1990
ale kolejno, to jest pocie­
ó ę d z L w y
LIPIEC 1890 R.
Pogoda
Głównym zadaniem
projektowanej sieci staęyj
meteorologicznych na ko­
lejach żelaznych będzie
informowanie rolników o
pogodzie. W tym celu na
wszystkich pociągach wy­
wieszane będą kolorowe
sygnały, oznaczające wa­
runkowe przepowiednie
pogody na najbliższe dni;
na wszystkich zaś sta-
cyach rozlepiane będą
mapy synoptyczne.
Prawda
5 lipca 1890 r.
Magnesowanie stali
W znanej metodzie Du­
hamela magnesowania
stali opieramy o środek
pręta stalowego dwa mag­
nesy biegunami przeciw-
nemi i przesuwamy je
stąd ku końcom pręta. P.
Decharme zmienił postę­
powanie to o tyle, że o śro­
dek pręta oparł dwa bie­
guny jednoimienne, daj­
my północne, przesuwa­
jąc je stąd ku końcom, w
takim razie powstaje
magnes, mający biegun
południowy na każdym
końcu, a biegun północny
pośrodku. Gdy postępuje­
my przeciwnie, to jest
przesuwając bieguny pół­
nocne od końców ku środ­
kowi, znajdujemy biegun
północny na każdym koń­
cu, a południowy pośrod­
ku, naturę zatem biegu­
nów określa działanie
końcowe. Biegun środko­
wy jest jakby podwójny
czyli równoważy niejako
oba bieguny końcowe. Je­
żeli magnesy przesuwa­
my w obie strony, to jest
od środka ku końcowi i od
końców ku środkowi, re­
zultat jest takiż sam. Tak
samo się jeszcze dzieje,
jeżeli działanie dokony­
wamy nie współcześnie,
służy użytku. Mianowicie
ramy magnes najpierw' w
jedną, a potem w drugą
stronę od środka jednako­
wą liczbę razy.
Wszechświat
6 lipca 1890 r.
Zużytkowanie wodospadu
Niagary
Od wielu już lat sprawa
wyzyskania siły mecha­
nicznej spadku Niagary
zajmuje umysły wielu wy­
bitnych inżynierów. Przed
czterema laty projekt
przyjął bardziej realne
kształty, zawiązało się bo­
wiem stowarzyszenie Nia-
gara Falls Power Co, któ­
re wprowadzić ma w czyn
projekt inżyniera Toma
sza Eversheda. Polega on
na zbudowaniu tunelu,
którego początek ma być
u dolnej powierzchni wo­
dospadu i ciągnąć ma się
na długości około 2.5 mil o
pewnym nieznacznym
spadku. Szereg bocznych
kanałów łączących się z
tunelem posłużyć ma do
przeprowadzenia wody i
poruszania turbin; zużyte
wody zbierać się mają we
wspólnym kanale. Powyż­
sze towarzystwo zakupiło
już teren, na którym, we­
dług dotychczasowych
planów umieścić można
238 turbin, każda o sile
500 koni parowych. Prze­
widziany wydatek na całą
instalacją niepowinien
przenosić 35 00000 dola­
rów. Przedewszystkim to­
warzystwo ma na widoku
zaopatrywać w siłę me­
chaniczną miasto Buffa­
lo.
Wszechświat
6 lipca 1890 r.
Nowy papier
W Ameryce wynalezio­
no nowy sposób przygoto­
wywania papieru z opiłek
i wiórów drzewa cedrowe­
go, które można dostać w
warsztatach stolarskich,
fabrykach ołówków i w
zakładach, zajmujących
się specjalnie wyrobem
pudełek do cygar. Nowy
ten a szczególny papier
również do szczególnego
tanu barytu, 4-ech kwiatu
owijać nim należy tkani­
ny sukienne, wełniane i
inne, które uiegają psuciu
się w skutek moli. Móle
bowiem nie mogą znosić
zapachu papieru i w kró­
tkim czasie giną.
Kurjer Codzienny
10 lipca 1890 r.
Nowe zastosowanie
fonografu
Dr Lichwitz projektuje
ażeby do rozpoznawania i
oznaczania chorób usz­
nych używać fonografu E-
disona zamiast, jak do­
tychczas, zegarka, kamer-
tonu i t.p. przedmiotów,
wydających tylko niektó­
re dźwięki. Możnaby było,
według projektodawcy,
przygotowywać takie fo­
nografy, które służyłyby
za prawdziwą skalę dla
słuchu i zawierałyby
wszystkie gamy tonów
muzycznych. Przy pomo­
cy fonografu byłoby moż-
liwem porównywanie słu­
chu pacjenta w licznych
stadjach jego choroby. Za­
stosowanie przyrządu ta­
kiego nie przedstawia
żadnych trudności. Do
chorego ucha przykłada
się trąbka fonografu,
przez którą pacjentowi
dają słuchać rozmaitych
fonogramów, aż do fono­
gramu, którego chory nie
słyszy. Tą drogą można
będzie otrzymać bardzo
dokładny sposób badania
zdolności słyszenia, od­
różniający się od dotych­
czasowych jeszcze i tem,
że źródło dźwięku przy
badaniu pozostaje zawsze
w jednakowej odległości
od pacjenta.
Kurjer Codzienny
10 lipca 1890 r.
Jasne świece
W Niemczech wynale­
ziono niedawno szczegól­
nego rodzaju kompozycję,
która daje światło nad­
zwyczaj silne, widoczne
przy pogodzie na dalszej
nawet przestrzeni. Kom­
pozycja owa przygotowy-
wa się z 20-tu części mag­
nezji w proszku, 30-tu azo­
siarkowego i 7-miu sadła.
Podobna świeca pali się
kilkanaście sekund, a
daje światło równe 10,000
do 20,000 świecom zwy­
czajnym. Nowy ten wyna­
lazek może znaleść zasto­
sowanie przy zdejmowa­
niu fotografji wieczorem i
w nocy.
Kurjer Codzienny
12 lipca 1390 r.
Nowy wehikuł
W Paryżu odbyte zosta­
ły doświadczenia z nowo
wynalezionym ekwipa-
żem czteroosobowym,
wprowadzanym w ruch
przy pomocy pary. Wehi­
kuł ten ma pięć kół; ostat­
nie z nich służy do kiero­
wania, umieszczone zaś
jest z przodu. Czterech pa­
sażerów, pomiędzy który­
mi dwie damy mogło jeź­
dzić tym powozem po uli­
cach Paryża bez wielkich
trudności. Pomimo oży­
wionego ruchu parowy
ekwipaż doskonale wymi­
jał przeszkody i zręcznie
lawirował pomiędzy inne-
mi powozami i omnibusa­
mi. Hałasu nie robi on
żadnego, jak również nie
wydaje dymu. Maszynka
parowa wprowadzająca w
ruch ekwipaż, umieszczo­
ną jest u dołu pudła i pra­
wie wcale jej nie widać, co
ważne jest bardzo, gdyż w
ten sposób nie straszy
koni, zaprzęgniętych do
innych wehikułów.
Kurjer Codzienny
14 lipca 1890 r.
Elektryczny omnibus...
... zbudowała w Amery­
ce firma Dibbs i Garney w
Dakocie. Omnibus ma
wkrótce już znaleść prak­
tyczne zastosowanie; Da­
kota obfituje w wodę i dla
tego ruch będzie znacznie
ułatwiony. Konstrukcja
omnibusu jest bardzo pro­
sta; Na przodzie znajduje
się koło, przy którego po­
mocy konduktor będzie
wozem kierować.
Kurjer Codzienny
27 lipca 1890 r.
Zebrała:
Jadwiga Orzechowska
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nr 7 ( 4 9 7 ) Lipiec 1990 Rocznik XLI

CeBIT - największe w Europie targi informatyki są takie

okazją do zaprezentowania wielu innych dziedzin pośred^
nio z nią związanych. Szczegóły - w naszym dorocznym
reportażu z tej wspaniałej imprezy, który zamieścimy w na­
stępnym numerze.

Warunkiem pełnego zażywania słońca, powietrza i inten­

sywnego ruchu w wodzie jest pełna sprawność i wydolność
organizmu człowieka. Nie wszyscy ludzie mogą w równym
stopniu korzystać z tych naturalnych czynników zdrowo­
tnych. O ich wpływie na organizm zdrowy i przeciwwskaza­
niach w konkretnych schorzeniach traktuje artykuł doktora
nauk medycznych Józefa J. świrskiego pt. „Słońce, powie­
trze, woda” , który będziecie mogli przeczytać w następnym
numerze „Młodego Technika".

Już w przygotowaniu znajduje się kolejny numer specjalny

„Młodego Technika" pn. „Wszystko o akwarium". Wszyst­
kich hobbistów serdecznie zapraszamy do lektury i poszu­
kiwań w kioskach!

Nasza okładka: Otwarty luk wahadłowca może zawierać

różne ładunki - ostatnio postanowiono, iż wyniesie na orbi­
tę okołoziemską teleskop, który umożliwi nam spojrzenie w
kosmos na wiele lat świetlnych dalej. Jakie ma to znaczenie
dla „Młodego Technika"? Niech odpowiedzą na to pytanie
wielbiciele „Astronomii dla wszystkich"!

UWAGA CZYTELNICY!

Od IV kw artału br. - uruchamiamy

prenum eratę! W płaty - w Urzędach
Pocztowych I O ddziałach „R U C H ” '
 SPIS TREŚCI
Artykuły:
M ^ BROMAUS 7Y N Y N TGnHN A ' Cp Y U RADI° GRAFIA W HIST° R " SZTUKI - Grzegorz Jezierski 6
M iK R O M A S Z Y N Y - Tadeusz Rzepecki, Józef Trzionka
13
19
r £ s s s r £ £ r “ :“ ‘ “ , ' :::: 33
Felieton: 43
Opowiadanie:
::: 3
^ P J W A C z SKARBÓW I LINEAR ANGEL - Krzysztof Kosowski . . . .
Na warsztacie: ROWER POZIOMY „TOUR EASY" - Marek Utkin ...................
48
NAPRAWY I KONSERWACJA MEBLI (II) - Jerzy Pietrzyk ........................................
55
SCIEMNIACZE BEZ TYRYSTORÓW - Konrad Graczyk
59
PRAKTYCZNY KOMINEK - Wojciech Kiihn 63
DROBNE USPRAWNIENIA WARSZTATOWE - (s z )
65
Działy: NOWE I NAJNOWSZE . .................................................................. 69
4
CIEKAWE KSIĄŻKI ...................... .................................................................................
28
SŁYNNE JACHTY: FIRECREST - Marian Mickiewicz...........................................................
70
POZNAJEMY SAMOCHODY: SAAB 9000 - Zdzisław Podbielski' ........................
72
PRn mk T MAPr^ZAEr ): P0DSTAW0WE MATERIAŁY GOSPODARSTWA DOMOWEGO •
(op?acUh h ) A DLA G0SP0DARSTWA DOMOWEGO W CYWILIZACJI GRECKO-RZYMSKIEJ -
74
CHEMIA NA CO DZIEŃ: WOLFRAM OZNACZA TWARDOŚĆ - Stefan Sękowski...................
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE S O B IE ...........................
76
7o
KATEDRA FIZYKI: TEORIA DUCHÓW - Adrian K ozanecki...................... on
RO-MA: LICZBY DOSKONAŁE - Michał S z u re k ................... nn
82
DZIEJE OKRĘTU: PIERWSZE PAROWCE - Eugeniusz Koczorowski
84
p Io n Ff p ^ S n S Hl ° ÓW: PANHARD- LEVASSOR (F)1,889-1!ges'Zdzisław Podbielski 87
Krzysztof^ęci^a ° W0SCH0D 2 ~ SPACER KOSMICZNY LEONOWA - Jacek Nowicki,
88
FOTONOWOŚCI: CO NOWEGO ' z a ODRĄ (1 j i Pawet W ó jc ik '..............................................
90
INFORMIK a, b, c: KURS JĘZYKA C (24) - Roland Wacławek ..............................................
92
ASTRO-TOTO DLA WSZYSTKICH: ^NDAMENTALNE WYKRESY - Marek T.' Szczepański ' 94
Różne: 96
DYMIĄCE KOMINY POLSKICH ELEKTROWŃf WĘGLOWYCH - Zofia Rokita...........................
23
TUr S n ^ N° " ™ /0IM NAJBLIŻSZYM OTOCZENIU, ABY RATOWAĆ ŚRODOWISKO NA-
POŻYTECZNY RELIKT- Elżbieta'Gaweł ............................................................................ ?!
27
EKSto S czKy°ZLOM? - (a° i f ™ CHCIALBYŚ PRZECZYTAĆ W MŁODYM TECHNIKU"' 29
30
Przygoda^' 'NSTAL0WAĆ CZY NIE INSTALOWAĆ? - OTO JEST PYTANIE'-'Dariusz Adam
Okładki: OTWARTY LUK WAHADŁOWCA . ................................................................................. 40
SĘDZIWY TECHNIK........................... .........................................................
SUZUKI RGV 250 - Jan Tarczyński........... ........................................... ^

Młodego Technik.” wydaje Instytut Wydawniczy „ N ..z . Księgarnia"

Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawskl (kier. działu techn.-oraan.) Elżbieta Gaweł a i « .

Rokltaikier S u z u k i ® flSSrSktS

(Klub Wynalazków, elektronika), Krzysztot Zięclna, Jacek Nowicki (astronautyka), Wo|ciech Żurek (elektronika). ” otclKtra,0)-t,r209 ° rzZal° t

Adres redskcjl: ul, Spasowaklego 4. 00-389 Warszawa lub akr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. Teletony: centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z czytelnikami (czynny w Qodz. 11.00-14.00) - wewn. 60. Pozostałe działy: wewn. 4 2 147. Redaktor naczelny: 26-26-27 lub wewn.

D ru ir^kła ^V V ld P ^łn ^rn !r^t małpom/ * ^ acar)|a * adlU8taci r nadesłanych materiałów. Artykułów nie zamówionych redakcja nie zwraca,
uruk. zakłady Wklęsłodrukowe RSW „Prasa". Zam. 479. Nakład 80 300.
 M iędzy Odrą a Bugiem m ieszka naród kochający się w pom ­
nikach. Stawiam y je gdzie m ożem y i kom u możemy... Matce-
Polce i Zdrowiu Dziecka, Piłsudskiemu i Marchlewskiemu, bo­
haterom z lewa (dawniej!) i z prawa (obecnie). Stosujem y różne
form y: od szpitali-pomnikówpoprzez „idących pod wiatr" po „u-
bielisk" (pomnik poległych w obronie władzy ludowej). To nasza
chluba, pasja, specjalność...
W całej gamie rozwiązań „pomnikowych" brak m i tylko jed -
hej - łuku triumfalnego, form y starożytnej, zasłużonej dla kul­
tury światowej, wdzięcznej (patrz: Rzym, Paryż etc.). Sądzę, iż
ten haniebny brak powinniśm y ja k najprędzej zlikwidować
Wznosząc gdzieś nad Wisłą czy Prosną łuk trium falny na cześć...
błędu!
Ale Was zaskoczyłem, co? Sądzę, że w żadnym państwie na
świecie taki pom nik nie istnieje, więc w ten sposób m am y szan­
sę być w tym względzie pierwsi i najlepsi. Bo - wbrew potoczne­
mu mniemaniu - popełnianym przez nas błędom zawdzięczamy
bardzo wiele! Czyż nie?
Cała historia naszej cywilizacji, a więc także nauki i techniki,
to historia błędów oraz płynącej z nich wiedzy. W ślepym obma­
cywaniu otaczającego nas świata więcej było dotychczas nauki
na błędach niż świadomych i przemyślanych, właściwych decy­
zji. Ciężko m i o tym pisać, ale są także i błędy, które powtarzamy
z uporem godnym lepszej sprawy. Zaczynamy ju ż w szkole, lek­
ceważąc przekazywane przez nauczyciela form ułki i wzory.
Kontynuujem y naszą krucjatę błędów w domu, pracy, no - może
w dziedzinie naszych osobistych pasji staram y się ich unikać,
choć ju ż powyżej pewnego poziomu nie zawsze udatnie...
Wiele rzeczy stało się przez pom yłkę - pewien alchemik po­
myłkowo odkrył zamiast złota... mocznik. Ktoś inny wyproduko­
wał do celów pokojowych... silny środek wybuchowy. Jeszcze
ktoś inny odkrył przydatność pew nej cieczy występującej w
skorupie ziemskiej, wymyślił urządzenie, ktoś inny (przez po­
myłkę!) skonstruował pojazd napędzany destylatem tej cieczy, a
teraz widzimy, że to był gruby błąd, bo pchnęliśm y w ten sposób
cywilizację, ale cofnęliśmy się zdrowotnie, ekologicznie etc. I ja k
tu nie wielbić wszechobecnego błędu, którem u tak wiele ludz­
kość zawdzięcza?
Pomnik mój widzę ogromny... Gigantyczny, asymetryczny,
krzywo (no, jakiś błąd być musi!) postawiony. Na frontonie -
płaskorzeźba w układzie kasetonowym: w lewym skrzydle - to­
karz toczy bez okularów ochronnych, nauczyciel pisze na tablicy
2+2-5, elektronik reguluje radio młotkiem itd. Prawa strona -
sceny z błędnego technicznie życia domowego i towarzyskiego.
Napis nad łukiem —BLENDOWI —WDZIENCZNI POLACY (nie­
źle - dwa błędy w jednej inskrypcji)...
Można zwalić wszystko na błędy, ale - ja k twierdzi Umberto
Eco - prawda, zanim stanie przed nami, objawia się właśnie
poprzez nasze błędy. Dodałbym jeszcze, że mówi nam o nas i
przypomina o naszej niedoskonałości. Nie tylko w dziedzinie
nauki i techniki...
JE R ZY KLAW IŃSKI
 z na
NOWE
nowsze.
Nowości telefoniczna
„Tu automat telefoniczny do.przekazu" - rozlega się kom­
puterowy gtos ze słuchawki. Przypomina, 'że szef miał za­
dzwonić o określonej godzinie do firmy. Takich zadań , Te-
i.eboy" może zapamiętać aż 20. Łączy też automatycznie
żądany numer - do skutku. Jeśli zaś mamy ochotę przeka­
zywać obraz, może to uczynić za pomocą telefonu DeTeWu
i to podczas rozmowy. Kamera wideo fotografuje obiekt i
przekazuje go odbiorcy w czasie od 7 do 40 s. Oczywiście
drukarka może natychmiast przenieść go już na papier.
A kiedy wreszcie z redakcji, bez problemów, będziemy
mogli zadzwonić do Katowic - lub na Pragę?
Biologiczne oczyszczani# wody
Denitropur to nazwa procesu opracowanego przez Sulzera
dla biologicznego usuwania z wody związków azotu. Sku­
teczność tego procesu sięga 94%.
Denitropur polega na autotroficznym odazotowaniu z wyko­
rzystaniem wodoru. Cała instalacja składa się z nasycalnika
wodorem, reaktora Denitropur, w którym zachodzi właściwa
reakcja oraz filtra z kolumną napowietrzającą wodę. Podda­
na procesowi woda nadaje się do picia.
W porównaniu z innymi procesami odazotowania, takimi jak
osmoza lub wymiana jonowa, ten nie wymaga dodatkowych
środków chemicznych, energii elektrycznej, regeneracji u-
żytych substancji ani nie powoduje powstawania trudnych
do utylizacji-odpadowych produktów ubocznych, (j)
★ ★ ★
Przetworniki ciśnienia...
...zmieniają wartości ciśnienia na elektryczne sygnały. Moż­
liwy jest sygnał napięcia (0-10V) lub prąd wybijany (0,4 do
20 mA) w zależności od zastosowania możliwy jest montaż
przetworników na szynach lub połowy. W stosunku do
przetworników elektromechanicznych charakteryzują się
one bezwładnościowym przetwarzaniem, niewrażliwością
na wstrząsy, możliwością wysokich przeciążeń, łatwością
montażu itp. Na zdjęciach: proponowane przez firmę Wl-
TRATEMP z RFN przetwornik ciśnienia typu AP (połowy)
oraz typu Clić (montaż szynowy), (j)
 Uszczelka „na zawsze”

Uszczelka pomiędzy głowicą silnika a jego korpusem, wy­

konana z Vamacu: etylenoacrylokauczuku z firmy Du Pont,
fotoreporterów obliczona jest na całą długość życia silnika. Jest więc jed­
norazowego użytku, (j)
Już do jakiegoś czasu można kupić aparat fotograficzny,
wyposażony w dyskietkę 2-calową (5 cm). Mieści ona 50
zdjęć, które obejrzeć możemy za pomocą specjalnego
★ ★ ★
magnetowidu, a także wydrukować. Jest to idealny sprzęt
dla fotoreporterów: zdjęcie za pomocą modemu możemy Traktorem przeciwko stonce
przekazywać natychmiast (rys.) poprzez satelitę do macie­
rzystej redakcji z każdego punktu świata. Nadanie koloro­ Już nie trzeba będzie stosować chemikaliów dla zwalczania
wej fotografii zajmuje ok. 3,5 min. czasu rozmowy telefonicz­ stonki: zrobi to maszyna. Zaoszczędzi to kosztów, a także
wpłynie na zdrowie i ochronę środowiska, (j)
nej. (j)
 RUBENS U ROENTGENA,
czyli r a d i o g r af i a w historii sztuki
Grzegorz Jezierski
Badania radiograficzne szeroko stoso­
wane w różnych dziedzinach przemysłu i
techniki m in. do kontroli jakości złączy
spawanych, jakości odlewów, poprawnoś­
ci montażu części maszyn, urządzeń i ze­
społów elektronicznych, wyrobów z gumy
oraz z tworzyw sztucznych czy wreszcie
konstrukcji żelbetowych, znajdują rów­
nież zastosowanie w innych, niekiedy bar­
dzo odległych od przemysłu, dziedzinach,
jak np. w historii sztuki.
W wyniku przepuszczania przez dowol­
ne dzieło sztuki odpowiedniej wiązki pro­
mieniowania jonizującego posiadającego
m.in. zdolność przenikania przez materię
(np. promieniowanie X czy gamma), a na­
stępnie zarejestrowania tegoż promienio­
wania przy pomocy detektora np. na bło­
nie radiograficznej, ipożliwe jest uzyska­
nie wielu dodatkowych, cennych informa­
cji, których nie dałoby się uzyskać bez
zniszczenia czy uszkodzenia danego dzie­
ła sztuki. Badania takie, zwane radiogra­
ficznymi, są całkowicie bezpieczne dla da­
nego elementu, nie powodują bowiem jego
uszkodzeń czy też jakichkolwiek zmian w
budowie materii.
Wykorzystanie badań radiograficznych
w historii sztuki zostanie przedstawione
na przykładzie trzech arcydzieł malars­
twa flamandzkiego, tj. kasetonu ukazują­
cego Jana Chrzciciela z Ołtarza Baranka
Mistycznego (Jan Van Eyck), portretu Ca­
spara Gevaerta (Peter Paul Rubens) oraz
obrazu Matki Boskiej z dzieciątkiem Je­
zus (także Peter Paul Rubens).
Nowoczesne metody naukowe (między innymi i metoda
radiograficzna) umożliwiają konserwację lub rekonstrukcję
cennych dzieł. Obok - Chrystus Cimabuego przed i po
renowacji

Ołtarz Baranka Mistycznego

Ołtarz Baranka Mistycznego został na­

malowany przez Jana Van Eycka w 1432 r.
na zamówienie Joosa Vijda i Elisabeth
Borluut. Tryptyk ten zawiera w całości 20
obrazów namalowanych na drewnie,
znacznie różniących się wymiarami. W po­
łożeniu otwartym ołtarza, górna jego
część zawiera siedem kasetonów, przed­
stawiających figury: w środku Bóg (Ojciec
i Syn) z Matką Boską z jednej strony i
Janem Chrzcicielem z drugiej, z kolei na
lewo i prawo Aniołowie Śpiewający i A-
niołowie Grający, a następnie Adam i
Ewa. Niższa sekcja przedstawia z kolei na
pięciu kasetonach krajobraz z wybrańca­
mi pogrupowanymi na stany (apostołowie,
męczennicy, dziewice, sędziowie itd.)
zwróconymi w kierunku ołtarza, ażeby od­
dać cześć Barankowi. Tylna część ołtarza,
tj. po jego zamknięciu, przedstawia z kolei
w trzech poziomach odpowiednio: dwóch

Ołtarz Baranka Mistycznego - otwarty i zamknięty

 Obróbka fotochemiczna błon dużego formatu w specjalnie przygotowanych kuwetach

proroków oraz dwie Badania radiograficzne ołtarza wyko­

sybille, pośrodku
Zwiastowanie, a ni­
żej fundatorów ołta­
rza - Jooa Vijda i E-
lisabeth Borluut z
postaciami Jan a
Chrzciciela i Św.
Jana Ewangelisty.
Ołtarz Baranka Mi­
stycznego, który od
roku 1432 znajdował
się w kaplicy Vijd,
został ostatnio (ze
względów bezpie­
czeństwa) przenie­
siony do Kaplicy
Chrzciciela w Kate­
drze Św. Bavo w
Ghent. Umieszczo­
no go przy tym w
specj alnej szklanej
obudowie, a sama
Kaplica Chrzciciela
została specjalnie
dodatkowo wzmoc­
niona konstrukcj ą
betonową. wany na drewnie dębowym, składającym
nano przy zastosowaniu aparatury rent­
genowskiej firmy Balteau (Belgia) przy
napięciu anodowym 50 kV. Odległość ogni­
skowa, tj. odległość pomiędzy źródłem
promieniowania a błoną radiograficzną,
wynosiła 6 m. W zależności od rodzaju ba­
danego kasetonu czasy ekspozycji wyno­
siły od 6 do 10 min. Formaty użytych błon
typu Strueturix D4 firmy Agfa-Gevaert
(Belgia) były dostosowane do wielkości
badanych kasetonów, przy czym najwięk­
szy format, specjalnie w tym celu wykona­
ny przez firmę, posiadał wymiar 2 x 3,2 m.
Oczywiście z tak dużą błoną radiograficz­
ną były szczególne problemy w czasie jej
obróbki fotochemicznej, co przedstawia
jedna z załączonych w artykule ilustracji.
W sumie na wykonanie badań radiogra­
ficznych całego Ołtarza Baranka Mistycz­
nego zużyto 100 m2 błony Structurix D4
i aż 1200 1 wywoływacza G127 oraz 1000 1
utrwalacza G321.
Interpretacja radiograficzna kasetonu
ukazującego Jana Chrzciciela
Obraz Jana Chrzciciela został namalo­

Radiogram z kasetonu ukazującego Jana Chrzciciela. Warunki ekspozycji: błona Structurix

D4 formatu 102 x 35,5 cm, odległość ogniskowa 4 m, napięcie anodowe 50 kV, prąd ano­
dowy 20 mA, czas ekspozycji 3,5 min.
się z trzech desek: dwie z nich zostały
przedstawione na załączonym radiogra­
mie. Ponieważ deski były wycinane z
drzewa wzdłuż jego pnia, pierścieniowe
przyrosty roczne słoi przedstawiają się na
radiogramie jako pionowe równoległe li­
nie, odpowiednio: te o mniejszym zaczer­
nieniu - wskazujące na szybki przyrost
wiosenny słoi oraz o większym zaczernie­
niu - wskazujące na wolniejszy przyrost
zimowy. Tył obrazu był zabezpieczony
przed wilgocią warstwą minii ołowianej,
ażeby drewno nie uległo wypaczeniu. W
wyniku tego słoje w drewnie zostały wy­
pełnione tą minią i mogą być teraz widocz­
ne jako białe (jasne) smugi na radiogra­
mie. Podkorowa warstwa drewna jest
jeszcze obecna wzdłuż prawej krawędzi
połączenia, tworząc szczelinę wzdłuż le­
wej strony deski - na radiogramie jest to
widoczne jako ciemny pionowy pas o sze­
rokości 1-2 cm. Białe plamki na powierz­
chni wskazują na obecność otworków ka­
nalikowych, wypełnionych minią ołowia­
ną. Szare miejsca stanowią z kolei otworki
wypełnione podkładem, co świadczy o
tym, iż kaseton był impregnowany na go­
rąco przed jego zamalowaniem. Dwie bia­
łe plamy znajdujące się na górze z prawej
strony deski wskazują na ubytki oryginal­
nej farby, jak również podkładu. Ubytki te
zostały później uzupełnione za pomocą
wypełniacza absorbującego w znacznym
Część dzieł sztuki trafia w ręce konserwatorów mocno u-
stopniu promieniowanie X. szkodzona. Radiografia może wspomóc odtwarzanie ich
W celu wzmocnienia zastosowanego po­ pierwotnego wyglądu
łączenia desek w kasetonie dębowe łączni­
ki zostały przyklejone do tylnej ściany -
można je rozpoznać na radiogramie jako czyste’*. Ostatnia warstwa jest w arstwą
prostokąty o mniejszym zaczernieniu, ob­ całkowicie przezroczystą (szkliwo).
rysowane jaśniejszym konturem, co jest z Modelowanie obrazu jest tutaj bardzo
kolei wynikiem akumulacji kleju. delikatne i zawiera mało bieli ołowiowej.
Jednolita warstwa białego zagruntowa­ Efekt modelowania został osiągnięty po­
nia przygotowanego z kredy oraz kleju przez dodanie większej ilości szkliwa (w
zwierzęcego nie jest widoczna na tego ro­ przypadku obszarów malowanych na
dzaju radiogramie. Warstwa ta została ciemno) niż bieli ołowiowej (w przypadku
jednolicie pokryta warstwą wstępnie obszarów malowanych na jasno). Tłuma­
wzbogaconą w biel ołowiową. czy nam to jednocześnie, dlaczego uzyska­
Powierzchnia malowana obrazu składa ny radiogram posiada tak mały kontrast
się z nałożonych wielu cienkich warstw (szkliwo absorbuje bardzo małą część pro­
farby, przy czym każda następna warstwa mieniowania X). W ten sposób obraz wło­
jest bardziej przezroczysta od warstwy sów oraz obszary pokryte włosiem są po­
poprzedniej. Warstwy te zawierają mało wierzchniami, na których widoczne
pigmentów absorbujących promieniowa­ zaczernienie radiogramu spowodowane
nie X, przez co są one bardzo „przezro- jest warstwą wstępnie wzbogaconą.
 Widoczny jasny trójkąt (z lewej strony)
jest to aplikacja wtłoczonej metalowej fo­
lii brokatowej i farby posiadającej dużą
zawartość bieli ołowiowej.

Portret Caspara Gevaerta

Portret Caspara Gevaerta - obraz olejny na drewnie Wy­
miary 119 x 98 cm
Znany humanista antwerpski Caspar
Gevaert był dobrym przyjacielem artysty
malarza Petera Paula Hubensa. Rubens
namalował w r. 1628 obraz swojego przy­
jaciela tak, jak wyglądał on przy swoim
biurku między dwoma jakimiś „zdarze­
niami”. Malując w ten sposób Rubens zry­
wał z konwencjonalnym charakterem por­
tretu pozowanego. Namalowanie twarzy
Gevaerta Rubens powierzył swojemu sy­
nowi Albertowi, ponieważ on sam był
wówczas w trakcie podróży dyplomatycz-
nej poza swoim krajem. Przejrzystość
skóry wycieniowanej na kolor kości sło­
niowej jest podkreślona bardziej niż koł­
nierz, którego błyszcząca z kolei biel kon­
trastuje z ciemnym jedwabiem togi, co
jest widoczne na ilustracji.

Radiogram portretu Gevaerta Rubensa. Warunki ekspoz Interpretacja radiograficzna obrazu

C|i. błona Structurix D4 formatu 102 x 97 om, odległo'!
ogniskowa 4 m, napięcie anodowe 50 kV, prąd anodo*
Caspara Gevaerta
20 mA, czas ekspozycji 3,5 min.
Rubens namalował obraz Gevaerta na
kasetonie składającym się z pięciu piono­
wych desek. Deski te cięte były wzdłuż
pnia drzewa, w związku z tym tutaj rów­
nież pierścieniowe przyrosty roczne słoi
są widoczne na radiogramie jako pionowe
równoległe linie jasne i ciemne (patrz:
foto). Deski były scalane za pomocą odpo­
wiednich połączeń wzdłuż ich krawędzi.
Na jedno połączenie dwóch desek stoso­
wano po trzy kołki ustalające. Są one wi­
doczne na radiogramie jako cienkie, ciem­
ne poziome paski. Z radiogramu obrazu
można zauważyć, iż dwa kołki znajdujące
się u góry są przemieszczone nieco w pra­
wo, w związku z czym nie spełniły one
swojego zadania. Na trzeciej desce zauwa­
żamy smugę przedstawiającą sobą wars­
twę podkorową drewna zaatakowaną
przez korniki drzewne tzw. kołatki, co jest
widoczne wzdłuż prawej krawędzi złącza.
Otwory w drewnie nie zostały wypełnione
substancją gruntującą, co świadczy o tym,
iż korniki zaatakowały obraz dopiero po
 ażeby uwydatnić jasne obszary, do któ­
rych używał bieli ołowiowej. W wyniku
tego uzyskano znaczny efekt kontrastu.
Cały ten obraz przedstawia sobą świadec­
two precyzyjnie wykonanego m ajsterszty­
ku. Nie ma tutaj widocznych żadnych za­
w ahań ręki mistrza, niemniej widać pew­
ne korekty w obrazie książki, która miała
pierwotnie kilka różnych wersji. Być
może tę część pracy malarskiej powierzył
Rubens któremuś ze swoich uczniów, sam
dokonując ostatecznej korekty.

Radiogram fragmentu obrazu z poprzedniej fotografii. Wa­

runki ekspozycji: błona Structurix D4 formatu 22 x 147 cm,
odległość ogniskowa 6 m, napięcie anodowe 50 kV, prąd
anodowy 20 mA, czas ekspozycji 10 min.

Matka Boska z dzieciątkiem Jezus Rubensa - obraz olejny

na płótnie. Wymiary 564 x 401 cm

jego namalowaniu. W miejscu, gdzie znaj­

duje się warstwa podkorowa drewna,
wierzchnia warstwa farby jest spękana.
Rubens, podobnie jak Van Eyck, stoso­
wał kredę oraz klej jako warstwę do za­
gruntowania, która to warstwa nie jest
jednak widoczna na radiogramie. Wars­
twa farby pochłania znacznie więcej pro­
mieniowania X, w związku z czym otrzy­
mano łatwy do interpretacji radiogram.
Grubość farby jest tutaj dużo większa w
stosunku do tej, którą stosował Van Eyck.
Wykorzystana technika m alarska nosi na­
zwę „alla prima” co znaczy, iż gęstą farbę
nanoszono od razu na obraz przy użyciu
pędzla o szerokiej głowicy. Do jasnych po­
wierzchni Rubens stosował farbę o mniej­
szej lepkości, tak że pociągnięcia pędzlem
są wyraźnie widoczne. Z kolei do ciem­
nych powierzchni stosował ciemną farbę z
dużą zawartością oleju, lecz za to nanosił
ją na obraz bardzo cienko. W obrazie tym
Rubens zastosował mocne modelowanie,
 rodzaju materiał nie był zbyt często stoso­
wany przez malarzy flamandzkich. Ru­
bens zaadaptował je od XVI-wiecznych
malarzy weneckich. Ponieważ płótno było
już stare i straciło swoją wytrzymałość,
stanowiło ono jedynie „podszewkę” dla
nowego płótna. Samo płótno zostało na-
ciągnięte na drewnianą ramę, co wyraźnie
jest widoczne na radiogramie przedsta­
wiającym fragment obrazu. Rama jest
zbudowana z deseczek łączonych między
sobą za pomocą czterech śrub. Drewniana
ram a pochodzi z okresu znacznie wcześ­
niejszego niż stare płótno. Na radiogramie
płótno jest widoczne jako negatyw na pod­
łożu zawierającym biel ołowiową. Podłoże
to zostało naniesione na płótno w dwu eta­
pach szerokimi pociągnięciami pędzla.
Siady tych pociągnięć, wynikające z wie­
lokrotnego skrobania po podłożu, które
nie było dostatecznie suche, są widoczne
na radiogramie. Wskutek znacznej absor­
pcji promieniowania X w podwójnej w ars­
twie podłoża obraz uwidoczniony na ra­
diogramie przez warstwę farby został nie­
Badania historyków sztuki są obecnie o wiele bogatsze,
co zamazany, a tym samym jest mniej
gdyż uzupełniane są o informacje ukryte dotychczas pod
czytelny.
warstwą farby
Zmianę siły światła (barwy) uzy­
Obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem skał malarz przez wyretuszowanie jas­
Jezus nych obszarów. W tym przypadku oddziel­
ne pociągnięcia pędzlem mogą być wi-
Malowidło Matka Boska z dzieciątkiem doczne na jasno przedstawionej części ob-
Jezus zostało wykonane w 1628 r. dla razu (połysk metalowej zbroi). Sposób ma­
głównego ołtarza w kościele Św. Augusty­ lowania wskazuje na spontaniczność jego
na w Antwerpii. W pracy tej Rubens wy­ powstawania, niemniej drobne korekty w
korzystał jako tło obrazu elem ent budo­
obrazie są zauważalne. Ogromna precyzja
wli. Pośrodku kompozycji umieścił on ka­
malarza jest tutaj wręcz fascynująca,
mienne podium w formie ołtarza rzym­ szczególnie kiedy bierze się pod uwagę
skiego. Po obu stronach podium przedsta­ duże wymiary malowidła.
wione są schody, na których pogrupował
on świętych. Rubens bardzo starannie Na zakończenie warto dodać, że poza
przygotowywał kompozycję tego obrazu, czysto poznawczymi walorami tej metody,
wykorzystując odpowiednie plany i szkice umożliwiającej analizę techniki i metod
pomocnicze. Tylko niewiele zmian było pracy poszczególnych twórców i szkół ar­
wykonanych później, co świadczy o tym, iż tystycznych, możemy stosować ją do ana­
kompozycja była wypracowana szczegóło­ liz autentyczności dzieł sztuki o niepew­
wo. Malowidło to wyraźnie mówi nam o nym pochodzeniu, jak również jako cenny
łatwości i precyzji, z jaką artysta je malo­ m ateriał do prac konserwatorskich. Np.
wał. niefortunne położenie farby zawierającej
związki siarki na bieli ołowiowej może
Interpretacja radiograficzna przynieść niepowetowane szkody. Dlacze­
go? Ci z Czytelników, którzy znają chemię
Dzieło to zostało namalowane na płót­ nie będą mieli kłopotów z odpowiedzią na
nie tkanym ściegiem jodełkowym. Tego to pytanie...
 M I K R O M A S Z Y N Y
Tadeusz Rzepecki
Silniki tak małe, że pomieścić mogą się
w żyle, sondy i sensory w mikroformacie -
to specjalność nowej dziedziny techniki:
mikromechaniki.
Powierzchnia 1, 7x2 mm w tym tekście
przykryje jedynie literę M: takie właśnie
wymiary ma najmniejszy mikrofon świa­
ta. Został zamontowany na miniaturowej
płytce krzemu metodami, które dotych­
czas znane były jedynie w mikroelektroni­
ce. Membrana, przejmująca drgania i
przetwarzająca je w sygnały elektryczne
jest cienką powłoką o grubości jednej
dziesięciotysięcznej milimetra. Mikrofon
skonstruowany został przez inżyniera-e-
lektryka Dietmara Dohma z Instytutu E-
lektroakustyki Politechniki w Darm­
stadt.
Mikromikrofon jest przykładem nowe­
go mikroświata techniki. Części, dawniej
łączone ze sobą mechanicznie trawi się z
krzemu, dzięki czemu osiągają one wy­
miary, przy których krasnoludki wydawa­
łyby się olbrzymami. Technika używana
Józef Trzlonka
w mechanice precyzyjnej dziś już jest
mocno przestarzała, a przyszłość należy
do mikromechaniki.
Niedawno pracownicy naukowi chiń­
skiego pochodzenia Uniwersytetu w Ber­
keley (USA) skonstruowali silnik elek­
tryczny tak mały, że zmieściłby się on w
wydrążonym ludzkim włosie. Wirnik tego
silnika ma średnicę ok. 50 mikrometrów.
Long-Shen-Fan i Yu-Chong-Tai - kon­
struktorzy silnika pracowali pod kierow­
nictwem fizyka Richarda Mullera w Ber­
keley Sensor and Actuator Center - wio­
dącym dziś w świecie ośrodku zajm ują­
cym się mikromechaniką.
Jest to dziś jeszcze bardzo młoda dzie­
dzina techniki. Powstała dzięki doświad­
czeniom mikroelektroniki w zakresie bu­
dowy podzespołów półprzewodnikowych.
Jednak jej perspektywy można określić
tylko wówczas, gdy porówna się niesamo­
wity rozwój elektroniki w ostatnim dzie­
sięcioleciu, a w szczególności jej miniatu-

Mistrzowskie dzieło mikromechaniki: silnik elektryczny
ryzację. Prowadzi się obecnie spekulacje
nad możliwościami zastosowań mikrome­
chaniki: mówi się o mikrorobotach, ma­
szynach, które poruszając się wewnątrz
żył likwidowałyby wapienne osady itp.
Dla wielu jest to jednak utopia. Silnik
Fan-Tai wykorzystuje siłę przyciągania
naprzemianlegle położonych ładunków e-
lektrycznych na zasadzie elektrostatycz­
nej. Wirnik składa się z ośmiu gwiaździś­
cie położonych języczków, zaś stojan (nie­
ruchoma część silnika) - z 6 odpowiadają­
cych im, naprzemianlegle ułożonych ję­
zyczków. Do dwóch naprzeciwległe poło­
żonych języczków stojana doprowadza się
napięcie. Cztery pozostałe są uziemione.
Za pomocą elektronicznego sterowania łą­
czy się napięcie w koło, do kolejnych par
języczków, powodując powstanie pola
wędrującego, obracającego wirnik. Mikro-
silnik podobnie jak mikromikrofon są pro­
duktami ubocznymi mikroelektroniki.
Oba montowane są na płytce krzemu za
Pod mikroskopem elektronowym rastrowym mikrosilnik
jest uplastyczniony. W odróżnieniu do silnika synchronicz­
nego na przedniej stronie znajdują się naprzemianlegle po­
łożone elektrody i zęby wirnika - silnik krokowy
pomocą technik litografii i trawienia, a
więc tak, jak to dzieje się przy montażu
układów scalonych. Wspólną bazą jest
m ateriał wyjściowy - krzem. Może być on
otrzymywany w postaci monokryształu o
wysokiej czystości w postaci prętów me­
trowej długości i średnicy do 20 cm. Kry­
ształy te są następnie cięte na płytki, któ­
re np. dla układów scalonych mają gru­
bość od 0,2 do 1 mm.
Gdy jednak mikroelektronicy wykorzy­
stują dla swych połączeń powierzchnię
płytki krzemu, to mikromechanicy. muszą
sięgnąć „w głąb —do trzeciej płaszczyzny,
by móc zrealizować swe struktury. Pod­
stawową, kluczową metodą jest tu trawie­
nie anizotropowe i selektywne. Nie można
bowiem otrzymać narzędzi wykonujących
punktowe otwory tradycyjnymi metodami
takimi jak toczenie, frezowanie czy wier­
cenie. Trawienie pełni tu rolę chemiczne­
go przecinaka, formującego strukturę.
Znaczącą rolę w technice półprzewodniko­
wej spełniają dwie metody: trawienie mo­
kre, przy którym płytki krzemu zanurza
się w kąpieli chemicznej, oraz trawienie
suche, przy którym z krzemu „wystrzeli­
wane są jony, zamieniane na połączenia
gazowe i tak odprowadzane.
Oczywiście, proces ten ma występować
wyłącznie w tych miejscach płytki, w któ­
rych przewidziano dziury lub rowki - po­
została powierzchnia winna pozostać nie­
naruszona i nieporowata. Nanosi się więc
na tę część płytki chemicznie odporną
warstwę metodami fotolitograficznymi.
Części, które chcemy uzyskać dla mi­
kromechaniki, muszą często mieć struktu­
ry geometryczne trójwymiarowe, takie
jak np. prostopadłe ścianki lub wpusty
wieloklinowe. W tym celu proces trawie­
nia winien „odprowadzić” materiał na ze­
wnątrz w określonym kierunku - w głąb.
Ścianka obok musi mieć krawędzie możli­
wie prostopadłe.
W innym przypadku pożądane jest też
wytrawienie boczne. Części ruchome takie
jak np. koła lub ruchome belki i mostki
muszą być wytrawiane bocznie. Lecz che­
micznej aktywności płynu nie da się za­
programować tak, jak np. obrabiarkę.
Przy określonych założeniach proces tra­
wienia w różnych kierunkach przebiega
bardzo szybko. Przy krzemie są to różne

Jak olbrzym wygląda mucha siedząca na miniaturowych plastrach. Skonstruowane zostały metodą
otrzymywanie głębokich struktur w różnych materiałach
kierunki położenia kryształu, pozwalające
na kierunkowe zdejmowanie materiału.
Określone płyny, takie jak ług potasowy
lub etyleno-diamino-benzkatechina (EDP)
np. trawią w tzw. płaszczyźnie kryształu
(111) do 500 razy wolniej niż w prostopa­
dłej do niej płaszczyźnie (001). Przy selek­
tywnym trawieniu zmniejszyć można jego
prędkość przez celowe zanieczyszczenie
krzemu za pomocą atomów. Przez takie
domieszkowanie można wbudować w ma­
teriał warstwy zatrzymujące trawienie.
Np. gdy w czystym krzemie osadzimy pro­
mil atomów boru, to prędkość trawienia
zmniejsza się tysiąckrotnie.
Mikromechanika daleka jest jeszcze od
praktycznego zastosowania opracowa­
nych narzędzi i urządzeń. Silnik elek­
tryczny o wielkości tysięcznych części mi­
limetra jest tworem spektakularnym. Nim
zostanie rozsądnie zastosowany, muszą
być rozwiązane bardzo poważne proble­
my. Trudności, jakie występują w maszy­
nach o normalnych wymiarach, w mikro-
mechanice urastają do rangi głównych
problemów. Dotyczy to szczególnie zagad­
nień tarcia i ścierania wewnętrznego. Sto­
sunek wielkości części do chropowatości
nie jest stały, lecz pogarsza się wraz z mi­
niaturyzacją. Innymi słowy, co pr?y du­
LIGA pozwalającą na
żych konstrukcjach (nawet jeszcze w me­
chanice precyzyjnej) można zniwelować
za pomocą środków smarnych, to dla
mikromechaniki jest problemem egzys­
tencji. Np. w mikrosilniku, gdzie naj­
mniejszy pyłek działa jak okruch skały,
olej po prostu zakleiłby cały system. Z
drugiej strony, podczas swej pracy silnik
wytwarza drobinki, które prowadzą do
jego całkowitego zużycia. Jego żywotność
obecnie wynosi około 1 minuty, po ok. 300
obrotach po prostu zużywa się.
Aby bez przeszkód funkcjonować bez
drobinek kurzu i włókien maleńki silnik
elektryczny powinien być całkowicie odi­
zolowany od otoczenia. Przenoszenie jego
ruchu do innego systemu jest jednak
wówczas bardziej skomplikowane, niż sto­
sunkowo proste połączenia elektryczne
półprzewodników z elementami zewnętrz­
nymi. Naukowcy, zajmujący się mikro­
elektroniką są zainteresowani rozwojem
mikromechaniki, jednak pod warunkiem,
iż znajdzie ona konkretne zastosowanie.
Miniaturyzację istniejących urządzeń u-
ważają za bezsensowną. Potencjalne zna­
czenie tej dziedziny techniki widzą w
kombinacji mechaniki i elektroniki senso­
rów oraz w elektronice analitycznej.
Wspólna baza, jaką jest krzem, pozwala
 m o n t a ż w K R Z E M I E

Materiałem wyjściowym dla mikrosilnika jest monokrystaliczna płytka krzemu

(niebieska), taka sama jak w produkcji układów scalonych. Na nią nanoszone są
..-warstwy dwutlenku krzemu (różowa) i pokrystalicznego krzemu (żółta). By otrzy-
$mac kształt koła zębatego, polikrystaliczny krzem pokryto warstwą lakieru foto-
■czułego, na którym nakreślono kształt koła. Naświetlony w określonych miejs­
cach lakier odsłania powierzchnie krzemu polikrystalicznego, które mają być
trawione. W centralnej części dwutlenek krzemu jest również wytrawiony i
naniesiona zostaje „piasta". Następnie wytrawiony zostaje dwutlenek krzemu
by koło mogło stać się ruchome, (rt)

•-••>Yl,v£ v& m S S B B S r \
£w - M m p r

K pSsSBj
W

Mmmmm . j
1 2

OTRZYMYWANIE Ęgjfc ąjteafcąftiiŁ ■

MIKROSTRUKTUR
ZA P O M O C Ą
METODY LIGA
►
■ t a?

Metoda LIGA obejmuje cztery fazy

(litografia, formowanie galwaniczne,
technika formowania) - jako przykład
zilustrowano metodę otrzymywania dy­
szy separacyjnej do rozdziału izotopów
uranu. Najmniejsza szczelina ma sze­
rokość 3 jim i głębokość 300 urn.
• krok 1: LITOGRAFIA. Na reagują­
cym z promieniami rentgenowskimi
tworzywie (PMMA: polimetakrylan)
otrzymujemy żądane kształty w ne­
gatywie, za pomocą promieni syn­
chrotronowych. Nie naświetlone
miejsca zostają usunięte za pomo­
cą mokrej metody chemicznej.
on h H b
krok 2: FORMOWANIE GALWA­
NICZNE. Płaskorzeźba z tworzywa
sztucznego jest galwanicznie (za
pomocą pola elektrycznego) wy­
pełniana metalem, zaś tworzywo
oddzielone. Ten metalowy wzorzec
odpowiada produktowi końcowe­
mu i odzwierciedla sobą detale o
wymiarach poniżej 0,1 jim. Służy
jako materiał wyjściowy do fabryka­
cji negatywów.
J L i f
krok 3: ODWZOROWYWANIE. Me­
talowy wzorzec może być wielo­
krotnie wypełniany tworzywem
PMMA w celu otrzymania negatywu
produktu końcowego,
krok 4 FORMOWANIE GALWA­
NICZNE. Produkt końcowy może
być seryjnie formowany strukturą
metalową. W wypadku dysz sepa­
racyjnych zastosowano nikiel, ze
względu na antykorozyjność.

na montaż w jednym układzie elementów
mechanicznych i elektronicznych. Przy­
kładowo tak właśnie mogą powstać na ba­
zie krzemu elektroniczne części, które wy­
tw arzają podwyższoną temperaturę, wy­
posażone w wycięte mikromechanicznie
kanały chłodzące, a czujniki dla mecha­
nicznych wielkości pomiarowych takich
jak ciśnienie lub drgania mogą być od
razu wyposażone w układy dekodujące i
przetwarzające sygnały na komputero­
we.
M ikromechanika pozwala na uzyskanie
w krzemie, a więc tym samym materiale, z
le, z którego składają się elementy pół­
przewodnikowe: rowków, otworów, języcz­
ków, igiełek, piramid, płytek i mostków.
Dziś już można skonstruować takie ele­
menty jak:
- częstościomierze do analizy drgań,
- dysze do drukarek atramentowych stru­
mieniowych,
“ sita i membrany do oddzielania fazowe­
go mieszanek,
- mikrowyłączniki do beznapięciowego
rozdzielania elektronicznych układów
scalonych,
- maski do litografii rentgenowskiej i e-
lektronowej.
Zalety tej techniki nie wynikają wyłącz­
nie z miniaturyzacji: tak samo ważna jest
użyteczność, możliwość zastosowania i ła­
twość montażu. W zasadzie nie istnieje już
wynalazek, który byłby izolowany - dlate­
go też coraz częściej mówi się dziś o „mi-
krotechnice systemowej”. Mikrostruktu­
ry zowanie krzemu nie jest jedyną możli­
wością konstruowania mechanicznych „u-
rządzeń” o wymiarach kilku mikrome­
trów. Inną metodą jest połączenie galwa­
notechniki z litografią, formowaniem gal­
wanicznym i techniką odwzorowywania -
w skrócie LIGA. Podczas gdy w mikrome-
chanice krzemowej uzyskuje się struktu­
rę za pomocą trawienia, metoda LIGA wy­
korzystuje procesy nanoszenia i osadza­
nia. W ten sposób możemy zbudować:
- membrany filtrów dla techniki medycz­
nej,
- miniaturowe cewki,
- demultipleksery do optycznego przeka­
zywania danych, separujących światło
według długości fali,
- płytki Fresnela jako soczewki do mi­
kroskopów rentgenowskich,
- mikropołączenia do rozłączalnych połą­
czeń układów scalonych.
Trawienie krzemu i LIGA są dwiema
różnymi metodami otrzymywania mikro-
wymiarowych części mechanicznych. Jak
na razie, stanowią dla siebie konkurencję,
mimo iż nie można ich nawet porównać ze
sobą. Zaletą metody LIGA jest możliwość
przenoszenia płaszczyzn w głąb. Niezbęd­
ne do otrzymywania części ruchomych i
obrotowych wytrawianie nie jest możliwe
do uzyskania w metodzie LIGA. Twórca
tej metody, Wolfgang Ehrfeld z Instytutu
Badań Jądrowych w Karlsruhe (RFN)
twierdzi, że przy trawieniu możliwości są
bardzo ograniczone ze względu na płasz­
czyzny symetrii monokryształu. Uzyska­
nie cylindrycznych m ikrostruktur (np.
szpuli) jest niemożliwe. Odwrotnie jest w
metodzie LIGA - wszystko, co można na­
rysować na kartce papieru, można też
skonstruować. Ponadto w metodzie LIGA
można uzyskać mikrostruktury z fanta­
styczną precyzją z metalu, tworzyw
sztucznych, materiałów ceramicznych i
stopów metali. Detale o wielkości 0,2 pm
Położone po prawej stronie języczki mikrowyłącznika mają
długość pół milimetra. Składają się z warstw krzemowo-
-złotych, są więc pasmami bimetalicznymi, które po ogrza­
niu wyginają się, a tym samym rozłączają obwód
można reprodukować w dowolnej ilości,
przy czym głębokość rowków może nawet
stukrotnie przewyższać ich szerokość. Nie
jest to możliwe do uzyskania w techni­
kach krzemowych.
Mimo różnic w podejściu do obu metod,
istnieją też punkty styczne. Wielce obiecu­
jące rozwiązanie, w którym obie techniki
będą się nawzajem uzupełniać, opracowa­
no w Instytucie Fraunhofera w Berlinie:
pisaki o bardzo dużej prędkości, przezna­
czone do litografii promieniowaniem elek­
tronowym. Lecz od modelu wyprodukowa­
nego w laboratorium do zastosowania
praktycznego droga często jest jeszcze
bardzo daleka. Mimo tego iż mikromecha-
nika jest jeszcze dziś w wieku dziecięcym,
już można takie zastosowania odnaleźć.
Światłowody nie dają się spawać, są też
zbyt delikatne, by łączyć je za pomocą
wtyczek czy klamer: przy połączeniu
dwóch końcówek wymagana jest bardzo
duża dokładność (rzędu 3 tysięcznych mi­
limetra), by impulsy świetlne przy paso­
waniu nie zostały zbyt silnie rozproszone i
osłabione. Mikromechaniczny wielozada­
niowy łącznik splotowy spełnia te wyma­
gania. Składa się z wypustów o kształcie v
wytrawionych anizotropowo w płytce
krzemu o wymiarach 5x5 mm. Rowki te
stanowią „szyny prowadzące”, w których
łatwo jest skleić ze sobą końcówki świa­
tłowodu. Przykład ten jest typowy: mikro-
mechanika wykorzystywana jest przede
wszystkim w kompensowaniu niedokład­
ności obróbki mechanicznej. Drugim
przykładem jest mikrosoczewka kierują­
ca światło diody podczerwonej z jak
Struktury mikromechaniczne tak jak mikroelektronika mogą powstawać wyłącznie w pomieszczeniach o najwyższym stop­
niu czystości. Już najmniejsza drobinka kurzu uszkodzić może element
najmniejszymi stratam i do światłowodu.
Również tu mikromechaniczny krzemowy
przenośnik o kształcie lejka dba o to, by
regulować ją z dokładnością do 1 mikro­
metra. Mikromechanika pozwoliła na u-
czynienie następnego kroku w ewolucji
dokładności. Mechanika precyzyjna za­
wierała się w dokładnościach pomiędzy
dziesiątkami a setnymi milimetra, mikro­
mechanika przesunęła te wielkości o trzy
rzędy wielkości dalej. Eksperci sądzą, że
na przełomie wieku możliwe będzie otrzy­
mywanie części z dokładnością jednego
nanom etra: milionowej części milimetra.
Wówczas mikromechanika przekształci
się w nanomechanikę.
Wraz z m iniaturyzacją zmieniają się
również techniki obróbki. Dotychczas w
mechanice precyzyjnej stosowano jeszcze
toczenie, wiercenie, frezowanie i montaż -
klasyczne metody obróbki. W mikrome-
chanice zastępuje je litografia optyczna, a
w nanomechanice będzie nią litografia
rentgenowska i promieniowania elektro­
nowego w połączeniu z procesami trawie­
nia suchego lub mokrego lub technikami
formowania galwanicznego. Rozwój tech­
niki nanometrowej wiązać się będzie jed­
nak z postępem w mechanice precyzyjnej.
Gdzieś tam bowiem trzeba każdy mikro-
system przyłączyć do „normalnego” syste­
mu, którego używać może człowiek. Tak
więc mechanika precyzyjna, przez wielu
uznana za dziedzinę umierającą, może
dzięki rozwojowi nowych technik otrzy­
mać nowe zadania do spełnienia. Niektó­
rzy eksperci uważają nawet, że rozwój no­
wych technik jest ściśle powiązany z prze­
kształceniami tej tradycyjnej...
W artykule w ykorzystano m ateriały i zdjęcia z
czasopism: „Bild der W issenschaft", „PM Maga-
zin".
 Czy e n e r g e t y k a w ę g l o w a
musi z a g r a ż a ć ś r o d o w i s k u ?
Piotr Górka
spektywy przyszłościowe, wobec zmniejszają­
Budowa nowych obiektów energetycznych w
cych się zasobów ropy oraz licznych problemów
Polsce, w tym bazujących na surowcach kopal­
energetyki jądrowej, stawiają w ęgiel w nowym
nych, ciągle wzbudza protesty i oburzenie lokal­
świetle. Jednak zgodna jest opinia, że stary,
nych społeczności. W odczuciu społecznym bo­
dobry węgiel wymaga mądrego i nowo­
wiem, każdy nowy komin to źródło zapylenia
czesnego wykorzystania. W tym również w e-
oraz zatruwania powietrza licznymi substan­
cjami gazowymi. Potwierdza to niestety smut­ nergetyce.
na praktyka naszego życia codziennego. Jed­
nak czy tak być musi? Czy istotnie myśl nauko­
wa i praktyka technologiczna nie mają w tej
dziedzinie nic do zaoferowania?
Odpowiedź zna każdy, kto choć raz przeby­
wał przykładowo na terenie Zagłębia Ruhry.
Jeszcze lepiej, jeżeli przebywał tam w latach
sześćdziesiątych i obecnie. Taka bowiem różni­
ca jest między poziomem technicznym naszych
obiektów energetyki węglowej i tych w krajach
rozwiniętych.
Można zadać pytanie, czy warto w ogóle roz­
ważać problemy energetyki węglowej. Sprawa
ta jest żywotna nie tylko dla energetyki węglo­
wej w Polsce. W kraju tak rozwiniętym jak
RFN, 50% energii elektrycznej uzyskuje się
właśnie z węgla kamiennego i brunatnego. Per­

Popiół z palenisk, w recyklingu technologicznym, transpor­

tuje się do cementowni
 zakładu pracy policja ekologiczna (patrz „MT"
nr 2/90). Jakie rozwiązania technologiczne sto­
suje się współcześnie dla zmniejszenia emisji
zanieczyszczeń?
W latach pięćdziesiątych zaczęto na świecie
powszechnie stosować elektrofiltry, dzięki któ­
rym przykładowo w RFN, do roku 1984, emisja
pyłów zmniejszyła się o 99,7 %. Obowiązujące w
tym kraju normy dopuszczają zawartość pyłów
tzw. zawieszonych do 50 m g/m1. Instalacje od­
pylające zajmują dużo miejsca i instalowanie
ich w starych elektrowniach napotyka często
poważne bariery związane z ograniczonym z
reguły terenem tych obiektów. Odpylanie nie
dokonuje się bowiem w jednym tylko urządzę-
niu, lecz jest procesem wielostopniowym. Przy­
p°piół 26 spalania na złożu fluidalnym zawiera około 20%
związków wapnia. Prowadzi się badania nad możliwością kładowo, w najnowocześniejszym palenisku ze
złożem fluidalnym, spaliny niosą ładunek py­
rzy.stania jak0 wwozów poprawiających strukturę
gleby. Na zdjęciu wynik nawożenia popiołem widać na roś­ łów rzędu 10 kg/m3. *
linkach w lewej donicy
60 g/m s. Ostateczne oczyszczenie spalin doko­
Nowe spojrzenie na węgiel sięga lat pięćdzie nuje się w różnego typu elektrofiltrach, po któ­
siątych naszego stulecia. Liczne smogi w rejo- rych zawartość pyłów spada poniżej normy, tzn.
nach uprzemysłowionych stały się sygnałem dc 50 mg/m . Nie należy jednak zapominać, że pył
opracowania doskonalszych technik spalania oddzielony w cyklonach i elektrofiltrach, stano­
węgla i oczyszczania spalin, głównie z pyłów wi nadal problem. Bardzo często, właśnie nie­
Wówczas właśnie jednym z podstawowych po­ możność zagospodarowania pyłów, skłania e-
ciągnięć była likwidacja małych, nie­ lektrownie do tzw. wyłączenia elektrofiltrów. W
ekonomicznych palenisk, w tym również w do- normalnie funkcjonujących systemach gospo-
”reśfaPf X aS ynw D"amatyzm teJ decyzji pod- darczych pyły wykorzystuje się w budownic­
Kresia^fakt, ze likwidowano nawet, tak trady­ twie. Aktualnie prowadzi się nawet intensywne
cyjne dla domów angielskich, kominki. Efekty badania nad możliwością wykorzystania pyłów
me dały na siebie długo czekać i obecnie smog ze wspomnianych już palenisk fluidalnych, za­
stał się bardziej pojęciem niż uciążliwym zjawi żera ją cy ch znaczne ilości wapnia, jako nawo­
skiem krajów uprzemysłowionych. Zgodnie z o- zów polepszających strukturę gleb np. na ob­
bowiązuj ącymi zasadami, każde nowe paleni­ szarach leśnych.
sko musi być zaopatrzone w urządzenia do cią­ Główne, gazowe substancje toksyczne emito­
głego pomiaru emisji zanieczyszczeń, zaś dozór wane z palenisk węglowych - to dwutlenek
nad tymi urządzeniami sprawuje niezależna od siarki, tlenki azotu, tlenek węgla oraz chloro- i
fluorowodór.
Instalacja odsiarczająca spaliny przypomina małą fabrykę Kwestia tych zanieczyszczeń wystąpiła z całą
chemiczną ostrością w roku 1983, kiedy to wyniknął pro­
blem tzw. kwaśnych deszczów, czyli opadów,
które z racji znacznej koncentracji w powietrzu
tlenków o charakterze kwasowym, same posia­
dały odczyn kwaśny. Jako głównego sprawcę
tego niekorzystnego zjawiska ekologicznego
określono dwutlenek siarki. Siarka występuje
w węglu i w procesie spalania utlenia się do
gazowego dwutlenku. Występowanie siarki w
węglach związane jest z ich organicznym po­
chodzeniem. W zależności od pochodzenia węg­
la, zawartość siarki może dochodzić nawet do
2%. Zważywszy ogromne ilości węgli spalanych
do celów energetycznych, jesteśm y w stanie
wyobrazić sobie rozmiar emisji dwutlenku siar­
ki. Przykładowo w RFN, w omawianym okresie
początku lat osiemdziesiątych, roczna emisja
wynosiła 1,55 min t. W latach od 1984 do 1988
wybudowano na terenie RFN około 200 instala-
 Prace nad usuwaniem tlenków azotu (NOx)
cji odsiarczających spaliny, co oznaczało zaopa­
są mniej zaawansowane. W tradycyjnych pale­
trzenie prawie 90% elektrowni w tego typu u-
niskach technologicznych uzyskuje się tem pe­
rządzenia. W pozostałych zaś spala się jedynie raturę 1300-1400°C; w tych warunkach zacho­
węgiel o niskiej zawartości siarki. dzi synteza tych tlenków z azotu zawartego w
Podstawą metody wiązania dwutlenku siarki
węglu, jak również wprowadzonego z powie­
jest reakcja chemiczna, stosowana już od lat
trzem. Istotą metody usuwania tlenków azotu
sześćdziesiątych naszego stulecia. Spaliny pod­
jest ich katalityczna redukcja amoniakiem do
daje się mianowicie wymywaniu roztworem al­
azotu. Jako katalizatory wykorzystuje się tlen­
kalicznym, którym jest najczęściej zawiesina
ki wanadu oraz tytanu. Stosowaną w instala­
tlenku wapnia. W wyniku zachodzącej reakcji,
cjach neutralizujących NOx wysokotemperatu­
przy jednoczesnym dotlenieniu tlenem z powie­
rową metodę japońską, zastępuje się obecnie
trza, wytwarza się gips, którego ilość ma zna­
sprawniejszą technologią niskotemperaturową
czenie technologiczne. W RFN w roku 1990
przedłużającą znacznie żywotność katalizato­
przewiduje się uzyskanie z tego źródła 2,5 min
rów, a tym samym i całej instalacji. Pogląd na
ton gipsu. To co można ująć lakonicznie, jed­
ekologiczne działanie tlenków azotu uległ w
nym zdaniem, w praktyce ma nieco inne wy­
ostatnich czasach pewnym przeobrażeniom.
miary. Szacuje się, że w nowo budowanych e-
Sądzono powszechnie, że tlenki azotu, z racji
lektrowniach instalacja odsiarczająca pochła­
ich charakteru kwasowego, mają jedynie swój
nia 15% ogólnych kosztów, a i jej rozmiary będą
udział w kwaśnych deszczach. Okazało się jed­
zbliżone do niewielkiej fabryki chemicznej.
nak, że na terenach o podłożu alkalicznym (np.
Emisja dwutlenku siarki przestała być już
jurajskie góry Bawarii czy Francji), gdzie
dawno problemem lokalnym. W wyniku ustale­ kwaśne deszcze nie powinny degradować śro­
nia się równowagi ekologicznej tego gazu w at­ dowiska, również obserwowano niszczenie
mosferze, praktycznie każdy kraj europejski o-
drzewostanu. Skłoniło to uczonych do ponow­
trzymuje ładunek dwutlenku siarki z zagrani­
nego przeanalizowania równowagi ekologicz­
cy. Tak więc i zmniejszenie emisji staje się pro­ nej z udziałem tlenków azotu. Stwierdzono
blemem ogólnym wszystkich państw. W ra­
wówczas, że tlenki te uczestniczą w ciągu prze­
mach tak pojętej wspólnoty interesów, przewi­
mian, w wyniku których powstaje w dolnej
duje się na przykład konwersję ekologiczną
warstwie atmosfery ozon. Ten sam ozon, które­
części zadłużenia Polski, co oznaczałoby dostar­
go brak w troposferze wzbudza tak wiele emo­
czenie urządzeń do ochrony środowiska, w tym
cji, występując dla odmiany w atmosferze - po­
również instalacji odsiarczających. Wynikają
siada również aspekt ekologiczny. Nadmierne
tu jednak zupełnie niespodziewane problemy
stężenie ozonu powoduje bowiem niszczenie
związane z ulokowaniem dużych instalacji od­
błon komórkowych, w tym również tych, w któ­
siarczających w bardzo ciasnej niejednokrotnie
rych występują cząsteczki chlorofilu. Proces
zabudowie elektrowni.
 ilości 10 ppb (10 części na bilion - milionowej
spaliny z instalacji części jednego procenta). Cząsteczki ozonu są
odsiarczającej jednak bardzo nietrwałe i dlatego ich stężenie
®-NH3 amoniak waha się w zakresie 5-16 ppb z maksimum
O -N 0 x tlenki azotu przypadającym na wiosnę. Ta ilość ozonu wyni­
®-H20 woda ka z naturalnej równowagi w przyrodzie, gdzie
0 -N 2 i azot ozon jest tworzony między innymi z substancji
'■orrora mieszania zapachowych drzew, tzw. monoterpenów. Obec­
_ .jmoniak-powietiTS nie poziom ozonu w powietrzu jest trzykrotnie
lamoniak(NH^) wyzszy, a maksymalne rejestrowane ilości się­
gają nawet 100 ppm. Jaki jest mechanizm two­
rzenia ozonu? W atmosferze nad miastem znaj­
dują się duże ilości NOx pochodzące z palenisk
energetycznych, ale także z rur wydechowych
samochodów. W tych warunkach powstaje dwu­
tlenek azotu, który może rozpadać się na tlenek
azotu oraz tlen tzw. atomowy tworzący ozon
Trwałe cząsteczki dwutlenku azotu, unoszone
przez prądy powietrzne przedostają się w tere­
ny rekreacyjne, tworząc w godzinach nocnych
swoistą warstwę, z której następnie promienie
słoneczne wyzwolą znaczne ilości ozonu powo­
dującego niszczenie drzew. Aby zrozumieć wie-
loaspektowość tego problemu należy sobie u-
swiadomić fakt, że jednym z większych źródeł
Schemat instalacji do katalitycznej redukcji tlenków azotu technologicznych tych tlenków jest produkcja i
zawartych w spalinach stosowanie nawozów azotowych, a to - jak wia­
domo - dotyka problemu głodu w wielu reio-
nach świata. J
ten zwiększa wyparowanie wody z drzew i ogól­ Rozwiązania przyszłościowe powinny więc u-
nie powoduje zaburzenie procesu fotosyntezy, a względmać możliwość usuwania składników e-
w efekcie obumieranie rośliny. Niezależnie od kologicznie szkodliwych oraz optymalne wyko­
tego poważnym zakłóceniom ulega transport rzystanie węgla jako źródła energii. Warunki
węglowodanów do korzeni. takie zdaje się spełniać palenisko technologicz­
ne, w którym wykorzystuje się zjawisko fluidy-
W prowadzonych prawie Od stu lat systema­ zacji. Pod tym pojęciem rozumie się układ, w
tycznych badaniach składu powietrza w Pary­ tórym cząsteczki ciała stałego są zawieszone
żu, stwierdzono obecność ozonu o przeciętnej w gazie przemieszczającym się z szybkością, u-
Schemat blokowy elektrowni 2 zastosowaniem spalania na złożu fluidalnym
 również inne kwaśne składniki spalin, takie jak
możliwiającą utrzymywanie zawieszonych czą-
chlorowodór i fluorowodór.
steczek ciała stałego.
Palenisko ze złożem fluidalnym przepływo­
Komora spalania fluidalnego ma wysokość
wym zasilające blok 226 MW zużywa w ciągu
20-35 mt a średnicę 5-10 m. W zależności od
godziny 33 t opału umownego. (Pod tym poję­
tego, czy palenisko fluidalne pracuje jako złoże
ciem rozumie się węgiel o zawartości popiołu
stałe czy przepływowe gazy utrzymujące zawie­
szoną fazę stałą przepływają z szybkością od­ 19% ± 7%.) Węgiel w tych warunkach spala się
w 99%. Powstający w trakcie spalania popiół
powiednio 1-2,5 m /s w złożu stałym i 3-8 m /s -
pochodzi w 80% z elektrofiltrów gorących ga­
w przepływowym. Średnia zawartość fazy sta­
łej mieści się pomiędzy wartością 1500-2000 kg/ zów i w 20% wprost z komór spalania fluidalne­
/m 3. Temperaturę spalania utrzymuje się w za­ go.
W rozważaniach pominięto całkowicie aspekt
kresie 820-900°C. Powstający w tych warun­
kach dwutlenek siarki jest wiązany przez tle­ ekologiczny, wynikający z wprowadzania do at­
nek wapnia wprowadzony w mieszaninie z mosfery dwutlenku węgla, co jak wiadomo wy­
węglem. W zależności od zawartości siarki w wołuje efekt cieplarniany ze wszystkim i tego
węglu dozuje się ilość węglanu z takim wylicze­ konsekwencjami. Jeżeli nawet w opisywanych
niem, by stosunek ilościowy Ca/S wynosił 2. W paleniskach trudno wyobrazić sobie wyelimino­
wanie dwutlenku węgla, to jednak istnieje już
tych warunkach wiąże się 90% dwutlenku siar­
wiele opracowań technologicznych, których wy­
ki, tworząc w utleniających warunkach komory
niki pozwalają na sformułowanie ostrożnej, op­
spalania siarczan wapnia. Na podkreślenie za­
sługuje fakt, że występująca w instalacji cyrku­ tymistycznej opinii, że nie należy się obawiać
lacja gazu o znacznym nadciśnieniu umożliwia dwutlenku węgla.
stosowanie kombinacji turbin parowej oraz ga­ Opisany powyżej sposób spalania węgla na
złożu fluidalnym wykorzystywany jest już w
zowej. Utrzymywanie temperatury do 900°C ma
kilkudziesięciu elektrowniach na świecie i wo­
istotne znaczenie dla poziomu NOx, które w tej
temperaturze tworzą się w niewielkiej ilości, bec ciągle jeszcze dużej roli węgla jako surowca
nie przekraczającej dozwolonego poziomu 200 energetycznego zdaje się być rozwiązaniem
mg/m3. Alkaliczny dodatek do fazy stałej wiąże przyszłościowym.

dymiące kominy
polskich elektrowni węglowych
Wśród zanieczyszczeń powietrza, za najgroź­
niejsze uznawane są zanieczyszczenia gazowe,
ze względu na ich szybkie i nieograniczone roz­
przestrzenianie się. W 1988 roku przemysł i
energetyka w Polsce odprowadziły do powietrza
około 5,2 min ton szkodliwych gazów (17 ton na
1 km2 powierzchni kraju). W tej ilości, ponad
połowę, bo 2,8 min ton - stanowił dwutlenek
siarki, 1,4 min ton - tlenek węgla, 0,8 min ton -
tlenek azotu, resztę zaś stanowiły inne szcze­
gólnie trujące substancje m.in. związki fluoru,
siarkowodór, dwutlenek węgla, amoniak i po­
chodne węglowodorów.
Na pytanie, czy to dużo, czy mało - odpowiedź
jest jedna: to bardzo dużo. W chwili obecnej Pol­
ska zajmuje jedno z czołowych miejsc w Euro­
pie pod względem emitowanego SO 2 i NOx. U-
dział Polski w całkowitej emisji europejskiej
wynosił w 1988 roku około 10% SO 2 i około 8%
NOx.
Podczas gdy w latach 1980-85 ogólna emisja
SO 2 w Europie zmniejszyła się o około 15%, w
Polsce „ustabilizowała się” na bardzo wysokim
poziomie, 4,1—4,3 min ton. Jest to stężenie dra­
matycznie przewyższające najwyższe dopu­
szczalne normy zanieczyszczenia dla człowieka
i przyrody, wynoszące w Polsce 64 pg/m3, a od
1990 określone na poziomie 32 pg/m3. Warto
wiedzieć, że na przykład świerki giną przy stę­
żeniach około 20 pg/m3, zaś 80% dzieci zamiesz­
kujących tereny szczególnego zagrożenia, gdzie
stężenia znacznie przekraczają wartość 100 pg/
/m 3 - cierpi na chroniczne choroby dróg odde­
chowych. Przykłady można mnożyć. Oprócz u-
szkodzeń drzewostanów i osłabienia zdrowot­
ności ludzi, zanieczyszczenia powietrza SO 2 po­
wodują obniżenie plonowania, zakwaszenie i
eutrofizację wód powierzchniowych, a także
przyspieszają korozję. Są to smutne fakty, z
których konsekwencji musimy zdać sobie spra­
wę i problem ekologiczny potraktować poważ­
nie, a nie jak dotychczas - marginalnie.
★ ★ *
Największym „producentem” toksycznych
dla środowiska związków są u nas elektrownie
węglowe. Spalają one ogromne ilości zasiarczo­
nego węgla brunatnego i kamiennego, który
jest głównym paliwem; żadna z obecnie pracu-
 Brunatny, wszechobecny, niszczycielski...

Ozy tak właśnie ma wyglądać las w niedalekiej przysztoś-

ci? jących w kraju elektrowni węglowych nie jest
wyposażona w system odsiarczania, a o odazo-
towaniu nawet się nie mówi.
Z artykułu Piotra Górki publikowanego w
tym samym numerze „MT” dowiadujemy się, że
elektrownie węglowe, będące u nas groźnymi
trucicielami środowiska naturalnego, w innych
krajach uchodzą za elektrownie „czyste”, tzn.
takie, z których nie wydobywają się do powie­
trza szkodliwe spaliny. Autor pisze o elektrow­
niach węglowych pracujących w RFN, w któ­
rych zastosowano ciśnieniowe kotły fluidalne.
Czy zatem i my możemy mieć nadzieję, że
wkrótce nasze „trucicielki” będą już tylko złym
wspomnieniem?
Instalowanie systemów odsiarczania spalin
w naszych elektrowniach węglowych jest ko­
nieczne i powinno nastąpić jak najszybciej.
Wiążą się z tym wprawdzie ogromne koszty, ale
sprawa jest równie ogromnej wagi. Czeka nas
jednak długa droga, zanim będziemy mogli in­
stalować urządzenia odsiarczające i odazoto-
wujące na dziesiątkach bloków energetycznych
w Polsce.
Wybudowanie w RFN w ciągu 5 lat 170 syste-
mów odsiarczania spalin, a tym samym zredu­
kowanie poziomu emisji SCh i tlenków azotu do
wartości dopuszczalnych (też wcale nieobojęt­
nych dla otoczenia) kosztowało ponad 30 mi­
liardów marek (!), Eksploatacja tych urządzeń
również kosztuje poważne sumy. Jeśli nie prze-
 G D AŃSK
Cs ELBLĄG SU W A Ł K *
K O S Z A L IN

O LSZTYN

B IA Ł Y S T O K •
BYDG O SZC:
O STRO ŁĘKA ŁOM ŻA

N o t*
C IE C H A N Ó W
GO RZÓW
W LKP
Want
PŁO C K
W ŁO CŁAW EK'
POZNAŃ

.•^-WARSZA’
K O N IN
S K IE R N IE W IC E B IA ŁA
Z IE L O N A PO D LA SKA
GÓRA LESZN O
KALISZ
S IE R A D Z

RADOM

P IO T R K Ó W C H EŁM
L E G N IC A
W RO C ŁAW . TRYB
L U BLIN
IELENIA
W GÓKA
częsTOCHOwy
ZAM O ŚĆ
TARNOBRZEG

K A T O W IC E

KRAKÓW
TARNÓW ,

P R Z E M Y ŚL

HELSKO-BIAI
N O W Y SĄCZ

Zanieczyszczeni® atmosfery SOa. Lesistość zaznaczono kolorem: od białego (11,9-19,9%) poprzez dwa odcienie zieleni
(20,0-27,6% i 27,7-37,9%) do mocnej zieleni (38,0-48,3%). Kolorem żółtym - obszary zagrożenia lasów przez zanieczysz­
czenie powietrza (im gęściejsze linie, tym większe zagrożenie). Linią czerwoną objęto obszary, na których średnie roczne
stężenie SO2 przekracza 64 p.g/m3, zaś przerywaną - 32 ng/m3. Czarne plamy - to, niestety, obszary zniszczeń lasów
spowodowane zanieczyszczeniem powietrza

znaczymy na system y odsiarczania spalin po­ trakcyjności są one w warunkach polskich

dobnych środków finansowych, nie osiągniemy trudne do zastosowania (konieczność instalo­
takich wyników jak w RFN. A jakimi obecnie wania specjalnej turbiny gazowej, skompliko­
środkami dysponujemy - wszyscy wiedzą. Szu­ wanych układów automatyki, stosowania wyso-
kamy więc innych rozwiązań naszych proble­ kowytrzymałościowych materiałów żaroodpor­
mów. nych itp.). Dotychczas produkcję w kraju ma­
Technika budowy ciśnieniowych kotłów flui­ łych kotłów fluidalnych podjęła Sędziszowska
dalnych, takich jak w RFN jest dość skompliko­ Fabryka Kotłów „Sefako” we współpracy z
wana i stanowi nowość w skali światowej. Pale­ RFN. Daleko zaawansowany w podjęciu licen­
niska fluidalne, obok większej sprawności cyjnej produkcji jest także „Fakop” w Sosnow­
cieplnej, stwarzają możliwość bezpośredniego cu. Natomiast „Rafako” przygotowuje się do
wiązania SO 2 w złożu fluidalnym, czyli w piecu, podjęcia produkcji kotła fluidalnego ze złożem
zmniejszają emisję tlenków azotu, wreszcie po­ cyrkulacyjnym o mocy 5 MW. Ale kocioł ten
zwalają na spalanie najgorszych gatunków jest na razie w fazie projektowej. Termin uru­
węgla, śmieci i innych odpadów. Mimo swej a­ chomienia egzemplarzy próbnych przewidzia-
 no na koniec 1990 roku, a na wyniki badań trze­
ba będzie poczekać do końca 1991 roku. Ponad­
to, jak twierdzą autorzy projektu: obecny stan
w iedzy w technice spalania w złożu fluidalnym
nie wystarcza jedn ak do samodzielnego projek­
towania dużych instalacji przemysłowych... ko­
nieczna je s t współpraca z firmą zagraniczną
posiadającą duże doświadczenie.
Wiele państw, znając nasze kłopoty technicz­
ne i ekonomiczne, oferuje różną formę pomocy,
widząc w tym i swój interes. Stan czystości po­
wietrza jest przecież problemem międzynaro­
dowym; dotyka zarówno tych, co trują, jak i
tych, którzy są podtruwani - za sprawą trans-
granicznego przenoszenia zanieczyszczeń. Wy­
ciąga się z tego praktyczne wnioski.
Z Finlandią podpisaliśmy umowę w zakresie
oszczędności energii i ochrony środowiska (8
marzec ’90). Umowa ta daje polskim przedsię­
biorstwom możliwość zakupu w Finlandii urzą­
dzeń i technologii energooszczędnych oraz o-
graniczających zanieczyszczenie środowiska
trującymi spalinami. Zachętą do podejmowania
takich transakcji będzie ekokonwersja polskie­
go zadłużenia.
Inną formę pomocy zaproponował nam Bank
Światowy. Otrzymaliśmy 18 min dolarów na
zakup mierników emisji zanieczyszczeń wydo­
bywających się z kominów oraz na wyposaże­
nie stacji monitoringowych. Także EWG, Szwe­
cja (110 min doi.), USA (35 min doi.), Holandia
(30 min doi.), Japonia udzieliły Polsce pomocy
finansowej ze wskazaniem obiektów, które
mogą być za te pieniądze zbudowane. Są to
głównie instalacje do odsiarczania spalin w wy­
branej przez kredytodawcę elektrowni węglo­
wej bądź elektrociepłowni. Amerykanie, na
przykład, przeznaczyli 10 min doi. na budowę
wzorcowej instalacji odsiarczania spalin w e-
lektrowni „Skawina” w Krakowie, pozostałą
zaś kwotę - na likwidację tzw. niskiej emisji (z
kominów domów mieszkalnych i różnych ma­
łych kołtowni) w centrum Krakowa.
Są to przykłady pomocy zaoferowanej Polsce
na początku tego roku, wierzę, że nie ostatnie.
Potrzeby znacznie przewyższają uzyskaną po­
moc, ale nie można zmarnować żadnej, choćby
najmniejszej szansy.
★ ★ ★ mowania dalszej degradacji środowiska naturalnego,
Niezależnie jednak od konieczności zaanga­
żowania ogromnych sił i środków dla przeciw­
działania zanieczyszczeniu powietrza przez e-
nergetykę węglową, na zagrożenie dla środowi­
ska naturalnego ze strony takiej właśnie ener­
getyki trzeba też patrzeć z szerszej perspekty­
wy.
Koszmar oddziaływania tlenków siarki i azo­
tu, to przecież tylko część problemu. Trzeba pa­
miętać o związanej z energetyką węglową eks­
pansji kosztownego górnictwa, totalnym eks­
ploatowaniu złóż, nie zagospodarowanych mi­
lionach ton odpadów zawierających pierwiastki
toksyczne, odbieraniu z atmosfery blisko 20%
tlenu, emisji CO2 i wywoływanym przez to efek­
cie cieplarnianym. Takie skutki funkcjonowa­
nia elektrowni węglowych są i pozostaną jesz­
cze długo faktem, tak jak to, że na węglu oparta
jest niemal cała energetyka naszego kraju, sto­
jącego u progu kryzysu. Oto kwadratura koła,
problem - przy którego rozwiązaniu środowi­
sko naturalne nie może stać się poświęconą
kartą przetargową. Przez kraj przetacza się
fala dyskusji nad wyborem opcji dalszego ro­
zwoju energetycznego, nad wyborem podstawo­
wego paliwa na przyszłość. Nie sugeruję tu jed­
noznacznych wniosków, które miałyby na przy­
kład przemawiać za energetyką jądrową. Zbyt
wiele jest pytań i wątpliwości, wymagających
odpowiedzi. Ale wydaje się, że tradycyjna ener­
getyka węglowa uczyniła już zbyt wiele spusto­
szenia, aby można było stawiać na nią wprost,
także w przyszłości. Stan naszego powietrza
świadczy o tym dobitnie.
Zofia Rokita
EKO EKO EKO EKO EKO
CO ZROBIONO W TWOIM NAJBLIŻSZYM
OTOCZENIU,
ABY RATOWAĆ ŚRODOWISKO NATURALNE?
Z takim pytaniem zwracamy się do wszystkich, któ­
rym obecna sytuacja ekologiczna nie jest obojętna.
Podzielcie się z nami przykładami skutecznej pomocy
Naturze, z którymi zetknęliście się w swoim najbliż­
szym otoczeniu. Interesuje nas każde nowe zastoso­
wanie już istniejących urządzeń czy technologii bądź
zupełnie nowatorskie rozwiązania głównych proble­
mów ochrony środowiska, dzięki którym woda, po­
wietrze i gleba stają się czyściejsze, a my zdrowsi.
Czekamy na listy (z dopiskiem na kopercie: EKO)
zarówno od osób prywatnych, jak i od przedsię­
biorstw oraz instytucji naukowo-badawczych. O naj­
ciekawszych przykładach, prowadzących do zacha-
będziemy pisać na łamach naszego czasopisma.
EKO EKO EKO EKO EKO
 orfowiska, to relikty pradawnej
T przeszłości. Już przed tysiącami lat
nadwyżki wody oraz szczególne wa­
runki klimatyczne sprawiły, że obumar­
łe części roślin oraz szczątki padłych
zwierząt nie uległy zupełnemu rozkła­
dowi, Przemian dokonały procesy che­
miczne, które spowodowały stopniowe
zabagnianie owych podmokłych tere­
nów.
W zależności od formy terenu oraz
od klimatu powstały różne rodzaje tor­
fowisk. Obecnie dzieli się je na torfowi­
ska wysokie i niskie. Te ostatnie znaj­
dują się w miejscach występowania
wody gruntowej lub podskórnej oraz
na obszarze pozostałym po wyschnię­
tych jeziorach oraz w dolinach. Torfo­
wiska niskie zawierają dużą ilość
składników pokarmowych, wobec cze­
go porastają one bujną roślinnością,
co stwarza z kolei doskonałe warunki
Życia różnym gatunkom zwierząt. Od­
miennie jest w przypadku torfowisk
wysokich. Są one zdane wyłącznie na
ubogą w składniki pokarmowe wodę z
opadów. Kwaśna i uboga w tlen gleba
umożliwia jedynie wegetację niektó­
rych gatunków mchu. Nie rosną tu
drzewa ani krzewy.
Z punktu widzenia gospodarczego
wykorzystania torfu interesujące są tyl­
ko torfowiska wysokie. Tu właśnie po­
kłady torfu o odpowiedniej jakości się­
gają 80 cm grubości, co decyduje o
opłacalności wydobywania go.
Torfiarstwo ma bardzo długą trady­
cję. Już w średniowieczu ludzie nau­
czyli się doceniać zalety torfu. W stanie
Suchym jest on doskonałym materia­
łem opałowym, formowany i prasowa-
py w bele można wykorzystać do bu­
dowy domów mieszkalnych. Obecnie
przeważająca część wydobywanego
torfu jest przeznaczana - w postaci
ściółki torfowej - dla gospodarstw zaj­ miałe, gdyż po opróżnionym torfowisku jako podstawowy składnik - torf, sku­
mujących się przemysłową uprawą ro­ pozostaje tylko puste miejsce. Jeszcze tecznie pochłaniają gazy emitowane
ślin. Również posiadacze ogródków przez wiele dziesięcioleci nie wyrośnie przez zakłady przemysłowe. Zaś w me­
działkowych są zainteresowani naby­ tu żadna roślina... jeśli człowiek temu dycynie - węgiel aktywny (uszlachet­
ciem ziemi ogrodowej zawierającej torf. nie zaradzi. niony produkt torfu) jest stosowany
Eksploatacja torfowiska jest proce­ Badania prowadzone przez zachod- między innymi do przepłukiwania ne­
sem bardzo pracochłonnym. Najpierw nioniemiecką Stację Torfoznawczą w rek, w chorobach żołądka lub w posta­
trzeba teren odwodnić, a następnie la­ Bad Zwischenahn oraz uczonych z in­ ci okładów borowinowych - w leczeniu
tami warstwa po warstwie wydobywać nych ośrodków naukowych wykazały, reumatyzmu. W Polsce od wielu lat nad
go, formować w bele i suszyć. Obecnie że wyeksploatowane torfowiska można preparatem torfowym zwalczającym
przyspieszenie wydobycia jest nie­ znowu nawodnić, dzięki czemu osiąg­ choroby nowotworowe pracuje prof.
znaczne, mimo że kiedyś czyniono to ną one po pewnym czasie (jeszcze nie Stanisław Tołpa. W zakresie jego zain­
ręcznie, a teraz robią to za ludzi nowo­ wiadomo jak długim) swój pierwotny teresowań naukowych leżą bowiem
czesne koparki wyposażone w chwyta­ stan. problemy otrzymywania z torfu związ­
ki o ramionach mających 40 metrów Niestety torf nie jest surowcem ła­ ków biologicznie czynnych i ich prak­
długości.' twym do zastąpienia, zwłaszcza w og­ tycznego zastosowania.
Eksploatacja torfu ma swoich zago­ rodnictwie przemysłowym. On też od­
rzałych przeciwników. Są nimi rzeczni­ grywa ważną rolę w technologii ochro­ Kto więc zwycięży, rzecznicy wyko­
cy ochrony środowiska, którzy zwłasz­ ny środowiska. Torf z torfowisk wyso­ rzystywania tego cennego surowca,
kich, uszlachetniony dzięki nowoczes­ czy ekolodzy?
cza w ostatnich latach głośno protestu­
ją przeciw zwiększonemu wydobywa­ nym metodom, służy do filtrowania
wg „Profil”
niu torfu, prowadzącemu do wynisz­ wody pitnej oraz do oczyszczania ście­
czenia cennych bagnisk. Jest to zrozu­ ków. Filtry biologiczne, zawierające Elżbieta Gaweł
 CIEKĄ WE
KSIĄŻKI
Zbliżamy się do Europy.
Na reprodukowanych ni­
żej zdjęciach nie jest to w
pełni widoczne, ale... Wy­
obraźmy sobie książki w
srebrnych obwolutach z
foliowanego metalem pa­
pieru, na którym w dob­
rym, zachodnim stylu wy­
konano bajecznie koloro­
we, prawie doskonałe
technicznie napisy i ilu­
stracje. W środku, między
obwolutami i okładkami
książek oczywiście fanta­
styka. Bo do fantastyki
należy zaliczyć próbę
wprowadzenia i konty­
nuowania tak wydawanej
serii w czasach, gdy wokół
panuje kryzys niemocy,
gdy wydawcy obawiają
się bankructwa, gdy
wszyscy coraz głośniej
mówią o upadku książki,
czytelnictwa, kultury...
Tym „fantastą" jest ka­
towickie Wydawnictwo
„Śląsk”. W okresie od
września do grudnia ubie­
głego roku ukończono
druk pierwszych czterech
książek tej nowej, cieka­
wie zapowiadającej się
serii wydawniczej. W dru­
ku i w planach wydawni­
czych są kolejne pozycje.
Czy ta wydawnicza „fan­
tazja" zmieni się w konty­
nuowaną rzeczywistość?
Jesteśmy przekonani, że
wszyscy, nie tylko czytel­
nicy publikowanych na ła­
mach „MT" opowiadań
SF, życzą tego Wydawcy,
podobnie jak przekonani
jesteśmy, że wszyscy bę­
dziemy kompletować tę
serię. Dlatego, że zapowia­
da się atrakcyjnie, ale tak­
że dlatego, że na grzbiecie
każdej z książek Wydaw­
ca drukuje cyferkę - nu­
mer książki w serii w ko­
lejności wydania.
Z czterech książek, któ­
re już się ukazały zrepro-
dukowaliśmy obwoluty
dwóch, naszym zdaniem
szczególnie atrakcyjnych
i ciekawych: Marka Ora-
musa „Hieny cmentarne”
i Jamesa Hiltona „Zagi­
niony horyzont”. Dwie ko­
lejne z już wydanych to:
Jean-Pierre Huberta „Ob­
szar Marzyciela” i Jifi
Marka „I nastał Wiek Bło­
gi”. Na końcowej stronie
obwoluty tej ostatniej
książki znajdujemy zapo­
wiedź i reprodukcję obwo­
luty kolejnej książki tej
serii: Olafa Stapledona
„Dziwny John".
Pierwsza pozycja z serii
to zbiór opowiadań (infor­
macja ta podana jest w
prawym dolnym rogu ob­
woluty - zobacz zdjęcia)
Marka Oramusa - inży­
niera i dziennikarza, a na­
stępnie - krytyka i autora
science fiction. W swej
twórczości Marek Ora-
mus konsekwentnie pona­
wia zasadnicze dla naszej,
zagrożonej cywilizacji py­
tanie o moralne upraw­
nienia człowieka do doko­
nywania jakże daleko cza­
sem idących przeobrażeń
zarówno na naszej plane­
cie, jak i we wszechświe-
cie. Stawia znak zapyta­
nia wobec naszego rozu­
mienia postępu, skutków
niekontrolowanego roz­
woju być może fałszywie
rozumianej cywilizacji.
Skutków technicznych,
materialnych, ale także, a
myszką tłumaczenia z
1939 roku, książkę czyta
może nawet ważniejszych
- skutków społecznych i
się z przyjemnością, że
wielu z nas chciałoby się
psychologicznych, prowa­ wcielić w rolę głównego
dzących do wynaturzenia bohatera książki - inteli­
człowieka i człowieczeńs­ gentnego, ale „umiarko­
twa, do zagrożenia, a na­ wanie pracowitego”, peł­
wet do zniszczenia rasy nego chęci życia, ale bez
ludzkiej. potrzeby walki o przeży­
cie; że znajdziemy w niej
Jakby laboratoryj nym
pewne uniwersalne praw­
przykładem tak widzianej
przyszłości jest tytułowe dy, których realizacji
pragnęlibyśmy i dzisiaj
opowiadanie zbioru. „Hie­ („rząd dobry to taki prze­
ny cmentarne” to członko­
de wszystkim, co nie chce
wie kosmicznej ekspedy­
rządzić zbyt wiele”), że
cji poszukującej w głębi
warto ją przeczytać choć­
kosmosu śladów poza­
by dlatego, że to już klasy­
ziemskich cywilizacji.
ka gatunku SF.
Grupa kosmicznych ar­
cheologów, która przemy­ „Obszar Marzyciela” to
ca na Ziemię... Nie! Nie bę­ książka nagrodzona
dziemy psuli potencjal­ Grand Prix de la Franęoi-
nym czytelnikom przy­ se’84, książka trudna w
jemności czytania, śledze­ odbiorze, brutalna i niera­
nia sposobu rozwijania cjonalna w treści i kon­
przez Oramusa akcji opo­ strukcji, prowokująca czy­
wiadania, ciągłego zaska­ telnika, czasem wręcz od­
kiwania czytelnika nie­ rażająca, ale godna prze­
oczekiwanymi pomysłami czytania choćby dlatego,
i niezwykłymi pointami. że jej autor jest jednym z
Każde z opowiadań Ora­ przedstawicieli „młodej"
musa wciąga czytelnika, francuskiej odmiany „po-
zmusza do nieprzer­ litical fiction”. Również
wanego angażowania się dlatego, że pomysł książki
w akcję, zmusza do myśle­ jest w jakimś sensie ory­
nia i refleksji, zachęca do ginalny. Oto obca, poza­
czytania następnych. ziemska cywilizacja
wszczepia mózg chłopca,
Zupełnie inny jest „Za­
giniony horyzont”. Zgod­ który stracił życie w tra­
nie z informacją na obwo­ gicznym wypadku do
lucie książki jest to klasy­ mózgu wieloryba i... mate-
ka. Książka ta została na­ rializuje marzenie senne
pisana w 1933 roku, w tej nowej cząstki wielory­
1934 nagrodzona (Haw- biego mózgu. Marzenia
thornden Prize), w 1937 senne będące reminiscen­
przeniesiona na ekran fil­ cją wojny, ginącego świa­
mowy, w 1939 przetłuma­ ta, niezrozumiałych dla
czona i wydana w Polsce. młodego przedstawiciela
W 1942 roku zrealizowano ludzkiego gatunku zda­
jej adaptację teatralną (w rzeń, stosunków między­
Chicago). Przez wiele lat ludzkich, istoty człowie­
była ogromnym sukcesem czeństwa i różnic między
wydawniczym, a do dziś, żywym światem ludzi a
na listach bestsellerów li­ „martwym” światem ma­
teratury anglojęzycznej, szyn. Dodajmy do tego, że
zajmuje jedno z czoło­ autor przemyślał wszyst­
wych miejsc. W USA kie szczegóły książki.
wznawiano ją co najmniej Również to, że w marze­
dwudziestokrotnie, a łącz­ niach sennych młodego
ny nakład kolejnych wy­ człowieka nie obeznanego
dań w różnych krajach z techniką pojawia się tyl­
przekroczył dwa miliony ko kształt maszyny, bez
egzemplarzy. Wystarczy? koniecznych do zmateria­
lizowania szczegółów
Dodajmy od siebie, że, konstrukcyjnych, że część
niezależnie od trącącego marzeń to tylko pozór rze-
czywistości materializują- naszego świata w świat
cy się w tworach „Nie­ supercywilizacji technicz­
kompletnych”, będących nej wspomaganej robota­
jakby tylko zewnętrzną mi i automatami, rządzo­
powłoką ludzi, zwierząt, ny przez dyktatorską
budynków czy całych o- Radę, w którym życie
siedli. człowieka ograniczone
jest do bezmyślnej kon­
Czwarta z wydanych w sumpcji, w którym twór­
serii książek określona cami poezji, literatury,
została przez Wydawcę sztuki, a nawet opinii o lu­
jako „Utopia". Czy wszys­ dziach są komputery, a
cy czytelnicy książki zgo­ tylko gdzieś, na samym
dzą się z tą klasyfikacją? dnie, ukrywają się jednos­
Czy taki wariant naszej tki zbuntowane, choć nie
przyszłości, jaką rysuje w pełni świadome rzeczy­
Jifi Marek jest niemożli­ wistej prawdy lub praw­
wy? Niezależnie od dziwej rzeczywistości.
szczegółów zarysowanych Czyżby to naprawdę było
w książce „I nastał Wiek niemożliwe?
Błogi” można dopuścić
myśl o przekształceniu (akb)
_ BgggjBBOgESy
Konkurs „Fotografujemy zwierzęta" został już rozstrzygnięty. Pora więc na ogłoszenie nowego. Tym
razem tematem będzie:
Naszym Czytelnikom, nakładzie 450 egzempla­
zainteresowanym tematy­ rzy i porusza bardzo cie­
ką motocyklową, propo­ kawą tematykę, m.in. z za­
nujemy kontakt z niezwy­ kresu naprawy, konser­
kle ciekawym specjali­ wacji, ale przede wszyst­
stycznym biuletynem in­ kim historii i budowy cie­
formacyjnym „MOTO­ kawych motocykli. Pro­
CYKL - moje hobby” wy­ wadzi także kącik „Poma­
dawanym przez Automo­ gajmy sobie”, co zapewne
bilklub Łódzki. Ukazuje niezwykle interesuje oso­
się on co dwa miesiące w by poszukujące materia­
łów technicznych czy
rzadkich części do swoich
jednośladów. Zaintereso­
wanym prenumeratą biu­
letynu podajemy adres re­
dakcji: Automobilklub
Łódzki, ul. Buczka 18
90-228 Łódź. I zaprzyjaź­
nionej redakcji, i jej Czy­
telnikom życzymy bardzo
szerokiej drogi, (jk)

JESIEŃ
Może to być złota, polska jesień, jesienne chmury, czy też jesienne szarugi. Wdzięczne może być rów­
nież sfotografowanie prac w polu. Jesienią, w niektórych regionach kraju, odbywają się jarmarki, mogące
stanowić doskonały temat do fotoreportażu. Pod tym pojęciem możemy rozumieć także „jesień życia".
Jak więc widzimy tematyka konkursu jest bardzo szeroka.

Zdjęcia prosimy nadsyłać pod adresem „Młodego Technika". Na odwrocie każdego z nich trzeba
wpisać imię, nazwisko, adres jego autora oraz tytuł pracy. Termin nadsyłania prac upływa z dniem 24
grudnia 1990 r. Przezrocza barwne po wykorzystaniu odsyłamy pocztą.

ROZWIĄZANIE KONKURSU UWAGA CZYTELNICY!

„O CZYM CHCIAŁBYŚ PRZECZYTAĆ
W »MŁODYM TECHNIKUM Przypominamy, że numery zdezaktualizowane
Wszystkim uczestnikom konkursu, którzy podzielili „Młodego Technika" nabywać można (także na ra­
się z nami swoimi uwagami, spostrzeżeniami na te­ chunki!) w: Planetarium Śląskim, WPKiW, 41-601
mat naszego czasopisma, a także zaproponowali te­ Chorzów, Przedsiębiorstwie NIMUR ul. Karpacka
maty do opracowania - zespół redakcyjny „Młodego 39B/68, 86-185 Bydgoszcz, w sklepie NAUTYKWA-
Technika" serdecznie dziękuje, natomiast 20 spośród RIAT, ul. Świętojańska 56, 80-840 Gdańsk a także
nich - wyłonionych losowo - nagradzamy książka­ antykwariacie NIKE, ul. A. Struga 3, 90-420 Łódź. Pla­
mi. cówki te prowadzą również sprzedaż wysyłkową za
Oto lista nagrodzonych: zaliczeniem pocztowym (powyżej 10 egz.)
1. Andrzej Mączewski 11. Paweł Lammel Jednocześnie informujemy, że w najbliższym cza­
2. Mariusz Jędroszkowiak 12. Rafał Gęborek
sie ukaże się KALENDARZ ASTRONOMICZNY NA
3. Cezary Papaj 13. Dariusz Skromblewicz ROK 1991, który będzie można kupić w sklepach
4. Ewa Gwiazdowska 14. Zygmunt Romanowski
CSH, planetariach: Śląskim, Olsztyńskim i Frombor-
5. Robert Litwa 15. Antoni Rudź
skim, przedsiębiorstwie NIMUR PTMA w Krakowie i
6. Krzysztof Lewicki 16. Grzegorz Wesołowski
antykwariacie NIKE. Ukazały się już (lub w najbliż­
7. Dawid Krysiak 17. Tomasz Patia
szym czasie ukażą się) wydania specjalna „MT",
8. Eryk Jaśkiewicz 18. Rafał Pogorzała
przeznaczone dla majsterkowiczów: „Gitara elek­
9. Krzysztof Żaba 19. Paweł Angerman
tryczna", „Domowa dyskoteka". „Akwarium", „Kata­
10. Aleksander Lutka 20. Stanisław Zając
log samolotów pasażerskich".
Nagrody książkowe wysłaliśmy pocztą. Życzymy Radzimy szukać w kioskach oraz w ww. placów­
miłej lektury. kach!
 mmi mim
EKSPONATY
Pięć lat temu przedstawiciel naszej redakcji byt gościem
na imprezie, którą Muzeum Kolejnictwa zorganizowało z
okazji 140-lecia Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
Po otwarciu okolicznościowej wystawy ze stacji Warszawa
Główna wyruszył do Grodziska Mazowieckiego specjalny
pociąg. Jak przed 140 laty wagony ciągnął parowóz. I jak
przed 140 laty wydarzenie to było niezwykłą atrakcją. Wielką
na tyle, że skutecznie odwracało uwagę licznie przybyłych
gości od tego, co dzieje się na co dzień na muzealnych
torach. Zajrzeliśmy tam w bieżącym roku, kilka miesięcy
przed 145-leciem kolei otwartej uroczyście 14 czerwca 1845
roku.
Pm3-3 robi imponujące wrażenie z daleka, gorzej gdy podejdzie się bliżej
nmmv zabytkowe
poaitr.AiA ornfloNif i
M W IBM V«lllW IIW A
CZY Z Ł OM?
Obecnie ekspozycja muzealna jest podzielona na dwie
części. Pierwszą z nich oddziela od terenu normalnie pracu­
jącej stacji nieco sfatygowany szlaban. Tuż za nim duża
tablica obwieszcza, że jesteśmy na wystawie taboru. Chyba
tylko pro forma podano na niej godziny otwarcia ekspozycji,
od 10.00 do 15.00. Praktycznie jest ona dostępna o każdej
porze dnia i nocy. Skutki tego widać niestety aż za do­
brze.
Pod parowozem Pm3-3 sterta śmieci. I to właśnie ona, a
nie wspaniała otulina aerodynamiczna pospiesznej maszy­
ny, przyciąga wzrok zwiedzających. W otoczeniu następne­
go eksponatu, parowozu Os24-10 reprezentującego pier-
 Z wyprodukowanych 60 maszyn serii Os24, zachowała się jedna
To typowy widok dla zabytków na stacji Warszawa Główna - budka
maszynisty parowozu TKcIOO nie jest wyjątkiem
wszą serię polskich parowozów osobowych widok niewiele
lepszy. Wszystkie bez wyjątku zabytki mają powybijane szy­
by w latarniach. Wandale nie oszczędzili nawet „Pierwszej
Damy PKP". Tym mianem kolejarze określali maszyny serii
Pt31. Wśród skarbów wystawy taboru jest Tr21-53, nieco
młodszy brat pierwszego parowozu zbudowanego całkowi­
cie w naszym kraju. Stosunkowo najlepiej prezentują się
eksponaty ustawione na końcu muzealnego toru. Odświe­
żono pociąg pancerny z czasów II wojny światowej, a paro­
wóz Pm36-1 jeszcze zbyt krótko jest po naprawie, aby znać
na nim było działanie czynników atmosferycznych. Farba
odchodzi z eksponatów płatami. Rdza zżera stare blachy
powoli, ale systematycznie. A gospodarze stołecznej pla­
cówki nawet nie pomyśleli o przykryciu kominów, przez któ­
re padają do dymnicy deszcze i śniegi. Być może nie
wszyscy zwiedzający zauważą, że zabytkowe parowozy
mają zdjęte korbowody. Ale czyź na ukrywaniu piękna
wspaniałych maszyn powinna polegać techniczna edukacja
w Muzeum Kolejnictwa? W obliczu porozrzucanych papie-
Parowóz TKcIOO
Parowóz Tr6-39
rów, zwalonego ogrodzenia, zbitych butelek i walających
się beczek o innej edukacji lepiej nie wspominać.
Jeszcze gorzej jest za siatką, gdzie znajduje się druga
część zbioru pojazdów szynowych. Kilka lat temu we
wszystkie dni, oprócz poświątecznych, można było oglądać
stojące tam eksponaty. Gdy zaczęły straszyć swoim wyglą­
dem, wystawę taboru przemianowano na magazyn taboru i
sprawę stanu ekspozycji jak gdyby załatwiono. Być może
pomogło to rozgrzeszyć sumienia gospodarzy stołecznej
placówki. Zabytkom nie ulżyło to w najmniejszym stopniu. A
są wśród nich prawdziwe skarby. Najstarszy parowóz za­
chowany w Polsce ma już ponad sto lat. Gdy patrząc na
jego kompletnie zrujnowaną budkę maszynisty i kikut komi­
na odnosi się ten wygląd do stanu sprzed lat, to zastanawia,
do kogo jest adresowana tablica ustawiona przy wejściu do
magazynu taboru „Obiekty zabytkowe podlegają ochro­
nie...". Toż nawet bez znajomości „Ustawy z dnia 15 lutego
1962 roku o ochronie dóbr kultury i muzeach" wiadomo, że
taki staruszek powinien być pielęgnowany i z dumą poka-
 Woda - wróg zabytków stojących pod gołym niebem
Na wystawie nie ma już czego wybijać, wszystkie latarnie są bez
szyb
zywany zwiedzającym. Na szaroniebieskim elektrycznym
zespole trakcyjnym 91000 widnieje drobny napis „Przebu­
dowa ZNTK Mińsk Maz. 1986.12.15.” To data półwiecza
trakcji elektrycznej w PKP. Po trzech latach od niej przebu­
dowany eksponat jest całkowicie zrujnowany. Nię ma w nim
żadnej szyby, ale mimo to trudno do środka zajrzeć. Złowro­
gi napis przy furtce ostrzega bowiem, że „Wstęp wzbronio­
ny” . Może dobrze. Lepiej nie widzieć, jak niszczeje parowóz
OKz32-2. Krakowianie uważają, że jego miejsce jest tam,
gdzie pracował przez wszystkie lata służby - na „zakopiam
ce". Powinien wrócić na nią, jako pomnik techniki. Warsza­
wianie z żalem patrzą na zrujnowany elektryczny wagon sil­
nikowy EN80-16s, jedyny ocalały z taboru dawnych Elek­
trycznych Kolei Dojazdowych. Dziś stoi z powybijanymi szy­
bami, odchodzącą blachą poszycia. Nie wytrzymują też pró-
Zgniła podłoga w budce zabytkowego parowozu
Pierwszy parowóz serii Os24 wyprodukowano w Chrzanowie w 1925
roku. otrzymał numer fabryczny 109. Ten z wystawy rna numer 118 i
został zbudowany w 1926 roku
by czasu w Muzeum Kolejnictwa lokomotywy elektryczne
EU04-24 i EU20-24 oraz spalinowe SM25-002 i SM 15-17.
Nie najgorzej trzyma się tylko stary żuraw wodny.
A wszystko to dzieje się w bliskim sąsiedztwie Dyrekcji
Generalnej PKP. Od Towarowej 1, gdzie mieści się muzeum
do Chałubińskiego 4. gdzie stoi gmach dyrekcji jest tylko
kilkanaście minut drogi. Służbowym wozem można ją prze­
być znacznie szybciej. Warto, aby od czasu do czasu zrobili
to ci, którzy decydują o działalności przedsiębiorstwa. Może
widząc zamienione na szalety kabiny maszynistów, sterty
śmieci na peronach, zrujnowane zabytki, zdecydują się roz­
wiązać problem Muzeum Kolejnictwa. Za pięć lat, 14 czerw­
ca 1995 roku, minie 150 lat od uruchomienia pierwszego
odcinka Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
a.l.

^ PI ŁKA N O Ż N A Krzysztof Ernst
Sport, który pasjonuje prawie wszystkich,
Mecze piłkarskie gromadzą tłumy na stadio­
nach i przyciągają niezliczone rzesze kibiców
do odbiorników telewizyjnych. Udane zagrania
wywołują radość i podziw jednych, ale także
niezadowolenie i złość innych. Oglądane sztucz­
ki techniczne podnoszą temperaturę emocjo­
nalną widowiska, a jednocześnie kreują piłkar­
skich bohaterów.
Tak też było i z naszymi piłkarzami w okre­
sach sukcesów polskiego futbolu. Przypomnij­
my sobie, jakie napięcie towarzyszyło rzutom
rożnym wykonywanym przez Deynę czy też do-
środkowaniom Gadochy. Wszyscy liczyli na to,
że bramkarz nie dosięgnie piłki zmierzającej
do bramki. Piłka uderzona z rogu przez Deynę
zataczała często dziwny łuk. Mówiło się nawet o
„rogalu” Deyny. Potrafił on tak piłkę uderzyć,
tak ją podkręcić, że w ostatniej chwili nagle
skręcała zaskakując nie tylko bramkarza, ale i
widzów.
Zanim przejdziemy do opisu zjawisk związa­
nych z zachowaniem się rotującej piłki na bois­
ku piłkarskim, warto wspomnieć, że to samo
WYCHOWANIE
F I ZYC ZNE
zjawisko fizyczne można również zaobserwo­
wać w nieco innej scenerii. Jest nią mianowicie
arena cyrkowa. Żonglerzy podrzucający piłki,
obręcze czy nawet kapelusze nadają im często
ruch rotacyjny, zmuszając je do poruszania się
po zakrzywionych torach.
Wróćmy jednak do piłkarstwa i postarajmy
się zróżnicować, co jest przyczyną zakrzywio­
nego toru lotu piłki. Jaka to siła pojawia się i
wprawia jednych w zachwyt, drugich w zakło­
potanie, a piłkę w ruch po krzywej? Zapewne
domyślamy się, że przyczyną tego efektu jest
właśnie tzw. podkręcanie. Ale jaki jest mecha­
nizm fizyczny zjawiska? Spróbujmy odpowie­
dzieć na te pytania przeprowadzając kilka pro­
stych i możliwych do wykonania przez każdego
doświadczeń. Wystarczy odkurzacz, ale taki, do
którego można włożyć rurę z tyłu, w taki spo­
sób, żeby powietrze było przez nią wydmuchi­
wane. Inne potrzebne przedmioty to piłeczka
pingpongowa i dwie kartki papieru. A ci, którzy
pragną ujrzeć efekt „w powiększeniu”, niech
przygotują przezroczyste naczynie z wodą (naj­
lepiej nieduże akwarium) oraz metalowy walec
o długości 2-3 cm i średnicy kilku milimetrów.
 Celem doświadczeń będzie udowodnienie, że
piłka poruszająca się w powietrzu i jednocześ­
nie wirująca wokół swojej osi musi skręcać, po
prostu nie ma innej możliwości. Wniosek taki
wynika z zasady zachowania energii, która
mówi, że w układach zamkniętych (izolowa­
nych od wpływów zewnętrznych) całkowita e-
nergia nie ulega zmianie. Jeśli ograniczymy się
do sytuacji, w której na całkowitą energię skła­
dają się energia kinetyczna i energia potencjal­
na, to wyrażoną wyżej zasadę możemy zapisać
w postaci:
Ej< + Ep = constans (1 )
Oznacza to, że jeżeli o pewną wartość zmniej­
szyła się energia potencjalna, to o tyle samo
zwiększyła się energia kinetyczna układu (lub
odwrotnie). Jeśli jednak wykonać pewną pracę
W nad układem, to jego energia wzrasta, a może
się to przejawić np. wzrostem energii kinetycz­
nej, tzn. W - A Ek.
Mówiąc o skręcaniu piłki zaznaczyliśmy, że
chodzi o jej ruch w powietrzu. Jest to informa­
cja bardzo istotna, bowiem w próżni efekt skrę­
cania piłki w wyniku jej wirowania nie może
wystąpić.
Przystąpmy teraz do eksperymentu z piłecz­
ką i odkurzaczem. Jak już wspomnieliśmy,
wkładamy rurę ssącą od tyłu tak, aby powietrze
było przez nią wydmuchiwane (rys. 1). Nad wy­
lotem rury umieszczamy piłeczkę i puszczamy
ją swobodnie. Należy to zrobić z pewnym wy­
czuciem. Jeśli piłeczka znajdzie się początkowo
za wysoko, to opadnie, jeśli za nisko, to zostanie
wyrzucona w górę. Można się domyślić, że przy
dobrze wykonanym doświadczeniu nie powin­
na ona spaść na podłogę, jako że cały czas bę­
dzie pchana w górę przez strumień powietrza.
Ale, raczej nieoczekiwanie, zaobserwujemy
jeszcze jeden efekt: piłeczka nie może wydostać
się z tego strumienia powietrza w bok. Zupełnie
jak człowiek, który znalazł się w maszerującej
kolumnie. Mimo że napiera na boki, wciąż jest
spychany do środka.
Jeśli dobrze przyjrzymy się piłeczce, to zaob­
serwujemy, że drga ona w płaszczyźnie pozio­
mej, równolegle do podłogi. Podobne zjawisko
obserwujemy w przypadku ciała przymocowa­
nego do końca sprężyny. Po rozciągnięciu i pu­
szczeniu sprężyny musi nastąpić faza powrotu
(ściśnięcia), przejście przez położenie równo­
wagi, dalsze ściskanie, ponowny powrót do sta­
nu równowagi w wyniku rozciągania itd. Musi
zatem istnieć jakaś siła, która utrzymuje piłkę
w strumieniu pędzącego powietrza. Jeśli rze­
czywiście tak jest, to po przechyleniu rury, a
więc i strumienia powietrza (rys. 2), piłeczka
powinna w nim pozostać i nie spaść na podłogę.
Spróbujmy. Rzeczywiście - nie spada. Następu­
je to dopiero przy dużym kącie nachylenia, kie­
dy siła ciężkości przeważa nad siłą wsysającą, a
dokładnie nad jej pionową składową. Może się
zdarzyć, że piłeczka najpierw oddali się od wlo­
tu rury i dopiero opadnie w dół.
Weźmy teraz dwie kartki papieru. Ustawmy
je równolegle do siebie, a następnie dmuchnij­
my między nie. I cóż się stanie? Wydawałoby
-—~ — / Rvs .3 \ - ^ z -
się, że kartki powinny się rozchylić, a tymcza­
sem zbliżą się one ku sobie. Dziwne, ale tak
właśnie się dzieje. Powietrze pędzące w przód
pcha wszystko z ogromną siłą, ale równocześ­
nie wciąga to, co znajduje się z boku strumie­
nia. Zupełnie jak z pędzącym pociągiem, który
wciąga nieostrożnych pod swoje koła. Wciąga
tym silniej, im szybciej jedzie. Sprawia to właś­
nie siła związana z ruchem w gazie, czego prze­
jawem jest pojawienie się różnicy ciśnień. Jeśli
występuje różnica ciśnień, to siła działa w tym
kierunku, w którym ono maleje. I tak jest z
naszymi kartkami. Ciśnienie w obszarze mię­
dzy kartkami staje się niższe od atmosferycz­
nego.
Dokładnie na tej samej zasadzie działają u-
żywane powszechnie w życiu codziennym roz­
pylacze. Szybki przepływ wypompowywanego z
gumowej gruszki strumienia powietrza powo­ kość p wyraża ciśnienie hydrostatyczne, aJ*v2/2
duje to, że ciecz podnosi się do góry, a po wydo- ciśnienie hydrodynamiczne. Z prawa Bernoul­
rurki prowadzącej do zbiornika cieczy. Powo­ liego wynika zatem, że przy wzroście prędkości
duje to, że ciecz podnosi się do góry, a po wydo­ v przepływu, musi spadać ciśnienie.
byciu się z rurki zostaje rozpylona tym samym,
Zilustrujemy na wykresie (rys. 5), jak wyglą­
wytwarzającym podciśnienie, strumieniem po­
da zależność ciśnienia hydrostatycznego od
wietrza.
prędkości przepływu. Przedstawiona zależność
Wychodząc z zasady zachowania energii mo­
dotyczy poziomego przepływu wody. Jak widać,
żna udowodnić, że jeśli gaz lub ciecz porusza
już przy prędkości 10 m /s ciśnienie spada do
się, to spada ciśnienie hydrostatyczne, a rośnie
połowy w stosunku do ciśnienia odpowiadają­
hydrodynamiczne. Zilustrujemy to przykładem cego prędkości przepływu bliskiej zeru. Podob­
przedstawionym na rys. 3. Ciśnienie hydrosta­
tyczne jest wywierane w kierunku prostopad­
łym do kierunku ruchu, natomiast hydrodyna­
miczne związane jest z parciem w przód poru­
szającej się cieczy. Wysokości słupów cieczy w
rurkach pionowych odpowiadają panującym
ciśnieniom.
Postarajmy się to udowodnić. Wyobraźmy so­
bie w tym celu sytuację przedstawioną na rys. 4.

Jeśli działamy tłokiem na ciecz i przesuwa się

on z prędkością vo, to wykonujemy pracę, która ny wykres dla powietrza zamieszczony jest na
jest równa FI, gdzie F jest siłą działającą, a 1 rys. 6. Ze względu na znacznie mniejszą gę­
przesunięciem tłoka. W wąskiej części naczynia stość, porównywalne z wodą efekty zm niejsze­
natomiast ciecz wykona pracę F ili. Wskaźniki 1 nia ciśnienia uzyskiwane są dla znacznie więk­
odnoszą się do warstwy cieczy w wąskiej części szych prędkości przepływu.
naczynia. Różnica wykonanych prac da nam
przyrost energii kinetycznej cieczy. Korzysta­
jąc ze związku między siłą i ciśnieniem może­
my napisać:
F - p 0S0 oraz F = p 1Si (2 )

Otrzymujemy w efekcie zależność:

Fi - Fih = Ek1 -Eko . (3)
którą po podsumowaniu Ek - mc2/2 i F z równ.
(2) można zapisać w postaci:
PoSo' ~Pis1l 1 = mvf/2 -mv£/2 (4)
Wykorzystując jeszcze zależność między masą,
gęstością i objętością (m - f V) oraz założenie o
nieściśliwości cieczy (V - Sol - Sili) mamy:
PoV -p1V= pVĄjl - pVv?/2 (5)
Dzieląc przez objętość występującą we wszyst­
kich członach równania oraz porządkując na­ u> w
sze wyrażenie otrzymujemy ostatecznie:
p0 +pv^/2 = p1 + p v f //2 (6 )

Można zapisać to ogólnie w postaci:

P 4- pv^2 = constans (7)
Równanie to wyraża treść prawa Bernoulliego
odniesioną do przedstawionej wyżej, dosyć
prostej sytuacji fizycznej. To właśnie prawo
jest kluczem do opisanych wyżej zjawisk. Wiel­
 Po rozważaniach dotyczących równania Ber-
noulliego wróćmy ponownie do piłki. Postaraj­
my się dostrzec, jakie różnice ciśnień mogą wy­
stępować po.obu stronach piłki wirującej i jed­
nocześnie pokonującej przestrzeń. Jakie są
prędkości różnych punktów na powierzchni pił­
ki względem powietrza? Aby odpowiedzieć na
to pytanie, rozpatrzmy sytuację przedstawioną
na rys. 7a. Piłka porusza się ruchem postępo­
wym z prędkością vt, a jednocześnie wiruje z
prędkością kątową w. Korzystając z względnoś­
ci ruchu możemy przyjąć, że spoczywająca pił­
ka wiruje w pędzącym na nią strumieniu po­
wietrza, co przedstawione zostało na rys. 7b.
Trzeba teraz znaleźć wynik obu ruchów, zło­
żyć je. Zajmijmy się tylko punktami A i B (nad i
pod piłką). Obracająca się piłka porywa na sku­
tek swojej „szorstkości” sąsiadujące z nią cząs­
tki powietrza nadając im prędkość, którą ozna­
czymy przez vi. Do prędkości vi trzeba dodać
prędkość V2 strumienia powietrza pędzącego na
piłkę. Sumowanie przeprowadzimy tak, jak się
to robi przy składaniu dwóch wektorów i co
pokazane zostało na rys. 8. Z rysunku widać, że
\ ________________
V = V1+V2
^ ^ Rys
prędkość wypadkowa v jest większa w punkcie
B niż w punkcie A, a zatem, zgodnie z prawem
Bernoulliego, w punkcie B panuje niższe ciśnie­
nie statyczne. Tym samym piłka spychana jest
do dołu, a zjawisko takie nazywamy zjawi­
skiem Magnusa.
Ci, którzy mają akwarium, mogą zobaczyć
ten sam efekt Magnusa w innym wydaniu. Wa­
lec wpuszczamy do wody po uprzednim rozpę­
dzeniu go na pochylonej tekturce (rys. 9) i
obserwujemy, po jakim torze się porusza. Po­
nieważ gęstość wody jest większa od gęstości
Rys. 9
powietrza, zatem różnica ciśnień między dwie­
ma stronami walca będzie większa i zakrzywie­
nie toru wzrośnie.
Teraz, kiedy wiemy dlaczego wirująca piłka
zatacza łuk w powietrzu, możemy rozpatrzyć
kilka szczególnych przypadków. Kierunek
skręcania piłki zależy od kierunku, w jakim się
ona obraca. Piłka może zatem skręcać nie tylko
w lewo lub w prawo, ale także w górę lub w dół.
Ogólnie stwierdzamy, że kierunek skręcania
jest zgodny z kierunkiem wirowania. Jeśli piłka
wiruje prawoskrętnie, to skręca w prawo, jeśli
lewoskrętnie, to w lewo, a jeśli rotacja jest po­
stępująca, to w dół.
Rys. 10 pokazuje, w jakim kierunku działa
siła F b spychająca piłkę poruszającą się z pręd-
cj
kością v dla różnych kierunków jej obrotu. Wi­
rowanie piłki wokół osi poziomej i jednocześnie
prostopadłej do kierunku jej ruchu postępowe­
go może zatem spowodować jej nieoczekiwane
wzloty lub gwałtowne opadanie, jak ilustruje to
rys. 11.
Umiejętność podkręcania piłki jest więc jak
widać bardzo cenna i może dać rezultaty w po­
staci zaskoczenia bramkarza i efektownych
bramek. Wspomnieliśmy już o Deynie, który
znakomicie opanował tę sztukę. Innym zawod­
nikiem słynącym z umiejętności podkręcania
piłki był Netzer, jeden z filarów reprezentacji
RFN lat siedemdziesiątych. Tajemnica właści­
wego uderzenia tkwi nie tylko w tym, aby wie­
dzieć jak kopnąć piłkę - należy do tego dyspo­
nować odpowiednimi warunkami. Podkręcenie
piłki jest najskuteczniejsze wtedy, kiedy po­
wierzchnia zetknięcia piłki i stopy w momencie
uderzenia jest możliwie duża. Wymaga ono za­
tem zarówno odpowiedniej budowy stopy, jak i
właściwego jej ułożenia w momencie strzału.
Tym samym nie każdemu piłkarzowi dane jest
wsławienie się efektownymi „rogalami”.
W zależności od sposobu podkręcania, piłka
może ominąć mur obrońców z boku, ale także
przejść nad nim i spychana do dołu zmierzać w
światło bramki. Wprawdzie doświadczony za­
wodnik po sposobie uderzenia piłki orientuje
się jak będzie ona rotowała i skręcała w powie­
trzu, jednakże trudno wyeliminować całkowicie

element zaskoczenia. Ponadto bramkarz nie za­
wsze widzi piłkę, zasłoniętą np. przez mur, w
momencie jej kopnięcia.
Zakręcanie rotującej piłki może być wyko­
rzystane przy zawodach. Mistrzem w tego typu
zagraniach był słynny brazylijski napastnik
Garincha. Jedno z typowych, a jednocześnie
bardzo efektownych jego zagrań wyglądało na­
stępująco. Stojąc tyłem do atakowanej bramki i
mając za plecami kryjącego go (na ogół krótko)
przeciwnika, Garincha przejmował podanie
przedłużając je tak, że piłka przechodziła po
jego lewej stronie. W kierunku piłki instynk­
townie zwracał się kryjący przeciwnik, gdy
tymczasem Garincha mijał go z prawej podąża­
jąc w kierunku bramki. Po kilku metrach był
znów w posiadaniu piłki, która odpowiednio
podkręcona przy uderzeniu ominęła przeciwni­
ka i po zatoczeniu łuku znalazła się pod jego
nogami. To efektowne zagranie stosował u nas
z powodzeniem Faber.
Na krzywiznę toru piłki, oprócz prędkości wi­
rowania, wpływa także gęstość powietrza. I tak
w górach, gdzie powietrze jest rzadsze niż na
nizinach, ruch obrotowy wywołuje mniejsze
zmiany ciśnienia wokół piłki. Wynika to oczy­
wiście z równania Bernoulliego. Sugeruje nam
to także wzbogacona przeprowadzonymi roz­
ważaniami i doświadczeniami intuicja. W kon­
sekwencji zmniejsza się krzywizna toru lotu. W
meczach rozgrywanych na położonych wysoko
stadionach, a tym samym w rozrzedzonej atmo­
sferze trudniejsze stają się strzały do bramki
zza muru przeciwnika, a rzuty rożne stwarzają
mniejsze zagrożenie bezpośredniego zdobycia
bramki. Dla jednych jest to udogodnienie, dla
drugich utrudnienie.
Skoro przenieśliśmy się w naszych rozważa­
niach na wysokogórskie boisko, rozważmy przy
okazji jeszcze jeden efekt związany ze zmniej­
szoną gęstością powietrza. Poruszająca się w
nim piłka natrafia na mniejszy opór, a tym sa­
mym przy jednakowej sile uderzenia uzyskuje
nieco większą prędkość. Np. przy strzale odda­
nym z odległości 25 metrów piłka doleci do
bramki na boisku w Mexico City o 1/50 sekundy
wpześniej niż na boisku położonym na pozio­
mie morza. Różnica jest niewielka, ale czy cał­
kowicie do zaniedbania? Jeśli założymy, że
szybkość bramkarza rzucającego się na piłkę
wynosi 6 m/s, to w czasie 0,02 s przebywa on
drogę 12 cm. Droga ta porównywalna jest za­
tem z połową średnicy piłki, a tym samym oma­
wiany efekt może np. zadecydować o wyniku
meczu, choć oczywiście nigdy nie będziemy
mieć na to jakiegokolwiek dowodu.
Po wysokogórskiej dygresji wróćmy do opisu
zachowania się piłki wprowadzonej w ruch ob­
rotowy. Rotacja, wpływająca jak już wiem y na
ruch piłki w powietrzu, jest równie istotna przy
jej odbiciach od murawy boiska oraz przy strza­
łach z woleja zwanych również, chyba niezbyt
fortunnie, strzałami z pierwszej piłki. Mówi się,
że takie właśnie strzały są najbardziej zaska­
kujące dla bramkarza, gdy tymczasem zasko­
czony uzyskanym efektem może być równie do­
brze sam strzelający. Strzały z woleja są cza­
sem do tego stopnia niecelne, że piłka wychodzi
na aut boczny. Otóż nie wystarczy tylko nasta­
wić nogę i czekać na odbicie piłki, licząc na to,
że kąt odbicia będzie równy kątowi podania, ale
trzeba także zwrócić uwagę na sposób rotacji
piłki. Tę właśnie zdolność do oceny sytuacji, a w
konsekwencji do właściwego sposobu zareago­
wania, można z powodzeniem zaliczyć do ele­
mentów wyszkolenia technicznego. Gracz do­
brze wyszkolony ma większy arsenał środków
do wykorzystania w określonej sytuacji, a tym
samym większą szansę na właściwe dla danej
sytuacji zagranie.
Zajmijmy się teraz odbiciem piłki od podłoża,
mającym bardzo istotne znaczenie w wielu as­
pektach gry. Zacznijmy od przypadku, w któ­
rym piłka, posiadając pewną prędkość ruchu
postępowego, nie obraca się wokół własnej osi
(rys. 12a). Siła tarcia F pojawiająca się w mo­
mencie zderzenia i skierowana przeciwnie do
kierunku ruchu, powoduje zmniejszenie ener­
gii kinetycznej piłki. Z drugiej strony, występu­
jący moment siły tarcia równy Fr, gdzie r jest
promieniem piłki, wywołuje rotację postępują­
cą piłki. Zderzenie prowadzi więc do zm niejsze­
nia prędkości ruchu postępowego oraz pojawie­
nia się rotacji, nie występującej przed zderze­
niem.
Piłka rotująca zachowuje się przy odbiciu i-
naczej. Sytuację odpowiadającą jej obrotowi
ruchem postępującym przedstawia rys. 12b.
Punkty leżące na powierzchni piłki obracającej
się z prędkością kątową mają również pew­
ną prędkość liniową vo0s wynikającą z obrotu.
Można ją obliczyć z prostej zależności ,
gdzie r jest promieniem piłki. W momencie ze­
tknięcia się piłki z boiskiem, do prędkości v° jej
ruchu poziomego dodaje się prędkość ^
związana z obrotem. Teraz prędkość wypadko­
wa w kierunku poziomym jest większa niż
przed odbiciem.
 W podobnej sytuacji znajduje się posiadający cza, że vk - rw k. Równania wyrażające zasadę
pewną prędkość biegacz, który w momencie ze­ zachowania pędu (dokładnie jej poziomej skła­
tknięcia nogi z bieżnią odbija się w przód przy­ dowej) oraz momentu pędu przyjmują następu­
spieszając. Innym przykładem może być jazda jącą postać:
na hulajnodze. Prędkość jazdy zostaje zwięk­ Fit « A(mvx) =m(vk-voł (8)
szona przy odbiciu stopą, której kierunek ruchu F rat = a ( lu j) = ^•m r 2 (ui0 -c Jj lf)
jest przeciwny do kierunku jazdy. (9)
Zwiększeniu prędkości poziomej towarzyszy t oznacza czas trwania zderzenia, m - masę pił­
równocześnie zwiększenie kąta odbicia. Ponad­ ki, natomiast I jej moment bezwładności, za
to, ze względu na fakt, że siła tarcia F skierowa­ który z dobrym przybliżeniem można podsta­
na jest przeciwnie do prędkości punkcie wić moment bezwładności cienkiej powłoki ku­
zetknięcia piłki z podłożem, następuje zmniej­ listej o promieniu r, równym właśnie 2/3mr2.
szenie momentu pędu, a tym samym zmniej­ Po podzieleniu równania (9) przez r i przy­
szenie prędkości ruchu obrotowego piłki z u0 na równaniu prawych stron równań (8) i (9)
mamy:
Należy tu zwrócić uwagę na fakt, że prędkość Vk=Tvo+łr“o (10)
vu,uzyskana w wyniku rotacji może być przy
odbiciu wykorzystana całkowicie lub częścio­ Sk^d* vk“vo® (<*>o-cok)=j r(wq— vj^/r) (11)
wo. Jeśli nastąpi poślizg, to część prędkości u>
zostanie stracona. Jest to sytuacja przypomina­ Możemy teraz w prosty sposób policzyć, jak
jąca ruszanie samochodu na lodzie. Siła tarcia zmienia się energia ruchu postępowego (Ep),
między powierzchniami koła i podłoża może obrotowego (E0), a także całkowita energia ki­
być zbyt mała na to, aby samochód mógł ru­ netyczna (Ek) piłki przy odbiciu, dla każdego z
szyć. przypadków przedstawionych na rys. 12. Dla
Zastanówmy się teraz, jak odbija się piłka najprostszego z nich, czyli piłki nie rotującej
wirująca w kierunku przeciwnym (rys. 12c). Te­ przed odbiciem ( u>0 - 0) mamy:
raz od prędkości poziomej vo trzeba odjąć pręd­ (12)
kość liniową vu> powierzchni piłki. Podobnie, vk= !vo
wracając do przykładu z hulajnogą, ruch stopą oraz
po podłożu w kierunku jazdy zmniejszy jej 4Ep=jmvj-- =~^mv§ (13)
prędkość. Widać więc, że prędkość piłki po od­
biciu maleje, a kąt odbicia jest mniejszy od aEp= - Jlajo =^mv2 (14)
Kąta padania. Piłka jednocześnie wyhamowuje
AEk=AEp +aEq= -ę-mv§ (15)
i wznosi się bardziej stromo, niż spada na pod­
łoże. Może się tak zdarzyć, że przy odpowied­ Podobne rachunki przeprowadzone dla przy­
nich wartościach vo i , piłka odbije się piono­ padków postępującej (B) i wstecznej (C) rotacji
wo, albo nawet zawróci. piłki przy odbiciu prowadzą do wyników przed­
Siła tarcia skierowana przeciwnie do kierun­ stawionych w poniższej tabelce
ku ruchu postępowego działa również hamują­
co na rotację piłki. Wynikiem tego jest zmniej­ AEp AEo
szenie prędkości kątowej obrotu lub wręcz
zmiana jej kierunku, jak to zostało właśnie za­ A -ISM -W
znaczone na rys. 12c. B-Jf t - 3rw0v0- r^*)J) 2 5 (3vjj -Urco0v0“ 7r2^ ) “ ?(Yo-rwo)2
Powyższą, czysto jakościową analizę może­
my wzbogacić o wyniki ilościowe za pomocą C +3ru)0v0-r^j§) 25(3v§-Artoov0“7r2u>£) -?(v0+rwo)2
prostych rachunków. Skorzystajmy z oznaczeń
wprowadzonych na rys. 12 oraz z założenia, że Wnioski są dokładnie takie, jakie już wyciąg­
w czasie odbicia nie występuje poślizg, co ozna­ nęliśmy z wcześniejszej analizy jakościowej.
Wyeksponujemy jednak ponownie wniosek wy­
nikający z pierwszej kolumny tabelki. Otóż,
zmniejszenie energii ruchu postępowego w wy­
niku odbicia jest największe wtedy, kiedy piłka
przed odbiciem ma rotację wsteczną. Dla pełnej
ścisłości dodajmy, że ogólność powyższego
stwierdzenia wymaga, aby 3r y0 > ru>0 2 Waru­
nek ten jest jednak spełniony dla wszystkich
realizowanych w grze przypadkach.
Należy dodać, że obserwowane przy odbi­
ciach efekty zależą nie tylko od samych pręd­
kości, ale także od współczynnika tarcia między
powierzchnią piłki i boiskiem. Przy małym tar­
ciu (np. mokre boisko) dochodzi do poślizgu, a
wtedy przytoczone relacje ilościowe ulegają
zmianie.
W dzisiejszej piłce nożnej praktycznie
wszystkie stałe fragmenty gry wykonywane są
z rotacją piłki, a tym samym ze zmianą jej kie­
runku w czasie lotu. Wynika to nie tylko z ko­
rzyści uzyskanych dzięki ominięciu muru czy
nawet pojedynczego gracza. Zagranie piłki z ro­
tacją wsteczną powoduje, że piłka po odbiciu
zwalnia, a tym samym przy podaniu np. w po­
bliże bramki łatwiej utrzymać ją w obrębie boi­
ska. Na mistrzostwach świata w Meksyku dru­
żyny Argentyny i Brazylii próbowały stosować
podania ze wsteczną rotacją nie tylko ze sta­
łych fragmentów gry, ale także przy dośrodko-
waniach z akcji. Przy dobrym wykonaniu takie­
go podania piłka o znacznej nawet szybkości
potrafi po odbiciu prawie stanąć w miejscu.
Dosyć często obroty piłki zachodzą wokół osi
równoległej do kierunku ruchu, a wtedy nastę­
puje odbicie w bok w ten sposób, że kierunek
ruchu piłki po odbiciu nie pokrywa się z jej kie­
runkiem pierwotnym. Wobec takich odbić
bramkarze najczęściej są bezradni.
Od dawna trwają dyskusje dotyczące strzela­
nia rzutów karnych. Zasadnicze pytanie brzmi:
czy strzał powinien być przede wszystkim silny
czy plasowany? Interesuje nas także, w jakim
stopniu można winić bramkarza za to, że nie
obronił rzutu karnego. Spróbujmy ocenić jego
szanse. Załóżmy, że mocno strzelona piłka leci z
prędkością 40 m/s, a zatem czas trwania jej lotu
na odcinku 11 metrów wynosi ok. 0,25 s. Jeśli
piłka przechodzi blisko słupka, to bramkarz
stojący w środku bramki musi pokonać w po­
wietrzu drogę ponad 3 metrów, na co przy osza­
cowanej już wcześniej jego prędkości (6 m/s)
musi zużyć ok. 0,5 s. Rachunek nasz jest oczy­
wiście bardzo przybliżony, tym niemniej wska­
zuje wyraźnie, że przy mocnym uderzeniu piłki
bramkarz nie ma szans jej odbić nawet wtedy,
kiedy rzuci się we właściwym kierunku w mo­
mencie oddawania strzału. Jest to zapewne po­
wód, dla którego silny strzał przy wykonywaniu
rzutu karnego ma wielu zwolenników. Zasta­
nówmy się jeszcze co oznacza silny. Czy jeste­
śmy na przykład świadomi, z jakimi siłami
mamy tu do czynienia?
Pomiar bezpośredni działającej siły jest nie­
możliwy. Można natomiast zmierzyć czas trwa­
nia uderzenia, filmując akcję i obliczając na ilu
klatkach trwa czas zetknięcia nogi z piłką. No­
woczesne kamery filmowe pozwalają na zapis z
częstotliwością kilku tysięcy klatek na minutę,
a tym samym na pomiar czasu trwania fotogra­
ficznych zjawisk z bardzo dużą dokładnością.
Można również określić, jaka jest prędkość pił­
ki. Wystarczy zmierzyć jej czas przelotu (t) na
ustalonym odcinku (S). Mając daną prędkość v -
- S/t, czas zderzenia r oraz masę piłki m możemy
obliczyć siłę działającą Fkorzystając ze wzoru F«
- mv/t, wyrażającego II zasadę dynamiki. Na
przykład dla piłki palantowej czas uderzenia
wynosi ok. 0,001 s, podczas gdy zmiana jej pręd­
kości może wynieść ok. 60 m /s. Przy m asie 160
gramów daje to siłę 9600 niutonów, czyli taką,
jaka jest potrzebna do utrzymania nad ziemią ok.
900 kilogramów. W przypadku piłki nożnej siły te
są mniejsze. Spróbujmy je oszacować. Przecho­
dząc od palanta do piłki nożnej,.istotne dla na­
szych obliczeń parametry zmieniają się w przy­
bliżeniu następująco: masa rośnie trzykrotnie,
prędkość maleje dwukrotnie i czas trwania zde­
rzenia rośnie 10-krotnie. Siła maleje zatem istot­
nie, ale w dalszym ciągu osiąga imponującą war­
tość odpowiadającą utrzymaniu ok. 150 kg. Zgod­
nie z III prawem dynamiki Newtona, siły akcji i
reakcji są równe co do wartości, działają w prze­
ciwnych kierunkach i przyłożone są do różnych
ciał. W naszym przypadku oznacza to, że piłka
działa na nogę piłkarza z dokładnie taką samą
siłą, jak oszacowana przed chwilą siła, z jaką
noga działa na piłkę.
Zwróćmy jeszcze uwagę na fakt, że podobne
siły występują przy przyjmowaniu silnych
strzałów na głowę. Mogą być one nawet jeszcze
większe, jeśli piłka w wyniku odbicia zmienia
kierunek na przeciwny. Wtedy bowiem zmiana
pędu jest największa. Przy rozgrywaniu meczu
w trudnych warunkach masa piłki też może is­
totnie wzrosnąć w wyniku nasiąknięcia wodą, a
nawet oblepienia błotem. Trudno nie zadać so­
bie w tym momencie pytania, na ile odbijanie
głową silnych strzałów i podań może być dla
niej i dla zdrowia jej właściciela niebezpiecz­
ne.
Jak widać człowiek jest w stanie działać bar­
dzo dużą siłą, ale tak naprawdę tylko przez bar­
dzo krótkie okresy czasu. Niewiele dłuższe
działanie dużą siłą powoduje znaczne zmęcze­
nie mięśni. Nawet bardzo krótkie działanie tak
ogromnych sił jest możliwe dopiero po uprzed­
nim rozgrzaniu organizmu i przygotowaniu go
do wysiłku. W przeciwnym wypadku może na­
stąpić groźna kontuzja.

Nie ma chyba użytkownika kompu­
tera zgodnego ze standardem IBM PC,
który by nie używał podczas swojej
pracy programów rezydentnych. Rze­
czywiście, dają one bardzo dużą wygo­
dę obsługi - rezydują w pamięci i cze­
kają na uaktywnienie, albo wręcz cały
czas „robią swoje” , na przykład wy­
świetlając aktualny czas w kąciku ekra­
nu.
Za wygodę trzeba jednak płacić. Po
pierwsze - programy rezydentne spo­
walniają pracę komputera. Po drugie -
zajmują pamięć, której niekiedy może
zabraknąć innym programom. Po trze­
cie - potrafią wejść w konflikt z progra­
mami realizowanymi (lub innymi rezy­
dentami), i to tak skutecznie, że niekie­
dy pomaga tylko sprzętowy restart
systemu.
Z poziomu systemu operacyjnego
deinstalacja programu rezydentnego
nie jest możliwa. Istnieją co prawda
programy umożliwiające odwracalną
instalację takiego programu (np. pa­
Instalować czy nie instalować?
- oto jest pytanie
kiet INSTALL/REMOVE - pakiet au­ cenie IF, które umożliwia warunkowe
torstwa firmy Zlff-Davies Publishing wykonanie komendy ze zbioru zawar­
Co.), ale mają one tę wadę, że same są tego w pliku wsadowym, jednak nie ma
rezydentne, ze wszystkimi konsekwen­ możliwości wpływania na nią z pozio­
cjami tego faktu. mu konsoli operatora.
Każdy programista organizuje sobie Sterowanie przebiegiem procesu
warsztat pracy tak, aby uczynić pracę wsadowego wydaje się być na tyle u-
możliwie efektywną, a zarazem łatwą. żyteczne w procesie konfiguracji śro­
W tym celu na początku pracy, a naj­ dowiska systemowego, że warto po­
częściej podczas Inicjalizacji systemu, święcić chwilę pracy dla jego rozwią­
do pamięci ładowane są kolejno usłu­ zania. Przyjrzyjmy się dokładniej pole­
gowe programy rezydentne. Kolejność ceniu IF. Jedną z jego postaci jest.
ich instalacji najłatwiej jest zawrzeć w IF [NOT] KRRORLEYKL n u m e r j b l ę -
pliku wsadowym AUTOEXEC.BAT. d u k o m e n d a
Sekwencję poleceń zawartą w tym pli­ System Interpretuje ją następująco:
ku system MS DOS (System MS DOS jeżeli ostatnio zakończony program
jest autorstwa firmy Microsoft) zaczyna zwrócił kod błędu (nie) równy wartości
wykonywać automatycznie natych­ n u m e r j o ł ę d u , wówczas wykonaj pole­
miast po zakończeniu ładowania pli­ cenie komenda; w przeciwnym przy­
ków systemowych do pamięci opera­ padku pomiń to polecenie. I tu nasu­
cyjnej. Operatorowi komputera pozo­ wa 9ię jedno z możliwych rozwiązań -
staje w zasadzie tylko bierne przyglą­ jeżeli będziemy dysponowali progra­
danie się procesowi ładowania, gdyż mem, który jako wynik działania zwra­
jego wpływ na ewentualny wybór insta­ cać będzie kod błędu zależny od od­
lowanych programów z poziomu kon­ czytu stanu klawiatury, wówczas, uży­
soli sprowadza się do możliwości wając polecenia GOTO (również z listy
przerwania procesu wsadowego za poleceń wsadowych systemu MS
pomocą sekwencji klawiszy DOS), będziemy mogli sterować wyko­
< C T R L > / < C > . Z poziomu proce­ nywaniem poszczególnych poleceń
su wsadowego możliwości są nieco systemu wsadowego z klawiatury. Pro­
bogatsze: w zbiorze rozkazów przetwa­ gram taki można włączyć w zbiór ko­
rzania wsadowego znajduje się pole­ mend ładowanych systemu.
 Proponowany programik spełniający
taką rolę napisany został w asemble­
rze. Wywołuje się go podając jako pa­ tl tle q u e stlo n
rametr tekst linii, która ma zostać wy­ dos equ 21h
świetlona na ekranie. Program wyświet­ er equ Odh
lf equ Oah
la ją na ekranie uzupełniając o dodat­ d r u k u j . jz n a k equ 02h
d ru k u j_ te k st equ 09h
kowy łańcuch znaków (y /*)? , wydaje koniec equ ich
bufor equ 80h
pisk zwracający uwagę operatora, a czyscjbufor equ Och
poblerz_znak equ 07h
następnie czeka na wciśnięcie klawi­ spacja equ 20 h
sza. Jeżeli tym klawiszem był Y, wów­ k o d _ ta k equ OOh
kod„nle equ Olh
czas kończy pracę zwracając do syste­ b eli equ 07h
mu kod błędu 0 (standardowy kod sys­
progra m segm ent
temu MS DOS oznaczający prawidło­ assume cs: p ro g ram , ds: pro g ram
we zakończenie działania programu), o rg lOOh
jeżeli był to inny klawisz - kod błędu 1
sta rt: mov s l , bufor ♦ 1 ; d o SI a d r e s p o c z ą t k u
(standardowy kod systemu MS DOS ; kom unikatu w b u f o rz e
emp b y te p t r C slJ, cr ; czy p ie rw sz y znak t o " e r " ?
oznaczający przerwanie działania pro­ Je su fler ; J e ż e li tak to s u f le r
gramu sekwencji klawiszy < CTRL>/ nowy_znak: lodsb ; p o b i e r z k o l e j n y zn a k
< Break >). Dodatkową funkcją pro­ emp a l , cr ; c z y J e s t t o z n a k CR?
Jn e nowy_znak ; J e ż e li n ie to pobierz
gramu jest sufler uaktywniający się ; n a s t ę p n y zn a k
dec sl ; z a s t a p z n a k CR k o ń c z ą c y
przy wywołaniu programu bez parame­ mov byte p t r t s l ] , ’• ; t e k s t znakiem * • ’
mov bx, bufor i do BX a d r e s o J e d e n
trów. Ponieważ program jest uzupeł­ l m n i e j s z y od a d r e s u
nieniem zbioru procedur zewnętrznych ; p o czątk u kom unikatu

systemu MS DOS, więc tekst podany ig n o ru j: lne bx j p o s a u k j w io d ą c y c h

omp byte p t r tb x ) , s p a c ja ; s p a c ji 1 " w y tn ij" Je
został w języku angielskim, ale nic nie Je ignoruj l zw iększJac zaw arto ść
; w skaźnika p o czątk u t e k s t u
stoi na przeszkodzie, aby go spolsz­
mov d x , bx ; a d r e s początku te k s tu
czyć. ; do DX
mov ah, d ru k u j_ te k st ; w yśw ietl kom unikat z a
Treść programu zawiera LISTING. ln t dos ; pomocą f u n k c j i DOS-a
Program jest tak bogato skomentowa­ mov dx. o f f s e t r e s z t a ; do DX a d r e s k o ń c a k o m u n i k a t u
mov ah, d ru k u j_ te k s t •, w yśw ietl k o n ie c kom unikatu
ny, że wnikanie w szczegóły jego dzia­ ln t dos ; z a pomocą f u n k c j i DOS-a
łania wydaje się zbędne. Uruchomienie mov d l, b eli ; wydaj p i s k w y p r o w a d z a ją c
mov a h , druk uJ_jenak ; kod z n a k u " b e l i "
programu odbywa się następująco: po ln t dos ; z a pomocą f u n k c j i DOS-a
przepisaniu go pod edytorem tekstu mov ah, czysc_bufor S wyrzuć z n a k i z b u f o r a
(np. tym z programu SideKick - pro­ mov a l , poblerz_znak ; k l a w i a t u r y 1 p o b i e r z nowy
ln t dos ; zn a k ( c z e k a j ą c n a n i e g o )
gram SideKick jest autorstwa firmy ; z a pomocą f u n k c j i DOS-a
Borland) zapisujemy go na dyskietce emp al, *y ; c z y t o z n a k *y ’
pod nazwą OUESTION.ASM. ( Q u e s - Je zgoda ; t a k - skok
emp a l . ' Y' ; c z y t o z n a k ’ Y1
t i o n znaczy po angielsku p y t a n i e ) . Na­ Je zgoda ; t a k - skok
mov dx, o f f s e t z ap rzecz ; do DX a d r e s z a p r z e c z e n i a
stępnie poddajemy go asemblacji (np. mov ah, d r u k u j„ te k st ; w yśw ietl t e k s t z a p r z e c z e n ia
ln t dos z a pomocą f u n k c j i DOS-a
za pomocą asemblera MASM - Asem­ mov a l , kod_nle a n i 'y* a n i »Y*
bler MASM jest autorstwa firmy Micro­ Jmp po w ro t po w ro t z kodem 1
soft) zleceniem: sufler: raov dx, o f f s e t t e k s t „ s u f l do DX a d r e s t e k s t u s u f l e r a
mov ah, d r u k u j_ te k s t~ w yśw ietl t e k s t s u f l e r a za
ln t dos z a pomocą f u n k c j i DOS-a
masm question < ENTER > Jmp powrot 1 zakończ d z i a ł a n i e
na wszystkie inne pytania asemblera zgoda: mov dx, o f f s e t potw ierdź do DX a d r e s p o t w i e r d z e n i a
odpowiadając wciśnięciem klawisza mov ah, d ru k u j_ te k st w yśw ietl t e k s t p o tw ierd zen ia
ln t dos z a pomocą f u n k c j i DOS-a
«ENTER»/, otrzymując plik wynikowy mov a l, kod_tak powrot z kodem 0
powrot: mov ah, koniec po w ro t z pro g ram u wraz
OUESTION.OBJ. Plik ten poddajemy ln t dos z e z w o l n i e n i e m pam ięci
z a pomocą f u n k c j i DOS-a
konsolidacji (np. za pomocą konsoli-
reszta: db ’ t y / '* ) ? * : koncowka k o m u n i k a t u
datora LINK autorstwa firmy Microsoft) potw ierdź: db ’ <yes> *, c r , l f ,
zleceniem zaprzecz: db •<no>», c r , l f ,
t e k s t _ s u f 1: db cr, lf
db •BATCH QUESTION d i s p l a y e l l n e o f p a r a m e t e r s , 1
link quastlon < ENTER > db * w a i t s f o r k e y 1, c r , Lf
db ' a n d r e t u r n s one o f f o l l o w l n g e r r o r c o d e s : • , c r , l f
na wszystkie inne pytania konsolidato- db *0 - l f " y " o r "Y" was p r e s s e d , 1, c r , l f
db •1 - l f any o t h e r n u m e r ! c a l o r d l g l t a l k e y was *
ra odpowiadając wciśnięciem klawisza db ‘p re sse d .’ , cr, lf
db ' P r o p e r f o r m a t o f command l s : OUESTION < l l n e o f *
ENTER i nie przejmując się komunika­ db ’ p a r a m e t e r s > <ENTER> *, c r , l f
tem Warning: no stack segment/ otrzy­ db *(C) D.A.P. 1 9 9 0 ’ , c r l f ,

mując plik QUESTION.EXE. Ten z kolei progra m ends

end sta rt
plik przetwarzamy w plik QUES-
TION.COM. za pomocą komendy łado­
wanej systemu MS DOS o nazwie

LAUREACI XVI OLIMPIADY WIEDZY TECHNICZNEJ
Nagrody kolejnej Olimpiady Wiedzy Tech­
nicznej zostały rozdane. Zanim jednak wymie­
nimy najlepszą szóstkę, kilka cyfr z jej przebie­
gu.
Do zawodów szkolnych przystąpiło w paź­
dzierniku ub.r. 27 645 uczniów z 825 szkół z
całego kraju. Po pierwszych eliminacjach po­
zostało ich 2089 w zawodach okręgowych, a
następnie 65 - finalistów zawodów central­
nych. Spośród nich wyłoniono laureatów. Oto
oni:
1. Sławomir KOZIEŁ - Zespół Szkół Elektro­
nicznych - Bydgoszcz
EXE2BIN.COM przy pomocy polece­
nia
ex*2bln question quettlon.com
< ENTER > .
Plik QUESTION.COM jest już gotowym
do użycia programem.
Kilka słów o wykorzystaniu nowo­
utworzonego narzędzia. Załóżmy, że w
procesie wsadowym chcemy na pew­
no zainstalować program (powiedzmy)
DOSEDIT (autorem programu DOSE-
DIT jest J. Gersbach), następnie ewen­
tualnie program SideKick, potem wy­
konać program VTSR autorstwa firmy
Golden Bow Systems, który poinfor­
muje nas, co właściwie zostało zainsta­
lowane w pamięci komputera, a na
końcu uzyskać informację o aktualnej
wersji systemu MS DOS (zleceniem
•systemowym VER). Odpowiedni fra­
gment procedury wsadowej AUTOE-
XEC.BAT realizującej te zadania jest
przedstawiony poniżej.
d o ttd lt
queatlon Instalować program Slda-
Klck
If arrorlaval 1 goto cont
sk
:cont
vtar
vtr
Przed instalacją programu SideKick na
ekranie monitora ukaże się tekst
Instalować program SideKick ( y / it )?,
a z głośniczka dobiegnie pisk. Kompu­
ter zawiesi przetwarzanie wsadowe do
czasu wciśnięcia klawisza; w zależnoś­
ci od tego, jaki klawisz zostanie wciś­
nięty, program SideKick zostanie zain­
stalowany albo nie, i proces wsadowy
będzie kontynuowany.
Dariusz Adam Przygoda
2. Krzysztof HAŁASA - Technikum Mecha­
niczno-Elektryczne nr 4 - Warszawa
3. Tomasz PRASZKIEWICZ - ZSZ nr 3 -
Technikum Mechaniczno-Elektryczne - Biel­
sko-Biała
4. Piotr STANKIEWICZ - Technikum Elektro-'
niczno-Mechaniczne im. PPR - Warszawa
5. Wojciech PŁONKA - 1LO im. M. Kopernika -
Łódź
6. Leszek MOTYKA - V LO im. A. Witkowskie­
go - Kraków
Redakcja „Młodego Technika” gratuluje
wszystkim laureatom, życząc wielu przyda­
tnych w życiu efektów ich wiedzy.
 POJAZDY WRZEŚNIA 1939 R
Część VII
Jan Tarczyński
CIĄGNIKI ARTYLERYJSKIE C2P
Ciągnik artyleryjski C2P (zwany początkowo
C2T) był opracowany w Biurze Badań Tech­
nicznych Broni Pancernych przez inżynierów J.
Łapuszewskiego i A. Schmidta na zmodernizo­
wanym podwoziu czołgu rozpoznawczego TKS
(konstrukcji inż. Edwarda Habicha z Biura Stu­
diów PZInż.), którego seryjną produkcję rozpo­
częto w PZInż. w 1934 roku. Ciągnik był dłuższy
od czołgu o prawie 50 cm, a jego system kiero­
wania zrealizowano w nowoczesny sposób, za
pomocą sprzęgieł bocznych. Niewielkie różnice
występowały też w wartościach określających
własności eksploatacyjne. Pojazd charaktery-
zował się następującymi parametrami: nacisk
jednostkowy na podłoże - 40 kPa, zdolność po­
konywania wzniesień do 30° spadku, przeszko­
dy wodne - do 50 cm głębokości, rowy - do
120 cm szerokości.
Ciągniki przechodziły wyjątkowo długie ba­
dania i próby przedprodukcyjne (ponad 2 lata).
W rezultacie pojazdy seryjne bardzo się różniły
do prototypu. Ulepszenia wprowadzano w trak­
cie produkcji ciągników seryjnych. Na przykład
w pierwszej połowie 1938 roku zastąpiono ogu­
mioną rolkę napinającą gąsienicę rolką nie o-
gumioną, o większej wytrzymałości, a także
wprowadzono uchwyty skrzynek amunicji alar­
mowej (20 pocisków), przewożonej na ciągni­
ku.
Produkcja seryjna trwała od 1937 roku. Pier­
wsza seria liczyła 196 ciągników. Drugą serię
zamówiono w 1939 roku. Miała liczyć 117 pojaz­
dów - lecz ze względu na wybuch wojny została
przerwana. C2P były przeznaczone do holowa­
nia dział przeciwlotniczych 40 mm wz. 36 oraz
przyczepek amunicyjnych. Po zakończeniu
kampanii wrześniowej sporo pojazdów znalaz­
ło się na Węgrzech, np. tylko sama 71 bateria
plot. z 10 Brygady Kawalerii (zmot.) zdała wów­
czas 5 ciągników.
Projektowano także wykorzystanie pojazdu
do holowania działa przeciwpancernego 37 mm
wz. 30, a w 1938 roku wykonano też na podwo­
ziu ciągnika 2 prototypy dział samobieżnych
wyposażonych w tę armatę (TKS-D). W jesieni
1938 roku działa te uczestniczyły w szeregach
10 B.K. w rewindykacji Zaolzia, zajętego przez
Czechów w 1919 roku. Nie wiadomo, czy brały
udział w walkach wrześniowych.
SAMOCHODY KOŁOWO-GĄSIENICOWE
WZ. 34
CIĄGNIKI ARTYLERYJSKIE C4P
Jedną z wersji pochodnych 2-5-tonowej cię­
żarówki Polski FIAT 621 L był samochód koło-
wo-gąsienicowy, opracowany w B.B.T.Br. Panc.
i unowocześniony - już w trakcie produkcji w
PZInż. - przez Biuro Studiów PZInż. Prace pro­
jektowe zakończono w 1934 roku i już na po­
czątku następnego roku wykonano serię proto­
typów. W tym okresie pojazd był znany pod na­
zwą samochód kołowo-gąsienicowy wz. 34 (z za­
mkniętą kabiną kierowcy i typową skrzynią ła­
dunkową krytą brezentową opończą) lub ciąg­
nik artyleryjski wz. 34 (z otwartą kabiną i krót­
ką skrzynią, wyposażony w specjalny hak ho­
lowniczy mocowany do ramy). Późniejsza wer­
sja ulepszona nosiła nazwę C4P.
W podwoziu pojazdu zastosowano obok typo­
wych podzespołów seryjnej ciężarówki 021 L
wiele przekształconych konstrukcyjnie ele­
mentów z tego modelu. Między innymi rama
pojazdu została skrócona i wzmocniona, przed­
nia oś miała nieco inny profil i zwiększoną
wytrzymałość, skrzynia biegów miała obniżone
wartości przełożeń. Zastosowano także dodat­
kowy terenowy reduktor i zmieniono przełoże­
nie ślimakowej przekładni głównej napędzanej
tylnej osi. Półgąsienicowy mechanizm, z gąsie­
nicami napędzanymi przez półosie tylnego mo­
stu, miał wahaczowo-rolkowy system prowa­
dzenia gąsienic (zbliżony do stosowanego w
czołgu 7TP). Na uwagę zasługuje nowoczesna
C2P - ciągnik artyleryjski

Samochód kołowo-gąsienicowy wz.34 z wciągarką balono­
wą
gąsienica, bezsworzniowa, gumowo-stalowa,
zaprojektowana (i opatentowana) przez inż. L.
Białkowskiego.
Ciągnik miał dobre własności terenowe: na­
cisk jednostkowy - 80 kPa, zdolność pokonywa­
nia brodów - do głębokości 50 cm, zdolność po­
konywania w zniesień (z obciążeniem) - 20%
spadku, zdolność pokonywania przeszkód -
rowy o szerokości do 1 m i spory zasięg (do 250
km), lecz zaplanowano modernizację, dotyczącą
w pierwszej fazie podniesienia mocy silnika. W
1936 roku inż. A. Rummel opracował wzmocnio­
ną odmianę jednostki napędowej typu 122B, o-
siągającą z tej samej pojemności skokowej moc
63 KM przy 2600 obr/min. Wykonano 10 proto­
typów, z których 5 zamontowano w ciągnikach
C4P, a resztę w autobusach. Po udanych pró­
bach silniki zatwierdzono do produkcji, którą
rozpoczęto przypuszczalnie dopiero tuż przed
wybuchem drugiej wojny światowej.
Pojazdy były stosowane w różnych rodzajach
wojsk i broni: w artylerii - do holowania armat
75, 105 i 120 mm, haubic 155 mm oraz armat
przeciwlotniczych 75 mm wz. 36, a także przy­
czep, reflektorów i przyczep z nasłuchownika-
mi Goertza; w wojskach saperskich - do holo­
wania przyczep z pontonami, materiałami bu­
dowlanymi itp„ w służbie medycznej - jako te­
renowa wieloosobowa sanitarka z zamkniętym
nadwoziem; w służbach technicznych i w służ­
bie uzbrojenia - jako wóz warsztatowy i do ho­
lowania przyczep z odpowiednim wyposaże­
niem naprawczym.
Sanitarka na podwoziu samochodu wz.34
W zależności od przeznaczenia pojazdu stoso­
wano różne rodzaje nadwozi budowane na ra­
mach o różnej długości np. ciągniki artyleryj­
skie miały z reguły otwartą kabinę kierowcy i
bardzo krótką drewnianą skrzynię - skrzynia i
kabina były kryte brezentową opończą (zdarza­
ły się też drewniano-stalowe zamknięte kabiny,
zbliżone do szoferek ciężarówek 621). Wozy
techniczne miały otwarte (kryte brezentem),
całkowicie stalowe nadwozia ze skrzynią o wy­
sokich, odchylanych burtach. Interesujące nad­
wozia miały sanitarki. Zamknięta stalowa kabi­
na tworzyła zewnętrznie całość, lecz przedział
sanitarny był oddzielony od szoferki metalową
ścianą z przesuwaną szybą. Na miękkich kana­
pach można było przewozić 8 chorych siedzą­
cych, po rozłożeniu zaś ławek i podniesieniu
oparć uzyskiwano miejsca dla 2 par noszy (na 2
poziomach). Warto też dodać, że kilka podwozi
C4P Spółdzielnia „Unia Strażacka" we Lwowie
wyposażyła w nadwozia pożarnicze (brały u-
dział w obronie miasta we wrześniu 1939 roku).
CIĄGNIKI ARTYLERYJSKIE C7P
Ciągnik C7P został opracowany w latach
1933-1934 przez inż. Witolda Jakusza z Biura
Studiów PZInż. Wykorzystano zespoły (kadłub,
elementy jezdne i kierowania, zawieszenie,
przeniesienie napędu, silnik) przygotowywane­
go równolegle do seryjnej produkcji czołgu
7TP. Czołg ten był modyfikacją lekkiego angiel­
skiego czołgu wsparcia piechoty Vickers E.
wprowadzonego do uzbrojenia Wojska Polskie­
go w 1931 roku. Jednostką napędową ciągnika
był silnik wysokoprężny PZInż. 237 opracowa­
ny w kraju jako unowocześniona, lżejsza od­
miana licencyjnego silnika Saurer BLDb (pod­
stawowa zmiana: kadłub silnika z alpaksu -
12% Si, 88% Al - z tulejami cylindrowymi żeliw­
nymi, mokrymi). Silnik BLDb stosowano w 4-
6-tonowych samochodach ciężarowych i auto­
busach tej marki, wytwarzanych w PZInż., tak­
że na podstawie umowy licencyjnej. Jeden z
prototypów ciągników (znany pod nazwą C6P)
wykazywał zresztą pewne podobieństwo do cię­
żarówek i autobusów, gdyż umieszczony z przo­
du pojazdu silnik wraz z chłodnicą osłaniało
typowe saurerowskie oblachowanie. Ciągniki
przeznaczone do produkcji (prototypy: C6T i
C7TP) miały jednak jednostkę napędową w tyl­
nej części kadłuba, ustawioną w sposób typowy
dla czołgu 7TP, co sprawiało, że lepszy był roz­
kład obciążeń i skuteczniejsza ochrona silnika.
Własności terenowe ciągnika odpowiadały war­
tościom określonym dla czołgu 7TP (pokonywa­
nie przeszkód: wzniesienia do 36°, rowy do sze­
rokości 180 cm, brody do głębokości 100 cm),
przy nieco mniejszym nacisku jednostkowym.
Wyposażeniem specjalnym ciągnika była wcią-
garka linowa napędzana od silnika i hak holow­
niczy z samoczynną blokadą. Ciągniki C7P były
przeznaczone dla artylerii najiT
pancernej i oddziałów saperskich,
ciągniki służyły do holowania moźd|ieWa:
mm wz. 32 o masie własnej 13 700 k^, rozebr
nego na części i transportowanego na trze
specjalnych przyczepach (pierwsza przyczepa -
lufa z zamkiem, druga - łoże, trzecia - podsta­
wa), wraz z obsługą i zapasem amunicji. W bro­
ni pancernej pojazdy wykorzystywano jako
ciągnik ewakuacyjny do holowania uszkodzo­
nych czołgów 7TP i Vickers E, w jednostkach
saperskich - do holowania przyczep ze sprzę­
tem i materiałami, do zrywania torów kolejo­
wych, a po ustawieniu na prowadnicy szynowej
- do przetaczania taboru kolejowego. Wyprodu­
kowano minimum 110 pojazdów, z których wie­
le przetrwało walki wrześniowe - kilka zdano
na Węgrzech, niektóre wpadły w ręce wojsk ra­
dzieckich.
CIĄGNIKI ARTYLERYJSKIE CITROfiN-KE-
GRESSE P. 19
W pierwszej połowie lat trzydziestych kupio­
no we Francji kilkadziesiąt (do 100?) półgąsie­
nicowych samochodów terenowych Citroen-Ke-
gresse P. 19 z zakładów Andre Citroen SA. w
Paryżu. Rozwiązania techniczne modelu P. 19
(zrealizowane według koncepcji Adolpha Ke-
gresse i inż. M. Hinstina) różniły się od stoso­
wanych w innych używanych u nas pojazdach
półgąsienicowych tylko szczegółami. Na przy­
kład wózek gąsienicowy o konstrukcji waha-
czowo-rolkowej był nieco zmieniony w porów­
naniu z podwoziami Citroen-Kegresse typu
B10, jakie zastosowano w krajowych samocho­
dach pancernych wz. 28, a sama gąsienica była
szersza i o większej trwałości (samochód P. 19
mógł przejechać 2800 km bez wymiany gąsie­
nic). Model ten miał ponadto uproszczony sys­
tem kierowania, ograniczony tylko do kół
przednich o sztywnej osi zawieszonej na pół-
eliptycznych resorach piórowych, skrzynkę
przekładniową z rewersem i wzmocnioną
ramę.
W Polsce używano samochodów z odkrytą
kabiną kierowcy i z krótką skrzynią ładunko­
wą: ciągnik z zamkniętą, stalową kabiną kie­
rowcy i siodłowym zaczepem do armaty; odkry­
ty ciągnik z zaczepem holowniczym „normal­
nym” - badania odbyły się latem 1931 roku - i
ze stalowymi burtami przedziału ładunkowego.
Skrzynia i kabina mogły być osłonięte brezen­
tową opończą. Ciągniki Citroen trafiły począt­
kowo do 1 Pułku Artylerii Motorowej, gdzie wy­
korzystywano je do holowania armat polowych
75 mm. Armaty przystosowano do holowania
stosując tak zwane wrotki, to znaczy wózki z
C7P - ciągnik artyleryjski
ogumionymi małymi kołami, podkładanymi
pod drewniane, szprychowe koła. Po wprowa­
dzeniu w pułku sprzętu polskiego (ciągniki C4P
i samochody Polski Fiat) zbyt słabe do holowa­
nia armat ciągniki Citroen przekazano kompa­
niom reflektorów przeciwlotniczych. Ciągniki z
morskiej kompanii reflektorów przeciwlotni­
czych ponownie zastosowano jako artyleryj­
skie we wrześniu 1939 roku. Morski dywizjon
artylerii lekkiej otrzymał od Kierownictwa Ma­
rynarki Wojennej wiele dział sprowadzonych z
magazynów Flotylli Pińskiej, między innymi
armaty 75 mm, bez jaszczy i przodków. Armaty
były holowane przez ciągniki z kompanii ref­
lektorów. Wojsko Polskie posiadało też pewną,
nie znaną mi, ilość pojazdów półgąsienicowych
Unie, budowanych w Automobiles Unie SA . na
podstawie citroenowskiej licencji według typu
P. 19. Siedem z nich służyło do transportu radio­
stacji w 10 Brygadzie Kawalerii.
TRANSPORTERY PZInż. 222
W 1938 roku inż. Edward Habich z Biura Stu­
diów PZInż. opracował projekt lekkiego trans­
portera półgąsienicowego, zbudowanego z wy­
korzystaniem podzespołów samochodu Polski
Fiat 018. Nowy pojazd, PZInż. 222, pomyślnie
przeszedł próby przeprowadzone w końcu roku
i po rozpoczęciu produkcji (w połowie 1939
roku) miał stanowić podstawowe wyposażenie
oddziałów kawalerii zmotoryzowanej. Dzięki
daleko posuniętej unifikacji podzespołów z se­
ryjnie produkowanym samochodem ciężaro­
wym prace przygotowawcze trwały niepełny
rok, proponowana zaś cena nie była zbyt wygó­
rowana. Zawierać się miała w granicach od
7100 zł (wartość samochodu Polski Fiat 618) do
10 000 zł lub trochę więcej (nie przekraczając
jednak 15 000 zł - ceny produkowanego seryj­
nie ciągnika C4P, opartego na podzespołach 2,5-
-tonowej ciężarówki Polski Fiat 021). PZInż. 222
miał silnik typu Polski Fiat 118A (PZInż. 357),
stosowany w ciężarówce typu 618 i w samocho­
dzie osobowym Polski Fiat 518. Pojazd był wy­
posażony w terenowy reduktor i - na żądanie -
 no wyprodukować 200 pojazdów typu 222 i ist­
nieją przypuszczenia, że do września 1939 roku
zgromadzono nawet odpowiedni zapas podze­
społów.
INNE POJAZDY
Zgromadzenie pełnych danych o wszystkich
typach pojazdów transportowych używanych e-
tatowo w wojnie obronnej 1939 roku jest nad­
zwyczaj trudne. Poniżej przedstawiam samo­
chody, o których, niestety, wiem bardzo niewie­
le.
PZInż. 222 - transporter piechoty zmotoryzowanej Mercedes Benz - cztery niemieckie ciężarów­
ki tej marki, o nie ustalonej ładowności, przyby­
w automatyczną blokadę mechanizmu różnico­ ły 18.07.1938 roku z Kierownictwa Zaopatrzenia
wego. Odpowiednio dobrane przełożenie reduk­ Broni Pancernych do 10 Pułku Strzelców Kon­
tora i przekładni głównej sprawiało, że trans­ nych (zmot.) z 10 Brygady Kawalerii (zmot.) i
porter mógł pokonywać z pełnym obciążeniem zostały przydzielone do 4 szwadronu.
(w terenie 1150 kg) wzniesienia o nachyleniu do W listopadzie tegoż roku uczestniczyły wraz z
49°. Mógł też holować przyczepę o masie do pułkiem w rewindykacji Zaolzia (występowały
1000 kg. Napęd był przenoszony na gąsienice, m.in. jako wozy transportowe szwadronu hono­
zaprojektowane specjalnie do tego modelu. rowego witającego ministra obrony gen. Tadeu­
Była to bardzo oryginalna konstrukcja z lek­ sza Kasprzyckiego na stacji kolejowej w Biel­
kich, płaskich ogniw połączonych sworzniami o sku). Jeden z pojazdów, uszkodzony, pozostał
bardzo niewielkiej średnicy, z wymiennymi tu­ na szlaku walk 10 B.K., zaś 3 pozostałe zdano na
lejkami i gumowymi poduszkami umieszczony­ Węgrzech po internowaniu oddziałów bryga­
mi pod sworzniami. Gąsienica miała małe opo­ dy.
ry ruchu i dużą trwałość - po przebiegu 13000 Krupp L2H43 - dwa lub trzy niemieckie sa­
km nie wykazywała zbytniego zużycia. Kiero­ mochody terenowe (6x4) z firmy F. Krupp A.G.
wanie pojazdem, podobnie jak i zagranicznych w Essen zostały zakupione w końcu lat trzy­
konstrukcji tej klasy, odbywało się wyłącznie dziestych przypuszczalnie do badań i studiów
za pomocą kół przednich. Pojazd miał dobre porównawczych prowadzonych przez Biuro Ba­
zawieszenie na piórowych resorach półeliptycz- dań Technicznych Broni Pancernych. Uczestni­
nych, z hydraulicznymi amortyzatorami przy czyły w odebraniu Zaolzia (w ramach 10 B.K.), a
kołach przednich, skuteczne hamulce hydrau­ być może, i w kampanii wrześniowej. Istnie­
liczne - na koła przednie i koła napędowe gąsie­ ją przypuszczenia, że po jej zakończeniu zna­
nicy. Hamulec ręczny, mechaniczny działał na lazły się na Węgrzech wraz z 10 P.S.K, Był to
wał napędowy. Niewielkie wymiary zewnętrz­ nowoczesny pojazd z centralną ramą, niezależ­
ne sprawiały, że wóz był trudny do wykrycia, a nym zawieszeniem obu napędzanych tylnych
ze względu na dobre walory trakcyjne, także i osi (oś przednia sztywna) i nośnymi kołami za­
trudny do zniszczenia. pasowymi. Miał ekonomiczny silnik o pojem­
Oblicza się, że seria próbna wersji podstawo­ ności 3308 cm3 i mocy 00 KM przy 2500 obr/min.
wej, z nadwoziem przystosowanym do przewo­ zużywający na szosie 18 1/100 km, skrzynię bie­
zu żołnierzy oddziałów kawalerii zmotoryzowa­ gów 4 + T z reduktorem i blokady mechaniz­
nej, opracowanym w PZInż. według wytycz­ mów różnicowych.
nych B.B.T. Br. Panc., liczyła 12 sztuk. Latem Renault i Latil - samochody ciężarowe war­
1939 roku pojazdy przechodziły ostatnie bada­ sztatowe (2 szt.) oraz Laffley - samochody oso­
nia w lO Brygadzie Kawalerii i zapewne wraz z bowe specjalne (5 szt.), nie znanych mi typów,
nią uczestniczyły w działaniach wojennych. zakupiono w przededniu wojny we Francji
Być może, próby prowadzono i w innych jed­ (kraj ich producenta) wraz z 49 czołgami lekki­
nostkach np. w Ośrodku Zapasowym Saperów mi Renault R35. Pojazdy przybyły do Polski 20
Kolejowych Nr 1, który w końcu września 1939 sierpnia 1939 roku. Na wojnę wyruszyły w skła­
roku zdał na Węgrzech 1 wóz tego typu. Plano­ dzie 21 Batalionu Pancernego, wyposażonego w
wano także stworzenie odmian specjalnych - te właśnie czołgi.
wóz telefoniczny, zwiadowczy oraz ciągnik dla SPA Dovunque 32 lub 35 - kilka (?) trzytono-
lekkich działek i nasłuchowników Goertza. wych samochodów terenowych (6 x 4) włoskiej
Trudno dziś stwierdzić, czy je budowano. Doku­ firmy S.PA. należącej do koncernu F.IA.T.,
menty z tego okresu potwierdzają istnienie znajdowało się w stolicy w Biurze Badań Tech­
wersji transportowej, o pozostałych brak infor­ nicznych Broni Pancernych. Jeden z pojazdów
macji. W roku budżetowym 1939/1940 zamierza­ brał udział w doświadczalnym rajdzie prototy-
 Dane techniczne transportera PZInż. 222
Nadwozie specjalne, stalowe, otwarte, kryte brezen­
tową opończą rozpinaną na składanym stelażu. Rama
z kształtowników stalowych o profilu ceowym.
- Silnik PZInż. 357 (Polski Fiat 118A), gaźnikowy, dol-
nozaworowy, 4-cylindrowy, chłodzony cieczą, o po­
jemności skokowej 1944 cm3. Stopień sprężania
6,1:1. Moc 45 KM (33,8 kW) przy 3600 obr/min. Skrzy­
nia biegów 4 + T; reduktor.
- Gąsienice gumowo-metalowe.
- Masa własna 2850 kg.
- Pr. maks. ok. 42 km/h po drodze, 22 km/h w tere­
nie.
- Zużycie paliwa 34 1/100 km na drodze, 42 1/100 km
w terenie.
Dane techniczne ciągnika C2P
Nadwozie otwarte, kryte brezentową opończą rozpi­
naną na stelażu, kadłub z blach stalowych, spawa­
nych.
- Silnik Fiata 122B (PZInż. 367) gaźnikowy, 6-cyl., 4-
-suw., dolnozaworowy, chłodzony cieczą, o pojem­
ności skokowej 2952 cm3. Stopień sprężania 5,2:1.
Moc 46 KM (33,9 kW) przy 2600 obr/min. Skrzynia
biegów 4 + T; reduktor.
- Masa własna 2750 kg.
- Prędkość maksymalna 45 km/h.
-Zużycie paliwa42,51/100 km po drodze, 70 1/100 km
w terenie.
Dane techniczna ciągnika C4P
Nadwozie drewniano-stalowe, z otwartą lub zamknię­
tą kabiną kierowcy i krótką skrzynią ładunkową.
Rama prosta, o kształcie prostokąta, z kształtowni­
ków stalowych o profilu ceowym (kilka odmian róż­
niących się długością).
- Silnik Fiat 122B (PZInż. 367), gaźnikowy, 6-cylindro-
wy, rzędowy, 4-suwowy, dolnozaworowy, chłodzony
cieczą, o pojemności skokowej 2951 cm3. Stopień
sprężania 5,1:1. Moc 46 KM (33,9 kW) przy 2600 obr/
/min. Skrzynia biegów 4 + T; reduktor. Gąsienice
gumowo-metalowe bezsworzniowe o szer. 300 mm.
- Masa własna około 3000 kg.
- Prędkość maksymalna około 30 km/h.
- Zużvcie paliwa 60-120 1/100 km w terenie.
Dane techniczne ciągnika C7P
Nadwozie stalowe, półzamknięte (kadłub czołgu 7TP)
z blach stalowych, nitowanych.
- Silnik PZInż. 237 (Saurer BLDb), wysokoprężny, 6-
-cylindrowy, 4-suwowy, górnozaworowy, chłodzony
cieczą, o pojemności skokowej 8550 cm3. Stopień
sprężania 16,5:1. Moc 115 KM (86,6 kW) przy 1800
obr/min. Skrzynia biegów 4 + T; reduktor. Gąsienice
stalowe o szerokości 267 mm.
- Masa własna 8000-8500 kg.
- Prędkość masymalna 26 km/h.
- Zużycie paliwa 96-120 1/100 km.
Dane techniczne samochodu półgąsienicowego
Cltroón-Kegresse P.19
Nadwozie stalowe z drewnianą skrzynią ładunkową i
odkrytą kabiną kierowcy. Rama prosta.
- Silnik Citrośn, gaźnikowy, 6-cylindrowy, rzędowy, 4-
-suwowy, chłodzony cieczą, o pojemności skokowej
około 2500 cm3. Moc 40 KM (29,4 kW). Skrzynia bie­
gów 3 + 3T; reduktor (?). Gąsienice gumowo-metalo­
we o szerokości 275 mm.
- Masa własna około 2500 kg.
- Pr. maks. ok. 45 km/h po drodze, ok. 15 km/h w terenie.
Samochód terenowy SPA 32 (lub 35) w Wojsku Pol­
skim. Zdjęcia z listopada 1938 r.
powego sprzętu pancernego i gąsienicowego
polskiej produkcji .Jesień 1937”, inny (?) zaś
uczestniczył w przygotowaniach trasy pier­
wszego terenowego rajdu samochodowego Au­
tomobilklubu Polski w listopadzie 1938 roku.
Istnieją przypuszczenia, że w czasie działań wo­
jennych samochody wykorzystane zostały do
ewakuacji dokumentacji B.B. T. Br. Panc. na
wschodnie tereny Rzeczypospolitej i po 17
września zostały zagrabione przez Armię Czer­
woną.
SPA 32 (z lat 1933-35) i 35 (z lat 1936—1940)
różniły się w zasadzie tylko silnikami (mod.
„32” - Fiat 122 B o pojemności 2952 cm3 i mocy
46 KM, identyczny jak w ciężarówce Polski Fiat
621; mod. „35” - 18 D o pojemności 4053 cm3 i
mocy 60 KM). Pozostałe elem enty jak m.in.:
nadwozie, układ przeniesienia napędu (skrzy­
nia biegów 4 + T z reduktorem), hydrauliczne
hamulce i zapasowe koła nośne były wspólne
dla obu typów.
Na zakończenie warto też wspomnieć o znaj­
dujących się w oddziałach wojskowych pojaz­
dach pozaetatowych, kupionych z oszczędności
kwatermistrzowskich. Część z nich to samocho­
dy transportowe kasyn i kantyn - wśród nich
Ursusy i Polskie Fiaty oraz francuskie - Unie,
Renault i Berliet GCB 7 t, różne wersje Fordów
oraz Chevrolety: furgony typu 112 i ciężarówki
typu 131, montowane w Warszawie u „Lilpop-
pa”.
Cykl artykułów zamieszczonych w kolejnych
numerach „MT” jest jedynie próbą konstruk-
cyjno-użytkowego przedstawienia pojazdów
transportowych Wojska Polskiego w wojnie ob­
ronnej - pełniejszy obraz tego tematu, jego uzu­
pełnienie m.in. o opisy wozów bojowych, zagad­
nienia techniczno-mobilizacyjne i organizacyj­
ne, przebieg działań militarnych, elem enty sta­
tystyki, ilustracje oraz umundurowanie i uzbro­
jenie żołnierzy wojsk motorowych znajdzie
Czytelnik w książce Adama Jońcy, Rajmunda
Szubańskiego i Jana Tarczyńskiego pt. „Pojaz­
dy września 1939”, przygotowywanej do druku
staraniem Wydawnictw Komunikacji i Łącz­
ności.
 u zawsze panuje świt i siąpi nieprzyjem­
na mżawka. Z parkowych drzew spadają
krople wody, ciężkie jak kamienie i zim­
ne jak oddech wampira. Strząsane mgielnym
tchnieniem pobliskiego jeziora, . wpadają
wprost za kołnierz Zakopywacza Skarbów.
Gdzieś, zza dekoracji, rozlegają się żałosne
zgrzytania tramwaju. Szum obudzonego roju
aut i poranne hałasy dochodzą do uszu Zakopy­
wacza Skarbów z lewa, z prawa, z dołu i z
góry.
Zakopywacz Skarbów ocknął się, gdy gdzieś
w górze, w miejscu niedostępnym dla jego oczu,
runął dom.
ZS to człowiek znacznej postury i krzepkiej,
harmonijnej budowy ciała, ale o' wymizerowa-
nej, zaniedbanej twarzy. Ale jego oczy! Jego
oczy błyskają szaleństwem.
Na jego kolanach leży kartka papieru... Odru­
chowo wziął ją w rękę i przeczytał. Zerwał się z
parkowej ławki. Chwycił szpadel i wrył się w
darń rabaty. CZEKA CIĘ NAGRODA! CZEKA
CIĘ NAGRODA!! CZEKA CIĘ...
ZS nie przejmował się deszczykiem i utapla-
nymi w rozmiękłej ziemi trzewikami ani płasz­
czem przypominającym teraz ścierkę po wypu­
cowaniu dusz czyśćcowych. Jedyne co go niepo­
koiło, to możliwość dekonspiracji przez niepo­
wołane oczy i uszy. Rozglądał się nerwowo. Ko­
pał dół, a gdy ten sięgał mu po pachy wyrównał
grząskie dno szpadlem i sięgnął po obładowany
plecak, czekający w pogotowiu na krawędzi wy­
kopu. Wyjął z tobołka... RAN..., odbezpieczył ją i
posadowił na dnie między stopami. ZS ową
rzecz nazwał... RAN..., gdyż z kartki zdołał od­
czytać tylko trzy litery prawdopodobnej nazwy
tego przedmiotu. Na stalowej obudowie, pocię­
tej krzyżującymi się żłobieniami, widniał kośla­
wo nagryzmolony szminką do ust napis: W
PARKU.
Teraz żwawo zarzucił nogi poza wykop i wy­
gramolił się z jamy. Jest to najniebezpieczniej­
sza faza zakopywania skarbu. Ubrudzone bło­
tem dłonie wytarł o poły płaszcza. Czekał teraz
w napięciu. Gdy... RAN... pogrążyła się w podło­
żu odetchnął z ulgą. Czas drgnął tylko.
Maskowanie miejsca supertajnej akcji pole­
gało na tym, że do stylizowanego na bardzo sta­
rą urnę naczynia nasypał garść złotych monet
wyjętych z plecaka, a po chwili zastanowienia
dorzucił przygarść drugą. Urnę niedbale cisnął
do wykopu, a wykop zasypał. Wyrównał i ukle-
pał ziemię najpierw szpadlem, a potem udeptał
nogami. Zarzucił plecak na ramię i odrzucił nie­
potrzebny już szpadel w lewo, w chaszcze.
- AaaaH! - w krzakach rozległ się jęk, a po­
tem żałosne zawodzenie. Zakotłowało się w za­
roślach, a po chwili i wokół ZS, który brutalnie
pchnięty padł twarzą na ziemię. Wykręcono mu
ręce i mocno przytrzymano. Odwrócił głowę na
Napisał: Krzysztof Kosowski
Ilustrow ał: Paw eł Adam ów
bok, by się nie udusić wciskającą się do ust i
nosa błotnistą mazią. Pochylały się nad nim
trzy sylwetki w policyjnych mundurach i o nie­
przyjemnych wyrazach twarzy.
- Rusz się, a wbijemy cię obcasami w błoto -
zagroził nieco zadyszany głos.
Ręka policjanta sprawnie obszukiwała obra­
cane w błocie ciało. Natrafiła na kieszeń z doku­
mentami. Wtedy pozwolono mu wstać. Pozwolo­
no wytłumaczyć się z ataku szpadlem na nie­
szczęsną głowę funkcjonariusza. Opowiadał się
również z faktu, bo byli świadkowie, że bez żad­
nej rozsądnej przyczyny zakopał garnek ze zło­
tem. Odszukano parszywy szpadel. Wykopano
za jego pomocą garnek. Przeliczono dowód rze­
czowy - monety i zadano pytanie:
- I twierdzi pan, że to normalne zakopywać
taki majątek pod parkową rabatą? - Oczy poli­
cjanta wylazły na wierzch, a trzeba wiedzieć, że
robiły to niezwykle rzadko.
- Tak, panie policjancie - wystękał ZS. - Stać
mnie na to. Wystarczy sprawdzić. A ja mogę
mieć przecież to nikomu nie szkodzące hobby?
Prawda? - powiedział prowokacyjnie i puścił
perskie oko.
- Sprawdzić?! Nie widzisz, pacanie, że świat
dostał hopla i nic nie da się sprawdzić - powie­
dział z wyrzutem policjant, ale wyciągnął zza
paska policłącze. Obracał je ustawiając w polu
widzenia gałki i przyciski. Aparat migotliwie
zmieniał swój skomplikowany obrys. Wreszcie
potwierdzono słowa ZS. Policjanta poirytowało
to trochę, bo taki pieprzony lump, a bogaty.
- Usiądźmy na tej ławce, chyba jest w na­
szym zasięgu - zaproponował dowódca patrolu
i biorąc kamień do ręki rzucił w stronę ławki.
Kamień przeleciał nad nią i upadł w krzaki.
Usiedli na parkowej ławeczce we czterech, a
jednemu z nich wyrosła już potężnych rozmia­
rów śliwa na czole. Milczenie przedłużało się.
Dowódca myślał. Wreszcie przeanalizował ja­
kieś kwestie i rzekł:
- W świetle prawa skarby wolno zakopywać,
ale został raniony funkcjonariusz i to podczas
pełnienia obowiązków służbowych - groźnie za­
w iesił głos. - Grozi panu sąd, a może i utrata tej
spokojnej szczeliny.
- Ale perspektywa! LINEAR ANGEL, ha ha!
- zakpił ten z guzem na czole i boleściwie wy­
krzywił twarz.
- Mam pomysł zadośćuczynienia temu nie­
szczęśliwemu wypadkowi - ZS pospieszył z roz­
wiązaniem problemu. Opróżnił plecak z zao­
 szczędzonych monet i po dodaniu ich do dowo­
du rzeczowego i sprawiedliwym podzieleniu na
trzy pozostał sam na parkowej ławeczce. Ode­
tchnął z ulgą. Myślał o czekającej go nagro­
dzie.
Szedł szczeliną świata. Mijał płaskie, sterczą­
ce pionowo jak dekoracje domy i sklepy. Na
opustoszałej ulicy nie było nikogo. Drogę prze­
grodziła mu kamienica z wytłuczoną witryną
zakładu fryzjerskiego. Rzucił dwa kamienie, na
prawo i na lewo od witryny. Oba momentalnie
zawisły w powietrzu. To znaczy, że jedyna dro­
ga prowadzi przez sklep. Odrzucił kilka ostrych
kawałków szyby i wszedł do środka. Dał dwa
kroki w mrok. W twarz uderzył go paskudny
fetor zgnilizny. Potknął się o przeszkodę roz­
ciągniętą obok fotela fryzjerskiego. Buchnęła
nowa fala odoru z rozkładającego się ciała. W
panice pobiegł w mrok. Drżącymi rękami na­
trafił na klamkę. Szarpnął. Drzwi ustąpiły. Zna­
lazł się po przeciwnej stronie kamienicy. Wolna
droga wiodła nad jezioro. Po obu stronach
ścieżki sterczał płaski świat.
ZS szybkim krokiem szedł nad jezioro. Tam
jest zawsze ciepło. Tam zawsze panuje połud­
nie. Podążał szczeliną świata, ścigany rosną­
cym chaosem, gnany myślą o nagrodzie.
Wziął w dłonie... RAN... z napisem Judith: JE­
ZIORO. Utopił ...RAN... w ultramarynowych fa­
lach. Cisnął w odmęty sakwę z monetami. Ujął
wiosła w spocone dłonie i płynął na drugi brzeg.
Została mu się jeszcze jedna ...RAN... z napisem:
STUDNIA NA WZGÓRZU.
Poprzeczne falowanie wód jeziora rozkołysa­
ło łupinę, rozfazowywało szczelinę świata. Z ZS
działo się coś niedobrego. Opanowały go dresz­
cze, fale chłodu i gorąca, nieznośnego blasku i
mroku. Ocierał krwawiącym barkiem o niewi­
dzialną ścianę świata. Zaburzenie przestrzeni
pogłębiało się. Raniło jego ciało i drażniło zmy­
sły. Mimo to wiosłował z całych sił oczekując
drugiego brzegu jak zbawienia. Bączek zaczął
szorować o płyciznę. Wyskoczył z łódki i przycu­
mował ją do szczezłego pniaka.
Szedł ciągle w prawo. Po nagrodę. Zostawił
słońce za sobą. Jego ciepło i blask miał za pleca­
mi. Podążał szczeliną świata. W mrok.
Przez czas jakiś niosła go wstęga szarej dro­
gi. Nagle ugięła się stając dęba i ginąc w deko­
racji płaskiego lasu i budynków. Zeskoczył. Mu­
siał zeskoczyć. Jeszcze krok poza swój świat i
zginąłby rozszarpany przegrodą. Brnął mrocz­
ną połoniną potykając się o kępy traw. Nadwe­
rężone ciemnością oczy żądały odpoczynku.
Ciało stawało się nieporadne i ociężałe, a wcześ­
niejsza werwa zamieniała się w apatię.
Po co tak się stara? Po jakie licho? I zasłona
niepamięci uchyliła się na moment. Poczuł sło­
dycz na ustach. Przed oczami zawirowały mu
obrazy jasne, kolorowe, jak z bajki. I doznał
nagłego olśnienia, aż się wystraszył tej odrobi­
ny zapomnianych dziwnym zrządzeniem losu
informacji.
Teraz wiedział. Robi to dla Judith. Ona jest
mózgiem całej akcji. To od niej ma notatki, z
których wie co i jak robić.
W uszach dzwonił mu kobiecy szczebiot i per­
listy śmiech. I Judith mówiła do niego: „Walcz,
kochany, z płaskimi kobietami, powinno ci na
tym zależeć. CZEKA CIĘ NAGRODA”.
Wiedział jeszcze, że spotkają się wkrótce, ona
go nie pozna. I poyńe mu, że walczą z FOŚ-em.
Co to takiego FOŚ, nie pamiętał. To jakiś Obraz
Fałszywy, czy Fantastyczny... czegoś tam.
Uniósł wzrok. Na mrocznym niebie dostrzegł
świetlistą smugę. Meteor obniżał lot, pruł
wprost na niego i ciągle przyspieszał, jakby
chciał go dopaść. ZS zrobił błyskawiczny unik i
padł. Ktoś lub coś zdegradowane do roli LI-
NEAR ANGEL przemknęło tuż obok, a na ciało
ZS upadły drapieżne kłaki zhybrydyzowanych
płaszczyzn.
Było to nowe wspaniałe uczucie.
Zgęstki zwyrodniałej przestrzeni poraniły
go.
Doznał silnego przypływu miłosnej żądzy.
Okaleczony, okrwawiony wił się z bólu jak
opętany.
Fizyczny kontakt i zapach kogoś niewypo­
wiedzianie bliskiego zawładnęły nim, otu­
maniły umysł, zablokowały zmysły.
Porażony bólem i miłością czołgał się i nie­
zrozumiale krzyczał.
Odłamki zdegenerowanej przestrzeni ulega­
ły powolnej anihilacji.
Nieopisana euforia i szczęście gasło.
Ból ustał i cudownym sposobem goiły się
rany na ciele ZS.
Podjął swój marsz tam, gdzie czeka go na­
groda.
Odliczał kroki: trzy, dwa, jeden. Wymacał dło­
nią wilgotny krąg obudowy studni. Była na
swoim miejscu. Nie zaszły translacje. Zdjął z
ramion plecak i wydobył ostatnią... RAN... I wte­
dy odczuł czyjąś obecność. Obcą, wrogą. Ale
było już za późno na odwrót. Uniósł... RAN... nad
krawędź cembrowiny, w mroku zaskrzypiały
buty, zaszeleściły liście, ból rozdarł mu tył gło­
wy i wypuścił przedmiot z rąk. Świat ZS fiknął
kozła. Upadł bezwładnie.
Gdy ZS doszedł nieco do siebie, z półmroku
pomieszczenia wysunęła się twarz człowieka,
którego wolałby nigdy nie spotkać.
Ręka człowieka, którego wolałby nigdy nie
spotkać, wskazywała rozbebeszony plecak rzu­
cony niedbale opodal.
Usłyszał głos tegoż człowieka; dziwnie znajo­
my głos.
- Obserwowaliśmy cię. Zakopujesz skarby? -
raczej stwierdził, niż zapytał bandzior.
Na polepie stała gazowa lampa dająca nędz­
ne światło.
- Mówiłem komuś. Zakopuję - ZS oblizał
spieczone wargi.
- Chyba ci rozum odjęło - wyłuszczył zdegu­
stowany oprych. - Marnujesz takie dobra?! -
oczy przestępcy wylazły na wierzch, a trzeba
wiedzieć, że zdarza im się to coraz częściej.
- Tak - odparł bez sensu napadnięty i oparł
się wygodniej o zbutwiałą ściankę szopy.
- Słyszeliście, chłopcy? - łotr odwrócił się w dolenie.
stronę głębokiego cienia i teatralnie rozłożył
ramiona na znak głupoty ZS i swojej wobec
niej bezsilności.
- Kretyn - doleciało z ciemnego zakątka szo­
py. - Skąd masz tyle złota? - Na światło wychy-' pieru. Sprawiał wrażenie jakby pierwszy raz
nęło czoło z fioletowym siniakiem.
Pytanie złowrogo zawisło w powietrzu. ZS
przytulił się czujnie do zmurszałych desek.
Ścianka zaskrzypiała i zachybotała niepewnie.
Sam przecież tego nie wiedział.
- Dobrze. Powiem wam, jeżeli mi pomożecie
w robocie - ZS zagaił.
- Tylko nie łżyj - warknął złoczyńca, a jego
kumple rozświetlili stęchły półmrok oksydowa­
nymi lufami podobnych do prawdziwych pisto­ dział z dumą w głosie. —Mam tu napisane: U-
letów. - I byleby robota ta nie miała nic wspól­ MIESZCZĄC W SKRZYDLATYM WIEŻOWCU
nego z uczciwością.
ZS przemilczał tę uwagę. Czekał na rozwój
wypadków. Czekał na cud. Wtem pod powałą
pojawiły się trzy plecaki. W ich pojawieniu i
wyglądzie, oczywiście, było coś nie tak. Dwa z
nich miały jakby za dużo kantów, a trzeci to
umykał, to pojawiał się w paranoicznym pląsie
zjawy, a zarazem rzeczy realnej. Plecaki zady­
gotały w powietrzu jak spłoszone króliki i z gru-
chotem opadły na polepę. Rozbójnicy podeszli
do nich niepewnie. ZS natomiast wyjął odpo­
wiednią kartkę z informacjami od Judith.
Skrzętnie ją rozprostował.
- W plecakach tych są... RAN... - powiedział. - zakopywacza i pieniądze nasze. O nie nam cho­
i przedmioty maksujące tzn. złoto. Z wydzielo­
nych porcji złota zostawiajcie trochę dla siebie.
Ale złoto zakopujcie! To będzie wasze alibi w
razie wpadki. - Tu zawiesił głos. Rabusie popa­
trzyli po sobie. Chyba zrozumieli, więc konty­
nuował. - Ty zakopujesz tu - zwrócił się do pier­
wszego z trójki i czekał na cud.
W powietrzu przemknęła jasna smuga LI-
NEAR ANGEL. Zakreśliła pełne koło i zniknę­
ła. Wnętrze odciętego okręgu zamigotało. Poja­
wiła się droga. Bandytom zatkało dech w pier­
siach. Zakopywaczowi też.
- Kto? Ja mam tam wejść? - wy stękał po­
rządnie wystraszony przywódca opryszków.
- Tak, ty - przytaknął ZS. - Mapę z naniesio­
ną marszrutą znajdziesz w kieszeni plecaka.
- Ojej! Nie zobaczę już nigdy swoich kum-
plL
- Jak skończymy robotę, to zobaczysz. Teraz
ty...
- Ja?
- Tak. Dla ciebie ta droga.
Jak na zawołanie pojawił się następny kory­
tarz międzyfazowy. Judith genialnie to przepro­
wadzała.
- Tam jest ciemno - zauważył zafrasowany
gangster, ale nikt nie zwrócił uwagi na jego bia­
- A ja? Gdzie ja będę zakopywał? - niecierp­
liwił się ostatni z trójki rozbójników.
ZS uważnie studiował zniszczoną kartkę pa­
widział tekst na oczy i niewiele z niego rozu­
miał. Marszczył brwi i bezgłośnie sylabizował
zatarte wyrazy nie roniąc ani jednej czytelniej­
szej literki. Potem powiedział:
- Tu. Jeden skarb na dwa dni. Oto zegarek i
popychacz czasu.
- Popychacz czasu? Na miłość boską! Co to
takiego?
- Hm... Nie wiem. Nie działam sam - powie­
CO DWA OBIEGI MAŁEJ WSKAZÓWKI ZE­
GARKA. POPYCHACZEM STEROWAĆ O-
BIEG WSKAZÓWKI. Dasz sobie radę - dodał
ZS.
W międzyczasie herszt gangu myszkował w
swoim plecaku. Oczy, oczywiście, miał na wierz­
chu i błyszczące jak dwa złote dukaty. Jego
prawdziwa natura budziła się z chwilowego u-
śpienia. Wracała krew w żyły, a umysł zaczął
pracować wypróbowanym schematem noto­
rycznych przestępców.
- Co on pieprzy, chłopcy! - zawołał ze wzbie­
rającą odwagą. - Rozwalmy tego smolucha -
dzi, no nie?
ZS oniemiał, a na widok oksydowanych luf,
załkał żałośnie:
- Nie róbcie mi nic złego, cholerni idioci! -
wydusił.
W jego umyśle kołowały się myśli: „Przecież
walczę z...
 Frustracyjną Obsesją Świadomości,
Fanatyczną Obłudą Śmierdzieli,
Fundamentalną Obój ętnością Świadków,
Faktyczną Odnową świętokradztwa,
Fobi3 Orędowników Świętości,
wiem:
Fantasmago-
rycznym Odbiciem Światła,
wieeem:
Fikcyjnym Obrazem Świata.”
W tym czasie nastąpiły dwie odległe, ale silne
detonacje. Wstrząsnęło podłożem. Trzech ban-
dziorów wraz z ekwipunkiem wessało w ciągle
uchylone przejście międzyfazowe bez ostrzeże­
nia. Nastąpiła trzecia, bliska i potwornie silna
eksplozja. Szopa zadygotała. Z dziurawej powa­
ły posypały się śmieci i trociny. Spłoszony ZS
naparł plecami na ściankę z całych sił. Deski
jęknęły i pękły, a on z impetem wypadł z szopy.
Turlał się po trawiastym stoku zwinięty w kłę­
bek. W niekontrolowanym pędzie skosił kilka
krzaków, wytracając nieco szybkości. Wreszcie
zatrzymał się na miękkiej, ciepłej przeszkodzie.
Poczuł zapach perfum i zobaczył całe mnóstwo
nagiego ciała. Wpadł na opalającą się dziewczy­
nę.
- O rety! Co pan wyprawia? - krzyknęła i
łapiąc ręcznik poderwała się na równe nogi,
które miała akurat, takie jak potrzeba. Zresztą
nie tylko nogi miała, takie jak potrzeba.
- Judith?! - półprzytomnie wycharczał ZS.
“ Skąd pan mnie zna i co ta napaść ma zna­
czyć?!
Było przyjemne przedpołudnie. Cudownie
świeciło słońce. Przestrzeń, rozwinięta należy­
cie we wszystkie strony, ścieliła się u ich stóp.
W dolinie leżało błękitne jezioro ze srebrną ob­
rączką miasta wokół i zielonym oczkiem parku
po drugiej stronie akwenu. Tylko brudny
płaszcz ZS nie pasował do nowego świeżego
dnia.
-■ I czemu się pan tak na mnie gapi? - syknę­
ła wściekła.
- Judith! Mam ci tyle do powiedzenia - zawo­
łał zachwycony. Dotarł do swej nagrody. Spo­
tkał dziewczynę ze swojego snu. - Wysłuchaj
mnie, proszę. To i ciekawe, i straszne zara­
zem!
Judith uniosła brwi, a jej twarz przyjęła wy­
raz politowania i zakłopotania zarazem.
- Nie wyglądam chyba na wariata? - uś­
miechnął się z nerwowym skurczem mięśni.
- Wygląda pan - powiedziała i przyglądała
mu się z rozdrażnieniem. Widocznie w jej o-
czach sprawił wrażenie niegroźnego cudaka.
Nie odchodziła jednak, więc zaczął pospiesznie
opowiadać. Mówił o swoim przebudzeniu w par­
ku, w groteskowej scenerii płaskiego świata. O
kartce papieru, którą znalazł na kolanach i no­
tatkach w kieszeni. Informacje dla niego poczy­
nione były przecież przez nią, przez Judith.
- Przeze mnie? Chyba żartujesz! - ofuknęła
go zwracając się bardziej bezpośrednio Judith.
—Twoja historia jest dziwna. Spróbuję w nią
uwierzyć. - Dotknęła ze współczuciem jego ra­
mienia. - Ale jest jedna trudność. Nie jestem tą
Judith. Niczego takiego nie pamiętam - popa­
trzyła z żalem na zdetonowanego ZS.
- Spójrz - drżącą ręką podał jej kartki. - Ty
je napisałaś?
- Ach! Tak! Niesamowita historia! - wy­
krzyknęła zaskoczona. - Rzeczywiście, to mój
charakter pisma. - Wzięła kartki do ręki. - Ale
jakie one wyświechtane, jakbyś je przez rok
nosił w kieszeni.
“ Rok? I to możliwe - odrzekł w zadumie.
- Co masz na myśli?
Judith ubierała się. Założyła kusą spódnicz­
kę, bluzkę i sandały. Zwinęła koc i wzięła rulon
pod pachę. Schodzili zboczem.
Coś stało się z naszym światem, naszą rze­
czywistością —gadał ZS wlokąc się za nią. Mó­
wił cicho, jakby do samego siebie. - Dałaś mi
notatki. Obudziłem się w parku. Dotarłem tu
wedle ich wskazówek. Ty mnie nie znasz. Teraz
powinienem dostać od ciebie notatki, a nawet
nie ma potrzeby. Przecież mam stare. Posuwa­
łem się jak koralik nanizany na sznurek, a koń­
ce sznurka zawiązał ktoś ze sobą. Tylko po co to
wszystko?
Przystanął. Judith zatrzymała się również.
Wiał lekki zefirek. Zabawnie frukotały rękaw­
ki, właściwie tylko z nich złożonej bluzki.
- Ty przynajmniej czyniłaś cuda, a ja czułem
się jak robak między szkiełkami mikroskopu.
- Ja? Cuda? - wzięła go pod rękę. Choiała mu
swoją serdecznością wynagrodzić jego cierpie­
nia, jego przejścia. Wierzyła mu. Wydawało się
jej to dziwne, idiotyczne, ale nie był dla niej
obcy. Czuła więź z tym znużonym mężczyzną.
Może poznała go już kiedyś. Nie pamiętała.
- Wiesz - przyznała - odnoszę dziwne wraże­
nie. Mam uczucie jakbyśmy znali się od daw­
na.
- Nie masz pewności? Też kłopoty z pamię­
cią.
- Tak! Do licha, tak! - oznajmiła z wahaniem
przechodzącym w pewność. - Teraz to sobie u-
świadomiłam. Ale nic tu nie trzyma się kupy.
To... to paranoja. Udziela mi się twoje szaleń­
stwo, a może... może to skutek ostatniego snu, w
którym byłam... światłem... Bez sensu.
- Owszem, to ma sens - oznajmił odmienio­
ny z lekką dumą w głosie. - Ja to rozumiem: to
znaczy wiem jak to działa, ale nie mam pojęcia
dlaczego. Posłuchaj, myślę, że światu przyda­
rzyła się duża awaria, ha!, potworna katastrofa.
Po pierwsze: przestrzeń została poszatkowana
na fragmenty, które nazwałbym szczelinami
życia.
 - A po drugie?
- Czas.
Schodzili asfaltową ulicą wiodącą nad jezio­
ro. Pachniało wilgotnym tatarakiem. W trzcino­
wiskach krzyczały ptaki.
- Czas?
- Czas zatacza koło. Może to dziać się w cy­
klu kilkudniowym.
- Skąd wiesz, że w kilkudniowym?
- Nie wiem. Tak zakładam. Ale to wiele wy­
jaśnia. Teraz jesteśm y razem. Opowiadam ci, co
mi się przydarzyło i co wiem. Potem zapomnę o
tym, a ty nie. Będziesz chciała nas ratować... i
świat. Przygotujesz mnie, zostawisz instrukcje
i odejdziesz gdy będę gotowy. Odejdziesz, gdyż
masz swoje zadanie. Ja pozakopuję te przeklę­
te... RAN...
- Granaty...
- No... masz rację. Granaty. Granaty te zako­
pię i utopię w trzech miejscach. Namówię in­
nych do współpracy, tych trzech komediantów,
którzy prawdopodobnie też są niezbędni, by
świat wrócił do stanu obecnego, do normy.
- Jljó normy? Żartujesz. Mówiłeś, że toczymy
się to kółko! - zauważyła.
Szli kamienistą plażą. Bączek pozostawiony
przez ZS kołysał się na łagodnej fali.
- Nie wiem, czy mamy coś lepszego do wy­
boru.
- Prawdopodobnie nie - przytaknęła sarka­
stycznie. Zdjęła sandały i brodziła w wodzie. ZS
poszedł w jej ślady. Potem usiedli na piaskowej
łasze. Judith coś tknęło. Grzebała w torebce.
Wyjęła potatnik z kalendarzykiem. Brakowało
prawite Wszystkich kartek. Kilka ostatnich, oca­
lałych, zapełnionych było drobnym, kształtnym
pismem. Pracowicie pogrubiony długopisem
nagłówek głosił: INSTRUKCJE DLA JUDITH.
- To twoje pismo? - krzyknęła pokazując no­
tes.
- Ta...k. Moje! Skąd to... - zamilkł.
- Teraz wiemy już wszystko - orzekła zde­
nerwowana. - Tu zapisałeś plan działania dla
mnie. Punkt jeden: ZAPROWADŹ MNIE, TZN.
ZS DO PARKU; ZIELONA ŁAWKA PRZY RÓ­
ŻANYM KLOMBIE. PRZYGOTUJ PLECAKI W
SZOPIE NA WZGÓRZU. OTWÓRZ TRZY KO­
RYTARZE. W PLECAKACH: NACZYNIA, ZŁO­
TE MONETY, GRANATY, MOJE GRANATY
ZAZNACZ NP. SZMINKĄ: W PARKU, JEZIO­
RO, STUDNIA... Ojej! Szminkę mam prawie
całą zużytą. Muszę kupić nową...
- Zużytą - przerwał jej ZS. - To znaczy, że
koło czasu nie jest zamknięte. Nie cofamy się w
przeszłość, skoro musisz na nowo zapisywać na
granatach miejsca ich umieszczenia - zauważył
zasmucony.
- Chyba masz rację - odezwała się po chwi­
li.
- Gdy skończą się - zaczął cicho, martwym
głosem - kartki z twojego notesu, twoja szmin­
ka i granaty, nie będziemy mieli czym ratować
naszego świata.
Jakieś niesforne dzieci weszły w bucikach do
wody. Ich opiekunka groziła karą pozbawienia
porcji lodów. Zadźwięczała syrena statku wy­
cieczkowego robiącego zwrot w kierunku przy­
stani. Odległa ławica żaglówek połyskiwała bie­
lą takielunku.
Milczeli.
- A inni tego nie widzą. Bawią się w najlep­
sze - odezwał się w końcu ZS.
- Trochę widzą. Mówiłeś przecież, że cię stra­
szyli jakimś aniołem.
Judith przejrzała resztę tekstu. Złożyła notes
chcąc schować go do torebki. Z notesu wypadła
kartka. Czytała: WITAJ JUDITH. GDY PRZE­
CZYTASZ TĘ KARTKĘ POSTAW KRESECZ-
KĘ, O TU... KARTKI NIE POKAZUJ ZAKOPY-
WACZOWI. ON CIĘ KOCHA. NIE MARTW GO
NIEPOTRZEBNIE. WSZYSTKIEGO NIE
MUSI WIEDZIEĆ.
Judith spojrzała na leżącego obok wynędz­
niałego, ale nie pozbawionego męskiej urody
Zakopywacza Skarbów. Gapił się w niebo. Wró­
ciła do czytania.
JUŻ WIESZ, ŻE TY I JA TO TA SAMA OSO­
BA. CHCIAŁABYM CI JESZCZE POWIE­
DZIEĆ, ŻE KOCHAM TEGO MĘŻCZYZNĘ,
KTÓRY TERAZ POWINIEN BYĆ KOŁO CIE­
BIE.
Niżej był dopisek uczyniony tą samą ręką,
tylko w pośpiechu i chyba znacznie później.
POSTAW KRESKĘ KONIECZNIE. JA NIE
MIAŁAM ODWAGI I KOCHAJ GO KOCHAJ!!!
MASZ GO DLA SIEBIE TYLKO NA KILKA
GODZIN! JEZUS MARIA!!! NADAJĄ JUŻ KO­
MUNIKAT ZAPOWIADAJĄCY KATASTRO­
FĘ...
Judith rozpaczliwie wyszarpnęła z futerału
długopis. Nie liczyła całego roju złowieszczych
kresek. Długopis nie chciał pisać. Wrzuciła go i
kartkę do notesu, notes do torebki. W głowie
wściekle galopowały myśli: kupić długopis, ku­
pić szminkę, załatwić więcej granatów. O Boże!
Gdzie ja zdobędę granaty. O Boże, ratuj!
Otarła łzy z oczu i podeszła do drzemiącego
Zakopywacza Skarbów. Nachyliła się nad nim.
Przesłoniła mu słońce. Otworzył oczy.
- Żebyś wiedział, jak bardzo cię kocham! -
zapamiętale całowała jego zarośniętą, niezbyt
czystą twarz.
Objął ją ramieniem i pociągnął na siebie.
- A upierzesz mi płaszcz? - spytał. - Możesz i
w tym jeziorze.
- Później, kochany. Później.
- Mój ty... - przytulił ją z wzbierającą czułoś­
cią - ... aniele. - Doznał potwornego skurczu,
żołądek podjechał mu do gardła. ANGEL. LI-
NEAR ANGEL. Nie, to niemożliwe!!!
Współczesne rowery to stosunkowo proste pojazdy napędzane siłą ludzkich mięśni, a więc tanie w eksploatacji, szczegól­
nie teraz, gdy paliwa płynne drożeją z każdym niemal miesiącem. Jak zwykle pojazdy te cieszą się największą popularnoś­
cią wśród młodzieży. Nic więc dziwnego, że użytkownicy rowerów stale modernizują swoje „stalowe rumaki” , zmieniają ich
konstrukcję i przerabiają, nadając im często fantastyczny kształt. Na sąsiedniej stronie zamieszczamy opis przeróbki zwy­
kłego, tradycyjnego roweru na pojazd do jazdy w pozycji.... leżącej
 P O Z I O M Y
R O W E R
Pierwszy „Easy Racer” („Tour Easy to
nazwa komercyjna) został opracowany
przez Gardnera M artina w USA w 1979
roku. Od tego czasu „Tour Easy” stał się
najpopularniejszym rowerem poziomym
w USA, zarówno dzięki dynamicznej poli­
tyce rynkowej „Easy Racers In c”, jak i ze
względu na swe sukcesy w konkurencji
pojazdów praktycznych (w wersji z „wor­
kowatą” obudową - dwukrotne mistrzos­
two USA) oraz rekord świata w sprincie
na 200 m ze startu lotnego. Co prawda, aby
osiągnąć rekordową prędkość 105, 36 km/
„T O U R E A S Y”
/h ramę roweru wykonano z duralumi-
nium, widelec ze stali chromowo-molibde-
nowej, zaś pełną obudowę z lam inatu -
żywica epoksydowa + Kevlar, lecz fakt po­
zostaje faktem.
Oryginalny „Tour Easy” jest do nabycia
u producenta, w Kalifornii za 850—900 do­
larów. Zestaw do montażu, składający się
z surowej ramy, wspornika kierownicy,
widelca i laminatowej konstrukcji fotela
kosztuje 650 dolarów, zaś plany konstruk­
cyjne - 25 dolarów USA. Tak więc Czytel­
nicy „MT” m ają unikalną szansę wejść w
 posiadanie planów „Tour Easy” za cenę
niższą niż jeden dolar, bo za cenę egzemp­
larza „Młodego Technika”!

Materiały
Podstawowym elementem poziomego
roweru jest ram a od roweru męskiego na
koła 27” z odpowiadającym jej widelcem.
W zastępstwie można ewentualnie zasto­
sować ramę od roweru na koła 26 czy 28”.
Następnie należy postarać się o rurkę 0
25,4 x 1,2 mm (z górnej rury ramy rowero­
wej) długości co najmniej 360 mm, dwie
rury 0 20 x 1,5 x 1200 mm lub 022 x 1,2 x
x 1200 mm oraz rurkę 018 4 - 020 x 1,5 x
x 650 mm.
Do wykonania górnych ramion widełek
tylnego koła potrzebne będą dwie rurki 0
18 x 1,5 x 460 mm.
Do haków tylnego koła potrzebne będą
dwie płytki stalowe o przekroju 100 x 60 x
x 4 mm, zaś do wykonania obejm, łączni­
ków itp. - blacha stalowa grubości 1,5 4 - 2
mm.
Do przedłużenia wspornika kierownicy
potrzebna będzie rurka 0 22 x 1,75 x 300
mm, zaś do wykonania mostka pod przed­
ni hamulec - rurka 0 20 + 0 22 x 1,5 x
x 100 mm.
Na wsporniki fotela niezbędne będą
dwie rurki o wymiarach 016 + 0 18 x 1,2
x 500 mm.
Materiały do wykonania fotela to sklej­
ka grubości 10 4- 12 mm o wymiarach
570 x 250 mm i 250 x 250 mm, styropian w
płytach odpowiadających wielkością
sklejce, grubości 40 mm, pas stalowej bla­
chy grubości 1,5 mm, o wymiarach 250 x 50
mm, służący do połączenia siedziska z o-
parciem oraz gąbka poliuretanowa lub ka­
rimata, skaj, klej kontaktowy itp.
Pozostałe elementy to typowe części ro­
werowe, tj. koło łańcuchowe (52 zęby) z
korbami i osią, koła - tylne 27” i przednie
20 x 1,75” (lub 20 x 1 3/8”), kierownica typu
„Polo” lub BMX wysokości do 300 mm,
wielotryb, przerzutka przednia, tylna, na-
pinacz do przerzutki tylnej ze sprężyną,
hamulce, oświetlenie itp.

Budowa
Ze względu na duże zróżnicowanie ram
rowerowych w artykule podajemy wymia-
ry orientacyjne, graniczne. Konkretne wy­
miary należy ustalić doświadczalnie, do­
bierając je do własnego wzrostu i posiada­
nej ramy rowerowej.
Baza (wymiar „B” - patrz rys. złożenio­
wy) roweru wynosi od 1610 mm dla osób o
niskim wzroście, 1650 dla osób o wzroście
średnim do 1700 mm dla osób bardzo wy­
sokich. Niezależnie od długości roweru,
odległość suportu od ziemi („H”) powinna
wynosić 300 mm, zaś odległość „L” osi su­
portu od przedniego koła (o wymiarach
20 x 1,75”) - 445 450 mm. Kąt nachyle­
nia osi obrotu widelca („N”) powinien os­
cylować pomiędzy 60 a 64°, w zależności
od długości bazy (należy pamiętać, że im
kąt będzie bliższy 64°, tym lepsza sterow­
ność). Można temu nieco „pomóc”, stosu­
jąc nieco mniejszy (26”) widelec w przy­
padku krótkiej ramy.
Posiadaną ramę należy przygotować
następująco: usunąć widełki tylnego koła,
odpiłowując je w punkcie mocowania do
łącznika podsiodłowego i w punkcie „V”,
około 50 mm od zakończenia kołnierzy
łącznika głównego (suportowego). Przepi­
łować ramę w punkcie „Z”, w odległości
około 1/5 od tyłu. Przepiłować w punkcie gości 80 mm. Należy również wywiercić w
„Y” (wymiary podajemy mierząc odległoś­ nich cztery otwory regulacyjne 0 8,5 mm.
ci pomiędzy skrzyżowaniami osi rur), oko­ Rurki wspornika połączone są mostkiem
ło 350 mm powyżej środka osi suportu. U- wykonanym z blachy stalowej grubości 1,5
sunąć środkową część dolnej rury ramy mm, przylutowanym lutem mosiężnym.
(„X”) tak, aby odległość od osi suportu do Mostek powinien być zamocowany w ta­
skrzyżowania z osią łącznika zespolonego, kiej odległości od otworów regulacyjnych,
w którym obraca się widelec, po zetknię­ aby najniższe opuszczenie go nie powodo­
ciu obu części ramy, wynosiła od 280 do wało obcierania oponą. Rozstaw dolnych
340 mm, w zależności od wersji i posiada­ końcówek wspornika wynosi 130 mm (za­
nej ramy rowerowej. leżny jest od rozstawu haków), górnych -
Haki tylnego koła należy przygotować, 100 mm.
wycinając w stalowych płytkach podłużne Górne końcówki wspornika należy za­
otwory do zamocowania tylnej osi (rys. 1) mocować śrubami pasowanymi M6 do
oraz wiercąc otwory 0 8 mm do zamoco­ jarzm a wygiętego z płaskownika o prze­
wania wsporników oparcia i wykonując kroju 20 x 2 mm przymocowanego do o-
otwory nagwintowane M6 i M5 do zamo­ parcia fotela.
cowania bagażnika i wsporników błotnika Fotel (rys. 3) zrobimy z dwóch kawał­
(na rysunku nie zaznaczone). ków sklejki grubości 10 mm, łącząc je ką­
Na koniec do prawej płytki trzeba przy- townikiem z blachy stalowej grubości
spawać lub przylutować twardym lutem 1,5 mm. Szerokość siedziska i oparcia w
tulejkę oporową linki przerzutki. najniższym punkcie wynosi 250 mm. Sze­
Wspornik oparcia fotela wykonamy roz­ rokość oparcia w najwyższym punkcie -
płaszczając i nawiercając rurki 0 16 x 1,2 100 mm. Części boczne siedziska należy
mm na obu końcach (rys. 2), przy czym skrócić do 200 mm, pozostawiając nosek
końce do zamocowania przy hakach tylne­ wystający na 50 mm. Następnie Wikolem
go koła powinny być rozpłaszczone na dłu­ lub klejem introligatorskim przyklejamy
 styropian do sklejki i ostrym nożem for­
mujemy go tak, aby siedzisko miało formę
miskowatą z podniesionym noskiem, zaś
oparcie było lekko wypukłe z wysklepie-
niem na wysokości 230-250 mm od siedzi­
ska. Całość oklejamy gąbką lub karimatą,
a następnie pokrywamy m ateriałem obi­
ciowym (skajem, skórą lub płótnem żaglo­
wym).
Do poziomej rury ramy, w rejonie byłe­
go łącznika podsiodłowego, należy przylu-
tować górne ramiona widełek (rys. 4), wy­
konane z rurki 0.18 x 1,5 x 460 mm. Luto­
wanie to musi być wykonane na mosiądz,
ostrożnie, aby nie wytopić lutu z łącznika.
Rurki powinny od początku być nieco sze­
rzej zamocowane niż w normalnym rowe­
rze, aby prawa rurka nie wchodziła w ko­
lizję z łańcuchem. Należy również wluto-
wać poprzeczkę stabilizującą. Przez pra­
wą rurkę można będzie poprowadzić linkę
do przerzutki.
W celu wydłużenia ram y rurką 0 25,4 x
x 1,2 x 350 mm przyłączoną do punktów Zi
i Z2 (oraz X - X) należy wykonać z blachy
grubości 1,2 mm wkładkę w postaci rurki
o ukośnie ściętych końcach i długości oko­
ło 80 mm. Powinna ona ściśle pasować do
łączonych rur, w których można wywier­
cić otwory 0 5 mm w celu lepszego roz­
prowadzenia lutu.
Węzeł łączący poziomą rurę ramy (rys.
6) z byłą rurą podsiodłową, uciętą w punk­
cie „Y”, utworzony jest przez staranne
doszlifowanie łączonych elementów, w
tym ukośnej rurki 0 18 x 1,5 x 600 mm i
zlutowanie na mosiądz.
Wspornik kierownicy (rys. 7) przedłuża­
my odpiłowując naciętą dolną część
wspornika wyścigowego i przylutowując
na mosiądz (po usunięciu chromu) rurkę
0 22 x 1,75 x 300 mm. Połączenie zrobimy
na nakładkę wykonaną z rurki 0 25,4 x 1,5
mm (np. z trzonu uszkodzonego widelca).
Śrubę rozporową widelca przedłużamy
wkręcając na oś przedniego koła zużyty
stożek - do połowy głębokości gwintu i
przylutowując go na mosiądz.
Do widelca należy przylutować mostek
dla przedniego hamulca (rys. 8), wykona­
ny z rurki 0 20 x 1,5 mm lub podobnej o
przekroju kwadratowym. Wysokość „M”
powinna wynosić 290 mm dla koła o wy­
miarach 20 x 1,75”.
Na odcięte końcówki widełek tylnego
koła („V”) należy nałożyć rurki 0 20 x
x 1,5 x 1200 mm lub 0 22 x 1,2 x 1200 mm
i przylutować (rys. 9).
Wspornik napinacza łańcucha (rys. 10)
można zrobić przylutowując do rur idą­
cych od suportu do haków tylnego koła,
odpowiednio wygięty płaskownik o prze­
kroju 20 x 3 mm. Otwór w płaskowniku
powinien być dopasowany do posiadanego
napinacza.
Węzeł łączący usuniętą rurę podsiodło­
wą, ukośną rurę wzmacniającą i rury pro­
wadzące do haków tylnego koła należy
wykonać lekko spłaszczając rurę podsiod­
łową, dopiłowując rurę ukośną 0 18 x 1,5 x
x 600 mm i zlutowując wszystkie elemen­
ty, w tym dopasowaną stalową płytkę gru­
bości 1,5 mm (rys. 11).
Dolne ramiona widełek, prowadzące do
haków tylnego koła należy przygiąć na go­
rąco tak, aby zbliżyły się maksymalnie do
górnych ramion w punkcie, w którym po­
winna przypadać oś tylnego koła. Po usta­
leniu i ewentualnym korekcyjnym wygię­
ciu ramy aż do osiągnięcia pełnej równole­
głości wszystkich elementów pionowych,
należy przyciąć końcówki rurek widełek
do pożądanej długości, wyciąć w nich pio­
nowe szczeliny szerokości 4 mm i długości
co najmniej 20 mm i wlutować w nie haki
tylnego koła, zamykając tylną część
ramy.
Fotel mocuje się do ramy obejmą z bla­
chy grubości 1,5 mm, przykręcaną do fote­
la śrubami M5 z łbami zakotwiczonymi w
sklejce. Luzując nakrętki można fotel
przesuwać w granicach 50 mm, przystoso­
wując rower do wzrostu użytkownika.
Aby zmniejszyć tarcie linek w pance­
rzach, w miejscach widocznych na rysun­
ku należy przylutować do ramy tulejki o-
porowe pancerzy.
W środku odległości pomiędzy supor-
tem a węzłem „11” można przylutować
łącznik z blachy grubości 1,5 mm, aby
przymocować do niego nóżkę. Tylny ha­
mulec powinien być zamocowany pod
ramą.
W naszym klimacie do roweru koniecz­
ne są błotniki, w tym przedni z gumowym
„chlapaczem”.
Marek Utkin
N A P R A W Y I K O N S E R W A C J E M E B L I

Część II
W poprzednim odcinku omawialiśmy lepiej z twardego drewna, o średnicy
sposoby samodzielnej naprawy tapicer- 8 mm. Długość kołka powinna być o
skich obić mebli, ich wymiany i odświeża­ 10 mm mniejsza niż suma długości otwo­
nia. Dzisiaj zajmiemy się naprawą lub wy­ rów wywierconych w sklejanych elemen­
mianą na nowe, zużytych, wypaczonych tach. Powierzchnię kołka oraz złamane
lub złamanych drewnianych elementów powierzchnie mebla smarujemy klejem
mebli. do drewna, najlepiej Wikolem, lub Epidia-
Na początek zajmiemy się omówieniem nem, po czym kołek wbijamy (delikatnie!)
naprawy prostego, stosunkowo rzadko w otwór jednego z elementów, sklejane
spotykanego złamania nogi od krzesła części składamy razem i pobij aj ąc je mło­
(rys. 1). tkiem doprowadzamy do złączenia obyd­
Jest to o tyle celowe, że umożliwi ła­ wóch części razem (rys. 7, 8 i 9). Po tym
twiejsze zrozumienie zasady takiej napra­ zabiegu sklejone elementy dociskamy do
wy - inne elementy, nie tylko nogi krzeseł siebie jak najmocniej, na co najmniej 24
będziemy naprawiać w identyczny spo­ godziny, za pomocą ścisków stolarskich,
sób. albo w inny, dowolny sposób. Np. po skle­
Na rysunku 2 przedstawiono wbijanie w jeniu nogi krzesełka, stawiamy je na tw ar­
środek odłamanej nogi stalowego pręta, o- dej i równej powierzchni i obciążamy kil­
bustronnie zaostrzonego, o średnicy około koma cegłami, lub nawet czterotomową
3 mm. Taki pręt można zrobić ze stalowe­ encyklopedią. Natomiast po całkowitym
go gwoździa, po odcięciu jego łba i zao­ wyschnięciu kleju miejsce łączenia o-
strzeniu go pilnikiem. Pręt wbijamy w czyszczamy z resztek kleju i w zależności
drewno, następnie poprawiamy pilnikiem od wykończenia powierzchni mebla, bar­
nieco rozklepane ostrze jego wystającej wimy połączenie bejcą za pomocą cienkie­
na zewnątrz części, a potem ułamany ele­ go pędzelka, lub w inny sposób staram y
ment przykładamy do pozostałej części się połączenie ukryć możliwie dokładnie.
przy meblu (rys. 3) i, zwracając uwagę na W nieco inny sposób złączymy elementy
równe przyleganie do siebie nierównej po­ mebla, które uległy złamaniu, ale powierz­
wierzchni złamania, wbijamy młotkiem chnia złamania przebiega ukośnie, na sto­
zaostrzony pręt z kolei w drugą powierz­ sunkowo dużej długości (rys. 10). Naprawa
chnię złamania. Teraz złamaną część deli­ takiego złamania będzie znacznie łatwiej­
katnie oddzielamy od mebla i cęgami usu­ sza niż poprzednio opisanego, złącze bę­
wamy pręt z naprawianych powierzchni. dzie również mocniejsze, ale jego wygląd
W ten sposób w obydwóch przylegających może nie być zbyt estetyczny ze względu
do siebie powierzchniach mamy wyzna­ na częste ubytki złamanych części, szcze­
czony prętem otwór, który posłuży do gólnie na ostrych krawędziach.
wzmocnienia łączenia drewnianym koł­ Naprawę rozpoczniemy od oczyszczenia
kiem. Otwór pod kołek nawiercimy wier­ uszkodzonych powierzchni z drobin drew­
tłem o średnicy 8 mm, bardzo uważając, na. Następnie sklejane powierzchnie po­
by jego oś w jednej części mebla była rów­ smarujemy klejem (rys. 10), złączymy ra­
noległa do osi otworu w drugiej części. zem i w celu dociśnięcia skręcimy ściska­
Praktycznie - wiercąc otwór należy pro­ mi stolarskimi, albo, w razie ich braku złą­
wadzić wiertło bardzo delikatnie, bowiem cze kilkakrotnie owiniemy mocnym
otwór wyznaczony wbitym uprzednio prę­ sznurkiem i zwiążemy. Po wyschnięciu
tem będzie sam prowadził wiertło w drew­ kleju złącze dwukrotnie przewiercimy
nie. Na rys. 5 widzimy wiercenie otworu w wiertłem o średnicy 8 mm (rys. 11) tak, by
ułamanej części, zaś na rys. 6 - w drugiej każdy z łączonych elementów był dwu­
powierzchni przeznaczonej do naprawy. krotnie przewiercony w jak największej
Po przygotowaniu elementów do sklejenia odległości. Do otworów dopasujemy drew­
należy wystrugać odpowiedni kołek, naj­ niane kołki, posmarujemy je klejem, wbi-
jem y w elementy złącza, po czym wystają­
ce na zewnątrz zbędne końce kołków upi-
łujemy, lub utniemy nożem (rys. 12). Oczy­
wiście, tak jak poprzednio, naprawione e-
lementy należy na zakończenie oczyścić z
resztek kleju i wykończyć stosownie do
pokrycia całego mebla.
Elementy mebli prawie zawsze łączone
są na czopy okrągłe, lub prostokątne, ze
względu na konieczność przenoszenia sto­
sunkowo dużych obciążeń przez części o
niewielkim przekroju. Zdarza się więc, że
po pewnym okresie eksploatacji czop
tkwiący w gnieździe obluzuje się, odklei, a
nie sklejony powtórnie w odpowiednim
czasie, po prostu ulegnie złamaniu, czy
chociażby częściowemu skruszeniu. W ta­
kiej sytuacji, aby mebel naprawić trzeba
dorobić nowy czop. Na rysunku 13 przed­
stawiony został sposób wykonania nowe­
go czopu okrągłego.
Naprawę rozpoczynamy od ustalenia
średnicy czopu (x) i jego długości (y), wg
rys. 13 a. Następnie spiłowujemy pozosta­
łe kawałki uszkodzonego czopu, na po­
wierzchni zaś elementu wyznaczamy
przekątnymi oś nowego czopu o średnicy
x - rys. 13 b. Teraz, w wyznaczonym miejs­
cu wiercimy otwór o średnicy x, o głębo­
kości 20 mm, za pomocą wiertła piórkowe­
go (komplet piórkowych wierteł, które
bardzo przydadzą się w każdym warszta­
cie majsterkowicza można kupić stosun­
kowo tanio w każdym sklepie narzędzio­
wym). Należy dbać o to, by otwór na nowy
czop był idealnie prostopadły do czołowej
powierzchni naprawianego elementu -
rys. 13 c. Nowy czop strugamy z klocka z
twardego drewna, lub odrzynamy kawa­
łek gotowego wałka o stosownej średnicy,
np. z kija od szczotki. Długość nowego czo­
pu powinna wynosić 20 mm + y, tzn. tyle,
ile wynosiła długość oryginalnego, znisz­
czonego czopu i dodatkowe 20 mm, na
wpuszczenie go w wywiercony otwór. Po
osadzeniu nowego czopu w miejscu znisz­
czonego (na klej), wystającą na zewnątrz
powierzchnię czopu i czołową powierz­
chnię elementu (rys. 13 d) smarujemy kle­
jem, czop wbijamy w drugi element mebla
i połączenie sprasowujemy do dokładnego
złączenia części.
W podobny sposób naprawiamy złama­
ny czop o przekroju prostokątnym, jed­
nakże tutaj trudniej nam będzie wykonać
nowy otwór pod dorobiony czop - należy
wywiercić obok siebie kilka otworów o
średnicy równej grubości czopa, a potem
wąskim, ale bardzo ostrym dłutem wyciąć
zbędny materiał. Właściwie wykonany o-
twór - gniazdo (rys. 14 a) musi być bardzo
ciasno dopasowany do wymiarów czopa.
 Zdarza się bardzo często, że dłu gotrw ałe
u ży w a n ie m eb la i jeg o p rzeb y w a n ie w su ­
ch y m p o m iesz cz e n iu doprow adza do po­
w sta n ia n ie w ie lk ic h luzów m ięd zy po­
w ierzch n ią gn iazd a i p o w ierzch n ią czopa.
Klej łączący ta k ie e le m e n ty rów n ież n ie
za b ezp iecza e le m e n tó w m eb la przed u tra­
tą szty w n o ści p o łą czen ia i złą cze zaczy n a
się ru szać - m eb el c h w ieje się, je ż e li w
porę n ie n ap raw im y go, to w k o n se k w e n ­
cji d op row ad zim y do stanu , w którym ko­
n ieczn a b ęd zie w y m ia n a całych czopów ,
ja k to o p isa liśm y w yżej, lub n a w e t w y m ia ­
n a całych e le m e n tó w m ebla.
O bruszane, rozk lejon e złącze n a le ż y n a ­
praw ić jak n ajszyb ciej. W ty m celu złącze
rozb ieram y całk ow icie, aby u z y sk a ć sw o ­
bodny d ostęp do obyd w óch je g o części.
N ie z a w sze je s t to łatw e, c za se m trzeb a
rozłączyć dodatkow o in n e, dobre p ołą cze­
n ie - jed n a k że n ie m a n a to rady. N a leży
ty lk o robić to m ożliw ie ostrożn ie, by nie
złam ać dobrze sk lejo n eg o czopu, lub k oł­
ków . N ajp ierw trzeb a zm ierzy ć grubość
ru szającego się czopu (rys. 14 b) - w ym ia r
x p orów n u jem y z szero k o ścią gn iazd a -
p o w in ien on być id en tyczn y. W ra zie róż­
nicy, św iad czącej o w y p a czen iu e le m e n ­
tów , czop pogru b im y n a k leja ją c na jego
b oczn e p ow ierzch n ie sk raw k i sk le jk i gru­
b o ści 0,5 m m , 1 m m , lub in n e, sporząd zon e
z m od elarsk iej sk lejk i lu tn iczej, którą bez
trudu za k u p im y w m o d ela r sk ic h sto i­
sk a ch C entralnej S k ła d n icy H a rcersk iej.
N a ry su n k u 14 c p r z ed sta w io n y zo sta ł sp o ­
sób p o g ru b ien ia czopu, z a ś n a rys. 14 d
w id z im y te n sam czop, ju ż o p iło w a n y na
d o k ła d n y w y m ia r gn iazd a. N ie je s t to
trud na operacja, n a le ż y ją je d n a k w y k o ­
n y w a ć z w y czu ciem , co c h w ila m ierzą c
grubość czopu, b o w ie m ch w ila n ie u w a g i
m o że sp ow od ow ać zb y t d u że sp iło w a n ie
n a k lejo n ej w arstw y , co w dużej m ie r ze
zn iw e cz y trud p o n ie sio n y p o d cza s d o k o ­
n y w a n ej napraw y.
P ogru b ion y czop sm a r u je m y k le je m i
łą c zy m y e le m e n ty m ebla, ja k z w y k le spra-
so w u ją c je i p o zo sta w ia ją c w ty m sta n ie
n a cza s w y sc h n ię c ia kleju .
N a k o lejn y m r y su n k u 15 w id z im y sp o­
sób z łą cz e n ia z ła m a n e g o d u żego, p ła sk ie ­
go e le m e n tu m eb lo w eg o . J e s t to łą c ze n ie
n a w sta w k ę, które m o że b y ć sto so w a n e
zarów n o do e le m e n tó w w y k o n a n y c h z lite ­
go drew na, ja k te ż z p ły ty d rew n o p o ch o d ­
nej. P racę n a le ż y rozp ocząć od d o p a so w a ­
n ia do sieb ie zła m a n y ch k ra w ęd zi, po o-
c zy sz cz en iu ich z drobin d rew n a. D o ty czy
to przed e w sz y stk im e le m e n tó w z p ły t
w iórow ych . N a stęp n ie w m ie jsc u zła m a ­
n ia w y z n a c za m y k sz ta łt p rzy szłej w s ta w ­
k i (rys. 15 a), m ającej k sz ta łt dw óch, złą ­
czo n y ch k ró tszy m i p o d sta w a m i trap ezów .

W elemencie wyrzynamy m ateriał wg wy­
znaczonych linii (rys. 15 b). Teraz łączone
części składamy znów razem (rys. 15 c),
nie rysowanego elementu, zaś wstawka
nie może mieć najmniejszego luzu w wy­
ciętym otworze.
Po ostatecznym dopasowaniu wstawki
krawędzie złamanego elementu sm aruje­
my klejem, złącze dociskamy do siebie i
dopiero wtedy do otworu wkładamy
wstawkę również posmarowaną klejem,
po czym pobijamy ją młotkiem za pośred­
nictwem dużego, drewnianego klocka tak,
by powierzchnia wstawki zrównała się z
powierzchnią naprawianych elementów
(rys. 15 d).
Ponieważ powierzchnia wstawki jest
stosunkowo duża, będzie ona dość wi­
doczna po naprawieniu mebla tym spo­
sobem. Przygotowując więc materiał na
wstawkę należy od razu pomyśleć o jego
późniejszym wyglądzie i na wstawkę użyć
materiału podobnego do elementów me­
bla.
Nie zawsze uszkodzone elementy mo­
żna naprawić. Często nie nadają się one
do naprawy i wtedy pozostaje tylko możli­
wość wykonania zupełnie nowego elemen­
tu. Niestety jest to bardzo trudne zadanie,
bowiem nowy element musi mieć kształt,
wymiary i materiał identyczny jak znisz­
czony element. Jeżeli więc znajdziemy się
w takiej sytuacji, a z jakichś powodów nie
będziemy w stanie spełnić wszystkich wy­
mienionych warunków, to trzeba będzie
skorzystać z pomocy zakładu stolarskiego,
gdzie specjalista zrobi nam na wzór nowy
element, my zaś wymienimy go w meblu
samodzielnie. Niestety jest to znacznie ko­
sztowniejszy sposób naprawy, jednakże
często będzie on jedynym możliwym w na­
szych warunkach.
Na zakończenie rada - jak poradzić so­
bie z obluzowanymi, lub wręcz wypadają­
cymi wkrętami mocującymi np. zawiasy
do elementów mebli wykonanych z mate­
riałów drewnopochodnych. Najpierw trze­
ba przygotować niewielką ilość kleju che-
moutwardzalnego, np. Epidianu. Do rozro­
bionego kleju z utwardzaczem dodajemy
bardzo drobne trociny, całość mieszamy
na gęstą papkę, którą wypełniamy otwór
po wkręcie. W całkowicie wypełniony o-
twór na powrót wkręcamy wkręty mocu­
jące i element pozostawiamy w spokoju
do czasu utwardzenia spoiny. Pamiętaj­
my, że do całkowitego utwardzenia Epi­
dianu połączenie nie może być obciążo­
ne.
Jerzy Pietrzyk
 S C I E M N I A C Z E B E Z
P oniżej o p isa n e zo sta n ą p rak tyczn e u k ­
ła d y regu lacji m ocy w d om ow ych in sta la ­
cjach ośw ietlen io w y ch , które m ogą być
w y k o n a n e sa m o d z ie ln ie w k ażd ym dom o­
w y m w arsztacie. Do ich b u d ow y m ogą
p rzystąp ić jed n a k tylk o osoby dobrze
znające i przestrzegające zasad bezpiecz­
nej pracy przy układach będących pod
pełnym napięciem sieciowym.
M ożliw ość program ow an ia m ocy źródła
św ia tła to n ie tylk o popraw a fu n k cjo n a l­
n o ści o św ietlen ia , ale rów n ież o szczęd ­
n o ść en ergii. W d otych czasow ej p rak tyce
za g a d n ien ie to rozw iązu je się dw ojako:
poprzez in sta la cję trój przew od ow ą i opra­
w ę z d w iem a sek cja m i żarów ek, lub sto so ­
w a n ie tzw . ście m n ia cz y ty r y sto ro w y c h .,
P ierw szy sposób m im o sw ojej p rostoty
m oże m ieć je d y n ie ogran iczon e z a sto so ­
w a n ie, p o n iew a ż w y m a g a in sta la cji trój-
przew od ow ej. W sta rszy m b u d ow n ictw ie
ca łość in sta la cji w y k o n y w a n a b yła w s y s ­
te m ie dw u przew odow ym . W n o w y ch bu­
d yn k ach trzy przew od y in sta lu je się zw y ­
k le tylk o w jed n y m p o m ieszczen iu .
B ardziej u n iw er sa ln y m rozw iąza n iem
je s t uk ład tyrystorow y. P om ijając n a w e t
k w e stię zak łóceń , n a je g o p o w sze c h n e sto ­
so w a n ie n ie p ozw ala jed n a k w y so k i
koszt.
P ropon ow ane w ty m artyk u le u k ła d y
n ie m ają p od obnych ogran iczeń . U m ożli­
w ia ją stop n io w an ie m ocy w najbardziej
typ ow ej, dw uprzew odow ej in sta la cji o-
św ietlen io w ej, sta n o w ić m ogą tr z ec ie roz­
w ią za n ie, szc z eg ó ln ie p rzyd atn e przy m a ­
łych i śred n ich m ocach. C ech uje je w y so ­
ka spraw n ość, n iezaw od n ość, m a ły po­
ziom zak łóceń i prostota.
S ch em a t u k ład u p rzed sta w ia rys. 1. J e st
to „ściem n iacz” o dw óch p oziom ach m ocy
o św ietlen ia . M ontuje się go w 10 m in., b ez
u życia lutow nicy, k o sztem k ilk u d zie sięc iu
złotych n a diodę p rostow niczą. B ezp o śred ­
nio z tyłu obudow y, na je d e n z z esty k ó w
typ ow ego, p od w ójn ego łą czn ik a o ś w ie tle ­
n i a (żyrandolow ego), dołączono ró w n o leg ­
le diodę p rostow n iczą typu: BY P 401-400.
Do jeg o dw óch zew n ętrzn y ch za cisk ó w
n a le ż y p od łączyć przew od y lin ii. K ieru n ek
w łą c ze n ia diod y oraz zesty k , do k tórego ją
T Y R Y S T O R Ó W
przyłączono, są o b ojętn e. E fe k te m ta k z e ­
sta w io n eg o obw odu j e s t u z y sk a n ie dw óch
sto p n i ja sn o śc i p a le n ia s ię żarów ek . Jed en
z p rzy cisk ó w p rzełą czn ik a p ełn i w ó w cza s
rolę regu latora m ocy: p e łn a ja s n o ś ć bądź
ście m n ie n ie , drugi p rzy cisk słu ż y do ca ł­
k o w iteg o g a s z e n ia (za p a la n ia źródła
św ia tła b ez w zg lęd u n a p o zy cję p ie r w sz e ­
go).
Ż arów ki będą niestety w tym układzie
trochę migotać, a le przy z a sto so w a n iu k o ­
lorow ego k lo sza i u n ik a n iu o ś w ie tle n ia
d u żych b ia ły ch p ła szczy zn , m ig o ta n ie s ta ­
je się p ra k ty czn ie n iew id o czn e. P rzy u ż y ­
ciu podanej diod y lub jej o d p o w ied n ik ó w
łą czn a m oc ża ró w ek nie może przekra­
czać 500 W.
P rob lem m ig o ta n ia n ie w y stę p u je w u k ­
ła d zie p rzed sta w io n y m n a rys. 2, p on adto
u z y sk u jem y trzeci sto p ie ń ja s n o ś c i o-
św ietlen ia .
P od obnie ja k p op rzednio, z ty łu p od w ój­
n eg o łą czn ik a o św ie tle n ia , n a k a żd y z je g o
dw óch zesty k ó w , p rzy łą cza m y ró w n o leg le
diodę prostow n iczą. D io d y są p rzy łą czo n e
jed n o im ie n n y m i e lek tro d a m i do z a cisk u
w sp ó ln eg o . Do d w óch z ew n ętr z n y c h z a ci­
sk ó w p rzykręcono p rzew o d y lin ii. W o s ło ­
n ie p rzyłącza ży ra n d o la u m ie sz c z a m y u k ­
ład zw ro tn icy o św ietlen io w ej, połączon ej
w ed łu g sch em a tu z rys. 2. Z a d a n iem
zw ro tn icy je s t „ zd ek od ow an ie” p rą d ów z a ­
sila ją c y ch p rzy ch o d zą cy ch lin ią d w u p rze­
w o d o w ą i p r z esła n ie ich do o d p o w ied n ich
torów lin ii trój przew od ow ej.
W ielk ość p o jem n o śc i z a sila ją c y c h b e z ­
p o śred n io p o sz cz e g ó ln e żarów k i z a le ż y od
m o cy ty ch żarów ek. Ż arów ka o m o cy 40 W
w y m a g a k o n d en sa to ra o p o jem n o śc i
10 pF, 75 W - k o n d e n sa to r a 22 pF, 150 W -
47 pF, itd. Do b u d o w y zw ro tn icy n a jlep iej
użyć k o n d en sa to ró w ty p u 02/T o n a p ięciu
zn a m io n o w y m 350 V (k o n d e n sa to r y e le k ­
trolityczn e).
Ż arów ki m o żn a łą czy ć r ó w n o le g le w
sek cje, w ó w cza s łą c zn a m oc se k c ji b ęd zie
su m ą m o cy p o sz cz e g ó ln y c h żarów ek .
Ze w zg lęd u n a zn ik o m ą liczb ę e le m e n ­
tó w zw ro tn icy m o ż n a ją zm o n to w a ć w po­
sta ci tzw . p a jęc z y n y - b ez k o n iec z n o ści
w y k o n y w a n ia p ły tk i d ru k o w a n ej. N a le ży
 _Rys2_ Układ ze zwrotnicą oświetleniową, w konfiguracji symetrycznej
je d n a k p a m ięta ć o sta r a n n y m od izolo w a ­
n iu e le m e n tó w od sieb ie, łą czn ie z obudo­
w a m i k o n d en sa to ró w . W yp row ad zen ie od
str o n y sie c i n a jlep iej w y k o n a ć p od w ój­
n y m g ię tk im p rzew od em p od łączo n y m
p ó źn iej b ezp o śred n io do k o stk i su fitow ej.
W y p row ad zen ie od stro n y żyran d ola w y ­
k o n u je m y potrójn ym p rzew o d em i za k a ń ­
c za m y p otrójn ą k o stk ą p rzyłączen io w ą .
Z w rotn ica p o trzeb n a do z a sila n ia żarów ek
40 W i 75 W m a ro zm ia ry zb liżon e do m ałej
p a czk i zap ałek . N a zew n ą trz d zia ła n ie ta ­
k ie g o obw od u j e s t id e n ty c z n e ja k pod w ój­
n e g o łą czn ik a o ś w ie tle n ia i op raw y ży ra n ­
d olow ej za sila n e j d o ty ch cza s trójprzew o-
dow o. P ier w sz y p r z y cisk p rzełą czn ik a słu ­
ż y do z a p a la n ia i g a s z e n ia I sek cji, drugi -
do z a p a la n ia i g a s z e n ia II sek cji. W k o n ­
k retn y m przykładzie, przy u ży ciu dw óch
żarów ek: 40 W i 75 W, u z y sk u jem y trzy
p o zio m y m ocy o św ietlen ia : 40 W, 75 W, 115
W.
U kład z rys. 3 je s t rów n ież „ściem nia-
c ze m ” trzystop n iow ym , a je g o d zia ła n ie
z ew n ętr z n e je s t id en ty czn e ja k uk ładu z
rys. 2. M a jed n a k zn a czn ie k o r z y stn ie jsze
w ła ściw o śc i elek try czn e.
Za pom ocą sy ste m ó w w y k o rzy stu ją ­
cych zw rotn ice o św ietlen io w e m ożliw e
je s t ró w n ież n ie z a le żn e w y łą c za n ie dw óch
źród eł św iatła, zn ajd u jących się w róż­
n y ch p u nktach p o m ieszczen ia , k latk i
sch odow ej itp., k tóre dotąd za łą cza n e b y ły
z je d n eg o w yłączn ik a, bez k o n ieczn o ści
przeróbk i instalacji.
Konrad Graczyk
 w a n ie , p o tem ca ło ść szlifu je się p a p ierem
d rob n oziarn istym . N a jisto tn ie jsz ą rzeczą
PRAKTYCZNY KOM INEK
przy m o n ta żu p o d sta w y je s t jej p ra w id ło ­
w e w y p o zio m o w a n ie p rzez z a sto so w a n ie
od p o w ied n ich k lin ó w n a p o sa d zce. W ypo­
K om in ek je s t a n a ch ro n izm em z prak­
zio m o w a n ie g w a ra n tu je p ra w id ło w e za­
ty czn eg o pu n k tu w id zen ia, ale do d n ia d zi­
m y k a n ie drzw iczek sz a fe k oraz z a b e zp ie ­
sie jsz e g o je s t jed n y m z najbardziej atrak ­
cza przed zw ich ro w a n iem p o sz cz e g ó ln y c h
cy jn ych elem en tó w w n ętrza d zięk i c zy n ­
elem en tó w .
nik ow i em ocjon aln em u , ja k im je s t otw ar­
D olną, środ k ow ą i gó rn ą sz a fk ę w y k o ­
te „ognisko” stw a rza ją ce w p o m ieszczen iu
n u jem y bardzo pod obnie. Z a sto so w a n o tu
nastrój p rzytu ln ości i in ty m n o ści. Propo­
o k lein o w ą p ły tę w ió ro w ą g ru b o ści 16 m m
n o w a n y k o m in ek n ad aje się do typ ow ych
n a e le m e n ty k o n stru k cy jn e i g ru b o ści 12
m ie szk a ń sy ste m ó w w ielk o p ły to w y ch
m m n a e le m e n ty za m y k a ją ce, sa m o n o śn e .
sp ełn ia ją c p o w y ż sz e w y m o g i oraz rolę do­
J ak o m a teria ły u z u p ełn ia ją c e p o słu ż y ła
datk ow ego e le m e n tu w y p o sa ż e n ia m ie ­
p ły ta p ilśn io w a tw ard a oraz liste w k i.
szk an ia.
W yk on an ie sza fek ro zp oczyn a się od do­
Naj istotn iej szą z a letą tech n o lo g iczn ą
k ła d n eg o ro zry so w a n ia ich e le m e n tó w n a
k o m in k a je s t m o żliw o ść w y k o n a n ia k o lej­
p o sia d a n y ch a rk u sza ch p ły ty p a m ięta ją c
n y ch elem en tó w sk ład ow ych z e sta w io ­
o tym , aby w y m ia r y w y r z y n a n y c h c z ę śc i
n ych n a rysu n k u ogólnym . F ak t te n je s t o
b y ły z w ięk sz o n e o gru b ość b r z esz cz o tu u-
ty le istotn y, że w przypadk u m a ły ch m ie­
żyw an ej p iły oraz n ad d atk u n a obróbk ę
szk a ń p roces p racy je s t d ość sk o m p lik o ­
w y k o ń cza ją cą . P o p rzy cięciu b o c z n e p o ­
w an y. P o szczeg ó ln e d eta le m o żn a p rze­
w ie rz c h n ie e le m e n tó w obrabia s ię ta rn i­
ch ow yw ać w szafach , w piw n icy, n a b alk o­
k ie m lub p a p ierem ściern y m . N a jlep iej
nie. G otow e e le m e n ty (E, F, G) m ogą być
jed n a k robić to sk ła d a ją c e le m e n ty w p a ­
ty m czasow o w y k o rzy sta n e w in n y ch po-
k ie ty w g czoła, tzn. jed n a stro n a w stę p n ie
m ieszcza n ia ch jak o szafk i na zabaw ki lub
w y ró w n a n a sta n o w i b a zę w celu u z y s k a ­
książki.
n ia jed n o liteg o w y m ia r u sze r o k o ści s z a ­
K om in ek sk ład a się z k ilk u za sa d n i­
fek . Z a ch o w a n ie ty c h w y m ia ró w j e s t n ie ­
czych elem en tów , które m on tu je się w n a ­
zb ęd n e z u w a g i n a d rzw iczk i ty p u n a k ła d ­
stęp u jącej kolejn ości:
k o w eg o od stro n y w ierzch n iej. K a żd a od-
- p od staw a D,
- sza fk a doln a G,
- b oazeria A,
- k olu m ien k i z głow icą B,
- sza fa środ kow a F,
-sza fk a górna E,
- p rzep row ad zen ie robót w y k o ń cz e n io ­
w y ch w raz z d op row ad zen iem in sta la cji
elek tryczn ej „ogniska”,
- ru szt p a le n isk a C.
K olejn ość ta k a gw aran tu je o sią g n ię c ie
pożąd an ego e fe k tu w n a jk rótszym cza sie,
b ez zb ęd n ych przeróbek. K om in ek te n
p rzy sto so w a n y je s t do p o m iesz cz e ń m a ją ­
cych w y so k o ść w św ie tle su fitu i p osad zk i
240 cm . W przypadk u in n ej w y so k o śc i n a ­
le ż y dokonać k orek ty d otyczącej w ie lk o ś­
ci górnej szafki.
P od staw a D w y k o n a n a je s t z ta rcicy
grubości 45 m m lub z 2 ,3 d e s e k sk le jo n y c h
razem . N a stęp n ie trasu je się w niej otw o­
ry i w y cin a poprzez w ie rc e n ie lub dłuto­
 c h y łk a b ę d z ie tu w id o czn a po za m o n to w a ­
n iu d rzw iczek , d la teg o n a jlep iej w c za sie
p ra cy sto so w a ć p rzym iar z listw y , sp raw ­
d za jąc p r z e św ity w jej p rzylegan iu .
B u d ow ę k ażd ej sza fk i rozp oczyn am y od
w y k o n a n ia sk r zy n k i za sa d n iczej poprzez
w stę p n e p o łą c z e n ie jej e le m e n tó w na
gw oźd zik i. O sta te c zn y m on taż odb yw a się
n a w k r ę ty po u p rzed n im p o sm arow a n iu
k le je m łą c zo n y ch p ow ierzch n i. P od czas
m o n ta żu sp ra w d za m y p rzek ą tn ą sk rzy n k i
i je j k ą ty p roste. T e c zy n n o ści w y k o n u je ­
m y g d y sz a fk a zn a jd u je s ię w p ozycji leżąr
cej, np. n a rów nej podłodze.
N a stę p n ie n a b ija m y czter y liste w k i n a ­
r o żn ik o w e łą c zą c e 2 są sie d n ie e le m e n ty
(n ie z m ie n n y kąt). T eraz p rzek ła d a m y całą n ieg o do n a szy ch potrzeb, na w k ręty lub
s z a fk ę „na p le c y ”, je s z c z e raz sp raw d za m y d rew n ia n e kołki.
p r z e k ą tn e i kąty, i g d y s ą dobre, sm a ru je­ W przypadku sza fk i środ kow ej (rys. 2)
m y k lejem , np. W ikolem , ty ln ą p o w ierz­ w obecnej fa zie d o k o n u jem y o sa d zen ia w
c h n ię p rzek roju ścia n b o czn ych n a ob w o­ jej e lem en ta c h listw y ozdobnej, n a klej i
dzie. N a stę p n ie p rzy b ija m y gw oźd zik a m i w k ręty, po w y cięciu i d op a so w a n iu pozio­
1/2” p u n k to w o w c z e śn ie j p rzy ciętą płytę m y ch otw orów w dolnej i górnej p ły cie (6),
p ilśn io w ą tw ard ą sta n o w ią c ą „plecy” sz a f­ zw racając u w agę, aby p o w ierzch n ia lis ­
ki. B rzeg i p ły ty w y r ó w n u je m y ta rn ik iem tw y (9) b y ła ca ły cza s zlico w a n a z p o zo sta ­
lub pap ierem . ły m i elem en ta m i. L istw y n ie m ocuje się
N a stę p n ie w e w n ą tr z s z a fe k m o n tu jem y do p ó łek co u m o żliw ia ich p rzesu w a n ie w
p ó łk i w g rozsta w u n ajb ard ziej od p ow ied ­ z a leż n o śc i od potrzeb.
 O statn ią fa z ą je s t w y k o n a n ie d rzw iczek B o a zeria (rys. 4) zrob ion a j e s t z ty p o ­
szafki. W p rop on ow an ym rozw iązan iu za­ w y c h liste w o zd o b n y ch o p rzek roju 15 x
sto sow an o z a w ia sy ta śm o w e. K ażd y ro­ x 100 m m przy czy m lis tw y w y p o sa żo n o w
dzaj za w ia só w w y m a g a odrębnej te c h n o ­ d o d atk ow y ro w ek p rzez fr e zo w a n ie fr e ­
logii ich o sa d zen ia . D la teg o te ż te n pro­ zem p ro sty m w celu w y k o n a n ia zak ład u .
b lem p o zo sta w ia m y C zytelnikom , w z a leż ­ T a k ie ro zw ią za n ie u m o żliw ia o tr z y m a n ie
n o ści od in w en cji, m o żliw o ści zakupu, u- d o d a tk o w y ch e fe k tó w c ien i i p ó łcien i.
m ie ję tn o śc i itp. L istw y b o a zerii p rzy k ręca m y w k r ę ta m i
Środkow a sza fk a p rzez krótki ok res m o się ż n y m i do d rew n ia n y ch łat, k tóre
m oże słu żyć jak o sza fk a np. b alk on ow a u- m o cu jem y do ścia n y przy u ży ciu 4 k o łk ó w
m o żliw iająca sk ła d o w a n ie n arzęd zi i m a ­ p la stik o w y ch i w k r ę tó w do drew na.
teriałów n iezb ęd n y ch do w y k o n a n ia c a łe ­ R u szt (rys. 5) w y k o n a n o z lis te w e k o
go kom inka. przek roju 20 x 20 riim, k tóre z m o n to w a n o
E le m en te m ozd ob n ym k om in k a są k o ­ w k o n stru k cję p r z estr ze n n ą p r z ed sta w io ­
lu m ien k i z g ło w icą (rys. 3). K olu m ien k i n ą n a ry su n k u 1. D o łą c z e n ia e le m e n tó w
w y k o n a n o z b e le k so sn o w y c h o przekroju ru sztu u ży w a m y w k r ę tó w m o się żn y ch .
50 x 100 m m d ok ład n ie o stru g a n y ch i o- R u szt n ajlep iej w y k o n a ć jak o e le m e n t
szlifow an ych . G łow ica k o lu m ien ek zrobio­ p refa b ry k o w a n y i za m o n to w a ć d op iero po
n a je s t z k ra w ęd zia k a o w y m ia ra ch 140 x za k o ń czen iu robót w y k o ń cz e n io w y c h .
x 150 m m . M oże on a b yć w y k o n a n a rów n ież M ontażu k o m in k a d o k o n u jem y sk r ę c a ­
z półokrąglaka, ale w ty m w yp ad k u n a le ż y ją c p o sz cz e g ó ln e sza fk i w e d łu g r y su n k u
p a m iętać o tym , aby k o lu m ien k i m ia ły zesta w ie n io w e g o , p rzy u ży ciu w k r ę tó w do
rów n ież od p ow ied n i k sz ta łt półokrągły. drew na.
P a m ięta ć trzeb a rów nież, aby zach ow ać R oboty w y k o ń cz e n io w e o b ejm u ją m o n ­
jed n a k o w y poziom dolnej sza fk i (góra) i taż in sta la c ji e lek try czn ej „ ogn isk a” oraz
g łow icy k o lu m ien ek (góra). w y k o n a n ie fak tu ry k o m in k a .
 Z u w a g i n a różn orod n ość m o żliw o ści zeria, ruszt), p ła szczy zn m a lo w a n y ch m a ­
w y w o ła n ia zja w isk a „ognia” w k om in k u tow ą farbą olejn ą w kolorze ciem n ob rązo­
p rzy u ży ciu e n e r g ii elek tr y cz n e j (o św ie t­ w y m (k olu m ien k i z g ło w icą oraz listw a o-
le n ie całości, p u n k tow e, k ieru n k ow e), pro­ zdobna sza fk i środ kow ej) oraz p ła szczy zn
b lem te n p o zo sta w io n o in w e n c ji C zy teln i­ z fak tu rą p rzyp om in ającą ty n k w a rstw o ­
ków , ich gu stom , m o żliw o ścio m m a teria ło ­ w y szla ch etn y , m alow an y, w k olorze b ia­
w y m i u m iejętn o ścio m . łym .
F ak tu ra k o m in k a je s t k o m b in a cją su ro­
w y ch p ła sz cz y z n d rew n a (p odstaw a, boa- P o d sta w o w y m m a teria łem do w y k o n a ­
n ia fak tu ry je s t m ie sz a n in a k leju k a z e in o ­
ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PODSTAWOWYCH w e g o i pap ieru g a zeto w eg o p od artego na
Lp. NAZWA DETALI MATERIAŁ WYMIAR SZT • I RYS.I
strzępy. P apier d rzem y na k a w a łk i po z a ­
m o czen iu go w w o d zie na całą dobę.
1 Półka szafki gór­ OPW GR 1(
nej mm 300x518x16 3 E W drugim n a czy n iu p rzy g o to w u jem y
2Bok szafki górnej OPW GR 16 mm 300x445x16 2
3Tył szafki górnej PPT GR 4 mm
I E I klej k azein ow y. N a stęp n ie m ie sza m y p a ­
550x445x4 1
4Przód szafki górnej OPW GR 12 mm 550x440x12 1
I E I
p ier z k lejem i p o z o sta w ia m y go na 1 dobę.
5Wspornik półki I E I
Listwy 30x15 30x15x300 2 E T ak p rzy g o to w a n ą m ie sza n k ę n a le ż y w y ­
6Dół/góra szafk
środkowej
k o rzy sta ć jedn orazow o, gdyż m oże ona za­
OPW GR 16 mm 420x960x16 2 F
7 Półki szafki środko- cząć tw ardnieć. D o lew a n ie w o d y pow odu­
wej OPW GR 16 mm 420x928x16 2 F
je n ad m iern e za w ilg o ce n ie drew na, co nie
8 Boki szafki środk. OPW GR 16 mm 420x1018x16 je s t k o rzy stn e przy p ły cie w iórow ej i po­
2 F
9 Listwa ozdobna Tarcica 20 mm 150x20x1050
10 Przód lewy szafy
1 F w o d u ję brak p rzy czep n o ści do podłoża
środkowej OPW GR 12 mm
przygotow an ej m a sy . M asę n ak ład a się
1050x480x12 1 F
11 Przód prawy szafy przy u ży ciu szp ach li w a rstw ą grubości 6-8
środkowej OPW GR 12 mm 1050x380x12 m m . Po n a ło żen iu w a r stw y n a całej p ła sz ­
1 F
12 Tył szafy środko-
wej
c zy źn ie u z y sk u jem y od p ow ied n ią fakturę,
PPT GR 4 mm 1050x960x4 1 F
13 Wsporniki półek Listwy 30x15
k a leczą c ją ja k im ś w ą sk im , tw ardym n a ­
30x15x420 4 F
14 Tył szafki dolnej PPT GR 4 mm 860x250x4 1 rzędziem , np. p a ty k iem o śred n icy 8-12
I G
15 Półki szafki dolnej OPW GR 16 mm 218x400x16 m m lub łeb k iem d u żego gw oździa. N a stęp ­
4 ' G I
16 Przód szafki dolnej OPW GR 12 mm 860x250x12
17 Bok szafki dolnej
1 G I n ie całość fak tu ry p o zo sta w ia m y do p rze­
OPW GR 16 mm 860x400x16 2 G I
18 Podstawa Tarcica 45 mm
sch n ięcia . O kres sch n ię cia m a sy klejow o-
1100x410x45 1 D I
19 Głowica Krawędziak 140x150x410 1 B I
-papierow ej w y n o si około 7 -9 dni w z a leż ­
20 Kolumienki Belka sosna n o ści od w ie lk o ści p ła szczy zn , grubości
50x100x790 , 3 B I
21 Laty boazerii pale-
niska
w a rstw , n a sło n e c zn ie n ia pokoju, tem p era ­
Listwy 15x50 860x15x50 2 I A
22 Boazeria paleniska Listwy 15x100
tu ry w n ętrza i in n y ch param etrów .
860x15x100 A
23 Ruszt paleniska 8 i
Listwy 25x25 330x25x25 2
24 Ruszt paleniska Listwy 25x25 C Po ca łk o w ity m w y sc h n ię c iu d ok on u je­
530x25x25 7 c
25 Osmalone polana do 380 mm
m y d w u k rotn ego m a lo w a n ia farbą em u l­
26 Klej Wikol 0.2 kg
10 s y jn ą białą. W e fe k c ie p o w in n iśm y u zy ­
27 Klej kazeinowy 0,8 kg sk a ć ład n ą fak turę za ła m u ją cą św iatło.
28 Lakier bezbarwny 0,5 litra
29 Farba olejna ciem- W ykoń czenie k o m in k a p rop on u jem y
ny brąz 0,5 litra rozpocząć od in sta la c ji elek try czn ej, n a ­
30 Farba emulsyjna
biała
stę p n ie w yk on ać fak tu rę zew n ętrzn ą na
1.2 litra
31 Gwoździe 1" 0,1 kg
p rzew id yw an ych elem en ta ch , p om alow ać
32 Gwoździe 1/2" 0,2 kg e le m e n ty ciem n e i n a końcu, po dok ład­
33 Wkręty (mosiądz) 0 3x25 0,1 kg ny*1* o czy szczen iu , e le m e n ty d rew n ian e
34 Wkręty (mosiądz) 0 4x35 0,35 kg
35 Wkręty (mosiądz)
surow e, które trzeba p o m a lo w a ć b ezb arw ­
0 6x45 36 szt.
36 Wkręty (mosiądz) 0 6x50
n y m lakierem .
8 szt.
37 Zatrzaski magne-
tyczne P o pracach w y k o ń czen io w y ch n a le ż y
3 szt.
38 Kołki plastikowe I 4 szt.
za m o n to w a ć ru szt jak o o sta tn i elem en t.
Legenda: S p ra w ę dekoracji, tzn. u sta w ie n ia k w ia ­
OPW - oklei nowa płyta wiórowa.
PPT - płyta pilśniowa twarda
tów , u ło ż e n ia p olan czy in n y ch ozdób zo­
sta w ia m y in w en cji C zytelnika.
 P ropon ow any k o m in ek zo sta ł p rzed sta ­
w io n y w form ie, w jak iej zo sta ł w y k o n a n y
przez autora. Jako o ry g in a ln y „m ebel” w y ­
tw arza sp ecy ficzn y nastrój w pokoju, w
którym cod zien n ie p rzeb yw am y. J e s t on
p rzezn aczon y n a b ib lioteczk ę, p rzech o w y ­
w a n ie m ateriałów p iśm ie n n y ch i k reśla r­
skich. W przypadk u z m ia n y p rzezn a cze­
n ia m ożn a w y k o n a ć k o m in ek o zu p ełn ie
in n y ch w ym iarach , je d n a k ż e z za ch o w a ­
n ie m elem en tu o g n isk a .
U trzy m y w a n ie b ie ż ą c e k o m in k a w c zy ­
sto śc i gw a ra n tu je je g o ła d n y w y g lą d . Z a­
leca m y od k u rza n ie fa k tu ry co 2 -3 ty g o d ­
n ie. K o n serw a cję i r en o w a cję p rzep ro w a ­
d za m y ra zem z r em o n te m m ie s z k a n ia po
około 4 la ta ch ek sp lo a ta cji.
Wojciech Kiihn

DROBNE USPRAWNIENIA WARSZTATOWE

Ostrzenie pif tarczowych

Wszystkie narzędzia skrawające w czasie pracy ulegają
naturalnemu stępieniu, dotyczy to także piłek tarczowych
do drewna. Przerzynanie drewna tępymi piłami jest trudne i
uciążliwe, a często i niebezpieczne. Samodzielne ostrzenie
jest trudne z powodu braku odpowiednich urządzeń. Nato­
miast warsztaty rzemieślnicze niechętnie świadczą takie u-
sługi. Co zatem robić? Z grubej sklejki należy wyciąć dwa
krążki o średnicy mniejszej niż średnica posiadanej piły,
pomniejszone o wielkość zębów. W krążkach tych, w ich
środku, wierci się otwory. W jednym z nich umieszcza się
kołek o średnicy otworu w piłce. Między krążki wkłada się
piłę i razem ściska w imadle, następnie piłę ostrzy się pilni­
kiem.
Imadełko
Zwykłe ręczne imadełko po przyspawaniu wygiętego w
kształcie litery C płaskownika do jednego z jego ramion
staje się wygodnym imadełkiem przenośnym. W przyspa-
wanym płaskowniku jest umieszczona śruba ułatwiająca
mocowanie do stołu.
Przechowywanie małych nakrętek
Małe nakrętki np. M2, M2,5 itp., o które jest zwykle bar­
dzo trudno, a które zdobywa się przeważnie z demontażu
przeróżnych urządzeń i mechanizmów, należy starannie
przechowywać. Wrzucenie jednak różnych nakrętek do jed­
nego pudełka stanowi duże utrudnienie ich odnalezienia.
Wygodniej nakrętki takie nawlec na agrafkę i po jej zapięciu
schować do pudełka. W razie potrzeby wyjmujemy z pu­
dełka bez niepotrzebnej straty czasu agrafki z odpowiedni­
mi nakrętkami.
(s.z.)
 częścią podwodną i nawisami na wzór
„Jullanara". Od „Jullanara" dzieliło go
jednak 17 lat. Od roku pływała już
„Gloriana" Herreshoffa, genialnie łą­
cząc stateczność kształtu i ciężaru. To­
też „Firecrest" miał 3-tonowy ołowiany
balast przytwierdzony bolcami do głę­
bokiego falszkila, a w zęzie woził jesz­
cze 3-tonowy balast wewnętrzny. Pro­
porcjonalnie do „Gloriany” był bowiem
dużo węższy, głębiej zanurzony i wol­
niejszy.

W 1922 r. „Firecrest" imponował,

dzięki swym budowniczym, doskona­
łym stanem kadłuba, ale technicznie
był już anachronicznym staruszkiem.
Wybór Gerbaulta padł jednak na „Fi-
recresta". Może urzekł go sylwetką

FIRECREST

Do wielkiej trójki zdobywców ocea- jachtingu samotny rejs z Morza Śród-

nów, obok Slocuma i Vossa, zalicza się ziemnego do Nowego Jorku,
zazwyczaj Francuza Alaina Gerbaulta. Przygoda rozpoczęła się, gdy Ger-
Gerbault urodził się w 1893 r. i dzieciń- bault w 1922 r. znalazł w Anglii w Port-
stwo spędził pod Saint-Malo w Breta- smouth „Firecresta", stary już, 32-letn.
nii. Był dzieckiem niezmiernie wrażli- jacht regatowy typu kuter. Zbudował
wym i łatwo poddał się urokowi swej 9 ° T. Harris w małym porcie Rowhed-
nadmorskiej ojczyzny korsarzy, żegla- 9© w hrabstwie Essex na północ od
rzy i rybaków od wieków żyjących z Londynu w 1892 r., a więc rok przed
oceanu. Często przychodził do portu w urodzeniem Gerbaulta. Projektował
Saint-Malo i w kubrykach licznych ..Firecresta” sam Dixon Kemp, kon-
jeszcze wówczas rybackich szkunerów struktor jachtowy, twórca pierwszej an-
poławiających dorsze na Great Bank, Sielskiej linearnej formuły pomiarowej
godzinami wsłuchiwał się w opowieści jachtów z 1888 r. Kemp był też sekreta-
starych rybaków. Czasem też ojciec rzem ' faktycznym twórcą ponadklubo-
zabierał go jachtem na morze. Nie zo- wego związku angielskich żeglarzy, a
stał jednak ani rybakiem, ani maryna- także autorem podręczników z zakresu
rzem. Rodzice wysłali go do liceum do nautyki i architektury jachtu. Nic przeto
Paryża. Następnie zapisał się na poli- dziwnego, że „Firecrest" zrodzony z
technikę zafascynowany konstrukcją mariażu wielkiego teoretyka i rzetelne-
samolotów. Zaledwie rozpoczęte stu- 9 ° mistrza-szkutnika był jachtem uda-
dia przerwała I wojna światowa, walczył nym, co więcej był to jacht ładny. Zbu-
w niej dzielnie jako pilot w najwalecz- dowano go mocno, z grubych dębo-
niejszych francuskich i francusko-an- wych klepek na dębowym szkielecie,
gielskich formacjach lotniczych. Woj- część podwodną poszyto mu miedzia­
na, w której stracił najbliższych przyja- n3 blachą. Miał ładny łuk dziobnicy,
ciół, obrzydziła mu ludzi, a w każdym długi bukszpryt i kształtną, okrągłą
razie europejskich ziomków. Jego ne- konchę rufy. Był wąski, niski i smukły
urasteniczny system nerwowy nie był jak strzała; tekowy pokład bez nadbu-
w stanie znieść towarzystwa obłud- dówek przydawał mu lekkości. Impo-
nych, kłamliwych rodaków. Rezygnuje nująco wyglądał pod żaglami, gdy
z ciekawie zapowiadającej się kariery niósł trzy sztaksle, potężny gaflowy
tenisowej i chce znaleźć spokój na mo- grot sięgający daleko za rufę i wysoki
rzu wśród ludów „nie skażonych jadem topsel. Była to klasyczna konstrukcja
białej cywilizacji". Zapewne niemałą regatowa z 80. lat ubiegłego wieku,
rolę w podjęciu tej decyzji odegrało przewidziana do obsługi przez zawo-
bretońskie dziedzictwo i fascynacje z dową załogę i rozwijania największych
okresu dzieciństwa. Takie było podło- prędkości. „Firecrest" rzeczywiście ła­
żę żeglarskich wyczynów Alaina Ger- two rozwijał 8-9 węzłów, a trafiało mu
baulta. Początkowo zresztą nawet się i 10 węzłów, co dla jachtu tej wiel-
przed sobą samym nie przyznaje się, kości było wcale dobrym wynikiem. Na
że zamierza opłynąć samotnie świat. swoje czasy był jachtem na wskroś no-
Miał to być „tylko" pierwszy w dziejach woczesnym z ładnie wyprofilowaną

„Firecrest" Alaina Gerbaulta

szlachetniejszą od bardziej pękatych, technicznie bardzo nowoczesnego o- jako pierwszy Atlantyk, żeglując ze
wyższych, ale i wygodniejszych w żeg­ ceanicznego jachtu o długości zaled­ wschodu na zachód i nie dlatego na­
ludze młodszych sąsiadów; może zau­ wie 8,5 m i szerokości aż 2,8 m, łatwe­ wet, że samotnie opłynął świat - uczy­
roczył boazerią z mahoniu i klonu w go w obsłudze i doskonale trzymające­ nili to już przed nim inni, a naśladow­
rufówce i w mesie, a może był po pro­ go się na fali. „Firecrest" był znacznie ców można liczyć na setki. Jego wiel­
stu tańszy od nowszych konstrukcji. Po większy, miał 12 m długości po pokła­ kość polegała na tym, że ucieleśnił ma­
przejściu przez Atlantyk sam Gerbault dzie i 9,60 m w linii wodnej, zanurzenie rzenia tysięcy ludzi sfrustrowanych
napisał w Nowym Jorku: „Pan Kemp, l, 8-1,9 m i szerokość zaledwie 2,6 m. bezsensowną rzezią I wojny światowej.
gdyby żył jeszcze, nie bez zdziwienia Za to bom tego jachtu liczył 8,3 m, a Pokazał ludziom nowe horyzonty inte­
dowiedziałby się, że jego jach regato­ bukszpryt wystawał przed dziób na 2,3 lektualne i obyczajowe, znalazł pocią­
wy zbudowany według przepisów m. Łączna powierzchnia żagli „Firecre­ gający i warty naśladowania cel życia.
Yacht Racing Association co do dłu­ sta" wynosiła 50 m2. Okazało się, że morze jest w zasięgu
gości i powierzchni ożaglowania, prze­ ręki każdego przeciętnego zjadacza
Gerbault po kupieniu „Firecresta"
był Atlantyk i okazał się jednym z naj­ chleba i że każdy przechodzień, jeśli
bardzo poważnie potraktował swoje
lepszych statków po wsze czasy". Ta zechce, może przesiąść si$ ńa jacht i
przedsięwzięcie. Wiedział, że nie ma
ostatnia część zdania świadczy o wiel­ jachting uczynić swoim „hobby".
praktyki żeglarskiej, przeprowadził
kiej lojalności Gerbaulta wobec swego więc „Firecresta” kanałami na Morze Już przed wojną wydano w Polsce
jachtu. W rzeczywistości to tylko wiel­ Śródziemne i przez przeszło rok żeglo­ książki Alaina Gerbaulta: „Sam przez
kie samozaparcie Gerbaulta i jego co­ wał samotnie wzdłuż brzegów Francji, Atlantyk" (tłum. Stefania Podchorska-
raz doskonalsza praktyka morska u- poznawał swój jacht i uczył się żeglugi -Okołów), „W pogoni za słońcem" oraz
możliwiły szczęśliwe zakończenie rej­ we wszystkich warunkach. „Na powrotnej drodze" (tłum. Ludwik
su. W piękny, wiosenny dzień kwietnio­ Szwykowski). Po wojnie były one dwu­
„Firecrest” był przede wszystkim wy 1923 r. w Cannes stawia żagle „Fi­ krotnie wznowione pod wspólnym tytu­
niemiłosiernie przesztywniony, aby w recresta" i rusza w rejs „w pogoni za łem: „W pogoni za słońcem". Oczywiś­
przybrzeżnych regatach mógł nieść jak słońcem", by zmierzyć się samotnie z cie przełożono je również na wszystkie
najwięcej żagli. Oznaczało to, że z każ­ Atlantykiem. 6 czerwca wychodzi z Gi­ ważniejsze języki świata.
dego przechyłu gwałtownie prostował braltaru, następnym portem ma być Znaczenie wyprawy Alaina Gerbaul­
się, a im większa była fala tym uciążli­ Nowy Jork. Na trasie rejsu czekały ta docenił Cruising Club of America
wsza chwiejba jachtu i to zarówno dla Gerbaulta wszystkie przeciwności mo­ zrzeszający wyłącznie amatorów, na­
załogi, jak i żagli oraz takielunku. Żagle, rza: sztormy, sztile, zepsuty pokarm, gradzając go w 1923 r. nowo ustano­
które byty zresztą mocno zużyte, usta­ brak wody, choroba, rozliczne awarie, wionym Blue Water Medal za najwięk­
wicznie pruły się i pękały i Gerbault przede wszystkim zaś ustawiczne szy­ sze w roku osiągnięcie w oceanicz­
musiał je bez przerwy zeszywać i łatać. cie żagli. Wola zwycięstwa była jednak­ nym, amatorskim jachtingu. W 1928 r.
Liny takielunku nie wytrzymywały ciąg­ że silniejsza i 15 września po 101 na Olimpiadzie w Londynie również
łych naprężeń i pękały w najmniej do­ dniach żeglugi od Gibraltaru rzuca ko­ Międzynarodowy Komitet Olimpijski
godnych momentach. Wszystko to twicę w ujściu East River u wrót Nowe­ odznaczył Alaina Gerbaulta i Harry Pid-
Gerbault musiał robić przy gwałtow­ go Jorku. geona Dyplomami zasługi olimpij­
nych przechyłach wyrzucających na­ 1 lutego 1925 r. na wyremontowa­ skiej.
wet garnki mocno osadzone na karda- nym „Firecrescie" wyposażonym w no­
nowo zawieszonych primusach. Do- wy maszt i . ożaglowanie bermudzkie Gerbault nie wytrzymał długo na lą­
dajmy»do tego niskie burty „Firecresta" rusza do następnego etapu swojej wy­ dzie i po zbudowaniu według dawno
i ostry dziób rozcinający fale, które za­ prawy, tym razem na wyspy Oceanii. już opracowanych planów nowego
lewały pokład już przy świeżym wie­ Gerbault był już sławny i Nowy Jork jachtu, który mało skromnie nazwał „A-
trze. W efekcie wnętrze jachtu było żegnał go z królewskimi honorami - lain Gerbault" we wrześniu 1932 r. zno­
ciągle wilgotne, a zęzy trzeba było czę­ były tłumy ludzi, reporterzy, film, armat­ wu, starą trasą, tym razem bez żadnych
sto pompować. „Firecrest" pokonał nie wystrzały. 17 lutego zawija do już przygód, podążył do swojej Ocea­
jednak oceany, gdyż był zbudowany Saint-Georges na Bermudach, „Fire­ nii.
niezwykle solidnie (przeżył nawet dwa crest" przecieka bowiem niemiłosier­ Starego „Firecresta" ofiarował jed­
sztrandowania na skałach), a dowodził nie i wymaga naprawy. Po 10 dniach nej ze szkół morskich, lecz jacht nie
nim i obsługiwał doskonale go rozu­ może żeglować dalej i przez Kanał Pa- przeżył rozstania i zatonął podczas ho­
miejący Alain Gerbault. Warto jeszcze namski i Wyspy Galapagos osiąga 16 lowania koło wyspy Guernsey. Ger­
wspomnieć, że w przeciwieństwie do września wyspę Mangarewa leżącą już bault krążył wśród wysp Oceanii usiłu­
swoich poprzedników i wielu, wielu na­ w umiłowanej Oceanii. Przez blisko rok jąc ratować „raj, który umiera". Po wy­
śladowców, kapitan „Firecresta" wy­ żegluje po wodach Oceanii, poznając buchu II wojny światowej chciał wrócić
niósł z lotnictwa doskonałą i gruntow­ jej wyspy i ludzi. Dopiero latem 1926 r. do Francji. Znaleziono go umierające­
ną znajomość nawigacji i w każdych porzuca Oceanię, biorąc z Nowych He- go w ataku malarii na jachcie w pobliżu
warunkach potrafił wystarczająco do­ brydów kurs na Nową Gwineę. Trady­ wyspy Timor, tam też zmarł 16 listopa­
kładnie określić pozycję jachtu. Ale na­ cyjnym już szlakiem Slocuma i Vossa da 1941 r. Po wojnie w 1947 r. prochy
wet Gerbault uznał, że obsługa gaflo- przez Cieśninę Torresa i Ocean Indyj­ wielkiego żeglarza przeniesiono na
wego ożaglowania przekracza jego ski osiąga Capetown. Następnie żeg­ Bora-Bora, „najszczęśliwszą wyspę
możliwości i w Nowym Jorku zmienił je lując z przygodami i przerwami wzdłuż świata". Jego jacht splądrowany naj­
na znacznie prostsze i łatwiejsze w ob­ brzegów Afryki i Europy, 26 lipca 1926r. pierw przez Holendrów, potem przez
słudze trójkątne, czyli bermudzkie, bar­ zawija do Hawru witany przez tłumy jak Japończyków trafił zapewne w ręce
dzo już wówczas zresztą popularne. bohater narodowy. chińskie i gdzieś zaginął.
Również w Nowym Jorku Gerbault, Alain Gerbault został uznany za wiel­
mimo zauroczenia swoim „Firecre- kiego żeglarza chyba nie dlatego, że na
stem", opracował założenia nowego, trudnym jachcie pokonał samotnie Marian Mickiewicz
 Przygotowanie do produkcji seryjnej
nowego samochodu jest pracochłon­
ne i bardzo kosztowne, dlatego nawet
duże firmy jednoczą swoje wysiłki, de­
cydują się na współpracę. Tak na przy­
kład trzy firmy: Peugeot, Renault i Vol-
vo, wprowadziły w 1975 r. do produkcji
nowe samochody, stosując do ich na­
pędu wspólnie opracowany silnik V6.
Przypomnę, że były to samochody
Peugeot 604, Renault 30 i Volvo 264.
Teraz, w omawianym przypadku
współpraca międzynarodowa objęła
inny, ważny zespół samochodu - nad­
wozie.
Współpraca czterech znanych firm
samochodowych: trzech włoskich -
Lancia, FIAT i Alfa Romeo oraz
szwedzkiej SAAB zaowocowała nowy­
mi konstrukcjami samochodów. Naj­
pierw, w maju 1984 r. zademonstrowa­
no model Saab 9000 Turbo 16, kilka
miesięcy później, w październiku, poja­
wił się model Lancia Thema. Drugi z
wymienionych pojazdów był już pre­
zentowany na łamach „MT” , natomiast
samochód trzeciej firmy, model Fiat
Croma, pojawił się w grudniu 1985 r., a oknami bocznymi, które mają sugero­
na czwarty - Alfa 164 - trzeba było po­ wać jednolitość z szybą tylną.
czekać aż do 1987 r.
Szyba tylna ma bardzo dużą po­
Cztery wymienione modele pojaz­ wierzchnię, przy jej dolnej krawędzi
dów mają jednakowe (lub bardzo po­ jest spoiler, a pod nim klosze zespolo­
dobne) wymiary: rozstaw osi, rozstaw nych lamp tylnych o dużej powierzchni
kół przednich i kół tylnych - wynika to z - dobrze widoczne także z boku nad­
zastosowania jednakowej konstrukcji wozia. Po uniesieniu do góry drzwi tyl­
płyty podłogowej i bardzo zbliżonej ca­ nych (wraz z dużą szybą) dostęp do
łej konstrukcji nośnej nadwozia. Rów­ bagażnika staje się wygodny. Wów­
nież elementy zewnętrznego poszycia czas samochód jest przydatny jako
nadwozia trzech pierwszych modeli są kombi, można do niego wkładać baga­
jednakowe. Różnice wynikają z od­ że o łącznej objętości 625 dm3 - po
miennego wystroju nadwozi, najwięk­ złożeniu dwuczęściowego siedzenia
sze w przypadku samochodu Alfa 164, tylnego objętość bagażowa zwiększa
który to pojazd ma nadwozie stylizowa­ się do 1600 dm3, a długość podłogi
ne przez firmę Pininfarina. bagażnika ze 100 do 164,5 cm.
W odróżnieniu od nadwozi włoskich
Nadwozie 5-drzwiowe typu h a tch -
samochodów Saab otrzymał nadwozie -b a c kwidocznie nie wszystkim się po­
typu h a tc h -b a c k z dodatkowymi dobało skoro od stycznia 1988 r. ofero­
drzwiami w tylnej ścianie. Stylizacja tyl­ wano do wyboru nadwozie 4-drzwiowe
nej ściany nadwozia nie może zachwy­ typu sedan, oznaczone jako wersja CD.
cać. Nie jest to elegancka linia nadwo­ Samochód w wersji CD jest dłuższy od
zia, jak np. w modelu Lancia Thema, a ha tch -b a ck, ma długość 478 cm.
chęć nadania pojazdowi wyglądu spor­
towego okupiono mało estetycznymi Nadwozia pojazdów, zwłaszcza
Saab 9000 i Lancia Thema mają po­
dobnie rozwiązane wnętrze, np. deskę
rozdzielczą, różnice dotyczą szcze­
gółów. Przede wszystkim w obu pojaz­
dach kierowca I pasażerowie mają za­
pewnioną wygodę jazdy, a np. w Saab
9000 przednie fotele mają podgrzewa­
ne poduszki siedzenia.
Pomimo chęci nadania pojazdowi
cech wyglądu sportowego nadwozie
samochodu Saab 9000 jest opracowa­
ne pod względem aerodynamicznym
mniej korzystnie niż nadwozie modelu
Lancia Thema - współczynniki Cx wy­
noszą: 0,34 i 0,32. Thema jest też bar­
dziej dynamicznym samochodem niż
Saab 9000, który rozpędzany do
100 km/h uzyskuje tę prędkość w cią­
gu 8,3 s.
Samochody marki Saab są znane
od dawna z tego, że mają przedni uk­
ład napędowy, ale w modelu 9000 fir­
ma po raz pierwszy zastosowała po-

przeczny układ przedniego napędu.
Patrząc w kierunku jazdy samochodu
silnik znajduje się po prawej stronie, a
skrzynia biegów z lewej - zespoły te
umieszczono przed osią przednią, na­
tomiast w osi przedniej samochodu
jest mechanizm różnicowy.
Silnik nie jest zupełnie nową kon­
strukcją, lecz zmodyfikowaną, wywo­
dzącą się z silnika zastosowanego w
samochodzie Saab 99 z 1979 r. Silnik
stosowany w Saab 9000 (w układzie
poprzecznym) jest pochylony ku przo­
dowi pod kątem 20°. Głowica jest wy­
konana jako jeden odlew ze stopów
lekkich i mieści w sobie dwa wałki roz­
rządu. Wałki te sterują aż 16 zaworami
za pośrednictwem bezobsługowych
(nie trzeba regulować luzu zaworowe­
go) popychaczy hydraulicznych. Na
każdy cylinder przypada po 4 zawory,
które tworzą pomiędzy sobą kąt 44°.
Pomiędzy dwoma rzędami zaworów
(dwa dolotowe zawory mają średnicę
grzybków 32 mm, dwa wylotowe 29
mm) umieszczono centralnie, w środku
półkolistej komory spalania, świecę
zapłonową. Zastosowanie czterech za­
worów na każdy cylinder poprawiło na­
pełnienie komory spalania mieszanką
palną, a centralne umieszczenie świe­
cy zapłonowej - proces spalania. Uk­
ład rozrządu odbiera napęd od wału
korbowego za pośrednictwem łańcu­
cha rolkowego. Wał korbowy osadzo­
no w pięciu łożyskach bloku silnika.
Zasilanie silnika odbywa się poprzez
wtrysk paliwa sterowany elektronicz­
nie. W poprzednich silnikach firma
SAAB stosowała układ wtryskowy
Bosch K - Jetronic, który zastąpiono
układem Bosch LH - Jetronic sterowa­
nym mikroprocesorem. Nowy układ
powoduje zwiększenie równomiernoś­
ci wtryskiwania paliwa do poszcze­
gólnych cylindrów silnika oraz ułatwia
rozruch zimnego silnika.
W oznaczeniu modelu samochodu
Saab 9000 Turbo 16 jest zawarta infor­
macja o liczbie zaworów silnika oraz o
jego turbodoładowaniu. Oba te rozwią­
zania mają na celu zwiększenie mocy
tej 4-cylindrowej jednostki napędowej,
bez potrzeby zwiększania pojemności
skokowej przez zwiększenie liczby cy­
lindrów do 6 - tak przynajmniej twier­
dził główny konstruktor firmy SAAB.
Rzędowy silnik 6-cylindrowy nie
zmieściłby się poprzecznie w samo­
chodzie. Turbosprężarka nie zajmuje
dużo miejsca w samochodzie. Nowo­
czesne turbosprężarki mają już nie­
wielkie wymiary zewnętrzne i amery­
kańska turbosprężarka Garrett T3, o
maksymalnej zdolności zwiększenia
ciśnienia do 85 kPa, łatwo zmieściła się nie są tu więc potrzebne przewody
wysokiego napięcia. W tym układzie
w samochodzie Saab 9000 pomiędzy
kadłubem silnika a jego chłodnicą. Po­ zapłonowym nie ma również rozdziela­
cza mechanicznego, gdyż jego rolę
nieważ turbosprężarka ma również
chłodnicę powietrza tłoczonego do cy­ spełnia mikroprocesor otrzymujący in­
formacje o fazach pracy silnika z czuj­
lindrów i na tę chłodnicę znalazło się
miejsce przed skrzynią biegów. W nika osadzonego bezpośrednio na
wale korbowym. Ten układ zapłonowy
chłodnicy tej ochładza się sprężone
powietrze z temperatury 120° do około ma liczne zalety, np. większą nieza­
wodność działania, nie ma potrzeby
60°.
wykonywania dodatkowej obsługi, bez
Silnik z turbodoładowaniem wypo­ strat doprowadzone jest wysokie na­
sażono w elektroniczny układ kontroli pięcie do świec zapłonowych, iskra na
jego pracy. Układ ten oznaczony litera­ świecach jest mocniejsza, istnieje też
mi APC (A u to m a tic P e rfo rm a n ce C o n ­ możliwość zwiększenia odstępu po­
tro!) reguluje ciśnienie doładowania i między elektrodami świec nawet do 1,5
uniemożliwia spalanie detonacyjne - mm. Poza tym uszkodzenie jednego
silnik może pracować zasilany benzy­ zestawu cewka - świeca nie wyklucza
ną o zmiennej liczbie oktanowej w gra­ możliwości dojechania do stacji obsłu­
nicach od 92 do 98, a także benzyną
bezołowiową. Tę ostatnią właściwość gi-
silnik ma dlatego, że gniazda zaworo­ Układ zapłonowy SDI zajmuje mało
we wykonane są ze stopu o dużej za­ miejsca w silniku samochodu Saab
wartości chromu i gniazda nie muszą 9000, włożony jest w rozwidlenie
więc być smarowane ołowiem zawar­ dwóch wałków rozrządu.
tym w benzynie. Inną zaletą stosowa­ Szwedzka firma SAAB nie zmienia
nia układu APC jest zmniejszenie zuży­ zbyt często wytwarzanych modeli sa­
cia paliwa o około 8%. mochodów, za to opracowuje je bar­
dzo starannie. Tak było i w przypadku
W styczniu 1985 r. na salonie samo­
modelu Saab 9000, który rozszerzył o-
chodowym w Sztokholmie firma SAAB
fertę firmy i był produkowany razem z
zaprezentowała nowy układ zapłono­
mniej nowoczesnym modelem 900 (np.
wy. Układ ten nazywany kondensatoro­
nadwozie Saab 9000 spełniające wy­
wym i oznaczony SOI { - S A A B D ire c t
magania bezpiecznej konstrukcji ma
In g n itio n ) składa się z metalowej kase­
masę 300 kg, o 10% mniejszą niż nad­
ty z zamocowanymi małymi cewkami
wozie starszego samochodu Saab
zapłonowymi, którą to kasetę nasadza
900).
się na świece zapłonowe tworząc bez­
pośrednie połączenie cewka - świeca, Zdzisław Podbielski
DANE TECHNICZNE SAMOCHODU SAAB 9000 TURBO 16
- N a dw o zie - s a m o n o ś n e (z p rzo d u ram a p o m o cn icza ), 5 -d rz w io w e , 5-
- m ie jsco w e
- S iln ik - b e n zyn o w y 4-suw ., 4-cyl. rzędow y, c h ło d z o n y cieczą, u m ie s z ­
czo n y p o p rze czn ie z p rzo d u pojazdu, n a p ę d za ko ła p rz e d n ie
- Ś re d n ica cyl. x s k o k tło k a /p o j. s k o k o w a - 90 x 78 m m / 1985 c m 3
- M o c s iln ik a - 128,5 kW - 175 KM - DIN przy 5300 o b r/m in (z kata liza­
torem 117,5 kW - 160 KM - DIN)
- S to p ie ń sp rę ża n ia - 9:1
- S krzynia p rze k ła d n io w a - m e ch a n iczn a 5 -b ie g o w a lu b a u to m a tyczn a
- Z aw iesze nie p rze d n ie - w a ha cze po prze czne, k o lu m n y te le s k o p o w e
typu M c P herson, s ta b iliza to r
- Z aw iesze nie tyln e - oś sztyw na, w ahacze w zdłużne, sp rę żyn y śru b o w e ,
drążki reakcyjne, p o p rze czn y drą żek u sta la ją cy Panharda, a m o rtyza to ry
te le s k o p o w e , s ta b iliza to r
- H am ulce - d w u o b w o d o w e ze w s p o m a g a n ie m , ta rczo w e przy 4 ko ła ch ,
m e ch a n iczn y h a m u le c ręczn y działa na ko ła tyln e
- O g u m ie n ie o w ym ia ra ch - 2 0 5 /5 5 VR 15
- D łu g o ś ć /s z e r./ w ys. p o ja zd u - 46 2/17 6,5/14 3 cm
- R ozstaw o si - 267 cm
- M asa w ła s n a p o ja zd u - 1300 -134 0 kg
- P rę d ko ść m a ksym a ln a - 220 km /h
- Zużycie pa liw a w g ECE - 6,3 /8,8/12 c m 3/1 0 0 km (ze s k rz y n ią 5 -b ie g o -
wą)
 niu skóry i na nadawaniu jej trwa­
łości. Stosowano wędzenie, solenie,
suszenie na słońcu i natłuszczanie.
W Egipcie pojawił się po raz pier­
wszy ałun. Najistotniejsze było jed­

technika. nak wykorzystanie taniny zawartej

w korze dębowej lub w galasów­
kach. Garbowanie odbywało się po­
przez moczenie skóry w pojemni­

nzez w ieki kach z roztworem taniny o różnym

stężeniu; cały proces trwał do 15
miesięcy. Dla nadania skórze odpo­
wiednich właściwości stosowano
obróbkę mechaniczną, impregno­
wanie i barwienie.
Szkło zaczęto wytwarzać jako po­
lewę ceramiczną. Proces polegał na
ogrzewaniu mieszaniny sody, wap­
na i piasku (lub mielonego krze­
mienia), wskutek czego składniki
ulegały stopieniu i powstawała
szklista ciecz, którą powoli oziębia­
no lub wyżarzano, co chroniło ją
przed krystalizacją i pękaniem. Po­
PODSTAWOWE ok. 2000 roku pne. pojawiły się wy­ dobnie jak w wypadku skóry, czasy
m a t e r ia ł y myślne złącza, a ok. 1600 pne. - klej nowożytne niewiele dodały do tech­
GOSPODARSTWA z kości, skór i kopyt zwierząt. Gro­ nologii wypracowanych w starożyt­
DOMOWEGO by królewskie pochodzące z tego ności. W Egipcie szklono steatyto-
okresu dowodzą nadzwyczajnej we koraliki już od 4000 roku pne., a
W poprzednim odcinku przedsta­ zręczności egipskich rzemieślni­ od 2500 roku pne. wykonywano ze
wiliśmy początki garncarstwa i ków, którzy potrafili wykonywać szkła (także w Mezopotamii) amu­
tkactwa - rzemiosł związanych z trumny z drzewa cedrowego w ten lety i inne drobne przedmioty.
rozwojem wielkich organizmów sposób, by odtwarzały one od we­ Szklane naczynia nie pojawiły się
miejskich w starożytnych cywiliza­ wnątrz i od zewnątrz kształt ludz­ jednak przed 1500 r. pne., zaś tech­
cjach. Teraz pora przypomnieć, że kiego ciała, zachowując stałą gru­ nika wydmuchiwania szkła została
drewno, skóry zwierzęce i szkło bość ok. 4 cm. opanowana dopiero w czasach hel­
miały w większości regionów rów­ Skóra była jednym z najstar­ lenistycznych. Pierwsze przedmio­
nie zasadnicze znaczenie jak glina i szych surowców o znaczeniu gospo­ ty szklane były odlewane w glinia­
włókna. darczym. O rozmaitych stopniach nych formach, ale stosowano też
Obróbka drewna była udoskona­ twardości i elastyczności pełniła rzeźbienie szkła, podobnie jak w
lana od czasów wprowadzenia w E- ona rozliczne funkcje, przejęte póź­ kamieniu. Naczynia szklane wyko­
gipcie narzędzi miedzianych, to jest niej przez ceramikę i tkaniny. Skó­ nywano w sposób następujący: za­
od około 4000 roku pne., choć sam rzane wiadra, wciąż jeszcze używa­ nurzano woreczek piasku w płyn­
Egipt musiał większość zużywane­ ne w żurawiach studziennych Bli­ nym szkle, nadawano mu kształt
go drewna importować. Egipcjanie skiego Wschodu, bukłaki, szyte pił­ obtaczając go na kamiennej płycie,
używali pił i świdrów i polerowali ki, pochwy na broń białą, kamizel­ a następnie studzono i wysypywa­
drewno płytkami piaskowca. Po­ ki, rękawice, sandały i trzewiki wy­ no piasek ze środka.
czątkowo łączono części budowli rabiano już tysiące lat temu. Wyro­ Nie możemy odtworzyć ze
czy mebli za pomocą rzemieni, lecz by ze skóry bardzo wolno zmieniały wszystkimi szczegółami starożyt­
swoją postać - podobnie jak narzę­ nej technologii wytopu szkła; mil­
S to fe k z d r e w n a h e b a n o w e g o , w y k ła d a n e g o dzia do ich wytwarzania. Noże o czą na ten temat egipskie źródła i-
k o ś c ią s ło n io w ą , z e s k ó r z a n y m s ie d z e n ie m -
kształcie półksiężyca do cięcia skó­ konograficzne. Temperatura
E g ip t, o k . 1250 p n e . (z e z b io r ó w B r itis h M u -
ry spostrzegamy na greckich wa­ 1000°C, konieczna do wytopu szkła
zach z VI stulecia pne., jak i na e- sodowego, była osiągalna w piecach
s e u m w L o n d y n ie )

gipskich malowidłach z II tysiącle­ opalanych węglem drzewnym. Nie

cia pne.; podobnych używali szewcy wystarczała ona jednak, aby po­
europejscy i w XX wieku. zbyć się bąbelków gazu z masy
szklanej. Jeśli proces chłodzenia w
Choć już w okresie paleolitu skó­ piecu wyżarzającym przebiegał
rami zwierząt okrywano ciała jak zbyt szybko, szkło stawało się kru­
ubraniami, a także używano ich na che. Szkło sporządzane z czystej
mniejszą skalę do szycia namiotów sody, wapna i piasku jest bezbarw­
i pojemników na płyny, to sztuka ne, ale mogą je zabarwiać nawet
wyprawiania skór musiała rodzić nieznaczne domieszki pewnych
się przez tysiąclecia. Polegała ona składników: na przykład miedź na-
na usuwaniu warstwy wierzchniej
(naskórka z włosiem) i spodniej lachit daje mu kolor błękitnozielony, ma­
- zielony, podtlenek miedzi -
(mięsa z tłuszczem), na zmiękcza­ czerwony. Większość piasków za-
wiera domieszki żelaza, które bar­
wią szkło na kolor zielonkawy, brą­
zowawy lub żółtawy.
Kolebką hutnictwa szkła był E-
gipt. Do 1350 roku pne. kraj ten był
już eksporterem szkła, a biegli rze­
mieślnicy roznieśli kunszt po ca­
łym Bliskim Wschodzie. W VII wie­
ku pne., dzięki ruchliwym Fenicja­
nom, wytapiano już szkło nad At­
lantykiem. Sztukę tę poznała właś­
ciwie cała starożytna Europa, choć
w większości regionów nie sięgano
do produkcji naczyń.

PRODUKCJA DLA
GOSPODARSTWA
DOMOWEGO
W CYWILIZACJI
GRECKO-RZYMSKIEJ
Pozostając przy szklarstwie, od­
notujmy wynalazek dokonany
prawdopodobnie w Syrii w końcu I
tysiąclecia pne.: wydmuchiwanie
naczyń za pomocą rurki zwanej
dziś piszczelą. Za pomocą szczypiec
nadawano naczyniu kształt, a na­
N a c z y n ia s z k la n e , w y k o n a n e n a te r e n ie N ie m ie c w o k r e s ie rz y m s k im , z e z b io r ó w R ó m is c h -
stępnie oddzielano piszczel i obci­ -G e rm ę n is c h e n M u s e u m w K o lo n ii. W o le lib y ś m y , c o p ra w d a , z a m ie ś c ić w ty m m ie js c u z d ję c ie
nano nożycami szyjkę. Możliwość s ta ro ż y tn y c h s z k ie ł z n a jd u ją c y c h s ię w P o ls c e . M u z e u m N a r o d o w e w W a rs z a w ie m a p ię k n ą
kilkakrotnego rozgrzewania su­ k o le k c ję s z tu k i s ta r o ż y tn e j i w n ie j u p a trz y liś m y s o b ie k ilk a e g ip s k ic h fla k o n ó w , g o d n y c h o c z u
rowca w czasie pracy dawała rze­ n a s z y c h C z y te ln ik ó w . Z a m ó w ie n ie o d p o w ie d n ie g o z d ję c ia k o s z to w a ło b y je d n a k ( w lu ty m b r.)
mieślnikom nieograniczone niemal ok. 100 tys . zł. N ie m o ż e m y p r z e rz u c a ć ta k ic h w y d a tk ó w n a C z y te ln ik ó w i z ż a le m z r e z y g n o ­

panowanie nad ostatecznym w a liś m y z e w s p ó łp r a c y z in s ty tu c ją , k tó r a w o li z a r a b ia ć n a s w o je j k o le k c ji z a w s z e lk ą c e n ę , n iż

kształtem wytworu. W II wieku ne.
przemysł szklarski objął nie tylko
Italię, ale i ośrodki położone na pół­
nocy, jak Kolonia i Trewir.
Specjalnością grecką była cera­
mika. Malowidła na wazach z VI-V
w. pne. (dające nam pojęcie o wspa­
niałościach greckiego malarstwa
ściennego, które nie dotrwało do
naszych czasów) były sporządzane
przed wypalaniem gliny. Etrusko­
wie (na terenie dzisiejszej Toska­
nii), a następnie Rzymianie sporzą­
dzali wzory wypukłe, odciskane na
powierzchni naczyń w specjalnych
formach. Z form wykonywano rów­
nież posążki. Rzymianie poszerzyli
zakres stosowania i wachlarz ro­
dzajów polew ceramicznych, choć
większość naczyń przeznaczonych
do użytku domowego dla przecięt­
nych rodzin pozostawiano nie pole­
wanych.
Wkład Grecji i Rzymu do prze­
mysłu włókienniczego polega prze­
de wszystkim na doborze surow­
ców. Właściwości wełny zostały u-
lepszone drogą odpowiedniej hodo­
wli. Skonstruowano nożyce do
strzyżenia owiec obsługiwane jed­
ną ręką. Importowano bawełnę z
Indii (a nawet wprowadzono jej u-
ją re k la m o w a ć - z a d a r m o
prawę) oraz jedwab z Dalekiego ne i brązowe. Rzymianie wykorzy­
Wschodu (od I w. ne.). stywali je szeroko, bowiem uwiel­
W zakresie meblarstwa najistot­ biali luksus. Niektóre z ich ulubio­
niejszym osiągnięciem Greków był nych surowców, jak szylkret i kość
fotel z wyplatanym siedzeniem, w słoniowa, zanikły na tysiąc lub wię­
którym można było regulować kąt cej lat wraz z upadkiem Rzymu w V
nachylenia oparcia. Stół jest właś­ w. ne.
ciwie wynalazkiem rzymskim (jeśli Ludy północy - na przykład Cel­
nie liczyć jednoosobowych stolików towie lub plemiona prasłowiańskie
egipskich), podobnie jak kredens i - robiły rozległy użytek z drewna,
półka. Orient produkował bardziej występującego w wielkiej obfitości
zróżnicowane i wygodniejsze me­ w ich krainach. Nie stawiano tam
ble niż Europa, lecz docierały one raczej domostw z kamienia ani ceg­
do Rzymu w postaci łupów i były ły i nie jedzono z glinianych na­
niejednokrotnie podrabiane przez czyń. Ponieważ jednak na północy
rzemieślników. przeważało względnie miękkie
W świecie greckim rozpowszech­ drewno - sosnowe, bukowe i brzo-
niało się posługiwanie się tokarką, zowe, stolarze tamtych stron byli
wynalezioną ok. 1500 roku pne. Jej sprawniejsi w obrótce toporem i no­
pierwowzorem mógł być zarówno żem niż piłą i heblem, jak to miało
świder, w którym ostrze było wpra­ miejsce na południu. Ich żywioł sta­
wiane w ruch przez cięciwę łuku nowiła ciesiołka, a nie mozolna ob­
(tzw. smyczkowy), jak i koło garn­ róbka precyzyjnych złącz.
carskie. (Toczy się spór, czy toka­
rek smyczkowych nie używali Egi­ Na podstawie: T.K. Derry, T.I.
pcjanie). W ostatecznym ukształto­ Williams, A s h o r t h is to r y o f techno-
waniu się tego narzędzia bardzo za­ lo g y fro m th e e a rlie s t tim e s to a.d.
pewne dopomogła wyobraźnia geo­ 1900, Oxford 1960 oraz J. Lipińska,
metryczna Greków. W. Koziński, C yw ilizacja m ie d z i i
Wszystkie narzędzia żelazne ka m ie n ia . T e c h n ik a sta ro ży tn e g o
miały swoje pierwowzory miedzia­ E giptu, Warszawa 1977 opr. h.h.
 skich, elementy grzejne, wysokoprądowe sty­
ki.
Najwyższa ze wszystkich metali temperatura
topienia przy najmniejszym ze wszystkich me­
tali współczynniku rozszerzalności cieplnej,
czyni wolfram idealnym materiałem na wszel­
kiego rodzaju wtapiane w szkło elektrody, prze­
de wszystkim w urządzeniach próżniowych i
gazoszczelnych. Właśnie dzięki zbliżonym
współczynnikom rozszerzalności cieplnej, wol­
fram świetnie wtapia się w szkło i daje trwałe i
gazoszczelne złącza.
Jednak dużo większe ilości wolframu zużywa
dziś przemysł metalurgiczny do produkcji wy­
WOLFRAM OZNACZA sokogatunkowych stali wolframowych. Stale
TWARDOŚĆ wolframowe odznaczają się bardzo dużą wy­
trzymałością mechaniczną i twardością, której
Czysty metaliczny wolfram daje się doskona­ nie tracą nawet przy silnym ogrzaniu. Jako sta­
le obrabiać plastycznie. Mówiąc o właściwoś­ le szybko tnące, stosowane są one do wyrobu
ciach fizycznych metalicznego wolframu, ta­ narzędzi skrawających, takich jak wiertła czy
kich jak twardość, kruchość, ciągliwość, nie frezy.
wolno zapominać o stanie czystości tego meta­ Do związków wolframu mających pierwszo­
lu. Już minimalna zawartość takich pierwiast­ rzędne znaczenie praktyczne należą węgliki.
ków jak wodór, węgiel czy tlen obniża twardość Znamy dwa takie węgliki. Pierwszy o wzorze
wolframu i z ciągliwego, plastycznego czynią WaC, odznacza się bardzo dużą twardością. Po­
ten metal kruchym, wprost nie dającym się ob­ wstaje podczas ogrzewania w piecu łukowym,
rabiać mechanicznie. Już 0,03% zawartość wy­ tworząc drobne kryształy sproszkowanego wol­
mienionych pierwiastków obniża niemal o 50% framu z węglem. Stosowany był dawniej chęt­
twardość wolframu i powoduje jego nieprzydat­ nie jako dodatek do stali stopowych, podnoszą­
ność do obróbki plastycznej. Stąd wolfram cy ich twardość. Jednak o wiele większe znacze­
przeznaczony do kucia, walcowania, tłoczenia - nie praktyczne ma drugi węglik o wzorze WC.
musi być wyjątkowo czysty. Wtedy daje się Powstaje w temperaturze 1500° C w wyniku
świetnie przerabiać nawet i w temperaturze bezpośredniej syntezy wolframu z węglem
minus 200°C. W + C i tworzy proszek o metalicznym połysku.
Metodą przeciągania formuje się z wolframu Odznacza się bardzo wysoką temperaturą to­
druciki o średnicy 5-10 urn, a więc cieńsze od pienia: 3800°C i wrzenia: 6000° C, a twardością
ludzkiego włosa. Głównym zastosowaniem dru­ dorównuje diamentowi!
cików wolframowych jest produkcja żarników, Pod bardzo wysokim ciśnieniem i w bardzo
zwanych popularnie skrętkami, do wszelkiego wysokiej temperaturze związek o wzorze WC
rodzaju wielkości i mocy żarówek elektrycz­ sprasowany z kobaltem jako spoiwem, daje
nych. najtwardszy ze znanych nam dziś materiałów
W zwykłych żarówkach elektrycznych napeł­ na narzędzia. Jego nazwa brzmi widia. Nazwa
nianych mieszaniną gazów obojętnych prąd e- ta pochodzi od niemieckiego określenia: twardy
lektryczny przepływający przez żarnik rozgrze­ jak diament. Już od lat trzydziestych naszego
wa go do temperatury ok. 2500° C i żarnik staje wieku nazwę widia zna cały świat.
się potężnym źródłem światła. Z wolframu wy­ Wykonane z widii elementy odznaczają się
konywane są też elektrody lamp rentgenow­ największą twardością i odpornością. Z widii
wykonywane są same nakładki skrawające
noży tokarskich i frezów. Dla nas znacznie bliż­
sze są wiertła z końcówką, za pomocą której
możemy, niczym w przysłowiowym maśle,
wiercić otwory nie tylko w cegle, ale nawet i w
betonie, np. w ścianach domów stawianych z
tzw. wielkiej płyty. Z widii wykonywane są też
kółeczka tak dziś popularnych przyrządów słu­
żących do cięcia szkła. I inny przykład zastoso­
wania widii.
Sercem urządzeń do piaskowania jest dysza
przez którą sprężone do 6-8 atmosfer powietrze
wyrzuca na zewnątrz ziarna piasku kwarcowe­
go, ziarna żużlu pomiedziowego albo elektroko­
rundu. Ich zadaniem w procesie piaskowanie
jest szybkie i dokładne usunięcie wszelkich
produktów korozji. Działanie cząsteczek wy­
mienionych substancji „poganianych” sprężo­
nym powietrzem porównać można do działania
pilnika. Nic więc dziwnego, że taki „pilnik”
szybko niszczył dysze w urządzeniach do pia­
skowania. Natomiast wykonanie dyszy z super-
twardej widii przedłuża jej żywot blisko 100-
-krotnie. Przeciętny skład chemiczny widii jest
następujący:
W - 84 - 87%
C - 3 - 5,5%
Co - 7 - 13%
Drogą spiekania węglika wolframu z kobalto­
wym spoiwem, produkowane są już gotowe
kształtki, np. nakładki noży tokarskich, frezów
czy wierteł, wkładki dysz, elementy silników
odrzutowych lub koronki potężnych agregatów
wiertniczych.
Metodą natrysku plazmowego widią (ciągłe
stapianie widii w łuku plazmowym) pokrywane
są duże powierzchnie żaroodpornych elemen­
tów np. statków kosmicznych i aparatury do
badań reakcji termojądrowych. Z widii wytwa­
rzane są również anody ogniw paliwowych za­
mieniających w pojazdach kosmicznych reak­
cję spalania wodoru w tlenie bezpośrednio na
energię elektryczną.
★ ★ ★ go, z boraksu lub fosforanu sodu formujemy
Przejdźmy teraz do bliższego poznania właś­
ciwości chemicznych wolframu. Dzięki szybko i
samorzutnie powstającej na jego powierzchni
warstewce pasywnej, metal ten jest bardzo od­
porny na działanie kwasów i to nawet gorących.
W temperaturze otoczenia wolfram nie reaguje
z tlenem ani chlorem. Fluor łączy się z nim już
w temperaturze otoczenia, a chlor dopiero po­
wyżej 200° C.
Po ogrzaniu do temperatury czerwonego
żaru wolfram reaguje z parą wodną w następu­
jący sposób:
W + 4 H2 O wOa • H 2O + 3H2
W przedziale pomiędzy 1300°C a swą tempera­
turą topienia wolfram reaguje z tlenem dając
całą rodzinę tlenków: WśOo, W2 O0 , WCh i WCh.
Wszystkie te reakcje leżą niestety poza zakre­
sem możliwości eksperymentatorów amatorów.
Znajdzie się jednak w końcu coś dla nich. Prze­
śledzimy uważniej zachowanie wolframu wo­
bec alkaliów. Okazuje się, że współcześnie ła­
twiej jest złamać ową potężną barierę pasyw­
ności, jaką wobec kwasów okazuje wolfram.
Otóż stapianie wolframu w stosunkowo niskiej
temperaturze (około 300° C z mieszaniną tak
niewinnych odczynników jak azotan potasu
KNCh, i soda NaiCCh) prowadzi do powstawa­
nia dużej i ważnej rodziny wolframianów. Aby
je poznać bliżej wykonamy doświadczenie.
Zaczynamy od sporządzenia mieszaniny do
stapiania o składzie: 10 g sody, NaiCOi bardzo
dokładnie mieszamy z 1 g azotanu potasu,
KNCh. Teraz do metalowego tygielka wsypuje­
my połowę naszej mieszaniny topników, kła­
dziemy na niej żarnik, czyli inaczej mówiąc
skrętkę ze spalonej żarówki, wsypujemy pozo­
stałą porcję topnika i rozpoczynamy ogrzewa­
nie. W temperaturze około 300°C stopiona już
mieszanina N&iCCh i KNCh atakuje wolframo­
wy żarnik umieszczony w tygielku i rozpoczyna
się reakcja chemiczna. W wyniku zachodzących
reakcji powstaje wolframian sodu, Na 2 WO\ ■
• 2HiO. I tak otrzymaliśmy wolframian, w któ­
rym wolfram przechodzi w anion WO42-, czyli
metal występuje na +6 stopniu utleniania.
Mogą rozlec się głosy sceptyków: - A właści­
wie to skąd wiadomo, że wolfram, reagując ze
stopioną mieszaniną soli, p rzeszed ł w wolfra­
mian ?
Są na sprawdzenie bardzo proste sposoby,
które się nazywają perłą fosforanową i perłą
boraksową. Zabieramy się do działania.
Stop wylewamy z tygielka na blachę, aby tam
ostygł i skrzepł. Teraz mały kawałeczek stopu
bardzo dokładnie proszkujemy. W uszku druci­
ka platynowego, w płomieniu palnika gazowe­
perełkę. Gorącą perełką dotykamy sproszkowa­
nego stopu i zaraz wprowadzamy ją do części
utleniającej, a następnym razem do części re­
dukującej palnika gazowego. Jeżeli perła fosfo­
ranowa w płomieniu utleniającym jest blado­
różowa, a po ostygnięciu bezbarwna, a w pło­
mieniu redukującym przybiera barwę brudno-
niebieską, która na zimno przechodzi w blado-
niebieską, możemy mieć pewność, że w wyniku
stapiania żarnika z mieszaniną soli powstał
wolframian sodu.
Tak samo za pomocą perły boraksowej prze­
prowadzamy badanie stopu na zawartość wol­
framianów. Związki wolframu barwią perełki
boraksowe w płomieniu utleniającym na blado-
żółto (na zimno bezbarwna), a w redukującym -
na żółto (na zimno brunatna). W tym miejscu
uprzedzamy, że stapianie drucika wolframowe­
go z solami umożliwia uzyskanie tylko minimal­
nych ilości wolframianu sodu. Po prostu reak­
cja zachodzi bardzo powoli i opornie. Dlatego
nie ma mowy, aby tą drogą cały żarnik przepro­
wadzić w wolframian sodu. Jak tego dokonać w
sposób stosunkowo łatwy i prosty pomówimy
za miesiąc.
Stefan Sękowski
 góry te powinny się znaj­ czycielskie byłyby dogod­

POMYSŁY dować, a mapa na skutek

jego dotyku, „wyświetla
odpowiedź”.
niejsze, gdyby każda ru­
bryka dotycząca poszcze­
gólnych uczniów danej

genialne * * * * * klasy była w innym kolo­

rze. Ta większa dogod­
ność to zdaniem Adama
* 3Ntf/nO!Htf/n2 lepsza „widoczność” i
mniejsza możliwość po­
i ta k ie sobie m myłkowego wpisania oce­
ny.

MODELE PLANET.
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu Kol. Grzegorz Łukawski z
Kielc marzy o tym, żeby
otrzymują jako honorarium 2000 zł. Wszystkie poznawać astronomię
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane ZESZYT W ZNIKAJĄ­ również za pomocą „glo­
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które CE LINIE jest pomysłem, busów” poszczególnych
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły którego zasada działania planet. Ponadto Grzegorz
można nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej jest podobna do pomysłu uważa, że takie globusy
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone niewidocznej mapy. Czy­ byłyby przydatne do do­
dopiskiem: ,,POMYSŁY”. Dotyczy to również sta kartka papieru pod kładniejszego planowania
..ŚLADÓW POMYSŁÓW”. Autorzy wydrukowa­ wpływem dotyku piórem lotów kosmicznych.
nych ,,śladów" otrzymują nagrody rzeczowe. lub długopisem uwidacz­
nia linie na poziomie zapi­
TNĄCY NAPARSTEK
su oraz dwie poniższe. Po
to ulepszenie ułatwiające
MINI-KOMPUTERKI zapisaniu kartki linie po­
kami. Tak właśnie uważa szycie, którego autorem
DLA NAWIGATORÓW. nownie znikają. Autorką
Kol. Paweł Kucharczyk z jest Kol. Szczepan Ma-
Kol. Jacek Konieczny z tego pomysłu jest Kol. karski z Lublina. Szcze­
Gliwic. Zdaniem Pawła Agnieszka Albin z Rybni­ pan proponuje udoskona-
Poznania proponuje, żeby dozowniki te powinny być ka.
wzorem kieszonkowych napędzane baterią i regu­
komputerków, mających lowane specjalnym pokrę­ ŚWIECĄCY DZWO­
„zaszyte” w pamięci ROM tłem. Pokarm z dużego NEK. Niektórym uczniom
edytory tekstów, bazy da­
kontynuującym wypo­
nych, pakiety statystycz­ wiedź lub pracę pisemną
ne lub programy obliczeń
dźwięk dzwonka zakłóca
inżynierskich, konstruo­ tok myślenia, wywołuje
wać też mini-komputery z panikę, a również i na
podobnym oprogramowa­ nauczycieli wpływa de­
niem dla potrzeb nawiga­ koncentruj ąco. Z tych po­
cyjnych. Programy te wodów Kol. Krzysztof
przeznaczone by były dla Marcol z Rybnika uważa,
żeglarzy, pilotów szybow­
że lepiej spełniałaby tu
ców, amatorów - pilotów lenie naparstka o odchy­
zadanie zainstalowana w
samolotów i baloniarzy. laną część tnącą w postaci
Oczywiście taki mini- naczynia byłby „dozowa­ klasie lampka, która za­ krótkiego nożyka. Szcze­
-komputer powinien być w ny” do pojemnika, z które­ palając się na czerwono o- pan jest przekonany, że
wodoszczelnej obudowie. go je ptak, a ilość tego po­ znaj miałaby koniec lek­ taki naparstek, który jed­
cji.
karmu byłaby obliczana nocześnie będzie pełnił
na porcje dzienne. rolę „przecinacza” nici bę­
dzie dużym ułatwieniem
NIEWIDOCZNA MA­ dla szyjących.
PA. Kol. Małgorzata Pisa­
rek z Rybnika propo­
nuje jeszcze jeden rodzaj UNIERUCHOMIONE
map. Ich inność polega na PRZEŚCIERADŁO to po­
tym, że mają tylko zaryso­ mysł do zastosowania dla
wane kontury, np. konty­ sypiających w łóżkach z
nentu i s^ uruchamiane materacami. Prześciera­
czujnikiem działającym dła, szczególnie wtedy,
pod wpływem dotyku gdy śpiący bardzo „prze­
mapy wskaźnikiem. U- żywa fizycznie” swój sen,
DOZOWNIKI POKAR­ czeń mający pokazać, np. KOLOROWE DZIEN­
MU np. dla hodowanych określony łańcuch górski ściągają się i gniotą
NIKI LEKCYJNE propo­ zwiększając jeszcze nie­
papużek powinny być ma­ na tym kontynencie doty­ nuje Kol. Adam Okoń z pokój śpiącego. Aby temu
sowo produkowane i ka wskaźnikiem miejsca, Sopotu. Adam uważa, że zaradzić należy do dwóch
sprzedawane wraz z klat- w którym jego zdaniem klasowe dzienniki nau- krótszych końców prześ-
 szczającego określoną i- centymetrowej umieścić
cieradła przyszyć po jed­
lość wody. Po tej „opera­ w odstępie np. 0,5 cm o-
nej dłuższej tasiemce, a krągłe otwory. Taką linij­
do jego dłuższych boków cji” korek z kolei przesyła
impuls do kranu, który ką można z powodzeniem
po dwie krótsze tasiemki,
nadrabia stratę wodą cie­ rysować okręgi o dowol­
a następnie związać je na nej wielkości. Należy w je­
spodniej części materaca. płą i w ten sposób wyrów­
nuje temperaturę. den z otworów włożyć np.
Autorką pomysłu jest Kol.
Agnieszka Karwowska z końcówkę ołówka i nieru­
TERMOMETR-DIAG- chome trzymać go na pod­
Rybnika. łożu traktując ten punkt
NOSTYK dla roślin do­
jako środek rysowanego
WYGODNE LOKÓWKI niczkowych proponuje za­ okręgu, a w następny
zaproponowała Kol. Ilona stosować Kol. Grzegorz punkt, oddalony o pożąda­
Fałat z Rybnika. Kiedyś - Wesołowski z Chmielni­ skich. Po ściągnięciu uch­ ną długość promienia,
ka. Zasada działania tego wytu skrzynka na bagaż
termometru polega na zjeżdżałaby na dół po me­ włożyć część piszącą dru­
wskazywaniu niedoboru talowych szynach, a po u- giego ołówka i obracając
lub nadmiaru np. potasu, mieszczeniu w niej baga­ linijką narysować obwód
wapna czy też stopnia wil­ żu łatwo podjeżdżałaby w okręgu.
gotności ziemi. Ten cudo­ górę, po czym następowa­
wny termometr można łoby jej zablokowanie
byłoby „nastawić" na róż­ przez dwa żelazne pręty
ne rodzaje roślin, które znajdujące się na odpo­
potrzebują różnych wa­ wiedniej wysokości po ze­ śla d e m
runków hodowlanych i wnętrznej stronie obu
wystarczyłoby wetknąć szyn. Blokada skrzynki pom ysłów
go obok rosnącej rośliny, następowałaby po prze­
by kolejno pokazywał, ja­ kręceniu tych prętów w
kiego składnika jest za stronę skrzyni. Iwona u- Kol. R a d e k Ig n a to w ic z
wspomina Ilona - panie mało, a jakiego zbyt waża, że to rozwiązanie
z W ir uw aża, ż e p o m y s ł
zakręcały włosy na papi­ dużo. zapewnia łatwiejsze loko­ z a m ie s z c z o n y w „ M T ” 5 /
loty z papieru i choć nie wanie bagaży, zwiększa 89 o żaglow cu z s iln ik a m i
uciskały one skóry, były pakowność miejsca baga­
jednak nietrwałe. Obecnie ROWER Z LICZNI­ żowego, a także stanowi na w ia tr j e s t n ie m o ż liw y
do w y k o rzy sta n ia w p r a k ­
lokówki są metalowe lub z KIEM I GRAJĄCE ZE­ zabezpieczenie przed kra­
tyce, p o n ie w a ż siła o d p y ­
gumy, często boli od nich GARY to pomysły Kol. Ja­ dzieżą (podróżni powinni
chająca m o że p o w s ta ć ty l­
głowa i sprawdza się po­ rosława Barana z Rowu. przy sprawdzaniu biletów
wiedzenie: „chcesz być Jarek uważa, że również otrzymać do konduktora k o w tedy, g d y s iln ik i będą
u m ie szc zo n e p o za s ta ­
piękna to cierp”. By ulżyć rowery powinny mieć fa­ kluczyk, który po zakoń­
tym cierpieniom Ilona brycznie montowane licz­ czeniu podróży pozosta­ tkiem .
proponuje wykonanie lo­ niki ze specjalną skalą np. wialiby w zamku). P rzeglądając „ M T ” z
kówek z miękkiego mate­ od 0 do 40 km/h. Jarek 1988 r. w n u m e r z e 9 Kol.
riału pokrytego folią. Lo­ jest również zdania, że ze­ OZNAKOWANIE DLA S z y m o n Z ię tk ie w ic z z S o ­
kówka taka składałaby gary byłyby o wiele bar­ KARETEK POGOTO­ p o tu p r z e c zy ta ł p o m y s ł
się z miękkiej poduszecz- dziej interesujące gdyby WIA. By ułatwić dojazd p n . „O sprzęt do a m a to r­
ki wielkości i grubości za­ wraz z wybiciem godziny karetki do chorego Kol. sk ie g o teleskopu". N a ślad
leżnej od rodzaju loków grały różne melodie. O- Krzysztof Marcel z Ryb­ tego p o m y słu S z y m e k n a ­
oraz dwóch pasków z rze­ znacza to, że dla każdej nika proponuje, żeby w tk n ą ł się w k s ią ż c e S.
pami stanowiącymi „za­ godziny byłaby inna me­ budynkach mieszkalnych, B rzo stk ie w ic za pt. „Obse­
pięcie” lokówki na paśmie lodia lub określona część przed każdą klatką scho­ r w u je m y n a s z e n ie b o ”.
włosów. nieco dłuższego utworu dową znajdowały się zna­ Ś la d n ie je s t je d n a k id e n ­
muzycznego. W dobie ki świetlne z namalowa­ ty c z n y z p o m y słe m - z a in ­
komputeryzacji takie u- nym czerwonym krzyżem. tereso w a n ych o d s y ła m y
WANNA Z CENTRAL­ rządzenie nie powinno W przypadku wezwania do ww. k s ią ż k i n a j e j 69-
NYM OGRZEWANIEM. przedstawiać większych karetki pogotowia włącza 70 str. - w ięc n ie u z n a je ­
Kol. Grzegorz Skulski z trudności, a zegar nie bę­ się oznakowanie przed m y go za plagiat.
Bielska-Białej jest jed­ dzie taki monotonny aku­ bramą do mieszkania cho­
nym z tych pomysłodaw­ stycznie jak dotychczaso­ rego i w ten sposób uła­ Kol. M ich a ł K u b ica z
ców, którzy uważają, że we z kukułkami czy jed­ twia się lekarzowi dotar­ K ra ko w a n a p isa ł w sp ra ­
wanny powinny mieć nym i tym samym dźwię­ cie, co szczególnie w no­ w ie p o m y słu z a m ie s z c z o ­
wbudowany system kiem na każdą godzinę. wych osiedlach nie jest n eg o w „MT" 10/89, a d o ty ­
grzewczy. Grzegorz wyo­ bez znaczenia. czącego p o ża ro w eg o ra­
braża sobie to w ten spo­ tu n ku . O tóż zd a n ie m M i­
sób, że z chwilą kiedy RUCHOME PÓŁKI BA­ chała droga e w a k u a c y jn a
temperatura wody spada GAŻOWE. Kol. Iwona Bil­ LINIJKA-CYRKIEL. opisana w ty m p o m y ś le
poniżej temperatury usta­ ska z Leszczyn przysłała Kol. Witold Cempel z była za sto so w a n a m .in. w
lonej na termostacie prze­ pomysł na ruchome Rybnika wpadł na po­ cza sie p o ża ru h o telu
syła on impuls elektro­ skrzynki bagażowe w mysł, żeby na nieco szer­ „Dom N a u c zy c ie la ” w
niczny do korka wypu­ przedziałach pasażer- szej niż zwykle linijce W arszaw ie.

TEORIA DUCHÓW
Zapewne w chwili obecnej przebywasz
Czytelniku na wakacjach i nie w głowie Ci
zajmowanie się fizyką. Jednakże „KF” po­
winna pozostać wierna sobie i dlatego tak­
że i ten wykład, pomimo sezonu wakacyj­
nego, będzie o fizyce. Wprawdzie tytuł wy­
daje się być nieco metafizyczny, ale rzecz
będzie o naprawdę poważnych sprawach.
Stali Czytelnicy „MT” być może pam ięta­
ją, że już kiedyś „KF” przypisywała du­
chom zachowanie zgodne z zasadami me­
chaniki kwantowej. Dziś pokażemy, że du­
chom nie jest obca także teoria względ­
ności Einsteina, a efekty relatywistyczne
związane z ich ruchem muszą być wzięte
pod uwagę w celu wyjaśnienia szeregu po­
zornie tajemniczych zjawisk.
Całe wieki starannych obserwacji do­
wodzą, że duchy mogą przenikać za­
mknięte drzwi oraz wewnętrzne ściany
budynków o grubości około 4 cali (10 cm).
Istnieje wiele faktów wskazujących, że
duchy pozostają uwięzione w starych bu­
dynkach o grubości ścian przekraczającej
stopę (30 cm). Zestawienie tych dwóch
liczb pozwala, zgodnie z elementarnymi
zasadami mechaniki falowej, przypisać
duchom długość fali ok. 10 cm. (Tu wyjaś­
nienie - fala o długość 10 cm jest tłumiona
o mniej więcej czynnik 3 przez ścianę o
grubości 10 cm. 30 cm ściana tłumi ją pra­
wie całkowicie - 27-krotnie.) Mając osza­
cowaną eksperymentalnie długość fali
stowarzyszoną z duchem, możemy teraz
oszacować jego masę, przy założeniu po­
wolnego ruchu, na około 10'46 g (1016 razy-
mniej niż masa elektronu!).
To jasne, że obiekt o tak znikomej ma­
sie może zostać przyspieszony do znacz­
nych prędkości bez większego wydatku e-
nergii. Dlatego rozpatrując ruch ducha
trzeba uwzględnić efekty relatywistyczne,
wynikające z teorii względności. Zrozu­
miałe jest także, że duch może bardzo ła­
two opuścić Ziemię, a nawet układ sło­
neczny. Już słabiutki podmuch wiatru wy­
starczy, by duch pokonał siły grawitacji i
wystartował w podróż kosmiczną. Po­
trzebna mu do tego jest energia zaledwie
10'38 J. Odkryty przed 21 laty wiatr sło­
neczny, wiejący w naszym układzie plane­
tarnym, może nadać duchom prędkość
niemal równą prędkość światła. W sytua­
cji bardzo łatwego wymiatania duchów
przez wiatr, nikogo nie powinna dziwić
stosunkowo niewielka liczba duchów
zaobserwowanych na Ziemi, pomimo ich
ogromnej populacji powstałej w ciągu, po­
wiedzmy, ostatniego miliona lat, w wyni­
ku zejść osobników homo sapiens. Jest o-
czywiście jasne, że duch osobnika przebi­
tego włócznią albo zakutego w łańcuchy,
będzie miał zasadnicze trudności z opu­
szczeniem Ziemi, nawet jeśli jego śmierć
nastąpiła na otwartej przestrzeni. Co gor­
sza, jeżeli zejście miało miejsce w lochach
lub w grubych murach ponurego zamczy­
ska, prawdopodobieństwo ucieczki jest
znikomo małe i duch będzie nawiedzał to
miejsce przez całe wieki. Oczywiście zbro­
ja noszona przez ducha lub pętające go
łańcuchy przedłużają ten okres w sposób
niewiarygodny. (I nie ma co ukrywać -
warstwa kurzu na zbroi też swoie doda­
je.)
Warto zauważyć, że rozpędzenie ducha
do prędkości, powiedzmy 0.85c wymaga e-
nergii wynoszącej zaledwie 10‘29 J. Zgod­
nie z teorią względności przy tej prędkości
jego masa podwoi się, a długość fali stowa­
rzyszonej z nim ulegnie skróceniu. Dlate­
go, jak to powiedziano wyżej, szybki, krót­
kofalowy duch ma o wiele mniejsze szan­
se przenikać mury, niż duch poruszający
się powoli. Co więcej - przy tych prędkoś­
ciach nie sposób go zlokalizować, a więc i
zobaczyć. Mamy jednak pewne novum:
wprawdzie pęd ducha jest w dalszym cią-
mały, to tym razem może być on wy­
starczający, by przemieszczać lekkie o-
biekty w wyniku zderzeń ducha z nimi.
Tym samym wazony i inne przedmioty
spadające z półek z pozornie niezrozumia­
łych przyczyn, pośrednio dowodzą obec­
ności ducha w pomieszczeniu. Widzimy
więc, że relatywistyczne duchy, tak jak
cząstki elementarne w fizyce, np. neutri­
no, mogą być wykryte jedynie przez wy­
woływane przez nie efekty wtórne.
Złudna byłaby myśl, że ducha można u-
sunąć przemocą z pomieszczenia. Użycie
brutalnej siły tylko zwiększy jego i tak już
niemałą prędkość, a każdorazowy wzrost
prędkości jedynie utrudni mu ucieczkę, bo
związana z nim fala będzie krótsza (patrz
wyżej). Jedynym możliwym podejściem
jest, jeśli obecność ducha jest rzeczywiś­
cie całkowicie niepożądana, podjęcie pró­
by uspokojenia go i zatrzymania, dzięki
czemu będzie mógł łatwiej przeniknąć
przez ścianę i opuścić nas. Nie ulega wątp­
liwości, że odprawianie egzorcyzmów ma
na celu osiągnięcie tego rezultatu, ale trze­
ba przyznać, że szczegóły tego postępowa­
nia nie są dla nas całkiem jasne, zwłasz­
cza że wszystkie tego typu zabiegi odby­
wają się zazwyczaj w niemal kompletnych
ciemnościach.
Trzeba sobie także uświadomić, że ze
względu na znikomą masę prędkość ru­
chu termicznego duchów już w tem peratu­
rze pokojowej zbliża się do prędkości
światła. Dlatego jedynie nieliczne, niczym
nie obciążone, bardzo chłodne duchy
mogą poruszać się na tyle wolno, by mogły
być zaobserwowane.
W ogóle problem obserwacji duchów
jest wielce skomplikowany. Kiedy światło
pada na przedmiot przekazuje mu pęd i
wywiera ciśnienie. Pojedynczy foton
światła widzialnego padający na powierz­
chnię ducha i odbity od niego przekazuje
mu pęd ok. 10‘27 J s m'1. To wystarczy, by
rozpędzić ducha do prędkości relatywi­
stycznych i o ile ściany są dostatecznie
cienkie, wyprawić go w kosmos. Tym sa­
mym tracimy bezpowrotnie szansę zoba­
czenia go, bo jak już wiemy, nawet w po-
>mieszczeniach zamkniętych grubymi mu-
rami, obecność ducha stwierdzamy jedy­
nie pośrednio po przedmiotach spadają­
cych w tajemniczy sposób z półek. Ponie­
waż jednak od czasu do czasu duchy by­
wają widywane, musimy założyć, że
współczynnik odbicia światła od ducha
jest znacznie mniejszy niż 100%. Potwier­
dza to wielowiekowa praktyka: duchy wi­
dywane, są jedynie przy bardzo kiepskim
oświetleniu, a światło przysłoniętej świe­
cy stwarza największe szanse zobaczenia
go.
Mała masa powoduje bardzo duże prze­
sunięcie długości fali promieniowania wi­
dzialnego i podczerwonego rozpraszanego
przez poruszające się z ogromną prędkoś­
cią duchy. Wartość jest w tym wypadku
rzędu 104 m, co odpowiada częstościom ra­
diowym. Wbrew temu, co sugerują
radioastronomowie, właśnie to może być
przyczyną szumu radiowego istniejącego
w kosmosie, a nie jakieś tam pozostałości
po Wielkim Wybuchu. Żałować należy, że
dotychczasowe teorie całkowicie pomijają
taką możliwość.
Od wieków wiadomo, że obecność du­
chów w pomieszczeniu wywołuje dreszcz
chłodu. Tego można oczekiwać, jeśli duch
wrócił właśnie z kosmosu, gdzie kosmicz­
ny mróz obniżył jego tem peraturę do oko­
ło 3K (-270°C). Natomiast przyczyna
dreszczyka wcale nie jest taka oczywista
w przypadku duchów od lat rezydujących
w starych zamczyskach. Jeśli duch-rezy-
dent także wywołuje uczucie chłodu, to je­
dynym możliwym wyjaśnieniem tego zja­
wiska jest przypisanie mu całkiem dużego
ciepła właściwego. To sugeruje, że pomi­
mo znikomej masy duch posiada bardzo
bogatą strukturę wewnętrzną. Dla wszyst­
kich jest chyba jasne, że jak najszybciej
powinny zostać podjęte badania dotyczą­
ce tem peratury i ciepła właściwego du­
chów. Mógłby to być świetny tem at prac
magisterskich dla studentów fizyki. Ży­
czymy powodzenia.
Adrian Kozanecki
Opracowane na podstawie trA random walk in
science". \

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
LICZBY DOSKONAŁE
„To ze względu na doskonałość liczby
sześć całość stworzenia dokonana została,
jak opowiada Pismo Święte, przez sześ­
ciokrotne powtórzenie tego samego dnia,
czyli w przeciągu sześciu dni. Stało się tak
nie dlatego, że. Bogu potrzebny był pewien
przeciąg czasu, jakby nie mógł na raz
stworzyć wszystkiego, co następnie przez
właściwe sobie ruchy wytworzyło pojęcie
przem ijania czasu, lecz dlatego, że liczba
sześć oznacza doskonałość dzieł Bożych...
Wszak liczba ta jest pierwszą liczbą, która
stanowi sumę swoich części, to jest sumę
szóstej części, trzeciej części i połowy, czy­
li sumę jedynki, dwójki i trójki, które po
dodaniu tworzą właśnie sześć”, (św. Augu­
styn, O państwie Bożym przeciw poganom
ksiąg XXII, księga XI, rozdział XXX).
Mędrcy starożytnego świata cenili
dzielniki liczb. Niektóre liczby, jak na
przykład 10, miały ich „za mało”: dzielni­
kami dziesiątki są tylko 1, 2, 5 i 10, a suma
dzielników właściwych:
1+2+5- 8
jest m niejsza od 10. Następna liczba, 11,
jest pierwsza: nie dzieli się przez nic poza
1 i samą sobą, ale kolejna, 12, już obfituje
w dzielniki:
1 + 2 + 3 + 4 + 0 - 1 6 > 12
Z tego punktu widzenia liczby takie jak:
6- 1+2+3
albo
2 8 - 1 + 2 + 4 + 7 + 14
na pewno zasługują na nazwę doskona­
łych: każda z nich jest sumą swoich dziel­
ników właściwych. We wczesnym średnio­
wieczu chrześcijańscy i żydowscy badacze
Pisma Świętego byli pod wrażeniem dos­
konałości 6 i 28: wszakże świat został
stworzony w sześć dni, a Księżyc obiega
Ziemię w 28.
Podobno w prawie wszystkich kultu­
rach przyjęto nosić pierścionek na palcu
serdecznym i słyszałem o teorii, która tłu­
maczy to... doskonałością szóstki. Otóż w
starożytnym Egipcie wyobrażeniem licz­
by 6 na palcach była ręka z wyprostowa­
nymi czterema palcami a zagiętym ser­
decznym (próbowałem tak zrobić, cóż, Egi­
pcjanie mieli widocznie bardziej giętkie
palce). A że liczba 6 jest doskonała, więc tę
doskonałość symbolizował ów zagięty pa­
lec. Bardzo ładna teoryjka...
Euklides, który i w obecnej szkole śred­
niej dawałby sobie nieźle radę (różniczko­
wać i całkować też by się nauczył, w naj­
gorszym razie tak jak trzy czwarte dzisiej­
szych uczniów, to jest w ogóle nie rozu­
miejąc o co chodzi), znał też i sposób po­
szukiwania liczb doskonałych. Jeżeli licz­
ba:
P - 1 + 2 + 4 + 8 + ... + 2n - 2n+1 - 1
J e s t pierwsza, to 2n-p jest doskonała. Taki
wzór może zwiększyć nasze przekonanie o
perfekcji tych liczb: w układzie dwójko­
wym m ają one wyjątkowo estetyczne roz­
winięcie: n jedynek, a potem n-1 zer. Na
przykład:
1111111111111111000000000000000, , -
- 8589869056dec bln
Przeszukując więc wszystkie potęgi
dwójki zmniejszone o jedność i wybiera­
jąc te, które są liczbami pierwszymi, mo­
żemy otrzymać liczby doskonałe:
6, 28, 496, 8128 33 550 336, 8589 869 056
137 438 691 328, 2305 843 008 139 952 128
(dla nich kolejno n-1, 2,4, 6,12,16,18 i 30)
oraz 2n,(2n+1 -1) dla n-60, 88, 106, 126, 520,
606, 1278, 2202, 2280, 3216, 4252, 4422, 9686,
9940, 11212, 19936.
Ponieważ od dłuższego już czasu coraz
to większe liczby pierwsze odkrywane są
jako potęgi dwójki minus jeden (kompute­
ry firmy Cray spisują się całkiem nieźle, a
stary, ale jary algorytm Lucasa-Lehmera
jest nie do pobicia), więo za jednym zama­
chem odkrywamy też coraz wyższe liczby
doskonałe. Na tym niemal kończy się teo­
ria parzystych liczb doskonałych. Leonard
Euler dowiódł bowiem, że innych (niż te
opisane wzorem Euklidesa) takich liczb
parzystych nie ma. Nie wiemy jednak, czy Zauważmy, że z żadnego z tych twier­
zbiór liczb takiej postaci jest skończony, dzeń nie wynika nic na tem at istnienia
czy nie. Zaś teoria nieparzystych liczb takich liczb i że to czy nieparzyste liczby
doskonałych jeszcze się nie zaczęła - ani doskonałe są, jest nam w ogóle niepo­
nikt nie znalazł przykładu, ani nie udo­ trzebne do dyskusji nad nimi. Możemy na
wodnił, że ich nie ma... podstawie tych twierdzeń udowodnić tyl­
Tu przesadziłem. Po małej chwili zasta­ ko (i w gruncie rzeczy taka jest tylko ich
nowienia, każdy dojdzie szybko do wnio­ rola!), że jeżeli liczby doskonałe niepa­
sku, że taki stan wiedzy o czymś tam (to rzyste istnieją, to muszą być bardzo wiel­
znaczy, że nie wiemy w ogóle, czy takie kie. Liczby spełniające warunki wyrażone
coś istnieje) nie jest żadną przeszkodą do przez twierdzenia 1 i 3 otrzymujemy two­
stworzenia ogólnej teorii Tego Czegoś. O rząc z sześciu najmniejszych liczb pier­
nieistniejących obiektach można pisać zu­ wszych 3, 5, 7, 11, 13, 18 pewien iloczyn, w
pełnie poważne prace naukowe, dowodzić którym największa z tych liczb, to jest 17,
i obalać twierdzenia, bronić doktoratów i występuje w potędze pierwszej, a pozosta­
habilitacji. I tu nie mam na myśli takich łe w kwadracie. W ten sposób otrzymuje­
science fiction jak ekonomia polityczna my liczbę:
socjalizmu, tylko piszę zupełnie poważnie. 32*52,72T12T32*17 = 3832653825.
Oto przykłady twierdzeń udowodnionych Zatem liczba doskonała nieparzysta, jeśli
o liczbach doskonałych nieparzystych: w ogóle istnieje, nie może być mniejsza od
3832653825. Gdybyśmy interesowali się
Twierdzenie 1: Każda nieparzysta licz­ tylko liczbami nieparzystymi doskonały­
ba doskonała jest podzielna przez co naj­ mi niepodzielnymi przez 3, moglibyśmy w
mniej sześć różnych liczb pierwszych. podobny sposób wykazać, że nie m a co
Twierdzenie 2: Każda nieparzysta licz­ szukać aż do:
ba doskonała niepodzielna przez 3 musi 36043467922178522775
dzielić się przez co najmniej 7 różnych Ponadto, przeszukano wszystkie liczby
liczb pierwszych. pięćdziesięeiocyfrowe i mniejsze. Niepa­
Twierdzenie 3: W rozwinięciu liczby rzystej liczby doskonałej nie znaleziono.
doskonałej nieparzystej na czynniki pier­ Na dobrą więc sprawę o liczbach doskona­
wsze jeden z wykładników potęgowych łych wiemy wszystko i nic.
jest nieparzysty, pozostałe - parzyste. Michał Szurek

UWAGA UCZESTNICY
KONKURSU FO TO G R A FIC ZN EG O
„FO TOGRAFUJEM Y ZW IER ZĘTA ”

Wszelkie nagrody wyślemy laureatom naszego konkursu pocztą. Nagrody za pierwsze

miejsca to: zestawy materiałów fotograficznych, ufundowanych przez Zakłady „Foton" z Byd­
goszczy i nagrody książkowe. Nagrody za drugie miejsca w obu kategoriach to zestawy
ramek do slajdów i książki, a za trzecie miejsce - zestawy filmów czarno-białych i pozycje
książkowe.
Głównymi fundatorami nagród są wspomniane już bydgoskie zakłady „Foton” , nasze
wydawnictwo - „Nasza Księgarnia” i Pan Marek Jarosiński ze Sławna koło Konina, który
ufundował wspaniały, dwutomowy leksykon naukowo-techniczny, wydany przez WNT.
Pozostałych uczestników konkursu, którzy nadesłali materiały barwne, prosimy o cierpli­
wość - ich prace odeślemy pocztą najszybciej, jak to będzie możliwe. Prace publikowane w
tym numerze odeślemy nieco później, po ich opublikowaniu - oczywiście za pełne honoraria
autorskie
Jeszcze raz gratulujemy nagrodzonym i wyróżnionym, którzy także otrzymają nagrody
książkowe!

Pierwsze parowce
Myśl zastąpienia napędu wiosłowego lub żaglowego in­
nym rodzajem napędu, nurtowała już starożytnych. Na jed­
nym z reliefów rzymskich z 527 r. pne. odnajdujemy statek
(liburnę), na którym znajdują się trzy pary łopatek wprowa­
dzanych w ruch przez dwa wały obracające swego rodzaju
kierat.
W roku 1543 hiszpański kapitan De Garay podjął się eks­
perymentu wyprowadzenia z portu Barcelony na redę duże­
go okrętu „La Trinidad" bez użycia wioseł i żagli, zastępując
je kołami łopatkowymi napędzanymi siłą mięśni ludzkich.
Okręt osiągnął prędkość 4 węzłów, ku zdumieniu obserwa­
torów, niestety, także przedstawicieli Inkwizycji, którzy wy­
czyn kapitana De Garaya określili jako wielce podejrzany,
mający związek z siłami nieczystymi.
Wynalazca „atmosferycznej maszyny parowej" - Papin,
skonstruował i zbudował łódź, napędzaną kołami łopatko­
wymi, poruszanymi energią parową. W roku 1707 odbył nią
podróż po Fuldzie. Zawistni żeglarze zniszczyli mu jednak tę
łódź.
Wprowadzenie napędu parowego do żeglugi kontynuo­
wali: Newcomen, Hulls, D'Auxiron, markiz De Jouffray i wie­
lu innych, ale bez wyraźnego powodzenia.
Także Amerykanie podjęli się zastosowania maszyny pa­
rowej w żegludze. W roku 1785 J. Fitch rozpoczął ekspery­
menty z niewielką łodzią, a następnie zbudował statek „Ex-
periment", który gwarantował na tyle skuteczność zastoso­
wania nowego rodzaju napędu, iż zdecydowano się urucho­
mić linię żeglugową pomiędzy Filadelfią a Trenton. Praktyka
wykazała jednak małą efektywność nowego napędu, co w
rezultacie doprowadziło do upadku przedsiębiorstwa arma­
torskiego.
Pierwszym, użytecznym parowcem w Europie okazał się
statek „Charlotte Dundas" skonstruowany w 1801 r. przez
Szkota Symingtona. W roku następnym, statek ten użyto
jako holownik, ciągnący pod wiatr dwie duże 70-tonowe
barki.
Tak więc, zastosowanie pary w żegludze rzecznej stało
się faktem. Potwierdzili to zresztą także Amerykanie J. Watt i
R. Fulton. W latach 1803-4 Fulton demonstrował mały paro­
wiec bocznokołowy z pozytywnym rezultatem, co sceptycz­
ny cesarz Napoleon skwitował: „Co, dymem cygara chce
pan napędzać statek?"
O ile ową wypowiedź należy zaliczyć do anegdot, auten­
tyczne jest natomiast pismo Napoleona do jego ministra
De Champagny, w którym znajdujemy taką wypowiedź:
„Zbyt późno poinformował mnie pan o amerykańskim pro­
jekcie, który jest w stanie zrewolucjonizować świat. Owa
wielce znacząca prawda stoi przed moimi oczyma".
Fulton wyruszył do Nowego Jorku, aby tam zbudować
parowiec „Claremont", który zdobył światowy rozgłos. „Cla-
remont" wypierał 1801, był 40,5 m długi i 5,5 m szeroki. Dwa
boczne koła łopatkowe uruchamiane przez maszynę paro­
wą o mocy 20 koni mechanicznych konstrukcji Watta po­
zwalały statkowi odbywać podróż na 240 km trasie z Nowe­
go Jorku do Albany w ciągu 32 godzin.
W roku 1810 Fulton zbudował dwa kolejne parowce na
rzece Hudson, zaś w 1811 r. uruchomił parowiec „New
Orleans" na rzece Missisipi.
Wykorzystując patent Fultona, Szkot Bell, zbudował w
Glasgow parowiec „Comet", który od września 1812 r. roz­
począł regularną żeglugę na trasie Glasgow - Grennok.
W Rosji podjęto próby budowy parowca w 1851 r., we
Francji w 1816, a w Niemczech w roku 1817. Nowy rodzaj
napędu w żegludze stał się faktem, i wyszedł poza granice
eksperymentu. Wprawdzie wciąż jeszcze ograniczał się do
żeglugi rzecznej, ale już tylko niewiele lat dzieliło go od
zastosowania w żegludze pełnomorskiej.
Sprawdzenie napędu mechanicznego w żegludze na rze­
kach i kanałach stanowiło dobry prognostyk na to, iż spraw­
dzi się on również w żegludze pełnomorskiej.
Pierwszym parowcem, który miał przejść tego rodzaju
test, był parowiec „Margery". Statek ów został sprzedany
przez Anglików do Francji i pod zmienioną nazwą „Elise"
rozpoczął nową służbę. Dokładnie 17 marca 1816 r. „Elise”
wyszedł z angielskiego portu Newhaven i mimo sztormowej
pogody osiągnął po 17 godzinach żeglugi francuski port Le
Havre. W tym samym roku powstała stała linia żeglugowa
pomiędzy Anglią i Hamburgiem. No tak, ale wciąż była to
żegluga kabotażowa, daleka od oceanicznych podróży, któ­
re nobilitowały statek pod względem nawigacyjnym, a
zwłaszcza technicznym.
Pierwszym śmiałkiem okazał się amerykański statek „Sa-
vannah" o kombinowanym napędzie parowo-żaglowym, o
pojemności 320 BRT, zabierający w podróż 32 pasażerów.
„Savannah" potrzebował zaledwie 25 dni na to, aby poko­
nać trasę z Savannah do Liverpoolu.
„Savannah” powstał w nowojorskiej stoczni Corlears -
Hook, a jego budowniczym był Francis Fickett. Kadłub „Sa-
vannah" był drewniany. Tak naprawdę, maszyna parowa i
napęd mechaniczny był tylko napędem pomocniczym. Ma­
szyna parowa (90 KM), w czasie wyjątkowo spokojnych
warunków hydro-meteorologicznych zapewniała statkowi

Rys. 2
prędkość 4 węzłów. Boczne koła łopatkowe o średnicy 4,65
m nie mogły zapewnić większej mocy i większej prędkości,
zresztą na czas krótki, liczący zaledwie 85 godzin. Tak na­
prawdę ,,Savannah'’ był pełnorejowcem i korzystał głównie
z napędu żaglowego. W roku 1820 zdemontowano mu ma­
szynę parową i statek stał się na powrót żaglowcem.
Pierwszym statkiem, który przepłynął Atlantyk pod parą
był „Sirius” . Pojemność jego wynosiła 703 BRT; był to dwu-
masztowiec zaopatrzony w maszynę parową o mocy 320
koni mechanicznych.
Statek opuścił Cork 4 kwietnia 1838 r. z 40 pasażerami,
aby 22 kwietnia osiągnąć Nowy Jork. Zapas 450 ton węgla
wyczerpał się wcześniej aniżeli statek zdołał dobić do na­
brzeża nowojorskiego, toteż na ostatnim etapie trasy rąba­
no i palono drewniane elementy wyposażenia statku, aby
tylko dopłynął on do Nowego Jorku.
W porcie tym „Sirius” spotkał się z innym parowcem,
specjalnie budowanym do podróży atlantyckich - „Great
Western", który zaledwie z siedmioma pasażerami wypłynął
z angielskiego portu Bristol, aby po 15 dniach podróży
dotrzeć 23 kwietnia 1838 r. do Nowego Jorku. Statek ten
zapoczątkował regularną żeglugę parową poprzez Atlantyk
trwającą do 1846 r. pokonując ocean 64 razy.
Wielki ten statek o pojemności 1320 BRT miał kabiny dla
148 pasażerów oraz ładownie możliwe do zaadaptowania
na kabiny dla dalszych 100 pasażerów. Maszyna parowa
na „Great Western” , a właściwie dwie boczne balansowe
maszyny o mocy 225 KM każda, zapewniały statkowi przy­
zwoitą prędkość. Statek zabrał w podróż 800 t węgla, ale
okazało się w praktyce, iż zapas jest nadto wystarczający,
gdyż zużyto w podróży 455 ton tego surowca.
Następcą „Great Western" stał się „Great Britain", równie
gigantyczny jak na tamte czasy, „pasażer" o pojemności
3270 BRT, zwodowany w 1843 r. w stoczni W. Patterson i
syn (Bristol). Kadłub tego statku, jego konstrukcja wykona­
ne zostały ze stali, zwłaszcza gdy chodzi o jego rufę, po raz
pierwszy w dziejach budownictwa okrętowego, wykonano
ją całkowicie ze stali. Po raz pierwszy też zastosowano na
tym statku grodzie wodoszczelne, było ich sześć, oraz ka­
dłub wyposażono w kabiny dla 360 pasażerów. Maszyna
parowa o mocy 1014 KM napędzająca już nie koła łopatko­
we lecz śrubę Brunela o średnicy 4,7 m zapewniała pręd­
kość 11 węzłów. Maszynie parowej wciąż jednak nie dowie­
rzano, tak więc statek doposażono w sześć masztów o
ożaglowaniu gaflowym (1421 m2 powierzchni). W lipcu te­
goż roku „Great Britain" z 60 pasażerami na pokładach i
806 t ładunku opuścił Liverpool, aby po 14 dniach i 21
godzinach osiągnąć Nowy Jork. Statek okazał się jednak
pechowy, gdyż w trzeciej podróży, na skutek błędu nawiga­
cyjnego rozbił'się na skałach irlandzkiego wybrzeża i tak
zakończył się jego żywot.
Budowniczowie okrętowi nie zrezygnowali jednak. Kolej­
nym gigantem morskim stał się „Great Eastern". Pojem­
ność jego wynosiła 18915 BRT, długość 207 m, szerokość
25 m, zanurzenie 14,5 m. Statek zabierał jednorazowo
12 000 ton bunkru węglowego, 6 000 ton ładunku i 4 000
pasażerów!
Był to rzeczywiście kolos napędzany maszyną parową o
mocy 4888 KM ze śrubą o średnicy 7,3 m. Oprócz tego sta­
tek wyposażono w^dwa boczne koła łopatkowe o średnicy
17 m, napędzane przez dwie dodatkowe maszyny parowe,
każda o mocy 2000 KM.
Przy dziennym zużyciu 350 ton węgla statek osiągał pręd­
kość 15 węzłów. Na „wszelki wypadek" zaopatrzono go w
sześć masztów o powierzchni żagla - 5450 m2.
Załogę statku stanowiło 418 oficerów, podoficerów i ma­
rynarzy wraz z załogą hotelową.
Świetnie zaplanowany i skonstruowany statek okazał się
wielce pechowy.
Zaczęło się już pechowo w czasie wodowania. Nie zszedł
bowiem gładko, lecz musiano mu pomóc przy użyciu
handszpaków. W czasie próbnego rejsu wybuchł kocioł
powodując śmierć 10 marynarzy.
W czasie dziewiczej podróży do Nowego Jorku, za burtę
wypadł kapitan i utonął. W czasie drugiej podróży wpadł na
skałę, w trzeciej pogubił boczne koła łopatkowe. Seria nie­
powodzeń, wypadków i katastrof spowodowała decyzję
Great Eastern Company, sprzedania w roku 1864 statku,
który z pasażera stał się „układaczem" kabli na dnie Atlan­
tyku, następnie pływającą wystawą, pływającym hotelem,
pływającym magazynem węgla, wreszcie w 1869 r. pocięto
go na złom.
Walka o przetrwanie statku żaglowego z wchodzącym do
eksploatacji parowcem nie ustawała. Mimo potknięć kon­
struktorów parowiec zdobywał sobie z każdym rokiem co­
raz trwalszą pozycję, dzięki temu, iż nie był uzależniony od
kierunku i siły wiatru.
Stawał się coraz szybszy, a co najważniejsze był coraz
bardziej regularny w czasie. Miało to bardzo istotne znacze­
nie, zwłaszcza gdy chodzi o żeglugę pasażerską.
Rys. 3

Rys. 4
W roku 1850 Wielka Brytania eksploatowała 700 parow­
ców, Francja - 170, Niemcy - 77, Rosja - 56. W sumie noś­
ność światowego potencjału, gdy chodzi o żeglugę parową
wynosiła 14,5 miliona ton. Frachtowce żaglowe coraz bar­
dziej traciły na znaczeniu, zwłaszcza po wykopaniu Kanału
Sueskiego, a później Kanału Panamskiego, znacznie skra­
cających drogę statkom. Stabilność żeglugi o napędzie me­
chanicznym stała sie faktem nieodwracalnym.
Od 1880 roku buduje się wprawdzie kadłuby żelazne dla
żaglowców, ale zarazem wprowadza się energię parową
jako energię pomocniczą dla wykonywania wielu czynności,
do tej pory wykonywanych z pomocą energii ludzkiej. Stało
się oczywiste, iż z tego pojedynku „na śmierć i życie” , zwy-
icięsko wyjdzie parowiec.
Wynalezienie śruby napędowej w znacznym stopniu
zmniejszyło awarie parowców, których boczne koła napę­
dowe ulegały częstym uszkodzeniom.
Nabrano zaufania do parowców, czego dowodem może
być fakt, iż od 1899 r. parowce „zarzuciły” drugi napęd „a-
waryjny" w postaci żagli. Na skutek skrócenia linii żeglugo­
wych (budowa kanałów) stały się nie tylko bardziej punk­
tualne od statków żaglowych, ale przede wszystkim bar­
dziej ekonomiczne od nich.
W roku 1900 zarejestrowano już 16 000 parowców o su­
marycznej pojemności ca 22 milionów BRT. Istniejące wciąż
statki żaglowe ustępowały liczebnością. Było ich 12000 o
pojemności całkowitej 6,5 milionów BRT.
A jednak. Mimo niewątpliwych zalet parowca, statek żag­
lowy uparcie walczył o swą egzystencję. Zwłaszcza gdy
otwarto przewozy liniowe nie od razu chciał ustąpić z pla­
cu.
Już w 1816 roku otwarto pierwsze połączenie liniowe dro­
gą morską pomiędzy Nowym Jorkiem a Liverpoolem. Po­
wstała wtedy spółka armatorska American - Black-Ball-
Line. Na tej trasie kursowało około 400, a w niektórych okre­
sach 500 wielkich żaglowców, pokonujących ją w ciągu 20
do 25 dni.
Pierwsza linia żeglugowa eksploatująca parowce po­
wstała w latach 1824/25 na trasie: Londyn, Hamburg i Rot­
terdam. Czwartego lipca 1840 r. znany armator angielski -
Cunard Steam - Ship - Company parowcem „Britannia”
zapoczątkował regularną żeglugę liniową poprzez Atlantyk,
z Liverpoolu do Bostonu, w czasie 14 dni i 8 godzin. Obok
„Britanni” do eksploatacji weszły: „Acadia”, „Caledonia” i
„Columbia", które w okresie letnim pokonywały tę trasę w
ciągu 14 dni, a w miesiącach zimowych w ciągu 30 dni.
Początkowo, kadłuby parowców Cunard - Linę, o pojem­
ności 1156 BRT każdy, miały kadłuby z drewna, o długości
63 m, szerokości - 10,5 m i zanurzeniu 6,9 m. Maszyna
parowa o mocy 440 KM pochłaniała od 31 do 38 ton węgla
na dobę, zapewniając statkowi prędkość 8,5 węzła.
Na burcie znajdowały się pomieszczenia dla 115 pasaże­
rów, załogę zaś stanowiło 89 ludzi. Mimo iż statki budowano
oszczędnie, zapewniając pasażerom w miarę tylko godziwe
warunki, opłaty za ich przewóz jak również fracht za przewóz
partii ładunku, nie zapewniały rentowności tych statków.
Cunard zapewnił jednak sobie monopol na przewóz poczty
pomiędzy Anglią a Ameryką co pozwoliło mu subsydiować
żeglugę pasażerską. Była ona niezbędna, jeżeli zważy się,
że w drugiej połowie XIX w. emigracja „za Chlebem" z Euro­
py do Ameryki osiągnęła rekordowe liczby. Stała się maso­
wa. Miesięcznie emigrowało około 15 tys. ludzi. Z samego
tylko Hamburga w latach 1850 - 1911 r. wyemigrowało za
ocean 5 milionów Europejczyków, w tym także Polaków,
pozostających pod zaborami.
Ostatnim, a zarazem najbardziej komfortowym bocznoko-
łowcem Cunarda była „Scotia”. Statek ten zbudowano jako
bryg w 1861 r. Cały kadłub wykonano z żelaza z podwójnym
dnem, grodziami wodoszczelnymi, zapewniając tym samym
duże bezpieczeństwo pasażerom.
W roku 1862 „Scotia" weszła do atlantyckiej służby i od
razu uznano ją za rekordzistę, gdyż trasę z Nowego Jorku
do Oueenstown pokonała w ciągu 8 dób i 3 godzin.
Miano rekordzisty utrzymała „Scotia" do 1896 r., zaś w
eksploatacji, jako ostatni bocznokołowiec pozostał statek
ten aż do 1875 r. Sprzedany następnie towarzystwu Tele-
graph Construction and- Maintenance Co przerobiony zo­
stał na kablowiec.
W roku 1896 na pokładzie „Scotia" nastąpiła eksplozja
powodując znaczne uszkodzenia. Po remoncie wszedł raz
jeszcze do eksploatacji, aby w roku 1904 rozbić się osta­
tecznie u wybrzeży Guam.
W drugiej połowie XIX wieku żegluga pasażerska przez
Atlantyk nabrała znacznie większego rozmachu, z użyciem
statków nowej konstrukcji z coraz lepszym wyposażeniem
technicznym. Niemniej, w pierwszym, pionierskim etapie
rozwoju żeglugi parowej przez Atlantyk, zastosowano sze­
reg wynalazków, które miały fundamentalne znaczenie dla
późniejszych konstrukcji kadłubów. Przykładem może tu
być wynalazek śruby napędowej (rys.). W połowie XIX w.
istniało już 30 patentów w różnych krajach na temat zasto­
sowania śruby napędowdj.
Ogromne znaczenie miało również zastosowanie stali do
konstrukcji kadłuba statku. Podwójne dno, grodzie wodo­
szczelne, wszystko to czyniło statki coraz bardziej bez­
piecznymi, nawet gdy uległy one awarii podczas kolizji bądź.
po wejściu na mieliznę.
Niebywały postęp w budownictwie okrętowym zapocząt­
kowały takie statki jak: „Great Western" i młodszy odeń,
siostrzany „Great Eastern", czy też wreszcie „Great Britain".
Budowa takich kolosów zmuszała inżynierów, budowni­
czych do maksymalnego wysiłku umysłowego, pragnęli bo­
wiem zapewnić tym statkom maksimum bezpieczeństwa.
Epoka napędu żaglowego definitywnie zamknęła się. I
chociaż pierwsze niezdarnej konstrukcji statki parowe, bu­
dziły swoim niezbyt estetycznym wyglądem i „żółwią" pręd­
kością tyle sprzeciwów, to przecież nowy rodzaj napędu,
uniezależniający statek od wiatru, torował sobie uparcie
drogę rozwojową i ostatecznie wyszedł z walki zwycięsko.
Nowym rodzajem napędu zainteresowały się nie tylko
przedsiębiorstwa armatorskie, lecz także admiralicje flot
wszystkich państw morskich. Gdzie jak gdzie, ale w walce
na morzu, uniezależnienie okrętu od wiatru miało kapitalne
znaczenie.
Eugeniusz Koczorowski
 Renś Panhard umarł w 1908 r.( firmę
DAWNE MARKI SAMOCHODÓW prowadzili dalej jego syn Hipolit i bra­
tanek Paul.
Panhard - Levassor (F) 1889-1965 Równocześnie z samochodami oso­
bowymi, w 1891 r., pojawił się pierwszy
Panhard - Levassor jest uważana za wanej mocy. Uczestniczyły one w wielu
samochód ciężarowy. Pod marką Pan­
jedną z najstarszych firm samochodo­ zawodach sportowych, odnosiły zwy­
hard - Levassor produkowano także
wych Francji, gdyż w 1889 r. rozpoczęła cięstwa. W czasie wyścigu zorganizo­
pojazdy wojskowe. Samochody cięża­
budowę pojedynczych egzemplarzy wanego w 1896 r. na trasie Paryż -
rowe P - L miały nowoczesne rozwią­
samochodów z silnikiem G. Daimlera. Marsylia - Paryż, prowadząc samo­
zania techniczne I jako jedne z pier­
Początki firmy sięgają lat wcześniej­ chód swoje) firmy uległ wypadkowi Le-
wszych były produkowane seryjnie (w
szych. vassor. Po jego śmierci w kwietniu
latach czterdziestych) z silnikami u-
W 1845 r. Jules Perin założył w Pary­ 1897 r. firmą kierował dalej Panhard,
mieszczonymi nie przed, lecz w kabinie
żu małą wytwórnię maszyn do obróbki jednocześnie konstruował i udoskona­
kierowcy.
drewna. Po ukończeniu paryskiej szko­ lał pojazdy.
Po II wojnie światowej wytwarzano
ły inżynierskiej Renś Panhard podjął
Zasługą firmy Panhard - Levassor samochody osobowe nazywane Pan­
pracę u Pśrina i usprawnił produkcję.
było rozpowszechnienie silników ben­ hard Dyna - najpierw, od 1946 r„ mode­
Panhard namówił w 1872 r. swojego
zynowych we Francji, a także wprowa­ le Dyna 110 z silnikiem 2-cylindrowym
kolegę ze studiów - Emile Levassora,
dzenie wielu Innych rozwiązań kon­ 610 cm3, opracowane przez znanego
aby przystąpił do spółki i po śmierci
strukcyjnych, np. zbudowanie w 1896 r. konstruktora francuskiego J.A. Grśgoi-
Pśrina w 1886 r. firma otrzymała nazwę
pierwszego silnika z rzędowym ukła­ re, pioniera w stosowaniu przedniego
Panhard - Levassor.
dem 4 cylindrów, zastąpienie w 1898 r. napędu. Produkowano także samo­
Do rozpoczęcia budowy samocho­
drążka sterowniczego kołem kierowni­ chody dostawcze i ciężarowe.
dów przez firmę P-L przyczynił się też
cy i w 1904 r. zbudowanie skrzyni bie­ Firma S.A.E. Panhard - Levassor już
Eduard Sarazin, który tuż przed śmier­
gów z przesuwnymi kołami zębatymi. od 1955 r. była kontrolowana przez fir­
cią (w 1887 r.) uzyskał od niemieckiego
Silniki budowane na licencji Daimlera mę Citrośn, przetrwała do 1965 r. i
konstruktora G. Daimlera prawo wy­
firma P - L stosowała we własnych po­ wówczas została całkowicie przejęta
twarzania silników spalinowych przy­
jazdach, a także dostarczała firmie przez Citrośna.
datnych do napędu pojazdów. Prawo
Peugeot. Zdzisław Podblelskl
to (licencja) przeniesione przez wdowę
po Sarazinie, która wyszła za mąż za E k s p o n a t z tu r y ń s k ie g o m u z e u m s a m o c h o d o w e g o (M u s e o d e lt ' A u to m o b ile d i T o rin o ) - P an-
h a r d - L e v a s s o r X 1 9 z 19 1 3 r.
Levassora, umożliwiło firmie Panhard -
Levassor produkcję pojazdów z silni­
kami spalinowymi.
Pierwszy samochód, który nadawał
się do produkcji w większej liczbie eg­
zemplarzy, obaj wspólnicy opracowali
w 1891 r. Samochód miał wygląd
bryczki konnnej, ale wprowadzono w
nim po raz pierwszy nowy układ ze­
społów napędowych. Zamiast tylnego
umieszczenia silnika, jak w pierwszych
pojazdach Daimlera i Benza, samo­
chód osobowy Panharda i Levassora
miał silnik umieszczony z przodu, prze­
kazujący napęd łańcuchem na koła tyl­
ne. Silnik Daimlera umieszczony w sa­
mochodzie Panhard - Levassor z 1891
r. miał 2 cylindry ustawione w rozwidle­
niu pod kątem 20° i umożliwiał pojaz­
dowi poruszanie się z prędkością 30
km/h.
W latach następnych firma Panhard
- Levassor budowała samochody z sil­
nikami 2- i 4-cylindrowymi o zróżnico­

- spacer kosmiczny Leonowa
Na początku 1965 r. program Gemini
wszedł w ostatnią fazę przygotowań.
Lot amerykańskiego statku z dwuoso­
bową załogą, przystosowanego do wy­
chodzenia w otwartą przestrzeń ko­
smiczną astronauty ubranego w ciśnie­
niowy skafander, mógł stać się faktem
w każdej praktycznie chwili. Tymcza­
sem Związek Radziecki przygotował
do startu drugi pojazd kosmiczny prze­
znaczony do „wyprzedzania Ameryka­
nów” . Tym razem chodziło właśnie o
wykonanie pierwszego w historii spa­
ceru człowieka w przestrzeni kosmicz­
nej. Dla potrzeb tego zadania do kulis­
tej kabiny załogowej Woschoda przy­
mocowano cylindryczną śluzę po­
wietrzną. W stanie złożonym miała ona
wysokość 0,7 m, a po rozłożeniu 2,7 m.
Jej konstrukcja składała się z 40 cy­
lindrycznych segmentów uszczelnio­
nych gumą, tworzących jej dwuwars­
twowe boki i z dwóch włazów: wew­
nętrznego - prowadzącego do kabiny i
zewnętrznego. Rozłożenie śluzy nastę­
powało po eksplodowaniu pirotech­
nicznych zamków i wypełnieniu powie­
trzem, co przy panującej na zewnątrz
próżni wymuszało samoczynne rozsu­
nięcie się segmentów. Cały zespół ślu­
zy miał masę 250 kg, jej średnica we­
wnętrzna wynosiła 1 m, zewnętrzna 1,2
m, a średnica włazu - 0,7 m.
Przyczyną, dla której konstruktorzy
zdecydowali się na zainstalowanie ślu­
zy, a nie rozhermetyzowanie całej kabi­
ny i wypuszczenie z niej powietrza (po­
dobnie jak w amerykańskim Gemini)
było prawdopodobnie stosowanie w
radzieckich pojazdach mieszanki tlenu
i azotu o składzie typowym dla atmo­
sfery ziemskiej o ciśnieniu odpowiada­
jącym poziomowi morza. Ponowne na­
L e o n o w i B ie la je w w k a b in ie
p r z e d s ta rte m
Woschod 2
pełnienie pomieszczenia tymi gazami
mogło przekraczać możliwości istnie­
jących instalacji statku. Amerykanie
mieli zadanie o tyle ułatwione, że w ka­
binach ich pojazdów używany był czy­
sty tlen pod zmniejszonym ciśnie­
niem.
Zainstalowanie śluzy zmieniło nieco
kształt osłony aerodynamicznej pojaz­
du: umieszczono na niej specjalne wy­
brzuszenie. We wnętrznu kabiny zain­
stalowano fotele dwóch członków zało­
gi - podobnego typu jak zainstalowane
w locie Woschoda 1. Nad fotelami zna­
lazły się dwie tablice przyrządów z
przyciskami pozwalającymi na stero­
wanie śluzą powietrzną. Fotele były ob­
rócone o 90 stopni w stosunku do po­
łożenia pojedynczego fotela do kata-
pultowania w kabinie tego typu w stat­
ku Wostok. Śluzę powietrzną przymo­
cowano w miejscu odstrzeliwanej po­
krywy fotela do katapultowania, po le­
wej stronie fotela kosmonauty wyzna­
czonego do wykonania spaceru ko­
smicznego. Drugi kosmonauta (pozo­
stający w kabinie) mógł sterować poło­
żeniem statku z konsoli umieszczonej
przy jego fotelu. Ze względu na waż­
ność lotu zaplanowano przeprowadze­
nie bezpośredniej relacji telewizyjnej z
pokładu statku. W tym celu zainstalo­
wano specjalną antenę nadawczą u-
stawiającą się samoczynnie w kierun­
ku Ziemi bez względu na powolny ruch
obrotowy statku. Obrazy z umieszczo­
nej na zewnątrz statku kamery TV były
przekazywane na Ziemię w standardzie
625 linii, 25 obrazów/s. Można je było
również oglądać na monitorze w kabi­
nie pojazdu. Na zewnątrz zainstalowa­
no także kamerę filmową, a wewnątrz
kamerę filmową i telewizyjną.
Do lotu w statku, nazwanym Wos­
W oschoda 2 chod 2, wyznaczono załogę złożoną z
kosmonautów Pawła Bielajewa i Alek-
sieja Leonowa (bliskiego przyjaciela
Gagarina, późniejszego uczestnika wy­
prawy Apollo-Sojuz). Ich trening roz­
począł się w kwietniu 1964 r. Obejmo­
wał on m.in. loty w latającym laborato­
rium - odrzutowcu Tu-104, we wnętrzu
którego zainstalowano makietę śluzy
powietrznej. Samolot ten wykonywał
loty po krzywych parabolicznych, uzys­
kując w ten sposób stan chwilowej nie­
ważkości. Inne próby obejmowały po­
byt w komorze niskich ciśnień w ska­
S ta te k W oschod 2 podczas p r z y g o to w a ń
p r z e d s ta r to w y c h
fandrach kosmicznych. Leonow prze­
bywał ponadto przez miesiąc w tzw.
komorze ciszy, skąd zabrano go
wprost na „przejażdżkę” odrzutowcem
MiG-15 dla sprawdzenia, jak zachowa
się organizm przy nagłej zmianie śro­
dowiska.
Lot Woschoda 2 rozpoczął się jak
zwykle startem z kosmodromu Bajko-
nur o godzinie 9:00 czasu moskie­
wskiego, 18 marca 1965 r. W ciągu kil­
ku minut pojazd osiągnął orbitę o pery-
geum - 173 km i apogeum - 498 km.
Nieomal natychmiast załoga poczyniła
przygotowania do wyjścia Leonowa w
otwartą przestrzeń kosmiczną: układ
oddychania kosmonauty mającego
wyjść na zewnątrz statku przestawiono
na oddychanie tlenowe, podczas gdy
respirator usuwał zeń resztki azotu. Do
końca pierwszego okrążenia urządze­
nia skafandra Leonowa i śluzy statku
zostały ostatecznie sprawdzone. Ciś­
nienie w kabinie statku zostało specjal­
nie podwyższone do 205 mm Hg. Ko­
smonauta wcisnął się do wnętrza śluzy
- „mechanicznej poczwarki", gdy po­
jazd ukończył pierwsze okrążenie Zie­
mi. Właz dzielący śluzę od kabiny zo­
stał zamknięty, a z jej wnętrza rozpo­
częto wypuszczanie powietrza. Ciśnie­
nie 300 mm Hg panujące we wnętrzu
skafandra i coraz niższe na zewnątrz
uczyniło kosmiczny ubiór Leonowa po­
kryty grubą warstwą izolacji cieplnej
sztywniejszym - podobnie jak to się
dzieje z nadmuchiwanym balonikiem.
Wszystko działało jednak prawidłowo:
układ usuwania wilgoci z wnętrza ska­
fandra, plecak z zapasem tlenu i układ
łączności połączony z pozostałym we­
wnątrz kabiny Bielajewem. Po chwili ot­
worzył się zewnętrzny właz, przez który
Leonow wydostał sie 4na zewnątrz.
Pierwsze wyjście człowieka w otwartą Następne kilkanaście godzin zajęły cy zadziałał prawidłowo. Wkrótce odłą­
przestrzeń kosmiczną stało się fak­ nieprzerwane dialogi radiowe z Ziemią czył się dodatkowy człon przyrządowy i
tem. (w tym również z członkami kierownic­ kulista kabina wdarła się w gęste
Wewnątrz Woschoda 2 Bielajew ob­ twa politycznego ZSRR), w których za­ warstwy atmosfery. Woschod 2 wylą­
serwował na miniaturowym monitorze łoga Woschoda 2 dzieliła się z roz­ dował w gęsto zalesionym górzystym
TV połączonym z umieszczoną na ze­ mówcami swą euforią z dokonanego terenie w pobliżu Permu na Uralu w
wnątrz kamerą, jak Leonow w lśnią­ osiągnięcia. Podczas pierwszego spa­ odległości około 1200 km na północ­
cym, białym skafandrze porusza się w ceru kosmicznego Leonow poruszał ny wschód od Moskwy w dniu 19 mar­
nowym środowisku. Dzięki kablom łą­ się w odległości nie przekraczającej ca o godzinie 11:02. Ziemię pokrywała
czącym skafander kosmonauty ze sta­ 5 m od statku, będąc doń przymoco­ gruba warstwa śniegu, a wokoło roz­
tkiem słyszał on głos komentatora ra­ wanym jedynie linką z przewodami uk­ ciągał się wysoki sosnowy las. 5 minut
dia moskiewskiego informującego słu­ ładu łączności. Funkcjonowanie jego po opadnięciu kabiny kosmonauci wy­
chaczy o locie Woschoda 2. organizmu zależało więc wyłącznie od swobodzili się z foteli, otworzyli właz i
A oto, jak swoje wrażenia ze spaceru plecakowego układu podtrzymywania wydostali się na zewnątrz. Wielka, bia-
kosmicznego opisuje Aleksiej Leo­ życia o dość prostej konstrukcji i ogra­ ło-pomarańczowa czasza spado­
now: „Patrzyłem zarówno przez filtr niczonych możliwościach, dostarczają­ chronu wisiała zaczepiona o korony
słoneczny, jak i bezpośrednio przez cego tlenu do oddychania oraz utrzy­ drzew.
szybę hełmu skafandra. Gwiazdy były mującego właściwe wartości tempera­ Pierwszy śmigłowiec ekipy odbior­
jasne i nie migotały. Mogłem wyraźnie tury i wilgotności. Następnie kosmo­ czej pojawił się nad miejscem lądowa­
rozpoznać Morze Czarne z jego nie­ nauci udali się na spoczynek przed nia po upływie ponad 2,5 godziny. Gę­
zwykle czarnymi wodami i wybrzeże drugim dniem w kosmosie, w którym sty drzewostan uniemożliwił jego lądo­
Kaukazu. Mogłem nawet obserwować nastąpić miał powrót na Ziemię. wanie i po zrzuceniu z powietrza zao­
stan pogody - zobaczyłem szczyty Wlot w atmosferę nastąpić miał pod­ patrzenia dla kosmonautów ekipa ra­
kaukaskich gór wynurzających się z czas 17 obiegu Ziemi i przygotowania townicza powróciła do bazy. Wkrótce
pokrywy chmur. Wołga pojawiała się i do niego przebiegały zgodnie z pla­ zapadł zmierzch, a mróz stawał się co­
znikała. Pod nami przepłynął Ural, zo­ nem. Nagle Bielajew doniósł, że sys­ raz bardziej dokuczliwy. Kosmonauci
baczyłem Ob i Jenisiej. Nad Jenisiejem tem orientacji statku względem Słońca próbowali spać na zmianę czekając
otrzymałem polecenie powrotu do stat­ zawiódł i że przebieg automatycznej świtu. Rankiem 20 marca na niewiel­
ku. Musiałem się zbierać. Miałem nieco sekwencji służącej ustawieniu pojazdu kich przecinkach leśnych oddalonych
kłopotów z dostaniem się do statku, do wlotu w atmosferę zupełnie nie od­ o kilkanaście kilometrów od statku ko­
ponieważ musiałem zdjąć kamerę fil­ powiada impulsom nadchodzącym z smicznego wylądowały śmigłowce eki­
mową i wejść wraz z nią do wnętrza szukacza Słońca. Stało się jasne, że py odbiorczej. Stąd wyruszyli na po­
śluzy. Udało się jednak zrobić to wlot w atmosferę przy wadliwie działa­ szukiwanie narciarze. Kosmonauci sta­
wszystko w ustalonym czasie". jącym układzie automatycznym, może rali się tymczasem trzymać jak najbliżej
Leonow przebywał poza statkiem spowodować wejście na tor schodze­ miejsca, w którym pierwszy śmigło­
przez około 10 minut. Kłopotów przy­ nia nachylony pod niewłaściwym ką­ wiec zrzucił zaopatrzenie. Ratownicy
sporzyła kamera przymocowana dotąd tem i w rezultacie nadmierne rozgrza­ odszukali w ciągu dnia kosmonautów,
na zewnątrz śluzy. Gdy kosmonauta nie i spalenie pojazdu. Według słów choć na powrót nie starczyło już czasu
próbował wepchnąć ją do wnętrza, ka­ Bielajewa w ciągu zaledwie 18 sekund przed wieczorem. W nocy Bielajew i
mera uparcie „wypływała" z cylindrycz­ naziemny ośrodek kontroli lotu podjął Leonow mogli spokojnie spać w asyś­
nego przedziału. W końcu Leonow po­ decyzję co do dalszego przebiegu wy­ cie ekipy odbiorczej, która dostarczyła
stawił na niesfornym obiekcie obie prawy. Jedyną możliwością okazało żywność i ciepłe ubrania. Dopiero na­
nogi i w tej pozycji wsunął się do śluzy, się przeprowadzenie całkowicie ręcz­ stępnego dnia, 21 marca udało się im
zamykając za sobą władz w chwili, gdy nie sterowanego lądowania podczas. dotrzeć do oddalonego o około 20 km
statek przelatywał nad Sachalinem. 18 okrążenia Ziemi. W wyniku obrotu lądowiska śmigłowców na przecince.
Wkrótce śluza wypełniła się powie­ Ziemi w ciągu tego „nadprogramowe­ Wyczyn załogi Woschoda 2 okazał
trzem, a kosmonauta ustawił na pokręt­ go" obiegu przewidywane miejsce lą­ się kolejnym etapem w wyścigu ze
le regulatora ciśnienia wartość 165 mm dowania przesunęło się daleko w kie­ Stanami Zjednoczonymi o pierwszeń­
Hg. Po chwili mógł już przejść do kabi­ runku zachodnim. stwo w zdobywaniu kosmosu. Dla
ny z oczekującym Bielajewem. Uruchomiony ręcznie silnik hamują­ podkreślenia odniesionego sukcesu
radzieccy naukowcy podali dla prasy
wiadomość, że skafander Leonowa
WOSCHOD 2 mógłby być użyty do poruszania się po
Załoga (kryptonim radiowy „Atmaz"): powierzchni Księżyca. Jednak tum do­
Dowódca - pierwszy pilot: Paweł I. Bielajew trzeć mieli nie kosmonauci radzieccy, a
Drugi pilot: Aleksiej A. Leonow astronauci amerykańscy, z których
''Załoga rezerwowa: większość przygotowywała się wtedy
Dowódca - pierwszy pilot:? do pierwszego „zetknięcia z kosmo­
Drugi pilot: Jewgienij W. Chrunow
sem" na pokładach statków Gemlni.
Pojazd: Woschod 2 (oznaczenie międzynarodowe 1965-22A)
Raklata nośna: Woschod (Sojuz. oznaczenie amerykańskie A-2) ZSRR planował wysłanie jeszcze
Start: kosmodrom Bajkonur, 1965-03-18, godzina 9:00 czasu moskiewskiego trzeciego statku serii Woschod. Ko­
Orbita okołozlemtka: perygeum - 173 km, apogeum - 498 km, inklinacja 64,79, okres smonauci Szonin i Wołynow mieli w
obiegu - 90,9 min., liczba obiegów - 18 nim odbyć „lot długotrwały" trwający
Spacer koamlczny: (Leonow), czas: 20 min (poza statkiem 12 min, 9 s.) prawdopodobnie kilka lub kilkanaście
Lądowania: 1965-03-19, okolice Permu na Uralu, Rosja, ZSRR
dni. Z eksperymentu tego zrezygnowa­
Czat lotu: 1 d, 2 h. 2 min, 17 s.
no.
W uzupełnieniu do poprzednich odcinków „Pionierów" podajemy kryptonimy radiowe
Gagarina i Titowa: odpowiednio „Kedr" i „Oreł” Jactk Nowicki
Krzysztof Zifclna
 FOTOnowości.
MMMMI ■winujniwwmiBm
CO NOW EGO ZA ODRĄ (1)
Mający swoją główną siedzibę w
Jenie kombinat Carl Zeiss ma bar­
dzo szeroki profil produkcji. Zajmu­
je się on wytwarzaniem tak skom­
plikowanych urządzeń jak aparatu­
ra dla planetariów oraz teleskopy
astronomiczne aż po okulary i...
szklanki.
Dla naszych Czytelników najbar­
dziej znanym produktem tego kon­
cernu są aparaty fotograficzne fir­
mowane marką PRAKTICA. W os­
tatnich latach NRD poczyniło wiele
wysiłków w celu zdobycia zachod­
nich rynków dla swojej produkcji
fotooptycznej. I trzeba obiektywnie
przyznać, że mimo popełnionych
błędów, zwłaszcza marketingowych
(na przykład sprzedanie Japończy­
kom prawa wyłączności do stoso­
wania nazwy EXAKTA), aparaty
PRAKTICA są widoczne w skle­
pach RFN, Wielkiej Brytanii czy
nawet Australii. Miarą popularnoś­
ci niech będzie fakt, że wszyscy
producenci specjalizujący się w
zaopatrywaniu klientów w obiekty­
wy wymienne (np. VIVITAR, TA-
MRON, TOKINA itp.) mają w
swoim programie produkcyjnym o-
biektywy z typowym tylko dla
PRAKTICY uchwytem bagneto­
wym „B”.
Szczególnie szybki rozwój w pro­
dukcji sprzętu fotograficznego u
naszych zachodnich sąsiadów daje
się zauważyć od wprowadzenia w
1979 roku na rynek aparatu PRAK­
TICA B 200. W ciągu ostatnich 2 lat
nastąpiło przyspieszenie rozwoju
produkcji aparatów PRAKTICA
oraz wzbogacenie oferty o nowe
modele nie tylko zresztą lustrzanek
Fo t. 1. N o w y m o d e l s e r ii BX, P R A K T IC A B X 10
«»pwł«<lg
Fo t. 2. W c e lo w n ik u a p a ra tu P R A K T IC A B X 10 w id o c z n y c h je s t w ie le in fo r m a c ji: 1 - c z a s
m ig a w k i, 2 - z b y t m a ta p r z y s ło n a a lb o z b y t ja s n e o ś w ie tle n ie (g ó rn a d io d a ), lu b z b y t d u ż a
p r z y s ło n a a lb o z b y t s ła b e o ś w ie tle n ie (d o ln a d io d a ), 3 - p r z y s ło n a . 4 - g o to w o ś ć la m p y b ły ­
s k o w e j (d e d y k o w a n e j) d o w y k o n a n ia z d ję c ia , 5 - w łą c z o n a k o re k c ja , 6 - w łą c z o n y p r z y c is k
p a m ię c i p o m ia r u
jednoobiektywowych, ale i apara­
dukcji, a co za tym idzie i tańszego
tów typu COMPACT (np. PRAKTI­ w sprzedaży.
CA SPORT, którą już opisywaliśmy
Nowością w stosunku do modelu
na naszych łamach). BX 20 jest wprowadzenie styków
czytnika kodu DX. Jest to pierwszy
Nowe lustrzanki w NRD aparat wykorzystujący kod
Sztandarowym modelem lu­ DX. Warto czytelnikom przypom­
strzanki jednoobiektywowej produ­ nieć, że wprowadzenie tego kodu
kowanej w NRD jest już opisywana polega na odpowiednim oznako­
na naszych łamach PRAKTICA BX waniu kaset zawierających mate­
20. W swoim zakresie użytkowym riał światłoczuły w taki sposób, aby
można ją porównać z aparatem O- aparat przystosowany do odczyty­
LYMPUS OM-2N zarówno pod wania tego kodu samoczynnie usta­
względem czasów, masy, jak i - co wiał swoją automatykę w zależnoś­
jest nowością w aparatach produk­ ci od materiału, jaki znajduje się w
cji NRD - wewnętrznego pomiaru aparacie fotograficznym. Chodzi tu
światła przy zastosowaniu lampy z zwłaszcza o czułość filmu.
komputerem. Oczywiście musi być Zewnętrznie PRAKTICA BX 10
to specjalna lampa dedykowana, różni się od modelu BX 20 (oprócz
ale do tego jeszcze wrócimy w na­ napisu) tym, że nie ma pierścienia
stępnym odcinku. Ponieważ PRAK­ do nastawiania czułości filmu, któ­
TICA BX 20 była już przez nas opi­ ry poprzednio znajdował się pod
sywana skupimy się na jej młod­ korbką zwijania powrotnego filmu.
szym bracie (siostrze?) - aparacie W tym modelu do nastawiania ręcz­
PRAKTICA BX 10. nego czułości filmu (gdy nie jest
W stosunku do modelu BX 20 a- wykorzystywany kod DX) służy ten
parat BX 10 jest konstrukcyjnie u- pierścień, który w modelu BX 20
proszczony. Usunięta została bo­ był pokrętłem zmiany czasu mi­
wiem możliwość ręcznej zmiany gawki (pierścień, w osi którego
czasu migawki. Pozostaje zatem znajduje się spust migawki). Po­
wyłącznie w pełni automatyczny nadto wśród kontaktów dedykacyj­
dobór czasu migawki przy prese- nych dla lampy brakuje jednego
lekcji przysłony. W modelu tym nie styku, a na korpusie znajdują się
zastosowano, w przeciwieństwie do literki DX oznaczające przystoso­
BX 20, wewnętrznego pomiaru wanie aparatu do odczytywania
światła dla lampy błyskowej. Roz­ tego kodu.
wiązania te miały na celu stworze­ Pokrótce jeszcze dane technicz­
nie aparatu bardziej „amatorskie­ ne aparatu PRAKTICA BX 10: Au­
go”, jednocześnie tańszego w pro­ tomatyka czasu ekspozycji z prese-
lekcyjnym doborem przysłony, czas je ok. 1300 marek, a BCC tylko ok.
otwarcia migawki od 40 do 1/1000 s, 1000, czyli o 1/4 mniej.
migawka elektroniczna, lamelko- Model BCS różni się od modelu
wa, o pionowym przebiegu szczeli­ BCC tym, że jest wyposażony w sa-
ny, w celowniku odczyt aktualnie mowyzwalacz, którego ten drugi
stosowanego czasu migawki, zbyt nie ma. Dane techniczne obu apara­
obfitego lub zbyt skąpego oświetle­ tów są identyczne jak aparatów
nia, gotowości lampy błyskowej PRAKTICA BCA, z wyjątkiem kon­
oraz podgląd zastosowanej przysło­ strukcyjnych uproszczeń, o których
ny. Korekcja ± 2 wartości przysło­ jest mowa wyżej.
ny. Pamięć pomiaru. Możliwość za­
stosowania elektrycznego trans­ „L” schodzi ze sceny
portu materiału i naciągania mi­
gawki (winder) z prędkością do 3 W 1969 roku pojawiła się na ryn­
klatek na sekundę. Zasilanie - 4 og­ ku PRAKTICA L, dająca początek
całej rodzinie. Jej, jak na ówczesne
niwa LR44.
warunki, nowoczesna sylwetka
wraz z nietypowo, na przedniej
W stronę uproszczeń ścianie, umieszczonym spustem,
Konstruktorzy koncernu Carl dobrze jest znana polskiemu foto-
Zeiss przeanalizowali częstość uży­ amatorowi. LLC, LTL, VLC, PLC, to
wania poszczególnych podzespołów tylko niektóre z wówczas produko­
aparatu fotograficznego przez róż­ wanych modeli. Jedynym produko­
ne grupy odbiorców. Z badań tych wanym jeszcze do niedawna mode­
lem serii „L” była PRAKTICA MTL
wynikło, że najczęściej nie ko­
rzystają oni z możliwości ręcznego 5B. Była ona uzupełnieniem dla
nastawiania czasu migawki. Prak­ modeli „B” i jedynym aparatem
tycznie też nie znajduje zastosowa­ tego producenta o mechanicznej
nia możliwość podłączenia winde- migawce i bez automatyzacji na­
ra. Pamięć pomiaru, jak też i jego świetlania.
korekcja traktowana jest przez u- W stosunku 'do programu pro­
żytkowników jak „wyższa szkoła dukcji koncernu miała też wiele
jazdy”. Zresztą rosnąca tolerancja wad. Podstawowa polegała na tym,
materiałów światłoczułych skutecz­ że obiektywy mocowane były do
nie niweluje błędy ekspozycji. Do korpusu za pomocą gwintu M49xl,
tego można jeszcze dodać fakt nie- podczas gdy od dziesięciu lat produ­
zwracania przez większość fotogra­ kowano już modele o bagnetowym
fujących uwagi na możliwość pod­ mocowaniu obiektywów, typu „B”.
glądu wartości przysłony w celow­ Poza tym zużyciu uległ osprzęt słu­
niku aparatu. żący do produkcji tego modelu, jak
Skutek tej analizy nasuwa się wykrójniki czy tłoczniki. Postano­
sam. Wyprodukowano aparat będą­ wiono zatem skonstruować nowy a-
cy lustrzanką jednoobiektywową, o parat spełniający funkcje użytko­
migawce elektronicznie sterowa­ we aparatu MTL 5B, zunifikowany
nej, automatycznym doborze para­ z modelami stanowiącymi podsta­
metrów ekspozycji, ale jednocześ­ wę produkcji. W ten sposób powstał
nie maksymalnie uproszczonej. całkowicie nowy dla serii „B” apa­
Wszystkie te oszczędności kon­ rat PRAKTICA BM oraz jej odmia­
strukcyjne spowodowały znaczne na wyposażona w samowyzwalacz
obniżenie kosztów produkcji i zara­ BMS.
zem ceny aparatu. Wystarczy zau­ Wyposażona jest ona w elektro­
ważyć, że PRAKTICA BCA kosztu- nicznie sterowaną migawkę lamei-
kową o pionowym przebiegu szcze­
Fot. 3. N a jp ro s ts z e , w p e łn i a u to m a ty c z n e a - liny. Ale długość czasu ekspozycji
p a ra ty P R A K T IC A B C C i B C S jest ustalana wyłącznie ręcznie za
pomocą pokrętła umieszczonego
obok spustu migawki. W celowniku
widoczna jest skala czasów (tak jak
w modelu BC 1) i w czasie dokony­
wania pomiaru zapala się dioda
przy takim czasie, jaki powinien
być zastosowany. Prawdę mówiąc
rozwiązanie to jest znacznie mniej
wygodne od stosowanej np. w ZE­
NICIE 12XP światłowagi. Ale przy
pewnej wprawie parametry ekspo­
zycji można ustalić stosunkowo
szybko. Migawka wyposażona jest
Fo t. 4. P ie rw s z a „ r ę c z n a " P R A K T IC A z s e r ii
„ B " o z n a c z e n iu B M S (M -M a n u a l, S - S e lb -
s ta u s ló s e r) . P o d o b n y d o n ie j m o d e l b e z s a -
m o w y z w a la c z a n o s i o z n a c z e n ie B M
w czasy od 4 do 1/1000 s. Konstruk­
cja układu optycznego umożliwia
też obserwację w celowniku wiel­
kości aktualnie zastosowanej przy­
słony.
Ponieważ aparat ten przeznaczo­
ny jest głównie dla fotoamatorów,
dla zmniejszenia kosztów produk­
cji, a zatem i ceny, konstruktorzy
zrezygnowali w nim z możliwości
stosowania elektrycznego napędu
transportu filmu i naciągu migaw­
ki.
Trochę mylący jest napis znajdu­
jący się na korpusie aparatu. „E-
LEKTRONIC” odnosi się oczywiś­
cie do systemu sterowania migaw­
ki, a nie do stopnia automatyki, któ­
ra jest porównywalna ze wspom­
nianym już ZENITEM, z tą różnicą,
że pomiar dokonywany jest w przy­
padku modeli BM i BMS przy cał­
kowicie otwartej przysłonie, co w
porównaniu z ZENITEM i PRAK-
TICĄ MTL, w których to aparatach
pomiar dokonywany jest przy przy­
słonie roboczej, jest dużym udogod­
nieniem.
Nazwy... nazwy
Na koniec tej pierwszej części o-
pisu nowości zza Odry zwrócę uwa­
gę Czytelników na pewną cieka­
wostkę. Otóż aparaty PRAKTICA
sprzedawane są na świecie pod bar­
dzo różnymi nazwami. Najczęściej
spotykana jest oczywiście właśnie
owa PRAKTICA. Ale można rów­
nież spotkać się z nazwą JENA-
FLEX. Sklepy fotograficzne za-
chodnioniemieckiej sieci domów
towarowych QUELLE sprzedają te
aparaty pod nazwą REVUEFLEX.
Zresztą pod tą samą nazwą są w
tych sklepach sprzedawane rów­
nież aparaty radzieckie ZENIT.
Paweł Wójcik
 sw itch (Znak ?}

llliifo iflUih a,b,c case

case ' H*
'K

1
1
if
/*

/»
<x >
[ KK w

1)
1c w o
x

f KK w p r a w o }
;
■ «/•

b r e a k ;)

»/:

1if <x< 79) X* +; b r e a k ;)

KURS JĘZYKA C case 'H* /« f KK w gore) «/ •

O dcinek 24 if (y>D y -J break;

case •P* /« [KK w d c l) «/ •

Uzupełniając wiadomości o mechanizmach do obsługi if (y<? 5) y ♦ 11 break;
konsoli w języku TURBO C 2. 0 należałoby wspomnieć o
funkcjach gotoxy, wherex i wherey. Ta piewsza służy do case 'G 1 /* [Uoraej */ .

plasowania kursora w wybranym polu ekranu i należy do x= 1; break;

typu vold. a jej dwa argumenty - do typu Int. Pierwszy para­
case ' 0* /» [End] »/
metr reprezentuje numer kolumny ekranu, drugi parametr -
numer wiersza, w którym ma być umiejscowiony kursor, Z X: 79; break;

kolei bezargumentowe funkcje wherex i wherey są typu Int case 'S* /* (D el) »/
i podają odpowiednio numer kolumny i wiersza ekranu, w
c l r e o l (); break;
którym aktualnie znajduje się kursor.
case 'R ' /» [Ins) «/ :
Bezparametrowe funkcje typu vold: clreol, delllne i Insll-
ne ułatwiają redagowanie tekstów na ekranie monitora. i n s i i n e ( ) j break;

Funkcja clreol kasuje część linii ekranu, położoną na pra­ case ' Q' /* {PgDn] »/ :

wo od kursora włącznie ze znakiem wskazywanym przez

de 11i n e ( ) break
kursor, nie przemieszczając jednak samego kursora.
}
Funkcja delllne kasuje linię ekranu, w której aktualnie
e) sc
znajduje się kursor. Linie znajdujące się poniżej skasowa­
nej przemieszczają się w górę, wypełniając powstałą lukę, sw itch (Znak_l)

zaś u dołu ekranu wstawiona jest linia pusta, wypełniona I case 13 /« <CR> «/ :
spacjami o bieżącej barwie tła.
x - 1; if (y< 25) y ♦ •; break:

Funkcja insllne wstawia pustą linię w tym miejscu ekranu, case 6 /* <BacKspace> «/
w którym aktualnie znajduje się kursor. Wszystkie linie po­
niżej pierwotnego położenia kursora są przemieszczane o
if (x > 1) x - -;

jedną pozycję w dół, przy czym linia najniższa zostaje „wy­ gotoxy(x, y); p r i n t f C * 1; break

pchnięta” z ekranu. d e f a u lt:

Działanie tych funkcji demonstruje prościutki model edy­ p r i n t f C ‘/■C, 2n a k „ l ) ;

tora ekranowego, pozwalającego komponować na ekranie if (x< 79) x < ■*',
dowolne teksty. Edytor pozwala przemieszczać kursor w
czterech kierunkach (klawisze kierunkowe), kasować ko­ e lsc i f (y<?S) 1x 0: y * < ;)

niec linii (klawisz [Del]), wstawiać linie ([Insert]) i usuwać je 1

([PgDn]). Klawisze [Home] i [End] przemieszczają kursor
gotoxy(x. y ) ;
odpowiednio na początek i koniec wiersza. Klawisz [Enter]
(wysyła on kod « CR », inaczej 7r’) powoduje przejście do ]
początku następnej linii, [Backspace] kasuje znak na lewo w hile ( (Znak _4 u Nul) :: (ZnaK _2 'b ' ) ) !
od kursora:
')
ftincludr dTH lO II

ftdefine Nul C void C zyta j znak (char « 7n a K 1, char »Znak_ 2)

I »Znak _1 • g c t c h O ;
void C z y tn j_ z n a k |c h a r «Znak_, 1, char ■Znak,?); if ( « 7» n a k _ ) - N uli) *Zm ik_? g c tc h O ;

m a i n ()

J char 2n a K _ i , Znak.. 2;
in t x, y;

c l r s c r (); Rozpoznawanie klawiszy funkcyjnych opiera się na meto­

x = 1i y = 1i dzie przedstawionej już przy okazji bezpośredniego odczy­
tu klawiatury. Zmienne: x i y reprezentują bieżące położenie
do
kursora na ekranie. Przed każdym przemieszczeniem kur­
I C z y ta j_ z n a k ( 8Z n a k „1 aznaK_S); sora odbywa się test, czy kursor nie znajduje się przypad­
kiem już przy odpowiedniej krawędzi ekranu. Z obsługi os­
tatniej, 80. kolumny ekranu dla prostoty zrezygnowano, bo
po wpisaniu znaku w ostatnie pole najniższej linii odbywa
się automatyczny - w tym przypadku niepożądany - scrol-
ling. Naciśnięcie klawisza (F10) kończy pracę programu.
Skoro mówimy o monitorze konsoli, to jego dodatkową
właściwością jest możliwość operowania grafiką. TURBO C
pozwala w pełni wykorzystywać graficzne talenty kompute­
rów klasy PC/XT/AT i pokrewnych. Dobra grafika może stać
się ważnym atutem prawie każdego programu, ale sprawne
operowanie nie wymaga opanowania odpowiednich me­
chanizmów. W tym odcinku skupimy się na sprawach pod­
stawowych, za miesiąc skoncentrujemy się już na sprawach
praktycznych.
W trybie graficznym można rozpatrywać ekran jako siatkę
złożoną z niezależnych elementów obrazu. Liczba tych ele­
mentów zależy od typu karty graficznej i trybu jej pracy. Tak
np. dla karty CGA może to być 320x200 lub 640x200 ele­
mentów, karta EGA może oprócz tego mieć także rozdziel­
czość 640x350 elementów, VGA - 640x479, natomiast je­
dyna osiągalna dla karty Hercules rozdzielczość wynosi
720x348 elementów. Każdy z tych elementów stanowi naj­
mniejszą, niepodzielną część obrazu i może przyjąć nieza­
leżnie od innych elementów jeden z kilku (dwóch, czterech,
szesnastu) stanów: w najprostszym przypadku - czerń lub
biel.
Element taki (ang. p ix e l) będziemy odtąd dla swobody
retorycznej nazywać p u n k te m e kra n u lub krótko: p unktem ,
mając świadomość faktu, że nie jest to ścisły odpowiednik
odpowiedniego pojęcia geometrycznego. Punkt o barwie
tła ekranu będziemy nazywać punktem zgaszonym, inaczej:
skasowanym, punkt o barwie wypełnienia - punktem zapa­
lonym lub wypełnionym.
Każda karta graficzna ma swoją własną pamięć RAM, w
której są przechowywane dane obrazu. Obszar pamięci po­
trzebny do przechowania kompletnego obrazu zależy od
rozdzielczości obrazu i liczby dozwolonych barw. W naj­
prostszym przypadku ekranu jednobarwnego dla każdego
punktu wystarcza pojedynczy bit, a zatem liczba bajtów -
liczba punktów/8. Każde podwojenie liczby dostępnych
barw wymaga równoczesnego podwojenia pamięci ekranu.
Takie karty jak Hercules, EGA czy VGA dysponują pamięcią
operacyjną kilkakrotnie większą od potrzebnej do przecho­
wania pojedynczego obrazu (przynajmniej w niektórych try­
bach). W tym przypadku w pamięci karty graficznej można
przechowywać równocześnie dwa lub więcej kompletnych
obrazów. Te niezależne, równorzędne obszary pamięci na­
zywamy stronicami graficznymi. Przełączanie stronic gra­
ficznych pozwala w okamgnieniu zmienić zawartość ekranu.
Często stosowaną techniką, przydatną zwłaszcza przy ani­
macji, jest wyświetlanie zawartości jednej stronicy graficz­
nej, a równocześnie przygotowywanie nowego obrazu „za
kulisami", czyli na innej, niewidocznej stronicy graficznej.
Stronicę, której zawartość jest w danym momencie prezen­
towana na ekranie, będziemy nazywać stronicą widoczną,
natomiast stronicę, na której odbywają się wszelkie modyfi­
kacje polegające na modyfikacji obrazu (kreślenie linii, wy­
pełnianie obszarów itd.), nazywamy stronicą aktywną. Stro­
nica aktywna nie musi być tożsama ze stronicą widoczną.
Karta CGA dopuszcza trzy tryby graficzne: jednobarwny
wysokiej rozdzielczości 640 x 200 punktów, jednobarwny
średniej rozdzielczości 320x200 punktów, oraz wielo­
barwny 320x200 punktów. CGA dysponuje tylko jedną
stronicą graficzną i nie może stosować techniki przełącza­
nia stronic graficznych. Hercules ma 2 stronice, ale tylko
jeden tryb graficzny o rozdzielczości 720x348, w którym
każdy punkt może znaleźć się tylko w dwóch stanach: usta­
wionym i skasowanym. Dostępne są 2 stronice graficzne.
EGA i VGA mają wiele trybów pracy zależnie od posiadanej
pamięci RAM, o rozdzielczości od 320x200 do 640 x 480
punktów przy liczbie dostępnych kolorów od 2 do 16. Licz­
ba stronic graficznych zależy od trybu pracy. EGA i VGA
emuluje też kartę CGA.
Układ współrzędnych ekranowych jest wspólny dla
wszystkich kart i trybów: lewy górny punkt ekranu ma
współrzędne (0, 0). Współrzędna Y może przyjmować war­
tości 0...199 (CGA) do 0..479 (VGA) i przyrasta z góry na dół,
a więc odwrotnie, niż jest to normalnie przyjęte. Współrzęd­
na X przyjmuje - zależnie od karty i trybu - wartości 0..719,
0..639 lub 0..319 i przyrasta w prawo. Ponieważ jednak TUR­
BO C 2.0 umożliwia operowanie okienkami ekranowymi, w
których występuje lokalny układ współrzędnych, w razie
zdefiniowania okienka układ współrzędnych wykorzystywa­
ny przez większość funkcji graficznych nie musi pokrywać
się z układem absolutnych (fizycznych) współrzędnych ek­
ranowych. Ściślej mówiąc, nie musi pokrywać się początek
tego układu, gdyż skala pozostaje zawsze ta sama.
Wszystkie graficzne funkcje TURBO C 2.0 znajdują się w
standardowym pliku bibliotecznym GRAPHICS. LIB, nato­
miast ich prototypy w pliku: GRAPHICS.H. Do kompilacji
programu realizującego operacje graficzne nie potrzeba już
żadnych innych dodatkowych plików. Inaczej jest jednak z
realizacją programu graficznego, a to za przyczyną niestan­
dardowej filozofii obsługi operacji graficznych.
Kompletny zestaw programów maszynowych, realizują­
cych poszczególne operacje graficzne, nazywany odtąd d ri-
v e re m { czyt.: drajwerem) g raficznym , nie stanowi bynajmniej
stałego elementu skompilowanego programu Pascalowe­
go, ale jest zawarty w oddzielnym pliku z rozszerzeniem
BGI. ściślej: istnieje kilka różnych plików driverów graficz­
nych, każdy dla Innego typu karty graficznej. Co więcej: w
standardowych warunkach driver ten nie jest wcale ładowa­
ny łącznie ze skompilowanym programem pascalowym! Ła­
dowanie drivera graficznego następuje dopiero na wyraźne
życzenie programu.
Normalnie driver graficzny jest umieszczony w pamięci
dynamicznej I pozostaje tam tylko tak długo, dopóki pro­
gram nie skończy korzystać z jego usług i zażyczy sobie
jego usunięcia. Zajmowana pierwotnie-przez driver pamięć
jest wówczas zwalniana do innych celów (to samo dotyczy
plików czcionki graficznej, też ładowanych na żądanie; o-
mówimy to w jednym z kolejnych odcinków).
Zastosowane rozwiązanie z dynamicznym ładowaniem
drivera ma istotne zalety. Po pierwsze, uniezależnia ono
skompilowany program od typu karty graficznej komputera,
na której program ma być eksploatowany. Typ karty można
bowiem rozpoznać już po uruchomieniu programu i dopiero
wtedy zażądać załadowania drivera odpowiedniego dla da­
nej karty graficznej. Po drugie, dynamiczne ładowanie drive-
ra pozwala na racjonalną gospodarkę pamięciową - driver
wraz z niezbędnymi mu strukturami danych zajmuje miejsce
w pamięci tylko wtedy, gdy jest naprawdę niezbędny, a
zajętą przezeń pamięć można odzyskać po zakończeniu
pracy w trybie graficznym.
Roland Wacfawak
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
Swego czasu zwrócił się do mnie młody czło­
wiek z prostym na pozór pytaniem: - Które z
osiągnięć nauki uważam za najważniejsze?
Muszę przyznać, że znalazłem się w trudnej sy­
tuacji. Myśli zakotłowały się w głowie. W szere­
gu stanęli: Einstein, Newton, Arystoteles oraz
wielu, wielu innych uczonych, którzy na trwałe
zapisali się w historii nauki. Kogo tu wybrać?
Na szczęście zdałem sobie sprawę, że postawio­
ne pytanie ma charakter osobisty, a więc odpo­
wiedź może być subiektywna. Z tym zastrzeże­
niem opowiedziałem się za odkryciem Neptuna
przez Adamsa i Leverriera. Argumentowałem z
przekonaniem, że ich prace teoretyczne były
autentycznym triumfem matematyki, fizyki i a-
stronomii w dziele poznawania przyrody i ota­
czającego nas Wszechświata, że zwykłe pióro i
kartka papieru stały się narzędziami pozwala­
jącymi odkryć nieznane dotychczas ciało nie­
bieskie, odległe o miliardy kilometrów. Czyż nie
było to wspaniałe osiągnięcie naukowe? Pamię­
tam, że podana odpowiedź nie w pełni usatys­
fakcjonowała pytającego. Zapewne oczekiwał
czegoś zupełnie innego. A może odniosłem tyl­
ko takie wrażenie.
To krótkie zdarzenie, choć miało miejsce w ie­
le lat temu, w jakiś dziwny sposób zadomowiło
się w mojej pamięci i w myślach wracało kilka­
krotnie. Być może pytający uważał za faktycz­
nego odkrywcę Neptuna astronoma Galie z ber­
lińskiego obserwatorium, który jako pierwszy
odszukał tę planetę wśród gwiazd. Być może
nazwiska Adamsa i Leverriera są zbyt mało
Fragment układu okresowego pierwiastków
III A IV A VA VI A
6^ 7n aO
2 B or Węgiel T len
Azot
10,81 12.0115 14.0067 15.9994
13A I 14S i ,5P * s
3 G lin
Krzem Fosfor Siarka
26,98184 28,086 30,97376 32,06
FUNDAMENTALNE WYKRESY
Zależność energii wiązania nukleonu od liczby masowej
znaczące w galerii naukowców wszechczasów.
Może wreszcie samo odkrycie nie zasługuje na
miano najważniejszego. Faktem jest jednak to,
iż udzieliłem konkretnej odpowiedzi. Czy dzi­
siaj zaskoczony podobnym pytaniem odpowie­
działbym tak samo? Z uwagi na końcowy fra­
gment tego artykułu, wstrzymam się (na razie)
od wypowiedzi. By nie być posądzonym o zasto­
sowanie uniku, chciałbym teraz poświęcić kilka
uwag tematyce zbliżonej, czyli też pewnemu
naukowemu „naj...”.
Nie ulega wątpliwości, że każda dyscyplina
wiedzy charakteryzuje się własnym klimatem,
posiada swoisty język, własną bazę pojęć i po­
sługuje się specyficznymi metodami badawczy­
mi. Wiedza rozdrobniona jest jednak na mnós­
two tematów szczegółowych, wybitnie specjali­
stycznych. W tym gąszczu łatwo się mogą zgu­
bić zwłaszcza młodzi adepci. Dlatego niezmier­
nie cenne są wszelkie uogólnienia, pozwalające
powiązać w jedną logiczną całość tematy pozor­
nie rozłączne. A jeśli efekty takiej syntezy mo­
żna przedstawić w formie zwartej, np. w postaci
VIIIA
tabeli, wykresu lub diagramu, to warto poświę­
2H e
1
cić czas, by je dogłębnie przestudiować. Włożo­
Hel
ny trud na pewno zaowocuje.
VII A 4.0026
Typowym przykładem takiej syntezy może
»F i0N e być układ okresowy pierwiastków. W pewnym
sensie jest on najzwyklejszym wykresem,
Fluor Neon
18.9984 20,179 gdzie na jednej osi odłożone są masy atomowe,
a na drugiej - właściwości chemiczne pier­
17 C I ia A r
wiastków. Jego twórca, Mendelejew, zauważył,
Chlor Argon
że właściwości chemiczne pierwiastków zmie­
35.453 39.948
niają się w sposób okresowy wraz ze wzrostem
mas atomowych. Umiejętnie poćwiartował ten
wykres i ułożył tablicę pierwiastków, w której
poszczególnym kolumnom i wierszom odpowia­
dają ściśle określone własności i to nie tylko
chemiczne, lecz sięgające znacznie głębiej, aż
do samego atomu. Zrozumienie treści zawar­
tych w tablicy Mendelejewa nadało silny im­
puls rozwojowi chemii. Pozwoliło między inny­
mi przewidzieć istnienie nie znanych wówczas
pierwiastków, a nawet wnioskować o ich właś­
ciwościach fizycznych i chemicznych.
Układ okresowy pierwiastków łączy więc zja­
wiska zachodzące w świecie atomów ze świa­
tem nas otaczającym. Tym pomostem są zwy­
kłe reakcje chemiczne. Zachodzą one między a-
tomami, a efekty rejestrowane są przez nasze
zmysły.
Czy w innych dziedzinach nauki znane są
odpowiedniki tablicy Mendelejewa? W wielu
przypadkach tak, choć nie zawsze zdajemy so­
bie z tego sprawę. Na przykład w fizyce jądro­
wej takim odpowiednikiem jest wykres, na któ­
rym przedstawiono zależność między energią
wiązania przypadającą na jeden nukleon w ją­
drze atomowym, a liczbą masową opisującą
dane jądro. I znów prawidłowe rozumienie isto­
ty tego wykresu jest kluczem do rozumienia
fizyki jądrowej, a wnioski nasuwają się już
same. Najtrwalsze jądra mają atomy, których
liczba masowa zawiera się w przedziale między
50 a 80, z maksimum przypadającym w okoli­
cach żelaza. Stwarza to możliwość wytwarzania
ogromnych ilości energii i to dwoma różnymi
sposobami: na drodze rozszczepiania jąder pier­
wiastków najcięższych lub poprzez syntezę
pierwiastków lekkich. Praktyczne sposoby rea­
lizacji tych możliwości budzą na ogół grozę, bo
są to bomby atomowe: uranowa i termojądro­
wa. Innym sposobem urzeczywistnienia ma­
rzeń o niewyczerpalnych zasobach energii są
kontrolowane reakcje jądrowe zachodzące w
reaktorach. W przyrodzie kontrolowane reak­
cje termojądrowe są realizowane od dawien
dawna. Zachodzą one we wnętrzach gwiazd,
stanowiąc główne źródło ich energii.
W ten sposób, zupełnie niepostrzeżenie zna­
leźliśmy się w makrokosmosie, a to jest już te­
ren astronomii. Czy również tutaj mamy odpo­
wiedniki tablic Mendelejewa? Odpowiedź po­
nownie jest twierdząca. Taką rolę w odniesie­
niu np. do gwiazd spełnia wykres Hertzsprun-
ga-Russella, często nazywany diagramem H-R.
Każda gwiazda zajmuje na nim ściśle określo­
ne miejsce. Jest ono związane z jej parametra­
mi fizycznymi - temperaturą panującą na po­
wierzchni oraz ilością energii emitowanej przez
nią w przestrzeń w jednostce czasu. Taki dobór
parametrów wydaje się być nienaturalny, ale
zarówno teoria, jak i praktyka potwierdzają
słuszność dokonanego wyboru. Aby umieścić
gwiazdę na diagramie (odpowiada jej jeden
punkt), wystarczy uzyskać z obserwacji jej wid­
mo oraz wyznaczyć odległość do niej. Znalezie­
nie wymaganych parametrów jest już wtedy
zadaniem prostym. Panowie Hertzsprung i Ru­
ssell wykonali to zadanie i ze zdziwieniem
stwierdzili, że gwiazdy nie pokrywają całej po­
wierzchni sporządzonego wykresu, lecz wyraź­
nie grupują się w kilku miejscach. Nietrudno
domyślić się, że poszczególne grupy gwiazd mu­
szą się różnić między sobą i to w sposób isto­
tny.
Nie będziemy teraz rozszyfrowywać tego dia­
gramu. Poświęcimy mu jeden z najbliższych
odcinków. Istotne jest to, że również gwiazdy,
podobnie jak pierwiastki chemiczne oraz nu­
kleony znajdujące się w jądrach atomowych,
można w zwarty sposób usystematyzować.
Każde z omawianych zestawień zawiera ol­
brzymią liczbę informacji szczegółowych, a u-
miejętność korzystania z tego zasobu może
okazać się wspaniałym przewodnikiem po nau­
kach przyrodniczych.
Dobór tych trzech rysunków nie był przypad­
kowy. Osobiście zaliczam je do najważniej­
szych wykresów w chemii, fizyce i astronomii.
Jest to oczywiście dobór subiektywny i każdy
ma prawo nie zgodzić się z nim.
Na zakończenie chciałbym jednak powrócić
do pytania cytowanego na wstępie i zadać je
Czytelnikom: - K tóre z osiągnięć nauki uważa­
cie za najważniejsze? Zdaję sobie sprawę, że
rozrzut odpowiedzi może być duży, bo każdy
ma przecież własne zdanie. Szczególnie cieka­
we może okazać się statystyczne opracowanie
wszystkich odpowiedzi. Z zainteresowaniem
oczekujemy w redakcji na Wasze typy. Prześlij­
cie je na kartkach pocztowych wraz z krótkim
uzasadnieniem w terminie jednego miesiąca od
daty ukazania się w sprzedaży bieżącego nume­
ru „MT”. Wśród wszystkich uczestników propo­
nowanej zabawy rozlosujemy nagrody rzeczo­
we, a najciekawsze wypowiedzi zostaną opubli­
kowane.
Marek T. Szczepański
95
 Spośród planet na niebie wieczornym będziemy mogli podziwiać Saturna Świeci on jasno
w gwiazdozbiorze Strzelca. W jego sąsiedztwie nadal znajdują się Uran i Neptun. Do ich
obserwacji konieczna jest lornetka lub lunetka. Mars wschodzi około trzy godziny po zacho­
dzie Słońca i świeci aż do rana. Natomiast Jowisza odnajdziemy dopiero we wrześniu i to też
przed wschodem Słońca. Pod koniec tego miesiąca będzie również szansa odszukania Mer­
kurego. Znajduje się on w maksymalnej elongacji zachodniej (18°) w dniu 24 września. W
okolicach tej daty jego jasność zacznie gwałtownie wzrastać, przyjmując ujemne wartości
(-0,m5). Wenus z kolei zbliża się do Słońca, przez co jej warunki obserwacyjne systematycznie
się pogarszają.
Słońce wstąpi w znak Panny 23 sierpnia o godz. 11:18, a astronomiczna jesień rozpocznie
się 23 września o godz. 08:56. W tym momencie Słońce wstąpi w znak Wagi.
Podczas sierpniowej pełni Księżyca nastąpi jego częściowe zaćmienie. Niestety, u nas
będzie niewidoczne.
Fazy Księżyca: pełnia - 06.08 o godz. 16:20, ostatnia kwadra - 13.08 o godz. 17:55, nów -
20.08 o godz. 14:40, pierwsza kwadra - 28.08 o godz. 09:35, pełnia r- 05.09 o godz. 03:47,
ostatnia kwadra - 11.09 o godz. 22:54, nów - 19.09 o godz. 02:47 i pierwsza kwadra - 27.09 o
godz. 04:07. Księżyc znajdzie się w perygeum 09.08 około godz. 14 i 06.09 około godz. 21,
natomiast w apogeum 25.08 około godz. 01 i 22.09 około godz. 18.
Wszystkie momenty podano w czasie letnim (CWE).
Opracował: Marek T. Szczepański
Grafika: Jan Desselberger

* * &
A S T R O - F O T O
Galaktyka spiralna - M 83. NGC 5236. Należy do najjaśniejszych galaktyk na niebie, jej
jasność wynosi 7,m 5, a rozmiary kątowe 10' x 8’. Odległa jest od nas o około 12 min km. Jest
galaktyką typu Sc o małym jasnym jądrze, które stanowi źródło promieniowania radiowego
Jej całkowitą masę oceniono na 60 miliardów mas Słońca, a jasność absolutną na 19,m 5
Zaliczana jest do zgrupowania galaktyk w Centaurze. Na sferze znajduje się w gwiazdo
zbiorze Hydry (Węża Wodnego) w miejscu o współrzędnych: a - 13h34m,3; 5 — 29°37'. U
nas praktycznie niewidoczna.
Zdjęcie wykonano za pomocą czterometrowego teleskopu.

SUZUKI RGV 250
Suzuki RGV 250 jest jednym z czoło­
wych przedstawicieli motocykli klasy
250 cm3, zdobywających w Europie co­
raz większą popularność. Model RGV
pod względem jakości wykonania jest
często porównywany do szwajcarskie­
go zegarka. Ma własności trakcyjne tyl­
ko niewiele gorsze od pojazdów grupy
500 - 750 cm3, lecz jest o wiele tańszy
w eksploatacji ze względu na mniejsze
opłaty ubezpieczeniowo-podatkowe.
Mimo bardzo dużego podobieństwa
do „250-tek" klasy Grand Prix (moto­
cykl został zaprojektowany jako wyści­
gowy, podstawową różnicę stanowi
skrzynia biegów, także 6-biegowa, lecz
o innym zakresie przełożeń) nie ma
trudności z prowadzeniem pojazdu w
różnych warunkach drogowych. Za­
strzeżenia można mieć w tym przypad­
ku tylko do braku bocznych osłon ae­
rodynamicznych i zbyt niskiej owiewki
- w czasie deszczowej pogody prowa­
dzący jest dokładnie zmoczony. Dyna­
mika motocykla jest płynna, a zakres
szybkości na poszczególnych biegach
- równomierny. Silnik jest jednak mało
elastyczny, co wymaga częstej zmiany
przełożeń w zakresie 1 - 5 (bieg 6 jest
nadbiegiem, wykorzystywanym tylko
do ekonomicznego utrzymania osiąg­
niętej już prędkości).
Dwusuwowa jednostka napędowa o
dwóch cylindrach ustawionych w ukła­
dzie widlastym, pod kątem 90° rozwija
z pojemności skokowej 249 cm3 (śred­
nica cylindra - 55 mm, skok tłoka 50,6
mm) przy stopniu sprężania 7,5 : 1,
dużą noc 42,66 kW (58 KM) przy 9600
obr/min. Zasilanie zapewniają dwa
gaźniki Slingshot 32 o specjalnej kon­
strukcji powodującej zwiększenie pod­
ciśnienia i lepsze zawirowanie mie­
szanki paliwowo-powietrznej, osadzo­
ne na przewodach ssących o niejedna­
kowej długości za blokiem napędo­
wym (pomiędzy silnikiem a siodłem).
Na uwagę zasługuje doskonałe urzą­
dzenie rozruchowe pracujące nadzwy­
czaj sprawnie w każdych warunkach
klimatycznych. Silnik chłodzony cieczą,
jak u wielu konstrukcji tej klasy i po­
chylony do przodu pod kątem 20°
(głównie dla obniżenia środka ciężkoś­
ci motocykla), ma odrębne smarowa­
nie zasilane olejem ze zbiornika u-
mieszczonego za siedzeniem kierow­
cy. Tam też znajduje się wlew cieczy
chłodzącej i skrzynka narzędziowa. Uk­
ład wydechowy jest zamocowany w
sposób elastyczny dla wyeliminowania
szkodliwych wibracji. Przy niskich
szybkościach obrotowych wału korbo­
wego silnika dźwięk, jaki wydają gazy
spalinowe, jest typowy dla dwusuwu,
natomiast w górnym zakresie prędkoś­
ci, przy ok. 8500 obr/min do złudzenia
przypomina odgłosy piły tarczowej tną­
cej solidny kloc drewna.
Motocykl ma tzw. ramę przestrzen­
ną, nawiązującą do układu podwójne­
go, wykonaną ze stopów lekkich z ele­
mentów o profilu zamkniętym Tylne
koło osadzone jest w wahaczu wleczo­
nym dwuramiennym z centralnym re­
sorowaniem typu Suzuki Fuli Floater.
Charakterystykę tego zespołu można
samodzielnie dopasowywać do obcią­
żenia pojazdu. Także i przednie zawie­
szenie (widelec teleskopowy) ma regu­
lację dostosowującą jego działanie do szalności można potraktować jako
warunków jazdy. błąd wytwórcy.
Oba koła, wykonane ze stopów lek­ Pojazd jest w zasadzie jednoosobo­
kich, o trzech szprychach pustych w wy (od biedy można „upchnąć" pasa
środku dla zmniejszenia masy, wypo­ żera). W czasie jazdy większość masy
sażono w ogumienie niskoprofilowe ciała opiera się na rękach; w przypad­
angielskiej firmy Dunlop: tylne, o śred­ ku modelu RGV pozycja ta nie jest jed­
nicy 18", szerokie o wymiarach 140/ nak uciążliwa nawet dla osób o wyso­
/60, zaś przednie (17") w raczej typowe kim wzroście. Siodło jest jednak nie­
110/70. Pojazd ma hamulce tarczowe wygodne, toteż przymusowe zatrzyma­
znanego systemu Deca, stosowanego nie motocykla po przebyciu każdych
w wielu motocyklach tej marki już od 160 km dla napełnienia bezołowiową
kilku lat. Układ hamowania każdej tar­ benzyną 17-litrowego zbiornika paliwa
czy (perforowane; z przodu podwójne (zużycie paliwa według testu miejsko
0 dużej średnicy 290 ram, z tyłu poje­ -szosowego) można potraktować jako
dyncza o średnicy 210 mm) ma dwie przyjemność. Do pewnych wad zali­
pary tłoczków o różnych rozmiarach czyć też można brak centralnego stoją
stopniujących siłę nacisku - hamowa­ ka, co utrudnia np. demontaż koła.
nie modelu RGV jest bardzo skuteczne Cena motocykla jest dość wysoka i np.
1 łagodne zarazem. w Wielkiej Brytanii wynosi 3299 funtów.
Suzuki RGV 250 prowadzi się bar­ Za dwustufuntową dopłatą można o-
dzo łatwo. Pomimo niewielkiej masy trzymać motocykl malowany w sche­
własnej (128 kg) motocykl dobrze macie barw popularnej Pepsi-Coli. Na
„trzyma się” drogi, a jego prędkość zakończenie adres jednego z więk­
maksymalną ok. 170 km/h - można u- szych przedstawcielstw tej firmy w Eu­
znać za jedną z lepszych w tej klasie ropie: Heron Suzuki GB Ltd; 46/62 Ga-
Ergonomicznie umieszczony zespół twick Road, Crawley, West Sussex
sterująco-kontrolny, pozbawiony RH10 2xF. Wielka Brytania.
wszelkich elektronicznych dziwactw,
jest skromny, lecz wystarczający. Jedy­
nie sygnał dźwiękowy, o zbyt małej sły­ Jan Tarczyński