Íôô 3 ❒ ¾÷çæÖ÷èëçìâüç

ùÒæ
3¿0 Åí!ÐÖ
3¿1 «*¬t¬?ìûæì
3¿2 ¾÷çæÖ÷èëçìâüç-Íë ùÒæ
3¿2¿1 ÌìèóÜéÜì ‘4ÇÞ’ ß âÓÖÜéÜì ‘8â’ øèëíE×íóë ̤Ð
3¿3 âÓÖÜéÜì ‘8â øèëíE×ó’
3¿4 ¼ìÓÖ¼ìÓæ ç+U
3¿5 ¼ìëì¤Ð
3¿6 ÌæãÐéÜæé
3¿7 †ŒpøèJ

3¿0 Åí!ÐÖ
¼ãôâh ìë v¼æ çþìë “ûìàìÜì ¼ìèðíçÖë Èèçðì¼” †Œípë “¾÷çæÖìûóìæ” Ðé»Þô ÌìíÜì÷æìú èÜíÔè×íÜæ•
“çûãß ÍôÇì väìë ôèëúì ûèÜíç øìèë vö ¾÷çæÖìûóìæ ë÷æìë øïíûÞ ¼â¼ìâèúô Èèçðìí¼ë ôÇì óïíë Çìô•
Ìçéç Èèçðìí¼ëß vôìíæì Åøìóìæ âãÔÖÛìíû ¼ìèðçÖ ¼üè,%ë ôìíä Üìùìíæì ðú æìȯ v»ì§Ð Ðçìjéë «*ìë@¬c
ðÈíç ÍÈ Íô äéèûç ûÖèkë ÷èër ¼ìèðíçÖë èû»úéÛ—ç ðÈܯ 1 x*éí¼íæë ÍÈ Åèk «*èËÓìæíöìùÖ¯ Ȥíëä
«*Ûìû øïûûÞ çÞé ûì¤Üì ¼ìèðíçÖ äéûæéôìûÖIèÜë èûíл Ñèçðìè¼ô Iëg& Ììíׯ çíû Í ôÇìß vÔúìÜ
ëìÔíç ðíû Íȼû äéûæéôìíûÖë ë÷èúçìëì vôÅÈ «*ìâìèËô Èèçðì¼ ë÷æì ôëíç ÷ìæèæ• Ûkíóë äæÖ
Ìûçìëäéûíæë æìæì ûü+ìQ? ë÷æì ôíëè×íÜæ¯ ÌûÐÖ ¾÷çæÖíóû ‘1486-1533’ vöíðçh Ñèçðìè¼ô
ûÖèk& v¼íðçh ôìíûÖ çþìë Ìûçìë& «*èçèVç ðíÜß Ñèçðìè¼ô t¬ëH ø C ¼@øïËÞ Üã: ðúèæ¯ øíë âàÜôìíûÖ
ß ÌæãûìóôìíûÖ vö Èèçðì¼ v÷çæìë ÌÛìû Üá ôëì öìú äéûæéôìíûÖ çìë çhÜæìú òìæ-ôìÜ-øìírë
ÌèÓôçë øìèÇÞû øèë÷ú øìßúì ¼@¬ûc ¯ vöíðçh Ȥíëä «*Ûìû øïûûÞ çÞé øíûÞ Ììâìíóë vóíÐ Èèçðìí¼ë
Åøìóìæ ¼ã«÷* ëh æú v¼íðçh ¾÷çæÖ äéûæéôìûÖIèÜë âíÓÖ Èèçðìí¼ë æìæì Åøìóìæ Ôþíã ä øìßúì ¼@¬ûc ¯
Ììûìë ÍôÇìß ¼çÖ ÍÈ äéûæéôìûÖIèÜ èûíл Ûèkçí+Uë «*ôìÐô¯ ¼ãçëì¤ v¼È Ûèkçí+Uë øèëâ„Üèåß
ôìûÖøìÒ ôëíÜ äìæì ¼@¬ûc ¯ ¼ãçëì¤ ¾÷çæÖ äéûæéôìûÖ øìíÒë Åí!ÐÖ ðÜ Ñèçðìè¼ô Åøìóìíæë Ìæã¼aoìæ
ß Ûèkçí+Uë óìÐÞèæô vûìÄìø§ì¯ ÌûÐÖ ÍÈ óãÈ Åí!ÐÖÈ øèëøïëô¯

3¿1 «*¬t¬ì? ûæì

¾÷çæÖ äéûæé¼ìèðçÖ øìíÒë Ììíù ¾÷çæÖ äéûæôÇì Ôãû ¼¤íáíø väíæ væßúì «*íúìäæ¯ ¾÷çæÖíóû

1¿ ûìàÜì ¼ìèðíçÖë Èèçð켕 ¼ãôhâìë v¼æ• Ììæ`ó ¼¤t¬›ë˯

57
1486 èÔušìíj æûPéíø 䈊†ŒðË ôíëæ¯ çþìë èøçìë æìâ äùˆ‰ìÇ èâx* ß âìçì Ð÷éíóûé¯ ¾÷çæÖíóû ¾ÐÐíû
ÌìKéú ß «*èçíûÐéíóë ôìí× vóðôìèQ?ë äæÖ vùîëìà æìíâ øèëè÷ç è×íÜæ¯ ÌÊPç Ìì÷ìíöÞë ø-é ¼éçìíóûé
æìâ vëíÔè×íÜæ èæâìȯ øíë óìóì èûxHëíC øë æìíâë ¼íà ¼ìóüÐÖ vëíÔ æìâ vóßúì ðú èûxH@¬ëc ¯
¾÷çæÖíóíûë äéûæíô Ììâëì óãÈ øíûÞ Ûìù ôëíç øìèë¯ «*Çâèå æûPéø øûÞ ÌæÖèå æéÜì÷Ü øûÞ¯
æûPéø øíûÞ ¾÷çæÖ óãëQ? ûuìsË ûìÜô¯ ûÖìôëË ß ÌܤôìëÐìít¬Ÿ èçèæ èûíл øè„ç¯ Ì†Œä èûxHëø C ¼ˆ‰Öì¼
†ŒðË ôíëæ¯ èøçì äùˆ‰ìÇ èâíx*ë vóðìû¼ìæ ðú¯ øíæíëì û×ë ûúí¼ ¾÷çæÖíóû t¬èH æûÞìè÷ç øìré ܨéíóûéíô
èûûìð ôíëæ¯ èûûìíðë èô×ãôìÜ øíë èçèæ øïûûÞ íà öìæ¯ çþìë Ìæãøèòèç-øíûÞ ¼øÞó¤Ðíæ ܨéíóûéë
âüçhÖ ðú¯ èØíë Íí¼ ø-éíÐìôìðç ¾÷çæÖíóû ÛèkÌæãÐéÜíæ ëç ðæ¯ ÍÈ øíûÞ ëìäøè„ç ¼æìçíæë
ôæÖì èûÃhè«*úìë ¼íà çþìë èûûìð ðú¯ ÌûÐÖ ÍÈ èPçéú èûûìíðë øë ÛèkâìùÞ vÇíô çþìë âæ ùìðÞòÖâìíùÞ
èØíë Ììí¼èæ¯ ¼¤ôéçÞæì÷ìë èæúèâç ÷Üç¯ ÍÈ øíûÞÈ ôìèäë ¼íà æì⼤ôéçÞæôìëéíóë P`P ðú¯
¾÷çæÖíóûíô èÙíë ÌÊPç• èæçÖìæ`ó• ùóìÓë «*âÔã ëì æûPéíøÈ Íô ¾ûÃûÛèkë ûìçìûëË ¾çèë ôíëæ¯
Íë èô×ãèóæ øíë ¾÷çæÖ ¼ð÷ëíóë èæíú ùúìú èøç·ôç · Ö ôëíç öìæ¯ ùúìú âìÓíû\ øãëéë ÌæÖçâ
èÐ»Ö ÉxHëøãëéë ¼íà èçèæ èâèÜç ðæ¯ øíë ÉxHëøãëéë ôìí× óÐìáë vùìøìÜâí¬QŸ èçèæ óéáì vææ¯
Ììæãâìèæô 1510 èÔušìíj èçèæ ôìíåìúìú vôÐûÛìëçéë ôìí× ¼ˆ‰Öì¼óéáì vææ¯ ùüðçÖìù ôíë Íëøë
èçèæ øãëéíç û¼ûì¼ ôíëæ¯ æéÜì÷íÜ ¾÷çæÖíóûíô èÙíë Ììë Íô Ûk øèëâ„Ü ùí§ ßíÒ¯ æéÜì÷Ü øíûÞ
èçèæ óéÙÞ çéÇÞøÇ qâË ôíëæ¯ èûíл ôíë óèáË Ûìëç qâËôìíÜ èçèæ v¼Ôìæôìë ÛèkâìíùÞë ¼¤tøíÐÞ
Ììí¼æ¯ äéûíæë vл ôíúôèå û×ë èçèæ ÛìûèûðUÜ óÐìú ôìåìæ¯ 1533 èÔušìíj çþìë èçíëìÛìû Ùíå¯
ÌÓÖìøô ¼ãÔâú âãíÔìøìÓÖìú 2 ¾÷çæÖíóíûë äéûíæë âãÔÖ ôìܹíâ èæèóÞ,% ôíëí×æ¯ æéí÷ źoìë ôëì
ðܯ
䈊 ½ vØûuúg ìèë 18• 1486
«*Çâ èûûìð ½ 1501-1502
èPçéú èûûìð ½ 1507
¾ûÃûéú Ûìíûë Å툊» ½ 1509
¼ˆ‰Öì¼ ½ 25-26 äìæãúìèë• 1510
óìèáËìçÖ qâË ½ Íè«*Ü 1510-Í ™ëg
øãëéíç «*çÖìùâæ ½ 1512
ûü`óìûíæ ùâæ ½ 1515
ÍÜìðìûìíó Ììùâæ ½ äìæãúìèë• 1516
ûìëì˼éíç Ììùâæ ½ 1516
øãëéíç «*çÖìùâæ ½ vâ• 1516
èçíëìÓìæ ½ 29 äãæ• 1533
¾÷çæÖíóûíô èÙíë æìæì ç+U ùí§ ÅÒíÜß ¾÷çæÖíóû vö Ììóíç ¼ðä ÛèkâìíùÞë ¼ìÓô è×íÜæ çì
çþìë æìíâ «*÷èÜç “Ì,% èÐáì vxXìô” ‘èÐáì,%ô’ øìÒ ôëíÜ vûìÄì öìú¯ çþìë ÛèkÓíâÞë t¬ëH øC èûíxX»íËë
äæÖ Ììâëì èçæèå vxXìô źoìë ôëû¯
2¿ âÓÖöãíùë ûì¤Üì ¼ìèðíçÖ çÇÖ ß ôìܹ╠¼ãÔâú âãíÔìøìÓÖìú• èä¿ Ûªì÷ìöÞ ÍÖìw vô줯

58
 1¿ ç·Ëìóèø ¼ãæéí÷æ çíëìèëû ¼èðÃhæì¯
Ìâìèææì âìæíóæ ôéçÞæéú¥ ¼óìðè륯¯
‘ÍÈ vxXìôèåíç «*ôç · ¾ûÃíûë IËìûÜé èûÓüç ðíúíׯ ç·Ë vÇíô æé÷h ÌÇÞìÁ èûæç ðíú• èûæç ðíú• ûüíáë
v÷íúß ¼èðÃh è÷+ ðíú• ¼ôÜ ûÖèkíô ¼@‡ìæ ôíë ¼ûÞóì ô·Ãæìâ ôëíç ðú¯ «*÷èÜç ¾ûÃûèûæú Ðjûaoèå
ÍÈ vxXìô ¼ìíøíáÈ ùí§ ÅíÒíׯ’
2¿ æ Óæ¤ æ äæ¤ æ ¼ã`óëé¤
ôèûçì¤ ûì äùóéÐ ôìâíú¯
ââ 䈊èæ 䈊æéxHíë
ÛûçìlcèkëÊðçhôé &èú¯¯
‘ÍÈ vxXìôèåíç èæ,¬›ìëË Ûèkë ôÇì ûÜì ðíúíׯ vð äùóéЕ Ììèâ Óæ• äæ• ¼ã`óëé¼ì舉ÓÖ• ôèûçì_Í ¼û
÷ìÈ æì¯ ä툊 ä툊 Ììâìë ÉxHíë èæ,¬›ìëË Ûèk vðìô¯ ¾÷çæÖíóíûë øïíûÞ ûàÛ—íâ vóûøïäì è×Ü
Åí!ÐÖâïÜô¯ Ûk ôìâÖ èô×ãë äæÖ Ûùûìíæë ôìí× «*ìÇÞæì ôëç¯ ¾÷çæÖíóû çþìë v«*âÛèkÓíâÞ vðçhðéæ
Ûèkë ôÇì «*÷ìë ôíë毒
3¿ æúæ¤ ùÜóx*Óg ìëúì
ûóæ¤ ùódùó ëgºúo ì èùëì¯
øãÜÊôèæÞè÷ç¤ ûøã¥
ôóì çû æì↌ðíË Ûèû»Öè篯
‘ÍÈ vxXìôèåß èæ,¬›ìëË ÛèkÓíâÞë «*ôìÐô¯ Ûk ß Ûùûìíæë ûÖèk ¼@øôÞ ÍÔìíæ çhíÜ Óëì ðíEׯ Ììøæìë
æì↌ðË ôìíÜ ôíû Ììâìë óãÈ æúæ Ìx*ûg »ÞË ôëíû• ûóæ ùóùót¬íH ë ëgºo ðíû• øãÜèôç Ðëéë vëìâìè˜ç
ðíûÀ’
ÍÈ vxXìô èçæèå ø§íÜ ¾÷çæÖíóíûë «*÷ìèëç ÛèkÓíâÞë ôíúôèå ¾ûèÐ,%Ö Óëì øí§¯
ô¿ ¾÷çæÖíóû vôìíæì Ìì÷ìë-ÌæãVìæíô âìæÖ ôíëæèæ¯ âìæãí»ë ¼ìÓìëË Ììíûùíô Åøì¼æì ûì
ÓâÞì÷ëËûüè+ë ÌûÜ@¬æH ôíë çhíÜè×íÜæ¯
Ô¿ Ììíûíùë ¼ðä «*ôìÐ ÓâÞ Íû¤ Ûk-Ûùûìíæë ¼@øôÞ vðçhðéæ¯ ØíÜ «*÷èÜç ûuìsËÖÓíâÞë
èûíëìèÓçì ôëì ¼@¬ûc ðíúè×ܯ «*÷èÜç ÓíâÞ vóûçì ûì vóûéë ôìí× èô×ã ôìâæì ôëì ðú• Íû¤ ôìâæìâìèØô
Ûk èûøãÜ øãíäìë Ììíúìäæ ôíëæ¯ ÍÈ vóßúì-væßúìë ÷¹ vÇíô ¾÷çæÖíóû çþìë ÛèkÓâÞíô ÌìÜìóì ôëíç
v÷íúè×íÜæ¯
ÌûÐÖ ¾÷çæÖíóíûë èçíëìÛìíûë øíë èû»úèå Íç ¼ðä è×Ü æì¯ çþìë Ìæãùìâéûü`ó èûèÛˆ‰ ÐìÔì ß
ÅøÐìÔìú èûÛk ðíú vùíÜæ¯ èûèÛˆ‰ äéûæé †Œp Ìì¼íÜ Ìíæô váírÈ ¾ûÃûéú óÜ-ÅøóíÜë âçìóÐÞ ûðæ
ôëíׯ vö vùìVé ¾÷çæÖíóûíô vöÛìíû vóÔí×æ äéûæéíç v¼ÛìíûÈ çhíÜ Óëì ðíEׯ vöâæ vÜì÷æóìí¼ë
“¾÷çæÖâàÜ” vùîëæìùëûìíóë «*÷ìëô• ÍÈ æìùëûìó ¾÷çæÖ÷èëçìâüç” væȯ ¼ãçëì¤ ÍôÇì t¬éH ôìë ôíë
væßúì ÛìíÜì vö Ñèçðìè¼ô ûÖèkí&ë ¼íà äéûæéIèÜíç «*ôìèÐç Ìûçìë âïèçÞë øìÇÞôÖ Ììíׯ Ììûìë ÍÈ
ÌûçìëéôëË ðíúí× ûíÜ Èèçðìí¼ë vôìíæì ÅøìóìæÈ v¼Ôìíæ Ôþíã ä øìßúì öìíû æì çì èÒô æú¯ vöâæ
¾÷çæÖíóû øïûûÞ çÞé ß ¾÷çæÖíóû ¼âôìÜéæ æûPéíøë ÌìÇÞ¼ìâìèäô ß ÓâÞéú Ìûòì vôâæ è×Ü çìë
ÌíæôåìÈ ¾÷çæÖäéûæé †ŒpIèÜ vÇíô äìæì öìú¯

59
 ¾÷çæÖíóûíô èæíú vÜÔì äéûæé¼ìèðçÖíô Ûì»ìë èû÷ìíë Ììâëì óãíx*èËíç Ûìù ôëíç øìèë¯
ô¿ ¼¤t¬›ç
ü äéûæé¼ìèðçÖ Ô¿ ûì¤Üì äéûæé¼ìèðçÖ¯ «*Óìæ «*Óìæ ë÷æìë çìèÜôì «*óìæ ôëì ðܯ «*Çâ
ûaoæéë âíÓÖ Ììæãâìèæô ë÷æìôìÜ vóßúì Ììíׯ
¼¤t¬›ç
ü äéûæé¼ìèðçÖ ûì¤Üì äéûæé¼ìèðçÖ
âãëìèë Ií:ë ô§÷ì ûü`óìûæ óìí¼ë “¾÷çæÖÛìùûç” ‘1540-1550èÔu¿’
ôèû ôËÞøíã ëë “¾÷çæÖ÷í\ìóú” æìåô vÜì÷æóìí¼ë “¾÷çæÖâàÜ” ‘1550-1566 èÔu¿’
‘1577 èÔu¿’
ôèû ôËÞøíã ëë “x*éÊ÷çæÖ÷èëçìâüç” âðìôìûÖ äúìæí`óë “¾÷çæÖâàÜ” ‘1560 èÔu¿’
‘1542-1543 èÔu¿’
t¬ëH ø
C óìíâìóíëë ô§÷ì ÷—§ìâèËóìí¼ë “vùîëìà èûäú” ‘1550-1560 èÔu¿’
ô·Ãóìí¼ë “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” ‘1612-1615 èÔu¿’

ô·Ãóìí¼ë “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”-Íë ̤РèûíÐ»È ûçÞâìíæ øìÒÖ¯ ôèûë æìâ ô·Ãóì¼/ ô·Ãóì¼ ôèûëìä æú¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç” †Œípë ÛèËçìú ôèûë æìâ øìèE× ô·Ãó켯
x*éëCø ëÙãæìÇ øíó öìë ÌìЯ
¾÷çæÖ÷èëçìâüç ôíð ô·Ãó켯¯
ÍÔìíæ “ôèûëìä” væȯ vôìíæì ÛèËçìíçÈ væȯ æìâ-èû÷ìíë ÛèËçìë Iëg& ¼ûí÷íú vûèЯ ÍÈ ÛèËçì
èû÷ìíëÈ ÷„éâàíÜë ôèûë æìâ âãô`h ó ÷¹ûçÞé• âãô`h óëìâ æú¯ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” ë÷æìë øíë ô·Ãóìí¼ë
æìíâë ¼íà ðúíçì “ôèûëìä” ‘ôèûíóë âíÓÖ vx*V’ öãk ðíç øìíë¯ èô¬Q; †Œp-ë÷æìôìíÜ èçèæ ô·Ãóì¼È
è×íÜæ¯ çìÈ “¾÷çæÖ-÷èëçìâüç”-Íë ë÷æìôìëíô ô·Ãóì¼ ôèûëìä æì ûÜìÈ ÛìíÜì¯

3¿3 ¾÷çæÖ÷èëçìâüç-Íë ùÒæ

¼ãôâh ìë v¼æ çþìë ¼@øìèóç “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” †Œípë «*¬t¬ì? ûæìú “¾÷çæÖ÷èëçìâüç âàÜ-øì˜ìèÜôì
æú¯ Íèå vùú ë÷æì vâìíåÈ æú_øìÒÖ ûÈ• òìíæ òìíæ óã,øìÒÖ¯ øí§ vûìÄìûìë äæÖ• Ûìûûìë äæÖ Ììæ`ó
øìûìë äæÖ vÜÔ쯔 x*éí¼íæë ÍÈ âç öÇìÇÞ¯ ùÒæ ß ë÷æì vôîÐíÜ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” vôâæ ôíë èûèÐ,% ðíú
ÅÒÜ çì ûÖìÔÖì ôëìë Ììíù ÍÈ äéûæéôìíûÖë ùÒæ ¼@øíôÞ ¼ìÓìëË ôíúôèå çÇÖ t‡ëíË ëìÔì óëôìë¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç” èçæÔí„ èûÛk_ÌìèóÔ„• âÓÖÔ„ ß ÌQ?ÖÔ„¯ ÌìèóÔí„ 17èå• âÓÖÔí„ 25èå•
Íû¤ ÌQ?ÖÔí„ 20èå øèëíE×ó Ììíׯ äéûæéôìûÖèå âãÔÖç øúìë ûíao vÜÔì ðíÜß èrøóé ûÖûðìë ôëì
ðíúíׯ «*íúìäíæ ë÷æìë âíÓÖ ûÖûðìë ôëì ðíúí× ¼¤t¬›ç ü vxXìô¯ ÍÈ vxXìôIèÜ «*Óìæç èûèÛˆ‰ ¾ûÃû
Ðìt¬ÔŸ „ vÇíô ùüðéç¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë ÌìèóÔí„ë «*Çâ øèëíE×íó ¾÷çæÖäéûæôìèðèæë èûûëíË çþìë †Œp ™ëg
ôíëæèæ¯ ôçIèÜ vxXìô źoìë ôíëí×æ¯ vÜì÷æ ûì äúìæí`óë “¾÷çæÖâàÜ” ôìíûÖë vÇíô çþìë äéûæ醌pèå
vö vùìír ÌìÜìóì ÍÈ vxXìôèûæÖìí¼ vöæ çì ûãèÄíú vóßúì ðܯ ÍÈ vxXìôIèÜë ÌQ?ùç Þ Ûìû¼âïðíô øëûçÞé

60
ÌÓÖìíú Ùåæìë âìÓÖíâ èû¬t¬ì? ë vóßúì ðíúíׯ ÌÇÞìÁ ô·Ãóìí¼ë ôìí× Ùåæì âãÔÖ æú¯ Ùåæì vö Ûìíûë
«*èçøìóô v¼È ÛìûÈ âãÔÖ¯
Íôèå ÅóìðëË èóíÜ èû»úèå tø,% ðíû¯ «*Çâ øèëíE×íóë ø˜â vxXìíô ô·Ãóì¼ èÜíÔí×æ ½
ëìÓìô·Ã«*Ëúèûô·èç ðLìèóæé Ðèkët‡ì
vóûìKìæìûèø Ûhèû øãëì vóðíÛó¤ ùíçî vçî¯
¾÷çæÖìÔÖì¤ «*ôåâÓãæì¤ çódPú¤ ¾÷ôÖâì:¤
ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç¤ væîèâ ô·Ãt¬ëH øC âd¯¯
vxXìôèå ô·Ãóìí¼ë èæät¬H ë÷æì æú_t¬ëH ø C óìíâìóíëë ô§÷ì vÇíô ùüðéç¯ ÌÇÞìÁ ûT váírÈ Ì†Œä
¾ûÃûíóë vxXìô †ŒðË ôíë “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë çþìë †Œpíô vöæ Íô ÑèçíðÖë vôí\ ¬òìøæ ôëí×æ¯
çìðíÜ çþìë t¬ô H éúçì vôìÇìúÀ t¬ô H éúçì èûæÖìí¼¯ “ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç” ô·Ãt¬ëH íC øë ôÇì «*Çâ øèëíE×íóÈ
ûÜì ðܯ ÛkøìÒô Íëøë öÔæ †ŒpøìÒ ôëíûæ çÔæ vÔúìÜ ôëíûæ ¾÷çæÖ ëìú ëìâìæ`óíô ë¼ëìä-
âðìÛìû âïèçÞ vóÔìíE×æ¯ çþìë ûãÄíç ̼ãèûíÓ ðíû æì «*Çâ øèëíE×íó vö vxXìô ÅE÷ìëË ôëì ðÜ ÍÈ Ùåæìë
èûûëíË çìë «*âìË «*èçèVç ðíEׯ ÍÛìíûÈ ç+U ß çíÇÖë øèëøïëô èûæÖìí¼ vùìåì “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”
èæèâÞç¯ ÍÈ èæâÞìíËÈ çþìë ô·èç&¯ øìÒÖ ÌÓÖìúóãèå ß «*Çâ øèëíE×íó źüç o æìæì vxXìíôë Ùåæìùç ûì
Ûìûùç «*âìË ûðæ ôëíׯ Íèóô vÇíô †Œpèåë âíÓÖ èæøãË ¼¤Ü†‰çì ëíúíׯ vôìíæì ÙåæìíôÈ Ììâëì
òèÜç Ì«*íúìäæéú ûÜíç øìëû æì¯ Ììûìë vxXìíôë 輺oìQ? öÔæ Ùåæì ¼ðìíú «*âìË ôëì ðíE× çÔæ
èô¬Q; Ùåæìë øèëíûíÐë è¹úìë ÷âÁôìë æìåôéú ûËÞæì ôíëæ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” ôìë¯ Íèóô vÇíô èçèæ
öÇìÇÞ èÐGFé_ôìûÖëè¼ô¯
3¿2¿1 ÌìèóÜéÜì ‘4ÇÞ’ ß âÓÖÜéÜìë ‘8â’ øèëíE×íóë ̤Ð
ÌìèóÜéÜìë ÷çhÇÞ øèëíE×íó ô·Ãóì¼ âãÔÖç èçæèå èû»ú ûËÞæì ôíëí×æ ½
ô¿ ¾÷çæÖíóíûë t¬ëH ø C
Ô¿ ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË
ù¿ Ðèkç+U ûì ëìÓìç+U
èû»úIèÜë øëtøë øèëøïëô¯ Ììâëì Ííô Ííô ûËÞæì ôëû¯
ô¿ ¾÷çæÖíóíûë t¬ëH ø C
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë çþìë †Œípë ÌìèóÜéÜìë «*Çâ øèëíE×íóë ø˜â vxXìíô t¬ëH ø C óìíâìóíëë ô§÷ì
Ìæãöìúé ¾÷çæÖíóíûë t¬ëH ø C èæËÞú ôíëí×æ¯ vxXìôèåë ¼ëÜ ûàìÇÞ ðÜ ¥ x*éëìÓì ðíÜæ x*éô·íÃë «*Ëíúë
èûôìë t¬ëH ø
C ì• ÌÇÞìÁ x*éëìÓì x*éô·íÃë ðLìèóæé Ðèk¯ ÍäæÖ ‘Ðèk ß Ðèkâìíæë ÌíÛó ôìëíË’ çþìë ÍôìKì•
èô¬Q; ÍôìKì ðíúß ÌæìèóôìÜ vÇíô çþìëì vùìÜìíô øüÇô vóð ÓìëË ôíë Ììí×æ¯ ôèÜöãíù v¼È óãÈ vóð
Íô&«*ì: ðíú ¾÷çæÖæìíâ «*ôèåç¯ ÍÈ ëìÓìÛìûôìèQ? öãk ô·Ãt¬ëH ø C ¾÷çæÖíô æât¬›ìë ôèë¯ ô·Ãóìí¼ë
Ûì»ìú_“ëìÓìô·Ã Íô ÌìKì óãÈ vóð ÓèëÝÌíæÖìíæÖ èûÜìí¼ ë¼ Ììt¬ìH óæ ôè믯Ýv¼È óãÈ Íô Ííû ¾÷çæÖ
vùì¼ìèƒÝÛìû Ììt¬ìH èóíç vóþìíð ¾ðÜì Íô Òþìȯ¯” vôìæ Ûìû Ììt¬ìH óæ ôëíç ¾÷çíæÖë âíÓÖ ëìÓìô·Ã Íô
ëCø ÓìëË ôëíÜæÀ ôèûëìä vùìt¬ìH âé Ììûìë t¬ëH ø C óìíâìóëíô t‡ëË ôíë äìæìíE×æ èçæèå ¼ìÓ øïëíËë
äæÖ x*éô·ÃÈ x*éëìÓìë Ûìû Ìàéô·ç ôíë ¾÷çæÖëCíø 䈊 èæíúí×æ¯ ëìÓìí«*íâë âèðâì vôâæ• ÍÈ v«*íâë
ÌìíÜìíô x*éô·íÃë âìÓãíöÞë ÷âÁôìèë&È ûì ôçÔìèæ Íû¤ v¼È ÷âÁôìèëçì ÌæãÛíû ëìÓìë Ììæ`ó ôçÔìèæ
ÍÈ èçæèå èû»ú äìæìë äæÖÈ ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç ô·Ã ¾÷çæÖ-Ðëéíë ÌìèûÛ—ç Þ ¯
61
 ÍÈ ç+Uíô ÙåæìùçÛìíû ô·Ãóì¼ ¼âÇÞæ ß ûÖìÔÖì ôíëí×æ çþìë †Œípë âÓÖÜéÜìë Ì,%â øèëíE×íó¯
v¼Ôìíæ ëìú ëìâìæ`óíô ¾÷çæÖíóû çþìë t¬ëH ø C vóèÔíúí×æ¯
çíû ðìè¼ çìíë «*Ûh vóÔìÈÜì t¬ëH øC ¯
ë¼ëìä âðìÛìû óãÈ ÍôëCø¯¯
ô·Ãóìí¼ë «*ó+ çÇÖ Ìæãöìúé ¾÷çæÖíóû ëìú ëìâìæ`óíô ÍôÇì vùìøæ ëìÔíç ûíÜè×íÜæ¯ ëìú
ëìâìæ`ó ÍôÇì vùìøæ vëíÔè×íÜæ èôæì vûìÄì öìíE× æì çíû t¬ëH ø C óìíâìóë ÍôÇì äìæíçæ¯ çþìë ô§÷ìë
¼ïír ô·Ãóì¼ ÍôÇì äìæíç vøíë Ûk ¾ûÃûíóë äìæìíE×æ¯
ÜáËéú vö Ì,%â øèëíE×íóÈ ¼ìÓÖ-¼ìÓæ çí+Uë ôÇì ûÜì ðíúíׯ ëìú ëìâìæ`ó ëìÓì-v«*âíô ¼ìÓÖ-
èÐíëìâèË ûíÜí×æ¯ ¼ìÓÖ ûÜíç vûìÄìú vôìíæì ¼ìÓæøpìú «*ìøÖ øëâ Éèœç û¬t¬¯; ÍÈ ¼ìÓÖû¬t¬ë;
ÌìíÜì÷æìë ¼ïír ëìú ëìâìæ`ó ëìÓìô·íÃë èûÜì¼-âìðìKÖ ß v«*âèûÜì¼-èûûíçÞë ôÇì ûíÜí×æ¯ v«*â-
èûÜì¼-èûûçÞ ‘øíë èû¬t¬ì? èëç ÌìíÜì÷æì ôëì ðíúí×’ ûÜíç vûìÄìú v«*íâë øëâóÐì_ÍÈ èâÜæ
t
H ¥t]—çÛ Þ ìíû øãë»g æìëéë ß æìëé øãëíg »ë ¼ìÓÖ è¹úì ôíë¯ ÌÇÞìÁ ÅÛíúë ëâË-ëâËé& Úìæ Üã: ðú¯
«*x‰ ðÜ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” ôìíûÖ v«*âèûÜì¼-èûûçÞ ß ¾÷çæÖt¬ëH íC øë âíÓÖ èô vôìíæì ¼@øôÞ «*èçVì
ôëì ðíúí×À vóÔì öìíE× v«*âèûÜì¼èûûíçÞë Èèàçûìðé ùìæ “øèðÜèð ëìù æúæÛà vÛÜ” vл æì ðíçÈ
“v«*íâ «*Ûh ‘¾÷çæÖíóû’ t¬ðH í¬t¬? çìë âãÔ ÌìE×ìèóܯ” ëìú ëìâìæí`óë âãÔ ÌìE×ìóíæë ôìëË ôéÀ ôèû ôËÞøûï
çþìë “¾÷çæÖ÷í\ìóú” æìåíô èÜíÔí×æ ÍÈ âãÔ ÌìE×ìóíæë ¼@¬ìc ûÖ ôìëË óãèå¯ ëìÓìÛìûëCøé ¾÷çæÖíóû
“Ììæ`óÊûûÐÖûÐ祔 ëìú ëìâìæí`óë âãÔ ÌìE×ìóæ ôëíç øìíëæ¯
ôèû ôËÞøëï èPçéú vö ôìëËèå ÅíGXÔ ôíëí×æ çì vûÐ èûè÷r¯ ôËÞøëï äìæìíE×æ ëìú ëìâìæ`ó vö
çí+Uë ôÇì ûíÜí×æ çì ÌçÖQ? ëð¼Öâú Íû¤ çì «*ôìíÐë ¼âú çÔæß ðúèæ ûíÜ ¾÷çæÖíóû ëìâìæí`óë
ûìôdíëìÓ ôëí×æ¯
ôËÞøíï ëë ÍÈ èPçéú vðçh vÇíô ëìÓìíùìèû`ó æìíÇë âíçì vôìíæ vôìíæì ¾ûÃûçìè+Uô 輺oìQ? ôíëí×æ
“v«*âèûÜì¼èûûí+Þë âïçëÞ ø C È x*é x*é vùîëìà¼ã`óë¯ 3 çþìíóë âíç ëìú ëìâìæí`óë ÍÈ ùéç ûÖìÔÖì ôëíÜ
Ììâëì ¾÷çæÖíóíûë öÇìÇÞ t¬ëH ø C äìæíç øìëû¯ ëìú ùéçèå ûÖìÔÖì ôëíç öìèE×íÜæ_çìíç ̼âíú
¾÷çæÖç+U «*ôìèÐç ðíú ø§ç¯ çìÈ ¾÷çæÖ ëìâìæí`óë ûìôdíëìÓ ôëíÜæ¯
Ììâëì ëìÓìíùìèû`ó æìíÇë ÍÈ ÓìëËìíô âìæÖ ôèë ûì æì ôèë Íôèå èû»ú èô¬Q; t¬éH ôìë ôëíçÈ ðíû
vö ô·Ãóì¼ ûàÛ—èâ ß ûü`óìûíæëë Ûìûæìë âíÓÖ ¼ìâJ¼Ö òìøæ ôëíç ÷ìÈè×íÜæ¯ ûàíóíÐë ¾ûÃûëì
vùîëøìëâÖûìóé_vùìëì ÌÇÞìÁ ¾÷çæÖÈ çþìíóë øëâ ÌìëìÓÖ¯ ûü`óìûæûì¼éë èô¬Q; ëìÓìô·Ã çí+Uë ÌìíÜì÷æìú
↉¯ ô·Ãóìí¼ë ôìíûÖ çìÈ ¾÷çæÖíóíûë âíÓÖÈ ëìÓìô·íÃë ôGFæì ôëì ðܯ
ûàÛ—èâíç ¾÷çæÖíóûíô âïÜç ô·íÃë ¼íà ¼âéô·ç ôëì ðíúíׯ “¾÷çæÖÛìùûç”-Í ¾÷çæÖíóû ™Óã
ô·Ã ææ• èçèæ ÑxHöâÞ ú èûÃh èöèæ «*íúìäíæ ûëìðâïèçÞ ÓìëË ôëíç øìíëæ¯ “¾÷çæÖÛìùûç”-Íë ÍÈ
ÑxHöâÞ ú âïèçÞ x*éÔí„ë æëðèë ¼ëôìíëë vùîëæìùë çí+U âÓãëìÔÖ ðíú ÅíÒíׯ vùîë æìùë ç+U Ìæãöìúé
vùîëìà æìùë ô·íÃë âíçì èûÜì¼øåh¯ ëCø vùìt¬ìH âé ß äéû vùìt¬ìH âé ¾÷çíæÖë ÑxHëí& èûxHì¼é è×íÜæ¯
ûìëì˼éë «*íûìÓìæ`ó ¼ët¬ç H é ¾÷çæÖíô ô·íÃë ÏíÓ[Þ òìæ èóíúí×æ¯ ÌÚìçæìâì ôèû èûëè÷ç “èûëgó
v¬t¬ì? r”-íç ¾÷çæÖíô øëíâxHë ëCíø Íû¤ ûusì ß èÐíûë ÌèÛx*ìûôëCíø ûËÞæì ôëì ðíúíׯ ÍÈ Ìûçìë
3¿ x*éx*éÊ÷çæÖ÷èëçìâüíçë Û—èâôì• ëìÓìíùìèû`ó æìÇ• Ûèk†Œp «*÷ìë Ûì„ìë¯

62
ùí§ vçìÜìë «*è¹úìèåë âíÓÖ èûèÛˆ‰ «*ûËçì ôìä ôíë öìú¯ ÍÈ «*ûËçì ôìëË èæëíøá æú¯ Ûìëçûí»Þë
¼âôìÜéæ Ûèk Ììí`óìÜíæë ûü+ìQ? vÔúìÜ ôëíÜ vóÔì öìíû æìèúôìÛìíû ¼ìÓæìë Óìëì æçhæ èô×ã æú¯
æéÜì÷íÜ ÇìôìôìÜéæ ¾÷çæÖíóû vöÛìíû Ûèk爊ú è÷í+ èóæ öìøæ ôëíçæ çìíç çþìíô ëìÓìÛìíû Ûìèûçì
âíæ ðíçÈ øìíë¯ ûàÛ—èâë ¾÷çæÖâïèçÞ èô¬Q; Íâæ ô·Ã-爊ú æú¯ æûPéíø ¾÷çæÖ èÐáìóìæ ôíëí×æ•
¼¤ôéçÞæ «*÷ìë ôíëí×æ• ôìèä óÜæ ôíëí×æ¯ æëðèë ¼ëôìë ÍÈ èð¤¼ìKô ¾÷çæÖâïèçÞë âíÓÖ æìùëâïèçÞë
Ûìûæì vöìù ôëíÜæ¯ Èèçðìí¼ë èóô vÇíô ûàÛ—èâ ß æûPéíøë ¾÷çæÖâïèç vöæ Ôìèæôåì øüÇô¯
ûü`óìûíæë »§ vùìt¬ìH âéë Ìæã†ðŒ -øã,% ô·Ãóì¼ ÍÈ øüÇôç&íôÈ ¼ìâJ¼Ö «*óìæ ôëíÜæ¯ ¾÷çæÖÈ
ëìÓìô·Ã ÍôÇì «*÷ìèëç ðíÜ ¾÷çíæÖë Iëg&• æìùëÛìû• «*Ëú爊úçì• ëìÓìô·íÃë ¼ûÞÛìëçéúí&ë ÌìÓìíë
¾÷çíæÖë ¼ûÞÛìëçéúçì_¼û èóôÈ ëáì ðú¯
ÌûÐÖ ëìÓìô·íÃë öãùÜâïèçÞ ôGFæìë vø×íæ çí¬QëŸ èÐûÐèkë öãùæºoâèï çÞë «*Ûìû Ììíׯ ÌÓÞæìëéxHë
âïèçÞë «*Ûìû Çìôìß Ì¼@¬ûc æú¯ èô¬Q; Ììâìíóë âíæ ëìÔíç ðíû archetype Ììë archetypal image
Íô æú¯ öãùæºoâèï çÞ archetype Ììë ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç ¾÷çæÖâïèçÞ èûíл ç+U ûÖìÔÖìç archetypal
image Ìè÷Q?ÖíÛóìíÛóçí+U èûxHì¼é vùî§éú ¾ûÃûíóë âíÓÖ t¬ìH ÛìèûôÛìíûÈ öãùæºoçìë archetype
èæûÞì÷íæë «*ûËçì vóÔì èùíúè×ܯ
ëìÓìô·Ã ÍÈ öãùíÜë vøîëìèËô ß ¼ìèðèçÖô ûì¬t¬û? çìíô (mythical and literary reality) Ñèçðìè¼ô
ûì¬t¬?ûçì (historical reality) «*óìæ ôëìë äæÖÈ ¾÷çæÖíóíûë âíÓÖ ëìÓìô·Ã öãùÜíô òìøæ ôëì ðܯ
ÌÇÞìÁ ëìÓìô·Ã «*ËúÜéÜì ™Óã Ûìû ûü`óìûíæÈ Ùíåèæ Èèçðì¼-øãë»g ¾÷çæÖíóíûë äéûíæß Ùíåè×ܯ Ììûìë
ëìÓìô·ÃÜéÜìíô Ñèçðìè¼ô âìrì èóíç èùíú Èèçðì¼-øãë»g ¾÷çæÖíô ‘mythical figure’ ôíë vçìÜì ðܯ
ÌÇÞìÁ Èèçðì¼ ß øãëìíËë Íô èûè÷r «*èçæÖì¼ ô·Ãóìí¼ë ¾÷çæÖt¬ëH íC øë âíÓÖ ûçÞâìæ¯
Ô¿ ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË ½
¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË èû»úèå ¾÷çæÖt¬ëH ø C Ûìûæìë øèëøïëô¯ ¼ìÓìëËÛìíû vôìíæì èûíл
vóÐôìíÜ vôìíæì «*èçÛìûìæ øãëíg »ë 䈊 ðíÜ v¼È ûÖèkèå ™Óã v¼È vóÐ-ôìíÜë Pìëì «*Ûìèûç ðæ æì• v¼È
vóÐôìÜíôß «*Ûìèûç ôíëæ¯ vöâæ ¾÷çæÖíóíûë ä툊ë ÌìíùÈ ÌÊPçì÷ìíöÞë væç·í& æûPéíø ¾ûÃûøèëâ„Ü
¾çèë ðíúè×ܯ ¾÷çæÖíóû ÍÈ ¾ûÃû øèëâ„íÜë âìæã»äæíô çéûu Íô Ûèk Ììí`óìÜíæ öãk ôëíÜæ¯
ÍÔìíæ vóÐôìíÜë Ûèk Pìëì ¾÷çæÖ Íû¤ ¾÷çíæÖë Ûèkë Pìëì vóÐôìÜ «*Ûìèûç¯ Ûíkëì ÌûÐÖ
øìëtøèëô ¼@øôÞ t¬éH ôìë ôíëæ æì¯ çþìíóë óüè,%íç Ìûçìíëë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË øïûèÞ æèóÞ,%¯ ¾÷çæÖíóû
vôæ ÌìèûÛ—ç Þ ðíÜæ “¾÷çæÖÛìùûç” ôìë ûü`óìûæ óì¼ çìë ôìëË èæíóÞÐ ôíëí×æ¯ çþìë äéûæéôìíûÖ
¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË èðí¼íû èçæèå ¼ïr èæíóÞèÐç¯
1’ ûü`óìûæ óì¼ èÜíÔí×æ_
ÓâÞøëìÛú ðú öÔíæ öÔíæ¯
ÌÓíâÞë «*ûÜçì ûìí§ èóíæ èóí毯
¼ìÓãäæ ëáì óã,% èûæìÐ ôìëíË
ûusìèó «*Ûëh øìíú ôíë èûÚìøí毯
çíû «*Ûh öãùÓâÞ òìøæ ôèëíç¯
¼ìíàìøìà ÌûçéËÞ ðíú øüèÇûéí篯
ôèÜöãíù ÓâÞ ðú ðèë ¼WéçÞæ¯
ÍçóíÇÞ ÌûçéËÞ x*éÐ÷éæ`ó¯¯ ‘1Ý2’
63
2’ ûü`óìûæ óì¼ ÌæÖr èÜíÔí×æ_
v¼È æûPéíø ¾ûí¼ ¾ûÃû소ùËÖ¯
ÌÊPç Ìì÷ìöÞ æìâ ¼ûÞíÜìô ÓæÖ¯¯¿¿¿
TWìë ôëíú ô·Ã ÌìíûíÐë vçíä¯
vö Ó[èæ ûusì„ vÛèó ¾ûôhí`Òíç ûìí䯯
vö v«*íâë TWìë ™èæúì ô·Ãæìǯ
ÛèkíûíÐ ÌìøíæÈ ðÈÜì ¼ìáìÁ¯¯
ÌçÍû ÌÊPç ¾ûÃû소ùËÖ
èæèÔÜ ûusìí„ öìë Ûèkíöìù ÓæÖ¯¯ ‘1Ý2’
ÍÔìíæ ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË èðí¼íû ùéçìë “öóì öóìèð ÓâÞ¼Ö” vxXìôèåë ûàìæãûìó ôëì
ðíúíׯ ̼ÖìÇÞ ðÜ æûPéíø óãèûÞæéç ÌÛíkë ¼¤ÔÖì vûèÐ ðíú vùè×Ü_ÍÈ ¼û óãí,%ë èûæìÐ ôìëíË ¾÷çæÖ
ÌìèûÛÞç ï ðíÜæ¯ èçèæ Íôì Ììí¼æèæ_“¼ìíàìøìàìt¬Ÿ øì»Þóâd” Íí¼í×æ¯ èçèæ ™Óã èûÓâÞéíóë èûæìÐ ôëíûæ
æì_èûæìíÐë øºoèçèåß ÌèÛæû¯ æì⼤ôéçÞíæë âìÓÖíâ èçèæ ¼ôÜíô «Xìèûç ôëíûæ¯ ÍÈ óãí,%ë èûæìÐ
ß æì⼤ôéçÞæ «*÷ìíëë ¼íà Ûèkíöìíùë Ûìûæìß vöìù ôíë vóßúì ðܯ Ûèkíöìù Ìæã¼ìíë Ûíkë õìô
Ûùûìæ Åíøáì ôëíç øìíëæ æì¯ Ì†ŒùËÖ Ûk ÌÊPíçë õìíôÈ ¾÷çíæÖë ÌìèûÛÞìû Ùíåíׯ
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”-Í ÍÈ ÌìèûÛÞìíûë ôìëËèå ÌæÖÛìíû èûæÖ¬t¬? ôëì ðíúíׯ v¼Ôìíæ ÌìèûÛÞìíûë ôìëË
óãèå vùîË ß âãÔÖ¯ vùîË ôìëËèå “¾÷çæÖÛìùûç”-Íë Ìæãëø C ¯ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë èÜíÔí×æ ½
1’ Ììâìíë vö vö Ûk Ûíä vö vö Ûìíû¯
çìíë v¼ v¼ Ûìíû Ûíäþì Í vâìë t¬Û H ìíû¯¯¿¿¿
âìçì vâìíë øãr Ûìíû ôëÍ ûaoæ¯
Ìèç ðéæ Úìíæ ôíë ÜìÜæ øìÜ毯
¼Ôì ™ºo ¼íÔÖ ôíë t¬›íao Ììíëìð˯
çhèâ vôìæ û§ vÜìô çhèâ Ììè⠼⯯
è«*úì öèó âìæ ôèë ôëÍ ÛÁÞ¼æ¯
vûó¬t¬è; ç ¾ðíç v¼È ðíë vâìë â毯 ‘1Ý4’
“¾÷çæÖÛìùûç”-Í ÌÊPç «*¼íà vö Ûèkíöìíùë ôÇì è×Ü ÍÔìíæ çì ¼@e¼ìèëç ðܯ “Ûìùûç”-Íë
óÐâ t¬›ao Ìæã¼ëíË ÍÈ Ûèkç+Uûì÷æ ëè÷ç¯ ÍÈ Ûèkç+Uûì÷íæë ¼íà ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë âãÔÖ
ôìëËèå vöìù ôíë vóßúì ðíEׯ ÌìèûÛÞìíûë âãÔÖ ôìëË ÌìèóÜéÜìë «*Çâ øèëíE×íóë »V vxXìíô ûèËÞç ½
x*éëìÓìúì¥ «*Ëúâèðâì ôéóüíÐì ûìæÊúûì
t¬ìH íóÖì vöæìlcç
ã âÓãèëâì ôéóüíÐì ûì âóéú¥¯
v¼îÔÖ¤ ÷ì¼Öì âóæãÛûç¥ ôéóüÐ¥ vûèç vÜìÛìÁ
çlcìûìÕÖ¥ ¼âäèæ Ð÷éùÛÞè¼íaoî ðëé`ó㯯

64
x*éô·Ã èçæèå èäèæ¼ äìæìë äæÖ ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç ô·ÃâïèçÞ ÓìëË ôëíÜæ_
(i) x*éëìÓìë «*Ëíúë âð+U vôâæ
(ii) ëìÓìë Ììt¬ìH óÖ ô·ÃâìÓãíöÞë t¬ëH ø
C vôâæ
(iii) ô·Ã-ÌæãÛíû ëìÓì vôâæ Ììæ`ó øìæ
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë ÌìèóÜéÜìë ÷çhÇÞ øèëíE×íó ô·íÃë ûì÷æ źoìë ôíëí×æ_
ÍÈ èçæ ô·Ãì vâìë æèÜ øïë˯
èûäìçéú Ûìíû æíð çìðì Ììt¬ìH ó毯
ëìèÓôìë ÛìûóãÖèç Ìàéôìë èûíæ¯
v¼È èçæ ¼ãÔ ôÛh æíð Ììt¬ìH óí毯
ëìÓìÛìû Ìàéôèë Óèë çìë ûËÞ¯
èçæ ¼ãÔ Ììt¬ìH èóíç ðû ÌûçéËÞ¯¯ ‘1Ý4’
ÜáËéú ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë âãÔÖ ôìëíËë âíÓÖ ëìùâìíùÞë ¼ìÓæìÈ ûí§ì ðíú ÅíÒíׯ ûÜì vöíç
øìíë ÌìèûÛÞìíûë ÍÈ çìè+Uô ôìëËèå ûü`óìûíæë ÛèkÛìûæìë ¼¤íöìäæ¯
ûü`óìûæ óìí¼ë “¾÷çæÖÛìùûç”-Í vö ÌÊPç÷ìíöÞë «*¼à è×Ü “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ß çìë ÅíGXÔ Ììí×
çíû âãÔÖ ðíú ÅÒÜ ô·íÃë ë¼-Ììt¬ìH óæ ÈE×ì¯ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë ô·Ãûì÷íæ èÜíÔí×æ “ë¼ Ììt¬ìH èóíç
Ììèâ ‘ô·Ã’ ¾ôÜ Ìûçì믔
ÌûÐÖ ë¼-Ììt¬ìH óæ ÌìèûÛÞìíûë âãÔÖ ôìëË ðíÜß vùîË ôìëË æìâ-¼¤ôéçÞæ «*÷ìë¯ “ÌæèøçÞ÷ëé¤
è÷ëìÁ ôëgËúìûçéËÞ¥ ôìíÜîݼâøÞèúçhâˆã í‰ çìyUÜë¼ì¤ t¬Û H èkèx*úâd¯” ûTöãù Óíë Ì«*÷ìèëç vö Ûèkë¼ çìë
«*ûçÞíæë äæÖÈ vçì ¾÷çíæÖë ÌìèûÛÞìû¯ Ììë Ûèkë¼ «*÷ìíëë ÌæÖçâ Åøìú vçì æìâ-¼¤ôéçÞæ¯
ÌÇÞìÁ “¾÷çæÖÛìùûç”-Í Åºüç o ôìë˼âïðíô ô·Ãóì¼ Ìt¬éH ôìë ôëíÜæ æì¯ çíû v¼IèÜíô vùîË
ôìëË ûíÜ èæíóÞÐ ôíë âãÔÖ ôìëË èðí¼íû ûü`óìûíæ ÛèkÛìûæìíôÈ «*èçVì ôëíÜæ¯
ù¿ Ðèkç+U ûì ëìÓìç+U ½
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”-Íë æìæì ̤íÐ Ðèkç+U ûì ëìÓìç+U ¼¤¹ìQ? ûì÷æ ß è¼ºoìQ? ×è§íú Ììíׯ Ìì¼íÜ
ëìÓìô·íÃë öãùæºoâèï çÞ ôGFæì ôëíç vùíÜ ëìÓìç+U æì Ðèkçí+Uë èû»úèå ÅíGXíÔë «*íúìäæ¯ ÌìèóÜéÜìë
÷çhÇÞ øèëíE×ó ß âÓÖÜéÜìë Ì,%â øèëíE×ó Ìæã¼ìíë Ðèkç+U ÌìíÜì÷æì ôëì ðܯ ÍÈ ÌìíÜì÷æì «*¼íà
t¬Û
H ìûçÈ vùìøéçí+Uë ôÇì Ìì¼íû¯
ÌìèóÜéÜìë ÷çhÇÞ øèëíE×íó óì¼Ö• ¼ÔÖ• ûìÁ¼ÜÖ ß Ðüàìë ÍÈ ë¼ ÷ìëèåë âíÓÖ Ðüàìëíô ë¼íx*V
ûÜì ðܯ ôìëË ½
øïûÞ øïûÞ ëí¼ë IË øíë øíë ðú¯
Íô óãÈ ùËíæ ø˜ øöÞQ? ûìÆú¯¯
IËìèÓíôÖ t¬ìH óìèÓôÖ ûìíÆ «*èç ëí¼¯
ÐìQ? óì¼Ö ¼ÔÖìèóë IË âÓãíëíç ¾ûí¼¯¯
ÌìôìÐìèóë IË vöæ øë øëÛ—ík¯
Íô óãÈ ùËíæ ðú ø˜ øüèÇûéí篯
øèëøïËÞ ô·Ã«*ìè: ÍÈ v«*âì ¾ðíç¯
ÍÈ v«*âìë ûÐ ô·Ã ôíð Ûìùûí篯
65
âÓãë ëí¼ë âíÓÖ ÐìQ?• óì¼Ö• ¼ÔÖ ß ûìÁ¼ÜÖ ÍÈ ÷ìíëë IË ûçÞâìæ¯ ÍÈ ëí¼ë ëè¼ôÈ ô·Ã«*ì: ðæ¯ ëí¼ë
Ûìù èPèûÓ_øëôéúì Íû¤ t¬ô H éúì¯ t¬ô
H éúìë vÇíô øëôéúì vx*V ôìëË “øëôéúìÛìíû Ìèç ëí¼ë ÅGXì¼
øëôéúì v«*íâ «*èçô—Üçì Çìíô ûíÜ ë¼ìèÓôÖ Ùíå¯ ÌûÐÖ “ûuä èûæã Èðìë ÌæÖr æìèð ûì¼” ÍÈ ûuä ûì
èæçÖÓìíâë ûÓï øëôéúìÛìíûë ÌìÜ@¬æH _“çìë âíÓÖ x*éëìèÓôì Ûìíûë ÌûèÓ¯” ÍÛìíû x*éëìèÓôìë vx*V&
«*âìË ôëìë v÷,%ì ôíëí×æ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë¯ ÍÈ «*âìË èû»úèå âÓÖÜéÜìë Ì,%â øèëíE×íó èû¬t¬ç ü?
ðíúíׯ v¼Ôìíæ ôìâ ß v«*â óãíúë ¼¤Úì «*óìæ ôëì ðíúíׯ Ììí-è\ú «*éèç ðÜ ôìâ Íû¤ ô·íÃè\ú «*éèç
ðÜ v«*⯠¼ãçëì¤ öþìë âíÓÖ ô·íÃè\ú ç·è:ÜìÛ ôíë èçèæÈ vx*Vì¯ «*x‰ ðÜ ôìë ëCíøIíË ô·íÃè\ú øëâ
«*éèç ÜìÛ ôíëÀ
âÓÖÜéÜìë Ì,%â øèëíE×íó “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” «*íËçì Íôèå Ùåæìë ÅíGXÔ ôíë ëìÓìë vx*V& «*âìË ôíëí×æ¯
Ðçíôìèå vùìøé ¼íà ëì¼ èûÜ켯
çìë âíÓÖ Íô âïíçÞ ëíð ëìÓì øìЯ¯
¼ìÓìëË v«*â vóèÔ ¼ûÞr ¼âçì¯
ëìÓìë ôhèåÜ v«*â ðÈÜ ûìâç쯯
v¹ìÓ ôèë ëì¼ ×ìè§ vùÜì âìæ ôèë¯
çþìíë æì vóèÔ Èðþì ûÖìôhÜ ¾ðÜì ðè믯 ¿¿¿
Èç¬t¬ç? ¥ qèâ ôþìíðì ëìÓì æì øìȃì¯
èû»ìó ôíëæ ôìâûìíË èÔˆ‰ ¾ðƒì¯¯
Ðçíôìèå vùìøéíç æíð ôìâ èæûÞìð˯
ÈðìíçÈ Ìæãâìèæ x*éëìèÓôìë I˯¯ ‘2Ý8’
Ðçíôìèå vùìøéë ¼íà ëì¼ÜéÜì ôíëß ô·Ã ç·: ðæèæ¯ ëìÓì ëì¼â„Üé øèëçÖìù ôíë ÷íÜ öìßúì âìírÈ
ô·Ã ëìÓì ÌíˆH»íË vùíÜæ¯
ÌûÐÖ ™Óã Ùåæìë èûûüèçíçÈ vçì ëìÓìë vx*V& «*âìË ôëíÜ ÷Üíû æì ç+UùçÛìíûß «*âìË ôëíç
ðíû¯ ÍÈ ç+UôìÒìíâì èæâÞìíËë äæÖÈ Ðèkçí+Uë ÌûçìëËì¯
ô·íÃë ÌæQ? Ðèk çìíç èçæ «*Óìæ¯
è÷E×èk âìúìÐèk äéûÐèk æì⯯
ÌQ?ëàì ûèðèëàì çåòì ôèð öìíë¯
ÌQ?ëàì t¬ëH ø C Ðèk ¼Ûìë Åøí믯¿¿¿
¼èE÷Á Ììæ`óâú ô·íÃë t¬ëH ø C ¯
ÌçÍû t¬ëH ø C Ðèk ðú èçæ ëCø¯¯
Ììæ`óì¤íÐ ðLìèóæé ¼óû¤íÐ ¼èaoæé¯
è÷ó¤íÐ ¼è@¬ç H öìíë Úìæ ôèë âìè毯¿¿¿
ô·Ãíô ÌìðLìíó çìíç æìâ ÌìðLìèóæé¯
v¼È Ðèk Pìíë ¼ãÔ Ììt¬ìH íó Ììøè毯
¼ãÔëCø ô·Ã ôíë ¼ãÔ Ììt¬ìH óæ¯
ÛkùíË ¼ãÔ èóíç ðLìèóæé ôìë˯¯
ðLìèóæéë ¼ìë ̤Рçìë v«*â æìâ¯
Ììæ`ó è÷ˆŠúë¼ v«*íâë ÌìÔÖì毯 ‘2Ý8’
66
ÍÈ Ì¤Ðèå Üá ôëíÜ vûìÄì öìë ëìÓì ðLìèóæé Ðèk¯ ¼ïrìôìíë ÍÈ Ðèkçí+Uë ¹âìˆHèúôÝÇìôûè`ó èûæÖì¼èå
çhíÜ Óëì ¼@¬ûc ¯
ÌæQ?Ðèk

ÌQ?ëàì ûèðëàì çåòì

ûì âìúìÐèk äéûÐèk
è÷E×èk ‘«*ìô·ç ûusì„ ‘ÌæQ?íôìèå äéû
ûì èæâÞìË ôíë’ èæâÞìË ôíë’
t¬HëCøÐèk
‘ÍÈ Ðèkë èûÜìí¼
Ûùûìæ ¼ãÔé ðæ’

Ììæ`óÝðLìó ¼ó è÷ó
‘ðLìèóæé Ðèk’ ‘¼èaoæé’ ‘¼è@¬Hç’
‘ëìÓì’
Ðèkçí+Uë ÍÈ ×ôèå Üá ôëíÜ vóÔì öìíû Ìì¼íÜ Íèå ¼üè,%ç+U¯ ûusì„ ß äéûäùÁ ôé ôìëíË ¼üè,%
ðú çìëÈ vöæ ÌìÓÖìèKô ûÖìÔÖì «*óìæ ôëì ðíEׯ ÍÈ ¼üè,%çí+Uë øë ÉxHët¬ëH íC øë ûËÞæì ôëíç èùíú
t¬ëH ø
C Ðèkë ôÇì ûÜì ðܯ ÍÈ t¬ëH ø C Ðèkë ¼ìë ðLìèóæéÐèk ëìÓì¯ ëì¼æüíçÖë Ùåæìú ÌìíùÈ ëìÓìë «*ìÓìæÖ
t¬éH ô·ç ðíúè×Ü Íûìë Ðèkçí+Uë ¼ìðìíöÖ ëìÓìë «*ìÓìæÖ t¬éH ô·ç ðܯ
ÍÔìíæ ÌûÐÖ vùìøéçí+Uë èû»úèåß vÔúìÜ ôëíç ðíû¯ ôìëË ëìÓì «*Óìæì vùìøé¯
vùìøé Ðjèå Íí¼í× Iød Óìçh vÇíô¯ ÌÇÞ ëáË ôëì¯ vö ¼â¬t¬? ëâËé x*éô·ÃûÐéôëË vöìùÖ v«*â
‘âðìÛìû’ ëáì ôíëæ çþìëìÈ vùìøé¯ ÌÇÞìÁ x*éô·Ã v«*âûÐÖ¯ ÍÈ v«*íâ ô·íÃè\ú-«*éèç ¼@øìèóç ðú¯ ÌÇÞìÁ
vùìøéíóë v«*â¹é§ì ÌìKìíçÞ æú ô·ÃìíÇÞ¯ vùìøéùíËë âíÓÖ ëìÓìí«*â vx*V ôìëË çìíçÈ ô·íÃè\ú öÇìÇÞ
ç·: ðú¯ ÍäæÖ ëìÓì vùìøéíx*V¯ ÌæÖ vùìøéëì x*éëìÓìë ôìúûãÖð t¬ëH ø
C ¯ ô·Ãí«*â ëìÓìú èæûÞìèøç ðú ¼ãçëì¤
ÌæÖ vùìøéëì ô·íÃè\ú-«*éèçôìèëËé ëìÓìíô ëáì ôíë øíëìíá ô·íÃè\ú «*éèçt¬ëH ø C v«*â¼ìÓæì ôíëæ¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë çìÈ èÜíÔí×æ ½
ëìÓìë t¬ëH ø
C ô·Ãí«*â ôGFÜçì¯
¼ÔéùË ðú çìë øGXû øã,ø øìç쯯

3¿3 âÓÖÜéÜì ‘8â øèëíE×ó’

“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”-Íë âÓÖÜéÜìë Ì,%â øèëíE×ó èûíл Iëg&øïË¯Þ ÍÈ Ì¤íÐ ¼ìÓÖ-¼ìÓæç+U «*èçèVç
ðíúíׯ ¼ìÓÖû¬t¬; ðÜ vôìíæì ÓâÞøpìë øëâ Éèœç û¬t¬; Ììë ¼ìÓæøpì ðÜ v¼È û¬t¬Ü
; ìíÛë Åøìú¯ ¼ìÓÖ-
¼ìÓæ ç+U ÌìíÜì÷æì øìÐìøìèÐ ÍÈ Ì¤íÐë Ûì»ì-ûÖûðìë èæíúß Ììâëì ÌìíÜì÷æì ôëû¯ ôìëË ûì¤Üì
67
Ûì»ìú “÷èëçìâüç”ôìë vôâæ ôíë ç+Uëø C «*ôå ôëí×æ çìë èûíxX»Ë «*íúìäæ¯ û¬t¬ç
; øíá Ȥíëä«*Ûìû-
øïûÞ ûì¤Üì ¼ìèðíçÖ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”È ¼ûí÷íú ÅíGXÔíöìùÖ †Œp öìíç óìÐÞèæô è÷Q?æ «*ôìèÐç ðíúí×
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë èûèÛˆ‰ òìæ vÇíô çþìë Åøìóìæ¼âï𠼤†Œð ôíëí×æ¯ †ŒpâíÓÖ çìë t¬éH ô·èçß Ììíׯ
öÇì “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë èûèÛˆ‰ òìæ vÇíô çþìë Åøìóìæ¼âï𠼤†Œð ôíëí×æ¯ †ŒpâíÓÖ çìë t¬éH ô·èçß
Ììíׯ öÇì ½
1’ ÌìèóÜéÜì âíÓÖ «*Ûëh öíçô ÷èëç¯
¼ïrëCíø âãëìèëI: ôèëÜì †ŒèÇ篯
«*Ûëh vö vлÜéÜì t¬HëCø óìíâìóë¯
¼ïr ôèë ùþìèÇíÜæ †Œípë èÛç믯
ÍÈ óãÈäæìë ¼ïr vóèÔúì ™èæúì¯
ûËÞæì ôíëæ ¾ûÃû ¹â vö ôèëú쯯 ‘1Ý13’
2’ ûü`óìûæ óì¼ «*Çâ vö ÜéÜì ûèËÞܯ
v¼È ¼û ÜéÜìë Ììèâ ¼ïrâìr ¾ôܯ¯ ‘3Ý20’
ÍÔìíæÈ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìíëë ô·èç&¯ ÌíæëÖ ¼ïríô Ìì+éô·ç ôíë ¼ãÜèÜç ûì¤Üìú èçèæ ¾÷çæÖäéûíæë
çÇÖ ß ç+U øèëíûÐæ ôëíç v÷íúí×æ¯

3¿4 ¼ìÓÖ¼ìÓæ ç+U

¾÷çæÖíóíûë èÐáì,%ô t‡ëíË ëìÔíÜ Ììâëì vÔúìÜ ôëû ¾÷çæÖíóûíô èæíú vö èûÐìÜ ç+U âJëé
èû¬t¬ì? ë ÜìÛ ôíëè×Ü çìë ¼íà Ììíûùóé: ¼ôÜ èÐáìíxXìôIèÜë vöæ vôìíæì vöìù væȯ æìâÛèkûìóé
¾÷çæÖíóû ÉxHíëë ¼íà vöæ Íô ¼ðä ûÖèkùç ¼@øôÞÈ òìøæ ôëíç ÷ìæ¯ û¬t¬ç ; øíá Ììâëì ¼ûÞÛìëçéú
ÛèkÓâÞìí`óìÜæ öèó t‡ëíË ëìèÔ çìðíÜ vóÔû óèáíËë ÌìíÜìúìë• æúæ¼ìë vÇíô ™ëg ôíë Å+íë âéëì• óìóã•
ÜìÜíóß_¼ûìÈ Ûèkë vôí\ Íô ¼ðä ÌìíûùíôÈ òìøæ ôíëí×æ¯ ¾÷çæÖíóûß Íë ûÖèç¹â ææ¯ èûíл
ôíë çþìë óèáËÛìëç qâË• Ûèk†Œípë źoìë• Üã:çéÇÞ Åºoìë ÈçÖìèó «*âìË ôíë ¼ûÞÛìëçéú ÛèkÓíâÞë
v«*áìøå èçèæ t‡ëíË ëìÔí×æ¯ ûü`óìûíæë vùìt¬ìH âéëì ÍÈ ÛèkÓâÞíô çìè+Uô ôìÒìíâì «*óìæ ôëíÜæ¯ çþìíóë
ÌìíÜì÷æìë vôí\ ûìë ûìë ÅíÒ ÍÜ ëìÓìô·Ãç+U¯ ô·Ãóì¼ ÍÈ ëìÓìô·Ã çí+Uë ¼íà ¾÷çæÖçí+Uë ¼ìâJ¼Ö
èûÓìæ ôíë çþìë âð소ípë âÓÖ ÜéÜìë Ì,%â øèëíE×íó ¼ìÓÖ¼ìÓæ ç+U èûûüç ôëíÜæ¯ ô·Ãóì¼ ÌûÐÖ
äìæìíE×æ ÍÈ ç+U èçèæ t¬ëH ø C óìíâìóíëë ô§÷ìë ¼ïír vøíúí×æ¯ t¬ëH ø
C óìíâìóíëë ô§÷ìú ëìâìæ`ó-¾÷çæÖ
èâÜæ èûûüç ðíúè×ܯ v¼È èâÜíæ ëìú ëìâìæ`ó ¼ìÓÖ¼ìÓæ ç+U èûûüç ôíëè×íÜæ• x*ûË ôíëè×íÜæ
¾÷çæÖíóû¯ ÌûÐÖ ëìâìæ`ó äìèæíúí×æ èçèæ ö¬Q•Ÿ ¾÷çæÖíóû öQŸé¯ çíû v¼ öìÈ vðìô t¬ëH ø C óìíâìóíëë æì
vóÔì ô§÷ì ‘Íèå øìßúì öìúèæ’ èæíú çôÞ æì çhíÜ• ëìú ëìâìæí`óë Ñèçðìè¼ôçì ß øèë÷ú èæíú «*x‰ æì
ôíë Ììâëì «*Çâ ô·Ãóì¼ vùìt¬ìH âéë ë÷æì Ìæã¼ìíë ¼ìÓÖ¼ìÓæç+U èûûüç ôëû¯ øíë ÌûÐÖ v¼È çí+Uë
vöîèkôçì Ììâìíóë èû÷ìöÞ ðíû¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë äìæìíE×æ óèáË Ûìëç qâËôìíÜ “vùìóìûëé çéíë «*Ûh ÌìÈÜì ôíÇìèóíæ” Íû¤
«*Ûëh “vùìóìûëé vóèÔ ¾ðÜì öâãæì t‡ëË¯Ý çéíë ûæ vóèÔ t‡üèç ¾ðÜ ûü`óìû毯” ÍÈ vùìóìûëé çéíëÈ ëìâìæ`ó
ëìú “t¬ì‰ æ ôèëûìíë ÌìÈÜì ûìäæì ûìäìú¯¯”” ëìâìæí`óë ¼íà ¾÷çæÖ èâèÜç ðíÜæ Íû¤ ëìâìæí`óë ôìí× èçèæ
¼ìÓÖç+U ß ¼ìÓæç+U x*ûË ôëíÜæ¯ “«*Ûh ôíð øÆ vxXìô ¼ìíÓÖë èæËÞú¯” ëìú ¾÷çæÖíóíûë ôìí× èûèûÓ vxXìô
68
«*âìË ¼ðíöìíù ¬t¬ë? -øë@øëìú ¼ìÓÖ¼ìÓæç+U èûûüç ôëíÜæ¯ ¾÷çæÖíóû ¹íâ «*x‰ ôíë ëìâìæ`óíô âïíÜ
Åøæéç ¼ìðìöÖ ôíëí×æ¯
ëìú ëìâìæ`ó «*Çíâ öÇì¹íâ t¬ÓH âÞì÷ëË• ô·íà ôâÞ ÌøÞË• t¬ÓH âÞçÖìù• Úìæèâx*ìÛèk ß Úìæëèðç
Ûèkíô ¼ûÞ¼ìÓÖ¼ìë ûíÜí×æ¯ «*èçíáírÈ ¾÷çæÖíóû äìèæíúí×æ “Ííðì ûìðÖ Ììíù ôð Ìì딯 t¬ÓH âÞì÷ëË•
ô·íà ôâÞ ÌøÞË• t¬ÓH âÞçÖìù ß Úìæèâx*ìÛèk_«*èçèåÈ v¼ûÖ-v¼ûô& Ûìíûë ÌQ?ëìú çìÈ ¾÷çæÖíóû
ÍIèÜíô “Ííðì ûìðÖ” ûíÜí×æ¯ ûËÞìx*âÓíâÞ vóðìíûÐ Çìíô• ôâÞûaoæ vÇíô âãèk øìßúìë äæÖÈ ô·íà ôâÞ
ÌøÞË ôëì ðú¯ x*éô·íà ¼ûÞÓâÞçÖìíùë âíÓÖß t¬ç H ¥t]—èçÞ Çìíô æì¯ Ììë Úìæèâx*ìÛèk èû÷ìëÐéÜ Úìíæë
«*Ûìíû ¼@¬a H Û
o ìíûë «*èçô—ܯ ØíÜ ¼ìè,%•Þ ¼ìëCøÖ• ¼ìíÜÞìôÖ• ¼ìâéøÖ ß ¼ìöãäÖ øèëçÖìùé ¾ûÃíûë ôìí×
ÍIèÜë vôìíæìèåÈ ¼ûÞ¼ìÓÖ¼ìë ðíç øìíë æì¯
ëìú ëìâìæ`ó Íëøë Ííô Ííô ÚìæÐïæÖìÛèk• v«*âÐèk ß óì¼Öí«*âíô ¼ûÞ¼ìÓÖ¼ìë ûíÜí×æ¯ «*èç
váírÈ ¾÷çæÖíóû ûíÜí×æ “Ííðì ðú Ììíù ôð Ìì믔 ÜáËéú ¾÷çæÖíóû øïûûÞ çÞé øöÞìíú ëìâìæ`ó ôèGFç
¼ìÓÖ èû»úIèÜíô ûìðÖÚìíæ Ìt¬éH ôìë ôíëè×íÜæ¯ èPçéú ¬t¬í? ë èçèæ ûÜíÜæ• “Ííðì ðú” ÌÇÞìÁ ÍIèÜíô
èçèæ Ìt¬éH ôìë ôëí×æ æì¯ ¼íûÞì+â ¼ìÓÖû¬t¬í; ç Åøæéç ðßúìë «*ìÇèâô ¬t¬ë? ûíÜ t¬éH ôìë ôíë èæíE×æ¯
ÚìæÐïæÖìÛèkíç ÑxHöÚ Þ ìæ Çìíô æì• v«*âÛèkíç ¼@¬a H Ú
o ìíæë èûôìÐ ðú Ììë óì¼ÖÛèkíç ¼@¬a H o òìèøç
ðú¯ çìÈ ¾÷çæÖíóû ûíÜí×æ “Ííðì ðú”¯ Ìì¼íÜ v«*âÈ øëâ øãë»g ìÇÞ• ÍIèÜ v¼È øëâøãë»g ìíÇÞ Åøæéç
ðßúìë èæ@¬¬‰ t¬ë? ¯
Íëøë ëìâìæ`ó Ííô Ííô ¼ÔÖ• ûìÁ¼ÜÖ ß ôìQ?ìí«*íâë ôÇì ûÜíÜæ¯ ¼ÔÖí«*â ß ûìÁ¼ÜÖí«*íâë
váír ¾÷çæÖ ûÜíÜæ• “Ííðì+â Ììíù ôð Ìì믔 óì¼ÖÛìíû Ûk´óíú ¼ìâìæÖ ¼¤íôì÷ Çìôíçß øìíë èô¬Q;
¼ÔÖ ß ûìÁ¼íÜÖ v¼È ¼¤íôì÷ óïëéÛ—ç ðú¯ ÑxHöÚ Þ ìíæë Üãè:íç ¼@¬a H Ú
o ìíæë øïËÞ èûôìÐ Ùíå Íû¤
ôìQ?ìí«*íâ ¼@¬a H o v«*íâë t]—èçÞ ðú¯ ëìâìæ`ó äìèæíúí×æ “IËìèÓíôÖ t¬ìH óìèÓôÖ ûìíÆ «*èç ëí¼Ý ÐìQ? óì¼Ö
¼ÔÖìèóë IË âÓãíëíç ûí¼¯” çìÈ âÓãëë¼ìèx*ç “ôìQ?ìí«*â ¼ûÞ¼ìÓÖ¼ì믔 “Ûìùûç” ÍÈ ôÇìë t¬éH ô·èç
ëíúí×_“öóÖèø ô·Ã v¼î`óöÞ âìÓãíöÞë Óïö¯Þ Ý ûuäíóûé ¼íà çìë ûìÆíú âìÓãö¯Þ ¯ ” ¾÷çæÖíóû ëìâìæí`óë ÍÈ
èû÷ìë x*ûË ôíë ûÜíÜæ• “¿¿¿ÍÈ ¼ìÓÖìûèÓ ¼ãèæfú¯Ý ô·øì ôèë ôð öèó Ììíù èô×ã ðú¯¯”
ÌÇÞìÁ ôìQ?ìí«*âíô Ììëß èûíÐè»ç ôëìë ÌæãíëìÓ äìæìíÜæ ¾÷çæÖíóû¯ ëìú ëìâìæ`ó äìæìíÜæ
“Èðìë âíÓÖ” ëìÓìë v«*â ¼ìÓÖ èÐíëìâè˯” ëìú ëìÓìí«*âíô ¼ìÓÖ èÐíëìâèË ûÜíÜæ vôæÀ èæíäë ¼âÇÞíæ
«*âìË èðí¼íû ëìú ëìâìæ`ó Íëøë öÇì¹íâ “ùéçíùìèû`ó”• “Ûìùûç” ß “èûÃhøëã ìË”íô ûÖûðìë ôíëí×æ¯
ëìÓìí«*â ÌæÖìíøáì æú• ô·Ã ëìÓìë äæÖ vùìøéíóë ëì¼â„Ü øèëçÖìù ôíëæ¯ ëìÓìô·íÃë ðLìèóæé Ðèk¯
“ðLìèóæéë ¼ìë ̤Рçìë v«*â æìâ¯Ý¿¿¿ v«*íâ ¼ìë âðìÛìû äìèæ¯Ý v¼È âðìÛìûëCøì ëìÓìÒìôhëìË鯔 ÌÇÞìÁ
ôìQ?ìí«*â ¼ûÞ¼ìÓÖ¼ìë Íû¤ âðìÛìût¬ëH èC øæé ëìÓìí«*â ¼ìÓÖèÐíëìâè˯ t¬Û H ìûçÈ ¾÷çæÖíóû Íëøë ëìâìæí`óë
ôìí× “vóþìðìë èûÜì¼ âð+U” ™æíç v÷íúí×æ¯ ëìú “v«*âèûÜì¼èûûçÞ”-Íë ôÇì ûíÜí×æ¯ çÔæ “«*Ûh ôíð
¼ìÓÖû¬t¬; ÌûèÓ ÍÈ ðúÝ vçìâìë «*¼ìíó Èðì äìèæÜãþ èæfú¯¯”
ÌÇÞìÁ ëìÓìë ôìQ?ìí«*âíôÈ ¼ìÓÖèÐíëìâèË ûíÜ t¬éH ôìë ôëíç ðíû¯ ëìú ëìâìæ`ó ¾÷çæÖíóûíô ëìÓì-
ô·íÃë èûÜì¼ÜéÜì vÐìæìíç èùíú “æì v¼ì ëâË æì ðìâ ëâËé” øóèå vÐìæìæ¯ ÍÈ øíó v«*âèûÜì¼èûûíçÞë
Èèàç Ììíׯ “èûûç” Ðíjë óãèå ÌÇ/ øèëøô| Ìûòì ‘äéû vùìt¬ìH âé’ Íû¤ èûøëéç ‘÷¹ûçÞé’¯ ÍÈ óãèå
ÌÇÞíôÈ †ŒðË ôëì öìú¯ v«*íâë øèëøô| Ìûòìú ûìë ûìë èâÜíæ ß èâÜæ-ûì¼æìë Ìç·è:ë ØíÜ ÅÁô.ì
䈊ìú¯ ûì¬t¬û? èâÜíæß t¬« H û‰ Á ÅøÜèBo ðú¯ ÍÈÛìíû v«*âÜéÜìú ëâË ß ëâËé ÍÈ vÛóÚìæ ÐïæÖçìú vö
“èûÜì¼âìÊrûì爊úçì” çìÈ v«*â¹é§ìë øëâìûòì¯
69
 ¾÷çæÖíóû Íëøë ëìâìæí`óë ôìí× ¼ìÓæç+U èû»íú äìæíç v÷íúí×æ¯ “¼ìÓÖû¬t¬; ¼ìÓæ èûæã vôð æìÈ
øìú¯Ýô·øì ôèë ôð Èðì øìûìë Åøìú¯¯” âíæ ëìÔíç ðíû ¾÷çæÖíóû vö ¼ìÓíæë «*¼à çhÜíÜæ vùî§éú
¾ûÃû ç+U Ìæãöìúé v¼È ¼ìÓæ äéíûë¯ ëìÓìí«*âíô “¼ìÓÖ û¬t¬ë; ÌûèÓ” ûÜì ðíúíׯ ëìÓìí«*â èæçÖ輺o çì
vôìíæì ¼ìÓíæë ØÜ æú¯ “ëìÓìí«*â ¼ìÓÖ èÐíëìâèË” ðíÜß çìÈ ëìÓìí«*íâë ÌìæãùçÖâúé v¼ûìÈ äéíûë
¼ìÓÖ_“ëìÓìô·Ã ôhJí¼ûì ¼ìÓÖ v¼È øìú¯” ÍÈ ¼ìÓÖû¬t¬; ÜìíÛë äæÖ ¼ÔéÛìíû ëìùìæãùì âìíùÞë ¼ìÓæ ôëíç
ðíû¯ “ëìùìæãùìâìíùÞ çþìíë Ûíä vöÈ äæ¯Ýv¼È äæ øìú ûuíäë æ`󯯔 ÌÇÞìÁ äéíûë ¼ìÓÖ ëìÓìô·Ã ôhJí¼ûì
Íû¤ ¼ÔéÛìû Ìàéô·ç ôíë ÍÈ ¼ìÓÖû¬t¬; ÜìÛ ôëíç ðíû¯
Íûìë vóÔì öìô ëìú ëìâìæí`óë ÍÈ ¼ìÓÖ¼ìÓæçí+Uë vöîèkô Ùìç¼ð& ôçåì¯ «*ÇíâÈ t¬éH ôìë ôíë
èæíç ðíû ¼ìèðèçÖô ÑèçðÖíô ô·Ãóì¼ çþìë ë÷æìú Ìàéô·ç ôíëí×æ¯ “Ûìùûç” «*Óìæì vùìøéë ôÇì
ÇìôíÜß ëìÓìë ôÇì væȯ çìÈ ëì¼â„Ü øèëçÖìù ôíë ëìÓìë vÔþìíä ô·íÃë ùâíæë ¼âÇÞíæ ô·Ãóì¼
äúíóíû “ùéçíùìèû`ó” ûÖûðìë ôíëí×æ¯ ÌÇÞìÁ ¼ìèðçÖ ÍÔìíæ «*âì˯
v«*âèûÜì¼-èûûíçÞë Èèàçûìðé ëìú ëìâìæí`óë “æì v¼ì ëâË æì ðìâ ëâËé” ÌèæûìöÞÛìíû èûóÖìøèçë
“âìÓû âìÓû v¼ìÂìèëíç ¼ã`óëé vÛèÜ âìÓìÈ” øÂdèkèåíô t‡ëË ôëìú¯ Íâæôé âíæ øí§ öìú “x*éô·ÃôéçÞæë
ëìÓìèûëð ̤íÐë ëìÓìë ëâË ÌèÛÚçìë ôÇì¯ “öã§é ë¼íæ ë¼íæ¯ ¾ôÜ âãÔ âÓã øìíæÝëìÓì æì äìèËÜ
ÌìøË øë çÔí比 ëìÓìë Ììøæ-øë ÚìæÜãè:ë t¬ìH Ûìèûô âìæèûô ÌèÛÚçìÈ v«*âèûÜì¼èûûíçÞ ç+Uëø C
ÜìÛ ôíëíׯ ÌÇÞìÁ “ëìÓì v«*â ¼ìÓÖ èÐíëìâèË” ûíÜ vö v«*âèûÜì¼èûûíçÞë ôÇì ûÜì ðÜ çì ÌíÜîèôô
æú¯ û¬t¬ç; øíá ÛèkÓâÞ Ììí`óìÜíæë ÑèçíðÖ âìæû ¼@¬a H ío ô Ûùûìæ ¼@¬íH ao Åøâìæ èðí¼íû ûÖûðìë ôëì
æçhæ èô×ã æú¯ çíû ÍÔìíæ ÍÈ ëìÓìí«*â äéíûë ̼ìÓÖ ûíÜ çë-çâ èæíóÞÐ ôëì ðܯ ÌìföÞ vôîçhô
ÍÈ vö æìâÓâÞ-«*÷ìëô ¾÷çæÖíóû ¾ûÃûíóë âíÓÖ ÌèÓôìëíÛó ôíëæèæ ÌÇ÷ øëûçÞé çí+U ÌèÓôìë vÛó
ôëì ðܯ
Ììíëôèå èû»ú ÍÔìíæ èûíлÛìíû ÜáËéú¯ “ùéçì”ë “vâìá-¼ˆ‰Öì¼íöìù” ÌÓÖìíúë 66æ¤ vxXìô
“¼ûÞÓâÞìæ øèëçÖìäÖ âìíâô¤ Ðëˤ ûuä” vxXìôèå ¾÷çæÖ t¬éH ôìë ôíëæèæ• “Ííðì ûìðÖ” ûíÜ «*çÖìÔÖìæ
ôíëí×æ¯ Ìì¼íÜ “ùéçì”ë Ûèkûìó æûâ-óÐâ Ðçìjé æìùìó óèáË Ûìëíç Ûìùûçéú Ûèkûìíóë Pìëì æçhæ
ëCø øè놌ð ôëè×ܯ vùî§éú ¾ûÃûíóë ôìí× “ùéçì”ë ÑxHöâÞ ú ô·Ã æú• “Ûìùûç”-Íë âìÓãöâÞ ú ô·ÃÈ Ììóüç¯
“ùéçì”ë øèëûíçÞ “Ûìùûç”-Íë «*ìÓìæÖ ÜìÛ ÛèkÓíâÞë Èèçðìí¼ë ÌæÖçâ Ñèçðìè¼ô ¼ïr¯ ëìú ëìâìæ`ó
ß ¾÷çæÖíóíûë ûì÷íæ ÍÈ Ñèçðìè¼ô ¼ïrÈ «*èçVì ÜìÛ ôíëíׯ âÓÖÔí„ë Ì,%â øèëíE×óèå øíëìíá
Ûìëíç ÛèkÓâÞ Ììí`óìÜíæë Èèçðìí¼ë ¼ìáÖ ûðæ ôëíׯ çìÈ ÍÈ Ì¤Ðèå ™Óã ÛkÊûÃíûë ÌûÐÖ øìÒÖ
æú• Èèçðìè¼-èäÚì¼ãëß ÌûÐÖ øìÒÖ¯
“¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìíëë Ûì»ì ûÖûðìíëë âãæèÐúìæìß Í «*¼íà t‡ëË ëìÔíç ðíû¯ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ôìë
ûì¤ÜìÛì»é vx*ìçì-øìÒôíóë ôìí× çþìë ôìûÖ çhíÜ Óëí×æ¯ ôìûÖèåë âïÜÛìû ¼¤t¬›èü ç Ðìt¬-Ÿ Ûì»Ö ß
åéô소ípë âíÓÖ èûÓüç¯ ÍÈ âïÜ †ŒpIèÜ öþìíóë ôìí× ÌÓëì çþìíóë äæÖÈ ô·Ãóì¼ ôìûÖ èÜíÔí×æ¯ çþìë
ôìíûÖë äæè«*úçìë èæèëíÔ ûÜì öìú Í ûÖìøìíë èçèæ ¼ìÇÞô¯ çì ×ì§ì çþìë ôìíûÖë ûT ̤Рvx*ìçìøìÒô
t‡üèçíç òìúé ðíúíׯ ôìèÜóì¼ ëìú çþìë “ô·Ãóì¼ ôèûëìä” Ðé»Þô ôèûçìèåíç öÇìÇÞÈ èÜíÔí×æ ¥ “ûuíä
âìÓãôëé ôèë èû`óã èû`óã âÓã ðèë âÓã÷¹ ôíë× ùÒæ•ÝÌìæí`ó ôèëí× øìæ vçìâìë t¬ùH éÞú óìæ• vùîë«*ìË öç
vùî§ä比Ý
70
3¿7 ¼ìëì¤Ð
ô·Ãóìí¼ë “¾÷çæÖ÷èëçìâüç”ë ÍÈ ÌìíÜì÷æì vÇíô vлøöÞQ? Ììâëì ôíúôèå 輺oìíQ? Åøæéç ðíç
øìèë ½
1’ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” «*÷èÜç ûì¤Üì äéûæéôìûÖIèÜë vÇíô ùÒíæ øüÇô¯ âàÜôìíûÖë vùú ûì øèëíûÐæíöìùÖ
Ûèà ÍÔìíæ væÈ• Ììí× öÇìÇÞ óìÐÞèæô †Œípë ùì@¬éc öÞ¯
2’ ô·Ãóì¼ ûuäâ„Ü ß ûàÛ—èâ_ÍÈ óãÈ vóíÐë ô·ÃÛìûæìë ûì ¾÷çæÖÛìûæìë âíÓÖ Íô ¼ìâJ¼Ö èûÓìæ
ôëíç v÷íúè×íÜæ¯ çíû ûuäâ„íÜë «*èç t¬ìH ÛìèûôÛìíûÈ çþìë øáøìèç& è×ܯ
3’ ô·Ãóì¼ ûü`óìûíæë vùìt¬ìH âéç+Uíô Ìæã¼ëË ôíë ¾÷çæÖíóûíô ¼ûÞÛìëçéú v«*áìøíå «*èçèVç ôëíç
÷ìÈíÜæ¯ Ìè÷Q?ÖíÛóìíÛó ç+Uíô vô\ ôíëÈ “ëìÓìÛìûóãÖèç¼ãûèÜç” ô·ÃâïèçÞë øèëôGFæì ôëì
ðíúè×ܯ
4’ ÍÈ ôìíûÖ Ùåæìë èûæÖì¼ ÛìûìóíÐÞë Ìæã¼ìëé¯ Íèóô vÇíô Íèåíô ¾÷çæÖäéûíæë ÌQ?ëàÛìí»Ö ûÜì
öìú¯ ÌûÐÖ ÍÈ ÌQ?ëà-äéûæ vùìt¬ìH âéíóë ôGF-èûxHì¼ «*¼ç ï ¯

3¿6 ÌæãÐéÜæé
èæ@¬è‰ ÜèÔç «*xI‰ èÜë ¼¤èá: Å+ë èóæ¥
1¿ ûì¤Üì ¾÷çæÖ äéûæé¼ìèðíçÖë «*÷èÜç vùìírë vÇíô ô·Ãóìí¼ë †Œpèå vùìír ÌìÜìóì¯_ÌìíÜì÷æì
ôëgæ¯
2¿ ¼ìÓÖ ß ¼ìÓæ ûÜíç ôé vûìÄìúÀ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” Ìæã¼ìíë ¼ìÓÖ¼ìÓæç+U ÌìíÜì÷æì ôëgæ¯
3¿ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” Ìæã¼ìíë ¾÷çæÖíóíûë ÌìèûÛÞìíûë ôìëË èæíóÞÐ ôëgæ¯
4¿ Ðèkç+U ß ëìÓìç+U ¼@øíôÞ ÌìíÜì÷æì ôëgæ¯
5¿ ¾÷çíæÖë äéûíæë ¼¤èá: øèë÷ú èóæ Íû¤ v¼-äéûæ ôéÛìíû “äéûæé” ðíú ÅíÒè×Ü çì vóÔìæ¯
¼¤èá: «*x‰ ¥
1¿ ¾÷çæÖíóíûë 䈊 ß âüçÖh ¼ìÜ ôçÀ
2¿ óãèå ¼¤t¬›ç ü ¾÷çæÖ-äéûæ醌ípë æìâ èÜÔãæ¯
3¿ “¾÷çæÖ÷èëçìâüç” ûìíó óãèå ûì¤Üì ¾÷çæÖ-äéûæ醌ípë æìâ èÜÔãæ¯
4¿ ëìú ëìâìæ`ó vôÀ

3¿7 †ŒpøèJ
1¿ èûâìæèûðìëé âäãâóìë_¾÷çæÖ÷èëíçë Åøìóìæ
2¿ ëâìôìQ? ÷¹ûçÞé_ûíà ¾ûÃû ÓâÞ
3¿ S. K. De_Vaisnava Faith and Movement in Bengal
4¿ ëìÓìíùìèû`ó æìÇ_x*éx*éÊ÷çæÖ÷èëçìâüíçë Û—èâôì
5¿ ¼ãôâh ìë v¼æ• çìëìøó âãíÔìøìÓÖìú ¼@øìèóç_ô·Ãóì¼ èûëè÷ç x*éx*éÊ÷çæÖ÷èëçìâüç
6¿ èðíçÐëJæ ¼ìæÖìÜ_ûìàÜì ôéçÞíæë Èèçðì¼
71