozmieszczać,
żeby rubryka 16 znajdowała się nad rubryką 17, przy czym w razie braku miejsca na kolejne
zapisy zmian dalszy ciąg rubryki 16 należy umieścić obok tabliczki rysunkowej, z jej lewej strony.
W tabliczce rysunkowej zmniejszonej pomija się informacje: 4, 6, 9, 11, 13, 14 i 15, a w tabliczce
uproszczonej podaje się tylko informacje 1 i 16, które rozmieszcza się jak na rys. 2.26. Dopuszcza się
również tabliczki uproszczone zawierające rubryki 1,2 i 3, rozmieszczone jak na rys. 2.25b lub c.

Długość wszystkich tabliczek powinna wynosić co najmniej 185 mm, a wysokość: tabliczki podstawowej - co
najmniej 55 mm, tabliczki zmniejszonej - co najmniej 40 mm, tabliczki uproszczonej - co najmniej 15 mm.

Tabliczkę rysunkową umieszcza się w prawym dolnym rogu arkusza (rys. 2.3 i następne), rysując jej zarys
oraz linie oddzielające poszczególne rubryki liniami grubymi (obramowanie rubryki 1 liniami bardzo grubymi),
zaś linie dzielące rubryki na wiersze i kolumny - liniami cienkimi (rys. 2.28-2.30).
Na rysunkach złożeniowych tabliczkę rysunkową pod-stawową uzupełnia się umieszczonym nad nią wykazem
części, zawierającym kolumny pokazane na rys. 2.27.
W kolumnę „Nr pozycji" wpisuje się kolejne numery, którymi części lub zespoły są oznaczone na rysunku,
przy czym numeracja części w wykazie powinna biec od dołu ku górze.

W kolumnę „Nazwa" wpisuje się nazwę części lub zespołu; gdy część lub zespół jest znormalizowany -
wpisuje się jego oznaczenie z odpowiedniej normy przedmiotowej.

W kolumnę „Ilość" wpisuje się ilość sztuk jednakowych części lub zespołów wchodzących w skład
narysowanego Przedmiotu.

W kolumnę „Oznaczenie" wpisuje się numer rysunku części lub zespołu, albo numer normy części
znormalizowanej.

W kolumnę „Materiał" wpisuje się jego oznaczenie wg odpowiedniej normy.

W kolumnę „Uwagi" wpisuje się dane uzupełniające, np. oznaczenie położenia części lub zespołu na rysunku,
gdy pole rysunku jest podzielone na strefy, jak na rys. 2.4a.

W razie potrzeby wykaz części można uzupełnić kolumnami: masa, numer magazynowy, stan dostawy
itd„ wydzielając kilka kolumn z kolumny „Materiał".

Przykład tabliczki rysunkowej wraz z wykazem części przedstawiono na rys. 2.28a.

Wykaz części wraz z tabliczką rysunkową może być także sporządzony na oddzielnym arkuszu (lub
arkuszach) formatu A4. Wówczas tabliczkę rysunkową umieszcza się na zwykłym miejscu, tj. w prawym
dolnym rogu arkusza, ale nagłówek wykazu części umieszcza się u góry arkusza i kolejne pozycje wpisuje się
od góry ku dołowi.

Wykaz części sporządzony na oddzielnym arkuszu powinien mieć w rubryce 2 tabliczki rysunkowej napis:
„Wykaz części".

W przypadkach gdy wykaz części jest wydrukiem z elektronicznej maszyny cyfrowej może on być
sporządzony na formacie A3.

Przykłady tabliczek rysunkowych przedstawiono na rys. 2.28-2.30.

Napisy i tablice na rysunkach

Napisy dotyczące bezpośrednio poszczególnych rzutów przedmiotu lub ich fragmentów należy umieszczać w
jednym wierszu- nad cienką linią odniesienia (rys. 2.31a) lub w dwóch wierszach - nad i pod tą linią.

Linię odniesienia zakańcza się: strzałką - gdy jest prowadzona od krawędzi lub zarysów widocznych (rys.
2.31a) albo niewidocznych (rys. 2.31b), kropką-gdy jest prowadzona od pola jakiejś powierzchni (rys. 2.31c),
a nie zakańcza się niczym-gdy jest odprowadzona od linii wymiarowej (rys. 2.31d), linii okręgu określającego
jakiś szczegół budowy przedmiotu (rys. 2.31e) lub od punktu przecięcia się jakichkolwiek linii (rys. 2.31f).
Linie odniesienia można w razie potrzeby rysować z jednym dodatkowym załamaniem (rys. 2.31g) oraz
prowadzić od jednego napisu kilka linii odniesienia (rys. 2.31h).
Napisy dotyczące rozmieszczenia rzutów przedmiotu na arkuszu lub arkuszach - patrz rozdział 4.

Teksty wymagań i charakterystyk technicznych, jeśli podaje się je na rysunku, należy umieszczać
bezpośrednio nad tabliczką rysunkową, przy czym na arkuszach większych teksty można pisać w dwóch lub
więcej kolumnach o szerokości do 185 mm. Jeżeli rysunek wykonany jest na więcej niż jednym arkuszu, to
teksty muszą być umieszczone na pierwszym arkuszu.

Tablice danych technicznych (np. zmiennych wymiarów) należy umieszczać z prawej strony rysunku lub
określonego rzutu albo pod nim. Jeżeli odpowiednie normy precyzują położenie tablic-jak np. normy
dotyczące rysunków wykonawczych sprężyn (patrz rozdział 10.4) czy kół zębatych (patrz rozdział 12.3)-to
tablice należy umieszczać zgodnie z wytycznymi podanymi w tych normach. Nad każdą tablicą (gdy jest ich
kilka) pisze się słowo „Tablica" i jej numer kolejny. Nad jedyną tablicą na rysunku nie pisze się nic.