T.C.

ŞANLIURFA VALİLİĞİ
 "N E .3 Î

T.C.
ŞANLIURFA VALİLİĞİ

•• ••

HER YÖNÜYLE

ŞANLIURFA97
İL YILLIĞI
✓ \

ŞANLIURFA VALİLİĞİNCE
HAZİRAN 1997'D E YAYIN LAN M IŞTIR

Hazırlama Komitesi

HAŞAN DURUER
Vali Yardımcısı

SABRİ KÜRKÇÜOĞLU
HRÜ.Öğretim Görevlisi

HAMİT ÇALIŞ
İl Planlama Müdürü

A.CİHAT KÜRKÇÜOĞLU
HRÜ. Öğrt. Görevlisi-Sanat Tarihçisi

MÜSLÜM C. AKALIN
Avukat

ABUZER AKBIYIK
A raştırm acı-Yazar

Başbakanlık M üsteşar Yardımcısı

Sn.S e l ç u k POLAT'a
katkılarından dolayı teşekkür ederiz.

ISBN 975-7565-48-2

Dizgi
ORHAN AYDIN

İllüstrasyon
HALİT ÖNCEL

Redaksiyon ve Mizanpaj
SABRİ KÜRKÇÜOĞLU

Baskı:
G ü n e y d o ğ u G a z e te c ilik - M atb a acılık
R a d y o TV. Y a yın cılığ ı
v e A m b a la j S a n a y i A .Ş.
Tel 3 1 2 33 22 FaX: 3 1 4 6 4 81
ŞANLIURFA
CUMHURİYETİMİZİN KURUCUSU
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
 CUMHURBAŞKANI
SAYIN SÜLEYMAN DEMİREL
 BAŞBAKAN
SAYIN PROF. DR. NECMETTİN ERBAKAN
 BAŞBAKAN YARDIMCISI
SAYIN PROF. DR. TANSU ÇİLLER
 İÇİŞLERİ BAKANI
SAYIN MERAL AKŞENER
 ŞANLIURFA VALİSİ
SAYIN ŞAHABETTİN HARPUT
 TA KD İM \ / u i
A srım ızın en b ü yü k p ro je le rin d e n b iri olan G üneydoğu A n a dolu P rojesi1nin
m erkezi k o n u m u n d a k i Peygam berler şehri Şanlıurfa hızlı b ir gelişm e ve
değişm e süreci yaşam aktadır.

Tarım dan sanayiye, sosyal yapıdan k ü ltü r hayatına kadar b ir çok alanda etkisi
görülen bu değişim süreci içerisinde m eydana gelen ta b lo n u n O ca k 1997 'd e
b ir te s b itin i yapm ak ve yayınlam ak, b ilg i çağında ile tişim in sağlanmasına da b ir
vesile ola caktır.

Esasen il y ıllık la rı o ilin m e vcut du ru m u n u n genel b ir tesbiti yanında, yin e o il

ile ilg ili ih tiy a ç h a lin d e başvurulacak ilk c id d i kaynak olm akta, aynı zam anda
b e lirli z a m a n .d ilim le ri içerisinde o ilin nereden nereye g e ld iğ in in
m ukayesesinde de ö n e m li b ir ö lç ü t olm aktadır.

G A P 'ın Şanlıurfa eko no m isine , d olayısıyla tarım ve sanayisine g etirdiği c a n lılık,

ilim iz i ö n e m li b ir ca zibe m erkezi haline getirm iştir. Y urt için d e n ve yu rt
dışından Ş anlıurfa'ya gelen y a tırım cıla rın bölgen in ihtiyacı olan b irç o k konuda
ya tırım la ra başlam ış olm ası ayrıca yerli yatırım cıların da bu konuda a k tif rol
üstlenm esiyle b ü y ü k b ir kalkınm a süreci başlamış ve ilk ü rünleri alınm ıştır.

Tarım da ve sanayideki bu gelişm eler sonucu kısa b ir süre içerisinde işsizliğin

b ü y ü k ö lç ü d e ortadan kalkacağı ve insanların refah d ü ze yin in yükseleceği
b e klen m e kte dir.

Şanlıurfa G A P 'ın m erkezi olarak 2 0 0 0 'Ii yılla rın b ü yü k T ü rk iy e 's in in

kurulm asında ç o k ö n e m li ve şerefli b ir görev üstlenm iştir. Burada görev yapan
ve burada yaşayan herkes bu şerefli görevin kutsal heyecanı içerisinde
bulu n m a kta d ır.

Ö te yandan b irç o k m e de niye ti ve kültü rü sinesinde barındırm ış olan, köklü ve

zengin b ir k ü ltü r m irasına sahip.Ş anlıurfa'nın bu ta rih i k im liğ in i korum ak ve
yaşatm ak h e m ş e h rile rim iz e düşen en ö n em li görevlerden b irid ir.

Ş anlıurfa'nın sahip o ld u ğ u bu k ü ltü r d eğ erlerin in korunm ası parlak

g e le ce ğ im izin te m in a tı o ld uğ u kadar ç o cu kla rım ıza g u rurla devredeceğim iz
"Peygam berler Ş ehri"nin de en güzel m iraslarıdır.

İlin e k o n o m ik ve sosyal yapısı ile beraber ö z e llik le G üneydoğu A n a d o lu

P ro jesi'n in g e tird iğ i b ü yü k gelişm eler ve nihayet köklü ta rih im iz in izle rin i
taşıyan ta rih i y a p ıla rım ızd a n , gele ne kle rim ize ; fo lk lo ru m u z d a n el sanatlarım ıza
kadar kışa b ir kesitin sunulduğu K ü ltür-T urizm b ö lü m ü n d e ki g ü z e llik le r y ıllık
içerisin d e özel b ir ih tim a m la hazırlanm ıştır.

Bugüne kadar yayınlan m ış y ıllık la rın en kapsamlısı olarak sunulan bu yayında

yer alan y a z ıla r ko n u n u n uzm anları ve g ö n ü llü b ir e kib in titiz çalışması sonucu
hazırlanm ıştır.

Bütün ilg ilile rin istifadesine sunarken, emeği geçenlere teşekkür e d iyorum .

Şahabettin HARPUT
Şanlıurfa Valisi

v - -J

9
NE RUHA, NÜSHÂ-İ GÜLZÂR-I CİNÂN
M ASKAT-I RE'Sİ HALİLÜRRAHMAN
NE RUHA, GIPTA GEHİ HITTA-İ ŞAM
M AZHAR-I M UCİZE-İ "BERD Ü SELÂ M ”
NÂni
mm

14 Şanhurfa'97 TARİH
 6. R ız v a n iy e C a m ii

PEYGAM BERLER
ŞEHRİ
ŞA N LIU RFA
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin
Orta Fırat B ölüm ii'nde bulunan
Ş a n lıu r fa , doğuda M a r d in ,
kuzeydoğuda Diyarbakır, kuzey
batıda Adıyaman, batıda Gaziantep
ve güneyde Suriye toprakları ile
çevrelenmiş bir sınır şehridir.

Şanlıurfa, coğrafi özelliği nede­

niyle üzerinde birçok bağımsız
devlet ve beyliğin kurulmuş olduğu,
d e ğ iş ik k ü lt ü r e l o lu ş u m la r ın
kaynaştığı b ir yerleşim olmuştur.
G e re k t a r i h in i n b a ş la d ığ ı
ilkçağlarda ve gerekse diğer devir­
lerde Şanlıurfa, hemen her zaman
Doğu ile Batı kültürleri arasında bir
köprü olm uştur. D oğu'yu Batı'ya
bağlayan ticari ve askeri yolların
buradan geçmesi Şanlıurfa'ya
geçmiş dönem lerde büyük önem
kazandırmıştır.

Bu tarihi şehrin, ilk kuruluşu

hakkında kesin b ilg ile r yoktur.
Meşhur Arap tarihçisi Ebul Faraç'a
göre Şanlıurfa, Nuh T ufanından
sonra yeryüzünde kurulan ilk yedi
yerleşim m erkezinin ilki ve en
önem lisidir. Hz. Adem (A.S.)'ın çift­
ç ilik yaptığı, Hz. İbrahim H alil, Hz.
Eyyiip, Hz. Şuayp, Hz. Elyasa gibi
peygamberlerin yaşadığı bu bölge
b ug ün "P e y g a m b e rle r Ş e hri"
d iy e a n ılm a k ta d ır . H a t ta Araplar da "Kaliroe" den galat Callirohae), başka bir kente de ait
Hristiyanlar, Hz. İsa'nın m endilinin o la r a k "R u h a " o la r a k ad ola bilir. Bir efsaneye göre ise Urfa
Şanlıurfa'da bulunm uş olmasından vermişlerdir. adı N em rut'un diğer bir adı olan ve
dolayı buraya Dir-M esih adını Fikret Işı İtan 'a göre İslam döne­ 'Sulak yerde bulunan' anlamına
verm işlerdir. Şanlıurfa'nın yüzyıllar minde Diyarı M udar olarak da gelen Hewya oğlu "U rhai" den
boyu ayakta durmuş olması, adlandırılan bölgedeki Urfa'ya gelmektedir.
manevi bir him ayenin eseri olsa Osrhoene Krallığı dönem inde U rhai'nin 'güzel akarsular şehri'
gerektir. verilen "Osrhoene" adının, Urfa anlamı, Edessa'nın M akedonya'daki
şehrinin M akedonyalIlar tarafından Edhessaisos ırmağının kenarındaki
URFA A D IN IN "E d e s s a " a d iy le y e n id e n şehir ve bu kentin sonradan aldığı
KAYNAĞI kuruluşundan, önceki Süryanice ad V odina'nin M akedonca su anla­
"U rhai/O rhai" veya arapça "Er- mına gelmesi, Kalliroe'nin 'çeşme'
KamusLi'l Alam 'a göre U rfa'nın
Ruha'"nın Latinleştirilm iş biçim i ya da 'akarsuları güzel' anlamı belli
eski adı "ur" ya da "U relkeldaniyn"
olduğu sanılmaktadır. olduğuna göre Urfa adının kaynağı
olup Büyük İskender'in fethinden
Halep salnamelerine göre şehre konusunda h e n ü z 'b ir sonuca ulaşı­
sonra M ekadonyalılar bu şehri
kısa bir süre (Antiokya/Antakya) adı lamamışsa da bütün rivayetlerin 'su'
v a ta n la r ın d a k i "E d e ssa " y a n i
verilmişse de Prof. Segal'e göre ya çıktığı tartışmasızdır.
"Vodina" kasabasına benzeterek bu
adla ve "akarsuları güzel" anlamıyle M .Ö . 163'te ölen IV. Antiochus'un
"Kaliroe" olarak adlandırmışlar, sikkeleri üzerindeki (Antioch

Ş a n l ı u r f a '97 T A R İ H
 7. R ız v a n iy e C am ii. T a ş b a s k ı. (C h e s n e y -1 8 5 0 )

ESKİ ÇA ĞLA RD A
ŞANLIURFA
Şanlıurfa'nın bilinen belgesel
tarihi M .Ö . 2000 yıllarında H urri-
M itanni ile başlar. Bu devletin
başkenti Vaşugan (Resul Ayn)'di. Bu
dönemde Şanlıurfa büyük bir kültür
merkezi olmuştur. Daha sonra
büyük tarihi göçlerle bu bölgeye
Sıimerler ve Sümer Uygarlığı hakim
olmuştur.
S ü m e r, A kat ve Elam
U yga rlıkla rına tanık olan Şanlıurfa
ve çevresinde Keldani, Hurri,
M itanni ve Astır uygarlıkları da
egemen olmuştur.
Astır devletini kuran, devlet
merkezi Astır Şehri' n i yaptıran
I.Şemis Ruman'dır. Astır D evleti'nin
M .Ö . 606 yılında yıkılmasından bölgesi sıfatıyla tarih boyunca ün ve de tarihe karışmıştır.
sonra M .Ö . 4. yy'da Keyhtisrev önem kazanmıştır. Bu arada Asur Şanlıurfa M .Ö . 332 tarihine
k u m a n d a sın d a İran o rd u la rı Prensleri, başkenti Harran olan yeni kadar Pers im p a r a to r lu ğ u
tarafından Pers egemenliği altına bir Astır Krallığı kurmuşlardır. Bu yönetim inde kalmıştır. Pers Kralı III.
s o k u lu n c a y a ka da r Ş a nlıu rfa, devletin ömrü pek kısa olmuş, DARA (Darytıs) isos Savaşı'nda
a te ş g e d e m e r k e z i o la r a k Harrân, Pers kavimleri tarafından Mekadonya Kralı İskender'e yeni­
yeryüzünde çok önem li bir uygarlık tahrip edilmiş ve son Asur Prensliği lin c e , Y ukarı M e z o p o ta m y a
ve d o la y is iy le Şan 11 u rfa ,
M akedonyalılar'ın eline geçmiştir.
Şanlıurfa bundan sonra Helen
Uygarlığı ’n ın bir kültür merkezi
o lm u ş tu r . B üyük İs k e n d e r,
Hindistan seferi dönüşünde ölünce,
yönetim i altındaki ülkeler, general­
leri arasında taksim edilm iştir.
Şanlıurfa General Selefkos'tın yöne­
tim ine . . girm iştir. Selefkos,
Ş a n lıu r fa 'y a İs k e n d e r 'in
M akedonya'da doğduğu şehrin adı
olan 'Edessa' adını verm iştir. Helen
yönetim i ve kültürü Şanlıurfa'da
237 yıl sürmüştür. Selefkoslar
dönem i, Rom alılar'ın Pompeus
kumandasındaki ordularının Urfa'yı
alm alarıyla tarih sahnesinden silin­
miştir. Bu olayla Şanlıurfa'ya
Romalılar hakim oluştur.

ŞAN LIURFA'DA
O SRH O EN E KRALLIĞI
H elenizm devrinde Selefkos
D e v le t i'n in son y ı lla r ı n d a
M ezopotam ya'da birtakım beylik­
lerin kurulduğunu görmekteyiz. Bu
kavim ler zamanla kuvvetlenerek
merkezi Şanlıurfa olm ak üzere
Osrhoene Krallığı'nı kurmuşlardır.
(M .Ö .132)

16 Ş a n l ı u r f a ’9 7 T A R İ H
 Latin tarihçilerinden T as itli s ve
Pelin, Osrhoene krallarını Abgar
diye adlandırmışlardır. H ıristiyanlık
d in in in V. Abgar (U k a m a )
zamanında Şanlıurfa'da yayıldığı ve
Ukam a'nın Hz. Isa'yı Şanlıurfa'ya
davet ettiği rivayet edilmektedir.
Osrhoene Krallığı M .Ö .132 yılında
kurulmuş ve M.S.244 yılına kadar
bağımsız yaşamıştır. Bilahare
Roma'nın hakim iyetine girmiştir.
Roma idaresinde Şanlıurfa sıradan
bir şehir iken, Roma İmparatoru
Büyük Konstantin zamanında ehem­
miyeti anlaşılarak eyalet haline geti­
rilm iştir. (M.S.349)
Osrhoene Krallığı devrine ait
Şanlıurfa'daki tarihi eserlerin en
kıymetlisi Kale'deki çifte sütundur.
H a lk ta ra fın d a n bu sü tu n la ra
m a n c ın ık d e n ilm e k te d ir .
sütunlar Osrhoene krallarından
Eftuha tarafından eşi Şalmet adına
d ik ilm iş tir. Bu sütunlardan başka
c iv a r ın d a b ir çok
rastlanmaktadır.
Yaklaşık dörtyüzyıl ayakta kalan
p r.H L R ö V fd X - - . X X
bu krallık, H ristiyan lığı kabul
ettikten sonra gelişmeye başlamıştır. HAKİM İYETİ DEVRİ
Bu krallığın yükselme dönemi
islamiyetin doğuşu yıllarında
HristiyanIıkla başladığı gibi yıkılışı
Şanlıurfa Bizans imparatorluğu
da H ristiyan 11kta baş gösteren
idaresinde bir eyalet merkezidir.
mezhep çatışmalarından olmuştur.
Bizans tahtında Herakliııs Şanlıurfa
Sonunda yıkılmaya yüz tutmuş,
eyaletinde de vali ve kumandan
M.S.244 yılında Roma hakimiyetine
olarak Hoannnes gibi Bizans'ın
girmiştir.
güçlü bir generali bulunuyordu.
Roma imparatorluğıı'nun Batı ve
Hicretin 18. yılında (640) İslam
Doğu diye ikiye bölünmesi üzerine
D evleti'nin başında oldukça yete­
Şanlıurfa Doğu Roma
nekli, adalet timsali Hz. Ömer,
İmparatorluğıı'nun sınırlan içinde
S u riy e 'd e k i İslam o rd u la rın ın
kalmıştır. Şanlıurfa uzun yüzyıllar
başında ise Hz. Übeyt ibni El
tarihte Bizans İmparatorluğu diye
Cerrah gibi değerli bir kumandan
anılan bu yeni devletin idaresi
bulunmaktaydı. Bu dönemde
altında kalmıştır. Bizans ve İran'ın
Şan 11 u rfa B iz a n s 'ta n a lın a ra k
yüzyıllar boyu devam eden kanlı
M. S. 640 yılında Arap ve İslam
boğuşmalarında Şanlıurfa daima ön
topraklarına katılmıştır. Şanlıurfa,
Bu safta yer almış ve elden ele
M ıislüm anlar tarafından fethedil­
g e ç m iş tir. Bu o la y la r şe hrin
dikten sonra şehrin nüfusu tesbit
yıpranmasına harap olmasına sebep
olmuştur. edilmiş ve kadastro cetvelleri
tanzim edilm iştir. Halk artık aradığı
esere
huzur ve emniyete kavuşmuştur.
17 Ş a n l ı u r f a ’9 7 T A R İ H

iyat Şanlıurfa'nın fetih işini
tamamladıktan sonra bu bölgeye
vali olarak atanmıştır. İyat'tan sonra
Şanlıurfa V a liliğ i'n e Sait Ibni El
Am ur tayin edilm iştir. El Am ur
Şanlıurfa'da M üslüm anlığın ilk
yapısı olan ve Hz. Ö m er'e adanan
"Ö m eriye Cam ii"ni yaptırmıştır.
Bugün bu cami Kazancı Pazarı'nda
bulunm aktadır. Arapların, Diyar-ı
M udar adını verdikleri Şanlıurfa, bu
dönemde Ruha diye anılmaktaydı.
Hz. Osman zamanında Şanlıurfa
ve tüm El Cezire eyaleti Şam'a
bağlanarak Ebu Süfyan'ın oğlu
M u a v iy e 'n in y ö n e tim in e
bırakılmıştır. Şanlıurfa artık İslam'ın
b ir sınır şehridir. Hulefai Raşidin
döneminden sonra Şanlıurfa, Emevi
yönetim inde 90 yıl büyük bir sükun
ve huzur içerisinde gelişmesini
sürdürmüştür. M ila di 750 yılında
Emevi-Abbasi çatışması sonucunda
E m e v ile r'in kesin y e n ilg is in in
a rd ınd a n A b d u lla h Bin
k o m u ta sın d a ki A bbasi o rd u la rı
ciddi bir direnişle karşılaşmadan
Şam ve Şanlıurfa havalisini Abbasi
yönetim ine bağlamıştır.
Abbasoğulları D evleti'nin en
büyük hükümdarı Harun El Reşit
zamanına kadar El Cezire'nin en
önemli iki şehri olan Şanlıurfa ve
Harran, sürekli gelişmiş ve bu
dönemde tarihinin en parlak döne­
m ini yaşamıştır. Bu büyük hüküm ­
darın 809 yılında ölüm üyle diğer
eyaletler gibi El Cezire eyaleti de
önemini kaybetmiştir ve iki kardeş
arasında (El Emin-EI Mermin)
başgösteren taht kavgası yüzünden,
s ü re k li a y a k la n m a la ra sahne
olmuştur. 1258 yılına kadar devam
eden bu kargaşa sonunda Cengiz
Han'ın torunu Hıilagu Han, Bağdatı
alarak Abbasoğulları Devleti'ne son
vermiştir. Böylece, Şanlıurfa ve
H arran ş e h irle rin in ulaşm ış
oldukları yüksek kültür ve parlak
dönemler Abbasoğulları ile beraber
yıkılmıştır. Abbasoğulları Devleti
508 yıl yaşamış, dünya politika ve
kültürü üzerinde yüzyıllar boyu
etkili olmuştur. Ö zellikle Harran ve
Harran'daki üniversite yani Büyük
Cami, M oğol istilasından sonra bir
A li
daha eski d u ru m u n a gelem e­
miştir.Harun Reşid'in bir diğer oğlu
El Mutasım dönem inde Arap
kabileleri Şanlıurfa ve havalisinde
küçük beylikler kurmuşlarsa da
kendi aralarındaki kabile kavgaları
sonunda, z a y ıf d ü ş m ü ş le r,
18
Bizanslılar Şanlıurfa'yı yeniden işgal
etmişlerdir. Bu işgalle beraber
Şanlıurfa yeniden büyük bir katliam
ve yıkıma sahne olmuştur. Şanlıurfa
uzun süre huzur ve sükuna kavuşa­
mamış ve kanlı rekabetlerin
b a s k ıs ı a ltın d a y a ş a m a k baht­
sızlığına katlanmıştır.
ŞAN LIURFA'DA
SELÇ U K O Ğ U LLA R I VE
TÜRK HAKİMİYETİ
Ş a n lıu rfa ta rih in d e ilk kez
Selçukoğulları'nın istilası ile Türk
egemenliğine girm iştir. .Bu devlet,
Anadolu'yu ebedi bir Türk yurdu
yapmıştır. Bu genç Türk devletinin
ikinci sultanı Alparslan 1071 yılında
Bizans'a karşı kazandığı M alazgirt
Savaşı'yla Anadolu kapılarını
yeniden T iirkler'e açmıştır.
Üçüncü Selçuk Sultanı M elik
Şah, babasının yolunda yürüyerek
S e lç u k lu i m p a ra t o r I u ğ u ' n u n
h u d u tla rın ı g e n iş le te re k , y o lu
üzerinde bulunan Şanlıurfa'yı kısa
bir kuşatmadan sonra Bizans'tan
kurtarmış ve şehri, komutanlarından
Bozan Bey'in idaresine bırakmıştır
(1087).
Şanlıurfa uzun yıllar hasret
kaldığı huzur ve sükuna.Selçuklular
ile birlikte yeniden kavuşmuştur.
B aştanbaşa h a ra p o la n şe h ir
yeniden imar edilm iştir.
HAÇLI
SAVAŞLARINDA
ŞANLIURFA
Şanlıurfa, Selçuklular idaresinde
huzur ve sükun içerisinde yaşarken
1089 yılında Hacı olarak Kudüs'ten
Avrupa'ya dönen Fransız asıllı
Papaz P iy e r ' L e rm it, İslam
D iinyası'nda görmüş olduğu refah
ve saadeti Avrupa'da uğradığı
yerlerin halkına anlatıyor ve
Mesih'ten getirdiğini öne sürerek şu
m üjdeyi yayıyordu."Bir m iislüman
öldüren cennete girecektir."
Hristiyan Avrupa'sında açlık,
yağma ve servet edinm e arzusu
taassup ve cehalet içindeki halk
tabakaları Piyer Lerm it'in mahirane
Ş a n l ı u r f a '9 7 T A R İ H
gayretiyle harekete geçiyor ve Haçlı Vakıflar M üdürlüğü binası) M ısır'a gönderm işlerdir. Bu olayla
Orduları güruhlar, dalgalar halinde birlikte Şanlıurfa, M ısır yönetim ine
II. H a ç lı o r d u la r ı S e lç u k lu
İslam yurdu Anadolu'ya akmaya geçmiştir.
sultanlarından I. Mesut tarafından
başlıyordu.
E skişe h ir'd e im ha e d ilm iş ve A k k o y u n lu h ü k ü m d a rı
Bu insanlık dışı saldırıların böylece Şanlıurfa yeni bir Haçlı isti­ Karayiilük Osmanbey,. 1435 yılında
başlangıcında Selçuklu Devleti lasından kurtarılmıştır. öldüğü zaman ülkesini, oğulları
ikiye bölünmüş, Selçukoğullarında a ra la rın d a ta k s im e tm iş le rd ir.
taht kavgaları başlamıştır. I. Haçlı OSM ANLILAR Bunların içinde Karayiilük Osman
S e fe ri'n d e büyük b ir H a ç lı Bey'in veliahtı olan Ali Bey, Mısır
to p lu lu ğ u etrafı ya kıp yıkarak
DEVRİNE KADAR Sultam'ndân muvafakat alarak
Kudüs'e girerken başka bir topluluk ŞANLIURFA Ş a n lıu rfa y ö n e tim in i o ğ lu n a
da F ra n sız k o m u ta n la r ın d a n vermiştir. A li Bey, M ardin Valisi
Baudouin komutasında Şanlıurfa'ya Selçuklu D evleti'nin yıkılışından Hamza Bey'e mağlup olunca önce
giriyordu. (1098) sonra Şanlıurfa 1250 yılına kadar Osmanlı Padişahı II. M urat'a, sonra
Eyyubi D evleti'nin yönetiminde da M ıs ır S u lta n ı Ç a k m a k 'a sığın­
Merkezi Şanlıurfa olm ak üzere k a la c a k tır E y y u b i D e v le t i'n in mıştır. Böylece, Akkoyunlu yöneti­
kurulan bu kontluk yörede 48 yıl y ık ılış ıy la Ş a n lıu rfa T im u r ’ un m inde olan topraklar Hamza Bey'in
L atin K ra llığ ı o la ra k h ü kü m istilasına uğramıştır. D icle'yi geçip eline geçmiştir.
sürmüştür. Şanlıurfa 1146 yılında Rasul-ayn bölgesindeki Türkmen
Musul Atabeyi Alaattin Zengi'nin Boy ve Oymaklarını darmadağın H am za B e y 'in 1 4 4 4 'd e
oğlu Nurettin M ahm ut ve onun eden Timur, daha sonra ordularıyla ölüm üyle A li Bey'in oğlu Cihangir,
Başkomutanı Selahattin. Eyyubi tara­ Şanlıurfa'ya girmiştir. Bu arada Hamza Bey'in yerine geçmiş, ancak
fından geri alınarak Fransız Harran'da tahrip edilm iştir (1404). Şanlıurfa'nın idaresini kardeşi
K o n tlu ğ u 'n a son v e r ilm iş tir . Kuveys'e bırakmıştır. Şanlıurfa 1450
Şanlıurfa'nın TLİrkler tarafından geri Akkoyunlıı hükümdarlarından yılında Karakoyunlu Hükümdarı
alınması, II. Haçlı Seferi'ne sebep K a ra y iilü k O sm an be y, T im u r Cihan Şah dönem inde Karakoyunlu
olmuştur. Selahattin Eyyubi' nin o r d u la r ın ın A n a d o lu 'd a n yönetim ine girmiş, fakat Kuveys bir
hatırasına kardeşi Adil Şah ta ra ­ ç e k ilm e s in d e n y a r a r la n a r a k yıl sonra şehri ve ka leyi tekrar
fın d a n S e la h a ttin - i E yyu b i Şanlıurfa'ya girmiş, şehrin idaresini geN a la ra k K a r a k o y u n lu la r 'ı
Medresesi yapılmıştır, (bugünkü oğlu H abil'e bırakmıştır. Fakat Şanlıurfa'dan kovmuştur. Böylece
Yıldız M eydanı'nda bplunan 1426'da Mısır M em luklııları şehri Şanlıurfa, M em luklar'a bağlı olmak
kuşatıp Vali H a b il'i esir alarak

11. U lu c a m i M in a re s i ve Ş a n lıu rfa

19 Ş a n lıu rfc ı'9 7 T A R İ H

ş a r tıy la K a r a k o y u n lu la r ile rine çıkarken Prens M urat'ı da
OSM ANLILAR
A kkoyunlular arasında sürekli el yanına almış, ne var ki Murat
değiştirmiştir. DEVRİNDE ŞANLIURFA 1514'de Safaviler'in elinde bulunan
Ş a n lıu rfa K a lesi k u ş a tm a s ın d a
Ş a n lıu r fa 'd a k i A k k o y u n lu 1 6 .yy b a ş la r ın d a S a fa v i
öldürülm üştür. Bu olay, Yavuz
H ü k ü m d a rı U zun H a ş a n 1in hükümdarı Şah İsmail, Akkoyunlu
Sultan Se I i m' i son derece müteessir
yaptırmış olduğu Haşan Padişah D evleti'ni ortadan kaldırdığı zaman
etmiştir. Yavuz Sultan Selim, İran
C a m ii halen k u lla n ılm a k ta d ır. Akkoyunlu prenslerinden Sultan
s e fe rin i ta ın a la d ık ta n sonra
Şanlıurfa 16.yy'ın başında İran'da Yakup'un oğlu Murat, Osmanlı
D iy a rb a k ır B e y le rb e y i B ıy ık lı
k u ru la n S a fa vi e g e m e n liğ in e Padişahı Yavuz Sultan Seliın'e sığın­
M ehm et Paşa'yı Şanlıurfa'nın
geçmiştir. mıştı. Yavuz Sultan Selim İran sefe­
fethine memur etmiştir. Bıyıklı

12. Ö n d e H a ş a n P a d iş a h C a m ii ve Ş e h ir

20 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R İH

13. R ız v a rıiy e C a m ii ve H a lil-ü r R a h m a n G ö lü n d e G ece
Mehmet Paşa Safavi kuvvetlerinin O s m a n lı o rd u la rıy la N iz ip 't e koymuş ve 11 Nisan 1920'de şehri
M ardin'in 15 km güneybatısındaki çarpışm ış ve bu savaştan g alip kurtarmıştır. Daha sonra İtilaf
Koçhisar'da yenmiş ve böylece bu ç ık m ış tır. Bu o la y la b ir lik te Kuvvetleri ile imzalanan Ankara
bölgede Safavi gücü tamamen Ş a n lıu rfa M ıs ır lıla r 'ın is tila s ın a Antlaşması'yla (21 Ekim 1921)
yıkılmış, kültür ve ticaret merkezi uğramış ve bu istiladan çok zarar Ş a n lıu rfa T ü rk iy e C u m h u riy e ti
o la n Ş a n lıu rfa ve çevresi de görmüştür. Şanlıurfa ve çevresi 4 yıl s ı n ı r la r ı iç in d e k a lm ı ş t ı r .
Osmanlı İmparatorluğu yönetim ine kadar M ısırlılar'ın elinde kalmıştır Cum huriyetin ilanından sonra da,
katılmıştır. (4 Mayıs 1516) (1839). 1924'te vilayet olmuştur.
Şanlıurfa, Osmanlı idaresinin ilk Daha sonra Şanlıurfa, Maraş,
zamanlarında D iyarbakır eyaletine Kozan ve A dana sa n ca kla rı
b a ğ la n m ış tır . K a n u n i S u lta n birleştirilerek Halep Vilayetine
Süleyman zamanında yapılan idari bağlanmıştır. Bu büyük vilayetin
teşkilatla Vilayet yapılmıştır. Kanuni valiliğine de Ahmed Cevdet Paşa
Sultan Süleyman , Irakeyn Seferi getirilm iştir. Şanlıurfa, 1867/68'de
sırasında, Şanlıurfa'da 16 Kasım H alep'in sancağı, kaza iken I.
1535'te iki gün konaklamıştır. Dünya Savaşı sıralarında da
müstakil sancak olmuştur. I. Dünya
Ş a n lıu rfa 1 6 .y y s o n la rın d a
S a v a ş ı'n d a n s o n ra I n g iliz le r
yeniden kanlı olaylara sahne olmuş,
Mondros M iitarekesi'ne istinaden 7
bölgede çıkan ve tarihte Celali
Mart 1919'da Şanlıurfa'yı işgal
isyanları diye bilinen ayaklanmalar,
etmişler, kısa bir süre sonra da
devlet tarafından bastırılmıştır.
Fransızlara terk etmişlerdir. Sevr
Şanlıurfa, 1818'de Halep'e tayin Antlaşması'na göre (10 Ağustos
e d ile n H u r ş it Ahm et Paşa 1920) Şanlıurfa, Fransız mandası
zamanında kaza haline getirilerek altına giren Suriye'ye terk edilm iştir.
Halep eyaletine bağlanmıştır. Fakat bu karar uygulanamamıştır.

Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Şanlıurfalı, M ilis Kuvvetleri oluş­

P a ş a 'n ın o ğ lu İb r a h im Paşa turarak Fransız işgaline karşı
14. M in a re le r

21 Ş a n l ıı ı r f a '9 7 T A R İ H
17. U rfa K u rtu lu ş u n d a n B ir T a blo (7 0 x 1 0 0 c m ) Y a ğ lı B o y a : N ih a t K ü rk ç ü o ğ lu
COĞRAFYA
25
URFA GECELERİ
Gök toprağa eğilir, yaklaşır;
Sarardı onu şefkatli bir anne gibi
Karanlık.
Ilık,
Yıldızlan iri iri...
Ve uzakta çöl, ezelî bir sır!
Ilık karanlık şarkı söylerdi,
Ay tşığı öperdi susamış toprağı.
Kemanlar inler,
Neyler dua eder
Ve güzel sesler avuturdu her dert
Güzel, bir güzel masal kadar
Urfa da yaz geceleri...
Urfa'da saz
Geceleri...
O gecelere hasretim var;
Hasretim var!
H. Nusret ZORLUTUNA

..
• «
 İLİN GENEL
COĞRAFYASI
M e h m e t A k b ıv ıf

MATEMATİKSEL K O N U M U
T ürkiye'nin Güneydoğu Anadolu
bölgesinde bulunan Şanlıurfa 37'
49' 12"- 40° 10' 00" doğu meridiye-
ni ile 36” 4 1 1 28"- 37° 57' 50" kuzey
paralelleri arasında yer alır.

Şanlıurfa'nın en doğu ucu Cey-

lanpınar'ın biraz doğusunda Aşağı
Hüımera köyü ( 37° 49'12"), en batı
ucu Halfeti ilçesi (40° 10' 00"), en
kuzey ucu Siverek ilçesi Bucak na­
hiyesi kuzeyinde Çatalpınar Köyü
(37° 57' 50"), en güney ucu Akçaka­
le (36° 4.1' 28") dir.

Şanlıurfa'nın yüzölçüm ü 19.615

km2 (D.İ.E 1995 yıllığı) ile Türkiye
yüzölçüm ünün % 3'nü oluşturur. Bu
bilgilere göre en batı ucu ile en do­
ğu ucu arasında 2° 19' 48" fark var­
dır. Bu ise 9 dakika, 20 saniye, za­
man farkını ifade eder. Yani
Ceylanpınar da güneş doğduktan
sonra H alfeti'de 9 d k-2 0 sn sonra
doğar.
En kuzey ucu ile en güney ucu
arası 1 30 km 'dir.
ÖZEL (COĞRAFİ) K O N U M U
Şanlıurfa batısında Gaziantep,
kuzeybatısında Adıyaman, kuzey­
doğusunda Diyarbakır, doğusunda
M ardin, güneyinde Suriye ile kom ­
şudur. Suriye ile sınırımız 1921 An­
kara Antlaşması ile çizilm iştir.
Şanlıurfa en eski çağlardan beri
b ir çok medeniyete beşiklik etmiştir.
Bir çok m edeniyetin de geçiş yolu
üzerinde yer alması nedeni ile de
dünyanın en eski yerleşim yerlerin­
den biridir. Yer şekiIlerînn elverişli
olması dolayısı ile eski çağlardan
beri önemli ulaşım yollarının üze­
rindedir. Bugün de Ön Asya ülkeleri
ile Avrupa'yı b irib irin e bağlayan yol
üzerinde bulunmaktadır. Arap ülke­
leri ile Akdenizde bulunan Mersin,
İskenderun gibi lim anlar arasında
transit kara taşımacılığında önemli
bir kavşaktır. (E 90 Karayolu)
YER ŞEKİLLERİ
Şanlıurfa, Suudi Arabistan Plat-
form u'nun kuzey bölüm ü ile Gü­
neydoğu Toroslar'm orta kısmının
güney eteklerinde yer alır. Senklinal
ve Antikli nal ler arasında geniş ova­
lar bulunur. Şanlıurfa arazisi %60.4
dalgalı, %22 dağlık, % 16.3 ova,
% 1.3 yayla karakteri göstermekte­
dir.
Şanlıurfa'nın kuzeyinde birçok
yükseltiye sahip dağ ve tepeler yer
alır. Bu dağlardan en önemlisi sön­
müş bir volkanik dağ olan Karaca-
dağ'dır. (Bay Tepe, M irin m ir Tepe
1938 m.). Karacadağ Şanlıurfa'nın
en yüksek noktasını teşkil eder.
Karacadağdan güneye doğru gi­
dild ikçe yükselti azalır. Güney yarı­
sında Şanlıurfa'nın en önem li ovala­
rı olan Harran, Suruç, Viranşehir
ovaları yer alır.
Şanlıurfa'nın güney, güneybatı,
batı, kuzey kesimleri yer yer 600-
800 m arasında yükseltisi olan tepe­
lerle çevrilid ir. Şanlıurfa'nın yüzey
şekillerinin (Relyef) sade ve basitliği
hemen dikkati eker. Karacadağ'ın
püskürttüğü lavlar oldukça geniş bir
alana yayılmıştır. Bazalt karakterin-
cledir. İlin büyük b ir kısım arazisi de
kalkerli yapıdan oluşmuştur. Bu ne­
denle Karst topografyasına ait yüzey
şekilleri de bulunur. Şanlıurfa'nın
etrafında çok sayıda mağara, sarnıç,
polye, dolin bulunm aktadır. (Kanlı
Mağara, Dedenin Sarnıcı v.b)

27 Ş a n l ı u r f a ’9 7 COĞRAFYA
 S»»A$
OKuyucuk
-arûjl^
iMBMüS
DAĞLAR
Karacadağ: Şanlıurfa'nın en yük­
sek noktasıdır. (1938 m), ilin kuzey­
doğusunda .Diyarbakır ile Siverek
arasında sönmüş b ir volkanik dağ­
dır. Bazalt ö ze llikli lavlar H ilvan,
Viranşehir, Siverek çevresine kadar
yayılmıştır,
Tektek Dağları: (Aktepe 449 m)
Tektek dağjarı Viranşehir ile Harran
Ovası arasında kuzey, güney doğ­
rultusunda uzanan kıvrım dağları­
dır. Genel olarak basık bir plato gö­
rünüm ündedir. Kalkerli bir yapıya
sahiptir.
T akırtukur Dağları: Karacadağın
güney batısında yer alan bu dağlar
kalkerli bir bünyeye sahiptir. Çevre­
ye hakim bir konumdadır.
Susuz Dağları: Tektek dağlarının
kuzey batısında yer alan bu dağlar
oldukça geniş bir kütledir. 801 m.
yükseltiye sahip bu dağlarda su kay­
nağı olmadığı için susuz dağlar adı­
nı almıştır.
M A R D İN
*K«N*«4
TATÜffR
k^BARAJI
ŞANLIURFA
(w?) çp
Dağı, M olla Ö m er Dağı, Kalkan Da­
Germuş Dağları: il m erkezinin
ğı, Nohutçuk Dağı, Kfillaplı Tepesi
yakınında olup 771 m yüksekliğin-
dedir. Bu dağın güney eteklerinde gibi.
zengin bir akarsu kaynağı vardır.
O VALAR
N em rut Dağları: il m erkezinin
Şanlıurfa Güneydoğu Torosların
güneyinde bir dağ sırasıdır. Yüksel­
güneyinden başlayarak, eski kara
tisi 800 m 'dir. Bu dağlara T ilk i Dağ­
kütlesi olan S.Arabistan Platformu­
ları adı da verilmektedir. Kalkerli bir
nun kuzeyi arasında bulunm aktadır.
yapıya sahiptir. Bu dağlara yöre­
Yani tarihte M ezopotam ya diye b ili­
de "Nemrut Tahtı" adı da verilm ek­
nen alanın kuzeyini oluşturur. Ge­
tedir.
n ellikle düzlüklerin hakim olduğu
Şebeke Dağları: Şanlıurfa-Suruç bir topografik ö zellik gösterir. Şanlı­
arasında yer alır. 750 m. yükseltiye urfa'da yurdum uzun önem li tarım
sahiptir. Bu dağların arasında Şebe­ sahalarını oluşturan ovalar m evcut­
ke deresi bulunur. Bu dağların Şan­ tur.
lıurfa kurtuluş savaşında önemli bir
Bunlar batıdan doğuya doğru Su­
yeri vardır. 11 Nisan 1920 tarihinde
ruç Ovası, Harran Ovası, Viranşe-
Şanlıurfa Çeteleri Fransız kuvvetleri­
hir-Ceylanpınar Ovası'dır. Ayrıca
ni bu dağlarda esir almıştır.
Halfeti, H ilvan ve Bozova Ovaları
A rat Dağı: 840 m yükseltisi olan da önem lidir.
kıvrımlı ve kalkerli bir yapıya sahip­
Harran Ovası: Şanlıurfa'nın en
tir. Şanlıurfa- Birecik yolu üzerinde­
önem li ovalarından birisidir. O rtala­
dir.
ma yüksekliği 375 m. olan Harran
Diğer Dağlar: Beş Mağara Dağ­ Ovası Şanlıurfa'nın en alçak ovası­
ları, Cudi Dağı, D irekli Tepeleri, dır. Doğusunda Viranşehir Ovası,
Kaşmer Dağı, Korçik Dağı, Sakızlı batısında Suruç Ovası yer alır. Top­
28 Ş a n l ı u r f a ’9 7 COĞRAFYA
rakları yeni a liiviyal toprak ile örtü­
lü olup kırmızı renklidir. Dem iroksit
toprağa bu rengi vermiştir. 150.000
hektar genişliğindedir.
Suruç Ovası: Yeni aliviiyal top­
raklarla örtülü bulunan Suruç O va­
sının yüzölçüm ü ortalama 710
km 2'dir. Harran Ovası gibi kırmızı
renklidir. V erim li topraklardan o lu ­
şan bir ovadır.
Viranşehir Ovası: 1200 km2 ala­
nı ile Şanlıurfa'nın en büyük ovasını
oluşturan Viranşehir Ovası, dalgalı
ve engebeli bir ö ze llik gösterir. Bu
ova Tektek dağları ile Karacadağ
arasında geniş bir alanı kaplamakta­
dır. A livtiyal topraklarla örtülü olup,
temeli kalkerli bir yapı gösterir.
H alfeti Ovası: Fırat nehri kena­
rında bulunan H alfeti Ovası'nın et­
rafı tepelerle çevrilm iştir.
Bozova: Toprağı boz olduğu
için bu isim verilm iştir. Kuzeybatı­
sından Fırat nehri geçer. Dalgalı ve
az engebeli bir yapıya sahiptir.
Hilvan Ovası: Düz bir araziye
sahiptir. Yer yer engebelere de rast­
lanır. Toprağı kırmızı renkli olup ve­
rim li bir ovadır.
AKARSULAR
Şanlıurfa akarsular bakımından
zengin değildir. Şanlıurfa'da ortala­
ma yıllık yağış miktarı 462 mm, bu­
na karşın buharlaşma 2048 mm o l­
duğundan dolayı akarsuların
rejim leri düzensizdir. Bazı akarsular
muvakkat rejim li akarsular şeklinde­
dir. Kışın ve ilkbaharda akan, yazın
şiddetli buharlaşma sonunda kuru­
yan bir özelliğe sahiptir. Ayrıca kal­
kerli arazi özelliği olduğundan sa­
tıhlarda akarsu meydana gelmesi
zordur.
Fırat Nehri: Siverek ilçesi, Dağ-
başı Bucağı yakınındaki Maktalan
civarında ilim iz topraklarına giren
Fırat Nehri Adıyaman ve Gaziantep
sınırını belirledikten sonra Suriye
29
topraklarına girer. Fırat N ehri'nin,
yurdum uz ve ilim iz için büyük bir
önemi vardır. Çünkü bu nehir üzeri­
ne bir çok baraj inşa edilm iştir. Ata­
türk ve Karakaya Barajı tamam lan­
mış, Birecik Barajı inşası ise devam
etmektedir. Ayrıca Fırat'ın suyu inşa
edilen 2 adet Urfa tüneli de Harran
Ovası ve çevresine yıllardan beri
suya hasret topraklara suyu ulaştır­
mıştır. Fırat Nehri üzerinde ulaşım,
1956 yılında inşa edilen 750 m.
uzunluğunda 10 m. genişliğinde bir
köprii ile sağlanmıştır. Yer yer sal­
larla da ulaşım yapılm aktadır. Ata­
türk Barajı gölünde ise ulaşım feri­
botla sağlanmaktadır. Yine Atatürk
Barajı'nda yeni inşa edilen köprü ile
Şanlıurfa Adıyaman arasında kara
ulaşımı yapılmaktadır.
Culap Suyu: Şanlıurfa Kabahay-
dar bucağı Edene köyü ile Diphisar
köyünden çıkar. Önce güneye doğ­
ru akar sonrada iki kaynak birleşir
ve Culap Suyu adını alır. Uzunluğu
yaklaşık 60 km 'dir.
Ş a n l ıı ı r f a '9 7 COĞRAFYA
 H abur N ehri: Karacadağ'ın gü­
ney eteklerinden doğar. Fırat'ın kol-
larındandır.

Şanlıurfa'da diğer akarsular şun­

lardır. D irekli suyu, Karakoyun De­
resi, Süleyman Pınarı, Yukarı Koy-
mat Suyu, Gülpınar, Anzeli Pınar,
Bamya Suyu, Kerhiz Suyu, Cavsak
Suyu, Gerımuş Suyu, Çamurlu Suyu,
Belih Suyu, Karaköprü Suyu, TüI-
men Sııyıı, Ctilmen Suyu, Kırkpınar
gibi. Şimdi birçoğu kurumuş veya
çekilm iştir.

G Ö LLERİ
A tatü rk Baraj G ölü: Atatürk Ba­
rajı inşa edildikten sonra barajın ar­
kasında önem li bir göl oluşmuştur.
Alanı yaklaşık 817 km 2 'dır. Bu ala­
nı itibariyle T ürkiye'nin en büyük
baraj gölüdür. Bu göle balıkçılık fa­
aliyetleri için çeşitli balık türleri yu­
murtaları ve yavruları atılmış ve ge­
lecekte T ürkiye'nin ve bölgenin
önem li bir balıkçılık merkezi olması
planlanmıştır. Göl üzerinde ulaşım
feribotlarla sağlanmaktadır. Atatürk
Baraj Gölü oluşurken 34 köy, 85
mezra, 1 ilçe olm ak üzere toplam
120 yerleşim merkezi su altında kal­
mıştır.

H a lil-ü r Rahman G ölü: Şehrin

içinde bulunan bu göl 450 m2 alanı
kaplamaktadır. İçinde efsanelere ko­
nu olmuş olan balıklar bulunm akta­
dır. D erinliği 3-5 m civarındadır.

Aynzeliha Gölü: H alil-ü r Rah­

man G ölü'nün hemen yanında yer
alan ve 150 m2 alanı bulunan bir
göldür. Bu gölde de H alil-ü r Rah­
man gölünde bulunan kutsal balık­ 21. H a lil-ü r R a h m a n G ö lü
lar bulunm aktadır.

H alil-ü r Rahman ve Aynzeliha
gölüne Gölbaşı veya Balıklı göl adı
da verilm ektedir.
İKLİM
Şanlıurfa ik lim i kontinental iklim
(kara) özelliği gösterir. Yazları çok
kurak ve sıcak, kışları bol yağışlı ve
nisbeten ılıman geçmektedir.
Şanlıurfa matematiksel konum
itibariyle Ekvatora daha yakındır.
Deniz etkisinden uzak bir bölgede
bulunmaktadır. Bu nedenle Konti­
nental iklim özelliği ağır basmakta­
dır. Bu özellik sıcaklık ve yağış ba­
kımından kendisini göstermektedir.
Atmosfer yeter dere cede nemli o l­
madığından ve karalar daha çabuk
ısınıp daha çabuk soğuduğundan
Şanlıurfa'da günlük ve yılık sıcaklık
farkları daima şiddetlidir. Türkiye'de
en yüksek sıcaklık Şanlıurfa-
Ceylanpınar'da 46,5 °C (Temmuz)
ölçülm üştür/Ş anlıurfa'da en soğuk -
1 2 .4 7 C (Şubat) ölçülm üştür. Şanlı­
urfa'da y ıllık ortalama yağış 462
mm olarak hesaplanmıştır. O rtala­
ma sıcaklık 18.6 °C, nisbi nem
%48, buharaşma 2048 ınm, rüz­
gar hızı 2.8 m / sn'dir. (D.i.E 1995
Yıllığı)
Donlu ve karlı günlerin sayısı o l­
dukça azdır. Ortalam a olarak 10
günü geçmez. Şanlıurfa'da hakim
rüzgarlar kuzeybatı - batı yönlerin­
den eserler.

30 Ş a n l ı u r f a '97 COĞRAFYA
 BİTKİ Ö RTÜ SÜ
Şanlıurfa tabii bitki örtüsü bakı­
mından oldukça fakirdir. Çünkü yaz
sıcaklığı ve kuraklığı, tabii bitki ör­
tüsünün gelişim ini engellemektedir.

Tabii bitki örtüsü genellikle step­

tir. ikbahar yağışlarıyla yeşeren sey­
rek ot toplulukları yazın şiddetli ku­
raklık ve sıcaklardan sararır ve yok
olurlar. Bunlar papatya, gelincik,
çiğdem, kekik, devedikeni, yaban
buğdayı, sarı çiçek vb. bitkilerdir.

Ağaç toplulukları genellikle

akarsu boylarında görülür. (Kavak,
söğüt) Ayrıca Karacadağ ve Halfeti
civarında yer yer Meşe, Alıç, Pala­
m ut gibi ağaç topluluklarına rastla­ 22 . H a rra n O v a s ı'n d a B ir K ö y
nır.

Tektek Dağları'nda ise geniş bir
alanda yabani fıstık ağaçları yer
alır. Bunlar zamanla aşılanarak üre­
tim e kazandırılmıştır.
Step kalktıktan sonra bir çöl
manzarası ile karşılaşılır. Sulama
yapılan alanlarda ve özellikle Fırat
Nehri havzasında erozyonu önle­
mek için ağaçlandırma faaliyetleri­
ne hız verilm iştir.
N ÜFUS
Şanlıurfa, nüfusu hızla artan bir
şehirdir. Türkiye'de y ıllık ortalama
nüfus artış hızı % 0 21 .71 iken, Şan­
lıurfa'da % 046.16 olarak gerçekleş­
miştir. 1990 nüfus sayımına göre
Şanlıurfa nüfus büyüklük sırasında
15. sıraya, yükselmiştir. Türkiye'de
nüfus yoğunluğu 73 iken Şanlıur­
fa'da 54 kişidir. Şanlıurfa'nın nüfusu melerde meskenler karataş denilen
1985 yılında 795.034 kişi iken (Bazalt), Harran ve civarında kerpiç,
1990 nüfus sıyımına göre merkezde ise kesmetaş denilen (kal­
1.001.455 kişi olmuştur. siyum karbonat) yapı malzemesi
olarak kullanılır. Şanlıurfa'da evle­
YERLEŞME
rin m imarisi değişik bir yapı göste­
Şanlıurfa ilinde 1 adet merkez rir. Harran ve civarında kerpiçten
ilçe olmak üzere 11 adet ilçe, 950
yapılan kubbeli evler, şehir merke­
köy, 737 mezra bulunmaktadır. 19
zinde bulunan avlulu, düz damlı
Belediyeye sahiptir. Nüfusun % 55'i
evler Dünyaca ünlüdür.
şehirlerde %45 ise köylerde yaşa­
maktadır. Son yıllarda modern yapı malze­
mesi kullanılm aya başlanmıştır.
Yerleşmelerde daha çok mahalli
im kanlar ve iklim önemli rol oyna­ Şanlıurfa merkezi başta olm ak üze­
maktadır. Köy yerleşmeleri genellik­ re şehir yerleşmelerinde hızlı nüfus
le topludur. Kullanılan yapı m alze­ artışı nedeniyle gecekondu en
mesi ve mesken tipleri iklim ve önem li bir problem dir. Şanlıurfa
çevrenin etkisi altındadır.
m erkezinin % 6 5'in i gecekondular
Karacadağ ve civarındaki yerleş­ oluşturmaktadır.

Şanlıurfa Nüfusu (1990) İlin Bazı İllere Olan Uzaklığı Km Saat

ilce Şehir Kov Toplam ŞANLIURFA-ANKARA 776 12.40
Merkez İlçe 276.528 95.492 372.020 ŞANLIURFA-ADANA 337 5.22
Akçakale 15.211 33.339 48.550 ŞANLIURFA - MERSİN 408 6.24
Birecik 28.440 30.467 58.907 ŞANLIURFA - İSTANBUL 1214 18.30
Bozova 16.745 40.067 56.812 ŞANLIURFA-İZMİR 1211 20.09
Çeylanpınar 53.238 16.317 49.555 ŞANLIURFA-ANTALYA 854 13.50
Halfeti 4.128 31.930 36.058 ŞANLIURFA - D.BAKIR 189 3.00
Hilvan 14.152 21.414 35.566 ŞANLIURFA - ELAZIĞ 261 5.10
Siverek 63.049 70.783 133.832 ŞANLIURFA - VAN 543 8.59
Suruç 39.905 40.297 80.202 ŞANLIURFA - MALATYA 261 5.40
Viranşehir 57.461 42.900 100.361 ŞANLIURFA - BURSA 1152 18.45
Harran 2.267 27.325 29.592 ŞANLIURFA - KAYSERİ 475 7.50
Toplam 551.124 450.331 1.001.455 ŞANLIURFA-TEKİRDAĞ 1349 20.15

31 Ş a n l ı u r f a '97 COĞRAFYA
Kahraman yatağı, erler otağı
Bir eşi bulunmaz diyar bu Urfa
İç açar kırları, bahçesi, bağı,
Yılın her ayında bahar bu Urfa.

Bülbülü susturan şakrak sesi var,

Tadına doyulmaz çiğköfte'si var.
Dünyaca bilinir efsanesi var,
Cana yakın cennet kadar bu Urfa.

H. Nusret ZORLUTUNA
İDARİ YAPI
33
 24. H ükü m e t Konağı

25. A b id e K a v ş a ğ ı
 DİYARBAKIR

ŞA N LIU R FA 'D A Bucak

\ Dağ başı /

ADIYAMAN
İDARİ D U R U M Çaylarbaşı

Ovacık / / ,
Şanlıurfa, 1908'de Halep V ila ­
y e ti ' ne b a ğ lı b ir sancak iken G oicûk V Demırcık
Karakeçili
1919'da gerçekleştirilen idari ve v0
Yaylak j
.60Z0VA
*
(\
\ [o Akzfyaret
O Kalecik
m ülki düzenlem eyle bağımsız bir HALFETİ \ VİRANŞEHİR

sancak haline getirilm iştir. GAZİANTEP' /'-A-/

/ “ "v o Böğürtlen ^
| Çamlıdere
B a ğ ım s ız U rfa S a n c a ğ ı
O D o lu n a y \\ S/'A-
20.1.1921'de 1921 Anayasası ile il Yardımcı
DEVLET
sistemine geçildiğinde Urfa Vilaye­ , m M ^ M û r ş ıtp m a r -'
/
' ı ‘,s
• ı / Harran
ÜRETME
Ç İR L İĞ İ
I N u sretıyeO \ ‘ \ o C eylanpm ar
tin e d ö n ü ş tü r ü lm ü ş tü r . M i l l i
■mücadelede g ö s te rd iğ i k a h ra ­ AJÇAKACE-

manlıktan dolayı TBM M aldığı bir

k a ra rla 1 2 .6 .1 9 8 4 'te U r fa 'y a
J'ŞANU" ünvanını vermiştir.

26. A ta tü rk B u lv a rı ve Ş e h ir G ö rü n ü m ü

35 Ş a n l ı u r f a '97 İD A R İ Y A P I
 Şanlıurfa doğuda M ardin, batıda
Gaziantep kuzeybatıda Adıyaman
ve kuzeyde D iyarbakır ile çe vrilidir.
G ü n e y in d e ise 1921 A n ka ra
Antlaşması ile çizilm iş bulunan 223
k m 'lik Suriye sınırı uzanmaktadır.
Şanlıurfa İli'n in merkezle birlikte
11 ilçesi 22 Bucağı, 950 Köy ve
1737 mezrası vardır. 19 belediyesi
olup, toplam 3000'i aşkın yerleşim
birim i ile çok dağınık bir yerleşim
özelliği göstermektedir.
Şanlıurfa'nın yüzölçüm ü 18.584
k m 2 ‘ d ir . Bu a la n , T ü r k iy e
yüzölçüm ünün % 2.40'na eşittir.
ŞA N LIURFA 'N IN
İLÇELERİ
S e la h a ttin G ü le r
Şanlıurfanın adları birbirinden
güzel ilçeleri, bin yıllar sonra
bugün, yeniden d irilişin eşiğine
gelmiş bulunm aktadırlar. GAP, Şan­
lıurfa'nın merkez ilçe başta olm ak
üzere tüm ilçelerini köklü bir b i­
çim de etkileyecek, değiştirecek, ge7
liştirecek ve kalkındıracaktır
B ire c ik ve F ıra t'ta n B ir G ö rü n ü m
AKÇAKALE
M .Ö.IX. asır ortalarında Asur ha­
kim iyetinde olan yöre; M .Ö . 610'da
Med ve Persler'in eline geçmiştir.
Büyük İskender'in M .Ö . 331 yılın ­
daki Asya Seferi'nde Makedonya
Krallığına katılmış ve İslam döne­
mine kadar sırayla Şeletıkoslar,
Edessa (Osrhoene) Krallığı, Roma,
Bizans ve Sasaniler arasında el de­
ğiştirmiştir.
Akçakale 640 yılında Şam ordu­
sunun 661 yılında Eınevîler'in eline
geçti. 750 yılında Emevîler'in or­
tadan kaldırılması üzerine Abbasi
hakimiyetine geçen yöre 1087'de
S e lç u k lu la r ta ra fın d a n fe th
edilmiştir.
1144 yılında U rfa'nın Zengiler
36
27. A k ç a k a le 'd e n B ir G ö rü n ü m
tarafından fethedilm esi ile Musul
Atabeyliğine bağlanan bölge daha
s o n ra E y y u b ile r 'le A n a d o lu
Selçukluları arasında paylaşılmıştır.
1244 yılında Tatarlar, 1260'da
ise M oğollar tarafından tahrib
edilen şehir Türkiye-Suriye sınırı ç i­
zilmeden önce Tel Ebyâd (Beyaz
Tepe) olarak biliniyo rd u. 1921'de
sınır tespitinden sonra Akçakale
olarak tanındı ve 1946 yılında ilçe
haline getirildi.
1 bucağı ve 73 köyü vardır.
1990 Genel Nüfus sayımına göre
nüfusu 48.550'dir.
BİRECİK
Yakındoğunun büyük ticari yo l­
larının kavşağında, Fırat nehri kıyı­
sında güzel bir ilçem iz olan Birecik;
A s u r lu la r ın ç iv i y a z ıla r ın d a
B asrip - B u srip a d la riy le
zikr'edilm iştir. Arap kavim leri
Bireh, T iirkle r ise kiiçük kale anla­
mında Birecik dem işlerdir.
1894 yılında yapılan kazılarda
Şehrin Paleolitik (Eski taş devri) dö­
neminden beri yerleşim b irim i o l­
duğu anlaşılmıştır. M.S. 35 yılında
R o m a lıla rın , H a ç lı s e fe rle ri s ı­
ra s ın d a (1 0 9 9 ) F ra n s ız Kontlu­
ğunun eline geçmiştir. Daha sonra
ArtukoğuHarına bağlanan Şehir, 7.
yüzyılda Arap ordularınca fethe­
dilm iş, çeşitli devletlerin hakim iye­
tinden sonra M oğol istilasına uğra­
mıştır.
Ş a n l ı u r f a '97 İD A R İ YAPI
 29. B o z o v a ilç e s in d e n B ir G ö rü n ü m

Yavuz Sultan Selim tarafından

1516 yılında Osmanlı topraklarına
katılan Birecik, 1919 yılında önce
İngilizlerin, daha sonra Fransızların
işgalinde kalmış, 10 Tem m uz 1920
tarihinde kurtuluşunu sağlayarak
h ü r r iy e tin e ve T ü r k iy e C um hu­
riyetine kavuşmuştur.

1923 yılında ilçe olmuştur, il

m erkezinin 90 km batısında bulun ­
maktadır. 1 bucağı, Ayran ve Mezra
isim li 2 kasabası, 63 köyü ve 89
mezrası vardır. 1990 Genel Nüfus
Sayımına göre nüfusu 58.907'dir.

BOZOVA GEYLAN PINAR İyâd b. Ganem tarafından Urfa ve

Son yıllarda yapılan arkeolojik
kazılarda ele geçen buluntular
ş e h rin Y o n tm a ta ş ç a ğ ın d a
(M .Ö .600.000-8000) bir yerleşim
bölgesi olduğunu göstermiştir. Yöre­
deki Lidar ve Kurban höyükleri Bo­
zova'nın Bakır çağında da
(M .Ö .5000-3000) bir yerleşme mer­
kezi olduğunu meydana çıkarmıştır.
-Halep, Samsat, M alatya yolu
üzerinde kurulan şehir, taşıdığı
büyük ticari önem dolayısiyle ta­
rihte çeşitli kavim lerin istilâsına uğ­
ramıştır.
Asurlular'ın Asurinai, Romalılar
ve E r m e n ile r'in T o rm e n a p a ,
Araplar'ın ise Tell-H üvek adını ver­
dikleri şehir 1326'ya kadar Araplar,
yerli Ermeni prensleri ve M ardin Ar-
tukluları arasında el değiştirdi.
1 3 8 9 'd a Y ı ld ır ım B a y e z ıd ta­
rafından Osmanlı topraklarına k a ­
tıla n B o z o v a 'd a T im u r döne­
m inde bir yönetim karmaşası yaşan­
dıktan sonra 1526'da tem elli olarak
Osm anlıların eline geçti.
M .Ö . 1 5 00 y ılla r ın d a Vaş-
şu g a n n i a d iy le M ita n n i krallı­
ğının başkentliğini yaptı. Asurlular
döneminde Riş 'Ayna olan adı Sür-
yaniceye Reş 'A yna olarak
geçmiş; bundan da Arapçaya Ra's el-
'A y n (K aynakbaşı) ş e k lin d e yer­
leşmiştir.
Şehrin adı Roma ve Bizans kay­
naklarında Resaina ve Resain formla­
rında kullanılmıştır. 383 y ılın d a
B iza n s im p a ra to ru I.Theodosius
tarafından bir takım imtiyazlarla bir­
likte Theodosiopolis ismini de al­
mıştır.
Araplar ise şehre 'Ayn el-Varda
v e 'F u n d u k el-R a's is im le rin i ver­
mişlerdir.
639 yılında Şam ordusu komutanı
Harran'dan sonra ele geçirilmiştir.
Bizans imparatoru I. loannes Çi-
mişkes 959 yılında Diyarbakır ve Nu­
saybin'i ele geçirdikten sonra Cey-
lanpınar'ı da yağma ve tahrib et­
miştir.
Şehir, Suriye seferine giden
Timur'un da Ocak 1394 yılında
ikinci kez yağma ve tahribine maruz
kalmıştır.
1921 yılında Türkiye-Suriye sınırı
çiziminden sonra ülkemizde kalan
kısmına Ceylanlarının çokluğundan
dolayı şimdiki adı verilmiş ve 1981
yılında da ilçe yapılmıştır.
İl m e r k e z in e 141 km uzak-
lıktadır.32 köyü, vardır. 1990 Genel
Nüfus Sayımına göre nüfusu
49.555 'tir.

Ttirkm enler tarafından Yaylak,

Osm anlılar tarafından ise Bozâbâd"
olarak adlandırılm ış ve son olarak
Bozova adıyla 1930 yılında ilçe sta­
tüsünü kazanmıştır.

2 bucağı, 79 köyü ve 99 mezrası

vardır. 1990 Genel nüfus sayımına

HALFETİ
ilçe M .Ö .855 yılında Asur kralı
III. Salmanassar tarafından zaptedil-
diği zaman Şitamrat adım t a ş ı­
y o rd u . Y u n a n lı la r b u n u d e ­
ğ iş tir e r e k U r im a a d ın ı verm iş­
lerdir. Süryaniler ise Kal'a Rho-
meyta ve Hesna dhe Romaye
adlarını kullanm ışlardır.
Şehir Arapların eline geçtikten
sonra Kal'at-ül Rum adı takılmıştır.
XI. yüzyılda Bizanslılar'ın eline ge­
çince bu kez Romaion Koyla adını
almıştır.
1280 yılında Beysari k o m u ta ­
s ın d a k i M e m lu k o rd u s u ta ra ­
fın d a n k u ş a tılm ış , s o n u ç alına­
mayınca şehirdeki hristiyan m a h a l­
le le ri beş gün sü re yle yağma­
landı. 1290 yılında bu kez M em luk
Sultanı Eşref tarafından feth edildi.
Ve son kez M em lukler tarafından
tam ir edilen şehre Kal'at-ül mıis-
lim in adı verildi.
Yavuz Sultan Selim zamanında
O s m a n lıla r a g e ç e n ş e h ir, za-
m arnım ızda da k u lla n ıla n Urum -
gala ve Rumkale adlarını alarak
1954 yılında ilçe haline g etiril­
miştir.
il merkezine uzaklığı 120
km 'dir. Yukarı G öklii adlı bir kasa­
bası 35 köyü ve 34 mezrası vardır.
1990 Genel Nüfus sayımına göre il­
çenin nüfusu 36.058'dir.
HARRAN
Şanlıurfa'nın 44 kilometre. G ii-
neydoğusundadır. Her yıl binlerce
yerli ve yabancı turist tarafından z i­
yaret edilen tarihi Harran Kenti,
kendi adiyle anılan Harran Ovası
merkezinde kurulmuştur.
Tevrat'ta Hârân olarak geçen
yerin burası olduğu söylenilir. İslam
tarihçileri kentin kuruluşunu Nuh
P e y g a m b e r'in to r u n la r ı n d a n
K a y n a n 'a ve ya İb ra h im Pey­
g a m b e r 'in k a rd e ş i A r a n 'a
(H a ra n ) b a ğ la r la r . 1 3 .y ü z y ıl
tarihçilerinden ibn Şeddad, Hz. İb­
rahim 'in Filistin'e gitmeden önce bu
şehirde oturduğunu yazmaktadır.
Bu nedenle Harran'a Hz. İbrahim 'in
38
31 . F ıra t ve H a lfe ti ilç e s i
kenti de den ild iğ ini, Harran'da İb­
rahim Peygamberin evinin, adını ta-,
şıyan bir mescidin, onun otururken
yaslandığı bir taşın varolduğunu
söylemektedir.
Harran tarihiyle ilg ili en doğru
b ilg ile r arkeolojik kazılardan elde
edilen buluntulara dayanmaktadır.
Harran adına ilk defa, Kiiltepe ve
M ari'de bulunan M .Ö . II. bin başla­
rına ait çivi yazılı tabletlerde "H a r-
ra -n a " v e y a "H a -ra -n a " şeklinde
rastlanılmaktadır. Kuzey Suriye'de
bulunan Ebla tabletlerinde ise
Harran'dan "Ha-ra-na" olarak bah­
sedilmektedir. M .Ö . II. binin ortala­
rına ait H itit T a b le tle rin d e ,
H it it 'le r le M it a n n i'le r arasında
yapılan bir anlaşmaya Harran'daki
Ay Tanrısının (Sin) ve Güneş T a n r ı­
s ın ın ş a h it tu tu ld u ğ u b e lirtil­
mektedir.
Bu t a r ih i b e lg e le r d e n anlaşıl­
dığına göre, Harran adı 4.000
yıldan beri değişmeden günümüze
ka da r g e lm iş tir. H arran adı, Sü-
merce ve Akatca "Seyahat-Kervan"
anlamına gelen "Haran-u" ften gel­
mektedir. Bazı kaynaklar b ir keli­
Ş a n l ı u r f a '97 İD A R İ YAPI
menin kesişen yollar veya ç o k ş id ­
d e tli sıca k a n la m ın a geldiğini de
kaydetmektedirler.
Gerçekten de Harran, Kuzey
M ezopotam ya'dan gelerek batı ve
krizey batıya bağlanan önem li ti­
caret yollarının kesiştiği bir noktada
bulunm aktadır. Bu ö zelliğ ind en
dolayı Harran, Anadolu ile sıkı ti­
caret ilişkileri bulunan Asur'lu tü c ­
c a rla rın da ö n e m li u ğrak y e r ­
le r in d e n b ir i id i. Ana­
d o lu 'd a n M e z o p o ta m y a 'y a M e­
zopotam ya'dan da Anadoluya olan
tic a r e t b in le r c e y ıl H a rra n üze­
rinden yapılmıştır. Bu da burada
zengin ve köklü bir kültür b irik i­
m inin oluşmasına neden olmuştur.
Harran; Ay, Güneş ve gezegen­
lerin kutsal sayıldığı eski M ezopo­
tamya putperestliğinin (Sabiizm)
önemli merkezi olması yönüyle
ü n lü id i. Bu n e d e n le d ir ki
Harran'da Astronomi ilm i çok iler­
lemiştir.
U r fa 'n ın H r ıs tiy a n lığ ın en
önem li merkezlerinden biri haline
gelmesine karşılık, Asur, Babil ve
H itit devirlerinden beri Harran'da
süre gelen Sabiizm varlığım M.S. XI.
yüzyıla kadar sürdürebilm iştir. Bu
nedenle Hrıstiyanlar Harran'a Put­
perest şehri anlamına gelen "Helle-
n o p o lis " a d ın ı v e rm iş le r d ir .
D ü n y a d a k i üç b ü y ü k felsefe
ekolünden birisi "Harran ekolü"diir.
Harran'da bir çok büyük bilgin ye­
tişmiştir. Devrin, en büyük Matema­
tikçilerinden, Tabiplerinden ve
Y u na n f ilo z o fla r ın ın e s e rle rin i
A ra p ç a y a ç e v ire n le rd e n 821
doğumlu Sabit bin Kıırra, dünyadan
ay'a olan uzaklığı doğru olarak he­
saplayan Battani (Avrupalılar Albe-
tegni veya Albataniııs derler),
Yunan filozoflarının maddenin bö-
lünebilen en küçük parçasının
(atom) parçalanamaz olduğuna dair
iddialarını kabul etmeyen, oysa bö­
lünmez kabul edilen bu parçanın
müthiş bir enerji ile paraçalanarak
Bağdat gibi bir şehri yıkabileceğini
söyleyen ve böylece Atom 'un mu-
cidi sayılan Cabir bin Hayyan, Din
bilgini Şeyhülislam İbni Teymiye
Harran'daki okullarda yetişmiş dün­
yaca ünlü bazı alim lerdir.
Emevi hükümdarlarından II.
39
Meıvan, Harran'ı devletin başkenti
yapmıştır. Emevileıın Asya bölüm ü
750 yılında Abbasftere yenilerek
Harran'da sona ermiştir. Abbasi hü­
kümdarı Harun Reşit zamanında
k u ru la n "H a rra n Ü n iv e rs ite s i"
dünyada büyük bir ün kazanmıştır.
Fatimiler, Zengiler, Eyyübiler ve
Selçuklular gibi İslam D evletlerinin
yerleşmelerine sahne olan Harran,
1260 y ılı b aşlarında M o ğ o lla r ta­
rafından işgal edildi. 1270 yılında
M oğollar burayı ellerinde tutamaya­
caklarını anlayınca Harran'ın Ca­
m iin i, surlarını ve kalesini yakıp yı­
karak kenti tahrip ettiler. Bundan
sonra Osmanlı Dönem inde dahi
Harran eski parlak günlerine b ir da­
ha dönemedi.
H a rra n , C ıilla b ve D eysan ır­
maklarının suladığı bir ovada
k u z e y M e z o p o ta m y a 'd a ku ru l­
muştur. Harran ovası bir ağ gibi su
kanalları ile örülm üş bir tarım sa­
hası idi. 1184 yılında Harran'ı z i­
yaret eden seyyah ibni Ciibeyr, bu­
rasının gölgelik ve ağaçlık oldu­
ğunu, çeşitli meyve ve sebzelerin
yetiştiğini yazmaktadır. Uzun süren—
Ş a n l ı u r f a '97 İD A R Î YAPI
 33. S u ru ç İlç e s i'n d e n B ir G ö rü n ü m

bir kuraklık sonucunda da harap o l­

duğunu söylemektedir.
13. yüzyıla ait seyahatname­
le rd e H a rra n 'd a 4 m ed re se
(Ü n iv e rs ite ), b ir h astahane, 1
düşkünler yurdu ve 8 hamamın bu­
lunduğundan söz edilm ektedir.
Bu gün C ü lla b ve D eysan ır­
m akları kurum uş o ld u ğ u n d a n ,
Harran sudan ve yeşilden mahrum
bir ovanın ortasında 5000 yıllık ta­
rihi ile ayakta durmaktadır. T ipik
evleri, höyüğü, kalesi, şehir surları
ve çeşitli m im arikalıntıları, gece­
leyin gök yüzünde pırıl pırıl yıld ız­
ları ile turistlerin büyük ilgisini çek­
mektedir. Atatürk Barajı ve Urfa
T ü n e lle r i v a s ıta s ıy la H a rra n
Ovasına akıtılacak olan Fırat Nehri,
Harran'ı tarihteki yeşil ve verim li
günlerine kavuşturacaktır. isim lendirilm iştir. vaşmadan ele geçirdi.
3392 sayılı kanunla 19.6.1987 I. Seleukos Nikator tarafından 1260 yılında Suriye Seferi'ne gi­
tarihinde ilçe ’ merkezi olmuştur. İl M .Ö . 302 yılında bölgem izde ye­ derken Harran ve Urfa'yı alan Hfi-
merkezine 44 km. mesafededir. 76 niden kurulan Harran, Birecik ve lagıı Han, kendisine karşı direnen
köyü vardır. 1990 Genel Nüfus sa­ Urfa ile birlikte Suruç da bulunu­ ve teslim olmayan Suruç halkının
y ım ın a göre ilç e n in nüfusu yordu. tüm ünü kılıçtan geçirdi.
27.592'dir. 116 yılında Roma imparatoru 1517'de Yavuz Sultan Selim dö­
Trajanus tarafından işgal edildi. neminde Osmanlı topraklarına ka­
HİLVAN 6 3 9 y ılın d a Şam o rd u s u ta ­ tılan Suruç, Osmanlı dönem inde
rafın d a n , U rfa ve H a rra n 'd a n Halep vilayetinin Urfa sancağına
Yörenin tarihi geçmişi ile ilgili
sonra ele geçirildi. bağlı iken, 192-3 yılında Urfa'ya
b ilgiler bugün için m evcut değildir.
XI. yüzyılda sırayla Bizanslılar'ın bağlanarak ilçe haline getirilm iştir.
Şehirde ilk yerleşmenin Osm anlılar
ve Urfa Haçlı Kontluğu'nun hakim i­ İl merkezine uzaklığı 45 km 'dir.
dönem inde 1820 yılında Hacı Musa yetine girdi. 1101 yılında ise Artu- 1990 Genel Nüfus sayımına göre
adında bir Türkmen aşiret reisi tara­ koğlu Sökmen tarafından tahrip nüfusu 80.202'dir.
fından gerçekleştirildiği bilinm e k­ edildi.
1 bucağı, 11 Nisan isim li bel­
tedir. 24 Aralık 1144'te Urfa'yı fet­ desi, 77 köyü ve 153 mezrası bu­
H ilvan adının kim ler tarafından heden Musul hükümdarı İmadüddin lunmaktadır
ne zaman verildiği ve ne anlama Zengi, Ocak 1145'te de Suruç'u sa­
geldiği belli değildir. Uzun süre Ka-
racurun olarak da adlandırılan
H ilv a n 1 9 2 7 y ılın d a U rfa 'y a
bağlanarak ilçe yapılmıştır.
II merkezine 56 km uzaklıktadır.
1990 Genel Nüfus sayımına göre
nüfusu 35.565'tir. 2 bucağı, 57 k ö ­
yü ve 109 m ezrası b u lu n m a k­
tadır.

SURUÇ
Eski çağların önem li ticaret yo l­
larından biri Harran'dan sonra b u ­
rad an g e ç iy o r d u . M .Ö .I I. yüz­
yılda Urfa bölgesinde kurulan Osr­
hoene eyaletinin önem li b ir'ş e h ri
idi ve Anthemusia ya da Batnai
adını taşıyordu.
Latin kaynaklarında şehrin adı
Sororgiae olarak geçer, Araplar tara­
fından Saruğ, Sarûc-ve Serûc olarak

40 Ş a n l ı u r f a ’9 7 İD A R İ YAPI
 35. S iv e re k ilç e s i

SİVEREK
Y ö re d e y a p ıla n a r k e o lo jik
kazılar buranın M .Ö . 3000 yıllarına
ait bir yerleşim bölgesi olduğunu
ispat eder. H urri-M itanni, H itit,
Arâmi, Asur, Keldânî, M ed ve Pers
egemenliğine geçen şehir, M .Ö .
331'de Büyük İskender'in istilasına
maruz kaldı. M .Ö .3 05 'd e Seleu-
k o s la r'ın e lin e g eçe n y ö re ;
m iislüm anlar tarafından fethedilin-
ceye kadar Edessa (Osrhoene), Ro­
ma, Bizans ve Sasânî krallıkları ara­
sında el değiştirmiştir.
640 yılında Şam ordusunca fet­
hedilen Siverek 660'da Em eviler'in;
7 5 0 'd e ise A b b a s ile r 'in e lin e
geçmiştir.
1065 - 1066 y ı lla r ı n d a dönem lerinde Telia (Tepe) olarak T im ur tarafından yağma ve büyük
Selçukluların hakim iyetine girdi. biliniyordu, sonra imparator Kons- ölçüde tahrib edilerek viran bir hale
Şehir bu tarihte Bizanslılar'ın elinde tantin tarfından bazı şehirlerin ad­ getirilm iş ve bu haliyle Osmanlı dö­
bulunuyordu. ları değiştirildi. Buraya da Kons- nemine ulaşmıştır.
XI. yüzyıl sonunda Urfa Haçlı tantia ya da Konstantina adı verildi. 1 5 1 7 y ılın d a O s m a n lı to prak­
Kontluğu, 1182 yılında da Eyyu- Şehir 640 yılında Şam ordusu ta­ larına katılan şehir 1792'den sonra
b ile r'in hakim iyetine giren şehir, rafından fethedilm iş ve T e ll-M u z in M ardin'e, 1924 yılında da Urfa'ya
1400 yılında T im ur tarafından zap- adını a lın ıştır. Sonraki dönem ­ bağlanarak ilçe haline getirilm iştir.
tedildi. lerde yine Araplar tarafından TelI- II merkezine 90 km uzaklıktadır.
1451 yılında Safevi hakim iye­ Mavzen ve Tell-Mavzelath adları da 1990 Genel Nüfus sayımına göre
tine giren Siverek, 151 7'de Osmanlı kullanılmıştır. nüfusu 100.361'dir. 1 Bucağı, 98
topraklarına katılmıştır. Şehrin adı, Urfalı Mateos'un köyü ve 204 mezr.ası bulunm ak­
E rm e n i ve S ü ry a n i kaynak­ Vakayinam esinde Ermenilerin kul­ tadır. tarafından son kez kurulmuş
larında şehrin Sevaverak, Seba- landığı Tılm uz şeklinde geçer. ve Örenşehir adını almıştır. Ancak
barak, Sebabarok, Sevaveragh ve 660 yılında Emeviler, 750'de 1258'de Hülagu ve 1400 yılında da
Severags şeklinde isim lerine rastlan­ H am daniler ve Abbasiler arasında Tim ur tarafından yağma ve büyük
mıştır. el değiştiren Viranşehir, Türkm enler ölçüde tahrib edilerek viran bir hale
A r a p la r s iy a h ta ş la r ın ın tarafından son kez kurulmuş ve getirilm iş ve bu haliyle Osmanlı dö­
çokluğundan dolayı Sûveyda adını Örenşehir adını almıştır. Ancak nemine ulaşmıştır.
verdiler. 1258'de Hiilagu ve 1400 yılında da
OsmanlI dönem inde Diyarbekir
vilayetine bağlı bir kaza olan Si­
v e re k , 1*926 y ılın d a U rfa 'y a
bağlanarak ilçe haline getirilm iştir.
İl merkezine uzaklığı 91 km 'dir.
1990 genel Nüfus sayımına göre
nüfusu 133.892'dir.
6 Bucak, 98 köy ve 375 mezrası
vardır.

V İR A N ŞEH İR
H u r r i- M it a n n i, H i t i t , A s u r,
Aram i, Med-Pers ve Keldani hakimi­
yetlerini gören şehir, M .Ö .3 31 'de
M a k e d o n y a im p a r a to r lu ğ u n a ,
M .Ö .163'te de Roma idaresine
girdi.
Bizans im p a ra to rlu ğ u n u n ilk

41 Ş a n lıu rfa '9 7 İD A R İ YAPI

37. H a rra n U lu C a m ii 38. B ire c ik 'te U rfa K a p ıs ı

40. C e y la n p ın a r'd a C e y la n la r

39. K a ra c a d a ğ Y a y la s ı'n d a G ö ç e rle r

41. V ira n ş e h ir-D ik m e le r 42. S iv e re k E s k i H ü k ü m e t K o n a ğ ı

42 Ş a n h u r f a ’9 7 İD A R İ YAPI
 1899 Hüseyin Efendi (Ulâ) Mutasarrıf
URFA KAYMAKAMLARI 1900 Mehmet Emin Beğ (Ulâ) Mutasarrıf
1901 Mehmet Emin Beğ (Ulâ) Mutasarrıf
M UTASARRIFLARI VALİLERİ 1902 Haşan Re'fet Bey (Bâlâ) Mutasarrıf
1903 Haşan Re'fet Bey (Bâlâ) Mutasarrıf
Müslüm Akalın 1904 Haşan Re'fet Bey (Bâlâ) Mutasarrıf
Bugüne kadar yayınlanan Salnameler dikkate alınarak resmi kay­ 1906 Ethem Sabri Efendi (Bâlâ) Mutasarrıf
naklara dayanan Kaymakam, Mutasarrıf ve Valilerin adları tesbit 1907 Neş'et Bey (Bâlâ) Mutasarrıf
edilmiş ve Hicri 1284 (M.1867) yılından itibaren yayınlanmış bulunan 1908 ilyas Sami Bey (Ulâ Sanisi) Mutasarrıf
Halep Salnameleriyle karşılaştırma yapılarak aşağıdaki liste hazırlan­ 1909 Muharrem Mümtaz Bey Mutasarrıf
mıştır. 1910 Abdülkerim Bey (Mirmiran) Mutasarrıf
Yönetici adlarının yanında yeralan deyimler dönemin mülki rütbe­ 1911 Abdülkerim Beğ-ismail Fevzi Paşa(Mirmiran) Mutasarrıf
leridir, Beylerbeyi ve Mirmiran, Valilik mertebesi olup aşağıya doğru 1912 İsmail Fevzi Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf
şöyle sıralanmaktadır, 1913 İsmail Fevzi Paşa (Mirmiran) - Esat Rauf Bey Mutasarrıf
Bâlâ, Ulâ Evveli,Ulâ Sânisi, Mütemayiz, Saniye, Sâlise. 1914 Muharrem Mümtaz Bey (2. defa)-Haydar Bey Mutasarrıf
1848 Osman Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1915 Fethi Bey Mutasarrıf
1849 Hüseyin Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1916 Fethi Bey-Ali Haydar Bey Mutasarrıf
1851 Haşan Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1917 Ali Haydar Bey- İsmail izzet Bey-Nusret Bey Mutasarrıf
1852 Haşan Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1918 NusretBey Mutasarrıf
1853 Haşan Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1919 Musret Bey -Ali Rıza Bey Mutasarrıf
1854 Bican Paşa (Rumeli) Kaymakam 1920 Ali Rıza Bey-Münir Hüsrev Bey Mutasarrıf
1855 Bican Paşa (Rumeli) Kaymakam 1921 M ünir Hüsrev Bey-Ahmet Tevfik Bey Mutasarrıf
1856 Yusuf Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1922 Kadri Bey Mutasarrıf
1857 Rızvan Paşa (Mirmiran) Kaymakam 1923 Kadri Bey İsmail izzet Bey (2, defa) Son Mutasarrıf ilk Vali
1858 Rızvan Paşa (Mirmiran) Kaymakam 30.03.1924-21.10.1928 Fuat Bey Vali
1859 Takiyeddin Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 21.10.1928-20.09.1931 İbrahim Etem Bey Vali
1860 Takiyeddin Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 20.09.1931-20.06.1932 Kadri Paşa Vali
1861 Ali Paşa (Mirmiran) Kaymakam 20.06.1932-05.01.1933 Feyyaz BOSUT ValiV.
1862 Ragıp Paşa (Mirmiran) Kaymakam 05.01.1933-20.06.1935 Nizamettin Bey (Atakar) Vali
1863 Tayyip Paşa (Mirmiran) Kaymakam 20.06.1935-30.05.1936 Necati Bey Vali
1864 Tevfik Paşa (Rumeli Beylerbeyi) Kaymakam 30.05.1936-11.06.1937 AtıfULUSOĞLU Vali
1865 Tevfik Paşa (Rumeli Beylerbeyi) Kaymakam 04.06.1937-10.11.1941 Kazım DEMİRER Vali
1866 Haşan Paşa (Mirmiran) ' . Kaymakam 10.11.1941-21.09.1942 Ekrem YALÇIN KAYA ValiV.
1867 Ziya Paşa (Mirmiran) Kaymakam 21.09:1942-03.06.1944 Hasip KAYHAN Vali
1868 Ziya Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 26.07.1944-30.06.1945 Feyyaz BOSUT ValiV.
1869 Salih Efendi (Salise'den) Mutasarrıf 30.06.1945-09.11.1946 HalisERGÜN ValiV.
1870 Mehmet Şibli Paşa (Rumeli Beylerbeyi) Mutasarrıf 25.11.1946-19.06.1948 Kamuran CUHRUK Vali
1871 Ali Kemal Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 03,07.1948-12.12.1949 Ali Rıza ÜNAL Vali
1872 Ali Kemal Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 14.01.1950-25.06.1950 Halis BİLALOĞLU ValiV.
1873 Tevfik Bey (Ulâ Sınıfı Saniyesi) ’ . Mutasarrıf 19.07.1950-28.07.1951 İsmail Hakkı BAYKAL Vali
1874 Tevfik Bey (Ulâ Sınıfı Saniyesi) Mutasarrıf 30.07.1951-07.02.1952 Fevzi TUGAY Vali
1875 Asım Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 11.02.1952-07.12.1953 Rıfat BİNGÖL Vali
1876 Asım Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 07.12.1953-05.02.1955 Nedim EVLİYAGİL Vali
1877 Asım Paşa (Rumeli). Mutasarrıf 26.06.1955-01.09.1956 Fahrettin GÖRÜRLÜ Vali
1878 Süleyman Bey (Saniyesi) Mutasarrıf 30.09.1956-24.12.1957 Celal İZGİ Vali
1879 Süleyman Bey (Saniyesi) Mutasarrıf 31.12.1957-04.07.1959 Kadri EROĞAN Vali
1880 Rasim Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 20.07.1959-08.06.1960 Şerafettin ATAK Vali
1881 Rumi Efendi (Ulâ Sanisi) Mutasarrıf 13.06.1960-06.02.1961 Necdet YALÇIN Vali
1882 Rumi Efendi (Rumeli) Mutasarrıf 06.02.1961-17.10.1962 Alaeddin KIRAL Vali
1883 Celal Bey (Mütemayiz) Mutasarrıf 22.10.1962-01.08.1965 Nurettin HAZAR Vali
1884 Celal Bey (Mütemayiz) Mutasarrıf 09.02.1965-22.01.1966 M. Doğan ULUERGÜVEN Vali
1885 Turhan Bey (Ulâ Sınıfı Evveli) Mutasarrıf 02.02.1966-16.10.1968 Kemalettin GAZEZOĞLU Vali
1886 Turhan Bey (Ulâ Sınıfı Evveli) Mutasarrıf 31.10.1968-20.08.1971 Nazım Kemal DİNİZ Vali
1887 Cavid Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 22.06.1972-23.07.1975 Fikret Turgut SAYIN Vali
1888 Mehmet Tevfik Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 07.08.1975-25.06.1976 Galip DEMİREL Vali
1889 Mehmet Tevfik Sami Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 29.07.1976-15.02.1978 Rafet ÜÇELLİ Vali
1890 Haşan Rıza Efendi (Mütemayiz) Mutasarrıf 17.02.1978-18.11.1978 Musa ERAN Vali
1891 Rauf Bey (Mütemayiz) Mutasarrıf 23.11.1978-02.12.1979 Erol TUNCER Vali
1892 Tahir Bey (Ulâ Sânisi) Mutasarrıf 03.12.1979-25.05.1980 Nurettin TURAN Vali
1893 Yahya Nüzhet Bey (Mütemayiz) Mutasarrıf 22.04.1980-17.10.1980 Akın GÖNEN Vali
1894 Haşan Efendi (Mütemayiz) Mutasarrıf 27.10.1980-16.05.1981 Ziya ÇÖKER Vali
1895 Haşan Rızâ Paşa (Mirmiran) Mutasarrıf 25.06.1981-31.05.1985 M. Erdoğan CEBECİ Vali
4896 Yahya Dede Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 31.05.1985-07.04.1990 Alpaslan KARACAN Vali
1897 Yahya Dede Paşa (Rumeli) Mutasarrıf 07.05.1990-17.04.1996 T. Ziyaeddin AKBULUT Vali.
(Ulâ Sânisi) 21.04.1996- Şahabettin HARPUT Vali
1898 Muharrem Efendi

43 Ş a n l ı u r f a '9 7 İD A R İ YAPI
 IX. DÖNEM (14 Mayıs 1950) XVI. DÖNEM (5 Haziran 1977)
TBMM'DE ŞANLIURFA Haşan Oral Necmettin Cevheri
Necdet Açanal Mehmet Celal Bucak
MİLLETVEKİLLERİ Dr.Feridun Ayalp Mehmet Aksoy
Ömer Cevheri Celal Paydaş
I. DÖNEM (23 Nisan 1920)
Feridun Ergin Ahmet Melik
Ali Saip (Ursavaş) Bey
Celal Öncel Sabri Kılıç
Hacı Salih Hayali Efendi
Reşit Kemal Timuroğlu Salih Özcan
Bozan Bey (Şahinbeyzade)
Esat Bey (Dağyutan) 9.10.1920 Müstafi X. DÖNEM (2Mayıs 1954) DANIŞMA MECLİSİ (15 Ekim 1981)
Hacı Mustafa (Hacıkamiloğlu) 9.10.1920 Müstafi Haşan Oral Nihat Kubilay
Dr.Feridun Ayalp Mehmet Velid Köran
II. DÖNEM (11 Ağustos 1923)
Feridun Ergin XVII. DÖNEM (6 Kasım 1983)
Hüsrev (Gerede) Bey (22.5.1924 istifa)
Celal Öncel Osman Doğan
Ali Bey (Ali Fuat Bucak)
Saim Önhan Mustafa Demir.
Dr. Refet Bey (Topçuoğlu) Ara seçimle
Mehmet Hatipoğlu
Refet (Ülgen) Bey (Ara seçimle) Bahri Karakeçili
Aziz Özbay Aziz Bülent Öncel
Saffet (Yetkin) Bey
Muzaffer Timur
Yahya Kemal (Beyatlı) Bey (23.5.1926 İstifa) Vecihi Ataklı
XI. DÖNEM (27 Ekim 1957)
III. DÖNEM (1 Kasım 1927) XVIII. DÖNEM (29 Kasım 1987)
Osman Ağan
Ali Saip (Ursavaş) Bey Osman Doğan
Atalay Akan
Dr.Refet Bey (Topçuoğlu) Mustafa Demir
M.Yaşar Alhas
Refet (Ülgen) Bey Aziz Bülent Öncel
Aziz Gökkan
Mahmut Bey (Odabaşı) Bahri Karakeçili
Dr.ibrahim Ethem Karakapıcı
Ferit Celal (Güven) Bey Necati Akıncı
Esat Mahmut Karakurt
Murat Batur
IV. DÖNEM (4 Mayıs 1931) Abdullah Koksal
Cenap Gülpınar
Ali Saip (Ursavaş) Bey Abdurrahman Odabaşı
Dr.Refet Bey (Topçuoğlu) Ömer Yüksel XIX. DÖNEM (20 Ekim 1991)
Refet (Ülgen) Bey Necmettin Cevheri
KURUCU MECLİS (28 Aralık 1960)
Mahmut Bey (Odabaşı) Sedat Edip Bucak
Vasfi Gerger
Mehmet Emin (Yurdakul) Bey Fevzi Şıhanlıoğlu
XII. DÖNEM (15 Ekim 1961)
Behçet (Günay) Bey F.Aydın Mirkelam
Kadri Eroğan
Abdürrezzak Yavuz
V. DÖNEM (1 Mart 1935) Atalay Akan
İbrahim Halil Çelik
Ali Saip Ursavaş Osman Ağan
Şeydi Eyyüboğlu
Refet Ülgen Bekir Sami Karahanlı
Cenap Gülpınar
Mehmet Emin Yurdakul Sabri Kılıç
Behçet Günay Celal Öncel XX. DÖNEM (24 Aralık 1995)
Fuat Gökbudak Kemal Badıllı Necmettin Cevheri
Ahmet Yazgan Sedat Edip Bucak
X III. .DÖNEM (10 Ekim 1965)
Muhittin Dinçsoy Fevzi Şıhanlıoğlu
Halil Balkıs
Ahmet Kırvar
VI. DÖNEM (3 Nisan 1939) Behice (Boran) Hatko
Abdülkadir Öncel
Ali Saip Ursavaş Necmettin Cevheri
İbrahim Halil Çelik
Refet Ülgen Mahmut Çetin
Zülfikar İzol
Mehmet Emin Yurdakul Cemal Güven
Şeydi Eyyüboğlu
Razi Soyer Ramazan Tekeli
Cenap Gülpınar
Ahmet Yazgan Atalay Akan (Vefat)
Şeref Uluğ Hüsamettin Köran (Ara Seçim)
Hüseyin Sami (İşbay) Coşar XIV. DÖNEM (12 Ekim 1969) CUMHURİYET SENATOSU
V II. DÖNEM (8 Mart 1943) . Necmettin Cevheri
Razi Soyer Bahri Karakeçili
ÜYELERİ
Hüseyin Sami Coşar Vehbi Melik 15 Ekim 1961
Ahmet Kudsi Tecer Dr. Mehmet Ali Göklü Vasfi Gerger
Kâzım Berker Necati Aksoy Esat Mahmut Karakurt
Esat Tekeli Mehmet Aksoy
5 Haziran 1966
Suut Kemal Yetkin XV. DÖNEM (14 Ekim 1973) Haşan Oral
V III. DÖNEM (5 Ağustos 1946) Necmettin Cevheri İbrahim Etem Karakapıcı
Esat Tekeli Mehmet Celal Bucak
14 Ekim 1973
Suut Kemâl Yetkin Mehmet Aksoy
İbrahim Halil Balkıs
Osman Ağan Celal Paydaş
Atalay Akan Necati Aksoy (12.04.1975 istifa) 12 Ekim 1975
Vasfi Gerger Mustafa Kılıç Haşan Oral
Haşan Oral Abdülkadir Öncel Abdülgani Demirkol
Razi Soyer Halil Milli (Ara Seçim -1 2 Ekim 1975)

44 Ş a n lıu rfa '9 7 İD A R İ YAPI


İLDEKİ KAMU G Ö REV LİLER İ
(Ocak 1997)
Vali
G arnizon Komutanı
Belediye Başkanı
Harran Ü ni. Rektör
C um huriyet Başsavcısı
Adalet Komisyon Başkanı
Baro Başkanı
Rektör Yardımcısı
Rektör Yardımcısı
Z iraat Fakültesi Dekanı
İlahiyat Fak. Dekan V.
M ühen dislik Fak. Dekan V.
Tıp Fakültesi Dekan V.
Fen-Edebiyat Fak. Dekan V.
ik.İd.Bil.Fak. Dekan V.
Veteriner Fak. Dekan V.
M eslek Yüksek O ku lu M üdürü
Sağlık H izm etleri M .Y .O . M d.
3. H ud ut A lay Komutanı
Tugay Komutanı Yardımcısı
İl Jandarma Komutanı
3. H ud.A.K.Yrd.
A skerlik Şubesi Başkanı
Kurmay Başkanı
Vali Yardımcısı
Vali Yardımcısı
Vali Yardımcısı
Vali Yardımcısı
V ali Yardımcısı
il Emniyet M üdürü
M İT Bölge Tem silcisi
D e fte rd a r'
M illi Eğitim M üdürü
Bayındırlık ve İskan M üdürüV .
Sağlık M üdürü
Tarım ve Köyişleri İl M üdürü V.
Köy H izm e tleri Bölge M üdürü
GAP B. Kalk. İd. Bölge M d.
M ete oro lo ji Bölge M üdürü
DSİ.1 5. Bplge M üdürü
DSİ.1 6 .Bölge M üdürü V.
Tarım Reformu Bölge M üdürü
O rm an Bölge M üdürü
Sanayi ve Ticaret M üdürü
il Kültür M üdürü V.
İl Turizm M üdürü
İl Çevre M üdürü
Köy H izm etleri Araştırma Enst. M üd. Rüştü ERTAŞ
Köy H izm etleri İl M üdürü Celal KEMANCI
İl Müftüsü Bahattin BİLDİK
Şahabettin HARPUT
1 .Bölge Tapu Sicil M üdürü Ahm et COŞKUN
Tuğgn. Salih G ÜLOĞLU
2 .Bölge Tapu Sicil M üdürü H a lil ÖZBEK
Ahm et BAHÇIVAN
Kadastro M üdürü M ehm et ÜRÜN
P rof.D r.M ahm ut SERT
Vakıflar M üdürü Erdal KARADAĞ
Hüseyin FİDANBOY
Sosyal H izm etler il M üdürü Şakir FEDAİ
M ehm et M UTLU
G ençlik ve Spor il M üdürü A li PEKER
Av.Lami AÇANAL
İl Özel İdare M üdürü İbrahim TANBERK
Prof.Dr. İbrahim DÜZEN
İl Nüfus ve Vatandaşlık M üdürü Bilal ÖZTÜRK
Prof.Dr. Sami Taşçı
il Sivil Savunma M üdürü M etin BİKİR
P rof.D r.M ahm ut SERT
V a lilik Özel Kalem M üdürü Hüseyin ÖTEGEÇELİ
Prof.D r.M . Kazım YILM AZ
Planlama ve Koordinasyon M üdürü V. H a m it ÇALIŞ
Prof.Dr. M ahm ut SERT
İl Yazı işleri M üdürü M .Sait İPEK
Prof.Dr.Sami TAŞÇI
M ah alli idareler M üdürü Vehbi Ö Z A Y D IN
Prof.Dr.M.Yaşar ÜNLÜ
İl İdare Kurulu M üdürü Bekir DEMİRCİ
P rof.D r.ibrahin DÜZEN
Basın ve H alkla ilişkiler M üdürü M .K am il GÜLER
Prof.D r.G ürbüz AKSOY
M uhakem at M üdürü Hüseyin GÜZELOĞLU
M ehm et O YM AK
G üm rük M üdürü A li AKÇAN
Ahm et URAL
G üm rük M uhafaza M üdürü M uam m er ÖZENER
Alb. Kadir BAĞLAN
İhracat M üdürü A li EJDER
A lb .A li KARLI
Devlet Hastanesi Baştabibi Yusuf Vehbi OCAK
J.Alb. M ehm et EKMEKÇİ
İş ve işçi Bulma Kurumu M üdürü Mustafa KÖLMEK
Alb. Necati YÜCEL
Devlet Türk H alk M üziği Koro M üd. H.Basri TURAN
Alb.A.R ıfat MESÇİOĞLU
Tekel Başmüdürü M ahm ut ERTUĞRUL
. Y rb.A li ERBAY
SUM A Fabrikası M üdürü Adnan TOP
Haşan DURUER
Posta İşletmesi Başmüdürü H am it IŞIK
Ahm et Ham di NAYIR
Türk Telekom Başmüdürü İrfan DEMİRCAN
M eftun DALLI
Hava M eydanları M üdürü Osman SERDAR
Ü m it Şeref KAYACAN
TZDK Bölge M üdürü M ehm et SARAÇ
Faruk İŞIK
Zirai Aletler Fabrika M üdürü H a m it KARAÇİZMELİ
Salih TUZCU
T M O Bölge M üdürü A li İhsan KÜÇÜKKURT
A li UGU R LU O Ğ LU
SSK M üdürü M ehm et ŞANSAL
Sıtkı TOPALOĞLU
SSK Hastanesi Baştabibi A hm et FAKIBABA
Ö ner ERGENÇ
Bağ-Kur M üdürü Ahm et KÖSE
Ahm et AL
TEDAŞ Müessese M üdürü Vahap AYD IN
D r.M u ktim ŞELLİ
KOSGEB M üdürü Mustafa BİLGEL
Yusuf KÖSE
Karayolları 91. Şube Şefi A li SOYBAKIŞ
O ktay ŞENDUR
Erkan ALEMDAROĞLU
İLÇE KAYMAKAMLARI
Haşan ALTUNPAK
AKÇAKALE Harun KAYA
Ünal ÇALIŞKAN BİRECİK Necmettin KILIÇ
Gülabi POLAT BO ZO VA Abdullah ASLANER
M ehm et BAŞBUĞ CEYLANPINAR Seyfullah HACIMÜFTÜOĞLU
M ehm et SANCAK HALFETİ N. Kemal NAZLI
HARRAN M ün ir KARAOĞLU
Necati ALAYBEY
HİLVAN A li YERLİKAYA
Hüseyin KENDİRCİ
SİVEREK A bdülkadir KARATAŞ
Kadri ÇETİNER SURUÇ Ahm et ALTIPARMAK
Mustafa KÜÇÜKOĞ LU VİRANŞEHİR Ahmet SARAÇ
45 Ş a n l ı u r f a ’9 7 İD A R İ YAPI
 IL ÖZEL
İDARESİ
Mahalli İdarelerin en önemli bi­
rimi olan İl Özel İdaresi eğitimden
sağlığa, tarımdan spora kadar birçok
alanda hizmet veren ve öncelikle so­
runları mahallinde çözüme kavuş­
turan kuruluşlardır. •
il Özel idaresi, Şanlıurfa'daki
önemli yatırım hizmetleri ile yatı­
rımcı kuruluşların başında yer al­
mayı sağlamış ve öncülük etmiştir.
M ülkiyeti Özel idareye ait olan
38 okuldan 3 4 'ü ilkokul, 4'Lİ ortao­
kuldur.
İl Özel İdaresinin toplam 54 per­
soneli vardır.
YATIRIM FAALİYETLERİ
1. Hizmet Binası, Sosyal Tesis ve
Sabit Yatırımlar
2. Tarihi Eser Restorasyonları
3. T a rım s a l K a lk ın m a ve
Ağaçlandırmaya Yönelik Yatırımlar
4. Fabrika Tesis ve Sanayi Yatı­
rımları
5. M illi Eğitimde; ilköğretim, O r­
taöğretim ve Halk Eğitimi Yatırımları
6. Sağlık Yatırımları (Devlet Has­
tanesi, Sağlık Ocağı yapımı)
7. Köy Hizmetleri Yatırımları
8. Spor ve Gençlik Yatırımları
9. Fidanlık - Ağaçlandırma Faali­
yetleri
İL ÖZEL İDARESİNİN
ÖNEMLİ TESİSLERİ
1. HİZMET BİNASI: Tarihi, eski
hükümet konağı restore edilerek hiz­
mete açılmıştır.
2. VALİ AKBULUT İŞ MERKEZİ:
Hizmet Binası arkasında yer almak­
tadır. Zemin ve asma katı market
olup, iki katında 18 büro, kalan 3 kat
ise dersane olarak kullanılmaktadır.
3. DİNLENME VE SOSYAL TE­
SİSLER KOMPLEKSİ: idare binası m i­
safirhane, kafeterya ve halı sahadan
oluşmaktadır. (Şanlıurfaspor
lü b ü 'n ü n te s is i o la ra k kullanıl­
maktadır.)
4. PROF. DR. ABDÜLKADİR KA-
RAHAN KÜTÜPHANESİ: Prof.Dr.
Abdülkadir Karahan'ırı bağışladığı 7
bin kitaptan oluşmaktadır.
5. Ş A N LIU R F A V A L İL İĞ İ
KONUKEVİ: Tarihi bir Urfa Evi olup,
otel, lokanta ve kafeterya hizmeti
vermektedir.
6. VALİ AKBULUT FİDANLIĞI:
A k ç a k a le ilç e s i G ü lv e re n Kö-
yü'ndedir. Meyve fidanı, orman
ağaçları, aşılı fıstık fidanı ve süs bitki­
leri üretmektedir.
7. MARANGOZ VE DEMİR
ATÖLYELERİ: Okul sıraları, yazı tah­
tası, masa ve çeşitli ağaç işleri ima­
latı yapılmaktadır. Evren Küçük Sa­
nayi Sitesi'nde bulunmaktadır.
8. CEBECİ İŞHANI: Zemin katta
ve üst katlarda 40 adet işyeri ile teras
katta polis evi bulunmaktadır.
ÖZEL İDARE İŞTİRAKLERİ
1. Karacadağ Menba Suları Şişe­
leme ve Pazarlama A.Ş.:1987 yılında
kurulan şirketteki Özel idare hissesi
% 41 oranındadır. 1993 yılında 5 yıl­
lığına kiraya verilmiştir.
2. Yeni Güneygaz LPG Dolum ve
Tevzi A.Ş.: 1987 yılında kurulan şir­
ketteki Özel idare hissesi % 20'dir.
3. Güneydoğu Yağ Ticaret A.Ş.:
1990 yılında kurulan şirketteki Özel
İdare hissesi % 4 1 'dir. 1. Organize
Sanayi Bölgesi'nde olup 100Ton/gün
Pamukyağı üretme kapasitelidir.
Ku-
1996 YILI YATIRIMLARI
KARAALİ KAPLICA İNŞAATI:
1996 yılında 28 m ilyar TL harcama
yapılmış olan kaplıca inşaatının %90
fiziki gerçekleşmesi vardır. Toplam
45 m ilyar TL. proje bedellidir.
46
SERACILIK TESİSLERİ: Merkez
Karaali Köyü Kaplıca tesislerinin bu­
lunduğu saha içinde 14.500 m2 cam
ve 10.800 m2 plastik yapı şeklinde
yapılan seralarda domates üretimi
1000 ton/yıl kapasitelidir.
SİVEREK 100 YATAKLI DEVLET
HASTANESİ İNŞAATI: 110 m ilyar TL
proje bedelli olan inşaat 1996 yılı so­
nunda tamamlanmış olacaktır.
ŞANLIURFA ÖĞRETMENEVİ İN ­
ŞAATI: 1991 yılında yapımına başla­
nılan bina 180 yatak kapasiteli olup
1996 yılı sonunda tamamlanmıştır.
BOZOVA İLÇESİNDE ÇOK
AMAÇLI LİSE İNŞAATI: Okul inşaa­
tının toplam proje bedeli 40 m ilyar
TL'dir. 1996 yılında hizmete gir­
miştir.
SİVEREK İLÇESİ A N A D O L U Lİ­
SESİ İNŞAATI: Projenin toplam be­
deli 30 m ilyar TL'dir. İnşaat 1996 yılı
sonunda tamamlanmıştır.
1996 YILININ DİĞER
ÖNEMLİ FAALİYETLERİ
1. Köy H izm etlerine 5 adet 14
m 3 'Iük dam perli kamyon, bir adet
silindir, bir adet yükleyici alınmıştır.
2. 1996 yılında A cil Destek Fo­
nundan 136.5 m ilyar TL çeşitli pro­
jelere harcanmıştır.
3. 34 adet kö.y içme suyu sondaj
kuyusu inşaatının ihalesi yapılmıştır
Ş a n lıu rfa '9 7 İD A R İ YAPI
 İL GENEL MEÇLİSİ ÜYELERİ (19%)
ŞANLIURFA MERKEZ HALFETİ
Halil KIRMIZI Fuat KARADAĞ
Reşit BADILLI İbrahim ÇOBAN
Ahmet YILMAZ Mehmet POLAT
Übeyit KIRBOĞA HARRAN
Sait BADILLI Hüseyin KÖROĞLU
Halef KILIÇ Hadi ÇİÇEK
Haçım DEMİR Mehmet ÖZYAVUZ
Sait İNAN HİLVAN
AKÇAKALE Müslüm BAYIK
Haşan BERTAN Kenan BUCAK
imam YILMAZTEKİN Ekrem İZOL
A.Latif SOYDAŞ SİVEREK
BİRECİK Übeydullah AKIL
İsa KARADAĞ Cenap İZOL
S.Ahmet OĞUZ Dcvriş ERİK
İbrahim BOZKURT E. Müslüm GÜMÜŞTAŞ
Haşan ÖZTÜRK M. Tahir KARAKEÇİLİ
BOZOVA SURUÇ
Bahri AKSOY Feyzutlah YALÇIN .« V « v » V ı» '• L “ ” * *
Burhan SARI Salih ASLAN
Müslüm AKGÜN M.Fahri ÇELİKAY
Mustafa DOĞAN Mehmet POLAT
CEYLANPINAR Ahmet YANMAZ
Cemil KILIÇ VİRANŞEHİR
Sabri ÖZBEK Haşan AYAZ
Cemal BOZ Mehmet AYDOĞAN
Hüseyin ŞIK
Mehmet EKİNCİ
Halef KETE
44.

45. P ro f.D r.A b d ü lk a d ir K a ra h a n K ü tü p h a n e s i

47 Ş a n l ı u r f a '9 7 İD A R İ YAPI
 İLDEKİ
BELEDİYELER
Şanlıurfa Belediyesi 1908 yı­
lında faaliyete geçmiştir. GAP'ın
merkez şehri olması konumuyla
Türkiye'deki önem li belediyelerden
biri haline gelmiştir, il genelinde 19
belediye bulunm aktadır. Bunlardan
biri merkezde il Belediyesi, 10'u il­
çe belediyesi, 8'i ise belde beledi­
yesidir.

ŞANLIURFA
46. Ş a n lıu rfa B e le d iy e s i H iz m e t B in a s ı
BELEDİYESİ
EYYÜPKENT PROJESİ Şehiriçi ağaçlandırma :5.000 fidan
Şanlıurfa sürekli gelişmekte ve Akabe ağaçlandırması :50.000 fidan
bu gelişmeye paralel olarak nüfus Belediye, ürettiği arsaları halka
Buluntu Hoca Parkı: 9.000 m2
yoğunluğu artmaktadır. Bunun so­ açarak, park ve yol çalışmalarını
Tarihi çarşılarda: 2.000 m2 parke
nuncu olarak her yıl bir mahalle başlattığı Eyyüpkent, gecekondunun
oluşmaktadır. Şanlıurfa Belediyesi önlenmesi yönünde başlatılan bir 5 ana caddede refüz çim lendirm esi
yeni kurulan mahallerde kamulaş­ projedir. Eyyüpkent Konut Projeleri
DİĞER BİLGİLER (A ralık 1996)
tırma, yol açma, kanalizasyon, as­ müstakil iki katlı evler halinde ger­
M em ur sayısı: 395
faltlama, su şebekesi ve park -bahçe çekleştirilmek üzere belediye tara­
Kadrolu işçi: 574
hizm etlerini yürütm ektedir. fından vatandaşa sunulmaktadır.
G eçici İşçi: 676
Şanlıurfa Belediyesi çevre dü­ 1996 nın Ö N îM L İ FAALİYETLERİ Sözleşmeli Personel: 6
zenlemesine önem vererek şehrin Asfalt: 80 km. Toplam personel: 1651
belirli yerlerinde parklar oluştur­ 1996 bütçesi :1.306168 (m ilyon TL)
Kanal: 10 km.
maktadır. Bu parkların en ö nem li­ Belediyeye ait Otobüs Sayısı: 20
leri Necm ettin Cevheri Parkı ile Ka- Sıı şebekesi: 10.5 km. Özel Halk Otobüsü: 69
saptaşı Parkı 'dır. Bordur Taşı :5 km. Ö zel M inibüs: 115
Parke Taş: 18.000 m2 Emlak Ver. m ükellefi: 56.000
Şanlıurfa Belediyesi'nin emlak
Kaldırım: 3.000 m2 Çevre Tem. Ver. m ükellefi: 57.800
vergileri, su aboneleri tahsilatları,
Saha Betonlaması :5.000 m2 Su abonesi sayısı: 76.000
personel hizm etleri, Çevre Tem izlik
Vergisi hizm etleri bilgisayarlarla ya­ Beton Merdiven: 5.000 m2
pılmaktadır.
T em izlik işleri ve şehir içi yolcu
taşımacılığı işlerinde kısmi özelleş­
tirm e yapılmıştır.
Yeni yapılan Buğday Pazarı ve
Hayvan Pazarı hizmete girm iştir.
KARAKO YUN DERESİ PROJESİ
Şehir merkezinden geçen Kara-
koyun Deresinin Köprü Başı m evki­
inde uygulanan bu projede iki katlı
170 araçlık otopark, 1 süper
market, 1 sergi salonu, 115 dükkan,
48 büro, 1 restorant ve kafetarya, 1
alt geçit ve 9 bin m 2 'Iik bir yeşil
alanla Güneydoğu'nun en büyük ti­
caret merkezi olacaktır.
Proje inş. alanı 30 bin rh2'dir.
47. K a s a p ta ş ı P a rk ı

48 Ş a n l ı u r f a '97 İD A R İ YAPI
 İLDEKİ BELEDİYE BAŞKANLARI İLDEKİ BELEDİYELER
Ahmet BAHÇIVAN Şanlıurfa Belediye Başkanı HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Ahmet AKAY Akçakale Belediye Başkanı
Bld. Adı Bld.oluş Nüfusu M ah. 1996 Bütçesi Toplam
Abdülkadir YÜKSEL Birecik Belediye Başkanı
Tarihi (1990) Savısı (m ilvon TL) Pers.
Sıtkı URAL Bozova Belediye Başkanı
Faik ÖCALAN Ceylanpınar Belediye Başkanı Şanlıurfa 1908 2 7 6 .5 2 8 52 1 .3 0 6 .1 6 8 600
Mehmet GÖKÇEK Halfeti Belediye Başkanı Akçakale 1946 4 8 .5 5 0 5 4 3 .9 5 0 58
Mustafa BAYIK Hilvan Belediye Başkanı Birecik 1923 5 8 .9 0 7 8 2 2 0 .9 7 5 82
İbrahim ÖZYAVUZ Harran Belediye Başkanı Bozova 1930 5 6 .8 1 2 3 1 02.871 35
Haşan ÇELEBİ Siverek Belediye Başkanı Ceylanpınar 1960 4 9 .5 5 5 6 1 0 0 .0 0 0 45
Şükrü YÜKSEL Suruç Belediye Başkanı H alfeti 1954 3 6 .0 5 8 4 2 8 .5 9 3 23
H alil KELEŞABDİOĞLU Viranşehir Belediye Bşk. Harran 1987 2 9 .5 9 2 3 1 8 .7 3 0 18
Salih KALENDER Ayran Belediye Başkanı Hilvan 1946 3 5 .5 6 6 3 5 5 .7 3 4 37
M.Emin GÜNEŞ Mezra Belediye Başkanı Siverek 1920 1 3 3 .8 3 2 19 2 8 0 .1 9 2 194
Abdullah YİĞİT Yk.Göklü Belediye Başkanı Suruç 1891 8 0 .2 0 2 5 1 3 8 .3 7 5 72
Müslüm ÇETİN Argıl Belediye Başkanı V iranşehir 1904 100.361 14 4 5 7 .9 4 3 160
M.Faik ALAKUŞ 11 Nisan Belediye Başkanı Ayran 1974 2 .5 8 8 3 1 6 .0 2 5 10
Ali GÖG Karaköprü Belediye Başkanı Mezra 1994 2 .2 1 4 - - 12
Aİi ERSÖZ Kısas Belediye Başkanı Yk.Göklü 1968 6 .6 4 0 3 5 0 .0 0 0 25
İ.Halil AKCAN Yaslıca Belediye Başkanı Argıl 1989 2 .7 0 5 3 2 0 .0 0 0 15
11 Nisan 1989 4 .6 1 3 3 2 0 .0 0 0 15
Karaköprü 1991 2 .7 1 9 4 2 0 .0 0 0 15
ŞANLIURFA BELEDİYE BAŞKANLARI Kısas 1992 2 .5 1 6 1 1 6 .6 0 0 15
Sadık Efendi 1869-1871 Yaslıca 1992 2 .2 0 0 3 1 6 .4 0 0 15
Hadar Ağa (Akyüz) 1885-1894
Halil Efendi (Akyüz) 1895-1899
Abdurrahman M uhlis Efendi 1900-1902 ŞANLIURFA DEFTERDARLIGİ
Ömer Edip Efendi (Kürkçüoğlu) 1904-1904 Şanlıurfa Defterdarlığı, yaklaşık 20.000 m2. alana sahip
Siverekli Ali Fuat Efendi (Bucak) 1905-1906 8 katlı binada; içersinde 3 adet Vergi Dairesi ile Defterdar­
Neşet Bey (Doğan) 1907-1907 lığın diğer birimleri hizmet vermektedir. 2 Blok halinde ya­
Ömer Edip Kürkçüoğlu 1908-1912 pılan asansörlü hizmet binasında ısıtma ve soğutma sistemi
Halil Akyüz 1912-1914 Merkezi sistemle çalışmakta ve içersinde yemekhane, misa­
Osman Remzi Kürkçüoğlu 1914-1916 firhane, kreş ve lokal gibi Sosyal tesisler bulunmaktadır.
Şıhmüslüm Parmaksız 1916-1917 Şanlıurfa'da 1995 yıl sonu itibariyle, 33.148 Adet Gelir
Mustafa Hacı Kamiloğlu 1917-1923 Vergisi Mükellefi, 1.068 Adet Kurumlar Vergisi Mükellefi,
Reşit Görgün ,1923-1926 23.983 Adet Katma Değer Vergisi Mükellefi mevcuttur.
Ömer Alpan ' f 926-1929 Gelir vergisi Mükelleflerinin 17.454 adedi Gerçek
İbrahim Yorgancıoğlu 1929-1930 usulde, 15.694 Adedi ise götürü usulde Gelir Vergisi Mükel­
1930-1933 lefi olarak kayıtlıdır.
Celal Nedim Kürkçüoğlu
. 1995 yılında 2.697.003.989.000.TL. gelir Vergisi Tahak­
Ömer Alay 1933-1946
kukundan 2.155.643.215.000.TL. tahsilat yapılmıştır. 1995
Fazıl Kürkçüoğlu 1946-1947
yılındaki tahakkuk artışında, 1994 yılına oranla % 60'lık,
Celal Güllüoğlu 1947-1949
1995 yılındaki tahsilat ise % 62'lik bir oranda artmıştır.
Reşit Akyüz 1950-1953 Yoğun ve yaygın Vergi Denetimlerinde toplam, 91.133
Aziz Özbay 1953-1954 Mükellef denetlenmiş ve bu denetimler sonunda 4.605 Adet
Reşit Rastgeldi 1954-1955 cezalı tutanak ile 5.790.526.000.TL. ceza kesilmiştir.
Hacı Tevfik Saraç 1955-1957 İldeki Müteşebbislik gayretleri ve ticari hayattaki başa­
Cemil Hacıkamiloğlu 1957-1960 rılar vergi gelirlerine de yansımış olup gelişme bu hızla
Reşit İpek 1960-1960 devam ettiğinde ileriki yıllarda Şanlıurfanın ilk 10 il arasına
Alaaddin Kıral 1961-1962 gireceği düşünülmektedir.
Nurettin Hazar 1962-1963 Son üç yıl Gelir Tahakkuk ve tahsilat durumu.
Mustafa Kılıç 1963-1973 Yılı Tahakkuk Toplamı TahsilatToplamı
Kadri Barut 1973-1977 1993 781.095.061.000 226.888.813.000
Feridun Yazar 1977-1980 1994 1.534.627.348.000 1.128.187.639.000
Ziya Çöker 1980-1981
1995 2.697.003.981.000 2.155.643.215.000
Erdoğan Cebeci 1981-1981
Yukarıdaki verilerden de görüleceği üzere tahakkuk
Alaattin Turhan 1981-1984
eden vergilerde bir önceki yıla oranla % 100'ün üzerinde
İ.Halil Çelik 1984-1991
artış görülmekte ve bu oranların ortalama % 80'lık kısımları
Hüseyin Kılıç 1991-1992
tahsil edilmiştir.
Uğur Esat Akgöl 1992-1994
Ahmet Bahçıvan 1994-

49 Ş a n l ı u r f a ’9 7 İD A R İ YAPI
48 . Y e n iş e h ir K a s a p ta ş ı P a rk ı

49. Ç iftk u b b e 'd e n Ş a n lıu rfa

50 Ş a n l ı u r fa '97 İD A R İ YAPI
 GEÇM İŞTE EĞİTİM
Şanlıurfa'mızda eğitim kurıımla-
rının faaliyet göstermesi ta millattan
önceki yıllara kadar uzanmaktadır.
Bunun da en büyük örneği ilk ç a ğ ­
la rd a n g ü n ü m ü z e deva m eden
HARRAN Üniversitesidir.
Bu ü n iv e r s ite m iz İs la m dö­
neminde yeniden önem ini ve haya­
tiyetini kazanmış ve Harun Reşit dö­
neminde ilk İslam Üniversitesi ola­
rak dünyaya adını duyurmuş ve
altın çağını yaşamıştır. M ila di 750
yılında çok meşhur İslam bilginleri
burada eserler vermiş ve bu eserler
asırlarca batı üniversitelerinde ders
olarak okutulm uştur. Astronomi,
Felsefe, Tıb, Hendese, M atem atik
gibi ilim alanlarında dahiler
yetiştirmiştir.
Örneğin Sabit Bin Kıırra M .821
yıllarında Yunan Filozoflarının eser­
lerini arapçaya çevirm iş, Al Battani
dünyanın aya olan uzaklığını doğru
olarak hesaplayan ilk astronomi
a lim i o lm u ş tu r . Y in e Y u n a n
Filozoflarının parçalanamaz dediği
atomun parçalanabileceğim izah
eden ve parçalandığında Bağdat
gibi bir şehiri yok edecek b iiyıik bir
enerjinin ortaya çıkacağını teorik
olarak anlatan Cabir Bin Hayyam,
büyük din alim i İbni Teymiye gibi
d ü n y a c a m e ş h u r i l im a d a m ­
la r ı H a r r a n Ü n i v e r s i t e s i ' n d e
y e tiş m iş le r d ir .
Şanlıurfa'mızda eğitim kurum lan
Osmanlının son dönem lerinde
Sübyan mektepleri ve daha sonraki
y ılla rd a da ilk o k u lla r o la ra k
açılmıştır.
BU G Ü N KÜ DURUM
1967-1968 öğretim yılından gü­
nümüze kadar, Tıirkiyenin her alan­
da olduğu gibi eğitim ve ö ğ re tim
a la n ın d a da gel işti ği b ir g e r­
ç e k tir. Ş a n lıu rfa da bu gelişme­
den payını almıştır. Bu dönem için ­
de ilde örgün ve yaygın eğitim siste­
mi çerçevesinde her tür ve derece­
deki okullara paralel olarak
yetişkinlerin eğitim ine de önem ve­
rilm iştir. Bu amaçla merkez ve ilçe­
lerde Halk Eğitim merkezleri kana­
lıyla okuma-yazma kurslarının yanı-
sıra, diğer mesleki kurslara da ağır­
lık verilmiştir.
Ayrıca, öğretmenlerin sosyal ve
53
kültürel ihtiyaçlarına cevap vermek
için 1982 yılından itibaren merkez
ve ilçelerde öğretmenevi ve lokalle­
ri açılmıştır. M illi Eğitim personeli­
ne hizm et veren b ir sağlık eğitim
merkezi de hizmete girm iştir.
Şanlıurfa'da 1995-1996 öğretim
yılı başı durum una göre eğitim ku­
r u m la n ile i l g i l i b ilg ile r , tü r
ve ö z e llik le r in e g ö re a şağıda
g ö s te r ilm iş tir .
Okul Öncesi Eğitim
İlim izde okul öncesi eğitim kuru­
mu olarak, ilkoku lla r bünyesinde 4-
6 yaş grubu çocukların eğitim gör­
düğü 22 anasınıfı bulunm aktadır.
Ayrıca, okul öncesi eğitim kurumu
olarak ilim iz genelinde kız meslek
lisesi bünyesinde uygulamalı ana
okulları bulunm akta olup, yine il
m erkezim izde bağımsız olarak bir
Anaokulu bulunm aktadır. Bu o kul­
lara devam eden çocuklar 3-6 yaş
grubunu oluşturmaktadırlar.
il m erkezinde bağımsız olarak
açılan ana okulu 8.11.1994 yılında
açılmış olan 12 derslik kapasitelidir.
Halen bu okulda 62 çocuk eğitime
devam etmektedirler. (07.30-1 7.00
saatleri) tam ö ğ re n im le e ğ itim e
devam etmekte olup, çocukların
sosyal ve b iy o lo jik gelişmelerini
tem in etmektedir.
Ş a n lıu rfa '9 7 EĞ İTİM
 Nihat Sözmen Endüstri Meslek
Lisesi ile Sadettin Feyman Karaata
ilkokulu ve Hatice Şahin isim li bir
hayırsever vatandaşımız tarafından
250 yataklı bir öğrenci yurdu yaptı­
rılmış olup, hizmete açılmıştır. Yine
Birecik ilçem izde H alil O ktay Ç u I-
c tıo ğ lıı ta ra fın d a n M e h m e t A d il
Ç u lc u o ğ lu A n a d o lu lisesi yaptırıl­
mıştır. Yine suruç ilçem izde
Sabancı H olding tarafından kız
Meslek Lisesi binası yaptırılarak,
eğitime açılmıştır. Ayrıca Harran il­
çemizde Cumhurbaşkanımız Sayın
Süleyman D em irel'in şahsi olarak 5
M ilya r katkıları ile çok programlı
Süleyman Demirel Lisesi öğretime
açılmıştır.

Köy okullarım ızın % 4 8'i tek öğ­

retmen ve tek dersliklidir.

Ş a n lıu rfa ilin d e 1 9 9 6 y ılı

54.
İLK Ö Ğ R ET İM
Şanlıurfa'da 1995-1996 Eğitim-
Öğretim yılı itibariyle 122 7'si
Köyde, 104 'ii şehir merkezinde
olm ak üzere toplam 1331 ilkokul
ve ilköğretim okulları olup, bu
okullarda 2834 sınıf öğretmeni
görev yapmaktadır.
Ahmet Erseven, Profilo, Osman
Ertörer İlköğretim O kulu, Hatice
Gelener, Mehmet Saçlı İlkokulları.
Ayrıca il merkezinde Davut Zeki
Akpınar Lisesi Akpınar Şirketler
G ru b u ta r a fın d a n
kazandırılmıştır.
ilim iz e
Siverek ilç e m iz d e ise H a lit
G ü lp ın a r ilk o k u lu , B ire c ik te H.
başında ilde okur-yazarlık oranı er­
keklerde % 87, kadınlarda ise%45
dolayındadır. Bu oranlar Türkiye or­
talamasının altında bulunm akla b ir­
likte halk eğitim m erkezlerince
okuma-yazma kursları yıl boyu fali-
yetlerine devam etmektedir.
O R T A Ö Ğ R E T İM
II merkezinde 5 bağımsız, 7 de
lise ve dengi okulların bünyelerinde

İlkokullardaki toplam öğrenci

sayısı 1 3 3 .3 0 9 'u b u lm a k ta d ır.
Bunlardan 43.752'si köy ilk o k u lla ­
rınd a 8 9 .5 5 7 ö ğ re n ci de m erkez
ilk o k u lla rım ız d a e ğ itim ve öğre­
n im le rin i devam e tm e kte d irle r.
Şanlıurfa'da 104 köyde, mezrada
ise 1227 ilkokul vardır.

Bölgenin köy ve mezraları, dağı­

nık bir yerleşim dokusuna sahip o l­
ması nedeniyle Yatılı ilköğretim
Bölge okullarına ihtiyaç duyulmuş
ve il merkezi ile Akçakale, Bozova,
B irtc ik, H ilvan, Suruç ve Viranşehir
ilçelerinde Yatılı ilköğretim Bölge
O kulları açılmıştır. Halen Siverek il­
çemizde bir yatılı bölge okulu inşa­
atı devam etmektedir.

Ayrıca, Şanlıurfa'da son yıllarda

devlet-vatandaş işbirliği ile yeni
okullar yapılmış olup isimleri
şunlardır. Şanlıurfa merkezinde
55. Ş a n lıu rfa E n d ü s tri M e s le k L is e s i

54 Ş a n l ı u r f a '9 7 EĞ İTİM
 56. K ö y d e O k u m a -Y a z m a K u rs u
olm ak üzere toplam 12 ortaokul bu­
lunmaktadır. Bünyelerinde ortaokul
bulunan lise ve dengi okullar
şunlardır. İmam H atip Lisesi, Kız
Meslek Lisesi, Kız Lisesidir, il mer­
kezinde bulunan müstakil lise ve
dengi okullar ise, Şanlıurfa Lisesi,
Anadolu Lisesi, Gazi Lisesi, Davut
Zeki Akpınar Lisesi, Anadolu
Ticaret ve Ticaret Meslek Lisesi,
Anadolu Kız Meslek ve Kız Meslek
Lisesi, Anadolu İmam Hatip ve
imam Hatip Lisesi, Kız Lisesi,
Anadolu Teknik Lise ve Teknik Lise
ve Endüstri Meslek Lisesi ayrıca
1993-1994 öğretim yılında Anadolu
Güzel Sanatlar Lisesi faaliyete
geçmiştir.

Şanlıurfa ilçelerinde bulunan or­

taokulların isim leri ise şöyle sıralan­
maktadır. Akçakale Lisesi, Akçakale
İmam H atip Lisesi, Birecik Lisesi,
Birecik O rtaokulu, Birecik İmam
Hatip Lisesi, Birecik Kız Meslek
Lisesi, Birecik Anadolu
Bozova Lisesi, Ceylanpınar Lisesi,
Ceylanpınar O rtokulu, Ceylanpınar
İmam H atip Lisesi, Ceylanpınar
M ehmet A k if Ersoy ilköğretim
O kulu, Siverek Lisesi,
O r ta o k u lu , S iv e re k K a ra k e ç i
O rtaokulu, Siverek Kız Lisesi, Suruç
imam H atip Lisesi, Suruç Kız
Meslek Lisesi, Halfeti Lisesi, Halfeti
O rtaokulu, Yukarı G öklıi Lisesi,
Argıl O rtaokulu, H ilvan Lisesi,
H ilv a n İm am H a tip
H ilv a n Kız M eslek Lisesi, H ilv a n
O rta o k u lu , V ira n ş e h ir
V ira n ş e h ir İm am H a tip Lisesi,
V iranşehiT Endüstri
L is e s i, V ir a n ş e h ir A n a d o lu
Lisesi, V ira n ş e h ir T ic a re t Lisesi.
bu eğitim m erkezim izde bugüne
kadar, 3338 Usta, 2186 Kalfa, 655
Usta Öğretici belgesi, 8 İşyeri Açma
Belgesi olmak üzere toplam 6187
belge v e rilm iş tir. H ale n 691
çıra k, 331 Kalfa e ğ itim e devam
Lisesi,
e tm e kte d ir.
Halk Eğitimi Merkezleri
ve (Aksam Sanat Okulu)
Siverek
Şanlıurfa ve ilçelerindeki Halk
E ğ itim i M e rk e z i M ü d ü r lü k le r i
y a y g ın e ğ it im f a a liy e t le r i
içerisindeki yetişkinlere yönelik,
eğitim ve öğretim çalışmalarını
sürdürmektedir.
Lisesi, Bu merkezlerde 14-44 yaşlar
arası yetişkinlere çeşitli mesleki,
Lisesi, k ü lt ü r e l, S osyal k u rs la r vs. dü­
M eslek
zenlenm ektedir. Ayrıca, okuma-
yazma kursları aksamadan yıl
boyunca sürdürülm ektedir.
Sağlık Eğitim Merkezi
ilim iz merkezinde 1981 yılı
Kasım ayında hizmete açılan sağlık
eğitim i merkezi, M illi Eğitim perso­
nelinin ve aile fertlerinin muayene,
sağlık ve tedavi işleri ile ilg ili ç a lış ­
m a la rın ı y a p a ra k , d ü z e n li ka­
yıtlar tutmaktadır.
Rehberlik Araştırma
Merkezi
1982 yılında ilim iz merkezinde
kurulan Rehberlik Araştırma merke­
z i, A ta tü rk ilk o k u lu b in a s ın d a
faaliyetini sürdürmektedir.

Şanlıurfa genelinde 1995-1996

eğitim -öğretim yılında orta dereceli
okullarda toplam 448 öğretmen
olup, 22859 öğrenci eğitim ve öğre­
tim e devam etmektedir.

BAĞLI KURU LU ŞLAR

Çıraklık Eğitim Merkezi
(Ç -E M İ
II merkezi ve Birecik ilçesinde
3308 Sayılı Çıraklık ve Mesleki
Eğitim Kanunun gereği birer çıraklık
eğitim i merkezi bulunm akta olup,
57. Ç ıra k lık E ğ itim M e rk e z i

55 Ş a n l ı u r f a ’9 7 EĞ İTİM

58. Y e n i O ğ re tm e n e v i B in a s ı
Bu merkezin temel amacı, okul
öncesinden, üniversiteye kadar her
tür dereceli okul ve çevrede, beden­
sel, zihinsel, duygusal ve sosyal
p ro b le m le ri ola n ö ğ re n c ile re , a i­
le le rin e ve o k u lla rın a
etmektedir.
Ayrıca, zihinsel engelli ve üstün
yetenekli çocuklar için özel okul ve
sınıflar açmak, program hazırlamak
ve geliştirme çalışmaları
gibi görevleri yanısıra normal öğ­
rencilerin de, mesleki yönelim en­
vanterini uygulayarak, branşa yö­
nelm elerini sağlamaktır.
59. S u ru ç S a b a n c ı K ız M e s le k L is e s i
Eğitim Araçları Merkezi
Müdürlüğü
Bu merkezin kuruluş amacı ise il
genelindeki okulların,
makina ve teçhizat ihtiyaçlarını kar­
re h b e rlik
şılamaktır. Ayrıca, 1994 yılından bu
yana bu kurumumuz Açık Öğretim
Fakültesi ve Açık Öğretim
ö ğ r e n c ile r in in k a y ıt k a b u l ve
imtihan işlemlerini sürdürmektedir.
yapmak Ayrıca, okullardaki öğretmenlere
peryodik olarak Fen bilgisi araçları
k u lla n ım d e rs le ri y ıl
verilmektedir.
M illi Eğitim Yayınevi
Memurluğu
1975 yılında faaliyete geçen bu
b irim in esas görev alanı, i! genelin­
deki ilk ve ortadereceli okullardaki
ö ğ r e n c ile r in ders k ita p la r ın ı
karşılamaktır. Ayrıca, M illi Eğitim
Bakanlığı ve Kültür Bakanlığının da
yayımlarının satışını sağlamaktır.
Öğretmen Evleri ve
Lokalleri
Merkez ve tüm ilçelerim izde öğ­
retmen evi ve lokallerim iz mevcut
olup, öğretmenlerin sosyal ih tiy a ç ­
la r ın a c e v a p v e re c e k düzeyde­
dir. Ancak, merkezdeki öğretmen
evi ve lokali ihtiyaca cevap vereme­
diği için, 200 yataklı b ir öğretmene-
vi inşaatı bitm ek üzere olup, çok
yakın bir zamanda ö ğ r e tm e n le r i­
m iz in h iz m e tin e geçecektir.
H a le n o ğ re tm e n e v i lo k a li
araç-gereç, b ü n y e s in d e ö ğ re tm e n le r k a n tin i
h iz m e t v e rm e k te o lu p , ih tiy a ç ­
lara b ü y ü k b ir ö lç ü d e cevap
v e rm e k te d ir.
L isesi Ö ZEL Ö Ğ RETİM
ilim izde özel öğretim kurumlan
olarak, Özel Çağlayan ilkokulu,
Ö ze l Fırat Lisesi b ün ye sin d e b ir
ilkokul ile Özel Fırat Lisesi ve Özel
M urat Lisesi faaliyet göstermektedir.
Ayrıca, Şanlıurfa'da Akfen, Şanlıurfa
boyunca
ve Feza Dershaneleri ilş bunlara
bağlı Birecik'te şube bulunm aktadır.
Yine ilim iz merkezinde, orta öğre­
nim öğrencilerine hitapeden Şair
Nabi Öğrenci Yurdu ve Harran
Yurdu hizmete devam etmektedir.
Siverek ve Ceylanpınar'da orta
öğrenim öğrencilerine yönelik C.
Pınar, ipek Eğitim Vakfı Yurdu ve-
Siverek Hamidiye. Ö ğrenci Yurdu
bulunmaktadır.
M otorlu Taşıt Sürücü
Kursları
İl m e r k e z in d e A kabe,
Bayramoğlu, Bilban, Dergah, Hasat,
Kaptan, Karakuş ve M üjde olm ak
üzere toplam 8 M otorlu Taşıt
S ürücü k u rs la rı v a rd ır. H a lfe ti
ilçem iz dışına tüm ilçelerim izde
birer adet m otorlu taşıt sürücü kurs­
ları faaliyet göstermektedirler.

56 Ş a n l ı u r f a '9 7 EĞ İTİM
60. H ü k ü m e t K o n a ğ ı ve H a rb -ı U m u m i Ş e h itle ri A b id e s i

57 Ş a n lıu rfa '9 7 EĞ İTİM

62. 12. y ü z y ıld a H a rra n ■ Y a ğ lıb o y a T a b lo : N ih a t K ü rk ç ü o ğ lu

63. G ü n ü m ü z d e H a rra n U lu C a m i ve M e d re s e K a lın tıla rı

58 Ş a n l t u r f a ’9 7 EĞ İTİM
 gelen "Harran-u"dan gelmektedir.
ŞA N LIU R FA 'D A Diğer bir görüşe göre de "Kesişen
Yollar" anlamındadır.
YÜ KSEK A n tik k ü ltü r ü n te m s ilc ile r i
S a b iile r , H r is tiy a n la r ve
Ö Ğ R E N İM Mıislüm anlar Harran'da büyük bir
uyum içerisinde birlikte yaşamışlar,
buradaki okullardan dünyaca ünlü
alim ler yetişmiştir.
Emevi hükümdarı II. Mervan
HARRAN Harran'ı devletin başkenti yapmış,
E m e vile rin Asya b ö lü m ü 750
y ılın d a A b ba sîle re y e n ile re k
ÜNİVERSİTESİ Harran'da son bulmuştur. Tarihi
geçmişi İslam öncesine dayanan
dünyaca ünlü "Harran O kulu (Ü ni­
versite)" Abbasî Halifesi Harun
TARİHTE HARRAN Reşid zamanında daha da gelişerek
ÜNİVERSİTESİ ününü yaymaya devam etmiştir.
Ş a n lıu rfa i l in i n 44 km . İ lk çağ H e lle n iz m in in
Güneydoğusunda yer alan ve her İskenderiye'deki bilim ve felsefe
yıl binlerce turist tarafından ziyaret okulu dağıtılınca buradaki alim ler
edilen tarihi Harran kenti, kendi Hz. Ö m er zamanında (7. y.y. ilk ya­
adıyla anılan b ir ovanın merkezinde rısı) Antakya ve H arran'daki o k u l­
ku rulmuştur. lara ( ü n iv e r s ite ) y e r le ş tile r .
İslamiyetten önce varlığı bilinen
^ -T a rih i belgelerden anlaşıldığına
Harran O kulu, İslami dönemde' de
göre, Harran adı 4000 yıldan beri
ününü devam ettirdi. Harran'daki
d e ğ iş m e d e n g ü n ü m ü z e ka da r
İslam üniversitesinde Sabiiler,
gelmiştir. Harran adı Sıimerce ve
Hristiyanlar ve Müslümanlardan
Akatça "Seyahat-Kervan" anlamına
64. H a rra n Ü n iv e rs ite s i Y e n iş e h ir K a m p ü s ü
59
oluşan aydın gruplar vardı ve bun­
lar araştırmalar yapıyorlardı. Harran
O kulu'ndaki Sabii alim lerinden
büyük kısmı sonradan miislüman
olmuştur.
V II. Y ü z y ıl s o n la rı ile V III.
yüzyılın ilk yarısında Harran
O kulu'nda tercüme işi hızlandı, ilk
çağ -yunan bilg in lerinin eserleri
Arapçaya tercüme edildi. Harran;
Yunanca ve Süryanicede, Arapçaya
yapılan tercüm elerin merkezi duru­
muna geldi.
Em evi H a life s i II. M e rv a n
Harran'ı başkent yapınca (744-750)
buradaki bilim sel çalışmalar daha
da ağırlık kazandı.
Harran O ku lu'nd a sürdürülen b i­
limsel çalışmalar din, astronomi,
tıp, matematik ve felsefe olmak
üzere beş bölüm e ayrılıyordu..
1260 yılı başlarında M oğollar ta­
rafından istila edildi. M oğollar kenti
ellerinde tutamayacaklarını anlayın­
ca 1271 yılında Harran'ın cam iini,
surlarını, kalesini yakıp yıkarak
kenti tahrip ettiler. Bundan sonra
Osmanlı dönem inde dahi Harran
eski parlak günlerine b ir daha
dönemedi.
Ş a n lıu rfa '9 7 EĞ İTİM
65. H a rra n Ü n iv e rs ite s i Y e n iş e h ir K a m p ü s ü G iriş i

HARRAN
Ü N İV ER SİTESİN İN
K U R U LU ŞU
H a rra n Ü n iv e r s ite s i' n i n
09.07.1992 tarih ve '3837 sayılı ku­
ruluş kanunu, Resmi Gazete'nin
1 1.7.1992 gün ve 21281 sayılı nüs­
hasında yayınlanmıştır. Bu kanuna
göre Şanlıurfa'da
Gaziantep Üniversitesi'ne
ila h iy a t F a k ü lte s i ile ,
Ü n iv e rs ite s i'n e b a ğ lı
Fakültesi ve Meslek Yüksekokulu
üniversitemize bağlanmıştır. Fen-
Edebiyat Fakültesi, Tıp Fakültesi,
M ühendislik Fakültesi ve Sağlık
H izm etleri Meslek Yüksekokulu,
Sosyal B ilim ler Enstitüsü,
Bilim leri Enstitüsü ve Sağlık
66. Ş a n lıu rfa M . Y.O. U s a n L a b ra tu v a rı
Bilim leri Enstitüsü kuruluş kanu­
nunda yer almıştır. 1994 yılında bu
birim lere Siverek, H ilvan, Suruç,
Birecik, Viranşehir ve Bozova mes­
lek yüksekokulları, 1995 yılında ise
Veteriner Fakültesi ile Akçakale ve
Ceylanpınar meslek yüksek okulları
eklenmiştir.
10 Kasım 1992 tarihinde Harran
Üniversitesi Rektörlüğüne atanan
bulunan
Prof.Dr. Servet Armağan, 25 Kasım
bağlı
1992 günü Şanlıurfa'ya gelerek va­
D ic le
zifesine başlamıştır.
Z ira a t
Prof. Dr. Servet Armağan, 2
Kasım 1994 tarihde 4 yıl için yeni­
den Rektörlüğe seçilerek tayin
edildi.
14 O c a k 1 9 9 6 ta r ih in d e
Fen r e k tö r lü ğ e P r o f.D r. M ahm ut
Sert a ta n d ı.
AKADEM İK BİRİMLER
A. FAKÜLTELER
1. FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ
Bölümler: Fizik, kimya, matematik,
b iy o lo ji, Türk d ili ve edebiyatı,
coğrafya, eğitim bilimleri, tarih, doğu
dilleri ve edebiyatı, sanat tarihi ve arke­
o lo ji, batı d ille ri ve edebiyatı,
sosyoloji.
2. İLAHİYAT FAKÜLTESİ
Bölümler: Temel İslam bilimleri,
İslam tarihi ve sanatları, felsefe ve din
bilimleri.
3. İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER
FAKÜLTESİ
Bölümler: İktisat, çalışma ekonomi­
si ve endüstri ilişkileri, işletme, ulusla­
rarası ilişkiler, kamu yönetimi, maliye,
ekonometri.
4. MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ
Bölümler: inşaat, makina, çevre,
elektrik-elektronik, endüstri, bilgisayar,
jeodezi ve fotogrametri.
5. TIP FAKÜLTESİ
Bölümler: Temel tıp bilimleri, cer­
rahi tıp bilimleri, dahili tıp bilimleri.
6. VETERİNER FAKÜLTESİ
7. ZİRAAT FAKÜLTESİ
Bölümler: Tarla bitkileri, toprak, zo­
otekni, bahçe bitkileri, tarım ekonomi­
si, tarımsal yapılar ve sulama, bitki ko­
ruma, tarım makinaları, gıda bilim ve
teknolojisi.
B. ENSTİTÜLER
1. SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Anabilim Dalları: Temel İslam bi­
limleri, felsefe ve din bilimleri, İslam
tarihi ve sanatları, Türk dili ve edebiya­
tı, tarih, Alman dili ve edebiyatı, doğu
dilleri ve edebiyatı, iktisat.
2. FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Anabilim Dalları: Tarla bitkileri,
toprak, tarım ekonomisi, tarım makina-
ları, zootekni, bahçe bitkileri, bitki ko­
ruma, biyoloji, kimya, matematik, fizik,
çevre, inşaat, makina.
3. SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Anabilim Dalları: Tıbbi biyoloji,
halk sağlığı, çocuk sağlığı ve hastalıkla­
rı (beslenme programı), farmakoloji, bi­
yokimya, fizyoloji, morfoloji, histoloji,
beden eğitimi ve spor, deontoloji, biyo­
fizik, mikrobiyoloji.
C. YÜKSEK OKULLAR
1. Ş.Urfa Meslek Yüksek Okulu
Programlar: Bilgisayarlı muhasebe
ve vergi uygulamaları, elektrik, gıda

60 Ş a n l ı u r f a ’9 7 EĞ İTİM
teknolojisi, harita-kadastro, iklimlendir-
me-soğutma, inşaat, işletme, makina,
muhasebe, tarım alet ve makineleri
2. Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek
Okulu
Program: Hemşirelik
3. Birecik Meslek Yüksek Okulu
Programlar: Elekrik, Pazarlama.
4. Bozova Meslek Yüksek Okulu
Program: Su ürünleri
5. Hilvan Meslek Yüksek Okulu
Programlar:inşaat, Makina
6. Siverek Meslek Yüksek Okulu
Program lar: Gıda te k n o lo jis i,
Radyo-TV yayımcılığı
7. Suruç Meslek Yüksek Okulu
Program lar: Endüstri b itk ile ri
y e tiş tirm e ve d e ğ e rle n d irm e ,
Sigortacılık, Seracılık. SOSYAL ve B. BA R IN M A HİZMETLERİ
8. Viranşehir Meslek Yüksek Okulu
Programlar: Bilgisayar Donanımı,
KÜLTÜREL HİZMETLER Üniversitenin müstakil öğrenci
yurdu yoktur. Ancak Kredi Yurtlar
Elektronik, Hayvan Yetiştiriciliği. Kurumunun erkek öğrenci yurdunda
A. BESLENME HİZMETLERİ
9. Ceylanpınar Meslek Yüksek 432, kız öğrenci yurdunda 350 olmak
Okulu Ü n ive rsite n in yemek h iz m e tle ­ üzere toplam 782 öğrenci devlet yurt­
Programlar: Bahçe Ziraati, İşletme ri m üte ah h it firm a tarafından yü­ larında kalmakta olup, şehirde çok sa­
Organizasyonu ve Çiftlik Yönetimi rütülm ekte olup yıl içerisinde öğ­ yıda dernek ve vakıf yurdu da
rencilere 180 gün, personele 240 gün mevcuttur.
10. Akçakale Meslek Yüksek Okulu
yemek çıkartılmaktadır. Yenişehir kam-
Programlar: Pamuk Eksperliği ve C. SAĞLIK HİZMETLERİ
püsünde öğrenciler için 200, personel
İplikçilik, Muhasebe iç in 200 ve Eyyubiye kampüsünde Ü n iv e r s ite n in b ü n y e s in d e
D. ARAŞTIRMA MERKEZLERİ öğrenciler için 200 kişilik kapasitede rektörlüğe bağlı olarak kurulan mediko
1. B ilgi işlem U ygulam a ve olmak üzere 3 merkezi yemekhane bu­ sosyal merkezinde 2 pratisyen doktor,
Araştırma Merkezi (HÜBİM) lunmaktadır. İlçe meslek yüksek okul­ 3 diş doktoru, 1 laborant ve yeteri
2. Sağlık Araştırma ve Uygulama larında ve kampüslerden bağım sız kadar personel ile üniversite çalı­
Merkezi (SAĞUMER) b u lu n a n b irim le rd e müteahhit fir­ şanlarına ve öğrencilere hizmet veril­
3. GAP Araştırma ve Uygulama manın sağladığı mekanlarda yemek ve­ mektedir. Öğrenci personelim muaye­
Merkezi (HÜGAP) rilmektedir. Bu yemekhanelerde günde neleri ile ayakta tedavileri mediko sos­
ortalama 1000 kişilik yemek servisi yal merkezinde yapılmakta gerekli g ö ­
4. Bilim ve Teknik Araştırma ve
yapılmaktadır. rü le n le r H arran Ü n iv e rs ite s i
Uygulama Merkezi (HÜBİTAM)
Araştırma ve Uygulama Hastahanesine
5. GAP Bölgesi El Sanatları
Uygulama ve Araştırma Merkezi
6. Antepfıstığı Araştırma ve
Uygulama Merkezi.
E. HARRAN ÜNİVERSİTESİ
ARAŞTIRMA VE U Y G U LA M A
HASTAHANESİ
10 Kasım 1994 tarihinde resmi açı­
lışı yapılan hastahanede 1996 yılbaşı
itibarıyla şu birimler hizmet
vermektedir:
Poliklinikler:
K.B.B. hastalıkları, ruh hastalıkları
ve sağlığı, beyin sinir cerrahisi, çocuk
sağlığı ve hastalıkları, üroloji, kadın
hastalıkları ve doğum, ortopedi ve trav­
matoloji, iç hastalıkları, deri ve zührevi
hastalıklar, genel cerrahi, nöroloji, göz
hastalıkları, fizik tedavi, radyoloji.
Laboratuarlar: Patoloji, biyokimya.
68. H a rra n Ü n iv e rs ite s i H a lk o y u n la rı T o p lu lu ğ u

61 Ş a n lıu rfa '9 7 EĞ İTİM

sevk edilmektedir. Merkezdeki diş po­
likliniğinde tam teşekküllü diş ünitesi
bulunmaktadır. Ayrıca laboratuarda çe­
şitli tıbbi tahliller yapılmaktadır.
D. KÜTÜPHANE HİZMETLERİ
Kütüphane hizmetleri Kütüphane
ve Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı
tarafından yürütülmektedir. Merkezi
kütüphanede 6000, ilahiyat Fakültesi
Kitaplığında 7.700, Ziraat Fakültesi
K itaplığında 2000, M ü h e n d islik
Fakültesi kitaplığında 2125 adet kitap
bulunmaktadır.
Merkezi kütüphane 1996 yılında
Eyyubiye Kampüsündeki kütüphane bi­
nasına taşınacaktır.
E. KÜLTÜREL FAALİYETLER
Üniversitenin kültürel faaliyetleri
Sağlık, K ü ltü r ve Spor D airesi
Başkanlığı Kültür Şubesi tarafından
yürütülmektedir. FHalk oyunları, Türk
halk müziği, Türk sanat müziği, tasav­
vuf müziği, tiyatro, resim, el sanatları,
fotoğrafçılık, satranç, şiir-edebiyat,
halk bilimi araştırma ve derleme toplu­
lukları faaliyetlerde bulunmaktadır. Yıl
içinde çeşitli açık oturum, panel,
forum , konferans ve konserler ya­
pılm akta ayrıca çe şitli geziler
tertiplenmektedir.
F. SPORTİF FAALİYETLER
Spor Şube Müdürlüğünce basket­
bol, futbol, voleybol, kros, taekvvon-
do, masa tenisi, tenis, atletizm ve hent­
bol takımları oluşturulmuş olup, bu
dallarda üniversitelerarası yarışmalara
iştirak edilmektedir. Öğrencilerin ve
personelin kullanımına sunulmuş
Yenişehir Kampüsünde 1 adet kapalı
spor salonu ve futbol sahası ile
Eyyubiye Kampüsünde futbol ve bas­
ketbol sahaları mevcuttur.
SOSYAL TESİSLER
Ü n iv e r s ite n in E y y u b iy e
kampüsünde 60 adet lojman mevcut­
tur. Yenişehir semtinde satın alınan üç
binadan ikisi lojman, diğeri ise 30 kişi­
lik misafirhane ve personel lokali ola­
rak kullanılmaktadır. Balıklıgöl civarın­
da satın alınan tarihi Urfa evi ise resto­
re edilip hizmete açılacaktır. Yenişehir
kampüsünde lokanta ve kafeterya ola­
rak hizmet veren bir çay bahçesi ile
alışveriş merkezi, berber ve lostra
bulunmaktadır.
69. H a rra n Ü n iv e rs ite s i Y e n iş e h ir K a m p u s u
YERLEŞİM DİĞER TESİSLER
Yenişehir Kampüsü: Şanlıurfa Üniversite Araştırma ve uygulama
Merkezinde bulunan 48.000 m2'lik hastahanesi, devlet hastahanesi ek b i­
Yenişehir kampüsünde; Rektörlük hüz- nasında hizm et verm ektedir. Ayrıca
met binası, Mühendislik Fakültesi, Fen- Araştırma ve Uygulama
Edebiyat Faktültesi, İlahiyat Hastahanesinin 2000 m2'lik kapalı
alanı olan ek bina inşaatı tamamlan­
Fakültesi, Tıp Fakültesi, Veteriner
mak üzeredir.
Faklütesi, İktisadi ve idari Bilimler
Fakültesi ve Ensitüler, öğrenci ve perso­
Sağlık Hizmetleri MYO, Sağlık
nel yemekhanesi, Harran Üniversitesi
Bakanlığınca üniversitemize devredilen
Radyo ve TV Prodüksiyon Merkezi
sağlık meslek lisesi binasında hizmet
bulunmaktadır.
vermektedir.
Bina içinde Tıp Fakültesi Morfoloji
Öğrenci İşleri Daire Başkanlığı,
Binası inşaatı ve açık spor tesisi yapımı
Yapı İşleri ve Teknik Daire Başkanılğı
devam etmektedir.
ile Mediko Sosyal merkezi ise şehir
Eyyubiye Kampüsü: Şanlıurfa- merkezinde bulunan üniversitemize ait
Akçakale karayolunun 5. km'sinde ku­ bir binada hizmet vermektedir.
rulu bulunan Eyyubiye Kampüsünde;
Ziraat Fakültesi, Şanlıurfa Meslek RAKAMLARLA
Yüksek O kulu, Kredi ve Yurtlar
Kurumu Erkek Öğrenci Yurdu, kü­ HARRAN ÜNİVERSİTESİ
tüphane ve lojmanlar bulunmaktadır.
(1996 yılı sonu itib a riy le )
Osman Bey Kampüsü: Ş.Urfa
Öğrenci sayısı:..............................6500
Viranşehir karayolunun 18. kilometre­
sinde 2700 hektarlık bir arazi Harran Akademik Personel Sayısı: ............. 587
Üniversitesine tahsis edilmiş olup bu
İdari Personel Sayısı:....................... 563
arazi üzerinde GAP idaresi tarafından
inşa edilmekte olan Rektörlük Hizmet YLS. araştırma görevlisi sayısı:.......... 57
Binasının kaba inşaatı tamamlanmıştır.
Fakülte sayısı:..................................... 7
Bu Kampüsün m im a ri proje
Enstitü sayısı: ....................................... 3
yarışması tam am lanm ıştır. 1995
yatırım programında bu kampüste Yüksek Okul Sayısı: .......................... 10
Ziraat Fakültesi, ilahiyat Fakültesi, Fen-
Edebiyat Fakültesi, M ühendislik Araştırma Merkezi Sayısı:....................6
Fakültesi binaları ile Tıp Fakültesi mor­
Öğrencilerin başarı oranı:........... % 67
foloji binası, lojmanlar ve kampüs alt­
yapı inşaatlarına başlanmıştır. Lojman sayısı:....................................64
Toplam Kapalı Alan: ........... 48.000 m2
62 Ş a n lı u r f a '97 EĞ İTİM
 70. G A P ik in c i U lu s la ra ra s ı S u S p o rla rı Ş ö le n i Ö d ü l T ö re n i

• •

İLİMİZDE
SPOR
Şanlıurfa'da düzenli spor faali­
yetleri 1910'ların sonlarına doğru
başlamış, aynı yıllarda kurulan jiiIk
kulüpler 1928 de başlamak üzere
ç e ş it li y e re l ve b ö lg e s e l karşı­
laşmalara katılmışlardır.

ilim izde spor çalışmaları 1945'ten

sonra giderek çeşitlenmiş, özellikle
Yüzme, Güreş, Karate, Taekvvorıdo
ve Judo dallarında önemli gelişmeler
olmuş, Yüzme, Taekvvondo, Judo,
Karate ve Güreş dalında Türkiye bi­ Atıcılık, Avcılık, Basketbol, Güreş, da Türkiye Profesyonel 2 .ligine
rinciliği müsabakalarında dereceler Masa Tenisi, Satranç, Judo, Karate, yükselmiştir.
alınmış ve sporcularımız m illi takıma T a e kvvo n d o , H a lte r, V ücut
ikinci Profesyonel takım ımız
seçilmişlerdir. Geliştirme, Futbol, Voleybol ve
Viranşehirspor 1986 yılında 3. lige
Yüzme branşlarında faliyetlerini
Futbol dalında ise 1966 yılında terfi etmiş olup, 1989 yılında tekrar
sürdürmektedir.
G e n ç lik s p o r K u lü b ü A m a tö r Am atör kümeye düşmüştür.
T ü rk iy e Ş a n p iy o n a s ın d a ik in c i Futbol: 1969-1970 Sezonunda
1994-1995 Sezonunda ise 1.
olmuştur. ilk profesyonel takım ım ız Urfasoor
Küme Am atör Futbol liginde
1996 Y ılı itib a riy le ilim iz d e k u r u lm u ş ve son o la ı k
şampiyon olan ilim iz tescilli spor
ö n c e lik li sp or d a lla rı A tle tiz m , Şanlıurfaspor 1994-1995 sezonun-
kulüplerinden Siverek Belediyespor

Jl T r e

71. Ş a n lıu rfa Ş e h ir S ta d ın ın H a v a d a n G ö rü n ü m ü

63 Ş a n l ı u r f a '9 7 SPOR
72. Ş a n lıu rfa s p o r (1 9 9 6 )

SPOR SALONU: 1800 kişiliktir.

Zem ini parkedir. Güreş, Judo,
Karate ve halter salonu vardır. Tüm
salon sporları yapılmaktadır.

11 NİSAN SPOR SALONU:

Tribünsiiz antrenman salonudur.
Karate, Judo, Taetvvondo sporları
yapılmaktadır.

AÇIK YÜZME H A V U Z U : 500 ki­

şilik bir açık tribünü vardır. O liın p ik
ölçülere uygun olarak y a p ılm ış tır.
Bakım ve o n a n ın a ih tiy a c ı o ld u ­
ğundan fa a liy e t yapılmamaktadır.

VİRANŞEHİR STADI: Amatör

Gaziantep ve Adana illerinde terfi
müsabakalarında namağlup olarak
ş a m p iy o n o lm u ş ve T ü rk iy e
Profesyonel 3. ligine terfi etmiştir.
İlim izde 47 tescilli spor kulübü
mevcut olup, Futbol branşlarında
21 takım 1. Küme Am atör Liginde,
19 takım 2. Küme Am atör Liginde,
9 takım 1. Küme Gençler Liginde,
10 takım 2. Küme Gençler Liginde,
5 takım B-Yıldızlar Liginde faaliyet­
lerini sürdürmektedirler.
B asketbol: Ş a nlıu rfasp o r k u lü ­
bü D ep lasm an lı Bölgesel lig mü­
sabakalarında yeralmaktadır.
ilim iz m ahalli liglerinde ise
K ü ç ü k le r, Y ıld ız la r , G e n ç le r,
Ü m itler ve Büyükler kategorilerinde
faaliyetler devam etmektedir.
Voleybol: Voleybolda Gençler
ve Büyükler kategorilerinde faaliyet­
lerini sürdürmektedirler.
İlim izde Federasyon faaliyetle­
rinde m uhtelif yıllarda Futbol,
Basketbol, Voleybol ve Atletizm
dallarında Grup ve Yarı Final müsa­
bakaları yapılmıştır.
1990 Yılında Türkiye Güreş
Şampiyonası, 3-7 ekim 1995 tarih­
leri arasında Atatürk Barajı Gölünde
Uluslararası Yüzme ve Su Sporları
yarışmaları, il M üdürlüğü ve GAP
Kalkınma idaresi Bölge M üdürlüğü
K o o r d in a t ö r lü ğ ü n d e F u tb o l,
Atletizm , Güreş, Masa
Bilardoj Satranç, Bilek Güreşi ve
Basketbol branşlarında turnuva dü­
zenlenmiştir. 1996 yılında ise GAP
İkinci Uluslararası Su Sporları
Şöleni yapılmıştır.
Güreş dalında 27-30 Nisan 1995
tarihleri arasında Afyon ilinde yapı­
lan Greko-Romen Türkiye Güreş
Şampiyonasında ilim iz sporcuların­
dan Esat YANAR 47 kg'da Türkiye
Şampiyonu olmuş, 27-31 Temmuz
1995 tarihleri arasında
Macaristan'da yapılan Dünya Güreş
müsabakalarında ülkem izi temsil
etmiştir.
1995 yılında yıldızlar Türkiye
Taekw ondo Ş a m p iy o n a s ı'n d a
İbrahim Badıllı Türkiye üçünciisü,
1996 yılında Gruplar Türkiye
Taekwondo Şampiyonası'nda Delya
A ydın b irin c i, 1996 y ılın ­
da Y ıld ız la r T ü rk iy e T ae kw on do
Şampiyonası'nda Cafer Altındağ
Türkiye üçünciisü olmuştur.
M illi Eğitim M üdürlüğünce
Okullararası Basketbol, Atletizm ,
Voleybol, Futbol, Güreş, Masa
T e n is i ve H e n tb o l b ra n ş la rın d a
il B ir in c iliğ i m ü s a b a k a la rı y a -
p ı lm a k t a d ı r . K a r a te , J u d o ,
Taekvvondo, G ü re ş , Vücut
Geliştirme, Masa Tenisi, Satranç ve
Halter dallarında ferdi olarak çalış­
malar devam etmektedir.
TESİSLERİMİZ
ŞEHİR STADYUMU: 5000 kişi
Tenisi,
kapasiteli olan bu stadın, 3 0 0 'ii ka­
palı 4700'ü açık olup, çim yüzeyli
telörgiilü ve taş duvar ihatalıdır.
futbol takım ların oynadığı bu stadın
1000 kişilik portatif tribünü vardır.
Etrafı taş duvarla çevrilid ir. Zem ini
topraktır.
VİRANŞEHİR SPOR SALONU:
800 kişilik b ir tribünü olan salonun
zem ini parkedir. Judo, karate, güreş
ve halter salonları vardır.
SİVEREK STADI: 3. Türkiye pro­
fesyonel ligi ve amatör takımların
oynandığı stadın etrafı taş duvarla
çe vrilidir. Telörgıi ihatesi vardır.
Soyunma odaları ile 1000 kişilik
portatif tribünü vardır.
SİVEREK SPOR SALONU: 2500
kişilik tribünü olan salonun zem ini
parkedir. Judo, karate, güreş ve hal­
ter salonu vardır.
BİRECİK SALONU: 500 kişilik
tribünü vardır, zem ini parkedir.
Judo, halter, güreş ve karate salonu
vardır.
BİRECİK STADI: Am atör futbol
takım ların oynadığı bu stadın 1000
k iş ilik p o rta tif trib ü n ü va rd ır.
Soyunma odaları vardır. Etrafı telör-
gıiyle çe vrilidir. Zem ini toprak ve
drenajı vardır.
SURUÇ STADI: Am atör futbol
takım ların oynadığı bu stadın 1000
kişilik portatif tribünü vardır. Etrafı
telörgüyle çevrili olup, zem ini
topraktır.
SURUÇ SPOR SALONU: 500 ki­
şilik bir tribünü olan bu salonun
ihalesi yapılmış olup, zem ini parke
olacaktır.

64 Ş c ın lıu rfa '9 7 SPOR

 73. G A P ik in c i U lu s la ra ra s ı S u S p o rla rı K ü re k Y a rış m a s ı

HALFETİ STADI: Am atör futbol

ta k ım la rın o yna dığ ı bu stad tri-
bünsiiz olup, etrafı telörgüyle çevri­
lidir. Soyunma odaları vardır.
Zem ini topraktır.
BOZOVA-AKÇAKALE
CEYLANPINAR STADLARI: Amatör
takımların oynadığı bu sahalar tri-
bünsüz olup, etrafı telörgüyle çevri­
lidir. Zem in topraktır.

YENİ YAPILAN STADYUM:

30.000 kişi kapasiteli bu stadyumun
8000 kişilik kapalı, 22.000 kişilik
açık tribünü vardır. Çim yüzeyli fu t­
bol sahalı ve 8 kulvarlı atletizm pist­
li, 500 kişilik şeref tribünü, 2 adet
kapalı tribünü, 22 adet sporcu so­
yunm a odası, 3 adet antrenör so­
yunm a odası, 1 adet hakem soyun­ 30. Başakspor ŞANLIURFA LİSANSLI
ma odası, 3 adet kondüsyon salonu, 31. Kamberiyespor
32. Yeni İdman Yurduspor SPO RCU SAYISI
16 adet çeşitli antrenman salonu, 1
33. Viranşehir Sanayispor SPOR SPORCU
adet 4 kulvarlı 60 m etrelik atletizm
34. Fatihspor DALİ SAYISI
antrenman salonu, 13 adet naklen
35. H ızm alı Birlikspor Atıcı 11k-Avcı 11k .............................. 181
yayın odası ve 1 adet toplantı salo­
36. Ceylanpınar Belediyespor A tle tiz m ......................................... 892
nu vardır.
37. Harran Üniversitesi Sp.K. Basketbol.....................................1245
38. Kendirspor Bedm ington........................................ 2
İLİN TESCİLLİ SPOR Futbol ...........................................6978
39. Yeni Halspor
KULÜPLERİ 4 0 . Eyyüpspor Güreş ............................................. 788
1. Şanlıurfaspor 41. Akçakalegücüspor Hentbol ............................................29
2. Belediyespor 42. Suruçspor Halter ............................................. 143
3. Atıcılık/A vcılık 43. Sağır ve D ilsizler Spor K. Judo................................................ 187
4. Birecikspor 44. Heleplibahçe Karşıyaka K a ra te .............................................227
5. Akçakalespor 45. Ş.Urfa Güreş İhtisas Masa Tenisi ...................................184
6. Etbalıkspor 46. G ençlik Spor Santranç .............................................7
7. Siverek Belediyespor 47. Eyüpspor Taekvvondo .................................. 313
8. Viranşehirspor 48. Şanlıurfa Taekwondo ihtisas V o le y b o l...................................... 1178
9. Birecik 10 Temmuz TOPLAM ..................................12.341
10. Sırrınspor
11. Doğanyıldız 75
12. TEK Spor
13. Birecik Sağlıkspor
14. Karaköpriispor
15. DSİ Spor
16. Ceylanpınar Demirspor
1 7. Keçespor
18. Kısas Belediyespor
19. Köy H izm etleri
20. Siverekgücü
21. Halfetispor
22. H ilvangücüspor
23. Tigem Ceylanpınar
24. Urfagücü Bahçelievler
25. Yıldırım gücıi
26. Bağlarbaşı Kahraman
27. Bozovagücüspor
28. PTT Spor
29. Sağlıkspor

65 Ş a n l ı u r f a '9 7 SPOR
 SAĞLIK
HİZMETLERİ
İlim iz d e sa ğ lık h iz m e tle ri;
Koruyucu ve Tedavi Edici Sağlık
Hizmetleri olmak üzere iki ana başlık
altında toplanmaktadır.
1 - TED AVİ HİZMETLERİ
MEVCUT YATAK
HASTANELER SAYISI
Şanlıurfa Devlet Hastanesi ................. 200
Ş. Urfa Doğum ve Çocuk B. Evi Hast.... 125
Akçakale Devlet Hastanesi.................... 50
Birecik Devlet Hastanesi..................... 150
Ceylanpınar Devlet Hastanesi................ 50
Hilvan Devlet Hastanesi........................25
Siverek Devlet Hastanesi...................... 50
Suruç Devlet Hastanesi........................50
Viranşehir Devlet Hastanesi ................. 50
Bozova Sağlık Merkezi .........................10
Halfeti Sağlık Merkezi...........................10
TOPLAM ........................................... 770
Şanlıurfa SSK Hastanesi..................... 110
TOPLAM ........................................... 880
İlim iz d e k i tedavi h iz m e tle ri
yu ka rıd a ki hastaneler tarafından
y ü rü tü lm e k te d ir.
2- KORUYUCU SAĞLIK
HİZMETLERİ
Sağlık Ocakları..................................... 57
Sağlık Evleri ...................................... 123
Verem S. Disp........................................ 4
AÇSAP Merkezi ..................................... 6
Sıtma Savaş Birim i................................ 1
Trahom Savaş Birimi..............................1
Frengi- Leora Birimi ................................1
Halk Sağlığı Lab...................................... 1
İlimizdeki koruyucu sağlık hizmet­
leri yukarıdaki birimler tarafından yü­
rütülmekte olup, bu hizmetlerin başın­
da Ana ve Çocuk Sağlığı, bulaşıcı has­
talıklarla mücadele ve aşılama hizmet­
leri gelmektedir. GAP bölgesinin
merkezi durumundaki ilimizde hızlı
nüfus artışı ve buna bağlı olarak altya­
pı, içme ve kullanma sularının yeter­
sizliği nedeniyle son yıllarda bazı has­
talıklarda önemli artışlar olmaktadır.
Bölgeyi tehdit eden hastalıklar Şark Çı­
banı, Trahom, Brusella, Barsak
Enfeksiyonları ve Sıtma'dır.
Koruyucu sağlık hizmetlerinin ana
unsuru olan aşılama .hizmetleri ak­
satılmadan yürütülmektedir. 1994 yı­
75. 1903 Yılında E them P aşa Tarafından Y aptırılan M ille t H a sta n e si
lında Polio Eradikasyonu Programına
uygun olarak Şanlıurfa ve İzmir illeri
pilot bölge seçilerek 0-59 aylık tüm ço­
cukların aşılanarak çocuk felcinin orta­
dan kaldırılması amaçlanmıştır.
İlimizdeki bu uygulama % 95'lik gibi
büyük bir başarıyla tamamlanmış ve
1995 yılında tüm Türkiye genelinde
uygulanan “ULUSAL AŞI GÜNLERl"ne
örnek uygulama olarak ilim iz gös­
terilmiştir. 1995 yılı Nisan ve Mayıs ay­
larında iki tur halinde ve 1. Tur'da
167.445, 2-Tur'da 164.120 çocuk
polio aşısıyla aşılanmış olup ortalama
%91 ’lik başarı elde edilmiştir.
SAĞLIK GÖSTERGELERİ
Kaba Doğum Hızı :%016
Kaba Ölüm Hızı : %01.6
Bebek ölüm Hızı : %066
Ana Ölüm Hızı : %000329 (yüzbinde)
Personel Başına Düşen Nüfus
Personel Nüfus
Uzman Hekim.............. 62............ 17.397
Pratisyen.....................185 5.830
Diş Hekimi.....................13 82.970
Sağlık Memuru 94............11.474
Hemşire 275 3.922
Ebe............................243............ 4.438
YATIRIMLAR
İlimiz merkezinde 1992 yılında iha­
lesi- yapılmış olan 500 yataklı Devlet
Hastanesi binasının inşaatı devam
etmektedir.
Akçakale ve Suruç ilçelerinde
Verem Savaş Dispanseri binalarının in­
şaatları devam etmektedir.
Ceylanpınar ilçesinde Verem Savaş
Dispanseri binasının yapılması progra­
ma alınmıştır.
66
1995 YILI İLİMİZ HASTANELERİ VE
SAĞLIK OCAKLARINDAKİ POLİKLİNİK
SAYILARI
Hastanenin Poliklinik
Adı Sayışı
Ş. Urfa Devlet Hastanesi.................. 190.515
Ş. Urfa Doğum ve Çocuk B .E vi 115.710
Akçakale Devlet Hastanesi................ 23.320
Birecik Devlet Hastanesi.................... 68.359
Ceylanpınar Devlet Hastanesi 20.653
Hilvan Devlet Hastanesi......................14.026
Siverek Devlet Hastanesi.................. 69.529
Suruç Devlet Hastanesi..................... 22.813
V.Şehir Devlet Hastanesi................... 31.084
TOPLAM........................................... 535.356
Şanlıurfa SSK Hastanesi................ 207.139
GENEL TOP....................................... 742.495
Sağlık ocakları toplam
Poliklinik Sayısı:............................... 302.675
SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜNE BAĞLI
SAĞLIK TESİSLERİ
TESİSİN ADI: SAYISI
1- Sağlık Müdürlüğü Hizmet binası 1
2- Hastane..................................................... 9
3- Sağlık Ocağı........................................... 57
4- Sağlık merkezi......................................... 2
5 - Sağlıkevi ..............................................123
6- AÇSAP...................................................... 7
7- Verem savaş Dispanseri ........ \ ............. 3
8- Sağlık Meslek Lisesi..................i............4
9- Halk Sağlığı Laboratuvarı L 1
10-16 No’lu Bölge Donatım Müdürlüğü....1
Not: Çocuk Hastanesi, Doğumevi
bünyesinde olduğ un d an hastane
sayılarına ilave edilmemiştir.
YEŞİL KART DURUMU (1995 YILI)
Başvuru Sayısı : 15.704
Verilen Kart Sayısı : 10.714
Gelen Ödenek Mikt. : 4.994.000.000.TL.
Ş a n lıu rfa '9 7 SA Ğ LIK
 .v ^ k a v k ü tü p h a n e s i J
;8 -~ baş N o .

/ / £ m!mmarn.
Tjmr---x ____________ 1

KÜLTÜR-TURİZM
IIRFA’DA SABAH
Ağarıyor, tan yeri...
M ehtap, g öld e b a lık la ra gelin gitti!
İnce, tatlı bir saba h rüzgârı
Ezeli sevgiliden sevgiler, selâm lar
getiriyor!
Minarelerden,
Selâ 'lar yükseliyor!...
U rfa’da,
H alilürrahtnatıda
Sabah oluyor!

Burada sabah b a şk a renk,

A kşam b a şk a ahenktedir!
Sabah s e lâ ’la n A llah'a varır;
Artık; cam iler doludur!
Güneşin ilk ışın lan
Salkım söğütlerden süzülür;
Süzülür de g öllere vurur!

A.Naci İPEK
 TURİZM
Yüzeysel araştırmalar ve arkeolojik kazılardan elde edilen buluntulardan Şanlıurfa'nın, in­
sanlık tarihinin başlangıcından bu yana çeşitli kültür ve m edeniyetlere sahne olduğu anlaşıl­
maktadır. Zengin bir kültür birikim ini bağrında taşıyan Şanlıurfa, D İN İ TURZİM ve
ARKEOLOJİ TURİZM İ (TA RIH 'I TUR'IZM) açısından zengin b ir potansiyele sahiptir.

ŞANLIURFA'NIN
DİNİ TURİZM
POTANSİYELİ
Kentin "Peygamberler Şehri" ola­
rak tanınması dini turizm açısından
büyük önem taşımaktadır. Musevi,
H ris tiy a n ve M ü s lü m a n la r tara­
fından tanınan Hz. İbrahim (A.S)'ın
U rfa'da doğup yaşadığına inanılmış
olması bu kentin her üç dine men­
sup topluluklarca kutsal olarak ta­
nınmasına neden olmuştur. H z.
İb ra h im (A .S )'ın d o ğ d u ğ u mağa­
ra, ateşe atıldığında düştüğü yerde
oluşan H a lil-iir Rahman ve
Aynzeliha G ölleri ile çevrelerindeki
kutsal m ekanlar her yıl binlerce
yerli ve yabancı turist tarafından z i­
yaret edilm ektedir.

M . Ö . l 3 2 -M .S 250 y ılla r ı
arasında U rfa'da hüküm süren ve
mahalli krallık olan OSROENE
K ra llığ ı dönem i H r is tiy a n lık
a ç ı s ı n d a n b ü y ü k ö n e m taşı­
maktadır. Osroene Krallarından
Abgar U kom o'nun H ristiyan lığı
dünyada resmi din olarak kabul
eden ilk krallardan olduğuna, bu
şahsın Hz. İsa'yı d in ini yaymak
üzere U rfa'ya davet ettiğine, Hz.
İsa'nın yüzünü sildiği m endile
çıkan m ucizevi resmini ve Urfa'yı
kutsadığına dair bir mektubunu
A b ga r U k o m o 'y a g ö n d e rd iğ in e
H r is tiy a n lık a le m in c e
in a n ılm a k ta d ır. Bu n e d e n le
H ris tiy a n la r g ü n ü m ü z d e b ile 77. H z. İb ra h im (a .s .)'in D o ğ d u ğ u M a ğ a ra n ın G iriş i
U rfa'ya "Kutsanmış Şehir" anlamına
ve Elyesa Peygamberin Türbelerinin Ş a n lıu r fa 'n ı n H a c y o lu gü­
gelen "The Blessed City" demekte
yer a ld ığ ı V ira n ş e h ir ilç e s i ya­ zergahında bulunması, hacı adayla­
ve bu t a r ih i k e n ti z iy a r e t
nındaki Eyüp Nebi Köyü, il merke­ rının ve Umre ziyaretine giden,
etmektedirler.
dönen kafilelerin peygamber ma­
zinde Eyyüp Peygamber'in hastalık
Ayrıca Şuayp Peygamberin ma­ kamlarım ziyaret etmek amacıyla
kamının yer aldığı tarihi Şuayp çektiği mağara, çok_ sayıda y e r li en az bir gün süre ile il merkezinde
Ş e h r i'n in k a lı n tı la r ı , E yyüp y a b a n c ı tu r is t ç e ke n Peygamber konaklamaları turizm e büyük canlı­
Peygamber hanımı Rahime Hatun makamlarındandır. lık getirmektedir.

69 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZM

78. H a rra n U lu C a m i K a lın tıla rı
ŞANLIURFA'NIN
ARKEOLOJİ TURİZM İ
(TARİHİ TU R İZM POTANSİYELİ)
Ş a n lıu rfa ; H a rra n , Ş u a yp ,
Soğmatar gibi dünyaca ünlü tarihi
kent kalıntılarına sahip olması, il
merkezinde çeşitli dönemlerden
kalma tarihi evler, çarşılar, hanlar,
hamamlar ve cam iler gibi mimari
e s e rle rin y o ğ u n b ir d o k u oluş­
turması, bu dokunun bozulmadan
günümüze kadar gelmiş olması ne­
denleriyle tarihi eserlere meraklı tu ­
ristlerin ilgisini büyük ölçüde
çekmektedir.
70
ŞANLIURFA
MİMARİSİ
C ih a t K ü r k ç ü o ğ lu
ŞANLIURFA MİMARLIK
TARİHİ
1894 yılında Gautier, 1946 ve
1952 yıllarında Kılıç Kökten, 1947
yılında VVilliam Briçe tarafından ya­
pılan arkeolojik araştırmalarda elde
edilen buluntular Şanlıurfa bölgesi
tarihinin Peleolitik Çağa kadar
(M .Ö . 5 0 0 .0 0 0 -8 .0 0 0 ) uzandığı
tesbit olunmuştur.
1963 y ılın d a İs ta n b u l
Üniversitesi’nden Prof. Dr. Halet
Çambel ve Şikago Üniversitesinden
Prof.Dr.R. Braidvvood başkanlığında
oluşturulan Tarih Öncesi Karma
Projesi Araştırmaları, Şanlıurfa böl­
gesinin tarımcı köy topluluklarının
en eski bölgesi olduğunu ortaya
koymuştur.
Paleolitik çağın avcı ve toplayıcı
göçebe insanları, N eo litik çağda
(M. Ö. 7250-5500) doğa ile olan
ilişkilerini kendi tarafına çevirm eyi
başarıp, çevresinde var olan bitki ve
hayvan cinslerinden bazılarını ev­
cilleştirerek kendi eliyle üretir hale
gelmiş ve ilk çiftçi ve çoban köyleri­
ni kurarak yerleşik düzene g e ç m iş ­
le rd ir. Y e rle ş ik d ü z e n e geçilm e­
siyle birlikte m im arlık sanatı da ilk
kez neolitik çağda ortaya çıkmıştır.
M oloztaşlar, kerpiç d olgu lu ahşap,
s ıva nm ış d a lla r bu ça ğın inşa at
m a lz e m e le rin i oluşturmaktadır.
Şanlıurfa’nın H ilvan ilçesine
bağlı Ovacık Nahiyesi, Gülıışağı
(Kolik) Köyü M u h ta rlığ ın ın Argaç
(K a n ta ra ) K ö yü y a k ın ın d a k i
NEVALAÇORİ adıyla anılan tarlada
Adnan Mısır başkanlığında 1983 ve
1985 yıllarında yapılan arkeolojik
k a z ıla rd a ra s tla n ıla n m im a ri ka­
lıntılar neolitik çağın Akeram ik ev­
resine bağlanmıştır.
Ayrıca, Bozova ilçesine bağlı
Şaşkan Köyü yakınındaki Küçük ve
Büyük Şaşkan H öyükleri arasında
yer alan tarlada 1983 yıiında
A.Cihat Kürkçüoğlu başkanlığında
Ş a n h u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
yapılan kazılarda da geç neolitik
döneme ait yerleşmeler tesbit e d il­
miştir. Bu kazılarda rastlanılan m i­
mari kalıntılar toprağın 1-2 metr al­
tında ve birbirinden son derece
uzak parçalar halinde bulunmuştur.
Ş an 11 u r f a ' d a k i n e o litik
yerleşmeye ilk defa Nevalaçori ve
Şaşkan'da rastlanılmış olması bu ka­
zıların önem ini daha da arttırmakta­
dır. M im arlık tarih in in başlangıcı
olan N eolitik çağa ait bu iki yerleş­
me yerinden başka Şanlıurfa'da
Sultantepe, Harran, Lidar, Hasek,
Kurban H öyük ve Çavi Tarlası kazı­
larında Kalkolitik, Tunç, D em ir ve
Helenistik Çağ ile Roma, Bizans,
Emevi, Fatımi, Anadolu Selçuklu,
Eyyübi, M e m liik ve Osmanlı devir­
lerine ait m im ari k a lın tıla ra rastla ­
nılm ış olm ası bölgenin m im arlık
tarihi açısından zengin bir geçmişe
sahip olduğunu göstermektedir.

MİMARİ MALZEME
Çevrede ağaç m alzem enin bu­
lunmayışı, taşın Şanlıurfa m im ari­
sinde hakim malzeme olarak kulla­ 81. A k y ü z le r E v i
nılmasına yol açmıştır. Urfa taşının
kolay işlenebilmesi ve yüzyıllardan
beri yerleşip süregelen taşçı gelene­
ği de Urfa yapılarında ağaç m alze­
menin kullanılm am asına yol açmış­
tır. D iyarbakır'daki bazalt'a karşılık
Urfa yöresinde açık renkli (Ocre
Jaune) sarımsı kalker taşı m im ariye
hakim dir. Kolay işlenen ve ocaktan
çıktıktan bir süre sonra sertleşen bu
kireçli oluşum Urfa yapılarının her
devrinde rahatlıkla kullanılm ış ve
kullanılm aktadır.
H alk arasında "Havara Daşı"
olarak adlandırılan bu taşın kentin
güneybatısındaki dağlık bölgeden
getirildiği bu bölgeye yayılmış çok
sayıdaki antik taş ocaklarından a n ­
la ş ılm a k ta d ır . D a ğ ın b ir y a m a ­
c ın ın d e lin e re k d iğ e r yam acın­
dan çıkılan taş ocakları (D elikli
Mağara) yanında, uzunluğu 50-75
m., eni 25-30 metreyi bulan büyük
taş ocaklarına; Kanlı Mağara
Deresi, Kasarcı Deresi ve Ehber
Deresinde yoğun bir şekilde
rastlanılmaktadır.

H a lk arasında yaygın b ir efsa­ 82. Z in c irli

Sokak
nesi olan Kanlı M ağara ile y ü z y ıl-

71 Ş a n l ıu r f a '97 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
lardan beri mesire yeri olarak kulla­
nılan Şakşak, İpek, D ire kli, Nalbant
Harabası, Şahan Yuvası, H a m a m
M a ğ a ra s ı, K ö k o 'n u n Mağarası,
Yıkık Mağara, Dabbak Mağarası,
Göncü Mağarası, Ceylan Mağarası,
Şekerli Mağara, Savuh Mağara,
Ağaçlı Mağara, D ede'nin Sarnıcı
Mağarası, Hacı Abbasın Mağarası,
Develik Mağarası, Hacı Kâm illerin
Mağarası, D ip Karlık Mağarası ve
daha isimsiz yüzlerce mağara b öl­
gedeki önem li taş ocakları arasında
yer almaktadır. Taş ocaklarının
hakim olduğu bu bölgede yaptığı­
mız araştırmalarda taşçı a ra b a la ­
rın ın k a y a lık la r üzerinde açmış
oldukları derin teker izlerinin mey­
d a n a g e tir d iğ i a n tik y o lla r a
rastlanılmıştır. 83. R ız v a n iy e C a m ii ve B a lık lıg ö l

Taşın bu kadar yaygın olarak melerine rağmen, yüzlerce ev ara­ lardı. Yapıcılar ise yapının tasarımı­
kullanıİmasına karşılık,duvarları ve sında b irbirini aynen ta klit eden ev­ nı yapan m im ar pozisyonunda usta­
tavanları 'Bağdadi Tekniği'nde ya­ lere rastlanılmayışı Urfa'lı m im arla­ lardı. Bugün bile T ürkiye'nin bir
pılmış bir iki ev dışında Urfa yapıla­ rın d e ğ iş ik plan aram ası a n la y ı­ çok yerindeki eski eser onarım ların-
rında ahşap malzemeye pek rastla­ şına n asıl ö n e m v e r d ik le r in i d.a U rfa'lı yonucu ve yapıcı ustalar
nılmaz. Ancak evlerdeki odaların iç göstermektedir. çalışmakta ve aranmaktadır.
dekorasyonunda, pencere ve kapı
kanatlarında zengin süslemeli ahşa­ USTALAR SÜSLEME
ba büyük ölçüde yer verilm iştir.
Şanlıurfa'daki mimari eserlere Urfa'daki m im ari eserlerde evler
PLAN ZEN G İN LİĞ İ imzalarını atan ustalar yaptıkları iş­ dışında m im ari süslemeye pek
lere göre; taşçılar, yonucular ve ya­ önem v e rilm e m iş tir d e n ile b ilir.
Şanlıurfa'daki m im ari eserlerde pıcılar olm ak üzere üç gruba ayrılır­ "U rfa E v le ri"n d e k i z e n g in taş iş­
zengin bir plan çeşitliliği göze ça r­ lar. Taşçılar, taşı ocaktan kesen ç iliğ in e ka rş ılık C am i, H an,
par. B in le rce y ıllık ta rih i geçmişi gruptur ki bunlar dağlardaki taş Hamam ve Medrese gibi anıtsal ya­
bulunan bu yörenin m im a rla rı çe ­ öeaklarında çalışırlardı. Ocaktan pılarda çini süslemeye hiç, taş süs­
ş itli d e v irle rd e k i m im a ri eser­ gelen taşları işleyen yonucu ustaları lemeye ise nadir olarak rastlanıl­
le rd e n e tk ile n d ik le r in d e n yapıla­ inşaat alanının bir köşesinde çalışır­ ması ilgi çekici b ir konudur.
rında değişik plan uygulamaları yo­
luna gitm işlerdir. M ilattan ö n c e k i
çağlardan Ösmanlı imparatorluğu'na
kadar çeşitli m illetlerin hakim iyeti­
ne giren Urfa'da, bütün bu devirle­
rin b irib irle rin i etkilem elerinden
doğan plan tip le ri, b irib irle rin in
kopyaları olmaktan ziyade yeni ara­
yışlar içerisinde varyasyonlar mey­
dana getirecek şekilde z e n g in lik
g ö s te r m iş le r d ir . M im a rinin her
şubesindeki çeşitli örneklerde bu
z e n g in liğ i iz le m e k m üm kün
olabilm ektedir.

M im arinin her şubesinde olduğu

gibi "Urfa Evleri"nde de değişik plan
arayışı fikrin in hakim olduğu dikkati
büyük ölçüde çekmektedir. Yazlık
ve kışlık eyvanlı olarak kalıplaşmış 84. G ü m rü k H a n ı
b ir p la n a s a h ip o la r a k görün­

72 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
Dabbakhane Camii M inaresi'ndeki
ç in i p a n o la r U rfa 'd a k i ç in i süsle­
menin tek örneğini teşkil eder.
Yusuf Paşa, H ız a n o ğ lu ve
N im etullah Cam ileri dışında m ih­
rapları taş süslemeli cami yoktur.
N im etullah Cam ii, klasik "Osmanlı
porîalleri" tarzındaki mukarnas süs­
lem eli kapısıyla da Urfa cam ileri
arasında ayrı bir yere sahiptir.
Güm rük H anı'nın giriş eyvanı yan
duvarlarındaki geometrik firiz,
Nakibzade Hacı İbrahim Efendi
M ed re sesin in eyvanı ve o d a la rın ­
d a k i s ü s le m e le r, D a b b a kh a n e
C am ii'nin batı ve güney avlu kapı­
larındaki geometrik geçmeler
U rfa'daki anıtsal eserler üzerinde
n a d ir o la ra k ra s tla n ıla n taş
İ ş ç t lf k le r in d e n d ir . A y r ıc a
Karam eydan'daki Hüseyin Paşa
C am ii ve 'Y u s u f Paşa Camii gibi
bazı cam ilerin m inber korkulukla­
rında şebekeli oyma tekniğinde taş
işçiliği dikkati çekmektedir.
Ağaç süsleme anıtsal eserler ara­
sında yok denecek kadar azdır.
Rızvaniye C am ii'nin inşa tarihinden
kalma (1716) ahşap oyma kapıları,
müezzin m ahfilinin renkli kalem iş­
leri, Nakibzade Hacı İbrahim Efendi
Medresesi Kütüphanesinin süsle­
meli kapı kanatları ile Haşan
Padişah Camii m inberinin kapı ka­
natları anıtsal eserlerdeki ağaç işçi­
liğinin tamamını temsil ederler.
86. N e b o z a d e H .im a m E v i
Anıtsal eserlerdeki bu duruma
karşılık olarak ağaç süsleme "Urfa
Evleri"nde şaşırtıcı derecede bir
zenginlikle karşımıza çıkmaktadır.
Evlerdeki odaların kapıları, pencere
kanatları, duvar kaplamaları, göz
göz tabir edilen süslemeli ahşap raf­
ların meydana getirdiği nişler, ayna­
lar ve çeyiz sandıkları ağaç oyma
sanatının inceliklerini ve m otif zen­
gin liklerini yansıtmaları bakımından
ayrı bir inceleme konusu teşkil ede­
bilecek derecede bir öneme sahip­
tirler. Evlerdeki ahşap kapı ve pen­
cere örneklerinden önemli bir grup
Şanlıurfa Müzesinde teşhir
edilmektedir.
"Urfa'daki M im ari Eserler"de taş
ve ağaç işçiliğinin anıtsal eserlerden
ziyade sadece evlerin iç mekanla­
Ş a n lıu rfa V a liliğ i K o n u k e v i
rında zengin olarak kullanılm ış o l­
ması, Albert G abriel'in "Tiirkler
süsü kendi zevkleri için yaparlar, Askeri m im ariye örnek olarak iç
gösteriş için değil" sözünü doğrular kale ve şehir surlarının kalıntıları
niteliktedir. örnek olarak verileb ilir.
ŞANLIURFA MİMARİ Ticaret yapılarına örnek olarak
10 adet han (Bunlardan Bican Ağa
ESERLERİNİN Hanı yakın zamanda yıktırılarak
GRUPLARA G Ö RE yerine kuyum cular çarşısı yapılmış­
tır.), 8 adet kapalı çarşı, 1 basmaha­
DAĞILIM I ne bulunm aktadır.
Şanlıurfa mimari eserleri; D ini
Köşkler, konaklar ve evlerin
M im ari, Mezar M im arisi, Sosyal
oluşturduğu sivil m im ari (konut m i­
Tesis .Mimarisi, Su M im arisi, Askeri
marisi) grubunda ise yüzlerce güzel
M im ari, Ticaret Yapıları, Konut
örnek bulunm aktadır.
M im arisi (Sivil M im ari) ve Anıt
M im arisi olm ak üzere başlıca 8 A n ıt mim arisine örnek olarak
gruba ayrılmaktadır. şehir merkezindeki Harb-ı U m um i
Dini M im ari içerisinde Urfa'da Şehitleri Abidesi, Mustafa Kemal
bugün tarihi değere haiz 39 adet Paşa Anıt Çeşmesi (Yol Gösteren
cami, 1 namazgah, 7 tekke, 5 kilise Çeşmesi), M illi M ücadele Şehitleri
(Bunlardan üç adedi camiye çevril­ Abidesi ve Garnizon Şehitleri
miş olup cam iler listesine eklenm iş­ Abidesi gösterilebilir.
tir). Mezar mimarisi içersinde 13
K ısaca d e ğ in d iğ im iz bu ör­
adet türbe, Roma devrine ait bir anıt
neklerden de anlaşılacağı gibi,
mezar ve yüzlerce kaya mezarı
büyük bir kısmı islami dönemlere
bulunmaktadır.
ait olm ak üzere Şanlıurfa'da m im a­
Sosyal tesis m im a ris in d e n rinin her şubesinden eser örneği
Urfa'da halen 7 adet medrese, 4 bulunm aktadır.
mektep, 1 kütüphane, 2 hastane, 1
yetimhane bulunmaktadır. Su m i­ Bu eserlere, yakın zamanlarda
marisine örnek olarak 8 adet köprü, yıktıklarım ız ve yazılı kaynaklardan
12 adet çeşme, 2 sebil, 1 su kemeri, ö ğ re n d ik le rim iz de: e k le n in c e
1 su bendi, 1 maksem, 8 hamam, 3 Urfa'nın ne derece b ir m im ari zen­
ç im e c e k (g u s ıilh a n e ) 21 su de­ g in liğ e s a h ip o ld u ğ u o rta y a
çıkmaktadır.
ğirmeni yer almaktadır.
73 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 M E R K E Z İN D E K İ
Ö NEM Lİ
M İM A R İ
ESERLER
VE G Ö R Ü L M E Y E
DEĞ ER YERLER
C ih a t K ü r k ç ü o ğ lu

U LU CAMİ
Urfa m erkezindeki cam ilerin en
eskilerindendir. U lu Cami, bazı
kaynaklardan anladığımıza göre
eski bir sinagog iken M.S. V. yüzyıl
başlarında St. Stephan Kilisesi adını
alan ve kırmızı renkteki mermer sü­
tunlarının çokluğu nedeniyle "Kızıl
Kilise" olarak da adlandırılan bir 87 . U lu C a m i ve M in a re s i
Hristiyan kilisesinin yerine inşa
edilm iştir. Bu kilisenin avlusuna ait
duvarlar, bazı sütun ve sütun baş­ linmemektedir. Camideki mevcut 1 170-1 1 75 y ılla r ı a ra sınd a y a p ­
lıkları ile halen minare olarak ku lla ­ kitabeler onarım devirlerine ait olup tırılm ış o la b ile c e ğ i ta h m in
nılan sekizgen gövdeli çan kulesi inşa tarihi hakkında fik ir vermemek­ edilmektedir.
bugün ayaktadır. tedir. Nurettin Zengi tarafından
tam ir ettirilerek bugünkü şeklini HAŞAN PADİŞAH
i’nşa kitabesi bulunm adığından alan, Halep Ulu Camii ile benzer
c a m in in ne zam a n ve k im tara­ bir plan gösteren Urfa Ulu
CAMİİ
fından yaptırıldığı kesin olarak b i­ C am ii'nin Zengiler zamanında Eş değerde çok kubbeli cam iler
grubuna giren Haşan Padişah Camii
15. y ü z y ılın ik in c i ya rıs ın d a
Akkoyıınlu Devleti Sultanı Uzun
H aşan ta ra fın d a n T o k te m u r
M escidi'nin batısına bitişik olarak
yaptırılmıştır.

Cami, kıble duvarı boyunca sıra­

lanmış trom plu üç büyük kubbe ile
örtülü dikdörtgen bir plana sahiptir.
Kubbeler orta bölüm de dört bağım­
sız payeye, doğu ve batıda ikişer
duvar payesine, kuzey ve güneyde
ise duvarlara otururlar.

Son cemaat yeri, önde payeler

üzerine oturan çapraz tonozlarla ör­
tülü sekiz gözlüdür. Doğu baştaki
göz Toktem ur M escidi önüne rastla­
maktadır. Avlunun kuzeyinde yer
alan tek şerefeli ve poligonal gövde­
li minare 1859 tarihinde H alil Bey
tarafından tam ir ettirilm iştir.
88. H a s a rı P a d iş a h C a m ii

74 Ş a n l t u r f a '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 Bir gece Urfa 'da Halil-ür Rahman 'da
Suda ay doğduğu garip zamanda,
İçimde hicranlı bir bülbül sesi,
Altımda seccade bir gül bahçesi,
Üstümde yıldızlar, önümde havuz,
Pırıl pınl bir aşk gecesi, temmuz
Orada sularla başbaşa kaldım,
Asırlar boyunca hülyaya daldım.
A.Kutsi TECER

89.

RIZVAN İYE CAMİİ

H a lil- ü r R ahm an G ö lü n ü n
kuzey kenarı boyunca yer alan bı
cami, O sm anlılar'ın Rakka Valis,
Rızvan Ahm et Paşa tarafından 1 716
yılında yaptırılm ıştır. Cami avlusu­
nun üç tarafı, medrese odaları ile
çevrilm iştir.

Rızvaniye Cam ii, m ihrap duvarı

boyunca sıralanmış üç kubbesiyle
dikdörtgen b ir plana sahiptir. Üç
gözlü son cemaat yerinin üzeri üç
kubbe ile örtülü olup, doğu ve batı­
daki kubbeler yanlara doğru yarım
kubbelerle genişletilm iştir.

Caminin inşa tarihinden kalma

ahşap kapısı z e n g in b itk is e l
siislemelidir.

75 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 91. H a lil-ü r R a h m a n C a m ii ve K a le

HALİL-ÜR RAHMAN
CAMSI
H a lil-ü r Rahman G ö lü 'n ü n gü­
neybatı köşesinde yer alan bu camii
medrese, mezarlık ve Hz. İbrahim'in
ateşe atıldığında düştüğü makamdan
meydana gelmiş bir külliye
halindedir.
Caminin güneydoğu köşesine bi­
tişik kare gövdeli kesme taş minare­
nin batı cephesindeki kitabede,
E y y ü b ile r'd e n M e lik Eşref
Muzeffereddin Musa'nın emriyle
1211 yılında yaptırıldığı yazılıdır.
Halk arasında Döşeme Camii
veya Makam Camii olarak da a d la n ­
d ırıla n H a lil- ü r Rahm an
Cam ii'nin Bizans devrine ait
Meryem Ana kilisesi'nin yerinde inşa
edildiği tahmin edilmektedir. Bir gö­
rüşe göre de şehirdeki en eski c a m i­
le rd e n d ir. H a life M e 'ın u n zama­
nında Hz. İbrahim Makamı'na inşa
edilmiştir.

URFA KALESİ VE
ŞEHİR SURLARI
Kentin güneybatı kesiminde,
H alil-ür Rahman ve Ayn-ı Zeliha göl­
lerinin güneyindeki Damlacık Dağı
üzerindedir. Doğu, batı ve güney ta­
rafı kayadan oyma derin savunma
hendeği ile çevrili, kuzey tarafı ise
sarp kayalıktır.
814 yılında (Abbasiler Dönemi)
şehir sularının yeniden inşa edilmesi
sırasında kalenin de Seleukoslar dö­
nemine ait eski kalıntılar üzerine ye­
niden inşa edildiği kuvvetle muhte­
meldir. Güneydeki kayadan oyma
hendeğin M.S. III. yüzyıla ait kaya
m e z a rla rın ın ü ze rin e y a p ıld ığ ı
ke silm iş kaya m eza rla rın d a n
anlaşılmaktadır.
Kale üzerindeki Korinth başlıklı
iki sütunun arası 14 m. olup yüksek­
likleri 17.25 ve çapları 4.60 metre­
dir. Doğudaki sütunun kente bakan
yüzünün 3 metre yukarısında
Estrangela türündeki Süryanice kita­
bede: "Ben askeri kofmutan] BARŞ
[AMAŞ] (=Güneşin O ğlu)'m oğlu
AFTUHA. Bu sütunu ve üzerindeki
heykeli başbakan M A 'N U kızı, [kral
M A 'N U ] eşi, hanımefendim ve [veli­
nim etim ] kraliçe ŞALMETH için yap­
tım ." yazılıdır. Kitabede adı geçen
Edessa kralı IX. M A 'N U (240-
242)'dur. Saltanat tarihleri dikkate lerde şehir surlarında; batıda Sakıbın
alınırsa, bu sütunların 814 yılındaki Kapısı, Su Kapısı, Batı Kapısı; kuzey­
surlar ve kalenin esas inşa tarihinden batıda Samsat Kapısı, Saray Kapısı;
önce buraya birer anıt sütun olarak doğuda Beg Kapısı, Su Kapısı ve
dikildikleri ortaya çıkar.
güneyde de Harran Kapısı olmak
Kale üzerindeki Seleukoslar,
üzere sekiz kapı bulunduğu
Bizans ve İslami devirlere ait çok sa­
anlaşılmaktadır.
yıda yapı kalıntısı bulunmaktadır.
Selçuklular, Eyyubiler, Memlükler,
A k k o y u n lu la r ve O s m a n lıla r dö­
nemlerinde çeşitli onarımlar geçiren
kalenin kuzey, güney ve doğu cephe­
sindeki duvarlarda toplam beş kitabe
mevcuttur. Bunlardan üçü aşınma ve
kırıklardan dolayı okunamamış; diğer
ikisi de Akkoyunlu ve Osmanlı döne­
mine ait olup okunabilmektedir.
Kentin etrafını çevreleyen surlar
20.yy.'ın başından günümüze kadar
tahrib olmuş ve yıkılmıştır. Urfa şehir
surlarından; Harran Kapısı, Bey
Kapısı'na ait Mahmutoğlu Kulesi ile
yer yer duvar ve burç kalıntıları gü­
nümüze kadar ulaşabilmiştir. M.S.
VI. yüzyıla ait kaynaklarda geçen
Urfa surlarının ilk inşa tarihi
bilinmemektedir.
Çeşitli kaynaklarda yapılan tesbit-
92. Ş a n lıu rfa K a le s i

76 Ş a n l t u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
77 Ş a n h u rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 97. H a lil-ü r R a h m a n G ölü

A YN ZELİH A VE
HALİL-ÜR RAHMAN
G Ö LLERİ
U rfa ş e h ir m e r k e z in in gü­
neybatısında yer alan ve İbrahim
Peygamberin ateşe atıldığında düş­
tüğü yer olarak bilinen bu iki g ö l,
k u ts a l b a lık la r ı ve çevrelerindeki
tarihi eserler ile Urfa'nın en çok zi­
yaretçi çeken yerleridir.

H alil-ü r Rahman G ö lü'niin

kuzey kenarındaki Rızvaniye Camii
ile güneybatı köşesindeki H alil-ü r
Rahman Camii ve Medresesi göle
ayrı bir güzellik vermektedir.

İbrahim Peygamber, devrin

zalim hükümdarı N em rut ve halkı­ nan şifalı suyun bir çok hastalığı iy i­
nın taptığı putlarla mücadele etme­ leştirdiğine inanılmaktadır.
ye, onları kırıp parçalamaya ve tek
tanrı fik rin i savunmaya başlayınca, Bu mağaranın yanına Osmanlı
Nem rut tarafından bugünkü kalenin D ö n e m i'n d e H z . İb r a h im 'in ha­
bulunduğu tepeden ateşe atılır. Bu tırasına M evlid-i H alil adı verilen
sırada Allah tarafından ateşe "Ey küçük bir cami yapılmıştır. İbrahim
ateş, İbrahim 'e karşı serin ve sela­ Peygamber'in makamını ziyaret et­
m et ol" emri ve rilir. Bu em ir üzeri­ meye gelen binlerce kişiye bu cami
ne, ateş suya odunlar da balığa dö­ küçük gelmeye başlamış ve bunun
nüşür. Hz. İbrahim b ir gül bahçesi­ yanına 1986 yılında çifte minareli
nin içersine sağ olarak düşer. Hz. büyük bir cami inşa edilm iştir.
İbrahim 'in düştüğü yer H alil-ü r
Rahman gölüdür. Rivayete göre
Nem rut'un k ız ı Z e lih a da
İb r a h im 'e in a n d ığ ın d a n k e n d i­
s in i o n u n peşinden ateşe atar.
Zeliha'nın düştüğü yerde de 98. A y n z e lih a G ö lü
Aynzeliha Gölü oluşmuştur. Her iki
göldeki balıklar halk tarafından kut­
sal kabul edilerek yenilm em ekte ve
korunmaktadır.

İBRAHİM
PEYG A M BER İN
D O Ğ D U Ğ U M AĞARA
VE M EVLİD İ HALİL
CAM İİ
İbrahim Peygamber'in doğduğu
m ağara, H a lil-ü r Rahman ve
A y n z e lih a g ö lle rin in 100 m etre
doğusunda yer almaktadır. M evlid-i
H a lil C a m ii a v lu s u iç e rs in e
a lın m ış tır . H z. İb ra h im bu m a ­
ğ a ra d a y e d i y a ş ın a k a d a r kal­
mıştır. Mağaranın içersinde bulu-
99. H z .İb ra h im (a .s .)'in D o ğ d u ğ u M a ğ a ra

78 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
100. İb ra h im P e y g a m b e r'in D o ğ d u ğ u M a ğ a ra ve M e v lid -i H a lil C a m ii
EYYÜP PEYGAM BER
MAKAMI VE KUYU SU
Eyyüp Peygamber'in hastalık
çektiği mağara ve kutsal suyunda
yıkanarak şifa bulduğu kuyu, Urfa
şehir m erkezinin Eyyüb Peygamber
semtinde yer almaktadır. Sabrın
sembolü Eyyüp Peygamber bu ma­
ğarada 7 yıl şiddetli bir hastalık
çekmiştir.
M.S. 460 yılında Piskopos Nona
ta ra fın d a n E yyü b P e yg a m b e r
Kuyusu'nun cfizzam lı hastaları iy i­
leştirdiğinin keşfedilmesi üzerine
buraya bir cüzzam hastanesi yapıl­
mış ve h asta lar bu k u yu n u n
suyu ile yıkattırılarak sağlıklarına
kavuşmuşlardır.
Hz. Isa'nın yüzünü silerek res­
mini çıkardığı ve Urfa Kralı'na gön­
derdiği m ucizevi m endili bir hırsız
tarafından çalınarak "Eyyüp
Peygamber Kuyusu"na atılmıştır. Bu
olay, 1145 yılında Urfa'yı alan
İslam komutanı imadeddin Zengi'ye
Süryani kilisesinin - reisi Basil Bar
Şumana tarafından şu şekilde anla­
tılmıştır. "-Urfa'yı ziyarete gelenler­
den birisi Hz. Isa'nın m endilini
çalar ve cebine koyar. Kosmas ma­
nastırında geceleyen ziyaretçinin
cebindeki bu mendil karanlıkta ışık
ve nur saçmaya başlar. Yanmaktan
korkan mendil hırsızı, m endili
'Eyyüp Peygamber Kuyusu'na atar.
Kuyudan güneş misali bir ışık çıkar,
ıo ı .
79
Y a ğ lıb o y a T a b lo ıN ih a t K ü rk ç ü o ğ lu
kuyunun için i dışını aydınlatır.
Böylece m endil bulunarak kuyudan
çıkarılır ve manastırdaki yerine iade
edilir." H alk arasında bu olay Ulu
C a m i'd e k i ik i k u y u iç in de
anlatılmaktadır.
EYYÜBİ MEDRESESİ
VE FİRU Z BEY
ÇEŞMESİ
U lu C am i'nin doğusuna bitişik
o la n E yyübi M e d re s e s i'n d e n gü­
nümüze sadece 1191 tarihli kitabesi
kalmıştır. Aynı yerde bugün görülen
tek eyvanlı medrese, Eyyübiler
Devri medresesinin üzerine 1781
tarihinde Nakibzade Hacı İbrahim
Efendi tarafından yaptırılmıştır.
Medrese eyvanının doğusunda
tonozlu, batısında kubbeli büyük
bir oda yer almaktadır. Kubbeli
o d a n ın b a tıs ın d a m ed re se n in
kütüphanesi olduğu anlaşılan bir
oda daha bulunm aktadır.
Medresenin güney duvarında
1781 tarihinde Firuz Bey tarafından
yaptırılan çeşme bulunm aktadır.
Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 102
104.
KARAKO YUN DERESİ
Karakoyun deresinin tarihteki
adı Deysan Irmağı'dır. Urfa'nın ba­
tısından doğan, şehir içersinden ge­
çerek Harran Ovası'nda Cüllap
Irmağı'yla birleşen bu dere günü­
müzde kurumuş bir durumdadır.
Karakoyun Deresi üzerinde batı­
dan başlamak üzere doğuya doğru;
Hızm alı Köprü, M ille t Köprüsü,
jıinstinyen Su Kemeri, Samsat
Köprüsü (Eski Köprü), Hacı Kamil
Köprüsü, Beg Kapısı Köprüsü (Kısas
K öprüsü) ve D e m ir K öprü
bulunmaktadır.
ff KARAKOYUN
SU KEMERİ
M ille t Köprüsü ile Samsat
Köprüsü arasındadır. Bizans impara­ 103.
toru Jünstinyen ta ra fın da n 525
senesinde y a p tırıld ığ ı ta hm in ît HARB İ UMUMİ
edilmektedir.
ŞEHİTLERİ ABİDESİ
4= HIZMALI KÖPRÜ Şehir m e rk e z in d e , H ü k ü m e t
Karakoyun Deresi üzerindeki konağı önündeki kavşaktadır. I.
köprülerin en güzellerindendir. Dünya Savaşı'nın bütün cephelerin­
Halk arasında anlatılan bir efsaneye de savaşa katılan U rfa'lı şehit ve ga­
göre K a rakoyunlu T ürk B eyliği zilerin hatıralarına 1917 yılında
hükümdarlarından birinin kızı olan yaptırılmıştır.
Sakine Sultan tarafından Hac yolcu­
luğu sırasında y a p tırılm ış tır.
Köprünün orta ayağının doğu cep­
hesindeki kitabede 1843 tarihinde
ta m ir e ttirild iğ i y a z ılıd ır.S a k in e
Su İtan' ın mezarı dere üzerindeki su
kemerinin kuzeyindedir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA
ANIT ÇEŞMESİ =>
(Yol Gösteren Çeşmesi)
Urfa Şehir merkezinin kuzeyin­
de, Gaziantep, Diyarbakır, M ardin
yolu kavşağındaki park içersindedir.
I.Dünya savaşında Çanakkale'de
Mustafa Kemal Paşa komutasında
savaşan U rfa 'lı ş e h it ve g a z ile ­
rin h atıra sına 1917 y ılın d a
yaptırılmıştır.
Abidenin üzerinde Kafkas yolu,
Ankara yolu, Bağdat yolu ve şehir
merkezine giden M. Kemal Paşa
Caddesi'ni gösteren yazılar ve ok
işaretleri bulunmaktadır.
80 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
EYVANLARIM DIU Bir evimiz vardı
Piyarbaşı ’nda
Ortada bir ceviz ağacı
Bir evimiz vardı. Yanıbaşında dolaplı bir kuyu
Kalaboynu ’nda Deri kovalı kendir örmeli
Yolu inişli yokuşlu Keten köyneği incir....
Duvarları kesme daştan Yediveren arışş....
Kapısı hilâl nakışlı Annep, çınar, nar çiçeği
Hayadı mermer döşeli Bahar kokulu melesir,
Ortasında bir havuz Muhammediye gülleri
Havuzu dört küpeli Bir evimiz vardı
Bir evimiz vardı Harrankapı 'da
Beykapı 'da Lülle lülle kab'ları
Odaları tonoz kemerli Loş zerzembe ’leri
İçinde gömme dolapları Kab'ların üstünde kurulmuş
Camhanaları Gelin çardakları
Kuş takaları..... Yazlık eyvanları
Takaları dantel, dantel Taşların şiire dönüştüğü
işlemeli Revakları, revakları,
Erkeği: Bakbuğuu...bakbuğuuu... Revakları vardı...
Dişisi: Kuğuu kuğuu... diye öten Bir evimiz vardı.....
Tumanlı, hızmalı, halhallı kuşlar... Bir evimiz.
Şükrü ALGİN
 GELENEKSEL
ŞANLIURFA
EVLERİ
C ih a t K ü r k c ü o ç lu

URFA EVLERİNİN
GEN EL ÖZELLİKLERİ
Urfa evleri genellikle haremlik
ve "oda" denilen selâmlık kısmı
o lm a k ü z e re ik i b ö lü m d e n o lu ­
şurlar. Bazen bu iki bölüm , araların­
dan bir duvarla ayrılmış ve sokak 108. P a b u ç c u H a c ı B e k ir E v i
tarafından ayrı birer kapıları olan
müstakil iki ev görünüm ünü verdik­
leri gibi, bazen de tek kapıyla g iri­
len selâmlık bölüm ünden sonra
ik in c i b ir k a p ıy la h a r e m lik b ö ­
lü m ü n e g e ç ile n b ir p la n
gösterirler.

Eve gelen erkek konukların ilk

o la ra k a ğ ır la n d ık la r ı s e la m lık
bölüm ünde küçük bir "hayat" (avlu),
bir veya iki oda, eyvan, konukların
hayvanlarının barınacağı büyük bir
"develik" (ahır) ve tuvalet bulunur.
Bitişiğindeki harem lik avlusunun ve
buradaki kadınların görülebileceği
endişesiyle genellikle selamlığın
üzerine ikinci bir kat yapılmamıştır.
Yapılmış olsa dahi bu kat haremliğe
ait olup geçişi de harem liktendir.

Ev halkının oturduğu evin esas

kısmını oluşturan harem lik bölüm ü,
selamlığa hazaran daha büyükçe ve
teşkilatlıdır. "N ahit" denilen düzgün
kesme taş döşeli "hayat"ın (avlu) or­
tasında, vazgeçilm ez bir unsur olan
mermer bir havuz, kuyu, "curıın"
(yalak), içersinde incir, dut, nar,
portakal, kebbat (bir çeşit turunç-
gil), annep, zakkum, asma gibi
ağaçlardan biri veya bir kaçının yer
aldığı çiçeklik bulunur. Ç içeklik
aynı zam anda çöpe atılm ası
günah olan so fra da ki ekm ek kı­
rın tıla rın ın s ilk e le n d iğ i ye rd ir.
A v lu ç e vre sin d e ki oda d u v a rla rı­
n ın ,d a m a yakın kısım la rın a ya­
pılm ış dikdörtgen niş şeklindeki
"kuş tâ k a la rı"n d a (kuş e v le ri)
yaşayan k u ş la r bu e km e k kırın­
tılarıyla beslenirler.
109. Y o rg a n cı S o k a k

83 Ş a n lı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
110. H a c ı T e v fik S a ra ç E v i (Y e m e n A s k e ri E vi)
H arem lik Avlusıı'nun kuzey ta­
rafında cephesi güneye bakan "kış­
lık eyvan" ve iki yanında "kış otura­
cağı" denilen birer oda, güney tara­
fında ise bunun simetrisi durum un­
da cephesi kuzeye bakan "yazlık
eyvan" ve iki yanında "yaz oturaca­
ğı" odalar bulunur. Eyvan ve odalar
bazen yerden 1-1.5m . yükseklikte
olup alt kısımlarında " z e r z e m b e "
( z i r - i z e m in sözcüğünden türe­
miştir) denflen kiler odaları yer alır.
Y ılın 7 ay g ib i b ü y ü k b ir b ö ­
lü m ü n ü n s ıc a k g e ç t iğ i
Şanlıurfa'da ev halkı tarafından
bütün gün boyunca serin bir mekan
olarak kullanılan yazlık eyvanlar
Urfa evlerinin baş köşesini meyda­
na getirirler. Gerek mekan ferahlığı,
gerek taş süsleme ve gerekse hava
sirkülasyonunu sağlayarak serinlik
v e re n s is te m le r ile b ö lg e d e k i
A r tu k lu g e le n e ğ in i s ü rd ü re n
şadırvanların kullanılm asıyla eyvan­
lara verilen önem Urfa evinde hiç
b ir köşeye verilm em iştir.
Urfa evlerinde odalara kapı
eninde ve odanın dar kenarı boyun­
ca uzanan, ayakkabıların çıkarıdığı
"geremeç"ten (pubuçluk)
Odanın esas oturma zem ini gere-
meçten 20 cm. yüksekte yer almak­
tadır. Zengin süslemeli ahşapla kap­
lanmış olan oda duvarları, camlı
dolaplar ve "camhane" (aynalık-
y ü k lü k ) d e n ile n n iş l e r l e
t e ş k ila t la n d ı r ı lm ı ş t ı r . Ih la m u r
a ğ a c ın d a n t a k l it " k ıin d e k a r i
t e k n iğ i" n d e y a p ılm ış
süslemeli oda kapıları ve pencere
kanatları ayrı bir inceleme konusu
te ş k il e d e b ile c e k k a da r m o tif
z e n g in liğ in e s a h ip tirle r. Ahşap
süslemenin zenginliği yanında evle­
rin avluya bakan cephelerindeki taş
işçiliği de Urfa'daki cami, han,
hamam,medrese gibi anıtsal eserler­
de benzerlerine rastlanılmayan bir
zenginlik gösterir.
Harem lik Avlusu'nun diğer cep­
h e le rin d e "ta n d ırlık " (m u tfa k ),
hamam ve odunluk gibi bölüm ler
bulunur, islamda tem izliğe verilen
önemin neticesinde ortaya çıkan
hamamların 3-4 kurnalı, kubbeli,
m in y a tü r ş a d ırv a n ı b u lu n a n so­
ğukluk ve sıcaklık bölüm lü ve
k ü lh a n lı o la n la rın a ra s tla m a k
84
g irilir. mümkündür.
Harem lik Avlusu'nun güney cep­
hesindeki yazlık eyvan ve odaların
üzerinde, ortada bir eyvan ve yanla­
rında birer odayla "çardak" kısmı
bulunur.
URFA EVLERİNİN
oym a BİÇİM LENM ESİNDE
ETKİLİ OLAN
NEDENLER
Anadolu evleri arasında ayrı bir
g ru p o lu ş tu ra n "G ü n e y d o ğ u
Anadolu Evleri" içersinde yorum lan­
ması gereken Şanlıurfa evleri yüz
yıllardan beri bölgede süre gelen
m im ari bir geleneğe dayanır. Gerek
malzeme seçimi ve gerekse plan uy­
gulaması yönünden Urfa evlerinde
ve evlerin oluşturduğu sokak görü­
nüm lerinde iklim in büyük etkisi gö­
rülür. Kalker taşından yapılmış kalın
duvarların ve tonoz örtülü toprak
damların kullanılmasıyJa yaz ayları­
nın gölgede 45-47 dereceye kadar
varan sıcaklığı büyük ölçüde hafifle­
tilm iş, sokakların dar, duvarların
yüksek tutulm asıyla da hemen
Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
hemen günün her saatinde güneşte
yanmadan yürünebilecek gölgelik
bir kesim elde edilm iştir.
Bölgenin ormandan yoksun bu­
lunması, kentin güneybatı kesimin­
deki dağlarda bulunan kalker taşı­
nın (ünlü Urfa Taşı) işlemeye elve­
rişli olması ana inşaat malzemesi
olarak taşın kullanılm asıaa neden
olmuştur.
Urfa Evleri'nin harem lik ve se-
lam lıklı olarak inşa edilm eleri ve
sokak tarafından penceresiz yüksek
duvarlarla çevrilerek gizlenm eleri
İs la m 'd a ki a ile h aya tın ın m ahre­
m iyeti gereği ortaya çıkmıştır. Bu
şekilde dışarıya kapalı olan evlerin
birer "saray"ı andırır ölçüde büyük
ve teşkilatlı yapılmasının nedenini
de birleşik aile düzeninde ve d o la ­
y ıs ıy la a ile le r in k a la b a lık olm a­
sında aramak gerekir. Ailedeki
erkek çocukların evlenm eleri halin­
de ayrı birer ev tutmayarak baba ev­
le rin d e ' o tu rm a la rı b ü y ü k ve
teşkilatlı ev planlarının doğmasına
neden olm uştur. Evliya Çelebi,
"seyahatnamesi"nde U rfa'da 75
' ♦
111. A b d ü lk a d ir H a k k a ri E v i
adet sarayın bulunduğundan söz Urfa Evleri'nin biçim lenm esinde
eder ki bunlar birer saray özelliğine iklim in, islami inanışların, birleşik
sahip o la n U rfa E v le ri'n d e n aile düzeninin ve ev kadınına ferah
başkası değildir. bir ortam yaratma düşüncesinin et­
kileri yanında sosyal ihtiyaçların da
E v le r in b ü y ü k o la r a k ya-
etkisini görmek m üm kündür. Çatı
pılmasının diğer bir nedenini Hz.
y e r in e " d ü z d a m " ı n b ü y ü k
İbrahim (a.s) den geldiği kabul edi­
çoğunlukla kullanılmış olması salça,
len U rfa'lıların misafir sevme gele­
biber, bulgur, pekmez gibi kışlık za­
neğinde aramak gerekir. Bu gele­
hirenin kurutulması ihtiyacından
nek, sokak kapılarının birer han ka­
doğmuştur. Bugün inşa edilen apart­
pısını andırır ölçüde büyük olmasın­
manlarda bile düz dam g e le n e ğ i­
da, mutfakların geniş ve 6-7 ocaklı
n in devam e tm esi aynı ih tiya cın
olarak teşkilatlı yapılmasında da et­
bir sonucu olarak karşımıza çıkm ak­
kili olmuştur denilebilir.
tadır. Ayrıca sıcak yaz gecelerinde
Dış görünüşündeki penceresiz açık havada yatma ihtiyacı da düz
yüksek duvarlarla bir kale gibi soka­ damların yapılmasını etkileyen ne­
ğa kapalı olan Urfa Evleri'nin iç k ı­ denler arasında sayılabilir.
s ım la rın d a k i ahşap ve taş süsle­
Geniş ve açık "hayat"ın (avlu) or­
menin cami, han, hamam, medrese
taya çıkmasının nedenini birinci de­
gibi anıtsal eserlere nazaran son de­
recede iklim in sıcak olmasında ara­
rece zengin bir şekilde karşımıza
m am ız gerekir. A n ca k; sünnet,
çıkmasının nedeni, günlerini evinde
düğün, süpha (düğün yemeği) gibi
oturarak geçiren kadına, sıkılmaya­
sosyal g e le n e k le ri de h a y a tın b i­
cağı zevkli bir ortam yaratma dü­
çim lenm esindeki e tkili nedenler
şüncesinde ve Albert G abriel'in
arasında göstermemiz müm kündür.
"Türkler süslemeyi gösteriş için
değil, kendi zevkleri için yapmışlar­
dır1' sözünde aramak gerekir.
85 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 GÖ RÜLM EYE

D EĞ ER Ö R N EK

URFA EVLERİ

HACI HAFIZLAR EVİ

(Devlet Güzel Sanatlar Galerisi)

Kara M e y d a n s e m tin d e d ir.

Postahanenin güneyine bitişik olan
bu ev, harem lik ve selâmlık bölüm ­
lü olup geleneksel Urfa Evleri'nin
birçok ö zelliğini üzerinde topla­
maktadır. 1888 yılında inşa e d ile n 112. H a c ı H a fız la r E v i
bu ta r ih i ev K ü ltü r
B a k a n lığ ı'n c a restore ed ile re k
"Devtet Güzel Sanatlar Galerisi" ha­
line getirilm iştir.

S A K IB IN KÖŞKÜ
1 796-1 8 76 y ılla r ı arasında
yaşayan Şair Sakıp Efendi tarafından
yaptırılan bu konak Halepli Bahçe
içerisinde bulunur. Nedim Efendi
Konağı gibi harem lik ve selâmlık
olarak geniş b ir alana yayılır. 1985
yılında Şanlıurfa Belediyesi Başkan
Yardımcısı M ehm et O ym ak nezare­
tinde Belediye Başkanlığı tarafından
o n a rılm ış tır. Park ve B a h çe le r
M üdürlüğü olarak kullanılan iki 113. S akı b in K öşkü
katlı konak doğu batı istikametinde
dikdörtgen planlıdır. A lt katta kuzey
cephede ortada beşik tonozlu
büyük bir eyvan ve yanlarında birer
oda yer alır. Çatıyla örtülü ikinci
katın ön ta ra fı, ortası s iitu n lu
ik i k e m e rle g eze n e k o la ra k teş­
kilatlandırılm ış ve yanlara odalar
y e r le ş t ir ilm iş t ir , ik in c i ka tın
doğusunda yer alan odanın duvar­
larını Sakıp Efendi'nin mavi boyalı •M arn
ahşap üzerine 1263 (1845) tarihli
ta 'lik hattıyia yazılmış şiiri dolaşır.
Konağın da bu tarihte yapıldığı tah­
min edilm ektedir. Konak avlusunun
batısında soğukluklu, sıcaklı ve kül-
lahiı küçük b ir hamam bulunur.

114. M e le k le r E v i

86 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 115.

KÜÇÜK HACI MUSTAFA

HACIKAM İLOĞLU
KONAĞ!
(Vilayet Konukevi)

Şanlıurfa M erkezinde, Vali Fuat

Caddesi'nin (Biiyükyol) Balıklıgöl'e
yakın kesiminde Selahattin Eyyubi
C am ii'nin batısındadır. Bu konak
e m e k li v a lile r d e n C em al
M irkelam oğlu'nıın varisleri temsilen
sağladığı maddi ve manevi feda­
k a rlık n e tic e s in d e Ş a n lıu rfa
V a liliğ i'n ce il Özel idaresi adına
1991 yılında satın alınarak restore
edilm iştir.
Bu ta rih i k o n a k 19. y ü z y ılın
sp iki yanında birer tuvalet ve duvar
ik in c i y a rıs ın d a inşa e d ilm iş tir
üzerinde ortadan bir sütunla iki
(1890 yılları). H arem lik ve selamlık
.göze ayrılmış 'kuş takası1 (kuş evi)
bölüm leri vardır. Konakta inşaat
bulunmaktadır.
malzemesi olarak ünlü "Urfa Taşı"
kullanılm ıştır. ŞURKAV
iki katlı selamlık bölüm üne KÜLTÜR MERKEZİ
kuzey cephedeki sokak kapısından 1993 yılında ŞURKAV tarafından
girilm ektedir. Selamlık bölüm ünün
satın alman Mehmet Bağmancı Evi,
zem in katında develik, b ir tuvalet bunun batısına bitişik küçük bir ev
ve hizm etçi odaları yer alır. Erkek ve bunların kuzeyinde yer alan
misafirlere ayrılmış olan ikinci kat, Malatyalı H alil Evi restore edilerek
odalarla teşkilatlandırılm ıştır. İkinci birleştirilm iştir. ŞURKAV KÜLTÜR
katın kuzeye bakan cephesinde or­ MERKEZİ fonksiyonu verilen her üç
tası sütunla iki göze ayrılmış eyvan ev "ŞURKAV 4. KÜLTÜR VE SANAT
fonksiyonunu gören iki mekan bu­ HAFTASI" etkinliklerinde Başbakan
lunur. Güney cephenin ortasında Tarnsu Ç ille r , D e v le t B akanı
yer alan benzer eyvanın d ö ş e m e Necmettin Cevheri ve çok sayıda
k ıs m ı m e r d iv e n le teşkilatlandı- davetlinin katıldığı bir törende
rıldığından burası dekoratif bir Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel
fonksiyona kavuşmuştur. Selamlığın tarafından hizmete açılmıştır. 116■. U rfa e v i S o k a k K a p ıs ı T o k m a ğ ı
güneyinden harem lik kısmına
geçilmektedir.
Konağın harem lik bölüm ü, se­
lamlığın aksine modern m im arinin
çizgilerinden tamamen sıyrılarak
geleneksel biçim de inşa edilm iştir.
Bu bölüm de geleneksel bir Urfa
Evin'in vazgeçilm ez öğesi olan, ha­
vuzlu bir 1hayat1ın (avlu) doğu cep­
hesindeki ön tarafı ’gezenek'li (bal­
kon) odaların bodrum katı 'zerzem-
be' (kiler) olarak değerlendirilm iştir.
'Tandırl ık' hayatın güneydoğu
köşesindedir.
Hayatın güney cephesi revaklı
olup bu cephede altta ve üstte
olm ak üzere birer oda, orta kısımda
bir sarnıç bulunm aktadır. Batı cep­
hede harem liğin sokağa açılan kapı-
117. Ş u rk a v K ü ltü r M e rk e z i

87 Ş a n l ıu r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 HAM AM LAR
Urfa'da Osmanlı Döneıni'nden
kalma 8 hamam bulunmaktadır.
Bunlar; Cinci kİ ı, Vezir, Şaban,
Velibey, Eski Arasa, Serçe ve Sultan
hamamlarıdır. Eski Arasa Hamamı
hariç diğer hamamlar sabah saat
4.00-10.00 saatlari arasında erkek­
lere, öğleden sonra 12.00-18.00 sa­
atlari arasında kadınlara hizm et
verm ektedirler.

Haşimiye Meydanı ile H alil-ü r

Rahman Gölü yolu üzerindeki Eski
Arasa Hamamı kullanılm adığından
boş durum dadır. Yıkılıp kaybolmak
üzeredir. Diğer hamamlar içersinde
görülmeye değer olan U cuzluk
P a za rı m e v k iin d e k i S u lta n
H a m a m ı 'd ı r . Bu h a m a m ın
doğusuna bitişik olarak ayrıca
Keçeci Ham am 'ı bulunmaktadır.
Keçeci Hamamında keçeci ustaları
ta ra fın d a n keçe p iş irm e işi
yapılmaktadır.

HANLAR
U rfa'da Osmanlı D önem i'nden
kalma çok sayıdaki hanın en güzel
örnekleri G üm rük Hanı, Hacı Kamil
Hanı, M ençek Hanı, Topçu Hanı,
Bican Ağa Hanı, M ille t Hanı ve
119. M e n ç e k H anı
Barutçu. H anı'dır.

G Ü M R Ü K HANI
Haşimiye Meydanı yakınındadır.
Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan
S ü le y m a n z a m a n ın d a 1 5 6 2 y ı­
lın d a Behram Paşa ta ra fın da n
yaptırılmıştır. Avlusundan H alil-ü r
Rahman suyu geçmektedir. İki katlı
bu h a n ın üst k a tın d a k i o d a la r ­
da te r z ile r ç a lış m a k ta , a v lu -
s "n d a çayhaneler bulunm aktadır.

120. G ü m rü k H a n ı

88 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

Karakoyun Su i Junstinyen tarafından Kılmıştır.)
122. E s k ic i P a z a rı (8 5 x 1 3 5 c m ) Y ağ lı B o y a T a b lo : N ih a t K ü rk ç ü o ğ lu

90 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M


ŞANLIURFA
ÇARŞILARI
C ih a t K ü rk c ü o ğ lu
Çarşı sözcüğü Farsça cihar (dört)
ve suk (sokak) k e lim e le rin in b ir­
leşm esiyle d ilim iz e g e çm iştir.
Türkçede, dört taraflı pazar yeri, sa­
ğında ve solunda dükkanlar bulu­
nan sokak anlam ındadır.
Çeşitli vakfiyelerde adları geçen,
ancak b ug ün m e vcu t o lm a ya n ,
T ücca r Pazarı, U ncu Pazarı, Bit
Pazarı, ip lik ç i Pazarı, Tarakçı
Pazarı, Sakıp Efendi'nin yaptırdığı
Terziler Çarşısı, Kazzazlar Çarşısı
Şanlıurfa'nın adları b ilinen en eski
çarşılarıdır.
Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde
U rfa çarşıfarmdan "...Çarşısı dört
yüz dükkandır. Her türlü değerli
eşya bulunur. Saraçhanesi İbrahim
H a lil Irmağı kıyısındadır. O nun için
Bağdat Serdabı gibi soğuk su ile su­
lanmış ana yolun iki tarafı mamur
ve güzel, mevsiminde türlü çiçek­ N e c c a r P azarı, îso tçu Pazarı,
lerle süslü olup geçenlerin içini
açar. Oralarda bütün bilgi s a hiple ­
D e m irc i P azarı, Ç u lc u Pazarı,
Çadırcı Pazarı, Sarraç Pazarı, Attar
rin in to p la n d ığ ı, d in le n d iğ i y e r­ Pazarı, Tenekeci Pazarı, Kürkçü
le r v a rd ır ." c ü m le le r iy le Pazarı, Eskici Pazarı, Keçeci Pazarı,
bahsetmektedir. K okacı (K o va cı) P azarı, Kasap
P a z a r ı, Boyahane Ç a r ş ıs ı,
E v liy a Ç e le b i U r f a 'd a k i
Kavafhane Çarşısı, Hanönti Çarşısı,
Bedestenlerden de şu şekilde söz
Hüseyniye Çarşıları Güm rük Ham
eder: "... iki bedesteni vardır. Biri
civarında yer alan ve günümüzde
eski usul kargir kubbeli yapı olup
de tarihi ö ze llikle rin i koruyan
uzunlamasına yapılmıştır. Uç tane
önem li alışveriş yerleridir.
dem ir kapısı vardır. Bütün kıym etli
mücevherler bulunur." Bu çarşıların aşağıda ayrıntılı
olarak anlatacağımız sekiz adedi
1867 ve 1883 tarihli Halep
kapalı çarşı, b ir adedi de yeraltı çar­
Vilayet Salnamelerinde Urfa merke­
şısıdır. Şanlıurfa; İstanbul, Bursa ve
z in d e b ir b e d e ste n in b u lu n d u ğ u
Edirne'den sonra kapalı çarşı bakı­
k a y d e d ilm e k te d ir ki bu da
mından Anadolu'nun önde gelen il­
g ü n ü m ü z d e k i K a z z a z P a za rı
leri arasında yer almaktadır.
olm alıdır.
Ş a n lı u r f a 'n ı n O s m a n lı SİPAHİ PAZARI
döneminden kalma iş hanları ve
Güm rük hanının batısına bitişik
çarşılarından oluşan eski ticaret
olarak inşa edilm iş, kuzey güney is­
merkezi Gümrük Hanı civarında yo ­
tikam etinde beşik tonozla örtülü bir
ğunluk göstermektedir. Kazzaz
kapalı çarşıdır. Çarşıyı boydan boya
Pazarı (Bedesten), Sipahi Pazarı,
örten tonozun üzerinde b e lirli ara­
Koltukçu Pazarı, Pamukçu Pazarı,
lıklarla aydınlatma pencereleri bıra­
Oturakçı Pazarı, Kınacı Pazarı,
kılmıştır. Yerden yarım metre yük­
Pıçakçı Pazarı, Kazancı Pazarı,
seklikte karşılıklı sıralar halinde
91 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
dükkanların yer aldığı bu çarşı, gü­
neyde boyahane çarşısına, kuzeyde
isotçu pazarına açılır. Çarşının
üçüncü bir kapısı da güney doğu ta­
rafından bedestene açılmaktadır. Bu
kapının, bir dükkanın bozularak
gerçekleştirildiği H. 1154 (M .1741)
tarihli Rızvan Ahm et Paşa vakfiye­
sinden anlaşılmaktadır. Bu vakfiye­
de, sipahi pazarından ve söz konu­
su k a p ın ın a ç ılış ın d a n " İ p lik ç i
Pazarı deyu ta m ir o lu n u p hala
Sipahi Çarşısı olan otuz dört adet
dükkanlardan bir dükkan bezzazis-
tan (kazzaz pazarı) tarafına kapu
f e t h o lu n u p . . . " c ü m le le r iy le
bahsedilm ektedir.

Sipahi pazarı günüm üzde halı,

k ilim , k ü rk ve keçe tü rü n d e n eş­
yaların satıldığı ve mezat edildiği
bir çarşı olarak kullanılm akta, eski
tarihi ö zelliğ ini aynen .muhafaza
etmektedir.

KINACI PAZARI
1 M ençek hanının batısında yer
alan ve kuzey güney istikametinde
uzanan bu çarşının kuzey kesimi
beşik tonozla örtülü, güney kesim i­
nin üzeri a ç ık tır. Ç arşının ik i ya­
n ın d a b e ş ik to n o z ö rtü lü o la ­
rak s ıra la n a n d ü k k a n la r g ü n ü ­
m ü z d e k u y u m c u la r ta ra fın d a n
kullanılm aktadır.

PAM UKÇU PAZARI

Kınacı pazarının batısına paralel
olarak uzanan, beşik tonozla örtülü
bir çarşıdır. Kuyum cu ve elbiseci
esnafı tarafından kullanılm aktadır.
124. H ü s e y n iy e Ç a rş ıla rı
BO YAHAN E
açıldı, ayet-i kerime", solunda
HÜSEYNİYE
Pamukçu pazarının batısına pa­ "Nasrün m inallahi ve fethün kerib,
ralel olarak uzanan yeni boyahane ÇARŞILARI 1305" (M .1887) yazılıdır.
çarşısının altında bulunan b ir ye­ Çadırcı Pazarı ile Kazancı Pazarı
Ç a rş ı, H a r ta v iz a d e H a fız
raltı çarşısıdır. Ortasından H a lil-ü r arasında, kuzey güney istikam etin­
Muham med Selim Efendi'nin oğlu
Rahman suyunun aktığı bu çarşı ru­ de b iribirine paralel olarak uzanan
tubetli olması, ip lik ve kumaş boya­ H ü s e y in P a şa ta ra fın d a n
ve her biri 15'er çapraz tonozla ör­
ma sanatının terkedilm esi nedenle­ yaptırılmıştır. Hüseyniye çarşıları,
tülü iki kapalı çarşıdır. Her iki çarşı­
riyle 40 yıl kadar önce kapatılmıştır. inşa edildiği yıllarda halı, kilim ,
nın birleştiği yerdeki dükkanlar sırt
Boyahane çarşısının adına H. 1153 keçe ve benzeri yaygıların satıldığı
sırta bir plan göstermektedir.
(M .1740) ta rih li Rızvan Ahmed yer olarak kullanılm ıştır. Bir ara ye­
Paşa v a k fiy e s in d e ra s tla n ılm ış Doğu tarafta olan çarşının kuzey m enici pazarı olarak kullanıldıktan
olması yapının o tarihlerde mevcut cephesindeki k ilit taşının ortasında sonra son olarak bakırcı esnafına
olduğunu göstermektedir. "Maşallahu Teala", sağında, "Suk tahsis edilm iştir.

92 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 tonoz örtülü ikinci bir bölüm ü daha
vardır.

Bedestenin doğuda Han Önü

Çarşısına açılan ana kapısı, Sipahi
P a zarın a a ç ıla n batı kapısı,
Pamukçu Pazarına açılan güney ka­
pısı ve Güm rük Hanına açılan
kuzey kapısı olm ak üzere dört kapı­
sı bulunm aktadır.

Sağlı sollu olarak uzanan ve yer

seviyesinden yaklaşık 1 m. kadar
yüksekte bulunan dükkanlarda kaz-
zaz esnafı oturmakta, ayrıca Urfa
yöresi m ahalli kadın ve erkek giysi­
leri satılmaktadır.

Şanlıurfa Bedesteni, Anadolu'da

otantik değerini bugüne kadar koru­
yabilm iş ender çarşılardandır.

126. K ü rk ve Y elek

125. B e d e s te n

KAZZAZ PAZARI
(BEDESTEN)
1562 ta rih li G üm rük Ham 'nın
güneyine bitişik olarak aynı tarihte
inşa e d ilm iş tir. 1 740 ta rih li
Rızvan A h m e t Paşa va kfiye sin d e
"Bezzazistan" adıyla geçen bu çarşı­
nın tam ir ettirildiğ i yazılıdır.

Doğu batı istikam etinde beşik

tonozlu ve arka arkaya 4 kubbeli
o la ra k u z a n a n y a p ın ın b a tı kı­
sımlarından güneye doğru uzayan
127.

93 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 ESKİ K U Y U M C U
PAZARI
Aslanlı H an'ın güneyine bitişik
olarak bulunm aktaydı. İki kapılı ve
beşik tonozla örtülü olan bu tarihi
yapının yarısı 1983 yılındaki yol
açım çalışmaları sırasında Aslanlı
Han ile b irlikte yıktırılm ış, diğer ya­
rısı harap bir vaziyette kaderine
terkedilm iştir.
KASAP PAZARI
M evlevihane C am ii'nin batısına
bitişik olarak inşa edilm iş olup
b e ş ik to n o z la ö r tü lü "T "
p la n ı n d a d ır . İn ş a ta r ih i
bilinm em ektedir.
ŞANLIURFA
EL
SANATLARI
C ih a t K ü r k c ü o â lu
DABBAKLIK
Büyük baş h a y v a n c ılığ ın
g e liş m iş o ld u ğ u Ş a n lıu rfa 'd a
D abbaklık sanatının geçmişi çok es­
kilere dayanmaktadır. Bu sanat gü­
nümüzde fabrika türü derilere yenik
düşerek tamamen terkedilm iş bir
durumdadır.
Gön dabbaklığı ve deri dabbak-
lığı olm ak üzere iki bölüm e ayrılan
bu zenaatın her bölüm ü ayrı dab-
bakhanelerde ve ayrı ustalar tarafın­
dan icra e d ilird i. Gön dabbakları
aşağı dabbakhanede, deri dabbakla-
rı da yukarı dabbakhanede çalışır­
lardı. 1883 ta rih li Halep Vilayet
Salnamesi'nde her iki dabbakhane-
den söz edilm ektedir.
1- G Ö N DABBAKLIĞI
Bugünkü Et ve B a lı k
K u ru m u 'n u n b atısınd aki Aşağı
D abbakhane (A h ırva n) d e n ile n
verde yapı11r d ı. Bu d abbakhane
halen muhafaza edilm ektedir.
Öküz, İnek, Deve, gibi büyükbaş
hayvanların derilerinin işlenmesine
"Gön Dabbaklığı", bu sanatı yapan­
lara da "Göncü" denilm ektedir.
Buradaki gön kelimesi kösele anla­
mında olmayıp, kalın deri anlam ın­
dadır. Bu deri, postallarda yüz ve
astar olarak kullanıldığı gibi sarraç-
lıkta da kullanılm aktadır.
2- DERİ DABBAKLIĞI
Çakeri C am ii'nin doğusunda yer
alan ve günümüzde gecekondularla
işg a l e d ilm iş o la n "Y u k a rı
D a b b a kh a n e " d e n ile n yerde
yapılırdı.
Koyun ve keçi gibi küçük baş
hayvanların derilerinin işlenmesine
" D e ri D a b b a k lığ ı" , b u n la r ı iş­
leyenlere de "Dabbak" denilm ekte­
dir. Gön denilen kalın derilere na­
zaran daha ince olan bu deriler pos­
tal ve ayakkabılarda astarlık deri
olarak kullanılm aktaydı.
Başlıca deri çeşitleri şunlardır:
1- M e ş in : K oyun d e ris in d e n
yapılır ve postallarda astar olarak
kullanılır.
2- S a htiya n : Keçi d e ris in d e n
yapılır.
3- ince Astar: Meşin ve sahtiya­
nın cildi bozuk olanlarıdır.
94 Ş a n lıu rfa '9 7
128. N e c c a r P a za rı
Urfa Folklorunda Dabbakhane
E v in d e h u z u ru o lm a y a n la r,
dükkanında işleri ters gidenler, ken­
dilerine sihir yapıldığını hissedenler
(bilhassa kadınlar) Cuma Selası sıra­
sında dabbakhaneye giderek o gün
sile çukurunda hangi su var ise
(köpek pisliği, dövülm üş mazı koza­
lağı ya da dövülm üş sumak yaprağı
suyu o labilir) b ir şişeye doldururlar.
Buna "Ahırvan Suyu" denilm ektedir.
Daha sonra sile çukuru etrafında
dönerek şu m aniyi söylerler:
Dağda darı harmanı
İçinde değirmeni
Kırk yıllık cadıların
Ahırvandır dermeni
Daha sonra şişeye doldurulan
su, "Pislik pisliği giderir" düşüncesi
ile içerisinde huzursuzluk olan,
sihir yapılan evlere, işleri iyi gitme­
yen dükkanların önlerine, köşeleri­
ne serpilir, böylece sihrin b ozu la ca ­
ğına , k ıs m e tin a ç ıla c a ğ ın a inanı­
lır. 2 0 -3 0 y ıl ö n c e s in e kadar
s ü rd ü rü le n bu b a tıl in a n ç , dab-
b a k h a n e n in fa a liy e tle r in i d u r­
durm ası n e tic e s in d e g ü n ü m ü z d e
terkedilm iştir.
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 TARAKÇILIK
Şanlıurfa'nın geleneksel e! sanat­
larından olan tarakçılık günüm üzde
50-60 yıl öncesine kadar Eski Arasa
Hamamı ile A bdülvahit Tekkesi ara­
sında kalan çarşıdaki 20 kadar dük­
kanda icra e d ilird i. Fabrika türü
plastik tarakların imal edilm esiyle
önem ini yitiren bu sanat Şıh
M ü s lü m Ö z b a l a d ın d a , 65 ya­
şındaki tek usta tarafından, Fesadı
Hanı yakınındaki 11 Nisan Sokakta
bulunan dükkanda yaşatılmaya
çalışılmaktadır.

Tarakçı Bakır, Tarakçı Mehmet

ve Tarakçı İmam bu sanatın 30-40
yıl öncesinin tanınmış ustalarıdır.
Şıh M üslüm Özbal usta, tarak
kullanm a alışkanlığının saçta ke­
peklenm eyi, dökülm eyi ve bitlen­
meyi ö nlediğini söylemektedir.
Ş a n lıu rfa 'd a ta ra k; d e v e 'n in
bacak kemiğinden, Annep, Arm ut
ve iy i c in s c e v iz a ğa cın d a n y a ­
p ılm a k ta d ır. Beyaz re n k te k i
deve k e m iğ i F ild iş i g ö rü n ü m ü
verdiğinden, diğerlerine nazaran
sert ve dayanıklı olduğundan daha
çok tercih edilm ektedir.Bu kemik
ayrıca, göze sürme çekmede kulla­
nılan "Sürme M ili", eskiden berber­
lerin sünnet esnasında kullandıkları
"Sünnet M ili" ve tabanca ka b za sı
y a p ım ın d a ta r a k ç ıla r tarafından
kullanılm aktadır. Deve kemiği tes-
bih çile r tarafından teşbih yapım ın­
da da kullanılm aktadır.
129. D e ve K e m e ğ in d e n ve A ğ a ç ta n T a ra kla r
etmektedirler. İnce Neccarlar ise, sun olarak değişik yerlere dağılmış
K a ra m e y d a n m e v k iin d e bugün­ m a ra n g o z la r (İn c e N e c c a rla r)
kü Postanenin yerinde bulunan tarafından imal edilm ektedir.
Halkevi ile Yusuf Paşa Camii arasın­
U rfa'daki ağaç eserler arasında
daki dükkanlarda çalışırlardı.
evlerdeki kapı ve pencere kanatları
İşlemeli kapı, pencere kanatları,
önem li bir yer tutm aktadır. Ağacın
çeyiz sandıkları ve aynalar bu esnaf
çabuk yıpranan bir madde olması,
tarafından üretilm ekteydi. Buradaki
hele bunun her gün bir çok kez açı­
dükkanlar zamanla kapatılmış, kapı
lıp kapanarak, zaman zaman hızla
ve pencere kanatları günümüzde
çarpılarak, evin yıkandığı sıralarda
her türlü oyma ve süslemeden yok-

A Ğ A Ç O YM A C ILIĞ I
E v le rd e k i ve İl M ü z e s in d e k i
kapı, pencere, dolap kanatlarına,
sandık ve ayna gibi diğer ahşap
e s e rle re b a k ıld ığ ın d a ağaç oy­
macılığın Şanlıurfa'da çok eski ve
parlak bir geçmişe sahip olduğu
anlaşılmaktadır.

M a ra n g o z lu k sanatı U rfa 'd a

"İn c e N e c c a rla r" ve "Kaba
N e c c a rla r" o lm a k üzere ik i ayrı
g ru p ta k i u sta la r ta ra fın d a n sü r­
d ü rü lm e k te d ir. Kaba n e c c a rla r
b u g ü n k ü N e c c a r Pazarı d e n ile n
çarşıda h a le n s a n a tla rın ı s ü r ­
d ü r m e k t e , a d ı n d a n da a n la ­
şıla cağ ı ü zere kaba ü rü n le r imal
130. İsa B e d e n E v i A h ş a p S ü s le m e le ri

95 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

 su değdirilerek daha da çabuk tah­
rip o lm a s ı n a y o l açılan kapı ve pen­
cerelerde kullanılm ış olması bunla­
rın çok eski örneklerini günümüze
kadar getirememiştir. 1716-1721 ta­
rihlerine ait Rızvaniye C am ii'nin bu
tarihten kalma kapısı, Eyyübi
Medresesi'nin yerine 1781 ta rih in ­
de inşa edilen Nakibzade Hacı
İbrahim Efendi Medresesi
Kütüphanesinin aynı tarihten kalan
kapısı dışında tarihleri daha öncele­
re götürülebilecek ağaç eser
Urfa'da bulunm am aktadır.
Urfa evlerindeki ağaç süslemeli
kapı ve pencere kanatlarının üzerle­
rindeki kitabelerden, bu eserlerin
1835, 1854, 1859, 1868 ve 1875
tarihlerine ait oldukları ve Neccar
M ehmet, Yeşilneccarzade Bekir, El
Hac Hüseyin ve Ahm et H a m d i
a d la r ın d a k i y e r li u s ta la r t a r a ­
fın d a n y a p ı ld ı k la r ı anlaşılmak­
tadır. Ancak, kitabesiz bazı kapı ve
pencere kanatlarının daha başka ta­
rihlerde ve başka ustalar tarafından
yapılmış olabileceği düşünülecek
olursa usta sayısını arttırmak
m üm kündür.
Kapı ve pencere kanatları d ı ­
ş ın d a U r f a 'd a k i a ğ a ç oyma­
cılığının güzel örneklerine oda du­
varları kaplam alarında, tavanlarda,
camhane ta bir edilen nişlerde, san­
dıklarda ve ayna çerçevelerinde
rastlan ılımaktadır.
U rfa'daki ağaç eserlerde başlıca
iki üslup göze çarpmaktadır.
1- Urfa'nın yerli ustalarına mal
edemeyeceğimiz, 18. yüzyıl Türk
S ü slem e S anatı ö z e llik le r in i
yansıtan eserler.
Bunlara Rızvaniye Camii kapısı
ile müezzin m ah filin in alt kışımı ve
Nakipzade Hacı İbrahim Efendi
Medresesi Kütüphane odasının ka­
pısı örnek olarak gösterilebilir.
2- Urfalı sanatkarlar tarafından
yapılan ve m ahalli üslup taşıyan
eserler.
Bu gruba örnek olarak evlerdeki
kapı ve pencere kanatları, duvar
kaplamaları, sandıklar ve ayna çer­
çeveleri gösterilebilir.
Urfalı sanatkarlar tarafından ya­
pılan ağaç eserlerde 5 0'nin üzerin­
de süsleme kompozisyonu dikkat
çekmektedir. Bir vazodan çıkan dal­
lara bağlı palmetler, tam ve yarım
dairelerin kesişmesinden oluşan
kompozisyonlar, dairesel bir eksen
çevresinde b irib irin i kesen çember­
lerin oluşturdukları çeşitli rozetler,
b ir çiçek rozeti etrafından çark-ı
felek şeklinde dönen dallara bağlı
çok d ilim li palmetler, rumi ve p a l-
m e tle rd e n o lu ş a n d e ğ iş ik bor­
dürler evlerdeki ağaç eserlerde en
çok rastlanılan mahalli üsluptaki
süslemelerdir.
Kapı ve pencere kanatlarındaki
süslemelerde simetri esası göz
önünde tutulmuş, m otifler bulun­
dukları yerlerin şekline göre değer­
le n d irilm iş le rd ir. U rfa 'd a k i ağaç
eserlerde ağaç işçiliği tekniklerin­
den oyma, geçme (Kündekari),
kafes, m uşarabiye ve kakm a te k ­
n ik le ri b ü yü k b ir ustalıkla
uygulanmıştır.
Kapı kanatlarında görülen b itk i­
sel ve geometrik süslemeler yanın­
da, Arap harfleriyle ustalıkla yazıl­
mış ve hat sanatının güzel ö rn e k le ­
rin i içeren k ita b e le ri ayrı b ir
süslem e öğesi o la ra k değerlendir­
mek gerekmektedir. Bu kitabelerde
çok güzel istif edilm iş; Maşaallah",
"Ya m üfettihül ebvab-İftah lena hay-
, rül bab", "Allahu Veliyül Tevfik-
Nimel mevla ve nimel refik", "İlahi
ta felek daim ki arşu ferş ola kaim-
96 Ş a n lıu rfa '9 7
Sana ömrü ebed v e rs in H ü d a - i
B a k i d a im " , "Açıldıkça kapansın
çeşm-i ada-Bihakki sure-i inna fe-
tahna" dizelerine rastlanılmaktadır.
SARAÇLIK
"Kösele" denilen kalın deri ve
normal ince deri ile hayvan koşum
takımları, kemer, silah kılıfı, mermi
kılıfı, çanta gibi avcı gereçlerinin
yapıldığı sanata saraçlık, bu işle uğ­
raşanlara da Saraç denilm ektedir.
A tçılık ve A t'a verilen önem do­
layısıyla Saraçlığın eski Türk sanat­
ları arasında önem li bir yeri vardır.
Urfa'da ünlü Arap Atlarının y e tiş ­
t i r i l m i ş o lm a s ı s a r a ç lık sanatı­
nın önem ini arttırmış ve bu sanata
büyük ilgi duyulm uştur.
Evliya Ç elebi'nin sözünü ettiği
saraçhanenin yeri kesin olarak b ilin ­
m emektedir. Bu sanat günüm üzde
Hüseyniye Çarşıları yakınındaki
"Saraç Pazarı" denilen çarşıda sür­
dürülm ektedir. Eskiden 15-20 dük­
kanın yer aldığı bu çarşıda günü­
müzde 3-4 dükkan b ulu n m a kta d ır.
B ilhassa A t'ın to p lu m hayatında­
ki yerini kaybetmiş olması Saraçlık
sanatının g e rile m e s in e neden
olmuştur.
Bu sanatın bilinen en seki ustala­
rı Hacı M ahm ut Sedef, Sadık
Basmacı, Ahm et Z ilfo, Toşo Usta,
A bdülkadir Nahya, Ahm et Sedef,
Hacı M ehm et N im etoğlu'dur. İmam
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
Bakır Nahya ve A li Kaşıkçıoğlu gü­
nümüzün en tanınmış saraç
ustalarıdır.
Saraçlıkta kullanılan kalın deri­
ler düz kösele, sabunlu kösele,
yağlı kösele ve glase (kundura deri-r
si-ince deri) olm ak üzere dört sınıfa
ayrılır. Bu deriler eskiden Urfa'daki
Dabbakhaneden sağlanırdı. Urfa
D a b b a k h a n e s in in kapanm ası
üzerine bu m alzem eler günümüzde
başka illerden sağlanmaktadır.

Kaba işlerde Tosun (Öküz) ve

Manda derisi, ince işlerde Dana de­
risi (glase deri) kullanılm aktadır.
Saraçlık sanatında deri m alzem e
ya nın da to ka, düğm e, çıt çıt,
gem, ü zengi, z in c ir, çapraz
(maşa) g ib i m etal m a lze m e le r de
kullanılm aktadır.
Bel kemeri, eğer, livan başlığı,
üzengi takım ları sabunlu kösele ve
d üz kösele ile ya p ılm a k ta d ır.
Sabunlu kösele daha sağlam o l­
duğundan tercih edilm ektedir.
Dizgin ve benzeri koşum takımları
da yağlı kösele ile üretilm ektedir.
"Glase" denilen deri ile tabanca kılı­
fı ve tüfek rahtı yapılmaktadır.
KAZZAZLIK
İpek ipliğin el ile bükülerek iş­
lenmesine "Kazzazlık" denilm ekte­
dir. "Kazzaz Pazarı" denilen kapalı
çarşıda (Bedesten) eskiden 30-40
dükkanda sürdürülen bu tarihi sanat
g ü n ü m ü z d e aynı ç a rş ıd a k i b ir
ik i usta ta ra fın d a n ya ş a tılm a y a
çalışılmaktadır.
100-150 yıl kadar Önce ipekçilik
Urfa'da önem li bir sektör durum un­
daydı. Bugün Urfa bahçelerinde gö­
rülen çok sayıdaki dut ağacının za­
manında ipekçilikte kullanıldığı
yaşlılar tarafından söylenilm ektedir.
Bu sektör günüm üzde tamamen ter­
kedilm iş bir durum da olup kazzaz
esnafı tarafından kullanılan ipek ip­
likleri D iyarbakır ve Bursa'dan
getirtilm ektedir.
Çeşitli renklerdeki ipek ipliği
kullanım yerlerine göre: a) ince
ib r iş im (İp e k ), b) Kaba ib r iş im
o lm a k ü z e re ik i k ıs m a
ayrılmaktadır.
132. K a z za z A b d u rra h m a n ip e k U sta
KAZZAZLIKTA KULLANILAN "Havut" denilen deve palanları da
ALETLER bu sanat koluna girmekte, bu işle
uğraşanlara "H a v u tç u " d e n ilm e k ­
" İş Ağacı" denilen alet kazzaz- te y d i. Deve n e s lin in g ittik ç e tü­
lıkta kullanılan tek ve en önemli
alettir. Kazzaz ustası bütün işlerini
bu basit alet üzerinde yapmaktadır.
İş Ağacı, 40 cm. uzunluğunda, 15
cm. enindeki yassı bir tahtanın üze­
rine dikine yerleştirilen 30 cm.
uzunluğunda, 3 cm. çapında yuvar­
lak bir ağaçtan ibarettir. Yuvarlak
ağacın baş kısmı iplikleri tutacak
şekilde boğum ludur. Yassı tahta diz
altında sıkıştırılarak örülecek ipek
iplikler dik ağacın baş kısmındaki
boğuma tutturulup püskül, igal ve
keytan yapımı gerçekleştirilir.
Tarihi çok eskilere dayanan bu
sanatın bilinen en eski ustaları
Kazzaz Ali İpek, Kazzaz Bekir,
Kazzaz Mustafa, Kazzaz H alil İpek,
Kazzaz Mustafa İpek ve Kazzaz
İbrahim Pamukçu'dur. Urfa'da kaz-
zazlıkla iştigal eden bir aile "ipek"
soyadını almıştır.
Günümüzde Kazzazlık sanatı 80
yaşındaki Abdurrahman İpek ve bir
iki genç usta tarafından yaşatılmaya
çalışılmaktadır.
fe*
Ç U L C U L U K (Semercilik)
At ve merkep gibi binek hayvan­
ları üzerine atılan semerlere Urfa'da
"Palan", bu sanatla uğraşanlara da
"Çulcu" (Palancı) denilm ektedir. 133. Ç u lc u
Eskiden deve üzerine atılan ve

97 Şcınlıurfa'97 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
kertmekte olması H avutçuluk sana­
tının günüm üzde tamamen kaybol­
masına neden olmuştur.

30-40 yıl öncesine kadar At,

Eşek ve Deve gibi hayvanların
binek ve yük taşıyıcı olarak Urfa'da
önem li bir yeri vardı. Tarlalardaki
ürünler deve kervanları ile kente ge­
t ir ilir d i. T arlad a el ile b iç ile n
buğday sapları D eve'nin Havut'u
üzerinde "Şelte" yapılarak (toparla­
nıp bağlanarak) harman yerine geti­
rilir, bu işle uğraşanlara "Şelteci"
d enilirdi.

Şehir merkezine yakın taş ocak­

larından kesilen taşlar merkepler
sırtında şehre g e tirilird i. Ayrıca
kamyonlarla şehrin belli yerlerine
yığılan kum lar merkeplerin "Sırga"
larında inşaat alanına taşınırdı. 134. K ü rk ç ü
Şehir içerisinde her çeşit yük taşı­
macılığı da "Eşek Ham alları" ile ya­
pılırdı. Ç ulcular ayrıca yük hayvan­
larına "Palan" yanında "Sırga" deni­
len ve palanın üzerine atılarak iki
yana sarkan geniş cepleri bulunan
örtüler de dikm ekteydiler.

G ünüm üzde taşımacılığın m o­

torlu araçlarla yapılması, taş ocakla­
rına yollar yapılarak taşların traktör­
lerle kente ulaştarılması neticesinde
at, eşek ve deve gibi hayvanlar öne­
m ini yitirm iş, dolayısıyla "Ç ulculuk"
zenaatı 3-5 dükkan dışında hemen
hemen terkedilm iştir.

M evlevihane'nin doğusunda yer

alan ve "Çulcu Pazarı" denilen çar­
şıdaki 25-30 dükkanda çalışan
çulcu esndfı 30-40 yıl önce çarşıyı
ta m a m en te rk e d e re k "K ü rk ç ü
Pazarı" na taşınmıştır. Bu sanat gü­
nümüzde Çulcu Pazarındaki 3-5
dükkanda yaşatılmaktadır.

K Ü R K ÇÜ LÜ K
Hayvan kürklerinin işlenerek
giysi haline getirilm esi insanlık tari­
hinin en eski sanatlarından biridir.
Ana rahminde ölen, ya da en fazla
5 aylık iken ölen kuzuların tüylü
‘d erilerinden yapılan düz yakalı (ya­
kasız), dış kısmı "Şakaf" denilen
siyah kumaşla kaplı aba gibi bolca
giysiye Urfa'da KÜRK denilm ekte­
dir. Urfa'ya has olan bu giysi
Anadolu'da Urfa dışında bir yerde 135. S ip a h i P a z a rın d a B ir D ü k k a n

98 Ş anlııırfa'97 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
y a p ılm a m a k ta d ır. B ilhassa kış
aylarında yaşlı ve orta yaşlı kimse­
ler tarafından g iyilir. Dükkanlarında
cam ekan b u lu n m a y a n esnafın
büyük bir kısmı kürklerine sarılarak
soğuktan korunmaktadırlar.
Kürk yapım ında kulanılan kuzu
d e r ile rin in % 5 -1 0 'u U rfa 'd a n ,
% 90'ı Tokat, Afyon ve İsparta ille ­
rinden sağlanmaktadır.
Kürkler kalite bakımından; İnce
Kürk, Orta Kürk ve Kaba Kürk
o lm a k ü z e r e ü ç k ıs m a ayrıl­
maktadır. ince Kürk ana rahminde
ölen kuzunun yününden, orta kürk
1-2 aylık iken ölen ku zun un y ü ­
n ü n d e n , kaba k ü rk ise 4-5
a y lık k u z u n u n y ü n ü n d e n y a p ıl­
m a k ta d ır. K u z u n u n yaşı büyü­
dükçe kürkün kalitesi ve değeri
düşmektedir.
KEÇECİLİK
Bu tarihi ata sanatı Şanlıurfa'da
Keçeci Pazarı d e n ile n eski ça r­
şıda ve çevresindeki hanlarda
sürdürülmektedir.
Eyvana serdim keçe
Neçe bir ömrüm geçe
Acep o gün olur mu
Yarim elime geçe
dizeleriyle Şanlıurfa türkülerine
konu olan keçe, çocuk oyunlarına
da "Ya şundadır, ya bundadır, keçe
külah şunun bunun başındadır" te­
kerlemesiyle geçmiştir.
Fakçı Mustafa, Deveci Abo,
Deveci İsa, İsa Karcı adları bilinen
ve bugün hayatta olmayan en eski
keçeci ustalarıdır. Horasanlı Hacı,
H a y a ti U sta ve H a c ı O sm an
günümüzün yaşlı ustalarıdır.
KEÇENİN DOĞUŞ ÖYKÜSÜ
Şanlturfalı genç keçeci ustaların­
dan Salih Karcı, bu sanatın m ucidi-
nin Ebu Said Libabid (Libabid:
Arapça Keçenin çoğuludur), adında
bir zat olduğunu ve keçeyi nasıl
icad ettiğini şöyle anlatmaktadır.
"- Ebu said Libabid bugün bizim
yaptığımız gibi keçeciliğin bütün iş­
lem lerini yerine getirmiş, ayakla
tepm e işle m in d e n sonra açtığı
keçenin y ü n le rin in b irib irin e

K a lite li b ir k ü rk ü n fiy a tı gü­

nümüzde 15 ila 20 m ilyon TL. ara­
sında değişmektedir. Kaba deriden
yapılan kalitesiz çoban kürkleri ise
5 m ilyon TL. civarında alıcı
bulmaktadır.

Kürk yapım ında siyah, beyaz ve

alaca renkte tüyleri olan üç çeşit
deri kullanılm aktadır. Her rengin kı­
vırcık türü daha m akbuldür. Ancak
bunların en değerlisi siyah tüylü de­
ridir. N adir bulunan bu deri cinsi
ancak beyaz ve alaca k ü r k le r in
y a k a la rı, k o l a ğ ız la rı v e e t e k ­
l e r i n i n i h t i y a c ı n ı karşılayabil­
mektedir. Bu nedenle esnaf kendi
arasında siyah renkte kürk imal et­
m em eyi k a ra rla ştırm ıştır ve bu
karara titiz lik le u y u lm a kta d ır.
Siyah tü y lü d e rile r A n a d o lu 'd a
T o k a t'ta n , y u r td ış ın d a n ise
Afganistan'dan tem in edilm ektedir.

K ürk d e r ile ri tü y c in s le ri b a ­
k ım ın d a n K ıv ırc ık , Ç a km a klı
(beyaz tüy dalgalı b ir şekildedir.) ve
düz (tüyler beyaz renkte ve dalga­
sızdır) olm ak üzere üç gruba ayrılır.

1 9 7 0 ' I i y ılla rd a n bu yana

Şanlıurfa'da kürk yelek yapımına
başlanmıştır. Gayet ince deriden kı­
vırcık tüylü olan bu yelekler kaba
olm adıklarından ceket altına giyile-
bilmekte, mide, böbrek ve bel ağrı­
ları olanlar tarafından bilhassa ter­
cih edilmektedir.

136. K eçeci H am am ı

99 Ş a n lıu r fa '97 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 137. K e ç e n in H a z ırla n ış ı
k a y n a ş m a d ığ ın ı ve ç a b u k d a ­
ğ ıld ığ ın ı g ö rm ü ş . T e p m e süresi­
nin az olduğu kanaaatine vararak
tepm eye devam etm iş. A n ca k b ir
daha a çtığ ınd a y ü n le rin kaynaş­
m adığını ye n id e n gözlemiştir.
Tepme işine 40 gün devam eden
Ebu Said, yine b a şa ra m a yın ca
ü z ü n tü s ü n d e n ağlamaya başlamış.
Hem ağlayıp hem tepmeye devam
ediyormuş. Keçeyi açtığında göz
yaşlarının d ü ş tü ğ ü y e rle r d e k i
y ü n le r in kaynaştığını büyük bir se­
vinçle farketmiş ve böylece tepme
işlemi sırasında yüne su verm ek ge­
rektiğini öğrenmiştir."
KEÇENİN YAPILIŞI
Sulak yerlerde büyüyen kuzula­
rın yünlerinin keçe yapım ında iyi
netice verm ediği, çöl kuzularının
yünlerinin daha makbul, olduğu,
bilhassa Harran Ovasında büyüyen
3-4 aylık kuzuların yünlerinden ya­
pılan keçelerin ideal olduğu ustalar
tarafından söylenmektedir.
Keçeci dükkanına getirilen siyah
renkli yünler nakış işinde, beyaz
yünler keçenin alt ve üst y ü z e y le ­
rin d e , k ir li r e n k lile r ise o rta t a ­
b a k a y a g iz le n e r e k değerlendiril­
mek üzere ayrılırlar.
Bu yünler dut dalından yapılmış
yaya takılan kirişe annep ağacından
y a p ılm ış to k m a ğ ın " H a lla ç " ta­
rafından vurulmasıyla atılır (kabartı­
lır). Yere serilen "Life-kahke Bezi"
(Amerikan Bezi) üzerine "Basta" dan
kesilen nakışlar ve "Fitle" ler d izilir.
Boşluklara "Boya" tabir edilen ka­
bartılmış renkli yünler yerleştirilir.
Üzerine keçenin üst yüzeyini oluş­
turacak kabartılmış yün "Sepki" ile
eşit kalınlıkta serilir. Bunun üzerine
işe yaramayan kirli renkli yünler, en
üste ise keçenin tabanını oluştura­
cak yünler serilir. Bazen ilk serilen
birinci tabaka yün kalın tutularak
ikinci ve üçüncü tabakanın serilme­
sine gerek duyulmaz ve bu şekilde
yapılan keçe daha kaliteli olur.
Bez üzerine serilen yünler el ile
sulanarak bez ile birlikte ağaç dire­
ğe rulo yapılmak suretiyle yerde sa­
rılır. Rulonun her iki ucu ve çevresi
kendir ile iyice bağlanır. A y a k la
te pm e işlem i başlar. Keçenin bü­
yüklüğüne göre iki veya beş kişi ile
100 Ş a n h u r f a '9 7
yapılan bu işlemde rulo ayakla bir
ileri bir geri hareket ettirilerek vuru­
lur. Yarım saat süren bu ilk tepme
işleminden sonra rulo açılır. Bu saf­
hada keçenin kenarları saçaklı ve
dağınık bir durum dadır. D ü z le m e k
a m a c ıy la k e n a rla r "Pevantlanır".
Keçe üzerine tekrar su serpilerek
ağaç direğe sarılır. Bir saat kadar sü­
recek ikinci tepme işlemi başlar.
Bütün bu işlemler e s n a s ın d a u s ta ­
la r ta ra fın d a n karşılıklı olarak
Şanlıurfa folklorunun zengin kay­
naklarından olan hoyratlar ve türkü­
ler söylenir. Keçeci P a z a rın a
y o lu d ü ş e n h e r Şanlıurfalı'nın
kulağında bu ezgilerden bir iz
vardır.
ikinci tepme işleminden sonra
yünler sıkışmış ve "ham" tabir edi­
len keçe türü elde edilm iştir. Sıra
ham keçenin pişirilm esine gelmiştir.
Bu amaçla Keçeci Ham am ı'na götü­
rülen keçe, bir insanın kucaklayıp
göğüsle dövebileceği şekilde katla­
nır, hamamdaki seki üzerinde ç e v ­
rilm e k s u re tiy le g ö g ü s le dövü­
lür. Keçeyi gögıisleyenin teri, hama­
mın sıcaklığı ve su yünlerin b irb irin ­
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
den ayrılmaksızın kenetlenmesini ü zerine se rild iğ in d e n ebatları a lt­ Bazen üzerine eğer yerleştirilir. 2
sağlar. Beş saat kadar süren bu ta ki m in d e rin ölçü sün e göre cm . k a lın lığ ın d a o la n k e ç e n in
işlem çok yorucu olup sanatın en değişmektedir. üzerinde değişik renklerde zikzak
zor yanıdır. ve ay-yıldız nakışları bulunur.
3- EV KEÇESİ: Evlerde günlük
K eçeci H a m a m ı, S u lta n yaygı olarak kullanılan bu keçeler 6- SÜNGER YATAK KEÇESİ:
H am am ı'nın doğusuna bitişik olup Kauçuk m in d e rle rin piyasaya çık­
mor, siyah ya da beyaz renkli olur­
Kuzey-gtiney istikam etinde beşik to­ masıyla gelişen bu keçe türü 1cm.
lar. Üzerleri nakışlı olup 2 cm. ka­
nozla örtülüdür. Soğukluk ve sıcak­ kalınlığında olup m inderin ölçüsü­
lınlığında yapılırlar.
lık bölüm leri olan hamamın iki yanı ne göre yapılır ve nakışsız olur.
boydan boya taş sekilidir. Evliya 4- SEDİR KEÇESİ: Ev keçesi gibi­ M inderin üzerine serilir ve çarşafla
Çelebi'nin seyehatnamesinde, bu dir. Sedir üzerine serildiğinden ö l­ kaplanır. Kauçuk m inder ile insan
hamamdan bahsetmiş olması hama­ çüleri buna göre ayarlanır. vücudu arasında kalan bu keçe
mın XVII. yüzyılda m evcut olduğu­ 5- AT KEÇESİ: Çıplak ’at'ın üze­ sıhhi olması bakımından tercih
nu göstermektedir. edilmektedir.
rine atılarak eğer vazifesi görür.
Hamamdan çıkarılan keçenin
eğrilmiş kenarlan düzlenir, tekrar
direğe sarılarak "Drrekbaşı Tepilme"
denilen ve 15-20 dakika kadar
süren son tepme işlem ine geçilir.
Bundan sonra hazır durum a gelen
keçe açılarak gölge ya da güneşe
kurum aya bırakılır.
G ünüm üzde fa b r ik a tü rü
yaygıların üretilm esiyle bu tarihi
sanat önem ini kaybederek can ç e ­
k iş m e s a fh a s ın a g ir m iş tir .
Sandalye m inderi, duvar halısı, sec­
cade, heybe, külah, çizm e, patik
gibi taşınabilecek ve turistlerin ilg i­
sini çekebilecek türde çok renkli
k e ç e ü r ü n le r in in y a p ım ın a ge­
çilm esiyle bu sanata canlılık kazan­
dırılması m üm kün olabilecektir.
ŞANLIURFA'DA YAPILAN
KEÇE TÜRLERİ
1- ÇOBAN KEÇESİ: "Kepenek"
adıyla da anılan bu keçe türü, ço­
banlar tarafından giyilm ektedir.
Beyaz ya da m or yünden yapılan
bu keçe genellikle nakışsız olm akta­
dır. Ancak göğüs kısımlarının n a ­
k ış lı o la n la r ın a ra s tla m a k
müm kündür. Tek parça halinde ya­
pılan, yaz güneşinde kalın gölge
sağlamasından dolayı serinlik, kışın
ise sıcaklık veren çoban keçeleri d i­
kişli ve dikişsiz olm ak üzere iki
gruba ayrılmaktadır. Ustalık ve itina
istem esi b a k ım ın d a n b u n la rın
dikişsiz türleri daha değerlidir.
2- KIŞ KEÇESİ: Beyaz yünden
düz ve nakışsız olarak yapılan bu
keçelerin çevresi "çirtik" tabir edilen
zikzaklı bir şekildedir. Yapıldıktan
sonra yün boyası ile tamamen tu­
runcu veya pembe renge boyanır.
Kış aylarında evlerde ağırlanan m i­
safirlerin oturdukları yün m inderler
138. K e ç e n in Y a p ılışı

101 Şanlıurfa '97 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

 139. C ü lh a T e z g a h ın d a Ç a lış a n U sta

C Ü LH A C ILIK
(BEZ D O K U M A C ILIĞ I)
Yün ipliği, pamuk ipliği ve
floş'un kamçılı tezgahın tek ayakla
çalışan çeşidi olan "çakarlı" ve 2-4
ayakla çalışan çeşidi olan "çekmeli"
tezgahlarda dokunarak "Yaşmah"
("Neçek"-"Çefiye") ve "Puşu" gibi baş
örtüsü, "Ehram" gibi kadın boy örtü­
sü haline getirilmesi sanatına Urfa'da
"CüIhacı11k" denilmektedir.
Cülha tezgahlarının kamçılı ol­
mayan, yani mekiği el ile atılan çe­
şitlerinde “Aba" (kadın ve erkek boy
örtüsü) ve "Çaput Çul" (Kilim)
dokunmaktadır.
3 0 -4 0 y ıl ö n c e s in e ka d a r
Kamberiye Mahallesi'nde 100'e
yakın kamçılı tezgahta icra edilen
Yaşmah ve Neçek dokumacılığı
(CüIhacıIık) son zamanlarda önemini
y itir m iş , te zg a h sayısı 5 -6 'y a
d ü ş m ü ş tü r . H e k im D ede
Mahallesinde "Kumaşhane" denilen
evdeki 10'a yakın tezgahta 100 yıl­
dan beri cülhacılık yapılmaktaydı.
Ancak son yıllarda bu sanata olan il­
ginin azalması neticesinde bu tarihi
im a la th a n e d e k i te z g a h la r 1991
yılında dağıtılmış, imalathane konuta
dönüştürülmüştür.
G ü n ü m ü z d e : H acı Elagöz,
H ü s e y in A c ı, H acı Ram azan
Ç atkın, M ahm ut Karataş ve Emin
Tek a dlarındaki ustalar tarafından
sürdürülen bu sanatın adları bilinen ve
bugün hayatta olmayan başlıca ustala­
rı şunlardır: Eyyüb Narnur, İstanbullu
Mahmut (aslen Urfa'lı olup lakabı
İstanbuliu'dur.), Hacı Abdullah Kırıkçı,
Muhiddm ' Bayraktar, Yusuf Kaplan,
Abdullah Tek, Ramazan Topal, Emin "Çekçegili" de denir. Yamşağın yüze­
Çiftçi, Hacı İbrahim Cömert, Şıh KAMÇILI (CAKARLI-ÇEKMELİ)
yi karelerle donatılmıştır.
Müslüm Kırmızı, Müslüm Demirel ve CÜLHA TEZGAHLARINDA
KURU HAFIZ: Küçük karelidir.
Hacı Sinan. D O K U N A N ÜRÜNLER
AHMEDİYE: Çözgü ve atkısı sarı
1650 yıllarında Urfa'yı ziyaret 1- YAMŞAH (NEÇEK-ÇEFİYE):
floştandır. Yüzeyi beyaz renkte
eden Evliya Çelebi, Urfa'da pamuk Genelde kadın başörtüsü olup
pamuk ipliği ile işlemelidir.
ipliğinden kapu gibi sağlam bez do­ köylü erkekler de kullanmaktadır.
DİREKLİ: Küçük karelidir.
kunduğunu, bunun Musul bezinden Pamuk ipliği ve sarı, yeşil renklerde
DÜM BÜLLÜ: İki kenarına kalın
daha güzel ve temiz olduğunu söyle­ floş'tan dokunmaktadır. Floş; birinci
floş çizgiler atılmış, ortadaki kare
mektedir. Evliya Çelebi'nin sözünü kalite elyafta pamuktan yapılmış,
boşluk floşla işlenmiştir.
ettiği bu bez, Urfalılar'ın "Kahke p arla k, ipek g ö rü n ü m ü n d e b ir
bezi" dedikleri bez olmalıdır. ipliktir. 2- PUŞU: "Çakarlı" denilen tek
ayaklı tezgahlarda koyu kırmızı ya
1883 tarihli Halep vilayet Başlıca Yamşah Çeşitleri:
da kahverengi ipekten sırmalı olarak
Salnamesinde Urfa'da 221 adet HIŞVALI: Ortası nakışlı, çevre ka­
dokunan erkek baş örtüsüne "Puşu"
kumaş tezgahının varlığından söz relidir. 125x135 cm. ölçüsünde olur.
d e n ilm e kte d ir. Ayrıca göm leğin
edilmiş olması dokumacılığın bu ilde Küçük Hışvalı ve Büyük Hışvalı
üzerinden bele sarılmak suretiyle de
çok önemli bir sektör olduğunu olmak üzere iki ayrı çeşidi vardır.
kullanılmaktadır.
vurgulamaktadır. ŞAKKALI: Kareli anlamına gelen

102 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 Puşu dokumacılığı günümüzde
tamamen terkedilmiştir. Puşu doku­
masında floş kullanılmamaktadır.
Puşular tezgahta nakışlı olarak do­
kunduğundan ayrıca işlemeciye
gönderilmemektedir.
Puşu, bir zamanlar düz beyaz
olarak dokunur, tahta kalıp baskısı
ile n a k ış la n ır d ı. Bu ş e k ild e na­
kışlanan puşular daha sonra 1 saat
süre ile suya basılarak boya tortulan
giderilir, böylece nakışların temiz
görülmesi sağlanırdı.
3- EHRAM (İHRAM): Ehram,
baştan ayaklara kadar inen ve gözler
açıkta kalacak şekilde el yardımıyla
yüze bürüklenen (yüzün kapatılması)
kadın boy örtüsüdür. Eskiden yaşlı
kadınlar tarafından kullanılan bu
örtü günümüzde kullanılmadığından
imalatı da terkedilmiştir.
ihramlar kamçılı tezgahların 2-4
ayakla çalışan çeşidi olan "Çekme"
tezgahlarda tümüyle doğal saf beyaz
yünden d o k u n u rla r. T ezgahtaki
genişlikleri 80-100 cm. arasında de­
ğişen ihramlar, kullanılm ak üzere
o lojik kazılarda bakırcılık sanatının muhafaza edilen bu eserler işlemeli
yan yana dikildiklerinde genişlikleri
en eski örneklerine rastlanılmıştır. havanlar, siniler, kazanlar ve çeşitli
180 cm., boyları da 225-230 cm.
Hasek Höyük, Kurban Höyük, Lidar kaplardan oluşmaktadır. Geçtiğimiz
arasında olur, ihramların kenarları,
Höyük gibi höyüklerde yapılan arke­ yıllarda yapılan girişimler sonucu bu
çözgü u ç la r ı n ı n ö r ü le r e k
o lojik kazılarda kalkolitik çağa ait eserlerin çok az bir bölümü Urfa
düğümlenmesi ya da bastırma ipliği
bakır kaplar, ok ve mızrak uçları ile Müzesi'ne getirtilebilm iş ve teşhire
kullanılarak saçaklanmaktadır. sunulmuştur.
iğnelere bol sayıda rastlanılmıştır.
E h ra m la r; "E riş", "M e k ik ",
Ayrıca Harran'da 1950 yıllarında y a ­ Urfa'daki tarihi geçmişi bu kadar
"Baklava D ilim li Yollu", "Payam" eskilere dayanan bakırcılık sanatı
p ıla n T ürk - İn g iliz o rta k kazıla­
(Badem), "Tud" (Dut), "Kepenek" ve 1960'lı yıllara kadar önemini koru­
rında, iç kale içersindeki bir odanınn
"Sandıklı" adlarında çeşitli motiflerle muş, Kazancı Pazarı ve Hüseyniye
tavanının tesadüfen çökmesi sonucu
süslü olarak dokunurlardı. Eriş m otifi Ç arşılarındaki d ükkanlarda çok
bulunan, 11. yüzyıl sonu ve 12. yüz­
ihramın yalnız iki ucuna (baş tahta) s a y ıd a u s ta t a r a f ı n d a n sür­
yıl tarihlerine ait (Selçuklu devri) 199
su halinde işlenir. Kepenek, Erzurum d ü rü lm ü ş tü r. 1 9 6 0' 11 y ılla rd a
parça nadide madeni eser bakırcılık
ihram larındaki "antika" m otifin in Alüminyum , Plastik ve daha sonraları
sanatının bu bölgede ileri bir düzeyde
bozularak v kelebeğe benzetilm iş Çelik'ten imal edilmiş fabrikasyon
olduğunu vurgulamaktadır.
biçim idir. türü mutfak gereçlerinin piyasaya
Ankara Etnografya Müzesi'nde
4- FITA: 12-15 yaş arası kızların
örtünmek için kullandıkları bir bez­
dir. ihramdan farklı olarak çözgü ve
a tk ıla rı yün o lm a y ıp p a m u k ipii-
ğindendir. Genellikle iki renkli
pamuk ipliğinden kareli olarak doku­
nurlardı. Bu örtünün kullanılm ası
günüm üzde terkedildiğinden doku­
ması yapılmamaktadır.
BAKIRCILIK
insanoğlunun bakırı bulması ve
işlemesini öğrenmesi ile Bakır
Çağı'nı (Kalkolitik Çağ M .Ö. 5000-
3000) başlattığı günden bu yana
devam eden bakırcılık sanatının
Urfa'da çok eski bir geçmişi vardır.
Şanlıurfa çevresinde yapılan arke­

103 Ş a n lıu r fa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

hakim olması ile bu sanat önemini
yitirm iştir.
1950'li yıllarda 100 iş yerinde
300 usta ve kalfa ile sürdürülen ba­
kırcılık sanatı günümüzde 10 işyeri
ve 30 civarında usta ile sürdürülme­
ye çalışılmaktadır.
Şanlıurfa bakır işleri "dövme
çekiç" tekniğiyle ün salmıştır. Urfalı
bakırcı ustalarının bu teknikteki ma­
h a re tle rin in ta rtış ılm a z o ld u ğ u
söylenmektedir. Son zamanlarda
bazı genç ustalar tarafından
"Kabartma Çekiç" tekniğ ine
yönelinerek turistik amaçlı, tarihi
yerleri ve özel amblemleri konu alan
kabartmalı tepsiler, cezveler yapıl­
maya başlanmıştır.
BAKIRCILIK ÜRÜNLERİ
0.70 mm. ile 1.5 mm. arası kalın­
lıklardaki düz ya da disk (yuvarlak)
p ir in ç ve ya b a k ır le v h a la r iş ­
le n e r e k ç e ş it li f o r m la r d a
şekillendirilm ektedir. Şanlıurfa ve
çevresi mutfağının zengin olması,
bulgur kaynatma, pekmez ve şire
yapma (üzüm suyunun kaynatılması
ile yapılan "bastık" (pestil), çekçek,
kesme,sucük ve benzeri tatlıların
genel adı "şire"dir. Süpha yemeği,
hacı yemeği, tirit (fakirlere verilen bir
çeşit yemek) gibi 300-500 kişiye ve­
rilen ziyafetler bakırdan yapılan mut­
fak gereçlerinin zengin bir çeşitlilik
göstermesine neden olmuştur.
Yemek çeşitlerinin zengin olması,
her yemek türü için ayrı bir kazan,
ayrı bir tencere, ayrı bir sahan türü­
nün gelişmesine neden olmuştur.
Mesela, Tas Kebabı yemeği için özel
bir tas biçim i geliştirilmiştir ki sadece
bu yemeğin yapımında kullanılır. Sac
kavurma yemeği için özel saclar,
pilav çeşitleri için özel lengerler imal
edilmiştir. Yine aynı şekilde "Bulgur
Kazanı", "Köfte Leğeni", "Hamur
Teşti", "Ges Teşti" (Çamaşır Teşti) gibi
amacına uygun olarak üretilmiş kap­
lar vardır. Sadece bulgur ve pekmez
kaynatmada kullanılan ve "Kollu Tas"
denilen tas çeşidi de özel amaçla
üretilmiş bakır gereçler arasında yer
almaktadır.
ABACILIK
Aba, el mekikli cülha tezgahında
deve yününden dokunan ve elbise
üzerine giyilen bol bir giysidir. Aba,
biçim olarak kürk'ü andırmaktadır.
Erkek ve kadınlar iç in ayrı modeller­
de olan bu g iysile r günüm üzde 143. D e m irc i U sta sı
ku llanılm adığından dokunm ası da
terkedilmiştir.
H a rra n K a p ıs ı, K a le b o y n u ,
Eyyübiye Mahallelerindeki tezgahlar­
da icra edilen bu sanatın en eski us­
taları Abacı Mustafa, Abacı İbrahim,
Halil Yücetepe, Bakır Yücetepe, Said
Baba, Bakır Bostancı, Mehmet Boz
ve Mehmet Apaydın'dır.
KU YU M CU LU K
Kuyumculuk sanatı Şanlıurfa'nın
en eski el s a n a tla r ın d a n d ır .
Günümüzden elli yıl öncesine kadar
Aslanlı Han bitişiğindeki "Eski kuyum­
cu'Pazarı" denilen kapalı çarşıda icra
edilen bu sanat günümüzde Yıldız 144. B a k ırc ılık Ü rü n le ri
meydanı civarındaki dükkanlarda ve
bedesten ya k ın ın d a k i Pam ukçu
Pazarı ve Kınacı Pazarı kapalı çarşı­
larında sürdürülmektedir. Hacı
Durak Başbuğ, Hikmet Yeğin, Hacı
Ali Çınar, Mehmet Ayoğlu, Seyfeddin
Gözoğlu, Derviş Doğanlar, Hacı
Güzeldemirci, Haşan Çınar geçen
kuşağın tanınmış kuyumcu ustaların-
dandır. Şanlıurfa'da halen bu ustala­
rın ye tiştird iğ i 30'dan fazla ku­
yumcu ustası çalışmaktadır.
Urfa'nın en eski kuyumcu usta­
la r ın ın H a le p li o ld u k la r ı
söylenmektedir. Bu nedenle Urfa
kadın takıları ile Halep takıları a ra ­
sında b ü yü k b e n z e r lik le r görül­
mektedir. Şanlıurfa merkezindeki ta­
kılarda maden olarak 21 ayar altın iş­
lenmekte, gümüş hemen hemen hiç
kullanılmamaktadır.
145. K u y u m c u lu k Ü rü n le ri
104 Ş a n lıu r fa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

TAŞÇILIK
Şanlıurfa ve çevresinde ağaç
malzemenin bulunmayışı, taşın m i­
maride hakim malzeme olarak kul­
lanılmasına neden olmuştur. Kolay
işlenen, ocaktan çıktıktan bir süre
sonra sertleşen ve halk arasında
"havara daşı" olaak adlandırılan
kireç oluşum lu bu taş, tarih boyun­
ca Şanlıufra yapılarında rahatlıkla
kullanılm ıştır.
ŞANLIURFA MİMARİSİNDE
TAŞ SÜSLEMECİLİĞİ
Urfa taşının işlemey son derece
elverişli olması, m im aride zengin
b ir taş s ü s le m e g e le n e ğ in in
doğmasına neden olmuştur.
Ş a n lıu rfa m im a ris in d e k i taş
süslemin kaynağı N eo litik Çağ'a
kadar inm ektedir. Nevala Çori ve
Göbekli Tepe'de yapılan arkeolojik
kazılarda bulunan M .Ö . 7000-8000
yıllarına ait insan ve hayvan heykel­
leri aynı zamanda A nadolu'nun en
eski figürlü plastik örneklerini
oluşturmaktadır.
Sultantepe ve Harran'da yapılan
arkeolojik kazılarda bulunan, ya da
köylüler tarafından bulunarak Urfa
M ü z e s i'n e g e t ir ile n m im a ri
parçalardaki insan ve hayvan röli-
yefleri Babil, Asur ve H itit dönem le­
rine kadar inm ektedir.
Şanlıurfa Kalesi'ndeki Roma dö­
neminden kalma M.S. 240-242 ta­
rih li ç ift sütunun akantüs yaprak-'
ları ile süslü kartal başını andırır
başlıkları, U lu Cami avlusunda
Bizans dönem ine ait St. Stephan
KiIisesi' nden kalma sütun başlıkları
üzerindeki süslemeler o dönem lerin
taş süsülem eciliği hakkında bizlere
önem li fikirle r verm ektedir.
Urfa taş süslem eciliğinde kulla­
n ılan m o tif g ru p la rı in c e le n d i­
ğ in d e , İslam süslem e s a n a tla rı­
nın b itk is e l, g e o m e trik , b itk is e l-
geometrik karışımı, figürlü ve yazı
(hat) ile süsleme gibi ana gruplarına
yer verildiği görülm ektedir. Bu ana
gruplar içerisinde yer alan m otifler
geniş bir repertuvar zenginliğine sa­
hiptir. Ö yle ki, İslam süsleme sana­
tında yer alıp da Urfa taş süslemeci­
liğinde bulunm ayan m o tif hemen
hemen yok gibidir.
U rfa taş s ü s le m e c iliğ in d e
görülen bu m otif zenginliğinin ya­
nında teknik zenginlik de dikkati
çekmektedir. Taş süsleme sanatı
tekniklerinden olan kakma, kabart­
ma, şebekeli oyma, çiziklem e ve
n e g a tif (o y m a ) t e k n ik le r in in
t a m a m ı n a Ş a n lı u r f a ta ş süs­
lem eciliğinde yer verilm iştir.
İ s l a m i d ö n e m t a ş süs­
lem eciliğinin Şanlıurfa'daki en eski
örnekleri 8. yüzyılda Emevi ve
Abbasi hak im iy e tin e g ire n
Harran'da görülm ektedir. 744-750
yıllarında Harran'ı başkent yapan
Emevi hükümdarı II. Mervan tarafın­
dan inşa ettirilen Harran Ulu
C am ii'nde İslam Sanatı'nın şahaser
örneklerinden sayılacak taş süsleme
örnekleri bulunmaktadır. Emeviler
tarafından inşa ettirelen ancak daha
sonraları Abbasi'ler ve Eyyübiler ta­
rafından genişletilen Harran Ulu
C am ii'nde bu dönem lerin üslup ve
ö z e l l ik l e r i n i ta ş ıy a n m im a ri
süslemeler yer almaktadır. Caminin
E m e vi d ö n e m in d e n k a lm a bö­
lümüne ait üzüm salkımlı kıvrık
asma d a lla rı ko m p o z is y o n u n u n
işlenmiş olduğu taş sütular Urfa
Müzesi'nde sergilenmektedir.
Adeta taş süsleme eserleri m ü ­
ze si g ö rü n ü m ü n d e k i H a rra n
kemer ve sütü başlıklarına tamamen
Selçuklu geleneğine bağlı olarak
dantel gibi işlenmiş rum ili arabesk
k o m p o z is y o n la r ile b o rd ü rle r
başlıbaşma bir inceleme teşkil ede­
bilecek derecede repertuvar zengin­
liği göstermektedir.
Şanlıurfa m im arisinin önem li bir
bölüm ünü oluşturan evlerdeki taş
süsleme anıtsal eserlere nazaran
daha zengin bir durumdadır. Hiç
süslemesi bulunmayan çok sayıdaki
cami, han, hamam gibi anıtsal eser­
lere karşılık süslemesiz bir eve rast­
lamak hemen hemen mümkün de­
ğildir. Anıtsal eserlerde geometrik
süsleme hakim olmasına rağmen,
evlerde mahalli üsluptaki bitkisel
süsleme ağırlıktadır. Ancak, evlerin
duvarlarındaki rozetler üzerinde gö­
rülen geometrik süslemeler bir
araya toplandığında zengin bir çe­
şitlilik gösterir.
Ş a n lıu r fa e v le r in d e k i taş
s ü s le m e le r , sokak k a p ıs ı
146. H a rra n U lu C a m iin d e n B ir S ü tu n
105 Şan lıurfa '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
a lı n lık la r ın d a , o d a la rın a v lu y a
bakan cephelerinde, eyvan kemer­
lerinin k ilit taşlarında, tonozların
k ilit taşlarında ve ışık takalarında
(pencere) yoğunluk göstermektedir.
Bilhassa eyvan kem erlerinin k ilit
ta ş la rın d a ve ışık ta k a la rın d a
şebekeli oyma tekniği kullanılm ıştır.
Urfa cam ilerinden N im etullah,
Yusuf Paşa ve Hızanoğlu cam ileri­
nin mihrapları çevresinde görülen
geometrik geçmeli bordürler anıtsal
eserler üzerindeki taş süslemenin
en ö n e m li ö r n e k le r in i te ş k il
etmektedir.

148. E y v a n d a B ir K ilit Taşı

Urfa m im arisinin vazgeçilmez ve D ergah - B a lık lıg ö l çevre dü­

u n s u r l a r ı n d a n o la n ta ş süs­ zenlemesi projesinin "kent platosu"
lem eciliği, günümüzde m im arinin olarak adlandırılan bölüm ünde
betonarmeye dönüşmesiyle terk U r f a 'n ı n g e le n e k s e l ta ş
edilmiş bir durumdadır. Ancak, süslemeciliği yerli ustalar tarafından
1990-1996 yılları arasında Şanlıurfa y a ş a tılm a y a ç a lış ılm ış , ü re tile n
V a liliğ i tarafından restorasyonu gayet olgun örnekler bu sanatın
yapılan elli adet civarındaki yapıda halen yaşadığını kanıtlamıştır.
147. D u v a rd a B ir R o z e t

Y o rg a n c ı S o k a k ta B ir E v in A v lu s u n u n D u v a rın d a Taş S ü s le m e le ri

106 Şanlıurfcı'97 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 i

U RFA'DA EL SANATLARI
M ul, fikir, bilek gücü, alınteri, göz nurudur,
İH N d a el sanatları nesillerin onurudur..
Keçecilik, culhacılık, bakırcılık, oymacılık,
Ahi'lerin meclisinde esnafımın sürürüdür..
Kuzu'm ölmez, yumuşacık kürk olur sırtımda yaşar,
mhurlara sunulurken Memleketin gururudur..
?^ksüslü eyvanlarda, çeşmelerde, havuzlarda
£ rle ş e ıı sular kadar sanatını ak'tır, durudur..
parmaklı ellerde işlenen oya, makrame,
el, nakış, kanaviçe gönlümün al'ı-mor'udur..
ta âşık ustalar yarını unutnıasalar...
, kalfadan çırağa el vermek işin zorudur..
areti kucaklayan ağalar, paşalar nerde?
'serler boyun büktükçe aklıma gelen sorudur..
Sen yine al çekicini, vur bakır'a aziz ustam,
ik Iftk u n ü , yap rahleni...Şevk işlerin uğurudur..
u rc H ı yine seninle şen olsun, şakısın mekikler,
er<J|| şıkŞanatsız Urfa, GAP sulasa da kurudur.. 1
ı .* ı Mehmet H. ÖCAL

\ 4 ! .

* ■

İ? At
1 = ’l»

'
 152. T e p e lik - Ü Ç ko r-R e şm e

TAKILAR
A . C ih a t K ü r k c ü o a lu

l-MERKEZ İLÇE
TAKILARI
G erdanlıklar:
B a ş lıc a ' g e r d a n lık ç e ş it le r i
ş u n la r d ır : T e lk a r i A k ıtm a lı
Gerdanlık, Hasırlı Gerdanlık, İncili
Telkari Gerdanlık, Haplı Gerdanlık,
Elmas G e rd a n lık (U rfa işi d e ğ il­
d ir ancak ço k yaygın o la ra k k u l­
la n ılm a k ta d ır.), Y ıld ız lı üçgen
G e rd a n lık , K o ru k lu G e rd a n lık ,
Y a p ra k lı G e rd a n lık (U rfa işi de­
ğildir), Liralı Gerdanlık, İncili ve
Liralı Gerdanlık, A ltın Hamaylı,
Deste, Üstanbul (İstanbul) Bütünü, Yüzükler: İğneler: Urfa'da "Dal", "gögüs
U ru b iy a , K azya, M a h m u d iy e , Yüzükler, gerdanlık ve b ile zik­ Dalı" olarak adlandırılan iğnelerin
B e ş b irlik , Panaz, D o b ra ve lerle birlikte takım olarak ku lla nıl­ başlıca ç e ş itle ri ş u n la rd ır: T elka ri
O n birlik. dıklarından çeşitleri de bunlara U rfa Kelebeği, Papatya, İncili İğne
Kolyeler: göredir. (Buket İğne), Yıldızlı İğne.
Frenk Bağı, Koruklu Kolye, İncili Başlıca çeşitleri; Telkari Yüzük, K e m e rle r: Frenkbağı Kapaklı
Kolye, A kik Kolye, O ym alı Piramit Haplı Yüzük, Koruklu Yüzük, Taşlı Kemer, Liralı Kemer, Telkari kemer.
Kolye, Taşlı Kolye, Kordon. Y ü z ü k , İn c ili T e lk a ri Y ü z ü k ,
II- SİVEREK-SURUÇ
Boyuna takılan gerdanlık ve Parparalı Yüzük v.s.
kolye çeşitleri yanında ayrıca Küpeler:
BOZOVA VE HİLVAN
"kelep" (inci) büyük bir öneme sa­ Bunların da çeşitleri gerdanlık ve YÖRESİ TAKILARI:
h ip tir ve çok yaygın olarak ku lla n ıl­ bileziklere göredir. Başlıca çeşitleri Bu yörelerde daha değişik kulla­
maktadır. H akiki Bahreyn incisi şunlardır: İncili Küpe, Koruklu Küpe nım yerleri olan ve değişik adlarla
U rfa'da tutunm aktadır. Şimdi bu­ (Salkım Küpe de d e n ilir, A ltın anılan gümüş ya da altın ta klid i ta­
lunmayan bu inci halk arasında Koruklu ve İnci Koruklu O lm ak kılar kullanılm aktadır.
"eski inci" adıyla anılmakta ancak üzere iki ayrı çeşidi Vardır.), Telkari Bunların başlıcaları şunlardır:
mezatta satınalınabilm ektedir. Gül Küpe, Kuşlu Telkari Küpe, Tepelik: Başa takılan tacın (fes)
Bilezikler: Haplı Küpe, Yıldızlı Küpe, Yapraklı üzerine tutturulur. Üst kısmı telkari
Tahta Bilezik, Ahıtm a Bilezik Küpe, Taşlı Küpe, İncili Yıldızlı işlemeli, çevresi gümüş paralardan
(Telkari Kapaklı Yarım Ahıtma, Düz Küpe. oluşan saçaklarla süslüdür. Diğer
Kapaklı Yarım Ahıtma, oymalı adı taç'dır.
Ahıtma, Şımra Z encirli ve Telkari
Kapaklı Ahıtm a olm ak üzere Dört
ayrı çeşidi vardır.), Fişenkli Bilezik,
İncili Telkari Bilezik, İncili ve Toplu
B ile z ik , H u n ili B ile z ik , H aplı
B ile z ik , Y ıld ız lı B ile z ik , Taşlı
B ile z ik , Şebekli B ile z ik , Ç ift Çak-
m alı B ile z ik , Y ıla n lı B ile z ik ,
Kakmalı Bilezik, Kordonlu Bilezik,
Fıstıklı Bilezik, Parparalı Bilezik,
U rubiyeli Bilezik, Ayneli Bilezik.
B u n la rd a n F iş e n k li B ile z ik
a s lın d a Van işi o lu p U rfa 'd a
ç o k tu tu n m a k ta d ır. Y ıla n lı ve
K a km a lı B ile z ik le r de İsta n b u l
işi o lu p U rfa 'd a ya yg ın o la ra k
kullanılm aktadır.

109 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

 Üçkor: Fesin alt kısmına,
alından yukarıya takılır.
Ortasında yuvarlak ve
mavi taşlı bir göbek,
yanlarında üç sıra zin cir
bulunur.
Levzik: Ü çkor göbeğinin
altına takılır, alına doğru
sallanır.
Reşme: Fesin iki yanına
takılır. Şakaklardan ya­
nağa doğru sarkar.
Gerdanlık:Levziklerin bir
zincir üzerinde sıralan­
masından meydana gel­
miş çeşitleri olduğu gibi,
haplı, salkımlı ve akik
taşlı çeşitleri de vardır.
Tasma (Beğnik): Boğaza
takılır. Anadolu'nun bazı
yörelerinde "G ıdıklık"
denilm ektedir.
Küpe: H ilal şeklinde ve
alt kısımları saçaklı mo­
delleri yaygındır.
Frenkbağı: Ortası fiyong
şeklinde, yanları geniş
zin cirlid ir. Urfa merkez
154. Saçkoru'nurı görünüşü ilçede de yaygın olarak
kullanılm aktadır.
Hamaylı: Üzerinde ayet
ya da duaların yazılı o l­
duğu kağıtları muhafaza
eden bu takıların silin dir
b içim li telkari olanları­
nın yanında, çok ince si­
gara tabakası şeklinde
kapaklı olanları da var­
dır. Boyuna takılan bu
takı, koltuk altından bele
doğru sarkar.
Göğüslük: Yuvarlak
şekilde, b iraz bom beli
ve telkari süslemelidir.
A lt kısımları yarım ay
şeklinde saçaklı olan gö­
ğüslükler ortalarındaki
bir iğneyle sağlı sollu
olarak göğüslere
tutturulur.
Kemer: Telkari olarak
gümüşten yapılmaktadır.
Tokalar değişik
modellerdedir.
Bilezik: Telkari süslemeli
ve menteşeli (Tahta bile­
zik) olan tipleri yanında
uç kısımları yılan başı
155. Kuyumculuk Ürünleri
110 Ş a n lıu rfa '9 7
şe k lin d e kalın yuvarlak gümüşten
olanları da vardır.
Hızma: Buruna takılır. Altın ve
gümüş çeşitleri vardır.
Halhal: Bilezik şeklinde ayak bilek­
lerine takılır. Çevresi habbe denilen
nohut iriliğin de gümüş toplarla
saçaklıdır.
Saç İğnesi: Saç korunun alt kısmına
takılır.
Saç Koru: Arkadan başın üzerine ta­
kılarak omuzlara kadar sarkan bıı
takı, saç görünüm ünü veren siyah
ipekten yapılmıştır.
Enselik: Başın arkasına sağlı sollu
olarak saç korunun üzerine takılır
ve enseye doğru sarkar. D ört sıra
halinde saçaklı, madeni bir takıdır.
Maşallah: Alına takılır. Üzerinde
"Maşallah" yazılı, etrafı saçaklı,
plaka halindedir.
Ill-HARRAN YÖRESİ
TAKILARI:
Harran yöresinde baş üzerinde takı
kulanılm ayıp hızma, küpe, b ilezik
ve kemer türünde takılar ku lla n ıl­
maktadır. Bu bölgede kadınlar takı­
dan ziyade "Dövme" denilen el ve
yüze yapılan süslemeleri tercih et­
mektedirler. Dövm eler göstermiş o l­
dukları m otif zenginliği açısından
ayrı bir inceleme konusu teşkil
ederler.
Harran yöresinin başlıca kadın takı­
ları şunlardır:
Hizem : Buruna takılır. Hızmanın
sarkan şeklidir.
Verdine: Hızmanın sabit biçim id ir.
Gümüş ya da altından yapılır.
Hınnegiy: A ltın, gümüş, boncuk ya
da karanfilden yapılan bu takı boyu­
na takılır.
Lebe: Şerit veya ipe takılan, bele
kadar sarkan b ir takıdır. A ltın-
gümüş liralı ya da boncukludur.
Zencir: Gümüşten yapılmış olup,
iki-üç kor (sıra) halinde boyuna
takılır.
Suver: Bilezik çeşididir.
Hatem: Yüzük
Hücuz: Halhal
D ılle'e: Çocukların perçemine
takılır.
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 156. H a rra n E v le ri

ÖREN
YERLERİ
A . C ih a t K ü rk c ü o a lu

Tarihi, paleol itik çağa kadar

uzanan Urfa'nın çevresinde çok sa­
yıda ören yeri vardır. Aynı yol gü­
zerg ah ın da b u lu n a n ve b ir gün­
lük turla gezilmesi mümkün olan
Harran, Han-el Bağrur, Şuayb Şehri,
Soğmatar Harabeleri ve Eyyiib Nebi
Köyü Urfa'daki Ören Yerlerinin en
önem lileridir.
HARRAN'IN
G Ö RÜ LM EYE DEĞER
ESERLERİ
ü z e r in i ö rte n k iilla h b i ç i m i n ­ ŞEHİR SURLARI
d e b ir k u b b e d e n oluşmaktadır. Harran'ı çevreleyen, yaklaşık 4
HARRAN EVLERİ Yanyana gelep tek kubbeler iç kı­ km. uzunluğundaki şehir surları
Harran'ın turistler tarafından en sımda kemerlerle birbirine bağlan­ bugün görüle bilir bir şekilde ayakta
çok ilgi çeken yanı, kiillah b iç im in ­ mış ve içeride geniş bir oturm a me­ durmaktadır. 187 adet burcu bulu­
deki konik tip ik evleridir. Harran kanı elde edilmiştir. Bölgenin ik li­ nan surların; Batıda Halep kapısı,
denilince hemen bu evler a k la mine uyumlu olan bu evler yazın kuzeyde A n a d o lu Kapısı (Rum
g e lir. H a rra n e v le r in in oluştur­ serin kışın sıcaktır. Kapısı), doğuda Aslanlı Kapı, Musul
duğu ilginç m im ari dokuya dünya­ Harran'ın bu evlerinde tavukla­ Kapısı ve Bağdat Kapısı, güneyde
nın hiç bfr yerinde rastlanılmamak- rın daha çok yumurtladığı, at gibi Rakka Kapısı olm ak üzere toplam 6
tadır. Harran harabelerindeki antik bazı h a y v a n la rın daha uysal o l­ kapısı vardır. Bu kapılardan Halep
m im ari kalıntılardan to p la n a n duğu, kuru soğanların daha çabuk Kapısı a y a k ta o lu p d iğ e rle ri
t u ğ la la r la k ö y lü le r tarafından filizle nd iği, yiyeceklerin bozıılmadı- yıkılmıştır.
yapılan bu evler, kare bir a la n ın ğı halk arasında söylenmektedir.

157. H a rra n 'd a G e c e

111 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 ?

158. Harran Kalesi

HARRAN KALESİ
Kentin güneydoğusunda yer
alan Harran Kalesi şehir surlarına
bitişik olarak inşa edilm iştir. Çeşitli
dönemlerde hüküm darlık sarayı
olarak kullanılan üç katlı kale yer
yer yıkılm ış bir durum dadır. 1059
y ılın d a İs la m d e v le t le r in d e n
Fatimiler tarafından restore edilerek
yenilenen Harran kalesinin esas
inşa tarihi bilinm em ektedir.
duğu bir yangın neticesinde bu ö r ­ m ari p arça la r c a m iin k a lın tıla rı
tü n ü n ç ö k tü ğ ü a r k e o lo jik kazı­ arasındadır.
lardan elde edilen buluntulardan
anlaşılmıştır. ŞEYH HAYAT-EL
Bugün cam iin kitabeli doğu du­ HARRANİ TÜRBESİ VE
yarı, kıble duvarı, mihrabı, cami iç
mekanına giren orta kemeri ve kare
CAMİİ
gövdeli minaresi ayaktadır. Zengin Şeyh H aya t-el H a rra n i 12.
taş süslemeli çok sayıdaki sütun yüzyılda yaşamış İslam'ın ermiş ve
başlığı ve kem er taşları g ib i m i- alim lerindendir. M.S. 1185 ta rih in ­

HARRAN ULU CAM İİ

Harran H öyüğünün kuzey doğu
eteğinde yer alan U lu Cami, Emevi
Hükümdarı II. M ervan tarafından
7 4 4 -7 5 0 y ılla r ı a r a s ın d a
y a p tırılm ış tır. Bazı ka yna kla rda
"Cami-el Firdevs" (Cennet Camii)
veya "Cuma C am ii" olarak da geçer.
Harran Ulu Camii Anadolu'nun en
eski, en büyük ve en zengin taş siis-
lemeli cam iidir.

M ihraba paralel üç sütun sırayla

dört şahına ayrılmış olan cami kub­
b e s in in b u lu n m a d ığ ı, ü z e rin in
tamamının ahşap çatıyla örtülü o l­

159. Harran Ullu Cami

112 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

de Harran'da vefat edince türbesi
1195 tarihinde Harran surlarının
kuzeybatı tarafında ve sur dışındaki
mezarlığa inşa edilm iştir. Türbe çok
sayıda ziyaretçi çekmektedir. Hz.
İbrahim 'in babası Azer (Tarah)'in de
buraya defnedildiği söylenmektedir.
Türbenin güneyine bitişik olarak
cam ii bulunm aktadır.
160. H ö y ü k te K a z ı S o n ra s ı
HARRAN H Ö Y Ü Ğ Ü Höyüğünde M .Ö . III. binden M.S.
Harran kentinin ortasında yer 13. yüzyıla kadar çeşitli buluntulara
alan h ö y ü k te , ilk a rk e o lo jik ra s tla n m ış tır. Bu b u lu n tu la r ın
araştırmalara 1951 yılında Türk- içersinde en önemlisi Babil Kralı
Nabonid dönem ine ait olan çivi ya­
İ n g iliz o rta k ç a lış m a la r ıy la
başlanılmıştır. O tarihten 1983 y ılı­ zılı keramik parçalarıdır. Bu kera-
na .kadar bu tarihi kent arkeologla­ m ik le rd e Kral N a b o n id 'd e n ve
rın gözünden ırak olmuştur. Harran'daki Sin Mabedinden bahse­
198 3 y ılın d a a rk e o lo g D r. dilm ektedir. Kazılar halen devam
Nurettin Yardımcı başkanlığındaki etmekte olup bulunan eserler Urfa
bir heyetle arkeolojik kazılara yeni­ M ıizesi'nde teşhir edilm ektedir.
den b a ş la n m ı ş t ı r . H a rra n
162. H a rra n 'lı Ç o c u k la r
113 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 163. Han-el Ba 'rür Kervansarayı

HAN-ELBA'BÜR ŞUAYB ŞEHRİ

KERVANSARAYI
Eyyübiler dönem ine ait olan bu
kervansaray Harran ören yerinin 20 km
doğusundaki C öktaş kö yü n d e
b u lu n m a k ta d ır. Yolu şose olup
otom obil ve otobüsle gidilebilir.
Tamamı 6 5x6 6 m .lik b ir alan
ü z e rin d e inşa e d ilm iş tir.
Kervansarayın kuzey cephesindeki
p o rta i k ita b e s in d e 1 1 2 8 -1 1 2 9
tarihindeki El Hac Hüsameddin Ali Bey
imad Bin İsa tarafından yaptırıldığı
yazılıdır.
HARABELERİ
Harran'a 45 km., Han-el Ba'rür
Kervansarayına 25 km. m esafede
ta r ih i b ir k e n t k a lın tıs ıd ır. Yolu
şo se d ir. O to m o b il ve o to b ü s le
gidilebilir.
Buradaki yü zlerce kaya mezarı
üzerine kesme taşlardan yapılar inşa
edilmiştir. Bu yapıların bazı duvar ve
temel kalıntıları günümüze
kadar gelebilm iştir. O ldukça geniş
b ir alana yayılan bu tarihi kentin et­
rafı yer yer izleri görülebilen surlar­
la çevrilidir.
Şuayb Şehri harabeleri arasında
bir mağara ev, Şuayb Peygamberin
makamı olarak çok sayıda ziyaretçi
çekmektedir.

Ticaret kervanlarının konakla­

ması için inşa edilm iş olan Han-el
Ba'rür, klasik Selçuklu kervansaray­
ları planındadır. Kervansaraya giriş
kuzey cephesindeki anıtsal portal-
dan o lm a k ta d ır. G iriş eyvanın sa­
ğında mescit, solunda muhafız
odası bulunur. Kare avlunun etrafı
ahırlar, kışlık ve yazlık odalarla çev­
rilm iştir. Kuzey batı köşesinde ise
hamam bulunm aktadır.

Düzgün kesme taşlardan bir

kale görünüm ünde inşa edilm iş
olan bu tarihi yapı günümüzde
harab bir durum dadır.
164. Şuayb Şehri Kalıntıları

1 14 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 SOĞM ATAR
HARABELERİ
Harran'a 60 km. Şuayb Şehri'ne
15 km. mesafededir. Yolu şosedir.
O tom obil ve otobüsle g id ile b i­
lir. Soğmatar'da b ir höyük ve bunun
üzerinde M.S. II. yüzyıla ait kalenin
d u v a r ve b u rç k a lın tıla rı ile köy
iç e ris in d e ta p ın a k k a lın tıla rı
bulunm aktadır.

Kökü Harran Sin kültüne daya­

nan S a b iiz m in ve b a ş ta n rı
M arilaha'nın kült merkezi olduğu
bilinen Soğmatar ören yerinin en
önem li kalıntısı baştanrı ve mukad­
des gezegenlere ibadet edilerek kur­
165. S o ğ m a ta rd a V enüs T apınağı ban kesilen açık hava mabedidir.
Kayadan oyma diğer bir mağara
mabedin duvarlarında o dönemden
kalma yazılar ve gezegenleri tasvir
eden insan röliyefleri bulunm akta­
dır. Ayrıca kalenin batısında bulu­
nan açık hava mabedi üzerindeki
kayalarda tanrıları tasvir eden insan
röliyefleri ve yazıları işlenmiştir.

Soğmatar'da Roma devrine ait

çok sayıda kaya mezarı bulunm ak­
tadır. Ayrıca köyün kuzey batı kesi­
mindeki tepeler üzerinde üç tane
anıtsal mezar bulunm aktadır.

EYYÜB NEBİ K Ö YÜ VE
EYYÜB PEYGAM BER
TÜRBESİ
166. Soğmatarda Pagnon Mağarası Soğmatar'dan Urfa-M ardin yo lu ­
na çıkılır. Viranşehire 5 km. kala
kuzeye sapılır. Buradan 15 km. as-
valt yol ile Eyyüb Nebi Köyü'ne ula­
şılır. Burada Eyyüb Peygamberin
T ü rb e s i, H a n ım ı H z. R ahim e
Türbesi ve Hz. Elyasa Peygamber
Türbesi bulunm aktadır. Türbeler ba­
kımsız ve harap b ir halde iken
1992 y ılın d a Ş anlıurfa v a liliğ i ta­
rafından başlatılan restorasyonlarla
tüm üyle yeniden inşa edilm iştir.

AYN-EL ARUS
"Düğün Pınarı " anlamına gelen
b ir su kaynağı ve g ö lc ü k tü r.
U r fa 'n ın 50 km g ü n e y in d e ,
Harran'ın 20 km güney batısında,
Akçakale ilçesindedir. Yolu asfalttır.
167. Eyyüp Nebi Türbesi Yarısı T ü rk iy e 'd e d iğ e r yarısı

115 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 Suriye'de kalmış olan bu su kaynağı
vaha görünüm ündedir. Hz. İbrahim
ile Sara H aleb'e g e ç e rk e n bu
konaklama yerinde evlenmişlerdir. Bu
n e d e n le buraya düğün gözü
anlam ında Ayn-el Arus d e n ile re k
h alk a ra sın d a a n la tıla g e lm iş tir .
Gölün b ir d iğ e r adı ise "Ayn Halil
ü r R ahm an" d ır. Bu da H a lil-ü r
Rahman kaynağı ve gözü demektir.

ÇAR MELİK
KERVANSARAYI

Suruç ilçesine bağlı A ligö r “11

Nisan" köyünün k u z e y in d e n
B ozova'ya g id e n y o lu n
k m .s in d e n b a tıy a s a p ılır, 4 km
sonra Çar M elik Kervansarayım ın
b u lu n d u ğ u Çar Melik "Büyük Han"
kö y ü n e ula şılır. Y olun 14. km.'si
stabilize olup otom obille gidilebilir.
Bu anıtsal eser, ticaret kervanlarının
konaklaması için Selçuklular devrinde
y a p ılm ıştır. Ancak kita b e si
bulunm adığından kesin inşa ta rih i
bilinm em ektedir.
4 3 ,8 0 x3 6 ,3 0 m. ölçü sün de bir
avlunun etrafını çevreleyen ahırlar,
kışlık ve yazlık odalardan meydana
gelm iştir. Kervansaraya giriş kuzey
c e p h e sin in o rta sın d a ki eyvandan
olmaktadır. Bu giriş eyvanı ve avlunun
etrafını çevreleyen mekanların büyük
bir kısmı bugün yıkılmış durumdadır.
DEYR YAKUB
(YAKUB KİLİSESİ)
10.
SİT ALANLARI
İ l i m i z , k ü l t ü r e l d e ğ e r le r
bakımından büyük bir zenginlik arz
etmektedir. Kültürel miras olarak
adlandırılan bu değerlerin korunm a­
sı için ilk aşama tespit ve tescildir.
Bu nedenle ilim iz merkez ilçe ve
köylerinde 97 arkeolojik sit alanı
tescil edilm iştir. Bu 97 arkeolojik sit
alanının 92'si Harran Ovası'nda bu­
lunan höyükler, diğer 5 'i de ilim iz
merkezi ile Birecik ilçesi ve Harran
İlçesi'ni kapsamaktadır.
Ayrıca bölgemizde bu arkeolojik
sit alanlarının dışında Şanlıurfa,
Harran ve Birecik merkezlerindeki
yerleşim alanlarının bir bölümü
kentsel sit olarak tescil edilm iştir.
Yine ilim iz merkez ve Birecik İlçesi
168. Çar Melik Kervansarayı
merkezinin b ir kısmı da doğal sit
a la n ı o la ra k k o ru m a a ltın a
alınmıştır.
Ş a n lıu r fa Ş e b e k e M e v k ii,
K urtuluş Savaşı n e d e n iy le ta rih î
sit alanı o la ra k te s c il e d ilm iş
bulunm aktadır.
Sonuç olarak 97 arkeolojik sit, 3
kentsel sit, 1 tarihî sit, 2 doğal sit
alanı olm ak üzere toplam 103 sit
alanımız koruma altına alınmıştır.
• İlim iz merkez ve Birecik İlçesi
‘m e rk e z in d e , to p la m 306 adet
taşınmaz kültür varlıkları tçscil edil­
miş ve bunların 1 'i askeri yapı, 27'si
dinsel ve kültürel yapılar ve 2 7 8 'i
de s iv il m im a rlık ö rn e k le rin i
içermektedir.

Halk arasında "N em rut Tahtı"

olarak b ilin ir. Eyyüb Peygamber
M a k a m ı'n ın g ü n e y b a tıs ın d a k i
dağlık bölgededir. Araç yolu yoktur.
Eyyüb Peygamber M akam ı'ndan yü­
rüyerek 45 dakikada g id ile b ilir.

Burada, eski bir putperest tapı­

nağı, Kaya M ezarları, Sarnıçlar ve
bir Anıt M ezar vardır. M .Ö . I. y ü z ­
y ıla a it bu a n ıt m e z a rın üzerin­
deki kitabede; Abgar oğlu Aryo'nun
karısı Ameşşemes adına yaptırıldığı
yazılıdır.

169. Deyr Yakub

116 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 174. Şuayb Şehri Kalıntıları

173. Soğmatar'da Kutsal Tepenin Kuzey Yamacındaki

Kitabeli Röliyef
1 17 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
175. H a rra n U lu C a m i K a lın tıla rı

118 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

 176.
binanın giriş ve üst katında üç arke­
o lojik, b ir etnoğrafik eser salonu,
ŞANLIURFA idari bölüm ler, konferans ve sergi
gibi faaliyetlerin yapılacağı çok
boyasız geometrik desenli seram ik­
ler, m ü h ü rle r, ö lü g öm m e küple­
ri (pithos), fayanstan yapılmış kolye
taneleri, M .Ö .3000-2000 yılları eski

MÜZESİ amaçlı salon, kütüphane, bodrum

katında ise depolar, laboratuar ve
tunç çağına tarihlenen pişmiş top­
raktan yapılmış m ühür baskılı küp
A d n a n M ıs ır fotoğrafhane yer almaktadır. rarçaları, s ilin d ir ve damga m ühür­
Giriş katındaki ilk salon Asur, ler, fig iirin li kap parçaları, hayvan
İlim iz çeşitli devirlere ait eski
Babil ve H itit çağlarına ait taş eser­ fig ıirinle ri, ido lle r gibi çeşitli eserler
e s e rle r b a k ım ın d a n z e n g in o l­
lere ayrılmıştır. bulunm aktadır.
duğundan bu eserlerin korunm aları­
nı temin için bunların bir araya to p ­ A rkeolojik seksiyona ait ikinci ve Etnoğrafik eserler seksiyonunda,
lanarak bir müze meydana g etiril­ üçüncü salonlarda M. Ö. 7000 - yörenin özellikle rin i taşıyan giysiler,
mesi m illi kültür ve m illi tarihim izin 5'000 yılları neolotik devre ait çak­ gümüş ve bronz takılar, el sanatları­
kaynağı olan eski eserleri korumak maktaşından kesici aletler, deliciler, na ait örnekler, yöreye has ö zellik
için il merkezinde b ir müze açılm a­ taştan idoller ve kaplar, M. Ö. 5000 taşıyan oymalı ve kitâbeli ahşap ka­
sına 1948 yılında başlanmış ve - 3000 yılları kalkolotik devre ait lıplar ve pencere kanatları, hat sa­
diğer taraftan dağınık olan eserler, pişmiş topraktan yapılmış boyalı ve natına ait eserler ve el yazması
Atatürk ilkoku lu 'n da bir depoda
toplanm aya başlanmış ve ilim izde
ilk müze nüvesi böylece atılmıştır.
Şimdiki Şehitlik m evkiinde 1500
m2 lik b ir alanda 1961 yılında
müze inşaatına başlanmış ve 1969
yılında halkın ziyaretine açılmıştır.
İki salon, bir depodan müteşekkil
bu müze binası, bölgeden toplanan
eserler, satmalına ve kazılar yoluyla
elde edilen eserlerin çokluğu neti­
cesinde yeni bir müze binasının in-
şaasını zaruret haline getirmiştir.
1982 yılında başlanılan, çağdaş an­
lamda teşhir ve tanzim çalışmaları
gerçekleştirilen ilâve bina 1988 yı­
lında hizmete girm iştir.
Y a pım ı g e rç e k le ş tirile n ilâ v e

177. Müze Bahçesindeki Eserler

119 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M


178. Müze Salonu
Kur'an-ı Kerim 'ler bulunm aktadır.
Bahçede açık teşhirde kronolo­
jik bir sıra içinde m im arî ve taş
eserler ve m ozaikler yer almaktadır.
1991 yılı itibârıyla müzede
h a le n , 1 4 .1 9 3 a rk e o lo jik eser,
1.878 etnoğrafik eser, 35.613 sikke,
3 tablet, 862 mühür, 1 arşiv vesika­
sı ve 1 el yazması kitap olm ak
üzere toplam 53.271 adet eser
mevcuttur.
ŞAN LIURFA'DA
YAPILAN ARKEOLO JİK
KAZILAR
Kazı çalışmalarına bölgem izde 8
yerleşim alanında başlanmış, bun­
lardan 5 yerleşim alanının Atatürk
Barajı göl suları altında kalması ne­
deniyle kazı çalışmalarına son ve ril­
179. Arkeolojik Eserler Salonu
iş, diğer üç yerleşim alanında kazı
çalışmaları planlanan tarihlerde
yapılmaktadır.
HASSEK H Ö YÜ K KAZISI
S iv e re k ilç e s i Ç a y la rb a ş ı
B u c a ğ ı'n a b a ğ lı B ilir iz Köyü
y a k ın ın d a k i H assek H ö y ü k 'te
İs ta n b u l A lm a n A r k e o lo ji
E n s titü s ü a d ın a D r. B e h m
B lance b a ş k a n lığ ın d a y a p ıla n
kazı ç a lış m a la rın a 1978 y ılın d a
başlanmış ve 1986 yılında son ve ril­
miştir. Buradaki kazılar neticesinde,
M. Ö. 3400 - 3200 tarihlerini kap­
sayan kalkolotik devre ait 1 hektar­
lık, alan üzerine inşa edilm iş kerpiç­
ten bir bey evi, b ir toplantı evi, eko­
nom ik yapılar, bir tahıl ambarı ve
kalın bir sur duvarı ile çevrilm iş bir
kompleks yapı kalıntısı bulunmuş
120 Ş a n l ı u r f a '97
ve bu yapının yangın s o n u c u n d a
t a h r i p e d i I d i ğ i görülm üştür. Bu
döneme ait çeşitli boyalı çanak
çöm lekler, taş kaplar, tunç iğneler,
kemik aletler ve çakmak taşından
kesici aletler bulunm uştur.
Yine bu yerleşim alanında M . Ö.
3200 - 2700 yılları arasındaki ilk
tunç çağında, tarımsal bir köy birliği
karekterinde sayısız küçük buluntu­
lar olarak, s ilin d ir mühürler, taş
idoller, tunç iğneler, tunçtan silah­
lar, boncuklar ve işlenmiş obsidyen
parçaları ile özellikle çanak ve
çöm lek üzerine işlenmiş m ühür bas­
kıları çok önem lidir. Bu m ühür bas­
kıları çiftçi ve öküzlerin tasvir edil­
diği sahneleriyle bize HASSEK
H Ö Y Ü K 'ü n ilk tu n ç çağı in s a n ­
la rın ın ta rım s a l y a ş a n tıla rın ı
göstermektedir.
LİDAR H Ö Y Ü K KAZISI
B ozova ilç e s in e bağlı Lidar
H ö y ü k 'te k i A lm anya H eilderberg
Üniversitesi öğretim üyelerinden
P ro f. D r. H a ra ld H a u p tm a n n
b a ş k a n lı ğ ı n d a 1 9 7 9 y ı l ı n d a
b a ş la n m ış v e 1 9 8 7 y ı l ı n d a
çalışmalar son verilm iştir.
M . Ö. 3000 - 2000 yılı eski tunç
çağında, boyalı ve geometrik desen­
li çanak, vazo ve çöm leklerle tunç­
tan yapılmış türban başlı iğneler,
pişmiş topraktan yapılmış idoller
küçük buluntular arasında yer al­
maktadır. Lidar H öyük'te M . Ö.
3200 - 2700yılına tarihlenen ilk
tunç çağında ise pişmiş topraktan
yapılmış ritonlar, fayans kolyeler,
kalker taşından yapılmış oturan hay­
van heykelciği, bronzdan yapılmış
fib ulala r ile pişmiş topraktan yapıl­
mış bulle tip i m ühürleri sayabiliriz.
M. Ö . 2000 - 1200 yılı orta tunç ça­
ğında da pişmiş topraktan yapılmış
tablet, s ilin d ir mühürler, h ayva n fi-
g ü r in le r i, kâ seler ve çakmak ta­
şından yapılmış ok uçları vardır.
Yine dem ir çağ dönem ine ait ço k
sa yıda p iş m iş to p ra k ta n yapılmış
mataralar ve m ühürler bulunmuştur.
Lidar H öyük orta çağda da haya­
tiyetini sürdürmüştür. M . S. 395 -
1453 yıllarına ait tunçtan yapılmış
cım bızlar, maşalar, kaplar ve testiler
ile ağırşaklar bulunm uştur.
L id a r H ö y ü k 't e k i k a z ı ça­
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
lışmaları stitrafik bir kazı stili yani
merdiven usulü yapılmış ve böylece
kısa bir zaman sürecinde bu geniş
yerleşim alanında kaç kültür taba­
kasının olduğu saptanmıştır.

KURBAN HÖYÜK
KAZISI
Bozova ilçesi'ne bağlı Kurban
H ö y ü k 'te k i ka zı ç a lış m a la rı
Chicago Üniversitesi adına Dr.
Leon Marfoe başkanlığında 1980
yılında başlanmış ve 1984 yılında
çalışmalara son verilm iştir. Bu hö­
yükte de 3 kültür tabakası tesbit
edilm iş olup bunlar kron olo jik sıra­
ya göre M. Ö. 5000 - 3000 yılı kal-
kolotik devir, M . Ö. 3000 - 2000
180. Etnoğrafik Eserler Salonu
yılı eski tunç çağı ve M . Ö. 2000 -
1500 yılı orta tunç çağıdır. Kazı ça­
lışmaları sonucunda pişmiş toprak­ M iih û r baskısında şöyle b ir tasvir yapılan kurtarma kazısı herşeye rağ­
tan yapılmış çanak ve çömlekler, göze çarpmaktadır : "Bir ağacın iki men Güneydoğu Anadolu ilk tunç
tunç iğneler, işlenmiş kemikler, taş­ yanında art ayakları üzerine kalkmış çağ ölü gömme adetlerine bir ışık
iki keçi, sağdaki hayvanla ağaç ara­ tutmuş olmaktadır. M ezarların yer­
tan dibekler, pişmiş topraktan yapıl­
sında bir platform üzerinde yay boy­ le ş tirilm iş ş e k ille ri, doğudan b a tı­
mış bina m odelleri bulunm uştur.
nuzlu bir keçi durmaktadır. Ağacın ya d o ğ ru d u r ve baş doğuya
TİTRİŞ sağında kanatlarını açmış yılan gibi getirilm iştir.
bir kuş, bir akrep ve başını aşağıya
H Ö Y Ü K KAZISK1) çevirmiş bir yılan vardır. Bunların
Bozova İlçesi'ne bağlı Titriş hemen solunda duran ve belinde
H öyük'te M üze M üdürü Adnan kemeriyle hançeri bulunan bir boğa
M ısır'ın başkanlığında 1981 - 1982 adam elleriyle akrebi ve yay boy­
yıllarında yapılan kazıların amacı nuzlu keçiyi tutmaktadır. Bütün bu
bu ye rleşim y e rin d e k ö y lü le r ta­ tasvir göz önünde tutulduğunda
rafından soyulmakta olan nekropol- k o m p o z is y o n ' a çısın da n erken
lerin (mezarlık) durum unu sapta­ sülâleler devrinin bütün ö zelliklerini
mak, planlarını çıkartmak m oloz­ taşıdığı görülür.
dan g e le b ile c e k b u lu n tu la rın Çok tahribata uğramış olmasına
yardım ıyla gömü hediyelerinin bir rağmen Titriş Höyük mezarlığında
katalogunu yapmak ve definelerin 181. Kazı Buluntuları
durum una bir açıklık getirmekti.
M. Ö. 3000 - 2000 yılı eski tunç
çağına tarihlenen bu nekropolde 38
mezar açığa çıkarılmış ve 150 adet
m üzelik eser elde edilm iştir.
G öm ü.hediyeleri olarak bulunan
bu küçük buluntular arasında t ü r ­
ban b a şlı iğ n e le r, g ü m ü ş y ü ­
z ü k le r, m id y e ka b u ğ u n d a n ya­
pılmış kolye ve küpeler, pişmiş top­
raktan yapılmış geometrik desenli
ve boyalı vazolar, kâseler, bardak­
lar, biberon ayaklı kaplar ile taştan
yapılmış idoller (keman biçim inde)
ve Titriş M ezarlığı'nın erken
sülâleler III. devrine tarihlendiğini
kanıtlayan kalkerden yapılmış bir si­
lin d ir m ühürle katiyet kazanmıştır.
182. Titriş Höyük Kazısı

121 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M


HARRAN KAZILARI
Harran İlçesi ören yerindeki kazı
ç a lışm a la rın a K ü ltü r Bakanlığı
a d ın a D r. N u r e ttin Y a rd ım c ı
184. H a rra n H ö y ü ğ ü K a z ıs ı
183. Harran Ulu Camii Kazı Alanı
b a ş k a n lı ğ ı n d a 1 9 8 3 y ı l ı n d a M. Ö. III. bin olarak belirlendiği
başlanmıştır ve halen devametmek- fakat yapılan kazılarla elde edilen
te olan kazı çalışmalarından biridir. b u lg u la ra göre bu y e rleşm e nin
Buradaki kazı ça lışm a la rı hem M . Ö . 5 0 0 0 'le re d ayandığı o rta ­
höyü kte hem de U lu C a m ii'd e ya çıkmıştır.
yapılmaktadır. Ulu C am ii'nin doğu
duvarı kazı çalışmaları ile birlikte
restore edilmiş ve aynı zamanda m i­
n a re n in g ir iş i, m ih ra p , c a m i
g ir iş le r i, ş a d ırv a n ve re v a k lı
bölümler tümüyle açığa
ç ık a r ılm ış tır . H ö y ü k te k i kazı
çalışmaları neticesinde elde edilen
küçük buluntular arasında, pişmiş
to p ra k ta n y a p ılm ış fig ü r in le r ,
kalıplar, taş ağırşaklar, hayan eli,
ezgi taşı, kemik objeler, bronz eser­
ler İslami devirlere ait sikkeler, tab­
let parçası, çivi yazılı tuğla parçası,
gümüş bilezik, Türk - Islâm devri
üstü yazılı ve sırlı kaplar ve pişmiş
topraktan yapılmış ölçü kapları ile
pişmiş topraktan çivi yazılı adak k i­
tabeleridir. Höyükteki yerleşmenin
Ulu Cami Avlusu
122 Ş a n h u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 ÇAVİ TARLASI KAZISI
Siverek ilçesi'ne bağlı Nisibin
A z ık lı Köyü y a k ın ın d a k i ÇAVİ
TARLASI yerleşim yerindeki kazı
çalışmaları M üze M üdürü Adnan
M ısır'ın başkanlığında 1983 ve
1984 yıllarında yapılmıştır. M . Ö.
5000 - 4500 yılı erken kalkolotik
devere ait bir yerleşme olup, Kuzey
M ezopotamya Teli H alaf kültürüne
aittir.

Bu çalışmalar neticesinde 5 yapı

.katına rastlanmış, bu katlarda taş te­
m eller ve bunun üstünde kerpiç ar­
tıkları bulunm uştur. Birçok eve ait
olan bu tem eller yuvarlak olup,
kare şeklinde bir bina kısmıyla des­
teklenm iştir. Çapı 4 metreyi bulan
yuvarlak yapılar oturm a odaları ola­
rak kullanılm ıştır. Bu odaların doğu
duvarlarında ocaklar vardır ve
bunun dışında kalan kısımlar depo
olarak kullanılm ıştır. Bu binaların
dışında da fırınlar, ocaklar ve küçük
yuvarlak erzak siloları bulunmuştur.
Küçük buluntular, çok sayıda kırıl­
mış çanak, çöm lek parçalarıdır. Bu
kaliteli renkle çanak çöm lek üzerin­
de kırmızı ve kahverengi boyalar,
geometrik m otifler ve sığır ve koç
başlarını temsil etmektedir. Bundan
başka bazalt, çakmak taşı ve obsid-
yen yapılmış araç ve gereçler bu­
lunmuştur. Ö nem li b u lu n tu la r
ise, ta k ıla r , d a m g a m ühürleri ve
çok sayıda pişmiş topraktan yapıl­
mış kadın fig ıirin parçaları v e rim li­
lik idolleri olarak izafe edilm iştir.
Bu kazr çalışması, bu bölgede
tarım ve hayvancılıkla yaşamış olan
köysel bir yerleşme m erkezinin ka­
lıntılarını gün ışığına çıkarmıştır.
fse. A rke o lo jik E serler
hinin M. Ö. 7000 yıllarına tarihlen-
diği ortaya çıkarılmıştır. Bu yerleşim
alanında 3 tabaka tesbiti yapılmıştır.
1. tabaka ilk tunç çağı M. Ö. 3000 -
2800 yılları, 2. tabaka kalkolotik
çağ M. Ö. 5000 - 3000 yılları ile 3.
tabaka ise M. Ö. 8000 sonları ile M.
Ö. 7000 yıllarının başına tarihlenen
akeramik neolotik çağdır.
Nevala-Çori yerleşim yerinde or­
taya çıkarılan m im arî yapıların ya­
nında en önemli husus bu döneme
ait bir mabedin bulunmasıdır. 14
metreye 14 metre boyutundaki ya­
pının plânı şöyledir. B in a y ı ç e v re ­
le ye n d u v a rla rın önünde oldukça
büyük yassı taş bloklarının konula­
rak yapıldığı, bir seki bulunmaktadır.
Seki üzerindeki bu taş blokları 12
d ikili taşla bölüm lere ayrılmıştır.
Taş platform lu sekiden 0.80 m. de­
rinde ve 7.5 m .'ye 8 m. boyutların­
daki odanın tabanı oldukça iyi ko­
runmuş, m oza ik ile k a p la n m ış ­
tır . Y a p ın ın tabanında üzerlerinde
stilize edilerek yapılmış olan insan
figürlerinin bulunduğu 2 d ik ili taş
yer almaktadır. D ik ili taşların tepe­
lerinin T şeklinde yapılmış olması
b u n la rın ça tıyı taşıyan sü tu n la rın
o ld u ğ u iz le n im in i v e rm e k te d ir.
Güneyde merdiven şeklindeki giri­
şin karşısında yer alan duvarda bir
niş b u lu n m a k ta d ır. Bu eski y a p ı­
da h e y k e l parçalarının bulunmuş
olması ve yapının bu heykellerle
süslenmiş olması burasının en eski
evresinden b e ri k ü lt y e ri (d in i
a y in ) o la ra k k u lla n ıld ığ ın ı gös­
te rm e k te d ir. Heykellere örnek ola­
rak gerçek insan boyutlarından
büyük olarak yapılmış olan, kireçta-

N EVALA-ÇORİ KAZISI
H ilvan İlçesi'ne bağlı Kantara
K ö yü y a k ın ın d a k i N e v a la -Ç o ri
y e r le ş im y e r in d e k i kazı
ç a lış m a la rın d a M ü z e M ü d ü rü
Adnan M ısır'ın başkanlığında,
Heidelberg Üniversitesi öğretim
ü y e le rin d e n P ro f. D r. H a ra l
H a u p t m a n n 'ı n b i l i m s e l d a ­
n ış m a n lığ ın d a 1 98 3 y ılın d a
b a ş la n m ış ve 1991 y ı lı n d a ça­
lışmalara son verilm iştir.

Bu çalışmalarda bölgem izin tari­

187. Müze Bahçesindeki Taş Eserler

123 Ş a n h u rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M


188.
şı insan başı gösterilebilir. 37 cm.
yüksekliğinde olan başın yüz kısmı
tahrip edilm iştir. Saçsız olan başın
üzerinde kabartma bir yılan kafası
yer almaktadır. Yılanın gövdesi ise
başın arkasında boyun bölgesine
doğru akmaktadır.
K ü çü k b u lu n tu la r ın büyük
ç o ğ u n lu ğ u n u ç a km a k ta şın da n
yapılmış ok uçları ve kazıyıcı aletler
oluşturmaktadır. Hayvan fig iirin leri
kireç taşından olağan üstü güzel
şekillendirilerek yapılmıştır. Bunlar
arasında, ayı, at, yaban dom uzu ve
kuş fig iirin le ri bulunm aktadır. En
önem li örnekler çok sayıda bulu­
nan, stilize ya da doğal olarak
şekillendirilm iş insan başlarıdır.
Böylece, Nevali-Çori yerleşmesi
genel olarak insanların yerleşik ha­
yata geçmeye başladığı, yoğun
avcılığın yanı sıra bitki ve hayvanla­
rı evcilleştirmeye çalıştığı bir döne­
mi yansıtmaktadır. Depo olarak kul­
lanılabilecek çok sayıdaki taş yapı­
nın, kült yapısının ve bir çok sanat
eserinin burada bulunmuş olması
Nevalli - Çori yerleşmesinin bu dö­
neme ait merkezi bir yer olduğunu
göstermektedir.
TİTRİŞ
H Ö YÜ K KAZISK2)
Bozova ilçesi'ne bağlı Titriş
Höyük'te, M üze M üdürü Adnan
Mısır'ın başkanlığında California
Üniversitesi Öğretim Üyelerinden
Dr. G uillerm o Algaze'nin iştiraki ile
o rta kla şa o la ra k y a p ıla n kazı
ç a lış m a la r ın a 1991 y ılın d a
başlanmış ve 10 yıllık bir sürece
göre gerekli plan ve programlar
yapılmıştır.
Höyük, ilk tunç çağından (M, Ö.
3000 - 2000) ortaçağa (M. S. 395 -
1435) kadar k e s in tis iz iskân
gösterm ekte ve 4 h e k ta rlık b ir
alana ya yılm a k ta d ır. G üneydoğu
Anadolu'da erken şehirleşmeye ait
ö nem li b u lu n tu la r veren Titriş
H öyü k'te, küçük buluntu olarak
pişmiş topraktan yapılmış kâseler,
fincanlar, vazolar, koktu şişeleri ve
bardaklar ile bronzdan yapılmış iğ ­
n eler, ke m ik a le tle r, ça k m a k ta­
şından ok uçları, pişmiş topraktan
hayvan fig iirin leri, bronz yüzükler,
taş damga mühürler, ağırşaklar ve
islami devre ait sikkeler sayılabilir.
YAZILI TABLETLER VE
M OZAİKLER
İlim iz B ozova İlç e s i L id a r
H öyük'te Heidelberg Üniversitesi
öğretim üyelerinden Prof. Dr.
Harald Hauptmann başkanlığında
yapılan kazılarda 1985 yılında H itit
devrine tarihlenen bir tablet ele ge­
çirilm iştir. Bir yüzünde 10, diğer yü­
zünde ise 13 satır çivi yazısı b u lu n ­
m aktadır. Bu ta b le t yangın geçir­
12 4 Ş a n l ı u r f a '9 7
miş bir tabakada ele geçmiştir ve
ta b le tin tra n s k rip s iy o n u halen
yapılmamıştır.
H arran ören y e rin d e K ü ltü r
B akanlığı adına D r. N u re ttin
Yardımcı başkanlığında yürütülen
kazı çalışmalarından 1985 yılında
M . Ö. VI. asra tarihlenen, üstünde
16 satırlık çivi yazısı bulunan Babil
K ralı N a b o n id 'e a it o v a l ta b le t
parçası ile H a rra n 'd a k i Sin
M abedi'nden bahseden Babil Kralı
N abonid'e ait 4 satırlık çivi yazısı
tuğla parçası bulunm uştur.
M . Ö. VI. asra tarihlenen 1989
yılı Harran kazılarında, Babil Kralı
N a b o n id 'e ay ta n rıs ı a dına
y a p tır ıla n E -H U L -H U L -S IN
tapınağına atıfka bulunan ve en
önemlisi bu tapınağın yerini belir­
ten bu adak kitâbesi 4 satır çivi
yazılıdır.
M üzem izde m ozaikler bahçede
a ç ık te ş h ird e s u n u lm a k ta d ır.
Buradaki m ozaiklerin b ir kısmı da
Bizans ve Süryani d önem lerine
aittir.
İlim iz Harran Kapı Kendirci
Mahallesi Fatma Aktosun'un evinin
a vlusundan sö kü le re k g e tirile n
m o z a ik , re n k li b ü y ü k taşlardan
yapılm ıştır ve üzerinde simetrik
hayvan figürleri vardır. Geç Roma
devrine aittir.
ilim iz M eteoroloji M üdürlüğü
bahçesindeki lojm an inşaatı temel
harfiyatında ortaya çıkan Süryani
devrine ait m ozaiğin orta kısmı tah­
rip edilm iş olup köfülü b ir kadın
tasvirinin yer aldığı küçük m ozaik­
lerden yapılmıştır. Yine Çamlık
Parkı'nda kazılar neticesinde ortaya
ç ık a n b ir m ağarada b u lu n a n
Süryani devrine ait baba, anne ve
çocukları tasYir eden m ozaik yakın
bir zamanda yerinden sökülerek
müzeye getirilecektir.
M üzem izde ayrıca parçalar ha­
linde kuş, leylek ve keklik gibi hay­
vanları tasvir eden m ozaikler teşhir
edilm ektedir.
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 H a lil-ü r R a h m a n G ö lü ve C a m ii

1. Haşan Padişah Camii Minaresi, Dergâh Camii ve Kale

 ZİYA RET VE AD AK
YERLERİ
S a b r i K ü rk c ü o a lu

HZ. İBRAHİM PEYGAMBER MAKAMI

Şehir m erkezindedir. Hz. İbrahim Peygamberin doğ­
duğu rivayet edilen mağaradır. Adak adanır. Çocuk sahibi
olmayı dileyenler, çocukları erken doğarsa adını İbrahim
Halil koyarlar, içinde su da olan mağaranın sihir ve ruh has­
talarına iyi geldiği öne sürülmektedir.
EYYÜP PEYGAMBER MAKAMI 193. H z .ib ra h im P e y g a m b e r M a k a m ı
Şehir merkezinin güneyindedir. Hz. Eyyüp Peygamberin
burada iyileştiği ve yaşadığı rivayet edilir. Buradaki suyun
şifalı olduğu öne sürülür. Mağarası, Şanlıurfa'nın bilinen
adak yerlerinden biridir.
EYYÜP NEBİ
Türbe Viranşehir yakınlarındaki Eyyüp Nebi Köyü'nde
bulunmaktadır. Türbede Hz. Eyyüp (a.s)'ın kabri bulunmak­
tadır. Ayrıca köyün güneybatısında Hz. Elyesa (a.s)'nın tür­
besi bulunmaktadır. Köy mescidinin kuzeyinde Hz. Rahime
Hatun'un türbesi bulunmaktadır.
HAYAT EL-HARRANİ
Hayat el-Harrani hazretlerinin babasının adı Kays idi.
Harran'da doğup, orada yaşadığı için kendisine el-Harrani
denilmiştir. Devrinin en büyük evliyasındandır. Hayat el-
Harrani hazretleri için, vefatından sonra tasarrufları devam
eden dört evliyadan biridir denilmektedir. Babası da büyük
evliyadandır. Hayat el-Harrani hicri 581, miladi 1185'de 194. E y y ü p N e b i T ü rb e s i
vefat etti. Harrarilda defnedildi. 1195'de üzerine bir türbe
yapıldı.
Hayat el-Harrani hazretleri çok keramet gösteren bir veli
idi. Bugün türbesi halk tarafından ziyaret edilmektedir.
ŞEYH MES'UD (ŞIH MAKSUT)
Şanlıurfa'ya ne zaman geldiği belli değildir. Nişabur'dan
U rfa'ya g eldiği b ilin m e k te d ir. Türbesi ve tekkesi
Şanlıurfa'nın güneyinde, Urfa Kalesinin de güney tarafına
düşen tepenin üzerindedir. Mezarı bu türbenin içindedir.
Devrinin alim ve mutasavvuflarındandır. Halk arasında "Şıh
Maksut" diye yanlış tanınmaktadır. Asıl adı Şeyh
Mes'ud'dur. Bu türbe hem bir ziyaret yeri etrafı ise bir me­
sire yeridir.
Türbe Selçuk Mimari tarzında yapılmış olup, kubbesi
yarı açık bırakılmıştır. Şeyh Mes'udun mezarı türbenin doğu
tarafında bulunan eyvanın bodrumundadır. Normal olarak 195. H a y a t E l H a rra n i T ü rb e s i
eyvanın için de tahtadan bir sanduka vardır ve üzeri yeşil
bir kumaşla örtülüdür. Bu sandukanın içi boş olup eyvanın
altındaki bodrumda mezar bulunmaktadır. Burada beş
mezar bulunmakta; bunlardan biri Şeyh Mes'ud'un, biri kız
kardeşinin, diğer üç mezarda müritlerinin mezarlarıdır.
Mezarların bulunduğu bu bodruma inecek bir kapı bulun­
mamaktadır. Şeyh Mes'ud tekkesinin içinde mescid, çileha-
neler ve misafirler için ayrılan odalar bulunmaktadır.
Hoca Ahmed Yesevi'nin halifelerinden biridir.
Nişabur'dan Anadolu'ya gelerek halka İslamiyeti öğret­
mekle g örevlendirilm iştir. Uzun yıllar Urfa'da müslü-
manlığa hizmet etmiş evliyadandır.
BEDİÜZZAMAN AHMED EL-HEMEDANİ
Bediüzzaman Ahmed el-Hemedani hazretlerinin
türbesi, kendi adını taşıyan mezarlığın ortasındadır.
196. Ş e y h M e s 'u d T ü rb e s i

1 27 Ş a n lıu r fa '9 7 K Ü L TÜR ve T U R İZ M

 üzerinde açık bir kitabe bulunmamaktadır.
T ü r b e n in
Ahmed el-Hemedani hicri 1209 senesinde
B e d iü z z a m a n
vefat etmiş ve bu türbeye defnedilmiştir. Halk tarafından de­
vamlı ziyaret edilen türbenin etrafında birçok meşayıh ve
ulema mezarı bulunmaktadır.
HAC KERMO
Kadiri şeyhidir. Hac Kermo diye şöhret kazanmıştır. Bu
Kadiri Şeyhi'nin mezarı Harrankapı Kabristanındadır.
Devrinin alim ve mutasavvuflarındandır. Hicri Zilkade
1234, miladi Ağustos 1819 senesinde vefat etmiştir.
Asıl adı Hac Abdulkerim olan Hac Kermo, aslen
Bağdad'lıdır. Urfa'ya ne zaman geldiği bilinmemektedir.
Mezarı halk tarafından ziyaret edilmektedir.
ABDURRAHMAN DEDE
Şehir merkezinde, kendi adı ile anılan caminin mezarlı-
ğındadır. Daha çok hastalarca ziyaret edilmektedir.. 197. Y a k u p K a lfa T ü rb e s i
YAKUP KALFA
Onyedinci yüzyıl Kadiri şeyhlerindendir. Urfa'lı Şair
Nabi'nin şeyhidir. Türbesi Şanlıurfa kalesinin eteğinde ve
Aynı Zeliha gölünün güney batısındadır. Türbesinin bulun­
duğu mahalleye "Yakubiye Mahallesi" ismi verilmiştir.
ŞAZELİ ALİ DEDE
Şazeli Ali Dede 17.yüzyılda Urfa'da yaşamış Şazeli
Tarikatı şeyhidir. H a lil-ü r Rahman Kabristanındaki tür­
besinin içindeki bir yazıda Osmanlı padişahlarından sultan
IV. Murad'ın 1639'da Bağdad Seferi'ne giderken, Şazeli Ali
Dede'ye misafir olduğu ve kendisine çok ihsanlarda bulun­
duğu yazılıdır.
ARŞ HOCA
Arş Hoca 1930 yıllarında yaşamış evliyadan bir zattır.
Türbesi Harrankapı mezarlığındadır. Türbesinin üzerindeki
kitabesi çok bozuk olduğu için okunamamaktadır. Türbe 198. Ş a z e li A li D e d e T ü rb e s i
Yavuz Selim ilkokulunun bahçesinde bulunmaktadır.
Devamlı “Arş" diye bağırdığı için adı "Arş Hoca" diye kal­
mıştır. Adının pek kimse hatırlamamaktadır. Birçok kerame­
ti olduğu söylenilmektedir.
ŞEYH EBUBEKİR
Ulucami'nin doğu kapısı yanında bulunan türbesi, halk
tarafından çok ziyaret edilmektedir. 17.yüzyılda yaşadığı bi­
linmektedir. Zamanın büyük evliyasından biridir.
DİPSİZ ZİYARET
Şehir merkezinin 5 km. kuzeyinde, Karaköprü semtinde-
dir. Çocukları olmayan gelinler, türbenin yanındaki ağaca
bez parçaları bağlar. Dilekte bulunurlar. Ziyaretin yanında
küçük bir göl vardır.
BOZTEPE ZİYARETİ
Bozova ilçesine bağlı Boztepe mıntıkasındadır. Baharda
Cuma günleri sıkça gidilen bir yerdir. Çocuk özlemi ile 199. Ş e y h E b u b e k ir T ü rb e s i
gelen kadınlar çoğunluktadır.
AKBALIK
Hz. İbrahim'in ateşe düştüğü gölün kaynağında, beyaz
bir balığın yaşadığı rivayet edilir. Dileği olan, bu balığa
şeker ve üzerinde ayetler yazılı bulunan kağıt parçaları atar.
Balık görünür ve atılanı yerse dilek kabul edilmiş sayılır.
ÖKÜZ DAŞI
Şehir m erkezinden 15 km. uzaklıkta, Kızlar
Köyü'ndedir. Taş uzaktan bakıldığında oturan bir öküzü an­
dırm aktadır. V e lin in türbesi, bu taşın hemen bitişiğin-
dedir. Türbe ziyaret edilir, iyileşmek için dua edilir.
DABAKHANE
Şehir merkezindedir. Yıkılan türbenin kaybolmaması
için üzerine bir şadırvan inşa edilmiştir. Yaramaz ve haylaz
çocukları sükunete kavuşsun diye buraya getirirler.

200. B a lık lı G ö l'd e k i A k b a lığ ın G ö rü ld ü ğ ü Y e r

128 Ş a n lıu r fa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M


ŞANLIURFA
ALİMLERİ
M a h m u t K a ra k a s
Şanlıurfa uzun zamandan beri bir kültür merkezi olma özelliğini
korumuş, bunun delili olarak da birçok alim ve mutasavvıf yetiştir­
miştir. Yetişmiş olan bu alimlerin çoğu, öğrencilerden başka yazılı
bir kitap bırakmamışlardır. Şanlıurfa alimlerinin yazılı bir eser bı­
rakmamış olmaları, onların zamanla unutulmalarına sebep olmuş­
tur. İlmiye sınıfındaki dereceleri ne kadar yüksek olursa olsun, on­
ları devamlı hatırlarda canlandıracak bir eserin olmaması, zaman­
la unutulmalarına, genç kuşağın ise asla tanıyamayacağı kimseler
durumuna düşmelerine sebep olmuştur.
Şanlıurfa'da yetişmiş olan alimler, gerek müsbet ilimlerde ve
gerekse din ilimlerinde kitap yazmadıklarından onların ilmi seviye­
lerini belirten hiçbir belge de elimizde bulunmamaktadır.
NEBİH EFENDİ (? - 1789)
Devrinin en büyük alim ve evliyalarından olan Nebih Efendi'nin
türbesi Bedi'üzzaman Mezarlığı'nın batı tarafındadır. Nebih
Efendi, halk arasında "Nebi Efendi" diye tanınmaktadır. Aynı tür­
benin içinde ve Nebih Efendi ile Kürt Hacı Ali Efendi'nin mezarları
bulunmaktadır. Bu türbe halk tarafından devamlı ziyaret edilmekte­
dir. Mezar taşı üzerine sık sık yeşil boya ve kına yaktıklarından,
üzerindeki yazı artık okunamayacak duruma gelmiştir.
Mezarının baş dikmesindeki yazı şöyledir:
Fatiha
Haza kabr el-merhum ve'l-mağfur
Mürşid el-arifin ve fi tarikati
El-aliyei Nakşibendiye
Eş-Şeyh Nebih efendi kaddesallahu sirrehu'l-aziz
ibni Abdullah intekalee min dari'l-fenai
İla dari'l-bekaa bi-nidai
Ya eyyetuha'l-nefsü mütmeinne
ircii ila rabbiki radiyeten mardiye
Min el-vasıti şaban el-muazzam
Sene selase ve mieteyn ve elfün
Gafarallahu rahmeten vasiaten ■ el-Hac Hafız Mustafa Efendi
Fi sene 1203
Hicri 1203, Şaban ayında, miladi Nisan 1789 senesinde vefat
etmiştir.
ŞEYH DEDE OSMAN AVNİ ( ? - 1883)
Devrinin en büyük Kadiri şeyhi büyük mutasavvuf, Allah dostu,
Seyyid Şeyh Dede Osman Avni (K. S.) Hazretleri'nin kabri, Mevlid-i
Halil Camii avlusu içindeki kendi türbesindedir. Türbenin üzerinde
bir kitabe yazılmıştır :
Dergah-ı pâk-ı
Gavs el-a'zam sultan-ı külli 'l-evliya
Hazret-i Abdülkadir el-Geylani Kuddise sirruhu'l-a'la
Burası bütün evliyanın sultanı Gavsü'l-a’zam hazret-i
Abdülkadir Geylani Hazretleri'nin pâk dergahıdır denilmektedir.
Türbenin içinde bulunan mezarlardan Dede Osman Avni (K. S.)
Efendi'nin mezarı hemen öndedir. Mezarın baş dikmesinde şunlar
yazılıdır
Rızalillahilfatiha ■
Haza kabr el-merhum el-mağfuru lehu
Hadimu haza'l-makam el-mübarek el-mukbilu
Ala'Allahi'l-mu'ridu ömru nevat (veya amnen mevat)
eş-Şeyh es-Seyyid Dede Osman Avni eş-Şeyh
es-Seyyid Abdal Muhammed Baba kad intakale
Min dari'l-fena ila dari'l-beka
bi'nidai ircii
Fi şehri zi'l-ka'dei'l-şerife
129
Sene:1300
Bu kitabeden anlaşıldığına göre Dede Osman Avni Efendi,
peygamber soyundan gelmektedir, seyyiddir. Babasının adı Şeyh
Seyyid Abdal Muhammed Baba'dır. Kadiri dergâhının hadimlerin­
dendir. Hicri 1300 senesi Zi'l-ka'desinde, miladi 1883 senesinin
Kasım ayında vefat etmiştir.
Dede Osman Avni (K. S.) Efendi'nin ayak dikrinesinde ise şöyle
bir manzume yazılıdır:
Günahım çok makarrım ya İlâhî
Ümidim geru sen perverdigare
İlahi red kılma mürüvvetinden
Kapına gelmişim ben yüzü kara
Günahkârım deyu Derviş ümidin kesme (cennetden)
Muhammed Mustafa gibi şefaatkârımız vardır
Katre-i eşkimle Rumi fevt-i tarihin yerdim
Kurb-i hakkı tutdu menzil-i münevveri Osmanî
Huve'l-Hayyu'l-Baki
irham hali Ya Munis Ya Selam
Son mısrada Rumi tarih düşürülmüştür. Noktalı harfler toplan­
dığında 1299 tarihi çıkar. Buna katre'deki bir damla anlamından
bir sayısı da eklenirse 1300 rumi tarihi Miladi 1883 tarihi çıkar.
Dede Osman Avni Efendi, hakkında çok fazla keramet söylenen
bir Allah dostudur. Açık açık kerametler gösterirmiş.
Dede Osman Avni Efendi'nin (K. S.) türbesi içinde Kadiri tari­
katına mensup, Dede Osman Avni Hazretleri ile birlikte 10 kişi
medfun bulunmaktadır. Bunlardan iki mezarda ikişer kişi üst üste
defnedilmiştir. Böylece hepsi sekiz mezardır. Bunlardan bir kısmı
Dede Osman Avni Hazretleri'nden evvel, bazısı da sonradır. Fakat
içlerinde en çok Dede Osman Avni Hazretleri büyük ve meşhur
olanıdır. Yalnız Dede Osman Avni Efendi'nin adından söz ederken
"şeyh" ismi kullanılmış, diğerlerinde sadece makamın hadimlerin­
den ifadesi kullanılmıştır.
HACI HAFIZ MUSTAFA EFENDİ ( ? - 1908)
Devrin büyük alim ve hafızlarından olan Hacı Mustafa
Efendi'nin mezarı Halilürrahman Camii kabristanındadır.
Mezarının baş dikmesinde şu bilgiler vardır:
Haza kabre'l-merhum ve'l-mağfur
a'lamü'l-ülema ve ev'arü'l-Züheda
ve'l-hadim el-mekamı ceddi'l-enbiya
fi şehri safer el-hayr 27
sene 1326
Hacı Mustafa Hafız hicri 1326 senesi Safer ayının 27 sinde
vefat etmiştir. Miladi Mart 1908 tarihinde vefat etmiştir. Büyük alim
Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi kendisinin talebesidir.Diğer bir
öğrencisi de Miftahi Haşan Açanal Efendi'dir. Hac Hafız Mustafa
Efendi vefatına kadar Halilürrahman medresesinde ders vermiştir.
Hacı Mustafa Hafız Efendi'nin üçüncü büyük talebesi ise müs­
bet ilimlerde de söz sahibi olan Abbas Vasık Efendi'dir.
Abbas Vasık Efendi 1859 yılında doğduğuna göre, Hacı
Mustafa Hafız da bu tarihten daha önceleri doğmuş olmalıdır. Bu
duruma göre Hac Hafız Mustafa Efendi 1850 tarihinden önce
doğmuştur.
HACI HAFIZ RAMAZAN EFENDİ (7 -1 9 1 0 )
Hacı Hafız Ramazan Efendi, devrinin büyük alimlerinden biri­
dir. İbrahimiye Medresesi'nde müderrislik yapmıştır. Bu yüzden
"ibrahimiyye Medresesi Müderrisi" diye şöhret kazanmıştır. Hafız
Ramazan Efendi'nin mezarı, Bediüzzaman Kabristanı'nda ve Nebi
Efendi türbesinin doğu tarafındadır. Mezarının baş dikmesinde
şunlar kayıtlıdır:
Dahilek ya Muhammed
Lailahi illallah Muhammedün Resulallah
Haza kabre'l-merhum el-mağfur
el-alim el-allemetü'l-muhakkik el-mudakkik
Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 el-mehabetü kudvetü'l-füdela er-rasihin
ve umdetü'l-hibr el-mieteyn
el-Hac Hafız Ramazan efendi
İbni Osman Efendi eş-şehir müderrisü
Medresetün ibrahimiye
Teveffafi gurreti muharrem el-haram
es-sene : 1328
Sene 1328 tarihinin Muharrem ayında, yani miladi 1910 yılının
Ocak ayında vefat etmiştir. Babasının adı Osman'dır. Hafız
Ramazan Efendi, devrinin "allame" sıfatını almış büyük bir alimdir.
Müftü Eyyub Sabri efendi ilk zamanlarında Hacı Ramazan
Efendi'den ilim tahsil etmiştir. Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi
ve Miftahizade Müftü Haşan Açanal da Hafız Ramazan Efendi'den
ders almışlardır.
Hacı Ramazan Hafız tahsilini Kayseri'de yapmıştır.
KÜRT HACI ALİ EFENDİ ( ? - 1911)
Kendi devrinde "Kürt Hacı Ali Hoca" diye şöhret kazanmıştır.
Devrinin çok büyük ve çok sevilen bir alimidir. Bediüzzaman
Kabristanı'nda olan mezarı, Nebi Efendi türbesinin içindedir. Nebi
Efendi türbesinin içinde üç mezar bulunmaktadır. Bunlardan biri ve
batı tarafında olanı bizzat "Nebi Efendi" diye meşhur olan büyük
evliyanın mezarıdır. Nebi Efendi'nin mezarının ayak tarafında
Büyük Şeyh Abdurrahman Efendi'nin kabri bulunmaktadır. Bunun
da güneyinde Kürt Hacı Ali Efendi'nin mezarı bulunmaktadır.
(Mezarının baş dikmesinde şunlar kayıtlıdır:
Fatiha
Hazâ kabr el-merhum el-mağfur
el-Hac Ali efendi bin Molla Muhammed Efendi
eş-Şehir müderris medresetü Haydarî
Teveffa 3 safer sene 1329
Miladi Şubat 1911 tarihinde vefat etmiştir. Kitabesinde söylenil­
diği gibi "Haydarî Medresesinin Müderrisi" diye şöhret bulmuş olan
Hacı Ali efendi, yine bir hoca olan Molla Muhammed Efendi'nin oğ­
ludur. Hacı Ali Efendi'nin öldüğü sene o kadar çok kar yağmıştır ki,
yollardaki kar evlerin damları seviyesine kadar yükselmiştir. Bunun
için cenazeyi götürmek isteyenler karları atarak yolu açmak zorun­
da kalmışlardır. Bunun için Urfa'nın müslüman ve gayri müslim
ahalisi el ele vererek yollan kardan temizlemişler ve Hacı Ali
Efendi'nin cenazesini mezarlığa götürebilmişlerdir. Bu olay Hacı
Ali Efendi'nin müslümanlar arasında olduğu kadar gayri müslimler
arasında da ne kadar çok sevildiğini ispatlamaktadır.
ABBAS VASIK EFENDİ (1859 -1922)
Şanlıurfa'nın yetiştirdiği büyük ilim adamlarından biri de
şüphesiz Abbas Vasık Efendi'dir. Abbas Vasık Efendi, Salih
Ağa'nın oğlûdur. '1859 yılında Şanlıurfa'da doğdu. Dini ilimler tahsi­
line Şabaniye Medresesi'nde başladı. Sonra Halilürrahman
Medresesi'nde Hacı Mustafa Hafız Efendi'nin derslerine devam
etti. 1891 senesinde buradan icazet aldı. Hemen bunun ardından
aynı medresede ders vermeye başladı. Abbas Vasık Efendi, ilmi
kuvvetli bir alimdi. Arapça ve din ilimlerinin yanında Farsça ve
Fransızca da bilirdi.
Abbas Vasık Efendi, 1896 senesinden 1907 senesine kadar
Irak'ta Hindiye Kazası vaizliğinde görevlendirildi. Oradan da 1908
yılında Şanlıurfa'nın Harran kasabası naibliğine tayin olunmuştur.
Bu görevde ancak bir sene kaldıktan sonra ayrılmıştır. Daha sonra
1913 senesinde Suruç müftülüğüne tayin edildi. 1916 yılına kadar
Suruçmüftülüğünde kaldı.
Mezarının başdikme taşında şunlar yazılıdır.
Fatiha
Haza kabre'l-merhum el-mağfuru leh
Kıdvetü'l-ulema el-muhakkikîn
Ve umdetü'l-füdela el-mudakkikîn
Yanb'u'l-fadl ve'l-yekîn
el-Müftii kaza-yi Suruç
Mevlana Abbas Vasık efendi
130
İbni Hac Salih efendi eş-şehir
bi-Saraçzade kad intakale
ila dari'l-beka bi-nidai ircii
Fi şehri zil-hicce 15
Sene:1340
Bu bilgilerden anlışılıyor ki; araştıran alimlerin tabi olup boyun
eğdikleri, dikkatli araştıran fazılların güvendiği, kesin bilgi ve fazilet
kaynağı, Suruç kazasının müftüsü Mevlana Abbas Vasık efendi
Hacı Salih'in oğludur. Saraçzade diye meşhur olmuşlardır. Vefatı
hicri 15 zi'l-hicce 1340 senesi, miladi 10 Ağustos 1922 senesidir.
Abbas Vasık Efendi müsbet ilimlerde de söz sahibi bir alimdir.
Bilhassa fizik ilminde ve matematikte kuvvetli idi. Doktor Hazım
Açanal'ın verdiği bilgiye göre, babası Miftahi Haşan Açanal efendi,
Abbas Vasık Efendi'nin Suruç müftülüğü sırasında oraya giderek
müsbet ilimleri kendisinden öğrenmiştir. Miftahizade Haşan Açanal
fizik, matematik ve Fransızcayı Abbas Vasık Efendi'den
öğrenmiştir.
Abbas Vasık Efendi'nin oğlu Celal Saraç fizik profesörüdür.
ŞEYH ABDURRAHMAN EFENDİ ( ? - 1932)
Şanlıurfa'da yetişen büyük evliyadan biridir. Hacı Mustafa'nın
oğludur. Şeyh Abdurrahman Efendi,Nakşibendi tarikatının Halidiye
kolundandır. Halk arasında daha çok "Şeyh Efendi" diye
isimlendirilmiştir.
Şeyh Abdurrahman Efendi aslen Kerküklü'dür. İlim tahsilini
Kerkük'te yaptı. Tahsilini tamamladıktan sonra bir camide imamlı­
ğa başladı. Bu arada tasavvufa merak saldı. Zaten kendisi muta­
savvıf olan bir aileden geliyordu. Dayısi da bir şeyh olduğu için,
önce dayısına intisab etti. Dayısının vefatından sonra, o şırada
Bağdat'ta bulunan Mevlana Halid-i Bağdad-i (K.S.) nin halifesi
Osman Siraceddin (K.S.)'nin oğlu Ahmed Şemseddin (K.S.)
Efendi 'ye intisab etti. Böylece tasavvuftaki sülukunu Ahmed
Şemseddin'in yanında tamamladıktan sonra halifelik aldı. Bu arada
imamlığı da devam ediyordu. İşte bu sıralarda Urfa'ya gitmek için
şeyhi tarafından manen görevlendirildi. Şeyh Abdurrahman Efendi
(K.S.) Urfa'ya geldikten sonra uzun müddet irşad ile meşgul oldu.
Bu arada hem ilmi ve hem de tasavvuftaki derecesi ilerledi.
Ziyaeddin, Bahaeddin, Şakir ve Şerif adında dört oğlu oldu. Şeyh
Abdurrahman Efendi (K.S.) iki halife yetiştirdi. Bunlardan biri alim
ve hafız Şeyh Müslüm (K.S.) Efendi'dir. İkincisi de İsa Efendi'dir.
Şeyh Abdurrahman Efendi (K.S.) Hicri 1351 Miladi 1932 senesinde
dünyasını değiştirdi ve Bediüzzaman Kabristanı'ndaki Nebih
Efendi türbesine Nebi Efendi'nin ayak tarafına defnedildi.
MİFTAHİZADE HAŞAN AÇANAL EFENDİ (1873 - 1953)
Devrinin büyük alimi Urfa Müftüsü Miftahizade Haşan Hüsnü
Efendi, Miftahi-zade diye şöhret bulmuştur. Babasının adı
Abdurrahman'dır. Ocak 1953'te vefat etmiştir. Urfa müftülüğü yap­
mıştır. Kendisi gibi büyük din alimlerinden Buluntu Hacı
Abdurrahman Efendi ile birlikte okumuştur. Önce Hacı Mustafa
Hafız'dan ders almış, sonra Hacı Ramazan Efendi'den okumuştur.
Soyadları Açanal olan Müftü Haşan Efendi, din ilminin yanında
müsbet ilimler ve Fransızca ders de almış, böylece iyi bir
Fransızca öğrenmiştir. O devrin müsbet ilimlerde büyük alimi olan
Abbas Vasık Efendi'den müsbet ilimleri ve Fransızcayı
öğrenmiştir.
Haşan Açanal, 3 muharrem 1290 (miladi mart 1873) tarihinde
Urfa'da doğdu. Bundan 300 yıl önce Urfa'ya yerleşen Miftahizade
ailesinden olan Haşan Efendi'nin babası Rahimiye Medresesi
Müderrislerinden Miftahizade Abdürrahim Efendi, annesi ise
Hocazade ailesinden Hatice Hanım'dır. Haşan efendi ilk tahsilini
mahalle mektebinde bitirdikten sonra babası gibi ilmiye mesleğine
sülük etmek için medrese tahsiline başladı. Hacı Mustafa Efendi
ve Hacı Ramazan Efendi'ye devam ederek 20 yaşında icazet
(medresede hocalık yapmaya selahiyet veren diploma) aldı.
Rahimiye Medresesi'nde müderrislik yapmaya başladı. Ancak
Ş a n ltu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
Haşan Efendi ilmiye mesleği yanında müsbet ilimleri de öğrenmek
istiyordu. Bu yüzden o zamanın bu bilgilerini de bilen en iyi hocası BULUNTU HACI ABDURRAHMAN EFENDİ
Saraçzade Abbas Efendi'ye devam ederek bu bilgileri de öğrendi. (1865 - 1968)
Daha sonra kendini yetiştirmek için büyük bir kütüphane meydana
getirdi. Kitapları Urfa Kütüphanesi'ne bağışlanmıştır. Arapça ya­ Devrinin en büyük alimlerinden biri veya ilimde en büyüğüdür
nında Farsça ve Fransızca öğrendi. Devlet hizmetinde ilk memuri­ diyebiliriz. Kabri, Halilürrahman Caminin kabristanındadır. Baş
yeti Urfa Bidayet Mahkemesi azalığıdır. (21 Muharrem 1327) Yani dikmesinde şu bilgiler verilmektedir :
14 Şubat 1909 tarihi. T Kasım 1910 tarihinde Urfa İdadisi Tarih- Fatiha
Coğrafya öğretmenliğine tayin edildi. 16 Temmuz 1911 de Urfa Lailahe illallah Muhammedün Resulullah
müftüsü oldu. Aynı zamanda müderrisliğe de devam ediyordu. Bu kabirde yatan Buluntuzade
Zamanın şeyhülislamları tarafından İbtida-yı Hariç ve Sahn-ı itiba­ Ahmet Efendi'nin oğlu
rı İlmî payeleri ile taltif olundu. Urfa'nın büyük hocası alimi ilmullah
1919'da Şanlıurfa'mız düşman işgaline uğrayınca Haşan ve arifi billah olan merhum mağfur
Efendi Erzurum ve Sivas Kongrelerini yakından takip etti. Mustafa Buluntu Hacı Abdurrahman efendi
Kemal Paşa ile şahsen temas kurdu. (Milli Mücadele sırasında Hazretleri medfundur.
Mustafa Kemal Paşa ile aralarında teati olunan telgrafların fotoko­ Mevla rahmet eyleye
pisi müzede muhafaza edilmektedir.) Ve hamiyetli hemşehrileri ile 1865 — 25.11.1968
birlikte Urfa Kurtuluş Savaşı'nı başlattı. 11 Nisan 1920'de Urfa'nın Latin harfleri ile yazılmış olan bu kitabesinden anladığımıza
düşman işgalinden kurtulmasında büyük katkısı oldu, istiklal göre Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi, Buluntuzade Ahmed
Madalyası ile taltif edildi. 1950 yılında kendi isteği ile emekliye Efendi'nin oğludur. Urfa'nın en büyük alimlerinden olan Buluntu
ayrıldı. 1953 yılının 27. günü Hakk'ın rahmetine kavuştu. Hacı Abdurrahman Efendi 1865 senesinde doğdu. Bir asırlık bir
Haşan Efendi' nin yazdığı makale ve denemeleri: ömür sürdükten sonra 25 Kasım 1968 tarihinde vefat etti. Öldüğü
1- Gazetede Tefrika Halinde Urfa ilinin Ünlü Bilginleri, zaman 103 yaşında idi.
2- Aklıma Gelenler, Ayak dikmesindeki manzume şöyledir:
3- 20. Asır Başlarında Urfa,
4- Sirayet Hakkında N'ola kan ağlasa Çeşm-i cihanın
5- Bazı Ayet Tefsirleri, Buluntu Hoca'sı göçtü Ruha'nın T-T- V K Ü T ü r!
6 - Şiir ve Tahmisler, Büyük allamesi din-i mübinin
Eserleri: İtaatkâr-ı şer'i Mustafa'nın ^ i'«q.
1- Urfa Tarihi, Fıkıh idi ilimde hem amelde
2- Urfa Kurtuluş Mücadelesi (Bu kitapları henüz Bütün sa'yi rızasıydı Hûda'nın
Edüp ilmiyle yüzyıl halka hizmet //< r t
yayınlanmamıştır.)
Vekil-i hassı oldu enbiyanın
Miftahi Haşan Efendi, kendi çocuklarını lise tahsili imtihanını Saçılsın ruhuna envar-ı rahmet
verinceye kadar yetiştirmiş, tarih, edebiyat, fen bilgisi ve Fransızca Açılsın kabrine babı cinanın
dersleri ile kendisi yetiştirmiştir.
Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi yıllarca Halil'ür Rahman
ŞEYH MÜSLÜM HAFIZ ( ? - 1958) Medresesi'nde ders vermiştir. Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi,
Devrinin büyük evliyası, alimi ve hafızıdır. Kendisi Nakşibendi Mustafa Hafız Efendi'den ve Ramazan Hafız'dan ders almıştır.
halifesidir. Türbesi Harrankapı Kabristam'nda bulunmaktadır. Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi daha ziyade halk arasında
Şeyh Müslüm Hafız, Kerküklü Şeyh Abdurrahman Efendi'nin “Buluntu Hoca" diye tanınmıştır, ilk hocası Büyük Hacı Mustafa
halifesidir. Dini ilimlerde ise Miftahi Haşan Efendi'den ve Kürt Ali Efendi'dir. Sonra da Hacı Ramazan Efendi'den okumuştur. Buluntu
Efendi'den icazetini aldı. Şeyh Müslüm Hafız önceleri Haşan Hoca'nın öğrencilik arkadaşı Miftahi-zade Haşan Açanal Efendi'dir.
Padişah Camisi imamlığında bulundu. Mevid-i Halil Camii'nin tamir Onunla birlikte okumuşlardır.
planını Şeyh Müslüm Hafız çizmiştir. 1951 yılında Dergah Mevlid-i
KURRA MUHAMMED HAFIZ (1896 - 1972)
Halil Camii'nin tamirini ve düzenlemesini yaptırdı. Bunu yaptırırken
Mescid-i Haram-ı örnek aldı. Avlunun içinden akan suyu iki kare bi­ Urfa'nın son zamanlarda yetiştirdiği en büyük hafızdır denilebi­
çimindeki küçücük havuzlardan geçirdi. Su doğru gelirken genişçe lir. Kendisi "Kurra Muhammed Hafız" diye meşhur olmuştur.
olan karelerin içine girince, şöyle bir daire çizerek dolanır ve sonra Bediüzzaman Kabristam'nda olan mezarının baş dikmesinde
diğer taraftan çıkardı. Ayrıca cami avlusunun dört tarafına dört şunlar yazılmıştır:
küçük minare yaparak, Mescid-i Haram'ın dört tarafındaki minare­ Fatiha
lere benzetti. Mezarlıkla avlu arasına bir kapı koydu ve kapının Haza kabr el-merhum el-mağfur
üzerine şu kitâbeyi yazdırdı. el-Hac Muhammed Hafız bin İsmail
"Lailahe ilallah Muhammedün Resulallah Rahmetullahi aleyhima
Geldi üçler dedi acih tarihini - Nasrün minallahi ve fathün karib" 12 receb el-ferd
ALLAH Fi sene 1392
29.8.1972
Böylece son mısrada tarih düşürmüş olup, son mısra Allah
ismi celali ile 1368 kıymetini verir ve buna üç eklenince 1371 hicri Kurra Muhammed Hafız, hicri 1392 miladi 1972 senesinde
ve 1951 miladi tarihi çıkmış olur. vefat etmiştir. Devrinin hem büyük alimlerinden hem de Kur'an-ı
Kerim'i kıraat-ı seb'a üzerine, yani yedi kıraat üzerine okuyan ve
Şeyh Müslüm Hafız, Mevlid-i Halil Camii'nde kendisi için bir
birçok hafız yetiştiren büyük bir hafızdır.
türbe hazırladı. Fakat rivayete göre, oranın sahibinin başkası oldu­
ğu işaretini alıyor ve o türbeyi bırakarak Harrankapı Kabristam'nda Kurra Hacı Muhammed Hafız 1312 rumi, 1896 miladi tarihinde
bir türbe yaptırıyor. 1958 yılında vefat edince kendisini Harrankapı Urfa'da doğdu. Babası Hacı İsmail Efendi'dir. Eski soyadları
Kabristam'ndaki türbesine defnediyorlar. Mevlid-i Halil Camii'ndeki Sofizade, yeni soyadları da Akkafa'dır. Aslen Şamlı'dır. Cubur aşi-
türbeye ise 1960 yılında vefat eden Said-i Nursi hazretlerini retindendir. Ana ve baba tarafından seyyiddir. Babası ve annesi
defnediyorlar. 1879 senelerinde Şanlıurfa'ya gelmişlerdir. Kurra Muhammed
Hafız Urfa'da doğdu. Dört oğlu ve kızı dünyaya geldi. Kurra Hacı
Muhammed Hafız 29 Ağuştos 1972 senesinde vefat etti.

131 Ş a n ltu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 Kurra Hacı Muhammed Hafız, kurralık icazetini hocası Çiftçi-
oğlu Muhammed Hafız'dan aldı. Kendi de icazet vermeye izinli idi.
ilimde Müftü Haşan Efendiden, Buluntu Hacı Abdurrahman
Efendiden, Kürt Ali Efendi'nin oğlu Hacı Abdurrahman Efendiden
ders aldı. Kendisi Nakşibendi tarikatına mensuptur. Şeyhi Kerküklü
Şeyh Abdurrahman (K. S.) Efendidir. Evlatları da aynı tarikata
mensuptur.
Kurra Muhammed Hafız, Şeyh Zeliha Köyü'nde medfun
Kerküklü Saadeddin Hocadan da Farsça dersleri almıştır. Kurra
Muhammed Hafız'ın Farsçası çok kuvvetli olup, Mesnevi, Gülistan
ve Bostan kitaplarını okur ve bu kitaplardan ders verirdi.
HACI ABDÜLHAMİD EFENDİ (Molla Hamid)
(1892- 1973)
Urfa'nın yetiştirdiği alimlerden biri de Hacı Abdulhamid
Hocadır. Yıllarca ders vermiş ve birçok öğrenci yetiştirmiştir.
Mezarı Bediüzzaman Kabristam'ndadır. Kabristanın doğu kapısın­
dan az ileride bulunmaktadır. Baş dikmesinde şu bilgiler
verilmektedir.
Fatiha
Haza kabr el-merhum el-mağfur
el-alim el-fazıl el-kâmil
el-Hac Molla Abdülhamid el-Nakşibendi
şehri zi'l-kade 8
fi sene 1393
Doğum 1892 Ölüm 3.12.1973
Şeyh Halifeoğlu
Hacı Abdülhamid Efendi'nin babasının adı Şeyh Halifedir.
Aynı zamanda şeyhtir ve Nakşibendi tarikatının Halidi kolundandır.
Hacı Abdülhamid Hoca aslen Bingöllü'dür. 1930 senelerinde
Urfa'ya gelmiştir. Önceleri Istahurla ve Millisaray köylerinde oturdu.
Sonra Şanlıurfa'ya geldi.
Hacı Abdülhamid Hoca 1892 senesinde Bingöl'de doğdu.
Orada "Fenari" kitabına kadar tahsil etti. Urfa'ya geldikten sonra
Buluntu Hacı Abdurrahman Efendiden ders alarak icazet almıştır.
Daha sonraları Cizre'ye gitti, orada Şeyh Şeyda Said Efendiden
hem ilim icazeti hem de Nakşibendi halifeliği aldı. Böylece hem ilim
ve hem de tasavvufta söz sahibi oldu. Hacı Abdülhamid Hoca'nın
bir oğlu ve bir kızı oldu. Her ikisi de kendinden çok önce vefat etti­
ler. Hacı Abdülhamid Efendi de 3 Aralık 1973 senesinde vefat etti.
Abdülhamid efendi birçok öğrenci yetiştirdi. Bunlardan yalnız
Hacı Abdullah Hoca icazet almışlardır. Diğer öğrencileri ise tahsil­
lerinin sonlarına doğru icazet almadan müftü, vaiz olarak görev
almışlardır.
Hacı Abdülhamid Hoca hakkında Bedi'üzzaman Said Nursi
(K.S.) şöyle demiştir : (Dünyada en çok sevdiğim iki alim vardır.
Bunlardan ikisinin de adı Abdülhamid'dir. Biri Bingöllü diğeri de
Urfalı'dır.) Urfalı olan Hacı Abdulhamit Efendidir.
Bediüzzaman Sadi Nursi Urfa'da vefat ettiği gece, Hacı
Abdulhamit Efendi bir rüya gördü. O sırada Ramazan ayıdır ve
Hacı Abdulhamid i'tikâfa girmiştir. Rüyasında Bediüzzaman Said
Nursi'nin kendisini yıkamasını Hacı Abdulhamid Hoca'dan istiyor.
Hacı Abdulhamid Hoca uyanıyor. Az sonra kapısı çalınarak Said
Nursi'nin vefat ettiğini söylüyorlar ve ğaslı için kendisini çağırıyor­
lar. Böylece Hacı Abdulhamid Efendi i'tikâfta olmasına rağmen
gidip Bediüzzaman Hazretleri'ni yıkayıp tekrar i'tikâfa giriyor.
ÖMER HAFIZ (GÖÇ) (1899 - 1983)
Devrinin meşhur alim vaizlerindendir. Kendisi hem bütün din
ilimlerini tahsil etmiş, hem de Kur'an hafızı olmuştur. Mezarı
Bediüzzaman Kabristam'ndadır.
Babasının adı Hasan'dır. Miladi 1899 senesinde doğmuştur. 8
Şubat 1983 tarihinde vefat etti.
1899 senesinde Siverek'te doğdu. Babası Haşan Efendi'dir.
Annesi Fatima Hanımdır. Annesi, - meşhur alim Kürt Hac Ali
132
Efendi'nin kızıdır. Ömer Hafız ilk tahsilini Halil'ür Rahman
Medrese'sinde yapmış ve Kur'an-ı Kerim'i 9 yaşında ezberlemiştir.
Halil'ür Rahman medresesinde hocaları Miftahizade Haşan Açanal
Efendi'dir, 20 yaşına kadar Halil'ür Rahman Medresesi'nde ilim
tahsil etmiştir. Ömer Hafız'ın en büyük özelliklerinden biri okuduğu
her kitabı ezberine almasıdır. Ömer Hafız gençliğinde Abamor
Ahmet Efendi ile Gümrük Hanı önünde ticaretle iştigal etti. Kırk ya­
şına kadar önceleri Kürt Hacı Ali Efendiden, sonra Kurra
Muhammed Hafız, Vahab Hocalarla tahsiline devam etmiştir.
Kelam, fık|h, hadis, ilimleri yanında matematik, tarih, edebiyat dal­
larında da kendisini yetiştirmiştir.
Urfa imam - Hatip Lisesi ilk açıldığında kendisine görev veril­
mişse de kabul etmemiştir. 40 yaşına gelinceye kadar evlenme­
mişti. Kırk yaşında Kıratoğlu Şıh Müslüm Efendi'nin kerimesi
Sabiha Hanımla evlenmiştir. Bu evlilikten iki erkek ve dört kız ço­
cuğu dünyaya geldi. Ömer Hafız evlendikten sonra gözlerini kay­
betti. Ömrünün sonuna kadar gözleri amâ olarak vaaz verdi. Bu
olaydan sonra kendini daha çok ilme vermiş ve özellikle Mevlana,
Şeyh Sadi Şirazi'yi incelemiş ve bunların tesirinde kalmıştır. Başta
Halil'ürrahman Camisi olmak üzere çeşitli camilerde imamlık yaptı.
Ulu Cami'de her ikindi vakti vaaz verirdi. Vaazı halk arasında çok
tutulmuş ve şöhret kazanmıştır. Vaazlarını, Deli vaiz diye meşhur
olmuş bir vaizden esinlenerek verirdi. Vaazlarında çoğunlukla co­
şarak ağlardı.
Vaiz Ömer Hafız Efendi ömrünün son kırk yılını geceleri iba­
detle geçirmiştir. Bir günde Kur'an-ı Kerim'i hatmederdi. 1983 se­
nesinin şubat ayında vefat etti. Vasiyeti üzerine "Envarü'l-aşıkin"
adlı kitabı da mezarına koymuşlardır.
SAİD TEKİN HOCA (1921 - 1990)
Devrimizin büyük alimlerinden olan Said Tekin Hoca, Mardin
vilayetinin Ömerli kazasının Taşgedik (eski adı Kalsannur) köyün­
de 1921 senesinde doğdu. Babasının adı Yusuf, annesinin adı
Meryem'dir. Yedi yaşında Kur'an-ı Kerim'i babasından öğrendi.
Civar köylerde Şeyh Mahmut ve Şeyh Kır’dan şafii ilmihalini öğrenT
diği zaman sekiz yaşında idi. Henüz dokuz yaşında iken Arapça ve
dini bilgileri tahsil İçin Suriye'nin Amuda kasabasında okudu. O sı­
rada Suriye Fransızların işgalinde bulunuyordu. Küçük Said Tekin
yabancı bir devlette yaşamaya daha fazla dayanamadı ve ai
zaman sonra evine döndü.
Said Hoca, bir ara okumaya karar verdi. Askere gitti, ikinci
cihan harbi sırasına rastlayan askerliği dört sene yaptıktan sonra
1946 yılında terhis oldu. Aynı sene din tahsiline tekrar başladı.
Ders alarak ilim tahsil ettiği hocaları Zübeyr Bozan, Halil Gönenç,
Şeyh Abdurrezzak ve Şeyh Muhammed Er Hoca Efendilerdir.
Bunların içinde Halil Gönenç 1967 - 1973 seneleri arasında Urfa
müftülüğü görevinde bulunmuştur.
Said Tekin Hoca icazetnamesini Halil Gönenç'in başkanlığında
ilmi selahiyetli bir he'yetten aldı, icazetname töreni Kızıltepe'nin
Kilyebin Köyü'nde yapıldı. Said Hoca o tarihten itibaren ders ver­
mekle meşgul oldu. 1966 yılının mart ayında Kur'an-ı Kerim kursu
öğretmenliğine tayin olundu. Az sonra Urfa'ya nakledildi. Urfa'da
Hayrullah Camii, Hekimdede Camii ve Narinci Camiinde imamlık
görevinde bulundu. 1982 yılının mart ayında emekliye ayrıldı. Altı
çocuğu oldu. Said Tekin Hoca, Hz. Ömer'in soyundan gelmektedir.
Said Tekin Hoca 1990 senesi 14 Nisan, Hicri 18 Ramazan
1410 gecesi, her günkü gibi Kur'an-ı Kerim okumasını bitirip yata­
ğına girdikten sonra vefat etti. Harran Kapı Mezarlığı'na defnedildi.
Rahmetli, Ramazan ayı içerisinde her gün bir hatim yapardı.
Said Hoca, ilim deryası, ağırbaşlı, halim, selim bir zattı.
Kendisini yemeğe davet edenlerin davetlerini mecbur olmadıkça
kabul etmezdi. Bundan mümkün olduğu kadar kaçınırdı. Kendisine
sorulan soruları en ince noktalarına kadar düşünür ve öyle cevap
verirdi. Muhakeme ve mukayese kabiliyeti çok kuvvetli idi.
Ş a n lıu rfâ '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
201. U lu C a m ii M in a re s i 202. H a ş a n P a d iş a h C a m ii M in a re s i

203. Ş a n lıu rfa K a le s i 204. H a rra n

133 Ş a n lı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

ŞANLIURFALI
ŞAİRLER
İ b r a h im T e z ö lm e z
Yapılan arkeolojik araştırmalara göre tarihi M.Ö. 8000'Ii
yıllara uzanan Urfa, 639 yılında Hz.Ömer devrinde İslâm or­
duları tarafından fethedilerek islamiyetle müşerref olmuş,
1087 tarihinde ise Büyük Selçuklu Hükümdarı Melikşah'ın
komutanlarından Bozan Bey'in Urfa ve Harran Valiliğine ge­
tirilmesiyle de Türklüğü tanımıştır.
Böylesine köklü v > zengin bir tarihi olan Urfa'da sayısız
ilim ve fikir adamı yetişmiştir. Nâbî gibi memleket-adına tek
başına iftihar vesilesi olabilecek bir şiir dehasını yetiştiren
Urfamız şüphesiz büyük bir san'at, edebiyat potansiyeline
sahiptir.
Memleketimizin yetiştirdiği mümtaz ilim ve fikir adamla­
rından Prof.Dr.Abdülkadir Karahan'ın tesbitlerine göre
Şanlıurfamız, Yavuz Sultan Sel i m' i n idaresine geçişten
Cumhuriyet'in ilânına, yani 1517'den 1923'e kadar 200 do­
layında muhtevalı şair yetiştirmiştir.
Bu şairlerimiz Klâsik edebiyat vadisinde eserler vermişler,
bu şiirin değişik nazım şekillerinde arûzu başarıyla kullan­
mışlar, klasik şiirin diline, mazmunlarına, estetik anlayışına
bağlı kalmışlardır.
Bu şairlerin çoğu; Urfa'nın, o devirlerin kültür merkezi
konumundaki büyük şehirlere uzaklığı münasebetiyle, adları­
nı yeterince duyuramamışlar, tanınamamışlar ve eserleri de
zamanla kaybolup gitmiştir.
Dolayısıyla eldeki kaynaklar bizi ancak 17. yüzyıla kadar
götürmektedir. Eseriyle günümüze ulaşabilmiş en eski
şairimiz Şeyh Şânî'dir. Mutasavvuf bir şair olan Şeyh Şânî
(1 631-1 693), Nâbî ile çağdaştır.
Nâbî (1642-1712) ise Klasik şiirimizde hikemî şiir ekolü­
nün kurucusu ve en büyük temsilcisidir. Yusuf Nâbî 24 yaş­
larında İstanbul'a gitmiş, Musahip Mustafa Paşa'nın önce
divan katibi, sonra kethüdası olmuştur. Mustafa Paşa ölünce
Haleb'e gitmiş, eserlerinden Hayriyye ve Hayrâbâd'ı orada
yazmış, 25 yıl kadar kaldıktan sonra Vali Baltacı Mehmet
Paşa Sadrazamlıkla İstanbul'a dönerken Nâbî'yi de yanında
götürmüştür. 70 yaşlarına gelen Nâbî, İstanbul'da üstad ola­
rak büyük saygı görmüş, darphane emini ve baş mukabeleci
olmuştur. Mezarı, Üsküdar'da Karacaahmet Mezarlığındadır.
Didaktik şiire verdiği derinlikle kendisine büyük Divan
şairleri arasında özel bir yer edinen Nâbî, yaşadığı altı padi­
şah (l.ibrahim-lll.Ahmet) devrinin sosyal zaaflarını görmüş,
halkın ruh haline tercüman olan, toplum hayat ve psikolojisi­
ne bağlı hakimâne gazeller yazmıştır. Devrinde şiirleri çok
sevilmiş, kendisinden sonra gelen bir çok şair de onun etki­
sinde kalmışlardır.
Manzum ve mensur onbir eserinden en ünlüleri
şunlardır: Divan, Hayriyye, Hayrâbâd, Tuhfetü'l Haremeyn,
Sûrnâme.
17. Asırda Şeyh Şânî ve Nâbî'nin yanısıra Muhammed
Zâhir ve Zâki isimli iki şairin de varlığı bilinmektedir.
18. Yüzyılda Fânî (1738-1800), Hafız Ömer Ferdi (1760-
1825), Nüzhet Ömer (- 1776), Nâfî (?), Sânî (?) gibi isimlere
rastlıyoruz. Bunlardan Nüzhet Ömer ünlenmiş, İstanbul'a gi­
derek ünlü vezir Koca Ragıp Paşa'ya intisap etmiş hâkirnâne
edalı şairlerdendir.
134
19. yüzyıl Urfa şiiri hem nicelik hem nitelik bakımından
yüklüdür. Bu asrın ünlü şairleri şöyle sıralanabilir: Abdî
(1857-1911), Mahmud Abdî (Melek Mahmut) (?),
Muhammed Admî (1818-1900), Mustafa Âlim (?), Âtıf (?),
Ahmed Azmî (1888-1914), Ahmet Berkî (1840-1889),
Ahmed Bîcân (?-1910), Muhammed Durak (1860-1916),
Müslüm Fâiz (1823-1877), Muhammed Fatih (1870-?),
Fehim Ahmed (1837-1900), Derviş Fenayi (1860-?), Fürûği
(18 77-?), Hâfız (1842-?), Mehmed Hâkî (1851-1876),
Abdurrahman Hâlis (?), Şeyh Hâlid (1845-1915), Mevlânâ
Hâlid (1823-1891), Hâfız Hatâyî (1823-?), Ahmet Hikmet
(1832-1878), Bakır Hilm î (1857-1910), Muhammed Hilmî
(1881-?), Bîkeszâde Hulûsî (1879-?), Şekercizâde İsmail
(1859-1914), ismet Beşir (1827-1875), Bekir Kâmi Özbay
(1860-?), Birecikli Kâni (1845-?), Kâni Baba (1812-1877),
Muhammed Kâtib (?-1836), Ahmed Lâmî (1826-1888),
Mustafa Lâmî (1865-?), Lâtif (1820-?), Muhammed Muhiddi.n
Mahvî (1821-1871), Şeyh Marûfî (1842-?), Mihri Zülfikar
(1832-1878), Abdurrahman Muhibbî (1854-1906), Nâtık (?-
1866), Mustafa Reşid (1841-1912), Muhammed Râtib (1812-
1866), Birecikli Râzi (1850-1922), Osman Remzi (1875-
1924), Sabir (1819-1893), Muhammed Sabri (1800-1871),
Saffet Yetkin (1866-1950), Emin Sakıb (?-1873), Muhammed
Sâmi (?), Muhammed Salih Sani (1783-1848), Şeyh
Muhammed Selim (1785-1857), Müslüm Sıdkı (1850-1914),
Muhammed Şevket (1861-1907), Muhammed Şükrü (1881-
1915), Abdurrahman Takî (1848-1909), Mustafa Tevfik
(1861-1907), Vecdî (?-1863), Ahmed Vefik (1860-?),
Muhammed Salih Yektâ (?-1859), Zihnî (?), Ziyâî (1825-
1887)
20. yüzyılda Kemal Edip Kürkçüoğlu (1902-1978), Suut
Kemal Yetkin (1903-1980), Abdülkadir Karahan (1913 - ),
Zübeyir Yetik (1941 -), M. Ragıp Karcı (1945 -), M.Akif inan
(1940 -), M.Atilla Maraş (1949 -), İhsan Sezai (1947 -) gibi
Türk Edebiyatı tarihine mal olmuş şair ve edebiyatçılarımızın
yapinda; günümüzde rahmet-i Rahman'a kavuşmuş bulunan
bazı şairlerle; bugün hâlâ çalışmaları devam etmekte olup bu
vadide emek veren isimlerden tespit edebildiklerimizi şöyle
sıralayabiliriz:
Abdurrahman Rahmi, Namık Ekrem, Muhammed Nuri,
Halil Hâmi, Ahmet Hamdi, Muhammed Hıfzî, Refet İbrahim,
Abdülkadir Diriöz, Kıratoğlu Muhammed Emin, Nüzhet Gani
Özbay, Abdullah Edip, Hâdi Durak, İbrahim Hakkı, Hulûsî
Kılıçarslan, Muhammed Lütfi Okumuş, Halil Refet Tanışık,
Bedri Alpay, Mahmud Alpay, Mustafa Dişli, M.Şevket
Akkaya, Halil Gülüm, M.Yaşar Uğur, M.Sırrı Savaşan, Yaşar
izgördü, M.Ayhan Abamor, Necip Mirkelâmoğlu, Aziz
Özbay, Mustafa Yazgan, Mehmet Mısır, Fatih Batıbeki,
Ökkeş Ülgen, Verdi Kankılıç, Aydın Hatipoğlu, Rüknettin
Akbaş, Mehmet H. Öcal, İhsan Sezai, Şükrü Algın, A.Naci
ipek, Zeki Coşkun, Halil Biner, Ahmet Gözühoş, Mehmet
Oymak, Arif inan, Fuat Kürkçüoğlu, Hüseyin Baykuş, Fuad
Rastgeldi, Osman Güzelgöz, İbrahim Tezölmez, Hanifi
Düşmez, M.Emin Ercan, Faruk Habiboğlu, Bekir Şirinoğlu,
A.Rezzak Elçi, İsmail Kurt, Mahmut Öztürk, Veysi
Dörtbudak, Siraç Sümen...
Âşıklık geleneğini devam ettiren Şan11urfalı halk ozanları­
mızın en tanınmışları ise şunlardır:
Halfetili Ali Çevik, Dertli Divani, Veli Aykut, Mehmet
Acet, Kadir Gedikhanlıoğlu, Mehmet Batur.
Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İ Z M
ŞANLIURFALI ŞAİRLERDEN ÖRNEKLER
Bir gelmişiz hünerkede-i dehre Nâbîyâ
Ayînede görür gören ancak nazîrimiz
Nâbî
Câna ne var garibine etmezsin iltifat,
Vuslat sizin diyarda âdet değil midir?
Nâbî
RUBAİ
Ey mehlika, gör meclisi aşk nasıl târümâr olmuş
Sâkî sarhoş, vakt-i leyi rindâneler hûnhuvâr olmuş
Beklenir mi artık böyle gecenin subh-ı envârı
Doğsam mı diye güneş bile sanki bî-karar olmuş.
M.Yâşar Uğur
YENİ BİR SEVDA SÜLEYMANI

ilm bir lücce-i bî-sâhildir Önce birileri vardı.

Yağmura yeni çıkmış efsane yalnızlığımızın
Anda âlim geçinen câhildir
Gözlerimizde ölesiye bir boşluk bir boşluk
Nâbî içimizde serseri umutlarımızın en güzel kara yağmaları
Kendi aybın görmeye aybı kesen âyînedir, ben ve Süleyman
Halkı ta'n etme hele bir kerre var gör sen seni denizlerden bulut gibi düşler biriktirdik
Nüzhet Ömer başımız sürgün günlerimizin taş gibi yalnızlığına dayalı
Kurbiyyet-i gül bülbüle de hâre de kalmaz, Kimsesizdik kıyamet kopup giderdi içimizde
sen say ki biz o demlerde aşıktık
Hengâm-ı tarâb meste de huşyâre de kalmaz
Şimdi beyninde koca bir duvar Süleyman'ın
Ad mî
içinde bir kazan kaynıyor yıldızlardan
Vefâ yok dil-rübâda, bezm-i işrette muhabbet yok; topraktan boyuna boynu bükük türküler çıkarıyor
Gönülde sabr, sâkîde mürüvvet, meyde lezzet yok.
ve ola ki şu anda bir denizin dibinde
Abdî geçmişine geleceğine yanıyordur
O şûh hangi giryâm acep handan eder şimdi Mehmet Rağıp Karcı
Kimi hâb-ı visâl-i lutfuna mihmân eder şimdi
YÜREK GAZELİ
Sâmî
Senin hatıranla beni her akşam
Muallim lutf eyle âzâd kıl ol servi mektepten
Dünyanın kirinden yuyar yüreğim
Ânın tarifine canlar durup saf saf kitap açmış
Düş kazılarımın bulgularını
Berkî
Umut sergisine koyar yüreğim
Ne hayâl eylersem hatırıma yâr gelir
Mehtaba çiçeğe ve bulutlara
Ne tasavvur ki kılarsam dile dildâr gelir
Cennet hayalini oyar yüreğim
Fâiz Kanadısın zaman nehirlerinin
Bu şeb ol dîde-i âhû gelecek yanımıza günleri seninle sayar yüreğim
Görelim rahm eder mi hal-i perişâmmıza
Çevremi donatan yankılarına
Halid Sevdanın izine uyar yüreğim
Her cefâyı hor görüp Hakk'a meşkûrlardanız Değil hayalinden akan sözleri
Daima mihnetkeşiz sanman ki mesrurlardanız aklından geçeni duyar yüreğim
Râzî Bir gün ki anlarsam kayboluşunu
Dil-i mahzûnum her dem derd ile âvâre kalsın mı beni cinnetlere soyar yüreğim
Habîbim çare yok mu haşre dek bu yâre kalsın mı Akif İnan
Sakıb İMZA GÜNLERİ
Bu köhne felek aksine devr etti melâl var, Doğmadan, "Bezm-i Elest"de kul'luk akt'i imzaladık,
Zevkinde cefâ, neşve-i lyşında vebâl var Doğduk ağlaya-sızlaya yaşam paktı imzaladık,
Şevket Geçtik yalancı Dünya'dan günübirlik seyyah gibi;
Acep ey dil senin bir lahza handân olduğun var mı içtik ecel şerbetini, dolan vakti imzaladık...
Harîm-i vuslat-ı dildâra şâyân olduğun var mı Mehmet H.ÖCAL
Hikmet İNS
Âşıklarız ki mazhâr-ı canâne çıkmışız,
Eb'âdı aşmışız felek-i câne çıkmışız. Sen de geçip gidersin elbet bir gün
K.Edip Kürkçüoğlu fasılasız bir aralıktan
seninle bir alem gider bir evren gider
HAYAT HAKKI
herşey biter seninle bir devran gider
Yok dünyada arzum, zira bir nebze rahat yok yeni doğumlar olur yine yeni ölümler
Mağdurda sabır, milyonerinde kanaat yok güller solar yine bahçeler tarumar olur
Servet süfehâda, cesaret de cühelâda Ey ins bil ki var olmanın
Zanımca bu çağ arlılara, hakk-ı hayat yok özeti budur.
M.Şevket Akkaya M .Atilla Maraş

1 35 Ş a n ltu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 ŞA N LIU R FA 'D A BAS İN-YAYIN H AYATI
Şanlıurfa'da yayınlanan ilk gazete 1925 yılında vilayet tarafından yayınlanmış olan "URFA" gazetesi olup 1949
yılında bu adla kapanmıştır.
Halen aşağıdaki Basın-Yayın organları faaliyetlerini sürdürmektedir.

MAHALLİ GAZETELER
S.NO GA7F.TF.NİN KURULUSU SAHİBİ YAZI İŞLERİ BASKI YAYIN
AD I MÜDÜRÜ CESİDİ PERİYODU

1 HİZMET 1959 ÖMER İ.BÜLENT TİPO G Ü N LÜ K

GAZETESİ O KUTAN O KU TAN (Vasıflı)

2 GÜNEYDOĞU 1978 M .ALİ M.ALİ OFSET G Ü N LÜ K

GAZETESİ KAPAKLI KAPAKLI (Vasıflı)

3 REHA 1988 A.RECAİ SAİT TİPO G Ü N LÜ K

GAZETESİ AYH AN D U R M A Z O Ğ LU (Vasıflı)

4 UFUK 1993 SÜLEYMAN SÜLEYMAN TİPO G Ü N LÜ K

GAZETESİ TATAR TATAR (Vasıflı)

MAHALLİ TELEVİZYONLAR
TFI F V İZ Y O N U N A D I KURULUSU SAHİBİ YAYIN A l A N I YAYIN SÜRFSİ

ŞANLIURFA 1993 MUSTAFA ŞANLIURFA 8 SAAT

TELEVİZYONU KEŞKÜŞ MERKEZ

GÜNEYDOĞU 1994 KEMAL ŞANLIURFA 8 SAAT

TELEVİZYONU KAPAKLI MERKEZ

MAHALLİ RADYOLAR
S.NO RADYONUN KURULUSU SAHİBİ YAYIN YAYIN
AD I ALAN I SÜRESİ ISaatl

1 G Ü N E Y D O Ğ U FM 1993 ÖMER N. ŞANLIURFA 18

RADYO KAPAKLI MERKEZ

2 HARRAN FM 1993 A.NASİH ŞANLIURFA 18

RADYO KÜ Ç Ü KO Ğ LU MERKEZ

- 3 TEMPO FM 1993 O R H AN ŞANLIURFA 18

RADYO İZOL MERKEZ

4 M EGA FM 1993 M .N U R İ ŞANLIURFA 18

RADYO O LG U N MERKEZ

5 KARACADAĞ FM 1994 MEHMET ŞANLIURFA 18

RADYO URAL MERKEZ

6 M ED YA FM 1995 A.KADİR ŞANLIURFA 18

RADYO MERKEZ

136 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 ŞANLIURFALI
HATTATLAR
A . C ih a t K ü rk c ü o a lu

Tarih boyunca b ilim , edebiyat ve m üzik alanlarında

büyük dehalar yetiştirm iş olan Şanlıurfa, son yüzyıl
içerisinde Ahm et Vefik ve Behçet Arabi gibi iki büyük
hat ustasını da sinesinden çıkarmıştır.

AHMET VEFİK EFENDİ

Balibeyzade Lobut Bey'in oğlu olup Î8 6 0 yılında
d o ğ m u ş tu r. 1 8 8 7 'd e U rfa T a h r ir a t K a le m i
M ukayyitliğine atanmış, yazısı güzel olduğundan 1890
yılında Tahrirat Kalemi Sermümeyizliğine terfi e ttiril­
miş, aralıksız 33 yıl çalışarak 1923'de emekli olmuştur. 205. "Âla Külli Şey'in Kadir" Hattat: Ahmet Vefik Efendi

ve dükkânlarını "Behçet Arabi" imzalı binlerce levhası

Ahm et Vefik, Hüsn-ü Hattın her çeşidinden icazet
süslemekte, binlerce mezar taşında yazıları bulunm ak­
almış ve icazet vermiş büyük bir hattattır. Hat hocaları
tadır. Bazı yazı kom pozisyonları Sebil-ür Reşad
Urfa Tahrirat M üdürü Asaf Bey ile Diyarbakırlı
Mecmuası'nda yayınlanan Behçet Efendi'nin 1960 y ıl­
Cenanzâde Hacı Abbas Bey'dir. Ahm et Vefik ayrıca 30
larında H ilal T akvim i'nde çok güzel yazıları yayınlan­
yıl U rfa'nın bütün mektep ve medreselerinde Hüsn-ü
mıştır. Bugün bile bazı firm alarca İstanbul'da bastırılan
Hat hocalığı yapmıştır. Halk arasında "Lobut Ahmet"
Hat konulu kartpostallarda kendisinin eserlerine yer
adıyla anılmaktadır.
verilm ektedir.
Ahm et Vefik aynı zamanda şiir ve musikiye vakıf
1965 yılında 76 yaşında iken U rfa'da vefat eden
olup, armonika, ud, kanun gibi musiki aletlerini çalar,
Behçet Efendi en-çok nesih ve sülüs tarzda eserler ver­
dinleyenleri coşturacak derecede her makamdan ga­
miş az da olsa başarılı T a 'lik denem elerinde bulunm uş­
zeller okurdu. Ahm et Vefik daha ziyade cami, çeşme,
tur. Aynalı tarzdaki "Aman ya M uham m ed", ve "Er
tekke ve mezar taşlarına kitabe ve m ahalli olaylara ait
Rizku al-Allah", yıldız ve tuğra şeklindeki "Besmele",
destanlar yazardı. Bugün V ilayet binası önündeki kav­
hilal şeklindeki "Kelime-i Tevhid" ile "Ve Hüve Alâ
şakta yer alan ve 1917 yılında Nusret Bey tarafından
K ü lli Ş e y 'in K a d ir" k o m p o z is y o n la rı k e n d is in in
diktirile n Harb-ı U m um i Şehitleri Abidesi üzerine
beğenerek ısrarla kullandığı yazılarındandır.
"Cay-i Cihada Giden Erlere Nusret O la" mısraını yaz­
mış, böylece anıtı yaptıran Nusret Bey'in adını zikret­
meyi büyük bir ustalıkla başarmıştır. Anıt üzerindeki
bu mısranın H att'tı da Ahm et Vefik Efendi'ye aittir.

Yetiştirdiği en ünlü Hattat Arabizâde Behçet

Efendi'dir.

BEHÇET ARABİ
1889 yılında doğdu. Arabizade H am it Bey'in tek
e v la d ıd ır. 13 - 14 y a ş la rın d a H a lil- ü r Rahman
Medresesi'nde Ahm et Vefik Efendi'den hat dersleri ve
akabinde icazet aldı. Ü ç çocuk babası iken seferberlik­
te askere alındı. M edine'de 5.5 sene askerlik yaptu
M edine'de bulunduğu sırada Peygamber Efendimiz'in
makamına İstanbul'dan gönderilen yazıları işledi ve
kendi yazılarından yazdı. Bu hizm etinden dolayı ken­
disine Peygamber Efendim izin Sakal-ı Şerifleri hediye
edildi (Bu Sakal-ı Şerif halen Urfa Çarkoğlu Kardeşler
Cam isi'nde muhafaza edilm ektedir.)

Askerlik dönüşü Urfa'daki bazı mekteplerde meşk 206. "Ve Hüve Âla Külli Şey'in Kadir" Hattat: Behçet Arabi
verdi. Bugün U rfa'nın bütün cam ilerini, çok sayıda ev

137 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 ŞANLIURFA'DA
VAKIFLAR
S a b r i K ü r k c ü o a lu
Yardı mİ aş m a ve dayanışm a
düşüncesinin Türk toplumunda en teş­
kilatlanmış şekli vakıflardır. Tarih bo­
yunca kurulan bir çok vakıflar; sosyal,
ekonomik ve kültürel alanlarda toplu­
mun refahı için önemli hizmetlerde
bulunmuşlardır.
Arapça bir kelime olan vakıf; kişi­
nin taşınır veya taşınmaz mallarını
kendi isteğiyle şahsi mülkiyetinden çı­
karıp, hayır ve hizmet gayesiyle yine
kendisi tarafından belirtilen şart ve hiz­
metlerin yerine getirilmesi için ebedi
olarak tahsis etmesidir.
Vakıf kuran kişiye vakfeden, vakfın
hangi şartlara göre yürütüleceğini be­
lirten yazılı belgelere de vakfiye denil­
mektedir. Vakfiyeler aynı zamanda
k ü ltü rü m ü z ü y a n s ıta n b ilg ile r
açısından çok önemli belgelerdir.
V a k ıfla rı id a ri yö nd en şu bö­
lümlerde inceleyebiliriz.
Mazbut Vakıflar: Bunların idaresi
doğrudan doğruya Vakıflar Genel
Müdürlüğü'ne aittir.Vakıf emlâkleri,
mahalli vakıflar müdürlüğünce kiraya
v e rm e ve ya iş le tm e y o lu y la
değerlendirilir. Temin edilen her vakfın
geliri o vakfın vakfiyesinde yazılı şart
ve gayeye sarfedilerek vakıf şartı yerine
getirilir.
Mülhak Vakıflar: Vakfiyelerinde ya­
zılı, vakfeden tarafından ileri sürülen
şartlara haiz vakıf evlatları tarafından
idare edilen vakıflardır. Bu vakıfları
idare edenlere mütevelli adı verilir.
Mütevelliler vakfeden adına vakfiye
şartlarına göre vakfı idare ederler. Her
yıl yapmış oldukları faaliyetleri
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
d e n e tle n ir. Bazı v a k fiy e le rd e
m ütevelliler hizm etlerinden dolayı
vakıftan ücret de almaktadırlar. Bu va­
kıftaki idarecilik, vakfiyesinde belirtil­
mek kaydıyla babadan evlada intikal
edebilmektedir.
Buna örnek olarak Urfa'daki 786
ta rih li Cami Kebir Vakfıyla ilg ili
başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulu­
nan 19 Rebiülahir 1118 (1 Ağustos
1706) tarihli bir dilekçede; Cami kebir
(Urfa Ulu Cami) vakfı mütevellisi olan
zat, yaşının ilerlemesinden dolayı hak-
kiyle vazife yapamayacağından bahs
ederek adı geçen vakfın idareciliğinin
evladiyet şartına bağlı olduğunu bu se­
20 7. E y y ü b i M e d re s e s i (V a k ıfla r Ş u b e M ü d ü rlü ğ ü )
bepten kendi hüsn-i rızası ile işini oğlu­
na devr etmek istediğini bildirir. Aynı
şartlarla evladına vazifesinin verildiği
berat kaydından anlaşılmaktadır. Bu
vakıf şu anda mazbut vakıf olarak
Vakıflar Şube Müdürlüğünce idare edil­
mektedir.
903 Sayılı Kanunla Kurulu Yeni
(mülhak) Vakıflar: Vakıf senedinde be­
lirtile n şartlar gereği oluşturulan
m ütevelli Heyetince iuare edilir.
Denetim diğer mülhak vakıflarda oldu­
ğu gibi Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne
aittir.
Yukarıda zikredilen mazbut ve
mülhak vakıflarda kendi aralarında
hayrat nev'inden vakıflar ve akar
nev'inden vakıflar olmak üzere ikiye
ayrılır.
Hayrat Vakıflar: Doğrudan doğruya
hayrattan olan vakıflardır. (Cami,
Mescit, Hastane, Medrese, Kütüphane,
Türbe, Çeşme, Sebiller, Sarnıçlar,
Kuyular, Göller, Mezarlıklar, Mer'alar,
Köprüler, vb)
Akar Vakıflar: Vakfiyedeki hayır
şartlarının ifası için gelir getirecek ev­
safta olan (ev, dükkan, bina, arazi, ar­
sa, v.s.) vakıf emlakleridir.
Şanlıurfa'da en eski tarihli vakıf
284 tarihli Mevlid-i Halilürrahman za-
viyesi'dir.
Şanlıurfa çok sayıda vakıf ve vakıf
eserlere sahiptir. Geçmişte ve bugün
vakıf hizmetlerinden bir çok sahada ya­
rarlanılmıştır.
Ş a n lıu rfa 'd a V a k ıfla r Şube
Müdürlüğü'nde kayıtlı toplam 180 ad.
vakıf bulunmaktadır. Bunlardan 130
adedi mazbut, 15 adedi mülhak, ve 35
adedi yeni vakıftır. Bu vakıflar toplum­
daki her kesime mensup olan insanlar
1 38
ur
tarafından kurulmuştur.
ŞANLIURFA'DAKİ MAZBUT
VAKIFLAR TESİS TARİHLERİYLE
BİRLİKTE ŞUNLARDIR
1-284 Tarihli Mevlid-i Halilürrahman Zaviyesi
2-775 Tarihli Emir Mencek ibn-i Abdullah
3- 786 Tarihli Cami Kebir (Ulu Cami)
4- 884 Tarihli Kadızade Mehmet RehaVioğlu
Seyyidi Ali
5- 939 Tarihli Şeyh Mahmut oğlu İbrahim
Mahmud Ahmet
6- 939 Tarihli Allahverdi oğlu Haşan Efendi
7- 948 Tarihli Kanuni Sultan Süleyman Han Bin-i
Sultan Selim
8- 972 Tarihli Ahmet Oğlu Hacı Hamza
9- 973 Tarihli Hoca Şakir Efendi Bin-i Halil Efendi
10- 976 Tarihli Behram Paşa
11-1018 Tarihli Şah Hüseyin-Hacı Yusuf Bin-i
Hacı Haşan
12- 1030 Tarihli Abdülfettah Bin-i Şaban
13- 1048 Tarihli El'emir Ebülcevat Mencik (Şeyh
Hayatı Harrani) Mezarı
14-1100 Hâce Fatma Bint-i Elhac Mehmet
15- 1105 Tarihli Şilikçizade Mustafa Ağa ibn-i
Mehmet (Şirikçi)
16-1105 Tarihli Velibey
17-1108 Tarihli Abbasiye
18-1122 Tarihli Rakka Valisi Yusuf Paşa
19-1123 Tarihli Doğancızade Maksud Bin-i
Osman
20-1125 Tarihli Siverek'te Hüseyin Çeribaşı
21- 1126 Tarihli Divan Efendisi Abdurrahman
Efendi ibn-i Süleyman Efendi
22- 1128 Tarihli Aynızeliha Binti Hâcı Ali
23- 1130 Tarihli Elhaç Ali ibn-i Mehmet (Şeker
Sıa n h u r f a '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

26-1134 Tarihli Nimetullah Bin-i Asker
27- 1138 Tarihli El-Hac Mustafa Bin-i Bayram
28- 1138 Tarihli Şeyh Hacı Kasım Efendi oğlu
Şeyh Hacı İbrahim Efendi
29- 1139 Tarihli Eşeyh Elhac İbrahim Efendi ibn-i K.
30-1141 Tarihli Darendeli Hüseyin Paşa
31- 1153 ve 1154 Tarihli Rakka Valisi Sabıkan
Merhum Ahmet Paşa (namı diğer Rıdvaniye-
Rızvaniye)
32- 1153 Tarihli Abdülkadir Çelebi Bin-i
Süleyman
33- 1153 Tarihli Kerim Ağa (Namı diğer
Abdülkadir Çelebi ibn-i Süleyman Ağa)
34-1164 Tarihli Serbevva Bin-i Dergah-ı Ali
Mehmet Ağa
35- 1167 Uğurlu Zâde Bint-i Zeliha
36- 1169 Tarihli Damat Süleyman Ağa
Medresesi ve Cami
37- 1169 Tarihli Elhac Haydar Ağa ibn-i Mehmet
38- 1181 Tarihli Kazzaz Mehmet Çelebi ibn-i
Abdullah
39-1193 Tarihli Ahmet Paşa Haremi Ümmü
Gülsüm Hatun'un Bina eylediği Ridaniye
Medresesi.
40- 1194 Tarihli Ömer Paşanın Kutbettin Cami
41- 1199 Tarihli Ahmet Paşa Zade Ömer Paşa
Haremi Ümmügülsüm
42-1203 Tarihli Zeynep ve Halil
43- 1205 Tarihli Elhaç Fevzullah Bin-i Arapzade
Mustafa
44-1227 Tarihli Kadıoğlu Hüseyin Paşa
45- 1228 Tarihli Fatma Hatun Bint-i Mehmet
Emin
46-1231 Tarihli Molla İsmail Bin-i Koç
47-1233 Tarihli Rahime Hatun Bin-i Osman
48- 1238 Tarihli Hacı Fettah
49- 1257Tarihli Hacı İbrahim oğlu Arabi Mehmet
Fazlı Efendi.
50-1269 Tarihli Elhac Ömer Bin-i Elh'ac Nebo
51-1271 TarihlhHacı Mustafa Bin-i İsmail
52- 1286 Tarihli Elhac Mehmet Emin Sakıp
Efendi ibn-i Elhac Mustafa
53- 1286 Tarihli Siverek’te Fevziye Medresesi
54- 1287 Tarihli Eyyübin Nebi (a.s)
55- 1290 Tarihli Rukuş Hatun ibnet-i Ahmet Ağa
ibn-i Elhac Haşan
56- 1296 Tarihli Pazar Cami
57- 1297 Tarihli Hakverdi Bin-i Abdullah
58- 1297 Tarihli El-hac Hüseyin Bin-i Haçin
Efendi ,
59- 1302 Tarihli Hacı Medine Bint-i Hacı Ahmet
Ağa Kâmilzâde
60- 1304 Tarihli Kürkçüzâde Ahmed Bican
Efendi
61- 1305 Tarihli Hacı imam Bin-i Cüma ibn-i
Mehmet
62- 1305 Tarihli Siverek'te Elhac Yusuf Bin-i
Mehmet Bin-i Osman Ağa
Ş u ık a v T a s a v v u f M ü z iğ i T o p lu lu ğ u
a kültü r ve sanat h a f t a s i
TASAVVUF M ÜZİĞ İ KONSERİ
63- 1306 Tarihli Zeliha ve Zühre Bint-i Hüseyin el 89- 1339 Tarihli Hacı Mihman (Mehmet ve
Habek Münevver hanım)
64- 1307 Tarihli Cenatırzade Sadeddin Efendi 90- 1339 Tarihli Keçeci Hacı Mehmet
Bin-i Ahmet Ağa 91- 1340 Tarihli Tataroğlu
65- 1308 Tarihli-Hacı Hafız Mehmet Efendi Bin-i 92-1341 Tarihli Arif Paşazade Emine Hanım
Hacı Haşan 93-1341 Tarihli Göncü Ali
66-1311 Tarihli Molla Mehmet Bin-i Molla Ömer 94- Latifzade Mahmut Masum Efendi ibn-i
Bin-i Molla Yusuf Menhum Abdüllatif
67-1311 Tarihli Kısas Köyü Camii 95- Büyük Avan
68-1313 Tarihli Kadirzâde Yusuf Efendi 96- Ceddül Enbiya
69-1318 Tarihli Çerkezzâde Elhac İsmail Efendi 97- Siverek'te Mehmet Oğlu Hacı Bahattin
İbn-i Hafız Abdullah 98- Haşan Paşa namı diğer Tahtakur Camii Şerifi
70- 1319 Tarihli Hacı Kâmilzâde Elhac Haşan
Ağa ibn-i Elhac Mehmet Ağa 99- Halvetiye Namı diğer Bozlukuş Abdurrahman
71- 1324 Tarihli Yusuf Bin-i Abuzer Bin-i Yusuf Bin-i Hüseyin
Kellur 100- Siverek'te Mehmet oğlu Hacı Bahattin
7?- 1325 Tarihli Şah Kulu 101- Hacı Ayşe Hatun Bint-i Hacı Kâmil Zâde
73- 1325 Tarihli Hacı Bekir Bey Bin-i Müslim Hacı Mehmet Ağa ibn-i Hacı Kâmil
(Şehbenderiye)
74- 1327 Tarihli Hâc Mekkiye Bint-i Mehmet Ağa
75- 1327 Tarihli Birecikte Şeyh Mend
76- 1327 Tarihli Siverek'te Haşan Çelebi
77- 1327 Tarihli Haşan Çelebi Camii
78- 1327 Tarihli ŞıhTaha
79- 1330 Tarihli Ruha'da Kâin Hz. Cabiril-Ensari
(R.A) Zaviyesi
80- 1330 Tarihli Köle Zade Müslüm Ağa
81- 1330 Tarihli Hacı Mintaha Bint-i Şeyh
Mustafa Efendi Bin-i Hacı Baba
82- 1330 Tarihli Elhac Ali ağa İbn-i Hacı Ömer
(Hacı Ali Ağa)
83- 1331 Tarihli Mülket Hacı Ahmet
84- 1335 Tarihli Şeyh Hattadi
85- 1335 Tarihli Küçük Avan (Namı diğeri
Mehmet Bakır Bin-i Mahmut)
86- 1336 Tarihli Topal Moilazâde Hacı Abdülgani
Bin-i Molla Ahmet
87- 1337 Tarihli Osman Esat Efendi Bin-i Eyyüp
Sabir Efendi Bin-i Osman
88- 1337 Tarihli Birecik'te Elife Bint-i Abdülkadir 209. S ive re k G ü m rü k Hanı
139 Ş a n lıu r fa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 ŞAN LIU R FA'DAKİ
M Ü L H A K VAKIFLAR VE
KISACA HAYIR ŞARTLARI
1- Rakka Valisi Sabıkan Merhum
Ahmet Paşa (Rızvaniye) Vakfı (1153-
1154): Mütevelli eliyle idare edilmek­
tedir. Vakfın hayrattan 1 adet cami,
akar nev'inden 333 adet dükkan, 3
adet arsa, 1 adet bahçe, 43 adet tarla,
1 adet mağara, 1 han ve 1 adet değir­
meni mevcuttur. Akarların kiraya veril­
mesiyle elde edilen gelirinden başta
Rızvaniye Camii'nin ihtiyaçları karşı­
lanmakta, daha sonra senede bir hatim
ve duası okutturulması, vakıf öğrenci
yurdunda barınan öğrencilere yardım
yapılması, camiye ait hela müteahirlik
ücreti, yüksek öğrenim yapan öğrenci­
lere burs verilmesi gibi şartları karşıla­
maktadır.
2- Rakka Valisi Yusuf Paşa Vakfı
(1122): Emaneten idare edilmektedir.
Hayrat nev'inden 1 adet cami, akar
nev'inden 59 adet emlaki vardır.
Akarların kiraya verilmesiyle elde edi­
len gelirinden başta Yusuf Paşa
Camii'nin ihtiyaçları karşılanmakta ve
daha sonra vakfiyesi gereği Yusuf paşa
camiinde vaaz verilmesi, 5 nefer cüz
okutturulması gibi hayır şartları bulun­
maktadır.
3- Hakverdi Bin-i Abdullah Vakfı
(1297): Mütevelli eliyle idare edilmek­
tedir. Vakfın 3 adet emlaki vardır. Vakıf
evlada meşruttur.
4- Azabistanağası Hacı Ali Vakfı:
Mütevelli eliyle yönetilmektedir. Akarı
yoktur, nakit mevcudunun nemalandı-
rıImasıyla elde edilen gelirinden fuka­
ralara yardım şartı ifa etmektedir.
5- Küçük Avan Vakfı (Namı diğeri
Mehmet Bakır Bin-i Mahmut) 1335:
Mütevelli eliyle idare edilmektedir. 1
adet emlaki vardır. Vakıf evlada meş­
ruttur.
6- Hacı Hamza Vakfı: Mütevelli
eliyle idare edilmektedir.Vakfın emlaki
yoktur. T. Vakıflar Bankası'na ait hisse
senedi vardır. Vakıf evlada meşruttur.
7- Hacı Kâmil Vakfı: Mütevelli eliy­
le idare edilmektedir. Akar nev'inden
15 emlâki vardır. Muhtaçlara pirinç pi­
lavı, Haşan Paşa ve Lütfullah
Camilerine hasır alınması gibi şartları
ifa etmektedir.
8- imam Sekkaki Vakfı: Mütevelli
eliyle idare edilmektedir. Vakfın akar
nev'inden 12 emlâki vardır. Vakıf evla­
da meşruttur.
9- Mülket Hacı Ahmet Vakfı:
Emaneten idare edilmektedir. Akar
nev'inden 5 emlaki vardır. Mevlüt
okutturulması ve fakirlere aşure dağıtıl­
ması gibi hayır şartları ifa edilmektedir.
10- Aynızeliha Vakfı: Bir süre ema­
neten idare edildikten sonra mazbut
vakıf olmuştur. Akar nev'inden 4 emla­
ki vardır. Ulu Camii'ne yardım şartı ifa
edilmektedir.
11- Şilikçi Zade Mustafa Ağa İbn-i
Mehmet (Şirikçi) Vakfı (1105): Daha
önce mütevelli eliyle yönetilmekte iken
şimdi Vakıflar Şube Müdürlüğünce
emaneten idare edilmektedir. Akar
nev'inden 10 emlaki vardır. Senede 3
hatim okuturulması ve fakirlere yemek
dağıtılması şartı ifa edilmektedir.
12- Doğancızade Maksut Bin-i
Osman Vakfı (1123):Emaneten idare
edilmektedir, akar nev'inden 5 emlâki
vardır. Fakirlere yardım yapılması şartı
ifa edilmektedir.
13- Arabizade Vakfı: Vekâleten ida­
re edilmekteyken daha sonra mazbut
vakıf olmuştur. Akar nev'inden 12 em­
laki vardır. Hayrat nev'inden de 1 ca­
m ii vardır. G e lirlerind en camii
ihtiyaçları çıktıktan sonra kalanı evlada
meşruttur.
14-Şehbenderiye Vakfı: Mütevelli
eliyle idare edilmektedir. Hayrat
nev'inden 1 cami ve akar nev'inden 46
emlaki vardır. Şehbenderiye camiinden
vaaz verilmesi; Rabiülevvel ve Recep
aylarında mevlüt okutturulması, fakirle­
re yemek dağıtılması ve fakir ilkokul
çocuklarına kalem defter yardımı yapıl­
ması şartı bulunmaktadır.
15- Kadızade (Mehmet Rehavi oğlu
seyyidi Ali) Vakfı (884): 2 adet bahçesi
bulunmaktadır. Vakıf evlada meşruttur.
140 Ş a n l t u r f a '9 7
903 SAYILI K A N U N L A KURULU
YENİ (M Ü LH A K ) VAKIFLAR
A) Vakıflar Şube Müdürlüğü'nce
idare edilenler:
1- Mahmut Yetkin Vakfı (1985):
Vakfın Sarayönü mevkiinde 3 adet em­
laki mevcut olup, gelirinin tamamı ku­
ruluş amacına göre Merkez Ulu
Camiine sarfedilmektedir.
2- Mehmet Billurcu Vakfı (1979):
Akarbaşı mevkiinde 2 adet dükkanı bu­
lunmaktadır. Kuruluş amacına göre ge­
lirinin tamamı Narinci Camii'ne
sarfedilmektedir.
3- Zekiye Parmaksız Vakfı (1975):
Koyun Pazarı mevkiinde 1 dükkanı var­
dır. kuruluş amacına göre geliri; kur­
ban kesilmesi, fakirlere yemek
dağıtılması ve her ay 1 hatim okutturul-
ması şartlarına sarfedilmektedir.
4- Kadir Kısa Vakfı (1993): 1 dük­
kanı bulunmaktadır, emaneten idare
edilmekte olup, hayır şartı olmadığın­
dan geliri Vakıflar Genel Müdürlüğüne
gönderilmektedir.
B) Mütevelli Heyetince idare
Edilen Yeni Vakıflar:
1- Hazreti İbrahim Halilullah
Kültür ve Eğitim Vakfı (1979):
Kabiliyetli fakir öğrencilerin eğitimine
yardımcı olmak ve böylece m illi ve
manevi kültüre bağlı vatansever ilim
adamları yetiştirmek amacıyla faaliyet­
te bulunmaktadır. 1 adet öğrenci yurdu
bulunmaktadır. Urfa'da en faal vakıflar­
dan birisidir.
2- Ziraat Fakültesini Güçlendirme
Vakfı (1978): Kuruluş gayesi Şanlıurfa
Ziraat Fakültesi'nin güçlenmesi ve ge­
lişmesi için her türlü girişimlerde bu­
lunmaktadır.
K Ü L T Ü R ve T U R İ Z M
 3- İhlasiye Camii Vakfı (1979): 1
adet dükkanı vardır. 1994 yılına kadar
vakfeden kişinin tasarrufunda olup, bu
tarihten sonra idaresinin Vakıflar Şube
M üdürlüğü'ne devredilmesi şartı
vardır. Ve geliri ihlasiye Camii'ne sar-
fed ilecektir
4- Harran Üni. İlahiyat Fakültesini
Güçlendirme Vakfı (1989): Şanlıurfa
İlahiyat Fakültesi'nin güçlendirilmesi
için faaliyetler yapmak amacıyla kurul­
muş ve bu amaç doğrultusunda çalış­
malarda bulunmaktadır.
5- Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat
ve Araştırma Vakfı (ŞURKAV) -(1990):
25 Aralık 1990 tarihinde Şanlıurfa
V a lis i T. Z iy a e d d in A k b u lu t baş­
kanlığında Şanlıurfa'nın ta rih i, kül­
türel, sanat eserlerini bulup ortaya
çıkarmak, bu maksat doğrultusunda
konferans, sempozyum, panel, kongre,
seminer, sergi, anma günleri ve benze­
ri faaliyetler düzenlemek, iştirak et­
mek, maddi ve nanevi katkılarda
bulunmak, korunmaya değer kültür, ta­
biat ve sanat varlıklarını korumak ve
ta n ıtım ın ı sağlam ak p ro je le r ha­
zırlamak, Şanlıurfa ilinin tarihi ve kül­
türel değerlerinin yaşatılması ve
tanıtılması için gerekli araştırma ve
derleme çalışmaları yapmak, bu alan­
da yapılan çalışmalara maddi ve ma­
nevi destek sağlamak amacıyla
kurulmuştur.
6- Sosyal Y a rd ım la şm a ve
Dayanışma Vakfı (1986): Şanlıurfa
merkez ve ilçelerinde toplam 11 adet­
tir. 1986 yılında Türkiye genelinde ku­
rulmuştur. illerde Valiler, ilçelerde
kaymakamlar vakfın başkanıdırlar.
Mütevelli heyetçe idare edilmektedir­
ler.
Vakfın küruluş amacı; fakru zaruret
içinde ve muhtaç durumda bulunan
vatandaşlara yardım etmek ve sosyal
adaleti pekiştirici tedbirler alarak gelir
dağılımının adilane bir şekilde tevzi
e d ilm e s in i sa ğlam ak, sosyal yar­
dımlaşma ve dayanışmayı teşvik et­
mektir.
7-Harran Üniversitesi Güçlendirme
Vakfı (HÜGEV) (1993) : Harran Üni­
versitesinin güçlenmesine yö n e lik fa­
aliyetlerde bulunm ak amacıyla
kurulmuştur. Vakfın Başkanı Harran
Üniversitesi Rektörüdür.
Harran Üniversitesi bütçesinden
karşılanamayan öğretim , eğitim
araştırma ve yayın konularındaki ihti­
yaçları sağlamak, öğretim Üyelerine
maddi ve manevi imkan sağlamak,
Harran Üniversitesinde yardıma muh­
taç öğrencilere yardımda bulunmak,
başarılı öğretim üye ve elemanları ile
ö ğ re n c ile re ö d ü lle r ve rm ek, Üni­
versiteye bağlı araştırma kuruluşları aç­
mak, başarılı öğrencilere burslar
sağlamak, kültürel faaliyetleri destekle­
mek, Üniversitedeki yatırımlara katkıda
bulunmak, araç gereç almak ve bu ko­
nularda çalışmalar yapmaktır.
8- Bediüzzaman Eğitim Kültür
Sanat Vakfı (1993): Vakfın amaçları;
m illi, nanevi, ahlaki değerlere sahip in­
san yetiştirmek, eğitmek fertler arasın­
da sevgi ve işbirliğini arttırmak
beraberliği temin edici her türlü faali­
yetlerde bulunmak, İslam büyüklerinin
şahsiyetlerinin fikirlerini ve eserlerini
araştırıp neşretmek, bu amaçlar doğ­
rultusunda özel okullar açmak, konfe­
ranslar, seminer ve toplantılar
düzenlemek, maddi imkansızlık içinde
bulunan öğrencilere burslar vermek,
kütüphaneler açmak, araştırma ve ince­
leme çalışmaları yapmak, gençliğe y ö ­
n e lik ya rış m a la r, ş e n lik le r
düzenlemek, toplantı salonları açmak,
nişan, düğün, sünnet merasimlerine
yardımlarda bulunmaktır.
C- Şanlıurfa'da Şubesi Bulunan
Vakıflar
1- Hak Yol Eğitim Kültür Vakfı
(1985)
2- PTT Personeli Emeklileri Dul ve
Yetimleri Sos. Yrd. Vakfı (1985)
3- Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı
(1987)
4- Türk Kadınını Güçlendirme ve
Tanıtma Vakfı (1987)
5- Hancıoğlu Eğitim ve Kültür
Vakfı (1988)
277 .
141 Ş a n lıu rfa '9 7
6- Hilal Eğitim Vakfı (1991)
7- M illi Gençlik Vakfı
ŞAN LIU R FA'DAKİ
VAKIFLARIN EMLÂKLERİ
Urfa merkez ve ilçelerinde idaresi
V a k ıfla r Şube M ü d ü rlü ğ ü 'n c e yü­
rütülen mazbut vakıfların 84 adet hay­
verat nev'inden (cami, mescit, medrese,
türbe, v.s.) emlaki bulunmaktadır.
Bunlardan 64'ü camidir. Mazbut vakıf­
lara ait 706 akar nev'inden emlak bu­
lunmaktadır. Mülhak vakıflara ait 535
akar nev'inden ve 3 hayrat nev'inden
(cami) emlak bulunmaktadır. Merkez
ve ilçelerde vakıfların toplam 1.328
emlâki bulunmaktadır.
VAKIFLARIN HİZMETLERİ
Urfa'da camiyi inşa edip vakfeden
hayır sahibi caminin masraflarını karşı­
lamak üzere çeşitli emlak ve gelir geti­
ren mallarda vakfetmiştir. Bu camilerde
görev yapanlara vakıf gelirlerinden üc­
ret verilmesi de düşünülmüş ve bu
h iz m e tle rin devam etmesi sağlan­
mıştır. Aynı zamanda vakıf gelirlerin­
den vakıf eserlerinin tamirleri,
bakımları yapılarak devlet bütçesine
yük getirilmemiştir. Bazen vakfedilen
bir emlakten gelir elde edilmesi için bir
takım insanların çalışması gerekmekte­
dir ve bu insanlar çalışmalarından do­
layı ü cre t a la ra k a ile le r in i
geçindirmektedirler, (zirai bir arazinin
işletilmesi gibi)
Şanlıurfa'da vakıflar; dini, sosyal,
kültürel, ekonomik, tıbbi konularda çe­
şitli hizmetler vermiş ve bu hizmetlerle
diğer müesseselerin de gelişmesine yar­
dımcı olmuşlardır
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
Dergah Bahçesinden R ızvlm ye Camı
 ŞANLIURFA
FOLKLORU
A b u z e r A k b ıv ık - S a b r i K ü r k c ü o ö lu

Y e rle ş im m e rk e z i o la r a k
M illattan önceki dönem lere uzanan
bir tarihe sahip olan Şanlıurfa, fo lk­
lor yönünden de aynı tarihlere ka­
dar uzanan bir seyir takip eder.
Bugün engin ve derin bir fo lklo r hâ­
zinesi olan Şanlıurfa'da yapılacak
araştırma ve derlem elerin Şanlıurfa
folkloru hakkında daha ayrıntılı b il­
giler vereceği gibi şu andaki fo lk lo ­
213. Sıra Gecesinde Müzik
rumuza daha değişik boyutlar
Bunların tamamını yazmak taktir ker ve hayvanların göz kulak ve
g e tire c e k tir. T arih seyri iç in d e
e d ilir ki çok kapsamlı bir çalışma b u r u n la r ın a g ir e r e k h e p s in i
b irç o k ko n u la rd a o ld u ğ u gib i
konusudur, bu bölüm de bunlardan püskürtür. N em rut güç bela kendisi­
Şanlıurfa folklorunda da değişmeler
ancak önem li gördüğümüz birkaç ni odasına atar ve kapıyı, bacayı ve
ve gelişmeler olm uştur.
konuyu ele alıp sizlere Şanlıurfa bütün delikleri kapatarak saklanır.
C um huriyet dönem indeki kültür folklorundan bir demet sunmaya ça­ Topal b ir sivrisineğin, A lla h 'a
değişimleri sınırlı da olsa bu alanda lıştık. "Yarabbi ben gazaya yetişemedim.
da etkisini göstermiş, kültür hayatı­ Topallığım mani oldu" diyerek yal­
mızda yeni kurum lar yerini almış, URFA ADI VE varması üzerine, Allah da ona "Seni
kültür hayatımızın önem li unsurla­ de N em rut'un helakine m em ur et­
NEM RUT EFSANESİ
rından giyim kuşam, gelenek ve gö­ tim , git onu bul ve helak et" diye
renekler gibi fo lklorum uzun birçok Urfa'da yüzyıllar önce Nemrut em ir buyurur. Bu topal sinek
konularında değişiklikler olmuştur. isminde bir hükümdar yaşarmış. N em rut'u bulur ve odasının anahtar
Nemrut çok zalim ve A llah 'a isyan d e liğ in d e n g ir e r e k s a ld ır ır .
GAP projesine bağlı olarak son eden biriymiş. N em rut'un burnundan girerek bey­
yıllarda Şanlıurfa'daki nüfus artışı, nini kemirmeye başlar. N em rut ba­
Ş a n lıu r fa 'd a k i k ü lt ü r d e ğ iş im i Allah, N em rut'un zayıf bir kul
şının ağırısından kurtulm ak için
sürecini hızlandırm ış ve bu süreç olduğunu göstermek için en aciz
türlü çarelere başvursa da kurtula­
artarak devam etmektedir. mahluklarından sivrisinekleri kendi­
m az. Bunun ü z e rin e keçeden
s in e g ö n d e r e c e ğ in i b ild ir ir .
yaptırdığı tokm aklarla başına vur­
Bugün, sıra gecesi, dağ yatısı, Nem rut'ta harp etmek için ordusuy­
durmaya başlar. Bu - tokm aklar
düğün, nişan, gelin hamamı gibi la karşı çıkar isede sivrisinekler as-
birçok gelenek bütün canlılığıyla
yaşamaktadır. Sanayileşme, nüfus
artışı ve te kno lojinin gelişmesi, bu­
gün m evcut olan birçok geleneğin
yok olmasına, b ir kısmının da değiş­
mesine neden olacaktır.

Şanlıurfa denince akla ilk olarak

Balıklıgölü, türküleri, türkücüleri,
yanık hoyratları, Çiğköftesi akla ge­
lir. Bunların dışında Şanlıurfa fo lk­
loruyla ilg ili, gelenek ve görenekler,
atasözleri, beddualar, bilm eceler,
halk hikayeleri, masallar, halk ilaç­
ları, çocuk oyunları, el sanatları, ef­
saneler gibi birçok konu Şanlıurfa
folklorunun ayrılm az parçalarıdır.

214. Ş anlıurfalı S anatçılar

Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

ızdırabım gideremeyince tahta tok­
m a k la rla v u rm a la rın ı e m re d e r.
N em rut'un kafasına tokmakla vurul­
d u k ç a , N e m ru t "V u rh a , V u rh a "
diyerek can verir.
N em rut'un bu bağırmalarından
dolayı m em leketin adına "Urfa"
dendiği söylenir.
ŞAN LIURFA'DA
GELENEKLER
Şanlıurfa'da günlük hayat o lduk­
ça renkli ve canlıdır. U rfalılar'ın
sosyal ve günlük yaşantılarında,
başka y e r le r d e o lm a y a n ,
g ö rü lm e y e n ö z e llik ve m o tifle r
vardır. G ünlük hayattaki gelenekler
çoğu 4<ez mevsimlere göre şehir
merkezi ile kırsal kesimdeki hayat
arasında fa rklıkla r gözlenir. G ünlük
hayatı genel bir çerçeve içerisinde
temel özelliklerine göre ele almak
daha doğrudur.
Sahaniye
Şanlıurfa'ya özgü b ir toplantı ve
eğlence b içim id ir. Genelde orta yaş
arkadaşlar arasında yapılır. Kaç kişi
arasında olacağına dair kesin bir ku­
ral yoktur. Sahaniye gezecek arka­
daşların çok samimi ve akran
o lm a s ı g e r e k ir . S a h a n iy e 'd e
arkadaşlıklar daha da pekişik ve
ile rle r. S ahaniye g e zm e le ri ge­
nelde kış a yla rın d a , ö z e llik le
Ramazanlarda olur. Belirli b ir arka­
daş grubu ya b e lirli bir yerde, bir
odada toplanırlar, ya da herbirinin
evinde sırayla birer gece toplanırlar.
Üst üste her gece o labilileceği gibi,
gün aşırı ya da haftada 2-3 gece de
yapılabilir.
Sahaniyede genel ku ra l, her­
kesin evde p iş irile n yem ekten
to p la n ıla c a k yere g e tirm e s id ir.
Sözgelimi, arkadaş grubu 8 kişiyse
o gece sofraya 8 çeşit yemek konul­
muş olur. Sahaniyede bazen ye­
m e k le r ve ta tlıla r , a rk a d a ş la r
arasında taksim e dilir. 8 kişi 2 gruba
da ayrılabilir; 4 kişi bir gece, diğer 4
kişi de başka bir gece yapar.
Sahaniyede yemek, genelde yer sof­
rasında yenilir. Ev sahibi-m isafir ay­
rımı yoktur. Herkes ev sahibi gibi
hizm et eder, sofrayı hazırlar.
S ö zg e lim i k ö fte y a p ıla c a k ise,
köuteyi en iyi yoğurabilen yoğurur.
Köfte olunca ayran mutlaka olur.
Yemekten sonra da tatlı yenir.
Gerek yemek ve gerekse tatlılar
mutlaka evde yapılır. Çarşıda pek
yapılmaz ve çarşıda yaptırılan ye­
mek ve tatlıya da sofrada itibar e d il­
mez. Bazı evlerin kendine özgü,
meşhur yemek ve tatlıları vardır, iyi
hazırlanmış yemek ve tatlı getiren
önce m ethedilir, iltifatlar yağdırılır,
gururu okşanır ve sonunda da ödül
(!) olarak bir ziyafet yüklenir.
Oda Geleneği
Oda, sıra gecelerine çok benzer.
Aynı çevrenin arkadaşları belirli bir
yerde bir oda veya bir daire tutar ve
sererler. Sergi için gerekli eşya ve
malzemeleri ya çarşıdan ortaklaşa
a lırla r, ya da herkes e v in d e n
birşeyler getirir. Bir de işleri yapa­
cak, etrafı temizleeycek bir adam
tutarlar. Odanın bütün giderleri or­
taklaşa ödenir.
Odada Cumartesi öğleden sonra
ve Pazar günleri oturulur. Odaya
hergece belirli bir saatte gelinir.
Orta hizm etini gören adam, daha
evvel gelir. Tem izliği yapar, manga­
lı ya da sobayı yakıp odayı ısıtır.
Acı kahveyi hazırlar. Nargile iç e n ­
le rin n a rg ile le rin i te m iz le r.
Odaya, sahaniye usulü yemek geti-
r ile b ilin d iğ i g ib i h a ra fa n e de
yapılarak çeşitli yemekler ya da çiğ-
köfte yapılır ve yenir. Odadaki ye­
mekleri yemek yapabilenler yapar.
1 44 Ş a n l ı u r f a '97
215. Dağ Gezme ve Yatı Geleneği
Odada oyunlar oynanır, saz.çalınıp
türküler ve gazeller söylenir. Sohbet
edilir, hatıralar anlatılır ve kitaplar
okunur. Oda genelde her gece açı­
lır. Bilhassa yağm urlu ve soğuk kış
günlerinin pazarlarında oda alemle­
ri çok güzeldir. Pazar günleri hava
açık ve kıra gitmeye uygunsa oda
arkadaşları hep birlikte kıra giderler.
Bu bir köy olabileceği gibi, bahçe
de o labilir.
Bazı odalar devamlı olur. Yani
yaz kış devam eder. Böyle odalarda
m u tfa k m a lz e m e le r i, y e m e k
takımları ve küçük bir kiler de bulu­
nur. Kilerde yağ, bulgur, salça tuz,
biber, baharat p irinç gibi yiyecekler
bulunur.
Bağ-Bahçe-Dağ Gezme ve Yatı
Geleneği
Bağ, bahçe dağ gezme ve yatma­
ları U rfalı'ya özgü bazı ö ze llikle r ta­
şır. Kırlara bahar ve yaz aylarında
g id ilir. Kişi sınırlaması yoktur. 5 ila
20 arkadaş arasında değişir. Yatıya
ya devamlı, ya da b ir-iki geceliğine
g id ilir. Devamlı gidenler, daha do­
nanımlı giderler, gidecekleri yere
önce halı, k ilim , keçe ve hasır gibi
ye re s e rile c e k le rle y a ta k la rın ı
götürürler. Geceleri soğuk olacağı
gibi kürkler de unutulm az. Ayrıca,
g e re k li m u tfa k m a lz e m e le r i,
mangal, kebap için şiş ve köm ür de
götürülür. Yatıda genellikle 1-2 gün
kalınabilir. Bir ay ve daha fazla ka­
lan gruplar da olur. Kalma süresi,
arkadaş grubunun durum una göre
değişir.
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 Cumartesi ve Pazar günleri de­
vamlı kalınır. İş günlerinde ise, sa­
bah e rk e n d e n şe hire g e lin ir ,
akşamları dönülür. Yemek ya sıray­
la yapılır, ya herkes elinden geleni
yaparak ortaya koyar, ya da yemek
pişirmesini b ilenler devamlı yemek
yapmayı üslenirler. Her grup bir
adam tutar. Bu adam etrafı tem izler,
bulaşıkları yikar, ateş yakar ve gere­
kirse şehre giderek malzeme ve y i­
yecek satın alır. Ulaşım ve yük
taşıma aracı genellikle ya bir mer­
kep, ya da bir beygirdir.
G e c e le ri s a z la r, c ü m b ü ş le r
çalar, davudi sesliler gazel ve türkü­
ler okur. Bu gazel ve türküler etraf­
taki komşu gruplardan duyulur.
Duyanlar da, gazel, türkü ve hoyrat­
lara cevap verirler. Bu hallerde ba­
zen iddialaşm alar olur.Karşılıklı
söylemeler sabaha kadar devam
eder.Dağlarda yatıya kalmak çok
eski bir gelenektir. G itm enin, kal­
manın, yemek hazırlam anın, yemek
yemenin, oturm anın ve eğlenmenin
bir adabı vardır, adaba uymayanlar,
taşkınlık yapanlar gruptan uzaklaştı­
rılır.
Bir ya da iki geceliğine yatıya gi­
d e n le r ise ya C u m a , ya da
Cumartesi akşamı gidip Pazar akşa­
mı dönerler.
Geçmişte kadınlar da kıra gider­
lerdi. Çarşamba ve Cumartesi gün­
leri öğleden sonraları genllikle aile
fertleri, komşu ya da akraba aile eş­
liğinde giderlerdi. Kadınların g ittik­
leri gezi yerleri günüm üzde artık
iskan sahaları oldu, gecekondulalar-
la kaplandı. Kadınlar genellikle çiğ-
köfte ile giderler; bazen de e v d e
y a p t ı k la r ı y e m e k le r i götürür­
lerdi. Ö z e llikle erkeklerin gittikleri
başlıca dağ ve diğer mesire yerleri
şunlardır: Kanlı Mağara, D elikli
Mağara, Şeyh Maksut, ipek
M ağarası, M erkefe, Top Dağı,
D i p Kar 11k, K a rlık la r, D ev Teşti,
Halepli bahçesi, Karaköprü, Cavsak
su ve Zeytinlik.
Harefene
Harefene akran ve samimi arka­
daşlar arasında olur. V a rlıklılar ve
gençler harefeneye pek itibar et­
mezler. Bu bakımdan harefene da­
ha çok dar g elirliler arasında yapılır.
H are fe n e d e y a p ıla n m asrafda
yapılır. Harefenede yapılan masraf­
ları bölüşmek esastır. Tüm masrafla­
rı bir ya da iki kişi yapar. Sonra
bölüşülür.
Harafene gündüz olabileceği gi­
bi gece eğlencelerinde de olur.
SÜNNET D Ü Ğ Ü N Ü
Sünnet düğününde yine küvre
denilen vekil vardır. Küvre sünnet
olacak çocuğu veya çocukları kuca­
ğına alarak sünnet ettirir.
Sünnet düğününden birkaç gün
önce, gelecek olan misafirlere ve ril­
mek üzere yemekler hazırlanır.
Sünnet düğününün belli başlı yeme­
ği yörede tirit denilen yemektir.
Sünnet düğününden bir gün ön­
ce sünnet olacak çocuk at, atlı ara­
ba, otom obil v. s. binek hayvanı
veya vasıtalardan biriyle şehirde
gezdirilir. G enellikle Dergâh deni­
le n İb ra h im H a lil C a m ii'n e
götürülerek buradaki kutsal sayılan
suyla yüzü yıkanır ve içirilir.
Sünnet yapılacak günün (genel­
de pazar) sabahı erken saatlerde m i­
safirler toplanırlar. Sünnet olacak
çocuğu küvre kucağına alarak s ü n ­
n e t y a p ıla c a k m a s a n ın yanın­
daki yerde oturur. Sünnet a n ı n d a
u y u 'ş t u r u c u iğ n e yapılm adığın­
dan, sünnet olacak çocuk acıyı duy­
masın diye sürekli ağzına şeker ve
lokum konur. Hazırlanan yatağına
yatırılır.
216 . Sosyal Yardımlaşma Vakfınca Sünnet Ettirilen Çocuklar
145 Ş a n l ı u r f a ’Q7
Yemeğe m isafirler gruplar halin­
de alınır. Yemekten sonra ise yine
acı kahve ve sigara ikram edilir.
KİRVELİK
Türk toplum unda kirveliğin yeri
ve Önemi büyüktür. Urfa'da ise kir­
velik çok daha başka anlam lar yük­
lenir, derin bağlar kurar. Oğlunu
sünnet ettirecek ya da evlendirecek
ailenin kirvesi yoksa, aile reisi çok
iyi düşünerek, ailenin kirveliğini ya­
pacak uygun b irisini bulur, seçilen
adaya kirve lik önerilir. Aday genel­
likle öneriyi kabul eder. Zira, kirve­
lik, bir onur ve itibar meselesidir.
Kirvelik kabul edilmişse, kirveye
uygun b ir hediye gönderilir. Bu ço­
cukların sünnetine ya da delikanla-
rının evlenmesine işarettir. Kirve
hediyesini hoşnutlukla alır. Sünnet
sözkonusu ise, çocukların sünnet el­
biselerini yaptırır; evlenme ise, dü­
ğün, süpha, hamam yemeği ve
diğer törenleri üstlenir. Düğünde
d a m a d ın e lb is e s in i g iy d ir ir .
Düğünde damadın yanıbaşında bu­
lunur ve süpha ziyafetinde damat
ile beraber tahtta oturur. Aşçıya, da­
vulcuya, berbere, kahveciye ve ge­
reken yerlere damat ile b irlikte bol
bol bahşiş verir. Damadın gerdeğe
konulmasında bulunur. Düğünden
sonra, uygun bir hediye ile evli çifti
ziyarete gider.
K ir v e , a ile n in k ir v e s id ir .
G enellikle kendisine, "Kirve" diye
hitap e dilir. Kirve ile kirve olunan
aile arasında çok sıkı ilişkiler kuru-
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
lur. bu ilişki, kan bağı kadar yoğun
ve güçlüdür. İki aile artık b irb irin ­
den kız alıp vermez. Kirvenin say­
gınlığı ve otoritesi tartışılmaz.
Kirvelik, babadan oğula geçer. Eğer
arada çok önem li b ir poblem çık­
maz ise, kirve lik bağı asla kopmaz,
devam eder. Beş-on kuşak öteler­
den gelen kirve likle r vardır, kirve­
nin oğlu olm az ise , kendisinden
sonra, kirvelik de noktalanmış olur.
ŞANLIURFA
FO LK LO R U N D A SIRA
G ECESİ GELEN EĞ İ
A b u z e r A k b ıv ık
Şanlıurfa denince akla gelen ilk
şey zengin folkloru olmaktadır.
Bilhassa türküleri, türkücüleri, hoy­
ratları, oiğköftesi ve sıra geceleri
çok kişide iz bırakmaktadır. İşte
Şanlıurfa folklorunda önem li bir yer
tutan husus ta "Sıra Gecesi" gelene­
ğidir.
Aynı veya b irib irin e yakın yaş
grubunda gençlerin ve orta yaşlıla­
rın, kış gecelerinde haftada bir arka­
daşın evinde sıra ile yaptıkları
to p la n tıla ra Ş a n lıu rfa 'd a " S ı r a
G e c e s i " denmektedir.
Sıra Gecesi'nin Şanlıurfa kültür
h a y a t ı n d a k i y e r i n i ş ö y le c e
özetleyebiliriz : Sıra Gecesi bir halk
m ektebidir, b ir eğitim - öğretim mü-
essesesidir. Sıra gecesinde zaman
zaman çeşitli kitaplar okunur ve yo­
rumları yapılır. Bu nedenle birçok
bilg iyi Urfalı sıra gecesinde öğrenir.
Urfalı küçük yaşlardayken bazen
babası k e n d is in i sıraya götürür,
genç yaşından itibaren de sıra gez­
meye başlar, bu şekilde cemaatle
oturup kalkm ayı, gelenek ve göre­
n ekle rin i, adab-ı m uaşeret ku ra lla ­
rını, cemaatte konuşm anın adabını
sıra gecesinde öğrenir. Sıra gecesin­
de arkadaşlıklar, dostluklara dönü­
şür ve çoğu zaman bu b ir öm ür
boyu sürer, yeni arkadaşlıklar e dini­
lir.
Şanlıurfa'da m üziğin gelişmesi
ve yaygınlaşmasının en büyük ne­
deni sıra geceleridir. Bu gecelerde
bir usta çırak ilişkisi içerisinde mü­
zik ö ğretilir ve icra e dilir, bu neden­
le de sıra g e c e le rin e "H a lk
Konservatuarı (1)"da diye biliriz.
"Burada Urfalı; türküyü gazeli, hoy­
ratı, şarkıyı, makamı, usulü, notayı
öğrenir. M üzik terbiyesini burada
alır (2)". "Sıra gecesi b ir cem iyet gi­
bidir. Keklik, at gibi belirli hayvan­
lara merakı olanlar kendi aralarında
sıra gecesi grubu oluştururlar, sıra
gecelerinde sevdikleri konuları ko­
nuşur, görüş ve bilgi alışverişinde
bulunurlar (3)." "Sıra gecesi bir lo b i­
d ir (4). Urfa'nın çeşitli sorunları sıra
gecesinde konuşulur ve tartışılır,
önemli birçok konularda kararlar
a lı n ır ve u y g u la n ır , h a tta
Şanlıurfa'nın düşman işgalinden
kurtarılması ile ilgili planlar sıra ge­
celerinde yapılmıştır (5)". Sıra gece­
si bir siyaset m ektebidir, sıra
gecesinde değişik siyasi görüş sahi­
bi kişiler olabileceği gibi aynı görü­
şü paylaşan kişiler de o la b ilir ve
memleket meselelerinde çoğu za­
man ortak tavırlar alınır. Bu şekilde
belediye başkanı ve m illetvekili o l­
muş birçok Urfalı vardır. Ayrıca sos­
yal yardımlaşma ve dayanışmanın
yoğunlaştığı ve pratiğe dönüştüğü
yerdir. Sıra gecesinden toplanan pa­
ralar çoğu zaman fakir kimselere y i­
yecek ve giyecek alımında kullanılır
veya bir hayır müessesesine v e rilir
(6). "Sıra geceleri edebiyatın, şairin,
şiirin konuşulduğu nezih bir sohbet
ortamıdır (7)" Hülasa sıra geceleri
eğitim ve öğretim in yapıldığı, usta
çırak ilişkisi içinde m üziğin icra
edildiği, sosyal yardımlaşma ve da­
yanışmanın sağlandığı, memleket
146 Ş a n h u r f a ’9 7
m eselelerinin konuşulduğu geceler­
dir. Sıra geceleri "Ses, saz, söz üstü­
ne sohbet m eclisidir, baştan sona
muhabbettir, m usikidir, edebiyattır,
ariflerin söze geldiği, çırakların dize
geldiği, gönül güze lliklerinin göze
geldiği, şiirlerin saza geldiği (8)" ge­
celerdir.
Sıra gecelerini erkekler kendi
aralarında, kadınlar da kendi arala­
rında düzenlerler. Sıra gecesi kışın
ilk haftasında başlar, bahar gelip kı­
ra gitme zamanı gelinceye kadar
devam eder.
Sıra gecesine gelenlere ilk ola­
rak özel fincanlarla acı kahve (9)
ve rilir. Acı kahve iki defa ve rilir, bir
defa verilmesi karşı tarafı rencide
eder, Çünkü bunun manası, karşı ta­
rafı hesaba almamak, yarım adam
saymak dem ektir, üç defa üst üste
içen ise kahveden anlam ıyor de­
m ektir. Kahve fin can ı iç ild ik te n
sonra kahveyi dağıtana geri ve ril­
m elidir.
Kahveler içildikten sonra sohbet
koyulaşmaya başlar. Bu geceler de
çeşitli konularda kitap okunur, ba-
zende misafir çağrılarak onun b ilg i­
sinden istifade e dilir. Gece biraz
ilerlediğinde çaylar gelir, çay iç il­
dikten sonra eğer m üzik seven sıra
gecesi bir grupsa artık m üzik faslı­
nın zamanı gelmiştir.
M üziğin en güzel şekilde icra
edildiği asbap geceleri, kına gecele­
ri, dağ âlemleri yanında sıra gecele-
r in i n a y rı b ir y e r i v a r d ı r .
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
Ş a n lı u r f a 'd a m u s ik in in geliş­
mesinde, gençlerin yetişmesinde
böylece m usikim izin nesilden nesi-
le aktarılmasında sıra gecelerinin
büyük etkisi olm uştur. Sıra gecele­
rinden yetişen Urfalı sanatçılar ün
kazanarak m em leketim izi en güzel
şekilde temsil etmektedirler.
M ü zik faslı rast veya divan ma­
kamından başlar, hicaz, uşşak gibi
makamlar geçildikten sonra kürdi
makamında son bulur. Bu şekilde
şarkı, türkü, gazel ve hoyratın söy­
lendiği, sırasıyla birçok makam ge­
çilir. Geçilen makamların sayısı
gecenin durum una göre değişebilir.
M üzik faslında söylenen şarkı, tür­
kü, gazel ve hoyratlar, belli b ir ma­
kam seyrini takip eder, buna "Urfa
Makam Geleneği" denir. Eskiden
makam geleneğine çok ehemm iyet
v e rilir ve m utlaka o sıraya göre mü­
zik icra e dilird i. Bugün ancak b ir
iki grup ta ra fın d a n bu gelenek
ya şatılm aya çalışılmaktadır.
M ü zik faslı bitince oyun oyna­
ma sırası gelir. Sıra gecelerinde ge­
nellikle "Yüzük fincan" ve "Tolaka"
oyunu oynanır.
Oyun bölüm ü de b itince gece
de b ir h a y li ile rle m iş o lu r.
Arkadaşlardan biri sıra gecelerinin
baş yemeği çiğköfteyi yoğurm ak
üzere hazırlıklarına başlar, elini
güzelce yıkar, daha sonra kendisi­
ne yardım cı olm ak üzere b ir arka­
daş alır ve çiğköftenin yoğrulacağı
leğenin önüne o turur ve m alzem e­
leri kontrol eder, eğer tamamsa
yoğurm aya başlar. Ç iğköftenin
yoğrulması bitm ek üzereyken sof­
rayı kurma hazırlıkları da tam am la­
nır. Sofraya çiğköftenin yanında
yenilecek, m evsim ine göre nane,
hardal, marul, lahana ayrıca eşkili,
salata çeşitlerinden bostana veya
cacık, ayran ve yufka ekmek sofra­
ya d iz ilir. Ç iğköfte hazır o lunca ta­
baklara konarak servis yapılır, ev
sahibi ve yoğuranın sofraya gelm e­
si beklenir, geldiklerind e hep b ir­
likte "B ism illah" deyip yemeye
başlanır. NOTLAR: /
1. T e n e k e c i M a h m u t G ü z e lg ö z 'le yap ılan
Çiğköfte yendikten sonra tatlılar d e rle m e le rd e n
gelmeye başlar. Tatlı olarak dışarıda 2 . A b d u lla h B a la k 'ı n Ş U R K A V 'ı n dü­
ze n le d iğ i 10 O cak 1992 ta rih in d e
y a p tırıla n k a d a y ıf veya evde
Ş a n lıu rfa 'd a ya p ıla n "S ıra G e c e s i" p ro g ra ­
yaptırılan katmer, cennet çamuru, m ın d a ki a ç ık o tu ru m d a ' y a p tığ ı k o n u ş m a ­
şıllık, hırtlevik gibi mahalli tatlılar dan
m is a firle re ikra m e d ilir . Kadın 3. H a ş a n H a yırlı'n ın a. g. k.
sıralarında palıza, küncülü akkıt, 4. Ş a n lıu rfa V alisi T. Z iy a e d d in A k b u lu t'u n
a. g. g e c e y i a çış k o n u ş m a s ın d a n
zingil, bastık, çekçek, sucuk ve kes­
5 .Diş D o kto ru O sm a n B e n g is u 'n u n a .g .k
me gibi mahalli tatlılarında verildiği
6. S am i B a rla s'ın a. g. k.
olur. Tatlının yanında çeşitli meyve­ 7. N aci İp e k 'in a. g. k.
ler de misafirlere ikram edilir. 8. Ş a n lıu rfa 'n ın S ıra G e c e le ri ve Y a tılı Kır
G ü n le ri, A ra ş tırm a yazısı, C e m il G ü lse re n ,
Sıra g e c e le rin in en b ü y ü k İçel K ü ltü rü D erg isi, E ylül 19 91, S a y ı : 17
ö z e llik le rin d e n b ir i de sıranın 9. A cı K ahve : Y ö re d e b u n a “ M ırra" de nir.
başladığı ilk gece kararlaştırılan ye­
mek ve tatlıdan başka herhangi bir 218. Sıra Gecesinde Sofra
çeşidin çıkarılmamasıdır. Mesela,
ilk sırada çiğköfte ve kadayıf karar­
laştırılmışsa bütün sıra arkadaşları
bu kurala uymak m ecburiyetinde­
dirler. Buna uymayıp bir çeşit daha
fa z la y a p a n k iş in in s ıra s ı sayıI-
mayarak cezalandırılmış olur.
Bunun nedeni gelir düzeyi farklı
olan sıra arkadaşları arasında bir
eşitlik sağlamak, sıra gezenleri ye­
mek çeşidi çıkarma yarışına sokma­
mak içindir. Yemekler yendikten
sonra acı kahve iç ilir, kısa bir m üd­
det daha oturduktan sonra ev sahi­
binden müsaade alınarak bir dahaki
hgıfta başka bir arkadaşın evinde o l­
mak üzere sıradakiler evlerine dağı­
lır.
219. Sıra Gecesinde Fincan Oyunu
147 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 ERKEK G İYİM İ
GELENEKSEL Erkek giyim inde önü kapalı, göğ­

GİYİM sü açık entariler, abani, cebeliye; at­

las, yandı-döndü, ipekli, alaca
kutnu gibi değerli kumaşlardan ya­
A b d u lla h B a la k pılır. Açık kalan göğüs "sıkma" de­
nen bir yelek çeşidi ile örtülür. Kış
KADIN G İYİM İ aylarında yün dokumadan "aba" gi­
Başa, yamşak denilen ipekli ba­ yilir. "Arakçın" denen takke, işleme­
şörtüsü ile kara eşarp bağlanır. li puşu, "cemadan" denenbir örtü,
Eşarp, ağızın üstünde elle tutularak cemadanın üstüne sırma işlemeli
(iki parmakla ) örtülür. Buna "bü- keçi kılından burma "igal" geçirile­
rük" ya da "bürüklenm e" denir. rek oluşturulan başlıklar bugün de
Genç kızlar çarşafa girmeden önce
yaygınlığını (özellikle köylerde) ko­
"fıta" ya girerler. Fıta da bir çeşit ör­
rumaktadır. G öm lek, şalvar, yerli
tüdür. Genç kızlar, al fes üstüne pu-
deriden postal, yemeni erkek g iyi­
şu sararlar. Genç kızların
m inin vazgeçilm ez öğeleridir.
başörtüsüne de "şarpa" denir. Üstü­
Şalvar giyim inde bel kısmına özel
ne "neçek" ya da "yaşmak" bağla­
nan tepelik biçim in d eki altınlarla kumaştan yapılan "kuşak" sarılır.
süslü gelin başlıklarına "köfü" denir. Erkekler takı olarak gömleğin iç
Uzun etekli entarilerin üstüne kısmında, içinde çeşitli ayetler bulu­
zengin kesimlerde kadifeden sırma nan ve "hamaylı" denilen bir deri takı,
işlemeli ve dize kadar uzanan ce­
pazvent ve gümüş yüzük takarlar.
ketler g iyilir. Köylerde kadınların
Kırsal kesimde ise altın yüzük takılır.
entarileri ayak topuklarına kadar
uzanır; içte dokum a kumaştan ya­
kasız, gömlek g iyilir; ayağa "kalıç" 220.
denen potin g iyilir.
Topuksuz, ağzı geniş postal da
yaygındır. Belbağı da kadınların kı­
yafetinin b ir aksesuarıdır.
G enellikle altından olan kadın takı­
larının başlıcaları şunlardır: Ahıtma,
bilezik, enselik, gümüş kemer, ger­
danlık, hızma, halhal, kelep, levzik,
tepelik, üçkor ve Maşallah. Bu takı­
lar göğüse, ele boyuna, buruna,
parmağa, ^yak bileğine ve alına ta­
kılır.

222 .
19.yy. Sonu
Urfa Erkek
Kıyafetleri
(C.Kürkçüoğlu
Arşivi)

221.

148 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 EVLENM E
ADETLERİ
E m in E rg iri
Urfa'da eski bir adet olan eşlerin
birbirlerini görmeden, görücü usulü ile
evlenmeleri eskisi kadar yaygın olma­
makla birlikte bugün karşılaşılması
muhtemel bir evlenme şeklidir.
Bu evlenm e şe k lin i incelediği­
mizde Urfalılar'ın örf ve adetlerine sıkı
sıkıya bağlı olduklarını görürüz.
Geleneklerine bu derece bağlı olmala­
rının ise başlıca üç nedeni vardır.
1. Urfalılar'ın çevre illeri ile derin
bir ilgisi yoktur. Köklii ve kalabalık ai­
lelerin bulunduğu bir yerleşim birim i­
dir. Daha düne kadar Urfalı, kızını
başka illere gelin vermez ve Urfa deli­
kanlısı dışardan evlenmezdi.
U rfa 'd a y a b a n c ıla ra "K er'ip",
dışarıdan evlenenlere ise "Keripten ev­
lenmiş, kim bilir kimin nesini almış"
denilirdi.
2. Urfa, büyük ticaret ve sanayi
merkezlerine uzak, bir tarım ve hay­
vancılık kenti olduğundan büyük yol
güzergahlarının birleştiği noktada bu­
lunmamaktadır.
3. Bir kıyı şehri olmaması nedeniy­
le yerli ve yabancı turistlerin hemen
hemen yok denecek kadar az olması
değişmeleri l^olay kolay kabul etmeme­
sine neden olmaktadır. 223. Düğün Alayı Sulu boya: Yusuf Erkişi

Evlenme yaşma gelen delikanlının

doğrudan "Ben evlenecağam" diye an­
ne ve babasına söylemesi ayıp sayıl­
dığından bu durumu uygun bir şekilde
yakın arkadaşlarına veya başka bir
kimse vasıtasıyla anne ve babasına ile­
tir.
Haberi iletecek olan kimse erkek
ise oğlanın babasına "Allah ömürlü et­
sin, yeğenimiz artık böyüdıi, gözü
damlarda duyarlarda" diyerek delikan­
lının evlenecek yaşa geldiğini ve bir kı­
zın aranmasını söylemek ister. Oğlanın
babası ise durumu hanımına açar.
Oğlanın annesi ise "Benim de kulağı­
ma değdi, ben de işin farkındayam" di­
ye cevap verir. Zaten anne bu hayırlı
işte daima babadan daha fazla çaba
harcar.
Evlenecek yaşa gelen delikanlı ise
annesinin yaptığı yemekleri, yıkadığı
çamaşırları, beğenmemeye başlar.
Çeşitli huzursuzluklar çıkarır.
Annesi ise "Elimden bı kadar geii, ya­
rın avradi siye bişirir beğenirsen" der.
Oğlan ise konunun iyice anlaşıldığını ve
verilen mesajın yerine iletildiğinin huzuru
içerisinde tebessüm eueı.
Anne o günden sonra gizliden gizliye
kız aramaya başlar. Tanıdıklarının tavsiye­
lerine uyarak gelinlik çağındaki kızların
evine bir bahane ile giderek kızın ailesinin
yaşantısını kendi görüşüne göre inceler.
KIZ İSTEME
Evlenme çağına gelen erkeğin anne
ve babasıveya yakınları oğullarına kız
aramaya başlarlar. Anne özellikle yaşlı
kadın akrabalarına "Oğlumu evereca-
ğam, acaba münasip bir kız bulabilir
m iyem ? d iy e sorar., H am am da,
düğünlerde, kır gezintilerinde kızları
araştırmaya, soruşturmaya başlar.
Gözüne kestirdiği bir kız olursa ilk ­
önce kızın yakın komşularından sorma­
ya başlar. "Acaba bı kız nasıldır, derdi­
mizi çeker mi, gişi kızı mıdır?"

149 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZM


Komşular ise kendilerinden sorulan
genç kız tavsiye edilebilir nitelikte biri
ise "Mabalı günahı boynuma" diyerek
teminat verir. Şayet kızı tavsiye etmi­
yor ise, açık açık söylemenin de çevre­
ye göre ayıp, dini kurallara göre günah
sayıldığından "Komşumuzdur ama, pek
ilgimiz yoktur" diyerek istenmemesi
gerektiğini ima ederler.
Oğlanın annesi daha önceden tes-
bit edilmiş olan kızın evine ansızın ve­
ya haberli olarak yanına yakınlarını da
alarak gider. Havadan sudan konuşul­
duktan sonra oğlanın annesi genç kız­
dan bir bardak su ister. Su isteme
aslında kızın yürüyüşünü, konuşma
tarzını, becerikliliğini kontrol etmek,
hareketlerini toptan değerlendirmektir.
Oğlan tarafı şayet kızı beğendiyse
kız orada yokken bunu fırsat bilerek kı­
zın annesine "Allah bağışlasın, sözlü­
sü, nişanlısı yok mu? diye sorarlar.
Kızın annesi sorulan sorulara cevap
vermezse nişanlısı, sözlüsü yok de­
mektir.
Daha sonra oğlanın annesi ve ya­
kınları oğullarının özelliklerinden, hu­
yundan tahsilinden, mesleğinden
bahsederler.
Kızın annesi ise oğlan tarafının bu
konuşm asını d in le d ik te n sonra
"Kimlerdensiniz, nerede oturisiz, oğliz
neçi gibi birkaç soru oğlan evine sorar.
Oğlanın annesi ise sorulan bu soru­
lara cevap verdikten sonra, birkaç gün
sonra tekrar bu hususta konuşmak üze­
re geleceklerini söyleyerek kız evinden
ayrılırlar.
Oğlan tarafı birkaç gün sonra iste­
me olayını gerçekleştirmek için gelin­
diğinde oğlan tarafının araştırması
yapıldığından ya "Kızımız daha küçük,
gelin olacak yaşta değil, daha böyügü
duri, daha mektebe gidi gibi bahane­
lerle kızı vermiyeceklerini söyler, ya
da "Hele babasına sorağ, ne deyi ne
demi" diye cevap verirler.
Bazı kız istemelerde müsbet cevap
alamayan taraflar, kızın alınmasında
ısrar ettikleri takdirde hoş olmayan
olaylar meydana gelir.
Evlenme çevre köylerde başlık de­
nilen büyük bir maddi güce dayandığı
için köy gençlerinin bu parayı temin
edem em eleri yüzünden büyük sı-
kintılara düşerler. Çünkü başlık parası
kız tarafının tamamen insiyatifine kal­
mıştır. Tamamen kız tarafının erkekleri
tarafından takdir edilir ve bu miktar
karşı tarafa bildirildikten sonra kolay
kolay değiştirilmez.
Başlık bazen nakit olarak bazen de
canlı hayvan, binek vasıtası veya bir
tarla olarak alınabilir.
Çevre köylerde başlık parasına az
da olsr. b:r çözüm getirmek ve kolay­
laştırmak amacıyla "Berdel" tabir edilen
bir evlenme usulü vardır. Evlenme ça­
ğına gelen iki erkeğin yine evlenme ça­
ğına gelmiş olan kızkardeşlerini
birbirlerine vermek suretiyle evlenme­
lerine yol açar. (1995 yılında Şanlıurfa
Valisi Sayın T. Ziyaeddin Akbulut bir
genelgeyle başlık parasını kaldırmıştır.)
Bu usul evlenme aile büyüklerinin
rızası ile olabileceği gibi, yalnız damat
adaylarının kendi aralarında karar ver­
mesiyle de olur.
Taraflar çocuklarını birbirleriyle ev­
lendireceklerine tamamen karar verdik­
ten sonra, kız tarafından erkek tarafına
bir mektup gönderilir. Buna "Kesim
Kağıdı" denir. Bu mektupta kız evinin
oğlan evi tarafından istedikleri ya­
zılıdır.
Bu kesim kağıdında yazılı olanlar
kız evi tarafından kararlaştırılan
eşyalardır.
Bir kesim kağıdı örneği :
" B is m illa h irra h m a n irra h im ...............
b a ş lık , a ltı ç ift b ile z ik , k e le p in c i, e lm a s
k o ly e , a ltı a d e t e lb is e , a ltı ç if t a y a k k a b ı
.............. lira h a l 'et, m is a fir o d a sı ta k ı­
m ı, v.s."
Hazırlanan kesim kağıdı kız evi ta­
rafından bir işçi kadınla oğlan evine
gönderilir. Bu mektubu getiren kadına
"indekçi" denir. Oğlan evi ise bu mek­
tubu getiren indekçiye bahşiş verir.
Oğlan evi gelen kesim kağıdındaki
şartları aynen kabul ediyorsa, kağıdın
alt tarafına "hepsi kabul" diye yazar ve
aynı anda mektubu aynı indekçiyle ge­
1 50 Ş a n l t u r f a '9 7
224. Urfa Evinde Düğün
riye gönderir.
Tamamı kabul edilmiyorsa verebi­
leceklerini yine aynı kağıdın altına ya­
zar ve bir gün sonra başka bir
indekçiyle kız evine gönderirler.
SAKAL Ö P Ü M Ü
Taraflar anlaştıktan sonra nişan ya­
pılmadan önce oğlan evi, kız evine
"Kızınızı bize verdiğiniz için teşekkür
ederiz" anlamına gelen bir ziyaret ya­
parlar. Buna sakal öpiim ü veya te­
şekkür denir.
O ğlan e v in in y a ş lıla rı sakal
öpümüne giderler. Sakal öpümüne gi­
decek olan oğlan evi kesimde anlaşılan
başlığın tamamım veya bir kısmını be­
raberlerinde kızın babasına veya velisi­
ne vermek üzere götürürler. Kesimde
anlaşılan başlığı ve ziynet eşyalarından
bir kısmını götürmeden de gidilebilir.
Bu yine tarafların anlaşm alarına
bağlıdır.
Oğlan evi ve kız evinin kadın ve er­
kekleri ayrı ayrı odalarda otururlar.
Birbirleriyle tanışırlar. Kız evi gelen mi­
safirlere çeşitli meyvalar, çaylar, kahve­
ler, çerezler genellikle de yöreye ait
çiğköfte ve peynirli kadayıf ikram eder.
Nişan gününün tarihi belirlenir, ni­
şan günü yapılması kararlaştırılan ha­
zırlıklar konuşulur ve gece ziyaret sona
erer.
NİŞAN
Urfa'da yapılan nişan törenleri baş­
ka ille rim iz d e yapılan nişan tören­
lerine benzemez. Kız ve erkek
birbirlerini görmeden (çok yakın akra­
b a lıkla r istisna) ve konuşmadan ni­
şanlanırlar. Kızın istenmesinden sonra
nikah yapılıncaya kadar, damat adayı­
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
nın kız evine gidip gelmesi hoş karşı­
lanmaz, dini nikâh yapılmadığı için
birbirlerine görünmeleri, konuşmaları,
yörenin örf ve adetlerine göre ayıp, di­
ni kurallara göre haram ve günah sayı­
lır.
Nişan merasiminin çevrenin adetle­
rine göre kız evinde yapılması gerekir.
Oğlan evi tarafından birkaç kadın ni­
şandan bir veya iki gün önce nişan
şerbetinin hazırlanması için kız evine
giderler.
Kız evi nişan iç in g e re kli ha­
zırlıkları tamamlar. Nişan günü hazır­
lanan şerbetleri genç kızlar misafirlere
servis yaparlar.
Hazırlanan bu şerbetten damat
adayının da içmesi arzulanır. Bir süra­
hi içerisine şerbet konur, üzerine be­
yaz ipek bir mendil örtülür, mendilin
üzerine ise kırmızı bir kurdela ile oğla­
nın nişan yüzüğü bağlanır.
Kız evinin tanıdığı yaşlı bir hanım
şerbeti alarak oğlan evine götürür, oğ­
lan da yüzüğü parmağına takar ve
şerbetten içerek nişanlanmış olur.
Nişan yapılan kız evinde gelin ada­
yı giyinip hanım misafirlere "Hoş geldi-
yiz" diyerek misafirlerin yanında
oturur.
Kirve kızı tebrik ederek oğlan evi­
nin yaptırdığı yüzüğü onun parmağına
takar. Müzik dinlenir, sohbet edilir.
Mevsimine göre yiyecekler, içecekler
ikram edilir, nişan merasimi bittikten
sonra zılgıtlar çalınır, nikah ve düğün
günü kararlaştırıldıktan sonra misafirler
dağılır.
Nişandan sonra pazar ve perşembe
olmak üzere haftada iki gün oğlan evi
tarafından kiralanan otomobillerle ge­
lin adayı ve hanım akrabaları şehirde
gezdirilir.
İki tahta çakarlar
Arasından bakarlar
Daha yaşım küçükken
Biye nişan takarlar
hala hala heee...
Bu gezmeler nişan gününden nikah
yapılacak güne kadar fasılalarla devam
eder.
Nişanlanan erkek, kurban bayra­
mında nişanlısına koç gönderir.
Boynuzuna kırmızı eşarp ve buna bağlı
bir çeyrek altınla süslenmiş olan koç
hediye edilir. Buna "Gelin Kurbanı" de­
nir. Nişanlılık devresi yaz aylarına te­
sadüf ederse, ki genellikle tesadüf
eder, oğlan nişanlısına bahçelerde özel
olarak hazırlanmış has gönderir.
Gönderilen hasın üzerine gözü ve ru­
hu okşayıcı renklerde kumaşlar atılır.
Buna da "Gelin Hası" denir.
NİKAH
N ikahı iki kısımda incelem ek
mümkündür.
Resmi n ikâha yörede "Saray
Nikahı" denir. Belediye sarayında ya­
pıldığından bu şekilde isimlendirilir.
Dini nikaha ise "Hoca Nikahı" denir.
1. Resmi Nikâh : Türk Medeni
Kanunu'na göre nasıl yapılacağı tarif
edilm iştir. Uygulama yurdumuzun
bütün illerinde aynıdır.
2. D in i Nikâh : D in i nikâh ya­
pılmadan birkaç gün önce bütün akra­
ba ve yakınları çağırmak için haber
veya davetiye gönderilir.
Yörenin adetlerine göre nikahın kız
evinde yapılması gerekir. Kız evinde
yapılmayan nikahlar ayıp, başkasının
evinde oğlanın nikâhının yapılması ise
oğlan evine hakaret sayılır.
Dini nikâh genellikle pazar günü
erken saatlerde yapılır.
Kız evinde, oğlan evinin göndermiş
olduğu malzemeler şerbet yapılarak
hazırlanır. Nikah yapılacak günün sa­
bahı hoca gelir ve kendisine ayrılan ye­
re oturur. Kız tarafının tanıdığı bir
erkek kızın kendisine vermiş olduğu
sözlü akit vekâletnamesine dayanarak
söz sahibidir. Oğlan tarafından da bir
erkek yine nikah için damat adına ni­
kahlanma yetkisine sahiptir.
Hoca vekillerin hangisinin kızın,
hangisinin erkeğin vekili olduğunu so­
rar." Daha sonra vekiller hocanın dua
ve sorularından sonra "Vekâletim hesa­
biyle aldım hellallığa kabul ettim" diye­
rek dini esaslara göre nikahı kıymış
olur.
151 Ş a n l ı u r f a '9 7
DÜĞÜN
Düğünün tarafların tesbit ettiği gün
ve yerde yapılmasına karar verilir.
Urfa'da evlenme düğünü denince akla
iki düğün gelir.
1. A vra t Düğürrü, 2. Erkek
Düğünü.
Gerçekte bu iki düğünü ayrı ayrı in­
celememizin sebebi, avrat düğünü; kız
evinin hanımları ile oğlan evinin ha­
nımları arasında yapılır. Erkek düğü­
nü ise sadece oğlan tarafının akraba ve
tanıdıklarının katılmasıyla yapılır.
Kız tarafından bir erkeğin yapılacak dü­
ğüne katılması ayıp sayılır.
1. Avrat Düğünü: Düğün gününden
bir hafta önce taraflar akraba ve kom­
şulara indekçi aracılığı ile haberler
gönderip düğüne davet ederler. Düğün
sonbahar veya kışa rastlıyorsa patpat,
kavurga, ağzıyumuk, çekçek, bastık,
kesme, sucuk, v.s. yiyecekler götürülür.
Gönderilen indekçiler ev ev dolaşa­
rak düğün sahiplerinin yani kız ve oğ­
lan tarafının davetini sözle iletirler.
Haberi getiren indekçiye hanımlar bah­
şiş verirler.
Düğünün yapılacağı evin avlusu­
nun büyük olması gerekir. Amaç misa­
fir çokluğu karşısında düğün
sahiplerinin mahcup olmaması içindir.
Düğünün yapıldığı gün düğün evin­
de hiçbir erkek bulunmaz, daha doğru­
su bulundurulmaz. Sadece evin dış
kapısında bir erkek oturtulur. Bu da dı­
şarıdan gelecek bir haberi içeri kimseyi
sokmadan yüksek sesle bağırmak veya
bir çocukla haberi hanımlara iletmek
görevini üstlenir.
Düğünde enstrüman çalanların hiç­
birinin gözü görmez. Şayet kör çalgıcı
bulunamaz, gözlü müzisyen getirme
225. Düğünde Dörtlü Fasıl
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

zorunda kalınırsa hanımları görmeme­
leri için araya perde çekilip arkasında
oturtulur. Yaşlı bir kadın veya çocuk
aracılığı ile müzisyenlere isteklerini ile­
tirler. Günümüzde azda olsa bu kural
geçerliliğini yitirmek üzeredir.
Düğünlerin çoğu artık salonlarda yapıl­
maktadır.
Düğünde genellikle "dörtlü men­
dil", lorke gibi mahalli oyunlar oyna­
nır.
Düğün esnasında . gelin oynatılır,
gelin oynarken başına para çevrilir.
Çevrilen bu paraları düğünde hizmet
eden hanımlar nişanlı veya sözlü kızla­
rın başına çevirip "Ağbatı siye ola" der
ve yakınında bulunanlar da "Amin" di­
yerek tasdik ederler.
Düğüne yemek için getirilen yiye­
cekler, düğüne bir süre dinlenmek için
ara verildiğinde yenir. Gelenler birbir­
lerine yiyeceklerinden ikram ederler.
Düğün öğlenden sonra başlar, gecenin
geç saatlerine kadar yaklaşık 7 - 8 saat
sürer.
2. E rke k D ü ğ ü n ü : D ü ğ ü n
gününden birkaç gün önceden bütün
misafirlere bir erkek işçi tarafından ha­
ber gönderilir. Düğün genellikle geniş
hayadı (avlusu) olan evlerde yapılır.
Düğünde; îkiayak, abravi, girani,
derik, dörtlü degenek gibi mahalli
oyunlar oynanır.
Bu oyunlardan dörtlü degenek oyu­
nu oldukça maharet isteyen oyunlar ol­
duğundan düğünün en görkem li
bölümünü oluşturur. Erkek düğününün
yapıldığı evin çevresinden, damlardan
ve duvarlardan yüzleri bürüklü düğünü
izleyen hanımlar ise zılgıt çalarak oyu­
na ve oyunculara heyecan ve hareket
vermek için onları coştururlar.
Bu iki oyun sırasında düğünün da­
ha da coşkulu devam etmesini isteyen
düğün sahipleri ise başını yukarıya kal­
dırarak kadınlara hitaben "Zılgıt çalmı-
yanın gişisi öle" der. Bunun üzerine
bütün kadınlar coşkulu bir şekilde zıl­
gıt çalarlar veya misafirleri biraz kahka­
haya boğmak için "Zılgıt çalmayanın
kaynanası öle" dendiğinde "İnşallah"
diyerek zılgıt çalmayanlar olduğu gibi,
kaynanasıyla birlikte düğüne gelenler
ise ister istemez zılgıtla katılırlar.
Bir tarafta düğün ve eğlenceler de­
vam ederken diğer tarafta davetliler
için yemekler hazırlanır. Yörenin ye­
m e kle rin i çok sayıda m isafire ha­
zırlamak için usta aşçılar ve
hizmetçiler tutulur. Düğünün bir anın­
da damadın yakın akraba ve arka­
daşlarından birkaç büyük ve çocuklar
daha önceden kız evinde hazırlanmış
152 Ş a n l ı u r f a '9 7
226. Urfa Evinde Düğün
olan damadın çamaşırları, damatlık el­
bisesi, terlik ve pijaması, çorap ve
ayakkabısını almak üzere çalgıcılarla
birlikte çala söyleye kız evine giderler.
Asbap getirmek için yola çıkan bu grup
mahalle aralarından sokaklardan türkü,
mani söyleyerek geçerler.
Yoğurt koydum dolaba
Bögün başım kalaba
Küçücükken böyüttüm
Seni vermem araba
Kalaylı tas ayranı
Sürmeli göz hayranı
Seni doğuran ana
Eder çifte bayramı
ellere vay...
Kız evi ö n ü nd e s ö yle ne n tür­
külerden sonra, damadın elbiselerinin
bulunduğu siniyi bir erkek işçi başına
alarak mani, türkü söyleyerek yine ay­
nı şekilde dönüp düğün yapılan eve ge­
lirler. Düğün evinde daha önceden
hazırlanmış olan üstünde zeytin dalları
ve dallara bağlanmış mumlarla bezen­
miş "Güvegi Tahtı"ndaki mumlar yakı­
lır. Uzaktan düğünü seyreden hanımlar
ise zılgıt çalarak olayı şenlendirirler.
Damat ise düğün evinde boş bir
odaya arkadaşları ile birlikte girer ve
getirilen çamaşırları ve elbiseyi giyer.
Odadan ceketsiz olarak çıkar ve kendi­
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
sine ayrılan taht'ın yanma gelir. Küve
ise dam adın g iym e d iğ i ce ke tin i
ç a lg ıc ıla rın re fa k e tin d e m ü zik
eşliğinde giydirir. Bu sırada :
Çağırın Hakkoyı
Geydirin Sakkoyı
Mübarek olsın ağa küvre
Yengi de güvegi
Getirin meleği
Geydirin yeleği
Mübarek olsın ağa küvre
Yengi de güvegi
diye Urfa'ya özgü (damatların elbi­
se giyerken söylenilmek için bestelen­
miş olan) bu türküyü söylerler.
Bu sırada damadın elbisesinin geti­
rildiği sini içerisinde bulunan şeker ve
metal paralar havaya serpilir, havai fi­
şekler yakılır, kadınlar zılgıt çalarak
bunu kutlarlar.
Düğünde hizmet eden işçiler, çal­
gıcılar sıra ile gelerek önce, tahtın bir
yanında damadın yanında oturan küv-
re'den sonra da dam attan bahşişle­
rini alırlar.
Diğer tarafta hazırlanan yemekler
servis yapılmak üzere düzenlenir.
Misafirler yemeğe davet edilir. "Mırra"
denilen acı kahve, sigara ikram edilir.
Bu yemeğe "Asbap Yimeği" denir.
KINA GECESİ
ASBAP GECESİ
"Gelin" perşembe günü gidecekse,
çarşamba akşamı; pazar günü gidecek­
se, cumartesi akşamı (yani damadın el­
bise giydiği günün akşamı) yapılır.
Kız evinde hanımlar, oğlan evinde
erkekler toplanır. Damadın arkadaşları
ve akrabalarının toplandığı yerdeki eğ­
lenceye "Asbab Gecesi" kadınların top­
landığı yeldeki eğlenceye ise "Kına
Gecesi" denir. İkisi de aynı gece ve ay­
nı saatlerde başlar.
Gece saat on bire doğru oğlan evi
tarafından kadın, erkek ve çocuklardan
bir grup kına gecesi yapılan eve toplu
halde yine türkü mani söyleyerek çal­
gıcılarla birlikte giderler.
Evleri sekilidir
Toprehen ekilidir
Eger babası yoksa
Dayısı vekilidir
hala hala hee....
Leblebi koydım tasa
El vurdum basa basa
Bizim gelin çok gözel
Azıcık boyu kısa
hala hala hee....
Gecenin karanlığında dar sokaklar­
dan, kadınlar önde, çocuklar ortada,
erkekler arkada olmak üzere toplu ola­
rak yürürler. Ellerindeki fanıs denilen
gaz lambaları yollarını aydınlatır.
Bu topluluktan ara sıra geriye kal­
mış b ir hanım olursa koruma göre­
vini üstlenen erkeklerden biri "Ayallar
öge" diyerek kadının hızlı yürümesini
ikaz eder. Gelin ve damadın isimlerine
göre;
Portakalı oyarlar
İçine kına koyarlar
Evvel adi Fatma'dı
Şimdi gelin koyarlar
hala hala hee....
Bağçalarda pırpırım
Yaprağı dilim dilim
Biz Ahmedi everdığ
Hasan'a Allah Kerim
hala hala hee....
Kına evine iyice yaklaşıldığında ise
genellikle
Çakmak çakmağa geldığ
Kına yakmağa geldığ
Ayşe dayze ağlama
Kızi almağa geldığ
hala hala hee....
Birkaç gün önceden kız evine gön­
derilen kına küvrenin hanımı tarafın­
dan bir kab içerisinde dua okunmuş süt
ile yoğrulur. Gelin ise damadın akraba­
larından iki hanım tarafından koluna
geçilmek suretiyle getirilerek küvrenin
önüne oturtulur. Gelin ağlamaya baş­
lar. Gelin kınaya çıkarken mutlaka ağ­
laması gerekir, aksi halde ayıplanır.
Bu sırada kapı önünde bekleyen er­
kekler arasında bulunan çalgıcılardan
biri kaval veya keman ile hüzünlü bir
taksim yapar. Erkeklerden biri hoyrat
okur.
227.
153 Ş a n lıu rfa '9 7
Kah gidelim
Kınayı yak gidelim
Gözele doymak olmaz
Üzüne bak gidelim
Merdivana
Sarıl çık merdivana
Yar sevmek yiğit karı
Ne bilir her divana
Bunun peşinden hanımların hepsi
gelinin ağlamasına katılır, hep birlikte
ağlarlar. Oğlan evi tarafı hanımlar ise
gelin götürecekleri için sevinçlidirler.
Bir yandan ağlama, bir yandan se­
vinç gösterisi bazen iki aile arasında
sözlü atışmaya, kavgaya dönüşür.
Küvre, gelinin avucunun içine bir
altın koyarak kınayı yakar. Daha önce
gelinin yüzüne örtülen pembe duvak
açılarak gelinin kına yakılan eline bağ­
lanır. Çocukların ellerinde tepsilere di­
kilmiş olan mumlar yakılarak gelinin
başına çevrilir.
Kapı önünde bekleyen erkekler hep
birlikte
Urfalıyam ezelden
Göynüm geçmez gözelden
Göynümün gözü çıksın
Sevmiyeydim ezelden
Ağam olasan Ömer
Paşam olasan Ömer
Benim olasan Ömer
Yetim kalasan Ömer
T ü rk ü s ü n ü s ö y le rle r...
Kınası yakılan gelin baba evinden
ayrılmadan önce büyüklerinin ellerini,
arkadaşlarının y ü z le rin i öperek
gözyaşları arasında veda ederek ayrılır.
O yanı keçe bı yanı keçe
Kız anasının emeği heçe
hala hala hee....
Düğünde Damadın Elbisesinin Getirilişi
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

228. K ın a G e c e s i
Oğlan tarafı gelini alarak kız evin­
den ayrılırlar.
"Masa üstünde bekmez
Bı bekmez biye yetmez
Şu Urfa'nın kızları
Taksisiz gelin getmez."
"Ay doğar ayazlanır
Gün doğar beyazlanır
Gelin olacağ kızlar
Hem gider hem nazlanır"
hala hala hee.....
Gelin, önceden hazırlanmış olan
özel bir odada karşılanır. Kadınlar ise
zılgıt çalarak gelini kutlamaya devam
ederler. Gelin kapıdan girerken kendi­
sine verilen bir "narı" oda kapısının üst
tarafına atarak narı kırar. Kırılarak dağı­
lan nar tanelerinin toplanarak evlene­
cek yaşa gelmiş, genç kızlara
yedirilmesi uğurludur.
"Su koydum su tasına
Gül koydım ortasına
Biz gelini getirdığ
Ağamın odasına"
Sabahleyin, gelin ve beraberinde
gelenlere özel olarak hazırlanmış kah­
valtı sofrası hazırlanır. Öğlenden sonra
ise süpha yemeği ikram edilir.
SÜPHA YEMEĞİ
Gelin, damat evine getirildiği
günün sabahı, gelin evinden başka bir
yerde süpha yemeği merasimi düzenle­
nir.
Süpha; pirinç, şeker, et, çekirdeksiz
üzüm, nohut, yağ gibi malzemelerle
hazırlanır.
Yemekte; kuzu içi, Üzlemeli pilav,
Etli pilav, tatlı olarak da Zerde ikram
edilir.
Süpha yemeğine istisnasız herkes
davet edilir. Oturan gruplar yine grup­
lar halinde çağrılır.
Yemek verme işi devam ederken
damadı tıraş edecek olan berber gelip
boş bir odada damadı traş eder. Küvre
ve damat berbere ve çırağına bahşiş
verirler.
Akşam vakti yaklaştığında damada
da bu yemeklerden verilir. Daha sonra
"damat" ve arkadaşları "süpha" verilen
evden ayrılırlar. Yürüyerek dar sokak­
lardan geçip "gelinin" bulunduğu kendi
evine gelir. Damat gerdeğe girmeden
önce hoca dualar okur ve damat evin
kapısından içeri girer. Evin avlusunda
baba ve annesinin ellerini öperek zifaf
odasına girer.
GÜVEGİ HAMAMI
Damat, evliliğin sabahı erken saat­
lerde akraba ve arkadaşları tarafından
hamama götürülür. Damat, daha
önceden hamamcı haberdar edildi­
ğinden oturması için zeytin dalları ile
süslenmiş olan tahta oturtulur.
Hamama davet edilen misafirler yı­
kanıp çıktıktan sonra damat da yıkana­
rak yine bu tahtta oturur.
Kutlamaları kabul eder. Damadın
arkadaşlarından biri "Hamam yimegini
ben yapıyam" diyerek hamama gelen
misafirleri yemeğe davet eder. Yemeği
yapan kimsenin evinde toplanılır ve
yörenin yemeklerinden olan mevsimi­
ne göre patlıcanlı, domatesli, elmalı,
yoğurtlu kebaplardan yapılır. Üstüne
de tatlı olarak yine kadayıf ikram edilir.
Yemekten sonra arkadaşları,
yakınları, damadı evine götürürler.
Kendileri de işlerinin başına dönerler.
Aynı gün, "gelin" ise kocası başta ol­
mak üzere kayınbabasına, kaynana­
1 54 Ş a n lıu rfa '9 7
sına, kaynına, görümüne çeşitli hediye­
ler verir. Buna çeyiz günü denir.
DUVAK G ÜNÜ
E v liliğ in ik in c i günü d u v a k
günüdür. Ö gün gelinin yakınları, tanı­
dıkları gelin evine gelirler. Damat ise
duvak yemeğinin hazırlanması için bir
koç aldırır. Yemekler hazırlanır, gelin
ise gelinliğini giyinip yüzünü gelin du­
vağı ile kapatıp gelip misafirlerin yanı­
na oturur.
Oğlan evinden 8 -1 0 yaşlarında bir
erkek çocuk gelinin duvağını kaçırır ve
duvağı damada götürerek damattan
bahşiş alır. Kadınlar bu duvak kaçırma
anında yine zılgıt çalarak bunu kutlar­
lar.
Duvak kaçırma sabahleyin yapılır.
Duvak gününe gelenler çeşitli hediye­
ler verirler. Bu hediye verenler genelde
çok yakın akraba olanlardır. Duvak ak­
şama kadar devam eder. Yemekler ye­
nir. Duvak gününe gelinin annesinden
başka bütün akrabalar katılırlar.
Duvak gününün akşamı ise gelinin
annesi, kızını ve damadını “akşam ye-
meği“ne çağırır. Damat kaynanasının
elini öptüğünde ona çeşitli hediyeler
verir.
GELİN HAMAMI
Evliliğin onbeşinci günü (cumartesi
veya perşembe) bütün dost ve akraba­
lar hamama davet edilir. Gelin, baba
evinden çeyiz olarak getirdiği hamam
takımlarını bir bohça içerisinde getirir.
Bu bohçayı getiren natır ve gelini yıka­
yan, bohçasını açan kaymelere ha­
mamdan sonra bol bahşiş verilir.
Genellikle Yıldız Hamamı'na gidilir
(bu hamam şimdi yoktur). İnanışa göre
Yıldız Hamamı'na giden gelin kocasına
parlak, alımlı, yıldız gibi görünür veya
Cincıklı Hamam'a gidilir ki gelin koca­
sına cincik gibi görünsün. Hamam o
gün ücretli müşteri almaz, bütün mas­
rafları oğlan evi karşılar.
Hamamda bulunan b ir tahtın
üstüne halılar, m inderler serilir.
Onların üstüne el işlemeli beyaz örtü­
ler yayılır. Hamama davet edilen bütün
misafirlere damat tarafından yaptırılan
kebaplar ve tatlılar ikram edilir. Ayrıca
"damat evi" tarafından evde hedik ha­
zırlanarak hamama getirilir.
Gelin ise güvegi hamamında oldu­
ğu gibi misafirlerden sonra yıkanıp
kendisi için hazırlanan yerde oturur.
Zeytin dalları ile süslenmiş olan tahtta­
ki mumlar yakılır. Gelini kutlayan mi­
safirler hamamdan ayrılırlar.
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
230. Kısas Köyünde Günlük Hayat

U rfa B ib e ri (İs o t) ve K u ş la r

156 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü LT Ü R ve TU R İZ M

 ŞANLIURFA
YEMEK
GELENEĞİ
S e m ra A la m
U rfalılar asırlardan bu yana da­
mak zevkinin en güzel örneklerini
veren zengin çeşitte yemeklerle
beslenmesini bilm işlerdir. Yöre ye­
m eklerinin lezzetleri yanında besin
değerleri de çok yüksektir. Yemek
y a p m a b e c e r i s i n i n y a n ın d a
yaptıkları yemekleri m isafirleriyle
paylaşmak geleneği bütün Anadolu
insanına mahsus b ir özelliktir.
Ancak Urfalıların misafir sevme
ö zelliğinin, h iç -b ir öğün misafirsiz
yemeğe oturmayan Hz. İbrahim
(A.S.)'dan geldiği söylenmektedir.
"H alil İbrahim Sofrası" herkesçe b ili­
nen bir deyim dir. U rfalılar bugün
de misafir ağırlamak ve onlara çeşit­
li yemekler ikram etmekten büyük
zevk duymaktadırlar. Toplu yemek
yemenin verdiği hazzı tatmış bu in­
sanlar, yaptıkları her türlü to p la n tı­
yı başta "Ç iğ kö fte " o lm a k üzere
zengin yem ek ç e ş itle riy le süsle­
mişlerdir.
U rfa'da yemek yer sofrasında
yenir. Sofrada "Besmele" ile önce
büyükler yemeğe başlar, küçükler
onları takip eder. O b urluk hiç bir
zaman benimsenmeyen bir davra­
nıştır. Yemek yeme sırasında konu­
şulmaz, kaşık sesi duyulm az.
Sofrada m isafirin ulaşamadığı ye­
233. Ç iğ k ö fte M a lz e m e le ri ve K a d a y ıf
232. Urfa Kebabları
mekler misafire ikram edilir, ısrarda
bulunulur. Ev sahibi sofraya otur­
maz, hizmet eder, misafir çok ısrar
ederse sofraya oturur. Erkek misafir­
ler ayrı, kadın misafirler ayrı sofrala­
ra otururlar ve böylece herkesin
daha rahat etmesi sağlanmış olur.
Yemeğin sonunda "sofra duası" oku­
narak kalkılır.
YEMEKLİ
TOPLANTILAR
1. SIRA GECESİ YEMEĞİ
' -Çeşitli yaşlarda veya meslekler­
deki arkadaş gruplarının sonbahar
ve kış gecelerinde haftada bir arka­
daşın evinde sıra ile yaptıkları top­
lantılara Şanlıurfa'da "sıra gecesi",
"sıra gezme" denir. Sıra kendisine
gelen kişi gecenin bütün masrafları­
nı karşılayarak m isafirlerini en iyi
Sr
157 Ş a n l ı u r f a '9 7
şekilde ağırlamaya çalışır. M ü zik ya
da sohbetle geçen bu toplantıların
baş yemeği çiğköftedir. Urfa mutfa­
ğında çiğköfte baş köşeyi tu ta r ve
ç iğ k ö fte s iz b ir so fra düşünüle­
mez.
2. ASPAP (ESVAP) YEMEĞİ
D am ad a e lb is e g iy d ir ilir k e n
düğüne katılan misafirlere ikram
edilen yemektir. Pilavın yanında
mevsimine göre doğrama, keme bo­
ranisi, kuru fasulye, kaburga gibi ye­
meklerden biri verilir.
3. SÜPHA YEMEĞİ
Süpha, düğünlerde verilen ye­
meklerin genel adıdır. En az 300 -
400 kişi için hazırlanan- süpha ye-
m e ğ in in a m a c ı a k r a b a la r ı
ağırlamanın yanında m uhtaç ve
düşkün kimselerin de karınlarını do-
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

234. Y a p ra k S a rm a s ı ve B ib e r D o lm a s ı
yurmaktır. Süphada yemek olarak,
kuzu içi, kaburga, üzlem eli pilav;
tatlı olarak da zerde verilir.
Süpha yemeği sabahtan başlayıp
ikindi sonuna kadar devam eder.
Süpha verilen evin kapısı bu süre
içerisinde açık tutularak tanıdık, ta­
nımadık herkesin gelip yemek ye­
mesi sağlanır, komşulara yemek
dağıtılır.
4. TAZİYE YEMEĞİ
Üç gün süreyle oturulan taziye
evinde ölen kişinin ailesine yakınla­
rı ve dostları tarafından verilen ye­
meğe taziye yemeği denir. Kebap
türleri, lahmacun ve kadayıftan o lu ­
şan bu yemekten fakirlere de dağıtı­
lır.
5. HAC YEMEĞİ
Hac'dan dönen kişinin kendisini
ziyarete gelenlere üç gün süreyle
v e r d iğ i y e m e k tir . G e n e llik le
üzlemeli pilav ve zerdeden oluşur.
Bu yemek, sünnet düğünlerinde de
verilir.
6. SAHANİYE
Sahaniye, sıra gezmesi gibi arka­
daş grupları arasında sürdürülen bir
gelenektir. Sahaniye yapılacağı za­
man arkadaşlar birbirlerine "Şu g ü ­
n ün g e c e s in d e s a h a n iy e m iz
v a rd ır , h a b e rin o ls u n "
Belirlenen gecede herkes o gün
evinde pişen yemeklerden bir iki sa­
han (tabak) toplanılan eve getirir.
Herkesin getirdiği değişik yemekler
ortaya konularak yenilir, sohbet edi­
lir. Maksat, dostlukları kuvvetlendi­
rip hoşça vakit geçirmektir.
URFA M UTFAĞI
Çorbalar: Ayran şorbası, hamur-
lu, pıt pıt, sarı şorba.
Yemekler: Çağala aşı, pakla aşı,
hıttı bastırması, soğan tavası, su ka­
bağı, bütün balcan, sarımsak aşı,
k a b u rg a , is o t ç ö m le ğ i, b a m ya
çömleği, acır annaziği, sac kavur­
ması, tatlı bamya, erik tavası, lolaz
dürmüğü, saca basma, döğmeç, ek­
mek aşı, kenger aşı, semsek, has
(marul) dolması, mimbar, acır bas­
tırması, soğan tavası, ağzı açık, ağzı
yumuk, pendirli ekmek, elma aşı,
masluka, lebeni, boranı.
d er.
2 3 5. Ç iğ k ö fte Y ap ılışı
158 Ş a n l ı u r f a '9 7
Pilavlar: Kuzu içi, duvaklı pilav,
üzlem eli pilav, meyhane pilavı, fi-
rikli pilav, ciğerli bulgur pilavı, bak-
lalı bulgur pilavı, mığrıbi pilav.
Köfteler: Basma köftesi, aya köf­
tesi, lıklıkı köfte, dolm alı köfte, köf-
teli erik, tiritli köfte, yuvalak, kıyma,
yum urtalı köfte, m ercim ekli köfte,
firenkil köfte, yağlı köfte, etli köfte
(çiğköfte).
Kebaplar: Kıyma kebabı, patates­
li kebap, haş haş kebabı, kemeli ke­
bap, tike kebabı, kazan kebabı,
tepsi kebabı, kemeli tas kebabı, bal-
canlı kebap, soğanlı kebap, müftehi
tas kebabı, frenkli (domatesli) ke­
bap, ciğer kebabı.
Salata ve Cacıklar: Kemeli cacık,
bostana, zeytun bostanası, koruk sa­
latası, pencer cacığı.
Tatlılar: Peynirli kadayıf, katmer,
daş ekmeği, aşır aşı, palıza, fakir
şıllığı, şıllık, haside, küncülü akıt,
kuymak, zingil, zerde, kadı beyni,
pendirli helva, un bulamacı, palıza.
URFA
M UTAFAĞ1NDAN
BİR DEMET
ÇİĞ KÖFTE
Ç iğ k ö fte n in en ö n e m li ve ha­
zırlanması çok zahm etli olan baş
m alzem esi "ku ru isot" d e n ile n kır­
mızı pul biberdir. Hemen hemen
her Urfalı aile, senede 200 - 400 kğ.
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

236. Ç iğ k ö fte
kırmızı taze biberi ayıklayıp özel
m etotlarla kurutup döverek kuru
isot haline getirir. Kuru isot, sadece
çiğköfte de değil, köftenin diğer çe­
şitlerinde, lahmacunda ve diğer ye­
meklerde bolca kullanılır.
Ç iğköftenin Doğuş Öyküsü
Hz. İbrahim dönem inde yaşayan
bir Urfalı avcı, avladığı ceylanı eve
getirerek hanımından yemek yap­
masını ister. Hanımı evde odun bu­
lu n m a d ığ ın ı s ö y le r. Ç e v re d e
toplanacak b ir tek dal dahi k a lm a ­
m ış tır . Z ir a N e m r u t, H z.
İbrahim 'i ateşe atmak için yakacak
ne varsa toplattırm ıştır. Avcı, hanı­
mından b ir çare bulmasını ister.
Bunun üzerine kadın, ceylanın bu­
dundan bir m iktar yağsız et çıkara­
rak bir taş üzerinde başka b ir taşla
ezmeye başlar. Sonra ezilm iş eti
bulgur, biber tuzla karıştırarak yo­
ğurur. Yeşil soğan, maydanoz ekler.
Böylece U rfa'nın o leziz ve tadına
doyum olm az çiğköftesi meydana
gelir. Hz. İbrahim 'in ateşe atıldığı
günden bir hatıra da bu yemek ka­
lır.
Ç iğköftenin Yapılışı
M a lz e m e le r : 2 su b a rd a ğ ı
köftelik bulgur, 250 gr. döğülmüş
yağsız kara et, 6 yemek kaşığı kuru
isot, 1 tatlı kaşığı tuz, biraz tarçın, 8
- 10 adet yeşil soğan, 1 kuru soğan,
biraz kara biber, 1 demet mayda­
noz, bir tatlı kaşığı salça.
Ç iğköftelik bulgur özel olarak
yaptırılmış köfte leğenine konur,
tuz, kuru isot, tarçın, kara biber, sal­
ça ve et eklenir. Kuru soğan soyu­
lup doğrandıktan sonra bu
malzemeye eklenir. Yeşil soğan ve
m a y d a n o z y ık a n ıp in c e c ik
d o ğ ra n a ra k b ir ta ra fa a lın ır .
Leğendeki malzemeler çok az su ile
yavaş yavaş bastırarak bulgur iyice
yumuşayıncaya kadar yoğrulur.
Doğranmış maydanoz ve soğan ka­
rışımı e kle nir, h afifçe e zile re k to ­
parlanır. Küçük sıkım lar haline
getirilerek marul, salatalık, nane, se­
miz otu ve turpla servis yapılır.
Sıra g ece le rin de çiğkö fte d e n
sonra şıllık, daş ekmeği, katmer, ka­
dayıf, baklava, küncülü akıt, şire gi­
bi tatlılar da ikram edilir. Şıllık
Urfa'ya has tatlıların en güzel olan­
larından biridir. Yapımı oldukça
maharet ister.
23 7. Ü nlü , B o ra n ı Y e m e ğ i
159 Ş a n lıu rfa '9 7
ŞILLIK TATLISI
M alzem eler : 2 su bardağı un,
300 gr. ceviz içi, 600 gr. şeker, 3
yemek kaşığı sade yağ.
Derin bir tencerede 2 su bardağı
un, 4 su bardağı su ile akıcı hamur
kıvamına gelinceye kadar elle çırpı­
lır. Sacın altı yakılır, hamurların ya­
pışmam ası iç in sacın üzeri
yağlanır. Hazırlanan hamurdan bir
kepçe alınarak saca dökülür.
Oklava ya da tahta bir kaşık yardı­
m ıyla saca incecik yayılır, pişince
diğer tarafı çevrilir. Bütün hamura
aynı işlem uygulanır. Bir kaşık yağ
tencerede e ritilir, üzerine şeker ila­
ve e dilir. Üç su bardağı su ilave edi­
lerek şurup kıvamına gelinceye
kadar kaynatıldıktan sonra ateşten
alınır. Ceviz içi döğülerek bir kaba
alınır. Sacda pişirilm iş ekmekler
(yufka) sayılarak iki kısma bölünür.
Bir tepsiye b irin ci yarısı üst üste se­
rilerek üzerine ceviz serpilir. Sonra
ikinci yarısı da üst üste serilir.
H a z ırla n a n şurup sıcak o la ra k
üzerine dökülür, beş on dakika bek­
letildikten sonra d ilim le re kesilerek
sıcak olarak servis yapılır.
BORANI
M alzem e : 500 gr. parça et, 500
gr. yoğurt, 250 gr. kara et, 2 kg.
pencer (pazı), 1 su bardağı nohut, 1
su bardağı lolaz (börülce),. 3 diş sar-
mısak, 3 su bardağı bulgur, 3 ye­
mek kaşığı sade yağ, 1 çay kaşığı
kara biber, 1 çay kaşığı tarçın, 1 tat­
lı kaşığı tuz, 2 su bardağı sıvı yağ, 1
yemek kaşığı biber, 1 yemek kaşığı un.
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

2 3 8. M a s lu k a Y e m e ğ i (B ir tü r k ö fte )
Hazırlanışı: 500 gr. parça et yı­
kanıp kuşbaşı doğranır, 1 yemek ka­
şığı sade yağla kavrulur. N ohutlar
ayıklanıp yıkanır, ete ilave edile-
rek25 - 30 dakika yumuşayıncaya
kadar haşlanır. A yıklanıp yıkanan
lola z üç bardak su ile ayrı b ir yer­
de haşlanır. Pancarlar yeşil yap­
raklarından a yrılır, sadece sapları
doğranarak az su ile yum uşayınca­
ya kadar haşlanır. Fazla suyu sıkıla­
rak alınır, 2 yemek kaşığı yağ ile 5
- 10 d a k ik a k a v ru lu r. Haşlanan
lolazın suyu süzülerek nohut tence­
resine eklenir. Aynı tencereye kav­
rulmuş pencer eklenip tuz katılarak
bir taşım kaynatılır.
Bundan sonra "boranının yuva-
Ia ğ ı"n ın ( k ö fte s in in ) y a p ım ın a
geçilir. Bunun için de; bir tepsiye
23 9. Lahm acun
üç su bardağı köftelik bulgur, isot,
tuz, kara biber, tarçın, döğülmüş ka­
ra et konularak az su ile yavaş ya­
vaş yoğrulur. Köfte kıvamına
gelince (kavrulurken dağılmaması
için) un eklenip yoğurmaya devam
edilir. Yoğrulan köfte bir tarafa a l ı ­
n ır. N o h u t b ü y ü k lü ğ ü n d e par­
çalar alınarak avuç arasında
yuvarlanır. Bir tavaya sıvı yağ ko­
nur, yuvalaklar pembeleşinceye ka­
dar kızartılır. Sarmısak az tuz ile
döğülüp yoğurda eklenir. Birinci
aşamada hazırlanan nohutlu ve
pencerli yemekten tabaklara bir
m iktar alınır, üzerlerine kızarmış
yüvalaklar konularak sarmısaklı yo­
ğurt dökülür ve servis yapılır.
T o p lu m s a l d e ğ iş m e s ü re c i
içe risin d e , U rfa m utfağ ının gele ­
160 Ş a n l ı u r f a '97
neksel tü r le r in in k a y b o lm a d a n
yaşatılmasını sağlamak amacıyla ta­
nıtılm aları gerekmektedir. Türler tek
tek ele alınıp incelendiği taktirde
yörenin yem eklerinin lezzetlerinin
güzelliği yanmdar besleyici ö z e l­
lik le r i ve sa ğ lık a ç ıs ın d a n değeri
de ortaya çıkmış olacaktır.
PATLICANLI KEBAP
4 kişilik malzeme: 1 kg az yağlı
kıyma et, 3 kg uzun doğranmaya
müsait patlıcan, şiş ve bir m iktar kö­
mür.
Yapılışı: Genişçe bir mangalda
odun kömürü yakılır. Kıyma ete tüz
katılır ve biraz yoğrulur.Patlıcanlar
üçe ya da dörde bölünür. Bu işte
özel olarak yapılmış şişe, sırasıyla
biber patlıcan ve et sıkıca saplanır
ve ateşte yeteri kadar pişirilir.
Pişirilen kebap bir kaba çekilerek
üzerine çok az miktarda su tanele­
nir ve üzeri kapatılır. Biraz bekle­
dikten sonra servis yapılır.
LEBENİ ÇORBASI
4 kişilik malzeme: Yarım kilo
dögme, 2 kg yoğurt ve 250 gr. no­
hut.
Yapılışı: Dövm e b ir tencereye
konur, üzerine bir m iktarda su ko­
narak kaynalıtılr ve suyunu çekmesi
beklenir. Başka bir kabta ıslatılan
nohut dövmeye katılır ve kaynatılır.
Kaynayan dövm e ve nohut karışımı
üzerine yavaş yavaş yoğurt dökülür.
Pişince tabaklara konur ve biraz
bekletildikten sonra servis yapılır.
BOSTANA (SALATA)
4 kişilik malzeme: 4 Domates, 2
Yeşilbiber, az m iktarda kuru biber,
4 -5 y e ş il s o ğ a n , 1 /2 d e m e t
M aydanoz, 100 gram Pirpirim (se­
m izotu), 4-5 yaprak taze nane, 1
bardak nar pekmezi.
Yapılışı: Sebzeler yıkanır, iyice
ayıklanır, soğanların kabuğu soyu­
lur. Daha sonra bütün sebzeler çok
ince doğranır. Tuz atıldıktan sonra
ezilerek karıştırılır, üzerine nar pek­
mezi, az m iktar da da su eklenerek
k a r ış t ır ı lı r ve s e rv is y a p ılır .
Domatesin tadı az ise bir m iktar
salça da konulabilir.
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
24 0. K ö y d e E k m e k Y a p ılışı

241. K ö y d e Ş e h riy e Y apılışı

161 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R v e TU R İZ M
2 4 2. G ü m rü k H a n ı S u lu B o y a : D r. Y u s u f E rk iş i

162 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

 24 3. S ip a h i P a z a rı'n ın D u a ile A ç ılış ı

ŞANLIURFA'DA
YAŞAYAN
AHİLİK
• o ®® es

KÜLTÜRÜ
A b u z e r A k b ıv ık

Ş a n lıu rfa 'd a H z. İb ra h im 'in

ateşe atıldığı yerde oluşan Balıklıgöl
ve Anzelha gölü, yine o çevre iç e ­
risin d e K u yu m c u la r Çarşısı,
K azancı Pazarı, Iso tçıı Pazarı,
Kürkçü, Köşker, Semerciler Çarşısı,
Tenekeciler, Saraçlar, Dem irciler,
K eçeciler, D a b b a kla r ve N acar
Pazarı, Hüseyniye Çarşısı, Çadırcı
Pazarı, Attar Pazarı, H alı,kilim gibi
eşyaların alınıp satıldğı sipahi
Pazarı, el dokuması neçeklerin (Baş
örtüsü) satıldığı bedesten, ile esnaf
k e s im in in ç o k sa yıda o ld u ğ u
çarşılar ve mekanlar. Güm rük Hanı,
Barutçu Hanı ve daha nice tarihi
mekanlar... Bunların hepsi
Şanlıurfa'nın "Aşağı Çarşı" denen
bölgesinde içiçe geçmiş esnafın yo­
ğunlaştığı mekanlardır.
Buralarda dolaşan kişiyi bu me­
kanlardaki m istik ve tarihi hava
mutlaka etkiler. Esnafının cana ya­
kınlığı dürüstlüğü ayrıca kayda de­
ğer bir husustur.
Esnafın hemen hemen tamamı
usta çırak geleneğine göre yetişmiş
ve yıllardır o mesleği yapan insan­
lardan olıışYır. Babası çocuğunu ay­
nı meslekten b ir ustanın yanına "Eti
senin kemiği benim " diye koyar.
Usta, çocuğa babasından daha ya­
kındır. Mesleği ile ilg ili incelikler
başta olm ak üzere hayattaki birçok
muaşeret kuralının mesleği ile ilgili
birçok geleneği ve kuralı çocuk, us­
tasından öğrenir. Askere gidip gel­
dikten sonra ustasının Öğrettiği
kurallar çerçevesinde mesleğini
kendi başına devam eder. Kendisi
usta olsa dahi ustasını gördüğünde
hürmette kusur etmez. Her gördü­
ğünde elini öper ve hayır dualarını
alır.
Esnaf arasında güçlü bir dayanış­
ma vardır. Esnafın ileri gelenlerin­
den oluşan bir heyet ve bu heyetin
başında başkanı (Şeyhi) vardır. iman ve ehli İslam ervahı şerifleri
Gelenek ve göreneklerin halen içtin, Allah rızası içtin el Fatiha...,"
canlı olarak yaşatıIclığı bir esnaf gu­ f w r bulunanlar Fatiha süresini
rubu sipahi Pazarı esnafıdır. Sipahi okurluktan sonra duaya devam eder
pazarında karşılıklı olarak yaklaşık "Y a ra b b i H a y ırla r ı fe th e d e s e n ,
elli dükkan bulunur ve dört kapısı şerleri defhedesen, m tinkır, m tinafik
vardır. Bu çarşının bir kapısı neçek zalim in şerrinden nefzemin edesen,
ve dokum a iş le rin in satıldığı Gözedin kefili almadan, parasını
Bedestan'a çıkar. Bir kapısı Isotçıı vermeyin mal sahibinin, harcı unut­
pazarına, bir kapısı ise Eskici paza­ mayın, ctim leten hayırlı işler" diye­
rına, bir kapısı ise sobacı Pazarına rek duayı b itirir. Böylece dua ile
çıkar. Bu çarşıda halı kilim ve diğer açılan mezat başlıyor. Ü retici veya
ev sergileri, kürkten yapılmış giyim müşteri m alının orada bulunan bir
eşyaları ve halı yastıklar alınıp satı­ esnaf aracılığıyla bir dellala vererek
lır. Bu esnafın bir başkanı (Şeyhi) sattırabilir veya doğrudan bir dellala
birde idare heyeti vardır. Bu pazar- vererek sattırabilir. M alını sattıracak
d’a -alışverişler belirli kurallara bağlı­ kişi eğer tanınan bir kişi değilse hır­
dır. Bu kurallara uymayanlar idare sızlık veya diğer hususlara karşılık
heyeti ve Şeyh tarafından çeşitli ce­
zalara çarptırılır. .Sipahi Pazarı del-
lal başı yetmiş yaşlarında Hacı Reşit
Beyazatlı bu çarşının bazı gelenek­
lerini şöyle anlatıyor. "Bü çarşıda
esnaftan başka evindeki halısını çe­
şitli nedenlerle satmak isteyen kişi­
ler, halı almak isteyen kişiler,
yaptığı kürkü satmak isteyenler, do­
kuduğu halısını satmak isteyen kişi­
ler gelir. Birde bu satışı yan ıcak
olan bizim gibi del lallar vardır. Bu
sipahi Pazarı her sabah dua ile açı­
lır. Dellalbaşı dua etmek üzere
"Haydi kardeşler mezat başına" d i­
yerek dehaları çarşının girişine ça­
ğırır.Yanlarında da esnafın şeyhi
vardır. Del lalbaşı file r in i kaldırarak
yüksek sesle dııay.ı başlar. "Evvela,
E ıızubi I la h i mi neşşeytan i rra c im .
B is s m illa h irra h m a n irra h im . Ehli
244. K ü rk ç ü U sta sı

163 Ş a n l ı u r fa ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
245. C ü lh a T e z g a h la rı ve U sta la rı
mal satışa çıkarılm adan bir kefil is­
tenir. Kefil verebilirse malı mezata
çıkar. M alı d ellallar sırtına alarak
oradaki esnafı dolaşır. Esnaftan biri
mal için bir kapı açar (bir fiyat söy­
ler) bunun üzerine diğer esnaflar
açık attırmaya girerek malı almaya
çalışır. M alın çilesi dolunca (dellal
malı dolaştırdığı halde artık para
söyleyen kalmadığında) kim en faz­
la para söylemişse mal onda kalır.
Dellal malı o kişiye vermeden diğer
para söyleyenlere uğrayıp "M alı fi­
lan kişiye bu kadara indiriyem " der.
Yine de arttıran olmazsa mal sahibi­
ne danışır. M al sahibi malını o fiya­
ta satmaya razı olursa malı alandan
gidip parasını alır, bu paradan %5
Belediye harcı ve %5 del lal 11k kesil­
dikten sonra malı satılanın parası
verilir.
Bu pazarda malın satışı paranın
alınışı, mala para söylenişi gibi hu­
suslar belirli kurallara bağlıdır. Bu
kurallar herhangi b ir dellal veya es­
naf tarafından ihlal edilirse esnaf
idare heyeti aracılığıyla çarşının
şeyhi o kişinin "harcını keserek" ce­
za verir. O esnafın harcının kesil­
mesi demek, harcının kesildiği gün
kadar kendisine dellal tarafından
mal getirilmemesi demektir. Yani
ceza m tiddetince o esnaf pazardaki
açık arttırmadan mal alamaz. Esnaf
daha ağır bir suç işlerse dükkan ka­
patma cezası dahi verilebilir.
Dellal başının nakletiğine göre
yakın zamanda şöyle bir hadise ö l­
ümüş; " Mezatta bir halı geziyormuş.
Bir müşteri, bir esnafın yanına otu­
rup bu malı kendisine almasını söy­
lemiş, O esnaf da o halıya para
söylemiş. Halı en fazla fiyatla ken­
d is in d e k a lın c a h a lıy ı a la ra k
müşteriye teslim etmiş. Sonradan
mezatta satılan ve esnafın para söy­
lediği malın yine o esnafa ait old u ­
ğu anlaşılmış bunun üzerine o
esnafın şeyh tarafından onbeş gün
harcı kesilmiş.. Oradaki bir kurala
göre esnaf kendi malına para söyle­
yemez, çünkü malın fiyatını haksız
olarak yükseltmiş olur. Kendi m alı­
na para söylediği tespit edilirse har­
cı kesilerek cezalandırılır. Harcı
k e s ile n e s n a fa D e lla l m a l gö­
türemez. Mal götüren dellal olursa
ona da ceza verilir.
Malı satan dellal malın eskiliği­
ni, yırtık, yanık gibi arızalarını para
söyleyen esnafa söylemek z o r u n ­
d a d ır. Y in e e s n a f m a lın ı müş­
164 Ş a n lıu rfa '9 7
teriye satarken malının arızasım
söylemek zorundadır. Arızasım bile­
rek para söyleyen esnaf, mal kendi­
sinde kalınca bu malı almak
zorundadır. M alı almaktan kaçınırsa
bu esnafa ceza ve rilir. İşte bu ve bu­
na benzer alışverişin kuralları vra-
dır. Bu kurallar sıkı sıkıya taviz
verilmeden halen uygulanmaktadır,
aynı esnaf arasında büyük bir daya­
nışma ve yardımlaşma da vardır.
Esnafın fakirleri gözetilir, g iyd irilir,
evinin ihtiyaçları karşılanır. Bir ih ti­
yaç olduğunda şeyhin emri ile he­
men esanaftan para to p m a n ır ve
ilg ili hayır işine s a rfe d ilir. Esnaf
buna itira z etm ez, m em nu niye tle
ka tılır. Dellalbaşının anlatığına gö­
re geçenlerde halıyı satarken düşüp
ölen bir dellalın cenazesini esnaf
kaldırmış. Cenaze masrafları karşı­
lanmış ve ailesine de bir m iktar yar­
dım yapılmış.
Y in e e s n a f y ılın b e lir li
günlerinde "Tirit" denen yemek ya­
parak fakir fukara doyurulur. Bu ve
buna benzer birçok a h ilik geleneği
bütün canlılığıyla Şanlıurfa'da halen
yaşamaktadır.
K Ü LTÜ R ve T U R İZ M
 246. O rp h e u s M o z a iğ i (J.B . S e g a !'d e n )

ŞANLIURFA
MUSİKİ
TARİH S
A b u z e r A k b ıv ık
İnsanlık tarihiyle yaşıt olan m u­
siki, ilkel dönem lerden günümüze
gelinceye kadar çeşitli değişikliklere
ve gelişmelere uğramıştır. Yerleşim
merkezi olarak m ilattan önceki dö­
nemlere uzanan bir tarihe sahip
o la n Ş a n lıu rfa , m u s ik i ta r ih i
yönünden de aynı tarihlere kadar
uzanan bir seyir takip etmektedir.
Yapılacak kazılar Şanlıurfa ta ri­
h in e ışık tu ta rke n buna p aralel
o la ra k m u s ik in in ta r ih in i de ay­
dınlatacaktır.
Şanlıurfa musikisi ile ilg ili ilk b il­
gile r m ilattan önceki dönem lere
kadar dayanır. Şanlıurfa'ya bağlı
S u lta n te p e K ö y ü 'n d e y a p ıla n
kazılarda çıkarılan bir tablette
Gılgamış Destanı'na ait parçalar bu­
lunmuştur.
M ila di 168 senesinde Edessa'da
(Şanlıurfa'nın, eski ismi) dünyaya ge­
len Bar Daişan 222 senesinde öl-
müştürO). Büyük bir din filozofu
aynı zamanda da şair ve kuvvetli
bir sportmen olduğu bilinm ektedir.
M usikiye de çok düşkün olan Bar
merkezi olan Harran Üniversitesi Zeriab, Kordova'da kurduğu konser­
Daişan, musikişinas oğlunun adını
sayesinde bu yöre kültür ve sanat vatuarla Endülüs m usikisin in te­
ahenk anlamına gelen "Harm onius"
merkezi haline gelmiştir. M usikinin m e lin i atmış, Arap ve İspanyol
koymuştur. D ini konulara vakıf olan
geliştiği yerlere baktığımızda kültür m usikisine tesir e tm iş tir. A yrıca
Daişan, mersiyeler yazar, bunları
ve sanat m erkezlerini görmemiz bu engin b ilg is i sayesinde ud ens­
besteler ve besteletirdi. O nun za­
m üm kündür. Ayrıca yöre birçok trüm anına beşinci teli ilave ettiği bi­
manına kadar ayinler m usikisiz icra
dinlerin merkezi olmuştur. İşte bu linm ektedir. •
e dilird i. Bar Daişan din i ayinlerle
nedenlerle tarihte din, ticaret, kültür Ş a n lı u r f a 'n ı n E .y y u b iy e
m usikiyi birleştiren ilk fik ir ve sanat
ye sanat merkezi olan Şanlıurfa'da M a h a lle s i'n d e ya p ıla n k a z ıla r sı­
adamı olarak Şanlıurfa, musiki ta ri­
musiki alanında büyük gelişmeler rasında bulunan bir m ozaikte sihirli
hinde yer almaktadır.
görülmüş ve bu sayede de çok de­ musikişinas Orfeus ve onun m u s ik i­
Tarihte İpekyolu üzerinde bulu ­
ğerli musikişinaslar yetişmiştir. sini d inleyen kuş, aslan, g e yik.ve
nan ve ticaret yollarının kesiştiği yer
Bunlardan biri m iladi 789 - 857 m eleklerin resm ine rastlanmıştır(2).
olması dolayısıyla ticaret merkezi seneleri arasında yaşamış olan islam iyetin ilk yıllarında etkileri­
olan Harran, aynı zamanda kültür Z e ria b 'd ır. Şanlıurfa ya kınınd a ni duyurduğu yörelerden biri de
ve sanat merkezi konumundadır. M usul'da doğan Zeriab, Bağdat Şanlıurfa olmuştur. H alife Hz.
Eski H a rra n y e rle ş im b ö lg e si ka­ A b ba si h a life le rin in sa ra yınd a Ö m er dönem inde araplar yöreyi ele
lın tıları Şanlıurfa'ya otuz k ilo m e t­ Harun-EI Raşit ve A l-M a'm un zama­ geçirmişler ve buralara nüfus yerleş­
re mesafede ve Harran ilçesi nında vazife gördükten sonra tirm işlerdir. İşte buraya yerleşen
sınırları içerisindedir. Dünyanın ilk İsp a n y a 'n ın K o rd o va şe h rin d e m üslümanların, Şanlıurfa'da m usiki­
üniversitesi olarak b ilinen Harran Halife Abdurrahm an'ın sarayına baş nin bilhassa din i m usikinin gelişme­
Üniversitesi ve rasathane kalıntıları musikişinas olarak gönderilmiştir. sinde büyük etkileri olm uştur. Hatta
şu anda da mevcuttur. Tarihte bilim

165 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
Şanlıurfa'daki gerek klasik gerekse
halk m ü z ü ğ im iz in te m e lin i din i ta­
savvuf m u s ik im iz oluşturm uştur d i ­
y eb iliriz . Bugün için de Şanlıurfa
musikisi içerisinde dini m usikin in
çok bü yü k bir yeri vardır. Urfa'da
m ü z ik icra e denle r içerisinde b irçok
haliz, hoca veya tarikat ehli kişiler
vardır. Bunlar yeri geldiğ inde kla­
sik, yeri geld iğ in d e halk m üziği, ga­
zel ve hoyrat okud u kları gibi yeri
geldiğ inde ilahi, çifte gibi tasavvuf
musikisi ö rn ek lerin i de en güzel
şekilde okumaktadırlar.
Bü y ü k S e l ç u k l u
im p a r a t o r lu ğ u n u n g e n iş le m e s i
sırasında bölgeye T ürklerin yerleş­
tikleri görülmekteyse de esas i t i b a ­
riy le yö re T ü rk le rc e 1 i 44
t a r i h i n d e e le g e ç i r i l m i ş t i r Bu
d ö ne m de n sonra da musiki gelişme­
sini sürdürmüş ve T ürkler musikiye
doğudan esinlenen yeni bir tavır ve
nefes getirm işlerdir, işte g ü n ü m ü z ­
deki sanat ve halk m usikis inin te­
mel taşlan bu dönem le rd e
ko nm uştur d iy e b iliriz .
Şanlıurfa'da gayet ince ve hazin
bir sesle yapılan a yinle r "Rehavi"
m a k a m ın ı ortaya çık a rm ış tır.
Rehavi, Urfalı, Urfaya ait veya m e n ­
247. 1946 Yılında Osm an Özsoy Başkanlığındaki Urfa M usiki C em iyeti Heyeti
sup demektir. Bu makam ibn-i
Sina'dan geçmiştir. Buna göre bu
makam 10. asırdan öncedir. Rehavi
makamı iki türlü dür, biri basittir ve
kararına doğru yegah(Re) perdesine
kadar iner ve bugünkü "Rast" maka­
mının hemen hemen aynısıdır. Yani
bugünkü "Rast" makamının
Ş a n lıu rfa 'd a n ç ık tığ ın ı ra h a t lı k la
söyleyebiliriz. Diğer Rehavi ise
Beyati makamının Rast makam ına
eklenerek yapılmış iki basit m a ka m ­
dan meydana gelmektedir. Yine
Şanlıurfa'da ortaya çıkan "Urfa" m a­
kamı vardır ki bugün birç o k Arap
ü I k e l e r i n d e bu m a k a m k u lla n ıl-
maktadır(3). Ayrıca Şanlıurfa'da
icad edilen bir diğer makam da
"Kılıçlı" makamıdır, bu makam sevi­
lerek icra edilir, Rehavi, Urfa ve
Kılıçlı makamlarının Şanlıurfa'da o r­
taya çıkması tarihte m us ikin in yöre­
mizd e ne kadar gelişmiş old uğunu
gösteren bariz örneklerdir.
1984 yılında Şanlıurfa'nın ilçesi
Harran'da Nurettin Yard ım cı'nın
başkanlığında yapılan kazılarda 13.
yüzyıl Eyyubiler d ö ne m in d e n kalma
kemikten yapılmış küçük bir kaval
bulunmuştur(4). Bugün de aynı y ö ­
rede yapılan düğün törenlerinde ka­
166 Ş a n l ı u r f a ’9 7
val eşliğinde o yu n la r oyna n m a k ta ­
dır.
14. y ü zy ıld a Şanlıurfa'da musiki
g e liş m e g ö s te rm e s in e ra ğ m e n
1517 y ılın d a ş e h r in O s m a n l ı
im paratorluğu 'na katılmasıyla bu
gelişmeler . daha ela hızlanmıştır.
Osm anlı d ö n e m in d e k i başşehirlere
uzak olmasına rağmen sanat ve m u ­
sik i fa a liy e tle ri i le r i düzeye
u la ş m ı ş t ı r . Bu d e v i r d e U r f a ' y a
sürgüne gönderile n devrin ünlü m u ­
sikişinaslarının Urfa'da kaldıkları
süre içerisinde yöre halkının bilhas­
sa klasik m ü z ik k ü ltürün ü n gelişme­
sinde b ü yü k katkıları olmuştur.
Yörede m e vcu t ciağ, yatı, sıra gece­
leri ve odalarda yapılan m ü z ik to p ­
lantıları gibi gelenekler adeta birer
açık konservatur o lm uş ve m us iki­
nin gelişmesinde bü yü k katkıları o l ­
muştur.
15. yü zyıld a Şanlıurfa'nın en
ü n lü m u s ik iş in a s la r ın d a n b iri
Kuloğlu Mustafa'dır. Bu kişinin çok
güzel bağlama çaldığı ve hoyrat
o ku d u ğ u söylenir. 4, Murat, Bağdat
s e fe r i n d e n d ö n e rke n U rfa 'y a
uğramış ve b ir m ü d d e t kalmıştır.
Kaldığı m ü d d e t içerisinde o devrin
ünlü musikişinaslarını her gece ça­
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
ğırtır ve onları dinlerm iş kendisine
Kuloğlu M ustafa'nın ününden bah­
sedilince çağrılmasını emretmiş.
K uloğlu'nun o gün canı bir şeye sık­
kın olduğu için gelmek istememiş,
bunun üzerine Kuloğlu'yu getirmek
üzere kılıçlarını kuşanmış iki zapti­
ye gönderm işler ve zorla p ad işa hın
h u z u ru n a g e tirm iş le r. Kuloğlu
eline sazı almış ve "Güle ko n d i ­
ke ne k o n m a " m a y a lı türküsünü
irticalen besteleyip okumuş. 4.
M urat bunu çok beğenmiş ve kendi­
sine bunun hangi makamdan oku­
duğunu sorunca bunun "Kılıçlı" 248.. T e n e k e c i M a h m u t G ü z e lg ö z ve T a le b e le ri
makamı olduğunu, şu anda bestele­ diğim iz zevatın hemen cümlesi mu­ Ankara'da verdiği konsere dönem in
d iğini ve kılıç zoruyla getirildiği sikiye vakıf insanlardı, terennüm et­ cumhurbaşkanı katılmış v e e k i b i
için makama bu ismi verdiğini söy­ tikleri parçaların hangi makamda t e b r i k e d e r e k ö dü lle nd irilm iş­
lemiş. K uloğlu'nun anlattıkları olduğunu ve o makamın seyrini b i­ tir.
Padişah'ın "ç o k hoşuna gitmiş ve lerek okuyorlar. Urfalıların sesleri Son yıllarda m üzik konusunda
kendisini tebrik ederek hediyeler çok tem iz ve tizdir. İlk işittiğim va­ daha sistemli ve kapsamlı çalışma­
vermiştir. O gün bestelediği eser gü­ kit erkek sesinin bu kadar yüksek lar yapılm ak am acıyla Şanlıurfa'da
nüm üzde "kılıçlı" makamı olarak se­ perdelere fennin vesaitinden istifade Kültür Bakanlığına bağlı Türk Halk
vilerek icra edilm ektedir (6). Yine o etmeksizin erişebileceğine hayret M üziği korosu ve M illi Eğitim
y ü z y ı lla r ı n ü n lü m usikişinasla­ ettim" diye yazmıştır(7). Bakanlığına bağlı b ir A nadolu mü­
rından biri de Kirişçi Baba H a lil'd ir. 1934 ve daha sonraki yıllarda fa­ zik Lisesi kurulm uştur. Harran Ü n i­
Devrinin ünlü gazelhan ve hoyratçı- aliyet gösteren H alk Evleri musikişi­ versitesi bünyesinde de Türk Sanat
sıdır. nasların devam ettiği bir mektup ve H alk m üziği çalışmaları ve, yine
18.ve 19. yüzyıl Şanlıurfa'da olmuş ve burada her hafta halka Harran Üniversitesi bünyesinde bir
m u s ik in in z irv e d ö n e m id ir. Bu açık konserler verilm iştir. Daha son­ konservatuar kurulması için çalış­
yüzyılda değerli m usikişinaslar ye­ raki yıllarda gerek belediye, gerek m alar yapılm aktadır. Şanlıurfa'da
tiş m iş tir. B u nla rd an K irişçi oğlu halk eğitim merkezleri, gerekse mu­ kültür ve sanat faaliyetlerini yürüt­
Baba H alil, Hacı İbiş (Lülebizade) siki c e m iy e tle rin d e ça lışm a la r ya­ mekte olan Şurkav b ü n ye sin d e de
Kanuni Cürre Mehmet, Damburacı pılmış ve m usikim iz öğretilerek sanat, halk ve tasavuf m ü z iğ i ça­
Derviş (Vatansever), Kirişçioğlu yaşatılmaya çalışılmıştır. Bilhassa lışm aları kapsam lı b ir şe kild e sür­
H alil, A li Hafız sayılabilir. Qn bir Nisan U rfa'nın kurtuluş dürülm ektedir. Yine gençlerin kendi
19.yüzyıl, tasavvuf m usikisinin g ü n le r i v e s ile s iy le önceden aralarında oluşturdukları guruplar
de en parlak dönem lerinden biri o l­ hazırlıklar yapılmış, gerek Urfa'da nota-solfej gibi m üzik ve repertuar
muştur ve birçok ünlü musikişinas gerekse Urfa dışına konserler ve ril­ çalışmaları yaparak temel m ü z ik
yetişmiştir. Bunlardan en ünlüsü m iş, o z a m a n ın u la ş ım im k a n ­ b ilg ile r in i bu ş e k ild e sağlamakta­
M ih iş 'in ,oğlu A li H a fız 'd ır(5 ). s ız lık la rın a rağ m e n büyük dırlar.
Kendisi büyük mutasarrıf Dede özverilerle radyoevlerine gidilerek Son yüzyılım ızda Şanlıurfa'da
O s m a n A v n i H a z r e t le r in in çok başarılı canlı programlar yapıl­ yetişmiş ve Şanlıurfa musikisine çe­
m ürididir ve sesi gayet yüksek ve mıştır. 1946 yılında Urfa ekibinin şitli şekillerde hizm et vermiş b irç o k
berraktır. Ünü Urfa sınırlarını aşmış­
tır. Bir m üddet İstanbul'a da giderek
büyük cam ilerde hafızlık yapmıştır.
19. yüzyıl başlarında savaşlar
nedeniyle m usikim iz de duraklama
dönem ine girilm işse de C um huriyet
dönem inden sonra hızlı bir atak ya­
parak büyük gelişmeler göstermiştir.
1926 yılında D ar'ül Elhan heyeti
olarak derleme çalışmaları yapmak
üzere Şanlıurfa'ya gelen heyette bu­
lunan Ekrem Besim Bey daha sonra
derlem elerle ilgili yazdığı Dar'ül
Elhan D ergisi'nin önsözünde "Şunu-
ilave etmek isterim ki Urfa'da dinle-
24 9. K a z a n c ı B e d ih ve A rk a d a ş la rı

167 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

kişiden bahsetmek m üm kündür. Özkaya, Bakır Karadağlı, A li DİPNOTLAR:
1. J. B. Segal, Edessa, The Belessed C ity,
Çünkü m üzik U rfa lı'n ın adeta bir Toprak, H alil Altınses, Ferhat
O x fo rd U n u v e rc ity Press, 1970
parçası bir yaşama tarzı olm uştur. Güzel, A bdü lkad ir Karakuş, A k if 2. Bu m o z a ik in resmi Edessa is im li k i­
Bu nedenle birçok U rfalı gerek Çekirge, H alil Sezgin. tapta va rd ır, faka t söz konusu m o z a ik in ne­
profesyonel gerekse amatör olarak rede o ld u ğ u b ilin m e m e k te d ir.
A nonim türküler, hoyratlar ve
3. Y ılm a z Ö ztu n a , T ü rk M u sikisi
m üzikle uğraşmıştır. M u sikim izi gazeller yanında son yıllarda beste A n siklo p e d isi, M illi Eğitim B asım evi, 2. c ilt
günüm üze taşıyan ŞanIıurfalılar'dan form unda türkülerde yazılmış ve 4 . C ih a t K ü rk ç ü o ğ lu 'n d a n a ld ığ ım ız b il­
birkaçını şu şekilde sayabiliriz. halk, tarafından çok benim senm iş­ gi ü ze rin e M üze M ü d ü rü m ü z A dnan
Hacı N uri Hafız, M ukkim Tahir tir. Şanlıurfalı bestekarlardan bir M ısır'd a n a ld ığ ım ız b ilg ile r ve kazı dosyası­
nı in c e le m e m iz n e ticesinde 19 84 yılın d a ya­
(Oturan), Kel Hamza (Şenses), kaçını şöyle sayabiliriz.
pılan kazıda b u lu n a n K a v a fın 8 .1 2 .1 9 8 4
Cem il Cankat, Tenekeci M ahm ut Abdullah Balak, M ehm et Ataç, ta rih li kazı listesinin de H r. 84-11 envanter
(Güzelgöz), H a lil Hafız (Uzungöl), A rif Çelik, A li Gencebay, Fuat num arada kayıtlı o ld u ğ u n u ve H arran kazı
Vaveyli Mustafa Çavuş, Dedehayır evin d e o ld u ğ u n u öğ rend ik.
Kürkçüoğlu, A b dü lkad ir Algın,
5. Diş D o k to ru O sm an B engisu'dan de r­
Ahm et Ağa, D e m ir İzzet Bedir Çağlayan, N ail Bayşu, Çetin lem e
(D elioğlu), H am it H afız (Belli), Ö zdem ir. 6. Tenekeci M a h m u t G ü z e lg ö z 'd e n der-
Cuan M ahe, K urrik Mahe lem e nm iştir. "K ılıç lı M a k a m f'n ın b ir m akam
(G ençkol), Kazancı Bedih (Yoluk), değil de M a h u r m a kam ın ın iç in d e b ir o ku ­
Bedran K ırm ızı, C em il Cankat, ma tarzı o ld u ğ u sö ylen m ekte dir.
7. D a r'ü l Elhan, A n a d o lu H a lk Şarkıları,
Ahm et Cankat, N uri Sesigüzel,
Şehzadebaşı Evkaf M atbaası, İstanbul, 1927
İbrahim Tatlıses, M ehm et Ö zbek,
257. Kısaslı Aşıklar
M ahm ut Tuncer, Zekeriya Ü nlü,
Dündar Yıldız, G üler Işık, M üslüm
Gürses, Yavuz Tapucu, M ehm et
D elioğlu, Seyfettin Sucu, İsmail
Badilli, M ahm ut Coşkunses, Çetin
Ö zdem ir, M ehm et G üçlü, Ahm et
K a ra o ğ la n , K a d ir Sem a,
Abdurrahm an Kepekçi, M ehm et
Nacak, H a lil K endirli, Kanuni
Ayıbo, A ziz Çekirge, Mustafa
Savaş, M ehm et Bitmez, V efik Ataç,
Fazlı Ö ztop, Doğan G ü llü oğ lu,
İbrahim Ö zkan, Mustafa Şahin,
Ahm et Ö zhan, Eyyüp U yanıkoğlu,
Cevdet İşçi, D ellek M ahm ut
(Akagün), A b du llah Uyanık, Fırıncı
M ehm et G özoğlu, Keçeci Emin,
izzet ÇuMu, M e lik M ehm et, Fevzi

1 68 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

URFA
ÂĞZB
M e h m e t H .Ö c a l
Ş a n lıu r fa 'n ı n , G üneydoğu
Anadolu Bölgesinin diğer illerinden
farklı, kendine has ayrı bir dil özel­
liği vardır. Kentin eski kavşak yo lla ­
rının üzerinde olması; ticaretini,
ziraatini, san'atını etkilediği gibi d i­
lini de etkilem iştir. Yüzyıllar boyun­
ca devam eden kültür haraketleri
d ile d e ğ işik b ir z e n g in lik k a z a n ­
d ır m ış tı r . Ç e ş itli c o ğ r a fi deği­
şimler ve tarihi kaynaşmalar ana
d ilde bazı fa rklılıkla r ortaya ç ık a r­
mışsa da, k e lim e le r genel yapısı
itibariyle Türkçenin Azeri lehçesine
yakınlık gösterir.
Urfa ağzında Türk d ilin in esas
gramer kuralları hakim dir. Büyük
ses uyumu yaygındır. İsim ve sıfat­
lardaki ilk hecelerin sesli harfleri
kalınsa, diğer hecelerdeki de kalın,
ince ise diğerleri de incedir. Alm a,
havla, zalim , zulum , bayaz, dellek
(Elma, helva, zalim , zulüm , beyaz,
tellak) gibi kelim eler birer örnek teş­
kil ederler.
Fiillerdeki (mek, mak) mastar ek­
leri ister kalın, ister ince olsun Urfa
ağzında (mah) olarak yerleşmiştir.
Gelmah, getmah, yatmah, kahmah
(gelmek, gitmek, yatmak, kalkmak)
gibi..
Bunlardan başka Urfa ağzını
simgeleyen bazı hususları da şöyle
sıralayabiliriz;
- Ci ve cü ekleri çi, cı; dem irci
(demirci), kömürcü (kömürcü), kah­
veci (kahveci) olur.
- Cu eki çı; kuyum cu (kuyımçı),
oduncu (odınçı) şeklinde söylenir.
- Bazı kelim elerin başındaki (b)
harfi (p) olarak okunur. Bozuk (po-
zıh), bakır (pakır) gibi.
- (d) harfi (t) şeklinde söylenir.
Dükkan (tüken), döken (töken), d i­
ken (tiken) v.s.
- Bazen baştaki (p) harfi (b) gibi
değerlenir. Pişen (bişen), poyraz
(boyraz), patlıcan (balcan) v.s.
. U R P / ^ 'Ğ 1 IN D :
- Genel yazı d ilin in yalnızca
ikinci tekil (n) sesleri (y) sesine dö­
Ö L Ç Ü K a V P Â i 4)
nüşür. Baban (babay), amcan (am-
cay-emmiy), yengen (yengey).
' S a b r i K ü r k c ü o a iu
- (g) sesi kelime başlarında (k) gi­
bi okunur. Gömlek (köynek), gölge Şanlıurfa ağzında, eskiden olduğu
(kölge), keçi (geçi), kişi (gişi) şekline gibi günüm üzde de geçerli resmi
dönüşür. ö lç ü b ir im le r in in y a n ın d a , de­
ğerlerini ancak kullanan halkın b ild i­
- Kelime başlarındaki (y) sesi ço­ ği bir takım ölçüler de vardır. Bu
ğu zaman düşer. Yüksek (üskek), ölçü birim leri zamana uygun olarak
yürek (ürek), yüzük (üzik), yüzen değişiklikler göstermektedir. Fakat
(üzen) v.s. günlük hayatta kullanılması ve halk
bilgisi olarak ele aldığımızda bunla­
- Sessiz harfler arasında yer de­
rın tarihi gelişim içindeki yerleri
ğiştirmeler de olur. Ekşi (eşki),ağrı önem taşımaktadır.
(argı), sofra (sırfa), çıplak (çılpah)
v.s. Çeşitli bölümlerde sıralanması
mümkün olan, ölçü birim i olarak
Aynı zamanda fo lklo r zenginliği­ kullanılan kelim elerin bir kısmı es­
m izin de bir ifadesi olan Urfa ağzı kiden resmi ö lçüler olarak kullanıl­
ile söylenmiş bazı kelim eleri hatırla­ mıştır. Bugün bunların yerlerini,
talım: çoğu batıdan ve diğer dillerden ge­
Ağbatı: Darısı lenler almıştır. Fakat yine de halkın
Arahçın: Takke, külah dilinde bir kısmı yaşamaktadır. Bu
Behteniz: Maydanoz kelimeler eskisi gibi bir birim olarak
Bayah: Demin, biraz önce kullanılm asa b ile , bazı deyim , ata­
Bibi: Hala sözü, mani ve türkülerim izde yerinde
Bürük: Yüz örtüsü durmaktadır.
Cemel: Duvar
Harmanlar kilelendi
Çındır: Sinir
Çizo: Zayıf, sıska, kısa Timinler silelendi
Çörten: Yağmur oluğu Sen benden ayrılalı
Deleme: Topaç
Benzime kül elendi
’ ' Gedemeç: Eşik, papuçluk
Hapan: Çok acıkmış "manisinde olduğu gibi."
Harhut: Bozuk
Türkçe olanların yanında yabancı
Has: Marul
dillerden de halkın diline geçmiş ö l­
Kabala: Götürü
çü birim leri vardır. Arapça, Farsça ve
Kerip: Yabancı, yerli değil
diğer yabancı dillerden bizim d ilim i­
Kınıfir: Karanfil
ze geçmiş olanlar değişikliğe uğra­
M ibar: Turfanda
mış ve halk d ilinde kullanılarak
Pehkem: Kuvvetli Türkçemize girmiştir. Bu bölümde
Şapkana: H içbir zaman, şimdiye bunlardan kendi yöremizde kullanı­
kadar lan sözcüklerden bir bölüm alınmış­
Serinç: Sarnıç tır. Ayrıca bizde ve diğer yörelerde
Sıyrınçah: Kaygan de kullanılan kelimeler de vardır.
Suhra: Angarya
Taka: Pencere Bu derlenen ölçü birim lerini
Genel - Uzunluk - Alan - Ağırlık -
Teberik: Hatıra eşya
M ik ta r - Z am an - V a k it g ib i bö­
Teti.rbe: Çıkmaz sokak
lümlere de ayırmak mümkündür. Bu
Tırefe: Alıngan
ölçüler bazan kesin ve belli bir biri­
Üsküre: Büyük tas
mi vermeyebilirler. Bugün için tespit
Yanfırı: Eğri, çarpık
edilebilenlerden bir bölümünü belirt­
Zahar: Galiba menin halk bilim i açısından yararlı
Zerzembe: Kiler olacağı kanaatindeyiz.
Zuvah:Sokak
169 Ş a n lı u r fa ’9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

URFA AĞZINDA GENEL ÖLÇÜ
Çıkın : Ufak bohça. "Kör çıkın." U. De. De.
Çındır: Etin sinir kısmı, elastiki. "Çındır gibi." örgülü kabın alabileceği nesne, "iki halbır sa­
Değirmi: Yuvarlak, daire ."Değirmi yüzlü."
Dolam: Defa, çevrilme durumu. "Kapıyı kaç
dolam kitledin?"
Ebra: Dara, saf ağırlık.
Mangır: Bakır sikke, bir akçenin dörtte biri.
Metelik: On para olarak değeri olan ayarı
bozuk rayicin yarım kuruşluk parası.
Posta: Defa, kez, kere. "Kaç posta gitti."
Perk: Sert katı."Yoğurt çok perk olmış."
Serinç: Sarnıç, su b irike n geniş kuyu.
"Serinç gibi y e r ."
Tokkaç: Çam aşır yıkarken vu rm a k için
yapılmış saplı tahta alet. "Eli kolu tokkaç gi­
bi."
Tay: 1. Yük dengi 2. Dolu küfe 3. Eş, akran.
Toklı: Bir yaşında erkek kuzu.
Zebelleh: iri cüsseli, kaba adam . "Zebelleh
gibi adam."
MİKTAR ÖLÇÜSÜ
Ağız: Defa, kez, kere ."Bir ağız su."
Avurd: Yanakla alt çene arasındaki boşluk.
"Avurdını doldura doldura yedi."
Buhça: Büyük çıkın, uçları bir yere getirilmiş
dört köşe bir sargı.
Baş: İnsan, hayvan, k im i n e sn elerin
sayımında tane, dilim. "Bir baş peynir."
Böğcik Kadar: Böcek büyüklüğünde, küçük
nesne.
Beşli: Büyükçe, iri. "Çok beşli bir koyun."
Camhana: Büyük gömme dolap ."Bir cam-
hana yatak."
Cole: Yavru, köpek yavrusu. "Cole kadar ol­
muş."
Cücik: Palaz, küçük, ufak. "Cücik kadar ka­
fa."
Curın: Taştan oyma sabit su kabı, yalak .
"Karın değil curın." U. De. De.
Çanah: Bir çeşit yassı kabın alacağı nesne,
"iki çanah pilav getir."
Çenem: Bir defada çiğnenecek kadar bir
nesne. "Bi çenem sakız." U. De. De.
Çitmik: Bir üzüm salkımının ayrıldığı küçük
kollarından her biri, ufak salkımlar. "Bi çitmik
kadar."
Çömçe: İçi çukur büyük kaşık. "Deve çömçe
ile suvarılmaz." U. De. At.
Çimdik: Tutam, iki parmak ucuyla tutulacak
m ik ta r. "Bir çim dik tuz."
Çirtik: El parmakları arasına sıkıştırılabilecek
miktar.
Çizo: Sıska, kıssa, zayıf. "Çizo kalmış."
Çüt: İki adet, çift.
Dibek: İçinde bazı şeylerin dövüldüğü çukur
kap. "Dibek dolusu kadardı."
Deleme: 1. Peynir tekerleği.2.Topaç . "Kaç
deleme peynir aldın?"
Dadımlıh: Bir yiyeceğin tadına bakılacak ka­
dar küçük miktar.
Dam: Ev veya odanın alabileceği nesne.. "Bir ■ Tike: Parça. "Bir tike et."
dam dolusu saman."
Diş: Diş büyüklüğünde nesneler. "Bir diş sa­
rımsak." ,
Doyurtılıh: Doyacak miktarda yemek.
Ferik: Küçük, taze.
Gülle: Yumurtadan küçük yuvarlak nesne.
"Bir gülle kadar büyüktü.
Halbır: Daire şeklinde, tahta kenarlı tabanı
man."
Hatra: Defa, kez, sefer. "İki hatra kadar taşı­
yabildim."
Hırhana: Bir sürü, fazla kalabalık. "Bir hırha-
na gelmişler."
Haşa: Büyük çuval, "iki haşa buğday geldi."
İçim: Bir defa da içilecek nesne. "Bir içim
su."
İfah: Ufak, küçük. "İfah olsın."
Küp: içine su, yağ gibi sıvı maddeler konu­
lan çeşitli ebatlarda topraktan yapılmış kab.
Kırtik: Ufak parça.
Kazan: Geniş ve çukur, büyüklükleri değişik
bakır veya madeni kap. "Bir kazan yemek ha­
zırlanmıştı."
Keşkül: Seyyah dervişlerin içerisine su, ye­
mek koydukları sefertası ödevini gören kap.
Kese: Para konulan, ağzı büzülen kese. "Bir
kese altın verdiler."
Kırat: Bir tahıl ölçüsü, bir kilenin sekizde bi­
ri, tim inin dörtte biri.
Kucah: Kucaklanacak miktar, kucak dolusu.
Külah: Huni biçiminde kağıttan kap. "Bir kü­
lah şeker."
Külek; Tahtadan yapılan, yarım fıçı biçimin­
de kulplu su kovası, sütün sağıldığı kova.
"Yarım külek süt."
"Bir köme tavuk."
Küp: ' Kulpsuz ağzı dar karınlı büyük toprak
kap. "Bir küp yağ aldım."
Len g er : Büyük, yayvan bakır kap ."Üç lenger
pilav geldi."
Leğen: Kenarlı geniş kap. "Bir leğen dolusu
köfte."
Loğ: Ufak taş silindir. "Loğ gibi olmuş."
Marhama: Büyük mendil ve bunun alacağı
kadar nesne. "Bir marhama dolusu badem."
NeJıit: Büyük kesme taş. "Bir n ehit bü-
yüklüğündeydi."
Ölbe: içine, katı ve sıvı nesne.konan kap.
Sıtıl: Madeni, kulplu taşınır kap. "Bir sıtıl su."
Sağım: Sağma işinde kere/kez. "Koyunlar
kaç sağım sağıldı."
Sahan: Madeni yayvan kap. "Bir sahan
ödünç un aldım."
Sele: Kulplu büyük sepet. "Bir sele ekmek.”
Sile: Ağzı ağzına, dopdolu. "Tencere sile ol­
muştu."
Sıhım: Bir avuç sıkımı kadar nesne. "Bir sı­
kım köfte."
Teşt: Madeni geniş çamaşır leğeni, ."Bir teşt
unum var."
Tas: Madeni su bardağı, maşrapası. "Bir tas
yağ."
Taylık: Sebze ve meyve konulan büyük se­
pet. "Bir taylık üzüm."
Tepeleme: Tepe teşkil edecek kadar doldu­
rulmuş. "Tepeleme olsun."
Topah: Toparlak, yuvarlak, yumru kadar kü­
me. "Birtopah olsun."
Tuluk: Koyun, keçi ve sığır derisinden
yapılan içine sıvı nesne konan kap. "Bir tuluk
yağ."
170 Ş a n lıu rfa '9 7
U rubiye : Çeyrek altın.
Urup: Dörtte bir çeyrek. "Urup ekmek."
Üsküre: Büyük, çorba veya ayran tası. "Bir
üsküre yoğurt."
Yuvalah: Cevizden küçük yuvarlak köfte.
"Yuvallah büyüklüğündeydi."
Yarıbayarı: Eşit miktarda.
Zırnık: Çok az. "Zırnık bile vermem."
UZUNLUK-YÜKSEKLİK ÖLÇÜSÜ
Arşın: Dirsekten orta parmağın ucuna kadar
olan uzunluk.
Boğım: 2 cm. civarında bölüm. "Bir boğımlık
boru."
Ç ırpı: A ğ a çla rd an , b ilh a ssa üzüm kütük­
lerinden kesilen ve kurutulan ince dallar. "Çır­
pı gibi bdyu var."
Dördü Bi Para: Çivinin boyu için kullanılır.
Firdolayı: Çepeçevre.
Kuttik: Kısa. "Kuttik boylu."
AĞIRLIK ÖLÇÜSÜ
Batman: Sekiz okkadan iki okkaya kadar de­
ğişen bir ölçü, kantarın 30'da biri 8 kg.lık bir
ölçü. "Ağır ol ki batman dögesen." U. De. At.
Barmil: Fıçı, bir tonun üçte bir.
Dirhem: Okkanın dörtyüzde biri, ağırlığı
3.207 grama eşittir.
Kırat : Altın ve gümüş tartılarında bir ölçü.
Altın için 0,176, gümüş için 0,186 gr. Bir dir­
hemin onikide biri.
M ıs k a l: Zamana ve yerine göre ağırlığı
değişmekte olan bir buçuk dirhem ya da 24
kırata eşit bir ağırlık birimi.
Okka: Dörtyüz dirhem tutarında.
Timin: 23 kg.lık bir ölçü birimi.
ZAMAN ÖLÇÜSÜ
Bayah: Biraz önce . “Bayahtan uğramıştı."
Bıldır: Geçen yıl. “Bıldır bi dam yanmış bi yıl
kohısı çıkmış." U. De. De.
İkigöz Arasında: İki kez bakmadan geçen
süre, bir saniye gibi.
Kuşluk Vakti: Tan ağarmadan önce.
Lehse: An, biran.
Nefes: Bir solukluk zaman . "Bir nefeslik sü­
re v a rd ı" '
Sigara İçimi: Bir sigara içinceye kadar ge­
çen zaman. "Bir sigara içimi kadar bekledim."
ALAN ÖLÇÜSÜ
Bazlamaç: Orta büyüklükte ev ekmeği
"Bazlamaç kadar dı."
Baran: Bağda kütük, bostanda fidelik sırası.
"Beş baran bağ aldım."
Evlek: Dönümün dörtte biri, tarlaya tohum
ekmek için saban iziyle bölünen parçalardan
her biri, bahçelerde sebze ve benzerlerini dik­
mek için ayrılan bölümlerden her biri.
Gedemeç: Eski evlerde, odanın ilk girişinde
ayrılan yer, yaklaşık 2 ila 8 m2 lik bir yer.
“Bize gedemeç kadar bir yer bırakmışlar."
Maşara: Bağ ve bahçelerde sebze ekmek
için ayrılan küçük bölümler. "On maşara do­
mates etmişler."
Sini: İnce kenarlı, geniş madeni kap. "Sini
büyüklüğünde vardı."
Kısaltmalar
(U.De. Ma.) Urfa'dan Derlenmiş Maniler
(Û.De.De.) Urfa'dan Derlenmiş Deyimler
(U.De. At.) Urfa'dan Derlenmiş Atasözü
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
25 2. Ç a k e ri C a m ii X3ravür: Dr. B u rh a n V u ra l

253. B e y k a p ıs ı M a h m u to ğ lu K u le s i G ra v ü r: Dr. B u rh a n V ura l

1 71 Şan ltu rfa '97 K Ü L T Ü R ve TU R İZ M

 İh v a n la r y in e d o ld u r m u ş e y v a n ı,
TÜRK HALK
MÜZİĞİNDE
URFA HALK
MÜZİĞİNİN
YERİ
M e hm et Ö zbek

Folklorum uzun en canlı ve en

yaygın dallarından biri olan halk
m üziğinin Şanlıurfa'da makam ve
usul bakımından göstermiş olduğu
zenginlik, icra ve uslup bakımından
gösterdiği renklilik, incelenmeye
değer bir konudur. Bu özellikleri,
Şanlıurfa halk m üziğine ayrı bir
şahsiyet kazandırmıştır.

1926 yılında Şanlıurfa'da halk

m üziği çalışmaları yapan Dar-ül
Elhan (daha sonraki adıyla İstanbul
Belediye Konservatuarı) araştırma
ve inceleme heyeti başkanı Rauf
Y e k ta B ey, bu d e r le m e le r in ya­
yınlandığı 1 nolu Defter'de, Urfa
halk m üziğinin makam zenginliği
ile okuyucularının d ik ve parlak ses­
leri, usta icra ve üsluplarının insanı
hayrete düşürecek derecede cazip
ve enteresan olduğunu belirtir.

O zamanın H a lil-ıir Rahman

Camii imamı Zeki Bey ile Hacı Nuri
Hafız (Başaran), etkileyici sesleri ve
d e rin re p e rtu a rla rıy la heyetin
d ik k a tin i çekm iş, o n la rı adeta
büyülem işlerdir. Bir tarafta halk işi
saf türkü ve hoyratlar söyleyen bu
insanların, b ir tarafta da İstanbul'da
bile duyulmamış divan tarzı şiirlerle
bir takım makamları icra etmeleri,
Heyeti Urfa'ya yürekten bağlar. Her
ilde 3 - 4 gün kalan Heyet, H alepli
Bahçesi'ndeki Sakıp Bey'in kona­
ğında 12 gün kaldıkları halde işin
içinden çıkamaz, durum u herhangi
bir neticeye bağlamadan bir daha
gelmek üzere ayrılırlar.
254. Ş anlıurfa D e vle t T.H.M. K orosu S anatçıları
Çünkü o zamanlar, makam fik ri­
ne bağlı sistemli müziğin, sadece
imparatorluğun başşehri İstanbul'da
icra edlidiği zannediliyordu. Oysa
ki yüzlerce yıl önce, daha İstanbul
payitaht olmadan bile, Anadolu
beylerinin konaklarında makam an­
layışına dayalı sistemli m üzik yapılı­
yordu. işte bunların devamı olan bir
çok makam, bugün Urfa, Elazığ,
Konya, Kastamonu g ib i ille r im iz ­
de halen yaşadıkları halde,
İstanbul'da b ilinm e m e kted ir. Ç ün­
kü Anadolu'dan başkente, zengin
Türk M üziği hâzinesinin ancak bir
bölüm ü taşınmıştır.
Urfa halk m üziği, makam zen­
ginliği ve ezgi seyrindeki renklilik
bakımından Arap m üziğini de etki­
lemiştir. Yalnız Kerkük, M usul, Erbil
gibi T ürkler'le meskun yörelerde de­
ğil, Bağdat gibi eskiden Arap dünya­
sının ünlü kültür sanat merkezinde
bile bu m üziğin izleri görülür.
Bağdat makamlarının en yaygın ve
popüler olanı Urfa makamıdır.
"Makam-ı Urfa" diye tanıtılan bu

1 72 Ş a n l ı u r f a '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 255. 1 9 4 0 'lı y ılla rd a M u s ik i C e m iy e ti M e n s u p la rı
makam herkes tarafından bilinen
ünlü "Urfa Divan Makamı"dır.

Bağdat'ta koca bir mahalle ku­

ran ve cami yaptırarak bunlara adı­
nı veren U rfa lıla r'ın , Bağdat
m üziğine de etki etmeleri çok ta b ii­
dir.

Urfa halk m üziği kendine yakın

illerin m üzik hayatını da etkilemiş,
U rfa'ya ait ezgi ve üslupların, k o m ­
şu ille rd e k i s a n a tç ıla r tarafından
da benimsenmesine sebep olm uş­
tur. Yakın geçmişte yalnız Doğu
A n a d o lu 'y u d e ğ il, b ü tü n y u rd u ,
sesi ve ic r a s ıy la e tk ile y e n
"Ş ark B ü lb ü lü " s ıfa tıy la ta n ı- so ld an sasa — — —
nan D iyarbakırlı Celal Güzelses m a r a n So z h a l I l öğ retm en cevdet b e k ç i b a k ir k ara kö p r û lü İ s m a il m u k im ta* c i r c ir m a h e a s c ih o c a if
uAd i/a Hİd

"B ö y le B a ğ la r, G a rib e m Bu
V atanda, Kalemi Kaşta Koydun,
Coşkun Sular ve Bulanık Akarsın"
gibi Urfa uzun havalarını plağa
okumuş, bunların birer Urfa havası
olduğunu belirtm iştir.
Ayrıca Elazığ, Urfa ve Kerkük
arasında sadece ezgi bakımından
değil, aynı zamanda Çeşitli uzunha-
va adlarında bile bir beraberliğin
b u lu n m a sı, a yrıca in ce le n m e ye
değer bir konudur. Beşiri, m uhalif,
kesik ve kürdi, bu üç yörede de b ili­
nen birer hoyrat türüdür.
Divan, Nevruz, Rast, Müstezat,
ibrahim i veya ibrahim iye, Elazığ ve
Şanlıurfa'da bilinen hemen hemen
aynı ezgilerle okunan birer gazel
havasıdır.
Şanlıurfa halk m üziğinin
önem li yanı vardır.
İkinci özelliği: Divan tarzı uzun- d inlediğim iz "Urfa Divan Ayağı" -
havaların okunmasıdır. Bunlar ge­ "Urfa Hüseyni G ezintisi" gibi ezgi­
nellikle gazel tarzında yazılmış ler işte böyledir. O n la r aslında
şiirlerin, süslü ve zengin ezgilerle Uzunhava türünde okunan gazel
serbest bir ağızla söylenmesinden havalarının ayaklarıdırlar.
oluşmuş biçim lerdir. Uşşak, Rast,
Üçüncü özelliği ise : İcra ve üs-
Segah, Hüseyin, Divan ve Nevruz
lubundadır. Urfa halk ezgilerini icra
gibi adlar verilen bu biçim ler, dizi,
eden sesler d ik ve parlak seslerdir.
seyir-ve icra bakımından İstanbul
Bu, y ö re n in ses k a ra k te rid ir.
ağzı gazellerden tamamen farklıdır.
Genelde inici ö ze llik gösteren Urfa
Y akın za m a na k a da r M a h m u t
halk ezgileri icrasında sesler, daima
Güzelgöz, Ahmet ve H alil Uzungöl
gür, parlak ve toktur. Ezgiye hakim
kardeşler tarafından icra edilen bu
bir biçim de kıvrak gırtlak sesleri ve
havalar, ne yazık ki günüm üz genç
bezek notlarıyla çağlayan misali yu­
sanatçıları tarafından pek ilgi gör­
karıdan aşağıya doğru inerler.
memektedir.
Çıkıcı ö zellik gösteren nadir bir
'D ivan tarzı havaların halk m üzi­
kaç türkü ile gazellerin tümünde
ğine bir başka katkısı, gazel arala­
ise, sesler g id e re k gürleşen ve
rında çalınan "ayak"lardan oluşan
g üzelleşen b ir b iç im d e g e lişir.
peşrev ve gezinti gibi saz havaları­
üç Kademe kademe yükselen gazelle-
dır. Radyolarımızdan zaman zaman

Biri, halk m üziğinin iki ana b iç i­

m inden biri olan uzunhavanın
" h o y r a t" tü r ü n e A n a d o lu 'd a
yalnızca Urfa ve Elazığ'da rastlaml-
masıdır.

Gerek söz bakımından cinas sa­

natıyla bezeli olması, gerekse ezgi
bakımından zengin, icra ve üslup
bakımından kıvrak ve akıcı b ir gü­
zelliğe sahip olmasıyla, hoyratın
halk müziğinde, ayrı bir yeri vardır.
Hoyratlar okunmasındaki zo rlukla r­
dan dolayı, halk ezgileri içinde en
az değişime uğrayan bir biçim dir.
Onda, daha eski dönem lerin ezgi
yapısını ve zeng in likle rin i aslına da­
ha yakın bir şekilde b ulab iliriz.
256. S a lih T u rh an , M e h m e t Ö zb e k, A b d u rra h m a n K ızılay, B a k ır K a ra d a ğ lı

173 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 257. U rfa lı M u s ik i U sta la rı

rin son mertebesinde icra, bir başka ya da baharda dağlara yatıya giden GAP u y g u la m a s ı s o n u c u n d a
güzellik kazanır. Ses burada yapabi­ gruplar arasındaki rekabet, bir yan­ Şanlıurfa'da ekonom ik hayatla b ir­
leceği bütün hüneri göstererek, d in ­ dan to p lu ic ra n ın g e liş m e s in i likte sosyal ve kültürel hayat da de­
leyici de heyecanı doruk noktaya sağlarken, bir yandan da sanatçı ğişecektir.
ulaştırır. ruhlu bu insanları yeni eserler yarat­
Bugünden, unutulm aya terk edil­
Urfa, sözlü halk ezgilerinin ses maya zorluyordu. Çünkü her sıra
miş b ir takım değerler hızla ortadan
bakımından genişliği, tonalite bakı­ gezen topluluk, bünyesindeki sanat­
k a y b o la c a k ve to p lu m e s k i kül­
mından gürlüğü, bu yörede mey, çı sayısı ve bunların ustalık düzeyi
ile övünürdü. türünün yüceliğinden habersiz, bel­
sipsi, d ü d ü k g ib i nisbeten ilk e l
ki zengin ve m utlu, fakat yoz bir
ve az sesli ç a lg ıla rın ku lla nılm a ­ Bugün önce radyonun, sonra te­
hayat tarzının içinde yaşayacaktır.
masına, unutulmasına; aksine, bağ­ le v iz y o n u n evlere g irm e s iy le bu
lama, ud, cümbüş, kanun ve keman ortam artık eski y a ra tıc ılığ ın ı y i­ Bu bakımdan U rfa'da beklenen
gibi daha gelişkin ve gür sesli çalgı­ tirm iştir. Halk tarafından artık, ede­ önem li meselelerden biri de köklü
ların benimsenmesine sebep olm uş­ biyat sohbeti, ' m üzik ziyafeti ve b ir ekonom ik kalkınm ayla birlikte,
tur. eğlenceli oyunlar yerine, televizyon köklü bir kültür kalkınmasının bir­
G ü n ü m ü z g e n ç le ri arasında seyredilmekte, radyo dinlenilm ekte- likte başarılması meselesidir.
bağlama en yaygın çalgı olarak de­ dir.
ğer kazan-ırken, sesi ve çalm a
te k n iğ i b a kım ın d a n cüm büşü
çağrıştıran "tar"ın da giderek önem
kazandığı görülm ektedir.
Şanlıurfa'daki bu zengin ezgi
hâzinesinin, d in le yiciy i büyüleyen
icra b içim in in varlığı, belli ki b ir se­
bebe dayanmaktadır.
Bu sebeplerden en önem lisi, es­
kiden beri süregelen sıra gecesi ve
yatı geleneğidir. Radyo ve televiz­
yonun olm adığı dönem lerde, her
akşam bir evde toplanarak sıra ge­
zen gruplarda, sanat ve edebiyat
sohbetlerinden sonra, sıra müziğe
gelirdi. Her grubun bir çalgı takımı,
bir kaç usta okuyucusu olurdu.
Bunlar bir düzen içinde sistemli
m üzik yaparlardı. Sıra gecesi gezen
25 8. K a z a n cı B e d ih ve O ğ lu N a c i Y o lu k

174 Ş a n h u rfa '9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

 KÜLTÜR BAKANLIĞI ŞANLIURFA DEVLET THM KOROSU
28 Aralık 1990 tarihinde çalışmalarına başlamış olan koro, 11 bayan ses, 12 erkek ses, 11 saz ve
3 misafir sanatçı olmak üzere toplam 37 kişilik kadrosu ile çalışmalarını sürdürmektedir.
Koronun amacı; Halk m üziğim izi üstün bir teknikle icra etmek ve halk müziği kültürünü geniş kitlelere yaymaktır.
Kuruluşundan bu yana çeşitli etkinliklere katılarak başarılı konserler veren koronun,
şefliğini M.Bakır KARADAĞLI yürütmektedir.

U R FA K U R T U L U Ş M ARŞI Söz : H ulusi K IL IÇ A S L A N

M ü z ik ; Şükni D Ö LEN

iT H ™ - i». ■ J— J j ».-»—J—>—
—W -J < ^F— r -
J
—
f
- J -J 4 -----9 — 9 -
Y? * . 9 9 4 —

Cf ^=#=3
Ur
m
b ir
9
da ha kük re r g ö rü r
I i I: ^
le r H er on b ir ni
iT j ^ iü b y y
san da
—
a n a rk e n d ü nü

Ta ri h e ni şan d ır kur tu lu şu m uz Bi ze ar ma ğan d ır k u r ru lu şu m uz

17

■ö-

m ~W W
İÜ ~9 S m
B ir eş s iz des ta n d ır k u r tu lu şu En bü yük şe re t T ü rk o lu şu
25

Dağlarda uğuldar, göklerde gürler, Dur, o gün kanlarla ıslanan yerde, Atalar kanıyla bağlıyız yurda
Yankılar dinmeden söyler o günü.. Yükselen sesleri duy perde perde.. Kuzu kaptırmayız sırtlana, kurda..
Urfa'yı bir daha kükrer görürler Bir eli bağrında, bir el ilerde Sırası gelince biz bu uğurda,
Her 11 Nisan'da anarken dünü.. Haykıran erlerin dinle ününü.. Kurarız, yine o şanlı düğünü

Tarihe nişandır kurtuluşumuz, Tarihe nişandır kurtuluşumuz, Tarihe nişandır kurtuluşumuz,

Bize armağandır kurtuluşumuz, Bize armağandır kurtuluşumuz, Bize armağandır kurtuluşumuz,
Bir eşsiz destandır kurtuluşumuz, Bir eşsiz destandır kurtuluşumuz, Bir eşsiz destandır kurtuluşumuz,
En büyük şereftir Türk oluşumuz. En büyük şereftir Türk oluşumuz. En büyük şereftir Türk oluşumuz.

1 75 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M

ŞA N LIU R FA 'D A
M ANİ ve H O Y R A T
G E LE N E Ğ İ
A d il Saraç
Televizyonda basında ve diğer ya­
yınlarda Şanlıurfa üzerine yapılan araş­
tırmalarda Şanlıurfa halk oyunları, halk
müziği zenginliği üzerinde durulmuş
ve nedense U rfalı'nın hazır cevaplığı,
keskin zekası, ince espri gücü, kısacası
söz ustalığı üzerinde durulmamıştır.
Halbuki bilmecelerinde, dua ve
beddualarında yer alan söz doku I a r ı -
n ın z e n g i n l i ğ i , d o ğ m a c a özel­
liklerinin orijinalliği Urfa'nın bu
alanda ne kadar usta olduğunu göste­
rir.
Mesela, muhatabının ölmesini dile­
yen birinin ettiği şu bedduanın inceli­
ğine bakın:
"Sıccah-yataşan, savuh kahâsan"
Y in e d o ğaçlam ası b ir c iğ e rc i
dükkanında meydana gelen b ir olay
üzerine ortaya çıkan, bir açıdan mani,
bir açıdan hoyrat sayılabilecek şu
neğin güzelliğine bakın: . Hoyrat ve Manileri 1991, 979 mani ve
Kuşbaşı var
Ciğer var kuşbaşı var
Yadlara üz mi verir
Dostı var oynaşı var
Mani: aaba kafiye düzeninde
hece ölçüsüyle söylenen genelde 4
m ı s r a d a n o l u ş a n a n o n i m h;
edebiyatı nazım şekiIlerindendir.
Mani: Arapça Man sülasi kökünün
sonuna bir nisbet "i"sinin yerleştirilme-,
si sonucu ortaya çıkmıştır. Anlamı da
"manayla ilg ili" olarak değerlendirili­
yor.
Mani: Aynı kökten türemiş çoğul
bir sözcüktür ve "meani" sözcüğünün
bozulmuş bir söylenişidir.
A r a p l a r ı n bu t ü r d e ş i i r s ö y ­
l e m e m e l e r i b u i h t i m a l l e r i za-
yıflatmaktadır.
Başka bir ihtimalse şudur:
Maniheist Türklerin tanrılarına ada­
dıkları şiirlerdir. M aniheizm in "mani"
adını verdikleri tanrılara adanmış
şiirlerdir.
Zaten Türklerin ulusal ölçüsünün
hece ölçüsü, ulusal nazım birim lerinin
4 'lük olması bu ihtim ali daha akılcı kıl­
maktadır.
Hoyrata gelince;
Sözcük anlamı bakımından kaba,
kırıcı, sıra dışı bir kabalığı anlamlarını
çağrıştırmaktadır.
Hoyratın dik bir sesle söylenmesi,
her mekanda teğanni edilmesi, ses d ü ­
zeni b a k ı mı ndan be l ir l i bi r kal ıba Kurbanım her gelene
sokul maması bu anl aml ar ı çağrıştır­ Zülfünden ter gelene
maktadır. Çöp yığdım yuva yaptım
Hoyratı Yunanca "oryatus" Yavrularım kölgelene
sözcüğünden d i l i m i z e gi rmi ş bi r gibi...
sözcük olarak göstermek Grek kültürü M aniler özellikle Urfa'da kadınlar
hoyratlığından başka bir şey değildir. tarafından terennüm edilir. Kadınlar,
Zaten bu tür transferleri batı kökenli söyledikleri bu manilere "düzme" adını
ansiklopedilerin yapması da oldukça verirler ve bu düzmeler mutlaka 4 'lük
anlamlıdır. biçim indedir. Düzmeler önceden ez­
Hoyrat, birinci mısraında 7'den az berlenmiş olmayıp günün, anın anlam
hece bulunduran ve ekseriya cinaslı ve önemine uygun doğaçlamalardır.
kafiye kullanılan, Anadolu'nun çeşitli Urfa'da erkekler genelde "hoyrat"
yerlerinde kesik mani, cinaslı mani, söylerler. Bir erkeğin mani okuması ve­
ayaklı mani olarak telaffuz edilen bir ya söylemesi bir dönemde ayıp sayıl­
türdür. Bu türe Urfa'da ve Kerkük'te ve­ mıştır. Hoyratlar tek ve çifte olarak
rilen addır. söylenir. Tekler bir kişi tarafından söy­
Bu bilgilerden sonra ana konu olan lenir ve karşılık beklenmez. Doğal ola­
Urfa mani ve hoyratlarına gelince: rak doğaçlamadır. Mesela:
Bu konuda şim diye kadar üç ça­
Ne m avidir
lışma yapılmıştır.
Kız göziy ne m avidir
1- ERGİN, M. Emin: Urfa'dan
Avudırsay sen avut
Derlenmiş Hoyrat ve M aniler 1972
El benim nem avudır
300 civarında hoyrat ve mani.
2- ERGİN, M. Emin: Urfa'dan Urfa hoyratlarının bazıları da cinas
Derlenmiş Hoyrat ve M aniler 1983. 2. bakımından zayıftır. Daha doğrusu ci­
Baskı, 450 civarında hoyrat ve mani. nas barındırmaz.
3- A K B IY IK , A b u z e r; Bı demde
KÜRKÇÜOĞLU Sabri: Şanl ı ur f a Yaram sızlar bı demde
Mevlam bizi affeyle
hoyrat. Ahır nefes son demde
Burada, yayınlanan bu kitaplarda Çifteler ise genelde bir atışma b i ­
yer alan mâni ve hoyratlardan alıntılar ç i m i n d e d i r . V e r i l e n a y a k çer-
yapmaktan ziyade Urfa'daki hoyrat ve çevesinde değil, atışma hızının tersine
mani geleneği üzerine notlar düşmek lk sözcük gözetilerek yapılır. Şunu da
ve bu kitaplarda yer almayan özgün lave edelim; Urfa'da dini musikinin
mani veya hoyrat sunulmuştur. lahi türüne de "çifte" denmektedir.
Urfa'daki mani ve' hoyrat geleneği­ Çiftelere şu örnekleri verelim:
nin çok eskilere dayandığını söylemek Sürmemeni
için gerekli belgelere sahip değiliz. Çek göze sürme meni
Şuna eminiz ki, Ösmanlı mührü 16. Bala beşikte ağliy
yüzyılda Urfa'ya vurulmuş ve mani Ağzına sür memeni
gel eneği bu y ü z y ı l d a başlamıştır.
Sürme beni
18.yy. daki veba salgını, 19.yy.da
Çek göze sürme beni
Kırım ve 93 harplerinin getirdiği göç­
Kapıyda kul olmışam
ler, hemen 20.yy'ın başında patlayan
Ermeni katliamının getirdiği iç göç, Naçarım sürme beni
Urfa'da kullanılan mani ve hoyratların, Yara yeri
Urfa'da son bulan bu göçlerin başladı­ Sağalmaz yara yeri
ğı yörelerde de değişik biçimlerde El getti menzil aldı
söylenmesi (Azerbeycan-Kars-Elazığ- Ben derem yara yeri
Bingöl-Bitlis-Van-Kerkük) bu geleneği Yarasızlar
ancak 300-350 yılın birikm eleri olduğu Oh değmiş yara sızlar
sonucunu doğurur. Yaralının halından
Hoyrat ve manilerde yer alan dilin Ne bilsin yarasızlar
tazeliği ve aynı mani ve hoyratların gü­
nümüzde de kulanılması bu kanaati Kalemi kaşta kodiy
desteklemektedir. Gözimi yaşta kodiy
Maninin değişmez özelliği olan 7'li Sen başıy alıp gettiy
hece ö l ç ü s ü Ş a n l ı u r f a ' d a da de- Beni ataşta kodiy
ğişmemektedir. Ancak bu ölçüyü aşan, Kalemin ucu kara
aceleye getirilmiş 3+4, 4+3, 5+2 gibi du­ Kalbimin ucu yara
rakları çiğnemiş maniler de vardır. Heberiy tez yerişti
Gel ağlama beçara
176 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 260 . U rfa K a le s in d e H o y ra tç ı

Ç a l U rfa lım s a z ın ı ç a l!
A le v a le v , ş im ş e k ş im ş e k
B e ş ir i'd e n h o y r a tla r al,
Y a n s ın te lle r, y a n s ın y ü re k ...
Ç a l k i, s a z ın d ile g e ls in ,
Ç a l ki, U rfa te le g e ls in
Ç a l U rfa lım , U rfa k o k s u n
B u rc u b u rc u , b u ra m b u ra m .
H ü z ü n lü y ü m b u g ü n le r d e
Ş u g u r b e tle h iç y o k a ra m .
Ç a l U rfa ‘h m d ü ğ ü n o ls u n .
G ö n ü lle re U rfa d o ls u n .
Ç a l U rfa lım , s e s le r g e ls in
B E R K A F E 'd e n , D İP K A R L IK 'ta n
Y a n ık h o y r a tla r y ü k s e ls in
K A R A K Û P R Ü 'd e n a rlık ta n ...
& Ç a l U rfa lım ç a l, v a k it d a r
K a lb im m ız ra b ın d a ç a rp a r.
M . H u lû s i K IL IÇ A S L A N

Ç ifte le r in y a n ıs ıra b ir d e n fa z la k iş i k o n u la r h e r m a n id e v e h o y r a t t a d e ­ Y a z y o lla

ta r a fın d a n ta m a m la n a n m a n ile r d e v a r ­ ğ iş ik a ç ıla rd a n iş le n ir . H o y r a t v e m a n i
B a h a r y o lla y a z y o lla
d ır. B u t ü r m a n iy e n e d e n d iğ in i s ö z l ü o k u y a n la r ın ( s ö y le y e n le rin d e ğ il) re p e r­
K e b a p y a n d ı k ö z o ld ı
v e y a z ılı k a y n a k la r d a n ö ğ re n e m e ­ tu a r la r ı o ld u k ç a g e n iş tir.
K a rd a ş b iz e d u z y o lla
d ik : M a n i v e h o y ra tla r ın d a h a ö n c e b e ­ b iç im in d e b ir v a r y a n tı d a v a r d ır .
K o y ın ia r k u z lıy a n d a lir t i l d i ğ i ü z e re b e lk i b ir m a k a m ı y o k tu r .
U rfa h o y r a t v e m a n ile r in in ü z e r in e
Y a ra la r s ız lıy a n d a F a k^t bazı h o y r a tla r b a z ı m a k a m la r a
y a p ıla n ta r tış m a la rd a n b ir i de y a z ıy a
B e n se n i n e rd e b u lu m y a k ış m a la rın d a n b ir a lış k a n lık la m e s n e ­
n a s ıl g e ç ir ile c e ğ id ir . A k a d e m ik
G ö y n im a r z u lıy a n d a v i, İs fa h a n , n e v ru z , b e ş iri g ib i a y n ı m a ­
ç e v r e le r u lu s a l k ü ltü r ü n b ü tü n lü ğ ü iç in
k a m la rla o k u n m a k ta d ır . H o y ra t ve
B u d ö r tlü ğ ü n a y a k lı v e c in a s lı o l­ b u n la r ın n o r m a l T ü r k ç e y le y a z ıy a g e ç i­
m a n i ic ra s ı y ü k s e k v e y a n ık b ir sesle
m a m a s ı v e h e r m ıs r a ın a y n ı g ü ç te o l ­
y a p ılır . r ilm e s in i is te m e k te d ir . A n c a k b ir k ü ltü r
m a m a s ı z a te n d ik k a t i ç e k m e k te d ir .
m o z a y iğ in in a p a y rı b ir re n g i o la n U rfa
U r fa 'd a s ö y le n e n m a n i v e h o y r a tla ­ Ö z e llik le ş e h rin g ü n e y in d e m e y d a ­
a ğ z ın ın u n u tu lm a s ın a v e ö lü m ü n e g ö z
rın b ir b a ş k a ö z e lliğ i de 6 m ıs ra d a n na g e le n g e c e k o n d u la ş m a o la y ın d a n
g ö re g ö re ra z ı o lm a k a n la m ın a g e le n
o lu ş a n la r ın ın d a v a r lığ ıd ır . ö n c e v a r o la n m a ğ a ra la rd a , k e s m e le r­
b u y ö n te m i k a b u lle n m e k b iz e k e lim e ­
d e , E h b e r'd e , M e r k e fe 'd e b a h a r a y la ­
K a ra b e n i n in ta m m a n a s ıy la " g ir a n " g e lm e k te d ir .
r ın d a h o y ra t e k s ik o lm a z d ı. Zam an
Ü z in d e k a ra b e n i
zam an m a ğ a ra d a n m a ğ a ra y a h o y ra tla iş te s iz e b ir k a ç ö z g ü n ö r n e k :
A ta ş b e n i y a h m a z d ı
s e s le n ilir , m a ğ a ra d a n m a ğ a ra y a m e s a j
Y a h tı b ir k a ra b e n i N ahana mı
i l e t ilir d i. S ö z g e l im i tu z is te m e , b ir in i
G e c e g ü n d ü z y a n a rım Y a rp ız m ı n a h a n a m ı
ç a ğ ırm a , ç ifk ö ft e v e y a p e y n ir li h e lv a is­
Y a tır ın k a ra b e n i H e s te h e b e ri g e ld i
te m e , g ö n d e rm e g ib i h a b e rle ş m e le r
K a ra g ö z le r Esseh m i m a h a n a m ı
h o y r a t a r a c ılığ ıy la y a p ılır d ı. B ir t u z is te ­
H u m a r d ır k a ra g ö z le r S ü rm e g ö z e
m e h o y ra tı:
Y a r b iy e g ü m a n e tm iş Y a k ış ır s ü rm e g ö z e
T a h a d a k a ra g iz le r Y a z y o lla
S ü rm e y e m a b a l a ttım
G e m im d e ry a d a k a ld ı B a h a r y o lla y a z y o lla
A m a n ha s ü rm e g ö z e
K a p ta n ı k a ra g ö z le r Ç iğ k ö fte h a m u r o ld u
R a h tı b ıd ır
U r fa m a n i v e h o y r a tla r ın ın k o n u la r ı K a rd a ş b iz e d u z y o lla
Ç ifte m in ra h tı b ıd ır
ise a şk, g u rb e t, y i ğ it lik , a la y , ö lü m , e v ­
A y n ı h o y ra tın ; G e t tiy a m m a g e lm e d iy
le n m e , h ik m e t, ö z le m v e d o ğ a d ır. Bu
A y rı1 1h v a h tı b ıd ır

1 77 Ş a n l ı u r f a ’9 7 K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
Mert nerde Oyah geldim
Namert nerde mert nerde
Namerdi bi yana ko
Yatmadım oyah geldim
Öm ür der bin yaşadım
ŞANLIURFA
Mühbe olmayın merde
Suyı tasla aşladım
Göyil der bayah geldim
Ağlama naçar ağlama
ATASÖZLERİ
Dövmelere başladım Gündür geçer ağlama
Kapıdan sesi geldi
Titremeğa başladım
Bı kapıy örten Mevlam
Bi gün açar ağlama
DEYİMLERİ ve
K inifiriy has mıdır
Şahsı m ıdır tas mıdır
Aldadiy
Dünya bizi aldadiy
BİLMECELERİ
Dar yere düştim bögin Altında bi tas zeher A d il S a ra ç
Keder m idir yas mıdır Üsti verir bal dadı
Birden fazla sözcüğün kısmen veya
Çapıtta durır bastıh Her ayından tamamen anlam kaybına uğrayarak
Onbeş yaşına bastıh Her yılın her ayından meydana getirdiği deyim ile yüzyıllar
Her gişiye varmamh Günde bi kerpiç düşer boyu ulusal tecrübeyi özümleyerek ta­
Biz Kur'an'e el bastıh Ömrirhin serayından şıyan ve insanımıza üstü açık veya ka­
Aya damlar Gamda gül palı bir öğüt veren atasözünün,
Yaldızlar aya damlar Gamda bülbül gamda gül U r f a ' d a k i yapısal ve a nl amsal
Seher üzini açtı Nadanlar her gün güler özellikleri Türkiye'deki diğer deyim ve
Sebbehtir ay adamlar İgid isey gamda gül atasözlerinden ayrı olarak düşünüle­
Bahçada yeşil hıyar mez.
Ağam benim
Birdımış ağam benim Boyı boyıma uyar Ancak biraz doğmaca nedenleri, bi­
Benim mehle şeniğim Ben dedim gizli sevim raz fonetik özellikleri, varyant olarak
Derdim dağdağam benim El ariftir tez duyar değerleri, söz dokuları bakımından bir
Urfa'da inci tutar çeşitlilik gösteren Şanlıurfa atasözleri
Maşarayda ne'ne var
ve d e y i m l e r i i n c e l e n d i ğ i n d e şu
Sözleriyde me'ne var Dolanır genci tutar
Bi can bi canı sevse özelliklerle karşılanılır:
Eliyden çoh çekmişem
Üz astiy gene ne var Alemi sancı tutar I. Kuruluş O la ra k Şanlıurfa
Kınifir ezenim yoh Atasözleri ve Deyimler :
Yazı benim
Hat benim yazı benim Taslara süzenim yoh A. Atasözleri:
Ardımdan ağlamayın Yıhılsın babam evi 1. Eylem cümlesi biçim indeki ata­
Bı kara yazı benim İçinde gezenim yoh sözleri :
Dam üstinde fotıraf Kimse bilmez, kim kazanır, kim yi-
Bağlarında mayana yer.
Suyı verdim o yana Gelin kızlar otırah
Otırmahtan ne çıhar 2. Ad c ü ml e s i b i ç i m i n d e k i ata­
Demirden ürek ister sözleri :
Bı sözime dayana Gelin olah kurtılah '
Diş görmah yuhıdan soyradır.
Al alma dörd olaydı 1 .. Ağ çuha, kara çuha 3. G izli ek eylem bildiren atasözleri
Çuhanın dibi yuha
Yiyene derd olaydı
Bı almanın sehebi Ne söledim hulandıy
Him , him üstine; herkes bi din üsti-
Sözine merd olaydı Vay benim gözüm çıha
ne.
Kişe tavuğım kişe Bahçıya serdim halı 4. G izli yüklem li atasözleri :
Başıya bitler düşe Boyı kınifir dalı Ettarnan gezenin bırnı misten, kar-
Fransız kuyu eşmiş Gören maşallah desin kanan gezenin bırnı pisten
İnşallah gendi düşe Kimin var bele yarı 5. Konuşmalı atasözleri :
Gör bı dağın başına Tilkiye demişler, tavıh yayar mısan;
Kulıyam demiş, hangi emriyizden geri kaldım.
Kurbanlyam kulıyam Topla çağıl daşını
Ele bi öksemişem 6. Simetrik atasözleri :
Mevlam kulım demezse Hey densiz, sen olırsay bensiz, ben
Ya ben kim in kulıyam Kaynımın kardaşını
de olıram sensiz.
Altın tasın kenarı Ay doğar bedir Allah
Bı sevda nedir Allah B. D eyim ler:
İçine kırdım narı
Ya yara bi merhamet 1. Mastar biçim indeki d e y im le r:
Tuttım ecele verdim
Ya biye sabır Allah Cabda kalmah, kesip atmah, mığal
Sırma bıyıhlı yarı
almah.
Alma yanı Beyaz ağıl balıyam 2. Tamlama biçim indeki d e y im le r:
Kızarmış alma yanı Kardaş ben Urfalıyam Kille kedeh, kermeli kavun, kelbı
Nasıl kebre koyarlar Canım çıhsa vazgeçmem hülhüllü.
Mırazın olmayanı O yara sevdalıyam 3. Cümle biçim indeki d e y im le r:
Bala ben Almayı dörde pöldim Keyme ola, oğlını evere
Düştim haldan hala ben Pıçağı güle sürdim Gendi başını bağladı, toyda gelin
Çöp yığdım yuva yaptım Niye o gün ölmedim başı kaldı.
Uçurmadım bala ben Yar söledi, ben güldüm

178 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R v e T U R İZ M

 II. Anlamlarına Göre Şanlıurfa
Atasözleri ve D eyim leri:
1. O lum lu ol an l ar :
Evini icara veren, elini yere verir.
Atların yerine itleri bağlamışlar.
2. Olumsuz ol an l ar :
Kaynayan kazan kapah tutmaz
Heci emmi ecele işi sevmez. .
3. Emir b ild ire n le r:
Sen dorğı ol, eğri bulır belasını
Hele balı, çıharda yağmır yağiy mi?
4. Soru b ild ire n le r:
Hırhıza kapı taka ne?
Gözüme mi sohım?
5. Dilek - istek b ild ire n le r:
Kor bazara varmasın, bazar körsız
kalmasın
Adam yim iye içmiye, üziye baha...
6. Şart b ild ire n le r:
Ulısımn sözım tutmıyan ulıya ulıya
ölür.
7. Paradoks b ild ire n le r:
Acı işletme , tohı tepretme
Aşşağı tükir sekkel, yuharı tükir bı-
yıh
III. Söz Sanatlarına Göre Şanlıurfa
Atasözleri ve Deyimleri
1. Mecaz : Ağ gün ağardır, kara
gün karardır.
2. Mürsel Mecaz : Kalçası kırığa zi-
yarat ne yapsın.
3. Tezat : Ağ itin pambıhçıya, kara
itin kömirçiye
4. Tenasüp : Terezinin rahtı var,
herşeyin bi vahtı var.
5. İstifham : Cenger mi bastılar?
6. Leff ü neşr : Kazan yuvarlanır,
kapağını bulır, kör göz çappağını bulır.
7. Mübalağa : Et giren yere dert gir­
mez.
8. Telmih : Cıbıl Innık mı oldı?
Dünya Süleyman'a kalmadı.
9. Teşbih : Haphapçı keseri kimin,
hep kendinesyoniy.
10. istiare : Ac ayı oynamaz, Tilki
tilkiliğ in i aynadana çig postı bazara çı-
h'ar.
IV. Söz Dokularına Göre Şanlıurfa
Atasözleri:
Halkın duygu kumaşını, yaşam tec­
rübesini, dünyaya bakış açısını, değer
yargılarını yansıtan en önemli etnogra-
fik bulguların atasözleri ve deyim ler o l­
duğuna ve bunlarda yer alan öğelerin
insanı çevreleyen fizikî olgular olduğu­
na göre, Şanlıurfa'da fazlaca görülen
eşya, insan ve hayvanların bu sözlerde
yansıması tabiidir. Atasözleri ve de­
yimlere bu gözle baktığımızda en çok
kedi, köpek, eşek, deve, öküz, tavuk
gibi evcil hayvanlara; hayal, dam, so­
kak, dağ, çay gibi mekânlara; çocuk,
nine, amca, hala, baba, ana, karı, koca
gibi insan öğelerine rastlanır.
V. Anlatım Gücüne Göre
Şanlıurfa Atasözleri ve Deyimleri
Şanlıurfa'nın gerek atasözleri gerek
deyimleri öncelikle canlı tasvir gücüne
sahiptir. Yapılan istiareler ve teşbihler
olsun
( mecaz ve tezatlar olsun tecahül-i
arif ve istifhamlar olsun oldukça yerin­
de kullanılmıştır.
Bu sözler içinde Urfa ağzına girmiş,
Arapça ve Farsça sözcükler de yer alır.
Herşeyde şansım ız ka ra dır,
karpızda bayaz çıhar.
Dellal ola eşşeği yitine.
Yetimi keyiren çoğ olur, sıhmasını
geydiren yoğ olur.
Dibis pekmes ferk etmes.
Örneklerde görüldüğü gibi anlatım
oldukça açık ve yalındır. Üstelik ata-
sözlerinde yer alan öğüt öğesi oldukça
geri plana itilmiştir.
Bir Tasnif Denemesi
- Karı koca arasındaki ilişkileri ele
alan atasözleri ve deyimleri:
Atasözleri
1. Ağa kardaşım olacağına, külhan-
çı gişim olsın.
2. Ana analığ olırsa baba da baba-
lığolur.
3İ Anası gözde olanın, uşağı dizde
olır.
4. Anasına bah kızını al, kenarına
bah bezini al.
5. Anası olmıyanın, babası evi yoh-
tır.
6. Aşiy tanı, işiy tanı, gişiy tanı.
7. At besleniken, kız isteniken.
8. Avradını boşıyan, toppığına bah-
maz.
9. Avrada gelen herife gelsin, herif
ölecağına avrat ölsün.
10. Avrat malı kapı maldanıdır, gi­
rer çarpar çıhar çarpar.
11. Arvattan erkeğin torpağı bi yer­
den olmassa idara olmaz.
12. Babaya dayanma, avradıya gü­
venme.
13. Bal kohmaz, asil azmaz.
14. Ekmeği ekmekçiye ver, bi ek­
mek te ziyada ver.
15. Emmi kızı kerirse, emmi oğlının
boy mnadir.
16. Ergene avrat dögmah, yohsıla
sırfa açmah kolaydır.
17. Gelin atta, nesibi Hek'ta.
18. Gelin bildiğim işler, kaynana
dilini dişler.
19. Gelin kürsi getirmiş, gendi çıh-
mış otırmış.
20. Gişi kızı beşik, öginde belli olır.
21. Gişim it olsun, getirdiği et olsın.
22. İki göyil bir olursa, zibillıh sey­
ran olur.
23. Karaçı kızı hatın olmaz, dilen-
179 Ş a n h u r f a '9 7
messe karnı doymaz.
24. Hatın gerek ki beg doğıra.
25. Kardaşım ölse ciğerim yanar,
herifim ölse eteğim yanar.
26. Kaz kaznan, baz bazdan; kel ta-
vıh, kel horızdan...
27. Konşı adamı var ister, adam ar-
vadı sağ ister.
28. Keribe kız vermeyin melmeketi
ikidir.
29. Sevilmeyen gelinin yeriyişi şerp
şürp eder.
30. Tahta tahtıya uymassa mıh ça-
hılmaz.
31. Utananın oğlı kızı olmaz.
32. Yetimin şeytanı yeddidir, avra-
dınki yetmişyeddi.
Deyimler :
1. Asbaplı şeytan
2. Attır, mattır, sevdiğim avrattır.
3.Avratkövli
4. Cincıhlı hemam, kubbesi tamam,
bi gelin aldıh, babası imam
5. Çapıt başta, çarpana ayahta
6. Eşşeği sattıh, ço demahtan kurtı-
lah, getti bi suppadan geri geldi.
7. Geldi gişi, getti teşi
8. Gişi kızı
9. Gişi oğlı
10. Hanım etti, her ola, halayığ etti,
kör ola.
11. Hesse tıraşa, Fate oynaşa
12. Kayın arvatları, hayın arvatları
13. Kıziy çirkin Hak vergisi, geliniy
çirkin kör mıdiy.
14. Parpara kubbesi
15. Saçı uzun 'ekli kısa
16. Saçlı şıha mürit olmış
17. Viş herif göziy kör midi?
BİLMECELER
Şanlıurfa'da genellikle kış gecele­
rinde Nineleri veya dedeleri tarafından
çocukları eğlendirmek ve eğlendirirken
de düşündürmek maksadıyla söylenir.
Bazen de çocuklar eğlenmek ve birbir­
lerinin bilgilerini sınamak için biribirle-
rine sorarlar.
Bilmecelerden bir kaç örnek:
Allah yapar yapısını, kullar açar ka­
pısını (Karpuz)
Altı derya, üstü nar, bir incecik yo­
lu var (Nargile)
Al atlas yeşil atlas, suya atarım bat­
maz (Elma)
Ayakları su içer, üstünden gelen ge­
çer (Köprü)
Bir küçücük kuyu, içinde suyu, ağ­
zında mercan, içinde yılan (Gaz
Lambası)
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 ŞANLIURFA
MAHALLİ
ÇO CUK
OYUNLARf
O s m a n G ü z e la ö z
M a h a lli çocuk o y u n la r ı,
Şanlıurfa folklorunun en zengin bö­
lüm lerinden b irin i teşkil etmektedir.
Şanlıurfa'da şu ana kadar derlenen
çocuk oyunlarını öncelikle
"Tekerlemeli / Tekerlemesiz" olarak
ik i k a t e g o r id e in c e le m e k
m üm kündür. Bu ayırım yaş grupları
itibariyle de yapılabilir.
Bebek O yunları : Kala kala, inne
m inne kiraz gibi.
O rta Yaş Ç o c u k O y u n la rı :
D ello bir, deleme çalmak, el el üs­
tünde, açıl kilid im açıl vb.
Büyük Çocuk / Genç Oyunları :
Koza kırık, b ird ir bir, sapan harbi
gibi...
Şanlıurfa çocuk oyunlarının kay­
nağına bakıldığında; aile yapısı,
m u h it ö z e llik le r i, m e s le k le r,
coğrafik şartlar, akraba ilişkileri, ye­
tişme tarz ve ortam ının, mahalli örf
ve adetlerle günlük hadiselerin
oyunların doğmasında, gelişmesin­
de ve şekillenmesinde en önem li et­
kenler olduğu görülebilir.
Şanlıurfa m ahalli çocuk oyunla­
rının en önem li özelliklerinden biri
de, bir çok oyunun büyüklerle bir­
likte oynanmasıdır. Ö ze llikle baba-
çocuk, ağabey-kiiçiik kardeş veya
anne-çocuk ilişkilerinde bu o y u n ­
la rın a p a yrı y e rle ri v a rd ır.
M a h a lli ç o c u k o y u n la rın ın ge­
liş m e s in d e de, U r fa lı'n ın ince
zekâsı, espri gücü ve m üzik merakı
etkili olmuştur.
Burada bütün oyunları teker teker
ele alıp onları tarif etmek yerine, yu­
karıda bahsedilen gruplar itibariyle
oynanan oyunların isimleri ve nasıl
oynandığından örnekler verilmiştir.
261. Bayram Yerinde Ç ocuklar
TEKERLEMELİ ÇOCUK
OYUNLARI
Bu grupta yer alan oyunların ba­
zıları şunlardır : Yağ Satarım Bal
Satarım, Çömçe Gelin, M in i M in i
Havuz, İnne M inne Kirazı, Bezirgan
Başı, Açıl Kilidim Açıl, Şakşakalillo
Hacı Baba, Leyli Hop veya Yerde
Ne Var, Yaz G eliy - Güz Geliy,
Takır Takır Tik Tik...
M ini Mini Havuz:
Bu bir çocuk eğlendirme oyunu­
dur. Tekerlemesi ile çocuğun ilgisi­
ni çe km e k, ağlayan ço cuğ u
susturmak veya çocuğun birisine
alışmasını sağlamak amaçlanır. Bu
aynı zamanda bir bebek oyunudur.
Oyunu oynatacak olan büyük, ço­
cuğun bir elini avcunun içine alır.
Kendi şehadet parmağını ağzına gö­
türerek aşağıdaki işlemleri yapar ve
bunları yaparken de oyunun teker­
lemesini s ö y le r:
Çocuğun avucunun içinde par­
mağını gezdirerek;
- M in i mini havız, bıriya bi kuş
kondı...
Çocuğun baş parmağını avucu­
nun içine yatırarak;
- Bu tuttı...
Çocuğun işaret parmağını avu­
cunun içine yatırarak;
- Bu kesti...
Orta parmağı avucunun içine
yatırarak;
- Bu bişirdi...
Yüzük parmağı avucunun içine
yatırarak;
- Bı yedi...
180 Ş a n l ı u r f a '97
Serçe parmak.yatırılarak;
- Bu Hocadan geldi, "hani biye
hani biye" dedi...
Bu tekerlemenin son cümlesi
söylenirken çocuğa "bak bak (kuş
kuş) diyerek çocuğun yukarıya bak-
masi sağlanır. Çocuk kuş var diye
yukarıya bakınca da oyunu oyna­
yan b ü y ü k , ç o c u ğ u n b o y n u n u
g ıd ık la y a ra k onu g ü ld ü rm e y e
çalışır.
Çömçe Gelin:
Bu oyun kuraklık senelerinde
yağmura ihtiyaç duyulduğunda orta
yaş çocuklar tarafından oynanan bir
oyundur. Şanlıurfa'da yağmur ih ti­
yacından dolayı büyükler "yağmur
duası"na çıkarken çocuklar da ken­
di m ahallelerinde kapı kapı dolaşıp
bu o y u n u o y n a y a ra k y a ğ m u r
yağmasını talep ederler. Büyüklerin
ç o c u k la r ı o y n a m a la r ı iç in
yö nlendirdikleri bir oyundur. Oyun
için önce küçük bir çapraz tahta ça­
kılır. Bir insanın kol ve bacaklarını
andıran bu çapraz tahtaya yırtık ve­
ya eski bir elbise g iy d irilir. Oyun
grubunun başı, eline bu "Çömçe
G elin"i alarak arkadaşlarını da peşi­
ne takar ve kapıları teker teker do­
laşmaya başlarlar. Çocukların
çaldıkları kapı açılınca oyunu oyna­
yan çocuk grubu hep b ir ağızdan şu
tekerlemeyi s ö y le r:
Çömçe gelin nur ister
Allah'tan rahmet ister
Koç koyun kurban ister
Göbekli harman ister
Balıklara yem ister
Ver Allah'ım ver bi yağmırdan bi sel
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 Kapıyı açan kişi de bu tekerle­
meyi dinledikten sonra o ana kadar
elinde hazırladığı kova ile Çömçe
G e lin 'in başına (bazen şaka olsun
diye çocukların da başına) su d ö ­
k e r.. Bu a ra d a ev s a h ib i çocuk­
lara, balıklara yem olsun diye bir
m iktar da bulgur verir ve evinden
uğurlar. Bu gezi her kapıda aynı
m inval üzere bir süre devam eder.
Çocuklar topladıkları bulgurların bir
kısmı ile-kendilerine çiğköfte yapıp
yerler. Bulgurların önem li bir kısmı
da Balıklıgöl'e götürülüp oradaki
(halk tarafından kutsal bilinen) ba­
lıklara yem olarak v e r ilir . Bu a ra ­
da B a lık lıg ö ld e çocuklar ellerini
açıp Cenab-ı A lla h 'a yağmur yağ­
dırması için dua ederler.
Takır Takır Tik Tik:
Bu o y u n da ev iç in d e k i ço­
cukları eğlendirm ek için ö zellikle
kış geceleri oynanır. O yunu genel­
likle babalar, çocuklarını etraflarına
toplayarak oynarlar. Çocuklar halka
şeklinde d iz ilip d iz dize otururlar.
Çocuklardan biri ebe o lu r ve ebe­
nin başına. b ir m endil konulur.
Ebenin dışında oyunu yöneten kişi
26 2. Ç o c u k la rın G e le n e k s e l B a y ra m Y eri
ve diğer çocuklar hep birlikte elle ri­
ni dizlerine vurarak devamlı şu te­
kerlemeyi s ö yle rle r:
Takır takır tik tik
Takır takır tik tik...
Çocuklar tekerlemenin ritm ine
kapılmışken oyunu yöneten kişi sa­
dece "Tik" der.. Tam bu esnada ço­
cukların tümü ellerini başlarına
götürmek zorundadır. Başında men­
dil olan ebe de ellerini başına götü­
rür. Çocuklar "Tik" sesi ile birlikte
ellerini başlarına götürürken aynı
zamanda ebenin başındaki mendili
kapmaya çalışırlar. Ebe ise mendili
kaptırmamak ister. M endili kapan
kendi başına kor ve kendisi ebe
olur. Oyun bu şekilde devam eder.
YAŞ GRUPLARINA
GÖRE ÇOCUK OYUNLARI
1. BEBEK OYUNLARI
Bu o y u n la r g e n e llik le ev
halkının çocukları ile oynadıkları 0
- 5 yaş grubuna hitap eden o y u n la r­
dır.
Bazıları ş u n la rd ır : İnne M inne
Kirazı, El Elin Üstünde, M in i M ini
Havuz, Kala Kala, Geldi - Geldi-
1 81 Ş a n l ı u r f a '9 7
G üldü, Şakşaka Lillo Hacı Baba,
Uçtu Uçtu Kuş Uçtu.
Kala Kala:
Bu oyun özellikle baba ve ağa­
b e y le r in m in ik ç o c u k la r ı eğlen­
dirm e, onlarla haşır neşir olma
oyunudur. O yunu çocuğa oynata­
cak olan büyük yere yatar ve ayak­
larını havaya kaldırır. Çocuğun
karnı, ayaklarının taban kısmına
yerleşecek şekilde konulur. Oyunu
oynatan büyük, çocuğun ellerini tu ­
tar. Daha sonra ayaklarını yavaşça
ind irip kaldırarak çocuğa "Kala Kala
Kala Kala K ala" d iy e y a rım b ir
te k e rle m e s ö y le n ir. A y a k la rın ın
üstündeki çocuk yere inip havaya
çıkarken söylenen tekerlemeden de
aldığı zevkle gülüp eğlenir.
Geldi Geldi Güldü:
Bu oyun da yine bebeklerin ağ­
lamalarını dindirm ek için oynanır,
işaret parmağı ve orta parmakların
ücu yerden çocuğa doğru yavaş ya­
vaş yürütülerek "geldi geldi geldi,
güldü, gıdı gıdı" diye parm aklşr ço­
cuğun kollarına sonra da boynuna
doğru y ü rü tü le re k , ç o c u k boy­
nundan gıdıklanır.
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
 2. ORTA YAŞ ÇOCUK
OYUNLARI
Bu oyunlar 5 - 1 2 yaş grubu ço­
cuklar arasında oynanan oyunlar­
dır. Bu oyunlarla çocuklar artık
sokağa çıkm aya başlam ışlardır.
O yunlar genellikle arkadaş grupları
arasında, bazen de evde misafir ve­
ya akraba çocukları ile oynanır.
Bazıları şunlardır : Deleme Çalmak,
Ç elik Çubuk, Ebe Saklama, Köşe
Kapmaca, Ç ındır Pır, Duvardan
Duvara, Kör Ebe, Bezirgan Başı,
Açıl K ilidim Açıl, Al Kuç Mal Kuç,
Beş Parmak, D ello Bir, Çile
Bülbülüm Çile, Çömçe G elin, Piş
kütte, Elim Sende, Hop Leyli veya
Yerde Ne Var, Hamam Puç, Yaz
Geli Güz Geliy...
Açıl Kilidim Açıl:
Bu oyun kış gecelerinde evlerde
misafir çocukları ile oynanan bir
o y u n d u r . Çocukların tüm ü oturmuş
vaziyette e llerini yum ruk yaparak
üst üste korlar. Ebe olan çocuk işa­
ret parmağı ile yum ruk halinde üst
üste duran elleri açmaya çalışır.
Her birinde "Açıl K ilidim Açıl" den­
diğinde eller açılır. Böylelikle en
alttaki ele gelinir. Ebe "açıl kilid im
açıl" sözü ile bu eli açamaz. Bu sı­
rada son elin sahibi ile ebe arasında
sorulu cevaplı şu konuşma g e ç e r:
- Hani bunun kilidi? / "Kuya düş­
tü.."
- Kuyu nicoldu? / "İnek içti.."
- İnek nicoldu? / "Dağa kaçtı.."
- Dağ nicoldu? / "Yandı kül o l­
du.."
Külü nereye savruldu?
"Havaya..!"
Bu konuşm adan s o n ra
çocukların gülüşm eleri arasında son
el de açılır. O yun bu şekilde ebe ile
en alttaki elin sahibi değiştirilerek
devam edip gider.
3. BÜYÜK Ç O C U K /
GENÇ OYUNLARI
Bu oyunlar da 12 - 18 yaş arası
çocuklarla gençlerin oynadıkları
oyunlardır. Yaş ilerledikçe oyunla­
rın kurallarında ve ceza şartlarında
zorlukların başladığı görülür. Bu
oyunlar daha güçlü ve yaşça büyük
çocuklar arasında, özellikle de artık
gruplaşmaya başlamış olânlarca oy­
nanır. Bu oyunlarda sokaklar veya
mahalleler arası rekabet de vardır.
Bazıları şunlardır : Sapan Harbi,
Gülle - Peşte O yunu, Birdir Bir,
Eşsek Bekleme, Yastık Taklası, Koza
Kırık, Tolaka, Kasa Kasa Va Kasa,
M ehlem izde Yiğit Çok, Derrebu
Derinebu, Yüzük Saklama Oyunu
(Fincan Oyunu), Kolçı Kaçakçı, Hac
Haccik, Arpa Çarpa, Pabuç Atlama.
Birdir Bir:
Bu oyun gençler arasında özel­
likle kır gezmelerinde oynanır. Açık
saha oyunudur. Uzun ve ayrıntılı
bir oyundur. Bir takım yeteneklerin
gelişmesinde etkilidir. Taş tutm ak
suretiyle bir "ebe" seçilir. Ebe bazı
oyunlarda "ayrıcalıklı kişi" olduğu
halde bu oyunda "cezalı oyun-
cu"dur. Ebe olan oyuncu ellerini
dizlerinin üzerine koyarak iyice eği­
lir. Diğer oyuncular ebenin ü s tü n ­
den a tla y a ra k g e ç e rle r. Oyunun
ilk : dört atlayışı alıştırma atlayışları­
dır. Her birinde "B irdir Bir, İkidir İki,
Üçtür Üç, Dörttür Dört" diye söyle­
nerek ebenin üstünden atlanır ve
karşı Jarafa geçilir. Sözleri, tam at­
larken söylemiyen oyuncu yanar ve
ebe olur. Beşinci atlayışta ilk atla­
yan kişi bir m endili ebenin sırtına
atlarken bırakır ve "Beş, değmeden
geç" der. Diğer oyuncular da onu
takip ederler. Ebenin sırtındaki men­
d ili yere düşüren oyuncu, ebenin
yerine cezalanır ve yatar. Altıncı ge­
çişte yine birinci atlayan "Altı, men­
dil kalktı" diyerek atlar. Diğerleri de
ebenin üstünden atlar. Yedinci atla­
/ yıştan sonra oyunun en heyecanlı
bölüm lerinden biri başlar. Birinci
oyuncu ebenin üstünden atlarken
"sekizim sek sek tek ayak" diyerek
atlar ve tek ayak üzerine karşı tarafa
konup bekler. Diğer oyuncular da
aynı şekilde oyunu tekrarlarlar.
Karşı tarafa, tek ayak üzerine atlayıp
geçemiyen oyuncu ebenin yerine
yatar. Bütün oyuncular ebenin üs­
tünden atlayıp tek ayak üzerine kar­
şı tarafta durmayı başarmışsa birinci
oyuncu yine te k ayak ü z e rin e d i­
ğer oyuncuları gezdirmeye, sektir­
meye başlar, istediği kadar zor
yerleri gezdirebilir. Ebe de oyuncu­
18 2 Ş a n l ı u r f a ’9 7
ları takip eder. O yunculardan her­
hangi biri yorulup diğer ayağını ye­
re basarsa ebenin yerine yatar.
O yuncular bu sektirme dolaşma sı­
rasında ancak birinci oyuncu izin
verirse durup dinlenebilirler.
D okuzuncu atlayışta birinci
oyuncu "dokuzum durak" diyerek
atlar ve düştüğü yerde durur. Diğer
oyuncular da aynı şekilde atlamaya
b a ş la rla r. O y u n c u la r a tla m a sı­
rasında karşı tarafta daha önce atla­
yıp durmakta olan oyunculardan
birine değerlerse veya atladıktan
sonra düştükleri yerde kıpırdarlarsa
ebenin yerine cezalanıp yatarlar.
Onuncu atlayışta "O n'um vurak" d i­
ye atlanır ve ebenin sırtına hızla vu­
rularak atlama yapılır. Vurmak
istemiyen oyuncu "bağışladım" d i­
yerek atlayışını yapar. O n b irin ci at­
layışta oyuncular "onbirim yağlı
çörek" diyerek atlarlar. Atlam a yapı­
lırken yerden alınan taş, bez, cam
parçası, tahta gibi parçalar ebenin
sırtına bırakılır. Ebenin sırtına eşya
bırakmayan veya bırakılanları düşü­
ren oyuncu ebe o lu r ve yatar.
O n ikin ci bölüm de "onikim fıstık kır­
mak" diye atlanır. Bu arada yerden
alınan iki taş parçası b irbirine vuru­
larak atlama yapılır. Bazı oyuncular
ellerini de çırpabilirler. O nüçüncü
bölüm de yere b ir çizgi çiz ilir.
Ebenin gözü bağlanır. Atlayanlar
"onüçüm postal teki" diyerek atlar­
lar. Ebenin eline de b ir postal (ayak­
kabı) teki ve rilir. Atlayanlar bittikten
sonra ebe gözünü açarak o sırada
sağa - sola koşuşm akta'olan oyun­
culara postâİ tekini fırlatır, İsabet et­
tirdiği oyuncu kendisinin yerine ebe
olur ve yatar. O ndördüncü atlayışta
birinci oyuncu "ondördüm sesler kı­
sıldı" diye atlar ve karşı tarafa geçin­
ce ağzını açmaz, konuşmaz. Diğer
oyuncular da atlayışını tam am ladık­
tan sonra ebe kalkarak çeşitli hare­
ketlerle oyuncuları konuşturmaya,
güldürmeye çalışır. Konuşan veya
gülen oyuncu ebe olur. O nbeşinci
atlayışta "onbeşim jandarm alar" d i­
ye atlanır. Bütün oyuncular atlayış­
larını tam am layıp koşmaya başlar.
Ebede b u n la r ı y a k a la m a y a u ğ ­
ra ş ır. Yakalanan veya ebenin elini
vurduğu oyuncu ebe olur. O naltıncı
atlayışta b irin ci oyuncu "onaltım
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
sahra topu" diyerek elini top gibi
ebenin sırtına hızla vurup atlar.
Diğer oyuncular da onu takip ede­
rek aynı şekilde atlarlar. Daha sonra
sayılar yeni şekillerle çoğaltılarak
veya yeniden başa dönülerek
BİRDİR BİR oyunu sürdürülür.
Ebe:
O y u n la rın en ö n e m li kişisi
e be dir.B a zı o y u n la rd a ebe ik i k i­
şi o la b ilir. Ebe, m a h a lli ço cu k
oyunlarım ızdaki esas konumu itiba­
riyle "cezalandırılan oyuncu"dur. İki
ebeli oyunlarda ebelerden biri oyu­
nu yönlendiren, yürüten oyuncu,
diğeri ise oyunun cezalı oyuncusu­
dur (Birdir b ir oyununda olduğu gi­
bi). Bir de ölm ek / yanmak deyimi
vardır oyunlarım ızda. Bu da oyun­
cunun cezalı durum a düştüğünü,
ebe olduğunu ifade etmek için kul­
lanılan bir deyim dir.
Mahalli çocuk oyunlarım ı­
z ı n h e m e n b ü y ü k bi r ç o ğ u n l u ­
ğu g ü n ü m ü z d e o y n a n m a k t a d ı r .
G ü n ü m ü z şartlarında o yu n la r
değişmiş, eski oyunların çoğu u n u ­
tulmuştur.
Şanlıurfa m ahalli çocuk oyunla­
rını sosyolojik, p sikolojik, pedagojik
ve çevre - insan ilişkileri açısından
ayrıca incelem ek gerekir. Bebek
oyunlarında, çocuğun baskı altın­
dan kurtarılıp eğlendirilm esi, güldü-
rülmesi, kulağının te k e rle m e le rle
m e lo d ik b ir y a p ıy a alıştırılması,
ağlamasının kesilmesi, sayıları öğ­
renmesi gibi gayeler va rd ır. O rta
yaş ç o c u k o y u n la rın d a da ç o c u ­
ğun sokakta kötü alışkanlıklar
edinmemesi, eve gelen m isafir ço­
cukları ile iyi geçinmesi, bilgi da­
ğarcığının artırılması, okul veya
çıraklık yorgunluklarının oyunlarla
atılması, eğlenmesi amaçları vardır.
Büyük çoçuk/genç o yu n la rın d a
ise, y e te n e k le rin g e liş tir ilm e s i,
so syal ç e v re d e n etkilenm elerinin
ortaya konulması, dayanıklılığının
artırılması, grupların, rakip oyun
grupları haline gelmesi ile müsaba­
ka disip lin in e g e ç i l m e s i , z e k â
v e b e c e r i ö r n e k le r in in s e rg i­
le n m e s i g ib i ayrıntılar görülür.
ŞANLIURFA
FOLKLORUNDA
TEKERLEMELER
A b u z e r A k b ıv ık
Tekerleme, daha çok çocuk ge­
leneklerinde yer alan bir fo lklo r
Ü rü n ü d ü r. T e k e rle m e le rin k o ­
nularında ve yapılarında çocuksu
tavırlar görülür. Bunun yanında ki­
m i tü r k ü le r d e , m a s a lla r d a
büyüklerin de söyledikleri tekerle­
melere de rastlanır. Tekerleme söy­
leniş yerine göre "Döşeme",
"Sayıştırma"(1) adlarını da alır.
Tekerlem enin ö ze llik le rin d e n
biri belli başlı bir konuyu anlatma­
masıdır. "Tekerleme, baş-uyaklar ve
ayaklarla elde edilen ses oyunları
ile bu ç a ğ r ış ım la r la b ir i b i r in e
b a ğ la n ıv e rm iş , b e lir li b ir ş iir
d ü z e n in e u y d u ru lm u ş , b i r b i r i ­
n i tu tm a z b ir ta k ım h a y a lle rle
düşüncelerin sıralanmasından mey­
dana gelmiştir."(2)
Tekerlem e söyleniş y e rle rin e
göre masal te k e rle m e le ri, oyun
te ke rle m e le ri, ke lim e o yun u te­
kerlemeleri gibi çeşitleri vardır. Bu
saydığımız tekerleme örneklerinin
hemen hepsine Şanlıurfa fo lklo ru n ­
da' rastlamaktayız.
Sekiz ori yaşlarında çocukların
ekseriyetle yalnız, bazen de beraber
söyledikleri ve Ziya G ökalp'in "Ala
Geyik" tekerlemesini andıran bir te­
kerleme örneği(3):
Ü şüdüm üşüdüm ,
Y o la k ü n c ü ta ş ıd ım .
K ü n c iy i e lim d e n a ld ıla r ,
B e n i y o la s a ld ıla r ,
Y o ld a b i r e lm a b u ld u m .
E lm a y ı T a t'a v e r d im ,
T a t b a n a d a r ı v e rd i.
D a r ı y ı k u ş a v e r d im
K u ş b a n a k a n a t v e rd i.
K a n a tla n d ım u ç m a ğ a ,
H a k k a p ıs ın ı a ç m a ğ a .
183 Ş a n l t u r f a '9 7
H a k h a k h a k ta ş ı
A l t ı n b i l e z i k ta ş ı
S e n in b a b a n b e y is e
B e n im b a b a m S u b a ş ı.
S u b a ş ın ın k ız la r ı,
E te ğ in d e k o z la r ı ,
K ır d ım y e d im k o z u n u ,
Ö p t ü m e la g ö z ü n ü .
Ö p e ö p e k ü s tü rd ü m ,'
B ir ç a lıd a k ıs tır d ım .
B ir ç a lı s e n in o ls u n ,
B ir ç a lı b e n im o ls u n .
A h m e t P a şa le y le ğ i,
G e y m iş k e te n g ö m le ğ i.
K e te n g ö m le k d iz in d e ,
G ö z ü v e z ir k ız ın d a .
K ız ın ı k u c a k la d ım .
V e z ir k ız ın a n e g e r e k ,
A lt ı n h a m a y lı g e r e k ,
B ir u c u y e rd e g e re k ,
B ir u c u g ö k te g e r e k .
Aynı şekilde diğer bir tekerleme;
B e lim i b ü k e b ü k e g i r d im b a n a ,
H a n c ı d e d i " s iz d e b iz e , b i z d e
s iz e . "
E lim i a tt ım e n k ü ç ü k k ız ın ç e n e ­
s in e ,
N e n e 's i t o k m a ğ ı a ld ı d ü ş tü e n s e ­
s in e .
A lt ı n a k i l i m s e r in n e m ç e k m e s in ,
Ü s tü n e ç a d ı r k u r u n g ü n v u r m a ­
s ın ,
A lt ı n a k i l i m s e r in n e m ç e k m e s in ,
İ t in e k e m ik v e r in h a v la m a s ın .
T e p e b a ş ı g ü lp a z a r ,
İ ç in d e k o la n g e z e r.
K o la n b e n i k o r k u tt u ,
K o r k u m d a n k u y a d ü ş tü m , -
T o s p a ğ a y a y a p ış tı m
T o s p a ğ a b e y im iş .
Çocuk oyunu ve çocuğu avut­
mak için söylenen tekerlem elere b i­
rer örnek(4);
" K u tu k u t u p e n s e ,
E lm a y ı y e s e ,
A rk a d a ş ım A yş e ,
A r k a s ı n ı d ö n s e ."
" O ğ lu m o ğ lu m o h g e tir ,
O t u r S e la v a t g e tir ,
A n a s ı p i l a v b iş ir m iş ,
G e t a r k a d a ş la r ın ı g e t i r . "
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 Masal tarzında, büyükler tarafın­
dan hoşça vakit geçirm ek için söy­
lenen tekerlemeye örnek;(5)
Z a m a n z a m a n iç in d e ,
K a lb u r s a m a n iç in d e ,
C in le r c i r i t o y n a r k e n ,
E s k i h a m a m iç in d e .
H a m a m ı n ta s ı y o k ,
A n a m ın b o h ç a s ı y o k ,
G e z e r ç a rş ıla r d a ,
B o y n u n d a h a lta s ı y o k .
O y a n ı y a la n b u y a n ı y a la n ,
F ili y u tt ı b i r y ıla n .
E şşe ğe b in m iş ,
g ö m ü ld ü .
D e v e y i ö n ü n e a la n .
E re d i ü r e d i,
B u m e m le k e t te b i r ü v e z tü r e d i.
O C iv e z i a v la d ık ,
E tin d e n k u r d u k u ş u d o y u r d u k ,
G e m ig in d e n s a r a y k u r u p ,
H in d is t a n 'd a o tu r d u k .
B iz b iz b i z id ik ,
O t u z ik i k ı z id ik ,
E z ild ik b ü z ü ld ü k ,
B ir a r a y a d iz ild ik .
E ş ittik k i ö t e k i d ü n y a d a b i r b a c ı­
m ı z o lm u ş ,
G e t t ik e b e n in b a h ş iş in i v e r d ik
' Ü z c ığ a z ım g ü lm e d i.
de döndük.
G el zam an g e t zam an,
B i k e r id e n b i r k o c a ,
G e ld ile r d ü m b e le k ç a lm a ğ a .
T o s b a ğ a a y a ğ ın ı k a ld ır d ı,
D e n iz i a ş m a ğ a .
' ■ K a f d a ğ ın ı p i l a v e ttim ,
B ir k e r i g ö r d ü m t e r le ğ i v a r,
T e r le ğ in in te r le ğ i v a r,
B ir y a n ın d a n s e y r e y le d im ,
Ü ç y ü ız m e r m e r d ir e ğ i v a r.
B ir k a r p ı z a l d ı m / p iç a ğ ı v u r d u m ,
B a k tım k i İ s t a n b u l'u n o r ta
g ö b e ğ in d e y e m .
B e n i b i r z a b it g ö r d ü ,
A m a n ç o c u k n e c is e n .
A m a n e fe n d im g a r ib e m .
A ld ı ö p tü , s e v d i, k u c a k la d ı.
G ö t ü r d ü S u lta n H a n ım a .
. D e d i, "E y S u lta n H a n ı m "
" N e e t t ik n e y a p tı k ,
B ir e r k e k ç o c u k k a z a n d ı k "
V e r d ile r o n u s a n a t m e k te b in e .
B ir y a n d a n o k u y u p y a z m a ğ a
b a ş la d ı,
B ir y a n d a n d a s u c u k g ib i,
K e m e r le r e te p m a ğ a b a ş la d ı
H a l ta k a t k a lm a d ı.
V a k it g e ld i z a b it b a k tı,
D e d i "E y S u lta n H a n ım
B u ç o c u ğ u n e li a y a ğ ı b ü y ü m ü ş ,
E v le n m e k is tiy o r "
H a b e r v e r ild i s a ra y a .
B a ş k a t ip le r g e ld i,
O r ta y a p e ş ta h t a la r a tıld ı,
K ır k g e c e m u m .y a k ı ld ı.
S a y b re , s a y b re ,
B ir b ı ç ı k m a n g ı r p a r a ç ık tı.
G e lin d e d i " a d i n e ? "
Ç ık tım b a k tım d a m ın a ,
M a h m u t o ğ lu a z a b ı,
A lla h 'ı n k a h r - ı g a z a b ı
Urfa'nın K a ra k o y u n ' una
S a b a h ta n k a lk t ım k a ç a k a ç a ,
N e le r g e le m id e m a ç a ,
A lt m ı ş k a z a n k e lle p a ç a ,
Y id im y id im d o y m a d ım .
C u h c ığ a z ım d o y m a d ı
Ü z c ig a z ım g ü lm e d i
K ü lle r a n a y ın b a ş ın a
Bi cühü m ü doydu
B i y ü z ü m ü g ü ld ü
K e n d ir , t u t u c u n d a n y e r e e n d ir ,
S e k s e n k a z a n b a y a t p e n d ir ,
Y id im y id im d o y m a d ım .
CCih c ığ a z ım d o y m a d ı,
K ü lle r a n a y m b a ş ın a ,
Bi cühüm ü doydu
B i y ü z ü m ü g ü ld ü .
K ır k y ı l y a tt ım y a tm a d ım ,
U lu C a m iy i m im b a r e ttim ,
S e k s e n i k i k a ş ık ta n ,
Y id im y id im d o y m a d ım ,
C C in c ığ a z ım d o y m a d ı,
Ü z c ığ a z ım g ü lm e d i.
K ü lle r a n a y ın b a ş ın a ,
Bi cühü m ü doydu,
B i y ü z ü m ü g ü ld ü .
Ü ç g ü n d e ç o c u k o ld u ,
B a k tık e n i b o y u b i r o ld u ,
S u s u z k a ld ı d a ğ la r d a ,
Y ılla r g e ç ti t o y o ld u .
T o r u n u m u n to r u n u ,
B ü tü n y u tt u k o y u n u ,
Ç ık a g e ld i b i v e le t,
B o z d u b ü tü n o y u n u .
D u rd u d u rd u d e d i
" A n e S ö y le k a ç k o c a y a v a r d i"
"T u o ğ lu m k ü lle r a n a y ın b a ş ın a
D ö r d ü İsa
D ö rd ü M u sa
D ö r d ü s e k e lli
18 4 Ş a n l ı u r f a '9 7
D ö rd ü köse,
O n ik i s i h a r m a n lık t a ,
O n a ltıs ı s a m a n lık ta ,
D a h a s ı v a r k a b ir lık ta ,
D ü m b e le k A h m o 'd a n b a ş k a ,
R a h m e tli d e d e y d e n b a ş k a ,
Y ır tı k e le k te n b a ş k a ,
B i cühü m ü doydu,
B i y ü z ü m ü g ü ld ü ,
B i g iş iy e m i v a rd ı,
6/ m ı r a z m ı a ld ı . "
Masalların girişinde, masalcının;
dinleyenlerin dikkatini toplam ak
için söylediği Döşeme de denen te­
kerlemeye bir örnek(6):
Z a m a n z a m a n iç in d e
K a lb u r s a m a n iç in d e
D e v e le r d e l la l ik e n ,
E s k i h a m a m iç in d e .
E s k i p a ş a h a m a m ın ın o r ta s ı y o k .
A n a m ı n h a tu n b o h ç a s ı y o k ,
B a b a m ın a ğ a a k ç a s ı y o k ,
Ç a rş ıd a b i ta z ı g e z i,
T a z ın ın h a lta s ı y o k .
H a lt a c ı h a lta y a p a r m ıs a n ,
B e ş y ü z a lt ın k a p a r m ıs a n ,
B u r n u n d a a lt ı n h ız m a ,
A y a ğ ı n d a s a rı c ız m a ,
C e b in e in c e h o ş a fı d ö k m ü ş ,
Ç a tır d a d ı k o s k im in ,
P ila v y a ğ a y d ı b a ş ım a ,
D o lm a d e ğ e y d i d iş im e ,
B i k u ş o la y d ım ,
K o n a y d ım b a k la v a n ı n b a ş ın a .
DİPNOTLAR:
1. Prof. Dr. Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına
Giriş, Kültür Bakanlığı Yayınları
2. Prof. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda
Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi.
3. Mithat Atakurt, (ve Cevdet Emiroğlu)
Şanlıurfa Folklorundan Bir Demet, Erkek
Sanat Enstitüsü Matbaacılık Bölümü
Yayınları, 1951
4. Sema Akbıyık'dan derlenmiştir.
5. 1970'li yıllarda ortaokulda aynı sınıfta
okuduğumuz Ömer Akçimen'den derlen­
m iştir. Kendisi yaşlı b ir kadından öğ­
rendiğini nakletmişti. Aynı tekerlemenin bir
kısmına MİFAD Araştırmacısı Güner
Semikli'nin Tenekeci Mahmut
Güzelgöz'den derlediği masalların girişinde
de Taslamaktayız. (MİFAD Arşiv No Y. B.
88.0264)
6. Tenekeci Mahmut Güzelgöz'den derle­
me, Milli Folklor Araştırma Dairesi
Görevlisi Güner Sernikli, Yazılı Arşiv No :
88.0264
K Ü L T Ü R ve TU R İZ M
 ŞANLIURFA
HALK
OYUNLARI
A b u z e r A k b ıv ık

Şanlıurfa H alk O yunları genel­

likle davul zum a eşliğinde oynanan
halaylardan meydana gelir. Bunun
yanında yine davul zurna eşliğinde
o y n a n a n k o l o y u n la r ı, ka va l
eşliğinde oynanan sözlü halay
oyunları, tef eşliğinde karşılıklı ve
gruplar halinde oynanan oyunlar ile
k e m a n , c ü m b ü ş ve d a rb u k a
eşliğinde oynanan oyunlar da var­
dır.

O y u n la r ım ız ın çoğunda
halkım ızın neşesini, yasını, aşkını,
biçareliğini, yakarışını, A llah 'a yal­
va rışını, kıs k a n ç lığ ın ı, m e rtliğ in i
görm em iz m üm kündür.

Şanlıurfa'da oynanan oyunlar şu

26 3. Ş u rk a v H a lk O yu n la rı E k ib i
şekillerde sın ıfla nd ırıla b ilir.

A- OYNANIŞ DÜZENİNE GÖRE rak gösterilebilir. Bugüne kadar ha­ kapsamlı b ir çalışma ile tespiti ve
lay oyunlarına örnek Şanlıurfa yöre­ arşivlenmesi gerekmektedir.
1. Halay tü rü oyunlar sinde oynanan 86 oyun ismini, 2. Karşılıklı Oynanan O yunlar
Girani, Tek ayak, Çüt ayak, Üç bunlardan büyük bir kısmının m üzi­ Değenek O yunu, Kılıç Kalkan
ayak, Beş ayak, Tergi, Soseh, Düz, ği ve figürlerini de tespit etmiş bu­ O yunu, Pıçah O yunu sayılabilir.
Abvari, Teşi gibi oyunlar örnek ola­ lunmaktayız. Esasında bu oyunların

26 4. Ş a n lıu rfa K ız M e s le k L is e s i E k ib i

1 85 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZM

 B- O Y U N L A R D A Ç A L IN A N
Ç A L G IL A R A GÖRE

1. Davul zu m a eşliğinde oynanan

oyunlar

Girani, tek ayak, üç ayak, tergi,

te ş i o y u n la r ı ö rn e k o la r a k
gösterilebilir. G enellikle Şanlıurfa
Merkez, Bozova, Siverek ve Hilvan
ilçelerinde oynanan oyunlar davul
zurna eşliğinde oynanır.

2. Kaval eşliğinde oynanan oyunlar

Bu o y u n la ra Ş a n lıu r fa 'n ın
Akçakale ve Harran ilçesi ve köyle­
rinde rastlanır. Kavalı çalan kişi ay­
nı zamanda arada bir kavalı keserek
oyunun türküsünü söyler ve tekrar
kaldığı yerden kavalı ile devam
eder. Bazen de kavalcı oyuncular­
dan zengin b irinin yanına gelir ve
oyunun ritm ine göre o kişiyi öven
d ö rtlü k le r söyler, o kişi de kavalcı­
ya bahşişini ve rir, eğer bahşişini az
verir veya hiç vermezse kavalcı o
kişiyi yerici dörtlük söyleyerek bah­
şişi vermeyeni küçük düşürür. Bu
oyunlara örnek olarak da Soseh ve
Çıit ayak oyunu gösterilebilir.
3. D ef eşliğinde oynanan oyunlar
G e n e llik le ta sa vvu f kö ke n li
oyunlardır. Tek kişinin oynadığı, iki
kişinin karşılıklı oynadığı ve dizi
halinde bir grup halinde oynanan
oyunlar vardır. Bu oyunlar Şanlıurfa
merkez ve bazı köylerde "El defi"
denen özel yaptırılm ış defler eşli­
ğinde oynanır. El defi Peygamber
Efendim iz'in M ekke'den M edine'ye
hicreti sırasında M edine'ye gelişin­
de M edinelilerce sevinçlerini ve
coşkularını dile getirmek için kulla­
nılmıştır ve, Peygam berim iz'i öven
ilahiler söylenmiştir. Bu kaynaktan
esinlenerek Şanlıurfa'da El defi eşli­
ğinde oyun oynanırken m üziğin rit­
mine uygun ilahiler de söylenir. Bu
oyunlara örnek olarak da M enduhi,
M evlayi oyunları örnek olarak gös­
terilebilir.
265. Ş a n lıu rfa B e le d iy e s i H a lk O yu n la rı E k ib i
eğlencelerinde oynanır. Bu oyunla- Oyunun içinde uyulması gere­
ra örnek olarak çiftetelli oyunu gös­ ken bazı kurallar vardır. Mesela,
terilebilir. o y u n u n o y n a n d ığ ı s ıra d a başa
geçilmesi çok ayıp karşılanır, başta
Şehir ve köylerde oyunlar en çok
oynayan kişiye hakaret sayılır.
düğün, nişan, kına, asker uğurlama
Ancak düğünün sahibi, kirve ve
gibi törenlerde oynanır. Köylerde
yaşlı k iş ile rin oyun esnasında
düğünler günlerce sürer ve varlıklı
başa g e ç m e s i hoş k a rş ıla n ır.
kişilerin düğün evine beraberlerinde
O yunlarım ızın birçoğunda vakar ve
davul zurna getirmeleri adeti vardır.
ciddiyet hakim dir. O yun esnasında
Bu nedenle geniş köy meydanların­
güliinm esi tasvip edilmez.
da birkaç davulun birlikte çalındığı-
na sık sık rastalanır. Ş A N LIU R F A H A LK
Köylerde oynanan halaylarda ka­ O Y U N L A R IN D A N BA ZILA R I
dınlar ve erkekler birlikte gruplar GİRANİ
oluşturduğu gibi erkeklerin baş ta­
Bu oyuna ağırlama da denir.
rafta, kadınların ise son tarafta ayrı
R itm ik o lm ayan ve ağır hareket­
a yrı o y n a d ık la rı da g ö r ü lü r.
lerle oynanan b ir o y u n u m u z d u r.
Köylerde oynamak üzere meydana
Düğünün kivresi çoğu kere oyuncu­
gelen yan yana dizilm eye "Govent"
larla b irlikte girani oyununu oynar
adı verilir.
ve tekrar yerine oturur. Bu oyun

4. Keman, cümbüş ve darbuka

eşliğinde oynanan oyunlar

Bu oyunlar genellikle kadın d ü ­

ğ ü n le r in d e ve d a v u l z u rn a ça­
lınmasının müsait olmadığı gece
26 6 . H a lk O y u n la rı K ız G iy s ile ri ve B a ş lık la rı

186 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve TU R İZM

267. D ö rtlü D e ğ n e k O y u n u
ayaklar dizden kırılarak davulun rit­
mine uygun olarak ağır ağır oyna­
nır.
DÜZ
Basit fakat çok ritm ik hareketler­
den oluşan b ir o y u n u m u z d u r.
O yuncular davulun ritm ine uygun
h a re k e tle r y a p a rla rk e n h a fifç e
om uzlarını oynatırlar. Köylerde "go-
vent" kurulduğunda genellikle "düz"
oyunu oynanır. Bazen "düz" oyu­
nun sonuna doğru figürleri hemen
hemen aypı olan fakat ayak hare­
ketleri biraz farklı olan "Çeçen k ız ı"
o yu n u n a g e ç ilir. D üz o yun un
içinde başta oynayan kişi ortaya çı­
karak maharetini sergiler, davulcu
da o kişiyle b irlikte çeşitli oyunlar
oynayarak oyuna ayrı bir hava ve­
rir.
TEK AYAK
Şanlıurfa'da sevilerek oynanan
o y u n la r d a n b ir id ir . O yuna
başlarken sol ayak topuğuyla yere
b ir defa vurularak başlandığından
bu oyuna "tek ayak" oyunu denmiş­
tir. Bu oyunun "D erik" isminde çok
güzel bir kız için yakılan türküden
çıktığı yaşlılarımız tarafından anla­
tılm aktadır. Derik, çok güzel bir
kızdır ve çok güzel de oynar, oynar­
ken kuş kadar hafif, çekirge kadar
çevik hareketler yapar, güvercin gi­
bi süzülür, D erik'in bu oyunlarına
herkes hayran kalır ve düğünlerde
Derik aranır. Derik o düğüne gel­
mediğinde düğün sahibi üzülür, şu
türküyü s ö y le r:
. . Derik gilde bir kuş var
Kanadında nakış var
Toy'a derik gelmedi
Elbet bında bi iş var.
KIMIL
K ım ıl, haşere tü rü n d e n b ir
böcektir. Kımıl'a "süne" de denir.
Sürüler halinde gelip, buğday daha
süt halinde iken onu emer ve sütü
emilen başak bir daha dolmaz. Yani
buğday artık ölmüş olur. Bir yıl
boyunca sürüp ektiği, elleriyle te­
m izlediği tarlasında tek umudu olan
buğdayın kımıl tarafından yenmesi
çiftçiyi perişan eder, bir yıl boyunca
kurduğu bütün hayalleri yıkılır,
umutlarını yok eder. Kımılla birlikte
evlilikler, başlık paraları, cep harç­
lıkları, bayramlıklar da yok olur.
Kımıl çok enteresan bir böcektir,
taş ile ezsen ezilm ez, ateşe atsan
yanmaz, buzluğa koysan donmaz.
187 Ş a n l ı u r f a '9 7
Bu bakımdan kım ılla mücadele çok
zordur. Perişan olan köylü bu du­
rumda bile umudunu kaybetmeme­
ye çalışır ve kım ılla mücadeleye
başlar. Kurulları toplam ak için özel
elekler yapılır ve başaklara vurula­
rak kım ıllar toplanır. Daha sonra da
eleklerle toplanan bu kım ıllar torba­
lara konulur. Yerlere düşen kım ıllar
ise toprak eşilerek tek tek toplanır.
Bu şekilde kım ılla mücadele de çok
zordur ama tek çaredir. Bu oyunda
Şanlıurfalının azm ini ve mücadele
gücünü görmek müm kündür.
İşte bu kımıl böceğinin getirdiği
felaket, kımıl üzerine türküler yakıl­
masına sebep olmuş, kım ılla m ü c a ­
d e le m iz a n s e n le ri iç e re n "kımıl
oyunu"nu ortaya çıkarmıştır.
İKİ AYAK (Diniğ)
Şanlıurfa düğünlerinde oynanan
oyunlardan b iridir. O yunda sol
ayakla iki defa yere vurm a hareketi
olduğu için bu oyuna "iki ayak"
oyunu denmiştir. O yunun birkaç
bölüm den oluşan figürleri vardır.
Çok ritm ik ve göze hoş gelen figür­
leri içerir. O yunun devamında sol
ayak topuğuyla yere iki defa vurul­
duğunda om uzlarda bu topuk hare­
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
268. G e n ç lik M e rk e z i H a lk O y u n la rı E k ib i
ketlerine uygun olarak oynatılır.
Oyunun bölüm leri içerisinde sağ
ayakla sol' ayak dibine vurma, sağ
ayakla geriye doğru vurma, sağ
ayakla sol ayak önüne vurm a gibi
bölüm ler vardır. Yine bu oyunun
içinde oyuncuların birlikte yukarıya
doğru sıçrama hareketleri vardır.
TERGE (Türk-i Tergi)
Bu oyuna yörem izde, Türk-i
Beraza da d e n ilm e kte d ir. Terge
oyununun Suruç O vâsı'nda halen
y a ş a m a k ta ' o la n A la e d d in
Keykubat'ın torunları olan Alaeddin
aşiretinden çıktığı söylenmektedir.
Bu o y u n g ö ç e b e T ü rk m e n
a ş ire tle rin d e n çıktığ ı iç in T ü rk -i
te rg i d e n ilm e k t e d ir . Z e n g in
kültürüm üzün bir çok ö zellikle rin i
taşıyan bu oyun kardeşliği ve sevgi­
yi simgeler. Bu oyunun da birkaç
bölüm ü vardır. Bölüm ler arasında
kesiklik yoktur ve b irib irle rin i ta­
mamlarlar. O yunun son bölüm ünde
"Seylani" oyununun figürleri vardır.
URFALIYAM EZELDEN
R itm ik a ya k h a r e k e tle r in in
üzerine, kurulu bur oyunum uzdur.
Ç ok k o la y g ib i g ö rü n m e s in e
rağmen, figürleri yapabilm ek için,
ritm ik bir vücuda sahip olm ak gere­
kir. "Urfalıyam Ezelden" türküsünün
m ü z iğ iy le o yna nır. O yn an ırken
vücudun ayak hareketlerine uygun
olarak ellerin sağa ve sola doğru
sallanmasıyla başlanır ve vücut da
buna uygun olarak sağa ve sola
doğr-u hafifçe yatar.
ABRAVİ (Lorke)
Bu oyun bölgenin tamamında
oynanır. Sağ ayakla başlayan bu
oyun sol ayağın yere vurmasıyla de­
vam eder. Yine sağ ayağın yere vur­
masıyla sol ayak, sol ayağın yere
vurmasıyla da sağ ayak ileri doğru
savrularak devam edilir. Oyunun d i­
ğer bölüm lerinde bu hareketleri
oyuncular yerlerinde durarak yapar­
lar, önce sağa daha sonra da sola
parm a kları ü z erin d e sıçrayarak
yükselirler. Oyun çok hareketli ve
ritm iktir ve genellikle bütün oyunla­
rın sonunda oynanır.
SOSEH
Yöremizde çok sevilerek oyna­
nan bir oyundur.Kaval veya davul
zurna eşliğinde oynanır. Doğru va­
ziyette başlayan oyun, oyuncuların
188 Ş a n l ı u r f a '97
eğilm eleri şeklinde devam eder.
O yuncular eğildiklerinde sağ ayak
topuklarıyla yere vururlar ve sol
a yakların ı ile riy e doğru ç ık a rır­
lar. Daha sonra yine doğrulup oyu­
nun esas figürlerine geçilir.
DEĞENEK O Y U N U
Bu oyun dört kişi ile oynandığın­
dan yörem izde bu oyuna "D ö rtlü k"
"D ö rtlü Fasıl" oyunu da denir.
O yun b irç o k zor figürleri kapsadı­
ğından ancak usta oyuncular tara­
fından oynanabilir. O yun ağır
hareketlerle başlar ve sona doğru
çok hareketlenir. Degenek oyunu
çeşitli bölüm lerden oluşur. Bazı bö­
lüm lerini dört kişi b irlikte oynar, ba­
zı bölüm lerinde ise oyuncular teker
teker m aharetlerini sergilerler. Dört
kişi birlikte oynarken oyuncular
oyunu en iyi bilen ve yaşça büyük
olanın gözlerine bakarak hareketle­
rini b irlikte yapmaya çalışırlar.
O yunun sonuna doğru dut ağacın­
dan özel olarak yaptırılan değenek-
ler ortaya atılır ve her oyuncu eline
bir değenek alarak karşılıklı olarak
döğüşürler. O yunun sonunda oyun­
cular ellerindeki değenekleri bıraka­
rak kucaklaşırlar.
K Ü LTÜ R ve TU R İZ M
189 Ş a n l ı ı ır f a '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
27 2 . B a lık lıg ö l Y a ğ lıb o y a T a b lo : D r. B u rh a n V ura l 27 3. H a ş a n P a d iş a h C a m ii S u lu b o y a : O rh a n A k k a p ia n

im *.

27 4 . K a d ıo ğ lu C a m ii Y a ğ lıb o y a T a b lo : M e h m e t in c i 275. A ra b i C a m ii S o k a ğ ı Y a ğ lıb o y a T a b lo : A h m e t V ura l

1 90 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü LTÜ R ve TU R İZM

 27 6. P a z a r C a m ii M in a re s i ve K u ş la r

ŞANLIURFA
FOLKLORUNDA
KUŞLAR VE
KUŞÇULUK
S a b r i K ü r k ç ü o ğ lu

Şanlıurfa çok zengin bir folklor

hâzinesine sahiptir. Folklor anlayışı­
na göre halka ait herşey onun kül­
türünü oluşturmakta, dolayısıyla
folklorun konuları içine girmektedir.
Folklorumuzun içinde yeralan halk
kültürümüzdeki hayvanlar alemi,
Şanlıurfa'da kendini kuşlar ve kuşçu­
lukla göstermektedir.

Ş a n lıu r fa 'd a h a lk ın ik in c i
uğraşları arasında kuşçuluk başta
gelmektedir. Her Şanlıurfa'lı, kendi
gibi endamlı ve mağrur bir yaratık
lara çok yer verilmiştir. Ö zellikle gü­ rü az olur, elin taşı ile kuş vurulmaz,
olan güvercini canı gibi sever, bes­
vercin, edebiyatımızın en gözde kuş­ yuvayı yapan dişi kuştur, kuştan kor­
ler, süsler, takılar takar ve kendini
larından b iridir ve barış sembolüdür. kan darı ekmez, en bilinenleridir.
ona bağlar.
K u ş la r, b e d e n ve d a v r a n ış Kuş ile ilg ili deyim lerim iz ise:
Bulundukları ortama neşe dağıtan
özellikleriyle atasözleri ve deyimleri­ Ağzı ile kuş tutmak, bir taşla iki kuş
ve tabiat özlemini gideren kuşların
mizde de yeralmışlardır. vurmak, devlet kuşu, gece kuşu, kuşa
her birinin güzel bir manası ve hayır­
ç e v irm e k , kuşbaşı, kuş b e y in li,
lı bir tesiri vardır. Atasözlerimizden bir kaç örnek kuşhane, kuşüzümü, kuş sütü ile bes­
verecek olursak: Kanatsız kuş olmaz, lemek, uçan kuşa borcu olmak, tak­
Anonim Halk Edebiyatı ürünleri
kuşu kuşnan tutarlar, alıcı kuşun öm­ lacı kuş gibi, en yaygın olanlarıdır.
büyük ölçüde kuşların varlığına da­
yanır. Kuşlar halk şiirine herzaınan
ilham kaynağı olmuşlardır.

H a lk d ilin d e ö v m e -o kşa ın a
sözlerindeki b ir b ölüm ü sevilen
kuşlarla y a p ılır. Bunlara örnek:
G ü vercinim , kuşçağızım , m in ik
kuşum, bülbülüm gibi sözlerdir.

Halk inancına göre sokakta yü­

rürken insanın başına kuş pisliği d ü ­
şerse uğur sayılır. Ö z e llik le
güvercin müjdeci kuş sayılır.

T ü rk ü le rim iz in b ir çoğunun
iç in d e ç e ş itli ku şla rın a dları geç­
mektedir. Hatta çok sevilen bazı tür­
külerim izin adları kuşa bağlı
türkülerdir. Bunlar: Garip Bir Kuştu
G ö n lü m , G ü v e r c in V u r d u m
Kalkmaz, Bülbüller Düğün Eyler,
Bülbülün göğsü al olur gibi çok
sevilen türkiilerim izdir.

Hikaye ve masallarımızda da kuş­

1 91 Ş a n h u r f a ’9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
 278.
Ayrıca n in n ile rd e b ilm e ce le r­
de, m asallarda, tekerlem elerde,
fık r a la r d a ç o c u k o y u n la r ın d a
kuşlarla ilgili bölüm ler yer almakta­
dır.

Manilerim izde ise kuş bahsi o l­

dukça çok geçmektedir.

Ayrıca rüyada kuş görülmesi iyi

haberlere yorumlanır.

Halk hekimliğinde; konuşmayan

yada güç konuşan çocuklar için, ku­
şun içtiği su içirilir. Ağzına kuş soku­
lur ve kuş eti yedirilir.

İslam in a n c ın a göre k u şla r

günahsız yaratıklardır.
Barış ve sevgi sembolüdür. Hz.
M u h a m m e d , S evr D a ğ ı'n d a k i
mağarada saklanırken, mağara giri­
şindeki ağacın üstüne bir çift gü­
vercin yuva yapar ve yumurta
yum urtlar, m üşrikler kuşkulanmaz.
Böylece kuşlar peygamberimizi kur­
tarıcı rol oynamışlardır.
ŞANLIURFA'DA KUŞÇULUK
insanoğlu ile kuşların dostluğu in­
sanlık tarihi kadar eskidir. Bu dost­
luğun başladığı ilk yer belkide
Peygamberler Şehri Şanlıurfa'dır.
Kuşçuluk, Şanlıurfa'da özel zevk­
lerden biridir. (Şanlıurfa'lı buna
"Merak" demektedir.)
Şanlıurfa halkı kuşları çok sev­
m e k te d ir. K u şçulu k zevk iç in ya­
pılmakla beraber kendine özgü
özellikleri olan bir meslek olarakta
sayılmakta ve halk dilinde kuş besle­
yip uçuranlara "kuşçu" adı verilmek­
tedir.
dükkanını kapatan kuş meraklısı ve
yetiştiricisi hemen kuşlarıyla beraber
olur ve günün bütün yorgunluğunu,
stresini unutur.
Şanlıurfa'da kuşçuluğun yaygın­
lık nedeni evlerin elverişli olmasın­
dandır. Hayatların (avluların) geniş
ve gürültüden uzak oluşu, dam ların
toprak ve düz oluşu kuşçuluk için
çok elverişlidir. Kuş beslenen evlerde
"Hayat"ın bir yanında veya damların
uygun bir köşesinde kuş matarları
(evleri) vardır. Bazen avludaki bir
oda da kuşevi olarak kullanılır.
KUŞÇU KAHVEHANELERİ
Şanlıurfa'da kuşçuların buluştuğu
"kuşçu kahvehaneleri" vardır. Bugün
bu kahvehanelerden birkaç tanesi
1 1
h ala v a rlığ ın ı s ü rd ü rm e k te d ir.
Bunların en meşhuru ise "Çardaklı
Kahvehanedir" bu kahvehanelerin
içinde tel kafesli odacıklar bulunur.
Bu kaferlerde kuş rafları vardır. Ve
kuşlar bu kafeslerde oynaşır.
Kuşçu k a h ve h a n e le ri o ta n tik
yapısını korumaktadır. Küçük masa­
lar ve etrafındaki kürsülerde (tabure­
ler) oturup sohbet eden insanlar,
kahvehanenin içinde serbestçe dola­
şan kuşları keyifle izlerler.
Müşteriler burada kuş sohbetleri
ve kuş alışverişi yaparlar. Bazende
en gösterişli ve kıymetli kuşlarını ge­
tirip gösterdikleri olur. Bu kahveha­
nelerde g ü rü ltü lü ko nu şulm az,
rahatsız e d ici sesler çıka rılm a z,
kuşlar seyredilir ve ötüşleri dinlenir.
■

Anadolu'da bir çok yörede güver­

cin besleyip uçurulmasına rağmen,
Şanlıurfa kadar yaygın bir bölge yok­
tur. Yaşlı kuşçuların anlatığına göre
eskiden en çok kuş Halep'te besle­
nirmiş. Daha sonraları Şanlıurfa'da
kuş sayısı çoğalmış ve bu konuda
Şanlıurfa ünlü olmuştur. Böylece ge­
niş bir kuş kültürü oluşmuştur.
Şanlıurfa'da 200-300 adet kuş besle­
yen "Meraklılar" vardır. Evlerde bes­
lenen kuşların sayısı 25 binin
üzerindedir.

Kuşçuluk genelde esnafın özel

zevklerinden biridir. Akşama doğru
27 9. S iy a h G e s

1 92 Ş a n l ıu r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

MİMARİDE KUŞ TAKALARI
H alkın kuşa ve rd iğ i değer ve
kuşa y ö n e lik insancıl davranış
"Geleneksel Şanlıurfa Evleri"nin avlu­
ya bakan oda pencerelerinin üstünde
yeralan "kuş takalarında (kuş evleri)
görülmektedir.
Bu b a r ın a k la r in s a n o ğ lu ile
kuşların dostluğunun yeşerdiği ve ya­
şadığı mekanlardır.
KUŞLARIN UÇURULMASI
Kuş uçurmak için damların uy­
gun olması çok önem lidir. Kuşlan
damdan havaya kaldırıp uçurmaya
yarayan uzun bir sırık vardır. Bu sırı­
ğın ucunda bir "çapıl" (bez) bağlıdır.
Kuşları damdan kaldırma bu sırığın
sallanmasıyla olur. Kuşlar gelenek
olarak sabah ve ikindi zamanı olmak
üzere g iin d e jki defa uçurulurlar.
Uçurulan "köıne"ler (çoğunluğu
erkek kuşlardan meydana gelen kuş
topluluğu) damın etrafında uzak me­
safeli daireler çizerek uçarlar. Bunun
sağlanması sırık ve ıslıkla olur.
Kuşçu, kümeyi dama geri çağırırken
bu işi ıslık çalarak ve dişi kuşu göste­
rerek yapar.
Kuş uçurma saatlerinde şehrin üs­
tü kuşla dolar, havada kümeler bir­
birlerinin içinden geçerler. Kayıp
vermeden evine dönen kuş kümeleri
e v in e b a ğ lı, s a d ık ve "y a v u z
kuşlar"dır.
Kuşçu, başka kö m e de n bazı
kuşları kendi kuşları arasına katar ve
onu yakalarsa o günkü kârı o olur.
Kuşçuların bu konudaki son söz­
leri: "Kuş tutulunca verilınez"dir. Bu
tutulan kuşa "garip" denir. Bir müd­
det dişi bir kuş ile yanyana konur ve
yeni yerine alıştırılır.
Kuşçu, yakaladığı kuşu; ya eski
sahibine verir yada kendine alıkoyar.
Yakalanan kuşun sahibi, kuşundan
vazgeçmek istemiyorsa, gelip yakala­
yandan para ile geri almak . ister.
Bazende kuşun sahibi gelip almazsa,
kuşçu bu kuşu satmak için kuşçu
kahvelerine götürüp orada satar.
Bazende kuşlar değişikle geri alınır.
Bazen birkaç kuşçu aralarında
"said" denen bir anlaşma yaparlar:
Bu anlaşmaya göre b ir kuşçu, di­
ğerinin kuşunu yakaladığında geri
v e rm e z . A n c a k , tu ttu ğ u kuşa
kuşçular arasında bir fiyat biçilir.
Kuşun esas sahibi bu fiyatı ödeyince
kuşunu geri alabilir.
KUŞ TAKILARI
K u şçula r, k u ş la rın b a k ım ın a
büyük özen gösterirler. Onları bon­
cuk ve takılarla süslerler. Ayaklarına
"takım" denilen kemikten veya kehri­
bardan yapılmış takılar takarlar.
Ayrıca ayaklarına halhal denen k ü ­
çük çın g ıra kla r (z il) ta k ılır.
Kulaklarına sarı madenden işlemeli
küpeler takılır. (Yazın çıkarılır) iki ku­
lak arasına takılan ve boyunda duran
"gerdanlık" takılır. Bu takılarla kuşlar
damda ve hayatta yürürken çok gü­
zel sesler çıkartırlar.
BEŞLENME - YUMURTLAMA
Kuşların çoğu tahıl tanesi, bitki
tohumu ve özel olarak hazırlanan
yemlerle beslenirler. Ayrıcı buğday,
ağ darı, sarı darı, çekilmiş darı ve nar
tanesi de verilir. Yavru kuşlar daha
çok yem yer hızla büyürler.
Dişi kuş, birinci yumurtadan bir
gün arayla ikinci yumurtayı, verir.
Kuluçkaya yanlız dişiler yatar, yaz
ise 16-18 günde, kış ise 24 günde bu
yumurtadan yavru alınır. Yavrulama
ilkbaharda başlar kışa kadar devam
eder. Yumurtalar açılıp yavrular çı­
kınca ana-babaya çok iş düşer, yav­
rularına yiyecek taşırlar.
ŞANLIURFA'DAKİ KUŞ
(GÜVERCİN) CİNSLERİ
1. Ev Kuşlan: Bu kuşlar kapısı
açık bir kafeste veya evin yüksekçe
ve açık bir kuş takasında beslenir.
Bunlar evcil kuşlardır. Eve alışınca
hiçbir tarafa gitmezler. Bu kuşların
193 Ş a n l ı u r f a '97
başlıcaları; Angut, Çiçi, Karagöz ve
Kumru'dur.
2. Kafes Kuşlan: Kafeste besle­
nen, evcil olmayan kuşlardır. Bunlar;
Yâkerim Kuşu ve Hâkkuran
Kuşü'dür.
3. Evlere Alışmış Yabani Kuşlar:
Bu k u ş la r e v le r in m u h te lif bö­
lümlerinde, çatı üstü, çatı arası ve
kuş takalarında kaşarlar. Evcil o lm a ­
yıp e vlere alışm ış ku şla rd ır.
Bunlar; Kit (Güvercin) ve Yusuf Tutan
Kuşu'dur.
4. Halis Kuşlar (Köıııe Kuşlar): Bu
kuşlar evcil ve eğitilmiş olup u ç u ru -
la b ile n k ıy m e tli tü rd e n kuşlar­
dır. Takla vurmazlar, düz uçarlar ve
tumansızdırar. Bu kuşların erkek
olanları (bölük) ayrı ınatarda beslenir
ve yetiştirilir. Böliik kuşların yanında
dişi kuş bulunmaz, çünkü kuşçu ge­
reken eğitimi veremez.
Halis Kuşların çeşitleri: Mısırlılar,
Kuzerler, Fitilliler, Nakışlılar (Yazılı),
Amberli, Kınıfırlı, Kuyrak, Perçemli,
A y n a lı, Ş arabı, D e v riş A lile r ,
C ü b b e l il e r , A b a lı , Z e y t u n i,
M e v re n d i, Lem savey, K ırk te lli,
Şıhşelli, Şamı, Zırhlı, Karalı, Tağlit,
Şekerli, Şafrakaragöz, Killo, Gez,
Ehles, Şafra, Arans (Keşpir), Baş,
Ü veys, B a lin a , İs ra il, M a ca r,
H o lla n d a , İs p ir, M ü s e v v e d ve
Alacalar'dır.
5. Yapşan Kuşlar: Halis kuşlardan
farklı tarafı ayaklarının "Tumanlı"
(Tüylü) oluşu ve takla atmasıdır. Çe­
şitleri: Siyah Yapşan, Gök Yapşan,
Beyaz Yapşan, Hume, Miski, Yandı
D ö n d ü , Ç a k m a k lı , S a r ıb o z ,
K ırm ız ıb o z , K u la , K ü re n k ve
M usullu'dur.
282. G ök G es
K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

KELAYNAK
KUŞLARI
A . F a ik D a a d e le r ı
Yeryüzünde Kuzey Afrika hariç,
üremeleri için sadece Birecik'e gelip
burada yuva yaparak yavrularını bü­
yüttükten sonra tekrar kışlaklarına
dönen nadir göçmen kuşlarımızdan
olup sayıları gittikçe azalmaktadır.
Kelaynakların Avrupada 1504 yı­
lından itibaren yaşadıkları eski el
yazma belgelerden tesbit edilmiştir.
Orta Avrupa'da Alpler yöresinde ya­
şamakta olan bu kuşu ilk defa 1555
yılında yayınladığı Historia
Animalium adlı eserinde Corvus
Sylvaticus adı altında C.Gessner tarif
etmiş ve hayatı hakkında bazı bilgi­
ler vermiştir.
D aha s o n ra la rı A v ru p a 'd a n
O rta d o ğ u m e m le k e tle r in e ve
Afrika'ya gelen Bilim adamları bu
kuşların hala yaşadıklarını ve sadece
Avrupa'dan kaybolduklarını tesbit
etmişlerdir.
1879 yılında Türkiye'de inceleme
yapan ve Birecik'e de uğrayan iniliz
C.G. Dan Ford Kelaynakların bu­
rada yaşadıklarını tesbit e tm iştir.
Birecik'ten başka Fas'da da bir kolo­
nisi mevcuttur.
1950'lerde Birecik'te 1000'den
fazla olan Kelaynakların sayısı 1954
yılından sonra hızla azalmıştır.
Azalma nedeni olarak; bu tarih­
ten itibaren zirai ilaçların fazla kulla­
nılmaya '.başlanılması, uzun süren
göç esnasında gerek avcılar tarafın­
dan vurulması ve gerekse soğuk ha­
va şartlarından e tkilenm esi ve
böcekçil olan bu kuşların tabii denge
bozulması sebebiyle tabiatta yiye­
c e k le r i n i n a z a lm a s ı o la r a k
görülmektedir. Bu azalmayı ve nesil­
lerinin tükenmesini önlemek için ba­
zı girişimlerde bulunulmuş; Tarım
O rm a n ve Köy iş le ri B a k a n lığ ı
b ü n y e s in d e k i Ö r m an G enel
Müdürlüğü tarafından 1977 yılında
B i r e c i k 't e K e la y n a k Ü re tm e
İstasyonu kurulmuştur.
Yeni kurulan Kelaynak Üretme
İstasyonuna önce iki ergin ve dokuz
adet yavru Kelaynak kuşu ağ ile tutu­
larak kafese konulmuş, 1977 yılında
devresinin başlangıcında yuva daha
ta m a m la n m a m ış tır. Yumurtalar
üzerinde yatmamış olan kuş sık, sık
uçarak yuva metaryalı getirir ve eşine
taktim eder. Kuluçkada yatan kuşun
son devresindeki hareketleri ve dav­
ranışları değişir. Bu değişim yavrula-
an gelen ses ve dokunun uyarılarıdır.
II günlerde yavrular hiç yalnız bıra­
kılmaz. Yatmakta olan kuş, gagası ve
başı ile zaman zaman altına gider ve
kusma hareketleri ile yavrulara yiye­
cek verir. Daha sonraları yiyecek
toplamaktan gelen ergin kuş getirdiği
yiyeceği kendi midesinden yavrula-
rınkine boşaltır.
İstasyonda korunm aya alm an
ku şla r siyah yağsız kıym a et,
re n d e le n m iş havuç, ren de len m iş
haşlanmış yumurta ve fenni yem kar­
üretime başlanmıştır. Kelaynak Üret­ ması ile b e s le n irle r. G ö çm e n
me Çiftliği Birecik ilçesine 3 km: me­ Kelaynak kuşları ise et ihtiyaçlarını
safededir, halen iki adet kafes tarıma zararlı böcekleri yiyerek gide­
bulunmaktadır. 1977 yılından bu ya­ rirler. Ve böylelikle tabiatın dengesi­
na kafeslerin kapasite fazlası tabiata nin korunmasında tarımdaki zirai
serbest bırakılmaktadır. m üca de leye katkıda b ulun m akta ­
dırlar. Uzun göç yolculuğuna hazır-
KELAYNAK KUŞLARININ
lanabilmeleri için yavruların iyi
YAŞAMA TARZLARI beslenmeleri gerekmektedir.
Kelaynak kuşlarının Şubat ortala­ Yöresel şive olarak Keçelaynak da
rından Birecik'e gelip kayalıklara yer­ denilen Kelaynak kuşları Birecikliler
leşmeleri Mart ortalarını bulmaktadır. ta ra fın d a n kutsal sa y ılm a k ta d ır.
Üremelerini yapıp yavrularını büyüt­ Kuşların Şubat ortalarında gelişleri
tükten sonrada Temmuz ortalarında Birecikliler için ilkbaharın gelişinin
Birecik'ten tekrar yavruları ile birlikte b ir işareti s a y ılm a k ta d ır. Daha
ayrılmaktadırlar. Kışları Kızıl Deniz ö n c e le ri k u rb a n la rla karşılanan
kıyılarında yaşadıkları tesbit edilmiş­ Kelaynak kuşları için son yıllarda
tir. B ir e c ik 'te K e la y n a k fe s tiv a li
Kelaynak k u şla rın ın B ire c ik 'e düzenlenmektedir.
üreme için gelmelerinin nedeni; bu­
radaki kayalarda bulunan kalsit
maddesinin Kelaynak kuşlarındaki
üreme gücünü artırdığı şeklinde
söylenm ektedir. Kelaynaklar tek
eşlidirler. Yani genellikle her sene
aynı eşler yuva yapar ve çiftleşirler.
Kelaynak kuşlarının ergin olanları yu­
va yaparlar. 5 yaşından sonra er­
gin hale gelm ektedirler. Bunların
ömürleri 25-30 yıl arası olduğu söy­
lenmektedir.
Genellikle Mart ayı sonunda dişi
Kelaynak ilk yumurtasını yapıp; ku­
luçkaya yatar. İki ile dört arasında
değişen yumurta sayısını dişi kelay­
nak kuluçka esnasında tamamlar.
Eşler yavru büyütmede olduğu gibi
kuluçkaya yatma görevinide paylaşır­
lar. 27-28 günlük kuluçka devresini
eşler nöbetleşerek geçirirler. Kuluçka
194 Ş a n l ı u r f a '97 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M
286. D a b a k h a n e C a m ii M in a re s i ve K u ş la r

195 Ş a n lıu rfa '9 7 K Ü L T Ü R ve T U R İZ M

 4 ; İ & g & * t V İ '* 4 ’

I
- M i/ r n n rr jj
,K f / U ı- .

.GAP
197
 DİYARBAKIR

GAP SULAMA ALANLARI

I SİVEHSK |

I B£ŞTAŞ I
Mazıda^
I r ^MLUCA I

MARDİN Omerli

SURÎYE

GAP
G Ü N E Y D O Ğ U A N A D O LU PROJESİ
VE ŞANLIURFA
K a y n a k : G A P B ö la e K a lk ın m a id a r e s i
GAP'IN TARİHÇESİ
G üneydoğu A n a d o lu B ö lg e si'n d e Adıyam an,
B atm an, D iy a rb a k ır, G a z ia n te p , M a rd in , S iirt,
Şanlıurfa, Şırnak ve Kilis ille rin in kapsadığı alan "GAP
Bölgesi" olarak tanımlanm aktadır. Güneyde Suriye, gü­
neydoğuda ise Irak'la sınırı bulunan bu bölgenin y ü ­
z ö lç ü m ü 7 5 .3 5 8 k m 2 o lu p ü lk e m iz in to p la m yü -
288. A tatürk Etarajı
199
z ö lç ü m iin ü n y ü z d e 9 .7 's in i o lu ş tu rm a k ta d ır.
Türkiye'de sulanabilir 8.5 m ilyon hektar araziden,
yüzde 20'si Aşağı Fırat ve D icle havzalarındaki geniş
ovalardan oluşan GAP bölgesinde yer almaktadır.
Verim li H ilal (Fertile Crescent) adıyla aıiılan ve eski
çağlarda medeniyetin beşiği olarak tanımlanan bu
bölge, aynı zamanda "Yukarı M ezopotamya" olarak bi­
linir. GAP Bölgesi, tarih boyunca Anadolu ve
Mezopotamya toprakları arasında geçişi sağlayan bir
köprü görevi görmüştür. Bu özelliği nedeniyle bölge­
nin tarihi, dünyanın en eski ve köklü uygarlıklarının
beşiği olan Anadolu ve M ezopotamya tarihleri ile
bütünleşmiştir.
Türkiye'nin iki önem li akarsuyu Fırat ve D icle GAP
bölgesinden geçer. Doğu Anadolu Bölgesi'nden kay­
naklanan bu iki akarsu sularını Basra Körfezi'ne boşal­
tır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, T ürkiye'nin diğer böl­
gelerine oranla daha az yağış almaktadır. Bu nedenle
öncelikle bölge'nin çok zengin su k a y n a k la rın ın , su­
lam a ve e n e rji ü re tim a m a c ıy la değerlendirilm esi
ve bu arada düzensiz akışı olan bu iki nehrin sulamam
dizginlenmesi düşünülmüştür.
Ş a n lı u r fa ’97 GAP
289. Cum hurbaşkanı Süleyman Dem irel 'in Katıldığı Fırat Sularının Haran Ovası'na B ırakılışı Töreni
Böylece Türkiye'de havza çalışmaları yapılması
fik ri oluşmuş ve DSİ çalışmalarına başlamıştır. 1961
y ılın d a D iy a r b a k ır 'd a k u ru la n F ırat P la n la m a
A m irliğ in c e yapılan çalışmalar sonunda 1964 yılında
Fırat Havzası'nın sulama ve enerji potansiyelini belirle­
yen "Fırat Havzası İstikşaf Raporu" hazırlanmıştır. Bu
rapora ilaveten 1966 yılında "Aşağı Fırat istikşaf
Raporu" g e liş tirilm iş tir. D ic le Havzası için d e , aynı
p arale ld e ç a lışm a la r DSİ D iy a rb a k ır Bölge
M üd ürlüğ ü 'nce sürdürülmüştür.
Böylece Aşağı Fırat Havzası ve D icle Havzası'ndan
ne şekilde faydalanılacağı açıklık kazanmış ve 1977 yı­
lında bu iki havza projelerinin "Güneydoğu Anadolu
Projesi" şeklinde adlandırılması benimsenmiştir.
G üneydoğu A nadolu Bölgesinin Bölgesel Planlama
çevçevesinde ele alınması, yürütülm ekte olan faaliyet­
lerin koordinasyonunun sağlanması ve yönlendirilm esi
görevi 1986 yılında Devlet Planlama Teşkilatına
verilm iştir.
Kuruluş amacı Güneydoğu Anadolu Projesi kapsa­
mına giren yörelerin süratle kalkındırılması ve yatırım­
200
ların gerçekleştirilmesi, için; plan, altyapı, ruhsat,
konut, sanayi, maden, tarım, enerji ulaştırma ve diğer
hizm etleri yapmak veya yaptırmak, yöre halkının eği­
tim düzeyini yükseltmek için gerekli tedbirleri almak
veya aldırmak, kurum ve kuruluşlar arasında koordi­
nasyonu sağlamak olan Güneydoğu Anadolu Projesi
Bölge Kalkınma idaresi Teşkilatı, 6 Kasım 1989 tarih ve
20334 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 338 sayılı
Kantin Hükm ünde Kararname ile kurulm uştur. GAP
Yüksek Kurulu, Başbakan veya Görevlendireceği bir
Devlet Bakanın Başkanlığında, GAP'tan sorumlu
Devlet Bakanı, DPT Müsteşarlığının bağlı olduğu
Devlet Bakam ile Bayındırlık ve İskan Bakam'ndan
oluşmuştur.
GAP İdaresi; Başkanlık Ankara'da ve Bölge
M üdürlüğü Şanlıurfa'da olm ak üzere örgütlenm iştir.
GAP'ın meydana getireceği yüksek tarım ve sanayi
potansiyeli bölgede gelir düzeyini 5 kat arttıracak,
2005 yılında 9 m ilyonu aşacak bölge nüfusunun yakla­
şık 3.5 m ilyonuna iş imkanı yaratılacaktır.
Ş a n lıu rfa '9 7 GAP
 BARAI ve HES
ATATÜRK BARAJI İşe başlama : Kasım 1983
Dolgunun b itim i : Ağustos 1990
Atatürk Barajı, Türkiye'de sulama ve hidroelektrik
Su tu tu lm a : Ocak 1990
enerji üretim i için şimdiye kadar inşa edilm iş en büyük
B irinci ünitenin işit, alınması : 16 Temmuz 1992
yapıdır. Baraj, Fırat Nehri üzerinde bulunur ve
Güneydoğu Anadolu Projesi'nin (GAP) en temel Sekizinci ünitenin işit, alınması: 1 Aralık 1993
unsurudur. Elektrik Ü retim i: Haziran 1992'de başlamıştır.
1992 - 1.716.142.000 kwh
Barajın hidroelektrik santralı, sulama başlamadan
1993 - 5.260.165.000 kwh
önce, yılda, 8.9 m ilyar kvvh elektrik üretmektedir.
1994 - 8.256.714.000 kwh
Sulama programının ilk aşaması (142.000 hektar) işlet­
1995 - 8.415.133.000 kvvh
meye girdiğinde, yılda 8.1 m ilyar kvvh elektrik üretile­
1996 - 9.351.000.000 kvvh (1 7.11.1996'ya kadar)
ceği tahm in edilm ektedir.
TOPLAM 33.000.000.000 kvvh
Atatürk Barajı . rezervuarında b iriktirilen • suyla,
476.000 hektar cazibe ile ve 406.000 hektar pompajla ATATÜRK BARAJI VE BARAJ
olm ak üzere, yaklaşık 882.000 hektar araziyi sulamak
mümkün olacaktır. G Ö LÜ N Ü N TEKNİK Ö ZELLİKLERİ
Gövde H a c m i.......................................... 84.500x103 m3
Atatürk Barajı, dünyadaki en büyük dokuzuncu
kaya-dolgu barajıdır. Barajın gövdesi, 80 ay gibi nispe­ Ortalama Yıllık Akım ;....26.654x106 m3
ten kısa b ir süre içinde tamamlanmıştır, inşaat sırasın­ M in im u m Depolama Kap.......................... 29.4x106 m 3
da, bilgisayarlı beton hazırlama ve dökme gibi en mo­ Faydalı Depolama kapasites........................ 19.3x10 6 m3
dern teknikler kullanılm ıştır. İnşaatın en yoğun dönem­ Toplam Depolama kapasites...................... 48.7x10 & m3
lerinde, günde üç vardiya şeklinde, 200 mühendis
Rezervuar Alanı ................................................ ...81 7 km2
dahil yaklaşık 7800 kişi ve her tipten 1000 araç istih­
dam edilm iştir. Drenaj Havzası................................................. 92.338km 2
Temelden Yükseklik ................................................169 m.
Barajın tamamlanması, projenin tarihinde önemli Nehir Yatağından Y ü k s e k lik ................................... 166 m.
bir aşamaya işaret etmiştir. Projenin tarihindeki aşama­ Krest U z u n lu ğ u ................................................... 1.664 m.
lar aşağıdadır. Krest Genişliği ........................................................... 15 ın.
DERİVASYON TÜNELLERİ Krest Kotu 549 m.
İşe başlama : Ekim 1981 Nehir Yatağı Kotu 383 m.
İşin Bitmesi : Ocak 1986 M inim um Su Kotu ................................................... 526 m.
M aksimum Su K o tu ..................................................542 m.

290. Atatürk Barajı Hidroelektrik SantralıAçılış Töreni

201 Şanlıurfa '97 GAP

291. . ■Atatürk H idroelektrik Enerji Santralı
ve bağlantı tünelleri dahil 57.8 km olacaktır.
Tüneller, Atatürk Barajı G ölü'nden saniyede 328
metreküp suyun alınmasını sağlayacaktır. Şanlıurfa-
Harran Ovasının sulama tünel çıkışından itibaren 4
k m 'lik isale kanalından sonra yapılan Şanlıurfa
H idroelektrik Santralı'nda elektrik üretim i için kullanı­
lacaktır. 50 M W kurulu gücündeki santral tam am landı­
ğında yılda 124 GW h elektrik üretecektir. Su, enerji
santralından sonra ikiye ayrılacaktır. Şanlıurfa ana ka­
nalı yaklaşık 50.000 hektarlık, Harran ana kanalı ise
yaklaşık 100.000 hektarlık araziyi cazibe ile sulayacak­
tır. Bu iki kanalın sulayacağı arazi, tarihsel olarak
"Yukarı Mezopotamya" olarak bilinen bölgenin en ve­
rim li kısmıdır.
ATATÜRK H İDRO ELEKTRİK ENERJİ Diğer taraftan M ardin ana kanalı, saniyede yaklaşık
SANTRALİNİN TEKNİK ÖZELLİKLERİ 200 metreküp su akıtacak, M ardin ve Ceylanpınar ova­
G e n iş lik .........................................................................49m. larına doğru 250 km. boyunca ilerleyecek olup, orada
Y ü k s e k lik ................................................. 55m.
U z u n lu k ......................................................................257ın.
Toplam Hacim ................................... .-............340.000m3
Türbin Jenaratör Sayısı..................................................... 8
Her Grubun Kurulu Gücü ........... 300.000 kw(300M W )
Toplam Tesis G ü c ü ..............2.400.000 kw (2400 MvV)
Yükleme F aktörü...........................................................%30
Enerji üretim Kapasitesi .........................8.9x10^ kwh/yıl
H idrolik Türbinler: 8 adet Düşey eksenli Francis türbin
Her Jeneratörün Çıkış G erilim i ..................... 15.750 Volt
F rekans...................................................................... 50 Hz
Hız .............. 1 50 rpın
Güç Trafoları Sayış ............... .•...........................■.............24
Her Trafonun G ü c ü .............. .................... 105.000 kVA
Giriş-Çıkış G e rilim leri ............... 15.750-380.000 Volt
KAYNAK: DEVLET SU İSLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (DSİ)

29 2
ŞANLIURFA TÜNELLERİ
GAP'ın büyük k ilit yapılarından biri olan Şanlıurfa
Tünelleri yaklaşık 358.000 hektar cazibeyle ve
118.000 hektar pom pajla olm ak üzere 476.000 hektar
araziyi sulayacaktır.

Sistem, her biri 7.62 metre çapında ve 26.4 km.

uzunluğunda iki adet dairesel kesitli, beton kaplı tünel­
den oluşacaktır. Tünellerin toplam uzunluğu, ulaşım

202 Ş a n lıu rfa '9 7 GAP

208.000 hektar araziyi cazibe iie sulayacaktır.
M ardin ana kanalının 155. km .'sinde yapılacak iki
kademeli Viranşehir pompaj sulaması ile 38.000 hek­
tar, 216 km .'sindeki M ardin depolarından yapılacak üç
kademe pom paj ile 80.000 hektar olm ak üzere toplam
118.000 hektarda pom pajla sulanacaktır. Bölgedeki ta­
rımsal üretim in 20 kat artması beklenmektedir.
TÜNELLERİN TEKNİK ÖZELLİKLERİ
Tünel tip i:..... Dairesel kesitli, techizatlı beton kaplama
Tünel u z u n lu ğ u :........ Herbir: 26.4 kın.iki paralel tünel
Tünel e ğ im i:...............! T1 -0.00Û62802, T2-0.00062948
Tünel Kazı ç a p ı:...................... ............... Yaklaşık 9.50 m
Tünel iç çapı : ......................... .............................. 7.62 m.
Betonarme kalınlığı : .............. ......................... 0.95-0.40
Kaya betonu miktarı: ............. .................. 4.600.000 kg.
Püskürtme betonu : ................ ......................300.000 ton
Kazı miktarı : ........................... .................. 3.000.000 m 3
Beton miktarı : ......................... .......................... 1.1 5hm3
Tünel debisi : ........................... ......................... 328 m3/sn
Sulanacak arazi : ............................................ 476.000 ha
Jeolojik formasyon: .................. Kalkerli Marn, K illi marn
H id ro lik yük: ..........................T l -40.25 m., T2-39.74 m.
KAYNAK: DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
GAP'TA H İD ROELEKTRİK ÜRETİMİ
Fırat Havzası Geliştirme Programında ilk halkayı
Keban Barajı ve HES, ikinci halkayı Karakaya barajı ve
h f ç tpçLil etmektedir.
294. A ta tü rk B a ra jı
2 03
Ü lkem izin kıvanç duyduğu bu eserlerden Keban
Barajı ve HES yukarı havzada bulunduğundan- GAP
kapsamında sayılmamaktadır.
GAP kapsamında yer alan Karakaya Barajı ve HES
ile takriben 180 kni mansabında bulunan Atatürk
Barajı ve HES bütün üniteleri ile devreye girmiş olup
ürettikleri enerji ile ekonom iye çok büyük katkılarda
bulunm aktadırlar.
Karakaya HES'dan 15 Şubat 1996 tarihine kadar
üretilen enerji 64.4 m ilyar kwh olupyalnız 1995 yılın­
da üretimi takriben 7.7 m ilyar kwh olmuştur. Böylece
1995 yılında ülke çapında üretilen hidroelektrik enerji­
sinin % 25'i ve toplam enerjinin de % 9 .5'i Karakaya
Barajı ve HES'dan sağlanmıştır.
GAP'ın k ilit tesisi olan Atatürk Barajı ve HES, ilk
ünitenin devreye girdiği 1992 Tem m uz tarihinden 15
Şubat 1996 tarihine kadar 25 m ilyar kwh üretim yap­
mıştır. Yalnız 1995 yılı üretimi 8.4 m ilyar kvvh olup,
bunun ülke çapındaki h id ro lik üretim deki payı %27 ve
tüm enerji üretim indeki payı da %11 civarında
olmaktadır.
Böylece, GAP bölgesinde 1995 yı.lında üretilen top­
lam enerji, ülke genelinde üretilen h id ro lik enerji için ­
de %52 ve tüm enerji içinde % 20.5 oranında paya
ulaşmıştır.
Parasal olarak ifade edilm ek istenirse, 1 kwh için
0.06 Am erikan D olarıfrtrğı.ı J a k ık ı ,
asr
Ş a n l ı u r f a '9 7 GAP
m inde «arakaya takriben 462 m ilyon dolar ve Atatürk birlikte özellikle ürün deseninde büyük bir değişiklik
ise takriben 505 m ilyon dolar gelir sağlamıştır. gözlenm iştir. Sözkonusu 30.000 hektarlık alanda ilgili
kurum ve kuruluşların yoğun çalışmaları ile aşağıda
Bu iki HES'in 1995 yılında ürettiği toplam elektrik
yeralan ürün deseni gerçekleşmiştir.
enerjisini (16.1 m ilyar kwh) üretebilmek için takriben
3.42 m ilyar m 3 doğalgaz ithal etmek gerektiği gözö- U rıi n Alan(ha) (*) %
nünde tutulursa, GAP Bölgesi'nde üretilen enerjinin
Buğday+Arpa ....... .......... 25.600 .............. .............64.00
ülke ekonom isine katkısının önemi daha iyi
Pamuk .................... .......... 24.000 ............. ............. 60.00
anlaşılacaktır.
Mısır (2.ü rü n )........ ................ 4 1 0 ............................. 1.00
Susam (2.ürün) ..... ................ 1 0 0 .............. ............... 0.25
HARRAN'DA G ELİR ÜÇE KATLANDI Soya (2.ürün) ........ ...................1 0 .............. ............... 0.03
Şanlıurfa-Harran ovalarında sulamaya açılan alanda Sebze ...................................... 300 ............. ............... 0.75
1994 dönem inde gerçekleşen ürün deseni aşağıdaki M ercim ek .............................3000 ............. ............... 7.50
gibi olmuştur. Toplam .................. ........... 53.420 ............. .......... 133.53

Ürün Alan(ha) % (*) Sulamaya açılan 62 köyde ekili alan 40.000 hek­
tar olup, bunun yaklaşık 30.000 hektarı sulanmıştır.
B u ğ d a y ............................. 1 4 .7 0 0 ............................. 49
1995 yılı içerisinde özellikle hasat edilen buğday
Arpa 6.000 20
ve arpadan sonra, geç olm akla beraber sulamanın baş­
Pam uk 6.300 .................................. 21
laması ile pamuk ekim leri yapılmış ve toplam pamuk
M ercim e k.......................... 2 .4 0 0 ................................... 8
ekilen alan 24.000 hektara ulaşmıştır. Bunda dünya pi­
Sebze 600 2
yasalarında kütlü pamuğa olan talep büyük etki yarat­
T o p la m ............................. 3 0 .0 0 0 ................................. 100
mıştır. 40.000 hektarlık alanda yaratılan tarımsal üre­
Sulamaya açılan bu alanda yaklaşık 6.500 hektarlık tim değeri toplam 121 m ilyon ABD doları olarak ger­
bölüm ünde yeraltı sııyu ile sulama yapılmakta ve çekleştirilecektir. Birim alandaki katma değer ise, yak­
pamuk yetiştirilm ekte idi. laşık 181 ABD doları/dekar (9 m ilyon TL/dekar) olarak
hesaplanmaktadır.
1994 yılında tarımsal üretim in yapıldığı bu alanda,
1995 yılı fiyatları ile yaklaşık 31.5 m ilyon ABD doları Sulama ile dekar başına yaratılan katma değerlerde
tutarında tarımsal üretim değerine ulaşılmıştır. Böylece 3 kat bir artış gerçekleşmiş olacaktır. Bu da GAP kapsa­
yaratılan katma değer yaklaşık 60 ABD doları / dekar mında sulama amaçlı yapılan yatırımların ülke ekono­
olarak gerçekleşmiştir. misine geri dönüşünün hızını ortaya koyma açısından
oldukça önemli bir göstergedir.
1995 yılında aynı alanda sulamanın başlaması ile

2 04 Ş a n ltu rfr'9 7 GAP

 295.
Üreti m Değeri
Ürün Alan(ha) Üretim(ton) (ABDS)
Bıığday+Arpa .. .. 25.600 .. ...104.960 ......... ....24.985
Pamuk ............ .... 24.000 . .....96.000Ü) .... ....91.200
Mısır (2.ürün) .. ......... 410 . ........ 2900 ........ ........ 480
Susam(2.üriin) ......... 100 . .............70 ........... ......... 100
Soya(2.üriin) ... ............10 ... ............ 10 ......... .............. 2
Sebze .............. .......... 300 . .......... 750 .......... .......2250
M ercim ek ....... ........ 3000 . ........ 3300 .......... .......1584
(*) Pamuk bazı yerlerde 2. ürün olarak ekildiği için
verim düşük olmuştur.
\
Ayrıca sulama öncesi 100 olan ürün deseni yoğun­
luğu %34 artarak yaklaşık 134 olmuştur. Bunun yanışı-
ra, sulanan alanda yaşayan ailelerin gelirlerinde ortala­
ma 3 katlık bir artış gerçekleşmiştir. Çok kaba bir
hesap ile, bu alanda yaşayan nüfus için 1994'de 56.9
m ilyon TL olan kişi başına yıllık gelir, 1995'te 218 m il­
yon TL'ye yükselmiştir.
Sulu tarıma geçilmesi ile bitkisel üretim hacminde
büyük bir patlama olm uştur. Üretilen bu ürünlerin hiz­
metler ve tarıma dayalı sanayilere etkisi ile yukarıda
belirlenen rakamların çok üzerinde bir değerin ülke
ekonom isine kazandırılması mümkün olacaktır.
Tohum , gübre, ilaç, taşımacılık, tasnif, boylama, depo­
lama vb. konularda hızlı bir gelişme ve bölge ekono­
misine katkıları olacaktır. Böylece GAP kapsamında
sulamadan beklenen sosyal ve ekonom ik etkiler kendi­
ni bölge bazında hızla gösterecektir.
2 05
A ta tü rk B a ra jı G ö lü n d e S u S p o rla rı E tk in lik le ri (E k im 1996)
GAP BÖLGESİ N Ü FU SU HIZLA
KENTLEŞİYOR
GAP, 9 ili (Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep,
M ardin, Siirt, Şanlıurfa, Batman, Şırnak ve Kilis) kapsa­
yan. Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde uygulanmakta­
dır. Bölgenin 1985 nüfusu 4.349.947 iken % 18.6 artış­
la 1990 yılında 5.158.013'e ulaşmıştır. Aynı dönemde
kentsel nüfus artış oranı %29.8, kırsal nüfus artış oranı
%7.0 olmuştur. Yine aynı dönemde kentsel nüfusun
bölge toplam nüfusuna oranı %50'clen % 56'ya
yükselmiştir.
Diğer taraftan 1987 yılında bölgede 6 il ve 53 ilçe
varken, bugün itibariyle bu rakamlar sırasıyla 9 il ve 72
ilçe düzeyine ulaşmıştır. Ayrıca 1987 yılında 89 olan
belediye sayısı 1995 Ağustos sonu itibariyle 169'ya
uluşmıştır. Buğıin bölgede belediye sınırları içerisinde
yaşayan n ü fu su n to p la m nüfu sa o ra n ı %61 dola­
yındadır. Diğer bir ifadeyle bölgede kentsel servis götü­
rülmesi gereken nüfusun oranı son 8 yılda yaklaşık
%50 artmıştır.
GAP SANAYİ ALTYAPISI
H A ZIRLAN IYO R
GAP'ın tamamlanmasıyla özellikle pamuk, çeltik,
yonca, yağlı tohum lar, sebze, meyve ve. benzeri ürün­
lerde ülkem izin bugünkü tarımsal üretim ini katlayabi­
lecek Liretim potansiyeli doğacaktır. Tarımsal üretim
fazlası ve yeni sanayi ürünlerinin dış satımı ile GAP
Ş a n l ı u r f a '9 7 GAP

• e r vV
ekonom iyi canlandıracak ve bölgede yeni endüstrilerin
kurulmasında itici bir güç olacaktır. Doğal kaynakların
harekete geçirilm esi ve altyapıların tamamlanması so­
nucunda yerli ve yabancı sermaye için bölge çekici bir
duruma gelecektir. Ö ncelikle un, unlu gıda, deri, bitki­
sel ve hayvansal yağlar ve tekstil sanayilerinin, sonra
diğer sanayi dallarının gelişmesi beklenmektedir.
GAP idaresi'nce yaptınlan "GAP Bölgesel UJaşım
ve Altyapı Geliştirm e Çalışması" ile bölgedeki ekono­
m ik gelişme ve bunun coğrafi mekandaki muhtemel
dağılımı belirlenm iş, sanayi alanında konumları ve ih ti­
yaç duyabilecekleri altyapı hizm etleri tespit edilmiştir.
Aynı çalışmada ayrıca bölgenin hızlı gelişmesi bekle­
nen 9 yöresinin çevre düzeni planları yapılmış ve bu
planlarda GAP'ın ihtiyaç duyacağı sanayi alanları için
ye r a y rılm ış tır. B ö lgesel ö lç e k te y a p ıla n bu çalış­
maların, sonuçları ve sarjayi yatırımları GAP Hareket
Plam'nda ve yıllık yatırım programlarında yer almıştır.
1996 yılı itibariyle bölgede üç adet Organize
Sanayi Bölgesi (OSB) (Gaziantep, M ardin, Şanlıurfa)
çalışır d u ru m d a d ır. D iy a rb a k ır, G a z ia n te p (II)
O SB'lerinin inşası devam etmekte olup, Adıyaman,
Kilis, Siirt ve Batman OSB'leri kamulaştırma safhasın­
da, N izip OSB ise etiid aşamasındadır. Gaziantep III.,
Şanlıurfa II. OSB çalışmaları devam etmektedir.
Bölgede OSB haricinde ve onu tamamlayıcı faali­
yetlerin yer alacağı Küçük Sanayi Siteleri'nin (KSS) ku­
2 06
29 6. A ta tü rk B a ra j G ö lü n d e K ü re k Y a rış m a s ı (E k im 1996)
rulması faaliyetleride hızla yürütülm ektedir. 1995 yılı
içinde GAP bölgesi nde 4764 işyeri kapasiteli 14 adet
KSS tamamlanmıştır. Tamamlanan KSS'lerin 5' i
Diyarbakır, 5 'i Gaziantep, 11i M ardin ve 3'ü Şanlıurfa
ilinde yer almaktadır. Halen çalışmaları yürütülen
6713 işyeri kapasiteli 22 adet KSS projesi y ıllık yatırım
programında yer almaktadır. Bu projelerin 6'sı
Gaziantep, 2'si Diyarbakır, 3'ü Şanlıurfa, 3'ü
Adıyaman, 2'si Batman, 1 'i Şırnak, 4'ü M ardin ve 1'i
Siirt ilinde yer almaktadır.
GAP İÇİN EKO N O M İK KALKINMA
AJANSI M ODELİ
GAP Bölge Kalkınma idaresi Başkanlığı, yapılan
kamu yatırımları sonucu büyük potansiyelli bir iş ve
yatırım ortamına dönüşecek olan bölgede, ülke kalkın­
ma planı ile GAP bölgesel kalkınma stratejilerine
uygun olarak, yatırını yapacak bölge içi ve bölge dışı
yatırımcılarına yardımcı olmak, bölgeye yönlendirm ek,
sanayileşmenin yaygın laşmasım sağlayacak b ilgi, teş­
vik, müdahale yollarını araştırarak genel amaçları ile
kurulacak bir "Ajansın" yapısını ve yetkilerini araştır­
mak amacıyla "Ekonomik Kalkınma Ajansı Model
Etüdü" çalışmasını yapmıştır. Çalışmanın sonucunda,
Ajansın fonksiyonları bölgede sınai kalkınmayı sağla­
mak amacıyla özel sektör ve yabancı sermaye y a tı­
r ım la rın ı d e s te k le m e s i; iş g ü c ü b e c e r ile r in i ge­
liştirmesi; yatırımcılara yatırım alanlarının tesbiti, yatı­
Ş a n l ı u r f a '9 7 GAP
rım projelerinin hazırlanması, işletmelerin yönetim,
teknoloji, finansman, pazar imkanlarının geliştirilmesi
gibi konularda danışmanlık hizm eti vermesi; sınai arsa
stoku yapması ve emlakla ilg ili faaliyetlerde bulunması
şeklinde tarif edilm iştir. Çalışma kapsamında 10 adet
ön fiz ib ilite etüdü hazırlanmıştır. Bunlar:
1 - Tahıllardan ethanol üretimi,
2- Tahıl ve sebzelerden nişasta üretim i.
3- Yeni te knoloji çırçırlam a tesisleri,
4- Yeni te knoloji ve pamuk ipliği tesisleri,
5- Yeni te knoloji ile dokum a tesisleri,
6- Yeni te knoloji ile ham ve rafine bitkisel yağ tesisleri,
7- Sebze konservesi üretim i,
8- Tahıl sapları ye kullanılm ış kağıttan kağıt üretimi,
9- Güneş enerjisi kollektörii üretim i,
10- Plastik ve benzeri kimyasal maddelerden sert ve
yumuşak ürün üretim i
GAP'TA TEMEL BÜYÜKLÜKLER
1- Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Türkiye'nin
en büyük ve en kapsamlı projesi old.ığu gibi dünyanın
da sayılı projelerinden biridir.
2- Batının önem li yayın organları GAP'ı modern
dünyanın harikalarından b iri olarak tanıtmaktadırlar.
GAP önemi ve büyüklüğü itibariyle Küresel Süper
Projeler arasına da dahil edilm iştir.
3- GAP'ın kapladığı alan 75358 km 2 olup
T ürkiye'nin % 9'una tekabül etmektedir. İsrail'in 3.5
29 7. H a rra n O va s ı
207
katı olan bölge -Belçika, Danimarka, H ollanda, İrlanda
ve Lüksemburg'dan büyük olup, Yunanistan'ın yarısı­
na, İngiltere'nin %İ30'üna, İtalya'nın % 25'ine,
Alm anya ve Japonya'nın % 20'sine eşittir.
4- GAP Bölgesinin nüfusu 6 m ilyon civarında olup
Türkiye nüfusunun % 10'u kadardır. Bölge nüfusu
İsrail'in nüfusundan fazladır. Türkiye nüfus artışı %2.2
iken GAP bölgesinin nüfus artışı % 3.8 dir.
5- GAP Bölgesi havzalara göre T ürkiye'nin yıllık su
potansiyelinin % 28'ine (53 m ilyar m 3/yıl)sahiptir.
6- GAP kapsamına giren 13 proje demetinde 22
baraj ve 19 hidroelektrik santralı vardır.
7- Bu barajlardan Atatürk Barajı dolgu hacmi itiba­
riyle dünyada a ltına dır.
8- Birbirine paralel 26.5 km uzunluğunda ve 7.62
m çapında iki tünelden oluşan Urfa Tünelleri dünyanın
en büyük tünelleridir. Ayrıca saniyede 328 m3 debiyle
de yine dünyada birinci sıradadır.
9- GAP'ta 7500 M W kurulu güç tesis edilecek ve
y ıld a 27 m ily a r k ilo v a ts a a t e le k tr ik e n e rjis i üreti­
lecektir. Bu kurulu güç kapasitesi T ürkiye'nin bugünkü
kapasitesine yakındır. Ü retilecek enerji ise Türkiye'de
sudan elde edilecek enerjinin % 2 5 'in i oluşturacaktır.
10- 1995 yılında Atatürk ve Karakaya Barajlarının
ürettiği enerji toplam 16.117 GVVH'dır. Bu 1995'de
Ttirkiyede üretilen benzer enerjinin % 52'dir.
Ş a n lıu rfa '9 7 GAP
 11- Atatürk ve Karakaya Barajları bugüne kadar
yaklaşık 89 m ilyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üret­
m işlerdir. Bunun parasal değeri, 3000 TL/kilovatsaat
hesabı ile 267 Trilyon TL tutmakta olup, bu enerjiye
eşdeğer b ir enerji elde edebilm ek için yaklaşık 22 m il­
yar m3 doğalgaz ithal etmek gerekir.
12- GAP su kaynakları projeleri ile bölgede 1.7 m il­
yon hektar alan sulamaya açılmaktadır. Bu Türkiye'de
ekonom ik olarak sulanabilir alanların % 22'sine eşittir.
13- G AP s u la m a la rı Ç u k u ro v a s u la m a la rın ın
yaklaşık 4.5 katı büyüklüğündedir.
14- Sulanan alanlardaki artışlara bağlı olarak; buğ­
day üretim inde % 90, arpa üretim inde %43, pamuk
üretim inde % 600, domates üretim inde %7Ö0, m erci­
mek üretim inde % 250, sebze üretim inde % 167 oranın­
da artış olacaktır.
15- Kuru koşullar nedeniyle bölgede şimdiye kadar
hiç yetiştirilem eyen fasulye, soya , mısır, ayçiçeği, p i­
rinç gibi ikinci ürün türleri önem li m iktarlarda yetiştiril­
meye başlanacak, topraktan yılda birden fazla ürün
alınacaktır.
298. Ş a n lıu rfa T ü n e lle ri Ç ıkışı
2U8
M EV CU T SULAM ALAR
16- GAP kapsamında planlanan toplam sulama
alanlarının yaklaşık 100 bin hektarı sulamaya açılmış
olup 170 bin hektar alan için sulama şebekesi çalışma­
ları sürdürülmektedir.
1 7 - S u la m a in ş a a tla r ın d a bugüne kadar
gerçekleştirilen tesisler şunlardır;
İsale kanalı ...............................................................4060 m
Ana kanal ........................................................... 1 63000 m
Tahliye kanalı ..................................................... 894000 m
Sanat yapısı ........................................................ 9294 adet
Kanalet imalatı ................................................ 1452865 m
Kanalet m o n ta jı.............................................. 1361435 m
Tünel ......................................................................... 7388 m
Urfa tünelleri ........................ 52000 m
1 8 -1 1 Nisan 1995'de Şanlıurfa Ovası'nda 30000
hektar alan sulamaya açılmış ve ilk ürün alınmıştır.
Bu alanda:
Toplam k ö y ...................................................................... 62
Nüfus ........ 26000
Ç iftçi ..............................................................................4000
Tesviye yapılan köy ......................................................... 19
Tesviye yapılan alan 9000 ha
Toplulaştırma yapılan a la n 20000 ha
19- Sulamaya açılan 30000 hektar alanda yaratıla­
cak tarımsal üretim in değeri 121 m ilyon dolar olarak
gerçekleşmiş, aile başına gelir üç kat artmıştır.
SO SY O EKO N O M İK
G Ö STERG ELER
20- GAP Master Planı'na göre bölge için hesapla­
nan gelişme projeksiyonları şöyledir;
Gayri Safi Bölgesel Hasıla......................................... % 7.7
Tarım Sektörü ............................................................. % 4.9
Sanayi sektörü ..................................................% 10.0
İnşaat Sektörü ............................................................. % 6.6
H izm etler sektörü...................................................... % 9.0
büyüyecektir.
21- Bölgede nüfus %3.9 artarken, istihdam % 4.0
büyüyecek, kişi başına düşen gelir % 3.7 artacaktır.
22- Bölgenin ekonom ik yapısındaki değişimle
,tarımın payı % 40'dan % 23'e gerilerken, sanayi
% 16‘dan % 24'e, hizm etler % 37'den % 47'ye
yükselecektir.
23- 2005 yılında GSMH %445 oranında, kişi başı­
na düşen gelir % 106 oranında artacaktır.
Ş a n l ı u r f a '9 7 GAP
TARIM
299. H a rra n Pastel Boya Resim : Necm i Kaya

2 10 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM

 ŞANLIURFA'DA

TARIM
K a v n a k : T a rım i l M ü d ü r lü ğ ü

TARİH ÇE
Şanlıurfa, tarih boyunca Irak,
Suriye, Mısır ve A nadolu'da kurulan
sayısız devletin sınırları içinde
kalmıştır. Bu açıdan Şanlıurfa tarihi,
M ezopotam ya'ya bağlı sayılır.
300. Buğday Başakları
M e z o p o ta m y a , Y u n a n ca "ik i
nehir arasındaki toprak parçası" TARIMSAL NÜFUS
anlamına gelmektedir. TARIMSAL Şanlıurfa'nın 1990 genel nüfus
Doğuyu batıya bağlıyan ticari ve Sayımı sonuçlarına göre nüfusu
askeri yolların buradan geçmesi YAPI VE 1.001.455 'tir. Tarım kesimindeki
faal nüfus 249.243'tür. Şehirlerde
Ş a n lıu rfa 'ya geçm iş d ö n e m le rd e
yaşayan nüfusun da bir kısmı tarım
büyük önem kazandırmıştır.
ÜRETİM kesiminde çalışmaktadır.
M e ş h u r A ra p T a rih ç is i Ebul Tarım sektöründe istihdam
F araç'a g öre Ş a n lıu rfa N uh % 70.7 oranında olup ilin ekonom ik
T u fa n ı'n d a n sonra y e ry ü z ü n d e yapısı tarıma dayalıdır.
kurulan ilk yedi yerleşim m erkezi­ TARIMSAL YAPI
nin ilki ve en önem lisidir. Hz. Genelde düz arazi yapısına
Adem (a.s.)'ın ç iftç ilik yaptığı bu sahip olan il topraklarının % 61.7'si
bölgede tarih boyunca Sümer, platolar, % 16.3'ü ovalar ve %22'si
Akad, Elam, Asur, Pers, Helen, dağlarla kaplıdır. İl topraklarının
R om a, B iz a n s , A b b a s i, %63 gibi önem li bir bölüm ü tarım
S e 1ç u k o ğ u 11 a r ı , E y y u b i l e r , arazisidir.
M e m lu k la r , A k k o y u n lu la r ve
Osm anlılar hakim olmuştur.

M.S. 640'larda İslam egemenli­

ğine geçmiştir. İslam egemenliği
altında bulunduğu süre içinde
açılan sulama kanalları ile bereketli
toprakları daha da verim li hale geti­
rilen Şanlıurfa iyice zenginleşmiştir.

Evliya Çelebi, seyahatnamesinde

Harran Ovası ile ilg ili olarak şu
tanıklığı yapmaktadır: "Her yanı bağ
bostandır; elvan elvan kayısı olur,
ayvası, lim on ve turuncu, hurması,
inciri, narı ve üzümü meşhurdur.
Şehrin içerisinde ve dışarısında bir
çok su değirm eni vardır ki benzeri
yoktur. Urfa'nın suyu ve havası
gayet m utedil olup, yazı yaz, kışı
kıştır. Kışın kar yağar, baharda
yağmur..

211 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM

30 2. H a rra n O v a s ın d a B ir K ö y
ŞANLIURFA İL
TOPRAĞININ TARIM
YÖNÜNDEN
DEĞERLENDİRİLMESİ
Şanlıurfa, Güneydoğu Anadolu
Bölgesinin önem li illerinden biridir.
T o p la m y ü z ö lç ü m ü 1 .8 5 8 .4 0 0
h e k ta rd ır. Ş a n lıu rfa il to p ra k la rı
Türkiye ..yüzölçümünün yaklaşık
% 3'üne tekabül etmektedir.
İlin ta rım a la n la rı T ü r k iy e
ekonom isine ve tarımına önemli
katkılar sağlamaktadır. GAP'ın tam
olarak gerçekleşmesiyle Şanlıurfa
Türkiye ve dünyanın önem li besin
kaynağını teşkil edecektir.
Şanlıurfa il genelinde şimdiye
kadar yapılmış toprak etütlerinde 6
ana toprak grubu saptanmıştır.
B u n la rd a n en fa z la g ö rü le n
kırmızı kahverengi ve kahverengi
büyük toprak guruplarıdır. Bunlar
kalsifikasyon ameliyesine sahip
ABC p ro filli zonal topraklardır.
E re z y o n a u ğ ra y a n k ıs ım la r d a
yalnızca A ve C horizonları görülür.
Kalsifikasyon nedeniyle çok m iktar­
da kalsiyum vardır ve baz strasyonu
da yüksek olmaktadır. Gözenekli
yapıdaki toprak orta derecede orga­
nik madde içerir. Pitnötr veya kalevi
renk gri kahverengiden, koyukahve-
rengiye kadar değişir. A lt toprak
tedrici olarak rengi açılır ve çok
kireçli ana maddeye geçiş yapar.
Bölgede ikinci olarak geniş yer
tutan diğer bir toprak grubu da
kahvengi orman büyük toprak guru­
budur. Bu tip topraklar kalsim orfik
olduğundan yüksek derecede kireç
ihtiva ederler. Baz strasyonu orta
veya yüksektir.
Yörede çok bulunan diğer bir
toprak grubu bazaltik topraklardır.
Genellikle derin profile sahip bu
topraklar yüksek derecede k illid ir­
ler. Bazaltik topraklar çok kere
k ire ç s iz d ir. Plt n ö tr ile b a z ik
a ra s ın d a d ır . O r g a n ik m a d d e
yönünden oldukça fakirdir. KDK
çok yüksektir. Su tutma kapasiteleri
yüksek, buna karşın diğer fiziksel
özellikleri pek iyi olmadtğından
212
verim leri düşüktür. Taşlılık büyük
bir sorun olmaktadır.
Bölgede az m iktarda A lüviyal ve
Kolüviyal topraklara da rastlanır.
TOPLAM ALANIN
TARIMSAL DAĞILIMI(ha)
Toplam Tarım Alanı ...........1.102.971
Sulanabilir Tarım Alanı......... 993.942
Halen Sulanan A la n ............. 139.028
Bağ-Bahçe............................... 98.751
Çayır Mera.............................. 264.899
Koruluk ve Orman Arazisi 11.817
Tarım d ış ı.............................. 509.255
Toplam Yüzölçümü............. 1.858.400
* Halen sulanan alanlar da sula­
n ab ilir alana dahildir.
Tarım arazileri içersinde en
büyük alanı kuru tarım alanları
o lu ş tu rm a k ta d ır. Sulu a ra z ile ri
yaklaşık 140 bin hektar alan kapla­
m a k ta d ır. B unun 1 /3 'ü GAP
planıdır. O rm anlık alanlar yok
denecek kadar azdır. O ldukça geniş
bir alan kaplayan çayır ve meralar
kuraklık ve aşırı otlatm a nedeniyle
zamanla ö zelliğ ini kaybetmiştir.
Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM
Bağ-bahçe ve sebzecilik ise arzu
edilen seviyenin çok altındadır.

ŞANLIURFA
TARIM INDA SULAM A
Ş a n lıu rfa H a rra n O va sın d a ,
d iğ e r G üneydoğu A n a d o lu
Ovalarında olduğu gibi toprak
kaynaklarının ve diğer iklim etmen­
le r in in e lv e r i ş l i l iğ i n e k a rş ın
yağışların, ö zellikle yaz ayalarında
yetersizliği, bölgedeki tarımsal
gelişmeyi olum suz yönde etkileyen
başlıca etm endir. Başlıca etmen
ola n su n o ksa n lığ ın ın , sulam a
y o lu ile g id e rilm e s i için GAP
çerçevesinde Aşağı Fırat Projesi
planlanmıştır. Atatürk Barajından 30 3. P am uk H asadı
p o m p a j s u la m a la rı da d a h il Toprak Frezesi....... ......... -... ...... 26
874.200 hektar alan sulanacaktır. Merdane (Yuvar).... .... 1333........ 997
Bu alanın yaklaşık 700.000 hektar ŞANLIURFA
Capa Makinası ..... ..... 480... ..... 595
kadarı Şanlıurfa İli sınırlarındadır.
Ekim Makinası....... .... 4734...... 6268 TARIMINDA
1995 sonu itibariyle ilk etapta
Gübre Dağıtıcısı.... ... 1676 ... ... 2267
Şanlıurfa Harran Ovası'nda 30.000
Pulvarizatör............ .... 2486... .. 2945
BİTKİ DESENİ
hektarı kapsayan 62 köy sulamaya
açılmıştır. Tozlayıcı................. ..... 172... .... 180 Şanlıurfa ili Güneydoğu Anadolu
iklim bölgesine dahil .olm asına
Şanlıurfa Ovası Sulaması, kanal­ Atöm izör................. ..... 513... .... 460
rağmen, Akdeniz iklim in in de etkisi
ları debisi kanalet ile i leti leb i lelen- Motopomp.............. ... 6397 ... ... 4614 altındadır. Yazları sıcak ve kurak
lerin tamamı kanalet, daha büyük Yağmurlayıcı......... ............. 1 ... .... 355 kışları ise ılık olan bir iklim özelliği
o la n la rı ise açık ka na l o la ra k g ö s te r m e k te d ir . B itk i d e s e n i
Bicer-Döver............. ...... 23 ... .... 231
yapılmaktadır. oldukça zengindir. Ü retim miktarı
Harman Makinası... .... 1043....... 1362
D.S.İ'nin kanal ve kanaletleri açısından b itkile r az olm akla b irlik ­
Sap Döver.............. ..... 602... .... 797 te, diğer tür b itkileri az da olsa
tamam ladıktan ve ilk suyu kanal ve
k a n a le tle re v e rm e s in d e n sonra Bakla Makinası...... ....... 26 i l i m i z c o ğ r a fy a s ın d a g ö rm e k
suyun dağıtımı ve idaresi için sula­ Selektör ................. ...... 23 ... ..... 62 m üm kündür. Ancak, Şanlıurfa ilinin
ma b irlikle ri kurulm uştur. topoğrafik yapısının bitkisel üretime
Traktör.................... .... 5926... ... 7898
elverişliliği uygun iklim şartları ve
Şanlıurfa Ovası sulaması halen, mekanizasyondaki gelişmeler, Fırat
Sulama B irlikle rin in ve Tarım il
M üdürlüğünün kontrolü altında
devam etmektedir. Şanlıurfa Ovası
sulamasına salma sulama, karık
sulama yöntem i, Uzun tava sulama
yöntemi hakim dir.

ŞANLIURFA'DA TARIMSAL
ARAÇ VE GEREÇ SAYILARI
Tarım sal A raç ve
Gereçlerin Cinsi 1991 1995

Hayvan Pulluğu......... 1644..... 1167

Traktör Pulluğu........... 7388..... 9096
Kültivatör..................... 4700..... 6311
Ot Y o lu c u ............................ - .............. -
T ırm ık .............................. 8 6 8 ....... 965
304. D e m o n s tra s y o n S ah ası

2 13 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM

 Nehri sularıyla bir araya geldiğinde;
m evcut ü rü n d e se n in e yeni
katkıların olacağı ve ürün deseni
istatistiklerinde o lu m lu yönde artış
meydana geleceği m uhakkaktır.

1995 yılı tarımsal verileri dikka­

te alındığında, Şanlıurfa ilindeki
mevcut bitki deseni ve kapladıkları
alan yüzdeleri şöyledir:

1. T a rla B it k ile r i: Toplam

alanı 905525,6 hektardır. Bu kısma
giren b itkiler; Buğday (tarla alanın­
daki payı %39), Arpa (tarla alanın­
daki payı %29), Pamuk (tarla
alanındaki payı % 10), Kırmızı
mercimek (tarla alanı içindeki payı
%15), D iğerleri (Çeltik, Mısır,
bakla, nohut, fiğ,burçak, kenevir,
kırmızı biber, susam, soya, soğan,
sarmısak, yonca toplam payları %8)
dir.

2 . S e b z e ta r ım ı: Toplam
alanı 16498,46 hektar. Patlıcan
(sebze alanını %9), Karpuz (sebze
a la nının % 44), B iber (sebze
a la n ın ın % 12), D om ates (sebze
a la n ın ın % 1 2), Kavun (sebze
a la n ın ın % 9), D iğ e rle ri (lahana,
marol, ıspanak, nane, maydanoz, ŞANLIURFA'DA
fasülye, bakla, bamya, kabak, hıyar, 1995 yılında Harran Ovasına
sarmısak, taze soğan, havuç, turp
PAMUK TARIMI
Fırat Nehri suyunun verilm esiyle
oranı = % 14) B ir li f b itk is i o la n p a m u k, 3 0 .0 0 0 h ekta r alan sulam aya
ülkem iz ekonomisinde önem li bir açılmış ve sulamaya açılan bu
3 . M e y v e c ilik : Toplam alanı alanın yaklaşık % 8 0'in d e pamuk
•yere sahiptir. Ülkem izde üretilen
100706,6 hektar (toplu m eyvelikler bitkisinin tarımı yapılmıştır. Bölgede
p a m u k li f i y u r tiç i ih tiy a c ın ı
esas alınmıştır). A. Fıstığı (oranı pamuk bitkisi genellikle ana ürün
karşıladığı gibi, ham ve mamül
%73), Üzüm (oranı %18), Diğerleri olarak ekilm ektedir.
halde dış satımı yapılmakta ve
(Armut, Ayva, Elma, Erik, Kayısı,
ö n e m li ö lç ü d e d ö v iz g ird is i
İğde, Zerdali, Kiraz, Şeftali, Vişne, Şanlıurfa ilinde pam uk tarımına
sağlanmaktadır. Yaklaşık 2,5 m ilyon
Ceviz, Badem, Dut, incir, Nar, T. ilişkin son beş yıllık istatistiki verile­
insanımız tarımını yaparak, 2,5
Hurması oranı %9) re bakıldığında; 1991 yılında ekiliş
m ilyon insanımız da tekstil ve 51527,5 hektar, üretim (kütlü
konfeksiyonda olm ak üzere toplam olarak) 143729 ton, 1992 yılında
5 m ilyon yurttaşımız geçim ini bu ekiliş 58372,5 hektar, üretim (kütlü)
üründen temin etmektedir. 170945 ton. (1991 yılına göre
Şanlıurfa ilin in tüm ilçelerinde üretim artışı %19) 1993 yılında
pamuk tarımı yapılmaktadır. İl 'de ekiliş 62375 hektar, üretim 168290
pam uk ta r ım ın a ne z a m a n ton (1992 yılına göre üretim % 1,5)
başlandığı net olarak bilinm em ekle 1994 yılında ekiliş 67329 hektar,
birlikte, 1950'li yıllara dayandığı üretim (kütlü) 187099 ton (1993'e
sanılmaktadır. 1995 yılına kadar göre üretim artışı %11). 1995 yılın­
Şanlujrfa ilinde pamuk tarımı yeraltı da ekiliş 91920 hektar, üretim
su rezervlerinden faydalanılarak (kütlü) 277696 ton (1994'e göre
üretim artışı %48). 1995 yıllarındaki
sürdürülmüştür. İlin sıcak iklim
k u şa ğ ın d a y e r a lm a s ı, k u ra k il verim ortalaması (kütlü) 300 kg/
da, en yüksek verim kütlü olarak
k u ş a k la rd a p a m u k ta r ım ın ın
yapılmasını engellemektedir. 500-550 kg/da olmuştur.

3 0 6. P am uk K ozası

214 Ş a n l ı u r f a '9 7 TA R IM
 30 7 . Ş a n lıu rfa F ıs tığ ı

H UBU BAT
Ş a n lıu rfa İlin d e b u ğ d a y ve
arpanın ekim alanı toplam ekilen
alanın % 57'sini kapsamaktadır.
Buğdayın ekim alanı 1992 yılında
380.034.5 hektar, üretim i ise
424.907 tondur. 1995 yılında
362.122,2 hektar olup, üretimi
656.537 ton olarak gerçekleşmiştir.

Arpanın ekim alanı 1992 yılı

itibariyle 261.036,8 hektar üretim
398.228.6 ton, 1995 yılında ise
266.464,8 hektar alanda 506.192
ton ürün elde edilm iştir.

KIRMIZI M ERCİM EK
Ş a n lıu rfa 'd a ekim alanı b a k ı­
m ından h u b u b a tı, kırm ızı m erci­
mek izlem ektedir. Ekim alanı, fiyat
politikasına bağlı olarak d algalan­
m alar g ö ste rm e kte d ir. 1992 yılın ­
da ekim alanı 158.794 hektar,
üretim 138.442,7 ton olup 1995
yılında ekim alanı 140.323,7
hektar, üretim 147.282,4 ton olarak
gerçekleşmiştir. Bölgemiz için Fırat-
87 çeşidi tavsiye edilm ektedir.
M EYVECİLİK
İlde; Antepfıstığı ve bağ dışında­
ki m eyvecilik ile çok az miktarda
yapılmakta olup, ekonom ik bir
uğraş o la ra k ya p ılm a m a k ta d ır.
İlçelerden H alfeti'de Fırat'a yakın
olmasından dolayı oluşan m ikro kli-
ma sebebiyle turunçgil tarımı
kısmen yapılm aktadır.
S
Son yıllarda sulamaya açılan
köylerde m eyveciliği teşvik edici
çalışmalar yapılm aktadır. İl ik lim i­
nin kurak ve çok sıcak olmasından
d o la y ı m e y v e c ilik te iste n e n
gelişmeler olmamıştır.
ilin toprak yapısı ve iklim özelliği
Antepfıstığı plantasyonuna çok elve­
rişli olmasıdır.
Şanlıurfa'da Antepfıstığı ilde gide­
rek önem kazanan bir üründür.
Yabani fıstık ağaçlarının aşılanması
ile başlatılan Antepfıstığı üretimi,
1970'lerden itibaren çöğürler aracı­
lığıyla bahçe düzenleme şekline
dönüşmüştür. İlde; Antepfıstığı daha
çok Halfeti, Bozova, Birecik, Suruç
ve Merkez ilçelerinde görülmekte­
dir. Diğer ilçelerde ise tek tek ağaç­
lar şeklinde olup, son yıllarda ise
kapama bahçeler şekline dönüşme­
ye başlamıştır.
*
Ü lk e m iz d e m eyve v e re n
Antepfıstığı ağaçlarının % 27'si ve
üretimin % 54'ü Şanlıurfa'ya aittir,
ilde halen 74163 hektar alanda
7.526.000 adet meyve veren,
6.856.340 adet ise meyve verme­
yen çağda toplam 14.382.340 adet
ağaçtan 18.627 ton üretim elde
edilm ektedir.
Şanlıurfa'nın önem li ihraç ürün­
lerinden olan Antepfıstığının yağ,
arom a ve d o lg u o ra n la rı çok
yüksek m ik t a r d a d ı r . İld e k i
Antepfıstığı ü retim indeki sorunlar
ise ağaç başına verim in çok düşük
olması ve iyi çeşit aşı kalem lerinin
kullanılm am asıdır.
BA Ğ CILIK
Şanlıurfa ili ülkem izdeki bağ
alanlarının yaklaşık olarak % 8 'ini
bulundurmasına rağmen üretim
ülke o rta lam asınd an d üşü ktür.
Halen ilde mevcut 15773 ha.

İlde toplam 100706 ha. arazide

m e y v e c ilik y a p ılm a k ta , b u n u n
ancak 929 ha. sulanabilm ektedir.

ANTEP FISTIĞI
Ü l k e m iz , A n t e p f ı s t ı ğ ı n ın
dünyadaki iki gen merkezinden
birisi üzerindedir. Bu gen merkezle­
rinden birisi de Şanlıurfa'nın da
içerisinde bulunduğu Güneydoğu
Anadolu Bölgesidir. Bunun nedeni;
30 8. K u ru F ıs tık

215 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM

meyve veren yaşta, 10168 ha.
meyve vermeyen yaşta olm ak üzere
toplam 25951 ha. Iık alan bağcılığa
ayrılmış olup, üretim çok düşüktür.
Yaş üzüm olarak 57.000, kuru
üzüm olarak 6445 ton üretim elde
edilm iştir. (1 995)

Ağırlıklı üretim Merkez, Bozova,

H ilvan ilçelerinde yapılmaktadır.
İlin üzüm leri meşhurdur. Ö nem li
üzüm çeşitleri ise Hümüsü, Razaki,
Tahannebi, Hatunparmağı çeşitleri­
dir. Bağcılık potansiyelinin fazla
olması nedeniyle Tekel tarafından
Şarap Fabrikası yapılmıştır. Ü lke­
mizde bu yüzyılda görülen floksera
zararlısı ilim iz i de etkilemiş olup,
buna karşılık son yıllarda Amerika
Asma Anaç'ına karşı talep gittikçe
artmıştır.

Şanlıurfa'da ekilen susam çeşidi

ŞAN LIURFA'DA
SUSAM TARIMI
Susam sıcağı çok seven bir
endüstri b itkisidir. Şanlıurfa'daki
tarım alanlarında susam ekilişleri,
gerek hava sıcaklığı ve gerekse
toprak yapısı bakımınan çok iyi
olan bir b itkid ir.
Fazla k illi ve kireçli ağır toprak­
la r h a r iç h e r t ü r lü to p r a k
koşullarında yetiştirilir.
Ekimi, Nisan ayında yapılır.
Eylül ortasında hasat edilir.
Susamın ekim alanları:
1991 yılı ekim alanı 44.380 ha
üretim 14-,377 ton
1992 yılı ekim alanı 35.173,3 ha.
üretim 9.210,6 ton
yerli ve Özbek 82'dir.
Susamın pazarlaması genellikle
üreticiler tarafından yapılmaktadır.
Pazarlama hizm etlerindeki etkinlik
derecesi düşüktür.
ŞANLIURFA'DA
HAYVANCILIK
GAP Bölgesi içinde bulunan, Ş.
Urfa ilinde hayvancılık il ekonom i­
si içinde önemli bir yer tutmaktadır.
Şanlıurfa'da hayvancılık ekstan-
sif koşullarda, bir başka deyişle,
emek sermaye ve tarım te kn o lo jile ­
rinin çok az olduğu, küçük aile
iş le tm e le r in d e y a p ılm a k ta d ır .
Bunlar genelde aile ihtiyaçlarını gi
derm eye y ö n e lik , v e rim liliğ i
düşük iş le tm e le rd ir. K üçük aile
iş le tm e le rin d e , ile ri h a y v a n c ılık
tekniklerinin uygulanmasını, m ali­
yetin yüksek oluşu engellemektedir.
Ş a n lıu r fa 'd a h a y v a n c ılık t a
kullanılan hayvan ırklarının çoğu
düşük verim li yerli ırklardır. Az
m iktarda kültür ve kültür melezi
ırkları bulunsa da, gerekli bakım ve
b e s le n m e n in u y g u la n m a m a s ı
yüzünden istenen verim elde
edilem em ektedir.
Ş a n lıu rfa ilin d e , ye m b it k i ­
le r i ta r ım ı y a y g ın o la r a k yapıl­
mamaktadır. Yetiştiricilere kârlı bir
hayvancılık için m utlaka gerekli
olan, çoğu tarla b itkile ri tarımına
ayrılan m evcut meralar yeterli
olmamaktadır.

1993 yılı ekim alanı 42.960 ha

üretim 10.736 ton

1994 yılı ekim alanı 38.713 ha

üretim 8.408,1 ton

1995 yılında b irin ci ürün olarak

ekim alanı 34.170 hektar olup,
üretim 8.314 tondur, ikinci ürün
olarak ekim alanı 81 hektar üretim
23,8 tondur.

1995 yılından itibaren Harran

topraklarına suyun akıtılmasıyla ikin­
ci ürün olarak ekilmeye başlandı.

3 1 0. ' K a ra c a d a ğ 'd a G ö ç e rle r

216 Ş a n l ı u r f a ’9 7 TA R IM
 ŞAN LIURFA'DA
SIĞIR YETİŞTİRİCİLİĞ İ
Şanlıurfa'daki sığır ırklarının
çoğunluğunu yerli hayvanlar oluş­
turmaktadır. 1995 yılı itibariyle
5161 kültür ırkı, 35446 kültür mele­
zi, 75069 yerli sığır tesbit edilm iştir.
Kültür ırklarının çoğunluğu ise
Siyah - Beyaz alacalar oluşturm ak­
tadır. Saf sütçü ırklara ve bunların
melezlerine daha çok büyük yerleşim
alanları çevresinde, sulama yapılan
yerlerde, Birecik, Suruç, Akçakale
ilçelerinde rastlanmaktadır.

Sığır yetiştiriciliğ i ekstansif, yarı

entansif ve az olarak entansif koşul­
larda yapılm aktadır. Ortalama
olarak, yılda hayvan başına 700 kg.
kaba, 800 kg. kesif yem verilm ekte­
dir. Kaba yem tüketim inin büyük
çoğunluğu buğday samanıdır. Bir
m iktar da m ercim ek samanı kulla­
nılmaktadır. Tüm kesif yem ler için­
de ticari yem %60 oranında kulla­
nılmaktadır. Arpanın kullanım
yüzdesi ise % 20 civarındadır.
Ortalama süt verim i 500 kg/yıl
olup, bu değer Türkiye ortalaması­
nın altındadır. İşletmenin çoğu
küçük ölçekte olup v e rim lilikle ri
düşüktür. Ayrıca gerekli bakım ve
besleme yapılm am aktadır.
sığırcılığında hayvanlar besiye geç
alınmakta bu yüzden canlı ağırlık
artışları düşük olm aktadır.
Ü re tile n kırm ız ı e tin % 20
g ib i d ü ş ü k b ir o ra n ı s ığ ır yetiş­
tiric i İğinden tem in edilm ektedir.
Kırmızı ete rağbet daha çok koyun
etine yöneliktir.
de olsa yetiştiricilere gelir sağlamak­
tadır. Ayrıca koyunlar, keçilerle
beraber en dayanıklı hayvan grubu­
nu oluşturur. İklim , hastalık/parazit
ve olumsuz çevre koşullarına
dirençleri yüksektir.
İlim izde koç katımı, ekim ayın­
da, serbest koç katımı şeklinde yapı­
lır. Koç katımı ile anız otlatması
aynı zamana geldiği için
F lu s h in g e tk is i y a p m a k ta d ır.
Kuzulama A ralık ve M art ayların­
da olm aktadır. Süt üretim i yetiştiri­
cilerin gelir elde etmesi bakımından
çok önem lidir.
Besi
Kuzular yaklaşık 2-2,5 ay süt
emerler ve daha sonra ortalama
15-17 kg iken sütten kesilirler. Bu
kuzular ya besicilere satılır yada
yörede bulunan meralarda ekstans
o la ra k , b e s iy e ta b i tu tu lu r .
Meralarda büyütülen kuzular mera
dönüşü ya besicilere satılır, yada
kışlatılarak ertesi bahar mera
yetiştiriciliği ile 25-40 kg. canlı
ağırlığa ulaştırılıp satılırlar.
İvesi ve Akkaram an ko yun la rı-
nın k irli yapağı v e rim le ri ortalam a
1,5-2 kg.dır. Süt v e rim le ri ise bir
bu
laktasyonda 50-60 kg. civarın da ­
dır. K oyunların beslenm esi kış
ayları dışında tam am en, mera,
çayır, anız ve nadas otlatm asına
dayanm aktadır.
Kuzu besiciliği meralarda entan­
sif beslemeye dayanmaktadır. 2,5
aylık kuzular, ortalam olarak 3-4 ay
besiye tabi tutulur. Bu da besi için
uygun bir süredir.

ŞAN LIURFA'DA
K O YU N YETİŞTİRİCİLĞİ
K o y u n c u lu k en y a y g ın
hayvancılık uğraşıdır. İlim izde 1996
yılı itibariyle 1.662.895 adet koyun
tesbit edilm iştir. Bölgenin en önem ­
li ırkı İvesi ve Akkaraman k o y u n ­
l a r ı d ı r . K o y u n c u lu k , büyük­
baş hayvan yetiştiricilğ i için uygun
olmayan yörelerde en uygun
hayvancılık dalıdır. Bu uğraş, ç iftç i­
lerin gıda ihtiyacını gidermektedir.
Düşük verim li meraların değerlen­
dirilm esini sağlamakta ve kısmen
31 2.

217 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM

 31 3 . H a rra n 'd a K ü m e s H a y v a n la rı

KÜMES HAYVANLARI
YETİŞTİR İCİLİĞ İ
Şanlıurfa'da kümes hayvanı sayı­
sı, yumurta ve et üretim i Türkiye
ortalamasının altındadır. Bunun
sebebi yetiştiriciliğ in köy tavukçulu­
ğuna dayalı olmasıdır. Genel olarak
köy tavukçuluğu 5-50 tavuklu
küçük aile işletm elerinde yapılm ak­
tadır. Bu kümeslerde karışık belirsiz
ırklar bulunm akta, bunlar köy civa­
rında b ulab ild ikleri şeylerle beslen­
mekte, elden düşük kaliteli tahıl
verilm ekte ve böylece verim leri çok
düşük olm aktadır.

Şanlıurfa'da hindi yetiştiriciliği de

kısmen yapılmaktadır, işletmelerdeki
ortalama hindi sayısı 25-30 adettir.
Bunlar ekstansif koşullarda, meraya
anız otlatmasına dayanmaktadır.
ATÇILIK
314.
At, asırlardan beri Türklerin
e v c ille ş t ir d iğ i, k u lla n d ığ ı ve
Dünyanın her köşesine gittiği bir
h a y v a n d ır. M o to r lu v a s ıta la r
keşfedilmeden önce en önemli
ulaşım b in iti idi. Bugün de yolların
yeterli olmadığı dağ köylerinin
yegane vasıtasıdır.
At, bu önem li işlevinden başka
cenk, alay, m enzil, araba, aşım, av
ve ko şu atı o la r a k da değerlen­
d irilm iş ve bu görevlere göre
y e tiş tirilm e ta rzla rı u ygu la nm ıştır.
Şanlıurfa'da bu görevleri ifa eden at
gurupları yetiştirilm iş ve başarılı
sonuçlar alınmıştır.

2 18 Ş a n l ı u r f a '97 TA R IM
 Bilhassa Şanlıurfa'da yetişen Zirai Kombinalara, 1984 yılına
ARICILIK
Arap atları koşuculuk alanında isim kadar Devlet Üretme Ç iftlikleri
yapmış, Türkiyenin önem li hipod­ GAP'ın devreye girmesiyle (DÜÇ) ne bağlı olarak çalışmıştır.
rom larında yıllarca fırtına gibi birlikte bitki deseninin artması, 1984 yılında çıkan 233 sayılı
esmişlerdir. Bunların sahibi olan teknik arıcılık kurslarının açılması, K.H.K. ile Tarım İşletmeleri Genel
yetiştiriciler, b in ici (Jokey) duru­ ve bölgeye gelen gezginci arıcılarla M üdürlüğüne (TİGEM) bağlanmıştır.
munda olunca daha büyük başarı­ olan iletişim gibi sebeplerden dola­
larla ayrı b ir gurur kaynağı teşkil yı, arıcılıkta bir .canlanma sözkonu- İŞLETMENİN GÖREVLERİ
etmişlerdir. sudur. 1995 yılı sonu itibarı ile TÜRK Çiftçisine kaliteli ve döl
ilim izde 3000 civarında kara kovan, kademesi yüksek tohum , fide, fidan
Urfalı atı uğur sayar. "Evinde at
2 0 0 0 'i aşkın fenni kovan olmak ve dam ızlık hayvan tem in etmek
besliyemiyorsan bile, at'a yönelik
üz,ere toplam 5000 dolayında arı gelişen tarım tekno lojisin i yakından
bir pencere aç, nefesi gelsin" der.
kovanı mevcuttur. Sulama alanları­ takip ederek değişen çiftçi ih tiy a ç ­
Hayatında önem li yer verir. Tay'ına
nın genişlemesi ve Karacadağ yöre­ la rın ı ta m ve z a m a n ın d a
çocuk gibi bakar,büyütür, efsaneler
sinin arıcılığa elverişli olduğu dikka­ karşılamaktır.
yaratır.
te alındığında, tarımın diğer kolla­
Bu özelliği b ilin d iğ i için gerek rında olduğu gibi, İlim izde arıcılık, D .Ü . Ç iftliğinin arazi ve hayvan
Devlet Haralarında ve gerekse özel parlak bir gelecek vadetmektedir. varlıkları şöyledir.
yetiştirme yapan çiftliklerde Urfa
1 - ARAZİ VARLIĞI
Arap atları aranmış, sahip olanlar
gurur duymuşlardır. Tarla arazisi 983.241 dekar
Bahçe arazisi 46.208 "
Sonbaharda Atçılık Haftaları
yapılan Şanlıurfa'da durum bugün CEYLANPINAR M er'a arazisi
Kültür dışı arazi
481.080 "
241.629 "
elbette eskisi gibi olm am akla bera­
ber canlı b ir at sevgisi mevcuttur. TARIM TOPLAM 1.761.629 dekar
H a lkın b ir b ö lü m ü kö yle rd e ve 2- H A Y V A N VARLIĞI
ç iftlik le rd e a t'la m eşguldürler. İŞLETMESİ a) Sığır sayısı 1.632 baş
Devletin, 1947 yılından beri faali­
yette bulunan Aygır Deposunda b) Koyun sayısı 26.843 baş
bugün de (1995) 18 aygırla aşım c) Keçi sayısı -

yapılmakta, atçılığın ıslahı ile deva­ KURULUŞ AMACI VE d) Arı kovanı 56

mına çalışılmaktadır. e) Ceylan sayısı 726 baş
TARİHÇESİ
Atçılığın gelişmesinde önem li İşletme, 1943 yılında her yıl BİTKİSEL ÜRETİM
rolü olan At yarışları da artan nüfusun beslenebilmesi için
Şanlıurfa'da devam etmektedir. 1- TARLA ZİR AA TI: İşletmede
gerekli hububatın yetiştirilmesi
Şanlıurfa-Viranşehir karayolunun a ğ ır lık lı o la ra k k u ru ta rım
amacıyla boş hazine arazilerinin
15 inci kilom etresine tekabül eden y a p ılm a k ta d ır . G üm üsu ve
işlenmesi düşüncesiyle kurulmuştur.
58 dönüm lük bir arazi üzerinde bir Beyazkule İşletme A m irliklerind e
hipodrom yapılmıştır. Tesisin geliş­ Kuruluşun 1950 yılına kadar b u lu n a n ku ru ta rım a la n la rı
mesi ile daha büyük çapta yarışlar 315.
düzenlenebilecektir.

ŞAN LIURFA'D A KEÇİ

YETİŞTİR İCİLİĞ İ
Şanlıurfa ilindeki keçi varlığı
1995 yılına göre 265.663 adettir.
K eçi y e tiş t ir ic iliğ i koyun
y e t i ş t i r i c i l i ğ i g ib i e k s ta n s if
yapılm aktadır. Yaygın.olan ırklar Kıl
Keçileri ve Kilis Keçileridir. Bu yeti­
ş tir ic ilik dağlık ve engebeli y ö re ­
lerde ya ygın laşm ıştır. Kıl Keçileri
ekstansif koşullarda 40-50 kg. süt,
b ir oğlak ve 0.5 kg.'da kıl verirler.
Kilis Keçileri ise yüksek süt ve rim i­
ne sahiptir. Şanlıurfa'da ortalama
sürü büyüklüğü 25 adettir.

2 19 Ş a n l ı u r f a '97 TA R IM
 316. H a rra n 'd a D o m a te s H a s a d ı

949.053 dekar olup, bunun her yıl

yaklaşık 600.000 dekarında buğday
ve m ercimek ekilm ektedir.

İşletmede sulu tarım 4 ayrı

birim de (Gökçayır, Habur, Akrepli
ve B a y a zku le ) su lu z ira a t yapıl­
maktadır. Toplam 56.346 dekar
sulanmaktadır. Bunun 47.648 deka­
rı yağmurlama, 8.698 dekarı da
cazibe sulama yöntem leri ile sulan­
maktadır. 138 adet derin kuyu ve 4
adet terfi pompasından elde edilen
toplam su varlığı 16.250 It/sn'dir.

Son 2 y ıllık üretim alanları ve

alman verim ler 1 N olu çizelgede
gösterilm iştir.

2- BAHÇE K Ü L T Ü R L E R İ:
İşletme çevreye örnek ve önder
ton/saat kapasiteli savvgın tesisinde Dağıtılan
o lm a k a m a c ıy la ö z e llik le
çiğitlerinden ayrılıp elyaf hale getiri­ Yil Sıaı Mev. Süt Ver. Damızlık
Antepfıstığı plantasyonları tesis
lip tohum luk çiğitler Çukurova ve 199 1......2.154.....3.081.540........ 581
etmiştir. Yetiştirdiği çöğür ve aşı
bölge çiftçisine dağıtılmaktadır. 1992...... 2.150.... 3.625.175........ 461
kalemleri ile bölge çiftçisine büyük
hizm etler yapmaktadır. Son 2 yıllık hazırlanan ve dağıtı­ 1993.... 2.014.... 4.176.512........ 888
mı yapılan tohum luk buğday ve 1994.... 1.905.... 3.800.850.......... 665
Toplam 46.386 dekar sahada
pamuk çiğidi miktarları cetvel 3 'te 1995.... 1.490.... 3.555.865........ 539
çalışmalarını sürdüren Bahçe
gösterilmiştir.
Şubesinin son 2 yıllık üretim leri 2 2- K O Y U N C U LU K : İşletmede
N olu çizelgede gösterilm iştir. Koyunculuk faaliyetleri 1995 yılla ­
H AYVAN CILIK rında bölge çiftçisinden alman İvesi
3- T O H U M H A ZIR LA M A VE 1- SIĞIRCILIK: İşletmenin kuru­ırkı koyunlarla başlamış olup, sıkı
D A Ğ IT IM I: İşletmede 3 adet sabit luş yıllarında yerli Sarı Kırmızılar ile bir seleksiyonla ana kadro seviyeye
selektör ve 1 adet pamuk Savvgın sığırcılık çalışmaları başlamıştır. getirilm iştir.
tesisi m evcuttur. Selektörlerin Daha sonra 1969-1978 yıllarında İşletmede koyunculuk yarı
toplam kapasitesi 30 ton/saat'tır. HOLSTEIN (Siyah-Beyaz Alaca) entansif ve yarı yerleşik bir şekilde
Üretilen yüksek döl kademesindeki ırkına kademeli olarak geçilmiştir. sürdürülm ektedir. K oyunculuk tesis­
b u ğ d a y la r b u r a la r d a e le n ip Son 5 yıllık Sığırcılığa ait bilgiler leri tarla ve bahçe ziraatına uygun
ilaçlanarak çiftçisini to hu m lu k ih ti­ aşağıya çıkarılmıştır. olmayan kıraç bölgelerde ve mer'a
yacı karşılanmaktadır. Aynı şekilde olarak kullanılması gereken araziler
işletmede üretilen kütlü pam uklar 3 dikkate alınarak 12 değişik mevkide
kurulmuştur.

3 1 7. C e y la n p ın a r D .Ü .Ç .'d e C e y la n la r

2 20 Ş a n l ı u r f a ’9 7 TA R IM
 Son 2 Yıllık Ko yu n cu lu k
Faaliyetleri
1994 1995
Sağılan koyun sayısı. 14.383 14.848
Üretilen Süt .... 1.702.000 1.765.030
Baş'a Verim 96.2 ....... 118
Dağıtılan K o yu n 7.741 .. 4.772
3- CEYLAN ÜRETİMİ: Adını
İşletmeye veren Ceylan neslinin
giderek azalması nedeniyle 1978
yılında ilk olarak Çırfı Deresi kena­
rında 260 da. açık çitle ç e v r ile r e k
b ö lg e d e m e ra k lı çiftçilerden
satın alınarak tem in edilen 2 dişi ve
2 erkek ceylanla üretime başlanmış­
tır. 1994-1995 yıllarında ziyaretçi­
lerin daha kolay g ö r e b ilm e le r in i
s a ğ la m a k ve 1.000'e yaklaşmış
olan ceylanların daha iyi bakım ve
beslenmesi ve h ır s ız lığ ın e n g e l­
le n m e s i iç in merkezde . 800 da.
da yeni bir üretme istasyonu
yapılmıştır.
Ü lkem izde ceylan üretim ine ilgi
duyan yetiştiricilere dişi ve erkek
ceylan satışı yapılarak özel teşebbü­
sün de ceylan sayısını arttırmasına
yardımcı olunm aktadır.
4- A R IC IL IK : Ç u k u ro v a
Üniversitesi Ziraat Fakültesi ile
geçmiş yıllarda yürütülen A rıcılık
Araştırması GAP çiftçisine örnek
olması açısından proje tam am lan­
mış olmasına rağmen halen devam
ettirilm ektedir.
5- SÜT ÜRÜNLERİ: işletmede
üretilen koyun sütünün tamamı ile
inek sütünün bir kısmı günde 25
ton süt işleme kapasiteli son derece
modern ve h ijyenik süt fabrikasında
işlenerek peynir, tereyağı ve sade­ tatbikatlarla ilg ili e ksikliklerini gide­
yağ üretilmektedir. rici b ir eğitim kuruluşu olarak
Son 2 yıllık süt üretim değerleri kısmen hizm et verilm ektedir. Bu
aşağıya çıkarılmıştır. çalışmalar ilerle tileb ilir.
YILLAR 1994 1995
Yıllık süt üretimi 5.536.196 .5.327.455
ŞANLIURFA'DA
Satılan ............ 3.113.431 ..2.919.674 ORMANCILIK
Peynir İmal 1.604.005 ..2.166.941
Üretilen Peynir... 486.292.... 524.551 ÇALIŞMALARI
Üretilen Krem a 24.420 ......25.755
Üretilen T.Yağı.... 20.573 ..... 20.711 Ş a n lıu r fa O rm a n İş le tm e
M üdürlüğü, Şanlıurfa'yı GAP'ın
Üretilen S. Yağı ...15.951 ....... 15.612 merkezi yapma fikri ile Şanlıurfa'da
1995 YILI ÜRETİM ALANLARI VE tüm kurum ve kuruluşları iyi te ş k i­
ALINAN VERİMLER la tla n d ırm a düşüncesinden
C insi D e ka r V e rim Ş a n lıu rfa 'n ın ih tiy a ç duyd uğ u
B u ğ d a y ............... ... 3 2 .2 3 6 ....... .......... 5621 O rm ancılık faaliyetlerini düzenli ve
M e rc im e k .............. .... 8 .5 9 5 ........ ........ 211.5 iv e d ilik le g e liş tirm e k a m a cıyla
P a m u k ................. ..... 7 .6 7 8 ...... ......... 360.0 2 8 .0 2 .1 9 8 9 ta rih in d e B akanlar
Y onca (K.Ot)...... .... 1 .0 0 0 .............. 2963.1 Kurulu Kararı ile kurulm uştur.
Y o n c a (T ohu m ) .. .....1 .9 5 5 ..................... 44.2
Siverek Orm an İşletme Şefliğinin
S. M ısır............. ..... 1.000 ....... ........ 6.500
ağaç türü meşe olan çok bozuk
Fiğ (T ohu m ) ....... ....1.800 ...... ........140.2 baltalık işletme sınıfından 8266 ha.
ormanı bulunm aktadır. Şanlıurfa
İŞLETMENİN GAP Orman İşletme Şefliğinin ise 3551
İÇİNDEKİ YERİ VE H a. o rm a n ı b u lu n m a k ta d ı r .
Viranşehir Orman İşletme Şefliğine
ÖNEM İ bağlı ormanı ise bulunm am aktadır.
a) İşletme yaklaşık 50 yıldır Şanlıurfa için büyük öneme
bölgede yaptığı ve elde ettiği tarım ­ sahip olan M erkez İşletme Şefliği
sal üretim, yetiştirme ve eğitim faali­ bünyesindeki 3551 Ha. ormandan
yetleri ile bilgi ve deney birikim ine 2289 hektarı Şanlıurfa'ya 10 km.
sahiptir. mesafedeki G ölpınar Köyünden
başlayıp D oğu'ya doğru Osmanbey
b) Bölgede kuru ve sulu şartlarda
ve Tekelli köylerine Batı'ya doğru
m uhtelif bitkilerin; hayvancılıkta ise
Akabe'ye kadar uzanan Yeşil Kuşak
nelerin yapılabileceği büyük ölçüde
P ro je s i k a p s a m ın d a k u ru la n
açıklığa kavuşmuş ve ortaya
Ş a n lıu rfa Y e ş il K uşak s e ris i
konulmuştur.
o r m a n ıd ır . Bunun iç in d e
c) GAP alanı için gerekecek Şanlıurfa'lıların rekreasyon ihtiyaç­
başta tohum, dam ızlık hayvan, larını karşılayan sosyal amaçlı 270
fidan ve fideyi hemen hemen tek Ha.Iık Atatürk Ormanı Piknik
başına karşılayabilecek üretim sevi­ Mesire yeri de dahildir. Geriye
yesine gelinmiştir. kalan 1262 Ha. ormanda Şanlıurfa
ve GAP için çok büyük öneme
d) Bölge için gerekli tarımsal
sahip ve asıl gayesi sulama ve enerji
araştırmalar ve bilim sel çalışmalar
üretmek ve buna bağlı olarak bara­
için geniş bir alan ve laboratuvar
jın teknik öm rünü uzatmak açısın­
olarak hizm et verebilecek haldedir.
dan son derece gerekli olan Atatürk
e) Ü rü n d e ğ e rle n d irm e y e Barajı sol sahil şeridinde kurulan
yönelik tarıma dayalı sanayi tesisle­ ormandır.
rin in b a ş la n g ıç la rı y a p ılm ış tır.
A ta tü r k B a ra jın ın k u lla n ım
Duyulacak ihtiyaca göre yenileri
öm rünün uzaması açısından çok
yapılabilecektir.
ö n e m li o la n B a ra j H avzası
f) Bölgedeki teknik elemanların, Ağaçlandırma çalışmaları devam
lider çiftçilerin ve diğer çiftçilerin etmektedir.
221 Ş a n lıu rfa '9 7 TA R IM
 3 1 9. H a rra n O v a s ı'n d a T o p lu la ş tırm a A la n la rı

ŞANLIURFA'DA
TOPRAK VE
TARIM REFORMU
UYGULAMALARI
Toprak reformu ile ilg ili ilk yasal
düzenleme 26.7.1972 tarihinde
yürürlüğe giren 1617 sayılı yasayla
getirildi. Uygulam anın yapılması
için gerekli ön tedbirlere ilişkin
hüküm leri kapsayan Toprak ve
T a rım R e fo rm u Ö n te d b ir le r
Kanunu'ndan sonra 19.7.1983 tari­
hinde yürürlüğe giren Toprak ve
Tarım Reformu Kanunu, uygulama­
ya ilişkin temel hüküm ler getirdi.
Bu kanuna göre, Urfa ilk toprak ve
tarım reformu bölgesi ilan edildi ve
ilde uygulama başladı.
D em okratik Parti1nin başvurusu
üzerine Anayasa Mahkemesi 1757
sayılı kanunu iptal etti ve iptal kara­
rı 10 Mayıs 1978 tarihinde yü rü rlü ­
ğe girdi. Uygulam anın başladığı
01.11.1973-10.05.1978 tarihleri
arasında 329 köyde 1613 kişiden
1.616.090 dönüm arazi kamulaştı-
rıldı. 47 köyde 230.897 dönüm
arazi dağıtılarak 1218 aile toprak­
landırıldı. Ancak bu aileler, aday
ç iftç ilik süresi olan 3 yılı doldurm a­
dan kanun yürürlükten kalktığından
tapularını alamadılar, tasarrufları
kiracılığa dönüştü.
12 Eylül 1980'den sonra yeni bir
yasa yeni ç ık a rtılm a s ı iç in
çalışmalar yapıldıysa da başarılı
olunamadı. 01.12.1984 tarihinde
yürürlüğe giren 3083 sayılı Sulama
Alanlarında Arazi Düzenlenmesine
Dair Tarım Reformu Kanunu, uygu­
lamayla ilg ili yeni hüküm ler getirdi.
Kanun, 1757 sayılı yasayla kamu­
laştırma esnasında m ülkiyet sahibi­
ne bırakılan ve 1030 dönüm olarak
belirlenen bölge normunu geçici bir
maddeyle 3. sınıf arazide 2000
dönüme çıkardı. Aradaki fark
toprak sahiplerine iade e dildi. Bu
kanunla daha önceden tapusunu
alamayan aday çiftçile r de tapuları­
nı alma olanağına kavuştular.
Bugüne değin 530 aileye 73.760
dönüm arazi tapulandı. İade e d il­
mesi gereken arazi miktarı ise
TARIM REFORMU BÖLGE
8 4 5 .4 0 6 .0 1 3 dönüm o la ra k
MÜDÜRLÜĞÜNÜN
belirlendi.
FAALİYETLERİ
3083 sayılı yasa, iade ve dağıtım
A- PROJEYE DAYALI FAALİYETLER
faaliyetlerinin yanında arazi toplu-
1 .Taşlı A ra zi Islahı
laştırılması, ekonom ik ve rim liliğin
2. Arazi Toplulaştırması ve
artması yönünde önem li hüküm ler
Dağıtım Uygulamaları
de g e t ir d i. Bu f a a liy e t le r in
3. Arazi Kullanım Planlaması
yürütülmesi için kanunda, gerekli
4. Ç e v re D ü z e n le m e s i
süre 5 yıl, sulanan alanlarda ise 10
(Ağaçlandırma)
yıl olarak belirlendi.
5. Tarımsal Yerleşim Planlaması
3083 sayılı kanun hüküm lerine 6. Yeni Köy Y e r le ş im i
dayanarak ve Beşinci Beş Yıllık Uygulamaları
Kalkınma Planı'nın ilke ve politika ­ 7. Konuk ve Tarımsal Tesis
ları doğrultusunda Şanlıurfa İli "iki Kredisi
Gırcıp" sahası, proje alanı olarak 8. Şanlıurfa ve Harran Ovası
seçilmiş ve "Kırsal Bölge Kalkınma Köyleri İmar Planı
Planı" hazırlanmıştır. B- EĞİTİM FAALİYETLERİ
1. Sulama Ustası Yetiştirme
Hazırlanan proje, DPT tarafın­ Kursları (6 yılda 25 köyden 343 çift­
dan kabul edilerek, 1988 yılından çi katılmıştır.)
itibaren uygulamaya konulmuştur. 2. Kısa süreli (3-4 gün) çiftçi
e ğ itim le ri (1 9 8 8 -1 9 9 5 y ılla rı
T o p lu la ştırm a A la n la rı arasında 78 köyden 2078 çiftçi
katılmıştır.)
Şanlıurfa Ovası (54.000 Ha)
3. Beceri Kazandırma Kursları
Harran Ovası I (45.750 Ha), (1990-1995 yılları arasında (6 ay
Harran Ovası II (42.700 Ha) süreli) halı, kilim , dikiş nakış kursla­
rına çiftçi ailelerinden toplam 292
Ceylanpınar (20.700 Ha) genç kız katılmıştır.)
O lm ak üzere 163.150 Ha'dır. C -D İĞ ER FAALİYETLER
1 . İfra z ve A p l i kasyon
Ş.Urfa Ovası'ndan 20.000 Ha,
Çalışmaları
Harran I ve ll'den 49.750 Ha. ve 2. Arazi Kiralama Çalışmaları
Ceylanpınar'dan 20.700 Ha alanın 3. Arazi Tahsisleri
toplulaştırması bitmiş olup geriye, 4. Arazi Satış İzinleri
Harran 11'deki 18.700 H a'Iık alan 5. Topraklandırılan Ç iftçilerin
1997 sonunda b itirilm ek üzere Hali Hazır Durum larının Tesbiti
54.000 H a'lık arazi kalmıştır. 6. T o p r a k la n a n Ç iftç ile r i
Destekleme Kredileri

222 Ş a n l ı u r f a ’9 7 TA R IM
SANAYİ ve TİCARET

ŞANLIURFA VE
SANAYİ
GAP projesinin hayata geçirilm esi, Atatürk
Barajının faaliyete geçmesi, tünellerden Harran
Ovasına su verilmesi, eskiden tarih ve kültür şehri olan
Şanlıurfa'yı, bunların yanında bir sanayi şehri konu­
muna getirm iştir. Şanlıurfa'da yapılmakta olan fabrika
sayısı yıllardır ağır aksak giderken son beş yıldır büyük
bir artış göstermiştir. Şanlıurfa Organize Sanayi
Bölgesinin faaliyete geçmesiyle sanayi tesisi yapımında
adeta bir patlama olmuş ve bu hız halen artarak devam
etmektedir. Harran Ovası ve proje kapsamında yer
alan diğer ovaların sulanmasıyla üretilen ürün desenin­
de artış olacağı gibi üretim m iktarında da büyük artış­
lar olacağı bilinm ektedir. İlk üretim artışı 1995-96 se­
zonunda pamukta meydana gelmiştir. Şanlıurfa'da tü­
nellerden su verilm esiyle, pamuk ekim alanları genişle­
miş ve Şanlıurfa'da pamuk üretim i yüzde yüz artış
göstermiştir. İşte Gap projesi dolayısıyla oluşacak ürün
çeşidi ve üretim artışı dikkate alındığında Şanlırfa'ya
yapılması gereken daha yüzlerce tesise ihtiyaç olduğu
görülecektir.
Ş A N L IU R F A İÇ İN T E Ş V İK ESASLARI
Devlet; kalkınma planları uygulamasında, kamu
sektörü olarak üretime bizzat kendisi katılırken, özel
sektörün ise yerini ve hedeflerini de belirlemektedir.
Kamu sektörünü devlete bağlı olduğu için devlet, plan­
ları doğrultusunda istediği gibi yönlendirir. Fakat özel
sektör için em redici olamaz. Ancak hedef ve yol gös­
terici ola bilir. İşte hür ve dem okratik ülkelerde özel
sektörün de kalkınma planlarında gösteriler? hedeflere
varmasını sağlamak için bulunan en etkili yol, teşvik
tedbirlerinin uygulanmasıdır. Bakanlar Kurulu'nca;
Karar ve Tebliğe göre Türkiye'deki bazı iller; Normal
Yöreler, Gelişmiş Yöreler, Kalkınmada l . * v e 2.
Derecede Ö n ce likli Yöreler, Sanayi Kuşağı
Kapsamında Yer Alan Yöreler olarak çeşitli yörelere ay­
rılmış ve her yöreye değişik teşvik uygulamaları getiril­
miştir. Şanlıurfa kalkınm ada 1. derecede ö ncelikli iller
kapsamında yer alm aktadır ve Türkiye'de sanayi yatı­
rımlarına uygulanan teşviklerden en yüksek oranlarda
istifade etmektedir.
225
32 2. I. O rg a n iz e S a n a y i B ö lg e s i
Ş A N L IU R F A İÇ İN U Y G U L A N A N TEŞ V İK LE R
1- Güm rük ve Fon M uafiyeti (% 100 oranında)
2 - Yatırım ind irim i (% 100 oranında)
3- Kredi (% 40 faizli)
4- Vergi Resim ve Harç İstisnası
5- Yatırım Finansman Fonundan Faydalanma
6- Bina İnşaat Vergisi istisnası
7- Katma Değer Vergisi Ertelemesi
8- Yerli M akina için KDV Desteği (KDV + 10 Puan)
9- Enerji Desteği (% 2 5 'e kadar)
10- Arsa Sağlanması
11- Dış Kredi Tem inat M ektubu Masraflarına Katkı
(Masrafların % 50'si)
1 2 - Taşıma Desteği (Taşımanın % 50'si)
13- Kalite ve Standart Desteği (% 100)
Bu teşviklerden istifade edebilm ek için, en az 6
m ilyarlık bir yatırım projesi olması ve Projenin asgari
% 40'ının öz sermayeden karşılanması ve Hazine
Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel M üdürlüğüne
başvurulup "Teşvik Belgesi" alınması gerekmektedir.
Yürürlükteki mevzuata göre teşvik belgesi alıntında
konu sınırlaması yoktur. Diğer bir ifade ile Şanlıurfa'da
yapılacak 6 m ilyarın üzerindeki her sanayi yatırımına
teşvik belgesi verilm ektedir.
Ş A N L IU R F A 'D A T E Ş V İK BELG ELİ
Y A T IR IM L A R IN D U R U M U
1980 yılından 1995 yılı sonuna kadar çeşitli konu­
larda yatırım yapmak gayesiyle 212 firm a teşvik belge­
si almıştır. Bunlardan teşvik belgesi yatırımı tam am la­
nıp faaliyete geçen firm a sayısı ise 5 0'dir. Yatırımını ta­
mamlamış olup teşvik belgesi kapatma vizesini yaptıra­
cak firm a sayısı 10 dur. Yatırımı devam eden firma
sayısı 3 5 'dir. Teşvik belgesi almış olup yatırımına
henüz başlamayan firma sayısı 2 3 'tür. Teşvik belgesi
aldıktan sonra yatırını yapmadıkları için teşvik belgesi
iptal edilen firm a sayısı ise 94'tür. Şanlıurfada yatırım
Ş a n l ı u r f a '97 S A N A Y İ ve T İC A R E T
yapmak üzere teşvik belgesi alımı, kaynak kullanımı
FAALİYETTE OLAN TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI
d e s te kle m e p rim i ö d e n e n , 1 9 8 9 -9 0 y ılla rın d a ya­
Sanavi Kolları 1967-80 1981-90 1991-96 Toplam
tırım lar yoğun olarak başlamış ve devam etmektedir.
Pamuğa Dayalı
Şanlıurfada kaynak kullanım ı ve teşvik prim i gibi dev­ Sanayi tesisler 1 7 18 26
letin teşvik imkanlarından istifade eden sanayi tesisleri­ Gıda maddeleri
nin tamamı, yatırım larını tamamlamıştır. 1992 yılında ile ilgili tesisler 5 5 8 18
prim uygulamasının kaldırılmasıyla teşvik Belgesi alı- Diğer sanayi
mında azalma görülmüşse de, GAP projesinin devreye kollan 3 6 10 19
girmesi Urfa Tünellerinden Harran ovasına su verilm e­
Toplam Tesis 9 . 18 36 63
si ve Şanlıurfa Organize Sanayi Bölgesi'nin faaliyete
girmesiyle teşvik belgesi alımı ve tesis yapımı tekrar
artmıştır. 1995 yılı içerisinde teşvik belgesi alan firma
KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİ
A-Evren Küçük Sanayi Sitesi : M erkez ilçedeki 1000
sayısı 11'dir. Belirtilen toplam yatırım miktarı ise 1.
işyerine sahip site Akebe M evkiinde kurulm aktadır.
923. 6 trilyo n TL'dir. Bu konuda öngörülen istihdam
Sitenin 1. kısım 500 işyeri tamamlanarak hak sahipleri
557 kişidir.
1995 yılı başından itibaren taşınmaya başlamışlardır.
ŞİR K ETLE R İN D U R U M U 1. Kısım altyapı işlemleri tamamlanmıştır. Yolları asfalt­
lanmaktadır. Çıraklık Eğitim M erkezi, PTT, Banka,
1989 yılından itibaren kurulan anonim ve limited
Sağlık Ocağı, Karakol binası b itirilm iştir. Sitenin 2.
şirket sayısında büyük artışlar olmuştur. Şirketleşme ha­
kısım 500 işyerinin temel inşaatının çelik konstrüksi-
lende bütün hızıyla devam etmektedir. Sadece 1995
yon işleri tamamlanmıştır. 146 işyerinin üst yapı çalış­
yılı içerisinde 21 Anonim şirket, 162 Limited şirket ku­
maları devam etmektedir.
rulmuştur. 1996 yılı Ekim ayı itibariyle Şanlıurfa'da
toplam 935 şirket faaliyet göstermektedir. B- Siverek Küçük Sanayi Sitesi : Siverek ilçesindeki
100 işyeri kapasiteli sitenin üst yapısı tamamen bitmiş
1989 ve 1996 Nisan ayı itibariyle şirket sayıları aşa­ olup, altyapı çalışmalarına devam edilm ektedir. Hak
ğıdaki gibidir. sahiplerinden henüz taşınan olmamıştır.
Şirket (Adı) 1989 1996 (Ekim) C- Suruç Küçük Sanayi Sitesi: Suruç ilçesindeki 105
işyeri kapasiteli sitenin üstyapısı tamamen bitm iş olup,
A N O N İM 40 166 elektrik ve diğer altyapı çalışmalarına devam
LİMİTED 74 769 edilmektedir. Hak sahiplerinden 70 kişi yerlerine
taşınmışlardır.

Ş a n lıu rfa I. O rg a n iz e S a n a y i B ö lg e s i

226 Ş a n ltu rfa '9 7 SA N A Yİ ve T İC A R ET

 t

325.
ALTYAPI DURUMU
ŞANLIURFA 1 . O r g a n i z e S anayi Bölgesi alt yapı çalışmaları
1997 M a yıs ayı itibariyle aşağıdaki gibi
gerçekleşmiştir.
1. ORGANİZE K a na lizasyo n : K a n a liza syo n inşaat çalışmalarının
% 95'i tam amlanmıştır.
SANAYİ BÖLGESİ Y a ğ m u rsu yu K a na lları: Y a ğ m u r suyu ve refüj ç a ­
lışmaları 1 9 9 7 yılı içerisinde bitirilecektir.
Şanlıurfa O r g a n iz e S a na yi Bölgesi çalışmaları 1 9 76
İçm e ve K u lla n m a S u yu: T o p la m uzunluğu 12 .9 4 5
yılında Bakanlar kurulu kararıyla benimsenmiş olması­
metredir. Bunun 1 2 .0 0 0 metresi tamamlanmıştır.
na rağmen 1991 yılına kadar pek bir çalışma
olmamıştır. Yol İn şaa tı : Yollar stablize üst ko du n a gelmiş,
1 9 9 7 yılında asfalt çalışmaları yapılacaktır.
Şanlıurfa - G a z i a n t e p karayolu üzerinde bulunan
Şanlıurfa 1 . O r g a n iz e Sana yi Bölgesindeki çalışmalara T e le fo n S a ntra l B in a s ı: 5.000 A b o n e y e hizm et v e ­
1991 yılında müteşebbis heyetinin kurulmasıyla b a ş­ recek santral makinasının montajı tam amlanmıştır.
lanmış ve 2 5 .0 5 .1 9 9 2 tarihinde temeli atılmıştır. Ja nd arm a K a rako l ve L o jm a n B in ası: Karakol bi­
nasının inşaatı tam am lan m ış ve hizm ete açılmıştır.
M e vzi imar planı S a na yi Bakanlığı ve G A P idaresin­
ce onaylanarak aynı yıl iç yolların açılm asına başlan­ E le k trik Ş ebekesi ve K e s in tis iz ENH: 20 adet bina
mıştır. Bir taraftan altyapı çalışmaları d e v a m ederken tipi trafo tamamlanmıştır. 1 A d . 16 0 K W A ve 1 A d . 400
bir taraftarı da sanayi tesislerinin ya pım ın a KVVA'lık trafonun montajı yapılm ış. Terfi 2 ’de 2.3 K m ’ lik
başlanmıştır. E N H ‘ nin yapımı tam am lanm ıştır.

Şanlıurfa 1 . O r g a n iz e S a na yi Bölgesi 3 .9 2 7.8 5 0 m2 A ğ a ç la n d ırm a : 22 .5 0 0 adet fidan dikilmiştir.

alan üzerinde kurulmuştur. Muhtelif ölçülerde toplam
263 parsel olarak 1 1 0 m üteşebbise tahsis edilmiştir.

O r g a n iz e S a n a yi Bölgesinden arsa alm ak üzere

340 firmanın d a h a talebi vardır. 1. O r g a n i z e ’d e arsa
kalmadığı için, bu talepleri karşılamak üzere 2.
O r g a n iz e S a na yi Bölgesi ku rm a çalışmaları
yapılm aktadır.

Y e r tahsisi yapılan 1 1 0 firmadan, 46 tesis faaliyete

geçmiş, 50 tesisin inşaatı sürm ekte, 1 4 tesisinde proje
çalışmaları d e v a m etmektedir.

T ü m fabrikalar faaliyete geçtiğinde 6.000 işçi istih­

dam edilecektir.

32 6. O rg a n iz e S a n a y i B ö lg e s i

227 Ş a n lıu rfa '9 7 S A N A Y İ ve T İ C A R E T

 ŞANLIURFA 1. ORGANİZE SANAYİ Organize Sanayi Bölgesi için yer tespit edilirken b ir­
BÖLGESİNDEKİ FABRİKALAR (Mayıs 1997) çok faktör gibi ulaşım imkanları da göz önünde tu tu l­
Inş. Proje
muştur. GAP master planında b e lirtild iğ i gibi ulaşımın
Tesislerin Konusu Faal
Olan Safha Asa ması Toolam gelişme istikameti olan Şanlıurfa-Gaziantep karayolu
iplik 1 9 5 15 üzerinde kurulmuştur.
Pamuk Çırçır 30 8 1 39 Bu önem li anayollar, üzerine kurulan tesislere ham­
Tekstil, örme, penye 1 2 1 4 maddelerin taşınması, üretilen m am ülün pazara sevk
Halı - 1 - 1
edilmesinde önem il bir kolaylık sağlamaktadır.
Dokuma - 7 -
Yemeklik Yağ 5 6 1 12 Organize Sanayi Bölgesi inşa edilmeden önce de
Un-irmik 1 - - 1 yatırımcılar yer seçiminde ulaşıma çok büyük bir önem
Biber 2 - - verm işlerdir. Tesislerin kuruluş yerine bakacak olursak
Tahin helva 1 - - 1 bu husus rahatlıkla görülm ektedir.
Küp şeker - 1 - 1
Bisküvi 1 - - 1
Fıstık işleme - - 1 1 TİCARET
Mercimek işleme - 1 - 1
Yem - 1 - 1 Şanlıurfa ekonom isinde ticaret, tarımdan sonraki en
Prefabrik Yapı ele. 1 önem li sektörtür. Perakendeci küçük işletm elerin yanı
Çelik boru-Zir.alet _ 1 1 sıra son y ılla rd a ith a la tç ı ve ih ra c a tç ı firm a la rın sa­
Plastik enjeksiyon 2 1 - yısında artış olmuştur.
Teneke kutu - 1 - 1
İl düzeyindeki ticaret, tarım ürünlerine dayanmakta­
Tarım aletleri - 1 - 1
dır. Bu ürünlerin bir kısmı il içinde tüketilirken büyük
Zirai ilaç - 1 - 1
bir kısmı ise çevre illere satılmaktadır.
Elektrik m ot. Klima - 1 1
Güneş enerjisi - 1 - 1 Buğday, arpa, mercimek, pamuk, antepfıstığı,
Mermer 1 - 1 üzüm, urfa yağı, urfa peyniri, yapağı ve ham deri satı­
Cam işleme - 1 - 1 lan başlıca ürünlerdir. Sebze ve meyve üretim i iç tüke­
Paketleme anbalaj - 1 - 1 tim i karşılamaktan uzaktır. Bu nedenle sebze ve meyve
Mobilya 1 - 1 ihtiyacı diğer illerden karşılanmaktadır.
Yemek fab. - 1 - 1
Soğutma sistemleri - 1 - 1 İl merkezinde sebze hali, buğday pazarı, hayvan
iletken ve Kablo - - 1 1 pazarı önem li ticaret m erkezlerindendir.
Jüt ve Çuval - - 1 1
Dondurulmuş gıda - - 1 1
Toplam 46 50 15 110

2. ORGANİZE SANAYİ
BÖLGESİ
Organize Sanayi Bölgesinin hızlı gelişmesi ve 1.
Organizede yer kalmaması nedeniyle 2. Organize
Sanayi Bölgesi çalışmalarına başlanmıştır.
Bu maksatla DPT ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'na
2. Organizenin kurulması ve ek yatırım programına
alınması için müracaat edilm iştir. Ayrıca 2. Organize
Sanayi.Bölgesinde serbest bölge kurulması ile ilgili ça­
lışmalara başlanmıştır.
2. Organize Sanayi Bölgesi mevcut Organize
Sanayinin karşısında. M erkez Koçören Köyü sınırları
içinde 5.000.000 m2 olarak düşünülmektedir.

ŞAN LIURFA SANAYİSİNDE ULAŞIM

Şanlıurfa'da kurulan sanayi tesislerinin yerleşimi
ulaşım ile yakından ilg ilid ir. Tesisler genellikle önemli
kara-yolları üzerindedir. Bu yollar Şanlıurfa-Gaziantep,
Ş a n lıu rfa -D iy a rb a k ır, Ş a n lıu rfa -M a rd in , Şanlıurfa- 32 7. Ş a n lıu rfa Ç im e n to F a b rik a s ı
Akçakale yolları üzerindedir.

228 Ş a n lıu rfa '9 7 SA N A Yİ ve T İC A R E T

 TİCARET VE SANAYİ ODALARI İLDEKİ BANKALAR
Şanlıurfa merkez, Birecik ve Siverek ilçelerinde
Şanlıurfa'da 15 banka faaliyet göstermektedir, ildeki
Ticaret ve Sanayi Odası, Viranşehir ve Ceylanpınar'da
toplam banka sayısı ise 4 1 'dır. Bankaların ilçelere göre
Şanlıurfa Ticaret Odasına bağlı ajanlıklar bulunmaktadır.
dağılımları ise şöyledir.
Bu odalara kayıtlı toplam faal üye sayısı 5769'dur.
Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası: Kayıtlı toplam üye MERKEZ İLÇE
sayısı 3799‘dur. Akçakale, Bozova ve-Suruç ilçeleriyle il­ 1. T.C. Ziraat Bankası (Merkez)
gili işlemler Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odasında yürü­ 2. T.C. Ziraat Bankası (Kunduracı Pazarı)
tülmektedir. 10 meslek grubuna ayrılmış olan üyelerin 3. Emlakbank
2898'i gerçek kişi olup, 901'i ise tüzel kişiliğe haiz fir­ 4. T.Vakıflar Bankası
malardan oluşmaktadır. 5. T.Halk Bankası (Divanyolu)
İthalatçı firma sayısı 170, ihracatçı firma sayısı 450 6. T.Halk Bankası (Köprübaşı)
olup bunlardan sadece 20 firma faaldir. 7. Etibank
Oda bünyesinde TSE Şanlıurfa mahalli temsilciliği ile 8. Akbank
M illi P ro d ü ktivite M erkezi te m s ilc iliğ i fâaliyet 9. Pamukbank
göstermektedir. 10. Şekerbank
Odanın iştirakleri: Urfa Pamuk İpliği Sanayi A.Ş. 11. T.Ticaret Bankası
(UPİSAŞ), Umumi Mağazalar A.Ş. (UMAT), T.C. Merkez 12. T.iş.Bankası
Bankası A.Ş., Burak Dış Ticaret A.Ş., Karacadağ Memba 13. Yapı Kredi Bankası
Sulara A.Ş. ve Şanlıurfa Organize Sanayi Bölgesi 'dir. 14. Adabank
Yönetim Kurulu Bşk. İsmail Demirkol, Meclis Bşk. 15. İmarbankası
Ahmet Revan, Genel Sekreter Haşan Fehmi Hayırlı'dır. 16. Esbank
Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası Viranşehir 17. Toprakbank
Ajanlığına kayıtlı üye sayısı 532'dir. 18. Faisal Finas Kurumu
Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası Ceylanpınar AKÇAKALE İLÇESİ
Ajanlığına kayıtlı üye sayısı 109'dur. 1 . T.C.Ziraat Bankası
Birecik Ticaret ve Sanayi Odası: Odaya kayıtlı üye 2. Halk Bankası
sayısı 413 olup Halfeti ilçesi ile ilgili işlemler bu.odada BİRECİK İLÇESİ
yürütülmektedir. 1. T.C. Ziraat Bankası
Siverek Ticaret ve Sanayi Odası: Odaya kayıtlı üye 2. Halkbank
sayısı 916'dır. Hilvan ilçesi ile ilgili işlemler bu odada 3. T.İş Bankası
yürütülmektedir. 4. Vakıflar Bankası
5. T.Ticaret Bankası
TİCARET BORSASI BOZOVA İLÇESİ
ilim izde kurulu bulunan 1 adet Ticaret Borsası mev­ T. T.C. Ziraat Bankası
cuttur. Borsada 9 meslek grubu mevcut olup, kayıtlı üye CEYLANPINAR İLÇESİ
sayısı 352'dir. Borsada hayvansal ve tarımsal ürünler 1. T.C. Ziraat Bankası . -
işlem görmektedir. 2. Halkbank
HALFETİ İLÇESİ
1. T.C. Ziraat Bankası
İTHALAT VE İHRACAT HİLVAN İLÇESİ
İlimizde ithalat ve ihracat miktarlarında büyük artış­ 1. T.C. Ziraat.Bankası
lar gözlenmektedir. 1995 yılında ilim izde hediyelik eşya SİVEREK İLÇESİ
ve elektronik cihaz başta olmak üzere 768. 453. 1. T.C. Ziraat Bankası
779.000 TL ithalat, gerçekleşmiştir. 2 . Emlakbank
3. Halkbank
İLDEKİ İHRACAT 4. Akbank
5. T.İş Ban-kası
1995 YILI İHRACATI : 6.153.974 $
SURUÇ İLÇESİ
İHRAÇ EDİLEN ÜRÜNLER: Mercimek Samanı, 1. T.C. Ziraat Bankası
Buğday Unu, Portakal,- Kabak, Bulgur, Mandalin, 2. Halkbank
Patates, Kuru Soğan. 3. T.Tİcaret Bankası
İHRAÇ EDİLEN ÜLKELER: Irak, Küveyt. 4. T.İş Bankası
1996 YILI İHRACATI : 2.514.613$ VİRANŞEHİR İLÇESİ
1. T.C. Ziraat Bankası
İHRAÇ EDİLEN ÜRÜNLER: Patates, Buğday Unu,
2. T.İş Bankası
Kuru Soğan, Büyük çoğunluğunu oluşturmakla beraber
3. Emlakbank '
Dökme Karpuz, Mercimek, Susam.
İHRAÇ EDİLEN ÜLKELER: Irak, İran, Kuveyt, Birleşik
Arap Emirlikleri, Romanya.

229 Ş a n l ı u r f a '9 7 S A N A Y İ ve T İC A R E T
YATIRIMLAR
231
 D e rg a h -B a lık lıg ö l Ç e v re s i

330. D e rg a h -B a lık lıg ö l B a h ç e s i ve K a le

 BİRECİK BARAJI VE HES
Sınır Fırat Projesi içerisinde
yeralan Birecik Barajı ve HES
İnşaatının temeli 25 Mayıs 1993
tarihinde atılmış olup, çalışmaları
hızla devam etmektedir. YAP -
İŞLET - DEVRET modeli ile yürütü­
len bu barajın kurulu gücü 672 MW
’tır.
Y ıllık e n e rji ü re tim i 2 .5 1 6
GVVH’dır.Baraj ve HES İnşaatının
5.5 yılda bitirilm esi planlanmıştır.
Barajdan ayrıca 70.000 Ha. alan
sulanacaktır.
KARKAMIŞ BARAJI VE
HES
Şanlıurfa - Gaziantep il sınırını
oluşturan Fırat Nehri üzerinde ve
Suriye sınırından yaklaşık 4.5 km.
akış yukarıdadır.
Amacı enerji üretmektir.
Kil çekirdekli dolgu tipinde olan
barajın temelden yüksekliği 29.00
m.'dir. 1.647 m. kret uzunluğuna
sahiptir. 156.90 Hm3 toplam depo­
lama kapasitesi mevcuttur. 340.00
m. normal işletme kotuna sahiptir.
28.4 km2 rezeruvar alanı vardır.
6 adet santral ünitesi olup, Bulb
(Kaplan) tipindedir. Kurulu gücü
6x31.5=189 MW olup, yıllık enerji
üretimi 652.5 Gvvh'dır.
Karkamış Barajı ve HES santralı
inşaatı ile e le k tro m e k a n ik te ç h i­
za tın ın ya pım ve te m in işleri
Avusturya'dan sağlanan kredi ile
Avusturya ve Türk firmalarından
oluşan konsorsiyum tarafından
anahtar teslimi esasına göre 4 veren Türk Telekom A.Ş. 1996 yılı
yılda gerçekleştirilecektir.
MERKEZ 500 YATAKLI
DEVLET HASTANESİ
Devam etmekte olan 500 yataklı
Şanlıurfa Devlet Hastanesi İnşaatı
1992 yılı birim fiyatlarıyla 63 milyar
TL keşif bedellidir. 1993 yılında
ihale edilmiştir. 7450 m2 bina
oturma alanına sahiptir. Toplam
inşaat alanı ise 35.980 m2’dir. Bina
A ve B olm ak üzere 2 bloktan oluş­
maktadır. A bloku 8 katlıdır. Kendi
arasında A1, A2, A3, bloklarına
ayrılmaktadır. B bloku ise k e n d i
a ra s ın d a 7 b lo k a ayrılm aktadır. 1
ve 2. bloklar 5’şer katlı, 3 . blok 2
katlı, 4 ve 5. bloklar 4 ’er katlı olup, 6
ve 7. bloklar 3 ’er katlıdır.
Hastane inşaatının 1997 yılında
tamamlanması planlanm ıştır.
ELEKTRİFİKASYON
Yıllar itibariyle elektrik enerjisi
tüketiminde ilerleme katedilmiştir.
1985 yılında 135.795 kwh tüke­
tim varken bu rakam her yıl % 30-
35 civarında artış göstermiştir. 1995
yılı sonunda 659.000 kwh'a ulaş­
m ıştır. Şebeke ka yıp la rı ile b e ra ­
b er bu rakam 1.057.884 kvvh'a
ulaşmaktadır.
Bu sebeple şehir şebekelerinin
yenilenmesi için ihaleler yapılmış
ve s o n u ç ta Ş a n lıu rfa Ş e h ir
Şebekesinde çalışmalara başlanıl­
mıştır. Bozova ve Ceylanpınar İlçe
şebekeleri yenilenmiştir. Siverek ve
Harran İlçeleri master projeleri
hazırlanmıştır.
Köy elektrifikasyonunda ise 1987
yılı sonu itibariyle 708 köyde elekt­
rik varken 1995 yılı sonunda bu
rakam 950'ye ulaşmıştır. Şimdi 1719
mezrada elektrik vardır. Elektriksiz
yerleşim birimi yoktur.
TÜRK TELEKOM A.Ş.
1986'da faaliyete geçen o ta m a m la n m ış
zamanki adıyla PTT Bölge Baş
Müdürlüğü şimdiki adıyla Türk
Telekom A.Ş.'nin 1989'daki 56500/
74450 pr./lokal şebeke kapasitesi
1 9 9 6 y ılı sonunda 182020/
218730'a ulaşmıştır.
1988'deki telefonlu köy sayısı
701, mezra sayısı 110 iken 1996
yilı sonunda 928 köy, 552 mezraya
.ulaşmıştır. Buna baraj altında kalan
8 adet köy dahil edilmemiştir.
1988 yılında 984 işyeri ile hizmet
sonu itibariyle 1481 işyeri ile hizmet
vermektedir.
1988 yılında toplam 26 santrali
o la n ve 6 a d e d in in o to m a tik
olduğu şirket 1996 yılı sonunda 108
otomatik santrale sahiptir.
KANALİZASYON
Suruç ve Siverek ilçelerinde
kanalizasyon mevcut olup, Birecik
ilç e s in d e R o m a lıla r d e v rin d e n
kalma kanalizasyon şebekesi bugün
dahi kullanılm aktadır.
Akçakale ve Ceylanpınar ilçeleri
kanalizasyon inşaatları GAP Bölge
Kalkınm a İdaresi Bölge Müdürlüğü
tarafından yürütülmektedir.
Akçakale kanalizasyon inşaatı
1 9 9 4 y ılın d a b a ş la m ış o lu p ,
1997'de b itece k şe kild e planlan­
mıştır. %50 fiziki gerçekleşme sağ­
233
lanan projede çalışm alar devam
etmektedir.
Ceylanpınar ilçesi kanalizasyon
inşaatı 1992'de başlamış, 1996
sonunda tam am lanacak şekilde
planlanmıştır. Şu anda %70 fiziki
gerçekleşme sağlanmış olup diğer
ilç e le rd e k a n a liz a s y o n in ş a a t
çalışmaları devam etmektedir.
YOL
İlimizin 8688 km'lik karayolu ağı­
nın 868 km'si devlet yoludur. Bunun
da 538 km'si asfalttır.
324 km'si il yolu olup, tamamı
asfalttır. 7496 km'si de köy yoludur.
Köy yollarının 371 km'si asfalt, 6405
km'si Stabilize+Tesviye ve 720
km'si hamyoldur.
Y o lu a s fa lt o la n kö y s a y ıs ı
107'dir.
Demiryolu toplamı 221 km'dir.
A y n ı z a m a n d a S u riy e s ın ır ın ı
oluşturur.
OTOYOL
Gaziantep - Şanlıurfa arasındaki
o to y o lu n h a rita c ılık iş le m le ri
o lu p p r o je n in
hazırlanması işi ihale aşam asına
gelmiştir. Yapılacak olan bu otoyol
Şanlıurfa'nın batıdaki önemli mer­
kezlerle olan ulaşım ında önemli rol
oynayacaktır.
30.000 KİŞİLİK STADYUM
Ş a n lıu r fa M e rk e z B e y k a p ıs ı
M evkiinde 209 dönüm arazi üze­
rinde yapılan 30.000 kişilik stadyu­
mun proje bedeli 929 M ilyar
T L ’dir. Stadın 4000 kişilik tribünü
ile beton işleri bitm iştir. % 40 fiziki
gerçekleşm e sağlanm ıştır.
ULUSLARARASI
HAVAALANI
H ilv a n T a ş d a ğ ı M e v k iin d e k i
is tim lâ k ç a lış m a la r ı devam
e tm e kte olan H ava ala nı 16
A ğ u sto s 1994 ta rih in d e ABD A ir
W ays firm a s ı ve Jo hn son C ontrol
VVorld S e r v ic e s ile Yüksel
Projeden oluşan bir konsorsiyum a
ihale edilm iştir. Proje çalışm aları
devam etm ektedir.
400 mt. pist uzunluğuna, 45 mt.
genişliğe sahip havaalanı projeleri
tam am landığında ihaleye hazır
durum a gelecektir.
Proje GAP İdaresi Başkanlığı'nın
ve D H M İ’nin 1996 yılı yatırım prog­
ramında ye rai m aktadır. Proje bedeli
4.497 trilyon TL.'dir.
Şanlturfa '97 Y A T IR IM L A R
 KARAALİ KAPLICA
TESİSLERİ
Karaali K ö y ü n d e k i sıcak su
kaplıcası İl Ö z e l İdaresi tara fın da n
yapılm ış olup 3 4 o dalı, 68 ya taklı­
d ı r . 1 5 0 . 0 0 0 m 3 / s a a t s ı c a k su
kapasitelidir.
S u y u n ; sinir sistemi, e kle m , cilt,
d o l a ş ı m v b . h a s t a l ı k l a r için ş ifa
özelliği taşıdığı tesbit edilmiştir.
1 9 9 7 'd e h izm e te açılmıştır.
VALİ AKBULUT
FİDANLIĞI
Ş a n l ı u r f a ili A k ç a k a l e İlçesi
G ü lv e r e n K ö y ü M e vkiind e 1 9 9 2
yılında kurulmuştur.
A la n ı 7 5 0 D a 'd ır . K u ru lu ş
331. K a ra a li K a p lıc a T e s is le rin in d ış g ö rü n ü m ü
a m a c ı ise; B ö lg e iklimine u yu m
s a ğ la y a n m e y v e çeşitlerinin fi d a n ­
larını üretip çiftçilerin fi d a n ihti­
y a c ın ı k a r ş ı l a m a k v e m e y v e c i l i k
h u s u s u n d a bilgi v e b e c e rile rin i
a rtırm a k . B ö lg e d e ihtiyaç d u y u la n
o r m a n fid a n la r ın ı ü r e t m e k , s ü s
b i t k i le r i i h t i y a c ı n ı k ı s m e n k a r ­
ş ıla m a k , tü p lü s e b z e fid e s i
üretmektir.
Kapasitesi ihtiyaca g ö re yılda 2
m ilyo n a d e t fid a n v e ç ö ğ ü r
üretimidir.
1 9 9 6 y ılın d a 1 6 1 . 7 5 0 fidan ve
500 .000 s e b z e fidesi üretilmiştir.
ŞANLIURFA VALİLİĞİ
JEOTERMAL
SERA TESİSLERİ
33 2. J e o te rm a l S e ra T e s is le ri'n in iç g ö rü n ü m ü
Ş a n l ı u r f a Valiliği İl Ö z e l id a re
im k a n l a r ıy l a g e r ç e k le ş tir ile n bu
S e r a ile Ş a n lıu rfa 'd a seracılık s e k ­
törü ilk de fa h a ya ta geçirilmektedir.
İki parça halinde 1 0 d e k a r ü z e ­
rine kurulm uş ö rn e k bir tesistir.
B u s e ra d a s o n teknoloji u y g u ­
lanm ış, eşanjör siste m e dayalı jeo-
termal ısıtmalı, d a m la s u la m a v e
bilgisayarlı ça lışm a düdeni ile teç­
hiz edilmiştir.
25 M art 1 9 9 7 'd e s e ra d a n ilk
ürünler alınmıştır.
1 9 9 7 'd e 1 m ily o n d o m a t e s ,
biber ve patlıcan fidesi üretilerek
çiftçiye dağıtılmıştır.
D e k a r d a n o r ta la m a 2 0 ton
verim beklenm ektedir.
C a m s e ranın y a n ın d a a yrıca bir
p lastik s e ra k u r m a ç a lış m a la rı
3 3 3. J e o te rm a l S e ra T e s is le ri'n irı g e n e l g ö rü n ü m ü
d e v a m etmektedir.

234 Ş an lıu rfa '97 Y A T IR IM L A R

 DERGÂH-BALIKLIGöL
PROJESİ
I.S afha: H a ş a n P a d iş a h C a m i,
D e rg a h C a m i , K a le , A y n z e l ih a
G ö l ü , Halil-ür R a h m a n G ö lü ve
C a m i, R ızva n iye C a m i, Valilik
K o n u k e v i, Se lahaattin E y y ü b i C a m i
ve Ş u r k a v M erkezini içine alan böl­
geyi k a p s a m a k ta d ır. Bu s a fh a d a
ya pıla ca k işler, kent platosu olarak
adlandırılan külliyenin inşası,
Ay n ze lih a 'd a k i ç a y bahçelerinin
kale eteğine a lın m a s ı, yeşil ala n la ­
rın p e y z a jı, tarihi eserlerin resto­
rasyonu v e tarihi çevrenin a yd ın la ­
tılm a sın da n o lu şm a kta dır.
I. S a fh a d a Y a p ıla n İş le r:
Balıklıgöl m e vkiin de 7 0 a d e t avlulu 334. D e rg a h -B a lık lıg ö l Ç e v re D ü z e n le m e s i ve R ız v a n iy e C a m ii
e v , 33 a d e t b e to n a rm e e v , 64 d ü k ­
kan, 2 a d e t b u z fa brikası, 30 adet
a rsa o lm ak ü z e r e 2 5 .0 3 8 m 2 ‘lik
a la n rıza i p a z a r lık la sa tın
alınm ıştır.
Bu a la n a inşa edilen K e n t
Pla to su ’n d a ; 20 0 araçlık otopark,
7 4 a de t d ü k k a n , 3 a d e t k a fe te r y a ,1
a de t lokanta, 1 2 a d e t bü ro , 52
odalı otel, l a ş e v i , 2 a d e t ç a m a ş ır ­
h a n e , 32 a de t a b d e s t a lm a yeri, 43
d u ş , 46 W C ile şehir içi trafiğini
Halepli B a h ç e 'y e b a ğ la y a n kapalı
gidiş - geliş yolu b u lu nm a kta dır.
K e n t Pla to s u 'n d a 2 5 .0 0 0 m 2
k a p a lı a la n b u l u n m a k t a d ı r .
O to p a rk 1 5 .1 2 . 1 9 9 4 tarihinde, Yollar
M a y ıs 1 9 9 5 'd e , O te l v e diğer tesis­
ler 1 7 M a y ıs 1 9 9 7 tarihinden itiba­ 335. D e rg a h -B a lık lıg ö l P ro je s i K e n t P la to s u
ren hizm e te girmiştir.
İstim lakler dahil in ş a a t için
3 1 2 milyar T L . ( 1 1 m ilyon $)
harcanm ıştır.
II.S afha: Tarihi çarşıların b u lu n­
du ğu b ö lge de y a p ıla c a k olan çevre
d ü z e n le m e ve restorasyon projesi
ile birlikte buranın D e r g â h ve
Balıklıgöl ile irtibatının s a ğ la n m a s ı
ve tarihi kimliğinin korunm ası
sa fha sıdır.
III. S a fh a : Halepli Bahçe'nin
tam am ını içine alan çe vre d ü z e n l e ­
mesidir. B u r a d a , yeşil alan d ü z e n ­
lemesi ile İbrahim P e y g a m b e r i n
m a k a m ın a gelen ziyaretçilerin o to­
büslerinin park edecekleri kapalı
o to p a rk , 1 2 8 odalı 4 yıldızlı bir
otel, 18 0 kişilik ko n fe ra ns salonu
336. D e rg a h -B a lık lıg ö l Ç e v re D ü z e n le m e s i ve K a le
yapılacaktır.

235 Ş a n lıu rfa '97 Y A T IR IM L A R

 FOTOĞRAFLAR

Müslüm C.AKALIN 170, 171, 172, 173, 174

Abuzer AKBIYIK (Arşivinden) 225, 243, 247, 248, 255, 264, 265, 268

Feriha AKPINARLI 228

Mehmet AVCIDIRLAR 26, 27, 28, 36, 54, 55, 61, 87, 144, 145, 193, 207, 245, 269, 276, 277,
283, 284, 305, 309, 310, 311, 312, 314, 315, 317, 318, 327

İ.Halil ÇİNİ 72, 295

Mustafa DEMİRTAŞ 92,97,113

Cemal DURNA 20, 29, 43, 44, 46, 53, 57, 58, 59, 70, 74, 98, 102, 167, 197, 208, 213, 214, 216,
217, 218, 219, 224, 227, 233, 235, 250, 256, 271, 282, 289, 290, 291, 294, 320, 321,
322,323,324,325,326,331,332,333

A. Rezzak ELÇİ 2, 24, 25, 37, 45, 47, 48, 49, 52, 60, 95, 146, 161, 162, 177, 178,179, 181,186,
187, 188, 189, 194, 201, 202, 203, 204, 210, 211, 313

Salih İLHAN 249, 257, 258, 263, 267, 270

Mehmet İNCİ 22,71,215,297,302,319

İ. Halil KARACA 65, 66, 67, 68, 73, 296

İzzet KERİBAR 17,76,285

Hadi KURT 142, 313

A.Cihat KÜRKÇÜOĞLU 1, 3, 6, 10, 11, 12, 13, 14, 18, 19, 21, 23, 31, 38, 39, 41, 42, 51, 56, 63,
64, 69, 75, 77, 78, 70; 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 93, 94,.96, 101, 103,
104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140,
141, 143, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160; 163,
164, 165, 166, 168, 169, 175, 176, 180, 182, 185, 190, 191, 192, 195, 196, 198, 199,
200, 209, 226, 229, 232, 234, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 244, 251, 254, 259, 260,
266, 278, 279, 280, 281, 287, 298, 300, 307, 308, 316, 328, 335, 336, 337

A.Cihat KÜRKÇÜOĞLU (Arşivinden) 4, 5, 7, 8, 9, 15, 16, 205, 206, 222, 246

Sabri KÜRKÇÜOĞLU 99, 134, 212, 220, 230, 231, 261, 262

Haşan RASTGELDİ 221

Nurettin YARDIMCI (Arşivinden) 183, 184

Valilik Arşivi 33, 34, 35, 40, .288, 292, 293, 301, 303, 304, 306

Yıllıktaki fotoğraflar yukarda isimleri yazılı kişiler tarafından çekilmiştir.

(İsimlerin yanındaki numaralar fotoğrafların numaralarıdır.)

237
 İÇİNDEKİLER
TAKDİM............................................9 EĞİTİM -SPOR- SAĞLIK 51
Geçmişte E ğ itim ............................................ 53
TARİH...................................... 13 Bugünkü Durum................................... .".......................... 53
Peygamberler Şehri Şanlıurfa ........................................... 15 Okul Öncesi Eğitim................................................................53
Urfa Adının Kaynağı...........................................................15 İlköğretim..............................................................................54
Eski Çağlarda U rfa ............................................................. 16 Ortaöğretim...........................................................................54
Urfa'da Osrhoene Krallığı.................................................. 16 Çıraklık Eğitim Merkezi.........................................................55
Urfa'da Arap Hakimiyeti D e vri...................... 17 Halk Eğitimi Merkezleri.......................... ,..............................55
Urfa'da Selçukoğulları ve Türk Hakimiyeti .<..................18 Sağlık Eğitimi Merkezleri.......................................................55
Haçlı Savaşlarında U rfa.....................................................18 Rehberlik Araştırma Merkezi................................................ 55
OsmanlIlar Devrine Kadar U rfa........................................ 19 Eğitim Araçları Merkezi.........................................................56
OsmanlIlar Devrinde Urfa........................................... :....20 Milli Eğitim Yayınevi..............................................................56
Kurtuluş Savaşında U rfa ................................................... 22 Öğretmen Evleri........................................ 56
T.B.M.M. tarafından Urfa'ya Özel Öğretim........................... 56
Şanlı Ünvanının Verilm esi............................................. ....23 Motorlu Taşıt Sürücü Kursları...............................................56
11 Nisan'a Destan (Şiir)..................................................... 23 Harran Ü niversitesi.................... 59
Tarihte Harran Üniversitesi i.............. 59
POTİ RAFYA 25 Harran Üniversitesinin Kuruluşu...........................................60
Akademik Birimler................. 60
ilin Genel Coğrafyası..........................................................27 Sosyal ve Kültürel Hizmetler..................................... 61
Matematiksel Konumu....................................................... 27 Sosyal Tesisler......................................................................62
Özel Coğrafi Konumu........................................... 27 Yerleşim................................................................................62
Yer Şekilleri.........................................................................27 Rakamlarla Harran Üniversitesi............................................62
Dağlar...................................................................... 28 İİİmizde S p o r............................................................................63
Ovalar............................................................... 28 Spor Tesisleri................................................................ 64
Akarsular ................................................ ;................. 29 ilin Tescilli Spor K ulüpleri............................ .........................65
Göller.............................................................. i...... 30 Lisanslı Sporcu S a y ıs ı.......................................... ............... 65
İklim .................. :..... 30 Sağlık H izm e tle ri........................................................... 66
Bitki Örtüsü.................................... 31
Nüfus.............................................................................. .....31 KÜLTÜR ve TURİZM ............67
Yerleşme............................................................. 31
Turizm .............................................. 69
IDARI PI 33 / Şanlıurfa'nın Dini Turizm Potansiyeli.................................... 69
Şanlıurfa'nın Arkeoloji Turizmi...............................................70
Şanlıurfa'da İdari Durum.................. 35
Şanlıurfa M im arisi............................................................... 70
Şanlıurfa'nın İlçeleri............................................................36
Şanlıurfa Mimarlık Tarihi ........................................ 70
Akçakale...........................................................................36
Mimari Malzeme....................................................................71
Birecik.......................... 36 Plan Zenginliği......................................................
Bozova................ 37 Ustalar..................................................................
Ceylanpırtar............................................................... 37
Süsleme..........................................................
Halfeti.............................................................................. 38 Şanlıurfa Mimari Eserlerinin Gruplara Göre Dağılımı 73
Harran............................................................................. 38 il Merkezindeki Önemli Mimari Eserler ve
Hilvan..................................................................... 40 Görülmeye Değer Yerler........................................................ 74
Suruç......................................... 40 Ulu Cami...............................................................................74
Siverek............................................................................ 41
Haşan Padişah Camii............................................................74
Viranşehir.........................................................................41 Rızvaniye Camii.................................................................... 75
Urfa Kaymakamları-Mutasarrıfları-Valileri........................43
Halil-ür Rahman Camii.......................................... 76,
T.B.M.M.'de Şanlıurfa Milletvekilleri.................................. 44
Urfa Kalesi ve Şehir Surları...................................................76
İldeki Kamu Görevlileri ....................... .45
Aynzeliha ve Halil-ür Rahman Gölleri............................ 78
i İçe Kay m akamları ........... .45
İbrahim Peygamberin Doğduğu Mağara ve
il Özel idaresi................. 46
Mevlid-i Halil Camii................................................................78
İl Genel Meclisi Üyeleri.......................... 47
Eyyüp Peygamber Makamı ve Kuyusu.................................79
İldeki Belediyeler....................................................... 48
Eyyübi Medresesi ve Firuz Bey Çeşmesi............................. 79
Şanlıurfa Belediyesi............................................................48
Karakoyun Deresi .................................
İldeki Belediye Başkanları......................................... 49
Hızmalı Köprü...............................................
Şanlıurfa Belediye Başkanları.................................. ..49
Karakoyun Su Kemeri ş................... .............. 80
ildeki Belediyeler Hakkında Genel Bilgiler.....................,.49
Mustafa Kemaİ Paşa Anıt Çeşmesi...................................... 80
Şanlıurfa Defterdarlığı....................................... 49

238
 Harbi Umumi Şehitleri Abidesi.............................................. 80
Geleneksel Şanlıurfa Evleri.................................................. .83
Urfa Evlerinin Genel Özellikleri............................................ 83
Urfa Evlerinin Biçimlenmesinde Etkili Olan Nedenler 84
Görülmeye Değer Örnek Urfa Evleri.................................... 86
Hacı Hafızlar Evi...................................................................86
Sakıb'ın Köşkü......................................................................86
Küçük Hacı Mustafa Hacıkamiloğlu Konağı........................ 87
Şurkav Kültür Merkezi.......................................... 88
H am am lar................................................................................. 88
H anlar........................................................................................ 88
Gümrük Han.................................................. 88
Şanlıurfa Ç arşıları................................. 91
Sipahi Pazarı.......................................................... 91
Kınacı Pazarı.............................................................. 92
Pamukçu Pazarı....................................................................92
Boyahane..............................................................................92
Hüseyniye Çarşıları............................................................. 92
Kazzaz Pazarı (Bedesten)................................................... 93
Eski Kuyumcu Pazarı........................................................... 94
Kasap Pazarı........................................................................94
Şanlıurfa El S anatları..............................................................94
Dabbaklık..............................................................................94
Tarakçılık.............. 95
Ağaç Oymacılığı....................... 95
Saraçlık.............................................. 96
Kazzazlık.............................................. 97
Çulculuk............................................................. 97
Kürkçülük ..................................................... ■„........ 98
Keçecilik.................. 99
Cülhaçılık................................................. 102
Bakırcılık............................................................................. 103
Abacılık......................................... 104
Kuyumculuk......................................................................... 105
Taşçılık.................................................... 106
T a k ıla r ................. 109
Merkez İlçe Takıları....................................... 109
Siverek-Suruç-Bozova ve Hilvan Yöresi Takıları............... 109
Harran Yöresi Takıları...................... 110
Ören Y e rle ri....................:....................... 111
Harran'ın Görülmeye Değer Eserleri................................. 111
Harran Evleri..................................................................... 111
Şehir Surları......................................................................... 111
Harran Kalesi .........................................................112
Harran Ulu Camii.................................................. 112
Şeyh Hayat El Harrani Türbesi ve Camii............................ 112
Harran Höyüğü....................................................................113
Han-el Ba'rür Kervansarayı.................................................114
Şuayb Şehri Harabeleri....................... 114
Soğmatar Harabeleri...........................................................115
Eyyüp Nebi Köyü ve Eyyüp Peygamber Türbesi............... 115
Ayn-el Arus....................... ;............................. 115
Çar Melik Kervansarayı......................... 116
DeyrYakub (Yakub Kilisesi).................. 116
Sit Alanları........................................................................... 116
Şanlıurfa M üzesi....................................................................119
Şanlıurfa'da Yapılan Arkeolojik K a z ıla r............................120
Hassek Höyük Kazısı..........................................................120
Lidar Höyük Kazısı..............................................................120
Kurban Höyük Kazısı.........................................................121
Titriş Höyük Kazısı (1 )........................................................121
239
Harran Kazıları.................................................................. .122
Çavi Tarlası Kazısı............................................................. 123
Nevala-Çori Kazısı.............................................................. 123
Titriş Höyük Kazısı (2 )........................................
Yazılı Tabletler ve Mozaikler...............................................124
Ziyaret ve Adak Y e rle ri.......................... .t............................127
Hz. İbrahim Peygamber Makamı........................................127
Eyyüp Peygamber Makamı.................................................127
Eyyüp Nebi.......................................................................... 127
Hayat El-Harrani..................................................................127
Şeyh Mes'ud ......................................................................127
Bediüzzaman Ahmet El-Hemedani.....................................127
Hac Kermo.......................................................................... 128
Abdurrahman Dede............................................................. 128
Yakup Kalfa.:....................................................................... 128
Şazeli Ali Dede....................................................................128
Arş Hoca.....................................................
Şeyh Ebubekir.....................................................................128
Dipsiz Ziyaret...................................................................... 128
Boztepe Ziyaret.................. ............................................... 128
Akbalık................................................................................ 128
Öküz Daşı..................................................
Dabakhane.......................................................................... 128
Şanlıurfa Alim leri.........................................
Nebih Efendi........................................................................129
Şeyh Dede Osman Avni......................................................129
Hacı Hafız Mustafa Efendi..................................................129
Hacı Hafız Ramazan Efendi...............................................129
Kürt Hacı Ali Efendi............................................................. 130
Abbas Vasık Efendi.................................................... 130
Şeyh Abdurrahman Efendi............................................ 130
Miftahizade Haşan Açanal Efendi..................................... 130
Şeyh Müslüm Hafız............................................................. 131
Buluntu Hacı Abdurrahman Efendi.................................... 131
Kurra Muhammmed Hafız...................................................131
Hacı Abdülhamid Efendi .........................................132
Ömer Hafız (Göç) ........................................................132
Said Tekin Hoca.... *............................................ 13
Şanlıurfalı Şairler ...................................................... 134
Şanlıurfa'da Basın Yayın H a y a tı .................................136
Şanlıurfalı H attatlar................................................
Ahmet Vefik Efendi.........................................
Behçet Arabi ....................................................................137
Şanlıurfa'da V a k ıfla r............................................................. 138
Mazbut Vakıflar...................................................................138
Mülhak Vakıflar...................................................................140
Yeni (Mülhak) Vakıflar.........................................................140
Vakıf Emlakleri............................................................. 141
Vakıf Hizmetleri ............................................................141
Şanlıurfa Folkloru......................................................... 143
Urfa Adı ve Nemrut Efsanesi....................................... 143
Şanlıurfa'da Gelenekler.......................................................144
Sünnet Düğünü...................................................................145
Kirvelik....................................................
Şanlıurfa Folklorunda Sıra G ecesi..................................... 146
Geleneksel G iy im ................................................................. 148
Kadın Giyimi............................................
Erkek Giyimi.......................................................
Evlenme A d e tle ri .............................................................. 149
Kız isteme......................................................
Sakal Öpümü .....................................................................149
 Nişan...................................................................................149 Kırmızı Mercimek..................................... 215
Nikâh...................................................................................151 Meyvecilik............................................................................215
Düğün........................................................... 151 Antep Fıstığı.......................................................................215
Kına Gecesi ve Asbab Gecesi.......................... 153 Bağcılık............................. 215
Süpha Yemeği........................................................ 154 Susam.................................................................................216
Güveği Hamamı.................................................. 154 Şanlıurfa'da Hayvancılık......................... 216
Duvak Günü ................................................................154 Şanlıurfa’da Sığır Yetiştiriciliği .................................... 217
Gelin Hamamı.................................... 154 Şanlıurfa'da Koyun Yetiştiriciliği..........................................217
Şanlıurfa Yemek G eleneği.................................... 157 Kümes Hayvanları Yetiştiriciliği.......................................... 218
Yemekli Toplantılar L 'T r a n ı m» ,. ......... 157 Atçılık..................................................................................218
Urfa Mutfağı........................................................................ ISa-- Şanlıurfa'da Keçi Yetiştiriciliği............................................. 219
Çiğköfte.......................i-:...-:-...,........................ 7...'...r..;..f...:'lâer'' Arıcılık........................'........................................................ 219
Şıllık Tatlısı................ i..v................,v ,v..p/.../..yr.TT.:r.V.:.v:.-r45a— eylanpınar Tarım işletmesi........................................... 219
Boranı......................... | ....... 159 '! Kuruluş Amacı ve Tarihçesi .............................................. 219
Patlıcanlı Kebap........ jj. ..O .....i................. 160— işletmenin Görevleri............................................................219
Lebeni Çorbası.......... j ................................... j .................160 i Arazi Varlığı.............................................................. 219
Bostana (Salata)............ — i.. Hayvan Varlığı................................................................... 219
Şanlıurfa'da Yaşayan Ahilik Kültürü. Bitkisel Üretim.................................................................... 219
Şanlıurfa Musiki T a rih i......................................................... 165 Hayvancılık.................................................... 220
Urfa A ğ z ı................................................................................ 169 işletmenin GAP içindeki Yeri ve Önemi............................. 221
Urfa Ağzında Ölçü K a v ra m ı............................................... 169 Şanlıurfa'da Ormancılık Çalışm aları ............................. 221
Türk Halk Müziğinde Urfa Halk Müziğinin Y e ri............... 172 Şanlıurfa'da Toprak ve Tarım Reformu Uygulamaları ...222
Şanlıurfa Devlet THM K o ro su.............................................173
Urfa Kurtuluş M a rş ı.............................................................. 173 SANAYİ VE TİCARET.... 223
Şanlıurfa'da Mani ve Hoyrat G e le n e ğ i.............................. 176 Şanlıurfa ve Sanayi........................................................... 225
Şanlıurfa Atasözleri-Deyim leri-Bilm eceleri....................... 178
Şanlıurfa için Teşvik Esasları.......................................... 225
Şanlıurfa Mahalli Çocuk O yu n la rı ........................... 180 Şanlıurfa İçin Uygulanan Teşvikler................................. 225
Şanlıurfa Folklorunda Tekerlem eler..... ..... .183
Şanlıurfa'da Teşvik Belgeli Yatırımların Durumu 225
Şanlıurfa H alkoyunları..................................... 185 Şirketlerin Durumu .............................................. 226
Şanlıurfa Folklorunda Kuşlar ve K uşçuluk............... .......191 Faaliyette Olan Tesislerin Sektörel Dağılımı..... 226
Kelaynak K u ş la rı .......... ..:.......194 Küçük Sanayi Siteleri............................................. 226
Şanlıurfa I. Organize Sanayi Bölgesi.............................. 227
GAP. 197 Şanlıurfa II. Organize Sanayi Bölgesi ....................... 228
GAP'ın T arihçesi.......................................... 199 Şanlıurfa Sanayisinde Ulaşım ............................ 228
Atatürk Barajı.................................................................... 201 Ticaret....................................... 228
Baraj ve Baraj Gölünün Özellikleri..................................... 201 Ticaret ve Sanayi Odaları....................... 229
Hidroelektrik Enerji Santralinin Teknik Özellikleri............... 202 Ticaret Borsası ............ 229
Şanlıurfa Tünelleri.................................... .....202 İthalat ve ihracat........................... ........*..229
GAP'ta Hidroelektrik Üretimi-............................................203 İldeki Bankalar .... ;... ................................. ......229
Harran'da Gelir Üçe Katlandı..........................................204
GAP Bölgesinin Nüfusu Hızla Kentleşiyor..................... 205 YATIRIMLAR..... ....... 231
GAP Sanayi Alt Yapısı Hazırlanıyor....................... 205 Birecik Barajı ve HES.............. .233
GAP İçin Ekonomik Kalkınma Ajansı M odeli................ 206 Karkamış Barajı ve H E S ........ 233
GAP'ta Temel Büyüklükler...............................................207 Merkez 500 Yataklı Devlet Hastanesi............................ 233
Mevcut Sulamalar...................................... 208 Elektrifikasyon..................... 233
Sosyo Ekonomik Göstergeler..........................................208 Türk Telekom A.Ş........................................................ 233
Kanalizasyon ............ 233
R K^/l .................... 211 Y o l..................................... 233
Otoyol.................... 233
Tarihçe............................................................................... 211 Karâali Kaplıcası ........................................................ 234
Tarımsal Yapı ve Ü retim ....................... ..211 30.000 Kişilik Stadyum .................. :................ 234
Tarımsal Nüfus.............. 211 Uluslararası Havaalanı..................................................... 234
Tarımsal Y apı................. ................................................. 211 Vali Akbulut Fidanlığı ......................................................234
Şanlıurfa İl Toprağının Dergâh-Balıklıgöl Projesi................................................. 235
fa rım Yönünden Değerlendirilmesi................................ 212
Toplam Alanın Tarımsal Dağılımı.................................. 212
Şanlıurfa Tarımında Sulama.............. 213
FOTOĞRAFLAR... .............237
Şanlıurfa'da Tarımsal Araç ve Gereç Sayıları ...... ...213
Şanlıurfa Tarımında Bitki Deseni.................................... 213 İÇİNDEKİLER................ 238
Şanlıurfa'da Pamuk Tarım ı ................................... 214
Hububat .................................................................. 215

2 40
I

İ AN T E P

S UR İ Y E +
 TÜRKİYE’DE ŞIMLI URFA

İKİ
x x x *
NOKTÜ
Tflk O (2 1 6 ) 349 O
-

Gravür. Dr. B urhan Vural

Oymaıığaç

Kayalık Söğütlü
Yakınyurt OVACIK

AKPINAR'A
TÜRK .Mllisaray
GİDER
RAJI ç çEstağfirullah
Yığınak
HurnkOI
Yaşlıca

Karacaören
Sırotoşlar Ortatape
Kırağılı
yDÇakallı )Maşuk p
’ Ürûnlû
Dutluk
f Hamur
Gülaçan Koçhlsar Mûlkören AKZİYARET
Kayalar
Kabacık k Soğukkuyu
/ Bozyazı x — .. Kurugöl Gözenek Akziyaret
Aronnk
ıracaörom Kındırall , — *
Gözeli Yukart GÖklO' Kuşlucz
Türkmenören lımtepa ^
'— s. ûmorll (Dokuza; Sancak Aş«
Köseşahin • Uzunburç Horzum
, Günnıık o
t Yaylacık
Ortayol O
rükKa gılı CKızla
Savaşan Durak j Macunlü
Boyburcu

Ciblnörarı' KANLIAVŞAR
İrcûnlû \o tlu k a la n
Tovşonöron Q Büyük A lâ r ü r ^ N
Köksüren
\ _ K ç . Alanlı
Tozluca

özveren
,Boztepo
1Akmaftara ızl“ ” « V Küçükler P!

.Göbekli
Şoke/köy

Akpınar ŞANUURFA
YAYI ASI

Bağlarbaşı Ağılcık
.Tüten
rıûım ÖYukarı Karabaş
Atmaçar
Yukarı
KULAYSAK
rn r r.ırz JKızıkuyu
çını.lr.ı " Kırkmağara PAYAMLI
Imisan
BLI.KIS
HMUIIELF.Rİ f Küçük Sorgon CUDİDAĞJ
Yanıkçöğûr
NİZİP’E Suruç Ov-m
GİDER Bozdoro
avûjuia
m,ırîr
^ y m a k lı
ıMozrakây
jzte p ît Akören

Mağnroiı
-jAltıkonak
Konakköy Yukarı

Akarçay Bcyboyi
IMertismall
Çongdll
Haktanır t
^Edebey

Doru mali.
 DAĞBAŞI
Kapıkaya

«AİSfKIA

Güvercin
KARACADAĞ

^ayırözû Karabahçe 1
Güvercin
^/K a rp u z c u

VEREK
\KVWKHM^/ KAR AC ADi

jAvurtcpo
Karakoyun
'■^Kamışlı
° Yücelen Çinhisar
Erkonağı

Büyük Kozanlı
ŞEKERLT
pirkucak
Çağdaş j

jç k uy u

[Kadıköy

>Büyük Görümlü

Konakyeri

Topraklı

Kapaklı

.2 Kınalılope

Tepedibi

Yoşilalıç

Büyük Mûrdesl

Yukarı
Gürpınar

Altıntepe Aşağı C
Karataş

Akbulut
O Tozluca
Yukarı O.
luroba Taşlıdoro
DEVl.ET ÜRETMF
ıYağmurlu ÇİFTLİĞİ
f Olgunlar
Düzlük YukarıYen'köy ı
Duraklı
Yolbaşı

•• O"-" CEYLANPINAR
Büyük Ojluca. Büyük çâyiı j

GÖMEETFPF
•474 KüÇûk Yıldız
G ö fc ta ş ^ —

Avlak
Meydankapı

Büyük Tokaç

Yalınlaş
Şimdi,
gözünüzü
dört açın!

ı,
ı

Ev sahibi olmanız için

dört seçeneğiniz vâr!
1 3
P e ş in ö d e y in , Ü c e s it
r w

in d ir im li t a k s it le
a lm l fa iz s iz ö d e y in !

4
1 0 y ıla k a d a r G r u p o lu ş tu r u n ,

2 v a d e y le a lın ,
ta k s itle ö d ey in !
d ah a cok
in d ir im a lın !
w

r ; EMLAK BANKASI
“ D a h a U y g a r B i r Y a ş a m İ ç i n ”

A Y R IN T IL I B İLG İ V E S A T IŞ İÇİN T Ü M E M L A K B A N K A S I Ş U B E L E R İ, Y U R T D IŞ I T E M S İL C İL İK L E R İ V E P A Z A R L A M A O F İS L E R İM İZ H İZ M E T İN İZ D E D İR

P a z a rla m a M ü d ü rlü ğ ü : (0 2 1 2 ) 2 7 6 58 3 4 - 2 7 6 56 4 8 İzm ir P a za rla m a M ü d ü rlü ğ ü : (0 2 32 ) 3 3 6 0 4 4 9 - 3 3 6 0 7 5 4 - 3 3 6 13 9 2

A n k a ra P a z a rla m a M ü d ü rlü ğ ü : (0 3 12 ) 4 2 7 52 2 2 - 4 2 6 0 4 0 6 A ta ş e h ir: (0 2 1 6 ) 4 5 5 2 5 9 7 - 4 5 5 2 5 9 8 - 4 5 5 15 10
G a lle ria : ( 02 1 2 ) 5 5 9 4 6 72 - 5 5 9 6 8 72 - 5 6 0 4 5 4 3 G a z ie m ir: ( 0 2 32 ) 2 7 4 14 1 6 - 17 S in a n o b a -M im a ro b a : (0 2 12 ) 8 6 4 0 0 10
M a v iş e h ir: ( 0 23 2 ) 3 2 4 14 6 7 / 2 h at B ilk e n t: ( 03 12) 2 6 6 4 5 5 4 K o n u tk e n t: (0 3 1 2 ) 2 4 0 03 5 5 E lv a n k e n t: ( 03 1 2 ) 2 6 0 15 18
Ü m itk e n t: ( 0 3 1 2 ) 2 3 5 4 3 50 B a h ç e şe h ir: ( 02 12 ) 6 6 9 0 0 10 M u tlu k e n t: ( 0 2 6 2 ) 6 4 2 0 3 88
Mecmue’l-Bahr
Şiirle süslenmiş bir ne/Hbahçesi
R
‘ uhu teshir eden havası vardı...
Okunurdu aşkın hicran nağmesi,
İçin için yanan sevdası vardı...
/Hıçkıran bir ney di orada duygu...
Melale dönerdi kuşlarda arzu;
dlkşam garipliği sarınca ufku;
“Rüzgarla söyleşen sedası vardı..
ISBN 975-7565-48-2
G ra v ü r: D r. B u rh a n V u ra l
‘Tutuşup yanardı gönülde hasret!
Ruşlar, o alemde bulurdu lezzet;
Sessizli/Hiçinde başlardı sohbet;
Manada yaşayan sefası vardı...
Okşardı akşamı sihirli bir el...
Meltemden incinir, solardı emel;
Mülkimde neşterdi; "araban Çazel..."
O yerde sevdanın davası vardı!...
Mddyhan MBMMOOk