1990
na regutacyą lewego brze­
WRZESIEŃ 1890 R.
Wynalazki
Krakowianin, p. Stanis­
ław Pokutyński doszedł
do dwóch wynalazków w
dziedzinie mechaniki, za­
szczytnie odznaczonych.
Jednym z nich jest motor
uniwersalny, w rodzaju
maszynki rotacyjnej, któ­
ra może być wprowadzo­
na w ruch parą, wodą, po­
wietrzem 2gęszczonym,
gazem lub naftą. Gaz i
nafta wymagają pewnej
dodatkowej zmiany przy­
rządu, bardzo zresztą nie­
znacznej. Motor ten ma
podobno wysokie zalety:
chyżość niesłychaną
(12 000 obrotów na minutę
bez transmisyi), zużywa
mało pary, jest wolny od
tarcia i nie wymaga sma­
rowania. Jest nadto bar­
dzo lekki i ma prostą bu­
dowę, może być użyty
wszędzie, gdzie potrzeba
wielkiej szybkości obroto­
wej: od wentylatorów,
centryfug itp. Wynalazca
za ten pomysł otrzymał w
Belgii złoty medal. Dru­
gim wynalazkiem jest wo­
domierz, niezmiernie czu­
ły. Zrobiony on jest z me­
talu i polega na systemie
turbinowym. Waży tylko
2.300 gramów, może być u-
żyty do kontroli wodocią­
gów lub jakichbądź pły­
nów, jest niewielki i tani.
Prawda
6 września 1890 r.
Regulacja Wisły
Koszt całkowitej regu­
lacji Wisły w obrębie Kró­
lestwa Polskiego niektó­
rzy inżenierowie obliczają
na 25, inni na 30, inni jesz­
cze na 40 milionów rubli.
P. Majewski przypuszcza,
że przy bezpłatnej faszy-
nie, koszt wyniesie tylko
kilkanaście milionów. Do­
tąd od konwencyi z Au-
stryą 1864-go r., wydano
1000 cz. wody, z czego po­ wagonów poruszanych
gu Wisły przy granicy au- wstaje odpowiednia już przy pomocy motorów
stryackiej 1,509,000 rs., w po zastosowaniu emulsy- naftowych. Innowacja ta,
okolicach zaś Warszawy ja. jakkolwiek narazie ko­
rząd w ciągu ostatnich lat Wszechświat sztowna, w przyszłości ma
czterech wydał 770,000 rs. 14 września 1890 r. być znacznie tańszą od u-
Tygodnik Ilustrowany trzymania koni. Biuro, o
6 września 1890 r. Nowa roślina tkacka którem mowa, zamierza
sprowadzić jeden wagon
Mikroby Donoszą z Ameryki, że na próbę.
Co to będzie? Trzeba bę­ na wyspie św. Trójcy zna­ Kurjer Codzienny
leziono nową roślinę tkac­
dzie przestać jeść, przy­ 18 września 1890 r.
najmniej... ser. Badania ką, zdaje się, o wiele wyż­
wykazały, że w jednym szą pod tym względem, od Planeta Mars...
gramie świeżego sera e- ramii nowozelandzkiej.
.... gdy ziemia znajduje
mentalskiego znajduje się Główna korzyść tej rośli­ się pomiędzy nią a słoń­
90.000 do 140,000 mikro­ ny polega na tem, że częś­
cem, bywa bardzo zbliżo­
bów. Im starszy ser, tem ci włókniste można od­ na do ziemi, co ułatwia ba­
więcej w niem żyjątek. W dzielać od łodygi przez danie powierzchni tej pla­
serze, mającym dni 71, cały rok. Trzeba tylko ro­ nety nadzwyczaj zajmują­
znajduje się na gram bić nacięcia u dołu i wy­ cej. Owoż w roku bieżą­
800.000 bacylów. W serze ciągać pasemka włókniste cym zaczyna się okres
miękkim 25-ciodniowym ręką. Łodyga dochodzi do tego zbliżenia; w roku
wykryto 1,200,000, a w 45- wysokości 3,30 m i pozba­ 1892-im zbliżenie będzie
-ciodniowym, 2,000,000 mi­ wiona jest gałęzi, co czyni jeszcze większe, a w 1894-
krobów na gram. Zatem w roślinę jeszcze dogodniej­ -ym i 1895-ym największe.
360-ciu gramach sera szą. Próbki tych pasem Uczeni już się zabierają
może być więcej żyjątek, włóknistych posłane do do nowych badań.
jak ludzi na całej kuli Londynu doskonale zosta­ Tygodnik Ilustrowany
ziemskiej. Szczęściem, że ły przyjęte i ocenione na 20 września 1890 r.
nie wszystkie bacylusy te 425-500 fr. tonna.
należą do rodzaju ludo­ Wszechświat
Kartofle
żerczych, bo funt sera wy­ 14 września 1890 r.
starczyłby niechybnie na Inżenier - technik p.
Lizol... Floryan Grubiński, wyna­
zmarnowanie całej ludz­
kości. Zalecałoby się jed­ ...oto nazwa nowego lazł machinę do wyorywa-
nak przy deserach sta­ środka antyseptycznego, nia i oczyszczania kartofli
wiać mikroskop i wykaz opisanego przez p. Gerla­ z ziemi.
statystyczny, ile procen­ cha. Środek ten przyrzą­ Tygodnik Ilustrowany
tów mikrobów każdy ro­ dza się przez gotowanie o- 20 września 1890 r.
dzaj sera wykazuje. lejów smołowych, żywic i
Kurjer Codzienny tłuszczów; nie zawiera fe­ Żelazne wrota
11 września 1890 r. nolu, lecz przeważnie kre­ Rozsadzanie skał u tak
zol. Przetwór ten ma kon­ zwanych wrót Dunaju na
Ozonina systencję mydeł mazi­ granicy węgiersko-ser­
stych, łatwo rozpuszcza bskiej, nałeży do najwy­
Tak nazywa Schreiner się w wodzie; w działaniu datniejszych robót w tym
opatentowaną przez sie­ swem przeciwgnilnem rodzaju. Ze skał obejmu­
bie ciecz, przeznaczoną do przewyższa kreolinę i jących 400,000 metrów ku-
bielenia rozmaitych mate- kwas karbolowy, będąc bicznych, potrzeba rozsa­
ryj włóknistych, drzewa, przytem mniej jadowity, dzić koło Orszowy 240,000
słomy, korka, papieru i Łp. niż obadwa te przetwory, a w innych miejscach
Przyrządza się ten prze­ a również ma być od nich 160,000 metrów, ku czemu
twór jak następuje: 1250 g tańszy. Lizol nadaje się wypadło użyć niemal ta­
żywicy rozpuszcza się w nie tylko do dezinfekcyi kiej samej liczby elek­
2000 g oleju terpentyno­ na większą skalę, lecz i do trycznych lontów. Zamiar
wego, mięsza się to na­ użytku w medycynie. uregulowania Dunaju w
stępnie z rostworem 225 g Wszechświat tym punkcie istniał od-
wodanu potasu w 400 cm3 14 września 1890 r. dawna, lecz rozbijał się o
wody, wreszcie dodaje 900 zbyt wielkie trudności
cm3wody utlenionej. Two­ techniczne i finansowe,
Motory naftowe
rzy się z tego galareta, które obecnie pokonano.
która staje się płynną po Dowiadujemy się, iż Kurjer Codzienny
2-3-dniowem staniu w jedno z tutejszych biur 28 września 1890 r.
świetle. Do użytku ros- technicznych zapropono­
cieńcza się ten przetwór, wało zarządowi kolei kon­ Zebrała;
dając na jedną jego część nej wprowadzenie w życie Jadwiga Orzechowska
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nr 9 (499) Wrzesień 1 990 Rocznik XLl

Sytuacja jest wręcz rozpaczliwa. Są zainteresowani, jest

zabytkowy sprzęt i jest przepiękna puszcza. Są też chętni,
którzy pomogliby w uruchomieniu zabytkowego obiektu,
jego eksploatacji. Co zaś się robi? Rozbiera się szyny i za
grosze sprzedaje się okolicznym rolnikom, zamiast pociągu
próbuje się wprowadzić do puszczy samochody...
Pomóżmy uratować jeden z piękniejszych zabytków -
kolejkę leśną w Puszczy Knyszyńskiej! Szczegóły - w na­
stępnym numerze.

Jak co roku nasi przedstawiciele gromadnie wyjechali na

kolejne targi poznańskie. W formie przeglądów nowości
spróbujemy zaprezentować najnowsze urządzenia i techno­
logie z zakresu różnych dziedzin i z różnych krajów. Pier­
wsze relacje już w następnym numerze.

Tak zwane zjawisko Halla jest znane od 100 lat, lecz halo-
trony to elementy elektroniczne wciąż mato znane, choć
przecież ich funkcjonowanie, a nawet nazwa są ściśle zwią­
zane z tym dawnym odkryciem. Nie znacie go? Nic nie sły­
szeliście o halotronach? A więc macie wspaniałą okazję
uzupełnienia wiedzy czytając poświęcony tej tematyce arty­
kuł, który zamieścimy dla Was w następnym numerze!

Nasza okładka: Wspaniały Volkswagen Futura, zdobiący

naszą okładkę to nie tylko propozycja nowej, ciekawej for­
my nadwozia - to prawdziwy samochód przyszłości ze spe­
cjalnym przeznaczeniem do ruchu miejskiego. O nim i o
całej infrastrukturze z nim związanej możecie przeczytać na
s. 22.
 SPIS TREŚCI
Artykuły: CZY NEANDERTALCZYK POTRAFIŁ MÓWIĆ? - <j) ..................... 6
POJAZDY WRZEŚNIA 1939 r. (Dokończenie) - Jan Tarczyński ....................................................... 10
PRAWA NEWTONA TO TYLKO PÓŁPRAWDY? - Paweł Kaczor ................................................. 14
MIASTO BEZ AUT? - Jerzy Klawiński .............................................................................................. 22
ZJAWISKO EFEKTU CIEPLARNIANEGO - Piotr Górka .................................................................. 36
ELEKTRONIKA ZAMIAST KIELNI - Adam Dwojak .......................................................................... 27
ROŚLINY WYSOKOGÓRSKIE - llza Trzcionka ................................................................................ 42
Felieton: MAMY SZANSĘ - Jerzy Kławiński ............................................................. 3
Opowiadanie: CZARODZIEJ Z MANHATTANU (Dokończenie) - Andrzej Drzewiński, Jacek Inglot ........................ 49
Na w arsztacie: ANTRESOLA W GARAŻU - Jerzy Pietrzyk ....................................................................................... 55
SKRZYNIA NA ZABAWKI - Marek Kolasa .......................................................................... 60
PRZYSTOSOWANIE MONITORA NEPTUN 156 DO WSPÓŁPRACY Z KARTĄ HERCULES - Da­
riusz Adam P rz y g o d a ........................................................................................................................... 62
REGULATOR OŚWIETLENIA - Dariusz Poliński ............................................................................. 66
SUSZARKA DO TALERZY - (jp) 69
InforM Ik: ZX-Y INACZEJ (III) - Janusz Młodzianowski, Tadeusz Zaleski ....................................................... 32
Działy: NOWE I NAJNOWSZE .................................................................................................................. 4, 12
INFORMIK a, b, c: KURS JĘZYKA C (26) - Roland Wacławek ...................................................... 44
CIEKAWE KSIĄŻKI ................................................................................ 47
NAUKA I TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH: XX ROCZNICA WYPRAWY NA KSIĘ­
ŻYC - Jan B a r c z y k ....................................................................................................................................70
DAWNE MARKI SAMOCHODÓW: GLAS (D) 1955-1966 - Zdzisław Podbielski ....................... 71
POZNAJEMY SAMOCHODY: FIAT TIPO - Zdzisław Podbielski .................................................... 72
Z TECHNIKĄ PRZEZ WIEKI (6): CERAMIKA I SZKLARSTWO ŚREDNIOWIECZA; WŁÓKIEN­
NICTWO W WIEKACH ŚREDNICH; OBRÓBKA SKÓRY I MEBLARSTWO OD ŚREDNIOWIECZA
DO REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ - (oprać, h.h.)................................................... ...................... 74
SŁYNNE JACHTY: ISLANDER - Marian Mickiewicz ........................................................................ 76
PIONIERZY KOSMOSU: PROJEKT GEMINI - Krzysztof Zięcina, Jacek Nowicki ....................... 78
RO-MA: JAN I LICZBY FIBONACCIEGO - Michał Szurek ............................................................ 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: POTAS I JEGO ZWIĄZKI - Stefan Sękowski ........................................ 8?
LOKOMOTYWY POLSKICH SZLAKÓW: LOKOMOTYWA ELEKTRYCZNA SERII EPOS - Paweł
Tarczyński ............................................................................................................................................. 86
FOTOPORADY: NIE TYLKO ILOŚĆ - Paweł Wójcik ........................................................................ 88
POMYSŁY GĘNIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE .................................................................. 90
KATEDRA FIZYKI: TROCHĘ MORAŁÓW - Adrian Kozanecki ........................................................ 92
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: ANALIZA WIDMA LINIOWEGO - Marek T. Szczepański , 94
ASTRO-FOTO ....................................................................................................................................... 96
Różne: SCYNKI - Marcin Grabski .................................................................................................................. 41
OŚLA STUDNIA - Jerzy Milicz ........... •............................................................................................. 46
CEBIT’90: KOMPUTERY I ERGONOMIA - (tr) ................................................................................. 84
Nb okładce: VOLKSWAGEN FUTURA . . . . . . . . . . . I
SĘDZIWY TECHNIK ........................................................................................................................... II
HONDA ST 1100 PAN EUROPEAN - Jan Tarczyński .....................................................................III, IV
Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak, Paweł Adamów, Jan Desselberger.
Fotografie w numerze: Józeł Trzionka, Władysław P. Jabłoński, Zofia Rokita, Marcin Grabski, Jerzy Miticz, Marek Kolasa, Zdzisław Podbielski,
Paweł Terczyński, Paweł Wójcik, Tadeusz Rzepecki. ..Bild der Wissenschaft", „Fai da Te", Volkswagen. „Inter Nationes". „Du Pont", SIEMENS,
SULZER, ze zbiorów redakcji.

„Młodego Technika” wydaje Instytut Wydawniczy „Naeza Księgarnia”

Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk. dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr inż. Jerzy Siek, dr
Zbigniew,Płochockt. mgr inż. Piotr Postawka, proł. dr hab. Andrzej Kajetan Wróblewski (przewodniczący), mgr inż. Roland Wacławek, mgr
inż Grzegorz Zalot.
Zespól redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ.), Elżbieta Gaweł (z-ca red. nacz ). Władysław P. Jabłoński (kier. działu
gralicznego), Jerzy Klawinskt (kier działu łączności z czytelnikami), Dariusz A. Przygoda (mlormatyka). Jerzy Pietrzyk (kier. działu twórczości
(echntcznei młodzieży), Zofia Rokila (kier działu nauki), Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzionka (red naczelny)
Stali współpracownicy: Jan Barczyk („Nauka i technika na znaczkach pocztowych"). Adrian Kozanecki (fizyka), Henryk Hollender (historia lechniki),
Eugeniusz Koczorowski (technika morska), Marek Moczulski (kolejnictwo), Marian Mickiewicz (jachłfng), Jadwiga Orzechowska(Sędziwy Technik),
Zdzisław Podbielski (motoryzacja), Tadeusz Rzepecki (lelekomunikacja), Marek T. Szczepański (astronomia), Stełan Sękowski (chemia), Michał
Szurek (matematyka), Jan Tarczyński (historiamotoryzacji ), Marek Utkm(rowery), Roland Wadawek(inlormatyka), Paweł Wójcik(łoto), GrzegorzZalol
(Klub Wynalazków, elektronika), Krzysztof Zięcina, Jacek Nowicki (astronautyka). W opech Żurek (elektronika).
Adres redakcji: ul. Spasowskiego 4, 00-389 Warszawa lub skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. Telefony: centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z czytelnikami (czynny w godz. 11.00-14.00) -w e w n 60, Pozostałe działy: wewn. 42 i 47, Redaktor naczelny: 26-26-27 lub wewn.
87
Redakcia zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadesłanych materiałów Artykułów nie zamówionych redakcia nie zwraca.
Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe RSW „Prasa" Zam. 733. Nakład 70 300.

2
 *i "

:fSS-w' 1«v> '■* . . •. •

:.>J| / ..

Moje spotkania ze znajomym psychologiem zamieniają się od

niedawna w sesje psychoanalityczne frustrata z terapeLitą. Żeby
było zabawniej frustratem je st psycholog, a terapeutą na bazie
spowiednika -ja ! Mój kolega je st sfrustrowany brakiem szacun­
ku dla m yśli naukowej psychologów w naszym społeczeństwie.
Dawniej mógł to jeszcze znieść - ONr nie dawali rozwijać się
praktyce prawidłowego psychologicznie ustawienia społeczeńs­
twa, bo musieli wszystko ustawić po swojemu, a inne koncepcje
- do kąta! A teraz miało ju ż być dobrze, i co?
Przy bliższym zbadaniu sprawy kolega wyznał mi, że jest pod
wrażeniem nowoczesnej koncepcji głoszącej, iż nasz organizm
kieruje się specyficznym zegarem biologicznym, który wpływa
na naszą zdolność koncentracji w pracy. Okazuje się, że może­
m y koncentrować się w sposób sukcesywny, czyli taki, w którym
decyduje pamięć (najlepiej rano!) lub jednoczesny, wymagający
rutyny (najlepiej po południu lub wczesnym wieczorem!). Zna­
jąc ów mechanizm powinniśm y skierować umysłowych do pra­
cy rano, a fizycznych - po południu, w ten bowiem sposób najle­
piej wykorzystalibyśm y potencjał każdej jednostki. To, że tego
nie robimy, je st wbrew nauce!
Kiedy zaskoczony powyższą koncepcją stwierdziłem, że prze­
cież na Zachodzie bez zmian - czyli (pomimo ich szacunku dla
nauki!) większość pracuje od rana, kolega obrzucił mnie złym
spojrzeniem i rzekł: „No widzisz! Ty też nic nie rozumiesz!"
Nie rozumiem i nie chcę rozumieć! Nauka dla pewnych ludzi
stała się poligonem do uprawiania eksperymentów na żywym
organizmie bez świadomości konsekwencji, jakie mogą spowo­
dować. Nic dla nich nie znaczy tradycja, przyzwyczajenie itp.
Chcieliby przestawić nas z dnia na dzień na nowe, w ich mnie­
maniu proste, tory Tylko niestety nasz umysł je st m niej ela­
styczny niż ciało. To dziwne - silnik elektryczny o mocy 1 kW
obciążony pracą 2 kW spali się, natomiast organizm człowieka -
z czasem oczywiście - rozwinie żądaną moc. Natomiast m aszy­
na cybernetyczna uczy się metodą prób i błędów szybciej niż
człowiek i bez jego oporów wewnętrznych. Czyżby więc - wbrew
biblijnemu przekazowi - pomiędzy Odrą a Bugiem ciało było
ochocze, a umysł mdły?
Nie sądzę by jakakolwiek nauka humanistyczna (no, może
poza etyką!) mogła wiele zmienić w naszej rzeczywistości, nato­
miast możliwości takie mają nauki techniczne. Robotom jest
wszystko jedno, czy pracują rano czy w nocy - ich koncentracja
nie zależy bowiem od zegara biologicznego, a od właściwego
użytkowania i konserwacji. A ludzka psychika? Przeżywanie
rzeczywistości? Stresy, które stymulują postęp? Bodźce do ak­
tywnego życia? Nie bójcie się, moi drodzy, ju ż m y tam sobie coś
wykombinujemy! No, w ostateczności zaimportujemy prywatnie
np. z Berlina Zachodniego. Że nie będzie już Zachodniego tylko
jeden? A to ju ż problem dla... psychologów!
JERZY KLAWIŃSKI

i
 i na
NOWE
nowsza
Uniwersalny regulator
DR 22 - to symbol nowego regulatora uniwersalnego
opracowanego przez firmę „Siemens". Może sterować do­
wolnymi procesami technologicznymi, prowadzić analizę a-
nalogową i cyfrową wraz z różnymi sposobami wizualizacji
wyników pomiarów. Może pracować jako sygnalizator i
wskaźnik stanów granicznych. Dzięki zastosowaniu we­
wnętrznego procesora może pracować w sieci urządzeń
sterujących złożonymi procesami technologicznymi, z wy­
korzystaniem zewnętrznego komputera jako systemu nad­
rzędnego. (tr)
4
PizziCutto
Nóż do zieleniny
Urządzenia przeznaczone do szybkiego krojenia warzyw
czy owoców, dostępne obecnie na rynku, są skomplikowa­
ne w użyciu, bardzo niewygodne jest także ich mycie. Poza
tym zabierają zbyt dużo miejsca. W tym przypadku nóż
odstąpit od zwykłej formy i sposobu użycia. O ile dotych­
czas sita ruchu rozkładała się na całe ostrze, teraz geome­
tryczna forma półkola umożliwia skoncentrowanie całej tej
siły na jednym punkcie (środku). Stosowanie jest bardzo
proste: porusza się samo ostrze i to w każdym, obranym
przez nas kierunku. Od grudnia 1986 roku produkt znajduje
się na rynku zachodnim. Producentem jest Gabriel Korn-
reich z Międzynarodowego Centrum Wzornictwa w Berlinie
Zachodnim, (zr)
Nowe (blate) uszczelki
Białe uszczelki z termoplastycznego elastomeru „Alc-
ryn", produkowanego przez koncern „Du Pont" służą do
uszczelniania okien i drzwi. Mogą być różnych kształtów i
rozmiarów i harmonizują z wykonanymi z PCW ramami
okiennymi. Są tańsze i wytrzymalsze od uszczelek gumo­
wych i pozwalają na zaoszczędzenie energji, a także zabez­
pieczają przed pyłem, wilgocią, wiatrem itp. (j)
 Pomiar l modelowani© drgań
wywołanych przepływem

W miarę jak wzrastają wymagania stawiane instalacjom i

urządzeniom przepływowym, zwłaszcza co do ich wydaj­
ności i nisktch kosztów eksploatacji, podnosi się prędkość
przepływu i eliminuje jego opory. Te działania prowadzą
jednak często do większego narażenia instalacji na drgania
powodowane przepływem. Takie drgania mogą pojawić się
praktycznie w każdym urządzeniu przepływowym np. w
przewodach, zaworach, wymiennikach ciepła, turbosprężar­
kach, urządzeniach kontrolnych i sterowniczych. Oczywiś­
cie wpływają ujemnie na wydajność i niezawodność działa­
nia urządzeń.
Laboratorium SULZERA zajmujące się analizą drgań i
akustyki w Winterthur w Szwajcarii zajmuje się badania­
mi przepływów. Laboratorium wyposażone jest we własny
tunel aerodynamiczny i kanał hydrodynamiczny, a także
wszelkie narzędzia badawcze i analityczne, (j)

Wielozadaniowy samolot „Dornier”

Nowa, latająca łódź „Seostar” firmy „Dornier" wzbudza

duże zainteresowanie w wielu krajach. Lądować może na lą­
dzie i na wodzie - co jest bardzo ważne w krajach rozwija­
jących się. Nawet ZSRR chce kupić 200 takich maszyn.
Samolot ma napęd turbośmigłowy, zabiera 12 osób i
może rozwijać prędkość 300-400 km/h. Zasięg - 1100 km.
(j)

Regulator temperatury

Firma „Siemens” opracowała i rozpoczęła produkcję no­

Do oddychania
Firma „Drager” z RFN skonstruowała nowy aparat do
wspomagania oddechu wcześniaków, u których jest on
zbyt słaby lub też za słabo są rozwinięte płuca. W ekstre­
malnych przypadkach, waga niemowlęcia może nie prze­
kraczać 500 gram. Wówczas objętość oddechu jest mini­
malna.
Aparat pozwala na zwiększenie szans przeżycia, umożli­
wia nastawienie z bardzo dużą dokładnością żądanej wiel­
kości, przy czym urządzenie dopasowuje się do oddechu
noworodka, (j)
wego regulatora temperatury S OLOPERM D1. Bardzo małe
wymiary płyty czołowej (48 x 96 mm) oraz uproszczony spo­
sób sterowania i ustawiania parametrów (przyciski ukryte
pod folią zapewniającą hermetyczność wnętrza) kwalifikują
urządzenie do pracy w zestawach sterujących procesami
• technologicznymi w bardzo trudnych warunkach otoczenia.
Układ może pracować jako dwu- lub trzypunktowy regulator
z możliwością zainstalowania przekaźnika wartości granicz­
nej, z możliwością pracy jako regulator P, PI, PD lub PID.
Dodatkowo wszystkie parametry mogą być ustawiane i
kontrolowane przez wewnętrzny procesor - zespół regula­
torów współpracować może poprzez dowolne łącze szere­
gowe z komputerem IBM AT z wykorzystaniem systemu
Sipart SW. (tr)
Cz y n e a n d e r t a l c z y k
potrafił mówić?
Neandertalczyk żył w przedziale czaso­
wym od 130 000 do 30 000 lat temu. Szczą­
tki tego człowieka po raz pierwszy odkry­
to w 1856 w Dolinie Neanderthal koło Dus­
seldorfu.
Neandertalczyk przystosowany był do
zimnego klimatu. Jego szczątki znane są z
licznych znalezisk w Europie, Azji i w A-
fryce. Znaczna ich liczba stanowi podsta­
wę do całkowitej rekonstrukcji neander­
talczyka. Od człowieka współczesnego
różnił się niskim czołem z wydatnymi wa­
łami nadoczodołowymi, znacznie wydat­
niejszymi łukami jarzmowymi, do których
przyczepiały się silne mięśnie poruszają­
ce żuchwę. Potężna żuchwa była pozba­
wiona charakterystycznej dla człowieka
współczesnego bródki. Miał szeroki nos,
duże zęby, krótką szyję, krępy tułów a
nogi krótsze nieco. Człowiek neandertai-
ski nie był wysoki, musiał odznaczać się
krępą budową i wielką siłą, na co wskazu­
ją masywne kości i powierzchnie przycze­
pów mięśni. Przeciętny wzrost dorosłego
mężczyzny wynosił 160-168 cm, a kobiety
155 cm. Pojemność móźgoczaszki była
6
duża i wynosiła 1300-1600 cm3. Wygląd
neandertalczyka stwarza wrażenie nieco
prymitywne. Życie plemion odbiegało jed­
nak od obrazu neandertalczyków jako
zwierzęcych podludzi chroniących się w
pieczarach, zastraszonych i odznaczają­
cych się słabą inteligencją.
Neandertalczyk miał już daleko za­
awansowaną kulturę, sporządzał liczne
narzędzia kamienne, używał ognia, grze­
bał swych zmarłych i miał już prawdopo­
dobnie wierzenia religijne. Posługiwał się
też naturalnymi barwnikami służącymi
mu do malowania ciała, lecz nie pozosta­
wił po sobie rzeźb ani malowideł zdobią­
cych jaskinie. Neandertalczyk znika z
końcem plejstocenu.
W środowisku paleontologów trwają go­
rące dyskusje nad problemem, czy nean­
dertalczyk potrafił porozumiewać się za
pomocą mowy? Tym zagadnieniem zainte­
resowani są także specjaliści z innych
dziedzin wiedzy, mowa jest bowiem czyn­
nikiem kulturotwórczym. Oprócz funkcji
mózgu, mowa ludzka jest wytworem zło­
żonego działania całego szeregu narzą-
dów. Są to; płuca, tchawica, krtań z miesz­
czącymi się w niej więzadłami głosowymi,
jam a gardłowa, jam a nosowa i jam a ust­
na. Powietrze wychodzące z płuc przecho­
dzi przez szparę głośni. Przy wydawaniu
głosu podczas tzw. tonacji szpara głosowa
zwęża się, na skutek czego ciśnienie w
płucach podnosi się, a strumień wycho­
dzącego z płuc powietrza wprawia w drga­
nia więzadła głosowe. Wysokość tonu zale­
ży od częstotliwości drgań, a te z kolei od
długości i napięcia więzadeł głosowych.
Fale powietrza przepływające przez gar­
dło i jamę nosową kształtowane są przez
narządy artykulacyjne: podniebienie
miękkie, język, policzki, łuki zębowe i
Neandertalczyk potrafił mówić: jako dowód tej tezy Yoel Rak prezentuje czaszkę neandertalczyka majaca ok. 60 000 lat
wargi. Różne wzajemne położenie tych
narządów kształtuje też w różny sposób
przestrzenie rezonacyjne utworzone z
gardła, jamy ustnej, jamy nosowej i zatok
przynosowych. Od wielkości i kształtu
tych jam zależy czyste nosowe lub gardło­
we brzmienie głosek dźwięcznych, czyli
barwa głosu.
Nasuwa się pytanie: kiedy w rozwoju e-
wolucyjnym ukształtowały się narządy
mowy? Paleontolodzy usiłują znaleźć od­
powiedź na to pytanie analizując skamie­
liny czaszek. Profesorowie z Uniwersytetu
z Tel-Awiwu Yoel Rak i Baruch Arensberg
uważają, że analiza skamielin czaszek nie
może dać odpowiedzi na to pytanie i że
7

Kość gnykowa neandertalczyka identyczna jak u człowieka
współczesnego
właśnie oni znaleźli wystarczający dowód
na to, że neandertalczyk umiał mówić po­
dobnie jak my. Znaleźli oni kość gnykową
neandertalczyka. Kość gnykowa znajduje
się u człowieka w okolicy szyi i na niej
zawieszona jest krtań. Pochodzi ona ze
szkieletu sprzed 60 000 lat odnalezionego
w jaskini Kebara na górze Karmel w Iz­
raelu. W odnalezionym szkielecie brakuje
wprawdzie kawałka sklepienia czaszki i
części kości podudzia, ale cała reszta jest
dobrze zachowana i można było stwier­
dzić, że szkielet pochodzi od typowego
neandertalczyka. Kość gnykowa neander­
talczyka odnaleziona na górze Karmel nie
różni się swoimi wymiarami od kości gny-
kowej człowieka współczesnego; stąd wy­
Rys. t. Krtań zawieszona na kości gnykowej: 1 - kość gnykowa, 2 - głośnia, 3 - tchawica. Sylwetka głowy z zaznaczeniem
kości gnykowej neandertalczyka i człowieka współczesnego
8
sunięto wniosek, iż umiał on mówić po­
dobnie jak człowiek współczesny. Poglądy
paleontologów na to zagadnienie różnią
się między sobą. Niektórzy z nich uważa­
ją, że pojedyncze znalezisko nie jest żad­
nym dowodem, zaś inni twierdzą, że aby
stwierdzić czy neandertalczyk umiał mó­
wić trzeba by znać budowę jego całego
aparatu mowy.
Prof. Jeffrey Leitman na podstawie ba­
dań porównawczych uważa, że rozwój a-
paratu mowy związany jest ze zwiększa­
niem się wypukłości podstawy czaszki.
Zauważył, że pierwsze uwypuklenia się
podstawy czaszek (a więc i możliwość wy­
dawania artykułowanych dźwięków) ob­
serwuje się już u Homo erectus, który żył
przed 1,6 min - 300 tys. lat temu. Neander­
talczyk znajdował się na wyższym etapie
rozwoju, ale jego podstawa czaszki była
znacznie mniej uwypuklona niż u człowie­
ka współczesnego. Stąd też wysunął wnio­
sek, że neandertalczycy umieli się porozu­
miewać między sobą, lecz mowa ich była
prymitywna. Zdaniem niektórych paleon­
tologów cechy morfologiczne części szkie­
letów neandertalczyków są tak różne w
porównaniu z Homo sapiens, że zaliczają
je do odrębnego gatunku Homo neander-
thalensis. Paleontolog Milfort Wolpoft jest
innego zdania. Uważa, że neandertalczyk
nie należał do bocznej gałęzi rozwoju czło­
wieka lecz był podgatunkiem Homo sa­
piens. Oba podgatunki żyły obok siebie,
 ó.

0 , 1-1
Neandertaler Neandertater
Homo neanderthalensis Homo sapiens
neanderthalensis

0,2-
H. sapiens
0.3-

0.4-
0.5-

H. erectus H. erectus
Miliony łat pn e

1,0 -

H. habilis H. habilis
2 ,0 -

A. africanus A, africanus
3.0-
„Lucy" „L u c y
A. afarensis A. afarensis
4.0-

5.0-

H. = Homo
10,0 - A. = Australopithecus

Rys 2. Sporne drzewa genealogiczne

kontaktowały się, walczyły ze sobą, wy­
mieniały nawet kobiety. Potwierdza to
możliwość porozumienia się za pomocą
mowy.
Dlaczego więc neandertalczycy wymarli
pod koniec plejstocenu? Przypuszczalnie
praczłowiek ten zbytnio się wyspecjalizo­
wał np. w żywieniu, a tym samym stracił
możliwość przystosowania się do zmienia­
jącego się środowiska. Zmiana klimatu
spowodowała, że dobór zaczął faworyzo­
wać formy właściwego Homo sapiens.
Kontrowersje wśród paleontologów są
sprawą normalną. Podczas ekspedycji w
Etiopii Donald Jakson odkrył szkielet ko­
biety sprzed 3,5 min lat i nazwał ją „Lucy”.
Uważa, że jest to pra, pra... praprzodek
współczesnej kobiety. Inni uczeni uważa­
ją, że „Lucy” jest zbyt „młoda”, a wspólne­
go przodka rodzaju ludzkiego należy szu­
kać w czasie odległym od współczesności
od 8 do 10 min lat.
Dyskusje koncentrują się też nad pro­
blemem przemiany Homo erectus w
Homo sapiens.
Genetyk Alan Wilson, który obliczył
częstość mutacfji w substancji dziedzicz­
nej współczesnych ras ludzkich, uważa, że
ludzkość pochodzi od afrykańskiej Ewy
żyjącej ok. 200 000 lat temu. Tak więc teo­
ria, że neandertalczyk umiał mówić nie
jest udowodniona do końca, zaś neurochi­
rurg John Marshall, uważa, że dyskusja
nad tym problemem będzie trwała tak
długo aż... odkryjemy zamrożonego nean­
dertalczyka i ożywimy go!
(na podst. „ B ild d e r W issenschaft” oprać, j )

9
POJAZDY WRZEŚNIA 1939r.
(Dokończenie)

Dokładnie po roku kończymy
cykl poświęcony pojazdom
Września 1939 roku. W ostatnim
jego odcinku przedstawiamy ze­
spół unikatowych, nie publikowa­
nych dotychczas fotografii pol­
skich pojazdów wojskowych, wy­
konanych bezpośrednio po za­
kończeniu działań bojowych w
wojnie obronnej 1939 r. Wyjątkiem kolei - pochodzi ze zbiorów pana
jest tu ostatnie zdjęcie, które było Janusza Magnuskiego, wybitnego
zamieszczone przed Jaty w lon­ znawcy broni pancernej.
dyńskim periodyku „Orzeł Biały” .
Pierwsze cztery fotografie otrzy­
maliśmy dzięki uprzejmości ku­
stosza Muzeum im. gen. Sikor­
skiego w Londynie, pana Krzy­
sztofa Barbarskiego, zaś piąte z (Pierwsze cztery fotografie przedsta­
wiają sprzęt motorowy żołnierzy 10
Brygady Kawalerii (zmot.). Zostały wy­
konane w węgierskiej miejscowości
Busti Haza, w dzień lub dwa po prze­
kroczeniu granicy polsko-węgierskiej
(20 lub 21 wrześnią 1939 r.). Zdjęcia są
sygnowane pieczęciami „Laboratorium
Fotograficznego 2 Batalionu Czołgów1'.
Dla wyjaśnienia - 2 Batalion z Żurawicy
mobilizował na wojnę m.in. oddziały
pancerne 10 B.K., a mianowicie 121
kompanii czołgów lekkich Vickers, 101
kompanię czołgów rozpoznawczych
TKS I tzw. ośrodek zapasowy broni
pancernych numer 3, który dostarczył
tankietki TKF dla szwadronu czołgów
dywizjonu rozpoznawczego 10 Bryga­
dy).
Jan Tarczyński

Po prawej stronie - ciągnik półgąsienicowy CAP (fragmenty na dalszym planie)

Polski Fiat 618 1,5 t z doczepioną armatą przeciwlotniczą 40 mm; po lewej i w
centrum - 2,5-tonowe Polskie Fiaty 621 L

Po prawej: zdobyty w walkach niemiecki motocykl BMW R 71, za nim półtonowy Polski Fiat 508 III pick-up; po lewej -
oficerowie polscy z 10 B K. i węgierscy
Po lewej - czołgi rozpoznawcze TKS z nkm-ami 20 mm, za nimi Polskie Fiaty 621 L; po prawej - tył osobowego Polskiego
Fiata 508 l

Dwa z trzech czołgów lekkich wsparcia

piechoty Renault R 35 z 21 batalionu
Czołgów Lekkich, które dołączyły w
końcowym okresie walk do 10 B.K. i
wraz z nim przeszły granicę polsko-
-węgierską 19.09.1939 r.

Wystawa polskich pojazdów wojskowych zdobytych przez
Armię Czerwoną po 17 września 1939 roku, urządzona w jed ­
nym, z dużych miast ZSRR. Grupa zwiedzających stoi (wraz z
oprowadzającym ich oficerem) przed czołgiem lekkim 7TP, za
nimi od lewej: nie skarosowane (lecz w pełni użytkowe!) pod­
wozie 3-tonowej ciężarówki PZInż. 713, Polski Fiat 621 2,5
tony, PZInż. 703 3 tony i - za drzewem - widoczny fragment
autobusu
Wkroczenie radzieckich oddziałów do Wilna 19.09.1939 r.
Na środku jezdni (ul. Wielka przed ratuszem) autobus
Saurer komunikacji miejskiej[ budowany w Państwowych
Zakładach Inżynierii w Warszawie na podstawie licencji.
Autobusy tego typu były etatowym wyposażeniem insty­
tucji wojskowych, zaś pochodzące z cywilnych rekwizy­
cji zasiliły tabor transportowy oddziałów liniowych
 NOWE I NAJNOWSZE W MEDYCYNIE
EL-ISE

Austriacka firma BECKMAN opracowała kolejny aparat

należący do rodziny synchronów. Ten - o symbolu EL-ISE
jest wielokanałowym analizatorem mierzącym w płynach u-
strojowych stężenia jonów Na, K, Cl wraz z możliwością
pomiaru CO 2 . Talerz obrotowy mieści aż 40 próbek. Inną
jego zaletą jest możliwość pomiaru w surowicy, osoczu,
CSF oraz w moczu w jednym systemie. Firma gwarantuje
ponadto wyjątkowo długą żywotność elektrod jonoselek­
tywnych (3 lata dla sodowej i 2 lata dla potasowej) (zr)

Ultrasonograf SAL-38 B...

...to nowoczesny, elektroniczny system firmy TOSHIBA

przeznaczony do diagnostyki ultradźwiękowej. Urządzenie
zabudowane jest na konstrukcji jezdnej, a w wyposażeniu
podstawowym zawiera zintegrowaną klawiaturę alfanume­
ryczną, monitor podglądowy 9 cali, głowicę linearną 3,75
MHz oraz głowicę sektorową mechaniczną 3,5 MHz. Kon­
strukcja SAL-38 B umożliwia prowadzenie szerokiego za­
kresu badań diagnostycznych: położniczych, ginekologicz­
nych, kardiologicznych czy brzusznych. W zakupie pomaga
Zakład Elektronicznej Aparatury Medycznej „TEMED" z Za­
brza. (zr)

Coś dla skóry

Krioaplikator termoelektryczny KT-1 D jest nowoczesnym

urządzeniem medycznym, stosowanym w krioterapii der­
matologicznej. Zwyrodniałe tkanki zostaią kontaktowo za­
mrożone (min. temp. końcówki zabiegowej wynosi minus
60°C!). Krioaplikator składa się z bloku zasilająco-sterują-
cego i połączonej z nim kriosondy, która może współpraco­
wać z całą gamą wymiennych końcówek zabiegowych o
różnych kształtach i wymiarach w zakresie średnic od 5 do
12 mm. Producentem tego urządzenia jest Centrum Badaw-
czo-Produkcyjne MEDIMEN z Warszawy (zr)

12
 Zęby z porcelany

Zachodniomemiecka firma IVOCLAR DENTAL oferuje

nowoczesny piec do wypalania różnych metali, a także por­
celany. Ma ogromne zastosowanie głównie w stomatologii.
Urządzenie posiada aż 98 programów, z tego 10 przezna­
czonych jest do wypalania konkretnych materiałów - pozo­
stałe - według indywidualnych potrzeb. Istnieje możliwość
ustawienia: szybkości nagrzewania, maks. temperatury,
czasu włączania i wyłączania, zakresu utrzymywania stałej
temperatury, jak również chłodzenia materiałów. Współpra­
cuje z pompą próżniową, (zr)

MRf

Amerykańska firma HEALTH IMAGES, INC. specjalizuje

sie w rozwoju urządzeń do badań za pomocą rezonansu
magnetycznego (Magnetic Resonance fm aging- MRI). MRI
wykorzystuje pole magnetyczne i ultradźwiękowe fale radio
we w celu uzyskania wysokiei rozdzielczości obrazów diag­
nostycznych w anatomii przekrojowej. W odróżnieniu od
urządzeń rentgenowskich, w rozwiązaniach MRI nie jest
stosowana promieniotwórczość jonizująca, ponadto są one
nieinwazyjne MRI jest rozwiązaniem o wysokim stopniu
zaawansowania technicznego, stosowanym w obrazowaniu
diagnostycznym, coraz częściej wykorzystywanym przez le­
karzy (stosuje się je w obrazowaniu centralnego systemu
nerwowego i mózgu). Urządzenia MRI prezentują naiwyzszą
światową jakość i są absolutną nowością w świecie techni­
ki, a medycyny w szczególności, (zr)
Sztuczna nerka...

lirmy GAMBRO AB ze Szwecji, AK-100, reprezenluje

nowe rozwiązanie w produkcji aparatury do hemodializy i
jest rezultatem długich badań i doświadczeń w tej dziedzi­
nie Ta renomowana firma proponuje w petni skomputery­
zowaną sztuczną nerkę, bardzo bezpieczną dla pacjenta i
bardzo prostą w obsłudze (ważne dla pielęgniarek), (zr)

Ciepłe łóżeczko

W warunkach intensywnej terapii, szczególnie przydatne

w leczeniu młodszych niemowląt, które nie mieszczą ? - już
w inkubatorze, a ich stan wymaga dostarczania c . • z
zewnątrz - jest ogrzewane elektrycznie łóżeczko, olerjwane
przez Kanthal Medical Heating ze Szwecji. Samo łóżeczko
wykonane jest z pleksiglasu. wewnątrz niego znajduje się
wodny materacyk podgrzewany od dotu. Zestaw grzejny
jest wyposażony w termoregulator pozwalający na płynne
nastawianie temp. od 35 do 38°C oraz alarm przekroczenia
temperatury maksymalnej Oddzielenie ogrzewania wody
od elementu grzejnego zabezpiecza przed nagtymi zmiana­
mi temperatury, (zr)

4f
 Paweł Kaczor
Już od najdawniejszych czasów sklepie­
nie niebieskie budziło zainteresowanie
człowieka. Można sobie wyobrazić, z ja­
kim podziwem i grozą wczesny Homo sa­
piens patrzył w usiane gwiazdami niebo,
przypisując mu nadprzyrodzoną moc. W
czasach Stonehage służyło kapłanom do
określania rytmu życia społeczności i ba­
dania wyroków losu. Starożytność znalaz­
ła w obserwacjach ruchów planet pożyw­
kę dla spekulacji geometrycznych - roz­
wój matematyki i zdolności abstrakcyjne­
go myślenia wiele zawdzięczają astrono­
mii. Walnie przyczyniła się ona do rewolu­
cji naukowej i światopoglądowej w szes­
nastym i siedemnastym wieku. Nie będzie
przesadą stwierdzenie, że żmudnemu i na
pozór bezproduktywnemu wpatrywaniu
się w gwiazdy garstki zapaleńców za­
wdzięczamy powstanie tak przecież efek­
tywnej cywilizacji Zachodu, Odkryte wów­
czas przez angielskiego uczonego Isaaca
Newtona prawa, przez z górą dwa stulecfa
stanowiły nie tylko fundament fizyki i
techniki, ale na trwałe weszły w skład po­
tocznego „zdrowego rozsądku”.
14
Dziś znowu ciała niebieskie w podobny
sposób - o wiele bardziej subtelny i o wie­
le bardziej realny niż ten, który jest przed­
miotem zainteresowania astrologów -
mogą wpłynąć, jeśli nie na losy ludzkości,
to na pewno na dalsze losy fizyki.
Otóż ostatnie badania nad zachowa­
niem się galaktyk skłaniają uczonych do
powątpiewania o słuszności newtono­
wskiej grawitacji i dynamiki, których na­
wet Einstein nie odrzucił całkowicie, ale
zostawił dla nich miejsce w swojej ogólnej
teorii względności (są przypadkiem szcze­
gólnym dla słabych pól grawitacyjnych).
Niezbite fakty doświadczalne zmuszają
niektórych astronomów i astrofizyków do
wyciągnięcia dość zaskakujących i obra­
zoburczych wniosków, implikujących rów­
nież zasadniczą rewizję równań Einsteina
- podanie bowiem w wątpliwość szczegól­
nego aspektu tej ogólnej teorii pociągnęło­
by za sobą konieczność jej zmodyfikowa­
nia.
Czy rzeczywiście jednak konieczne jest
publikowanie w prasie fachowej ogłosze­
nia: „NOWY EINSTEIN POTRZEBNY OD
 ZARAZ!” i czy trzeba przeprowadzać „re­ warta wewnątrz mgławicy, a którą można
mont generalny” całego gmachu fizyki? A oszacować na podstawie proporcjonalnoś­
może wystarczy tylko dobudować nowe ci jasności i masy gwiazd wchodzących w
skrzydło nie naruszając fundamentów? skład galaktyki'. (Jasność gwiazdy jest
Jeśli nawet poniższy artykuł nie da czytel­ proporcjonalna do trzeciej potęgi jej
nikowi jednoznacznej odpowiedzi na te masy. Zasada ta świetnie sprawdza się w
pytania, będzie próbą zilustrowania jed­ naszej i sąsiednich galaktykach). Pręd­
nej z najbardziej frapujących zagadek kość ich obrotu nie maleje w miarę odda­
współczesnej kosmologii. lania się od środka galaktyki, jak wyma­
Oddziaływanie grawitacyjne istnieje gałoby tego trzecie prawo Keplera, lecz
między wszystkimi masywnymi ciałami dąży do pewnej stałej wartości charakte­
we wszechświecie. Dla słabych pól siła rystycznej dla danej mgławicy (rys. 5). Po­
tego oddziaływania jest proporcjonalna dobnie zachowują się gwiazdy w galakty­
do mas obydwu przyciągających się ciał i kach nieregularnych i gromadach kuli­
odwrotnie proporcjonalna do kwadratu stych.
odległości między nimi. Korzystając z tej W przypadku Słońca, znajdującego się
zależności i drugiego prawa Newtona, dość daleko od centrum Drogi Mlecznej
zgodnie z którym siła działająca na ciało (30 tys. lat świetlnych) i poruszającego się
równa jest iloczynowi jego masy bezwład- z prędkością ok. 250 kra/s, masa, która po­
nej i przyspieszenia, można w zupełności winna utrzymywać je w trajektorii (obli­
objaśnić zarówno ruch planet i satelitów czona z praw Newtona przy uwzględnie­
w Układzie Słonecznym, jak i ruch spada­ niu „dyskopodobnego” rozkładu mas w
jącego na ziemię jabłka. Uogólnienia Ein­ mgławicy) wynosi ok. 70 miliardów mas
steina wyjaśniają m.in. zmiany położenia Słońca. Zgadza się to z dobrym przybliże­
peryhelium planet (zaobserwowane jesz­ niem z masą wyznaczoną z jasności.
cze w XIX w.) i ugięcie promieniowania Jednak te same obliczenia zastosowane
elektromagnetycznego w pobliżu gwiazd. do gromady kulistej (rys. 2) poruszającej
(Wyniki obserwacji, prowadzonych od się w polu grawitacyjnym naszej galakty­
1969 r., odchylenia przez Słońce fal radio­ ki dają 250 mld mas Słońca, a więc ponad
wych pochodzących od kwazara 3C279 są 3 razy więcej. Gdzie podziało się te braku­
zgodne z ogólną teorią względności z do­ jące 180 miliardów?
kładnością do 10%!) Również zaskakujący Problem „niewidocznej masy” zaostrza
w teorii Newtona fakt, że masa bezwładna się jeszcze bardziej przy badaniu gromad
(ta z drugiego prawa) równa jest masie galaktyki. Są to obiekty astronomiczne
grawitacyjnej, jest logiczną konsekwen­ składające się ze stosunkowo blisko siebie
cją einsteinowskich równań pola. leżących mgławic związanych siłą wza­
Kiedy jednak obserwacje astronomicz­ jemnego przyciągania. Ich liczba zmienia
ne obejmują obszar znacznie większy niż się od 20 do tysięcy w zależności od gro­
nasz Układ Słoneczny, zdają się podawać mady. Takie skupiska galaktyk mogą two­
w wątpliwość zasady nie tylko wielokrot­ rzyć supergromady o rozmiarach miliar­
nie potwierdzone eksperymentalnie, ale dów lat świetlnych.
również umożliwiające człowiekowi pod­ Już w roku 1933 amerykański astronom
bój Kosmosu. Obiektem takich obserwacji Fritz Zwicky zauważył, że prędkość nie­
są mgławice spiralne - skupiska średnio których galaktyk w gromadach jest tak
stu miliardów gwiazd rozłożonych w duża, iż powinny one oddalić się z takiego
kształcie dysku o typowych rozmiarach skupiska „nie zatrzymywane”. Oszacował
ok. 100 tys. lat świetlnych (aby pokonać on czas życia gromad galaktyk na ok. 1
odległość dzielącą Księżyc od Ziemi świa­ mld la t Jednak takie skupiska są czymś
tło potrzebuje tylko jednej sekundy). Na­ typowym dla Wszechświata, którego wiek
leżą do nich nasza Droga Mleczna i blisko przyjmuje się na ok. 20 mld lat. Niektóre
niej leżąca mgławica Andromedy. liczą sobie po kilka miliardów la t
Na obrzeżach tych mgławic gwiazdy po­ Paradoks ten jest innym ujęciem pro­
ruszają się wokół galaktycznego centrum blemu niezgodności mas wyznaczanych z
szybciej, niż pozwalałaby na to masa za­ jasności i za pomocą praw Newtona, który

15
Galaktyki obracaią się szybciej, niż pozwala na to fizyka. Przynajmniei taka, |aką znamy ' . ś zdiecia
prawdziwa w jądrze galaktyki na zdjęciu musi znajdować się sto razy więcei materii,niz wynikałoby to z w :ląsnoao. Zdjęć
pokazuią mgławicę NGC 1365 Na zdjęciu po prawej stronie kolory oznaczają różne stopnie lasnosci. po e | y
oznacza stare, niebieski młode, gorące gwiazdy

występował w galaktykach, tylko że w nowi 23% masy Wszechświata - pogarsza

przypadku gromad galaktyk ich masa wy­ jeszcze i tak już niewesołą sytuację. Dro­
znaczona z jasności jest od stu do cztery­ ga Mleczna zawiera ok. 50-60 mld mas
stu razy mniejsza, niż wynikałoby to z ob­ Słońca helu. Aby wyprodukować taką i-
serwowanej prędkości mgławic wchodzą­ lość tego pierwiastka w drodze syntezy
cych w ich skład. termojądrowej - reakcji będącej przyczy­
W miarę powiększania się rozmiarów ną świecenia gwiazd - nasza galaktyka
struktur kosmicznych od pojedynczych musiałaby wypromieniować ok. 1063 erg e-
mgławic do supergromad, wzrasta rów­ nergii w ciągu 15 mld lat swego istnienia.
nież ilość „niewidocznej masy” i to o dwa Obserwacje mgławicy Andromedy, bardzo
rzędy wielkości. Wobec tego faktu nie mo­ podobnej do Drogi Mlecznej, pozwalają o-
żna przejść obojętnie. szacować strumień energii na sekundę do­
Również występowanie we Wszech- cierający do Ziemi z tej galaktyki, Jest on
świecie ogromnych ilości czystego helu - cztery razy mniejszy, niż wynikałoby to z
wg najnowszych pomiarów udział He sta­ powyższych obliczeń. Znów więc gwiazdy
świecą zbyt słabo, żeby wyjaśnić pocho­
dzenie niebagatelnej części kosmicznej
materii.
Zanim pokusimy się o wyjaśnienie na­
szej kosmologicznej zagadki, jeszcze raz
przyjrzyjmy się krytycznie naszym meto­
dom pomiarowym. Być może sposoby, ja-

Tak mniej więcej wyobrażamy sobie naszą Drogę Mleczną:

spłaszczony obiekt składający się ze 100 miliardów gwiazd.
Słońce leży na peryferiach galaktyki. Przestrzeń wokół jas­
no świecącego dysku jest pusta, jeśli pominąć twory w for­
mie kul, w których skład wchodzi przeciętnie ok. tysiąca
gwiazd: gromady kuliste (na zdjęciu po prawej stronie gro­
mada M13 w gwiazdozbiorze Herkulesa zawierająca ciasno
upakowany milion gwiazd). Okrążają one środek Drogi
Mlecznej po rozciągniętych elipsach czyli tak, jak powinny,
według pierwszego prawa Keplera - z jednym tylko manka­
mentem: poruszają się one za szybko - tak, jakby jasność
galaktyki nie odzwierciedlała jej prawdziwej masy
 kimi mierzymy prędkość gwiazd i galak­
tyk, a także moc ich promieniowania, nie
są adekwatne do obserwowanej rzeczy­
wistości i wprowadzają jakiś zasadniczy
błąd do naszego rozumowania?
Obserwując skupiska galaktyk odległe
od nas o miliony lat świetlnych obserwu­
jemy zarazem wczesne stadia rozwoju
Wszechświata. Można przypuszczać, że w
owym czasie gwiazdy świeciły znacznie
słabiej niż obecnie i tym samym zależność
między masą i jasnością, tak dobrze speł­
niona w naszej galaktyce i bliskich jej
mgławicach, jest zupełnie inna. Jednak
wtedy budulcem dla pierwszych gwiazd
musiałyby być gęste i zimne fazy gazowe,
które trudno wyobrazić sobie właśnie na
początku ewolucji ekspandującego uni-
wersum.
Szybkość obrotu gwiazd wyznacza się
za pomocą efektu Dopplera. Gdy gwiazda
porusza się względem obserwatora, docie­
rające z niej promieniowanie zmienia swą
długość: w kierunku krótszych fal, gdy
gwiazda zbliża się, i w kierunku dłuż­
szych, gdy się oddala. Charakterystyczny
dźwięk na przykład towarzyszący mijają­
cemu nas samochodowi jest po prostu
„słyszalnym” efektem Dopplera. W miarę
zbliżania się pojazdu słyszymy dźwięk co­
raz wyższy (a zatem zmniejsza się długość
fali dźwiękowej). Odgłos warczącego silni­
ka staje się bardziej „basowy”, gdy tylko
samochód zacznie się oddalać. Na rysun­
ku nr 2 widzimy, jak galaktyka obraca się
wokół swego środka masy.
Widzialne linie widmowe pierwiastków
wchodzących w skład ogromnej większoś­
ci gwiazd i galaktyk są „przesunięte ku
czerwieni' w stosunku do linii obserwo­
wanych w laboratoriach. Na podstawie ob-
serwacj i przesunięcia ku czerwieni Edwin
Hubie sformułował swe słynne prawo pro­
porcjonalności prędkości obiektów astro­
nomicznych do ich odległości od dowolnie
wybranego punktu w Kosmosie. Oznacza
to, że wszystkie ciała niebieskie oddalają
się od siebie - Wszechświat rozszerza
się.
Niektórzy uczeni powątpiewają jednak,
że przesunięcie ku czerwieni ma jakiś
związek z efektem Dopplera i rozszerza­
niem się Wszechświata. Powodem tego
jest dość chaotyczny rozkład przesunięć w
paru gromadach galaktyk, a także zacho­
wanie się kwazarów (QSO: quasi-stellar
objects). W przypadku tych, podobnych do
zwykłych gwiazd, ciał niebieskich obser­
wuje się bardzo duże, sięgające 300%
przesunięcia ku czerwieni sugerujące o-
gromne oddalenie kwazarów od Ziemi;
fakt ten oznacza jednak, że musiałyby one
emitować niewyobrażalne ilości energii,
żeby świecić z rejestrowaną przez nas jas­
nością. Załóżmy więc, że efekt Dopplera
nie daje w pełni wiarygodnych rezultatów
i trzeba go jakoś zmodyfikować. Jakkol­
wiek taka modyfikacja miałaby wyglądać,
za jej pomocą nie rozwiąże się problemu
„brakującej masy", a to za sprawą odkry­
tych w 1979 r. tak zwanych soczewek gra­
witacyjnych, których obserwacje potwier­
dzają istnienie masy oddziałującej grawi­
tacyjnie, której jednak nie można zoba­
czyć.
Jeśli między źródłem promieniowania a
nami znajduje się galaktyka lub gromada
galaktyk, to dzięki swej ogromnej masie
powoduje ona, zgodnie z ogólną teorią
względności, silne ugięcie fal elektromag­
netycznych pochodzących od świecącego
Kwazar podwójny w gwiazdozbiorze Cetusa (niebo połud­
niowe). UM 673 jest pierwszym kwazarem, który mógł być
obserwowany tylko jako obraz podwójny (składowe A i B;
składowa D jest galaktyką' nie mającą z kwazarem nic
wspólnego). W trakcie obróbki obrazu odkryto między A i B
„na pierwszym planie” mną galaktykę, która działając jak
soczewka wytwarza podwójny obraz kwazaru
A
D
5
 stronomicznych kwazarów podwójnych.
We wszystkich dotychczas znanych przy­
padkach (jest ich 17, uczeni spodziewają
się zidentyfikowania w niedługim czasie
dwudziestu dalszych) masy galaktyk i ich
gromad wyznaczone w ten sposób okazują
się być identyczne z masą otrzymaną za
pomocą efektu Dopplera i równowagi sił w
skupisku galaktyk.
Wniosek jest więc jeden: pomiary astro­
fizyczne dają nam prawdziwy obraz
Wszechświata, który wypełnia ogromna i-
lość nie świecącej materii, albo.,, w którym
prawa Newtona nie obowiązują wszędzie
jednakowo, lecz zmieniają się np. wraz z
odległością.
Przyj r7y] my się bliżej tej drugiej możli­
Kolory w widmie wodorowym mgławicy Andromedy umoż­ wości, Które z obu rządzących dotychczas
liwiają „zobaczenie" rozkładu prędkości materii galaktycz­ światem praw Newtona trzeba by w takim
nej wypadku zdetronizować?
Prawo grawitacji? Tu postulowalibyśmy
obiektu. Może ona je skupiać i podobnie zmianę zależności siły grawitacyjnej od
jak soczewka szklana wytwarzać obraz odległości przyciągających się ciał. A
źródła. Zjawisko to jest fizyczną podstawą może w drugiej zasadzie dynamiki siła po­
wyjaśnienia fenomenu kwazarów podwój­ winna inaczej zależeć od przyspieszenia?
nych (rys.4a). Przyrządy pomiarowe reje­ Obie drogi „reformy” praw Newtona już
strują na niebie dwa blisko siebie położo­ zostały zapoczątkowane. Pierwszym czło­
ne kwazary, które są po prostu podwój­ wiekiem proponującym zerwanie z pra­
nym obrazem innego „prawdziwego” kwa- wem grawitacji i tym samym zakończenie
zaru znajdującego się dokładnie za galak­ poszukiwań „brakującej masy”, był astro­
tyką (rys. 4b). Taki efekt optyczny wyma­ nom Arrigio Finzi z Uniwersytetu Rzym­
ga określonego rozkładu mas w galaktycz­ skiego. W swoim artykule opublikowanym
nej soczewce, łatwego do oszacowania za
pomocą komputerowej obróbki zdjęć a- Komputerowa rekonstrukcja toru bozonu Z8 w jednym z
detektorów cząstek elementarnych rejestrujących produkty
Detektor cząstek elementarnych: w prawym dolnym rogu - reakcji*wysokoenergetycznych elektronów (e~-) z pozytrona-
sylwetka człowieka mi (e+ ).
 praw dziw a
pozycja f g
gw iazdy)!

pozycja
obserwo
w a n a iB

praw dziw a
pozycja fM
gwiazdyi&T

bbserwol
rwany p f w iazd a
pierścień
świetlny^

odwojnyjobraz

p ra w d z iw a
pozycja soczewka
kw azaru galaktyczna

inny |
obrazi

Zasada działania soczewki grawitacyjnej. Obiekt (np. Słońce lub galaktyka) znajdujący się między obserwowaną gwiazdą a
Ziemią ugina dochodzące do obserwatora promieniowanie. Dwa górne rysunki przedstawiają efekty przewidziane przez
Einsteina juz w 1915 roku przesunięcie obrazu gwiazdy i powstawanie świetlnej obręczy zamiast „punktu", gdy Słońce
znajduje się dokładni© na linii łączącej „gwiazdę" z Ziemią. Trzeci rysunek odpowiada zdjęciu z rys. na str, 17

19
w „Monthly Notices of the Royal Astrono-
mical Society” z roku 1963 przyjął on, że
działanie sił grawitacyjnych powinno
słabnąć wolniej niż 1/r2, gdzie r oznacza
wzajemną odległość dwóch mas, a miano­
wicie, jak i / r Ji5. Przejście od grawitacji
newtonowskiej do grawitacji Finzfego na­
stępuje jednak dopiero w odległości r, wy­
noszącej ok. 2000 łat świetlnych - takie
dodatkowe założenie zostało przyjęte, aby
jak najlepiej wyjaśnić wszystkie znane w
owym czasie fakty doświadczalne. Hipote­
za włoskiego astronoma przewiduje za­
tem, że po przekroczeniu pewnego kry­
tycznego promienia spadek prędkości ob­
rotu gwiazd wokół środka galaktyki bę­
dzie następował znacznie wolniej niż w
przypadku czysto newtonowskiej grawita­
cji, co dość wiernie oddaje zachowanie się
gwiazd w galaktykach.
Jeszcze większą zgodność z obserwacja­
mi wykazuje teoria amerykańskiego a-
strofizyka M. Milgroma nazwana przez
niego zmodyfikowaną dynamiką nierela-
tywistyczną (w angielskim skrócie -
MOND). Według niej, gdy grawitacyjne
oddziaływanie ciała z otoczeniem jest bar­
dzo słabe, to porusza się ono z przyspie­
szeniem, którego kwadrat proporcjonalny
jest do działającej nań siły, a odwrotnie
proporcjonalny do masy. Przy nie zmie­
nionym prawie powszechnego ciążenia
wyniki MOND-u zgadzają się z faktem, że
prędkość obrotu gwiazd w skrajnych ob­
szarach galaktyk dąży do stałej wartości
w miarę oddalania się gwiazdy od środka
mgławicy (por. rys. 5).
W niedawno opublikowanym we francu­
skim czasopiśmie naukowym „La Recher-
che” artykule Milgrom rozwija i uściśla
swoją teorię, podając m.in. wartość gra­
niczną dla siły ciążenia, poniżej której o-
bowiązywałaby zmieniona druga zasada
dynamiki. Obszar, w którym oddziaływa­
nie grawitacyjne osiąga taką krytyczną
wartość, znajduje się w odległości od Słoń­
ca wynoszącej ok. 700 promieni orbity Zie­
mi. Stwierdzenie to pozwala na bezpo­
średni test MOND-u, polegający na obser­
wowaniu komet skupionych na skraju Uk­
ładu Słonecznego w tzw. chmurze Oorta,
Ich odległość od Słońca przekracza pięć do
siedmiu razy odległość krytyczną podaną
przez Milgroma.
20
Hipoteza Finzi’ego i MOND są relatyw­
nie nieporadnymi próbami wyjaśnienia
zagadek otaczającego nas świata. Brakuje
im zwartości i urody „teorii wszystkiego”,
jaką były w XVII w. prawa Newtona, a
której cechy ma dzisiaj np. ogólna teoria
względności. Jednak mogą się one stać
tym dla astronomii i kosmologii, czym
była swego czasu teoria Bohra dla fizyki
atomowej i mechaniki kwantowej. Mogą,
ale pod jednym warunkiem: masa neutri­
na - cząstki elementarnej praktycznie nie
oddziałującej z materią (tylko oddziaływa­
nie słabe) - musi być mniejsza niż
8,9'10‘38 kg.
W fizyce cząstek elementarnych, korzy­
stając z równoważności masy i energii,
mierzy się masę w o wiele praktyczniej­
szych jednostkach niż kilogram: w elek-
tronowoltach (eV). Neutrino powinno więc
„ważyć” po prostu 5 eV. Dla porównania
masa elektronu: 0,511 min eV (0,511 MeV),
czyli ok. 9,MO-31 kg.
Otóż wśród hipotez, które przyjmują, że
„brakująca masa” rzeczywiście istnieje,
hipoteza neutrinowa jest najlepiej umoty­
wowana teoretycznie i rokuje pewne na­
dzieje na sprawdzenie doświadczalne, w
przeciwieństwie do konkurencyjnych mo­
deli: czarnych dziur (ta hipoteza i tak mo­
głaby wyjąśnić problem tylko w odniesie­
niu do mgławic, pozostawiając go otwar­
tym w przypadku gromad galaktyk) i mo­
nopoli magnetycznych.
Jeśli neutrina mają masę, nawet tak
małą jak podana wyżej, to ze względu na
swą liczbę, równą w przybliżeniu Jiczbie
fotonów we Wszechświecie, stanowiłyby
doskonałe uzupełnienie dla „widzialnej”
materii i tym samym prawa Newtona zo­
stałyby uratowane. Fakt istnienia gromad
galaktyk i odstępstwa od zasady kosmolo­
gicznej (w postaci niejednorodności
Wszechświata w skali mniejszej niż 100
min lat świetlnych) też otrzymałby natu­
ralne wyjaśnienie - galaktyki tworzyłyby
skupiska w obszarach o podwyższonej gę­
stości neutrin, spowodowanej fluktuacja­
mi.
Podstawy do szacowania liczby neutrin
na ok. miliard razy większej od liczby nu­
kleonów daje tzw. model wielkiego wybu­
chu. Stwierdza on, że narodzinom Wszech­
świata towarzyszyła gigantyczna eksploz-
 ja, w wyniku której rozszerza się on po
dziś dzień. W trakcie pierwszych trzech
minut tej eksplozji powstały wszystkie
cząstki elementarne, z jakich obecnie
składa się materia. Wtedy też powstała
owa zaskakująco duża ilość helu, niemoż­
liwa do wyprodukowania w gwiazdach bez
jednoczesnego wytwarzania tak rzadkich
obecnie pierwiastków lekkich, jak lit, beryl
i bor. Odkrytą w latach sześćdziesiątych
pozostałością po wielkim wybuchu jest
tzw. mikrofalowe promieniowanie relikto-
we równomiernie wypełniające Kosmos.
Są to wychłodzone przez ekspansję
Wszechświata do tem peratury 3K (3 stop­
nie powyżej zera absolutnego tem peratu­
ry, czyli -270°C) fotony, „pamiętające”
burzliwe pierwsze trzy minuty.
Nikomu nie udało się zaobserwować po­
dobnego „tła neutrinowego” przewidywa­
nego w teorii „big-bangu” (jego tempera­
tura powinna wynosić ok. 2K) - obecnie
istniejące detektory są w stanie za pomo­
cą reakcji pośrednich wykryć strumień
neutrin, jednak ich izotropowy rozkład
jest prawdopodobnie w ogóle niewykry-
walny. Pewne nadzieje na znalezienie
masy neutrina wiąże się z eksperymenta­
mi tzw. oscylacji neutrinowych i pomiara­
mi strumienia tych cząstek pochodzącego
ze Słońca, ale otrzymane dotychczas wy­
niki prac dają sprzeczne rezultaty.
Również doświadczenia potwierdzające
model standardowy, będą pośrednim do­
wodem na to, że żyjemy w Kosmosie wy­
pełnionym neutrinami, a więc uprawdopo­
dobnią hipotezę o neutrinowym pochodze­
niu „niewidocznej masy”. Pierwsze pomia­
ry rozpadu niedawno odkrytego bozonu
Z°, przeprowadzone w październiku
1988 r. w laboratorium CERN w Genewie,
zdają się potwierdzać obserwacje kosmo­
logiczne. Istnieje bowiem ścisły związek
(wynikający ze scenariusza wielkiego wy­
buchu) między ilością rodzajów neutrin a
masą helu we Wszechświecie. Fakt, że
masa He stanowi aż 23% materii kosmicz­
nej, świadczy o istnieniu tylko trzech ro­
dzajów neutrin (wszystkie zostały już
zaobserwowane). Wyniki eksperymentu w
CERN, z dokładnością nie spotykaną do­
tąd w badaniach cząstek elementarnych,
pozwalają podtrzymać to ograniczenie.
Tym samym „wybuchowy” model rozwoju
0 5 ?5 3) R /kpc
Rysunek pokazuje tzw. krzywe rotacyjne (zależność między
prędkością gwiazdy wchodzącej w skład mgławicy a jej
odległością od środka), dla galaktyki NGC 3198 obliczone
na podstawie teorii M, Milgroma - górna krzywa (czarne
punkty to punkty pomiarowe) i teorii Newtona (przy założe­
niu. że jedynym źródłem ..masy" w galaktyce jest masa
świecących obiektów) - krzywa dolna. Charakterystyczna
jest zaskakująca zgodność teorii MOND z doświadczeniem
i, jak mogłoby się wydawać, zupełna nieadekwatność opisu
newtonowskiego
Wszechświata zyskuje tak mocny funda­
ment eksperymentalny, że szacowana na
jego podstawie liczba neutrin w Kosmosie
może być przyjęta za pewnik. Gdybyż te
maleństwa miały jeszcze masę - staru­
szek Newton nie musiałby przewracać się
w grobie.
Teorie modyfikujące prawa Newtona są
prostymi, lecz dość wycinkowymi próbami
rozwiązania problemu, dotyczącego prze­
cież podstaw „fizjologii” Wszechświata, a
więc wymagającego bardziej ogólnego po­
traktowania. Zaś hipotezie neutri nowej
wynikającej z modelu pretendującego do
całkowitego opisania Universum i w pięk­
ny sposób łączącego fizykę gigantycznych
przestrzeni z fizyką mikroświata, wciąż
brakuje bezpośredniego potwierdzenia w
eksperymencie.
Nie wiadomo więc jeszcze czy trzeba bę­
dzie zmienić dynamikę nierelatywistycz-
ną, która tak dobrze sprawdza się na Zie­
mi i w okolicach - trzeba przyznać dość
odległych - naszej planety, czy też uwie­
rzyć, że niewyobrażalnie lekkie składniki
materii zdolne są skupić setki galaktyk o
masach rzędu 1000 miliardów mas Słońca
oddalających się od siebie z prędkościami
setek kilometrów na godzinę. Jedno nie
ulega jednak wątpliwości - muszą nastą­
pić zasadnicze zmiany w naszym dotych­
czasowym fizycznym widzeniu świata i
wszystko wskazuje na to, że zmiany takie
nastąpią w niedalekiej przyszłości.
21
M IA S TO BEZ AUT?
Współczesne metropolie duszą się nadmia­
rem pojazdów. Wjazd do centrum łączy się z
wielokilometrowym poszukiwaniem miejsca do
zaparkowania pojazdu, a i piesi są coraz bar­
dziej zirytowani brakiem możliwości swobod­
nego przejścia chodnikami zapchanymi parku­
jącymi pojazdami. Powietrze jest ciężkie od
spalin, a przeciętny rowerzysta pokonuje mia­
sto w tym samym czasie co nowoczesny samo­
chód. Korki, stłuczki, awarie...
Budowa nowoczesnych obwodnic ułatwia
nieco ruch na peryferiach miast, jednak dojaz­
dy do centrum przyprawiają co mniej cierpli­
wych kierowców o ciężki stres. Co więc robić,
aby ruch w centrum dużego miasta przestał być
tak męczący?
Z ciekawą propozycją na ten temat wystąpiła
w czasie tegorocznych Targów Hanowerskich
znana zachodnioniemiecka firma Volkswagen,

Zasada funkcjonowania podziemnego garażu

I Wizja podziemnej stacji parkingowej Metro i stacja autobu­ również nadać sygnał rezerwujący miejsce na
sowa gwarantują szybki dojazd w dowolne miejsce centrum
parkingu. (Taka rezerwacja odbywałaby się
bez stania w korkach
podczas jazdy w określonym promieniu działa­
nia stacji odbiorczej sygnałów rezerwujących
Przedstawiła ona próbę kompleksowego roz­ na danej drodze dojazdowej ku centrum mia­
wiązania problemów zarówno parkowania, jak sta.) Rezerwacji dokonuje się poprzez przyciś­
i ruchu w centrum miasta. nięcie odpowiedniego przycisku na klawiatu­
Otóż - zdaniem specjalistów z Volkswagena - rze. Powoduje to wyświetlenie na przedniej
takie rozwiązania jak „zielona fala” czy system szybie displaya wskazującego drogę dojazdową
ograniczeń ruchu za pomocą znaków drogo­ do podziemnego parkingu. Umożliwia to kie­
wych zdecydowanie już nie wystarczają. Propo­ rowcy skoncentrowanie się na tym, co dzieje
nują oni stworzenie wokół centrów miast pierś­ się na jezdni bez potrzeby kontrolowania kie­
cieni automatycznych głębokich parkingów, runku dojazdu do parkingu.
które pozwolą na usunięcie pojazdów „do pod­ Taka organizacja ruchu w centralnych rejo-
ziemia”. Autorzy tego pomysłu liczą na spraw­ nych miasta uprościłaby - zdaniem twórców
ne zorganizowanie lokalnej komunikacji we­ projektu - poruszanie się i przyniosła znaczne
wnętrznej, a w związku z tym centralna strefa oszczędności czasu i ułatwienia w ruchu koło­
miasta byłaby zamknięta dla ruchu ogólnego - wym. Można by to jeszcze polepszyć używając
wolno byłoby tam poruszać się tylko mieszkań­ do ruchu miejskiego specjalnego samochodu,
com i samochodom dostawczym. Oczywiście którego badawczą wersję pod nazwą FUTURA
owe podziemne parkingi byłyby umieszczone przedstawiła firma Volkswagen w swej ekspo­
obok stacji metra czy przystanków autobuso­ zycji na targach hanowerskich.
wych lub tramwajowych. Również w okolicy -
np. na zaoszczędzonym w ten sposób miejscu FUTURA - jak zresztą wskazuje jej nazwa -
po klasycznych parkingach - można by zlokali­ to samochód przyszłości. Jest to zwarta kon­
zować duże domy towarowe, co wyeliminowało­ strukcja o jednobryłowym (de facto) nadwoziu,
przystosowana
by konieczność udawania się do centrum mia­ skiego. specjalnie do ruchu wielkomiej­
sta w celu dokonania zakupów.
Co w dzisiejszych czasach oznacza przystoso­
Parkingi nowego typu byłyby to głębokie pod­ wanie specjalne do ruchu miejskiego? Podobno
ziemne pomieszczenia wyposażone w wielopo­ przecież i mały fiat jest samochodem miej­
ziomowe „półki” na parkowane samochody i skim.
stosowny dźwig-windę do przemieszczania sa­
mochodów w pionie. Na powierzchni ziemi przyszłości!FUTURA jest* rzeczywiście samochodem
Jej nasycenie elektroniką jest
znajdowałby się tylko boks-platiorma windy i wprost niebywałe! Jest wyposażona w system
automat do pobierania opłat i wydawania kwi­ pomiaru bezpiecznego odstępu pomiędzy jadą­
tów parkingowych. Oczywiście płacić można by cymi pojazdami z wyświetlanym odczytem, kie­
i monetami, i np. za pomocą magnetycznej kar­ rowane cztery koła, automatyczny system par­
ty kredytowej, tak już na Zachodzie rozpo­
kowania, o którym pisałem już powyżej, system
wszechnionej. Parkingi nowego typu powinny
zapewniać łatwy wjazd i wyjazd, proste i bez­
pieczne parkowanie oraz wygodę obsługi na­ Tak - według specjalistów Volkswagena - będzie wygląda­
ło już niedługo parkowanie w wielkich miastach
ziemnego urządzenia sterującego procesem au­
tomatycznego parkowania. Najprostszym spo­
sobem byłoby tu korzystanie z zapisu magne­
tycznego na specjalnej karcie parkingowej.
Drugim problemem jest znalezienie wolnego
miejsca w takim głębokim parkingu. I tu z po­
mocą przychodzi radioelektronika. Otóż specja­
liści z Volkswagena proponują:
- informację radiową o wolnych miejscach
parkingowych,
- automatyczną (także drogą radiową!) rezer­
wację miejsca w podziemnym parkingu.
I -ł

Oczywiście, aby były takie możliwości, trzeba

mieć specjalny aparat radiowy, który - prócz
przyjmowania na falach eteru informacji i wy­
świetlania ich na wyświetlaczu - potrafiłby

23
Kokpit FUTURY to wygodne stanowisko kierowcy wyposażone w wyświetlacze ciekłokrystaliczne i wspomaganie układu
kierowniczego, ale także wygoda i bezpieczeństwo dla małych pasażerów na tylnych siedzeniach

nowej generacji - EBS, przeciwdziałający blo­ liczne wyświetlacze, informujące kierowcę o

kowaniu kół podczas hamowania, elektroniczne
wspomaganie kierownicy ESL, specjalny zinte­
growany fotel z zabezpieczeniem dla dzieci, a
także wiele innych elektronicznie sterowanych
mechanizmów (m.in. hamulec zapasowy, bez­
przewodowy telefon itd). Tradycyjne wskaźniki
na desce rozdzielczej zastąpiły ciekłokrysta­
aktualnych osiągach pojazdu. Dzięki nim, a
także zestawowi czujników laserowych i ultra-
dźwiękowych, możemy mieć zawsze aktualne
rozeznanie w znajdujących się na drodze na­
szego pojazdu przeszkodach. Jest to niezwykle
przydatne podczas wyjeżdżania z zatłoczonego
parkingu, jak i podczas jazdy za poprzedzaj ą-

FUTURA - świetna widoczność dla kierowcy, nowoczesna jednobryłowa karoseria, wygoda dla pasażerów, ale także pojazd
supernowoczesny technicznie, ekonomiczny i przyjazny dta środowiska naturalnego - tak przynajmniej wynika z jego
dotychczasowych testów

24
 System wyświetlaczy ciekłokrystalicznych poda,e nam nasza prędkość, aktualny czas, informację o funkcjonowaniu
niektórych systemów samochodu, a także'np. zaprogramowany plan miasta i nasze aktualne mieisce w mieście
(jeśli w mieście znajdują się radiowe „pomoce nawigacyjne’ dla samochodów)

cym nas pojazdem. Stosowny czujnik analizuje Podstawowe dane techniczne FUTURY to:
dzielący nasze samochody odstęp i za pomocą długość - 3782 mm,
wyświetlenia sygnału zielonego, żółtego lub wysokość - 1426 mm,
czerwonego informuje nas czy jest on przy na­ szerokość - 1674,
szej aktualnej prędkości wystarczający, gdyby pojemność skokowa - 1715 cm3,
zaistniała potrzeba nagłego wyhamowania po­ moc - 60 kW (82 KM) przy 4200 obr/min,
skrzynia przekładniowa - automatyczna,
jazdu.
Display na przedniej szybie wskazuje właściwą drogę do podziemnego garażu

25
 chłodzenia i nowoczesny „ekologiczny”
(zmniejszona do minimum emisja szkodliwych
substancji!) oraz ekonomiczny (20-30% mniej­
sze spalanie w jeździe miejskiej!) silnik, a także
supernowoczesne „wspomaganie” kierowcy
przy komfortowym kokpicie dopełniają obrazu
tej konstrukcji jutra.
Oczywiście jest to na razie raczej studium
przyszłościowego samochodu, choć firma Volk-
swagen zapowiada szybkie skierowanie go do
—•czujniki czujniki uHra- czujniki odległości seryjnej produkcji. Należy sobie jednak zdać
laserowe v dźwiękowe > od krawężnika sprawę z kosztów takiego pojazdu i koniecznoś­
ci stworzenia dla niego całej infrastruktury
typu - głębokie garaże, stacje radiowej obsługi
System czujników FUTURY informujących kierowcę o prze­
parkingowej, specjalistyczne stacje obsługi
szkodach z przodu, tytu i boku prawego (krawężniki) - bar­
dzo przydatny w warunkach jazdy miejskiej i parkowania
(zgodnie z prawem Murphy’ego - im więcej
części, tym większe prawdopodobieństwo awa­
rii) itd. Koszty mechanizmu sterującego cztere­
silnik - benzynowy na benzynę bezołowio­ ma kołami też są na razie znaczne! Jest jednak
wą.
w tym projekcie myśl o jutrze motoryzacji -
Podwyższone zostały też wymogi bezpie­ myśl, której nie powinno zabraknąć w projek­
czeństwa, ów „zintegrowany” (dokładne tłuma­ tach żadnej szanującej się firmy samochodo­
czenie!) fotel tylny, o którym już pisałem, jest wej. Czteromiejscowa FUTURA z dwojgiem u-
połączeniem normalnego fotela ze specjalnym noszonych do góry drzwi tę myśl o przyszłości
fotelem bezpieczeństwa dla dziecka, zabezpie­ zawiera nie tylko w nazwie, ale i swych możli­
czającym małego człowieka przed skutkami wościach. Wraz z systemem głębokiego garażo­
zderzenia w sposób dalece doskonalszy niż kla­ wania i wolnych od samochodów centrów miast
syczne pasy.
może sprawić, iż pewne problemy - np. z parko­
Cała konstrukcja oparta jest na najnowo­ waniem, zanieczyszczeniem spalinami powie­
cześniejszych rozwiązaniach technicznych. trza i kłopotami na jezdniach, przynajmniej
Dość podać, że przy stałej prędkości 90 km/h częściowo zostaną zlikwidowane. Idea jest
FUTURA spala na 100 km zaledwie 4,6 1benzy­ słuszna, należy tylko... dopasować do niej świat,
ny, a przy 120 km/h - 6,7 1, co należy uznać - a to - niestety - nigdy nie przychodzi łatwo...
przy sporej pojemności skokowej silnika - za
wynik zachęcający. Zoptymalizowany system
Jerzy Klawiński
ELEKTRONIKA
ZAMIAST
Adam Dwojak
Monachium, miasto z sercem, jak nazywają
je sami mieszkańcy, zamieszkane przez 1,2 min
osób, będące stolicą Bawarii (RFN) było także
stolicą światowego przemysłu maszyn budo­
wlanych. Tam odbywały się na terenach wysta­
wowych Monachijskiego Towarzystwa Wystaw
i Targów (Muenchener Messe - und Ausstel-
lungsgesellschaft) targi pod nazwą BAUMA’89.
Są to, co prawda według organizatorów (wiado-
mo - autoreklama), największe targi maszyn
budowlanych i maszyn do produkcji materia­
łów budowlanych na świecie, odbywające się
ostatnimi czasy co trzy lata pod tą samą nazwą
BAUMA. Tereny targowe znajdują się właści­
wie w centrum miasta, w pobliżu znanej z paź­
dziernikowych festynów Łąki Teresy. Ten ol­
brzymi plac, który w rzeczywistości nie jest
pachnącą łąką tylko utwardzonym terenem po­
przecinanym kratką asfaltowych uliczek jest
na okres targów udostępniony wystawcom. Tak
więc wystawiano w halach, jak również na tere­
nach otwartych. Pomiędzy tymi obszarami
znajduje się kilkunastometrowy pomnik kobie­
ty z lwem, zwany potocznie Bavarią. Do głowy
kobiety prowadzą wewnątrz schodki, stamtąd,
przez otwór w czole, można obejrzeć z góry ot­
warte tereny targowe.
Targi zgromadziły największą jak dotych­
czas liczbę wystawców z całego świata i szcze­
rze mówiąc pewnie tygodnia brakłoby, aby
wszystko dokładnie obejrzeć. Na ogólnej po
wierzchni wystawowej 388 000 m2(w tym 97 000
m2 pod dachem) wystawiały 1294 firmy z 30
krajów. Zanotowano też rekordową frekwencję,
wśród gości zagranicznych przeważali obywate­
le państw Europy Zachodniej i Jugosławii, byli
także Amerykanie i Japończycy. Szczególnie ci
ostatni zwracali uwagę - skromnie ubrani,
grzeczni i zawsze konkretni i dociekliwi.
Dodatkowym elementem sprzyjającym wy­
stawie była EUROPA 92 - tak w skrócie nazy­
wany jest plan Europejskiej Wspólnoty Gospo­
darczej, dotyczący całkowitej konsolidacji gos­
podarczej państw członkowskich. Skrótowo
mówiąc oznacza to powstanie jak gdyby nowe­
go multipaństwa liczącego ok. 320 min mie-
27
 Największa z wystawionych na targach koparek RH 200 firmy O&K (RFN). Jej masa 400 ton, moc silnika 1515 kW (2060 KM)
pojemność łyżki 20 m3 ,

szkańców, bez granic wewnętrznych, bez ogra­ Wystawianie nie ogranicza się tam do pokaza­
niczeń celnych i gospodarczych. Na temat EU­ nia maszyny czy urządzenia; każdy stara się
ROPY 92 zorganizowano w czasie targów semi­ swój wyrób zareklamować, wykazać wyższość
narium, na którym omawiano między innymi własnego wyrobu nad innymi konkurencyjny­
sprawę stworzenia wspólnych spójnych norm mi. Dlatego po terenach targowych można też
technicznych dla wszystkich państw-członków było jeździć, bo między poszczególnymi halami
EUROPY 92. Nie było to zresztą jedyne semina­ oraz sektorami na terenach otwartych jeździły
rium, omawiano też sprawy materiałów budo­ minibusy, którymi można było bezpłatnie do­
wlanych i ochrony środowiska, betonu i techni­ trzeć w wybrane z planu miejsce. Oznaczenia i
ki wytwarzania oraz budowy tuneli i mikrotu- informacje były bardzo czytelne i klarowne i
neli.
nie było żadnych kłopotów z dotarciem do okre­
Pierwsze i zasadnicze wrażenie z targów to ślonej firmy. Co pokazywano?
współzawodnictwo, konkurencja wystawców.
Łyżka największej produkowanej seryjnie koparki na świę­ Wszystko, co budownictwu służy i z budow­
cie. Jej pojemność - X m3 nictwem jest związane. Wystawiane eksponaty
podzielono na 20 działów, od ręcznych narzędzi
do imponujących żurawi wieżowych, które kró­
lowały nad terenami wystawowymi. Wystawia­
no wiele maszyn, które na targach miały swoją
premierę. Należy tu przykładowo wymienić
nową generację mini-koparek, których szero­
kość nie przekracza 1 m. Techniczną lukę po­
między nimi i normalnymi koparkami wypełni­
ły tzw. midi-koparki, które na wystawie BAU-
MA*89 zostały pierwszy raz wystawione. No­
wością światową są także żurawie wieżowe z
możliwością programowania i zapamiętywania
ruchów roboczych, co ma olbrzymie znaczenie
przy pracach powtarzalnych. Obok tych ma-
szyn zanotowano też nowości w innych dziedzi­
nach, na przykład urządzenia i maszyny do ro­
bót podziemnych. Pokazane zostały przezna­
czone do drążenia podziemnego „rakiety pod­
ziemne”, które wyposażone w system kontrol­
ny potrafią informować w sposób ciągły na ja­
kiej głębokości się znajdują i z jaką prędkością
się poruszają.
Żurawie królowały nad terenami wystawo­
wymi, dół należał bezwzględnie do koparek.
Były to maszyny, z których duża część była w
ciągłym ruchu, wystawcy wykazywali wszyst­
kie możliwe zalety tych maszyn. Olbrzymie
zdziwienie wywołało w pewnym momencie nie­
malże wyjście operatora ze znajdującej się w
ruchu olbrzymiej 400-tonowej koparki. Widok
był rzeczywiście zadziwiający, operator wychy­
lony do połowy z kabiny z uśmiechem na twa­
rzy, a koparka sama sobie pracuje: zatrzymuje
obrót przed najściem łyżki nad zwiedzających,
opuszcza wysięgnik, wykonuje ruchy ramienia
i łyżki, naśladuje kopanie i wyładowywanie.
Powtarzała dokładnie, dzięki pamięci elektro­
nicznej ruchy, jakie pokazał jej wcześniej ope­
rator. Koparki jednej z firm angielskich, podob­
ne do naszego „Ostrówka”, stawały znowu nie­
malże „na głowie”, aby zaprezentować swoje
zalety, a na dodatek jeszcze jeździł pod nimi
wózek widłowy. Na jednej z tych koparek poka­
zano jeszcze jeden „numer”, który polegał na
położeniu się koparką na bok, a następnie
„wstaniu” o własnych siłach. Wymagało to nie­
wątpliwie olbrzymich umiejętności i odwagi ze
strony operatora. Spore zainteresowanie wywo­
łały koparki kroczące, nowa rozwijająca się
grupa koparek, która ma niewątpliwą przewa­
gę nad koparkami konwencjonalnymi w tere­
nie nierównym i spadzistym.
Mniej ruchliwe były żurawie zarówno te na
samochodach, jak i budowlane. Spore zaintere­
sowanie w tej grupie wywołał prezentowany
przez Związek Radziecki żuraw na podwoziu
wojskowego pojazdu, przeznaczonego do prze­
noszenia rakiet SS-20. Maszyna nosząca nazwę
Progress-2000 zbudowana we współpracy z jed­
ną z firm RFN-owskich stanowiła niewątpliwie
polityczny akcent „odwilży” w Europie. Były to
zresztą pierwsze targi BAUMA, w których brał
udział Związek Radziecki.
Z dotychczasowego opisu wynikałoby, że na
wystawie były tylko koparki i żurawie. Nie, jak
już wspomniano, w 20 branżach wystawiano
między innymi urządzenia do odwadniania,
szalowania, maszyny do wytwarzania i trans­
portu betonu, urządzenia do wierceń, do wbija­
nia i wyciągania ścianek szczelnych, maszyny
używane przy budowie dróg i asfaltowaniu, wy­
posażenie przemysłu cementu, gipsu i wapnia i
jeszcze wiele, wiele innych. Zakończyć można
29
 równywalna ze stoiskami zachodnimi była tyl­
ko ekspozycja czeskich firm Tatra i Liaz. Ładny
zestaw maszyn do robót ziemnych i drogowych
wystawiła też Niemiecka Republika Demokra­
tyczna. A my, my ściśnięci na niewielkim
skrawku ziemi pokazywaliśmy tylko dwie, ale
za to duże maszyny. Były to: spycharka TD40 i
ładowarka Ł35, obie produkowane przez Hutę
Stalowa Wola. Nasz pawilon schowany za tymi
maszynami nie wzbudzał niestety większego
zainteresowania.
Jesteśmy spóźnieni w rozwoju. W tej chwili
elektronika opanowała prawie wszystkie ma­
szyny. System elektroniczny sprzężony z ukła­
dem hydraulicznym maszyny steruje, regulu­
je, koordynuje i czuwa nad wszystkimi najważ­
niejszymi układami maszyny budowlanej. E-
lektronika była więc jednym z centralnych te­
matów targów. Układy elektroniczne i wskaźni­
ki są zamknięte hermetycznie i nie wymagają
żadnej dodatkowej obsługi, a system alarmowy
Jedna z największych kołowych ładowarek na świecie - ostrzega tylko w przypadku wystąpienia ja­
moc silnika 260 kW (353 KM) firmy Liebherr (RFN) kichś nieregularności w pracy. Operator jest
wtedy odciążony od ciągłej kontroli wskaźni­
na wytwórcach silników spalinowych i urzą­ ków i może w pełni skupić się na właściwym
dzeń hydrauliki siłowej stosowanych we wykonywaniu powierzonego mu zadania. Na­
wszystkich maszynach. Oddzielną jakby grupę stępnym problemem silnie akcentowanym jest
stanowiły urządzenia do sprawdzania i pomia­ sprawa oszczędności paliwa. Dzięki zastosowa­
rów materiałów budowlanych. niu tu elektroniki niektóre firmy wprowadziły
Po raz pierwszy wystawiał też jeden z „ma­ w maszynach trzypozycyjne przełączniki, do
łych smoków” z Dalekiego Wschodu, czyli Ko­ pracy lekkiej, ciężkiej i jazdy, a w prospektach
rea Południowa. Okazuje się, że Koreańczycy reklamowych od razu chwalą się, że w ten spo­
specjalizują się nie tylko w miniaturyzacji. Fir­ sób można zaoszczędzić na zużyciu paliwa.
ma „Daewoo” wystawiła cały rząd koparek hyd­ Trzecim poruszonym tematem była wygoda ob­
raulicznych, a jej stoisko cieszyło się naprawdę sługi. Śmiało można powiedzieć, że kabina no­
dużą popularnością. woczesnej koparki jest tak wygodna jak miejs­
ce w samochodzie osobowym. Wygodny fotel z
Niezbyt imponująco wyglądała na tle wyro­
bów światowych ekspozycja byłych państw so­ oparciami pod łokcie, dające się przemieszczać
cjalistycznych. Wystawiały: NRD, Polska, Cze­ dosłownie jednym palcem dźwignie sterujące,
chosłowacja, Związek Radziecki i Węgry. Po­ wyciszenie kabiny, często klimatyzacja, prze­
szklenie szkłem bezpiecznym, a nawet radio
Skrzynka z elektroniką i pulpit wskaźników nowoczesnego żurawia budowlanego

30
stereo stwarzają naprawdę doskonałe warunki k
pracy. Jedna z japońskich firm reklamuj ącfc
swoją koparkę przyrównała ją do pracy biuro-f
wej twierdząc, że 76 decybeli, jakie wydobywa
się z koparki, to często mniej niż hałas w po­
rządnie pracującym biurze z maszynami do pi­
sania. Na konkurencji w tym względzie fak­
tycznie zyskuje człowiek, który maszynę obsłu­
guje. Wszystkie te udogodnienia plus ułatwie­
nia wynikające z zastosowania elektroniki
sprawiają, że praca operatorów współczesnych
maszyn jest naprawdę dużo, dużo lżejsza niż
niegdyś. - -
Minione targi były najbardziej udane ze
wszystkich dotychczasowych pod względem i-
lości zwiedzających i firm wystawiających. Na
wystawę przybyło blisko 250 tys. osób ze 103
państw (obcokrajowcy stanowili 38% zwiedza­
jących). Targi BAUMA'89 wykazały, że między­
narodowy rynek budowlany ustabilizował się
po latach kryzysu, a nawet oczekuje się dalsze­
go wzrostu. W czasie trwania targów przepro­ Wynalazek może znaleźć zastosowanie także w budownic­
wadzono mnóstwo rozmów, podpisano wiele twie: dzięki dodatkowemu zainstalowaniu w samochodzie
kontraktów i umów, olbrzymia większość zwie­ prądnicy 220 V można spawać i napędzać elektronarzędzia
dzających i wystawiających wykazała zadowo­ nawet w szczerym polu
lenie. I w takim nastroju zostaje czekać do na­
stępnej BAUMY, która odbędzie się 6-12 kwiet­
nia 1992 r. jak zwykle na terenach targowych w ★ ★ ★
Monachium.
Progress-2000. żuraw, w Którym wykorzystano podwozie służące wcześniej do transportu radzieckich rakiet SS-20; udźwig
120 ton, maksymalna długość wysięgnika 68 m
 ZX"Y INACZ El
Część Ifl
R ozszerzenie możliwości funkcji USR języka
BASIC
Jedną z ważniejszych funkcji interpreterów
języka BASIC mikrokomputerów ZX jest fun­
kcja USR (z ang. user). Umożliwia ona przeka­
zanie sterowania do programu napisanego w
języku wewnętrznym procesora 280. Argumen­
tem funkcji USR jest adres, pod którym znajdu­
je się początek programu maszynowego. Na
końcu programu musi znajdować się instrukcja
RET (kod C9h), która ponownie przywraca kon­
trolę interpreterowi języka BASIC. Wynikiem
działania funkcji USR jest liczba całkowicie
znajdująca się w parze rejestrów BC proceso­
ra.
Pisząc programy maszynowe należy pamię­
tać o tym, że część rejestrów procesora jest za­
rezerwowana przez system operacyjny mikro­
komputera ZX i nie może być bezpośrednio do­
stępna dla programisty. I tak rejestr IY prze­
chowuje adres początku zmiennych systemo­
wych, rejestry A’, F\ R i IX w ZX81 służą do
obsługi wyświetlania obrazu TV. Alternatywny
zestaw rejestrów BC*, DEf i HL* jest używany
m.in, przez kalkulator zmiennopozycyjny.
Pisanie programów w języku wewnętrznym
mikroprocesora nie jest tak proste jak w języ­
ku BASIC. Najmniejsza pomyłka z reguły koń­
czy się dezorganizacją pracy systemu, jedynym
wyjściem jest wtedy sprzętowa generacja sy­
gnału /RESET lub wyłączenie zasilania. Jed­
nak możliwość bezpośredniego dostępu do reje­
strów procesora, układów wejścia/wyjścia i pa­
mięci powoduje, że niejednokrotnie cały długi
program zapisuje się jako jedną funkcję USR.
Tak jest np. w przypadkach języków asembler,
Pascal, FORTH, itp.
Istotną wadą funkcji USR w mikrokompute­
rach ZX, która ogranicza w zasadniczy sposób
jej uniwersalność jest to, że jedynym sposobem
komunikacji z interpreterem BASIC jest adres
początku procedury i liczba całkowita będąca
wynikiem jej działania. Ingerując jednak pro­
gramowo w system operacyjny mikrokompute­
ra ZX i stosując odpowiednie procedury z pa­
mięci ROM można rozbudować funkcję USR o
możliwość przesyłania do niej przez linię pro­
gramu w języku BASIC wielu zmiennych (nu­
merycznych i tekstowych) oraz odbieranie wy­
32
ników w postaci jednej bądź wielu liczb, w tym
rzeczywistych. Kluczem do rozszerzenia możli­
wości funkcji USR jest sposób, w jaki jest ona
wykonywana przez interpreter BASIC. Poleca­
jąc interpreterowi wykonanie linii o postaci:
LET wynik - USR adres/zmienna
otrzymamy wartość:
wynik - (USR adres)/zmienna
a nie, jak można by przypuszczać:
wynik - USR (adres/zmienna).
Innymi słowy, w pierwszej kolejności zosta­
nie obliczona wartość funkcji:
USR adres,
co oznacza wykonanie procedury w kodzie ma­
szynowym rozpoczynającej się pod wskazanym
adresem - wartością będzie ostateczna zawar­
tość pary rejestrów BC. Następnie interpreter
przystąpi do obliczania wartości wyrażenia
znajdującego się za znakiem działania arytme­
tycznego, chyba że Wykonana uprzednio proce­
dura w kodzie maszynowym do tego nie dopuś­
ci, wymuszając przejście interpretera do wyko­
nywania kolejnej linii programu. Jeśli tak się
stanie, to całe wyrażenie znajdujące się za ad­
resem i oddzielone od niego dowolnym zna­
kiem działania arytmetycznego może być po­
traktowane jako dodatkowy parametr funkcji
USR. Jedynym ograniczeniem jest to, że para­
metr ten składnią musi być równoważny wyra­
żeniu arytmetycznemu, W przeciwnym bowiem
przypadku linia taka nie zostanie zaakceptowa­
na przez edytor języka BASIC.
Podamy teraz procedury umożliwiające ko­
munikację funkcji USR z wieloma zmiennymi
uprzednio zdefiniowanymi przez program w ję­
zyku BASIC.
► ► Przesłanie do procedury maszynowej
wywoływanej funkcją USR wartości dowolnego
w yrażenia arytm etycznego znajdującego się za
adresem funkcji USR i oddzielonego od niego
znakiem „/”.
(We wszystkich poniższych programach linie
poprzedzone znakiem dotyczą tylko 2X81,
zaś linie ze znakiem V tylko 2X Spectrum i
jego pochodnych.)
Składnia: ...USR < adres > /wyrażenie_ arytme­
tyczne
 ORO adres
adroa • LET EQU 13218 ; adrac procedury LET
ORO 0U2UH ; procedury z ROMu
f
+ LET EQU 2AFFH
NEXT CH EQU 0F5SH j na końcu wtaAciwej
* SCANN1NG EQU 24FBH 1 procedury
+ SCANN1NO EQU
RST NEXT_CH • o m in ie znak oddziała Jacy ■
r USR wynik umiećclć n
; atonie
SCANNING ;; ob CALL LET ; kalkulatora 1 nadać
1* CALL liczyć w a rto d ć w yrażania
k t ó w f o wynik ma pojew lć ; zmiennej
; g i ę na s t o s i e k alk u lator*, ; wartoćć z* ato*u
; po czym kontynuować USR CALL ENDJUSJt
GALL end_usr ; p ow rót do i n t e r p r e t e r *
: rozkaz RET J*«t zbędny.
. gdyż END_USft J* * t skokiem ► ►Nadanie dowolnej zm iennej numerycznej
; do I n t e r p r e t e r * B asic
wartości rzeczywistej znajdującej się w wyniku
* ORG END_USR > odpowladnia zm ienne obliczeń na szczycie stosu kalkulatora z u*
♦ err_sp EQU 40028
• ERK SP EQU SC3DH ; sy stem o w a przednim przesianiem do USR argumentów
* STMT_RET EQU 1B76H
LD SP, CERR. S P;) uporządkowani* stosu dla będących liczbami lub zmiennymi num erycz­
+ LD BC, STMT RE T
; p o tr z e b in t a r p r a t a r a
nymi posiadającymi wartości.
♦ PUSH BC Składnia: LET zmienna - USR < adres > /
RET ; sk ok do in t a r p r a t a r a
arg^l / arg_2/.../ arg_n
► ► Przesłanie do procedury maszynowej
adr*a

s3
0u
wywoływanej funkcją USR wielu argum entów * LET 13218 j adres procedury LET Z
; ROMu
będących liczbam i lub zm iennym i num erycz­ + LET EQU 2AFFH
CALL STACK ; argumenty na atoa
nymi (w tym indeksowanymi). Zmienne muszą ; wtadclw* procedura
być uprzednio zadeklarowane. Parametry wejś­ CALL LET ; nadani* wertodcl
GALL END_USR ; zmiennej 1 wyjdcl*
ciowe są oddzielone znakami ,,/ .
Składnia: ...USR < adres > /arg_l/arg 2/.../arg_n
ORG adres
STACK; przesiać *rgumervty na etos ► ► Nadanie nowych wartości ze stosu kal
CALL
; kontynuować USR kulatora wielu zmiennym, których nazwy zn aj­
GALL EN D _U S R ; powrót do interpretera
; Jeżyk* BASIC dują się za adresem USR i są oddzielone zn a­
ł ORG STACK kam i Zmienne te m uszą być uprzednio za­
♦ SYSO EQU 4 02 1H j woln* *dr*ay wSYS_VAR deklarow ane (kody poleceń FP_CALC zesta­
♦ SYSO EQU SCS1H ; procedury 1 ROMu
QET_CH EOU 0018H
002Ó
H
wione zostały w odcinku II).
NEXT_CR
♦ LOOK_VARS
EQU
EOU 128B2H
11CH Składnia: RAND USR< adres > /zm_l/zmJ2/.,./
♦ look_vars EQU
E R R O R _l
■ STK_VAR
EQU
EQU
0008 H
11A7H
zm n
♦ STK_VAR EQU 2996H ORG adiws na końcu procedury U-*5K
0049H
♦ CH_ADD+1 EQU
0O74H GALL UNSTA C K ; nadać zmiennym wertodjj
+ G H _A DD+1
■ CH_ADD
EQU
EQU 40168 CALL END_USR wylicie do IntrrpreteA
+ CH_ADD EQU 3C3DH * UNSTACK procedury z ROMu
401CH ORG
♦ STK EM ) EQU
EOU 5C63H * CH ADD EQU ■łOlóH
♦ ST KEM)
♦ CH_ADD EQU SCS5DH
SM OV E_F P EQU
EQU
19F6H
33G0H NEXT CH EOU 0U012IC
08H
♦ MOVE_FP
XOR A zerować licznik * LOOK_VARS EOU
2BB2H
przestanych ♦ LOOK_VARS EQU
OOOBH
LD €SYS0),A na stos argumentów
jedli znak inny niż ‘V
ERROR..1 egu
11A7H
RST QET_CH skończyó przesyłani* I
• STK VAR
+■ STK_VAR
EQU
EQU 29968
CP 002HH
LD A.CSYSO? kontynuo waó USR
w Aliczb* parametrów
FP CALC
UNSTa CK
EQU
LD HL,CCH_ADD> i kontynuować do znaku
RET NZ LD A.(HL1 ; NEW L1NE
RST NEXT_CH om inąć znak "V*
czy znak jest cyfra * CP 76» i ENTEM
CP "A" CP GDH
RET Z ; lub
CP
G,CYFRA ;do przesłani* ? ♦ CP 3AM ; koniec gdy Jest
JR
GALL LOOK_VARS ;przesłać zmlsnna prosta RET Z
NEXT_CH •ri om inąć znak
NG.JEST ; która musi być uprzednio RST L OOK VAR
S ueUallć adrea zmleni.ej
J«
RST ERROR_l ; zadeklarowana, Jedli ni*, CALL NC,JEST_2 ,; aVkok gdy zmienna Jesl. w
JR
D
B 01H ito M ad 2 AR S
CALL przesłać stmlann*
Z,STK_VAR 1 Indeksow RST ERROR_l i >dll nie, to Ł»l*d 2
JEST
TRANSF 1 ana DB 01H
GALL
LICZNIK CALL Z, STKVAR ;; zm ienna indeksowana
♦ -------
JR JEST_2 PUSH H L_CALC , jadra* zmiennej
RST CHADD+1 i azukać znaku początku RST F P zm ienna uaunąć ze etosu
CP 7EH i liczby wpo*tael DB deLete
CP OEM i dw ójkow ej DB end_calc i adres zmiennej
JR NZ,CYFRA przesłani* na atoa POP HL ; adres reprezentacji
GALL TRANSF i INC HL ; dwójkowej
LD <CHADD>.HL i*k**yó •r kalkulatora EXDE, OO08H ;; przepisać
HL zmienna do
LICZNIK LD HL.SYSO i *w zm iennych
O1 licznik
na atoal* LDBC, odpowiedniego adresu
INC CHLJ i
LDIR , w V AR S
JR CONT f 1 kontynuować do n/T UNSTACK ; kontynuować
JR
INC HL i adres danej zmiennej w
i V ARS ► ► Przesłanie do USR wielu argumentów
LD DE,<STKEND) •t przesłać zml*nn* na
GALL MOVEJFP i atoa kalkulatora oddzielonych znakam i „/” i odebranie od okre­
LD CSTKEND>,DE .
RET ślonych zmiennych wyników również oddzielo­
► ►N adanie dowolnej zm iennej num erycznej nych znakam i J ”. Param etry wejściowe są od­
wartości rzeczywistej znajdującej się na szczy­ dzielone od wyjściowych znakiem Zm ien­
cie stosu kalkulatora. ne wejściowe i wyjściowe m uszą być uprzednio
Składnia: LET zmienna - USR< adres > zadeklarow ane.
Składnia: RAND USR < adres > /we_l/.../
we_n-wy_I/,.,/wy_m

33
 Składnia: LET wynik - USR < adres > /
kod funkcji/param_l/param_2 gdzie kod funk­
cji jest pojedynczą*literą, przy czym;
A - binarny AND,
► ► Przesłanie do USR param etrów tekstu B - test bitu,
będącego w artością łańcucha lub zm iennej a l­ O - binarny OR,
fanum erycznej. S - ustawienie bitu,
P aram etram i tymi są: X - binarny X0R,
► adres lokacji pamięci, w której znajduje się R - kasowanie bitu.
początek tekstu (w parze rejestrów DE), Uwaga. Dla operacji B, S, R, param 2 musi być
► długość tekstu w bajtach (w parze rejestrów mniejszy niż 18.
BC),
OKU a d r e is
Ze względu na poprawność składni tekst NEXT CH
ERROR 1
EQtl
EQU
OD2UH
OOUHH
musi wystąpić jako argument funkcji operują­ F1ND INT
FIND INT2
EQU
EQU
0EA7H

cej na łańcuchach (tu: LEN tekst), przy czym STACK_BC

STACK BC
EQU
1R99H
1520H
EQIJ
text oznacza łańcuch lub nazwę uprzednio za­ LET
LET
EQU
2D2BH
I321H
deklarowanej zmiennej alfanumerycznej. equ
RST
2AFFB
NEST CH ; p o b r a ć k o d u p e r a p . J1
Składnia: RAND USR < adres > /LEN zmien- PUSH
RST
AF
NEXT_CH
l 1 z a p a m ię t a ć

na_ tekstowa GALL STACK : p r z e s ła ć do

; k a lk u la to r a
OHO CP 02H ; m u szą b y ć dw a, J e ś li n i*
• STK_FETCH EQU I3 F 8 H 1 p r o c e d u r y z »OMu JR Z ,PA R 2 ; b łą d 2
♦ STK_FETCH BQU 2SFIH RST ERROR 1
GALL STACK _£TR l p m i ł K ! p a r a m e t r y t e n t * DB 01H
; n a e t o s k a lk u la to r a
GALL STK_FETCH i ew . do DE i BC PAR Z CALL FI ND INT
i k o n ty n u o w a ć USR PA R _2 c a Ll FI ND 1NT2
GALL END_USR i p o w r ó t do I n t e r p r e t e r a PUSH BC
f CALL
ORH FIND INT ; p o b r a ć p a r a m i <BC>
ST a CK_STR CALL
8ET_0H EQU FIND JNT2
ooibh ; p r o c e d u r y z ROMu
BRROR 1 BQU POP DE
0008H
NEXT„GH EQU 0020 H POP AF 1 kod o p e r a c ji
ś LOOK_VARS £QU 111CB CP .* "A" u s t a l i ć w ł a ś c iw ą o p e r a c j ę
+ LOOKVARS EOU JR Z,BłN_ytND
• STK VAR ECU 11A7H GP ”0 "
* S T K VAR EQU 29PÓH JR Z.BIN OR
•
♦
OH_A D tm
CH_ADO-H
EQU
EQU
00498
0074H
CP ”X»
JR Z.BIN XOR
ś STK STORĘ EQU 12C3H CP
♦ STKjSTORE EQU
r st
3A&6H
OETCH
JR
”B“
Z.B IT TEST
* CP *V~ i J e ś e li pi e r w ęzy znak J e e t
i ni* V , t o a ę io s ić
CP
JR
■S"
Z,B 1T _SE T
ERM>R_C
JR
RST
Z.OONT l
ERROft„l
, CP "R”
; b ie d c
m OBH JR Z .B IT RES
RST ERROR l ; J e ś l i in n y ko d g e n e r o w a ć
óorrT_i RST DB OPH i b łą d A
NEXT_CH ; p o b r a d k o le jn y b a jt.
a
+
CP
CP
O
B1ÓH
H , ■nuel t o byd kod LEW b in _ a n d LD A.B i w y k o n a ć d w ó jk o w o
JR N 2 .ERROR 0 AND D
s
RST
CP
W
XT_CH~
OBH
; J e d li n i e , t o b ie d C
; n ea tep n y b a jt
j J e d li J e a t t o z n a k ”, t o
LD
LD
b ^a
A,C
i BC.AND.DE z a p o ś r e d n i c t w e m
; r e je str u A
♦ CP
JR
W
H
Z jS T R ■, a r g u m e n te m J e s t ła ń c u c h
AND E
; w y n ik w BO 1 RET
LD C.A
GALL L<XłK_VARS f Stnaledd e d r e e z m ie n n e j , JR WYNIK
JR N C ,J E S T _ | j J e d li J e e t t o a k o k ,
RST BRROR 1 ; JedU n i e , b ie d 2 n M jm LD A.B ; w y k o n a ć d w ó jk o w o
DB out OR » i; BCOR.DE z a p o ś r e d n i c t w o
JR LD B,A r e je str u A
J E S T -l WZ.ERROR.C ; j e * * U n i . > e t t o z m ie ń , LD A,C ji w y n ik w BC i RET
i a lfa n u m e r y c z n a , t o b ie d C OR
GALL illK ^V A k ; p r z e s ia ć p a r a m etr y t e x t E
RET LD C.A
! d o k a lk u la to r a
JR WYNIK
STR LD
PUSH
BC,OOOOH
HL
; z e r o w a ć lic z n ik b a jtó w i
BIN_XOR LD
i z a p a m ię t a ć e d r e e z n a k u “ A .B i w y k o n a ć d w ó jk o w o
NEXT_0 GALL CH_>DD-K XOR D
i p o b r a ć k o le jn y z n a k ; BC.XOR.DE z a p o ś r e d n i c t w e m
ś CP OBH LD
* ) " o z n a c z a k o n ie c ła ń c u c h a B ,A } r e je str u A
CP 22H
JR Z,END_C LD A,C i w y n ik w BC i RET
INC BC i z w ię k s z y ć lic z n ik X0R E
JR NEXT_C ; s p r a w d z ić k o le jn y z n a k LD a,A
JR WYNIK
E«D_0 RST NKXT_CH
POP DE BIT_TEST LD A.OtH 1 w a r t o ś ć p o c z ą t k o w a m a sk i
INC DE ed r e w p o c z ą t k u t e k s t u GALL MASKA j u s t a l i ć w ł a ś c iw ą m a t k ę
LD A .01H ; ey m b o l ________
p r o a t a _______________
p o ła ń c u c h a
GALL i b itu
STK_STORE t p r z e m ie ć p a r a m e t r y n a a t o a JR NC,BIT_H1
RET ; t e s t w b a jc ie b a r d z ie j
§ • z n a c z ą c y m i r e j e s t r B>
AND
Stosując przedstawione powyżej procedury JR b jt jr e t

STACK, STACKSTR, UNSTACK i END USR BIT_HI AND fi

BIT_RET LD
można niemal dowolnie rozbudować język BA­ CP
BC.OOOOH
01H
} d o BC u s t a l i ć 0 bąabft j
i w z a l e ś n o ś c l o d w y n ik u
SIC dołączając do niego swoje własne procedu­ CCF
RL
1
C
ry, Podamy teraz kilka propozycji możliwych JR WYNIK f te s tu i RET

rozszerzeń języka BASIC mikrokomputerów BIT_SET LD

CALL
A,01H
MASKA
; w a r t o ś ć p o c z ą t k o w a m a sk i
ZX. i u s t a lić
i b itu
w ł a ś c iw ą m ą e k e

► ► Funkcje dokonujące operacji binarnych

JR
OR
ncset
C
^h i /
i SET w r e j e s t r z e C
LD C.A ; w y n ik w BC 1 RET
n a liczbach naturalnych param i i param 2 JR WYNIK

m niejszych od 05536. Wynik operacji jest też SETH 1 OR B ; SE T w r e j e s t r z e B

LD
liczbą n atu raln ą. JR
B,A
WYNIK
i wynik w BC 1 RET

34
 ORG adres
J ------------------ ERROR_i EQU 0008 H
B IT _R £S LD A,0FEH ■, w e r t o d ć p o c z ą t k o w e m is k i EQU 002811
FP_OALQ
CALL MASKA ; u s t a lić w la d o iw * m a s k ą EQU 1321H
a LET
; b itu
+ LET EOU 2AFFH
; p ob rań p a r a m a tr y
JR NC,RES_H1 CALL STA CK
; RES w r a j * s t r z e C ; m u s z ą b y ć d w a , J « * li b i a ,
AND C CR 02H
LD C,A ; w y n ik w BC 1 RET Z,LN_OONT
JR
JR WYNIK RST ERRORJI ; to b łą d 2
------ *
DB 01N
RES HI AND B ; RES w r e j e s t r z e B
LD B.A ; w y n ik w BC 1 RET FP ĆALG i p o d e ta w a (P > , A j r u m e n t a )
LNjCONT RST
WYNIK DB jn " ; P , ln<L3
JR
DB ex ch a n (* i ln<L >, P
HASKA LD HL,OOOFH ; p e r e m u2 - n u m e r b i t u DB In ; ln<L >, inC P)
AND A ; m u s i b y ć m n i e j s z y n i * lń DB d iv i® io n i w y n ik
SBC HL .DE i JadU n ia , t o DB a n d _ c a lo
NC,M_GONT ; b ł ą d B. GALL LET ; p r a a a ł a ń w y n ik
JR
RST ERROR_l CALL END_USR
DB OAH *

MOONT LD D,A ; w a r t o d ć p o c z ą tk o w ą m a sk i
LD A.E ; p » rem 2 - num er b itu
PUSH BC ; p * r * m j - w ł a ś c iw y
; argum en t
LD B.A ; u s t a lić p o ło ie n le b itu P- ► Funkcje wykonujące obliczenia funkcji
D ; m a sk i w r e j e s t r z e D
M_LOOP RLC
DJNZ MJuOOP hiperbolicznych.
POP
CP
BC
08H
i param i
i gdy param _2 < 7 t a s t
Składnia: LET wynik - USR< adres > /
LD A J) ; w r e jśstr z * C kodjunkcji/argument
RET
kod funkcji oznacza odpowiednio:
WYNIK
-
' CAJLL
GALL
STACK_BC
LET S - sinus hiperboliczny,
CALL END_ IłSR
C - cosinus hiperboliczny,
► P rocedura dokonująca zam iany w spółrzęd­ T - tangens hiperboliczny.
nych kartezjańskich n a biegunowe i odwrot- ORG adres
nie. i NEXT OH
• SCANNINO
EQU
EQU
002UH
OFS5H
♦ SCANMNG EQU 24FBH
Składnia: RAND USR< adres > /kodjunkcji/ ERROR_l
FP CALC
EQU
EQU
OOOSM
002B11
we l/we_2 - wy_l/wy_2. a LET
a LET
EQU
EQU
1321K
2AFFH
W zależności od kodu funkcji parametry mają RST N£XT_CH
AF
j p o b ra ć kod o p e r a c ji
•f i z a p a m i ę t a ć
PUSH
następujące znaczenie: RST NEXT CH
SCANNING i o b lic z y ć a r g u m e n t
GALL
kodjunkcji - pojedyncza litera, przy czym: POP AF
; u s ta lić o p e r a c ję
CP ‘*S"
P - zamiana na współrzędne kartezjańskie JR Z,SIN 1_H ,
CP ■*C"
(we_l - R, we_2 - kąt, wy_l - X, wy_2 - Y) JR Z , COSI _H
■T” j J e d li k o d in n y n i i S , C ,
R - zamiana na współrzędne biegunowe CP
JR Z,TAN_H l T,
ERROR_t
(weJ - X, we_2 - Y, wyJL - R, wy_2 - kąt) RST
DB 09H j to g e n e r o w a ć W ad A
► Procedura w ykonująca obliczenia logaryt- RST FP_CALC
TANJI
i z a p a m ię t a ć a r g u m e n t X
m u przy dowolnej podstawie. DB
DB
iit. m em _3
e n d j c a lc
Składnia: LET wynik - USR< adres > /podsta- CALL
RST
S IN JI
FP„CALC
i s ln h O O
; a in h £ X ) , X
wa/argument DB
DB *•
g * t^ m * m _ 5
«r>d c a l e
CALL COS_H i a ln h ( X > . co»h< X >
ok<; edros
y o "A lii RST FP_CALC
NEXT_CH EQU ; t*nhcx>
(khthm DB di v l« io n
ERROK_l E yl)
ECU DB a n d c a le
FP_CALC i p r z e s ia ć do zn d e n n a j
RST NEXT CH ; pu|>ra< ko d ■ Jl EXIT CALL LET
PUSH AF i I za«-how**ć CALL EIWF.USR
RST NEXT CH
CALL STACK ; przesiać «rs«ińMtŁy rw v* os SIN1_H CALL SIH JI ; o b l i c z y ć sin h < X >
02H . ir n ^ z a b y ć d w * ,1»AL n iw . JR EX3T
CP
JR •£,PR_CONT i — ---- —
ERROR 1 SIN_H RST FP_CALC > X
RST
DB OlH ; Wad 2 DB
DB
d u p ilc a t *
•wp
ł X, X
X, ewpcx>
; sp r a w d z ić J a k a o p e r -a c ja DB a z tc h a n c * i exp< X ), X
PSrCONT POP AF
DB n a g a ta ; ex p < X > r - X
CP "R" ; * K p tX ’i , axpC -X >
Z,T O RECT DB awp
JR S u b tr a c L ; tawp<X>’*e»qpC -X »
CP "P" ; j e £ i i ko d Iriny n i * K DB
DB * tk _ o n e ; C e x p < X > - * if p f - X » , 1
2,TO _PO L A t i i P
JR
RST E K H O kł /
; to generować Mad A
DB
DB
d u p ilc a t *
a d d it io n
:
i
C e * p t X ł- a ic p < - X » , 1. 1
C ę x p C X > - e * p t- X » , Z
DB 09H
DB d iv la lo n ; sin h tT O
t — -— a n d _ c * lc
TOJPOLAR RST FP_CALC ; X. Y D8
DB st_ m * m _ 4 X. Y RET
DB d u p ilc a t * ; X Y. Y i ———
; X. Y *¥ COSI H CALL COS_H t o b l i c z y ć co*h< X >
DB m u it i p ly
e x c h a i) g e . Y*Y, X JR EXIT
DB
DB i Y *Y • X S
d u p ilc a t * ; Y*Y. X, X COS_H RST FP_CALC i x
DB
m u it i p ly ; * * Y . X«X DB d u p ilc a t * 1 X, X
DB ; X , ezp C X )
DB a d d it io n ; R*R DB aAp
; K DB akchange } e*p O O , X _______
DB sq r
i ; R, Y — DB n a g a ta i *MpCX>, - X
DB
g « t _ m e n n : ! i R. Y, X DB axp ; eK p < X ), *K pt“ X>
DB
DB d iv is io n ; R, Y^X DB a d d it io n i < e zp < X > -* ę z p t-X )>
DB a tn ; R. kąt DB a tk _ o n a ; < e z p < X > + e w p t 'X » , 1
exch an ge ; k ą t. R DB d u p ilc a t * ; C e* p Ć X > + * x p < -X » . i , i
DB
a n d c a le DB a d d it io n } C e x p C X )+ * x p < -X » , a
DB
PR_END ; p r z e s ł a ć w y n ik l RET DB d łv ls t o n ; co«h< X >
JR
DB e n d c a lc
i •- --------
TO_RECT RST FP_CALC R. k a t RET
DB s t_ m e » _ 4 R, k a t
k ą t, K
DB
DB
•x ch a n g *
st_ m * m _ S k ą t, R ► ► Procedura przesyłająca bajt do określo­
excbange R, k a t
DB
DB cos R, c o s tk a O nego portu wyjściowego procesora (odpowied­
X
DB
DB
m u it i p ly
g * t_ m * m _ x, kat nik instrukcji OUT port, bajt).
DB s in X, « in < k * t>
DB f e t_ m * m _
m u it i p ly
X,
Xr
s ln C k a O , R
Y
Składnia: RAND USR< adres > /nr_portu/bajt
DB
DB axchange t Y, X Zarówno nr_portu, jak i bajt muszą być z zakre­
DB a n d c a li:
PR_END CALL UKSTACK
ENDJJSR
j p r z e sła ć w y n ik l RET su 0...255.
CALL
 Z J A WI S K O EFEKTU
CIEPLAR NIANEGO
Piotr Górka

Bardzo ciepłe zimy ostatnich lat, w po- emitowanego przez Słońce, które jest źró­
tocznym mniemaniu, są dowodem wystę­ dłem przemian życiowych. W wyniku pro­
powania tzw. efektu cieplarnianego, któ­ cesów zachodzących na powierzchni Zie­
rego skutki opisuje szereg katastroficz­ mi część energii w formie promieniowa­
nych wizji przyszłości ludzi i Ziemi. Rzecz nia o dłuższym zakresie fal zostaje wy­
jasna, to co wolno laikowi, nie przystoi kli­ emitowana, przenikając w części przez at­
matologowi, który na tendencje zmian w mosferę, częściowo zaś ulegając ponowne­
klimacie Ziemi patrzy szerzej, ujmując w mu odbiciu wraca na Ziemię, stanowiąc
swym wnioskowaniu wiele elementów. tym samym drugie źródło energii. Dzięki
Na czym polega istota efektu cieplarnia­ tym przemianom zachowany jest stan
nego? równowagi energetycznej: średnia tempe­
Równowaga energetyczna występująca ratura na Ziemi wynosi + 15°C, w przypad­
na powierzchni Ziemi, mająca zasadniczy ku zaś niewystępowania procesu promie­
wpływ na występujące tu formy życia jest niowania wtórnego - temperatura ustabi­
kształtowana, najogólniej rzecz biorąc, lizowałaby się na poziomie niższym o oko­
przez dwa czynniki. Pierwszy z nich to ło 40°C. Natężenie promieniowania wtór­
energia promieniowania ultrafioletowego, nego, odbitego zależy w głównej mierze od
zawartości w atmosferze pary wodnej,
dwutlenku węgla oraz takich gazów jak
tlenki azotu, metan czy wreszcie nasy­
cone fluorowcopochodne węglowodorów
(NFPW), odpowiedzialne także za rozkład
ozonu. Chociaż wszystkie wymienione
gazy są produktami działalności przemy­
słowej człowieka, to jednak niewątpliwie
prym wśród nich wiedzie dwutlenek węg­
la. Wskutek postępującej industrializacji
jego zawartość w atmosferze wzrosła z
280 do 350 ppm (stężenie oznaczające ilość
części wagowych dwutlenku węgla przy­
padających na milion części powietrza). O-
cenia się, że do końca obecnego dziesięcio­
lecia koncentracja ta wzrośnie do 450
ppm, co jest oczywiste, zważywszy że je­
dynie w procesach spalania emituje się do
powietrza rocznie 3,5 mld ton CO2 . Poziom
stężenia pozostałych gazów również zale­
ży od działalności człowieka, żeby wspom­
nieć tylko NFPW. Należy sobie jednak
zdać sprawę, że stężenie niektórych z nich
uzależnione jest od potrzeby zaspokojenia

Symulacja komputerowa umożliwiła uczonym z NASA okre­

ślenie tendencji zmian temperatury na powierzchni Ziemi
(niebieski - obszary chłodu, czerwony - obszary ciepła)
głodu. Światowe pogłowie bydła szacuje
się na 1,2 mld sztuk, a każda wytwarza
dziennie, za sprawą bakterii przewodu po­
karmowego, 120 1 metanu, który zresztą
wydziela się również na polach ryżowych.
Dalszy problem to rolnicze zagospodaro­
wanie nieużytków. Wzrost wykorzystania
nawozów azotowych bezpośrednio powo­
duje podwyższenie stężenia tlenków azo­
tu. Jednak ze względu na zakres zjawiska
ekolodzy przy ocenie efektu cieplarniane­
go koncentrują się głównie na dwutlenku
węgla. Jak wykazały bowiem badania, w
prahistorii Ziemi właśnie te dwa czynniki, Powstawanie efektu cieplarnianego na powierzchni Ziemi
to znaczy koncentracja dwutlenku węgla i
tem peratura pozostawały w ścisłej korela­
cji. W tym miejscu Czytelnikowi należy
się wyjaśnienie co do możliwości i sposo­ tolodzy usiłują również przewidzieć
bu uzyskania danych, które stanowiły kształtowanie klimatu w przyszłości. Dy­
podstawę przedstawionej zależności. In­ sponowanie najnowocześniejszymi kom­
formacje takie znaleziono w lodach An­ puterami umożliwiło uczonym z NASA
tarktydy. Uczeni francuscy i radzieccy wykonanie prognozy tendencji zmian
pracujący w stacji arktycznej „Wostok” w temperatury na naszym globie do XXI
ciągu piętnastu lat badali rdzenie uzyska­ wieku. Jakie mogą być skutki podwyższe­
ne z wiercenia wiecznych lodów. Analiza nia średniej temperatury łatwo można
chemiczna pęcherzyków powietrznych za­ przewidzieć na podstawie zmian, jakie za­
mkniętych w lodzie umożliwiła oznacze­ chodziły w przeszłości naszej planety. W
nie zawartości dwutlenku węgla, zaś ba­ czasie ostatniego wyraźnego podwyższe­
danie struktury lodu pozwoliło określić nia temperatury, które przypadło w tzw.
ówczesną temperaturę powietrza. Klima­ interglacjale, czyli przed 120 000 laty, tem-

Stopienie czap lodowych na biegunach spowoduje wystąpienie powodzi na bardzo dużym obszarze Ziemi
 padające na wieki średnie, tzw. optimum
klimatyczne, w wyniku którego nastąpiło
cofnięcie na północ granicy lodów, co u-
możliwiło wikingom zasiedlenie Irlandii
oraz Grenlandii. Te i inne przykłady z
przeszłości umożliwiają tworzenie ewen­
tualnego scenariusza rozwoju sytuacji w
najbliższej przyszłości. Wskutek topienia
się czap lodowych na biegunach nastąpi
podwyższenie poziomu wód morskich, co
zagrozi nie tylko terenom depresyjnym,
lecz i nizinnym. W RFN obliczono, że pod­
wyższenie poziomu mórz o 1 m pociągnie
za sobą koszty sięgające wielu miliardów
marek, które będą musiały być przezna­
czone na ochronę terenów nizinnych tylko
w tym jednym kraju. Katastrofalne powo­
dzie będą miały miejsce w deltach dużych
Zmiany stężenia COz i temperatury powietrza w atmosferze rzek w szczególności Missisipi i Bramapu-
Ziemi try. Nieco trudniej przewidzieć zmiany
klimatyczne. Może nastąpić wyraźne
przesunięcie stref klimatycznych w kie­
peratura była przeciętnie o 3°C wyższa niż runku północnym tak, że w Europie pół­
obecnie, W tym czasie w południowej Anglii nocnej może wystąpić klimat subtropikal­
żyły lwy, konie nilowe i pewien gatunek, ny ze wszystkimi związanymi z tym na­
wymarłych już obecnie, słoni leśnych. stępstwami przyrodniczymi i gospodar­
Wschodnia Syberia była pokryta lasami, czymi. Rzecz jasna jest to jedynie przewi­
zaś wyższy o 5-7 m poziom wód morskich dywanie pewnych zmian, które mogą na­
spowodował, że Finlandia i Skandynawia stąpić w przeciągu dziesiątków lat i na
były oddzielone od lądu morzem. Z no­ których ostateczny kształt może ciągle
wszej historii można przypomnieć, przy- wpływać proekologiczna działalność czło­
wieka.
Problem lawinowego narastania zawar­
Schemat instalacji do konwersji metanu z parą wodną tości dwutlenku węgla w powietrzu stał
się jednym z głównych tematów odbytej
stopień 1
950'C
we wrześniu 1988 roku w Moskwie świato­
wej konferencji poświęconej przemysło­
wemu i energetycznemu wykorzystaniu
wodoru. Włoski fizyk Cesare Marehetti
przedstawił tam propozycję rozwiązania
tego zagadnienia. W związku z kurczący­
mi się zasobami węgla kamiennego i ropy
naftowej zajął się gazem ziemnym jako
H2. C02 wiodącym paliwem XXI wieku. Właśnie
ten surowiec energetyczny powinien zda­
niem Marchetti’ego przejść kurację „anty-
-CO2 ”. Polegałaby ona na przeprowadze­
niu, u samego źródła gazu ziemnego, pro­
gazociąg
cesu tzw. konwersji metanu, głównego
składnika gazu ziemnego, z parą wodną.
Proces taki przebiega zgodnie z równa­
niem reakcji:
qco2
CH4 + 2H20 + 4 H2 + C02
deponowanie
CH4 + 2 H 2 0 + C 02 + 4H 2

38
 Otrzymany w ten sposób wodór byłby
przekazywany do odbiorców rurociągami,
stosowanymi dotychczas do tłoczenia
gazu ziemnego. W ten sposób można by
wykorzystać źródła gazu ziemnego na Sy­
berii, Morzu Północnym czy w Stanach
Zjednoczonych. Przedstawiony równa­
niem reakcji proces biegnie w temperatu­
rze 1000°C tak więc niezbędne jest tutaj
potężne źródło energii. Marchetti propo­
nuje zastosowanie wysokotemperaturo­
wych reaktorów jądrowych, które zdają
się gwarantować bezpieczną eksploatację.
Przedstawiony na rysunku schemat tech­
nologiczny konwersji metanu wskazuje
na jego dwuetapowość i związaną z tym
konieczność dotlenienia tworzącego się
tlenku węgla. Warto w tym miejscu nad­
mienić, że uzyskany w wyniku konwersji
gaz posiada wartość energetyczną o 30%
wyższą od wyjściowego gazu ziemnego.
Dzięki takim przetwórniom główne źródła
dwutlenku węgla będą zlokalizowane i
stworzą możliwość jego zagospodarowa­
nia. Jakie istnieją możliwości wykorzysta­
nia tak znacznych ilości dwutlenku węgla?
Propozycji jest wiele i może tylko najważ­
niejsze postaramy się omówić. Jedna z
nich wiąże się z eksploatacją złóż ropy
haftowej. Wtłaczanie do złoża dwutlenku
węgla spowoduje wzrost ciśnienia we­
wnętrznego i w efekcie samoistny wypływ
ropy, która bez takiego zabiegu pozostała­
by w złożu. Inny projekt przewiduje depo­
nowanie prawie 50 mld m3 CO2 w płytkich
wodach oceanicznych. Prawie 1000 lat bę­
dzie trwał proces od momentu roztworze­
nia dwutlenku węgla w alkalicznych wo­
dach morskich do jego związania w pły­
tkich wodach oceanicznych. Taki sposób
zagospodarowania określono kryptoni­
mem „projekt Gibraltar". Właśnie przez
Gibraltar, wody Morza Śródziemnego z
ładunkiem dwutlenku węgla przedosta­
wałyby się prądami morskimi do golfu
meksykańskiego i Oceanu Indyjskiego,
gdzie dwutlenek byłby przyswajany przez
różnego rodzaju koralowce czy też ślima­
ki. Taki sposób wydaje się być sprawdzo­
ny przez przyrodę, czego dowodem są ju­
rajskie złoża skał wapiennych. Przewidu­
je się również możliwość magazynowania
dwutlenku węgla w podziemnych jamach.
Zapas taki mógłby być wykorzystany
Każda z 1.2 mld żyjących na Ziemi sztuk trzody wytwarza
dziennie około 120 I metanu
przykładowo przez klimatologów w przy­
padku wystąpienia w przyszłości tenden­
cji do obniżania się temperatury na Ziemi.
Zdaniem MarchettTego wprowadzenie w
życie opisanego projektu pozwoli do roku
2030 zagospodarować 75% wytwarzanego
dwutlenku węgla z czego 40% nie będzie
emitowane do atmosfery, a w ciągu dzie­
sięciu dalszych lat ilość ta wzrośnie do
50%. W tym samym okresie wytwarzano
by rocznie 100 bilionów m3 wodoru, będą­
cego niewątpliwie paliwem o bardzo du­
żych możliwościach.
Inny sposób zagospodarowania dwu­
tlenku węgla przedstawili uczeni radziec­
cy, Związek ten byłby tłoczony do szklar­
ni, gdzie na każdych 100 ha powierzchni
pod szkłem można by związać rocznie
300 000 t CO2 . Niezbędne do wegetacji cie­
pło uzyskiwano by z wymienników ciepła
wysokotemperaturowych reaktorów ato­
mowych, Obiekty takie byłyby zlokalizo­
wane w rejonach o surowych warunkach
klimatycznych. Trzeba jednak uświado­
mić sobie fakt, że tak wykorzystany dwu­
tlenek węgla będzie w przyszłości uwol­
niony w wyniku rozkładu biomasy. Należy
mieć nadzieję, że rozwój koncepcji zagos­
podarowania dwutlenku węgla, jak rów­
nież poszukiwanie nowych, alternatyw­
nych źródeł energii umożliwi przekazanie
naszej planety przyszłym pokoleniom bez
balastu konsekwencji efektu cieplarnia­
nego.
39
Dokończenie ze str. 35 zmienna - 1 - GOTO linia I_1
zmienna * 2 - GOTO linia I_2
ORG .lr ir o y
E R R O R .l EOU OOllHlI
* STK TO BO
♦ STK _T O _BC
KOll
EQU
OBKSH
2307M
zmienna - n - GOTO linia I_n
GALL
GP
STAGK
02N
; plZi*t?łj»<* p a r a n ie t ł - y , m u s z a Gdy zmienna jest mniejsza niż 0 generowany
JR
RST
2 . OT GONT
ehrok i ; b y ć d w a . JeA U n i * .
jest błąd B, gdy zmienna jest równa 0 lub więk
DB O iłł ; t o b łą d 2
sza niż n, instrukcja jest pomijana.
OT^CONT CALL S T K .J O BG a B « p o r t , O b a J L
LD
LD
A.C
C.B
* STKEND
OKU
EQU
*dr«a
401CH 1 p ro c e d u ry z ROMu
om CC7.A : d o k on a.* p r z a s l a r i l a do

GALL END_USR
; p o r tu +
*
STKEND
STKBOT
EQU
EQU 49G6SH
01AH
9C63H
+ STKBOT EQU
* MOVEJ T KOU 19F6B
► ► Funkcja wczytująca bajt z wybranego + MOVE_FP EQU 31E94H
3C0E
+ FIND INT1 E<JU
4021H j w o ln a o d r a z y w SY S_V A R
portu wejściowego procesora (odpowiednik *
*
SYSO
SYSO
EQU
EQU SCBiH
* F IN D JN T EQU 0EA7H
funkcji IN port). * F IN D JN T 2 EQU 1EWH
0E81H
Składnia: LET byte - USR< adres > /nr_portu *
+
GOTO
GOTO
EQU
EQU 1E67H
* SET ME-M EQU 14BCH
Nr_portu musi być z zakresu 0...255 + SET STK EQU 16C5H
STAGK i p r z M la ć p a r a m e t r y n a » t o *
GALL
LD DE,<STKEND> t a k o p lo w a ó n a z z c z y c i*
GRO ad res f *ŁMU
NEXT CH EQU 0020 H
SCANJGNG EQU 0FS3H
LO HL,CSTKBOT> ; w a r to ó ć k tó r a
♦ UD BC.OOOSH i z n a j d u j * « 1 * n a a a m y m d o la
SCANNlNG EQU 24F 8H
GALL MOYE FP ; f t o s u k a lk u la t o r a
♦ STK TO A EOU OC02H
■* LD CSTKEND7.DE 1 n o w a w a r -to k ć STKEND
STK _TO A EQU 2314H
GALL F iN D _rr#n
ERROR^I EOU 0009 H
• CP OOH
STAGK BG EOU IS20H
JJt Z ,G O E X
STAGK BG EOU 2D2BH
LD B, A
* LET EQU 1321H
LD A, <SVSO >
LET EQU 2AFFH
DEC A
RST NEXT CH
SUB B
CALL SCANNING i o b lic z y ć n r _ p o r t u
JR C, <JO_EX
GALL STK _T O _A ; 1 p r z « s a ła £ g o d o
JR Z.LJ_NR
JR NZ.1N GONT
LD B, A
RST ERROR 1
L Mfc PUSH BC
DB OAH
* GALL FIND.JNT
+ GALL FIND 1NT2
TNjGONT LD GiA j, r e j e s t r u G, p o c z y m
POP SC
IN A .C O i w c zy ta ć b a jt
DJNZ L NR
LD B.OOH
LJ_NR: GALL GOTO
LD C.A
* 0O_EX: GALL S E T MEM
CALL STACKBC
* OO EX: GALL SBTSTK
CALL LET
GALL END_USR
GALL END USR
* ; PROCEDURA FIND_INT1 CZX»i>

Na koniec propozycja uzupełnienia samego a FI ND INT1

m GALL
* JR
interpretera. W mikrokomputerach ZX brak * RET
jest między innymi struktury ON_GOTO_ sto­ a REP B JP
15CDH i PP_T O _A
C .R E P_B ; J e ż a U G Y -1 t o b łą d B
Z ; k o n i e c * d y C Y *0 1 Z - l
; w p r z e c i w n y m r a z i e b łą d B
OEADH

sowanej w wielu innych interpretacjach języka Jak widać z przedstawionych powyżej przy­
BASIC. Poniżej usuwamy tę niedogodność. kładów język BASIC mikrokomputerów ZX
Wnikliwy czytelnik sam dojdzie do wniosku, że może być niemal dowolnie rozbudowywany.
takich modyfikacji można dokonać znacznie „Wystarczy” jedynie napisać odpowiednie pro­
więcej. Do dzieła! cedury w kodzie maszynowym. Najłatwiejszym
rozwiązaniem jest użycie odpowiedniego asem­
► ► Procedura um ożliwiająca wykonywanie blera (stosowne seminarium czytelnicy „Infor-
instrukcji: Mika” odbyli w poprzednich latach). W przy­
ON zm ienna GOTO I_l» I_2, I n. padku jego braku pozostaje ręczne kodowanie,
które ze względu na nieuchronność błędów od­
Składnia: RAND USK< adres > /zmienna/I_l/
radzamy.
I_2/..,/I_n
przy czym GOTO do odpowiedniej linii wyko­
J a n u s z M ło d zian o w sk i
nuje się w zależności od wartości zmiennej i
T a d e u sz Z a le sk i
tak:

UWAGA CZYTELNICY!
Uprzejmie informujemy, że wznowiona została prenumerata „Młodego Technika"
począwszy od IV kwartału br.

Prosimy o zamawianie naszego czasopisma w Urzędach Pocztowych, Oddziałach

„Ruch" oraz u doręczycieli.

Skorzystajcie z szansy bezproblemowego otrzymywania ,,MT !


S C Y N KI
Jedną z najciekawszych rodzin
gadów z podrzędu jaszczurek są
bez wątpienia przedstawiciele
scynków (S c in c id a e )t których około
700 gatunków zasiedla południowe
obszary strefy klimatu umiarkowa­
nego półkuli północnej oraz tropi­
kalne wyspy i gorące obszary
wszystkich kontynentów. Są więc
scynki nie tylko najliczniejszą, ale i
najszerzej rozprzestrzenioną grupą
gadów na świecie.
Centrum ich występowania leży
w południowo-wschodniej Azji i na
obszarach krainy autralijsko-pa-
puaskiej. Na terenach tych żyje
przeszło połowa gatunków, a duża
ich część zamieszkuje także Afry­
kę, Madagaskar i wyspy Polinezji,
Mniej liczne skupiska spotyka się
w środkowej Azji i w Ameryce, a
zaledwie kilka gatunków występu­
je w południowej Europie. Z tego
względu są bardzo chętnie chwyta­
ne i kolekcjonowane przez terrary-
stów, którzy niejednokrotnie po­
święcają się tylko im.
Do rodziny tej należą jaszczurki
z dobrze wykształconymi kończy­
nami, choć sporo gatunków jest
tych odnóży zupełnie pozbawio­
Samiec scynka berberyjskiego we wrocławskim ZOO
nych lub w różnym stopniu są one
zredukowane. Scynki beznogie u-
traciły w toku ewolucji prócz koń­
czyn również ucho środkowe i zdol­
ność sprawnego widzenia. Mają
one co prawda oczy, ale częściowo
zredukowane, bardzo małe lub po­
kryte „okularami". Gatunki te pro­
wadzą podziemny tryb życia, ryjąc
lub wygrzebując w ziemi swym spi­
czastym pyskiem kryjówki, chodni­
ki a nawet spore nory.
Nie tylko podziemia opanowały
scynki, bowiem większość gatun­
ków mających odnóża prowadzi na­
ziemny tryb życia. Zamieszkują
one rozmaite środowiska lądowe -
tereny trawiaste, porośnięte krze­
wami i drzewami, suche stepy i pu­
stynie, tereny kamieniste i skaliste.
Bardzo zwinnie wspinają się na ga­
łęzie drzew i na skały, lecz wolą
przebywać na ziemi. Scynk berbe-
ryjski żyje na przykład zarówno w
środowiskach półpustynnych, jak i
na polach, i w zaroślach. Przesiadu­
je w stertach kamieni, w ruinach, w
starych zdziczałych ogrodach i sa­
dach oraz zarośniętych brzegach
rzek. Wbrew swemu ociężałemu
wyglądowi porusza się bardzo szyb­
ko i zwinnie, potrafi wspinać się na
wysokie nawet drzewa i skały.
Charakterystyczną cechą budo­
wy scynków są pokrywające głowę
duże, symetrycznie ułożone tarczki,
zaś okrągłe i rombowe łuski, zacho­
dzące na siebie i ściśle do siebie
przylegające okrywają resztę ciała.
W związku z tym jego powierzchnia
jest silnie błyszcząca, jakby wypo­
lerowana i wybitnie śliska, stąd na­
dany im przydomek gładkich jasz­
czurek lub ślig.
Scynki są jaszczurkami typowo
jajorodnymi. Samica składa kilka
jaj i najczęściej zagrzebuje je w
piasku. Znane są jednak gatunki
jajożyworodne, do których należy
opisywany wcześniej scynk berbe-
ryjski. Zarówno młode, jak i doro­
słe scynki żywią się pokarmem
zwierzęcym, a więc owadami, śli­
makami, jajami ptaków i małymi
jaszczurkami, ale nie gardzą też o-
wocami, gdyż chętnie jedzą wino­
grona, gruszki, wiśnie i inne soczys­
te owoce.
Wszystkie pustynne jaszczurki, a
więc i scynki, mogą obywać się
przez długie miesiące bez picia
dzięki wykorzystywaniu wody po­
wstającej przy przemianie tłu­
szczów, których duże zasoby zwie­
rzę gromadzi w organizmie, głów­
nie w ogonie. Scynki unikają także
zbyt dużego nasłonecznienia, w dni
gorące ukrywają się i wylegują w
cieniu.
Marcin Grabski
41
 Rośliny
wysokogórskie
sokogórskich, żyjących w środowisku
gdzie panują inne stosunki biologicz­
ne. Rośliny tam rosnące zdolne są do
fotosyntezy nawet pod warstwą śnie­
gu, jak np. urdzik (Soldanella pussila),
który ma zimozielone liście. Dr Lutz był
zdumiony, kiedy po usunięciu 30 cm
warstwy śniegu pokrywającej rośliny
stwierdził, że w liściach odbywała się
fotosynteza. Następnie zmierzył natę­
żenie światła i okazało się, że pod po­
Szczawiór alpejski: czerwony barwnik krywą śnieżną wynosi ono 5000 luk­
chroni liście przed promieniowaniem sów. Takie natężenie światła stosują
UV fizjolodzy do oświetlania komór klima­
tycznych w laboratoriach. Oczywiście
Na podgórzu do wysokości 1000 m rośliny wysokogórskie pod grubą
npm rośliny mogą normalnie egzysto­ warstwą śniegu przechodzą także ok­
wać. Od wysokości 1000-2000 m npm res spoczynku, jeśli jednak pokrywa
konieczne są już specjalne przystoso­ śnieżna wynosi tylko 40-60 cm wów­
wania do panujących tam warunków czas procesy życiowe zostają „włączo­
Rośliny rosnące powyżej 2500 m npm ne” . Przebiegają wolniej, lecz nieustan­
są znakomicie przystosowane do ek­ nie. Fotosynteza i oddychanie zostają
stremalnych warunków życia. zahamowane dopiero w temperaturze
Trzej uczeni austriaccy Walter Lar- minus 4 do minus 7°C, podczas gdy u
cher, Cornelius Lutz i Christian Kórner roślin rosnących w dolinach zachodzi
badali rośliny wysokogórskie w ich na­ to już w temperaturze zerowej. Pod 30
turalnym środowisku. Niespodziewane cm warstwą śniegu temperatura wyno­
wyniki dato już studium nad okresem si stale około 0°C i - jak to wykazały
wegetacji. Okres, w którym rośliny wy­ badania - procesy życiowe nie zostajĄ
sokogórskie totosyntezują i gromadzą zahamowane, dopóki dochodzi świa­
asymilaty jako materiały zapasowe o- tło Możliwe jest to dzięki enzymom,
ceniano dotychczas od 30 do najwyżej które u roślin wysokogórskich utrzy­
70 dni (od końca czerwca do początku mują „w biegu' przemianę materii w
września), kiedy nie leży śnieg na zbo­ niższych temperaturach. Sok komórko­
czach. wy także nie zamarza tak szybko. Przy­
Według naszych wyobrażeń rośliny czyniają się do tego rozpuszczone w
będące pod śniegiem muszą być w nim cukry, wolne aminokwasy i protei­
spoczynku. To prawda, ale tylko w od­ ny. Okres wegetacji roślin wysokogór­
niesieniu do roślin rosnących w doli­ skich trwa dłużej, niż dotychczas uwa­
nach. Nie tyczy to natomiast roślin wy­ żano, ponieważ rośliny przystosowały
się do życia pod śniegiem. Jeżeli stopi
się śnieg to u roślin wysokogórskich
procesy, które dotychczas przebiegały
wolno osiągają w bardzo krótkim cza­
sie maksymalną intensywność. Rośli­
ny absorbują promieniowanie infra-
czerwone i w ten sposób ogrzewają
swoje liście podczas słonecznej i bez­
wietrznej pogody nawet do 40°C. Op­
tymalna temperatura, w której inten­
sywność fotosyntezy jest największa,
jest taka sama jak u roślin rosnących w
dolinach i wynosi 25°C. Fotosynteza i
przekształcenie asymilatów w materia­
ły zapasowe przebiega u roślin wyso­
kogórskich jednak znacznie szybciej
jeżeli weźmiemy pod uwagę ten sam
Goryczka beztodygowa: tylko w górach kwiaty są tak intensywnie niebieskie,
gdyż powietrze jest przezroczyste
Urdzik wysuwa swoje kwiaty spod
śniegu
przedział czasu). W górach promienio­
wanie słoneczne jest intensywniejsze i
dlatego też produkcja asymilatów jest
szybsza. Pomimo że rośliny wytwarzają
materiały zapasowe pod śniegiem, to
jednak okres wegetacji jest krótszy i
rośliny muszą nagromadzić więcej za­
pasów na okres spoczynku niż rośli­
ny rosnące w dolinach. Gdzie jednak
mogą te roślinki nagromadzić więcej
materiałów zapasowych skoro są takie
maleńkie? Problem ten roślinki „roz­
wiązały" w ten sposób, że materiałem
zapasowym nie są cukry, lecz tłuszcze.
W kropelce tłuszczu zostaje nagroma­
dzone więcej energii niż w ziarenku
skrobi tej samej wielkości Węglowo­
dany zostają zamienione na tłuszcze, a
kiedy rośliny korzystają z tych zapa­
sów zamieniają kropelki tłuszczu z po­
wrotem w cukry. Tak samo dzieje się u
człowieka i zwierząt. Fizjolodzy roślin
oglądając komórki roślin wysokogór­
skich pod mikroskopem elektronowym
zauważyli, że w niektórych porach roku
komórki są wypełnione całkowicie sza­
rymi kropelkami tłuszczu. Naskałka
pełzająca (Loiseleuria procumbens) ~
krzewinka z rodziny wrzosowatych na
skutek dużej zawartości tłuszczu w or­
ganizmie może przetrwać zimę na sto­
kach bezśnieżnych. Roślina ta ma jesz­
cze inne ciekawe przystosowania do
warunków, jakie panują na otwartych
stanowiskach. W wysokich górach na
ogół nie brakuje wody. Powstaje z roz­
topów, często pada deszcz, jest mglis­
to, chmury snują się nisko, woda
skrapla się także na skutek nocnych
ochłodzeń powietrza. Naskałka nara­
żona jest jednak na wzmożoną transpi-
rację, bo rośnie na zboczach nie osło-

Naskafka pełzająca gromadzi kropelki
tłuszczu w liściach jako materiał zapa­
sowy
niętyeh przed wiatrem. Roślina ta ma
skórzaste podfugowate liście, które
mają brzegi podwinięte tak, że powsta­
łą dwie maleńkie rynienki z gęsto osa­
dzonymi włoskami. Aparaty szparko­
we, przez które odbywa się wymiana
gazowa i wyparowanie wody nie są
rozmieszczone na całej dolne) po­
wierzchni liścia, lecz znajdują się jedy­
nie w tych rynienkach. W razie wzmo­
żonego zapotrzebowania na wodę wy­
pełniają się wilgocią.
Okres wegetacji roślin górskich
skraca się na każde 100 m wzniesienia
o jeden tydzień. Rośliny mają więc
mało czasu na wzrost, wytworzenie o-
woców i nasion. Większość roślin to
byliny. Znaczna część ma zimozielone
liście, więc zakwitają bardzo szybko po
stopnieniu śniegów. Niektóre zakwitają
przed rozwinięciem liści i dlatego na­
siona zawiązują się i dojrzewają dość
wcześnie Niektóre z roślin wysoko­
górskich przystosowały się do życia i
mnożenia w surowym klimacie wege­
tatywnie, to znaczy przez oddziele­
nie od rośliny macierzystej części cia­
ła, zdolnej do samodzielnego rozwoju,
jak np, u rojnika górskiego (Sempevi-
vum montanum). Występują też rośliny
„żyworodne \ kiedy na roślinie macie­
rzystej zamiast kwiatów albo nasion
tworzą się nowe roślinki, które po pew­
nym czasie opadają na ziemię, zako­
rzeniają się, zaczynaią samodzielne ży­
cie tego samego roku, jak np. wiechli­
na alpejska (Poa alpina). Na niski
wzrost roślin wysokogórskich wpływa
wiele czynników. Gdyby były wysokie
to wiatry hulające na wysokościach
połamałyby ie, zniszczyły i zmiotły. Nie
jest to jednak główna przyczyna ich
niskiego wzrostu, ponieważ rośliny
rosnące w miejscach osłoniętych
przed wiatrem nie są wyższe. Znacznie
większą rolę odgrywają dwa inne czyn­
niki: krótszy okres wegetacji i inten­
sywniejsze promieniowanie UV.
Stwierdzono, że komórki, z których
zbudowane są trządy roślin wysoko­
górskich są mniejsze i krótsze. Liście
ich składają się z większej liczby ko­
mórek niż liście roślin rosnących w do­
linach. Ściany komórkowe są grubsze,
co chroni częściowo sok komórkowy
przed zamarzaniem Kryształki lodu u-
szkodziłyby komórki mechanicznie, co
prowadziłoby do śmierci rośliny. W gó­
rach panują duże wahania temperatury
pomiędzy dniem a nocą. Występują
one w ciągu całego okresu wegetacji.
Gleba i rośliny mogą w ciągu dnia na­
grzać się do 40°C, by w ciągu nocy
oziębić się do minus 5*0. Grubsze
ściany komórkowe jednak nie wystar­
czają, by uchronić sok komórkowy
przed zamarzaniem. Badania wykazały,
ze rośliny, które są stale narażone na
duże wahania temperatury, w ciągu
dnia wytwarzają więcej cukru, przez co
sok komórkowy staje się gęstszy i nie
zamarza tak szybko. Występują także
jeszcze inne przystosowania chroniące
przed gwałtownymi skokami tempera­
tury. Uście, łodygi, a nawet kwiaty
mogą być pokryte włoskami, jak np.
szarotka alpejska (Leontopodium alpi-
num) albo warstwą wosku jak np.
mącznica alpejska (Arctostaphylos a/-
pinus). Te ochronne urządzenia zabez­
pieczają rośliny przed zimnem i prze­
grzaniem.
Wiele roślin wysokogórskich wytwa­
rza sobie własny mikroklimat. Niskie
roślinki płożą się po ziemi, u innych liś­
cie skupiają się głównie przy nasadzie
łodygi w formie różyczki tuż nad grun­
tem, Wiele roślin skupia się w rodzaj
gęstej darni przypominającej podu-
szeczki mchu i dlatego nazywamy je
roślinami poduszkowymi. Trawy two­
rzące poduchy albo na przykład lepni-
ca bezłodygowa (SHene acaulis) - w
poduszce wytwarzają swój „własny”
maleńki ekosystem. W poduszce żyją
drobne zwierzęta, pomiędzy roślinę
wciskaią się inne rośliny. Przytulanie
się roślin do siebie i do podłoża chroni
je przed wiatrem, daje im ochronę
przed zimnem, pozwala wykorzystać
maksimum ciepła nagrzanego słoń­
cem gruntu, przeciwdziała także wypa­
rowaniu wody z tkanek roślinnych.
Niektóre trawy w górach nie tylko
tworzą sobie własny mikroklimat, ale
także własną próchnicę. Obumarłe liś­
cie zostają przez maleńkie zwierzątka
żyjące w poduszce oraz przez mi­
kroorganizmy szybko rozłożone i za­
mienione w próchnicę. Dookoła podu­
szek sterczą uschnięte źdźbła, które
ochraniają cenną glebę przed wymy­
ciem przez wodę.
Rośliny rosnące na wapieniach np.
skalnice pobierają z podłoża zbyt wiele
soli wapnia, co mogłoby doprowadzić
Mak alpejski zawiera w łodydze sok
mleczny
do zwapnienia wiązek przewodzących.
Aby tego uniknąć - rośliny wapienio-
lubne wydalają nadmiar wapieni przez
specjalne gruczoły mieszczące się w
liściach Mechanizmy ochronne przed
nadmiernym natężeniem światła i pro­
mieniowaniem UV dziataią bardzo
sprawnie. Rośliny wysokogórskie wy­
korzystują promienie UV do regulacji
wzrostu i metabolizmu, ale ich nadmiar
jest zabójczy dla komórek.
W soku komórkowym komórek
skórki liścia są rozpuszczone flawonoi-
dy - związki chemiczne o skompliko­
wanej strukturze, o czerwonym i żółtym
zabarwieniu Flawonoidy stanowią
pierwszą barierę ochronną przed nad­
miernym natężeniem światła i promie­
niowania UV. Chronią głębiej leżące
komórki miękiszowe, w których odby­
wa się fotosynteza. Drugą barierę och­
ronną stanowią karotenoidy - barwniki
czerwono pomarańczowe lub żółte. Za­
bezpieczają one chlorofil przed nisz­
czącym działaniem światła. Nie są one
ściśle wbudowane w błony, lecz mogą
się przemieszczać w nich tam, gdzie
ochrona jest w danej chwili konieczna.
Barwniki te występują także w komór­
kach roślin rosnących w dolinach, ale
rośliny wysokogórskie zawierają ich
znacznie więcej.
Wiele roślin górskich może rosnąć w
dolinach. Przegrywają tam jednak kon­
kurencję z innymi roślinami, np z tymi.
które osiągają wysoki wzrost. Wiele
krewniaków roślin wysokogórskich
rośnie w Arktyce, bo tam panują po­
dobne warunki. Reliktami epoki lodow­
cowej są np. dębik ośmiopłatkowy
(Dryas octopetala), wierzba zielna (SMx
herbacea), lepnica bezłodygowa {Sile-
ne acaulis). Kwiaty roślin wysokogór­
skich są piękne i żywo ubarwione. Tak
intensywnych barw nie spotykamy w
dolinach, bowiem na dużych wysokoś­
ciach powietrze jest czyste.
Ilza Trzclonke
43

Kurs języka C
Odcinek 26
W trybie tekstowym punkt ekranu, w którym
zostanie wyprowadzony kolejny znak, jest
wskazywany przez migocący wskaźnik-kursor,
W trybie graficznym brak widocznego wskaźni­
ka, ale istnieje inny, umowny obiekt zwany k u r­
sorem graficznym. Jest to ten punkt ekranu, w
którym został np. narysowany ostatni punkt
Pewne funkcje graficzne nie wymagają poda­
wania współrzędnych wprost, lecz odwołują się
do współrzędnych kursora graficznego. Jest to
cenne np. wtedy, gdy należy narysować ciąg
obiektów ze sobą powiązanych.
Do przemieszczania kursora graficznego słu­
żą funkcje typu void o nazwie moveto i move-
rel. Funkcja: moveto plasuje kursor graficzny
w punkcie o określonych współrzędnych:
moveto (Wsp_Xl, Wsp_Yl);
Wszystkie parametry mogą być dowolnymi
wyrażeniami typu int. Wsp_Xl i Wsp_Yl to
współrzędne ekranowe przyszłego położenia
kursora. Podobna funkcja: moverel przemiesz­
cza kursor graficzny o podany wektor w stosun­
ku do jego położenia bieżącego. Parametry tej
funkcji reprezentują więc nie tyle nowe współ­
rzędne kursora graficznego, co ich przyrosty.
Bieżące współrzędne kursora graficznego mo­
żna odczytać za pomocą bezparametrowych
funkcji getx i gety. Wartość tych funkcji jest
typu int.
Manipulując pojedynczymi punktami można
wprawdzie zrealizować dowolną operację gra­
ficzną, ale zazwyczaj byłaby to droga niezwykle
uciążliwa. W programach chętniej posługujemy
się bardziej złożonymi obiektami graficznymi,
jak odcinki prostej, łamane, wielokąty, okręgi
czy elipsy. System TURBO C 2.0 stawia do dy­
spozycji sporo gotowych funkcji graficznych,
realizujących typowe operacje rysunkowe. Ja­
kim kolorem, ściślej: przy użyciu jakiej pozycji
palety będą kreślone poszczególne obiekty?
Otóż wszystkie te funkcje używają bieżącego
koloru wypełnienia, ustawionego w ostatnim
wywołaniu funkcji setcolor. Funkcja setcolor
przydziela niejako pisakowi numer kubełka w
bieżącej palecie:
setcolor (Nr_pozycji_palety);
Parametr: Nr_pozycji_palety może być do­
wolnym wyrażeniem typu int. Dopuszczalne są
takie parametry, jakie wynikają z typu karty
graficznej i jej trybu pracy. Standardowo kod 0
oznacza tło. W trybie jednobarwnym (HERC-
44
MONO, EGAMONO i CGAHI) jedyną pozycją
palety, reprezentującą wypełnienie, jest 1. W
wielobarwnych trybach karty CGA numer po­
zycji może być wartością od 0 do 3, itd. Jeżeli
program raa optymalnie wykorzystywać różne
karty graficzne w różnych trybach, powinien
znać najwyższy dostępny numer pozycji palety.
Zapewnia to bezparametrowa funkcja typu int:
getmaxcolor.
Funkcją setcolor nie wpływa na barwę o-
biektów już obecnych na ekranie (narysowa­
nych wcześniej). Odczyt koloru bieżącego (ro­
zumianego jako numer pozycji palety) umożli­
wia bezparametrowa funkcja getcolor, dostar­
czająca wartości typu int.
Do kreślenia pojedynczych odcinków prostej
służą 3 funkcje typu void, różniące się sposo­
bem określania współrzędnych końców odcin­
ka. Funkcja linę kreśli odcinek prostej pomię­
dzy dwoma punktami współrzędnych podanych
wprost:
linę (Wsp_Xl, W spjn, Wsp_X2, Wsp_Y2);
Wszystkie parametry mogą być dowolnymi
wyrażeniami typu int. Wsp_Xl i Wsp_Yl to
współrzędne jednego końca odcinka, wsp_X2 i
wsp_Y2 - współrzędne drugiego końca. Jeśli je­
den lub obydwa końce odcinka leżą poza ekra­
nem, to rysowany jest tylko ten fragment od­
cinka, który mieści się na ekranie. Funkcja linę
nie zmienia położenia kursora graficznego.
Poniższy program przykładowy kreśli dwa
pęki odcinków (wychodzące z lewego dolnego i
lewego górnego rogu ekranu) i łączących te rogi
z równomiernie rozmieszczonymi punktami na
obrzeżu ekranu. Współczynnik 1.6 w pierwszej
instrukcji linę uwzględnia stosunek rozdziel­
czości poziomej do pionowej dla karty CGA lub
EGA w trybie wielobarwnym 320:200-1.6:1; dla
innych trybów należałoby go zmienić. Zaokrąg­
lenie wartości iloczynu zmiennej i współczynni­
ka kształtu, który jest liczbą rzeczywistą, nastą­
pi automatycznie. Program kończy pracę w
chwili naciśnięcia dowolnego klawisza:
Jeśli należy poprawdzić wektor z punktu bie­
żącej lokalizacji kursora graficznego, wygod­
niejsza jest funkcja linerel. Kreśli ona odcinek
ttinclude <GRAPH1CS. H>
#include <COH10 H> .
waiiU]
Ji n t Karta, Tryb, ii
Karta = DETECT;
InitgrapbtłK arta, « Tr y b , *•);
Tryb- 0; setgrapbmode<TrybJ ;
for(i= O; i <200; 1+31
I s e t c o l o r * 1]; line(0, 0, ml 6. getmasy
setcolor*2}; llnelO, 0, g e t m a x x (] , i ),
s e t c o l o r ( 3) ; line(0, getr aai y (], getmaxx ( J , i 1 ;
)
getcb*); closegraph(}i
 prostej o początku w punkcie wskazywanym Jeżeli wartość pierwszego param etru zawie­
przez kursor graficzny (może to być np. końco­ ra się w zakresie 0...3, wówczas drugi param etr
wy punkt ostatnio wykreślonej linii) i końcu w jest nieistotny i może przyjąć np, wartość 0. J e ­
punkcie przesuniętym względem początku o żeli Typ_linii-4, wtedy drugi p aram etr rep re­
podane przyrosty współrzędnych. Kursor gra­ zentuje wzorzec linii. Wzorzec linii pozwala o-
ficzny ustawia się w końcowym punkcie wykre­ pisać układ kolejnych szesnastu punktów linii.
ślonego odcinka: Jeśli linia jest dłuższa, układ punktów jest pow­
linerel (Delta Xt Delta Y); tarzany cyklicznie. Parametr: Wzorzec jest
Trzecia funkcja lineto jest kombinacją traktowany jako kompozycja bitów, dlatego też
dwóch poprzednich: prowadzi odcinek od kur­ najlepiej podać go w postaci szesnastkowej
sora graficznego do punktu o podanych współ­ (0x0...0xFFFF).
rzędnych absolutnych. Kursor graficzny usta­ Parametr: Szerokość określa po prostu szero­
wia się w końcowym punkcie wykreślonego od­ kość linii, wyrażoną w liczbie punktów ekranu.
cinka. Może on jednak przyjąć tylko dwie wartości: 1
lineto (Wsp_X2, Wsp_Y2); (linia cienka) i 3 (linia gruba). Poniższy pro­
Poniższy program demonstruje zastosowa­ gram wykreśli na ekranie wszystkie standardo­
nie względnego trybu adresacji punktów ekra­ we typy linii w obydwu szerokościach, a następ­
nu do kreślenia rodziny bliźniaczych, przesu­ nie, już tylko linią cienką, 10 różnych typów
niętych w poziomie klinów: linii zdefiniowanych we własnym zakresie:
ttinclude <GRAFHICS H> tinelude <GRAFH1CS. H>
#lnc]ude <C0I 10. H> Ulnciude <COIIO. H>
maint) malnO

I int Karta, Tryb, X , Y, Dy; I unsigned in t Wzorcefió] r

Tarta: DETECT; i n itg r a p b (« a r t a , łTryb, *") 1 0*1111, 0X3333, 0x2727, 0xEEEE, OxFCFC,
aetgrapłiaode (0 ]; 0x5355, 0X3030, OxOFOF, 0x00FF, 0xF830 1
T = getm asy( ) /2; Dy : g e t m a a y <] / 4 ; lu t Tarta, Tryb, Tl, Y2, Delta, Typ;
for (X = 0; X ł g e t r a a x x ( ) -CO; x+: 10)

I m o y e t o (X, TJ; Tarta: DETECT; l n l t g r a p b (SZarta, STryto,

l i n e r e l (CO, - Dy ) ; aetgrapHmode(O) ;
V
l i n e r e l (0, 2 « Dy ) ; Delta: getmaxy()/80;

lineto (X, T); for (Typ = 0; Typ 3; Typł + ]

i; 1 Tl= Del t a « 2 * T y p ; 7S-. T U D e l t a ;

g e t c h (); cloaegrap&O; s e t l i n e s t y l e (Typ, 0, ij;
Standardowym typem linii jest linia ciągła o l l n e (O, Tl , getmaxxO, Tl);
szerokości pojedynczego punktu ekranu. TUR­ setlinestyle(Typ, o, 3);
BO C 2.0 pozwala jednak nie tylko zmieniać
grubość linii, ale także jej typ, a nawet definio­ l i n ę (O, T2, getmaxxO, T2) ;
wać we własnym zakresie wzorce linii. Służy do li
tego funkcja typu vold: setlinestyle. «
for ( Typ = 0; Typ 0 9 ; Typ ♦+)
setlinestyle (Typjinii, Wzorzec, Szerokość)
I Tl = D e l t a * ( T y p + 1 0 ) ;
Wszystkie trzy parametry mogą być dowol­
nymi wyrażeniami typu int (ściślej biorąc, Wzo­ s e t l i n e s t y l e (4, Wzorce[Typ], l);
rzec powinien należeć do typu unsigned, ale w 1 i n e (0, Ti , getmaxm(], Tl);
praktyce na ogół jest to bez znaczenia, gdyż na
wzorach linii raczej nie wykonuje się operacji ij
arytmetycznych). System TURBO C 2.0 stawia getcbiOi c losegraphł);
do dyspozycji kilka wstępnie zdefiniowanych
typów linii. Oto wartości dopuszczalne dla Ponieważ szerokość linii jest wyrażona w
parametru: TypJinii: punktach ekranu, a dla wielu typów ekranów
0 - linia ciągła rozdzielczość pozioma znacznie różni się od pio­
1 - linia kropkowa nowej (szczególnie dla karty CGA, MCGA lub
2 - linia kropkowo-kreskowa (środkowa) EGA w trybie 649x200), to w przypadku linii
3 - linia kreskowa pogrubionych optyczna szerokość linii może za­
4 - linia o wzorcu zdefiniowanym przez użyt­ leżeć od kąta jej nachylenia.
kownika
Roland Wacławek

45

OŚLA STUDNIA
Turyści pędzący z północy do Rzy­
mu Autostradą Słońca zwykle zatrzy­
mują się tu tylko na kilkanaście minut.
Widok Orneto od strony autostrady
biegnącej środkiem rozłożystej doliny
nie wydaje się tak malowniczy jak in­
nych włoskich miast. Lecz wystarczy
zjechać na drogę wiodącą do jeziora
Bolsena, by zostać oczarowanym.
Oprócz wspaniałej katedry i w niej
mistrzowskich fresków malarza Rene­
sansu Luki Signorellego, Orvieto oferu­
je wiele innych atrakcji. Jedną z najcie­
Widok osiadłego na szczycie skał Orvieto z drogi do jeziora Bolsena
Z głębi studni
46
kawszych jest XVI-wieczna... studnia. A
czymże to osobliwym wyróżnia się ona
spośród innych studni? Tym choćby, iż
schodząc w dół nie spotyka się nikogo
podążającego ku górze. Tę niespo­
dziankę zapewniają dwie równolegle
biegnące, lecz oddzielne - spirale
schodów, spotykające się dopiero
przy lustrze wody. Schodki (po 248 w
każdą stronę) są bardzo wygodne i na
tyle szerokie, że mogły po nich wędro­
wać osiołki z przytroczonymi naczynia­
mi. To właśnie z myślą o nich zaprojek­
towano zejście do studni. Gdyby mu­
siały mijać się na schodach osły scho­
dzące i wchodzące - byłoby im niewy­
godnie, a także te, które się mozolnie
z wodą wspinały, mogłyby pozazdroś­
cić lekko schodzącym - i zawrócić!
Dzięki pomysłowi architekta ta uciążli­
wość została wyeliminowana.
Drogę osiołków i dzisiejszych tury­
stów oświetla 70 małych okienek wpu­
szczających promienie słoneczne
wpadające z góry przez okrągły otwór.
Na samym dole, w idealnie przejrzystej
wodzie połyskują monety z całego
świata.
Do powstania tej oryginalnej studni
przyczyniły się burzliwe czasy wojen­
ne, gdy w roku 1527 Rzym został zdo­
byty i złu piony przez najemne wojska
hiszpańsko-niemieckie. Papież Kle­
mens VII, który schronił się w Orvieto,
zlecił florenckiemu architektowi Anto­
nio da Sangallo młodszemu zaprojek­
towanie studni gwarantującej wodę dla
miasta w.razie oblężenia. Roboty ukoń­
czono w 1537 roku, wykorzystując do
zasilania studni żyłę wodną odkrytą u
podnóża skał, na których zbudowane
jest miasto. Do dziś toczą się spory,
jaką metodą drążono^otwór - czy od
góry, najpierw przez warstwę wulka­
nicznej skały - tutu - powstałej przez
osadzanie i scementowanie popiołów,
a następnie przebijając się przez wars­
twę gliny, czy też odwrotnie, od dołu ku
górze"*
Studnia liczy 58 m 44 cm głębokoś­
ci, co przy głębokości dzisiejszych
• szybów czy otworów wiertniczych nie
wydaje się nadzwyczajnym osiągnię­
ciem, ale nie należy zapominać, że zo­
stała zbudowana 551 lat temu i ma pra­
wie 20 pięter w głąb ziemi! O tym, jak
znakomita była myśl architekta świad­
czy fakt, iż powrócił do niej w 1932 roku
inny włoski architekt, Giuseppe Momo
projektując schody prowadzące do
wnętrz Muzeum Watykańskiego, któ­
rych nie omijają turyści nawet ci z naj­
bardziej ekspresowych wycieczek, w
rodzaju „W 80 dni dookoła świata".
Studnia św. Patryka nie tylko przy­
ciąga turystów, a!e zadomowiła się tez
w języku włoskim. Osoby rozrzutne po­
siadają kieszenie „tak głębokie jak
studnia św. Patryka" - w znaczeniu:
„bez dna".
Zejście do studni to nie tylko przy­
jemność w gorący letni dzień, gdy ob­
niżenie się o każdy schodek przynosi
orzeźwiający chłód, ale także ponoć
gwarancja, że jeszcze kiedyś wrócimy
do Orvieto. A wierzcie mi - warto!
Jerzy Milicz
 C i e k a w e larz „Poradnika” w bardzo nimalne doświadczenie w swych zbiorach mieć
małym miasteczku, pod­ maj sterkowiczowskie każdy miłośnik przyrody,
ks i ążki czas gdy w niektórych o- może samodzielnie doko­ a przynajmniej - ornitolo­
środkach akademickich nać wielu drobnych i śred­ gii. Pierwsza z nich to J.
księgarnie tej książki nie nich napraw. Nie wiem, Roche i D. Singera „Am-
W roku 1989 Wydawnic­
otrzymały. Z powyższych czy ten fakt ucieszy właś­ sel, Drossel, Fink urtd
twa Naukowo-Techniczne powodów książka ta jest cicieli warsztatów zajmu­
wypuściły na rynek pier­ Star". Na kasecie magne­
wszy tom „Poradnika che­praktycznie nieosiągalna jących się blacharstwem tofonowej zarejestrowano
na rynku. samochodowym czy lakie- głosy 97 ptaków, lektor
mika analityka1' opraco­
wanego przez zespół au­ W krajach sąsiednich, rnictwem. Na ich miejscu czyta - jakie głosy w da­
torski pod redakcją doc. tego typu wydawnictwa wykupiłbym cały nakład nej chwili słyszymy, a w
dr. hab, Jerzego Ciby. W są wznawiane regularnie tej pozycji, aby nie dopuś­ załączonej książce może­
co parę la t Daje to możli­ cić do spadku ilości usług my przeczytać dalsze in­
wydanym tomie zawarto
wość ciągłego ich udosko­ w ich warsztatach. Ale formacje o interesującym
tablice z zestawieniem
nalania co do treści i for­ może lepiej, że za nim o- nas ptaku. Całość - opako­
właściwości fizycznych i my. W tej sytuacji powin­ trzymają moją bezcenną
chemicznych pierwiast­ wana w plastikową obwo­
no się więc mówić o rych­ ‘ radę znaczna część nakła­ lutę z kolorowym nadru­
ków, związków nieorga­
nicznych oraz organicz­ łym wznowieniu pier­ du tej pozycji już się kiem prezentuje się wspa­
wszego tomu „Poradnika" (mam nadzieję!) rozej­ niale. Cena 19,80 DEM.
nych. Zamieszczono rów­
uzupełniając go informa­ dzie! Zaoszczędzony na i-
nież, ważne w praktyce la­ Druga pozycja, nieco
cjami o bibułach filtracyj­ lości usług czas będą mog­ droższa (39,80 DEM) to J.
boratoryjnej, informacje nych, spiekach szklanych li poświęcić na poprawie­
na temat mieszanin bufo­ Roche „Die Stimmen der
oraz szkle laboratoryj­ nie jakości i uprzejmą ob­ Vogel Mitteleuropas"
rowych, mnożników ste- nym. Przy tej okazji mo­ sługę szczupłej, acz wów­
chiometrycznych, wskaź­ (Głosy ptaków Europy
ników, środków osuszają­ żna by również poprawić czas elitarnej, klienteli... Środkowej). Składa się z
błędy drukarskie stwier­ dwóch kaset, na których
cych, mieszanin oziębiają­ (jk)
dzone w wydaniu pier­ zanotowano głosy oraz
cych oraz obliczeń. Poda­wszym.
no też wykaz ośrodków Zachodnioniemieckie śpiewy ptaków - ponad 2
Na zakończenie pragnę wydawnictwo „KO­ godziny prawdziwej uczty
toksykologicznych w
Polsce. wyrazić nadzieję, że drugi SMOS", którego książki dla konesera! Do kaset za­
tom „Poradnika" nieba­ od czasu do czasu prezen- łączono kolorową, pięknie
Wydanie „Poradnika" wem zobaczymy w księ­
przyjęto z zadowoleniem, wydaną książkę ze zdję­
garniach i to w ilości u- ciami i opisami ptaków,
gdyż jest to pierwsze tego
możiiwiającej jego naby- których głosów słuchamy
typu wydawnictwo na na­
szym rynku po „Logaryt­ cie przez wszystkie zain­ w danej chwili. Ogółem na
micznych tablicach anali­ teresowane osoby, (gp) obu kasetach nagrano
tycznych" Kiistera (lata dźwięki wydawane przez
pięćdziesiąte) i „Poradni­ Wydawnictwa Komuni­ 280 gatunków ptaków!
ku fizykochemicznym" kacji i Łączności znane są S łtf Itm nczf Prócz znanych ptaków
msniiMMifc śpiewających, posłuchać
(zawierającym dział ana­ z wielu cennych pozycji
lityczny) z roku 1974. „Po­ książkowych dotyczących możemy też kaczek, łabę­
radnik" jest książką po­ wszelkich form transpor­ dzi, bociana, gołębia,
mocną studentom chemii tu, jednak chyba po raz sowy... Nie wyobrażam so­
oraz niezbędną w każdym pierwszy wypuściły na ry­ bie, by prawdziwy miłoś­
laboratorium analitycz­ nek publikację będącą nik ornitologii nie kupił
nym. Należy żałować, że niemal chirurgicznym o- sobie tego wydania mimo
książka ta, stanowiąca pisem operacji, jakie mo­ (dla nas) dość wysokiej
podręczną pomoc w labo­ żna przeprowadzić na tujemy na naszych ła­ ceny. Całość - opakowana
ratorium, a więc inten­ nadwoziu samochodu oso­ mach, wydało ostatnio również w plastikową ob­
sywnie eksploatowana, bowego - od zasad jego dwie pozycje, które - na­ wolutę z kolorową okład­
jest wydana na papierze prawidłowej pielęgnacji, szym zdaniem - powinien ką. (j)
IV klasy z zastosowaniem poprzez naprawy nadwo­
bardzo drobnego druku i zia i naprawę jego pokryć
to nawet w przypadku ze­ lakierowych po konse­
Jest nam niezwykle milo zawiadomić naszych Czy­
stawienia ośrodków tok­ rwację antykorozyjną. telników. że powołane przez Towarzystwo Kultury
sykologicznych, czyli in­ Jest to książka autorstwa
Technicznej jury przyznało coroczne wyróżnienie za
formacji, która dosłownie Tadeusza Jankiewicza najlepszy w Polsce w 1989 roku numer czasopisma
powinna się „rzucać w „DBAJ O NADWOZIE".
popularnonaukowego
oczy". Bardzo niski na­ Każda naprawa czy za­
kład tego wydawnictwa (3 bieg konserwacyjny jest
tys, egz.) może tłumaczyć opisany niemal w punk­ NUMERUS PRIMUS INTER PARES
jedynie trudna sytuacja tach podających prawi­ numerowi 8/89 „Młodego Technika” .
na rynku papierniczym. dłową kolejność wykony­ Obdarzeni tym cennym wyróżnieniem obiecujemy,
Oddzielne zagadnienie to wania poszczególnych za­ iż postaramy się, aby nie było ono ostatnim we
polityka dystrybucyjna biegów, Dzięki tej książce współzawodnictwie, którego szczytnym celem jest
„Domu Książki". Piszący nawet niedoświadczony dobro naszego Czytelnika!
te słowa nabył egzemp­ automobilista mający mi­

47
Napisali: Andrzej Drzewiński i Jacek Inglot
(Dokończenie)
Pierwszą pobrano mi krew, mocz i limfę, na­
stępnie ślinę, spermę i szpik, dalej zabrali się
do poziomu elektrolitów i mocznika, potem od­
czyny wątrobowe i ultrasonografia... Kiedy
przeżyłem pięćdziesiąt takich zabiegów, uś­
miechnięty od ucha do ucha lekarz poklepał
serdecznie moje ramię. Widać, nie mógł się
powstrzymać.
- Bardzo interesujący przypadek. Jest pan
absolutnie zdrowy, ale cały czas szukamy.
Faceci w kitlach uwielbiają, kiedy ofiara
przychodzi i mętnie tłumaczy, że ma wrażenie...
jakby coś ją boli... A kiedy zobaczą, że posiada
najdroższe ubezpieczenie - ekstaza.
- Proponujemy serię stu badań, łącznie z
płynem rdzeniowym - osobnik podniecał się
niezdrowo. - Potem odeślemy pana do central­
nego laboratorium. Jeszcze się nie zdarzyło,
aby czegoś nie znaleziono.
To było bez sensu. Wiedziałem, że coś we
mnie tkwi, jakaś zaszczepiona przez tego magi­
ka zadra, a oni nie potrafili jej nawet dostrzec.
Podziękowałem za dalszą pomoc i zrozumia­
łem, że należy skoczyć w objęcia ciemnogrodu.
Taksówkarzowi poleciłem znaleźć sklep, zaj­
mujący się zielarstwem, magią i... zamachałem
znacząco rękoma. Wystarczyło. Chińska dziel­
nica, wąskie ulice obwieszone charakterystycz­
nymi lampionami, co jakiś czas mijały nas rik­
sze ciągnięte przez skośnookich chłopaków ze
słuchawkami walkmanów na uszach. Stanęli­
śmy przy czynszowej kamienicy, chyba najoka­
zalszej w promieniu stu metrów, a już na pew­
no posiadającej najokazalsze witryny pełne oz­
dób, masek i kolorowych fetyszy.
- Mistrz Wung pomoże - stwierdził kierow­
ca.
W drzwiach minęły mnie dwie Chinki. Zerk­
nąłem ukradkiem i odniosłem wrażenie, że chi­
chotały za moimi plecami.
- Co sprowadza szanownego pana w nasze
skromne progi?
Kilka rzędów gablot, olbrzymie regały, kolo­
rowe katalogi na stołach oraz trzech sprzedaw­
ców w tle stanowiło pewne zaprzeczenie wizji
małego i spokojnego sklepiku, do jakiej zdąży­
łem przywyknąć podczas lektur z dzieciństwa.
Jedynie tajemniczy uśmiech błąkający się po
ustach sprzedawcy był na miejscu. Skłonił się
raz jeszcze.
- Czym możemy służyć?
- Mam powody przypuszczać - rozejrzałem
się niepewnie - że rzucono na mnie urok.
Nie potrafiąc lepiej wyrazić myśli, wyciągną­
łem z kieszeni broszurkę o magii i próbowałem
znaleźć właściwą stronę.
Ilustrow ał: B ogusław Orliński
- Ach... - jego westchnienie niosło ból całego
świata. - Chodźmy do mistrza.
Niski Chińczyk, ubrany w dobrze skrojony
garnitur, cierpliwie wysłuchał słów sprzedaw­
cy.
- Mam niezawodny środek - już po chwili
upierścieniona dłoń mistrza Wunga podawała
pakiecik przypominający torebkę ekspresowej
herbaty. - Najnowszy i najlepszy.
Mimowolnie zacisnąłem go w dłoni,
- Ale przecież... Skąd ma pan pewność, że o
to chodzi?
- Pańska twarz wszystko zdradza - jego od­
dech pachniał lawendą.
- I to wystarcza?
- Naturalnie - uśmiechnął się do sprzedaw­
cy, a ten odpowiedział serią rytmicznych potak-
nięć. - Proszę zanurzyć chwilę we wrzątku, a
potem wypić. Działa piorunująco.
Przez moment zaufałem mu. W końcu to au­
tentyczni Chińczycy, autentyczny sklep i auten­
tyczna chińska medycyna - ta która czyni cuda.
Odkłoniłem się głęboko, zapłaciłem i wysze­
dłem. Nie wiem, skąd wziął się przed sklepem
sprzedawca z kilkoma garnkami zupy na wóz­
ku. Być może czekał od chwili, kiedy wysiadłem
z taksówki, a może po prostu liczył na nieco­
dzienny aromat potraw. W każdym razie, jeśli o
mnie chodzi, przesadził. Wystające z miski
dwie, skrzyżowane psie łapki sprawiły, że omi­
nąłem go dużym lukiem.
Metrem trafiłem na czterdziestą drugą ulicę,
gdzie miałem parę spraw do załatwienia w a-
gencji reklamowej, ale czując głód przede
wszystkim postanowiłem coś zjeść. Gdy tylko
siadłem z kartą w ręku, spostrzegłem, że w lo­
kalu musiało dojść ostatnio do zmiany właści­
ciela. Ani śladu ślimaków, czy oliwnych sałat,
za to dużo makaronu, kluseczek i pizzy. Zerkną­
łem na okładkę, włosko brzmiące nazwisko nie
pozostawiało wątpliwości. Zanim zdecydowa­
łem się zmienić lokal, kelner zdążył z nienagan­
ną poprawnością wziąć zamówienie. Może jed­
nak to plotki, pomyślałem, ten bałagan i niehi­
gieniczne zwyczaje w kuchniach lokali, gdzie
właściciel jest nowy i chce się dorobić. Po paru
minutach, podczas przeglądania projektów
graficznych, wpadła mi w ręce torebeczka z
ziołami. Ciężko westchnąłem. W sklepie już by­
łem zdecydowany, ale teraz... Właśnie wchodzi­
ła spora grupa turystów. Sądząc po hałasie, o-
strym akcencie i ilości aparatów fotograficz­
nych pochodzili z kraju między Renem a Łabą.
Nie, stanowczo nie tworzyli atmosfery, w której
mógłbym uwierzyć w magię. Chociaż... odrucho­
wo zgiąłem i wyprostowałem rękę.
49
 - Zupa rybna i krokieciki - kelner postawił
parującą miseczkę. - Smacznego.
Odszedł. Powąchałem zawartość, pachniało
apetycznie i wyglądało, że smak zupy może za­
głuszyć wszystko. Rozerwawszy foliowe opako­
wanie zanurzyłem zioła w miseczce. Nie wywo­
łało to na nikim wrażenia. A jeśli to trucizna...
nie, trucizna nie, ale na przykład narkotyk. Ten
Chińczyk mógł mnie uznać za typowego zner­
wicowanego nowojorczyka, czyli pół-świra. Jak
mnie sieknie, to usnę na stole, z twarzą w kro-
kiecikach. Zdecydowanym ruchem odsunąłem
zupę i zawołałem kelnera.
- Proszę to zabrać - położyłem dłoń na brzu­
chu. - Zjem tylko drugie.
Ukłonił się i wykonał polecenie. Ponownie za­
cząłem się zastanawiać nad dyspozycjami, ja­
kie zamierzałem zostawić adwokatowi. Teraz
wydawały mi się bez sensu. A nuż urok będzie
taki, że jego skutków nie będę chciał ujaw­
niać.
Uniosłem głowę, gdyż odniosłem wrażenie, że
na sali coś się zmieniło. Jakieś nieuchwytne
fluidy zawisły w powietrzu. Powiodłem wzro­
kiem po ludziach. Poza Germanami zgodnie
siorbiącymi zupę rybną, nic się nie działo. Może
tylko kierownik sali, liczący wolne stoliki, spra­
wiał wrażenie bardziej zniechęconego. Klima­
tyzacja...? Otarłem czoło - suche. Już miałem
wrócić do pierożków, kiedy dostrzegłem, że fa­
cet, siedzący dwa stoliki dalej, nie ma spodni. U
góry wspaniała koszula, po której od razu wi­
dać, gdzie ją kupiono, apaszka z dystyngowaną
spinką, ostatni model okularów w pozłacanej
oprawie, a niżej nic... no, jedynie blade nogi i
pośladki. Z trudem przełykając kęs zerknąłem
za siebie. Dwóch kelnerów i kierownik sali de­
batowali nad miseczkami z zupą. Niedobre
przeczucie zagościło pod moją czaszką. Zupę je
także cała wycieczka! Odwróciłem się gwałtow­
nie. Nie powiem, żeby ujrzany obraz kojarzył
się automatycznie z ekscesami, lecz widok trzy­
dziestu osobników płci mieszanej, z reguły po
pięćdziesiątce, składających starannie ubrania
w kostki, mógł wstrząsnąć każdym. Pojąłem!
Ten mandaryn w garniturze uznał mnie za im­
potenta i zaaplikował jakiś superafrodyzjak, a
kucharz-niechluj wlał zupę na powrót do gara.
Z łoskotem walnęły drzwi od zaplecza i na salę
wbiegł personel kuchenny w samych czapkach.
Idący na przedzie tęgi mężczyzna trzyma!
przed sobą wielką warząchew i dopiero po
chwili zrozumiałem, że się mylę. Na ten widok
jeden z Niemców, widać Bawarczyk, nie zdzier­
żył. Zajodłował przeraźliwie i począł czymś
twardym łomotać ó stół. Kiedy przestało go to
rajcować, rzucił się w pogoń za najtęższą z ku­
charek. Pisku było co niemiara. Wtoczyli się
pod bufet, zerwali zasłonę, aż w końcu spoczęli
na stercie świeżo podgrzanych talerzy, Zabawa
50
ruszyła na całego. Poza kilkoma osobnikami,
których uratowała awersja do ryb, reszta ga­
niała po sali obłapując się i miętosząc. Ze zgro­
zą poczułem, że i mnie wzięło. Wsadziłem dłoń
do kieszeni - jak kamień. Widać sama para
unosząca się z zupy... Zasłaniając się aktówką,
aby nikogo nie prowokować, ruszyłem ku wyjś­
ciu. Za oknami, gdzie kotary zostawiały wolne
miejsce, parę dziesiątek osób, wisząc na szy­
bach, starało się cokolwiek dojrzeć. Aż sapnęli z
zachwytu i obrzydzenia, kiedy mikry typ w sa­
mym podkoszulku ściągnął ze stołu dużą kurę -
co sprawdził z uwagą - i wlazł z nią pod stolik.
Nie ma granic ludzki upadek... W tjnm momen­
cie ktoś ucapił się moich spodni. Tęga Niemka
mlaskała nieapetycznie, próbując zerwać ze
mnie przyodziewek.
~ Ich nich liebe Damen - wystękałem roz­
paczliwie łamaną niemczyzną.
Jej oczy błysnęły chytrze,
- Hans! - potoczyła wzrokiem po sali. -
Komm hier, er liebt Manner.
- Nein! - wrzasnąłem wyrywając się z jej
straszliwych łap.
Szybki zygzak i zgubiłem podstarzałą sylfidę.
Przeleciała kilka metrów lądując na owłosio­
nym brzuchu kierownika sali. Obydwoje wyglą­
dali na zadowolonych. Hans, żylasty staruch,
jak wyłysiały King-Kong uczepił się żyrandola,
i ryczał za mną coś czule. Wybiegłem na ze­
wnątrz, omal nie tłukąc szyb w drzwiach. Tam
dwudziestka policjantów odpychała gapiów od
okien, ale że zarazem starali się zaglądać do
środka, szło im opornie. Nikt nie zwracał na
mnie uwagi, widać ubrani nie budzili zaintere­
sowania. Obok stało dwóch starszych rangą u- •
mundurowanych.
- Wchodzimy? - spytał niższy.
- Coś ty... poczekamy aż skończą.
„Porządne chłopy" - pomyślałem i ruszyłem
w głąb ulicy. Najbliższa budka telefoniczna
była nie dalej jak pięćdziesiąt metrów,
- Tu automatyczna sekretarka, Jeff Gades
jest nieobecny. Wcisnąłem numer kodu i auto­
mat począł odtwarzać nagrane rozmowy. Mia­
łem cichą nadzieję na wiadomość o Nortonie.
Nie pomyliłem się.
- Mówi Zawada, redaktor „Nauki". Podobno
szuka pan faceta, który nadesłał nam artykuł o
magii. O ile dobrze pamiętam zapraszał mnie
kiedyś do „Theatre at the Edge". Zdaje się, że ci
wariaci mają tam spotkania. Powodzenia.
Stałem czas jakiś w budce, i dopiero krzywe
spojrzenie wysokiego Latynosa, zmusiło mnie
do wyjścia na chodnik. Coś się ruszyło, pomyś­
lałem, Musi być jakiś sposób. Jak nie siłą, to
podstępem.
★
W chwili rozkwitu teatrów off-Broadway uli­
ca musiała posiadać co najmniej kilka tego
 typu obiektów. Obecnie była to już przeszłość.
Ciemne, nie myte okna, stary afisz w gablocie i
obłamany napis na daszku ponad wejściem -
tyle zostało z tych czasów. Z nieprzyjemnym
kłuciem w sercu skręciłem w wąski przesmyk
między budynkami. Prowadził na tyły teatru,
gdzie w oknie za stertą drewnianych skrzynek,
świeciło światło. Ktoś szedł. Kształcony na fil­
mach sensacyjnych skoczyłem we wnękę. Męż­
czyzna z kobietą minęli mnie o centymetry,
później usłyszałem ciche pukanie.
- Houdini - powiedzieli i zostali wpuszcze­
ni.
Ruszyłem za nimi.
- Houdini - powtórzyłem rosłemu blondaso-
wi patrzącemu nieufnie spoza drzwi.
- Do kogo?
Opanowując nerwowy dreszcz, popatrzyłem
w jego blisko osadzone oczy.
- Do mistrza.
Ruszyliśmy. W kilku następnych pomiesz­
czeniach musiała się poprzednio mieścić rekwi­
zytornia. Pod ścianą stały fragmenty dekoracji,
a spod sufitu zwisały zakurzone worki ze stro­
jami. Nie przyglądałem się im dokładniej, ob­
myślałem szczegóły rozmowy z Nortonem. Czu­
łem się jak przed piekielnie trudnym egzami­
nem u wykładowcy, który poza parszywym cha­
rakterem ma pistolet i lubi strzelać. Wreszcie
widownia. Po usunięciu rzędów foteli ledwie
rozpoznałem to miejsce. Niedaleko estrady u-
stawiono stół z kryształowymi dzbankami, każ­
da z kilkunastu osób trzymała w ręku ciemną
czarkę. Mężczyzna, ubrany w powłóczystą sza­
tę, rozlewał krwistoczerwony płyn, a następnie
wkruszał jakiś proszek z woreczka na szyi. Z
boku, na chyba jedynym ocalałym fotelu sie­
dział mężczyzna o pociągłej twarzy i włosach
przyprószonych siwizną. Obracał w palcach
drewnianą kołatkę. Miałem niejasne wrażenie,
że już go kiedyś widziałem.
- Ten człowiek chce widzieć mistrza.
Coś na kształt uśmiechu musnęło wargi sie­
dzącego.
- To prowadź - machnął dłonią. - Prowadź.
Kilka lat wcześniej pokój z pewnością zajmo­
wał główny aktor, a do drzwi stukały wielbiciel­
ki. Teraz, przekraczając na drżących nogach
próg, ujrzałem starszego człowieka o ascetycz­
nej twarzy. Nie za bardzo pasował do mojego
wyobrażenia Nortona. Mężczyzna przeglądał
rulony pokryte drobnym pismem, czerwonym
atramentem. Na mój widok wsunął wszystkie
do wysokiego dzbana i splótł ręce na brzuchu.
W milczeniu siadłem na twardym krześle, otwo­
rzyłem aktówkę i rzuciłem na stolik wyszarga-
ny egzemplarz podręcznika magii współczes­
nej.
- To pan napisał? - spytałem zduszonym gło­
sem.
Jego twarz przybrała wyraz autentycznej
troski.
- Nie. Kim pan jest?
- Pracuję w redakcji - przez moment waży­
łem odpowiedź. - Potrzebuję rady.
Położył palec na ustach.
- Nic nie mów. Wszystko rozumiem - jak ro-
bala zepchnął książkę ze stolika. - To zdolny
człowiek, tylko próżny.
Zawahał się.
- Nauczyłerń Aleca wszystkiego, a ten
zdradził nasz cech i zapragnął sławy. Szantażu­
je ciebie, prawda?
Niemo przytaknąłem.
- Pisał do wielu ludzi, instytucji, gazet... -
westchnął. - Wszędzie go odrzucano, lekcewa­
żono, aż w końcu zaczął się mścić.
Przełknąłem ślinę.
- Mam termin do jutrzejszego popołudnia.
- Zawsze lubił teatralne gesty - rozłożył bez­
radnie ręce. - Nie mogę ci pomóc. Jest za silny,
za mściwy...
- Czy to ten? - wskazałem kciukiem za sie­
bie.
- Naturalnie. Skierował cię do mnie - nachy­
lił się. - Ten urok... pewnie to był krótki tekst?
Potwierdziłem.
- Ciężka sprawa. Musiałby go sam przeczy­
tać.
- Nawet jeśli podłożę jakoś kartkę, rozpozna
pismo.
- Fakt - i pismo, i treść. To bez szans - za­
padł głębiej w fotel - Widzisz, ja już tylko z
nazwy jestem mistrzem.
Chciało mi się płakać. Wstałem z krzesła i
bez pożegnania wyszedłem na korytarz. Stary
piernik, Norton zje go z kopytami. Od sali do­
chodziły odgłosy czyjejś oracji. Zajrzałem do
środka. Na estradzie, z rękoma założonymi do
tyłu, kroczył mój dręczyciel. Ponownie miałem
wrażenie, że tę twarz już gdzieś widziałem. Z
rosnącą irytacją zacząłem śledzić jego słowa.
- Jeśli będziecie podążać moją drogą, osiąg­
niecie władzę nad duchem i ciałem - przeszył
salę wzrokiem. - Ale nie możecie wątpić. Jak
dziecko nie pyta ojca o drogę, tak i wy tylko
słuchajcie.
- A mistrz? - dobiegł cichy głos spod ścia­
ny.
Norton wbił wzrok w pytającego.
- Mistrz jest wielki, lecz wzrok zaćmiony i
słuch stępiały zawodzą go zbyt często - po raz
pierwszy uniósł ręce. - Naprawdę chcecie iść za
nim?
Kaznodzieja, psiamać! Szlag mnie trafiał jak
na niego patrzyłem. Za zmarnowany czas, za
strach, za wszystkie numery... I wtedy, jak w
natchnieniu, pojąłem, że jest sposób, aby prze­
chytrzyć tego zarozumiałego magika. Sposób
banalnie prosty. Już idąc w stronę estrady, wy-
51
macałem w kieszeni liścik, Ludzie sykając i
mrucząc pod nosem robili przejście.
- Szanujemy twoją wielkość, ale myślę, że
przeceniasz siły. Tutaj - wyszarpnąłem list -
użyto wielkiego czaru. Każdy kto go przeczyta,
zaniemówi. Zobacz... zmierz się z nim.
Nie mógł odmówić na oczach swoich wy­
znawców. Oczywiście, już pierwszy rzut oka
przekona go z czym ma do czynienia, ale nie
odważy się wycofać. To niemożliwe. A urok...
jeśli sam go rzucał, to i sam potrafi odczynić.
Potem wszystko jedno co będzie, spróbuję
zwiać. Norton schylił się i spojrzał niechętnie
na wskazany fragment. Jakbym przez moment
dojrzał w jego wzroku ślad szacunku.
- Kala gona, rachtum don... - zaczął, a ja pra­
wie przestałem oddychać.
Uśmiechnięty, z każdym jego słowem czu­
łem, że rosnę. Ten siwy diabeł czytał, dał się zła­
pać. I pewnie pękłbym z triumfu jak balon, gdy­
by nie jego głośny śmiech. Niczym kubeł zim­
nej wody, przywrócił mnie do rzeczywistości.
- I ty myślałeś, że mnie złapiesz?! - omal nie
płakał ze śmiechu. - Człowieczku, daleko ci do
tego.
Zszokowany odwróciłem się do ludzi. Skom­
promitować, zgnoić... Wytrzeszczyłem oczy, i
tym razem naprawdę poczułem, że się duszę. W
sali nie było nikogo, tylko ja i ten szalony pres*
tidigitator.
- Nieprzyjemnie być myszką, taką małą my­
szką - ledwo co słyszałem jego słowa. - Myśla­
łeś, że cię nie rozpoznam?
Stojąc na estradzie, trącił mnie w ramię. Miał
beżowe półbuty zapinane na guziki.
- Od razu poznałem pana redaktora i posta­
nowiłem zabawić się nieco. Odesłałem ludzi,
abyś mógł poznać uroki hipnozy.
Miałem wrażenie, że jego głos odpływa, ścia­
ny zmieniają kształty i biały woal owija moje
ciało.
- Nie masz szans. Nikt ze mną nie wygra -
prawie go nie słyszałem. - A teraz coś gratis.
Zatrzepotałem rękoma. Wrażenie, że spadam
było zbyt silne. Kolejny numer, pomyślałem,
próbując cokolwiek dojrzeć w połyskliwej mgle.
W końcu pochyliłem się, by namacać podłogę, i
wtedy przejaśniło się. Nigdy nie odróżniłbym
Hindukuszu od Alp, tak że i tym razem miałem
kłopoty. Niemniej za sprawą jakiejś diabelskiej
sztuczki, wyglądało, że jestem wysoko w gó­
rach. Płuca z niechęcią przyjęły rozrzedzone i
paskudnie zimne powietrze. Spojrzałem na bry­
łę lodu, gdzie spoczywała dłoń. Gwałtownie ob­
tarłem ją o spodnie. Znowu się bałem.
- Norton! Dość wygłupów.
Zerknąłem pod nogi i zadygotałem. Iluzja za­
liczała się do sugestywnych. Stromy stok opa­
dał w kilkumetrową przepaść. Wyżej na inten­
sywnie granatowym niebie, ostro świeciło słoń­
52
ce. Zrozumiałem dlaczego alpiniści noszą ciem­
ne okulary. Rozbłyski w kryształkach lodu pra­
wie uniemożliwiały patrzenie. Właśnie! Jeśli to
iluzja, wystarczy zamknąć oczy i namacać naj­
bliższą ścianę. Spróbowałem. Już przy pier­
wszym kroku potknąłem się i przeszorowałem
kilka metrów po lodzie. Iluzja wyglądała na
nadzwyczaj sugestywną. Kuśtykając podąży­
łem w dół zbocza, z braku tlenu kręciło mi się w
głowie. Po kilkunastu metrach dojrzałem głębo­
ką szczelinę lodowcową.
- Norton! - głos niknął w przestrzeni.
Wzruszyłem ramionami i wstąpiłem na prze­
cinający przepaść śnieżny most. Jego konstruk­
cja podejrzanie zatrzeszczała, w dół poczęły się
sypać kawałki lodu. Cienkie buty nie tylko nie
dawały pewnego oparcia, ale jeszcze sprawiały,
że stopy straszliwie marzły. Przebyłem parę
metrów, kiedy całość raptownie zadygotała.
Skoczyłem w przód, lecz za późno. Most stęknął
i straciłem grunt pod nogami. Z wściekłym ło­
motem i brzękiem tłuczonego szkła spadłem na
chodnik. Chodnik...??! Gramoląc się niezdarnie,
dostrzegłem wokoło zaciekawione twarze ga­
piów. Zadarłem głowę. Nie spadłem z Mont E-
verestu, a jedynie ze szklanego daszku ponad
wejściem do „Theatre at the Edge”, Parę pory­
sowanych szybek, pogiętych kątowników, a na
końcu duża wyrwa dokładnie pokazywały moją
trasę.
- Lunatyk - wybełkotałem wskazując na
siebie. - Jestem lunatyk.
Spojrzenia złagodniały, ludzie poczęli się roz­
chodzić. Z trudem uniosłem się na równe nogi.
Co za szczęście, że Norton nie wyciął mi tego
numeru w ruchliwszym miejscu. Nie zważając
na potłuczenia ruszyłem przed siebie. Dopiero
kiedy miałem pewność, że nikt mnie nie obse­
rwuje, opadłem na ławkę. Zdjąłem buty i z sap­
nięciem ulgi zacząłem masować stopy. Były pie­
kielnie zmarznięte.
★
Smutny ranek, najsmutniejszy ranek mego
życia. Wszystko niby jak zwykle: Julia zamknę­
ła się z debiutantem, Coleman chichotał nad
gazetą opisującą wczorajsze zajścia w restaura­
cji, Brodski pracowicie pisał recenzję... tylko ja
co pięć minut sprawdzałem czas. Zadzwoni, czy
nie? Zadzwoni, jasna sprawa, i powie, że wyros­
ną mi włosy na czole, albo że będzie ode mnie
jechać czosnkiem z miejsc intymnych, albo...
Nie, dość, zajęczałem i punkt jedenasta zsze­
dłem do baru. Potrójna porcja piwa rozjaśniła
nieco horyzonty, i po powrocie do redakcji,
omal nie doszedłem do siebie. Niestety, podku-
siło mnie spojrzeć na zegarek. Za dziesięć dwu­
nasta. Poczułem jak z tuzin szpil wbija się w
moje ciało, Oklapły zsunąłem się na fotel.
- Jeff! - Coleman dźgnął mnie w plecy. - Ju­
lia pragnie z tobą pogadać.
 Nie zważając na jego wymowne gesty, powlo­
kłem się w stronę legowiska naszej lwicy. A
nawet niech mnie zgwałci, a czort, może to os­
tatnia szansa... Na drżących nogach stanąłem
przed jej biurkiem. Posłała mi uśmiech prawie
macierzyński.
- Przeczytałam ten tekst - zerknęła na plik
kartek - Nortona i... Hej, co z tobą?
Strach i ulga chwyciły mnie za gardło. Ta
idiotka wzięła wierszyk za artykuł. Uniosłem
mankiet, jeszcze pięć minut.
- Dlaczego? - pochyliłem się gwałtownie. -
Kto pozwolił?
- Jeff - zerknęła w stronę pokoju redakcyj­
nego. - Leżał na biurku. Wczoraj rozmawiałam
z tym facetem i obiecałam...
Miałem niezbitą pewność, że zaraz stanie się
coś strasznego. Rozerwie babę na strzępy, albo
zeświruje i w szale odgryzie mi nogę. Na wszel­
ki wypadek zacząłem się wycofywać. Julia ode­
brała to po swojemu.
- Właśnie - na powrót usiadła. - To nie nada­
je się do druku, bzdet
Za moimi plecami zadzwonił telefon. Wystar­
towałem do niego niczym tłum w supermarke­
cie podczas świątecznej wyprzedaży. Coleman
cofnął dłoń jak oparzony.
- Redaktor Gades?
Rzucając kolegom groźne spojrzenia, wcis­
nąłem się ze słuchawką w kąt między ścianą a
przepierzeniem.
- Tak.
- Mam nadzieję, że nie odmroziłeś sobie
uszu.
Milczałem, czekając, aż przejdzie do konkre­
tów. Zachichotał.
- Obiecałem, że czeka cię dzisiaj coś ekstra.
Coś, czego za cholerę nie można teraz już od­
mienić, prawda?
Zerknąłem przez ramię. Julia stała w
drzwiach. Przyglądając mi się podejrzliwie, za­
palała papierosa od Colemana.
- A więc uważaj - jego głos stał się szczegól­
nie jadowity. - Okaże się, że wszystkie kobiety,
z którymi spałeś w ciągu ostatniego pół roku, są
w ciąży. I nie będzie najmniejszych wątpliwości
za czyją sprawą. Zrozumiałeś?
Czułem, że brakuje mi powietrza. Zacharcza­
łem i rozerwałem guzik w koszuli.
- Wszystkie te baby będą miały z tobą dziec­
ko i wykończą cię alimentami. Będziesz haro­
wał na nie do końca życia, jasne?
Dopiero za trzecim razem udało mi się przeł­
knąć ślinę.
- Gówno.
- Co mówisz?
- Nic z tego - zniżyłem głos do szeptu. - Ju­
lia, moja szefowa, pomyliła się i zamiast listu
przeczytała twój wierszyk. Coś mi się wydaje,
że kupa facetów będzie miała przez to kłopoty.
Dobrze mówię...?
Po drugiej stronie coś załkało, widać trafi­
łem. Wyszczerzyłem zęby, tocząc wzrokiem po
moich nic nie rozumiejących kolegach, i wtedy
pojąłem wszystko do końca. Już wiedziałem,
gdzie wcześniej widziałem Nortona. Właśnie tu­
taj, w naszej redakcji, gdy wychodził z pokoju
Julii.
- Norton, ty również... z Julią! - wydusiłem z
siebie i omalże ze szczęścia nie połknąłem słu­
chawki. - Słyszysz! Musisz się pospieszyć. Po tę
nagrodę od Rockefellera za urodzenie dziecia­
ka będzie cholerna kolejka.
Powolutku wdusiłem klawisz i z błogą miną
odwiesiłem słuchawkę. Kilka par oczu z uwagą
śledziło moje poczynania. Posłałem im pro­
mienny uśmiech, lecz zaraz spoważniałem. Nie
ma co, muszę zmienić pracę. W przeciwnym ra­
zie w tej redakcji, za dziewięć miesięcy, został­
bym tylko ja i Julia.
53
 Skromne wymiary współczesnych po­
mieszczeń mieszkalnych, w tym także
wbrew pozorom w jednorodzinnych dom-
kach, skłaniają mieszkańców do szukania
najbardziej racjonalnego wykorzystania
miejsca. Dysponując garażem, nawet wol­
no stojącym, możemy w jego wnętrzu za­
gospodarować wolną przestrzeń znajdują­
cą się w głębi pomieszczenia, naprzeciw
drzwi wjazdowych, bowiem przód samo­
chodu jest z reguły niski - nad nim można
więc zbudować obszerną antresolę służą­
cą do pomieszczenia na niej zapasów ole­
ju, ogumienia, części zamiennych i różno­
rodnych sprzętów rzadko używanych, np.
kobyłek czy kanistrów. Konstrukcję ta­
kiej antresoli pokazujemy na rysunku 1.
Do bocznych ścian w garażu, na wkrętach
osadzonych w plastikowych kołkach
tkwiących w otworach wywierconych w
murze, osadzone zostały solidne elementy
wsporcze (1), a w nich szeroka i mocna
belka (2) podtrzymująca całą konstrukcję
antresoli od strony samochodu. Wysokość
„a,ł należy dobrać indywidualnie. Zależy
ona od wysokości garażu, marki, a więc
kształtu naszego samochodu oraz prze­
znaczenia antresoli (magazyn, miejsce
pracy przy dużej wysokości pomieszcze­
nia itp.).
Trzy pozostałe krawędzie konstrukcji
stanowią drewniane belki (3) i (4) zamoco­
wane do ścian również na wkręty i kołki,
ale mniejszej długości, niż zostały użyte do
mocowania elementów (1).
Ponieważ szerokość antresoli z zasady
będzie dość duża, więc jej środkowa po­
wierzchnia musi być wzmocniona i u-
sztywniona dodatkowymi poprzeczkami
(5). Odstęp pomiędzy poprzeczkami
wzmacniającymi nie może przekraczać
1000 mm, najkorzystniej przyjąć go około
800 mm. W razie potrzeby można oczywiś­
cie zastosować trzy, lub nawet cztery po­
przeczki.
Podłoga antresoli (6) - rys. 2, może być
zrobiona z tarcicy podłogowej, fugowanej,
zwykłej, lub z dowolnych płyt, byleby od­
powiednio sztywnych i wytrzymałych.
Grubość podłogi nie powinna być mniej­
sza niż 24 mm.
Aby umożliwić sobie wygodny i bez­
pieczny dostęp do artykułów przechowy­
wanych na antresoli zrobimy specjalną
drabinkę (7) wyposażoną w górną belkę
oporową umożliwiającą pewne, a co za
tym idzie bezpieczne, oparcie jej na kra­
wędzi antresoli.
Pracę należy rozpocząć jak zwykle od
zgromadzenia niezbędnych materiałów,
których spis trzeba wykonać indywidual­
nie w zależności od przeznaczenia i wy­
miarów antresoli. Następnie na wysokości
„a” najpierw mocuje się element nośny
(fot 1) wykonany z klocków o przekroju 60
x 60 mm, zgodnie z rysunkiem 3 oraz fot. 2
i 3. Należy zwrócić uwagę, by wkręty mo­
cujące elementy antresoli, w tym także
listwy boczne, były odpowiednio długie.
Kołki z takimi wkrętami są produkowane
przez rzemiosło. Teraz w odpowiednie
gniazdo elementu mocującego wkłada się
belkę (2), która powinna być dokładnie o-
strugana, wygładzona papierem ściernym
i dopasowana do szerokości gniazda. Do­
piero teraz na powierzchni ścian garażu
można oznaczyć ołówkiem dokładne
miejsce mocowania listew (3) i (4). Zwró­
ćmy jednak uwagę, że tylna listwa (4) jest
zamocowana nieco niżej niż listwy (3) -
patrz rys. 2, które swymi podcięciami opie­
rają się na listwie (4). W identyczny spo-
55
sób połączone są z konstrukcją nośną an­
tresoli poprzeczki (5). Ich końce stykające
się z przednią belką (2) opierają się na
dodatkowej belce (8) o przekroju 60 x 60
mm, przykręconej wkrętami do belki (2).
Łącząc elementy konstrukcji nośnej an­
tresoli należy uważać, by górne krawędzie
tych elementów utworzyły poziomą płasz­
czyznę, równoległą do podłogi w garażu.
Po zmontowaniu konstrukcji nośnej
mocujemy na niej podłogę. Deski podłogo­
we należy przyciąć tak, by ich długość
była mniejsza od szerokości garażu o 5-10
mm. Układanie zaczynamy od przedniej
krawędzi tak, by krawędź podłogi dokład­
nie pokryła się z krawędzią belki (2). Jeże-
56
li okaże się przy końcu układania desek,
że przy listwie (4) nie mieści się cała kolej­
na deska, lub szczelina jest nieco klinowa­
ta, co może zdarzyć się przy gorszym ga­
tunku desek podłogowych, to ostatnią de­
skę należy przyciąć lub ostrugać dokład­
nie na wymiar. Deski podłogowe należy
mocować do konstrukcji nośnej gwoździa­
mi długości 2,5”.
Na rysunku 4 przedstawiona została
konstrukcja drabinki. Jej podłużne, piono­
we elementy zrobione zostały z calowych,
lub nawet grubszych desek szerokości o-
koło 100 mm. W miejscu mocowania szcze­
bli w listwach bocznych znajdują się po­
przeczne wycięcia (fot. 4) stanowiące
gniazda szczebli. Dwa skrajne szczeble są
 1

nieco dłuższe, a ich czopy przechodzą

przez owalne otwory w pionowych lis­
twach i zamocowane są niewielkimi klina­
mi (fot. 5). Mocne wbicie klinów umożliwia
usztywnienie konstrukcji drabiny tak, że
pozostałe szczeble mogą być mocowane
tylko na niewielkie kołki o średnicy
10 mm (fot 6), zbędne jest natomiast uży­
cie kleju, wkrętów itp.
Wykonanie drabiny trzeba rozpocząć od
ustalenia jej dokładnej długości, co ściśle
związane jest z kątem pochylenia jej w
stosunku do podłogi. Należy dbać o to, by
kąt ten był możliwie różny od 90°, oczywiś­
cie zależy to od miejsca, którym dysponu­
jemy w garażu. Ponieważ górna krawędź
drabiny wyposażona jest w szeroką listwę
zachodzącą na powierzchnię antresoli,
więc operację ustalania wymiarów należy
przeprowadzać po przyłożeniu jednej z
bocznych listew drabiny do belki (2). Nale­
ży również pamiętać, że powierzchnia
szczebli powinna być pozioma, a więc nie
prostopadła do bocznych listew a nieco
odchylona.

Po ustaleniu wymiarów drabiny, w

bocznych listwach wykonuje się gniazda
na szczeble. W tym celu w miejscu ozna­
czonym wcześniej, narzyna się piłą
5 grzbietnicą (fot. 4) krawędzie gniazd sze­
rokości minimalnie mniejszej, lub najwy-

57
żej równej szerokości szczebli. Drewno
między rzazem piły wycina się płaskim,
bardzo ostrym dłutem na głębokość jed­
nej trzeciej grubości bocznych listew. Po
wykonaniu gniazd w jednej listwie bocz­
nej przykłada się j ą do drugiej i wg wyko­
nanych gniazd wyznacza się gniazda w
drugiej listwie.,
Szczeble powinny być zrobione z tarcicy
grubości około 25 mm. Ich końce należy
nawiercić wiertłem o średnicy 10 mm ra­
zem z bocznymi listwami. Robimy to w ten
sposób, że najpierw przygotowujemy
wszystkie elementy drabiny, potem zaś
montujemy ją jeszcze bez kołków i bez
otworów pod kołki. Po zaklinowaniu
skrajnych szczebli, od zewnątrz, przez
boczne listwy wiercimy otwory pod kołki
tak, by ich głębokość w szczeblach wyno­
siła około 30 mm. W każdy wywiercony
otwór, bezpośrednio po wywierceniu go
wbijamy delikatnie kołek do oporu, odci­
nając część kołka wystającą poza boczne
listwy drabiny. Tylko taki sposób postępo­
wania umożliwi prawidłowy montaż dra­
biny, bez kłopotów wynikających z nie­
zbyt równego pasowania otworów pod koł­
ki.
Gotową antresolę i oczywiście drabinę
należy zabezpieczyć przed wilgocią i bru­
dem za pomocą farby olejnej. Jak zwykle
więc malujemy drewno farbą podkładową,
a po jej wyschnięciu dwiema warstwami
emalii nawierzchniowej.
Każdy garaż powinien być wyposażony
w odpowiednio wytrzymałe, masywne
drzwi wykonane najlepiej z solidnej dębi­
ny. Niestety ich cena przekracza często
kilkaset tysięcy złotych. Nieco mniej wy­
trzymałe, ale za to o wiele tańsze jest obi­
cie dotychczas posiadanych drzwi stalową
blachą, a dodatkowo wyposażenie ich w
blokady przeciwwyważeniowe i odpowied­
nio pewne zamki. Jednakże trzeba to so­
bie jasno uświadomić, ze nie istnieją zam­
ki, których nie można byłoby otworzyć bez
klucza, oczywiście nie przez wszystkich!
Wyjątek stanowią tu specjalne zamki e-
lektroniczne. Ale faktem jest również to,
że instalując dobrej jakości*dodatkowy za­
mek utrudnimy włamywaczowi dostanie
się do naszego garażu, a to już coś jest!
Na rys. 5 przedstawiony został dwuryg-
lowy zamek wielozapadkowy, wyposażo­
58
ny w obustronny klucz. Wprawdzie cena
tego rodzaju zasuwy jest stosunkowo wy­
soka, jednakże jej jakość w pełni na cenę
zasługuje.
Jeżeli drzwi wejściowe wyposażone są
tylko w jeden zamek, to dodatkowy najle­
piej umieścić około 120 -4- 140 cm nad pod­
łogą, by wypadał on na wysokości ramie­
nia potencjalnego włamywacza. Jeżeli zaś
nasz zamek będzie kolejnym zamkiem
przy drzwiach, to jego miejsce wybieramy
tak, by równomiernie umieszczony był w
stosunku do innych zamków.
Do wewnętrznej powierzchni drzwi (1)
przylega płaska powierzchnia płyty zam­
ka (2). Jego górny rygiel (3) nie jest zwią­
zany z mechanizmem klucza, w związku z
czym używamy go do wewnętrznej bloka­
dy niemożliwej do usunięcia od zewnątrz
kluczem, szczególnie przydatnej przy ga­
rażu z wewnętrznym połączeniem z resztą
domu. Drugi rygiel (4) jest znacznie ma­
sywniej szy od pierwszego i może być
przesuwany ręcznie od wewnątrz, jak też
kluczem, z zewnątrz. Zamek zamocowa­
ny jest do drzwi czterema dużymi wkręta­
mi (5). Przez płytę drzwiową przechodzi
na wylot prowadnica klucza (8) tkwiąca
centrycznie w dużym, motylkowym otwo­
rze osłoniętym metalową płytką (7) zamo­
cowaną dwoma wkrętami (8). Zamek ot­
wieramy kluczem (9) wyposażonym w
dwustronne skrzydełka współpracujące z
zapadkami urządzenia ryglującego.
Odległość zamka od krawędzi drzwi do­
biera się tak, by rygle otwartego zamka
nie wystawały poza tę krawędź. Po wyzna­
czeniu miejsca mocowania, na powierz­
chni płyty drzwiowej wyznaczamy miejs­
ce i kształt otworu dla prowadnicy klucza
według rysunku 6. Średnica środkowego
otworu powinna być równa średnicy pro­
wadnicy, zaś motylkowe przedłużenia
tego otworu powinny być dobrane do wiel­
kości klucza. Pracę rozpoczynamy od wy­
wiercenia otworu środkowego za pomocą
wiertła do metalu i elektrycznej wiertarki.
Otrzymany otwór trzeba powiększyć do o-
statecznej średnicy, która wynosi prze­
ważnie 14 -r 16 mm, tj. znacznie więcej,
niż maksymalna średnica wiertła możli­
wego do zamocowania w uchwycie pospo­
litej wiertarki używanej przez majsterko­
wiczów. Najlepiej więc do tego celu użyć
okrągłego pilnika zdzieraka do drewna. Zainstalowanie zamka wymaga jeszcze
Następnie, również za pomocą wiertarki 1 zamocowania odpowiedniego zaczepu dla
wiertła o mniejszej średnicy, wierci się po rygli. Sprawa jest prosta wówczas, gdy
dwa otwory mieszczące się w obrysie za­ mamy do czynienia z drewnianymi oścież­
znaczonego otworu, a potem, wąskim pil­ nicami. W takim przypadku dołączony do
nikiem do drewna wypiłowuje się osta­ zamka zaczep przykręca się po prostu
teczny kształt otworu. Teraz w wykonany wkrętami do ościeżnicy w takim miejscu,
otwór wkłada się prowadnicę zamka i do­ by rygle zamka bez oporu mieściły się we
ciska się jego korpus do płyty drzwi. Jeżeli wnętrzu zaczepu. Gorzej jest w przypadku
w prowadnicę można swobodnie włożyć metalowych ościeżnic - wówczas albo za­
klucz i za jego pomocą przesuwać rygiel, czep przyspawamy do ościeżnicy, albo wy­
to otwór dla prowadnicy jest dobry. W konamy kłopotliwą, ale konieczną opera­
przeciwnym razie kształt otworu należy cję mocowania za pomocą dodatkowej
poprawić. płytki umieszczonej wewnątrz ościeżnicy.
Mocowanie zasuwy można rozpocząć od Spawanie jest proste, ale po pierwsze wy­
wyznaczenia miejsc pod wkręty (5), jesz­ maga posiadania spawarki, lub wzywania
cze przy przymierzaniu prowadnicy do ot­ spawacza, a po drugie przyspawany za­
woru motylkowego. W wyznaczonych czep wygląda nieestetycznie (gruby,
miejscach wierci się otwory o średnicy brzydki szef spawalniczy) zaś spawana oś­
2 mm i przez otwory w płycie korpusu cieżnica jest czarna, okopcona (ściana
zamka wkręca się wkręty mocujące, moc­ również) i wymaga kosztownego malowa­
no dokręcając je wkrętakiem o odpowied­ nia olejnego. Natomiast mocowanie za po­
niej szerokości ostrza. mocą płytki oprócz pracochłonności wy-

59
maga tylko nieco gipsu i odrobiny farby
klejowej lub emulsyjnej do tynku.
Na rys. 7 przedstawiony został przekrój
zaczepu zamocowanego do metalowej oś­
cieżnicy za pomocą płytki. Na betonowej
ścianie (1) znajduje się ościeżnica (2). Od
strony zamka, w ścianie wykuto w betonie
wnękę (3) tak, by pod ościeżnicę można
było wsunąć płytkę (5) mocowaną wkręta­
mi (6) z zaczepem (4). Na rys. 8 przedsta­
wiona została konstrukcja mocowania za­
czepu. Płytkę (5) najlepiej wypiłować ze
stalowego płaskownika grubości co naj­
mniej 6 mm i długości równej, lub nieco
większej niż długość zaczepu. Szerokość
płytki musi być również zbliżona do szero­
kości zaczepu. Po wypiłowaniu płytki
przykładamy do niej zaczep i przez otwo­
ry w nim wyznaczamy miejsca pod otwory
w płytce. Otwory te wiercimy wiertłem o
średnicy 4,8 mm, a następnie gwintujemy
je gwintownikiem M6. W razie potrzeby
istniejące w zaczepie otwory rozwierca-
my wiertłem o średnicy 6,2 mm. Teraz za­
czep przykładamy do ościeżnicy tak, by
przykrył on wysunięte z zamka rygle i na
ościeżnicy znaczymy miejsca otworów
pod wkręty. Podczas tej czynności trzeba
zwrócić uwagę na odstęp zaczepu od zam­
ka. Chodzi o to, by rygle otwartego zamka
nie zaczepiały o krawędź zaczepu, ale
znajdowały się od niej w minimalnej odle­
głości (około 2 mm). Czynność tę najła­
twiej wykonać owijając rygle paskiem
kartonu tak, by wypełnił on miejsce po­
między ryglami i zaczepem. W ten sposób
będziemy mieli pewność, że powierzchnie
tych elementów w każdym miejscu będą
od siebie odsunięte o stałą odległość.
Następnie dokoła zaczepu musimy wy­
kuć ścianę tak, by pod ościeżnicę można
było wsunąć płytkę mocującą, Dopiero po­
tem w ościeżnicy można wywiercić otwory
pod wkręty. Wcześniejsze wiercenie otwo­
rów w ościeżnicy natychmiast stępi wier­
tło o powierzchnię betonowej ściany.
Zaczep mocujemy wkrętami M6 z tzw.
łbami wpuszczanymi. Na koniec wykutą
ścianę należy zamurować wypełniając
dziurę zarobionym wodą gipsem. Po wy­
schnięciu ścianę malujemy.
Jerzy Pietrzyk
60
SKRZYNIA NA ZABAWKI
Utrzymanie porządku w pokoiku małego
dziecka wymaga częstego zbierania i układania
zabawek. Jednocześnie małe dzieci nie lubią
sprzątać swoich „skarbów”. Gdyby jednak zro­
bić z porządków zabawę, to „kłopotliwa” czyn­
ność staje się przyjemnością. Bardzo pomocna
będzie tu więc skrzynia na zabawki przypomi­
nająca pieska. Stosowane często pudełka karto­
nowe łatwo się rozrywają, łamią i przez bardzo
krótki okres spełniają swoje zadanie. Nato­
miast zabawnie wyglądające drewniane pudło
będzie trwałe i funkcjonalne (fot.).
Budowę skrzyni rozpoczniemy od zgroma­
dzenia niezbędnych materiałów. Następ­
nie wykonujemy boki skrzyni oraz dno. Boki
łączymy na czopy i sklejamy skrzynię bez dna.
Ważne jest przy tym, aby w narożach był kąt
90°. Teraz zabieramy się do wpasowania dna.
Czynność tę wykonujemy bardzo starannie po
czym dno wklejamy.
W ten sposób powstała skrzynia, która będzie
stanowić główną część „psa” na zabawki. Zgod­
nie z wymiarami podanymi na rys. la-d wyko­
nujemy elementy wystroju skrzynki, tj. nos,
oczy, ogon i uszy. Na rys. Ib zaznaczony pro­
mień R pokazuje sposób wykonania wyokrąg­
lenia powierzchni oka.
Mając przygotowane elementy z rys. 1 można
zabrać się do wykonania 4 łap - rys. 2 (2 lewe i
2 prawe) oraz 2 rolek - rys. 3, na których „pies”
będzie jeździł. Łapy nietrudno będzie zrobić,
natomiast rolki najlepiej zamówić w warsztacie
stolarskim, gdzie jest możliwość toczenia drew­
na.
Przed rozpoczęciem ostatecznego montażu
należy pomalować części „psa” tj. ogon, łapy,
nos, uszy, oczy na fantazyjne kolory używając
bejcy do barwienia drewna.
Montaż rozpoczynamy od przymocowania
łap wraz z rolkami. Łapy przyklejamy i dodat-
kowo wzmacniamy połączenie wkrętami po jąc cały czas łatwość obracania się rolek. Koń­
jednej stronie dłuższego boku tak, aby pomię­ cową czynnością przy montażu łap i rolek jest
dzy dnem a rolką był prześwit około 2 mm. Gdy wciśnięcie na końcach rolek przetyczek ograni­
to już mamy wykonane, montujemy łapy na czających ich ruch porzeczny w łapach.
drugim boku w analogiczny sposób, sprawdza- Teraz można przykleić na krótszym boku
oczy i nos oraz na dłuższych bokach uszy. Na
Spis materiałów drugim krótszym boku przyklejamy ogon, do­
datkowo wzmacniając połączenia wkrętami do
Licz­ drewna. Teraz w razie potrzeby należy przyciąć
Nazwa części Materiał Wymiary (mm) ba
Lp końcówki wkrętów wewnątrz pudła i wyszlifo-
szt.
wać nierówności oraz ostatecznie wykończyć
1 Bok dłuższy sklejka 10 x 270 x 480 2 drewno przed lakierowaniem. Na koniec wy­
2 Bok krótszy sklejka 10 x 270 x 340
3 Dno
2 starczy polakierować pudło na zabawki, a po
sklejka 12 x 320 x 460 1
4 Ucho sklejka
wyschnięciu lakieru zabrać się do porządków w
4x 90 x 130 2
5 , Ogon sklei ka 6x 140 x 395 1
pokoju „karmiąc żarłocznego psa zabawkami”.
6 Nos sklejka 4x 150 x 240 1
Skrzynia taka używana jest od ponad dwóch
7 Oczy sklejka 10 x 70 x 70 2 lat z bardzo dobrym skutkiem, gdyż zabawki
8 Łapy sklejka 22 x 70 x 135 mają swoje stałe miejsce, jednocześnie jest ona
4
9 Rolki twarde sama w sobie doskonałą zabawką - można w
drewno 0 35 x 410 2 niej lub nią jeździć po całym domu.
Wkręty stal handlowe
10 11
Marek Kolasa

61
 P R Z Y S T O S O W A N I E M O N I T O R A N E P T U N 156
DO W S P Ó Ł P R A C Y Z K A R T A H E R C U L E S

Jeżeli zastanowimy się, co w kompute­ nitor (np. popularny Neptun 156), a idea
rach zgodnych z IBM PC najczęściej ulega jego tymczasowego wykorzystania w ta­
uszkodzeniu, to na pewno jedno z czoło­ kiej sytuacji nasuwa się sama. Niestety -
wych miejsc zajmować będą monitory, niepowodzenie spotyka nas już na etapie
W Polsce najpopularniejszym standar­ próby połączenia obu urządzeń za pomocą
dem „inżynierskim’' jest komputer zgodny przewodu (gniazdka są różne), i nic dzi­
ze standardem IBM PC wyposażony w wnego: oba urządzenia mają zupełnie róż­
kartę Hercules (lub jej odpowiednik) i mo­ ne standardy przesyłania danych.
nitor monochromatyczny - zielony lub Krótko reasumując poszczególne różni­
bursztynowy. Popularność ta wynika z ce są następujące:
faktu, że konfiguracja taka jest o wiele * Częstotliwość odchylania poziomego
tańsza od konkurencyjnego zestawu: EGA wynosi dla standardu Hercules 18432
—monitor kolorowy, a popularność stan­ Hz, podczas gdy monitor Neptun 156 do­
dardu Hercules zapewnia możliwość wy­ stosowany jest do częstotliwości 15625
korzystania praktycznie całości światowe­ Hz (częstotliwości odchylania pionowego
go oprogramowania o charakterze profes­ są jednakowe - równe 50 Hz).
* Standard Hercules dopuszcza dwustop­
jonalnym. niową gradację jasności (poziomy: nor­
Niestety, sprzęt stosowany u nas z regu­
ły legitymuje się dalekowschodnim rodo­ malny i rozjaśniony), monitor Neptun
wodem (względy cenowe). Niższa cena de­ 156 przystosowany jest do odtwarzania
terminuje z reguły niższą jakość, a co za ciągłej skali odcieni.
tym idzie, większą zawodność. Nie bez * Informacja o obrazie przesyłana jest w
znaczenia jest też fakt, że nieprawidłowe standardzie Hercules w postaci czterech
zaprogramowanie układu sterowania MC sygnałów o poziomach TTL (z czego dwa
6845 (stosowany m.in, w karcie Hercules) to sygnały synchronizacji, pozostałe zaś
może spowodować wysłanie do monitora niosą informację o treści obrazu i jas­
sekwencji sygnałów, która spowoduje ności jego elementów), monitor Neptun
jego uszkodzenie. Sytuację pogarsza fakt, 156 przystosowany jest do sygnału ze­
że niezgodności BlOS-a i tajwańskich ko­ spolonego (będącego sumą sygnałów
pii kart graficznych z oryginałami mogą synchronizacji i luminacji) o poziomie
spowodować wystąpienie tego efektu pod­ ok. 0.775V.
czas próby wykonania programu, którego * Standard Hercules nie przewiduje prze­
autorzy za bardzo liczyli na zgodność syłania sygnałów fonii, do czego przy­
sprzętu ze standardem PC, i wówczas bia­ stosowany jest monitor Neptun 156.
da użytkownikowi, który się szybko nie Karta Hercules wyposażona jest w
wyjście w postaci gniazda szufladowego
zorientuje w sytuacji... dziewięciostykowego (pamiętajmy, że
Jeżeli jednak najgorsze już się stało, i
zostaliśmy (z tego czy innego powodu) bez na karcie znajduje się także i drugie,
dwudziestopięciostykowe złącze prze­
monitora, to, zgodnie z prawem Mur-
phy’ego, stanie się to na pewno wówczas, znaczone do podłączenia drukarki), pod­
gdy będziemy mieli dużo pilnej i termino­ czas gdy monitor Neptun 156 wyposażo­
wej pracy. Okaże się też z pewnością, że ny jest w gniazdo diodowe trzy- lub pię-
nie będziemy mieli dostępu do innej ma­ ciostykowe.
Poniżej podany został rozkład wypro­
szyny. wadzeń poszczególnych sygnałów dla obu
Doświadczenie uczy, że nasza droga
komputeryzacji wiodła z reguły przez standardów.
komputery ośmiobitowe, wśród których Standard Hercules:
prym wiodło ZX Spectrum. Naturalną po­ Nr styku Nazwa sygnału
zostałością po takim komputerze jest mo­ 1,2 masa

62

,
3 4 ,5 nie używane
6 rozjaśnienie
7 sygnał wizji
8 sygnał synchronizacji pozio­
mej
9 sygnał synchronizacji piono­
wej
Wszystkie sygnały (z wyjątkiem sygna­
łu synchronizacji poziomej) mają logikę
dodatnią (czyli ich stanem nieaktywnym
jest zero logiczne, któremu w standardzie
TTL odpowiada poziom potencjału zbliżo­
ny do potencjału masy); sygnał synchroni­
zacji poziomej charakteryzuje się logiką
ujemną (jego stanem nieaktywnym jest
poziom jedynki logicznej),
Opis typowej karty Hercules (wraz ze
schematem ideowym) publikowany był w
magazynie informatycznym „Mikroklan”
w numerze lipcowym z 1987 roku.
Należy tu zwrócić uwagę na fakt, że czę­
sto karta zainstalowana w komputerze
jest kartą zintegrowaną (np. może pełnić
funkcje kart Hercules i CGA, albo też i
wielu innych - por. artykuł Andrzeja Ku-
ryłowicza „Karty sterowników graficz­
nych.,/’ publikowany w „InforMiku” IV/
/89), z czego często użytkownik może nie
zdawać sobie sprawy. W takim przypadku
na styki opisane jako nie używane mogą
być wyprowadzone sygnały wyjściowe
właściwe dla tych kart.
Monitor Neptun 156:
Nr styku Nazwa sygnału
1 wejście sygnału wizji
2 masa
3 wejście sygnału fonii
4,5 nie używane
W przypadku wątpliwości co do rozkła­
du wyprowadzeń w gniazdku pamiętajmy,
że numery wyprowadzeń są wytłoczone w
64
obudowach gniazdek zarówno szuflado­
wych, jak i diodowych, tak więc wystarczy
je tylko dokładnie obejrzeć.
Wynika z tego, że adaptacja monitora
Neptun 156 do współpracy z kartą Hercu­
les wymaga zarówno dokonania przeró­
bek wewnątrz monitora, jak i wykonania
układu dopasowującego sygnały wyjścio­
we karty Hercules do postaci akceptowa­
nej przez monitor.
Układ dopasowujący
Schemat układu przedstawiony jest na
rys. 1 .
W układzie wykorzystano dwa układy
scalone TTL małej skali integracji. Układ
Ul typu 7486 (cztery bramki logiczne typu
EXCLUSIVE-OK) realizuje obróbkę sy­
gnałów synchronizacji. Układy czasowe
zbudowane na bramkach U1A i U1B służą
do zapewnienia odpowiednich czasów
trwania i przesunięć względem sygnałów
wizji dla sygnałów synchronizacji piono­
wej i poziomej. Układ U1C realizuje sumę
sygnałów synchronizacji w taki sposób, że
treść sygnału synchronizacji poziomej za­
chowana jest podczas trwania sygnału
synchronizacji pionowej. Układ U1D pełni
funkcję inwertera.
Obróbkę sygnałów wizji zrealizowano
za pomocą układu U2 typu 7402 (cztery
bramki logiczne typu OR). Bramki U2B -
U2D tworzą demultiplekser rozdzielający
sygnał wizji w zależności od stanu sygna­
łu rozjaśnienia. Bramka U2A pełni rolę in­
wertera.
Wyjścia demultipleksera podane są na
wejścia sumatora analogowego diodowo-
-tranzystorowego (diody D4 i D5 oraz tran­
zystor Tl). Za pomocą potencjometrów PI
i P2 możliwe jest ustawienie poziomów sy­
gnałów dostarczanych przez wyjścia mul­
tipleksera na odpowiadające dwóm usta­
lonym poziomom jasności akceptowanym
przez monitor Neptun 156.
Zintegrowany sygnał synchronizacji
doprowadzony jest do wejścia sumatora z
wyjścia bramki U1D poprzez diodę D3 i
rezystor Rs; sposób dołączenia tych ele­
mentów gwarantuje wymuszanie na wejś­
ciu sumatora poziomu odpowiadającego
poziomowi sygnałów synchronizacji bez
względu na aktualny stan wejść sygnałów
 treści obrazu (kluczowanie). W ten sposób
na wyjściu sumatora otrzymujemy ufor­
mowany przebieg zespolonego sygnału
wizyjnego o poziomach akceptowalnych
przez monitor Neptun 156.
Układ U3 jest stabilizatorem napięcia
+5V dostarczającym napięcia zasilania.
W rozwiązaniu modelowym układ
zmontowano na płytce drukowanej i u-
mieszczono w pudełku wykonanym z tek-
stolitu, Z pudełka wyprowadzone są prze­
wody łączące układ z kartą Hercules, mo­
nitorem Neptun 156 i zasilaczem kalkula­
torowym (typu ZT 0.15/9/3); rozwiązanie
takie jest wygodne i bezpieczne.
Przeróbki w układzie monitora
Neptun 156
Niezbędne przeróbki w układzie moni­
tora Neptun 156 sprowadzają się w zasa­
dzie do wymiany kondensatora ustalają­
cego częstotliwość odchylania poziomego
ma inny, o mniejszej pojemności.
Układ odchylania poziomego monitora
zawiera układ scalony UL 1262 realizują­
cy funkcje kształtowania sygnałów syn­
chronizacji poziomej i pionowej. Częstotli­
wość odchylania poziomego ustala pojem­
ność Cisę o wartości 1 0 nF (numeracja
zgodna z numeracją elementów na sche­
macie monitora dołączonym przez produ­
centa do instrukcji fabrycznej) włączone­
go między 13 wyprowadzenie układu sca­
lonego i masę. Aby zapewnić prawidłową
synchronizację, należy zastąpić go kon­
densatorem o wartości 9,1 nF. Zaleca się
stosowanie kondensatorów o dobrych pa­
ram etrach (np. typu KSF). Po wymianie
kondensatora synchronizacj ę ustalamy
precyzyjnie potencjometrem montażo­
wym R,256 o wartości 1 0 k.
Tak dokonana przeróbka w większości
przypadków nie uniemożliwia współpracy
monitora z komputerem ośmiobitowym -
potrzebna jest jedynie korekcja wartości
potencjometru R.25B do wartości, przy któ­
rej nastąpi wejście pętli synchronizacji fa­
zowej układów monitora w zakres śledze­
nia i - tym samym - zsynchronizowanie
przebiegu generatora odchylania pozio­
mego z sygnałem odchylania poziomego.
Jest on umieszczony na płytce modułu od­
chylania poziomego MS-1 0 0 2 -1 , a przez to
trudno dostępny. Warto się zastanowić
nad zastąpieniem go „porządnym” poten­
cjometrem z wyprowadzonym na ze­
wnątrz obudowy pokrętłem. Ta sama uwa­
ga dotyczy potencjometru synchronizacji
pionowej (R3 0 2 o wartości 1 0 0 k umiesz­
czony na płytce modułu MV-1004-4), tym
bardziej że, jak wykazały doświadczenia
eksploatacyjne, użycie niektórych emula­
torów kart CGA wymaga korekcj i wartoś­
ci tego elementu w celu zapewnienia pra­
widłowych warunków synchronizacji.
Po dokonaniu opisanej powyżej prze­
róbki (i ewentualnej korekcji wartości re­
zystora Ri w układzie dopasowującym o
ile zauważymy wyraźne zniekształcenia
górnej części obrazu) czeka nas przykra
niespodzianka - monitor nie jest w stanie
zapewnić wyświetlania całej treści obra­
zu, występuje zjawisko „obcinania” ko­
lumn tekstu (z reguły ok. 3 kolumn). Zja­
wisko to powoduje kondensator Cos? o
wartości 22 nF umieszczony na płytce mo­
dułu MH-1001-3. Włączony między kolek­
tor i emiter tranzystora T955 (BU 407) słu­
ży do tłumienia przepięć na tym tranzy­
storze. Zastąpienie go kondensatorem o
wartości mniejszej spowoduje zmniejsze­
nie (lub całkowitą eliminację efektu „obci­
nania kolumn”). Jednakże musimy przy
tym bardzo uważać: zbyt mała wartość
tego elementu spowodować może uszko­
dzenie drogiego i trudno dostępnego tran­
zystora T955! Dlatego też zmniejszania
wartości tej pojemności dokonywać nale­
ży stopniowo, za każdym razem o kilka
nanofaradów, za każdym razem obserwu­
jąc efekt na ekranie i nie starać się „prze­
dobrzyć”, gdyż skutki mogą być opłakane.
Stosowane kondensatory muszą mieć od­
powiednio wysokie napięcie przebicia
(najlepiej 630V). (Za pomoc w rozwiązaniu
problemu „obcinania kolumn” pragnę po­
dziękować inż. Stanisławowi Sielskiemu z
Przedsiębiorstwa Handlowo-Produkcyj­
nego MIKROKOMPUTERY).
Podczas pracy przy układach odchyla­
nia pamiętajmy, że występuje tam wyso­
kie napięcie (przepięcia!) o wartości rzędu
kilkuset woltów, i że należy zachować o-
strożność, aby uniknąć porażenia!
Na zakończenie trzy uwagi.
Uwaga pierwsza. W przypadku stosowa­
nia monitorów-telewizorów (lub telewizo-
65
rów przerobionych na monitory) musimy
pamiętać o pułapce fonii, która ma za za­
danie nie dopuścić do powstawania na ek­
ranie zniekształceń pochodzących od sy­
gnału fonii. Pułapka taka ma z reguły po­
stać obwodu rezonansowego szeregowego
zestrojonego na częstotliwość 6,5 MHz i
bocznikującego tor wzmocnienia sygnału
wizji. O ile w przypadku sygnału telewi­
zyjnego, którego pasmo nie przekracza
6 MHz, nie odbija się to na ostrości obrazu,
0 tyle w przypadku standardu Hercules
(pasmo ponad 16 MHz) skutki będą już
bardzo fwyraźne. Ze względu na wielość
rozwiązań konstrukcyjnych trudno jest tu
podać konkretną receptę z wyjątkiem
bardzo ogólnej: do współpracy z kartą
Hercules pułapkę fonii należy usunąć!
Uwaga druga. Podczas dokonywania
przeróbek w monitorze należy pamiętać,
że występują tam wysokie napięcia (rzędu
dziesiątków tysięcy woltów!), które mogą
zagrażać zdrowiu i życiu nieuważnego
eksperymentatora. Dlatego też jako zasa­
dę należy przyjąć, że pod żadnym pozo­
rem nie wolno dokonywać żadnych prze­
róbek w urządzeniu dołączonym do sieci
zasilającej! Włączenie urządzenia do sieci
1 obserwacja efektów przeróbki może na­
stąpić dopiero po zakończeniu czynności
montażowych. Należy także pamiętać o
tym, że ekran lampy kineskopowej stano­
wi kondensator, który pozostaje nałado­
wany do napięcia kilkunastu tysięcy wol­
tów pomimo odłączenia monitora od sieci
zasilającej! Wstrząs spowodowany rozła­
dowaniem zgromadzonego na nim ładun­
ku przez nasze ciało może mieć nawet tra­
giczne skutki! Pamiętajmy - lepiej przesa­
dzić w ostrożności niż w brawurze.
Uwaga trzecia. Opisane rozwiązanie,
pomimo iż sprawdzone i spełniające swe
zadanie, nie zapewnia utrzymania para­
metrów obrazu na poziomie profesjonal­
nego monitora, i dlatego powinno być
traktowane jako prowizoryczne. I pomimo
iż prowizorka jest najtrwalsza nie zwle­
kajmy z zaniesieniem uszkodzonego mo­
nitora do naprawy, tak, aby jak najszyb­
ciej móc przywrócić normalne warunki
naszej pracy. Pamiętajmy, że oczy mamy
tylko jedne...
Dariusz Adam Przygoda
66
REGULATOR
OŚWIETLENIA
Niniejszy artykuł stanowi kontynuację publi­
kowanego w „MT” cyklu poświęconego prostym
układom elektronicznym.
Regulator może być przydatny przynajmniej
z dwóch względów:
- sprzyja oszczędzaniu energii elektrycznej,
- w porze nocnej, pozostawiony z lekko roz­
jaśnioną żarówką, umożliwia bezpieczne poru­
szanie się po mieszkaniu.
Skonstruowany jest z elementów łatwo do­
stępnych w sklepach z częściami i podzespoła­
mi RTV lub na giełdach.
Zasada działania
Zasadnicze fragmenty regulatora to: pro­
stownik napięcia, element wykonawczy i ste­
rownik o regulowanym progu zadziałania. Ry­
sunek 1 pokazuje schemat blokowy urządze­
nia.
Zadaniem prostownika jest przekształcenie
przemiennego napięcia sieci w prąd jednokie­
runkowy, którym może być zasilana dalsza
część układu. Elementem wykonawczym jest
tyrystor (lub triak) sterowany generatorem.
Wysokość progu zadziałania regulatora, a co za
tym idzie, jasność świecenia żarówki, można u-
stalać potencjometrem.
Normalnie zasilana żarówka otrzymuje prąd
pełnookresowy. Istotą działania regulatora jest
ograniczanie napięcia skutecznego występują­
cego na żarówce. Osiąga się to dzięki możliwoś­
ci regulowania tzw. kąta zapłonu elementu wy­
konawczego, w tym przypadku tyrystora. Pro­
ces ograniczenia napięcia skutecznego na dro­
dze opóźniania kąta zapłonu, ilustruje rysunek
2.
Schemat ideowy regulatora przedstawia ry­
sunek 3. Zadanie prostownika spełniają diody
DKD4, a sercem sterownika są tranzystory Tl
i T2, połączone w konfiguracji zastępującej
 ✓

i»pi
~220V prostownik
W>r\0jAGWĆZy

Rys

Rys. 2

— ( )— pełna ja sność

le k k ie
przyciem nienie
\ .j
opóźnienie zapłonu
tyrystora

Ui

zarżenie

tranzystor jednozłączowy. Rezystor Ri i dioda

Zenera D5, spełniają funkcję stabilizatora na­
pięcia, którym zasilany jest sterownik. Spis elementów

Na bazie tranzystora Tl istnieje napięcie o Rl - 47k/2W lub 2x100k/1W - równolegle

stałej wartości, wyznaczonej przez dzielnik zło­ Fh - 3k,
żony z rezystorów R2 i Ra. Emiter tranzystora Fh - 10k.
Tl znajduje się w danej chwili na potencjale FU - 100,
zależnym od stałej czasowej elementów; Ci, Rs i Rs - potencjometr 47k,
Re - 1k,
Rk. Im rezystancja potencjometru Rs jest więk­
D1 + D4 - BYP 401/400 lub BYP 680/500 {większa
sza, tym więcej potrzeba czasu (opóźnienie za­ moc),
płonu) do naładowania kondensatora Ci. Jeżeli D5 - B2P 683C12 lub podobna,
napięcie na emiterze Tl, przekroczy napięcie Tyr. - KT 206/400 lub KT 208/400 (większa moc) (triak -
bazy, wtedy tranzystor ten zostanie uruchomio­ KT 205/400 lub 207/400),
ny i wysteruje z kolei tranzystor T2. Za jego T1 - BC 107, 147, 237 itp ,
pośrednictwem wysterowany jest tyrystor, któ­ T2 - BC 177, 157, 307 itp.,
ry umożliwia przepływ prądu przez żarówkę. Ci - 100 do 150 nF/100V

67
 S
'22 QV 05 A
T2 “ TC1

I l i
Rys .3

Rys A

cJ L K B
E^ K E /^ \ -O Z 3 -
BC 237 O OlK
BC 307 ----- K]—
BC107 BZP 683 BYP
BC177
K G A
K
Ie b k!
BZP 630
ITT a (o

BC 147
BC 157

68
Kondensator Ci rozładowuje się w obwodzie:
Tl, T2, R*. W następnym półokresie napięcia
sieci, Ci jest ponownie doładowywany i cykl
powtarza się.
Konstrukcja
Układ elektroniczny, zmontowany jest na
płytce o wymiarach 00x40 mm. Rysunek 4 po­
kazuje rozmieszczenie elementów i plan ście­
żek.
W urządzeniach modelowych są zastosowane
potencjometry miniaturowe serii PR.-195 o
mocy 0,25 W. Diody typu BYP 401/400 oraz cze­
chosłowacki tyrystor KT 206/400. Diody, z wyją­
tkiem stabilizacyjnej, jak również tyrystor
mogą być na większe napięcie.
Opisany regulator, z radiatorem na tyrysto­
rze, może pracować z zestawem żarówek o łącz­
nej mocy do 400 W. Chcąc zasilać żarówki o
większej mocy, trzeba użyć diod Dl ^ D4 i tyry­
stora Tyr. o większej mocy (patrz wykaz ele­
mentów). Regulator nie może pracować z obcią­
żeniem czysto indukcyjnym, np. transformato­
rem, a wykonany ze sprawdzonych części dzia­
ła „od pierwszego włączenia”.
Dzięki małym wymiarom płytki, obudowany
regulator można umieścić w podstawie lampki
biurkowej, dużym wyłączniku ściennym lub
bezpośrednio na przewodzie, zamiast wyłączni­
ka sieciowego.
Dariusz Poliński

SUSZARKA DO TALERZY
Popularne w naszych kuchniach metalowe
suszarki do naczyń kuchennych mają stosun­
kowo niewielką powierzchnię. W razie jakich­
kolwiek rodzinnych uroczystości wymyte na­
czynia nie mieszczą się na półce, nawet piętro­
wej suszarki. Proponujemy więc samodzielne
wykonanie niezmiernie prostej, dodatkowej su­
szarki przedstawionej na zamieszczonych foto­
grafiach. Ma ona tę dodatkową zaletę, że po
wyschnięciu ułożonych na niej talerzy można
suszarkę wraz z zawartością wstawić do ku­
chennej szafki. Tak przechowywane naczynia
nie obijają się wzajemnie o siebie i nie kurzą
się.
Suszarka zrobiona jest z dwóch listewek o
przekroju kwadratowym (20x20 mm), długości
210 mm, połączonych dwoma wałkami o średni­
cy 10 mm. Odległość między listwami trzeba
ustalić doświadczalnie - dobierając ją do śred­
nicy posiadanych talerzy. Należy pamiętać, aby
gotową suszarkę koniecznie zabezpieczyć
przed wilgocią, malując ją bezbarwnym lakie­
rem Nitro.
ttP.)
 NAUKA I T E C H N I K A
XX ROCZNICA WYPRAWY NA KSIĘŻYC
Z okazji 20 rocznicy wyprawy na
Księżyc Poczta Polska wydała znaczek
o wartości nominalnej 100 zł, w trzech
lormach emisyjnych (dwie z nich za­
mieszczamy poniżej):
1) w arkuszach po 50 znaczków w na­
kładzie 3 min sztuk,
2) w formie bloku zawierającego ząb­
kowany znaczek, w nakładzie 1,35
min sztuk,
3) w formie nieząbkowanego bloku, w
nakładzie 0,1 min sztuk (blok nie-
ząbkowany ze względu na bardzo
mały nakład stał się cennym walo­
rem filatelistycznym).
70
NA Z N A C Z K A C H
Rysunek bloczka przedstawia luno-
nautę Lu nar Module na powierzchni
Księżyca oraz widok kuli ziemskiej. Z
rysunku bloczka znaczek wydzielony
jest białym marginesem - ale znaczek
z bloku różni się od znaczka drukowa­
nego w arkuszu tym. że biały margines
me przechodzi przez lądownik księży­
cowy.
Na ilustrowanej kopercie pierwsze­
go dnia obiegu znaczka i bloków
płaty za zwykły list w Związku Radzie­
przedstawiono emblemat i rysunek po­
ckim).
jazdu Apollo II, natomiast rysunek oko­
Poczta kosmiczna dostarcza prze­
licznościowego datownika przedstawia
syłki z Ziemi na statki kosmiczne i z
pojazd księżycowy
powrotem - pierwszej próby działal­
Poczta kosmiczna
ności „poczty kosmicznej” dokonano
Specjalny znaczek dla poczty ko­
w 1969 roku, gdy na statek Sojuz^4
smicznej wydano w końcu 1988 r. w
kosmonauci z Sojuza-5 dostarczyli ko­
ZSRR - jest to znaczek z serii obiego­
respondencję i czasopisma. Również
wej wydanej w 1976 roku o wartości
podczas innych lotów kosmonauci do­
nominalnej 1 rubel, na którym dokona­
ręczali korespondencję załogom stat­
no nadruku w kolorze czerwonym „Ko­
ków kosmicznych. Oficjalnie „pocztę
smiczna poczta". Tak więc każdy mo­
kosmiczną" uruchomiono w ZSRR w
że wysłać list do przebywających na
1978 roku, tworząc na statku kosmicz
orbicie kosmonautów, opłacając prze­
nym Sojuz 28 pośrednictwo pocztowe
syłkę znaczkiem o wartości nominalnej
wyposażone w stemple pocztowe, ko­
1 Rbl. (jest to 20-krotna wysokość o­
perty, karty i znaczki pocztowe.
Mirosław Hermaszewski dostarczył
do urzędu pocztowego znajdującego
się w zespole orbitalnym Salut 6 - So­
juz 29 polski stempel poczty kosmicz­
nej z datą startu statku Sojuz 30
(27.6.78). Na tym datowniku zamiast
nazwy urzędu pocztowego (jak np.
Warszawa na datowniku z dnia wpro­
wadzenia znaczków z okazji lotu Her­
maszewskiego) umieszczono napis
.Salut 6 - poczta kosmiczna" W dniu
1.7.78 na stacji orbitalnej ostemplowa­
no przesyłki do wysłania na Ziemię. Mi­
rosław Hermaszewski przygotował
podczas lotu kosmicznego pamiątki fi­
latelistyczne, które zaadresowano m.in
do Muzeum Poczty i Telekomunikacji,
Muzeum Wojska Polskiego. Niestety
polski datownik kosmiczny nie wrócił z
kosmonautą, lecz w pojemniku rzeczy
zbędnych wyrzucony został w prze­
strzeń kosmiczną - w Warszawie stem­
plowano okolicznościowe koperty rep­
liką stempla „Salut 6 - poczta kosmicz­
na” - kopert takich wykonano tylko
4 500 szt. i są one obecnie poszukiwa­
nym rarytasem filatelistycznym.
Jan Barczyk
 D A W N E M A R K I
G l a s (D) 19 55 - 1 966
Fabryka w Dingolfing była znana z
wieloletniej produkcji maszyn rolni­
czych. Założył ją Hans Glas i dalej pro­
wadził jego syn Andreas Glas. oraz
główny konstruktor firmy Karl Dompert.
W 1951 r. rozpoczęto tu produkcję
pierwszych niemieckich skuterów
Goggo, które wytwarzano do 1954 r.
W marcu 1955 r. podjęto produkcję
samochodów. Pierwsze były małe
samochodziki tzw. mikrosamochody,
którym nadano nazwę Goggomobil.
Ich konstrukcja była wzorem dla in­
nych pojazdów tego typu, które zdoby­
ły popularność na przełomie lat pięć­
dziesiątych i sześćdziesiątych. Małe
samochodziki budowano w wersji nad­
wozi owej sedan i coupe, a także jako
furgonik dostawczy. Wytwarzano te po­
jazdy aż do 1969 r., nawę! po przejęciu
firmy Glas przez BMW. Łącznie wyko­
nano 280 739 małych Goggomobiłi.
W mniejszej liczbie niż Goggomobil
były produkowane inne modele samo­
chodów Glas W latach 1958-1965 wy­
produkowano około 85 000 samocho­
dów Glas Isar - nieco większych od
Goggomobiłi, z silnikami 2-cytindrowy-
mi przectwsobnymi 584 i 688 cm3, Na­
stępna rodzina samochodów to Glas
1004, 1204 i 1304 z silnikami o pojem­
ności skokowej odpowiadającej licz­
bowemu oznaczeniu modelu samo­
chodu, z tym że liczba 4 oznaczała sil­
nik 4-cylindrowy. Pojazdy te produko­
wano w lalach 1962-1967.
Mikrosamochód Glas Goggomobil wytwarzany w latach 1955-1969
S A M O C H O D Ó W
Większe samochody osobowe, wy­
twarzane pod marką Glas, np. modele
1300 i 1700 miały wspólną konstrukcję
z" modelami 1600, 1800 i 2000 wytwa­
rzanymi pod marką BMW. Również
największe samochody Glas 2600 V8
(1966-1967) i Glas 3000 V8 (1967-
1968) były spokrewnione konstrukcyj­
nie z odpowiednimi modelami firmy
BMW. Nadwozia do dużych samocho­
dów osobowych Glas projektowała
włoska firma Frua.
Firma Hans Gtas GmbH w 1966 r.
została przejęta przez firmę BMW,
mimo to do 1969 r. ukazywały się sa­
mochody pod marką Glas. Fabryka w
Oingolfing została zmodernizowana i
podjęto tam produkcję samochodów
marki BMW.
Rambler (USA 1902-1970)
Thomas B. Jeffery (1845-1910) w
1879 r. rozpoczął produkcję rowerów
nazwanych Rambler Rowery cieszyły
się dużym powodzeniem, ale Jeffery
po kilkuletniej pracy zbudował w
1901 r. swój pierwszy pojazd czteroko­
łowy, wykorzystując do tego celu częś­
ci rowerowe oraz spalinowy silnik 1-
-cyfindrowy, który umieścił z boku po­
jazdu przy prawym tylnym kole Zachę­
cony udaną konstrukcją eksperymen­
talnego pojazdu Jeffery postanowił wy­
rabiać samochody. W 1902 r. założył
spółkę z R. Filipem Gormully. która to
Rambler model C z 1902 r., sifnik 1-cylindro­
wy
spółka otrzymała nazwę Thomas B.
Jeffery Company z siedzibą w Kenos-
ha (stan Wisconsin). W 1902 r. - pier­
wszym roku istnienia - spółka produ­
kowała małe samochody osobowe w
liczbie około 1500 sztuk. Najpierw sto­
sowano silniki 1-cylindrowe, nieco
później 2-cylindrowe, a od 1907 r. silni­
ki 4-cylindrowe. wbudowując je w
większe samochody osobowe. Te
większe pojazdy były luksusowo wy­
posażone i reklamowane w ogłosze­
niach, że ich cena jest o połowę niższa
niż pojazdów tej klasy innych firm. Z
nowinek technicznych warto wymienić
wprowadzone przez Jeff ery'ego w 1909
roku kompletne koło zapasowe, za­
miast dotychczas stosowanej obręczy
z ogumieniem
T.B. Jeffery umarł w 1910 r., a samo­
chody Rambler były wytwarzane przez
jego firmę do 1913 r W 1911 r. wypro­
dukowano około 3000 samochodów
Rambler, a w 1913 r. - 4435.
Dawną firmę Jeffery’ego kupił w
1916 r. Charles W. Nash i od 1917 r.
produkował samochody pod marką
Nash.
Marka Rambler pojawiła się ponow­
nie w 1950 r., otrzymały ją samochody
osobowe wytwarzane przez firmę Nash
Motor Company. Samochody Rambler
były dalej wytwarzane, nawet wówczas,
gdy w 1954 r, firma Nash weszła w
skład koncernu American Motors Cor­
poration. Trwało to do 1970 (., później
samochody nosiły nazwę Hornet.
Koncern AMC w 1987 r. został prze­
jęty przez większy koncern amerykań­
ski Chrysler Corporation.
Zdzisław Podblelski
71
 Na początku br. podano informację
o zawarciu wstępnego porozumienia z
firmą FIAT w sprawie produkcji samo­
chodów modeli Tipo w warszawskiej
FSO. Nie wiem czy uda się rozwiązać
problem finansowania całego przed­
sięwzięcia, które - zwłaszcza w przy­
padku Tipo - jest bardzo kosztowne.
Dzieje się tak dlatego, że samochód
ten powstaje prawie wyłącznie w pro­
cesie zautomatyzowanej produkcji,
przy udziale robotów przemysłowych.
Roboty pracują nie tylko w linii spawal­
niczej nadwozia, ale także w montażu
ostatecznym samochodu, nawet deska
rozdzielcza jest wmontowywana do
pojazdu przez roboty. Finansiści obli­
czyli, że wprowadzenie do produkcji
samochodu Tipo w 1988 r. kosztowało
KSKKEBH
HCmvtT-j
Rfer.-*v|V(
72
FIAT-a ponad 1,5 miliarda dolarów.
Taką sumę pochłonęła przede wszyst­
kim automatyzacja zakładów w Cassi­
no...
Samochody Fiat Tipo są montowane
systemem gniazdowym, modułowym.
Poszczególne zespoły i podzespoły
samochodu są montowane w wydzie­
lonych miejscach, np. zmontowane
całe zawieszenie kół przednich wędru­
je do następnego gniazda montażowe­
go, gdzie łączone jest z układem napę­
dowym i razem z innymi podzespołami
podwozia trafia dopiero na taśmę z
przesuwającymi się nadwoziami.
Dwubryłowe nadwozie w swojej
przedniej części przypomina nadwozie
mniejszego Fiata Uno, natomiast część
'Mi-',
.i
tylna nadwozia Tipo jest różnie ocenia­
na Sporne oceny dotyczą zwłaszcza
bocznych okien przy iylnych słupkach
dachu. Ta część nadwozia Tipo wyglą­
da jakby była z innego samochodu.
Powodów, dla których wprowadzono
te tylne okienka było kilka, np. chęć
uzyskania oryginalnego wyglądu nad-
«
wozia, uzyskania lepszej widoczności
do tyłu z miejsca kierowcy, no i chyba
uzyskanie możliwości zmiany nadwo­
zia z dwubryłowego na trzy bryłowe. Na
pewno brano też pod uwagę łatwość
naprawy nadwozia, o czym świadczy
to, ze błotniki tylne i przednie są przy­
kręcane do szkieletu nośnego nadwo­
zia.
Samochód jest szeroki i wysoki, ma
więc dużą powierzchnię czołową 2,02
m2, dlatego też starano się dobrze o-
pracować kształt nadwozia pod wzglę­
dem aerodynamicznym. Ostatecznie u-
zyskano współczynnik Cx - 0,31. Po­
mimo dużej powierzchni oszklonej (2,8
m2) nadwozia, samochód wygląda
„ciężko” . Taki wygląd samochodu
znajduje potwierdzenie w jego dużej
masie własnej, konstruktorzy bowiem
na pierwszym miejscu postawili zagad­
nienie bezpieczeństwa nadwozia, jego
wytrzymałość i trwałość.
Konstrukcja nadwozia jest bardzo
dobrze zabezpieczona przed korozią.
Prawie 70% blach jest cynkowanych, a
całe nadwozie jest pokrywane powło­
kami ochronnymi nakładanymi przez
roboty.
W budowie samochodu zastosowa­
no tworzywa sztuczne. Z tworzywa wy­
konano osłony wnęk błotników kół
przednich, zderzaki przedni i tylny,
 kół. Elementy zawieszenia przedniego i łe odmiany wymienionych silników nie
zbiornik paliwa o pojemności 55 cm3 i
tylnego są mocowane do szczątko­ szeregują Tipo wśród najbardziej dy­
drzwi w tylnej ścianie nadwozia. Drzwi
wych ram pośrednich poza samocho­ namicznych pojazdów w porównywal­
te są wykonane z termoutwardzalnego
dem i razem z tymi ramami są monto­ nej klasie, np. z silnikiem Fire 1108 cm3
poliestru wzmocnionego włóknem
wane do nadwozia. Zawieszenie jest Tipo rozpędza się do 100 km/h w ciągu
szklanym, są sztywne, ich drgania w
tak dobrane, że samochód wykazuje aż 17,2 sek., jeszcze gorszy wynik u-
czasie jazdy nie wywołują dużego hała-
dobrą stabilność w czasie jazdy na za­ zyskuje z silnikiem wysokoprężnym
su, jaki mógłby powstawać w przypad­
krętach, a w czasie hamowania nie po­ 1697 cm3, bo az 17,8 sek.
ku stosowania drzwi wykonanych z
chyla się nadmiernie do przodu. W porównaniu z konkurencyjnymi
blachy stalowej. Drzwi tylne są unoszo­
Samochód Fiat Tipo - ze względu na pojazdami Fiat Tipo nie należy do osz­
ne do góry, dolną krawędzią sięgają do
różne wyposażenie (np. za dopłatą mo­ czędnych w eksploatacji, np. wyposa­
zderzaka, a ich boczne krawędzie sty­
żna otrzymać układ ABS zapobiegają­ żony w silnik 16-zaworowy zużywa 6,9
kają się z dużymi kloszami zespolo­
dm3 paliwa na 100 km przy prędkości
nych lamp tylnych, > cy blokowaniu kół w czasie hamowania
90 km/h.
Wkładanie bagażu do samochodu lub urządzenie klimatyzacyjne) - jest
Wskaźniki i urządzenia sterowania
jest wygodne. Razem z unoszonymi do interesującą ofertą, spełniającą wyma­
gania odbiorców. można ocenić dobrze, choć wzbudza
góry drzwiami tylnymi jest unoszona
Z oferty Tipo można było wybrać sa­ zastrzeżenie umieszczenie wszystkich
półka osłaniająca zawartość bagażni­
mochód z jednym z pięciu odmian sil­ przełączników na dwóch dźwig lenkach
ka Pojemność bagażnika wynosi 350
ników: trzy silniki benzynowe (1108 mocowanych w pobliżu koła kierowni
dm3, jest ograniczona wystającymi
cm3- 41,2 kW, 1372 cm3 - 53 kW, 1580 cy. Dzieje się tak dlatego, że operowa­
wnękami kół tylnych. D opieropo złoże­
cm3 - 61 kW) i dwa wysokoprężne nie tymi dżwigienkami, które trzeba na­
niu siedzenia tylnego pojemność ba­
ciskać i obracać, wymaga sporo czasu
gażowa jest duża - 1100 dm3. Pod (1697 cm3 - 42,6 kW, 1929 cm3 - 67,6
kW). W 1989 r. przybył jeszcze jeden dla przyzwyczajenia się
podłogą bagażnika ułożono płasko
silnik benzynowy: 1756 cm3 -1 0 0 kW z Model Tipo został wybrany samo­
koło zapasowe. Koło zapasowe {tzw.
rozrządem 16-zaworowym. Wszystkie chodem 1989 roku. Taki tytuł nadany
dojazdowe) waży 9,2 kg i jest lżejsze o
odmiany silników są 4-cylmdrowe, u- pojazdowi przez grono europejskich
3 kg od koła podstawowego, jest też
mieszczone poprzecznie w zblokowa­ dziennikarzy jest świetną reklamą. Tipo
węższe - ma szerokość 135 mm.
nym przednim układzie napędowym. wypełnił miejsce po modelu Ritmo, jest
Tylna część nadwozia Ti po nadaje
Silnik 16-zaworowy nadaje pojazdowi większy od Uno i na rynku europejskim
mu odmienny wygląd od innych, nie­
najlepszą dynamikę spośród dostęp­ rywalizuje z popularnymi pojazdami,
kiedy bardzo do siebie podobnych,
nych odmian Tipo: prędkość maksy­ np. Vofkswagen Golf. Renault 19, Ford
pojazdów. Nadwozie Ti po opracowała
malna - 204,6 km/h, rozpędzanie od 0 Escort, Opel Kadett i Toyota Corolla.
mniej znana firma nadwoziowa z Tury­
do 100 km/h w ciągu 9,4 sek. Pozosta­ Zdzisław Podbielski
nu o nazwie IDEA (Institute of Develop-
ment in Automotive Engineering), a
jego projektantem był szef stylistów tej
firmy Ercole Spada, który wcześniej DANE TECHNICZNE SAMOCHODU FIAT TIPO 1,7 DIESEL
projektował nadwozia BMW serii 7 i 8
oraz - jeszcze wcześniej - nadwozia - Nadwozie - samonośne 5-drzwiowe, 5-miejscowe
- Silnik - wysokoprężny, 4-suw., 4-cyl., chłodzony cieczą, umieszczony
Aston Martin DB 4 Z i Bristol 412. poprzecznie z przodu pojazdu, napędza koła przednie
Jedną z głównych zalet Tipo jest wy­ - Średnica cyl x skok tłoka /poj. skokowa - 82,6 * 79,2 mm/ 1697 cm3
goda jazdy tym samochodem. Przede _ Moc silnika - 42 kW - 58 KM przy 4600 Obr / min.
- Stopień sprężania - 20 : 1
wszystkim jest wygodne, duże wnętrze
- Skrzynia przekładniowa - mechaniczna 5-biegowa
nadwozia. Szerokość wnętrza nadwo­ - Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, kolumny Mc Pherson, sta­
zia pomiędzy drzwiami przednimi wy­ bilizator
- Zawieszenie tylne - wahacze wleczone, sprężyny śrubowe, amortyzatory
nosi 145,2 cm, natomiast na wysokości
teleskopowe, stabilizator
kanapy tylnego siedzenia szerokość - Hamulce - dwuobwodowe (diagonalne) ze wspomaganiem, przednie tar­
wnętrza jesl większa - 146,4 cm Pasa­ czowe, tylne bębnowe, hamulec pomocniczy - ręczny działa ną koła tyl­
żerowie siedzący z tyłu mają też wy­ ne
- Ogumienie o wymiarach - 165/70 R 13
starczające miejsce na nogi Wsiada­
- Długość/szer./wys. pojazdu - 396/170/145 cm
nie i wysiadanie z samochodu jest wy­ - Rozstaw osi - 254 cm
godne, ponieważ drzwi boczne otwie­ - Masa własna pojazdu - 1040 kg
rają się szeroko, pod kątem około - Prędkość maksymalna - 150 km/h
- Zużycie paliwa wg ECE - 4,9/6,7/6,7 dm3/l0 0 km
80°.
Komfort jazdy podnosi zawieszenie

73
 za, albo poprzez dodanie dwutlenku
manganu.
Kolorowe witraże pojawiają się
w kościołach krajów śródziemno­
morskich w XII w., początkowo w
celu utrzymania chłodu we wnę­
trzach. Wkrótce jednak, w goty­
ckich katedrach Francji, Anglii i
Niemiec - zdobienie okien witraża­
mi stało się sztuką samą w sobie,
kultywowaną do ok. 1550 r., a póź­
niej - częściowo bezpowrotnie - u-
traconą.

WŁÓKIENNICTWO W WIEKACH
ŚREDNICH

Do XVIII w. głównym źródłem

włókien tkackich był w Europie len.
Długotrwała obróbka mechaniczna
lnu dawała tkaninę tak delikatną,
że można nią było handlować na­
wet w Pekinie. Większy jednak po­
stęp nastąpił w obróbce wełny.
Włókna wełny do przędzenia roz­
CERAMIKA I SZKLARSTWO miczną, naśladującą malowaną na plątywano za pomocą kolców ostu
ŚREDNIOWIECZA niebiesko chińską porcelanę.
lub szczotek z włosia, a następnie -
Jedną z konsekwencji upadku W późnym średniowieczu nastą­ drucianych szczotek lub grzebieni
Cesarstwa Rzymskiego na Zacho­ pi! także renesans sztuki wypala­ Te wynalazki znał już zapewne sta­
dzie (476 r.) było zarzucenie pro­ nia cegieł, zwłaszcza wzdłuż wy­ rożytny Rzym. Prawdziwą nowość
dukcji naczyń na kole garncarskim. brzeży mórz: Północnego i Bałty­ średniowiecza stanowiło rozdziela­
Proces ten nie objął doliny Renu, ckiego, gdzie brakowało kamienia.
części Galii i Półwyspu Apenińskie­ Wyrabiano tam także dachówki i nie włókien za pomocą drgań cięci­
go, które później, poczynając od IX kafle. Te ostatnie podpatrzono w wy tuku.
w., przywracały światu podstawowe krajach islamu (zdobiły meczety i Trzy zasadnicze innowacje me­
wynalazki starożytności. Powoli za­ mauzolea) i uzupełniono wypukłoś­ chaniczne związane z przetwórs­
częto dokonywać ulepszeń w kon­ ciami zwiększaj ącymi powierz­ twem wełny w tym okresie to: koło­
strukcji koła i kształcie pieca do chnię. N wrotek, poziome krosno i folusz. U
wypalania gliny. Klepsydry, któ­ Niewiele wiemy o wczesnośred­ schyłku wieków średnich kołowro­
rych używano od połowy XIX w. do niowiecznym szklarstwie. Północ- tek zaopatrzono w skrzydełko, któ­
mierzenia czasu przy wypalaniu, to noeuropejscy wytwórcy używali po­
re dawało możliwość jednoczesne­
jakby zapowiedź pojawienia się in­
strumentów kontrolnych, bez któ­ tasu zamiast wody. W XIII w. wiel­ go przędzenia i nawijania. Jest
rych nie do pomyślenia byłby no­ kim ośrodkiem wyrobu szkła stała prawdopodobne, źe taki kołowrotek
woczesny przemysł. się Wenecja - od niej ponownie u- zwiększał dwukrotnie wydajność
czyła się tego rzemiosła cała Euro­ pracy. Ale poziome krosno przynio­
Oryginalną zdobyczą średnio­ pa. Szklane okna stanowiły wcześ­ sło ulgę tkaczowi, nie zwiększając
wiecznej europejskiej ceramiki niej rzadkość. Wenecjanie uzyski­ jego produktywności. Tkacz miał
była kamionka. Wypalana w wyso­ wali szklane tafle albo rozcinając w do dyspozycji pedał, za pomocą któ­
kiej temperaturze, ulega ona częś­
ciowemu zeszkleniu i nie wymaga piecu duże szklane cylindry za po­ rego podnosił i opuszczał nicielnice
polewy. Ale największym podzi­ mocą gorącego żelaza, albo obraca­ przed i po przeprowadzeniu czółen­
wem darzono importowaną z Chin jąc szybko szklane banie, tak że ka. Trzcina, którą ubijał tkaninę,
porcelanę - białą, przezroczystą, o siła odśrodkowa przekształcała je zwieszała się z ramy, Wyzwalacz
metalicznym dźwięku, wypalaną w w płaskie, okrągłe płyty. Szkła zie­ dźwigni umożliwiał tkaczowi stop­
wysokich temperaturach od ok. lone i czerwone otrzymywano dzię­ niowe odwijanie osnowy z tylnej
700 r. Poszukując tajemnicy wyro­ ki dodatkowi miedzi, ale najpięk­ części krosna i nawijanie utkanego
bu porcelany, arabscy i renesanso­ niejsza czerwień wymagała chlor­ materiału na odpowiednią belkę w
wi ceramicy nauczyli się wytwa­
ku złota. Żelazo dawało brązy i żół­ przedniej.
rzać zachwycające substancje, ta­
kie jak np. majolika. Wybiegając cie, srebro - najlepszą żółć, a sub­ Ubijanie (fulowanie) utkanego
nieco naprzód przypomnijmy w stancje zawierające kobalt - kolor materiału w celu uczynienia go
tym miejscu, że w XVII w. w Delft niebieski. Sztuką było także uzy­ grubszym jest czynnością analo­
w Holandii uzyskano udaną i znaną skanie szkła bezbarwnego - albo giczną do filcowania nie utkanej
odtąd na cały świat - masę cera­ drogą wykluczenia z procesu żela­ wełny, futra lub włosia - czynności

74
starszej zapewne niż samo tkanie.
Używano przy niej glinki farbiar-
skiej i innych środków czyszczą­
cych, np. popiołu, natomiast śred­
niowiecze dokonało mechanizacji
całego tego procesu. Źródłem ener­
gii było koło wodne. Popychacze o-
sadzone na wale koła podnosiły i
opuszczały dwa wielkie drewniane
młoty, opadające na materiał mo­
czony w kadzi z dodatkiem glinki i
innych substancji zasadowych.
Przetwórstwo wełny przeniosło się
z dawnych ośrodków do regionów
górzystych, obfitujących w bystre
potoki. To spowodowało, że jedną z
potęg w tej dziedzinie rzemiosła
stała się Anglia, wyprzedzając na­
wet dominującą we wczesnym
średniowieczu Flandrię.
Historia bawełny i jedwabiu u-
jawnia, jak istotny był w wiekach
średnich kontakt ze Wschodem.
Maurowie rozwinęli w Hiszpanii
przetwórstwo bawełny, skąd pro­
mieniowało ono na całą Europę.
Głównymi dostawcami pozostawa­
ły jednak: Syria, Egipt i Cypr. We
Włoszech uprawiano na małą skalę
bawełnę, a także hodowano jed­
wabniki, i stąd właśnie rozpoczął
się eksport naturalnego jedwabiu.
Technika skręcania włókien jed­
wabnych w nici stanowiła pilnie
strzeżoną tajemnicę. Skręcania do­
konywano na szpulach połączo­
nych z wrzecionami, zamocowa­
nych w nieruchomej ramie, lecz po­
ruszających się wraz z wewnętrzną
ramą, obracaną mechanicznie. Po­
dobnie wyglądały wszystkie przę­
dzalnie jedwabiu aż do XIX w. Je­
den lub dwóch ludzi mogło obsługi­
wać kilkaset szpul, zastępując pra­
cę kilkuset prządek. Chińczycy
mieli wprawdzie zmechanizowane
kołowrotki, ale nie poruszała ich -
tak jak w Europie - siła spadającej
wody.
OBRÓBKA SKÓRY I MEBLARSTWO
OD ŚREDNIOWIECZA
DO REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ

Typowa oprawa późnośredniowiecznej

książki liturgicznej - mszału Deski obciągnię­
te skórą wołową tworzą oprawę. Powierz­
chnia skóry jest zdobiona za pomocą metalo­
wych tłoków i radeł Oprawa została dodatko­
wo wzmocniona mosiężnymi okuciami Dwa
skórzane pasy zakończone zaczepami zamy­
kają blok książki Księgi liturgiczne byty zwy­
kle przepisywane na pergaminie - cienkiej
białej, bardzo starannie wyprawionej skórze
owczej lub wołowej
W okresie średniowiecza coraz
częściej posługiwano się skórą, ale
metody jej obróbki zmieniały się
bardzo powoli, podobnie, jak i kon­
strukcje ubiorów. Obcasy wyrosły
butom ok. 1600 r., a cholewy - jesz­
cze później. Klasztorne introliga-
tornie oprawiały jednak w skórę
książki, nie szczędząc ani surowca,
ani wysiłku, aby go przyozdobić. W
XVII w. zaczęto stosować w Euro­
pie - przejętą, jak się zdaje, od Ara­
bów - sztukę tłoczenia złotem.
Cienkie złote blaszki wtłaczano w
skórę za pomocą rozgrzanych
stempli żelaznych; złocono też blok
książki (końce stron), wcierając
drogocenny metal za pomocą krze­
miennej kostki. O użyteczności zło­
ta zadecydowała jego nadzwyczaj­
na kowalność: bryłkę złota o wadze
1 uncji można spłaszczyć tak, by za­
mieniła się w arkusz o powierzchni
25 m2. Dokonywano tego, kując zło­
to pomiędzy pergaminowymi kar­
tami.
Choć wypchaną skórą posługiwa­
no się w meblarstwie starożytnego
Egiptu, nie znało jej europejskie
średniowiecze. Na ten komfort trze­
ba było czekać do połowy XVII wie­
ku.
Fragment czternastowiecznego witrażu w jed­
nym z okien katedry w Kolonii
Wyposażanie wnętrz w Europie
po upadku Cesarstwa przeszło w
ręce cieśli: jedynie we Włoszech
nieprzerwanie działali prawdziwi
stolarze. Europejskie meble i wy­
kładziny od ok. XIII w. stały się de­
likatniejsze w konstrukcji; w tym
samym czasie we Włoszech stoso­
wano już sztukę inkrustacji i forni­
rowania. Część mebli wytwarzali
tokarze, których zasadniczym za­
daniem było tylko uzupełnianie wy­
robów drewnianych o ornamenty.
Oni to zastosowali jako pierwsi ta­
nie i skuteczne złączenia czopowe.
Dopiero w okresie Renesansu za­
częto na Północy i Zachodzie doga­
niać meblarstwo Południa i Wscho­
du, aby je ostatecznie prześcignąć
w epoce Ludwika XIV (1661-1715).
Zaczęto wtedy na szeroką skalę u-
żywać do inkrustacji macicy perło­
wej, kości słoniowej, rogu, szylkre-
tu, mosiądzu i innych metali.
(Na podst. T.K. Derry, T. I. Williams,
A s h o r t h is to r y o f tec h n o lo g y from
th e e a r lie s t tim e s to A.D. 1900, Ox-
ford 1960, opr, hh)

75

I S L A N D E R
W ostatnich dziesięcioleciach ubie­
głego wieku coraz silniej zaznaczał się
w jachtingu nurt żeglarstwa amator­
skiego, główme turystycznego. Cechą
może najbardziei charakterystyczną
tego nurtu była samodzielność oraz
autonomiczność żeglugi z rodziną,
przyjaciółmi lub samotnie, w każdym
przypadku bez płatnej załogi. Jachty
też były niewielkie, nie najszybsze, ale
za to o dużej dzielności morskiej, czę­
sto wzorowane na jednostkach ryba­
ckich, pilotówkach itp.
W Wielkiej Brytanii w 1880 r. powstał
Royal Cruising Club, który programo­
wo odżegnywał się od udziału w rega­
tach. Należeli do niego amatorzy, prze­
de wszystkim jednak zwolennicy dale­
komorskich wypraw na wielkich, dro­
gich jachtach z wieloosobowymi, pła­
tnymi załogami. Klub opublikował wiele
opisów takich wypraw. Po drugiej stro­
nie oceanu amatorski nurt jachtingu
długo nie znajdował własnych form or­
ganizacyjnych, ale był o wiele silniej
zaznaczony niż w Wielkiej Brytanii.
Przy końcu XIX w. wielkim propaga­
torem I orędownikiem amatorskiego
jachtingu w Stanach Zjednoczonych
był Thomas Fleming Day. Popierał go
jego przyjaciel, jeden z komandorów
Nowojorskiego Jachtklubu, James
Gordon Bennett, zamożny wydawca, u-
talentowany żeglarz i zapalony entuzja­
sta sportu balonowego. Obydwaj ode­
grali decydującą rolę w rozwoju amery­
kańskiego jachtingu amatorskiego.
Bennett był przy tym jedną z najbarw­
niejszych postaci amerykańskiego e-
stabłiszmentu. Wydawał wpływowy
dziennik „New York Herald” , którego
łamy chętnie udostępniał jachtowym
76
tów przewidzianych do amatorskiej bin
dowy. Plany konstrukcyjne tych jach­
tów Day opublikował w dodatku do
swego miesięcznika. „Sea Bird" miar
zaledwie 8 m długości, 2,59 m szero­
kości i zanurzenie - 1,05 m. Na dwu
masztach mógł nieść żagle o powierz­
chni 37 m2. Innowacją był tu skośno-
denny kadłub, zwany szarpi, co znako­
micie ułatwiało amatorską budowę ko­
sztem prędkości.
Wyprawa Daya wzbudziła wielkie
zainteresowanie żeglarzy na całym
świacie. Wkrótce na morzach pojawiły
się dziesiątki, a potem setki kopii „Sea
Bird". Jedną z nich była „Sea Queen” ,
na której John Voss wypłynął w 1912 r.
z Jokohamy. Jacht ten, jak pamiętamy,
trafił w tajfun i przeżył go. Trudno o lep­
sze świadectwo dzielności tej 'kon­
strukcji.
Taki właśnie jacht z miesięcznika
„The Rudder'1 postanowił w 1918 r.
zbudować fotograf z Los Angeles, Har­
ry Pidgeon, gdy w wieku 44 lat ob­
nowinkom technicznym, reportażom o mierzło mu fotografowanie chrzcin, ślu­
śmiałych wyprawach i ciekawych rega­ bów i pogrzebów. „Sea Bird” wydał mu
tach, a także rozważaniom o istocie i się jednak za maty i wszystkie wymiary
celach jachtingu. Doskonale bowiem zwiększył mniej więcej o 1/3. W efekcie
wyczuwał społeczne znaczenie tego po 18 miesiącach ciężkiej pracy jacht
zjawiska i jego walory reklamowe. byt gotów; miał 10,4 m długości, 3,3 m
W 1885 r. Thomas Day zaczyna wy­ szerokości, 1,5 m zanurzenia i 60 ma
dawać miesięcznik „The Rudder", któ­ żagli. „Islander", gdyż tak go nazwał
ry ukazuje się zresztą do dziś. Wokół urzeczony opowieściami o wyspach
tego miesięcznika zgrupowali się zwo­ Oceanii, byt zbudowany mocno i solid­
lennicy jachtingu amatorskiego. Publi­ nie, wypierał 10 ton i miał 600-kilogra-
kowano tu reportaże z ważniejszych mowy żeliwny falszkil. Ciekawe, że -
rejsów i regat amatorów, fachowe po­ podobnie zresztą jak Gerbault - nie
rady, plany portów i opisy ciekawszych wyposażył swego jachtu w silnik po­
technicznie jachtów, zwłaszcza budo­ mocniczy. chociaż zarówno stacjonar­
wanych przez amatorów. W 1904 r. Day ne, jak i przyczepne silniki łodziowe
zorganizował pierwsze pełnomorskie były już wówczas powszechnie używa­
regaty małych jachtów z amatorskimi ne.
załogami. Mimo najgorszych rokowań Pidgeon chciał na „Isfanderze” zwie­
„znawców", regaty zakończyły się dzać wyspy Oceanii, fotografować je,
szczęśliwie, chociaż warunki pogodo­ pisać korespondencję do gazet, spoty­
we były trudne. Dwa lata później w kać się z ciekawymi ludźmi. Świadczy
1906 r. Day, zachęcony powodzeniem to dowodnie, że amerykański, amator­
poprzedniej imprezy, zorganizował re­ ski jachting dotarł „pod strzechy". Pid­
gaty na znacznie trudniejszej trasie z geon bowiem urodził się w stanie Iowa
Nowego Jorku na Bermudy. Na starcie w samym sercu Ameryki i do 18 lat
do tych bodaj najbardziej dziś popular­ nawet nie widział morza i żaden z jego
nych regat Ameryki stanęły zaledwie przodków nie miał z nim nic do czynie­
trzy jachty, a do mety dotarty tylko dwa. nia. Nie ma tu więc nawet takiego cie­
Day zrozumiał, że próba była za trudna, nia usprawiedliwienia jak bretońskie
amatorzy mieli za małe doświadczenie, dziedzictwo Gerbaulta. Harry był po
brakowało niezawodnych, małych prostu niespokojnego ducha i w wieku
jachtów, a „wielcy jachtsmeni” byli 18 lat porzucił farmę i z przyjacielem
zdecydowanie przeciwni takim „samo­ wyprawił się na Alaskę. Chłopcy zbu­
bójczym" próbom. Aby dowieść, że dowali tam łódź wiosłową i spłynęli nią
żegluga na małych jachtach jest bez­ przez katarakty Jukonu. Po kilku latach
pieczna, w 1911 r. wraz z dwoma przy­ Pidgeon wrócił na Alaskę, by szukać
jaciółmi przepłynął z Nowego Jorku do tam złota, potem zaczął fotografować.
Rzymu, rzeczywiście bez żadnych kło­ Wrócił tylko po to, aby przez rok spły­
potów. Żeglował na maleńkim jolu wać z prądem Missisipi na mieszkalnej
„Sea Bird” zaprojektowanym przez barce. Na koniec osiadł w Los Angeles
Freda Goellnera, jednym z trzech jach- i otworzył zakład fotograficzny, który
cieszył się dość dobrą renomą. Żyłby
tak zapewne żywotem człowieka po­
czciwego, gdyby nie odziedziczył far­
my. Natychmiast ją sprzedał i zaczął
budować „Islandera” ...

Podobnie jak Gerbault dobrze przy­

gotował się do rejsu. Z podręczników
nauczył się nawigacji i meteorologii
Żeglował w porcie i na redzie. Potem
zaczął robić dłuższe wycieczki wzdłuż
wybrzeża, wreszcie wystartował w re­
gatach na Hawaje. Dopiero po powro­
cie z Hawajów 18 listopada 1921 r. wy­
płynął z Los Angeies na swój wielki
reis. Już 30 grudnia dobił do Aku Hira
na Markizach. Cztery miesiące poświę­
cił tu na konserwację jachtu, chodził po
górach, fotografował, pisał korespon­
dencję do gazet. Wszystko jednak ma
swój koniec. „islander" podnosi kotwi­
cę i bierze kurs na Tahiti. W końcu
maja po ciężkim sztormie zawinął do
Papeete, które zatrzymało go aż do lip-
ca. Dopiero wychodząc z Papeete po­
stanawia wracać „do domu" wokół
świata.
Tradycyjnym szlakiem przez Cieśni­
nę Torresa osiąga Ocean Indyjski i
Przylądek Dobrej Nadziei, przy którym
opuszcza go dotychczasowe szczęś­
cie. Zasypia przy sterze i... budzi się na
rafach. To słaby wiatr nagle zmienił kie­
runek i wspólnie ze złośliwym prądem Handed". Nie wzbudziła ona jednak Warto dodać, że w t o k u gdy Pidgeon
wyrzucił jacht na brzeg. „Islander" co większego zainteresowania, gdyż rejs ukończył swój rejs w Londynie powoła­
prawda niewiele ucierpiał, ale ściąg­ byt zbyt dobrze przygotowany, jacht no Royal Ocean Racing Club (RORC) z
nięcie go z rafy kosztowało Pidgeona sprawdzony, a żeglarz ostrożny. Po celami podobnymi do jego amerykań­
kilka dni ciężkiej pracy. prostu w czasie rejsu zabrakło akcen­ skiego odpowiednika. RORC podjął
tów dramatycznych. Znacznie więk­ się np, organizacji słynnych dziś regat
Remont kończy już w Kapsztadzie Fastnet Zarówno regaty bermudzkie
szym powodzeniem cieszyły się repor­
skąd niebawem ruszy do ojczyzny. Raz jak i Fastnet stały się wkrótce wzorem
taże Pidgeona z Oceanii i jego liczne
jeszcze szczęście, czy może „żeglarski dla dziesiątków podobnych imprez na
prelekcje. Amerykańscy żeglarze uwa­
nos", wybawiły go z opresji, Pewnej świecie, a na oceany wyruszyły setki
żali go bowiem za autorytet i zapraszali
nocy obudził się tylko po to, by w os­ naśladowców Gerbaulta i Pidgeona,
na liczne odczyty.
tatniej chwili zmienić-kurs idącego sa-
Cruising Club ot America |CCA) od­ Harry Pidgeon też nie wytrzymał dłu­
mosterownie „Islandera" i wymknąć
znaczył go medalem Blue Water, za go na lądzie i w latach 1932-37, po
się potężnemu tankowcowi, Do Los
największe żeglarskie osiągnięcie w udanym starcie w regatach bermudz­
Angeies wraca przez Kanał Panamski i
sezonie 1925. B yłlo trzeci medal nada­ kich, opłynął na „Islanderze" w towa­
pokonuje go na pożyczonym, przy­
ny przez ten klub założony w 1922 r. rzystwie dwu pań świat po raz drugi. W
czepnym silniku. W Balboa „Islander"
Jednym z założycieli i honorowym 1947 r. „Islander" rusza w rejs dookoła
mija „Firecresta", na którym Gerbault
członkiem klubu był Thomas Day. CCA świata po raz trzeci. Tym razem Pid-
wyrusza właśnie do Oceanii. Ciekawe,
miał popierać i organizować morskie geonowi towarzyszy żona, Ten rejs nie
że ci dwaj wielcy żeglarze w ogóle nie
regaty amatorów i od 1923 r. przejął był szczęśliwy i w huraganie koło No­
zwrócili na siebie uwagi, mimo że mu­
organizowanie regat bermudzkich. Po­ wych Hebrydów w lutym 1948 r. „Islan-
sieli już o sobie słyszeć. Z Balboa Pid­
nadto klub miał popularyzować i po­ der" tonie. Załodze na szczęście udaje
geon, zamiast tradycyjnie żeglować w
pierać turystykę oceaniczną, Dlatego się uratować. W 1951 r. Harry Pidgeon
strefie sztilów wzdłuż wybrzeża, płynie
właśnie w 1923 r. ustanowiono medal buduje nowy jacht „Lakemba", dokład­
z pasatem 600 Mm na zachód, a potem
Blue Water, który jako pierwszy otrzy­ ną kopię „Sea Bird", i obiecuje sobie,
przerzuca się do strefy wiatrów za­
mał Alain Gerbault. Obydwaj, Gerbault że niebawem wyruszy w czwarty rejs
chodnich. które 31 października 1925 r.
i Pidgeon, w 1928 r. zostali wyróżnieni dookoła świata. Umarł w 1955 r. w wie­
przyniosły go do Los Angeles.
przez Międzynarodowy Komitet Olim­ ku 82 lat.
Po zakończeniu rejsu Pidgeon napi­ pijski na Olimpiadzie w Londynie „Dy­
Marian Mickiewicz
sał książkę „Around the World Single- plomami zasługi olimpijskiej".

77
 wstawienia dwóch foteli dla astronau­
tów, Ponadto rozwiązanie to znacznie
uprościło przygotowania przedstarto-
we, gdyż technicy nie musieli wcho­
dzić do wnętrza kabiny, by wymienić
P R O J E K T lub sprawdzić jakiś podzespół. W
przedziale przyrządowym znajdowały
G E MI N I się (licząc kolejno od kabiny): silnik
hamujący, zespół łączności, ogniwa
Zakończony po sześciu lotach za­ paliwowe (po raz pierwszy stosowane
Nad projektem pracowano od 1959,
łogowych program Mercury był pier­ w lotach kosmicznych), zbiornik z pit­
ale dopiero 7 grudnia 1961 r. zyskał
wszym krokiem amerykańskiej agen­ ną wodą, zbiornik z ciekłym tlenem,
on akceptację centrali NASA i pienią­
cji kosmicznej NASA na drodze do o- zbiornik z materiałami pędnymi i pom­
dze z budżetu federalnego. Wtedy też
pracowania technologii niezbędnych py systemu chłodzenia. Przed kabiną
projekt otrzymał oficjalne oznaczenie
do wylądowania człowieka na Księży­ zainstalowano system sterowania
Gemini. Rozpoczynając ten program,
cu. Jasno postawiony cel wytyczał lo­ podczas zejścia z orbity, układ spa­
NASA zamierzała zrealizować dwa
giczną linię działania. Program Mercu- dochronów. radar zbliżeniowy i węzeł
główne cele długotrwały fot orbitalny
ry wykazał, że możliwe jest wystrzele­ cumowniczy. W wielu miejscach po­
i operacje spotkaniowe w kosmosie.
nie człowieka na orbitę wokółziemską jazdu rozmieszczono 16 silników ko­
Podczas wstępnych rozmów z przed­
i sprowadzenie go na Ziemię, Pro­ rekcyjnych do zmian położenia i
stawicielami przemysłu pojawiła się
gram Apollo natomiast był bezpo­ zmian orbity Zasilane one były ze
trzecia możliwość - spacer w otwartej
średnio ukierunkowany na loty księ­ zbiorników zawierających 146 kg mo-
przestrzeni kosmicznej. Tym trzem
życowe, Miały one być na tyle skom­ nometylohydrazyny i czterotlenku a-
celom podporządkowana została kon­
plikowane z technologicznego i nawi­ zotu. Wewnątrz kabiny utrzymywano
strukcja kapsuły załogowej, której wy­
gacyjnego punktu widzenia, że ko­ atmosferę z czystego tlenu o ciśnie­
konanie zlecono firmie McDonnel
nieczny okazał się program przejścio­ niu 345 hPa. Jako że statek Gemini
Aircraft Corp. Opracowano ją na ba­
wy. Zaproponowano więc kontynuację miał być wykorzystywany do opera­
zie kabiny Mercury, z której wymonto­
programu Mercury, w ramach której cji spotkaniowych w kosmosie, zain­
wano większość oprzyrządowania i
przeprowadzono by serię załogowych stalowano w nim bardzo nowoczesny
przerzucono je do dodatkowego,
misji na orbitę wokółziemską w - jak na ówczesne czasy - system
stożkowatego przedziału przyrządo­
dwuosobowych, manewrowych stat­ komputerowy i dziesięć, zapamięta­
wego umieszczonego za kapsułą. Po­
kach kosmicznych. Ponieważ pojazdy nych na taśmie magnetyćznej, pro­
zostawała ona połączona z przedzia­
te miałyby być zmodyfikowanymi ka­ gramów pozwalających na kontrolo­
łem przyrządowym przez cały czas
psułami Mercury. projekt i sam statek wanie statku, począwszy od fazy ope­
trwania lotu orbitalnego, W kapsule
nazwano Mercury Mk. II racji przedstartowych, poprzez nawi­
znalazło się wówczas miejsce do
gację orbitalną, a skończywszy na
wlocie w atmosferę

Kdpsufd Gemtrv, chronions osłoną sblscyjną, wchodzi w gęstB wsrstwy 3tmosf&ry

Pojazd Gemini miał 5,8 m długości,
3,05 m średnicy i maksymalną masę
po wejściu na orbitę wynoszącą 3700
kg.

Przy wyborze rakiety nośnej do wy­

noszenia tak ciężkiego statku NASA
miała trzy możliwości: między konty­
nentalny pocisk balistyczny Titan II,
ten sam pocisk o zwiększonej pojem­
ności zbiorników Titan 111/2 oraz bę­
dący wtedy na deskach projektantów
potężny Titan III. Wybrano jedyną ist­
niejącą, sprawdzoną i pewną kon­
strukcję - Titan II napędzany mie­
szanką składającą się z hydrazyny i
monometylohydrazyny oraz cztero-
tfenkiem azolu. Składniki te wprawdzie
spalają się przy zetknięciu, ale proces
ten jest stosunkowo wolny Właśnie
po wyborze rakiety nośnej kierownic­
two programu zadecydowało, ze sta-

78
tek Gemini nie będzie wyposażony w
wieżyczkę ratowniczą. Na wypadek a-
warii w locie lub na stanowisku star­
towym połączonej z eksplozją rakiety
nośnej, astronauci opuszczą statek za
pomocą wyrzucanych foteli. Eksplozja
rozprzestrzeniałaby się na tyle wolno,
że totele z astronautami zdążyłyby się
oddalić na bezpieczną odległość.
Rozwiązanie takie pozwoliło na znacz­
ne zredukowanie masy statku.

W kilku lotach Gemini przewidziano

połączenia statku z innym obiektem
znajdującym się na orbicie. Miał to
być stopień górny Agena wyposażo­
ny w węzeł cumowniczy. Wynoszony
byłby w kosmos za pomocą rakiety
Atlas (tej samej, która posłużyła do
wystrzeliwania kapsuł Mercury). 0 -
biekt ten, nazwany ATV (ang. Agena
Target Vehicle), po połączeniu włą­ Statek Gemini połączony z Ageną
czyłby własny silnik i wprowadziłby
statek Gemini na wyższą orbitę Pró­
by łączenia i zmiany orbity miały być się 8 kwietnia 1964 r. Bezzałogowy Obie te wyprawy utwierdziły kie-
bezpośrednim sprawdzianem przed statek Gemini został wprowadzony na rownictwo NASA, że długotrwała i
lotami księżycowymi Apollo. orbitę za pomocą rakiety Titan II w przeciągająca się faza prób naziem-
sposób niemal idealny. Po trzech o- nych i dopracowania konstrukcji była
Tymczasem, 17 września 1962 r. krążeniach Ziemi misja była zakon- konieczna i będzie procentować w
doszło do wybrania dziewięciu no­ czona całkowitym sukcesem. W pró- przyszłości,
wych astronautów spośród 253 kan­ bie tej chodziło wyłącznie o spraw-
dydatów. Byli to: Frank Borman, Ja­ dzenie rakiety nośnej i stanu tech­
mes A. McDivitt, Thomas P. Statford, nicznego kapsuły załogowej - statek Edward H. White odbywa pierwszy amery­
Gemini me odłączył się nawet od jej kański spacer kosmiczny podczas wyprawy
Edward H. White, Charles Conrad,
Gemini 4
James A. Lovel, John W. Young, Elliot ostatniego stopnia. 12 kwietnia, po 64
M See i Neil A. Armstrong. Wszyscy okrążeniach Ziemi, Gemini spłonął w
om przeszkoleni zostali do pilotowa­ górnych warstwach atmosfery.
nia poiazdów Gemini. Później, gdy
Druga bezzałogowa próba odbyła
okazało się, ze program jest nieco o-
się 19 stycznia 1965 r. Polegała ona
póżniony wybrano dalszych 14 osób
na odzyskaniu kapsuły wystrzelonej
przeznaczonych teraz nie tytko do pi­
na suborbitalny tor za pomocą rakiety
lotowania pojazdów Gemini, ale i stat­
Titan II. Statek Gemini odłączył się od
ków Apollo. Grupę tę stanowili: Edwin
jej ostatniego stopnia zaledwie 6 mi­
E. Aidrm, William A. Anders, Charles
nut po starcie. Wkrótce potem prze­
A. Basset!, Michael Collins, Donn F.
dział przyrządowy statku został odrzu­
Eisele, Theodore C. Freeman, David R.
cony, a on sam został automatycznie
Scott, Alan L. Bean, Eugene A. Cer-
ustawiony w pozycji do zejścia z orbi­
nan, Roger B. Chaffee, Richard F
ty. Na wysokości 2740 m otworzył się
Gordon, Cliffton C. Williams, R. Walter
główny spadochron i statek Gemini 2
Cunningham i Russell L. Schweickart.
łagodnie osiadł na falach Atlantyku w
Wraz ze szkoleniem astronautów odległości 3422 km od Przylądka Ca-
odbywały się intensywne próby ze naverat. Szczegółowe oględziny po­
statkiem i rakietą nośną. Do najbar- jazdu pozwoliły zaliczyć i ten, trwający
dziej krytycznych zaliczyć należy cykl zaledwie 18 minut, lot do w pełni uda­
prób w locie. Pierwsza z nich odbyła nych.

79
 3/2, 5/3, 8/5, 13/8, 21/13, 34/21,.., wyrażają się
skomplikowanym, ale prostym (tak, właśnie
tak chciałem napisaći) wzorem

'"♦'/,n='7 r1=3r—;
1+ — 1—
1 +—
1+

i przybliżają „złotą” liczbę ^-1-1,6180339887...,

ZAAAITOŚCI TEMATYCZNE wyrażającą starogrecki ideał piękna. Prosta za-
leżność fn-1 *fn+1 - f n - (—l)n może być wyko-
rzystna do ciekawego paradoksu, a raczej 0 -
szustwa; na rysunku obok widzimy, że 168-169.
Sumując stojące w łagodnie pochyłych rzędach
Sini minimi 1 01 1 quos imaginaberis mae- wyrazy trójkąta Pascala też otrzymujemy licz­
qual&$. Adde. fienl 2. cui adde maiorem 1 by Fibonacciego:
fient 3, cui adde 2 fient 5. cui adde 3 fient d.
cu1 adde 5 fient 13. cui adde 8 fient 21.
1
(cytat z Keplera)
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 6 1 1+15 + 35 + 28 +
JAN I LICZBY FIBONACCIEGO 1 6 15 a o r / 6 i * + 9 + 1-89
1 7 3 t>/j 6 a 7 1
1 8 zV 56 70 96 28 8 1
Przez 40 lat swego istnienia „Młody Technik” 1 84 126 126 8 4 36 9 1
pisał o liczbach Fibonacciego co najmniej sied­ 1 pO 16 120 210 262 210 120 45 10 1
miokrotnie - tyle artykułów i wzmianek udało
mi się znaleźć. Daje to niewielką częstość, raz
na blisko 6 lat. Pora odnowić znajomość. Kto Lagrange zauważył, że ostatnie cyfry liczb
zna łacinę i przeczytał motto artykułu, zrozu­ Fibonacciego powtarzają się z okresem 60:
miał na pewno sposób tworzenia owego ciągu:
zaczynamy od 0 i 1, a pozostałe określamy: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 3, 1, 4,...,7, 2, 9,1, 0
każdy wyraz jest sumą dwóch go poprzedza­ i ta informacja zawsze wyzwalała we mnie
jących, oczywiście poza pierwszymi wyrazami, przyjemne skojrzenia. Wyobrażam sobie baro­
które nie mają dwóch poprzedników, W Euro­ na Lagrange’a trochę nudzącego się w swoim
pie mówi się, że po raz pierwszy na ten ciąg zamku i obliczającego długimi jesiennymi wie­
zwrócił uwagę Leonardo z Pizy (zwany Fibo- czorami kolejne fjj. Na kominku trzaskają pola­
naccim) w 1202 roku, ale Chińczycy na pewno na, wierny sługa Jan czeka w pokoiku obok na
znali taki postęp liczbowy dobre trzy tysiące lat każde zawołanie pana (,planie, pergaminu i in­
wcześniej. Jest on przecież tak prosto i natural­ kaustu, ale migiem!”, ,Janie, wina!”) i tak spo­
nie określony. kojnie, pomalutku, bez konieczności publiko­
Ciąg Fibonacciego wyraża niekontrolowany wania wyników w postaci doktoratu i habilita-
wzrost populacji szybko mnożących się osobni­
ków, na przykład przysłowiowych królików. Je­ prograw fibonuod;
ufcos. ort;
śli para królików płodzi nowe co miesiąc, a mło­ o=70; 0=1000000000;
de potrzebują dwóch miesięcy, by osiągnąć doj­ typy liozbu = arrayl-Lc) o f fongint;
rzałość, to liczba par króliczych rychło zacznie vur i.m.n: int«g«r; a,b,suma*liczbu;
rosnąć w zastraszającym tempie: fo-0, fi-1, si*triflg|9); odpichur;
proceduro dadaj(var a,b,suma: liczba);
fi-1, fa-2, f4-3, fs-5, fa-8, fr-13, f.-21, ft-34, vur i,m,dalej: in Ugór;
fio-55, fu-89, fi2-144, fia-233, fu-377, fu-610, bogiń
fi«-987..iio«-354224848179261915075 - do cias­ if tlion m:=ul-lj olsu m:=bMJ; d«luj:=0;
nego upakowania tej liczby królików potrzebna for i:=0 to m do
bogiń
by była sześcienna skrzynia o krawędzi co naj­ sumaUt=til1l+blikdttloj;
mniej 1000 km. Można znaleźć wiele innych dafuj:=*umnlU div D\ sumalibtcumuliJ mod D;
przykładów opisu wzrostu organizmów za po­ «nd;
mocą liczb Fibonacciego. Ale dziś nie o tym, Z bumalm+lt=0;
if d«lcj)0 thon sumalm+l):=dtif«j;
wielu ciekawych własności tych liczb wymień­ if sumalm+lDO thon sumaMfc=m*l elso
my tylko niektóre. Kolejne ułamki fn+l/fn, tj. 2/1, sumaMJ:=m;

80
 cji praca posuwa się i wszyscy łącznie z Janem,
«nd; są zadowoleni. Dziś Jan byłby pewnie pracow­
procedury fibofrgintogor; vnr a,b: liczba); nikiem naukowym, magistrem, próbującym z
bugin tego, co znajdzie pod stołem napisać doktorat
«HJ:=0; bl-ł|:=0; a(0]:=0; b(Ol:=l; n:=n-2;
if r\*flzn tlicie cxit ul&o f ibo(r\,H,b); lub habilitację. Gdyby miał głowę na karku,
d o d a j( a ,b ,t> u n ta ); a := & u m u ; mógłby też namówić mistrza na współpracę
d o d a j(a ,b ,b u n \a ); b:=&urtiu; (mistrz będzie miał pomysły, a on, Jan, puści
ci^u;
bogiń „__ . obliczenia na komputer).
w ritoln(’OBLICZAM UCZBV FIBONACCILGO); Może Jan, możemy i my. Wzór określający
ropoat ropoat ropoul wrilulnl writolnl ciąg Fibonacciego jest tak prosty, że program
writcCKtoru? Podaj n : ); roadln(m); n:=l+n\ div 2;
nv:=v?horey; gotoxy(lłnO; clrool; prawie sam się pisze. Możemy użyć rekursji: w
if (n>150) the<1 v?rilo CCzohaj’); procedurze fibc^n), obliczającej n-ty wyraz cią­
writoln; it~2*n; j ibo(n,u,b); gu odwołamy się do fibo(n-l) i program po­
writolniCOto i \ii-D lU ahf Fibonacciogo: ’); mknie, a raczej... będzie się powolutku wykony­
writo(ttlal-lll);
/‘or i:=a[-lH down to 0 do wał, bo kolejne zagłębianie się programu w sie­
bogiń bie spowoduje dużo zamieszania. Wybrnąć z
str(uliU ); j or rV=8 downto lungthU) do writo(O); tego można dość prostym trickiem: obliczajmy
writo(ulil); za każdym razem dwa kolejne wyrazy - w ten
ond;
wrileC, ’);if bl-lb-3 thon w ritd n ; sposób rekursja będzie tylko liniowa. Oblicze­
writo(blbhlll); l or i:=bMI-l downto 0 do nia nawet wysokich liczb trwają kilka sekund.
bogiń Przyjemnej zabawy.
btr(bliU); for n;=8 downto longthU) do w ritct O ); Ciągowi Fibonacciego poświęcono wiele arty­
writo(bliJ)
ond; kułów i książek, a w USA wychodzi nawet cza­
w r i t o l n ( V ) ; w r i t o ] n ( łJy < » Z c Z ( i r a z : t / n ?); o u p - r o a d h c y ; sopismo naukowe: The Fibonacci Quarterly. U-
until odp:='n’; writelnCNa pewno nfo^Jodpisroadhoy; zbrojony choćby i w taki jak tu program, każdy
until odp:=’t’; writdnCNozo jednali?); odp:=rondhcy;
może spróbować się na poletku Fibonacciego.
until cxlp:=V Michał Szurek
ond.

81

i

POTAS I JEGO ZWIĄZKI
Potas należy do dziesiątki pierwiastków naj-
obficiej występujących na naszej Ziemi. Mówi­
my tu o 10-kilometrowej warstwie skorupy
ziemskiej i otaczającej ją atmosferze. Jego u-
dział szacowany jest na 2,4%. Stąd nikt nie po­
winien obawiać się trudności surowcowych. Co
prawda otrzymanie metalicznego potasu jest
trudne, ale za to licznych związków tego metalu
mamy wokół pod dostatkiem. Dlatego spokojni
o zaopatrzenie naszego laboratorium do czeka­
jących nas prac, możemy śmiało poświęcić się
historii naszego dzisiejszego bohatera.
Z dziejów odkrycia
We wczesnym życiorysie potasu doniosłą rolę
odegrał dzień 19 listopada Roku Pańskiego
1807. W sali dostojnego angielskiego towarzys­
twa naukowego Royal Society w Londynie mło­
dy, liczący zaledwie 29 lat, chemik Humphry
Davy wygłosił wykład o „alkaliach”, po czym na
oczach licznie zebranej publiczności wykonał
doświadczenia, w czasie których przy użyciu
prądu elektrycznego otrzymał małe ilości meta­
licznego sodu, a następnie i metalicznego pota­
su. Ponieważ metal pierwszy otrzymany został
z tak zwanej wówczas sody, demonstrator na­
dał mu nazwę sodium, a drugiemu - od surowca
potażu - nadał miano potassium. Dla ścisłości
trzeba od razu dodać, że była to bardzo uroczy­
sta premiera i trudno uznać dzień 19 listopada
1807 roku za rzeczywistą datę odkrycia tych
dwóch metali. Każdą premierę muszą przecież
poprzedzać liczne wielogodzinne uciążliwe pró­
by. Tak było również z sodem i z potasem.
Poczynając od roku 1801 Davy mianowany
profesorem chemii w Królewskim Instytucie w
Londynie, zaczął jako pierwszy do swych prac
badawczych stosować na szeroką skalę prąd e-
lektryczny. Nie znano jeszcze wtedy prądnic.
Uczony czerpał energię elektryczną niezbędną
do doświadczeń z potężnej baterii galwanicznej
liczącej aż 500 ogniw. Już pierwsze prace anali­
tyczne przy użyciu prądu elektrycznego przy­
82
niosły młodemu uczonemu sukcesy i zasłużoną
sławę. Elektroliza wody jak i wodnych roztwo­
rów różnych soli pozwoliła Davy'emu udowod­
nić, że wiele ciał (jak np. woda) uważanych do­
tychczas —jak to się określało - za jednorodne,
to w rzeczywistości związki paru pierwiast­
ków.
Po wodzie przyszła kolej na sodę i potaż, też
uważane wówczas za substancje proste. Tu
trzeba od razu dodać małe wyjaśnienie. Sodę,
czyli węglan sodu NasCOs znano od niepamięt­
nych czasów jako kopalinę wydobywaną już
przez Egipcjan z tak zwanych słonych jezior.
Natomiast potaż, czyli węglan potasufGCGj o-
trzymywano od niepamiętnych wieków sztucz­
nie przez ługowanie, czyli przemywanie wodą
popiołu drzewnego. Obie te substancje, sodę i
potaż, obejmowano wspólną nazwą pochodze­
nia arabskiego „alhali", przy czym rozróżniano
alkali roślinne, potaż i alkali mineralne, sodę.
Już Arabom, a następnie i średniowiecznym
alchemikom były znane reakcje wapna gaszo­
nego z sodą i potażem, w wyniku których uzy­
skiwano tak zwane alkalia żrące. Przypomnij­
my, na czym polegały te reakcje, które z łatwoś­
cią możemy powtórzyć:
NazCOa + Ca(OH)a 2NaOH + CaCQ4
KsCCb + Ca(OH)2 - 2KOH + CaCCbJ
Dziś skomentujemy to w ten sposób: działając
wodorotlenkiem wapnia na sodę lub potaż o-
trzymujemy nierozpuszczalny węglan wapnio­
wy CaCOs oraz wodorotlenek sodu NaOH lub
potasu KOH. Oczywiście że alchemicy, a tym
bardziej ich poprzednicy Arabowie nie znali
mechanizmu tych reakcji, ale potrafili je prze­
prowadzać i co ważniejsze, wyciągać płynące
stąd praktyczne wnioski. A powstające nowe
substancje mają o wiele silniejsze działanie od
sodu i potażu. Nadawały się na przykład lepiej
do wyrobu mydła. Do czasów Davy'ego sodę,
potaż oraz powstające z nich NaON i KOH
wrzucano do jednego worka określając jako al-
kalie z dodatkiem - łagodne albo żrące.
Tak na marginesie warto wspomnieć o potę­
dze tradycji. Od odkryć Davy’ego minęło już
niemal 200 lat, a pomimo to jeszcze do dziś po­
kutuje dla NaOH stara nazwa: soda żrąca, a dla
KOH - potaż żrący.
I tę właśnie zagmatwaną sprawę alkaliów po­
stanowił zbadać i wyjaśnię młody Davy. Zaczął
od elektrolizy wodnych roztworów alkaliów i
spotkał go zawód. Zamiast metali otrzymywał
tylko produkty gazowe - tlen i wodór.
Następnym etapem były próby elektrolizy
bezwodnych stopionych alkaliów. Tu już uzy­
skał sukces połowiczny. Na katodzie wydzielała
się co prawda jakaś substancja, ale natych­
miast ulegała spaleniu. Dziś wiemy, że przy to­
pieniu się NaOH i KOH, to znaczy w tempera-
turze 350—420°C metale sód i potas, wydzielają­ K2O3 - trój nadtlenek potasu,
ce się na katodzie, natychmiast się spalają. Do­ KO2 - czteronadtlenek potasu.
piero trzecia seria doświadczeń, takich jakie Tlenki te reagując z wodą lub parą wodną z po­
następnie zademonstrował publiczności 19 lis­ wietrza tworzą wodorotlenek potasu K O H Z
topada 1807 roku, przyniosła pełne powodze­ kolei ten bardzo łatwo i chętnie pochłania z po­
nie. wietrza dwutlenek węgla:
Przebiegały one następująco. Na platynowej
parowniczce stanowiącej anodę, czyli połączo­ 2KOH + CO2 - KzCOa + H2 O
nej przewodem z dodatnim biegunem baterii Wspomniana wielka aktywność chemiczna po­
galwanicznej chemik umieszczał uformowany tasu sprawia, że reaguje on gwałtownie nie tyl­
w stożek stały wodorotlenek potasu, czyli tzw. ko z wodą i tlenem, ale również i z chlorowcami,
wówczas potaż żrący. W stożku wykonywał Właśnie ta wielka aktywność sprawia, że w zie­
małe wgłębienie i cały stożek wraz z wgłębie­ mi spotykamy potas tylko w postaci rozmaitych
niem lekko zwilżał wodą. Teraz do wgłębienia związków, nigdy w formie rodzimej, metalicz­
wprowadzał drut platynowy-katodę, czyli połą­ nej.
czony z ujemnym biegunem baterii galwanicz­ Zdecydowana większość związków potasu
jest doskonale rozpuszczalna w wodzie. Do nie­
nej. Już po chwili we wgłębieniu stożka tuż przy
platynowej katodzie wydzieliły się małe meta­ licznych wyjątków należą nierozpuszczalne w
licznie połyskujące kuleczki. W takich to właś­ wodzie skały metamorficzne, ładniej po polsku
nie warunkach Davy wydzielił i odkrył potas i - przeobrażone, np. gnejsy, zawierające w
podobnie prowadząc elektrolizę wody żrącej - swym składzie związki potasu, dając węglan
sód. Odkrycie dwu nowych metalicznych pier­ potasu nazywany dawniej potażem. Ta łatwość i
wiastków potasu i sodu obaliło na zawsze po­ energia, z jaką K O H pochłania gazowy CO*,
gląd, że wszelkie alkalia są substancjami pro­ wykorzystywana jest już przez chemików od
stymi. wielu lat. Jeżeli jakiś preparat chcemy uchronić
W rok później chemicy francuscy Józef Gay- przed działaniem CO2 z powietrza, to na dno
-Lussac i Ludwik Thenard opracowali inną, czy­ eksikatora czy też do płuczki, przez którą prze­
sto już chemiczną metodę otrzymywania więk­ chodzi powietrze do naczynia reakcyjnego, wle­
szych ilości potasu. W stalowej lufie ogrzewali wamy wodny 20% roztwór KOH. Ten działa sa­
oni mieszaninę potażu żrącego (KOH) z opiłka­ moczynnie i niezawodnie jak najlepszy straż­
mi żelaznymi, Jednorazowo uzyskiwali oni oko­ nik.
Aby już skończyć z dwutlenkiem węgla doda­
ło 20 g potasu. my, że ciekawe i ważne zastosowanie ma mie­
Teraz były już warunki na dokładne przeba­
danie własności fizykochemicznych tego pier­ szanina dwutlenku sodu Na*0* z dwutlenkiem
potasu K aO i, Ta mieszanina nie tylko bardzo
wiastka. skutecznie pochłania z powietrza gaz COs, ale i
Właściwości i występowanie oddaje do powietrza równoważną ilość tlenu.
Potas jest pierwiastkiem metalicznym o Zapisać to możemy tak:
właściwościach silnie zasadowych i wielkiej
reaktywności chemicznej. W stanie czystym od­ 2Naz02 + 2 CO2 — 2Na2COa + O2 1
2 K2O2 + 2 CO2 — 2K2C03 + Oat
znacza się jasnym metalicznym połyskiem, któ­
ry na powietrzu bardzo szybko niknie. Potas I tak dzięki specyficznym właściwościom dwu­
jest miękki, daje się łatwo kroić nożem. Jego tlenków przy jednym ogniu możemy upiec dwie
temperatura topienia wynosi 64°C, wrzenia pieczenie: oczyścić powietrze z CO2 i wzbogacić
760°C, natomiast masa właściwa 0,86, Jest więc je w O2. Nic więc dziwnego, że odpowiedniej
znacznie lżejszy od wody, z którą reaguje bar­ konstrukcji filtry i pochłaniacze napełnione
mieszaniną +• K2O2 od dawna znalazły
dzo gwałtownie, czego wynikiem jest wydziela­
zastosowanie np, w łodziach podwodnych i w
nie się od razu wodoru: aparatach do nurkowania.
2K + 2 H2O — 2KOH + Ha t + ciepło Na zakończenie jeszcze przypomnimy, że do­
Potas tak łatwo i tak chętnie reaguje nawet z stępnymi i jednocześnie tanimi związkami po­
zawartą w powietrzu parą wodną i jednocześ­ tasu są:
nie z tlenem i dwutlenkiem węgla, że musi być - spożywcza saletra potasowa K N O o , stosowa­
przechowywany, tak jak i jego brat - sód, pod na w gospodarstwach domowych do peklowa­
warstwą nafty. nia mięsa,
Skoro mówimy o reakcji potasu z tlenem, to - nawóz sztuczny - saletra potasowa K N O s.
uzupełnijmy, że spalając się w tlenie daje on Oba te produkty mogą nam świetnie służyć
jako surowce do opisanych doświadczeń ze
całą gamę tlenków:
K 2 O - tlenek potasu,
związkami potasu.
Stefan Sękowski
K2O2 - dwutlenek potasu,

83
 H A N N O Y E R MESSE

World Center <Office ■Information • Tefecommunications>

21 - 28 M A R C H 1990

KOMPUTERY I ERGONOMIA
Wielogodzinna praca z komputerem męczy najwytrwal-
szych programistów. W miarę wzrostu wydajności pracy
wzrastają wymagania co do jakości stanowiska pracy i jego
funkcjonalności. Jak w każdym stanowisku wszelkie opera­
cje człowieka powinny być uproszczone do maximum przy
zachowaniu swobodnego dostępu do wszystkich urządzeń
“ słowem podstawowe znaczenie ma tutaj ergonomia sta­
nowiska pracy. Współpraca programisty z plastykami pro­
jektującymi stanowisko pracy dla obsługi komputerów daje
czasami zaskakujące efekty A może z dobrych wzorów
dałoby się i u nas skorzystać? - Osądźmy sami.

* ¥ *
Wielofunkcyjny zestaw biurowy TRIA firmy ELITABLE mebli
dla centrum administracyjnego i informacyjnego mafej firmy
- estetyka urządzeń całkowicie harmonizuje z funkcjonał*
Inna firma, ale efekt ten sam, Stanowisko firmy CS stanowi
nością. Istotna jest minimalna materiałochłonność propo­
także funkcjonalny i estetyczny zestaw stolików dla profes­
nowanych mebli, a zatem cena będzie dostępna dla wielu
klientów jonalnego zestawu komputerowego. Pasuje prawie do kaź*
dego wnętrza,

Nie wszyscy producenci drukarek zadbali o odpowiednie
zabezpieczenie przed ich głośną pracą. Jest to szczególnie
uciążliwe na stanowiskach wymagających długotrwałej pra­
cy urządzeń drukujących. W celu wytłumienia hałasu firma
Rosę Systemtechnik proponuje stanowisko - stolik dla dru­
karki z dźwiękochłonną komorą Do stolika zmieści się pra­
wie każda drukarka - stolik ma wymiary wewnętrzne 700 x
550 mm.
inną formą zwiększenia komfortu pracy jest skrócenie cza­
su druku poprzez zwiększenie szybkości drukowania. Firma
C ITOH zaproponowała model drukarki o nietypowej liczbie
igieł - 28. Model C 645 przedstawiony na fotografii posiada
oryginalny kształt. Głównym osiągnięciem firmy w tym mo­
delu jest szybkość druku 450 znaków/s.
Część pracy biurowej stanowi tworzenie dokumentów pisa­
nych. Specjalistycznym urządzeniem stosowanym w tym
wypadku jest tzw, Personal Word Procesor np. KX - w 1000
firmy Panasonic. W swojej budowie stanowi połączenie
komputera i maszyny do pisania o szybkości druku 12 zna-
ków/s. Wbudowana stacja dysków 3,5” pozwala na wpro­
wadzenie wcześniej wpisanych tekstów. Na ekranie LCD
można oglądać 14 linii po 80 znaków w wierszu. Pojemność
bufora tekstowego wynosi 48 kB Wbudowano słownik o
pojemności 63000 słów. Druk stron formatu A4 może nastę­
pować w kierunku pionowym (normalnym) lub poziomym
(np. tabele), (tr)
85
 LOKOMOTYWY
POLSKICH SZLAKÓW
Po trzydziestu latach pracy na sieci PKP są wycofywane z eksploatacii ostatnie lokomotywy
elektryczne serii EPOS, „czechy". Mimo swojego wieku, nie poddają się one fatwo - zapew­
niają niezawodną obstugę najszybszych naszych pociągów; „Górnika" i „Krakusa", kursują­
cych z prędkością 160 km/h
LOKOMOTYWA ELEKTRYCZNA
SERII EPOS
Po zakończeniu odbudowy trakcji e-
lektrycznej ze zniszczeń wojennych
przystąpiono niezwłocznie do elektryfi­
kacji kolejnych odcinków. Uruchomie­
nie w 1954 roku pociągów elektrycz­
nych na linii Warszawa - Koluszki -
Łódź zapoczątkowało kolejny etap mo­
dernizacji PKP, wprowadzając nową
trakcję do obsługi ruchu dalekobieżne­
i
go. Wiązało się z tym znaczne zapo­
trzebowanie na lokomotywy, gdyż do
tej pory PKP eksploatowały niemal wy­
łącznie zespoły trakcyjne („trójczłony")
w ruchu podmiejskim. Tempo elektryfi­
kacji, choć początkowo niewielkie, za­
częło wyprzedzać dostawy lokomotyw,
Ich seryjną produkcję przemysł krajo­
wy podjął dopiero w 1957 roku. To było
powodem, że od początku tabor i wy­
posażenie kupowano za nrnnir.a: w
Wielkiej Brytanii, Szwecji i NRD. Ów­
czesne lokomotywy, również budowy
krajowej, nie reprezentowały jednak
wysokiego poziomu konstrukcyjnego.
Nie rozwiązana pozostawała sprawa
obsługi ruchu ekspresowego z pręd­
kością powyżej 100 km/h,
W 1960 roku z brytyjską wytwórnią
English Electric podpisano kontrakt na
dostawę lokomotyw pasażerskich,
skonstruowanych specjalnie według
wymagań PKP. Jego realizacja znacz­
nie się opóźniła, postanowiono więc
zakupić w Czechosłowacji 30 lokomo­
tyw o takim samym przeznaczeniu.
Były one identyczne z wykonywanymi
wówczas dla ĆSD maszynami serii
E499.1. Ich konstrukcja pochodziła z
1953 roku, kiedy zakłady Skoda zbu­
dowały dwie prototypowe lokomotywy
serii E 499.0. Warto przypomnieć, że
E 499.001 pierwsze próby w 1953 roku
odbywał na sieci PKP, gdyż w Czecho­
słowacji nie było jeszcze linii zelektryfi­
kowanych napięciem 3 kV.
Lokomotywa serii E 499.1, oprócz
zmienionego kształtu pudła i drobnych
zmian w obwodach sterowania, miała
inaczej skonstruowane wózki i pier­
wszy stopień usprężynowania. Eg­
zemplarze wykonane dla PKP (ozna­
czone jako typ 44 E) nie różniły się od
nich żadnymi istotnymi szczegółami.
Zapewniło to bardzo krótki termin do­
stawy, gdyż pozwoliło uniknąć żmud­
nych prac projektowych i badań. Pier­
wszą lokomotywę nowej serii - EU05 -
przyjęto na inwentarz PKP 14 marca
1961 roku, a już pod koniec kwietnia
pracowały wszystkie dostarczone eg­
zemplarze. Przydzielono je lokomoty-
wowniom: Gliwice (na krótko) oraz
Warszawa Odolany. Część z nich pra­
cowała także w Lodzi Olechowie. Lo­
komotywami serii EU05 obsługiwano
przede wszystkim ruch pospieszny na
trasach: Warszawa - Poznań, Warsza­
wa - Gliwice, Warszawa - Wrocław. Od
1966 roku, pracując wspólnie z E. 499.1
prowadziły one także pociągi między­
narodowe na trasie Warszawa - Petro-
vice - Praga, przemierzając ponad 800
km w ciągu doby. Lokomotywy obu
serii na odcinku polskim obsługiwały
drużyny trakcyjne PKP, a od granicy do
Pragi drużyny ĆSD. Pozwoliło to unik­
nąć wymiany pojazdów trakcyjnych na
granicy. Przebiegi miesięczne lokomo­
tyw serii EU05 w normalnej eksploata­
cji sięgały wówczas 22 000 km.
 Lokomotywy serii EU05 miały nowo­
czesną na owe czasy konstrukcję. Po
raz pierwszy w PKP zastosowano w
nich całkowite usprężynowanie silni­
ków trakcyjnych. Silniki zamontowane
były w sposób sztywny w ostoi wóz­
ków, a moment obrotowy przenoszony
był na małe koło zębate przekładni za
pośrednictwem elastycznego sprzęgła
systemu Sścheron. Zestawy kołowe
miały prowadzenie kolumnowe, po­
dobnie jak w lokomotywach serii EU04
i EU20. Pierwszy stopień usprężyno-
wania tworzyły; resor piórowy oraz
dwie sprężyny śrubowe przy każdym
kadłubie łożyska zestawu. Pudło opar­
te było na każdym z wózków za po­
średnictwem belki bujakowej wspartej
na dwóch resorach piórowych, stano­
wiących zarazem drugi stopień usprę-
żynowania. Resory te podwieszone
były na skośnych wieszakach, które
przy przesuwie pudła względem wózka
zapewniały powstanie momentu zwrot­
nego. Wózki miały możliwość obrotu
wokół cylindrycznych czopów skrętu,
których zadaniem było wyłącznie przej­
mowanie sił poziomych. Wózki połą­
czono sprzęgiem międzywózkowym.
Pudło lokomotywy wraz z ostoją two­
rzyło jednolitą spawaną konstrukcję.
Wewnątrz pudła umieszczono dwie ka­
biny maszynisty oraz przedział maszy­
nowy. Po jego obu stronach, wzdłuż •
ścian pudła, biegły korytarze. Przedział
maszynowy podzielono na trzy części,
z których środkową tworzył przedział
mieszczący aparaturę wysokiego na­
pięcia. W przedziałach zewnętrznych
znajdowały się sprężarki, wentylatory,
przetwornice, armatura pneumatyczna
itp.
W 1968 roku przebudowano loko­
motywę EU05-29, zmieniając przełoże­
Niektóre dane techniczna lokomotywy elektrycznej
serii EPOS
TA14011
Rodzaj pracy - ekspresowa
Napięcie sieci - prąd stały, 3 kV
Napięcie obwodów on - prąd stały, 48 V
Moc godzinna - 2344 kW
Moc ciągła - 2032 kW
Prędkość konstrukcyjna - 160 km/h ,
UWAGA BIBLIOTEKARZE, UCZNIOWIE, STUDENCI!
Informujemy, że uruchomiona została sprzedaż numerów zde­
zaktualizowanych naszego czasopisma po znacznie niższych ce­
nach. Prowadzona jest również sprzedaż wysyłkowa (powyżej 10
egz ), wydawane są rachunki.
Sprzedaż prowadzą:
- sklep ..Nautykwariar, ul. Świętojańska 56, 80-840 Gdańsk,
- Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „Nimur” , ul. Karpacka 39B/
/68, 85-164 Bydgoszcz
- „Astro-Hobby” z siedzibą w Planetarium Śląskim, WPKiW,
41-501 Chorzów (tu można zakupić również inne wydawnictwa
astronomiczne),
- antykwariat NIKE, ul. A. Struga 3, 90-420 Łódź.
Zapraszamy!
nie z 91:40 na 82:49 w celu uzyskania serią EPOS, zachowując jednak dotych­
większych prędkości. Umożliwiało to czasowe numery. Od kwietnia do
przeprowadzenie badań oddziaływania września 1973 roku przystosowano tak
pojazdu na tor oraz współpracy odbie- 12 lokomotyw, rekonstrukcję pozosta­
raka prądu z siecią jezdną przy dużych łych przeprowadzono w latach 1976-
prędkościach. Podczas jazd próbnych 1977.
na szlaku Konin - Spławie osiągnięto
W latach sześćdziesiątych skasowa­
prędkość 174 km/h.
no trzy, uszkodzone w wypadkach, lo­
komotywy serii EU05. Pozostałe, już
Zamiar zwiększenia prędkości po­ jako seria EPOS dotrwały do połowy lat
ciągów na niektórych liniach do 140 osiemdziesiątych. Kitka z nich przysto­
km/h stał się podstawą decyzji o prze­ sowano wówczas do sterowania ukrot-
budowie większej liczby lokomotyw e- nionego. umożliwiającego maszyniście
lektrycznych. Niezależnie od podjęcia pierwszej lokomotywy równoczesne
toczących się ze zmiennym szczęściem sterowanie pracą drugiej, połączonej z
prób z lokomotywami serii EP08 i pierwszą. Wiązało się to z wprowadze­
EP23, Zakłady Naprawcze Taboru Ko­ niem w 1984 roku na Centralną Magi­
lejowego w Gdańsku przystosowały stralę Kolejową ciężkich pociągów roz­
12 maszyn serii EU05 do ruchu z pręd­ wijających prędkość do 140 km/h, a od
kością 160 km/h. Przebudowane loko­ 1987 nawet 160 km/h,
motywy miały zmienione przełożenie
(77 44), Pudło pomalowano na kolor Wobec planowanego na 1988 rok
pomarańczowy. Pojazdy oznaczono rozpoczęcia produkcji seryjnej nowych
lokomotyw serii EP09 rozpoczęto ka­
sację mocno wyeksploatowanych
„Czechów” . Produkcja ta nie doszła
jednak do skutku, dlatego pojazdy
trakcyjne serii EP05 są praktycznie na­
dal jedyną siłą pociągową najszyb­
szych polskich ekspresów: „Krakusa” i
Masa służbowa - 82,5 t
„Górnika". Pociągi te, mimo ogranicze­
Przełożenie przekładni - 77 :44 nia ich składów do 11 wagonów (550
ton), prowadzą dwie lokomotywy, gdyż
Rozstaw czopów skrętu - 8170 mm siła pociągowa jednej EPOS jest niewy­
Średnica kół - 2150 mm starczająca. Maszynami tej serii obsłu­
giwane są też inne pociągi: „Lech".
Długość całkowita - 16140 mm „Chopin", „Tatry". W ruchu zostało już
Największa szerokość - 2950 mm tylko trzynaście „czechów".
Paweł Tarczyński
87

f o t o : p o ra d y
NIE TYLKO ILOŚĆ
W numerze 10 „MT” z 1987 r. pisa­
łem o różnych metodach oświetle­
nia fotografowanego obiektu za po­
mocą lampy błyskowej. Obecnie
chciałbym się zająć innymi właści­
wościami elektronowych lamp bły­
skowych nie dostrzeganych i bar­
dzo rzadko wykorzystywanych
przez fotoamatorów.
Barwa
W lampie błyskowej liczy się nie
tylko ilość światła, a ściślej mówiąc
energia błysku, która się wyraża w
wielkości liczby przewodniej dla
danej czułości błony. W przypadku
elektronowej lampy błyskowej bar­
dzo ważną jej zaletą jest tempera­
tura barwowa światła przez nią e-
mitowanego. O temperaturze ba-
rwowej światła pisałem już przy
okazji omawiania filtrów konwer­
tor 1. Zdjęcie wykonane przy pogodzie sło­
necznej. Osoba fotografowana znajdu/e się w
cieniu budynku Ze względu n a wysoką tem­
peraturę barwową światła fok. 10 000 K) skóra
modelki jest koloru sinawoniebieskiego Po­
nadto budynek znajdujący się w tle jest wy­
raźnie prześwietlony - jasny i niewidoczne są
szczegóły
syjnych („MT” 2/88). W skrócie tyl­
ko przypomnę, iż każde źródło
światła, które działa na zasadzie
cieplnej (słońce, lampa halogeno­
wa, żarówka, lampa błyskowa,
świeczka, lampa naftowa itp.) wy­
syła światło o składzie widmowym
odpowiadającym temperaturze,
jaka towarzyszy emisji światła. Ów
skład widmowy daje się określić
właśnie tą temperaturą. Im niższa
jest temperatura, tym barwa świat­
ła jest bardziej przesunięta w stro­
nę żółci, pomarańczu, a nawet czer­
wieni. I odwrotnie - im temperatu­
ra barwowa jest wyższa, tym bar­
dziej barwa światła przesunięta
jest w stronę koloru niebieskiego,
wręcz granatu.
Temperaturę barwową określa
się w skali termicznej Kelwina. I
tak: świeczka daje światło o tempe­
raturze barwowej ok. 1700 Kelwi­
nów, żarówka fotograficzna i lampa
halogenowa - 3200 K, śłońce w po­
łudnie i lampa błyskowa elektrono­
wa - 5500 K, niebo bezchmurne
(zdjęcie robione w słoneczny dzień
w cieniu budynków) - 11000 K.
Przykłady można mnożyć.
Barwne materiały fotograficzne
produkowane są z reguły w dwóch
wersjach: materiały przeznaczone
do światła dziennego 7 skorygowa­
ne dla temperatury barwowej 5500
K oraz materiały przeznaczone do
wykonywania zdjęć przy świetle
sztucznym - skorygowane dla tem­
peratury 3200 K.
Fotoamatorzy z reguły posługują
się materiałami przeznaczonymi do
wykonywania zdjęć w świetle
dziennym. I tu spotyka ich wiele
niespodzianek. Na przykład foto­
grafowana osoba znajduje się w
cieniu budynku. Po wywołaniu dia­
pozytywów okazuje się, że portret
jest przeniebieszczony. To samo do­
tyczy zdjęć wykonywanych w po­
chmurną pogodę. Inaczej, choć rów­
nie nieciekawie, prezentuje się
zdjęcie wykonane niedługo przed
zachodem słońca. Wówczas cały
plan jest przesunięty w stronę
barw czerwonych. We wszystkich
tych przypadkach efekt dalece od­
biega od oczekiwań. A winna jest
właśnie... temperatura barwowa.
W takiej sytuacji bardzo pomoc­
na może okazać się lampa błysko­
wa. Jej ważną zaletą jest stałość
temperatury barwowej oraz to,
że jest ona taka sama, jak światła
słonecznego. Dzięki temu można u-
żywać lampy do wykonywania
zdjęć barwnych na materiałach
skorygowanych dla temperatury
barwowej światła słonecznego.
Istnieje jednak pewne istotne o-
graniczenie. Lampa błyskowa może
służyć do korekcji temperatury
barwowej światła tylko w sytua­
cjach, gdy fotografujemy obiekt z
pierwszym planem. Lampa na nic
nam się nie przyda, gdy fotografu­
jemy pejzaż.
Wróćmy do przykładu zdjęcia
wykonywanego w cieniu budynku.
Na fotografii 1 widać wyraźnie, że
kolor skóry fotografowanej osoby
jest lekko przeniebieszczony. Nie­
naturalnie siny. Przyczyną jest
fakt, że film przeznaczony do świat­
ła dziennego skorygowany jest dla
temperatury barwowej 5500 K, a fo­
tografowana osoba, będąca w cie­
niu, oświetlona jest światłem nie­
bieskiego nieba o temperaturze ba­
rwowej 11 000 K. W tej sytuacji
trzeba posłużyć się lampą błysko­
wą. Pewnym problemem może być
Fot. 2 To samo zdjęcie wykonane za pomocą
lampy błyskowej. Osoba fotografowana uzy-
skafa prawidłową barwę skóry, kolory wiernie
odtworzone i wysycone. Jednocześnie
znacznie zmniejszył się kontrast całości obra­
zu, dzięki czemu znajdujący się w tle budynek
zyskał na wyrazistości Szczegóły „w świat­
łach“ siały się widoczne
ustalenie parametrów ekspozycji. widać było i wnętrze pokoju, i to, co Oczywiście „nie ma nic za dar­
Oczywiście czas musi być równy znajduje się poza oknem. mo". W tym przypadku „ofiarą"
czasowi synchronizacji, ale wiel­ W przełożeniu na „prosty język” padło otoczenie fotografowanej o-
kość przysłony zależna jest od licz­barwny diapozytyw nie jest w sta­ soby. W tym przypadku trawnik,
by przewodniej lampy i jej odle­ nie odtworzyć kontrastów, gdy róż­ który znacznie pociemniał w sto­
głości od fotografowanego obiektu. nica pomiędzy najjaśniejszym a sunku do fot. 1 . Ponieważ nie znaj­
Przy czym, ze względu na dużą i- najciemniejszym elementem obra­ dowały się na nim żadne interesu­
lość światła „zastanego" liczbę zu przekracza trzy działki przysło­ jące fotografującego elementy, to­
przewodnią lampy należy zwięk­ ny, dla barwnych negatywów ta też efekt ujemny nie powstał. Ale
szyć o jedną działkę (na kalkulato­ różnica może być większa i wynosić trzeba pamiętać o wszystkich zja­
rze lampy ustawić czułość o 2-3 cztery działki przysłony, a dla nega­ wiskach, które mogą zaistnieć w
DIN większą od czułości zastoso­ tywów czarno-białych aż (1) sześć' czasie wykonywania przez nas
wanego materiału). działek. zdjęć przy zastosowaniu zmniej­
Podobnie postępujemy w przy­ W pewnym stopniu problem ten szania kontrastów za pomocą lam­
padku, gdy wykonujemy zdjęcie np. może rozwiązać użycie lampy bły­ py błyskowej. Takimi efektami u-
w czasie pochmurnej pogody. W skowej. W pewnym stopniu, gdyż bocznymi mogą być nagle pojawia­
tym wypadku mamy dodatkowo do siłą rzeczy lampa błyskowa jest jące się cienie i to sprzeczne z logi­
czynienia z ciekawym efektem pla­ małym i o małej energii źródłem ką zdjęcia, bo padające „pod słoń­
stycznym. Tak wykonane zdjęcie światła, tak więc łagodzenie kon­ ce". Taka sytuacja może powstać
przedstawia dobrze oświetloną po­ trastów ograniczone być musi do wówczas, gdy lampa błyskowa w
stać o prawidłowo skorygowanych i niewielkiej przestrzeni. znacznym stopniu odsunięta jest
wysyconych barwach na tle prze- Łagodzenie kontrastu przy uży­ od osi aparatu fotograficznego.
niebićszczonego np. krajobrazu. ciu lampy błyskowej polega na „do-
Lampa błyskowa może równie świetleniu” tych partii obrazu, któ­ Wykonywanie zdjęć przy zmniej­
dobrze służyć do korekcji barwnej re oświetlone światłem naturalnym szaniu kontrastu przy użyciu lam­
w sytuacji, gdy pomieszczenie jest czy zastanym są najciemniejsze. py błyskowej jest technicznie nie­
oświetlone, i to obficie, światłem Pozwoli to na zmianę parametrów skomplikowane. Lampę błyskową
lamp żarowych, a w aparacie foto­ ekspozycji do takich wartości, któ­ kieruje się na najciemniejsze par­
graficznym znajduje się barwny tie planu i określa się, z jaką przy­
re przy zachowaniu prawidłowo od­
materiał przeznaczony do wykony­ tworzonych „cieni” pozwolą również słoną należy wykonać zdjęcie. Czas
na rejestrację szczegółów znajdują­ migawki rzecz jasna określony jest
wania zdjęć w świetle dziennym. 2
czasem synchronizacji. Przy usta­
tej możliwości bardzo często korzy­ cych się w „światłach".
stają fotoreporterzy, którzy stosują A jak to się robi? Ano bardzo po­ laniu wielkości przysłony znów
dobnie, jak miało to miejsce w po­ trzeba pamiętać, że fotografowany
lampy błyskowe mimo oślepiające­
obiekt, mimo iż są to jego najcie­
go wręcz światła jupiterów telewi­ przednio opisywanym przypadku.
mniejsze frągmenty, jednak jest
zyjnych. Widać tę praktykę w fil­ Nawet przykładem możemy się po­
oświetlony i to niekiedy nader obfi­
mowych migawkach informacji te­ służyć tym samym. Na fotografii 1
cie. Pamiętając o tym trzeba liczbę
lewizyjnej. W takiej sytuacji foto­ widać portret dziewczyny, a w tle
grafowana osoba o wiernie odda­ znajdują się budynki mieszkalne, przewodnią lampy zwiększyć o je­
nych barwach znajduje się na tle jasno oświetlone słonecznym świa­ den rząd, czyli na kalkulatorze lam­
przesuniętym kolorystycznie w tłem. Ponieważ dziewczyna znajdu­ py czułość stosowanego materiału
stronę żółci i pomarańczu. je się w cieniu, toteż parametry ek­ ustawić o trzy DIN większą, niż jest
spozycji były takie, że jasność bu­ w rzeczywistości w aparacie założo­
Ech ten kontrast! dynków nie pozwoliła na ich wierne ny.
Każdy obraz jest tworzony przez odtworzenie na diapozytywowym Jak widać, warto odkurzyć naszą
plamy jasne i ciemne. Czysty śnieg materiale fotograficznym. Budynek lampę błyskową i używać jej nie
odbija niemal 95% padającego nań jest „blady” i „wypłowiały". tylko „od wielkiego święta" do wy­
światła, a ludzka skóra zaledwie Na zdjęciu 2 zastosowano lampę konywania zdjęć w pomieszcze­
18%. Zdolność rozróżniania kontra­ błyskową, co przy tym samym cza­ niach, ale także gdy idziemy „w ple­
stów przez ludzkie oko wynosi sie migawki spowodowało przy­ ner" nawet przy słonecznej, pięknej
1:10 000. Materiały fotograficzne są mknięcie przysłony. Osoba fotogra­ pogodzie. Dodam tylko, że zdecydo­
pod tym względem znacznie mniej fowana odwzorowana została w wana większość barwnych ilustra­
doskonałe. Czarno-biała błona foto­ sposób analogiczny jak na zdjęciu 1 cji rrz pierwszym planem” znajdują­
graficzna jest w stanie zarejestro­ (pominąwszy oczywiście zjawisko cych się w tak efektownie wygląda­
wać kontrast 1: 64, barwna błona korekcji barwnej wcześniej już opi­ jących wydawnictwach zachodnich,
negatywowa już tylko 1:16, a barw­ sanej), a zwiększona przysłona wykonana została przy zastosowa­
ny diapozytyw zaledwie 1 : 8 . Stąd (mniejszy jej otwór) spowodowała, niu lampy błyskowej, nawet wów­
wynika dawny i cały czas trudny do iż znajdujące się w tle budynki na­ czas, gdy fotografia wykonywana
rozwiązania problem - jak sfoto­ świetlone zostały w taki sposób, że była w pełnym słońcu.
grafować pokój z oknem tak, aby widoczne są szczegóły. Paweł Wójcik
POMYSŁY
będzie się obracał dzięki
zębatej przekładni lub
przekładni ślimakowej,

oemalne★ * ★ * * która popycha płytkę, a ta

z kolei masło i w ten spo­
sób chleb będzie nie tylko

V 7 3KrumoiHU/ns pokrojony, ale i od razu

i takie sobie
posmarowany.

♦* PISTOLETOWY’ UCH­
WYT do siatek na zakupy
jest pomysłem nadesła­
nym przez Kol. Pawła Ka­
czyńskiego z Elbląga. U- dłowej diagnozy i zaapli­
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu chwyt wymyślony przez kowanie odpowiedniego
otrzymują jako honorarium 2000 zł. Wszystkie Pawia spowoduje, że cię­ leczenia. Autorką tego po­
żar zakupów będzie lepiej mysłu jest Kol. Renata
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane Chrustowicz z Opoczna.
ptzez Biuro Młodzieżowych Patentów, które rozłożony i wygodniejszy
dla ręki. Autor przedsta­ Uważamy, że pomysł jest
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły interesujący i korzystny
wił na rysunku kształt
można nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej tego uchwytu i sposób dla pacjentów, natomiast
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone jego mocowania do siatki. może warto byłoby zasta­
dopiskiem: ,, POMYSŁY”. Dotyczy to również Jest on w kształcie laski z nowić się nad wytrzyma­
ŚLADÓW POMYSŁÓW”. Autorzy wydrukowa­ tym, że obydwa końce ma łością (zarówno fizyczną,
nych ,,śladów” otrzymują nagrody rzeczowe. zaokrąglone. Na jego dol­ jak i psychiczną) lekarza,
ny koniec wkłada się ocz­ który w ciągu jednego
ka siatki, a nieco poni­ dnia pracy będzie musiał
spinaczach z kółkami żej górnego zaokrąglenia odczuwać w różnym natę­
AUTOMATY ZE SKAR­
przesuwanymi na metalo­ znajduje się sztywna żeniu wiele rodzajów do­
PETKAMI proponuje
wej rurce to o wiele wy­ rączka, dosyć szeroka i legliwości.
wprowadzić Kol. Rafał KOLOROWE OPAKO­
Pomianowski z Lodzi. godniejszy mebel od gruba z pofałdowaną dol­
półek i szuflad, tak uważa ną krawędzią dla wygod­ WANIA LEKARSTW. Kol.
Wiadomo, że skarpety ku­ Radosław Ragan z Kato­
puje się dosyć często, jed­ autor tego pomysłu Kol. nego trzymania w ręku.
Marcin Miszkurka z El­ KABLE Z LEPIKIEM wic wpadł na pomysł,
nak za każdym razem, jak
bląga. to jeden z pomysłów na­ żeby lekarstwa w zależ­
twierdzi autor pomysłu,
WYKRYWACZ TRUJĄ­ desłanych przez Kol. Pa­ ności od ich zastosowania
trzeba odstać w długiej oprócz odpowiednich na­
kolejce, z której ludzie ku­ CYCH GRZYBÓW w po wła Kucharczyka z Gli­
staci płynu o właściwoś­ wic. Paweł proponuje, pisów byty też w opako­
pują i oglądają również
ciach pieniących w ze­ żeby do izolowania złącz waniach o kolorze innym
inne części garderoby.
tknięciu z niejadalnym kabli produkować specjal­ dla każdego rodzaju le­
Gdyby natomiast wpro­ ków. I tak np, lekarstwa
wadzono sprzedaż auto­ grzybem to pomysł Kol. ny lepik w tubce. Lepik
Piotra Grendy ze Święto­ pod wpływem powietrza przeciwbólowe byłyby w
matyczną od razu byłoby opakowaniach niebie­
widać jak skarpety wyglą­ chłowic, Oczywiście płyn będzie zastygać w masę
ten powinien nie być chroniącą złącza przed skich, przeciwzapalne -
dają i jakich są rozmia­ czerwonych, witaminy -
rów, a jeżeli nawet byłaby szkodliwy dla zdrowia, a wilgocią.
Piotr wymyślił jeszcze - pomarańczowych itd. Ra­
kolejka to tylko po ten
dek uważa, że takie opa­
właśnie artykuł więc kowania byłyby bardziej
sprzedaż przebiegałaby czytelne nawet dla dzieci
sprawniej.
nie znających jeszcze pi­
WISZĄCE SKARPETY sma, ułatwiające odnale­
w specjalnie do tego celu zienie potrzebnego leku w
produkowanych szafkach domowej apteczce oraz u-
to następny pomysł doty­ trudniające pomyłki.
czący tego samego „asor­ PRZEJŚCIA DLA PIE­
tymentu” garderoby. SZYCH. Kol. Adam Pie-
Skarpety umieszczone na karz z Ostrowia Wlkp. u-
POMOC DIAGNO­ waża, że zamiast malowa­
STYCZNA to urządzenie, nia pasów w miejscach
SMARUJĄCĄ MA­ do którego podłącza się le­ przejść dla pieszych nale­
SZYNKĘ DO KROJENIA karza i pacjenta. Prze­ żałoby przed przystąpie­
CHLEBA. Zdaniem Piotra pływ impulsów od chore­ niem do walcowania jezd­
elektryczna maszynka do go do lekarza stwarza ni umieścić w tych miejs­
krojenia Chleba powinna możliwość praktycznego cach kawałki cegły o prze­
mieć również na ściance, odczuwania przez leczące­ kroju trapezu. Dzięki tra­
wzdłuż której przesuwa­ go dolegliwości, na które pezowemu kształtowi po
ny jest chleb, dodatkowo cierpi chory. Dzięki takim wywalcowaniu jezdni ce­
umieszczony krążek ma­ doznaniom łatwiejsze bę­ gła ta trzymać się będzie
sła. Ten maślany krążek dzie postawienie prawi­ w asfalcie o wiele dłużej

90
 niż namalowane na nim
pasy.
POMYSŁ NA SPALINY
zamiast benzyny bezoło­
wiowej proponuje Kol.
Mateusz Mizera z Sos­
nowca. Mateusz uważa, że
jeżeli dym jest ciałem sta­
łym w gazie, to sam stano­
wi około 70-75% dymu.
Ponieważ benzyna jest
węglowodorem i np. meta­
nowa spalając się stanowi
mieszaninę pary wodnej z
dwutlenkiem węgla, więc
jest praktycznie nietrują-
ca. Natomiast spaliny z
czteroetylkiem ołowiu to
substancja silnie trująca i
w takim składzie z u-
względnieniem powyższe­
go stosunku procentowe­
go 100 m 3 spalin zawiera
około 25 m3 związków oło­
wiowych. W tym przypad­
ku Mateusz proponuje za­
stosować przy rurach wy­
dechowych urządzenia
„wyłapujące” PbO, by na­
stępnie przerabiać je z po­
wrotem na związki ołowiu
przydatne w gospodarce.
Gdyby jeszcze utworzyć
skupy przepracowanych
filtrów spalin, to będzie to
w sumie tańsze od pro­
dukcji benzyny bezoło­
wiowej - tak uważa Mar­
cin.
ULEPSZONY SAMO­
CHÓD INWALIDZKI.
Kol. Jacek Konieczny z
Poznania przysłał po­
mysł, w którym proponuje
nową koncepcję takiego
samochodu. Jest to samo­
chód, w którym fotelem
kierowcy jest wózek in­
walidzki wjeżdżający do
wnętrza tylnymi drzwia­
mi po wysuwanej spod
podłogi samochodu po­
chylni. Wózek dojecha­
wszy do miejsca fotela
kierowcy jest unierucha­
miany przez „zapadnięcie
się" w rozsuwającej się,
odpowiedniej wielkości
szczelinie w podłodze. O-
prócz tego rolę unierucha­
miającą pełni też hamulec
przy wózku. Oczywiście
wszystkie czynności, po­
cząwszy od otwarcia
drzwi sapnochodu poprzez
wysunięcie pochylni i u-
stawienie wózka odbywa­
ją się automatycznie za
pomocą np. pilota podob­
nego do pilota telewizyj­
nego. Natomiast wsuwa­
nie z powrotem pochylni i
zamknięcie drzwi samo­
chodu może już następo­
wać przy użyciu przyci­
sków na desce rozdziel­
czej kierowcy. Jako alter­
natywne Jacek proponuje
rozwiązanie polegające
na możliwości wjazdu
wózka przez drzwi bocz­
ne, te, którymi zwykle
wchodzi kierowca. W tym
przypadku wózek powi­
nien mieć koła „wszech-
toczne”, np. tzw. koła Blii-
mircha.
CIEKŁOKRYSTALI­
CZNE EKRANIKI nad
klawiszami funkcyjnymi
komputerów to następna
propozycja Kol. Jacka
Koniecznego z Poznania.
Ekraniki te (w rodzaju ek­
raników umieszczanych
w kieszonkowych mini­
komputerach) będą zastę­
pować listewki z opisa­
nym znaczeniem klawi­
szy funkcyjnych oraz
współpracować z niewiel­
ką pamięcią RAM we­
wnątrz klawiatury. Duży
program użytkowy wyma­
gający rozbudowanej ob­
sługi za pomocą klawiszy
funkcyjnych będzie jed­
nocześnie napełniał pa­
mięć klawiaturową infor­
macjami o znaczeniu po­
szczególnych klawiszy
funkcyjnych. Zmiana pro­
gramu spowoduje zmianę
informacji wyświetlanej
na pomocniczym ekrani­
ku ciekłokrystalicznym.
TELEWIZJA SATELI­
TARNA DLA KAŻDEGO.
Ponieważ wielu osób nie
stać na zakup anteny sa­
telitarnej Kol. Ireneusz
Gruda z Nakla proponuje
zakupienie przez naszą
TV jednej zbiorczej ante­
ny, która będzie podłączo­
na do komputera z odpo­
wiednim programem.
Dzięki właśnie temu opro­
gramowaniu fale odbiera­
ne będą przetwarzane na
częstotliwości dostosowa­
ne do naszych odbiorni­
ków i w ten sposób każdy
będzie miał możliwość
oglądania programów z
różnych satelitów.
TURBOŁADOWANIE
W KUCHENCE GAZO­
WEJ to pomysł Kol. Piotra
Zacharzewskiego z Rze­
szowa. Pomysł Piotra po­
lega na tym, żeby do gazu
w kuchence dostarczać
wcześniej sprężone po­
wietrze. Dzięki temu gaz
będzie się „dokładniej"
spalał i wydzielał więcej
ciepła, jednym słowem u-
zyska się większą ekono­
mikę zużycia.
ULEPSZENIE POMPY
CIECZY polegające na za­
montowaniu uzwojenia
silnika na rurze przepły­
wowej (zamiast dotych­
czasowego na rdzeniu), a
w jej środku umieszcze­
nie wirnika np. z metalu
ferromagnetycznego (za­
miast przekazywania na­
pędu wałkiem na łopatki).
Zmiany te spowodują
zmniejszenie gabarytów
silnika (zasilanego oczy­
wiście prądem zmien­
nym). Autorem tego po­
mysłu jest również Kol.
Piotr Zacharzewski z
Rzeszowa.
śladem
I yomystćw
14 stycznia br. w telewi­
zyjnym programie „Bliżej
świata" we fragmentach
australijskiej audycji p t
„Beyond 2000" pokaza­
no przyciemnione szyby
działające na zasadzie
przepływu prądu elek­
trycznego w ciekłym kry­
sztale. Informacja ta jest
śladem pomysłu zamiesz­
czonego w „MT" 4/79. W
dalszym ciągu tego pro­
gramu pokazane zostały
chłodzące poduszki i jest
to z kolei ślad pomysłu z
„M T " 11/88. O b yd w a w y ­
m ie n io n e ś la d y przysłał
nam Kol. A d a m G ą sio ro -
w s k i z K ra k o w a .
Od Kol M a cieja G ło ­
d z i a k a z N o w eg o Targu
dowiedzieliśmy się, że za­
mieszczony w naszym
dziale pomysł z „M T ' 1/85
polegający na moderniza­
cji napędu roweru został
przez nas samych opisany
w „MT”4/81.
Pomysł dotyczący dy­
wanów, które pełnią funk­
cję grzewczą zamieszczo­
ny w „MT" 10/89 został
wcześniej opisany w ma­
gazynie „Gromada" z dn.
7.01.89 w rubryce pt. „Dzi­
wy nie z tej ziemi" jako
„Dywan dla zamożnych".
W artykule tym zamiesz­
czono wiadomośćr że fir­
ma „Sanyo" postanowiła
produkować takie perskie
dywany jako kolejny
„cud" techniki elektro­
nicznej. Napisał nam o
tym Kol. T o m a sz G w a d e -
ra z P rze d b o rza .
W katalogu „Enterpri­
se" nr 5/81 na str. 203 Kol.
M arek B o ja n o w sk i z
W a rsza w y znalazł infor­
mację o tym, że firma RIP
rrInternational" LTD w
Hongkongu produkuje
dzwonki z pozytywkami
(12 różnych melodii). Ma­
rek skojarzył sobie tę in­
formację z pomysłem
wydrukowanym w „MT"
11-12/79 r.
Ze śladów nadesła­
nych nam przez Kol. S ła ­
w o m ira M u c h ę z B o c h ­
n i zamieszczamy ślad do­
tyczący zmiennego świa­
tła latarki („MT' 8/87).
Otóż Marek poinformo­
wał nas, że Południowe
Zakłady Przemysłu Elek­
tronicznego „Polam-Kon-
takt" w Czechowicach-
Dziedzicach produkują
(nie wiadomo, czy aby
jeszcze) ściemniacze z po-
łącznikiem dotykowym
typ RS'5. Sławek uważa,
że idea pomysłu jest ta
sama, choć zakłady pro­
dukują potencjometry
wbudowane do kontaktu
instalacji oświetleniowej
w domach, a naszemu po­
mysłodawcy chodziło o la­
tarkę.
91

TROCHĘ MORAŁÓW
Katedra Fizyki otrzymuje od czasu do czasu
listy od czytelników, za które serdecznie dzię­
kujemy. Oczywiście wszystkie listy są uważnie
czytane, niezależnie od ich dalszego losu. Listy
dotyczą rozmaitych spraw mniej lub bardziej
związanych z fizyką, poczynając od próśb o po­
moc w rozwiązaniu zadania, a na rozmaitych
genialnych pomysłach kończąc. Ponieważ „KF”
z reguły nie zajmuje się rozwiązywaniem za­
dań, skoncentrujemy się na drugiej kategorii
listów, ale nie po to, by wygłosić krytyczne uwa­
gi pod adresem ich autorów. Chcemy raczej po­
czynić pewne sugestie, z których może ktoś
skorzysta.
Pewne tematy zawsze wzbudzały i nadal
wzbudzają duże zainteresowanie, pomimo że są
od siebie dość odległe pojęciowo. Do najpopu­
larniejszych należą: teoria względności i oczy­
wiście nieśmiertelny temat - „perpetuum mobi­
le”.
Zainteresowanie tą czy inną tematyką wiąże
się zazwyczaj z jej atrakcyjnością. Teorii
względności nie sposób jest odmówić niezwy­
kłego powabu, ale zapewne głównym czynni­
kiem przysparzającym jej wielbicieli, jest
względna prostota tej teorii. Prostota ta dotyczy
przede wszystkim niezbyt skomplikowanego a-
paratu matematycznego. Aby móc rozważać pa­
radoks bliźniąt, jednoczesność zdarzeń, skróce­
nie przedmiotów poruszających się, wystarczy
znajomość szkolnej matematyki. Być może dla­
tego często zapomina się, że te tak proste z po­
zoru wnioski wywiedzione zostały z niesłycha­
nie głębokich przemyśleń dotyczących czasu,
przestrzeni i konsekwencji skończonej pręd­
kości przenoszenia informacji pomiędzy obser­
watorami, znajdującymi się w różnych ukła­
dach fizycznych. Piękno i prostota tej teorii po­
ciągają za sobą także łatwość popularyzacji za­
gadnienia, a co za tym idzie jego dostępność w
wielu opracowaniach, a także wykorzystanie
92
jej w twórczości science-fiction. Wnioski są dla
wielu oczywiste: skoro jest to takie proste, to i
ja potrafię dodać coś od siebie.
To oczywiście świetnie, że zawsze można
znaleźć pasjonatów, którzy zadadzą sobie trud
wykonania ciężkiej pracy umysłowej np. w celu
zaproponowania jakiegoś epokowego doświad­
czenia, które niestety na ogół pozostaje jedynie
eksperymentem myślowym, ponieważ wykona­
nie jakichkolwiek pomiarów obiektów porusza­
jących się z prędkością zbliżoną do prędkości
światła jest niesłychanie trudne. Oczywiście
nie chcemy nikogo zniechęcać do przeprowa­
dzania eksperymentów myślowych, ale ich
sprawdzenie eksperymentalne pozostaje raczej
w sferze pobożnych życzeń niż realiów.
O ile wielbiciele teorii względności mogą jed­
nak trafić na wart rozwiązania problem, o tyle
entuzjaści budowy perpetuum mobile zupełnie
nie przejmują się faktem, że problem ten został
już dawno temu rozwiązany i nie ma sensu za­
przątać sobie głowy sprawą dawno rozstrzy­
gniętą. Podkreślmy więc, że w fizyce pewne za­
sady obowiązują bez żadnych wyjątków. Jedną
z tych podstawowych praw jest zasada zacho­
wania energii. Sądzimy, że jest ona dobrze zna­
na czytelnikom „KF”, w związku z tym nie bę­
dziemy jej przytaczać. Przypomnimy jedynie
jedną z jej głównych konsekwencji, która głosi,
że praca nie może być wykonana za darmo, a
jedynie kosztem zmagazynowanej w układzie
fizycznym energii. Przetwarzanie jednego ro­
dzaju energii w inny w realnych sytuacjach za­
wsze odbywa się ze stratami, ponieważ nie je­
steśmy w stanie pozbyć się do końca sił tarcia,
ani strat termicznych np. wskutek promienio­
wania. To są realia pracy każdego urządzenia,
które w tej sytuacji prędzej czy później musi
zatrzymać się, o ile nie będzie posiadało zasila­
nia z zewnątrz. Każda energia wewnętrzna, nie­
zależnie jakiego jest rodzaju, musi się wyczer­
pać, dlatego wszelkie próby skonstruowania
perpetuum mobile, są skazane na niepowodze­
nie.
Tak jak powiedzieliśmy na początku, posta­
ramy się nie dokuczać nieszczęsnym twórcom
tych urządzeń, pomimo totalnego lekceważenia
przez nich zasady zachowania energii. Chcemy
natomiast wskazać pewną pozytywną stronę
ich działalności. Otóż niektóre z projektowanych
urządzeń są bardzo sprytnymi i pomysłowymi
konstrukcjami. Właśnie dlatego „KF” nie za­
mierza odżegnywać od czci i wiary ich twórców,
ponieważ pomysłowość konstrukcji świadczy
dość często o posiadanych przez nich całkiem
sporych zdolnościach inżynieryjnych. W związ­
ku z tym sugerujemy, by swoją pasję obalania
tych praw fizyki, które są nie do obalenia prze­
nieśli na dużo bardziej praktyczny i pożyteczny
grunt, i zaczęli rozwijać swoje często niebaga-
telne zdolności inżynieryjne w kierunku budo­
wy urządzeń, które komuś do czegoś mogą się
przydać.
Światu zawsze potrzebni byli ludzie, którzy
swoimi niezwykłymi pomysłami stymulowali
rozwój nauki i techniki. Rzut oka na historię
rozwoju nauki i techniki prowadzi do wniosku,
że dawniej epokowe odkrycia dokonywane były
niezwykle łatwo i to często przez ludzi, którzy
uważani byli przez swoje otoczenie za, delikat­
nie mówiąc, niezbyt rozgarniętych. Dla przykła­
du Edison, który nie tylko odkrył żarówkę, ale
także był autorem około 1000 patentów, został
wyrzucony ze szkoły jako osobnik nie rokujący
żadnych nadziei na zdobycie choćby minimum
wiedzy. Einstein w szkole i na studiach tez or­
łem nie był, a dziś uważa się go za jednego z
największych geniuszy w dziejach nauki. Pol­
ski matematyk Stefan Banach był, podobnie
jak Edison, samoukiem, a jednak jego nazwi­
Z Wydawnictw Komunikacji i Łącz­
ności otrzymaliśmy ulotką anonsującą
album Wiesława Wojasiewicza „Podró­
że Koleją Warszawsko-Wiedeńską".
Pozycją tę wymieniony edytor przygo­
towuje z okazji 150 rocznicy oddania
do użytku początkowego odcinka
„wiedenki*' z Warszawy do Grodziska
Było to w 1845 roku, dokładnie 14
czerwca. W ulotce czytamy m.in.: *W
„Podróżach Koleją Warszawsko-Wie-
debską" każdy znajdzie coś dla siebie:
modelarze - wizerunki nieistniejących
foxeli, parochodów. powozów; filateliś­
ci - szczegóły przewozu poczty, pakie­
tów i tłumoków; historycy - na ogół
pomijane w podręcznikach fakty z na­
szych dziejów od 1834 do 1918; numiz­
matycy - informacje o medalach i od­
znakach. Dla przypadkowych czytelni­
ków po zakończeniu „ P o d r ó ż y . n i e
będzie zagadką, czy iampucer mógł a-
wansować na excentryka. ani tajemni­
cą, o czym wiedzieli tylko Pan Bóg i
generał Iwan Iwanowicz Dehn.» Zdaje
się, że w trudnej sytuacji rynkowej
książki edytor nie jest przekonany, czy
każdy tę książkę kupi. Sądząc po za­
powiedzi (15 arkuszy autorskich tekstu,
250 archiwalnych, w większości nie pu­
blikowanych ilustracji, wstęp w kilku ję­
zykach) będzie to pozycja dość droga.
Dlatego ulotka kończy się pytaniem o
zapotrzebowanie na nią w waszych
środowiskach. Redakcja Książek Kole-
lowych czeka też na inne uwagi i su­
gestie dotyczące tego przedsięwzięcia.
Piszcie pod adresem: Wydawnictwa
Komunikacji i Łączności, ul Kazimie­
rzowska 52, 02-546 Warszawa (z dopi­
skiem na kopercie „Wiedenka").
(mar.)
sko na trwałe zostało wpisane do matematyki.
Przykłady można mnożyć. Wszystkich jednak
samouków łączy pewna cecha wspólna - czego
nie nauczono ich w szkole, zgłębili sami, o czym
naprawdę warto pamiętać.
Położenie dzisiejszych potencjalnych od­
krywców jest chyba trudniejsze niż ich kole­
gów w przeszłości, ponieważ abecadło pojęcio­
we niezbędne do uprawiania jakiejś dziedziny
nauki lub techniki przekracza niejednokrotnie
poziom uniwersytetu. Nikogo to nie powinno
zrażać, ale zanim ogłosi się „epokowe odkrycie”,
trzeba przynajmniej sprawdzić, czy przypad­
kiem nie kłóci się ono z podstawowymi i dobrze
udowodnionymi zasadami. Tą dydaktyczną ra­
dą kończymy nieco moralizatorski wykład, a za
miesiąc zajmiemy się ciekawymi zjawiskami
dziejącymi się na pograniczu fizyki jądrowej i
fizyki kryształów.
Adrian Kozanecki
W1GMH PIEBWSEB60 BłLKTl MŁDY
4«r
W A u s t r i i . H o le o d U , C ze ch o sło w a cji,
obu p a s tw a c h n ie-nieckleh i Z w itk u
A adiieckiw ju b ile u sz # p ó łto ra * !* c x *
k o l* i świętowano bardro
u r o c z y ś c i* . Parado* parowozów, wy­
stawo*, f i t* t* n » ty c tn y » , koocar tom,
pokazom * o d * la r s k l* . pociągom ł Pe"
cja tn ym n i* b y ło końca. Impraiom
to w a rz y s z y ły lic z n e p a a ią th i, wśród
n ic h f o ld e r y , p rz e w o d n ik i, k s l ^ i k i .
( . . j W d n i u onegdajszym nastąpiło uroczyste
otwarcie Kolei Warszawsko-Wiederfskiej. ( • • • ) Z o k a z ji ' { H t c l i J » 'łk i* « o k o l e j ­
Uroczystość ta od godziny t r z e c ie j trwała dla n ic tw a Wydawnictwa ko m u n ika cji
i Łączności z a w ie rz a ją W** z a p ro s ić «-
,,.ająeych w n ie j ud zia ł do późnego wieczora.
Rozpoczęło ją przejś cie dziesię ciu ozdobionych
„Podróż* k o le ją W *rsr*w»ko-Hłed*ńłM
ich a u to r* * b*dzi*
w kwiaty lokomotyw w pełnym biegu, p fty dźwięku
muzyki, przed J.0. Księciem Namiestnikiem Kró­
lestwa i gośćmi przez tegoż zaproszonymi. Po
Wiesław Wojasiewicz
w i« l0 l« c r i w sp ółpraco w n ik
tym przeglądzie nowym zupełnie dla nas. zebrani ty.>odfllka k o le ja r z a S y k a ł y " ,
goście znakomici ( . . . ) ruszyli ozdobnym pocią­ k s ią ż k i „H o sty dr<w żelazn ych
K ró lestw a P o ls k i* o o " .
giem około w pół do czwartej do Grodziska,
o s t a t n i e j dotąd s t a c j i k o l e i. ( . . . )
Owo wydarzanie z U czerwca i8H5 roku, opisane
przez re p o rte ra „Gazety w a rsza w skie j", d * o
początek n ie ty lk o K olei Warszawsko-W iedeńsklej,
a le także polskiemu k o le jn ic tw u .
93

*A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
ANALIZA WIDMA
O metodach otrzymywania widm ciał niebieskich
oraz o sposobach ich wstępnego opracowywania pisa­
liśmy w poprzednim odcinku. Tym razem zajmiemy
się interpretacją fizyczną linii widocznych na tle
widm gwiazd, natomiast w następnym odcinku omó­
wimy mechanizm powstawania oraz własności widma
ciągłego.
Na początku XIX wieku niemiecki fizyk Joseph
Fraunhofer jako pierwszy dostrzegł w widmie Słońca
ciemne prążki, które od jego nazwiska noszą nazwę
linii Fraunhofera. Do obserwacji Słońca używał on
niewielkiego teodolitu z pryzmatem umieszczonym
przed obiektywem. To proste doświadczenie z łatwoś­
cią może powtórzyć każdy z Czytelników, radzimy jed­
nak zamiast teodolitu używać zwykłego szkolnego
spektroskopu, który znacznie ułatwia obserwowanie
ciemnych linii na tle tęczy barw widma słonecznego.
Odpowiednia tabelka, zamieszczona np. w P o ra d n ik u
m iło ś n ik a a stro n o m ii - P.G. Kulikowskiego, pozwoli
zidentyfikować kilkadziesiąt widocznych linii. Dowie­
my się z niej, że dwie bardzo wyraźne linie, widoczne
w fioletowej części widma, należą do wapnia. Bez tru­
du zidentyfikujemy również podwójną linię sodu, wi­
doczną na tle barwy żółtej oraz rozmieszczone w róż­
nych częściach widma linie wodoru, żelaza, magnezu i
innych pierwiastków. Zachęcamy do przeprowadzenia
takiej obserwacji.
Zanim przejdziemy do opisu mechanizmów fizycz­
nych, związanych z powstawaniem tych linii, postaraj­
my się scharakteryzować rodzaj widma słonecznego.
Z fizyki szkolnej wiemy, że widma dzieli się na emisyj­
ne i absorpcyjne, a według innego podziału na ciągłe,
liniowe i pasmowe. W przypadku Słońca z dobrym
Zjawisko Dopplera dla fal elektromagnetycznych jest jakościowo podobne do zjawiska Dopplera dotyczącego fal akustycz­
nych. Częstotliwość odbierana przez obserwatora zależy od częstotliwości wysyłanej przez nadajnik oraz od wartości
względnej prędkości radialnej
94
%
LINIOW EG O
przybliżeniem można przyjąć, że mamy do czynienia
ze złożeniem dwóch rodzajów widm. Na emisyjne wid­
mo ciągłe nałożone jest absorpcyjne widmo liniowe.
Widmo ciągłe charakteryzuje się tym, że występują
w nim kwanty promieniowania elektromagnetyczne­
go (w tym i fotony) o wszystkich częstotliwościach, a
rozkład natężenia promieniowania w funkcji długości
fali jest dla niego ciągły. Mechanim powstawania ta­
kiego promieniowania omówimy dokładniej w następ­
nym odcinku. Na razie ograniczmy się do stwierdze­
nia, że Słońce emituje energię na wszystkich długoś­
ciach fali. Ponieważ całość promieni zwania widzialne­
go Słońca otrzymujemy w zasadzie od stosunkowo
cienkiej warstwy, nazywanej fotosferą, dlatego w niej
należy doszukiwać się przyczyn powstawania linii ab­
sorpcyjnych.
Istnienie tych linii wyjaśnia prawo Kirchhoffa-Bun-
sena, które mówi, że w określonych warunkch fizycz­
nych każdy pierwiastek chemiczny pochłania lub emi­
tuje fotony (kwanty energii) o ściśle określonych i
charakterystycznych tylko dla tego pierwiastka ener­
giach, co jest związane z poziomami energetycznymi
danego atomu. Absorpcji fotonu towarzyszy przeskok
elektronu na wyższą orbitę, a emisji - powrót na po­
ziom niższy. Wprawdzie w stanie wzbudzenia elektron
przebywa bardzo krótko, rzędu 10-* sekundy i absor­
pcji fotonu towarzyszy prawie natychmiastowa jego
emisja. Należy jednak uwzględnić fakt, że obserwuje­
my pochłanianie fotonów tylko z naszego kierunku, a
emisja odbywa się w kierunku dowolnym, na ogół róż­
nym od pierwotnego. W ten sposób w widmie ciągłym
pojawiają się „wyrwy”, właśnie linie absorpcyjne, któ­
rych długości fal są ściśle określone.
 Badając widmo liniowe możemy stwierdzić, jakie
pierwiastki {czy też związki chemiczne) ujawniły swą
obecność w widmie. Kody charakterystyczne dla po­
szczególnych pierwiastków, ułatwiają przeprowadze­
nie identyfikacji. W widmie słonecznym o dużej dys­
persji zaobserwowano ponad 25 000 linii absorpcyj­
nych. Po ich rozszyfrowaniu ustalono, że należą one do
siedemdziesięciu kilku pierwiastków (i kilkunastu
prostych związków chemicznych). Tego typu badania
mają charakter typowo jakościowy i na ich podstawie
nie można nic powiedzieć o obfitości danego pierwias­
tka w warstwie, w której nastąpiła absorpcja. Na przy*
kład z faktu, że w widmie Słońca występują bardzo
silne linie sodu, a linie helu należą do słabszych, wcale
nie wynika, że liczba atomów sodu jest większa od
liczby atomów helu. Wszelkie analizy ilościowe doty­
czące składu chemicznego są o wiele bardziej skompli­
kowane i wymagają uwzględnienia warunków fizycz­
nych panujących w warstwie absorbującej. Warunki
te w sposób jednoznaczny określają prawdopodobień­
stwo absorpcji fotonu przez atomy danego pierwias­
tka w określonych warunkach. Dopiero wtedy infor­
macje ilościowe o składzie chemicznym stają się mia­
rodajne.
W podobny sposób, na podstawie analizy widma li­
niowego odległych gwiazd, jesteśmy w stanie określać
skład chemiczny ich atmosfer lub, prowadząc rozumo­
wanie odwrotne, na podstawie wyglądu widma -
wnioskować o warunkach fizycznych panujących w
ich zewnętrznych warstwach.
Dalsze informacje o gwieździe uzyskamy z analizy
kształtu pojedynczej linii absorpcyjnej. Zanim je omó­
wimy, poświęćmy kilka uwag zjawisku Dopplera, Zna­
my go z kursu szkolnego, dotyczy fal akustycznych, a
spotykamy się z nim np. w sytuacji, gdy mija nas jakiś
hałaśliwy pojazd. Wtedy odbierana przez nas częstotli­
wość drgań ulega gwałtownej zmianie, przy czym po­
czątkowo jest ona wyższa od wysyłanej przez pojazd,
a po minięciu nas - niższa. Efekt ten występuje, gdy
nadajnik i odbiornik fal przesuwają się względem sie­
bie, a ściślej, zbliżają się lub oddalają. Popatrzmy na
rysunek 1, na którym przedstawiono trzy sytuacje, W
pierwszej (a), odległość między nadajnikiem i odbior­
nikiem nie ulega zmianie - odbiornik rejestruje więc
taką samą częstotliwość drgań, jaka jest wysyłana. W
sytuacji drugiej (b), odbiornik oddala się ze stałą pręd­
kością W jednostce czasu dociera do niego mniej
drgań, a to oznacza, że odbierana częstotliwość jest
mniejsza od wysyłanej. Wreszcie w przypadku c, od­
biornik zbliża się do źródła fal: w jednostce czasu do­
ciera do niego więcej fal, czyli odbierana częstotliwość
jest większa.
Podobne jakościowo rozumowanie można przepro­
wadzić dla fal elektromagnetycznych. Wyobraźmy so­
bie, że gwiazda świeci światłem monochromatycznym,
tzn. wysyła tylko fale o określonej długości. Obserwa­
tor poruszający się radialnie względem takiego źródła
będzie rejestrował inną częstotliwość, a więc i inną
długość fali. Różnicę między długością fali odbieranej
i wysyłanej (A-A-Ao) oraz względną prędkość radialną
vr i prędkość światła c, łączy wzór Dopplera:
A A . vr
TT *c“
który pozwala obliczyć prędkość radialną, jeśli znane
są: wysyłana długość fali Aa i wartość przesunięcia AA.
Zauważmy, że gdyby źródło światła spoczywało wzglę­
dem obserwatora, to wtedy A-Xo. Do takiej sytuacji
Kształt linii absorpcyjnej w widmie gwiazdy zależy między
innymi od warunków fizycznych panujących w jej atmosfe­
rze oraz od prędkości radiafnej wynikającej z jej ruchu obro­
towego
łatwo można doprowadzić, ustawiając przed obiekty­
wem spektrografu sztuczne źródło światła, które bę­
dzie emitowało tę samą długość fali co gwiazda. War­
tość Aa jest więc laboratoryjną (katalogową) długością
fali. Z kolei przesunięcie A A w praktyce odczytujemy
bezpośrednio z widma, mając uprzednio wyskalowaną
oś długości fal (krzywa dyspersji).
Przeanalizujemy teraz przykłady przedstawione na
rysunku 2. Mamy tam tę samą linię absorpcyjną za­
obserwowaną u trzech różnych gwiazd - może to być
np. linia wodoru H i, której laboratoryjna długość fali
jest równa A*. Środek pierwszej linii pokrywa się z tą
wartością, a to oznacza, że prędkość radialna pier­
wszej gwiazdy jest równa zeru. U następnej gwiazdy
mamy przesunięcie linii w kierunku fal dłuższych,
czyli to źródło promieniowania oddala się od nas. In­
terpretację ostatniego przykładu pozostawiamy Czy­
telnikowi.
Odrębnego wyjaśnienia wymagają profile przedsta­
wionych na wykresie linii widmowych. W myśl tego co
powiedzieliśmy wcześniej, dany pierwiastek absorbu­
je z widma ciągłego tylko ściśle określone długości fal
- linia absorpcyjna powinna więc być bardzo wąska.
Ale i w tym przypadku mamy do czynienia ze zjawi­
skiem Dopplera. Poszerzenie linii może wynikać np. z
ruchu obrotowego gwiazdy - pewne fragmenty jej po­
wierzchni zbliżają się do nas, a inne oddalają. Mogą
też występować ruchy turbulentne w atmosferze
gwiazdy, tzn. część obłoków gazu wznosi się, a inne
opadają. Istotny wpływ na profil linii mają też chao­
tyczne ruchy atomów absorbujących kwanty promie­
niowania.
Nie ulega wątpliwości, że widmo liniowe jest przy­
słowiową kopalnią informacji o cechach fizycznych
gwiazdy.
Na zakończenie jeszcze jedna uwaga. W przypad­
kach, gdy prędkości radialne są porównywalne z pręd­
kością światła (np. dla kwazarów), do obliczeń należy
używać relatywistycznego odpowiednika wzoru Dop­
plera.
Marek T, Szczepański
95
 Niebo w listopadzie 1990 roku

■ Słońce wstąpi w znak Strzelca 22 listopada o godz. 14.48. W tym dniu będzie
ono śvyieciło na pograniczu gwiazdozbiorów Wagi i Skorpiona
Wenus i Merkury przebywają w tym miesiącu za Słońcem, praktycznie są więc
niewidoczne. Złączenie górne Wenus ze Słońcem nastąpi 1.11 o godz. 16.10.
Mars widoczny jest przez cała noc, jego opozycja przypada 27.11 o godz. 21.36,
Świeci on bardzo jasno (-t!b) w gwiazdozbiorze Byka. Zbliżoną jasność ma
Jowisz ( - f j ) , wschodzi on już przed północą, a widoczny jest na tle gwiazdo­
zbioru Raka Kończy się już okres wieczornej widoczności Saturna oraz przeby­
wających w jego pobliżu Urana i Neptuna, odszukanie ich na niebie będzie
zadaniem bardzo trudnym.
Fazy Księżyca: pełnia - 2.11 o godz, 22:49, ostatnia kwadra - 9.11 o godz.
14:03, nów - 17.11 o godz. 10:05 i pierwsza kwadra - 25.11 o godz 14:12. Księ­
życ znajdzie się w perygeum 4 11 około godz. 1:00, natomiast w apogeum -
19.11 około 4:00.
Wszystkie momenty podano w czasie zimowym (CSE).

Opracował Marek T. Szczepański

Grafika Jan Desselberger

Saturn

Naptun
Listopad

Uran

; kkrkuryx’

A S T R O - F O T O
Pluton
M 5 7 - Mgławica planetarna w Lutni (NOC 7620). O dkrytjąw 1779 roku Antoine Darquier
Pierścień ma rozmiary kątowe
m
i jasność 9,3. Masę mgławicy oceniono na 0,17 masy
Słońca, a prędkość ekspansji na 19 km/s. Oświetla ią gorąca gwiazda o temperaturze
powierzchniowej 75 tys K i jasności 14.7 (widoczna w centrum mgławicy). Obiekt ten znajduje
. m
się na sferze w miejscu o współrzędnych: a - 18n 51 7 8-32°58 i odległy jest od nas o
okoto 2300 lat świetlnych.
Zdjęcie wykonano za pomocą 5-melrowego teleskopu w obserwatorium na Mount Palo-
mar.

O Jowisz

HONDA ST 1100 PAN EUROPEAN
Honda to jedna z największych wy­ obudowa skrzyni biegów mają wytrzy­
twórni japońskich (i światowych), zało­ małą, sztywną konstrukcje W nowym
żona w 1946 roku jako niewielka fabry­ modelu odstąpiono od modyfikacji sil­
ka kopiująca pojazdy jednośladowe nika rzędowego stosowanego z powo
znanych marek europejskich. Wypuś­ dzeniem w innych pojazdach tej marki i
ciła w tym roku na rynek swój najno­ zastosowano nowo opracowaną jed
wszy produkt. Nowy typ stanowi po­ nosfkę o znacznie lepszej charaktery­
ważne zagrożenie dla wyrobów Baye- styce. Jest to silnik chłodzony cieczą,
rische Motoren Werke, a szczególnie czterocylindrowy, w układzie widlastym
dla „flagowego'’ motocykla tej firmy, o- (90°), czterosuwowy (2xOHC), wyposa­
znaczonego symbolem KI. żony w 4 zawory na cylinder, co m in.
Modelem ST 1100 Honda przełama­ wydatnie poprawia wymianę ładunku
ła monopol BMW (i swojego japoń­ Zasilanie zapewniają 2 gażmki 32 mm,
skiego konkurenta - Kawasaki) w dzie­ zaś zapłon zrealizowano za pomocą
dzinie ciężkich motocykli sportowo-tu­ systemu elektronicznego. Z pojemnoś­
rystycznych, lecz w iego opracowanie ci skokowej 1084 cm3 przy stopniu
włożono dużo wysiłku, czasu i środków sprężania 11:1, silnik rozwija moc 73,5
finansowych. Przed przystąpieniem do kW przy 7500 obr/min Nie jest to jed­
prac projektowych przeprowadzono nak kres możliwości, gdyż konstrukcja
szerokie badania opinii publicznej i jednostki napędowej zezwala na dal­
wymagania przyszłego użytkownika sze zwiększenie osiągów Granica ta
(motocykl turystyczny o sportowej cha­ nie zostanie jednak przekroczona, po­
rakterystyce, wygodny w dłuższych, nieważ wytwórnia respektuje zachód-
ponad 3-godzinnych przejazdach non- moniemiecki zakaz importu (i oczywiś­
stop dla 2 osób, łatwy w prowadzeniu i cie używania) na terytorium tego pańs­
obsłudze, mała wrażliwość na warunki twa motocykli z silnikami o mocy po­
atmosferyczne, duża „płynność” jazdy wyżej 73,5 kW Jednostkę napędową
etc.) stały się podstawą do stworzenia zblokowano ze sprzęgłem mokrym
nowego pojazdu. wielotarczowym i skrzynią biegów o 5
Motocykl odznacza się ciekawą syl przełożeniach (bieg piąty ma wartość
wetką nawiązującą nieco do stylu lat nadbiegu, zmniejszającego zuzycie pa­
pięćdziesiątych, opracowaną bardzo liwa w czasie jazdy turystycznej, lecz
dobrze pod względem aerodynamicz­ jednocześnie obniża sportowe walory
nym. Specjaliści twierdzą, ze model ST molocykla). Na uwagę zasługują tłumi­
1100 ma najkorzystniejszy współczyn­ ki drgań, umieszczone pomiędzy
nik aerodynamiczny (Cx) ze wszystkich sprzęgłem i skrzynią biegów oraz na
maszyn tej klasy dostępnych obecnie wale napędowym, przenoszącym mo­
na rynkach europejskich. Doskonałe ment obrotowy na tylne koło Zespół
jest też zabezpieczenie motocyklisty napędowy charakteryzuje się bardzo
przed wpływami atmosferycznymi - o- cichą, równą i elastyczną pracą. Duży
słona spełnia swoją rolę praktycznie w moment obrotowy (11 kGm 6000 obr/
każdych warunkach eksploatacyjnych. /min) i starannie dobrane przełożenia
Konstrukcja pojazdu charakteryzuje umożliwiają przyspieszenia w każdym
się interesującymi rozwiązaniami tech zakresie pracy silnika - np. wykonanie
nicznymi. Elementem nośnym jest ze­ na trzecim biegu nawrotu na jezdni o
spół składający się z ramy rurowej, po­ przeciętnej szerokości i płynna konty­
dwójnej, otwartej, do której podwieszo­ nuacja jazdy nie stanowi żadnej trud­
no wielopunktowo blok napędowy, sta­ ności. Zawieszenie tylne (regulowane,
nowiący dolny element ramy. Rozwią­ 10-stopmowy zakres działania) zreali­
zanie to zwiększa znacznie sztywność zowano w postaci rurowej jednostron­
układu nośnego, gdyż kadłub silnika i nego wahacza (w jego wnętrzu popro­
wadzono wał napędowy) współpracu­
jącego z gazowym amortyzatorem i
spiralną sprężyną. Zawieszenie przed­
nie Sianowi widelec teleskopowy (o
skoku 150 mm) systemu Honda TRAĆ
Motocykl ma hamulce tarczowe stero­
wane hydraulicznie (na żądanie wypo­
sażone w urządzenie zapobiegające
poślizgowi kół w czasie hamowania -
tzw. ABS). Tarcze hamulcowe (2 przy
przednim kole) są perforowane dla
zmniejszenia masy. Koła (o różnych
średnicach) wykonane są jako trój-
szpryehowe ze stopów lekkich i ogu­
mione - w pierwszej serii pojazdów -
oponami Dunlop k505 o wysokiej
przyczepności i dużej odporności me­
chanicznej (przód 110/80-V18; tył
1 6 0 /7 0 - V17).
Honda ST 1100 ma wyjątkowo wy­
soką zdolność manewrową w każdych
warunkach jazdy, niezależnie od pręd­
kości Pomimo dość duzei masy (279
kg - „sucha") manewrowanie jest po
równywalne do zdolności lekkich mo­
tocykli - jest to m in. zasługa nisko po­
łożonego środka ciężkości (m m zbior­
nik paliwa o pojemności 28 litrów znaj­
duje się pod siedzeniem kierowcy) i
dobrego opracowania konstrukcji po­
jazdu. Motocykl przekracza bez trud­
ności prędkość 240 km/h; osiąganie
prędkości rzędu 185 km/h w czasie sil
nego wiatru nie zmniejsza bezpie­
czeństwa jazdy.
Duża wygoda jazdy, bezpieczeństwo
w każdych warunkach drogowych i at
mosferycznyeh oraz przystosowanie
do długich podróży (m in schowki ba­
gażowe o pojemności 35 litrów, dobrze
rozplanowane wewnętrznie, zamykane
na klucz - od „stacyjki", z możliwością
ich odejmowania i używania jako waliz­
ki) i niezbyt duże zuzycie paliwa (ok 8
1/100 km przy zmiennej szybkości w
cyklu miejsko-szosowym) sprawiają,
że zdaniem ekspertów handlowych
nowy model Hondy będzie obecnie
najbardziej poszukiwany na świato­
wym rynku.
Na zakończenie podaję jak zwykle
cenę - £ 7339 w Wielkiej Brytanii i ad­
res producenta: Honda Motor Co Ltd.
227/28 Jingumae, Shibuyaku, Tokyo.
Japan.
Jan Tarczyński