CỐT TOÁI BỔ (Thân rễ)
Rhizoma Drynariae
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Cốt toái bổ còn
gọi là Tắc kè đá {Drynaría fortunei (Mett.) J.Sm.,
hoăc Drynaria honii H. Christ), họ Ráng
{Polypodỉaceae).
Mô tả
Với loài Drynaria fortunei, dược liệu là đoạn thân rễ
dẹt, cong queo, phần nhiều phấn nhánh, dài 5-15 cm,
rộng l- 3 cm, dày khoảng 3 mm, phủ dày đặc lông
dạng vảy mầu nâu đến nâu tối. Đốt hết lông, dược liệu
màu nâu tối. Mặt trên và hai bên thân có các vết sẹo
tròn của gốc lá lồi hoặc lõm, ít khi còn rễ hình sợi.
Thể nhẹ, giòn, dễ bẻ gẫy, mặt gẫy màu nâu đỏ, có
những đốm vàng xếp thành một vòng. Mùi nhẹ, vị
nhạt và hơi se.
Với loài Drynuria honii đoạn thân rễ tương đối thẳng,
ít phân nhánh, dài 5-17 cm, rộng 0,6-1 cm. Lông dạng
vẩy màu vàng nâu dễ rụng, để lộ thân rễ màu vàng nâu
hoặc nâu nhạt. Tliể cứng. Mặt gẫy màu vàng.
Y ip h ầ u (D .fortunei)
Biểu bì có 1-2 hàng tế bào, có phủ một lớp cutin, màu
vàng nâu. Mô mềm gồm những tế bào hình tròn hay
bầu dục tương đối đềú đặn, có mắng nhăn nheo lượn
sóng. Nhiều trụ giữa, nằm rải rác trong mô mềm. Mỗi
trụ giữa gồm có trụ bì bao bọc, bên trong là libe và gỗ.
Bội (D .fortunei)
Màu nâu đỏ, dưới ánh sáng tử ngoại có ánh hơi vàng
nâu. Soi kính hiển vi thấy: Những mảnh biểu bì vàng
sẫm, mảnh mô mềm mỏng hơn, gồm những tế bào
hình đa giác không đều. Mạch gỗ hình thang, tương
đối ít. Rải rác có các hạt tinh bột nhỏ hình đĩa hoặc
hình trứng
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng; Silicagel G, đã hoạt hoá ở 110“ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Benzen - ethylacetat - acid
formic - nước (1: 12: 2,5: 3).
Dung dịcli thử; Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 30 ml
methanol (TT), đun hổi lưu trên cách thuỷ khoảng 1
giờ, để nguội, lọc. Bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ
tới khô, hoà tan cắn trong 1 ml m ethanol, được dung
dịch thử.
Dung dịch đối chiếu; Hoà tan chất đối chiếu naringin
trong methanol để được dung dịch có chứa 0,5 mg/ml.
Nếu không có naringin, dùng 0,5 g bột Cốt toái bổ„
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 4 |il mỗi
dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai sắc ký
xong, lấy bản mỏng ra, để khô ở nhiệt độ phòng. Phun
dung dịch nhôm clorid 1% trong ethanol (TT). Quan sát
bản mỏng dưới áng sáng tử ngoại ờ bưóc sóng 365 nm.
Sắc ký đồ của dung dịch thử phải có vết phát quang
cùng màu và cùng giá trị Rf với vết phát quang trên sắc
ký đồ của đung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất khác: Không quá 1%.
Tỷ lệ thân rễ non: Không quá 10%.
Chế biến
Thu hoạch quanh năm, lấy thân rễ, bỏ tạp chất, cắt bỏ
rễ con và phần lá còn sót lại, rửa sạch, chọn lấy các
thân rễ to đạt yêu cầu, cắt thành từng mảnh, từng đoạn
theo kích thươc quy định rồi phơi hoặc sấy khô, có thể
đốt nhẹ cho cháy lông.
Bào chế
Rửa sạch dược liệu khô, cạo sạch lông, thái mỏng phơi
khô. Có khi tẩm mật hoặc tẩm rượu sao qua. Có thể
lấy cát sao khô rồi cho Cốt toái bổ đã làm sạch vào,
sao đến khi có màu vàng xám, phồng lên, lấy ra, loại
bỏ cát, để nguội, đập cho sạch lông.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc mọt.
Tính v ị , quy kinh
Khổ, ôn. Vào kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ thận mạnh xương, tục thương, chỉ thống. Chủ trị:
Thận hư, thắt lưng đau, tai ù, tai điếc (thực thể), răng
lung lay, đau do sang chấn, bong gân, xương thUGfng
tổn. Còn đùng ngoài điều trị hói, lang ben.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác. Dùng ngoài
lượng thich hợp
Kiêng kỵ
Âm hư, huyết hư không nên dùng.
CỦ MÀI (Thân rễ)
Rhizoma Dioscoreae persimilis
Hoài som
Thân rễ đã chế biến, phơi sấy khô của cây Củ mài, còn
gọi là Hoài sơn (Dioscorea persimilis Prain et
Burkill), họ Củ nâu (Dioscoreaceae).
Mô tả
Thân rễ phình to (quen gọi là củ) có nhiều hình dạng,
thường có hình trụ, thẳng hay cong, dài từ 5 cm trô
lên, đưcíng kính 1 - 3 cm, mặt ngoài màu trắng hay
ngà vàng, nhẵn bóng, chất chắc, vết bẻ có ríhiều bột
màu trắng ngà, không có xơ.'
Soi bột
Nhiều hạt tinh bột hình trứng hay hình chuông, dài 10
- 60 |im, rộng khoảng 20 p,m, có vân đồng tâm, rốn
lệch tâm, hình chấm hay hình vạch, tinh thể calci
oxalat hình kim dài 35 - 50 |iưn. Mảnh mô mềm gồm
các tế bào màng mỏng, chứa tinh bột. Mảnh mạch
mạng.
Định tính
A. Đưới ánh sáng tử ngoại bột dược liệu phát quang
màu trắng sáng.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G
Dung môi khai triển: Cloroform - methanol (9: 1).
Dung dịch thử: Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 5 ml hỗn
hợp cloroform - methanol (4: 1), đun sôi dưới ống sinh
hàn hồi lưu khoảng 10 phút. Lọc, cô còn khoảng 1 ml.
Cách tiến hành: Chấm lên bẳn mỏng 15 - 30 /0,1 dung
dịch thử. Sau khi triển khai sắc ký, phun dung dịch
vanilin 1% trong hỗn hợp acid phosphoric đậm đặc -
methanol (1:1). Sấy bản mỏng ở 120°c trong 15 phút,
xuất hiện các vết màu tím có giá trị Rf khoảng 0,84;
0,56; 0,38; 0,20; 0,13; 0,08; 0,04.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, sấy ở 70“C; áp suất
thường).
Tro toàn phần
Không quá 2% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất: Không quá 0,5%.
Dược liệu có màu vàng và đỏ: Không được có.
Chế biến
Đào lấy dược liệu, rửa sạch, gọt vỏ, ngâm nước phèn
chua 2% khoảng 2 - 4 giờ. Vớt ra rửa sạch, cho vào lò
sấy lưu huỳnh đến khi củ mềm. Phơi hay sấy cho se.
Tiếp tục sấy lưu huỳnh 24 giờ. Phơi hay sấy ở nhiệt độ
50 ^6Ó°C đến khô.
Bào chế
Dược liệu đã loại bỏ tạp chất, phân loại lớn nhỏ, rửa
sạch, ngâm tói khi mềm thấu (độ 1 - 2 giờ), ủ một đêm,
thái lát, phơi khô, dùng sống hoặc có thể sao qua.
Dược liệu sao cám: Rải cám vào nồi, đun nỏng đến
khi bốc khói, cho dược liệu vào, sao đến khi có màu
vàng nhạt, rây bỏ cám, để nguội, cứ 100 kg dược liệu,
cần dùng 10 kg cám<
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh sâu, mốc, mọt.
Tính vỊ, quy kinh
Cam, bình. Vào các kinh tỳ, phế, thận.
Công năng, chủ chị . Vi cam, sáp, bình. Vào các kinh tỳ, thận.
Bổ tỳ, dưỡng vị, sinh tân, ích phế, bổ thận, sáp tinh,
chỉ tả, lỵ. Chủ trị; Tỳ hư, ăn kém, tiêu chảy lâu không
cầm, phế hư, ho suyễn, thận hư, di tinh, đới hạ, hay đi
tiểu, hư nhiệt, tiêu khát.
Dược liệu sao cám; Bổ tỳ mạnh vị, dùng điều trị tỳ hư,
ăn kém, tiêu chảy, phân lỏng, bạch đới quá nhiều.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 15 - 30 g, dạng thuốc sắc hay thuốc bột.
Kiêng kỵ
Có thực tà thấp nhiệt thì không dùng.
C ủ SÚNG
Radix Nymphaeae stellatae
Rễ phụ phát triển thành củ chung quanh rễ cái, đã
được phơi hay sấy khô của cây Súng {Nymphaea
stellata Willd.), họ Súng {Nymphueaceae)
M ôtả
Củ hình trứng, dài 0,7 - 1 cm, đường kính 0,6 - 0,9
cm. M ột đầu lõm sâu, đầu kia có 3 vết lõm nhỏ, hẹp
và nông. Mặt ngoài màu vàng ngà, trong trắng ngà
hoặc trắng xám, chất cứng giòn, củ nhiều chất bột, vị
hơi ngọt.
Soi bột
M àu trắng hơi xám. Soi kính hiển vi thấy: Nhiều hạt
tinh bột hình tròn, hình trứng hoặc hình chuông; dài 4
- 32 Ịj,m, rộng 4 - 30 |j,in. Hạt tinh bột đơn hoặc kép
đôi, kép ba, có khi thấy rốn hình vạch hơi cong hoặc
phân nhánh. Mảnh mô mềm có tê bào chứa nhiều hạt
tinh bột. Mảnh mạch vạch ít gặp.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 30
% (Phụ lục 9.5).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ củ biến màu; Không quá 1 %.
Tạp chất khác; Không quá 0,5 %.
Ghế biến
Thu hái quanh năm. Nhổ lấy rễ củ con, rửasạch vỏ
ngoài, phơi hoặc sấy khô; loại có thịt trắng ngà là tốt.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, sao vàng, tán nhỏ.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín, tránh mọt. Thường
xuyên phơi sấy lại.
Tính v ị , quy kinh
Công năng, chủ trị
Kiện tỳ, trừ thấp, bổ thận, bổ dưỡng, cố sáp. Chủ trị:
Thận hư, mộng tinh, di tinh, hoạt tinh, tỳ hư, tiêu chảy
lâu ngày, đái són, bạch trọc, bạch đới, đau lưng, mỏi gối.
Cách dùng, liều ỉượng
Ngày dùng 10 - 30 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Đại tiện táo bón, tiểu tiện bí không nên dùng.
CÚC HOA
Flos Chrysanthemi indici
Củc hoa vàng, Kim cúc
Cụm hoa (quen gọi là hoa) đã chế biến và phơi 'hay sấy
khô của cây Cúc hoa {ClirỴScintlìenỉiim ịiụlicum L.), họ
Cúc (Asteraceae).
Mò íả
Cụm hoa hình đầu, màu vàng hời nâu, đôi khi còn
đính cuống; đưÒTig kính 0,5 - 1,2 cm. Tổng bao gồm 4
- 5 hàng lá bấc, mặt nơoài màu xanh hơi xám hoặc nâu
nhạt, ở giữa hai bên mép rất nhạt và khô xác. Có 2 loại
hoa: Hoa hình ỉưỡi nhỏ một vòng, đơn tính, không đều
ở phía ngoài; nhiều hoa hình ống, đều, mẫu năm,
lưỡng tính ở phía trong. Chất nhẹ, mùi thơm, vị đắng.
Soi bột
Bột hoa màu vàng, mùi thcfm^ Soi kính hiển vi thấy::
Mảnh cánh hoa màu văng mang tế bào mỏng nhản
nheo, đôi khi có lỗ khí. Mảnh lá hình ống có lổ nhỏ,
Mảnh lá bắc có tế bào dài thành mỏng và tế'bào dài
thành dầy, có ống trao đổi rõ. Hạt phẩn hoa hình cầu
có gài, màu vàng. Lông che chở bị gẫy vụn. Mảnh
núm nhụy có tế bào đầu-tròn, kết lớp lên nhau, ở đẩu
núm tế bào dài nhô ra.
Định tính
A. Lấy 3 g bột dược ỉiệu, thêm 20 mỉ ethanol 96%
(TT), đun sôi dưới ống sinh hàn hổi lưu khoảng 30
phút; lọc. Dịch lọc để làm phản ứng sau:
Lấy 2 ml dịch lọc, thêm 1 ít bột magnesi (TT) vă 3 - 4
giọt acid hydrocloric (TT) đun nóng sẽ xuất hiện màu
đỏ.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Sìlicagel G, dàỷ 0,25 mm, hoạt hoá ở
110°c trong í giờ.
Dung mồi khai triển: Ethyl acetat - acid formic - nước
(8: iTl).
Dung dịch thử: Phần dịch lọc còn lại ở mục A được
bốc hơi tới cắn; hoà tan Cắn trong 20 mỉ nước rồi chiết
bằns: ethyl acetat 2 lần, mỗi lần với 10 ml, tập trung
dịch chiết, cô tới cắn, hoà cắn trong 1 ĩĩil ethanol (TT)
được dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm lên bản mỏng 5 JAĨ dung dịch
thử, triển khai sắc ký đến khi dung môi đi được 15 cm,
hiện màu bằng hơi amoniac. Trên sắc ký đồ sẽ xuất
hiện 6 vết, trong đó 4 vết màu vàng nâu có Rf: 0,51 -
0,54; Ọ48 - 0,62; 0,64 - 0,68; 0,75 - 0,80; 2 vết màu
vàng xanh c5 Bf: 0 ^ 4 - 0,89; 0,93 - 0,96.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tỷ lệ vụn nát
Không quá 2% (Phụ ỉục 9.5).
Chế biến
Lúc trời khô ráo, hái hoa, đem xông lưu huỳnh kỹ, nén
chặt khoảng một đêm tới khi thấy nươc chảy ra có
màu đen thì đem phơi nắng hoặc sấy ở 40 - 50°c đến
khồ.
Bảo quản
Để nơi khô, định kỳ xông lưu huỳnh.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, vi hàn. Vào các kinh can, tâm.
Cồng năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tán phong, minh mục. Chủ trị::
Các chứng hoa mắt, chóng mặt, nhức đầu, đau mắt đỏ,
chảy nhiều nước mắt, huyết áp cao, đinh độc mụn nhọt.
Cách dùng, liểu Iưọiig
Ngày dùng 8 - 12 g; dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn, ỉa chảy không nên dùng.
DẠ CẨM
Herba Hẻdyotiđis capitelỉatae
Cây loét mồm
Phần trên mặt đất phơi hay sấy khô của cây Dạ cẩm
{Hedyotis capỉtellata Wall, ex G. Don), họ, Ca phê
{Riihiaceae).
Mô tả
Thân, cành lúc non CÓ hình 4 cạnh, sau tròn, phình lên
ở các đốt. Lá đơn nguyên, mọc đối, hình bầu dục hoặc
hình trứng, tròn hay nhọn ở gốc, đầu nhọn, dài 5 - 15
cm, rộng 3-5 cm, mặt trên xanh sẫm bóng, mặt dưới
nhạt; cuống ngắn; gân lá nổi rộ ở mặt dưới lá. Lá kèm
chia 4 - 5 thuỳ hình sợi. Cụm hoa là một xim phân đồi,
mọc ở kẽ lá hoặc đầu cành, gồm những đầu tròn mang
hoa màu trắng hoặc trắng vàng. Đài 4 thuỳ hình ngọn
giáo nhọn, nhẩn. Tràng hợp hình ống, 4 cánh hình
ngọn giáo, hơi có lông ở mặt ngoài, ống tràng có lông
ở họng, nhị 4, chỉ nhị ngắn, bao phấn dài, vượt ra
ngoài ống tràng, bầu 2 ô, có lồng. Quả nang chứa
nhiều hạt rất nhỏ. Toàn cây có lông mịn.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và dưới đều có lông che chở đa bào, ở
gân giữa và gân phụ có bó libe gỗ. Mô mềm phiến lá
chỉ có một loại tế bào mô khuyết.
Thân; Biểu bì có lông che chở đa bào, mô mềm vỏ
gồm các tế bào đa giác thành mỏng. Libe xếp thành
vòng liên tục. Tế bào mô mểm ruột rất tọ, tròn.
Bột
Màu xanh lục, soi kính hiển vi thấy: Biểu bỉ có những
tế bào hình chữ nhật tương đối đều nhau, có đính lông
che chở đa bào. Mảnh mô mểm gồm những tế bào đa
giác thành mỏng. Bó sợi dài. Tinh thể calci oxalat hlnh
quả dâu. Mảnh mạch mạng, mạch xoắn.
Định tính
Chịếtj50 g dươc liệu khô bặng 150 ml ethanol (TT),
iọc, cô cạn dịch iọc. Hổấ cắn với dung dịch acid
sulfuric 5% (TT), lọc, kiềm hoá dịch lọc bạng dung
dịch amoniac đậm đặc (TT), lắc với cloroform (TT).
Lấy lớp dịch cloroform cho phản ứng với thuốc thử
Dragendorff, có kết tủa màu vang cam
Độ ẩm
Không quá II % (Phụ lục 5.16, 1 g, I05°c, 4giờ).
Tạp chất
Khohg quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch quanh năm, lấy phần trên mặt đất của cây,
phần nhiều lá và ngọn non, rửa sạch, loại tạp chất, chặt
thành đoạn 5 - 6 cm, phơi hoặc sấy khố.
Bảo quản
Để nơi khô ráo.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi khổ, bình. Vào hai kinh tỳ, vị.
Công năng chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, chỉ thống tiêu viêm, làm dịu
cơn đau, lợi tiểu, sinh cơ. Chủ trị: Các bệnh lở loét dạ
dày, miệng, lừỡi, viêm họng, lở loét ngoài da, làm
chóng lên da non.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 20 - 40 g lá khô, chia làm 2 lân, dạng
thuốc sắc hoặc hãm, thuốc cao, thuốc bột hoặc cốm,
uống vào lúc đau và trước khi ăn.
Làm chóng ỉên da non: Lá tươi giã với muối, đắp nơi
đau.
DÀ N H D À N H (Q uả)
F ru ctu s G ardeniae
Chi tử
Quả chín phơi hay sấy khô của cậy Dành dành
(Gardenia jasỉ 7ĩinoides Eìlìs), họ Cà phê {Ruhiaceae).
Mô tả
Quả hình thoi hoặc hình trứng dài, dài 2“ 4,5 cm,
đường kmh 1-2 cm, màu vàng cam đến đỏ nâu, cọ khi
xám nâu đến đỏ xám, hơi bóng, cp 5-8 đường gờ chạy
dọc quả, giữa 2 gờ là rãnh rõ rệt. Đỉnh quả lõm có 5 -
8 lá đài ton tại, thường bị gẫy cụt. Gốc quả hẹp, còn có
vết cuống quả. vỏ quả mỏng, giòn, hơi bóng, vỏ quả
giữa màu vàng đục, dày hơn. vỏ quả trong màu vàng
ngà, bó.ng, rất mỏng, có 2 - 3 vách ngãri giảMÌạt rihỏ,
màu vàng cam, nâu đỏ hoặc nâu đen nhạt, mặt vỏ hạt
có rất nhiều hạt mịn. Mùi nhẹ. VỊ hơi chua và đắng.
Vi phẫu
Vỏ quả ngoài gồm một lớp tế bào, vỏ quả giữa gồm
nhiều lớp tế bào hình chữ nhật và trái xoan, không
đều, rải rác có bó libe - gỗ và tế bào mô cứng, y ỏ quả
trong gồm 2-3 lớp tế bào .mô cứng màu vàng nhạt,
thắnh dày. v ỏ hạt gồm 2 lớp tế bào,;Ịớp ngoài thành
dày, lợp trong thành mỏng. Tế bào nội rihũ hình nhiều
cạnh, trong có chứa giọt dầu và hạt tinh bột.
Soi bội
Màu vàng nâu hay màu nâu đỏ, soi kính hiển vi thấy
đám sợi. Đám mô cứng gồm 2 loại tế bào, một ỉoại tế
bào nhỏ hình chữ nhật dài, khoang hẹp, ống trao đổi
không^rõ rệt (thường thấy ở vỏ quả). Một loại tế bào
hìnhjđạ; giác lớn hơn, khoang rộng, thắnh tương đối
dày, trong khoang chứa chất màu vàng nâu. Mô mềm
vỏ quấ gồm những tế bào hình đa giác, màng mỏng.
Mảrih nội nhũ gồm những tế bào hình đa giác tương
đối đều đặn, chứa đầy chất dự trữ.
Tế bào đá ở vỏ quả hlnh chữ nhật, đường kính khoảng
.10 |im ,'có khi dài tới 110 Ị_im xếp chéo hình thể khảm,
có tế bào hình tròn hay đa giác, đường kính 17-31 pm,
thành dày, khoang chứa những tinh thể calci oxalat
hình lăng trụ đường kính 8 ịim. Tế bào đá vỏ hạt màu
vàng hoặc nâu nhạt, hình đa giác dài, hình chữ nhật
hay hình không đều, đường kính 60-112 ỊLim, dài tởi
230 fxm, có thành dày có lỗ rộng và một khoang màu
đỏ nâu. Cụm tinh thể calci oxalat đường kính 19-34
Định tính
A ■Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 5 mỉ nước, đun trong
cách thuỷ 3 phút, lọc, bốc hơi 5 giọt dịch lọc đến khô
trên đĩa: sứ, nhỏ 1 giọt acid sulfuric (TT) lên căn, màu
lục xạnh lơ xuất hiện, nhanh chóng chuyển sang màu
nâu rồi nâu tía.
B.Phượng pháp sắc ký lófp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển: Ethylacẻtat - aceton - acid
fo r m ic- nước (5:5:1:1).
Dung dịch thử; Ngâm 1 g bột dược liệu vói 10 ml
ethanol 75% (TT) khoảng 2 giờ trên cách thiiỷ ấm,
lọc. Dịch lọc được dùng làm dung dịch. thử.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch jasminoidin (geniposid)
0,4% trong ethanol. Nếu không có jasminoidin thì
dùng ĩ g Dành dành, chiết như dung địch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 ịil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng. Phun hỗn hợp ethanol - acid sulfuric (5:Ỉ0).
Sấy bản mỏng 10 phút ở 100°G. Trên sắG ký đổ của
dung dịch thử phải có các vết có cùng màu sắc và giá
trị Rf vói các vết trên sắc ký đổ của dung dịch đối
chiếu.
 Độ ẩm
Khồng quá 13 % (Phụ lục 9.6).
Trò toàn phần
Không quá 6% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ hạt non, lép, võ* khôníĩ quá 2%.
Tỷ lệ nhân đen không quá 0,5%.
Chế biến
Thu hoạch vào tháng 9-ỉ 1, hái lấy quả chín chuyển
màu vàng đỏ, ngắt bó cuống quả và loại tạp, đồ hoặc
luộc đến khi hạt hơi phồng lên, lấy ra phơi hoặc sấy
khổ..
Bào chế
Sinh chi tử: Loại bỏ tạp chất, khi dùng đập vụn.
Chi tử sao vàn 2;: Lấy dược liệu sạch, sao lửa nhỏ đến
màu nảu vàng, lấy ra để nơuội.
Chị^ tử sao xém (Tièư chi tử): Lấy dược liệu sạch, dùng
lựa\vừa sao đến khi mạt ngoài dược liệu vàng xém,
rnặr bẻ màu thãm là được, lấy ra để nguội. Khi sao
xếm dược liệu dễ cháy, có thể phun một ít nước, lấy ra
phợỉ hoạc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng, tránh mốc m.ọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào các kinh tàm, phế, tam tiêu.
Công năng, chủ trị
Tả hoả trừ phiền, thanh nhiệt, Ịợi tiểu, ỉương huyết giải
‘ độc. Chủ trị: Nhiệt bệnh, tâm phiền, hoàng đản tiếu
đỏ, huyết lâm rít đau, huvết nhiệt thổ ra máu, chảy
máụ cam, mắt đỏ sưng đau, hoằ độc mụn nhọt, dùng
ngoài trị sưng đau do sans; chấn.
Cách dùng', liều ỉưọTig
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thaốc sắc. Dùng ngoài Sinh
chi tử lượns: thích hợp, bỏi, đắp.
Kiêng kỵ
Người suy nhược, tỳ vị hư hàn, ãn chậm tiêu, ỉa chảy,
uất hoả, không có thấp nhiệt không nên dùng.
DÂM DƯƠNG HOẮC
Herba Epimedii ’ mỗi dung dịch trên. Triển khai sắc ký xong, lấy bản
Phần trên mặt đất đã phơi hay sấy khố của các loài Dâm
dương hoắc lá hình tim {Epimediiim hveviconmm
Maxim.), Dâm dương hoắc lá mic {Epimediưni
sagìttatiim (Sieb. et Zucc.) Maxim), Dâm dương hoắc
lông mềm (Epimedíiim pnhescens Maxim.), Dằm
dương hoắc Triều Tiên {Epimedium. koreạnum Nakai)
hoặc Vu Sơn Dâm dương hoắc {Epimecỉiiím
wiỉshaneììse T.s Ying), họ Hoàng liên gai
{Berheridaceae).
Mồ t |
Dãm dứơỉì^ hoắc ỉâ bình tim: Thân hình trụ tròn nhỏ,
dài chừng 20 cm, mạt ngoài màu lục hơi vàng hoặc
màu vàng nhạt, sáng bóng. Lá kép mọc đối hai lán ba
ỉá chét. Lá chét hình trứníT, dài 3 - 8 cm, rộng 2 - 6
cm, đầu lá hơi nhọn. Lá chét tận cùng có đáy hình tim,
hai lá chét bên nhỏ hơn, hình tim lệch, tai phía ngoài
to hơn, mép có răng cưa nhỏ như gai, màu vàng; mặt
trên màu lục hơi vàng, mặt dưới màu lục hơi xám, có 7
- 9 gân nổi lên, các gân nhố. dạng mắt lưới trông thấy
rõ; cuống nhỏ, ỉá chét dài i - 5 cm. Phiến lá dai gần
như da; không mùi, vị hơi đắng.
Dâm dươỉĩịỉ hoắc lá múc: Lá kép xẻ ba, lá chét hình
trứng dài hình mác, dài 4 - 1 2 cm, rộng 2,5 - 5 cm, đầu
nhọn; các lá chét bên có đáy xiên chếch rõ, phía ngoài
đầu giống mũi tên. Mật dưới lá phủ lông ngắn, thô, thưa,
mặt trên hầu như không có lông. Phiến lá dai như da.
Dâm dương hoắc ỉôn^ mềm: Mật dưới phiến lá và
cuống lá phủ nhiều lông mềm (ỉông nhung).
Dâm cìươn^ hoắc Triều Tiên: Lá chét tương đối to, dài
4 -* 10 cm, rộng 3 - 7 cm; đầii nhọn kéo dài ra; phiến lấ
mỏng hơn.
Vu Sơn Dâm cỉươỉiịị hoắc: Phiến lá chét hình mác hoặc
hình mác hẹp, dài 9 - 2 3 cm, rộng 1,8 - 4,5 cm đầu
nhỏ dần hoặc nhỏ kéo dài ra, mép có răng cưa nhỏ,
gốc ỉá. xẻ lệch; thuỳ phía trong nhỏ, hình tròn; thuỳ
ngoài to, hình tam giác, nhọn. Mặt dưới lá phủ lôĩiíĩ
như bông hoặc nhẩn khốns: có lông.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel H có chứa 0,5% dung dịch natri-
carboxymethylcelulose.
Dung môi khai triển: E th y la c e ta tb u ta n o l - acid
formic - nước (10:1:1: l).
Dung dịch thử: Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml
ethanoỉ (TT), ngâm nóng trong 30 phút, lọc, cô bốc
hơi địch lọc đến khô. Hoà tan cặn trong l ml ethanol
(T T ).‘ *
Dung dịch đối chiếu: Hòa tan 0,5 mg icariin trong 1
ml ethanoỉ làm dưng dịch đối chiếu. Nếu không có
chất đối chiếu icariin thl dùng 0,5 g bột Dâm dương
hoắc, tiến hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản m ỏng 10 ị.l1
mỏng phơi khô ngoài không khí rồi quan sát dưới ánh
sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm. Trên sắc ký đồ;
Vết sắc ký của dung dịch đối chiếu màu đỏ thẫm, khi
phun dung dịch nhôm clorid 10%'trong ethanor(TT)
vết đó sế chủyển sang màu da cam. Trên sắc ký đố của
dung* địch thử phải có vết cùng màu sắc và giá trị Rị
với vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5,16, 1 g, 105°c, 4 giờ)
Chế biến
Hai mùa hạ, thu, cây mọc xum xuê, thu hái về, loại bỏ
thân to và các tạp chất, phơi ngoài trời hoặc phơi khô
trong bóng râm.
Bào chế
Dâm dương hoắc khô, loại bỏ tạp chất, tách riêng lấy lá,
phun nước cho hơi mềm, thái thành sợi nhỏ, phơi khồ.
Chích Dâm dưoíng hoắc: Lấy mỡ dẽ đun chảy thành mỡ
nước, cho Dâm dương hoắc đã thái sợi vào, dùng lửa
nhỏ sao đều đến khi sọí sáng bóng, lấy ra để nguội, cứ
100 kg Dâm dương hoắc dùng 20 kg nước mỡ dê.
Bảo quản
Đe liơi thoáng, khô, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Tân, cam, ôn. Vào các kinh can, thận-
Công năng, chủ trị .
Bổ thận dương, mạnh gân xương- Chủ trị: Phong thấp
tê đau; bại liệt co rút, trị chứng caọ huyết áp thời kỳ
mãn kinh.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g. Dạng thuốc sắc.
ỊKiêng kỵ
Bệnh sung huyết não và mất ngủ không nẽn dùri^. ' Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
D Â U (C à n h )
R a m u lu s M o rì albae
T an g chi
Cành non đã phơi hay sây khô của cầỵ Đậu tằm
(Morus alha L.), họ Dâu tằm {Móraceae).
Mô tả
Cành hình trụ tròn dài đôi khi có nhánh, dài ngắn
không đều nhau, đưcmg kính 0,5 - 1,5 cm. M ặt ngoài
màu vàng xám hoặc nâu xám, có nhiều lỗ vỏ màu nâu
nhạt và nếp vân đọc nhỏ, có những vết lá gần hình bán
nguyệt màu trắng xám vạ những chồi nách nhỏ màu
vàng nâu. Chất cứng, dai, chắc, khó bẻ gẫy. Mặt gẫy
có xơ, màu trắng ngà, lát cắt dày 0,2-0-,5 cm, vọ hơi
mỏng, gỗ trắng ngà, tâm có tuỷ nhỏ và mềm, có hình.
tia. Mùi nhẹ, vị nhạt, hơi dính.
Vi phẫu
Lớp bần gồm một hoặc vài hàng tế bào đều đặn, gần
như hình chữ nhật, đồi khi có lỗ vỏ. Mỗ mềm vỏ tương
đối mỏng, khoảng ố-8 hàng tế bào đa giác dẹt, có chứa
các tinh thể calci oxalat hình khối. CấG đám sợi hoặc
mô cứng, chỗ dày chỗ mỏng, bao bọc gần như liên tục
xung quanh vòng libe. Vòng libe liên tục. Tầng phát
sinh libè - gỗ. Gỗ xếp thành một vòng liên tục, mạch
gỗ to, càng vào trong càng nhỏ dần. Mồ mềm gỗ cấu
tạo bởi những tế bào nhỏ, xếp đều đặn. Tế bào mô
mềm ruột gần tròn, to, màng mỏng.
Bột
Màu vàng nhạt. Soi kính hiển vi thấy: Mảnh bần màu
vàng sẫm, gồm những tế bào đa giác. Sợi có 2 loại,
một loại dài, hầu như trong suốt, rời nhau hoặc thành
đám, một loại thành dày, ngắn. Tế bào mô cứng rời
nhau hoặc tụ họp thành từng đám, các ống trao đổi
tương đối rõ. Tinh thể calci oxalat hlnh khối nguyên,
hoặc bị vỡ thành từng mảnh nhỏ. Đôi khi thấy mô
mềm gồm những tế bào đa giác màng rất mỏng. ,
Định tính
A/Lấy 3 g bột dược liệu, thêm 5 ml ethanol 9Ó% (TT),
đun sôi, lọc. Dịch lọc có màu xanh lá cây. Lấy 1 ml
dịch lọc, thêm 1 giọt dung dịch sắt (IIĨ) clorid (TT),
xuất hiện tủa màu nâu xám.
B. Lấy 5 g bột dược liệu, trộn đều vói 3 ml dung dịch
amoniac (TT), thêm 30 ml cloroform (TT), lắc. Để yên
trong 5 giờ, lọc. Dịch lọc cho vào bình gạn, thêm 5 ml
dung dịch acid sulfuric (TT), lắc, để yên cho dung
dịch tách thành 2 lớp, gạn lấy 1 ml dịch chiết acid,
thêm 1 giọt acid picric (TT), xuất hiện tủa trắng vàng.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phạ lục 5.16, 1 g, lOS^'C, 5 giờ).
Tạp chất
Chế biến
Thu hoạch vào cuối mùa xuân, đầu mùa hạ, chọn các
cành dâu non có kích thước quy định, hái hết lá, phơi
hoặc sấy khồ hoặc nhân lúc tươi thái vát dài 3 - 5 cm,
phơi hoặc sấy khố.
Bào chế
Nếu còn nguyên cành dài, bỏ tạp chất, rửa sạch, tẩm
nước, ủ mềm, cắt vát dài 3 - 5 cm, phơi nắng cho khô.
Tang chi sao: Lấy dược liệu đã thái vát dài 3 - 5 cm,
sao lửa nhỏ đến khi hơi vàng, lấy ra để nguội.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Vi khổ, bình. Vào kinh can.
Công năng, chủ trị
Trừ phong thấp, thồng lợi khớp. Chủ trị; Khớp vai,
khớp cánh tay đau, tê bại.
Cách dùng, liều lưọtig
Ngày dùng 9 -15 g, dạng thuốc sắc.
DÂU (Lá)
F o liu m M orí albae
T a n g diệp
Lá phơi hay sấy khô của cây Dâu tằm {Morus aìba
L.), lìỌ Dâu úm {Monỉceae).
M ò tả ' Kiêng ky
Lá nhăn nheo, giòn, khi trải rộng ỉá, có hình trứng
rộng, dài 8-15 .cm, rộng 7-13 cm, đầu lá nhọn, đáy lá
c ụ t, trỏ n h a y ỈTÌnh t im , m é p c ó ră n g cư a , đ ô i k h i c h ia
thuỳ không đều. Mặt trên màu lục vàng nhạt hoặc nâu
nhạt, một số cỏ nốt mụn nhỏ nhô lên. Mặt dưới lá màu
nhạt, 5 gân lớn chạy từ cuống lá, nổi lên rõ ở mặt dưới,
với nhiều gân nhỏ hình mạng lưới, rải rác có lông tơ
mịn trên 2 àn lá. M ùi nhẹ, vỊ nhạt, hơi chát, đắng.
V iphầu
Biểu bì trên gồm tế bào khá lón, có lông chứa,nang
th ạ ch , đ o n b à o h o ặ c đ a b à o . Biểu bì dưới
hon, có ít lòne chứa nang thạch, nhưiig nhiều lỗ khí
hon. Trong gân chính, dươi biểu bì có 2 đám mô dày,
đám dưới dày và rộnơ hơn. Mô mềm chứa tinh thể caỉci
oxalat hình cầu gai hay hình phiến. Giữa gân lá có 1
hoặc 2 bó libe gổ, chunơ quanh .libe có sợi. Phiến lá
gồm 1 hàns mô giậu, chứa diệp lục, mố khuyết có tế
bàố hình tròn hay nhiều cạnh, chứa tinh thể calci oxalat.
Bột
Màu lục vàng nhạt hay nàu vàng nhạt. Soi kính hiển vi
thấy: Biểu bì trên có nhữnơ tế bào lởn chứa nang thạch
đường kính 47-77 p.ĩĩì. Lỗ khí với tế bào khồng đều ở
biểu bì dưới, có 4-6 tế bào kèm. Lông che chở đơn
bào, dài 50- 230 jum. Tinh thể calci oxalat hình cụm
cầLi ơai hoặc hình lăns trụ, đường kính 5-16 ịim.
Độ ấm
Không quá 10 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85^t, 4 giờ).
Tro tọàn phần
Không qua ỉ % (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Khônơ quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Sau khi mơi có sương (vào mùa thu), thu hái lá bánh
tẻ, loại bỏ lầ vhũ2, úa và tạp chất, rửa sạch đem phơi
trong bón 2 ràm hoặc sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Dược liệu khồ, loại bỏ tạp chất, vò nát, bỏ cuống, rây
bỏ lá vụn nhỏ.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Cam, khổ, hàn. Vào các kinh phế, can.
Công nàng, chủ trị
Sơ tán phong nhiệt, thanh phế, nhuận táo, thanh can,
minh mục. Chủ trị: Cảm mạo phong nhiệt, phê^ nhiệt
ho ráo, chóng mặt, nhức đầu hoa mắt, mắt sây sẩm,
đau mắt đỏ.
Cách dùng, nều lượng
Ngày dùng 5 - 9 g. Dạng thuốc sắc.
Bệnh hư hàn thì không nên dùng.
DÂU (Q uả)
F ructus M ori albae
T a n g th ầm
Quả phức chín đỏ, phơi khô của cây Dâu tằm (Mớ/'Z/.Y
aìhci h.), họ Dầxx iKm {Moraceae)
Mô tả
Quả kép hlnh trụ do nhiều quả bể tạo thành; dài l - 2
tế b à o n h ỏ
cm, đường kính 5 - 8 mm. M àu nâu vàng nhạt đến đỏ
nâu nhạt hoặc tím thảm, cuống quả ngắn. M ùi nhẹ. V ị
hơi chua và ngọt.
Chế biến
Tliáng 4- 6, quả chín thành màu đỏ, hái về, rửa sạch,
phơi khô hoặc sau khi đồ qua rồi phơi khô..
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng gió, phòng mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, toan, hàn. Vào các kinh tâm, can, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ huyết, tư âm, sinh tân, nhuận táo. Chủ trị: Chóng
mạt, ụ tai, tim đập nhanh, mất ngủ, râu, tóc sớm bạc,
tân dịch thương tổn, miệnơ khát, nội nhiệt tiêLi khát
(đái tháo), táo bón.
Gách düng, liều lưọTig
Ngày dùng 9 - ì 5 g.
DÂU (Vỏ rễ)
C ortex M ori aỉbae radicis
T a n g bạch bì, Vỏ rễ dâu
Vỏ rễ đã cạo lóp vỏ nsoài, phơi hay sấy khô của cây
Dâu tằm (Morus aỉha L.), họ Dâu tằm (Moraceae).
Mô tả
Mảnh vỏ rễ. hình ống, hlnh máng hai mép cuốn lại
hoặc mảnh dẹt phẳng, dài 20-50 cm, rộng 1-4 cm, dày
3-6 mm. Mạt nơoài rnàu trắng hoặc vàng nhạt, tương
đối nhẵn, một số mảnh vỏ màu vàng cam hoãc vàng
nâu nhạt, lỗ vỏ rõ, có nếp nhăn dọc và ngang. Mặt
trong màu vàns; nhạt hay vàng xám, với nếp nhăn dọc
nhỏ. C h ít nhẹ và dai, có sợi chắc, khó bẻ ngang,
nh\mg dễ tước dọc thành dải nhỏ. Vết cắt nhiều xơ.
M ùi nhẹ, vị hơi ngọt.
Vi phẫu
Mặt cắt ngans; gồm: T ế bào IIIÔ mềm chứa hạt tinh
bột, một số tế bào chứa tinh thể calci oxalat hình lập
phương. Ông nhựa mủ rải rác khắp nơi hình tròn,
đường kính 50-80 ]Lim, thành hơi dày. Phần libe của rễ.
Tia ruột rõ, gồm 1 - 5 hànơ tế bào, rất nhiều sợi không
hoá gỗ, đơn độc hay thành từng đám. Các đám mô
cứng lẫn với các tế bào đá rải rác trong vỏ rễ già.
Bột
Màu vàng xám nhạt. Nhiều sợi dài nhỏ, đa phần bị
gẫy, đường kính 13-26 p.m, thành dày, không hoá
gỗ hoặc hơi hoá gỗ, các ống lỗ không rõ rệt. Tinh
thể caici oxalat hình lập phương hay lăng trụ, đường
kính 11-32 ịim, đôi khi thành chuỗi tinh thể. Tế bào
đá trồn, vuông hoăc hinh không đều, thành dày có
ống lồ, khoang chứa tinh thể calci oxalat hình lăng
trụ, Tế bào mô cứng chứa tinh thể calci oxalat, lỗ
không rõ rệt. Hạt tinh bột nhiều, hlnh tròn, đường
kính 4-16 ụm , rốn hình chấm hay rách, thưòmg tụ lại
2-3 hạt.
Định tính
Lấy 1 g bột vỏ rễ dâu, thêm 20 ml n - hexan (TT), đun
hổi lưu 15 phút trên bếp cách thuỷ, lọc. Bốc hơi dịch
lọ c đ ế n k h o , h o à ta n c ặ n t ro n g 10 m l c lo ro ÍQ r m (TT).
Lấy 0,5 ml đung dịch này vào ống nghiệm, thêm 0,5
irl anhydrid acetic (TT), thêm tữ từ thận trọng 0,5 ml
acid sulĩuric (TT) để có 2 lớp dịch, màu nâu đỏ xuất
hiện giữa 2 lớp.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°G, 5 giờ).
Tro toàn phần
Khồng quá 9% (Phụ lục 7.6)
Tạp chất
Khồng quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào cuối mùa thu, khi lá rụng, đến đầu mùa
xuân, trước khi cây nảy mầm, đào lấy rễ dưới đất, rửa
sạch, cạo bỏ hết lớp vỏ ngoài thô màu nâu vàng, bổ
dọc, bóc lấy vỏ rễ màu trắng ngà, rửa sạch, phơi hay
sấy khô.
Bào chế
Vỏ rễ khô, rửa sạch, ủ hơi mềm, tước sợi, phơi hoặc
sấy khô.
Mật tang bạch bì (Chế mật): Lấy sợi đã thái, cho vào
mật ong đã canh, trộn đều, ủ cho ngấm, rồi cho vào
nồi sao nhỏ lửa cho vàng, sờ không dính tay, lấy ra để
nguội. Cứ 10 kg vỏ rễ dâu, dùng 2 kg mật ong đã
canh.
Bảo quản
Để nơi khô thoáng, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cạm, hàn. Vào kinh phế.
Công năng chủ trị
Thanh phế, bình suyễn, lợi thuỷ tiêu thũng. Chủ trị:
Phế nhiệt ho suyễn, thuỷ thũng đầy chướng, tiểu tiện
ít, cơ và da mặt, mắt phù thũng.
Cách dùng, Hều lưọĩig
Ngày dùnơ 6 - 12 g. Dạng thuốc sắc.
DÂY ĐAU XƯƠNG (Thân)
Caulis Tinosporae tomentosae
Thân đã thái phiến phơi hay sấy khô của cây Dây đau
xương Ợinospora tonieỉìĩosa (Colebr.) Miers), lìọ Tiết
{Meìiispermaceae).
Mô tả
Thân đã thái thành phiến, khô, dày mỏng khỏng đều,
thường dày 0,3 - 0,5 cm, đường kính 0,5 - 2 cm. Mặt
ngoài màu nâu xám hoặc xanh xám. Lóp bần mỏng,
khi khô nhăn nheo, dễ bong. Mặt ngoài nhiều lỗ bì nổi
rõ. Mặt cắt ngang màu trắng ngà hoặc vàng nhạt. Mô
mềm vỏ mỏng. Phần gỗ rộng xoè ra thành hình nan
hoa bánh xe, tia ruột rõ, Phần ruột ở giữa tròn nhỏ.
Vi phẫu
Thân cây già có lớp bần không dày lắm, có lỗ bì nổi
rõ. Mô mềm vỏ ít phát triển, thỉnh thoảng có những tế
bào to chứa chất nhựa. Trong mô mềm vỏ thân cây
non có những đám sợi, ở thân cây già có những đám
mô cứng, nhỏ, kèm theo nhiều tinh thể calci oxalat
hình chữ nhật hoặc hình quả trám. Phía ngoài khối li be
- gỗ có một vòng mồ cứng ở thân non, vòng này liên
tục, ở thân già thì chia thành các cung ủp lên từng bó
libe - gỗ. Libe - gỗ thành từng bó riêng biệt ngăn cách
bởi tia ruột. Trưóc bó libe - gỗ, sau cung mô cứns: có
một đám tế bào màng mỏng. Libe là những tế bào
màng mỏng xếp thành từng dãy xuyên tâm. Tầng phát
sinh libe - gỗ uốn lượn qua các bó libe - gỗ. Gỗ Gấp
hai có từng mạch to nằm rải rác trong mô mềm gỗ. Tia
ruột rộng ở thân già, hẹp ở thân non, tế bào dài theo
hướng xuyên tâm. Xen kẽ trong mô mềm ruột có
những đám mô cứng nhỏ mang tinh thể calci oxalat.
Nhiều hạt tinh bột còn lại trên vi phẫu.
Soi bột
Màu xám, vị hơi đắng. Soi kính hiển vi thấy: Hạt tinh
bột thường hình trứng. Tinh thể calci oxalat hình khối
chữ nhật, ít khi hình quả trám. Tế bào mô cứng nhiều
hình dạng. Mảnh mạch.
Định tính
Lấy 3 g bột dược liệu khô, cho vào bình có nút mài
dung tích 50 - 100 ml, thêm 1 ml dung dịch amoniac
10% (TT), trộn đều. Thêm 25 ml cIoroform (TT) và
V lắc nhẹ trong 10 phút, để yên 1 giờ. Lọc dịch chiết qua
giấy lọc không gấp vào một bình gạn rồi lắc với 5 ml
dung dịch acid sulíuric 10% (TT). Lấy phần dịch acid
chia vào 3 ống nghiêm, nhỏ vàồ 3 ống các thuốc thử
chung của alcaloid như sau;
Với thuốc thử Mayer cho tủa trắng đục.
Với thuốc thử Bouchardat cho tủa đỏ nâu.
Với dung dịch acid picric 1% cho tủa vàng, đem soi
kính hiển vi sẽ thấy những tinh thể hình chữ nhật
chổng chất lên nhau.
Độ ẩm
Kliông quá 14% (Phụ lục 5.16, 1 g, I05''C, 5 giờ).
T ạp chất (Phụ lục 9.4) .
Tỷ lộ đen thối; Không quá 0,5%.
Tạp chất khác: Không quá 1%.
T ỷ ỉệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá
5% (Phụ lục 9.5).
C h ế biến
Lấy dược liệư, loại bỏ tạp chất, phân loại to nhỏ, thái
lát mỏng, phơi hay sấy khô.
Bảo ỉquản
Để nơi khồ ráo, tránh ẩm, mốc. mọt.
T ín h vị, quy k inh
,Khổ, lương. Vào kinh can.
:Công năng, chủ trị
■Khu phong, thư cân, thanh nhiệt, hoạt huyết. Chủ trị:
Phong thấp tẽ bại. Các khớp xương đau nhức. Ngã tổn
thương, ứ máu, sốt rét kinh niên.
Cách dùng, liều lưọìig
Ngày dùn^ 12 - 20 ơ, dạnơ thuốc sắc. Có thể ngâm
rượu uống.
DIÊN H ổ SÁCH (Thân rễ)
Rhizoma Corydalis
Huyền hổ sách, Nguyên hồ
Thân rễ đã chế biến khô của cây Diên hồ sách
(Corxdalis turtschaninovii Bess.), họ Thuốc phiện
(Papaveraceae).
M ô tả
Thân rẻ (quen gọi là củ) hình cầu dẹt không đều,
đường kính 0,5 - 1,5 cm. Mặt ngoài màu vàng hay
vàng nâu, CQ vân nhăn hlnh mạng lưới không đều.
Đỉnh có vết sẹo thân hơi lõm, đáy thường lồi lên. Chất
cứng, giòn. Mặt cắt ngang màu vàng, cứng như sừng,
sáng bóng như sáp. M ùi nhẹ, vị đắng.
Soi bột
Màu lục vàng, hạt tinh bột đã hổ hoá thành từng khối
màu vàng nhạt hoặc không màu. M ô cứng của nội bì
màu vàng lục với các tế bào hình nhiều cạnh, gần
vuông hoặc bầu dục, thuôn dài. Thành tế bào hơi lượn
sóng, hoá gỗ, có các lổ nhỏ dày đặc. T ế bào đ á ‘màu
vàng nhạt, hình gần tròn hay thuôn dài, đường kính tớỉ
60 |im, thành tương đối dày có các lỗ nhỏ dày đặc.
Mạch xoắn đường kính 16 - 32 ịxm.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicageỉ G có [% natri hydroxyd.
Dung môi khai triển: n-Hexan - cloroform - methanol
( 7 , 5 : 4 : 1). ^ .
Dung dịch thử: Cho ỉ g bột dược liệu vào một bình
cầu, thêm 50 ml ethanol 96%- đun hồi lưu trên cách
thiiỷ 1 giờ. Để nguội, lọc, bốc hơi dịch lọc đến khô
trên cách thuỷ. Hoà tan cặn trong 10 ml nước, kiềm
hoá bằng dung dịch àmoniac đậm đặc (TT), chiết bằng
ether 3 lần, mồi lần 10 ml. Gộp các dịch chiết ether,
bốc hơi đến khô trên cách thuy. Hoà tan cắn trong 1
mi methanol (T T) được dung dịch thử,
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch tetrahydropalmatin
ỉ % trong methanol. Nếu khồng có tetrahydropalmatin
có thể dùng 1 g Diên hổ sách, chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 -3 ỊJ,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ngoài không khí.
Hiện màu bằng hơi amoniac. Trên sắc ký đồ của dung
dịch thử phải có vết cùng màu và giá trị Rf với vết trên
sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, I g, 105"Q 5 giờ).
T ạp chất
Không quá 0,5 % (Phụ lục 9.4).
T ro toàn phần
Không quá 4,0 % (Phụ lục 7.6).
Ghế biến
Thu hoạch vào đầu mùa hạ. Khỉ thân và lá khô héo,
đào lấy thân rễ, cắt bỏ thân, lá và rề con, rửa sạch,
luộc đến khi không còn ỉõi trắng, vót ra phơi khô.
Bào chế
Diên hồ sách : Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, vớt ra phơi
cho se, ủ mềm, đem thái phiến hoặc khi dùng giã nát.
Thố Diên hổ sách (chế giấm): Lấy Diên hồ sách sạch,
cho giấm vào trộn đều. Tẩm, ủ cho hút hết giấm, hoặc
nấu đến khi hút hết giấm, sao nhỏ lửa tới gần khp lấy
ra để nguội, thái lát dày hoặc khi dùng giã nát. Cứ 10
kg Diên hồ sách thì dùng 2 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mọt.
T ín h vị, quy kỉnh : S
Tân, khổ, ôn. Vào các kinh can, tỳ.
Công nãng, chủ trị
Hoạt huyết, lợi khí, chỉ thống, Chủ trị: Ngực, sườn,
thượng vị đau, kinh bế, thống kinh, ứ trở sau đẻ (máu
hôi không ra), sưng đau do sang chấn.
C ách dùng, lỉều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sẳc. Tán bột, uống mỗi
lần 1 ,5 -3 g.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai, huyết hư không nên dùng.
DIẾPCẤ
Herba H o u ttu yn ia e cordatae
Ngư tinh th ảo
Bộ phận trên măt đất đã phơi hay sấy khô của cây
Diếp cẲ (Houĩtuynra cọrdata Thunb.), họ Lá giấp
{Saurwaceae)
Mô tả
Thân hình trụ tròn hay dẹt, cong, dàỉ 20-35 cm, đưòng
kính 2-3mm. M ặt nçoài màu vàng nâu nhật, có vân
đọc nhỏ, có mấu rõ. Các mấu ở gốc thân có vết rễ.
Chất giòn, dễ gẫy. Lá mọc so le, hình tim, đẩu lá
nhọn, phiến lá gấp cuộn lại, nhàu nát, cuống lá dài
chừng 2 - 3 cm, gốc cuống rộng thành bẹ mỏng. Mặt
trên lá màu lục vàng sẫm đến nâu sẫm, mặt dưới màu
lục xám đến nâu xám. Cụm hoa ỉà một bông dài 1 - 3
cm, ở đầu cành, màu nâu vàng nhạt, cuống dài 3 cm.
M ùi tanh cá. V ị hơi chát, se.
V i phẫu
Biểu bì trên và dưới của lá ơồm 1 lớp tế bào hình éhữ
nhật, xếp đều đặn, mang lông tiết đầu đoti bàọ, ;chân
đa bàó và lổng che chở đa bào có xen lẫn tế bào tiết
màu vàng ở mạt trên gân lá. ở mặt dưới phiến lá có lỗ
khí. Hạ bì trên từ phiến lá chạy qua gần giữa gồm một
lớp tế bào to, màng mỏng. Hạ bì dưới tế bào bé hơn, bị
nơãn cách bởi một số tế bào mổ mềm ở giữa gân lá.
M ô mềm có tế bào màng mỏng và ít khuyết nhỏ. Bó
libe - gỗ ở giữa gân lá gồm có bó gỗ ở trên, bó libe ở
dưới. Mô mềm phiến lá có những khuyết nhỏ và bó
libegỗnhỏ.
Soi bột
Màu lục vàng, vị hơi mặn, hơi cay, rnùi tanh. Soi kính
hiển vi thấy: Biểu bì trên và biểu bì dưới gồm tế bào
hlnh nhiều cạnh thành hơi dày, mang tế bào tiết. Biểu
bì dưới có lỗ khí, tế bào tiết tròn,,chứa tinh dầu màu
vàng nhạt hay vàng nâu, bề mạt có vân, xung quanh có
5-6 tế bào xếp toả ra. Lỗ khí có 4-5 tế bào kèm nhỏ
hơn. Lông che chở đa bào và tế bào tiết. Hạt tịnh bột
hình trứng, có khi tròn hay hình chuông dài 40 |im,
rộng chừng 36 ụm. Mảnh thân gồm tế bào hình chữ
nhật thành mỏng và tế bào tiết. M ảnh mạch xoắn. Giọt
tinh dầu.
Định tính
A. Lấy 3 g dược liệu khô, tản nhỏ, chớ vào bình nón
dung tích 50 ml, thêm 5 ml dung dịch natri hydroxyd
10% (TT), trộn cho thấm đều. Thêm 10 mỉ hỗrì hợp
ether “ cloroform (3:1), lắc. Đậy kín từ 30 phút đến 1
giờ, lọc. Dịch lọG cho vào bình gạn, thêm 10 ml dung
dịch acid sulfuric 10% (TT), lắc 5 phút, để nguyên
dung dịch tách thành 2 lớp, gạn lấy lớp dưới (dung
dịch A ) làm các phản ứng sau:
Lấy 1 lĩil dung dịch A, thêm 2-3 giọt thuốc thử M unier
Macheboeuf sẽ xuất hiện tủa đỏ cam.
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 2 -3 giọt acid picrÌG 1%
(TT), sẽ xuất hiện tủa vàng.
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 2-3 giọt thuốc thử
Bouchardat sẽ xuất hiện tủa đỏ nâu.
B- Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, thân và bột lá phát
quang màu nâu hung.
c. Cho 1 g bột dược liệu vàó ống nghiệm, dùng đũa
thuỷ tinh ấn chạt xuống, thêm vài giọt dung địch acid
fuchsin sulfureux để làm ướt bột ở phía trên, để yên
một lúc. Nhìn qua.ống nghiệm thấy bệt ướt có màu
hồng hoặc màu tím đỏ.
D. Lấy 1 g bột dược liệu thêm 10 ml ethanol (TT), đun
hồi lưu trên cách thuỷ 10 phút, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc,
thêm ít bột magnesi và 3 giọt acid hydrocloric (TT),
đun nóng trên cách thuỷ, sẽ xuất hiện màu đỏ.
Cách pha dung dịch acid'fuchsin > siiifureu.x.
Hoà tan 0,2 g fuchsin base trong nước nóng, thêm 20
mì dung dịch natri sulfit 10% (TT), 2 ml acid
hydrocloric (T T) và pha loãng với nước vừa đủ 200 m i
Sau đó thêm 0,1 g than hoạt, khuấy đều và ]ọ.c nhanh.
Để yên ít nhất 1 giờ. Dung dịch nên pha trước khi dùníĩ.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ liỊG 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 14% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Thân rễ và tạp chất khác không quá 2,0% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,150 mm: Không quá
5%, (Phụ lục 9 5)
Định lưọTig
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2).
Dược liệu phải chứa ít nhất 0,08% tinh dầu.
Chế biến
Mùa hạ, cắt lấy cây ra nhiều lá và nhiều cụm hoa, loại
•bỏ gốc rễ và tạp chất, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô ở
40-50°C
Bào chế
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa nhanh, cắt đoạn,
phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Tân, vi hàn. Vào kinh phế.
Cỗng năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu ung, bài nùiig, lợi tiểu,
thồng ỉâm. Chủ trị: Phế ung, nôn ra mủ, đờm nhiệt, ho
suyễn, nhiệt lỵ, nhiệt lâm, ung thũng.
Cách dùng, liều ỉượng
Ngày dùng 6 - 15 g dược liệu khô, không sắc lâu.
Dược liệu tươi dùng 20-60 g, sắc lấy nước hoặc giã, ép
lấy nước uống.
Dùng ngoài; Lượng thích hợp, giã nát đắp nơi đau
hoặc sắc ỉấy nước xông rửa nơi đau.
DỪ A C Ạ N (L á )
Folium Catharanthi rosei
Lá phơi hay sấy khô của cây Dừa Cĩxn (Catliaranthiis
roseiis (L.) G. Don), họ Trúc đào {ÁỊĩocynaceae).
Mỏ tả
Lá hình bầu dục dài, màu lục xám hay lục nhạt, đầu
hơi nhọn, gốc lá thuôn hẹp. Phiến lá có mép nguyên,
dài 3,5 - 5 cm, rộng 1,5 - .3 cm. Gân hình lồng chim,
•lồi ở mạt -dưới ỉá. Cuống dài 0,3 - 0,7 cm. V ị đắng,
^rnùi.hắc.
Vi phẫu
Biểu bì trên và dưới gồm 1 lớp tế bào hinh chữ nhật
xếp đều đạn, mang 2 loại lông che chở: Lồng che chở
đa bào đài gồm 2 - 5 tế bào (thường là 2 tế bào), tế bào
chân ngắn, tế bào đầu dài nhọn và loại lỏng che chở
đơn bào ngắn.
Phần gân chính; Dựới lớp tế bào biểu bì trên là đám
mô dày góc. M ô mem sổm những tế bạo màng mỏng,
kích thước không đều, giữa các tế bào mô mềm để hở
những khoảng ?ian bào hình ba cạnh. Bó libè - gỗ
chổng kép hình cung xếp giữa gân ỉạ gổm những đám
libe tế bào nhỏ, xếp thành 2 cung bao bọc lấy cung gỗ.
M ạch gỗ xếp đều đạn.
Phần phiến lá gồm một hàng tế bào mô giậu xếp đều
đặn và mồ mềm khuyết tế bào nhỏ màng mỏng, xếp
không đều.
Soi bột
Mảnh biểu bì mang lỗ khí và lông che chở đa bào, đôi
khi đơn bào. Lỗ khí có ba t.ế bào phụ hình dạng tháy
đổi, thường có một tế bào nhỏ hơn 2 tế bào kia. Mảnh
gân lá gồm tế bào màng mỏng, hình chữ nhật. Râi rác
có lông che chở 2 - 5 tế bào, bề mặt lấm tấm. Mảnh
mô mềm giậu, mồ mềm khuyết. Mảnh mạch yạch,
mạch mạng.
Định tính
Lấy 3 g bột được liệu cho vào một bình nón, thấm ẩm
đều với 2 ml ampniac đậm đặc (TT). Thêm 30 ml
cloroform (TT), để yên 30 phút, thỉnh thoảng lắc đều.
Lọc, dịch lọc cho vào bình gạn, lắc với 5 ml dung dịch
acid sulfuric 10% (T T ) trong 2 - 5 phút. Để lắng, gạn
lấy phần dung dịch acid cho vào 4 ống nghiệm, mỗi
ống 0,5 ml; lần lượt làm các phản ứng sau:
Ông 1; Nhỏ 2 giọt thuốc thử Mayer, xuất hiện tủa trắng.
• Ống2; Nhỏ 2 giọt thuốc thử Bouchardat, xuất hiên tủa
nâu.
Ống 3: Nhỏ 2 giọt thuốe thử Dragendorff, xuất hiện
tủa đỏ cam. .
Ông 4: Nhỏ 1 giọt dung địch acid picric bão hoà (TT),
xuất hiện tủa vàng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16).
T ro toàn phần
Khồng quá 3% (Phạ lục 7.6).
T ỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 4%
(Phụ lục 9.5).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất vô c ơ ; Không quá 0,5%.
Bộ phận khác của cây: Không quá 3%.
Tỷ lệ màu đen cháy: Không quá 1%.
Định lượng
Cân chính xác khoảng 15 g bột dược liệu khô kiệt đã
tán nhỏ, cho vào bình nón 250 ml có nút mài, thấm ẩm
đều với 5 ml amoniac đậm đặc (TT). Thêm vào 150 ml
cloroform (TT), lắc mạnh, để qua đẽm. Lọc. Lấy 100
ml dịch lọc tương ứng Với 10 g bột dược liệu, ehiết với
dung dịch acid sulfuric 10% (TT) 4 lần, mỗi iần io
ml. Gộp dịch chiết acid rồi kiềm hoá bằng amohiac
đậm đặc đến pH 10, lắc với cloroform 4.lần (3 lần đầu
mỗi lần dùng 15 ml, lần thứ 4 dùng 10 ml cloroform).
Sạu đó chp thêm amoniac đậm đặc (T T) đến pH 11 -
12 rỗi lắc tiếp với cloroform 4 lần như trên. Gộp dịch
chiết cloroform, loại nước bằng natri sulfat khan (TT),
cất thu hồi bớt dung iĩiôi rổi chuyển vào một bình đã
xác định khối, lượng. Bốc hơi dung môi cho tới khổ.
Làm khô trong bình hút ẩm với silicagel đến khối
lượng không đổi và cân. Dược liệu phải chứa ít nhất
0,7% alcaloid toàn phần.
C hế biến
Thu hái lá trước khi cây có hoa, phơi hoặc sấy nhẹ đến
khô. . *-•
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc.
ĐẠI (Hoa)
Flos Plumerìae rubrae
Bông sứ, Hoa sứ tráng
Hoa phơi hoặc sấy nhẹ đến khô của cây Đại {Plumerỉa
ruhrci L. var. acutifolia (Poir.) Bailey, họ Trúc đào
{Apocỵnaceae). .
Mô tả
Hoa 5 cánh màu vàng nâu, hoặc nâu, dài 4-5 cm. Hoa
khô rất nhẹ, quăn queo, phần cánh hoa gần cuống màu
nâu sẫm, cánh hoa mỏng. Bình thường hoa nở tung,
đôi khi cánh hoa xoắn lại với nhau. Mùi thơm nhẹ.
Soỉ bột
Bột màu nâu, mùi thơm, vị hơi ngọt. Soi kính hiển vi
thấy: Hạt phấn hlnh cầu, đưòmg kính khoảng 25 p.m,
màu vàng nhạt, mép phẳng có 3 lỗ nảy mầm rõ. Mảnh
biểu bì cánh hoa gồm những tế bào màng mỏng ngoằiì
ngoèo (hình xoắn). Phần ống hoa có lông che chở một
tế bào, mặt lông có nhiều nốt Ịấm tấm. Mảnh biểu bì
đài hóa gồm các tế bào hình nhiều cạnh, màng mỏng,
rải rác có các bó mạch xoắn.
Định tính
Phương pháp sắc ký lổrp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm đã hoạt hoá ở
100°c trong 1 giờ
Hộ dung môi khai triển:
Hệ 1 gồm: Cloroform - methanol - amoniac 25%
(50:9: ỉ).
Hệ 2 gồm: n-butanol - acid acetic - nươc (4:1:1).
Dung dịch thử: Lấy phần bã của 5 g bột dược liệu sau
khi chiết với ether dầu hoả (60- 90°C), hoặc n-hexan
(bã ờ phẩn B mục định lượng) đã được làm khô, tẩm
với 5 ml amoniac 25% (TT) đậy kín và để yên trong
30 phút. Chiết với cloroform trong bình Soxhlet trong
2 giờ kể từ khi sôi dung môi. Cô thu hồi dung môi đến
cắn khô. Hoà cắn với iO ml dung dịch acid sulfuric
10% (TT), lọc. Tráng bình và 2;iấy lọc bằng 10 ml
dung dịch acid sulfuric 1% (TT), tiếp tục rửa bằng 5
ml nước. Gộp dịch lọc lạị, kiềm hoá bằng dung dịch
amoniac 10% (TT) đến pH 10-11. Chiết với cloroform
lần lượt với 25, 20, 15, 10 ml. Gạn và lọc dịch chiêt
cloroform qua natri sulfat khan. Cô thu hồi dung môi
đến còn lại cắn khô. Hoà cắn với 1 ml cloroform.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch ajmalin chuẩn 0,1%
(kl/tt) trong cloroform. Nếu không có ajmalin, dùng
phần bã (60 - 90°) của 5 g hoa Đại sau khi đã chiết
bằng ether dầu hoả hoặc n - hexan, tiến hành chiết
như dung dịch thử.
Cách tiế n h à n h : Chấm r iê n g b iệ t lế n b ả n m ỏ n g 5 Ị i l
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, phun
thuốc thử Dragendorff.
Nếu dùng dược liệu chuẩn để chiết dung dịch đối
chiếu: Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có vết
cùng màu và giá trị Rf với vết trên sắc ký đổ của dung
d ịc h đ ố i c h iế u .
Hoặc nếu dùng dịch ajmalin 0,1% trong cloroform
làm dung dịch đối chiếu:
Đối với hệ dung môi 1 sắc ký đồ phải có hai vết:
Rr,: 1,2-1,25 Rr.: 1,3-1,35
Đối với hệ dung môi 2 sắc ký đ'ổ phải có 4 vết:
Rr,: 0,6- 0,65 Rr.: 0,7-0,75
Rf3: 0,8- 0,85 Rr’: 1,1-1,2
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 5.16).
Tỷ lệ hoa màu đen
Không quá 0,5 % (Phụ lục 9.4)-
Tro toàn phần
Không qua 7% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong add
Không qua 1,5% (Phu lục 7.5).
Định lưọng
A. Aìcaỉoid toàn phần:
Cân chính xác khoảng 5 g bột dược liệu, song song
tiến hành xác định độ ẩm.
Tẩm bột dược liệu với 5 ml amoniac 25% (TT), đậy
kín và để yên trong 30 phút, chiết với cloroform bằng
bình Soxhlet 2 giờ kể từ khi sôi dung môi. Cô thu hồi
dung môi đến cắn khồ. Hoà cắn với 10 ml dung dịch
acid sulfuric 10% (TT), lọc. Tráng bình và giấy lọc
bằng dung dịch 10 ml acid sulfuric 1% (TT). Tiếp tục
rửa bằng 5 ml nước. Gộp dịch lọc lại, kiềm hóa bằng
amoniac 10% (TT) đến pH 10 - 11. Qiiết bằng
cloroform, lần lượt với 25, 20, 15, 10 ml.
Gạn và lọc dịch chiết cloroform qua natri sulfat khan
vào một bình đã biết trước khối lượng, rửa siây lọc và
natri sulfat khan bằng 10 ml cloroform. Thu hồi dung
môi đến cắn. Sấy khô cắn ở 80°c đến khối lượng
không đổi, cân. Tính hàm lượns theo c ô n ơ thức;
a x 10000
x =
b x ( io o - c )
a: Cắn chiết được (g).
b: Khối lượng mẫu thử (g). ;
c: Độ ẩm.
Lượng alcaloid toàn phần phải đạt từ 0,08 đến 0,13%.
B. Chất chiết được hằng n - he.xan hoặc ether dấu hỏa
(60^90").
Cân chính xác khoảng 5 g bột dược liệu, song song
tiến hành xác định độ ẩm. Chiết với n-. hexan hoặc
ether dầu hỏa (60 - 90°) trong bình Soxhlet 2 giờ kể từ
khi dung môi sôi. Lọc dịch chiết vào một bình đã biết
trước khối lượng và được làm khô trong bình hút ẩm
đến khối lưọTig không đổi. Cô thu hồi dun-^ môi đến
cắn. Sấy cắn ở 50°c đến khô rồi giữ ở bình hút ẩm đến
khối lượng không đổi. Cân, tính lượng chất chiết được
theo công thức ở phần "định lưcnig alcaloíd". Lượng
chất chiết được không thấp hơn 5%.
Chế biến
Thu hoạch vào.tháng 5 đến tháng 8, hái hoa hở, đem
phơi hoặc sấy ở 40 - 50°c đến khố.
Bảo quản
Để nơi khô mát.
 Tính vị, quy kinh
Khổ, bình. Vào cáclcinh phế, tỳ.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, hoà vị, nhuận tràng, tiêu đờm, bổ phổi.
Chủ trị: Sốt, ho, phổi yếu có đcrm, táo bón, viêm ruột
cấp hoặc đi lỵ có mũi máu, phù thũng, bí tiểu tiện,
huyết áp cao.
Cách dùng, liều ỉưọtig
Ngày dùng 4 -12 g, dạng thuốG sắc. 4 dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Người bệnh suy nhược toàn thân, ỉa-chấy, phụ nữ
mang thai kiêng dùng.
ĐẠI (Vỏ thân)
Cortex P lum eriae rubrae
K ê đ ản hoa
, yỏí thân .phơi hay sấy khô của cây Đặi {Plumería
^ỵriihra L._ var. aciitifoUa (Poir.) Bailey), hộ Trúc đao
I {Apocyñaceae)
Mô tả
Mảnh vỏ thân, đài ngắn không đẹ.u, dày 0,1-0,3 cm,,
nhẵn, mảnh nhỏ thường cong, dễ bẻ gẫy, mảnh dày
thường phẳng hơn. Mặt ngoài màu nâu xám hay xám
mốc, có lớp màng mỏng nhăn nheo, dễ bong ra, để lộ
lần vỏ màu nâu hay lục nâu, sù sl. mặt trong màu nâu
nhạt, ráp. Vị đắng.
Vi phẫu
Lớp bần cấu tạo bởi vài hàng tế bào tương đối đều đặn,
hình chữ nhật. Mô mềm vỏ gồm những tế bào hình đa
giác không đều, có chứa Gấc tinh thể calci oxalat hinh
khối, rải rác có các đám mô cứng. Libe kém phát triển,
các tia ruột chia libe thành từng đám. Trong libe có sợi.
Soi bột
Màu xám, vị đắng. Soi kính hiển vi thấy: Mô mềm vỏ
gồm các tế bào hình đa giác hợp thành từng đám. Tế
bào mô cứng eó hình dạng không nhất định, rời nhau,
đôi khi dính nhau. Tinh thể calci oxalat hlnh khối, sợi
dài. Đôi khi có hạt tinh bột tròn nhỏ.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, I05°c,.5 giờ).
Tạp chất
KỈiong quá 1% (Phụ lục 9.4).
C h ế b iá i
Thu hoạch quanh nãm, lấy vỏ đã già, cạo sạch lóp vỏ
ngoài, thái mỏng hay tách nhỏ, phơi hoặc sấy nhẹ đến
khô hay sao thơm.
Bảo quản
Để ncả khô, mát, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn, hơi độc. Vào các kinh vị, đại trưòng.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, tả hoả, tiêu thũng, sát trùng. Chủ trị:
Thuỷ thũng, tiểu tiện ít hoặG táo bón lâu ngày, viếm
chân răng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 8 g (nhuận tràng), hoặc 8-20 g (tẩy),
Chân rãng sưng đau: Dùng 12.-30 g ngâm với 200 ml
ethanol 35% (khoảng 30 phút), ngày ngậm 2-3 lấn,
xong nhổ ra.
Kiêng kỵ
Người gầy yếu, suy nhược cơ thể, ỉa chảy, phụ nữ có
thai khống nên dùng.
Đ Ạ I H O À N G (T hân rễ)
R hizom a R h ei
Thân rễ đã cạo vỏ và phơi hay sấy khô của cây Đại ’
hoầLĩìg (Rheum palỉĩìaĩuni L.) hoặc {Rheuni officinale
Bâillon) hoặc giống lai của hai loài trên, họ Raù rãm
{Poỉygonaceae).
Mô tả
Dược'liệu là những miếng hình đĩa, hoặc hình trụ,
hình ovan, đường kính có thể tới 10 cm, dày í - 5 CIĨI.
Mặt ngoài màu vàng nâu, đôi khi có những đám đen
nhạt. V ết^ẻ rnàu đỏ cam, có hạt lổn nhổn, Mùi đặc
biệt, vị đắng và chát.
Vi phẫu
Vi phẫu cắt ngang từ ngoài vào trong cọ: Mô mềm vỏ
hẹp, libe ít phát triển, tầng sinh libe - gỗ có 3 - 5 hàng
tế bào, phía trong là phần gỗ xếp toả tròn. Phần ruột
rộng có cấu tạo cấp ba được thành lập nhờ những tầng
phát sinh phụ xuất hiện dưới dạng vòng tròn nhỏ sinh
ra libe ở giữa và gỗ ở chung quanh. Gác đám libe - gỗ
cấp ba này có các tia ruột tỏa ra giống như những hình
sao rất đặc biệt. Mô mềm có chứa tinh bột và tinh thể
calci oxalat hình cầu gai.
Soi bột
Tinh thể calci oxalat hình cầu gai to 50 - 200 ỊLim, tinh
bột có rốn hình sao. Mảnh tế bào chứa chất màu vàng,
tế bạo mô mềm hlnh nhiều cạnh chứa hạt tinh bột,
mảnh mạch mạng. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở
bước sóng 365 nni, bột có huỳnh quang màu nâu.
Định tính
A. Đun sôi 0,1 g bột dược liệu với 5 ml dung dịch acid
sulfuric IN trong 2 phút. Để nguội, lắc kỹ hỗn hợp với
10 ml ether ethylic (TT). Tách riêng lớp ether vào một
bình gạn và lắc với 5 ml dung dịch aiĩioniac 10% (TT).
Lớp dung dịch amoniac sẽ nhuộm màu đỏ tím.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4). trong methanol (TT), đo độ hấp thụ ở bước sóng 515
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 105°c trong 1 giờ. nm với mẫu trắng là methanol (Phụ lục 3.1).
Dung môi khai triển: Ether dầu hoả - ethyl acetat - Hàm lượng phần trăm dẫn chất hydroxyanthracen tính
acid formic (75: 25: I). theo rhein, được tính theo cồng thức:
Dung dịch thử: Lấy 0,1 g bột dược liệu cho vào bình ^
non, thêm 30 ml nước và 1 ml acid hydrocloric đậm x% = ------ ——
đặc (TT), đun trong cách thuỷ 15 phút. Để nguội, lọc,
lắc dịch lọc với 25 ml ether ethylic (TT). Gạn lấy lớp X: Hàm lưọmg đẫn chất hydroxyanthracen
ether, lọc qua natri Sulfat khan. Bốc hơi dịch ether đến A: Độ hấp thụ ở bước sóng 515 nm.
cắn. Hòa tan cắn bằng 1 ml ether. m; Lượng dược liệu đã trừ độ ẩm^ tính bằng eam (g).
Dung địch đối chiếu: Hoà tan emodin trong ether Dược liệu phải chứa ít nhất 2,2% dẫn chất anthracen
ethylic để được đung dịch có nồng độ Img/ml. Nếu tính theo rhein.
không có chất chuẩn đối chiếu emodin, dùng 0,1 g bột
Đại hoàng, tiến hành chiết nhưdunơ dich thử. -n .1 11! 11 . 1 y , -
.^ , , Tliu hoachvào cuối mùa thu, khi ĩá k h ô héo h o ă c m ù a
Cách tiến hành: Châm r êng rẽ lên bản mỏng 0 „ j ; sau, trước khi cây nảy mầm, đào lâV thân rê,
mỗi dung dịch trên Sau khi triển khai sắc ký để khô 1 “ bỏ ; Ĩ tua nhỏ, cạo vỏ ngoài, thái lát hoặc cät doân!
xuyên dây thành chuôi, phơi khô.
ánh sáng tử ngoại ơ bước sóng 365 nm hoặc hơ trong
hơi amọniac. Trên sẳc ký đồ của dung dịch thử phải có Bào chế
vết phát huỳnh quang màu vàng, có cùng giá trị Rf với Đại hoàng: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát
vết emodin trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. dày phơi âm can nơi thoáng mát.
Nếu dùng được liệu đối chiếu, trên sắc ký đồ của dung Tửu Đại hoàng (Đại hoàng tẩm rượu): Lấy Đại hoàng
dịch thử phải có các vết cùng màu sắc và giá trị Rf với phiến, dùng rượu phun ẩm đều, ủ qua, cho vào nồi đun
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. nhỏ lửa, sao hơi se, lấy ra, phơi chỗ mát cho khô. Cứ
100 kg Đại hoàns: phiến, dùnơ 10 lít rượu.
o Thục đại hoàng: Đại hoàng Cắt ìhành miếng nhỏ, trộn
Khong qua 12% (Phụ lục 5.16). thùng đậy kín, đật vào nồi nước nấu
Tro toàn phần cách thuỷ cho chín lấy ra phơi khò. Cứ 100 kg Đại
Khong qua 13% (Phụ lục 7.6}. hoàng cần 30 lít rượu.
Đai hoàng thán: Cho phiến Đai hoànơ vào nổi, sao to
Tro không tan trong a d d hydrocloric lửa đến khi mặt ngoài màu đen xém, bén trong màu
Không quá 2% (Phụ lục 7.5). nâu sẫm, nhưng vẫn còn hươns vị Đại hoànç.
Tạp chât • quản
Quan sát dược liệu hoặc bột dược liệu dưới ánh sáng Q i npi khô, thoáng, tránh ẩm, mốc, mọt; biến màu.
tử ngoại ở bước sóng 365 nm, không được phát huỳnh
quang màu tím. Tính vị, quy kinh
_ Khổ, hàn. Vào các kinh tỳ, vị, đại tràng, can, tâm bào.
Định lượng
Cân chính xác khoảng 0,1 g bột dược liệu đã qua rây Công năng, chủ trị
có kích thước mắt rây 0,180 mm, cho vào bình nón co Tả nhiệt thông trường, lương huyết, giải độc, trục ứ
dung tích 250 ml. Thêm 30 ml nước cất và đun hồi lưu thông kinh. Chú trị: Táo bón thực nhiệt, tích trệ đau
trong cách thuỷ trong 15 phút. Để nguội, thêm 50 mg íả, lỵ, thấp nhiệt^hoàng đán, huyết nhiệt nôn
natri hydrocarbonat (TT), lắc đều trong 2 phút. Ly "láu cam, mắt đỏ, họng sưng, trường ung,
tâm. lấy 10 ml dịch trong cho vào một bình cầu dung
tích 100 ml, thêm vào 20 ml dung dịch sắt (III) clorid chân. ^ ,
2% (TT) và đun hồi lưu trong cách thuỷ 20 phúi. Sau Dùng ngoài điều trị bỏng nưóc, bỏng t o ^
đó thêm 1 ml dung dịch acid hydrocloric đậm đặc
(TT) và tiếp tục đun hôi lưu 20 p h ^ n a a . Để nguỊi, " ’" i f : f i f f ® '? . ! .
chuyển tâ^ cả hôn hợp vào một bình gạn và chiêỉ vóì hoả giải độc. Chủ trị: Mụn nhọt,
ether ethylic (TT) ba lần, mỗÌ lẩn 25 ml. Gộp tất cả
d ch M ether rổi rửa vái hai lần, môi lần 15 p? ‘ĩỉ" : ỉ:f?: ’i í . i . t
ml. Lọc lóp e th ¿ qua bông vào một bíñh định mức Huyết nhiệt, chứng xuất huyết có ứ
100 ml. Rửa phễu với ether và thêm ether tới vạch. ° '’“
Lấy chính xác 10 ml ether cho vào cốc có mỏ dung Cách dùng, liều lượng
tích 50 ml và bốc hơi đến cắn. Trường hợp kém ăn: Ngày dùng 0,1 - 0,5 g, dạng bột.
Hoà tan cắn với 10 ml dung dịch maçnesi acetat 0,5% Nhuận tràng, tẩy xổ: Ngày dùng 1 - 10 g.
Dùng tả hạ không nên sắc lâu. Đun sôi trong 2 phút với 5 ml ethanol 90%(TT). Để
Dùng ngoài: Lượng thích hợp, tán bột trộn giấm để nguội, lọCị lấy 1 ml dịch lọc, thêm 10 ml nước,dung
bôi, đắp nơi đau. ■ dịch sẽ có tủa trắng.
, B. Lấy 0,10 g bột dược liệu, thêm 4 ml dungdịch kali
S I S uíl „hiẻt tích dong thi không nín dùng 5% (TTỌ. Đun S6¡ trong 2 phú. thêm 10 mị
Phu n ỉc ó t o i khôngđư«dùnfr nư&.d„„gdịch sệ cómàu độnâu ■
c Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G dày 0,25 mm, sấy ở I20°c
Đ A IH Ổ l(Ọ u ả) trong 1 giờ.
Fructiis IHicii veri Dung môi khai triển; Ether dầu hỏa - ether (95:5) , ,
Dung dịch thử; Lấy khoảng 1 g bột dược liêu, chọ vaoí:
Quả chín đã phơi khô của cây Hồi ựlliciiim veriini bình non có nút mài dung tích 60 mì. Thêm 10 ml
Hook.f.), họ Hồi (////('/í/í eơẾ'). cloroform (TT), ngâm lạnh trong 4 giờ, lọc.
' Dung dịch đối chiếu: Dung dịch tinh dầu Hồi 0,1% !
Quả phức, thường gổm 8 đại đôi khi nhiều đại hơn, (H/tt) trong doroform.
màu nâu đỏ đến nâu sẫm, xếp thành hình sao xung Cách tiên hành: Chấm riêng biệt lẻn bản mọng 20 |il
quanh một trụ trung tâm. Mỗi đại hình lòng thuyền, mỗi dung dịch trên rồi. Sau khi triển khai sắc ký, lấy
dài 1 - 2 cm, rộng 0,5 cm, cao 0,7 - 1 cm. Bờ trên gần bản mỏng ra, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng,
như thẳng, nhẵn, cố một đường nứt thành 2 mảnh đe iộ phun dung dịch mới pha vanilin 1% trong acid
ra một hạt. Bờ dướr hơi tròn và sần sùi. Hai mặt bên sulfuric. Sấy bản mỏng ở 105°c trong 5 phút. Trên
nhăn nheo, tận cùng bởi một chỏm tù, ở một góc có sắc ký đồ, dưng dịch thử xuất hiện 4 vết, trong đó vết
khoảng nhẵn'hơn (nơi đính’giữa các đại). Mặt trong số 3 Irá nhất eó cùng giá trị Rf (khoảng 0,5) yà cùng
màu nhạt hơn và ntíẩn bóng. Cuống quẩ nhỏ và cong, màu sắc (đỏ sau chuyển sang tím) với vết của dung
đính vào trụ quả. Hạt hình trái xoari, màu vàng nâu, dịch đối chiếu,
nhẵn bóng. Quả có mùi thơm dễ chịu, vị ngọt. Đ ôẩm
Vi phẫu Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Vỏ quả ngoài gồm các tế bào biểu bì dẹt, phủ bởi một rpj. phần
l(J, cutinl6i l ^ c ó lỏ k h í Vo quá gifti' gém n^^^^ KhóngTuá 5% (Phụ lục 7.6).
chức rời ra ở vùng ngoài và xít nhau ớ vùng trong, có o -1 - V ..
các tế bào rất nhỏ, màng hơi dày, có những chỗ màu Định lượng
nâu, có nhiều bó libe - gỗ và nhiều tế bào tiết tinh đầu ‘ Tiếh hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
rải rác. v ỏ quả trong gồm một dãy tế bào có hình được liệu (Phụ lục 9.2). Dung 20 g bột dược liệu thô,
dạng khác nhau tùy theo nơi quan sát. Trong phần bao thêm 150 ml nươc, cất trong 3 gĩờ. Hàmlượng tinh
bọc khoang quả có các tế bào hình chữ nhạt, màng dầu không ít hơn 5%.
tương đối mỏng và xếp thành hình giậu. Trong phần
tương ứng với đường nứt: Các tế bào nhỏ hơn, màng s , . , ' TT.- 1 7 s V ,
rä-r dày và có các ống v ề phía trong đ ư ^ í 'hu. đông Hái lấy quả từ màu lục
tăng cưcmg bởi rftöt khối tế bào mô cứng hình nhiều T i
cạnh, màng rât dày Tế bào biêu bi củăhạt màng ngoàikhô hoặc phai trong bóng râm khoảng 5 - 6 ngày
và màng bên đều dày, màng trong tương đốimỏng, cho kho.
Hạt có nội nhũ. Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh bay tinh dầu.
Tế bào vỏ quả ngoài có màng hơi dày, có vân ngoằn Xính vị, quy kinh
ngoèo và lổ khí. Tế bào mô cứng của vỏ quả giữa hinh Tân ôn. Vào các kinh can, thận, tỳ, vị.
thoi (nhìn bên) hay nhiều cạnh (nhìn trước mặt), màng ^ .
rất dày, có ống trao đổi rõ. Tế bào mố cứng của vỏ quả tn ^ ^ ^
trong hình chữ nhật màng hơi dày. Te' bào rnô c ^ g íì" l ? .s ĩ
cửa vỏ hạt (lớp ngoàị) hình chà nhật, màng rất dày. Tế í
bào mô cứng của vỏ hạt (lớp trohg) có tinh thể calci ^ VỊ au ạn .
oxalat hình lăng trụ. Thể cứng của cưống quả to và Cách dùng, liều lượng
phân nhánh, màng dày và có ống trao đổi nhỏ có vân Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sẵc; có thể ngâm rượu
rõ. Tế bào nội nhũ màng mỏng, trong có hạt aleuron. dùng xoa bóp ngoài. Thường phối hợp cácvị thuốc khác.
Nơoài ra có sợi dài, mảnh mạch xoắn. ,
^ ’ • Kiêng kỵ
Định tính Âm hư hỏa vượng không nên dùng.
A. Lấy 0,5 g bột dược liệu, cho vào một ống nghiệm.
ĐẠI PHÙ BÌNH
HerbaPistìae
Bèo cái
Cậ câỵ bỏ rẻ đã phơi hay sấy khô của Bèo cái (Pỉsĩia
stratioĩes L.), họ Ráy {Araceae).
Mỏ tả
Toàn cây đã bỏ rể, lá mọc từ gốc, hlnh hoa thị, nhăn
nheo, thưònig mọc thành cụm. Phiến ỉá hình trứng
ngược, TỘầg từ 2 - 8 cm, màu lục nhạt, niặt dưới có
lông mịn. Chất mềm dễ vỡ vụn. Mùi thơm nhẹ, vị hơi
mặh, caý. ' : -.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
C hếbiến
Thưòmg thư hái vào mùa hè, vớt lấy cả cây, để ráo
nước, loại bỗ rễ và tạp chất, phơi khô. Có thể sao vàng
hoặc đồ chín rổi phơi khô và tán bột.
Bào chế -
Rửa sạch, loại bỏ rễ và tạp chất, thái nhỏ phơi khô. Có
thể phơi.khô, sao vàng hoặc đổ chín, phơi khô, tán bột.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, hàn. Vào hai kinh phế, thận.
Công năng, chủ trị
Lương huyết, hoạt huyết, lợi tiểu, trừ thấp, phát hãn, trự
phong, hành thuỷ, giải nhiêt. Cbủ trị: Mẩn ngứạ, mề
đay, mụn nhọt do thấp, đan độc, cổ trướng, sưng đau do
sang chấn» thũng độc, phù thũng, sởi khó mọc (dùng tốt
đối với bệnh sởi thời kỳ đầu), lở ngứa, hen suyễn.
Cách dùng, liều Iưọìig
Ngày dùng 6 - 8 g dược liệu khô, dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài: Giã nát với ít muối để đắp hoặc sắc nước
đặc, xông rửa.
Kièngkỵ
Không phải thực nhiệt, thực tà, người ra mồ hôi nhiều,
thể hư không nên dùng.
Có thai, cấm dùng. - màu ỉục nhạt hoặc màu lục vàng, gân lá mọc song
ĐẠI TÁO (Quả)
Fructus Ziziphijujubae
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Đại táo
{Ziziphus jiijuha Mill. var. inermis (Bge) Rehd.), họ
Táo ta (Rhamnaceae).
Mô tả
Quả hình bầu dục hoặc hình cầu, dài 2-3,5 cm, đường
kính 1,5-2,5 cm, mặt ngoài màu hổng tối, có vết
nhãn, hơi sáng bóng, có đường vân không đều, gốc
quả lộm có cuống quả, đỉnh quả có vết vòi nhụy, vỏ
quả ngoài mỏng, vỏ quả giữa .là thịt mềm, xốp, dính
nhuyễn, màu vàng nâu hay nâu nhạt, vỏ quả trong
là một hạch cứng rắn, hình thoi dài, hai đầu nhọiìv
có 2 ô, chứa các hạt nhỏ hình trứng. Mùi thơm đặc
biệt, vị ngọt.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 2,0% (Phụ lục 7.6)
Chế biến
Mùa thu, hái quả chín, rửa sạch, phơi khô.
Bào chế
Lấy quả đại táo khô, loại hết tạp chất, rửa sạch, phơi
khô, khi dùng tách lấy phẩn thịt quả.
Bầo quản
Để nơi khô mát, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, ồn. Vào các kinh tỳ, vị.
cỏng năng, chủ trị
Bổ trung, ích khí, dưỡng huyết, an thần, Chủ trị: Tỳ hư
kém ăn, kém sức, phân lỏng, phụ nữ bị bệnh vui bưồn
thất thường (hystẹria).
Cách dùng, liều iưọĩig
Ngày dùng 6 - 15 g.
ĐẠM TRÚC DIỆP
Herba Lophatherỉ
Cỏ lá tre
Toàn cây đã cắt bỏ rễ con phơi hay sấy khô của cây
Đạm trúc diệp {Lopbatherum gracile Brongn.) họ Lúa
(Poaceae).
Mồ tả
Thân đài 25 - 75 cm, hình trụ, có đốt, mạt ngoài màu
lục vàng nhạt, rỗng giữa. Bẹ lá mở tách ra. Phiến lá
hình mác, dài 5 - 2 0 cm, rộng l- 3,5 cm. Mặt ngoài
song, có các gân nhỏ mọc ngang thành mạng lưới (mắt
lưới) hình chữ nhật, mặt dưới rõ hơn. Thể nhẹ, mềm
dẻo, dễ uốn. Mùi nhẹ, vị nhạt.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và dưới có từng dãy tế bào to chứa
nước, xen lẫn với từng dãy tế bào nhỏ, có lỗ khí và
lông che chở đơn bào ngắn, đầu nhọn. Mô mềm gồm
những tế bào hình nhiều cạnh, có màng mỏng. Nhiéu
bó libe - gỗ xếp rời nhau theo hình vòng cung gần biểu
bì dưới. Mỗi bó libe - gỗ gồm có vòng nội bì bao bọc
chung quanh, libe ở giữa, có vòng mô cứng bao bọc.
GỖ nằm sát libe, có 3 mạch gỗ to xếp thành chữ V
trong, mô mềm gỗ. Xen kẽ với các bó libe - gỗ này có
nhiều bó libe - gổ nhỏ hơn. Nhiều đám ĨĨIÔ cứng rời
nhau, nằm sát biểu bì trên và dưới ở phiến và gân lá.
Một số bó libe - gỗ nhỏ được nối liền với biểu bì dưới
nhờ các đám mô cứng.
Bột
Màu vàng lục, soi kính hiển vi thấy: Mảnh biểu bì trên
và dưới gồm những tế bào hình chữ nhật hay hình
vuông, màng lượn sóng, mang lồng che chở và lỗ khí.
Biểu bì dưới có tế bào màng lượn sóng nhiềư lỗ khí
hơn biếu bì trên. Lỗ khí hình thoi ngắn, khe lỗ khí hai
đầu phình to, giữa thắt lại, hình quả tạ. Lông che chở
gồm hai loại: Lông đơn bào dài, đầu trên thuôn nhọn,
gốc hẹp, nhô lên, ít gặp. Lồng đơn bào ngắn, đầu trên
thuôn nhọn, gốc phlnh to, có nhiều trên các đường
gân. Sợi dài, đầu thuôn nhọn, có loại màng dày
khoang rộng, có loại màng dày khoang hẹp. Sợi mô
cứng màng dày (ít gặp). Tế bào hình chữ nhật màng
dày, mảnh mạch mang, mạch xoắn.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hè khi cây chưa nở hoa, cắt lây
phần trên mặt đất, rửa sạch. Loại bỏ tạp chất và rễ, cắt
khúc, sàng sạch bụi bám, phơi hay sấy khô,
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, hàn. Vào các kinh tâm, vị, tiểu trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, trừ phiền, lợi tiểu. Chủ trị: Nhiệt bệnh,
khát nước, tâm nóng bứt rứt, tiểu tiện đỏ, rít, đái rắt, ỉở
miệng, lưỡi.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng. y-
Đ A N S Â M (R ễ )
Radix Salviae miltìorrhizae
Rễ phơi hoặc sấy khô của cây Đan sâm (Salvỉả
miltiorrhìia Bunge), họ Hoa môi {Lamíaceae),
Mô tả
Rễ ngắn, thô, đôi khi ở đầu rể còn sót lại gốc của thân
cây. Rể hình trụ dài, hơi cong queo, có khi phân nhánh
và có rể COỈI Bạng tua nhỏ; dài 10-20 cm, đương kính
0,3-1 cm. Mặt ngoài màu đỏ nâu hoặc đỏ nâu tối, thô,
có vân nhăn dọc. v ỏ rễ già bong ra, thường có màụ
nâu tía, Chất cứng và giòn, mặt bẻ gẫy không chắc có
vết nứt, hoặc hơi phẳng và đặc, phần vỏ màu đỏ nâu và
phần gỗ màu vàng xám hoặc màu nâu tía với bó mạch
ĩĩiàu trắng vàng, xếp theo hình xuyên tâm. Mùi nhẹ, vị
hơi đắng và se.
Dược liệu từ cây trồng tươnơ đối ĩĩiập chắc, đường kính
0,5-1,5 cm. Mặt ngoài màu nâu đỏ, CÓ nếp nhăn đọc,
phần vỏ bám chặt vào gỗ không dễ bóc ra. Chấtxhắc,
mặt bẻ gẫy tương đối phảng, hơi có dạng chất sừng.
Vỉ phẫu
Rễ; Lớp bần gồm nhiều tầng tế bào có thành dày, bị
bẹp. Mô mệm vỏ dày cấu tạo bởi tế bào hình tròn hay
hình bầu dục, thành mỏng, xếp đều đận theo hứởng
tiếp tuyến. Libe cấp hai gồm những tế bào nhỏ, thành
mỏng, xếp đều đặn và liên tục thành vòng tròn và tập
trung dày hơn ở những chỗ tương ứng với các nhánh
gỗ. Tia ruột rộng, mỗi tia gồm 6-35 dãy tế bào có
thành mỏng, xếp theo hướng xuyên tâm từ gần trung
tâm xuyên qua gỗ đến libe cấp hai.
Soi bột
Màu đỏ nâi^mùi thơm, vị hơi ngọt sau đắng, chát. Soi
kính hiển vi thấy: Mảnh bần có các tế bào màu đỏ nâu,
hình nhiều cạnh, thành dày. Tế bào mô mềm hình gần
tròn, thành mỏng, mảnh mạch điểm rộng 20-50
Sợi dài, thành dày.
Định tính
A. Lấy 3 g hột dược liệu, thêm 5 ml ethanol (TT), đun
sôi, lọc. Dịch lọc có màu đỏ vàng (dung dịch A)
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 giọt thuốc thử Nessler .
(TT), cho tủa màu nâu đất.
Lấy 1 giọt dung dịch A, đặt trên phiến kính, bốc hơi
ethanol cho khô, đem soi kính hiển vi có tinh thể màư
đỏ da cam.
Lấy ỉ giọt dung dịch A đặt trên phiến kính, thêm 1
giọt dung dịch natri bisulíit 3,3% (TT), lập tức xuất
hiện tính thể không màu.
B. Đun sôi 5 g bột dược liệu với 50 ml nước trong 15-
20 phút, để nguội, lọc. Cô dịch lọc trong cách thuỷ tơi
khô. Hoà tan chất chiết được trong 3-5 ml ethanol, lọc:
Nhỏ vài giọt dịch lọc trên một tờ giấy lọc, để khô và
quan* sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm,
thấy ánh huỳnh quang lục-xanh lơ.
Lấy 0,5 ml dịch lọc trên, thêm 1-2 giọt sắt (III) clorid
5% (TT), sẽ có màu lục bẩn. .
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tạp chất .
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
 Chế biến
Mùa xuân hay mùa thu, đào lấy rễ, rửa sạch, cắt bỏ rễ
con, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Đan sâm khô, loại bỏ tạp chất và thân sót lại, rửa sạch,
ủ mềm, thái lát dày, phơi khô để dùng.
Tửu đan sâm (Chế rưọru): Lấy đan sâm đã thái phiến,
thêm rưọoi, trộn đễu dược liệu với rượu, đậy kín, để 1
giờ cho ngâúm hết rượu, đem sao nhỏ lửa đến khô, iấy
rá, để ngìiội. Cứ 10 kg đan sâm cần 1 lít rưọru.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn, Vào các kinh tâm, can.
Công nâng, chủ trị
Khứ ứ, giảm đau, sinh tân, hoạt huyết, thông kinh,
thanh-tâm, trừ phiền. Chủ trị: Kinh nguyệt không đểu,
kinh nguyệt bẹ tắc, hành kinh đau bụng, huyết tích
hòn cục, ngực bụng đau nhói, mụn nhọt sưng đau, tâm
. phiền mất ngủ, đau thắt ngực, can tỳ sưng to.
Cách dùng, liều lưọĩig
Ngày dùng 9 “ 15 g, dạng thuốc sắc.
K íêngkỵ
Không dùng chung với Lê lô.
ĐÀO (Hạt)
Semen Pruni
Hạt lấy ở quả chín phơi khô của cây Đào (Prưnus
pérsica (L.) Batsch) hoặc cây Sơn đào (Prunus
davidkma (Caư.) Franch.), họ Hoa hồng {Rosaceae),
Mô tả
Đào nhân: Hạt hình trứng dẹt, dài 1,2 - 1,8 cm, rộng
0,8 - 1,2 cm, dày 0,2 - 0,4 cm. Mặt ngoài có màu nâu
vàng đến nâu độ, có những nốt sần nhỏ nhô lên. Một
đầu nhọn, một đầu tròn, phần giữa phình to, hơi lệch,
bờ cạnh tương đối mỏng. Đầu nhọn có rốn hình tuyến
ngắn. Đầu tròn có màu hơi thẫm, có hợp điểm không
rõ, từ hợp điểm toả ra nhiều bó mạch dọc. vỏ hạt
mỏng, hai lá mầm màu trắng, nhiều chất dầu. Mùi
nhẹ, vị béo, hơi đắng.
Sơn đào nhân: Hạt hình trứng, dài 0,9 cm, rộng 0,7
cm, dày 0,5 cm.
Soi bột
Đào nhân: Tế bào đá màu vàng hoặc nâu vàng, nhln
bên có hình vỏ ốc, hình mũ sắt, hlnh cung hoặc hình
bầu dục, cao 54 - 153 Ịim, phần đáy rộng chừng 180
|Lim, th à n h tế b à o m ộ t bên tương đ ố i dày, c ó v â n s ọ c
dày đặc hơn phía bên kịa, nhìn bề mặt có hình
trứng, hình hơi tròn, hình lục giác, hình đa giác
hoặc gần vuông, ở thành tế bào đáy có lỗ lớn, mật
độ tương đối dày.
Sơn đào nhân: Tế bào đá màu vàng nhạt, vàng cam
hoặc cam đỏ, nhìn phía cạnh có hình vỏ ốc, hình dải
hoặc hình bầu dục, cao 81 - 279 |im, rộng chừng 128 -
198 Ịim , nhìn phía bề mặt có hình hơi tròn, hlnh lục
giác, đa giác dài hoặc hơi vuông, thành dày, thành tế
bào đáy dày, không đều, có lỗ nhỏ.
Độ ẩm
Không quá 7% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không được quá 1 % (Phụ lục 9-4).
Chế biến
Khi quả chín, thu hái về, loại bỏ thịt quả và vỏ quả
trong, lấy hạt phơi khô.
Bào chế
Đào nhân: Hạt đã loại bỏ tạp chất, khi dùng giã nát.
Đàn đào nhân: Lấy đào nhâu sạch, loại bỏ tạp chất,
cho vào nổi nước sôi, đun đến lúc vỏ ngoài hơi nhãn
lại thì vót ra, ngâm vào nước lạnh, bóc vỏ ngoài' phơi
khô, khi dùng giã nát.
Sao Đàn đào nhân: Lấy Đàn đào nhân, cho vào nổi sao
nhỏ lửa đến khi nhân có màu vàng, lấy ra để nguội,
khi dùng giã nát.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong lọ đậy kín, có lót chất hút ẩm,
tránh sâu mọt.
Tính vị, quy kỉnh
Khổ, cam, binh. Vào các kinh tâm, can, đại tràng.
Công năng, chủ trị
Hoạt huyết, trừ đàm, nhuận tràng, thông đại tiện. Chủ
trị: Kinh nguyệt bế tắc, hành kinh đau bụng, hòn cục
bĩ khối, sưng đau do sang chấn, táo bón.
Cách dùng, liều Iưọìig
Ngày dùng 4,5 - 9 g. Dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Có thai không nên dùng.
ĐẢNG TÂM THẢO
Medulla Junci effusi
Cỏ bấc đèn
Ruột thân đã phơi hoặc sấy khô của cỏ bấc đèn
ự uncus ejfusus L.), họ Bấc ựưncaceae).
Mô tả
Ruột thân hình trụ tròn nhỏ, đường kính 0,1 - 0,3 cm,
dài khoảng 90 cm, màu trắng hoặc vàng nhạt, có vân
dọc nhỏ. Thể nhẹ, thả vào nước không c h ì m . Chất
mềm, hơi có tính đàn hồi, dễ đứt, mặt đứt màu trắng.
Soi kímh hiển vi thấy cấu tạo bởi những tế bào hình
sao, để hở những khuyết lớn. Không mùi vị.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
Chếbiệ^n
Thu hoạch vào mùá hạ đến mùa thu, cắt lấy thân, phơi
khô, lấy riêng lõi, vuốt thẳng, buộc thành bó nhỏ.
Bào chế.
Đăng târnJthảof Trừ bỏ tạp chất, cắt đoạn.
Đăng tâm thán f Lấy Đăng tâm thảo sạch, cho vào nồi
đất, bịt kín, cỊ^t âm i thật kỹ, để nguội, lấy rà.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, vi hàn. Vào kinh tâm, phế, tiểu trường.
Công năng, chủ trị
Thanh tâm hoả, lợi tiểu tiện. Chủ trị: Tâm phiền mất
ngủ, tiểu tiện ít, đau. Lở miệng, lưỡi.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 1 - 3 g, dạng thuốc sắc hoặc thuốc bột.
Kiêng kỵ
Người thể hư, trúng hàn, tiểu tiện không kìm được
không nên dùng.
ĐẢNG SÂM (Rễ)
R adix Cođonopsis pilosulae
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Đảng sâm
{Codonopsis pilosula (Franch.) Nannf., họ Hoa
chuông (Campanulaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ tròn hơi uốn cong, dài 10 - 35 cm, đường
kính 0,4 - 2 cm. Bề ngoài có màu vàng nhạt đến vàng
xám nâu, phía trên của rễ có vết thân lõm xuống hình
tròn, đoạn dưới có nhiều nếp vân ngang. Toàn rễ có
nhiều nếp nhăn dọc và rải rác có bì khổng. Rễ dẻo,
mặt cắt ít bằng phẳng, phần vỏ có màu vàng nhạt,
phần lõi màu trắng ngà. Mùi thơm dịu, vị ngọt.
Vi phẫu
Phần vỏ hẹp, gồm 3 - 4 hàng tế bào xếp đều đặn, mô
mềm vỏ tế bào màng mỏng, hình nhiều cạnh, rải rác
có tế bào chứa chật nhày màu vàng nhạt. Phần gỗ sắp
xếp theo hình tia, các mạch gỗ đứng rải rác hoặc chụm
vào nhau.
Soi bột
Có nhiều hạt tinh bột nhỏ, nhiều mảnh mạch mạng,
mạch chấm, mảnh mô mểm có chứa inulin, rải rác có
tế bào chứa chất nhày. Có nhiều tinh thể inulin hình
quạt, có vân.
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 5.16).
T ro toàn phần
Không quá 6% (Phụ lục 7.6).
Tạp ehất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định chất chiết được trong dược liệu
(Phụ lục 9.3). Hàm lưcmg chất chiết được trong dược
liệu bằng ethanol 45% không ít hơn 55%.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa thu, đào lấy rỗ, rửa sạch, phơi
khô.
Bào chế
Trừ bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày, phoi khô
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, bình. Vào kinh tỳ, phế.
Công năng, chủ trị
Bổ trung ích khí, kiện tỳ, ích phế. Chủ trị: Tỳ, phế hư
nhược, thở dồn, tim đập mạnh, ăn yếu, phân lỏng, ho
suyễa hư tính, nội nhiệt tiêu khát (đái tháo).
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 30 g, dạng thuốc sắc, viên hoàn, hay bột.
Kiêng kỵ
Không dùng chung với Lê lô.
ĐẬU VÁN TRẮNG (Hạt)
Semen Lablab
Bạch biển đậu
Hạt già phơi hay sấy khô của cây Đậu ván trắng
XDolichos lahlab h. = Lahlah vulgaris Savi.), họ Đậu
{Fahaceae).
Mô tả
Hạt hình bầu dục hoặc hình trứng, dẹt, dài 8-15 mm,
rộng 6-9 mm, dày 4 mm. vỏ ngoài màu trắng ngà
hoặc màu ỷàng, có khi chấm đen, hơi nhẵn bóng, ở
mép có một vạch màu trắng là mồng lồi lên, chiếm
1/3-1/2 chiều dài hạt. Chất cứng chắc, vỏ mỏng giòn,
có 2 ,lá mầm to màu trắng ngà. Mùi nhẹ, vị nhạt, khi
nhai cỏ mùi tanh của đậu.
Vi phầu
Biểu bì gồm một lớp tế bào xếp đều đặn (giống mô
giậu) và hai lớp ở rộn hạt GÓ hình hơi cong, tế bào
nâng của một lóp hình quả tạ, có 3 - 5 hàng tê'bào
nâng ở rốn hạt. Mô mềm gồm 10 hàng tế bào nằm
dưới hàng tế bào nâng, lớp trong của nó bị tiêu đi. Các
tế bào lá mầm chứa nhiều hạt tinh bột. ồ phía ngoài
lớp tế bào biểu bì (giống mô giậu) ở rốn hạt có mồng,
ở phía trong có các đám quản bào, thành dày có hình
mạng với các mô hình sao ở hai bên, khoảng giữa các
tế bào hình sao có những khoang chứa chất màu nâu.
Bột
Màu trắng ngà, miết lên tay thấy hơi nhờn, vị bùi, để
lâu có mùi tanh gây buồn nôn. Nhiều hạt tinh bột kích
thước lớn, hình trứng hay trái xoan, cổ rốn rách ở giữa.
Mảnh mô mềm của lá mầm chứa nhiều hạt tinh bột.
Mảnh vỏ hạt với tế bào dài dẹt. Mảnh tế bào rễ mầm
hình chữ nhật hoặc hơi tròn, nhỏ, đểu đặn.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Tỷ lệ hạt non, lép không quá 3% (Phụ lục 9.4).
Chếbiến
Tliu hoạch vào mùa thu, đông, hái các quả chín, phơi
khô, lấy hạt, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Đậu ván trắng: Lấy hạt khô, lọại bỏ tạp chất, rửa sạch,
phơi khô, khi dùng giã nát. !
Sao Đậu ván trắng: Cho cát vào chảo, sao nóng, thêm
Đậu ván trắng, đảo đều đến màu hơi vàng sém, khi
dùng giã nát.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi ôn. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Kiện tỳ, hoá thấp, hoà trung, tiêu thử. Q iủ trị: Tỳ vị hư
nhược, chán ăn, đại tiện lỏng, bạch đới, nôn mửa, tiêu
chảy do thử thấp, ngực tức, bụng trướng.
Cách dùhg, Hều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g. Dạng thuốc sắc.
ĐỊA CỐT BÌ
Cortex Lycii
Vồ rễ phơi hay sấy khô của cây Câu kỷ {Lycium
chínense Mill.) hay cây Ninh hạ câu kỷ (Lycium
harharum L.), họ Cà (Solanaceae)
Mô tả
Dược liệu cuộn tròn hình ống nhỏ hoặc hình máng, dài
3-10 cm, rộng 0,5-1,5 cm, dày 1-3 mm. Mặt ngoài
màu vàng xám đến vàng nâu, sù sì, với những đưcrtig
vân nút dọc, không đều, dễ bóc; mặt trong màu vàng
nhạt đến vàng xám, tương đối nhẵn có vân dọc nhỏ.
Chất nhẹ và giòn, dễ bẻ gẫy, mặt gẫy không phẳng,
lớp ngoài màu vàng nâu, lớp trong màu trắng xám.
Mùi nhẹ, vị hơi ngọt sau đắng.
Vi phẫu
Lớp bần có 4-10 hàng tế bào hoặc hơn. Tế bào mô
mềm vỏ chứa tinh thể calci oxalat dạng cát tụ tập
thành đám với nhiều hạt tinh bột. Đa số các tia libe có
1 hàng tế bào rộng; sợi đơn độc và rải rác, hoặc có 2
hay nhiều sợi họp thành bó.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tỷ lệ vụn nát
Mảnh dưới 1,5 cm: Không quá 2% (Phụ lục 9.5).
Chế biến
Thu hoạch vào đầu xuân và cuối thu, đào lấy rễ, rửa
sạch, bóc lấy vỏ, phơi hõặc sấy khô, hoặc rửa sạch rễ,
cắt thành từng đoạn 6-12 cm, dùng dao rạch đến gỗ,
cho vào đồ, vỏ rễ bong ra, lấy vỏ đem phơi hoặc sấy
khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và lõi gỗ còn sót lại, rửa sạch, phơi
khô, cắt đoạn.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào các kinh phế, can, thận.
Công năng, chủ trị
Lưcfng huyết, trừ cốt chưng, thanh phế, giáng hoả. Chủ
trị: Âm hư, sốt về chiều, cốt chưng, đạo hãn, phế nhiệt
ho, nục huyết, nội nhiệt tiêu khát.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 1 5 g. Dạng thuốc sắc.
ĐỊA DU (Rễ)
R adix Sanguisorbae
Rễ phơi hoặc sấy khô của cây Địa du {Sanguisorba
officinalis L.) hay cây Trường diệp địa du (Địa du lá
dài) {Sanguisorba officinalis L. var. longifolia (Bert.)
Yii et Li), họ Hoa hồng
Mô tả
Rễ hình thoi hoặc h ì n h trụ không đều, hơi cong queo
hoặc vặn, dài 5 - 25 cm, đường kính 0,5 - 2 cm, mặt
ngoài màu nâu tro, màu nâu hoặc tía thẫm, thô, có nếp
nhăn dọc, có vân nứt ngang và vết rễ con. Chất cứng.
Mặt bẻ tương đối phẳng, vỏ có nhiều sợi dạng bông, từ
màu trắng vàng đến màu nâu vàng, gỗ màu vàng hoặc
nâu vàng, tia gỗ xếp thành hàng xuyên tâm. cắt thành
 lát hình tròn hạy hình bầu dục không đều, dầy 0,2 - Địa du thán: Lấy địa du phiến, sao lửa to đến khi mặt
0,5 cm, mặt cắt màu đỏ tía hoặc nâu Không mùiị vị ngoài có màu đen sém và bên trong có màu vàng thẫm
hơi đắng, săn. hay màu nâü. Lấy ra để nguội.
Vi phẫu Bảo quản
Lổfp bần gồm nhiều hàng tế bào dài xếp theo hướng Để nơi khô, thoáng, trong bao bì kín, tránh sâu, mọt.
tiếp tuyến, thừờng mầu vàng nâu. Mô mềm vỏ rộng, tế Tính vi quy kinh
bào mô r f n ^ n g đối đều, gần tròn h ^ c Mu dục. ¿ " ;Ï y .^ ^ ^ ị
Irong mo mêm co khoang gian bao iớn. lia ruột '
nhiều, hẹp, thường có một dãy tế bào. Tầng phát sinh Công năng, chủ trị
libe - gỗ. Rải rác trong mô mểm gỗ có những mạch gỗ Lương huyết, chỉ huyết, giải độc liễm nhọt. Chủ trị:
to và những đám sợi mô cứng. Trong tế bào mô mềm Đại tiểu tiện ra máu, trĩ ra máu, lỵ ra máu, băng
có hạt tinh bột và tinh thể calci oxalat to, hình cẩu gai. huyết, dong huyết, bỏng riước, bỏng lửa, mụn nhọt
thũng độc.
Màu xám, vị hơi đắng. Soi kính hiển vi thấy nhiều hạt Gách dùng, liều lưọng
tinh bột hình tròn hoặc bầu dục, đơn, kép đôi, ít khi Ngày dùng 9 - 15 g. Dạng thuốc sắc.
kép ba hoặc kép bốn. Mảnh mô mềm có chứa hạt tinh Dùng ngoài: Lượng thích hợp, tán bột Địa du đắp nơi
bột, đôi khi thấy cả tinh thể calci oxalat hình cầu gai. bị đau.
Mảnh mạch, mảnh bần màu vàng, tế bào có chiều dài
gấp hai đến ba lần chiều rộng. Tinh thể calci oxalat
đứng riêng lẻ. ĐỊA HOÀNG (Rễ)
Định tính R adix Rehm anniae glutinosas
A. Lấy 2 g dược liệu thêm 20 ml ethanol (TT), đun hôi ^.¿1 Ịy.Q.ị Ịioăc khô của cây Đia hoàng {Rehmannia
lưu trên c á ^ th u ỷ khoảng 10 phút, lọc. Nhỏ dung dịch (Gaertn.) Libosch.), ■họ Hoa mõm chó
amoniac (TT) vào dịch lọc để điểu chỉnh đến pH 8 - 9, ¡ScrophMiai-iaceae). v ề mặt dược liệu có 2 loại: Tiên
S ' ? .1 ^ 'V í a hoàng (rễ tươi) và Sinh địa hoàng (Rễ đã phơi hay
hơi đến khô. Hoà tan cặn trong 10 ml nước, lọc. Lấy 5 sấy khô)
ml dịch lọc đem bốc hơi đến khô, thêm 1 ml anhydrid
acetic (TT) và 2 giọtacid sulfuric (TT) xuất hiện màu M ô tả
tím đỏ để lâu sẽ biến thành màu nâu. Tiên địa hoàng (Địa hoàng tươi): Hình thoi, hoặc dải
B. Lấy một ít tủa 1, thêm 2 ml nước và 2 giọt dung dài 8 - 24 cm, đường kính 2 - 9 cm. v ỏ ngoài mỏng,
dịch sắt (III) clorid 5% (TT) sẽ có màu lam xẫm đen. mặt ngoài màu vàng đỏ nhạt, có vết nhăn dài, cong, có
vết của mầm, có lỗ vỏ dài nằm ngang, có các vết sẹo
® ^ -vv không đều. Chất thịt, dễ bẻ, trong vỏ rải rác có các
Không quá 13 % (Phụ ục . 1 , g, , giờ). chấm dầu màụ trắng vàng hoặc đỏ cam, phần gỗ màu
T ạp chất (Phụ lục 9.4) trắng vàng với các dãy mạch xếp theo kiểu xuyên tâm.
Rễ màu nâu, đen: Không quá 10 %. Mùi nhẹ, vị hơi ngọt đắng.
Tạp chất khác : Không quá 1 % Sinh địa hoàng (Địa hoàng khô): Củ khô hình dạng
không đều hoặc hình thuôn, khoảng giữa phình to, hài
T ro toàn phán Ị^Qfj 6 - 1 2 cm, đưòng kính 3 - 6 cm. Loại
Không quá 12% (Phụ lục 7.6). cong queo, hoặc soắn, mặt
Đinh lương ngoài màu nâu đen hoặc xám nâu, nhăn nheo nhiều, có
,n - J !•- - các đường vân lươn cong nằm ngang không đều. Thể
Cân chính xác khoảng 10 g bôt dươc liêu, qua rây sô “^ J • , U' U? Ï Áí-Tu’ -I*
occ -.I-" r I _I jT. I. r I__ : J /r .1 nặng, chat tương đối mềm, dai, khó bẻ gẫy. Mặt bẻ màu
355, t ến hành phương pháp đ nh lương taninoid (Phu I “4 r - V C' j" U 1 ú ” „ ? • •ù
, u TTV K ^ ^ . y, , nâu đen hoặc đen bóng, dính, không mùi, vị hơi ngọt,
lục 9.1). Hàm iuçfng taninoid trong dược liệu không
được dưới 10,0 %. Vi phẫu
, , Lóíp bần có 7 - 15 hàng tế bào. Tế bào mô mềm vỏ sắp
Che bien
Mùa xuân khi cây sắp nảy chồi, hoặc mùa thu sau khi vàng cam, đôi khi có tế bào đá. Dải libe hơi rộng, có ít
Cây khô, đào lấy rễ, loại bỏ rễ con, rửa sạch, phơi hoặc tế bào tiết hơn. Tầng phát sinh libe - gỗ là một vòng
sấy khô, hoặc thái phiến rồi phơi khô. tròn. Tia gỗ rộng, mạch rải rác, sắp xếp theo dạng
Bàochế xuyêntamT
Địa du phiến: Rửa sạch rễ Địa du, loại bỏ tạp chất, Bột
thân cây còn sót lại, ủ mềm, thái lát dày, phơi hoặc sấy Sinh địa hoàng; Màu nâu thẫưi, tế bào bần màu nâu'
khô để dùng. nhạt, nhìn từ mặt bên có hình chữ nhật xếp đểu đặn, tế
bào mô mềm gần tròn, tế bào tiết chứa giọt dầu màu
vàng cam hay đỏ cam. Lỗ viền và mạch vân mắt lưới
đưòng kính tới 92 |0,m.
Định tính
Phương pháp sắc ký lófp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel G, đã sấy ở 110°c trong khoảng 1
giờ.
Dung môi khai triển; Cloroform - methanol - nước
(70:30:5).
Dung dịch thử: Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml
methanol (TT), đun hồi lưu trên cách thuỷ khoảng 1
giờ, để nguội, lọc. Bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ còn
khoảng 5 ml, được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu; Hoà tan chất đối chiếu catalpol
trong methanol để được dung dịch chứa 0,5 mg trong
1 ml. Nếu không có catalpol, dùng 2 g Địa hoàng, rồi
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |Lil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khaị, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng,
phun thuốc thử anisaldehyd (TT). Sấy bản mỏng ở
105°c khoảng 5 phút, sắc ký đồ của dung dịch thử
phải có các vết cùng màu và cùng giá trị Rf với các vết
trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Kliông quá 18 % (Phụ lục 9.6) (Sinh địa hoàng).
Tạp chất
Không quá 2 % (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không qua 5% (Phụ lục 7.6).
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa thu hoặc mùa xuân, đào lấy#rỗ,
loại bỏ thân, lá, rễ con, rửa sạch, dùng tươi là Tiên địa
hoàng hoặc sấy rễ củ từ từ cho khô là Sinh địa hoàng.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch Sinh địa hoàng, ủ mềm, thái
lát dày, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Tiên địa hoàng: Vùi trong cát, tránh giá lạnh khô
cứng.
Sinh địa hoàng: Để nơi thoáng, khô, tránh mốc mọt.
Tính vỊ, quy kinh
Tiên địa hoàng: Gam, khổ, hàn. Vào các kinh tâm,
can, thận.
Sinh địa hoàng: Cam, hàn. Vào các kinh tâm, can, thận.
Công năng, chỏ trị
Tiên địa hoàng; Thanh nhiệt, sinh tân, lương huyết, chỉ
huyết. Chủ trị: Nhiệt phong thương âm, lưỡi đỏ, bứt rứt
khát'nước, phát ban, phát chẩn, thổ ra huyết, nục
huyết, họng sưng đau.
Sinh địa hoàng: Thanh nhiệt, lưofng huyết, dưỡng âm,
sinh tân dịch. Chủ trị; Lưỡi đỏ, bứt rứt khát nước, âm
hư nội nhiệt, cốt chưng lao nhiệt, nội nhiệt tiêu khát,
thổ huyết, nục huyết, phát chẩn, phát ban.
Cách dùng, liều lượng
Tiên địa hoàng; Ngày dùng 12 - 30 g.
Sinh địa hoàng; Ngày dùng 9 - 15 g. Dạng thuốc sắc.
ĐỊA LIỀN (Thân rễ)
R hizom a Kaem pferiae galangae
Thân rễ đã thái phiến, phơi hay sấy khô của cây Địa
liền, còn gọi là Thiền liền, Lương khương
{Kaempferia galanga L.), họ Gừng (Zingiheraceae).
Mô tả
Phiến dày 2 - 5 mm, đường kính 0,6 cm trở lên, hơi
cong lên. Mặt cắt màu trắng ngà, có khi hơi ngà vàng.
Xung quanh là vỏ ngoài màu vàng nâu hoặc màu tro
nhạt, nhăn nheo, có khi còn sót lại rễ con hoặc vết tích
rễ con. Thể chất giòn dễ bẻ, có bột. Mùi thotn đặc
trưng, vị hơi cay.
VI phẫu
Lớp bần gồm 8 - 1 5 hàng tế bào hình chữ nhật. Mô
mềm vỏ gồm những tế bào hình nón hay nhiều cạnh,
thành mỏng, chứa hạt tinh bột, rải rác có các bó libe -
gỗ nhỏ. Vòng nội bì khung Caspari liền vói vòng trụ
bì. Mô mềm ruột với tế bào thành hơi dày, chứa nhiều
hạt tinh bột và rải rác có các bó libe - gỗ. T ế bào chứa
tinh dầu ở cả mô mềm vỏ và mô mềm ruột.
Soi bột
Màu trắng ngà, nhiều hạt tinh bột hình gần như ba
cạnh, hình trứng hay tròn, đưcmg kính 5 - 30 )j,m, có
rốn và vân mờ. Mảnh mô mềm với tế bào chứa tinh
bột, hoặc kèm theo tế bào chứa tinh dẫu màu vàng.
Mảnh bần màu nâu nhạt, mảnh mạch vạch.
Định tính
A. Ngâm 1 g bột dược liệu với 5 ml ether ethylic trong
15 phút, thỉnh thoảng lắc, lọc. Dịch lọc để bay hơi đến
cắn. Thêm 1 - 2 giọt dung dịch vanilin 1% trong acid
sulfuric (TT). Xuất hiện màu nâu đỏ đến tím.
B. Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol 90%.
Đun cách thuỷ trong 10 phút, để nguội và lọc:
Lấy 1 ml dịch lọc cho vào một ống nghiệm, thểm từ từ
1 ml acid sulfuric đậm đặc (TT) xuống đáy ống. Vòng
tiếp xúc giữa 2 lớp chất lỏng có màu nâu đỏ, sau
chuyển sang nâu tím.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm -]-ml dung dịch natri carbonát
5% (TT), đun cách thuỷ 3 phút, để nguội. Thêrn 1 - 2
giọt thuốc thử Diazo (TT), sẽ có màu đỏ cam.
Độ ẩm
Kliông quá 12% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần Vi phẫu
Không quá 7% (Phụ lục 7.6). Cắt ngang bầu hoa, quan sát từ ngoài vào trong thấy:
Biểu bì uốn lượn, gồm một lớp te bào, bên ngoài có
Tỷ lệ vụn nát tầng cutin màu vàng, dày, có lỗ khí.
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 5% Phần mô mềm: Mô mềm ở phía ngoài cấu tạo bởi các
(Phụ lục 9.5). tế bào hình chữ nhật, có chứa 2 đếìi 3 hàng túi tiết tinh
đầu. Mô mểm phía trong cấu tạo bởi các tế bào đa
Tạp chất
giác, có chứa nhiều bó libe - gỗ, gỗ ở giữa, libe bao
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
quanh, bên ngoài libe là các đám sợi.
Định IưọTig Phần mô khuyết: Các tế bào hình chữ nhật nối tiếp
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong nhau, để hở các khuyết lóìn.
dược liệu (Phụ lục 9.2). Phần trụ giữa: Bên ngoài là một vài hàng tế bào mô
Hàm lượng tinh dầu trong dược liệu không ít hơn mềm có chứa nhiều tinh thể calci oxalat hình cầu gai;
bó libe - gỗ là các vòng liên tục, gỗ ở trong, libe ở
1,5%.
ngoài, trong cùng là phần mô mềm có chứa nhiều tinh
Chế biến thể calci oxaĩat hình cầu gai.
Đào lấy thân rễ, rửa sạch, thái phiến mỏng, phơi khô. Soi bột
Bảo quản Bột màu nâu sẫm. Soi kính hiển vi thấy: Mảnh mô
Để nơi khô mát. mềm của bầu hoa có chứa túị tiết tinh dầu lớn, đường
kính 80 - 100 |LUĨ1, tế bào biểu bì có mang lỗ khí, sợi
Tính vị, quy kinh ngắn, thành dày, đứng đơn độc hay họp thành bó 2 - 3
Tân, ôn. Vào hai kinh tỳ, vị. sợi; hạt phấn hình 3 cạnh, màu vàng nhạt, đường kính
15 ^.m; mảnh cánh hoa gồm nhiều tế bào thành mỏng;
Công năng, chủ trị
nhiều tinh thể calci oxalat hình cầu gai nằm trong tế
Âm trung tiêu, tán hàn, trừ thấp, trừ uế khí. Chủ trị: Ăn
bào hoặc đứng riêng lẻ bên ngoài; mảnh mạch xoắn; tế
uống khổng tiêu, ngực bụng lạnh đau, tê phù, tê thấp, bào mô cứng;
nhức đầu, răng đau do phong.
Độ ẩm
Cách dùng, !ÌỂU lưọTig Kliông quá 13% (Phụ lục 9.6).
Ngăy dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc, bột hoặc viên.
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Ngâm rượu 40 - 50% trong 5 - 7 ngày để xoa bóp.
Loại Đinh hương đã nỏí hoa, cuống hoa: Không quá
Thưòíng phối hợp với các vị thuốc khác.
4%. :
Kiêng kỵ Loại thứ phẩm: Không quá 2%.
Âm hư, thiếu máu hoặc vị có hoả uất không dùng. Các chất lạ khác: Không quá 0,5%.
Tro toàn phần
Không qua 7% (Phụ lục 7.6).
ĐINH HƯƠNG (Nụ hoa)
Flos Syzygii aromatici Định lượng tinh dầu.
Lấy chính xác khoảng 5 g dược liệu đã được tán thành
Toàn bộ nụ hoa đã phơi khô của cây Đinh hương bột thô, cho vào bình cầu 250 ml, thêm 100 ml nước
(Syzygium aromaticum (L.) Merill et L.M. Perry; Syn. cất. Dùng 0,50 ml xylen; cất trong 4 giờ. Dược liệu
Eugenia caryophyllus (C. Spreng.) Bull, et Harr.), họ phải chứa ít nhất 15% tinh dầu (Phụ lục 9.2).
Sim {Myrtaceae). Chế biến
Thu hái khi nụ hoa có màu đỏ sẫm, loại bỏ tạp chất và
Mô tả
cắt bỏ phần cuống hoa, phơi hoặc sấy khô.
Nụ hoa giống như một cái đinh, màu nâu sẫm, bao
gồm phần bầu dưới của hoa hình trụ, dài 1 0 - 1 2 mm, Bảo quản
đường kính 2 - 3 mm và một khối hình cầu có đường Đóng gói trong bao bì kín, để nơi khô, mát, tránh ánh
sáng.
kính 4 - 6 mm. ở phía dưới bầu đôi khi còn sót lại một
đoạn cuống hoa ngắn, phía trên có 4 lá đài dày, hình 3 Tính vị, quy kỉnh
cạnh, xếp chéo chữ thập. Khối hình cầu gồm 4 cánh Tân, ôn. Vào các kinh phế, tỳ, vị, thận.
hoa chưa nở, xếp sít nhau. Bóc cánh hoa thấy bên Công năng, chủ trị
trong có nhiều nhị, giữa có một vòi nhụy, thẳng, ngắn. Ầm tỳ vị, giáng nghịch khí, bổ thận trợ dươrig, giảm
Cắt dọc bầu dưới có hai ô chứa nhiều noãn. Tinh dầu đau. Chủ trị; Tỳ thân hư hàn, nấc, nôn, đau bụng lạnh,
tập trung ở phần bầu của hoa. ỉa chảy, thận hư, liệt dương.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 1 - 4 g, dạng thuốc sắc, hoàn tán hoặc
ngâm rượu. Có thể ngâm rượu để xoa bóp.
Kiêng ky
Không hư hàn không nên dùng. Không dùng với Uất
kim.
ĐỖ TRỌNG (Vỏ Thân)
Cortex Eucom m iae
Vỏ thân đã phơi hay sấy khô của cây Đỗ trọng
(Eucommia ulmoides Oliv.), họ Đỗ trọng
{Eucommiaceae).
Mô tả
Từng tấm phẳng hoặc hai bên mép hơi cong vào, to
nhỏ không đều, dày 0,2 - 0,5 cm. Mặt ngoài màu nâu
nhạt hoặc màu hạt dẻ, có nhiều nếp nhăn dọc và vết
tích của cành con. Loại vỏ mỏng (bóc ở cây ít năm)
không cạo bỏ bớt vỏ thô bên ngoài có thể thấy rõ bì
khổng. Mặt trong vỏ màu tím sẫm, trơn, chất giòn, dễ
bẻ gẫy, mặt bẻ có nhiều sợi màu trắng bạc, có tính đàn
hồi như cao su. Vị hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần dày, có chỗ bị nứt rách gồm những tế bào dẹt
màng hóa bần, xen lẫn những tế bào m àu vàng. Mô
mềm vỏ gồm 7 - 8 hàng tế bào thành mỏng nhăn nheo,
xếp theo hướng tiếp tuyến. M ô cứng xếp từng đám rải
rác trong mô mềm vỏ, ống trao đổi rõ. Libe cấp hai
dày có những đám sợi. M ột số tế bào chứa nhựa nằm
rải rác trong mô mểm vỏ, trong libe và trong mô cứng.
Tia ruột có khoảng 2 - 3 hàng tế bào quanh co, uốn
lượn chạy từ tầng sính libe - gỗ đến mô mềm vỏ. Tầng
sinh libe - gỗ gồm một hàng tế bào có nhiều chỗ bị
đứt.
Soi bột
Nhiều sợi dạng cao su dài, mảnh, ngoằn ngoèo, chụm
thành từng đám màu trắng đục hoặc kéo dài như sợi
dây. Mô cứng gồm những tế bào màu vàng, dài hoặc
hình trái xoan, có khoang hẹp, có ống trao đổi rõ. Sợi
libe có khoang hẹp.
Định tính
Lấy 1 g bột Đỗ trọng, thêm 10 ml cloroform (TT),
ngâm 2 giờ. Lọc lấy dịch lọc, hong khô, thêm 1 ml
ethanol 96% (TT), để yên khoảng 5 phút sẽ thấy xuất
hiện màng có tính đàn hồi.
Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 5.16).
Tạp chất
Khống quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lưọTig
Tiến hành theo phương pháp'chiết nóng trong chuyên
luận xác định các chất chiết được trong dược liệu (Phụ
lục 9.3). Hàm lượng chất chiết được trong dược liệu
bằng ethanol 15% không được ít hơn 11%.
Chế biến
Thu hoạch từ tháng 4 đến tháng 6 , bóc lấy vỏ, cạo bỏ
vỏ thô, xếp đống cho đến khi mặt trong của vỏ có màu
đen nâu tía thì phơi khô.
Bào chế
Đỗ trọng: Cạo vỏ thô còn sót lại, rửa sạch, thái miếng
hoặc sợi còn tơ, phơi khô, dùng sống hoặc chế.
Diêm đỗ trọng (Chế muối): Đỗ trọng thái miếng còn
tơ, tẩm nước muối trong 2 giờ (1 kg Đỗ trọng dùng 30
g muối trong 2 00 ml nước), sao vàng, đứt tơ là được;
hoặc sao đến khi mặt ngoài màu đen sém khi bẻ gẫy,
tính đàn hồi tơ kém so với khi chưa sao; vị hơi mặn.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng.
Tính vị, quy kinh
Cam, ôn. Vào các kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ can thận, mạnh gân xương, an thai. Chủ trị: Thận
hư, thắt lưng đau, gân xưofng yếu, có thai dong huyết,
động thai; cao huyết ẳp.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc tán.
Kiêng kỵ
Âm hư hỏa vượng không nên dùng.
ĐỘC HO ẠT (Rễ)
R adix Angelicae pubescentìs
Rễ phơi hay sấy khô của cây Độc hoạt (Angelica
puhescens Maxim.), họ Hoa tán (Apiaceae)
M ô tả
Rễ cái hơi hình trụ, trên to, dưới nhỏ, đầu dưới phân 2-
3 nhánh hoặc hơn, dài 10-30 cm. Đầu rẻ phình ra, hình
nón ngược với nhiều vân ngang. Đường kính 1,5-3 cm,
đỉnh trên còn sót lại ít gốc thân, mặt ngoài nâu xám
hay nâu thẫm, có vân nhăn dọc, với các lỗ vỏ, hơi lồi
ngang và những vết sẹo rễ con hơi nổi lên. Chất tương
đối rắn chắe, khi ẩm thì mềm. Mặt bẻ gãy có vỏ màu
xám trắng, với nhiều khoang dầu màu nâu rải rác, gỗ
từ màu vàng xám đến vàng nâu, tầng phát sinh màu
nâu. Mùi thơm ngát đặc biệt, vị đắng và hăng, nếm hơi
tê lưỡi.
Vi phẫu
Lớp bần có nhiều hàng tế bào. v ỏ hẹp với ít khoang
dầu. Libe rộng chiếm nửa bán kính của rệ. Khoang
dầu .tương đối nhiều, xếp thành vài vòng tiếp tuyến,
lớn tới 153 |Lim xung quanh bao bọc bởi 6-10 tế bào
tiết. Tầng phát sinh tạo thành vòng tròn liên tục. Tia
gỗ rộng có 1-2 hàng tế bào. Mạch rải rác, đường kính
tới 84 |im, thường xếp theo hình xuyên tâm, riêng lẻ.
T ế bào mô mềm chứa hạt tinh bột.
Định tính
Lấy 3 g bột dược liệu, thêm 30 ml ether (TT), đun
trên cách ,thuỷ hổi lưu 1 giờ, lọc và bốc hơi dịch lọc
đến khô. Thêm vào cắn 30 ml ether dầu hoả (độ sôi 30
- 60°C) (TT), lắc và lộc. Hoà tan cắn trong 3 ml
ethanol (TT) rồi đem quan sát dưới ánh sáng tử ngoại
(365 nm) sẽ có huỳnh quang xanh tía.
B. Lấy 1 ml dung dịch ở phản ứng (A), thêm 3 giọt
dung dịch hydroxylamin hydroclorid 70% trong
methanol (TT) mới pha và 3 giọt dung dịch kali
hydroxyd 10% trong methanol (TT), đun nóng nhẹ
trên cách thuỷ, để nguội rồi thêm 2 giọt dung dịch sắt
(III) clorid 1% trong acid hydrocloric (TT), lắc mạnh
sẽ xuất hiện màu vàng cam.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, hoạt hoá ở 100°c trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: n-hexan - benzen - ethylacetat
(2 : 1: 1).
Dung dịch thử: Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 10 ml
ether (TT), ngâm qua đêm, lọc. Bốc hơi dịch lọc trên
cách thuỷ tới khô, hoà tan cắn trong 2 ml cloroform
(TT).
Dung dịch đối chiếu; Lấy 2 g bột Độc hoạt, tiến hành
chiết như dung dịch thử, được dung dịch đối chiếu.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 |J.1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai, lấy bản mỏng để khô ở trong không khí rồi
đem quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365
nm. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
phát huỳnh quang cùng màu và cùng giá trị Rf với các
vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 8% (Phụ lục 7.6).
Chất chiết được trong dược liệu
Gân chính xác khoảng 2 g bột dược liệu (qua rây có
kích thước mắt rây 0,250 mm, để dược liệu trong bình
hút ẩm chứa P2O 5 trong 48 giờ, sau đó cân dược liệu),
cho vào bình sõxhlet, thêm 70 ml ether (TT) và một số
hạt thuỷ tinh. Đun hồi lưu trên cách thuỷ trong 4 giờ,
để nguội, lọc, rửa bình và cặn bằng ether (TT), gộp
dịch lọc và dịch rửa vào bình định mức 100 ml, thêm
ether (TT) đến vạch, lắc đều. Lấy chính xác 50 ml
dịch chiết, cho vào 1 cốc có mỏ đã được sấy đến khối
lượng không đổi, bốc hơi dịch chiết ether rồi đặt trong
bình hút ẩm có chứa phosphor pentoxyd đến khi trọng
lượng không đổi (trong 24 giờ), xác định lượng cao
chiết dược liệu. Chất chiết được trong ether không
đươc dưới 3%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi thân, lá cây khô, lụi hoặc
vào mùa xùân trước khi cây nảy chồi, đào lấy rễ, bỏ
thân, lá, rễ con, rửa sạch, sấy đến gần khô, xếp đống 2
-3 ngày, sau khi mềm, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
phiến mỏng, phơi khô hay sấy khô ở nhiệt độ thấp.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, vi ôn. Vào các kinh thận, bàng quang.
Còng năng
Khu phong, trừ thấp, thông tý, chỉ thống. Chủ trị:
Phong hàn, thấp tý, thắt lưng và đầu gối đau, thiếu âm
phục phong, đầu thống.
Cách dùng, !Ịều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g. Dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.
ĐƯƠNG QUY (Rễ)
Radix Angelicae sinensis
Rễ đã phơi hoặc sấy khô của cây Đưomg quy (Angelica
sinensis (Oliv.) Diels), họ Hoa tán {Apiaceae).
Mô tả
Rễ dài 10 - 20 cm, gồm hhiều nhánh, thường phân biệt
3 phần: Phần đầu gọi là quỹ đầu, phần giữa gọi là quy
thân, phần dưới gọi là quy vĩ. Đường kính quy đầu 1,0
- 3,5 cm, đường kính quy thân và quy vĩ 0,3 - 1,0 cm.
Mặt ngoài màu nâu nhạt, có nhiều nếp nhăn dọc. Mặt
cắt ngang màu vàng ngà, có vân tròn và nhiều điểm
tinh dầu. Mùi thơm đặc biệt. Vị ngọt, cay và hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần mỏng, màu nâu nhạt. Mô mềm vỏ gồm những
tế bào màng mỏng có chứa nhiều tinh bột. Vùng libe
có nhiều ống tiết tinh dầu. Tầng sinh libe - gỗ là một
vòng ngoằn ngoèo, rõ rệt. Mô mềm ruột có nhiều sợi.
Soi bột
Màu nâu vàng, mùi thơm đặc biệt. Nhiều, hạt tinh bột
đứng riêng lẻ. Mảnh mô mềm có nhiều hạt tinh bột,
ống tiết tinh dầu thường bị vỡ. Mảnh mạch mạng,
mạch xoắn, mạch điểm.
Định tính
Phương pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G.
Hệ đung môi khai triển: Benzen - ethyl acetat (95:5).
Dung dịch thử; Lấy 4 g bột dược liệu cho vào bình nón
nút mài có dung tích khoảng 100 ml, thêm 20 ml
ethanol 95% (TT). Ngâm trong khoảng 1 giờ, thỉnh
thoảng lắc, lọc, đun trên cách thủy còn khoảng 10 ml,
được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 4 g bột Đương quy, tiến
hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 Ịil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai, lấy bản mỏng ra khỏi bình sắc ký, để bay
hơi hết dung môi ở nhiệt độ phòng. Quan sát dưới ánh
sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm.
Trên sắc kỷ đồ của dung dịch thử cho 2 vết phát quang
màu xanh sáng (chính) và 6 vết màu xanh lơ (phụ) có
cùng màu sắc và giá trị R| với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Khong quá 1% (Phụ lục 9.4)
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không quá 2% (Phụ lục 7.5).
Định lượng
Tiến hành phưofng pháp chiết nóng theo chuyên luận
xác định chất chiết được trong dược liệu (Phụ lục 9.3).
Hàm lượng chất chiết được trong dược liệu bằng
ethanol 50% không ít hơn 40%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu. Đào lấy rễ, rửa sạch, loại bỏ tạp
chất, phơi hoặc sấy ở nhiệt độ thấp đến khô.
Bàochế
Đưcmg quy đã loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
lát mỏng, phơi khô hoặc sấy khô ò nhiệt độ thấp.
Tửu Đương quy: Lấy Đương quy đã thái thành lát,
phun rượu cho đều, ủ qua, cho vào chảo đun nhỏ lửa,
sao nhẹ đến khô, lấy ra để nguội. Cứ 100 kg Đưcmg
quy dùng 10 kg rưọfu. Dược liệu này là phiến mỏng
dạng tròn hoặc không đều, mặt cắt có vân nâu nhạt.
Chất dai, màu vàng thẫm, vị hơi đắng, mùi thơm nồng,
có mùi rượu.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh ẩm, mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, tân, ôn. Vào các kinh can, tâm, tỳ.
Công năng, chủ trị
Bổ huyết, hoạt huyết, điều kinh, ngừng đau, nhuận
tràng, thông đại tiện. Chủ trị: Huyết hư vàng úa, chóng
mặt, tim đập mạnh. Kinh nguyệt không đều, kinh
nguyệt bế tắc, hành kinh đau bụng, đau bụng do hư
han, táo bón. Phong thấp tê đau, sưng đaù do sang
chấn.
Tửu Đưcíng quy; Dùng điểu trị kinh nguyệt bế tắc,
hành kinh đau bụngí phong thấp tê đau, sưng đau do
sang chấn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
ĐƯƠNG QUY DI THỰG (Rễ)
R adix A ngelicae acutilobae
Dược liệu dùng là rễ củ đã phơi hay sấy khô ở 50 -
60°c của cây Đương quy di thực từ Nhật Bản
{Angelica acutilòha (Sieb, et Zucc.) Kitagawa), họ
Hoa tán {Apiaceae).
Mô tả
Rễ chính ngắn và mập, dài khoảng 1 0 - 2 0 cm, đường
kính 2 cm trở lên, xung quanh có nhiều rễ nhánh dài
1 5 - 2 0 cm, đưòng kính 0,5 cm trở lên. Mặt ngoài màu
nâu tối, nhiều vết nhăn theo chiểu dọc, nhiều sẹo lồi
nằm ngang là vết tích của rễ con. Mặt cắt màu trắng
ngà mịn, có vân tròn và nhiều điểm dầu. Mùi thơm hơi
hắc, vị ngọt nhẹ, sau hơi cay nồng.
Vi phẫu
Lớp bần gồm nhiều hàng tế bào hình chữ nhật màng
dày, xếp thành những vòng đồng tâm và những dãy
xuyên tâm. Mô mềm vỏ tế bào màng mỏng méo mó,
nhiều đám khuyết to, có nhiều ống tiết tinh dầu nẳm
trong mô mềm vỏ và libe. Tầng sinh libe - gỗ gồm hai
hàng tế bào xếp thành vòng ngoằn ngoèo, phân chia
phần gỗ và libe. Bó libe - gỗ bị các tia ruột Gắt thành bó
dài. Mạch gỗ có vách dày, khoảng 7 - 1 0 mạch gỗ. Tia
ruột gồm 2 - 3 hàng tế bào xếp thành tia.
Soi bột
Có rất nhiều hạt tinh bột nhỏ đứng riêng lẻ hay từng
đám. Mảnh mạch xoắn, mạch mạng, mạch điểm.
M ảnh mô mềm chứa nhiều hạt tinh bột và ống tiết bị
vỡ, giọt dầu màu vàng nhạt.
Định tính
A. Bột dược liệu phát quang dưới ánh sáng tử ngoại ò
bước sóng 366 nm.
B. Phưong pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm sấy ở 120°c
trong 1 giờ.
Hệ dung môi khai triển; Benzen - ethyl acetat (3:1).
Dung dịch thử: Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml
aceton (TT), lắc thật kỹ, để qua đêm, lọc. Dịch lọc cô
trên cách thuỷ đến khô. Hoà tan cắn trong 1 mi
cloroform (TT).
Cách tiến hành: Chấm trên bản mỏng 10 )0,1 dung dịch
thử. Sau khi triển khai và làm bay hơi dung môi. Quan
sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm. Trên
sắc ký đồ có 4 vết phát quang màu xanh lơ sáng, có
giá trị R, : 0,22; 0,26; 0,32 và 0,50. Sau đó phun dung
dịch kali hydroxyd 1 N trong ethanol, các vết này phát
quang mạnh hơn.
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 6 % (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid
Không quá 4,5% (Phụ lục 7.5).
Tỷ lệ các bộ phận khác của cây
Thân, lá, hoa lẫn trong dược liệu không quá 2% (Phụ
lục 9.4).
Tỷ lệ tạp chất lạ
Không được quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lưọng
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng trong chuyên
luận xác định các chất chiết được trong dược liệu (Phụ
lục 9.3). Hàm lượng chất chiết được trong dược liệu
bằng ethanol 50% không được ít hơn 35%.
Chếbiến
Cây trồng được 10 đến 12 tháng thì thu hoạch. Đàọ lấy
rễ củ, rửa sạch, phơi hay sấy ở 50°c - 60°c đến khô.
Bảo quản
Để nơi mát, tránh ẩm, mốc, mọt.
Tính vị, quí kỉnh
Cam, tân, ôn. Vào các kinh can, tâm, tỳ.
Công nâng, chủ trị
Bổ huyết, hành huyết, hoạt huyết điều kinh, nhuận
trưòíig thông tiện, lý khí chỉ thống. Chủ trị: Kinh
nguyệt không điều hoà,. đau bụng khi thấy kinh, thắt
lưng đau, băng lậu, đại tiện khô táo, đi lỵ đau bụng.
Cách dùng, liều ỉưọTig
Ngày dùng 6 - 1 5 g, dạng thuốc sắc.
GAI (Rễ)
R adix Boehm erìae niveae
Trữ ma căn
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Gai làm bánh
(Boehmena nivea (L.) Gaud.), họ Gai {Urticaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ, hơi cong queo, dài 8-25 cm, đường kính
0,8 - 2 cm. Mặt ngoài màu nâu xám hoặc nâu sẫm, có
những vết nhăn dọc và ngang, dài, có lỗ bì đồng thời
có vết tích của rễ con. Chất cứng. Vết bẻ màu vàng có
xơ, phần vỏ màu nâu xám, phần gỗ màu nâu nhạt, một
số ở giữa có vòng đồng tâm, phần tuỷ (ruột) màu nâu,
trong rỗng, tia ruột khá rõ. Mùi nhẹ, vị nhạt, nhai hơi
dính răng.
Vi phẫu
Lớp bần gồm 3 - 4 hàng tế bào dài, màu nâu. Mô mềm
vỏ rải rác có các tế bào chứa chất nhày và tinh thể
calci oxalat hình cầu gai, đôi khi có đắm sợi. Bó libe -
gỗ bị cắt bởi các tia ruột chạy từ ruột ra tận mô mềm
vỏ, trong libe cũng có đám sợi. Mạch gỗ tròn, to, chạy
dài đến ruột. Mô mềm ruột hẹp.
Bột
Màu vàng nâu. Soi kính hiển vi thấy; Sợi dài, rời hoặc
dính ỉặi thằnh bó. Mảnh mô mềm có tế bào hình nhiều
cạnh, màng mỏng, chứa đầy tinh bột. Hạt tinh bột tròn
nhỏ. Mảnh mạch gỗ rộng. Mảnh bần màu vàng sẫm,
dày. Tinh thể calci oxalat hình cầu gai.
Độ ẩm
Không quá 10 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không qua 1% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ hay mùa thu. Đào lấy rễ, rửa
sạch đất, cắt bỏ rẻ con, để nguyên hay thái phiến,
dùng tươi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào kinh can, tâm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tán ứ, chỉ huyết, an thai, lợi tiểu.
Chủ trị: Nhiệt bệnh đại khát, đại cuồng, huyết lâm, bí
tiểu, thổ huyết, hạ huyết, xích bạch đới hạ, đan độc,
ung thũng, sưng đau do sang chấn, rắn, côn trùng cắn,
trẻ nhỏ CÓ ban đỏ, động thai ra máu.
Cách dùng, liều iượng
Ngày dùng 6 - 20 g, dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài; Lấy rễ tươi giã lấy nước để bôi, đắp hoặc
sắc lấy nước rửa.
Kiêng kỵ
Vị hư, ỉa chảy không nên dùng.
GẪC (Hạt)
Semen M om ordicae cochinchinensỉs
M ộc miết tử
Hạt đã bóc bỏ áo hạt, phơi hay sấy khô, Ịấy từ quả
chín của cây Gấc (Momordica cochinchinensis (Lour.)
Spreng.), họ Bí {Cucurhitaceae).
Mô tả
Hạt gần tròn, dẹt, giữa hơi phồng lên, đường kính 2 -
4 cm, dày 0,5 cm. vỏ hạt cứng màu nâu đen, tưofng
đối ráp, xù xì, mép có răng tù và rộng. Trong vỏ cứng
có màng mỏng như nhung, màu lục xám, trên mặt có
những vết dài nhỏ màu nâu. Hai lá mầm màu trắng
ngà ép vào nhau, có chất dầu; M ùi đặc biệt, vị đắng.
Bột
Màu vàng xám, tế bào mô cứng hình tròn hay bầu
dục, thành dày hoá gỗ, mép lượn sóng, đường kính
51-117 Ịj,m, khoang nhìn rõ rệt, hẹp. Tế bào mô mềm
của lá mầm nhiều cạnh, chứa chất dầu béo và hạt
aleuron. Khối dầu hình tròn, đường kính 27-73 (am,
có vân lưới rõ trên bề mặt.
Định tính
Lấy 2 g bột dược liệu thô, thêm 20 ml ether (TT),
ngâm ấm khoảng 30 phút, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc, bốc
hơi trên cách thuỷ đến khô. Thêm một ít bột natri
sulfat khan (TT) vào cặn còn lại, đun nóng, sẽ có bọt
và hơi cay màu trắng bốc lên.
B. Lấy 2 g bột dược liệu thô, thêm 20 ml nước, đun
trên cách thuỷ 30 phút, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc cho vào
một ống nghiệm có nút mài, nút kín, lắc mạnh trong 1
phút, sẽ có nhiểu bọt bền, trong khoảng 10 phút.
Độ ẩm
Kliông quá 10 % (Phụ lục 9.6).
Chế biến
Quả gấc chín, bổ lấy hạt, bóc bỏ màng đỏ bên ngoài,
phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Lấy hạt khô, loại tạp chất, đập ra lấy nhân, để nguyên
hoặc giã nát trộn với giấm để bôi.
Bột mộc miết tử sương: Sao khô nhân hạt gấc sạch,
nghiền, tán nhỏ, bọc vào giấy, ép cho ra hết chất dầu,
được bột trắng nhỏ như sương.
Bảo quân
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi cam, ôn, có độc. Vào các kinh can, tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Tán kết, tiêu thũng, công độc liệu sang, tiêu tích khối,
tiêu thũng độc, tán huyết, trừ phong. Chủ trị: Mụn
nhọt sưng tấy, tràng nhạc lở loét, sưng vú, tắc tia sữa,
chấn thựơng ứ huyết, trị sang lở thũng độc, nhũ ung,
trĩ lậu.
Cách dùng, liều lưộTig
Ngày dùng 0,9 - 1,2 g, dùng ngoài mài với nước và
mài với giấm hoặc giã nát trộn với giấm để bôi.
GỪNG (Thân rễ)
Rhizoma Zingiberis
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Gừng (Zingiber
ojficinale Rosc.), họ Gừng {ZinỊỊÌheraceae).
Mô tả
Thân rễ (quen gọi là củ) không có hình dạng nhất
định, thường phân nhánh, dài 3 - 7 cm, dày 0,5 - 1,5
cm. Mặt ngoài màu trắng tro hay màu nâu nhạt, có đốt
tròn rõ rệt và vết nhăn dọc. Đính các nhánh có vết thân
khí sinh. Vết bẻ màu trắng tro hoặc ngà vàng, có bột,
vân tròn rõ. Mặt cắt ngang có nhiều chấm sáng (tế bào
chứa dầu nhựa) và có sợi thưa. Mùi thơm, vị cay nóng.
Vi phẫu
Biểu bì gồm một hàng tế bào màng mỏng tựơng đối
đều đặn. Mô mềm vỏ ngoài gồm tế bào màng hơi dày,
Lớp tựa bần gồm khoảng 5 - 6 hàng tế bào hình chữ
nhật xếp đểu đặn. Mô mểm vỏ trong gồm tế bào màng
mỏng nhăn nheo, ơ thân rê non thấy rõ vòng nội bì và
trụ bì. Các bó libe - gỗ tập trung thành vòng gần như
liên tục nằm sát trụ bì và ỏf rải rác cả trong mô mềm
vỏ, mô mềm ruột. Mỗi bó hình tròn hay hình trứng có
1 - 4 mạch gỗ ở giữa, libe bao bọc xung quanh. Mô
mềm ruột gồm tế bào tròn, to hơn tế bào mô mềm vỏ.
Những tế bào chứa tinh dầu và tế bào chứa tinh bột rải
rác khắp trong mô mềm ruột và mô mềm vỏ.
Soi bột
Mảnh mô mềm gồm những tế bào hình nhiều cạnh, rải
rác có tế bào chứa tinh dầu màu vàng nhạt. Những hạt
tinh bột hình trứng, có vân rõ. Mảnh bần gồm các tế
bào hình nhiều cạnh, màng hơi dày, màu vàng nhạt.
Sợi có thành mỏng. Mảnh mạch vạch, mạch vòng.
Định tính
A. Lấy khoảng 5 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol
70% (TT), đun sôi, lắc đều, lọc.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 5 giọt dung dịch natri
nitroprusiat 1% (TT), thêm 3 giọt dung dịch natri
hydroxyd 10% (TT), xuất hiện màu đỏ, thêm 2 giọt
acid acetic băng (TT), có tủa chuyển sang màu vàng.
B. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 3 giọt dung dịch para
nitroanilin (TT), thêm 0,5 ml dung dịch natri '
hydrocarbonat 5% (TT), 4 ml nước, đun sôi, để nguội,’
dung dịch có màu nâu đỏ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 6 % (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hỵdrocloric
Không qua 3% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất: Không quá 1% .
Tỷ lệ non, xốp : Không quá 1%.
Định lượng
A. Chất chiết được trong dược liệu: Tiến hành theo
phương pháp chiết lạnh ghi trong chuyên luận xác
định chất chiết được trong dược liệu (Phụ lục 9.3).
Dược liệu phải chứa ít nhất 10% chất chiết được trong
nước hoặc 45% chất chiết được trong ethanol 90%.
B. Định lượng tinh dầu; Tiến hành theo phương pháp
định lượng tinh dầu trong dược liệu (Phụ lục 9.2).
Dùng 30 g bột dược liệu, thêm 150 ml nước, cất trong
Chế biến
Đào lấy củ gừng già, rửa sạch, phơi hoặc sấy đến khô
(can khương).
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, nhiệt. Vào các kinh tâm, phế, tỳ, vị, thận.
Công năng, chủ trị
Ôn trung tán hàn, hổi dương, thông mạch, táo thấp
tiêu đàm. Chủ trị: Đau bụng lạnh, đầy trướng không
tiêu, nôn mửa ỉa chảy, tứ chi lạnh, mạch yếu, đàm ẩm,
ho suyễn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 20 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Âm hư nội nhiệt sinh ho, biểu hư làm ra mồ hôi nhiều
hoặc mất máu không nên dùng.
HÀ THỦ Ô Đ ỏ (Rễ)
R adix P allopiae multiflorae
Rễ củ phơi hay sấy khô của cây Hà thủ ô đỏ {Pallopia
rìudĩifloTa (Thunb.) Haraldson, họ Rau răm
{Polygonaceưe).
Mô tả
Rễ củ hình tròn, dài, không đều, củ nhỏ để nguyên, eủ
to bổ đôi theo chiều dọc, hay chặt thành từng miếng
toỊ Mặt ngoài có những chỗ lồi lõm do các nếp nhăn
ăn sâu tạo thành. Mặt cắt ngang có lớp bần mỏng màu
nâu sẫm, mô mềm vỏ màu đỏ hồng, có nhiều bột, ở
giữa có ít lõi gỗ. Vị chát.
Vi phẫu
Lớp bần gồm 3 - 4 hàng tế bào màng dày. Mô mềm vỏ
phát triển nhiều, rải rác có nhiều tinh thể calci oxalat
hình cầu gai và hình thoi. Ngoài ra có các bó libe cấp I
mới được hình thành, nằm riêng lẻ hoặc chụm với
nhau thành nhiều vòng libe - gỗ mới trong mồ mềm
vỏ. Từng đám libe cấp II rời nhau xếp theo một vòng
tròn ứng với các nhánh gỗ cấp II ở bên trong. Tầng
sinh libe - gỗ. Gỗ cấp II chạy vào đến tâm. Tia ruột
chạy từ tâm cắt gỗ cấp II thành từng nhánh và cắt libe
cấp II thành từng đám.
Soi bột
Màu nâu hồng, vị hơi chát, nhiều hạt tinh bột hình bán
nguyệt hay hình tròn, đường kính 5 - 25 )Lim, rốn hình
sao hay vạch, hay phân nhánh. Có khi hai ba hạt tinh
bột tụ họp với nhau. Mảnh bần màu nâu. Tinh thể calci
oxalat hình cầu gai, đường kính 20 - 50 |Lim. Mảnh mô
mềm có tế bào màng mỏng chứa tinh bột. Mảnh mạch
mạng ít gặp.
Định tính
A. Lấy 2 g bột cho vào ống nghiệm, ngâm
nước trong 30 phút, gạn lấy 5 ml, thêm 3 - 4
dịch natri hydroxyd (TT) sẽ có màu đỏ sẫm,
B. Lấy 0,1 g bột, thêm 10 ml dung dịch natri hydroxyd
10% (TT) đun cách thủy trong 5 phút, để nguội, lọc,
dịch lọc được acid hóa bằng dung dịch acid
hydrocloric 10% (TT) đến môi trường acid (thử bằng
giấy quỳ), sau đó lắG với 20 ml ether ethylic (TT), lóp
ether ethylic có màu vàng cam, gạn lấy 5 ml ether,
thêm 5 ml dung dịch amoniac đậm đặc, lớp amoniac
sẽ có màu đỏ.
c. Lấy 0,2 g bột dược liệu đun cách thủy với 10 ml
ethanol 96% trong 5 phút, để nguội, lọc, lấy 5 ml dịch
lọc để bay hơi đến khô, thêm 2 ml dung dịch antimoni
clorid (TT) sẽ có màu đỏ hay tím đỏ.
D. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại lát cắt có màu
vàng xám.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lực 5.16).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ xơ gỗ
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Địnhlưọtig
Tiến hành theo phương pháp chiết nguội trong chuyên
luận xác địĩih các chất chiết được trong dược liệu (Phụ
lục 9.3). Dược liệu phải chứa không ít hơn 20% chất
chiết được bằng ethanol 30% (tính theo dược liệu
khô).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi lá khô úa, đào lấy củ cắt
bỏ hai đầu, rửa sạch, củ to cắt thành miếng, phơi hay
sấy khô. Nếu đồ chín rồi phơi thì tốt hơn.
Bào chế
Chế Hà thủ ô: Rửa sạch củ, ngâm nước vo gạo 1 ngày
1 đêm, sau đó rửa lại. Đổ nước đậu đen cho ngập (cứ 1
kg Hà thủ ô cần 100 g đậu đen, 2 lít nước, nấu đến
khi đậu đen nhừ nát), nấu đến khi gần cạn, eần đảo
luôn cho chín đều. Khi củ đã mềm, lấy ra, bỏ Ịõi (nếu
cổ). Thái hoặc cạo mỏng rổi phơi khô. Nếu còn nước
đậu đen thì tẩm phơi cho hết.
Nếu đồ, phơi 9 lần (cửu chưng cửu sái) thì càng tốt. Khi
đun nên đặt vỉ ở đáy nồi cho khỏi cháy dược liệu.
Bảo quản
Để nơi khô, mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, cam, sáp, ôn. Vào các kinh can, tâm, thận.
Công năng, chủ trị
Giải độc, tiêu ung, nhuận trấng, thông đại tiện. Chủ
trị: Tràng nhạc nhọt độc, phong chẩn ngứa, trường ráo
táo bón, chứng lipid huyết táng.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 6 - 12 g Hà thủ ô đã chế, dạng thuốc sắc
hoặc rượu thuốc.
HẠ KHÔ THẢO (Cụm quả)
Spica Prunellae
Cụm quả đã phơi hay sấy khô của cây Hạ khô thảo
{Prunella vulgaris L.), họ Hoa môi {Lamiaceae)
Mô tả
Dược liệu hình chuỳ do bị ép nên hơi dẹt, dài 1,5-8
cm, đường kính 0,8-1,5 cm; màu từ nâu nhạt đến nâu
đỏ, Toàn cụm quả có hơn 10 vòng đài còn lại và lá
bắc, mỗi vòng Ịại có hai lá bắc mọc đối trên cuống hoa
hay quả như hình quạt, đỉnh nhọn, có gân gợii rõ, mặt
ngoài phủ lông trắng. Mỗi lá bắc có 3 hoa nhỏ, tràng
hoa thường bị rụng, đài có 2 môi, với 4 quả hạch nhỏ
hình trứng, màu nâu với vết lồi trắng ở đầu nhọn. Thể
nhẹ, chất giòn, mùi nhẹ, vị nhạt.
Định tính
A. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 15 ml ethanol (TT),
đun hồi lưu trong cách thuỷ 1 giờ, lọc. Lấy dịch lọc để
thử các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dịch lọc vào 1 bát sứ nhỏ, bốc hơi trên cách
thuỷ tới khô. Hoà tan cắii bằng 1 giọt acid sulfuric (TT)
sẽ xuất hiện màu đỏ tía chuyển dần sang màu lục tối.
Nhỏ I ít dịch lọc lên 1 tờ giấy lọc rồi phun hỗn hợp
dung dịch sắt (III) clorid 0,9% (TT) và dung dịch kali
fericyanid 0,6% (TT) theo tỷlệ (1:1), sẽ xuất hiện màu
xanh lơ.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng; Silicagel G, hoạt hoá ở 1 10°c trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: Cyclohexan - cloroform -
ethylacetat - acid acetic băng (20;5;8;0,5).
Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 20 ml
ethanol (TT), đun hồi lưu trên cách thuỷ 1 giò, lọc.
Bốc hơi dịch lọc tới khô, ngâm cắn 2 lần, mỗi lần với
15 ml ether dầu hoả (30°c - ÓO^C) (TT) trong khoảng
2 phút, gạn bỏ dung dịch ether dầu hoả. Hoà tan cắn
trong 1ml ethanol (TT).
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g Hạ khô thảo, tiến hành
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Ghấm riêng biệt lên bản mỏng 2 |ul
dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi triển
khai, lấy bản mỏng để khô trong không khí rồi phun
dung dịch acid sulfuric 10% trong ethanol (TT), sấy
bản mỏng ở 100°C tới khi hiện rõ các vết. Quan sát sắc
ký đồ dưới ánh sấng thường sau đó dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 366 nm. Trên sắc ký đồ của dung
dịch thử phải có các vết phát huỳnh quang cùng màu
sắc và cùng giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Đ ộẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
T ro toàn phần
Không quá 10,0% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Thân cây: Không quá 5%.
Tạp chất khác: Không quá 1%.
C hế biến
Vào mùa hạ, hái khi cụm quả có màu đỏ nâu, phơi
hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
T ính vỊ, quy kinh
Tân, khổ, hàn. Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Thanh hoả, minh mục, tán kết, tiêu thũng. Chủ trị:
Mắt đỏ sưng đau, đau con ngươi vào ban đêm, nhức
đầu, chóng mặt, bươií cổ, tràng nhạc, tuyến vú tăng
sinh, nhọt vú sưng đau, huyết áp cao.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 9 - 15 g. Dạng thuốc sắc.
HẬU PHÁC (Hoa)
Flos M agnoliae officinalis
Nụ hoa phơi hay sấy khô của cây Hậu phác {Magnolia
ojficinalis Rehd. et Wils.) hoặc cây Ao diệp Hậu phác
{Magnolia ojficinalis Rehd. et Wils. var. biloba Rehd.
et Wils.), họ Ngọc lan (Magnoliaceae)
Mô tả
Nụ hình nón dài, dài 4 - 7 cm, gốc nụ có đưòfng kính
1,5 - 2,5 cm; màu nâu đỏ đến nâu thẫm. Bao hoa
thường có 12 cánh, chất thịt, các cánh hoa vòng ngoại
hình trứng ngược, các cánh hoa vòng trong hình thìa.
Nhiều nhị, bao phấn hình dải, chỉ nhị rộng và ngắn.
Nhiều lá noãn rời nhau đính theo hình xoắn ốc trên
một đế hình nón. Cuống hoa dài 0,5- 2cm, phủ đầy
lông nhung màu vàng xám. Chất giòn, dễ gẫy. Mùi
thơm, vị nhạt.
Bột
Màu nâu đỏ, tế bào biểu bì của cánh hoa hình đa giác
hoặc bầu dục, mặt ngoài có các nốt nhô lên, mật độ
dày, có vân nhỏ. Tế bào đá nhiều, phận nhánh không
đều, thành dày 7 - 1 3 |Lim, có thành có lỗ rõ và một
khoang to. Tế bào dầu hình tròn hoặc bầu dục, đưòtig
kính 37 - 85 (im, thành hơi dày, bên trong chứa chất
màu nâu vàng. Hạt phấn hoa hình bầu dục, dài 48 - 68
|j.m, đường kính 37 - 48 |u,m, có một rãnh, mặt ngoài
có vân lưới nhỏ. Lông che chở có 1 - 3 tế bào, dài 820
- 2300 )j,m, thành rất dày, đôi khi mặt ngoài có vân
dạng xoắn, có chất cutin. Lông đơn bào dài, đầu nhọn,
đáy hơi phình to. Tế bào đáy của lông đa bào ngắn
hoìi, phình to rõ, thành mỏng.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng silií^gel G, đã sấy ở 110°c khoảng 1 giờ.
Dung môi khạí triển; Benzen - methanol (27: 1).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thêm 8
ml methanol (TT), lắc trong 30 phút, lọc, được dung
dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tẵn chất đối chiếu magnolol
và honokiol trong methanol để àứợc dung dịch có
chứa I mg mỗi chất trong 1 ml. Nếu không có chất đối
chiếu, dùng 1 g bột thô hoa Hậu phác, rồi chiết như
dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5|ịI
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai sắc ký xong, lấy bản mỏng ra để khô ờ nhiệt
độ phòng, phun dung dịch vanilin 1% trong acid
sulfuric. Sấy bản mỏng ở 100“C khoảng 10 phút, sắc
ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có cùng màu
và giá trị Rf với cáe vết trên sắc ký đồ của dung dịch
đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85“C, 4 giờ).
Tạp chất
Bộ phận khác của cây (cành, lá): Không quá 2% (Phụ
lục9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, khi hoa chưa nở, hái lấy nụ, đồ
khoảng 10 phút, lây ra phơi hay sấy khô ở nhiệt độ thấp.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín, tránh sâu, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi ôn. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Lý khí, hoá thấp. Chủ trị; Thượng vị bĩ tức, đầy
chướng, chán ăn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắG. Thường phối hợp
với các loai thuốc khác.
HẬU PHÁC (Vỏ)
Cortex Magnoliae officinalis
Vỏ phơi hay sấy khô của cây Hậu ỹhác {Magnolia
officinalis Rehd. et Wils.) hoặc cây Ao diệp hậu phác
(Magnolia officinalis Rehd. et Wils. var. biloba Rehd.
et Wils.), Họ Ngọc lan (Magnoliaceae)
Mô tả
Vỏ thân: Vỏ khô cuộn thành ống đơn hoặc ống kép,
dài từ 30 - 35 cm, dày 0,2 - 0,7 cm, thường gọi là
"đồng phác" (ống hậu phác). Đầu vỏ khô gần phần rễ
loe ra như loa kèn, dài từ 13 - 25 cm, dày 0,3 - 0,8 cm,
thường gọi là "hoa đồng phác". Mặt ngoài màu nâu
xám, thồ, âôi khi dạng vẩy dễ bóc ra, có lỗ bì hình bầu
dục và có vân nhăn dọc rõ. Cạo bỏ vỏ thô hiện ra màu
nâu vàng; mặt trong màu nâu tía hoặc nâu tía thảm,
tương đối trơn, có sọc dọc nhỏ, cạo ra có vết dầu rõ.
Chất cứng khó bẻ gãy. Mặt gẫy sần sùi, lấm tấm hạt,
tầng ngoài màu nâu xám, tầng trong màu nâu tía hoặc
nâu, có chất dầu, đôi khi có đốm sáng nhỏ. Mùi thơm,
vị cay hơi đắng.
Vỏ rễ (căn phác): Dạng ống đơn hoặc phiến lát không
đều, có khi cong queo giống ruột gà gọi là kê trưcmg
phác. Chất cứng, dễ bẻ gẫy, mặt gẫy có xơ.
Vỏ cành (chi phác): Dạng ống đoíi, dài 10 - 20 cm,
dày 0,1 - 0,2 cm. Chất giòn, dễ bẻ gẫy, mặt gẫy có xơ.
Vi phẫu
Lớp bần có trên 10 hàng tế bào, có khi thấy tầng vỏ
khô bong ra. Phía ngoài vỏ có vòng tế bào đá và phía
trong rải rác nhiều tế bào chứa dầu và nhóm tế bào đá.
Tia libe có 1 - 3 hàng tế bào rộng, phần nhiều sợi xếp
thành bó; rải rác có tế bào chứa dầu.
Bột
Màu nâu, có nhiều sợi, đưòíng kính 15 - 32 |0.m, vách
rất dày, đôi khi có hình lượn sóng hoặc hình răng cưa
ở một cạnh, hoá gỗ, ống lỗ không rõ. Tế bào đá hình
vuông, hình bầu dục, hình trứng, hoặe dạng phân
nhánh không đều, đường kính từ 11 - 65 |j,m, đôi khi
có vân sọc rõ. Tế bào dầu hình bầu dục hoặc hơi tròn,
đường kính 50 - 85 jxm, chứa chất dầu màu nâu vàng.
Độ ẩm
Không quá 15 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ vỏ chết: Không quá 2%.
Tạp chất khác : Không quá 1 %
Tro toàn phần
Không quá 6 % (Phụ lục 7.6).
Tỷ lệ vụn nát
Mảnh dưới 3 cm: Không được có (Phụ iục 9.5).
Định tính
Phương pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: Benzen - methanol (27:1)
Dung dịch thử: Lắc 0,5 g bột dược liệu với 5 ml
methanol (TT) trong 30 phút, lọc, lấy dịch lọc làm
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Pha dung dịch magnolol và
honíẰioÌ 0,1% trong methanol (TT). Nếu không có
các chất đối chiếu, dùng 0,5 g bột vỏ Hậu phác, chiết
như dung dịch thử.
Cách tiến hành: ơ iấ m riêng biệt lên bản mỏng 5 |J,1
dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi triển
khai, phơi khô bản mỏng trong không khí, phun dung
dịch vanilin 1% trong acid sulfuric (TT). Sấy bản
mỏng ở 100°c trong 10 phút, màu sắc và vị trí của các
vết trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải tương đương
với các vết trên sắc ký đồ của dung dich đối chiếu.
Chê biên
Tháng 4 - 6 , bóc lấy vỏ rễ, vỏ thân và vỏ cành cây Hậu
phác, phơi âm can, vỏ đã khô cho vào nước sôi đun
qua, vớt ra chất đống để nơi ẩm cho ra mồ hôi, đến khi
màu mặt trong vỏ biến thành màu nâu tía hoặc màu
nâu, đem đồ mềm, lấy ra cuộn thành ống, phơi khô.
DẸO ene
Vỏ hậu phác cạo bỏ vỏthô, rửa sạch, ủ mềm, thái lát
mỏng, phơi khô.
Khương hậu phác: Lấy Sinh khương (gừng sống) thái
lát, sắc lấy nước, cho Hậu phác sạch vào nước gừng,
nấu kỹ, âến khi nước gừng được hút hết, lấy ra thái
thành miếng mỏng“ phơi h S c sấy khô. Cứ 100 kg Hậu
p h l dù7g 10 kg Sinhkhương.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
. I• u
Tinh VỊ, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào các kinh tỳ, vị, phế, đại trường.
, ,
Công năng, chủ trị , .
Táo thấp, tiêu đàm, hạ khí, trừ đầy trướng. Chủ trị;
Thấp trệ, tổn thưcmg trung tiêu, thượng vỊ bĩ tức, nôn
lyiứa, tiêu chảy, thực tích khí trệ, bụng chướng, đàm
ấm, ho suyên.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 3 - 9 g, dang thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư yếu, nguyên khí kém, phụ nữ có thai thận
trọng khi dùng.
Khi dùng kiêng ăn Đậu, không dùng với Trạch tả, Hàn
thuỷ thạch, Tiêu thạch.
H O À N G BÁ (V ỏ th â n )
Cortex Phelỉođendri
Vỏ thân và vỏ cành (đã cạo bỏ lớp bần) phơi hay sấy
khô của cây Hoàng bá (Phellodenclron chínense
Schneid.), họ Cam (ÄMtoceae).
]y|ộ
Vỏ thân màu vàng nâu, dày 0,3 - 0,5 cm, dài 20 - 40
cm, rộng 3 - 6 cm. Mặt ngoài còn sót lại lóp bần màu
nâu đất, có những vết lõm sần sùi và rãnh dọc, mặt
trong màu nâu nhạt, có nhiều các vêt nhăn dọc nhỏ,
dài, vết bẻ lởm chởm, chất rắn, nhẹ, màu vàng rơm.
Vỏ .cành cây dày 0,15 - 0,20 cm, mảnh dài cuộn lại
thành hình ống. Mặt ngoài có lớp thụ bì màu nâu xám,
khi bong ra để lộ lớp bần màu nâu sẫm, trên có lấm
tấm nhiều vết lỗ vỏ, mặt trong màu nâu nhạt hơn, có
những vết nhăn nhỏ, dọc. Chất giòn, dễ bẻ, mặt bẻ lởm
chởm, để lộ mô mềm màu vàng rofm.
Vi phau
Lớp bần còn sót lại rất mỏng gồm vài hàng tế bào hình
chư nhật dẹt. Mô mềm vỏ chiếm 1/3 bề dày vỏ thân,
gồm những tế bào có màng mỏng, nhiều đám sợi rải
rác và có tinh thể calci oxalat hình thoi. Lớp libe cấp 2
dày, chiếm 2/3 bề dày vỏ thân, có nhiều đám sợi nằm
trong libe, có màng dày, khoang hẹp; bên cạnh có tinh
thể calci oxalat hình thoi. Tia ruột gồm 2 - 4 dãy tế
bào hình chữ nhât, màng mỏng, xếp ngoằn ngoèo theo
hướnơ xuyên tâm
tươi, không mùị, vị rất đăng. Soi kính hiển
thấỵ: Rất nhiều đám sợi mang tinh thể cạlci oxalat
lăng trụ, có đám sợi mà^ vàng nâu h(gc v à n |
'7 ’
mềm vỏ với các tê bào hình gần tròn. Mảnh bần (còn
sót lại) gồm các tế bào hình chữ nhật, màng hơi uốn
lượn, màu vàng nâu.
Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại mặt cắt ngang dược
quang màu vàng tươi sáng.
Định tính
A. Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 3 ml nước, đun nhẹ,
2 ml dịch lọc, thêm 1 ml dung dịch acid
sulfuric 1% (TT), thêm dần dung dịch bão hòa clor
(TT). Để yên 10 phút, chỗ tiếp xúc giữa 2 lớp chất
Ịỏng Ị vòng màu đỏ sẫm.
Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 1 ml ethanol (TT),
đun nhẹ, lọc.
Lấy 1 - 2 giọt dịch lọc nhỏ trên lam kính, hơ nhẹ trên
đèn cồn đến gần khô, thêm 1 giọt dung dịch acid nitric
25% (TT), đậy lá kính mỏng lên. Sau 20 phút soi kính
hiển vi thấy những tinh thể hình kim to, xếp thành
chùm, màu vàng tươi.
Lấy 1 - 2 giọt dịch lọc nhỏ trên lam kính, hơ nhẹ trên
đèn cồn đến gần khô, thêm 1 giọt acid hydrocloric
đậm đặc (TT), đậy lá kính mỏng lên. Sau 20 phút, soi
kính hiển vi thấy có tinh thể hình kim ngắn, màu
vàngtuơi.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
T ạp chất
Không quá 1% (Phụ iục 9.4).
Định lượng
Ị)uj^g dịch thử: Cân chính xác khoảng 0,5 g bột dữợc
liệu (Jã nghiền nhỏ qua rây có kích thước mắt rây 1
mm, cho vào bình nón nút mài dung tích 100 ml (song
song tiến hành xác định độ ẩm), thêm 0,5 ml dung
dịch natri hydroxyd 25% (TT), dùng đOa thủy tinh
trộn đều, đậy nút, để ở nhiệt độ phòng 2 giờ, thêm vào
bình 50 ml ether ethylic (TT), lắc 15 phút, rồi để yên
 17 giờ, lắc 15 phút, lọc qua giấy lọc vào bình định
mức 50 ml, tráng bình và giấy lọc bằng ether ethylic
cho đến vạch, lắc đều. Hút chính xác 10 ml dịch
ether cho vào bình lắng gạn có dung tích 50 ml và
tiến hành chiết hết berW rin bằng cách lắc 3 lần (20,
10, 10 ml) với dung dịch sulfuric 2% (TT) [kiểm
tra bằng thuốc thử là acid slJicowolframic 5% (TT)].
Gộp dịch chiết acid vào bìnlAđịnh mức 50 ml, thêm
dung dịch acid sulfuric 2% ( T Ỉ\đ ế n vạch, lắc đều và
đo mật độ quang của dung dịch ơ bước sóng 420 nm
(Phụ lục 3.1).
Dung dịch chuẩn: Dung dịch berberin 0,2% trong
dung dịch acid sulfuric 2% (TT) (dung dịch A). Hút
chính xác 1 ml dung dịch A (tương đương với 2 mg
berberin chuẩn) cho vào bình định mức 50 ml, thêm
dung dịch acid sulfuric 2% (TT) đến vạch, lắc đều, đo
mật độ quang ở bước sóng 420 nm.
Mẫu trắng là acid sulfuric 2%. Hàm lượng berberin
được tính theo công thức:
Dm X 100
% berberin = -
D c x a (lO O -b )
Dm: Mật độ quang của dung dịch mẫu thử.
Dc; Mật độ quang của dung dịch mẫu chuẩn,
a: Lượng cân dược liệu (g)
b: Độ ẩm dược liệu.
Hàm lượng berberin chứa trong dược liệu khô không
được ít liơn 2,5%.
Chế biến
Vỏ thân và vỏ cành cạo sạch lớp bần, cắt thành từng
miếng, phơi hoặc sấy khô ở 50°c.
Bảo quản
Để nơi thoáng gió, khô mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào hai kinh thận, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Tlianh nhiệt táo thấp, tả hoả trừ chưng, giải độc. Chủ trị:
Đái đục, đại tiện ra máu, mắt đỏ, ù tai, phụ nữ có khí
hư, tả lỵ thấp nhiệt, hoàng đản, đới hạ, nhiệt lâm, cước
khí, uỷ tích (chân teo què), cốt chưng lao nhiệt, mồ hôi
trộm, di tinh, lở ngứa, thũng độc, thấp chẩn sang dương.
Cách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Tỳ hư không nên dùng.
HOÀNG GẤM (Rễ)
R adix Scutellariae
Rễ đã phơi hay sấy khô và cạo vỏ của cây Hoàng cầm
(Scutellaria haicalensis Georgi), họ Hoa môi
(Lamiaceae).
Mô tả
Rễ hình chùy, vặn xoắn, dài 8 - 25 cm, đưcmg kính 1 -
3 cm. Mặt ngoài nâu vàng hay vàng thẫm, rải rác có
các vết của rễ con hơi lồi, phần trên hơi ráp, có các vết
dọc vặn vẹo hoặc vân dạng mạng; phần dưới có các
sọc dọc và có các vết nhăn nhỏ. Rễ già gọi là Khô
cầm, mặt ngoài vàng, trong rỗng hoặc chứa các vụn
mục màu nâu đen hoặc nâu tối. Rễ con gọi là Điều
cầm,chất cứng chắc, mịn, ngoài vàng, trong màu xanh
vàng, giòn, dễ bẻ. Hoàng cầm không mùi. Vị hơi
đắng. Rễ to, dài, rắn chắc màu vàng đã nạo sạch vỏ là
tốt. Rễ ngắn, chất xốp màu thẫm, thô, nhỏ là loại xấu.
Soi bột
Màu vàng hay vàng nâu, sợi libe rải rác hoặc tập hợp
thành bó, hình thoi, dài 60 - 250 |am, đường kính 9 -
33 |im, thành dày, ống lỗ nhỏ. Tế bào đá hơi tròn hoặc
hình vuông hay hình chữ nhật, thành dày hay rất dày.
Tế bào bần màu vàng nâu, nhiều cạnh. Mạch nhiều,
hình mạng lưới, đưcmg kính 24 - 72 |u.m. Sợi gỗ thường
đứt gẫy, đường kính 12 ịam với các lỗ xiên rải rác.
Nhiều hạt tinh bột, hạt đon hình cầu đưcmg kính 2 - 1 0
ịim, có rốn nổi rõ, có khi hạt kép 2 - 3
Định tính
A. Lấy 2 g bột dược liệu, cho vào bình Sohxlet, thêm
20 ml ethanol (TT), đun hồi lưu trên cách thuỷ 15
phút, lọc.
Lấy 1 ml dịch lọc nhỏ thêm 2 - 3 giọt thuốc thử chì
acetat (TT), sẽ có tủa màu vàng.
Lấy 1 ml dịch lọc khác, cho thêm một ít bột magnesi
và 3 - 4 giọt aeid hydrocloric (TT) sẽ có màu đỏ.
B. Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 20 ml ether (TT), đun
hồi lưu trên cách thuỷ 5 phút, để nguội, lọc. Bốc hơi
dịch lọc đến khô, hoà tan cắn trong 10 ml ethanol
(TT). Lấy 3 ml dung dịch, nhỏ thêm 1 - 2 giọt dung
dịch thuốc thử sắt (III) clorid loãng (TT), xuất hiện
màu lục xám sau chuyển thành màu nâu tía.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 6 % (Phụ lục 7.6).
Định lượng
Trong một bình thủy tinh đã biết trọng lưcmg, cân
chính xác khoảng 0,5 g bột dược liệu đã rây qua rây
có kích thước mắt rây 355 J^m. Cho thêm đúng 100 ml
nước, cân. Đun hồi lưu trong 2 giờ, để nguội. Cân lại
bình trên, bổ sung lượng nước hao hụt trong khi đun.
Lắc bình đều, lọc qua giấy lọc khô, loại bỏ phần dịch
lọc đẩu. Lấy chính xác 20 ml dịch lọc tiếp sau, cho
vào cốc có mỏ, điểu chỉnh bằng acid hydrocloric(TT)
đến pH 1 -2. Bốc hơi dịch lọc trong cách thuỷ đến còn
khoảng 2 ml, đổ vào một ống ly tâm có dung tích 10
ml, rửa cốc có mỏ bằng nước, mỗi lần 5 giọt, chuyển
hết cắn từ cốc vào ống, đem ống quay ly tâm, cắn sẽ
bám chặt đáy ống. Rửa cắn bằng aceton (TT) mỗi lần
0,5 ml, lại quay ly tâm và rửa đến khi aceton không có
màu. Loại bỏ dịch aceton. Cạo tủa cho vào bình định
mức 100 ml cùng với ethanol (TT), đun nóng nhẹ để
hoà tan tủa. Để nguội ở nhiệt độ phòng. Thêm ethanol
(TT) vào bình cho vừa đủ dung tích 100 ml, lắc đều.
Lấy chính xác 5 ml dung dịch trên, cho vào một bình
định-mức 50 ml, cho thêm ethanol (TT) vừa đủ 50 ml,
lắc đều. Tiến hành đo quang phổ hấp thụ ở bước sóng
279 ± 1 nm. Tính hàm lượng CiiHigOii, lấy 673 là giá
trị của A (1%, Icm). Bột dược liệu phải chứa không
dưới 4% flavonoid tính theo baicalin (QiHigOii).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, mùa thu, đào lấy rễ, loại bỏ
thân, lá, rễ con, đất cát, phơi khô, đập bỏ lớp ráp ngoài
(vỏ thô), đến khi vỏ màu nâu vàng thì đem phơi khô.
Bào chế
Hoàng cầm: Loại bỏ tạp chất, thân còn sót lại, ngâm
vào nước lạnh hoặc ngâm vào nước sôi 10 phút, hoặc
đồ trong 30 phút, lấy ra ủ cho mềm, thái phiến mỏng,
phơi hoặc sấy khô (tránh phơi nắng to). Dược liệu là
phiến mỏng hình tròn hoặc hình không đều, vỏ ngoài
màu vàng nâu đến màu nâu, mặt cắt màu vàng nâu đến
vàng lục có vân xuyên tâm. Hàm lượng baicalin không
d ư ớ i4 ’o%.
Tửu Hoàng cầm (chế rượu): Hoàng cầm đã thái phiến
mỏng, phun rượu cho ướt, trộn đểu. Dùng lửa nhỏ sao
qua, đem phơi khô. Cứ 10 kg Hoàng cầm dùng 1,5 lít
rượu.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào các kinh tâm, phế, đại trường, tiểu
trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, táo thấp, tả hoả, giải độc, chỉ huyết/an
thai. Chủ trị: Thấp ôn, thử ôn, ngực tức, buồn nôn,
nôn, thấp nhiệt, đầy bĩ, kiết lỵ, tiêu chảy, hoàng
đản, phế nhiệt ho, sốt cao, bứt rứt khát nựớc, huyết
nhiệt, thổ ra máu, chảỹlm ạu cam , ung thũng sang
độc, động thai.
Cách dùhg^lỉều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Người tỳ vị hư hàn, không có thấp nhiệt, thực hoả thì
không nên dùng.
HOÀNG ĐẰNG (Thân và rễ)
Caulis et Radix'Fibraureae
Thân và rễ đã phơi hay sấy khô của cây Hoàng đằng
{Fihraurea recisa Pierre và Fihraurea tinctoria
Lour.), họ Tiết dê (Menispermaceae).
Mô tả
Những đoạn thân và rễ hình trụ thẳng hoặc hơi cong,
dài 10 - 30 cm, đường kính 1 - 3 cm, có khi tới 10 cm.
Mặt ngoài màu nâu có nhiều vân dọc và sẹo của cuống
lá (đoạn thân) hay sẹo của rễ con (đoạn rê). Mặt cắt
ngang có màu vàng gồm 3 phần rõ rệt; phần vỏ hẹp,
phần gỗ có những tia ruột xếp thành hình nan hoa
bánh xe, phần ruột ở giữa tròn và hẹp; thể chất cứng,
khó bẻ gãy, vị đắng.
Vị phẫu
Cả 2 loài có cấu tạo thân và rễ giống nhau.
Thân; Lớp bần còn sót lại gồm nhiều hàng tế bào hình
chữ nhật xếp đều đặn. Mô mềm vỏ gồm những tế bào
mẵng mỏng có hình gần tròn, hình trứng hay hình chữ
nhật, rải rác có những tế bào mô cứng, màng dày,
khoang rộng có nhiều vân rõ. Tinh thể calci oxalat
hình lập phương, hình chữ nhật hay hình thoi nằm
trong các tế bào mô cứng hoặc gần các tế bào mô
cứng. Vòng mô cứng liên tục, uốn lượn, lồi lõm theo
các bó libe - gỗ, gồm những tế bào màng dày, khoang
rộng, rải rác cũng có tinh thể calci oxalat. Bó libe nằm
sát vòng mô cứng, phân cách nhau bởi các tia ruột
hẹp, gồm 2 - 3 hàng tế bào hình chữ nhật. Bó gỗ gồm
nhiều mạch gỗ to, phân cách nhau bởi những tia ruột,
rải rác cũng có vài tế bào mô cứng. Mô mềm ruột gồm
những tế bào tròn hay nhiều cạnh.
Rễ: Lớp bần còn sót lại gồm những tế bào hình chữ
nhật màng dày. Tầng phát sinh ngoài gồm 1 lớp tế
bào màng mỏng xếp đều đặn. Mô mềm vỏ cấu tạo
bởi những tế bào màng mỏng, vòng mô cứng liên tục
gồm những tế bào Itìàng dày hóa gỗ, có vân rõ, rải
rác nhiều tinh thể calci oxalat hình lập phương hoặc
hình thoi. Libe và gỗ cấp II chia thành 2 hoặc 3 cánh
quạt. Mỗi cánh quạt bị các tia ruột rộng cắt thành
nhiều nhánh.
Soi bột
Bột màu vàng. Soi dưới kính hiển vi thấy: Tế bào mô
cứng hình chữ nhật, hình thoi hoặc gần như tròn màu
vàng. Mảnh mạch điểm, mạch vạch. Mảnh mô mềm
có tế bào chứa tinh bột. Tinh thể cạlci oxalat hình lập
phương hay hình khối chữ nhật. Cầc hạt tinh bột có
dạng tròn, hình chuông hay hình trái xoan, có nhiều
hạt kép đôi, rốn rõ, đưòmg kính 10 - 23 )j.m.
 Định tính
A. Quan sát lát cắt dược liệu dưới ánh sáng tử ngọại ở
bước sóng 365 nm sẽ thấy phát quang màu vàng tưcíi.
B. Lắc mạnh 0,10 g bột dược liệu với 3 - 4 ml nước,
lọc vào ống nghiệm. Thêm vào dịch lọc theo thành
ống nghiệm I ml acid sulfuric đậm đặc (TT), rồi thêm
từ từ 1 ml nước clor hoặc nước brom (TT), giữa 2 lớp
dung dịch sẽ có m ột vòng màu đỏ.
c. Ngâm 0,20 g bột dược liệu trong 2 ml ethanol 90%
(TT) trong 1 giờ. Nhỏ lên phiến kính 1 giọt dịch chiết,
rồi nhỏ vào đó 1 giọt acid nitric 32% (TT). Sau 5 - 1 0
phút đem soi kính hiển vi sẽ quan sát thấy những tinh
thể hình kim màu vàng.
D. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng; Silicagel G.
Dung môi khai triển; n - butanol - acid acetic - nước
(7: l ĩ 2).
Dung dịch thử: Lấy 0,1 g bột dược liệu, thêm 5 ml
ethanol 90% (TT), đun cách thủy 2 - 3 phút, lọc.
Dung dịch đối chiếu; Dung dịch palmatin hydroclorid
0,1% trong ethanol 90% (TT).
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ỊJ,1
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai xong, để khô
bản mỏng ở nhiệt độ phòng. Quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 365 nm, trên sắc ký đồ của dung
dịch thử phải có ít nhất 2 vết màu vàng, trong đó có 1
vết có cùng màu và giá trị Rf với vết palmatin
hydroclorid trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Khi phun lên bản mỏng thuốc thử Dragendorff, trên
sắc ký đồ của dung dịch thử phải có vết có cùng màu
đỏ cam và giá trị Rr với vết palmatin hydroclorid trên
sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 14% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định Iưọmg
Cân chính xác khoảng 10 g bột dược liệu, cho vào
bình Soxhlet có dung tích 125 ml, chiết bằng ethanol
96% (TT) đến khi dịch chiết ethanol hết màu vàng.
Cất thu hồi dung môi. Hoà tan cắn trong 20 ml nước
cất nóng. Để trong tủ lạnh 6 giờ cho tủa hết nhựa. Lọc
lấy dịch trong, rửa bình và phễu 2 lần, mỗi lần dùng 5
ml nước. Thêm vào dịch lọc dung dịch acid
hydrocloric 10% (TT) cho đến pH 1 - 2 . Để trong tủ
lạnh 10 - 12 giờ, lọc lấy tủa màu vàng qua phễu lọc
xốp số 4 (đường kính lỗ xốp 10 - 16 Jim), dùng 5 ml
nước để kéo hết tủa trong bình vào phễu. Hoà tan tủa
trong 20 ml ethanol 90% nóng (TT), lọc vào 1 bình đã
cân bì, rửa phễu bằng 5 ml ethanol 90% (TT) nóng,
làm bốc hơi ethanol. Sấy cắn ở 100°c đến khối lượng
không đổi rổi cân.
Hàm lưcmg alcaloid toàn phần (X%) của Hoàng đằng
được tính theo công thức:
X% = -xl OO
b
a: Cấn thu được tính bằng g.
b: Khối lượng bột dược liệu đem định lượng đã trừ độ
ẩm tính bằng g.
Dược liệu phải chứa ít nhất 1% alcaloid toàn phần tính
theo palmatin hydroclorid (C 21H 22CINO 4).
Chế biến
Lấy rễ và thân cây Hoàng đằng, rửa sạch, cạo sạch lớp
bần, cắt thành từng đoạn phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, khổ, hàn, có tiểu độc. Vào các kinh tâm, can,
đỏm, vị.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt tiêu viêm, giải độc, lợi thấp, lợi tiểu,
thông đại tiện, sát trùng. Chủ trị: Mắt đỏ nhăm đau,
họng sưng đau, mụn nhọt, mẩn ngứa, sốt nóng, kiết lỵ,
tâm phiền, nôn, viêm bàng quang, ngộ độc thức ăn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc
Kiêng kỵ
Bệnh hàn, mạch trì không nên dùng.
HOÀNG KỲ (Rễ)
R adix A stragali m em branacei
Rễ phơi hay sấy khô của cây Hoàng Kỳ Mông c ổ
{Astragalus memhranaceus (Fisch.) Bge. var.
mongholicus (Bge.) Hsiao, hoặc cây Hoàng Kỳ Mạc
Giáp {Astragalus memhranaceus (Fisch.) Bge.), họ
Đậu (Fahaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ, đôi khi phân nhánh, phần trên to, phần
dưới nhỏ dần, dài 30 - 90 cm, đường kính 1 - 3,5 cm.
Mặt ngoài màu vàng hơi nâu nhạt hoặc màu nâu nhạt,
với nếp nhăn dọc và rãnh dọc không đều. Chất cứng,
dai, không dễ bẻ gãy, mặt gẫy nhiéu sợi và nhiều tinh
bột; phần vỏ màu trắng hơi vàng, gỗ màu vàng nhạt
với những vết nứt và tia hình nan quạt. Phần giữa của
rễ già, đôi khi có dạng gỗ mục nát, màu nâu hơi đen
hoặc rỗng. Mùi nhẹ, vị hơi ngọt và hơi tanh như mùi
đâu khi nhai.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang rễ: Bần gồm nhiều hàng tế bào; lục bì
có 2 - 3 hàng tế bào mô dày. Phần ngoài của libe
thường cong và có khe nứt, có các sợi xếp thành bó,
thành tế bào dày ỉên và hoá gờ hoặc hơi hoá gỗ, sắp
xếp xen kẽ với các bó mạch rây. Tế bào đá đôi khi
thấy rõ ở gần lục bì. Tầng phát sinh libe - gỗ thành
vòng liên tục. Mạch gỗ rải rác, dạng mạch đơn hay tụ
họp thành nhóm 2 - 3 cái; có sợi gỗ ở giữa các mạch;
tế bào đá, đơn chiếc hoặc họp thành những nhóm 2 - 3
cái, đôi khi nhìn thấy từng dãy. Tế bào mô mềm có
chứa các hạt tinh bột.
Soi bột
Màu trắng hơi vàng, các sợi hợp thành bó hoặc rải rác,
đường kính 8 - 30 ỊLim, thành sợi dày có khe nút dọc
trên bề mặt, thành sơ cấp thường tách ra khỏi thành
thứ cấp, hai đầu sợi thưòng bị gẫy thành dạng tua hoặc
hình hơi cụt. Các mạch có lỗ viền không màu hoặc
màu đỏ da cam, xếp sát vào nhau; thỉnh thoảng thấy rõ
tế bào đá hình tròn, hơi dài hoặc hình không đều,
thành hơi dày.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm, đã hoạt hoá ở
110 °c trong 1 giờ.
Hệ dung môi khai triển: Cloroform - methanol - nước
(65: 35: 10)
Dung dịch thử: Lấy khoảng 3 g bột dược liệu, thêm 20
ml methanol (TT), đun sôi hồi lưu 1 giờ trên cách
thuỷ, để nguội, lọc. Dịch lọc cho chảy qua 1 cột sắc ký
đã được nhồi 5 g nhôm oxyd trung tính, có cỡ hạt từ
100 - 120 |j.m, cột có đường kính trong 10 - 15 mm.
Phản hấp phụ bằng 100 ml methanol 40 % (TT); dịch
phản hấp phụ được bốc hơi trên cách thuỷ đến khô.
Cắn được hoà trong 30 ml nước rồi được chiết bằng n -
butanol đã bão hoà nước (TT) 2 lần, mỗi lần 20 ml.
Gộp cáe dịch chiết n - butanol, rửa bằng nước 2 lần,
mỗi lần 2 0 ml, loại bỏ nước rửa, bốc hơi dịch chiết n -
butanol trên cách thuỷ đến khô. Hoà cắn trong 0,5 ml
methanol (TT), được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan chất đối chiếu
astragalosid IV trong methanol (TT) để đừợc dung
dịch đối chiếu có nồng độ 1 mg/ml. Nếu không có
astragalosid IV thì lấy khoảng 3 g bột Hoàng kỳ
chuẩn, tiến hành chiết giống như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ lên bản mỏng 2 ịo.1 mỗi
dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký lấy bản mỏng
ra, để khô ở nhiệt độ phòng, phun thuốc hiện màu là
dung địẻh acid sulfuric 10% trong ethanol (TT). Sấy
bản mỏng ở 105°c trong 5 phút, sắc ký đồ của dung
dịch thử phải cho các vết cùng màu và cùng giá trị Rf
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“C, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.5).
Chế biến
Thu hoạch rễ vào mùa xuân, mùa thu, loại bỏ rễ con
và thân rồi phơi khô.
Bào chế
Hoàng kỳ: Loại bỏ tạp chất, phân loại to, nhỏ, rửa
sạch, ủ mềm, thái phiến dày, phơi khô.
Mật chích Hoàng kỳ (chế mật): Hoàng kỳ đã thái
phiến, lấy mật ong, hoà với ít nước sôi, trộn đều, ủ cho
ngấm, sao nhỏ lửa cho vàng, khi sờ không dính tay thì
lấy ra để nguội. Gứ 10 kg Hoàng kỳ dùng 2,5 - 3,0 kg
mật ong.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, ôn. Vào các kinh phế, tỳ.
Công năng, chủ trị
Bổ khí cố biểu, lợi tiểu trừ độc, trừ mủ, liễra iniệng
nhọt, sinh cơ. Chủ trị: Khí hư kém sức, ăn ít; phân
lỏng, trung khí hạ hãm, tiêu chảy lâu ngày, sa trực
tràng, tiện huyết, dong huyết, biểu hư tự hãn, khí hư
thuỷ thũng, nhọt độc khó vỡ, huyết hư vàng úa; nội
nhiệt tiêu khát; viêm thận mạn, đi tiểu ra đản bạch,
bệnh tiểu đưèmg.
Mật chích Hoàng kỳ; Trị khí hư kém sức, ăn ít, phân
lỏng.
Cách dùng, liều iượng
Ngày dùng 9 - 30 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
HO ÀNG TINH (Thân rễ)
Rhizom a Polygonati
Củ cây cơm nếp
Thân rễ phơi hay sấy khô của cây Điền hoàng tinh
{Poìy^onatum kingianum Coll. et Hemsl.), cây Hoàng
tinh {Polygonatum sihiricum Red.) hoặc cây Hoàng
tinh nhiều hoa {Poìygonatum cyrtonema Hua.), họ Tóc
tiên (Convaỉìariaceae).
Dựa vào hình thái khác nhau, người ta còn phân biệt
Đại hoàng tinh, Hoàng tinh đầu gà, Hoàng tinh dạng
gừng.
Mô tả
Đại hoàng tinh: Củ có đốt, chất thịt dày, dài tới trên 10
cm, rộng 3 - 6 cm, dày 2 - 3 cm. M ặt ngoài vàng nhạt
đến vàng nâu, có mấu vòng, nếp nhăn và vết rễ, trên
mấu có vết thân, dạng vòng tròn, lõm vào, bộ phận
giữa lồi lên. Chất cứng và dai, khó bẻ gẫy. Mặt cắt
trồng như sừng, màu từ vàng nhạt đến vàng nâ% Mùi
nhẹ, vị ngọt, nhai dính.
Hoàng tinh đầu gà (Kê đầu hoàng tinh): Củ cong hình
trụ, có đốt, dài 3 - 1 0 cm, đứcmg kính 0,5 - 1,5 cm.
Đốt dài 2 - 4 cm, có đạng chuỳ, thường phân nhánh.
Mặt ngoài tĩ:ắng vàng hoặc vàng xám, trong mờ, có vết
nhãn dọc. Sẹo của thân hình tròn đường kính 5 - 8 mm.
Hoàng tinh dạng gừng (Khương hình hoàng tinh): Củ
có đốt dài, ngắn không đều nhau, thường có mấy đốt
liền nhau. Mặt ngoài vàng xám hoặc vàng nâu, thô,
phía trên đốt có vết thân, hình tròn lồi, đườiig kính 0,8
- 1,5 cm. Loại có vị đắng không dùng được.
Vi phẫu
Đại hoàng tinh: Lóp tế bào biểu bì có thành hơi dày.
Nhiều tế bào nhày to, rải rác trong mô mềm, chứa tinh
thể calci oxaỉat hình kim. Bó mạch gỗ phân tán khắp
nơi thường bao quanh ỉibe.
Hoàng tinh đầu gà, Hoàng tinh dạng gừng: Các bó
mạch thường có dạng bó chồng chất.
Độ ẩm
Không quá 14 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Phần gốc rễ còn sót và củ già đã xơ cứng: Khỏng quá
Tạp chất khác: Không quá 1 %.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, m ùa thu, đào lấy thân rễ, Gắt
bỏ thân cây và rễ con, rửa sạch, luộc hoặc đồ đến hết
lõi trắng, lấy ra phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Hoàng tinh; Lấy hoàng tinh sạch, ủ mềm, thái phiến
dày, phơi hoặc sấy khô.
Tủìi Hoàng tinh (chế rượu): Lấy Hoăng tinh sạch, trộn
với rượu, cho vào thùng đậy nắp, đun trong cách thuỷ
để dược liệu hút hết rượu, lấy ra cắt lát dày, phơi khô.
Cứ 100 kg Hoàng tinh dùng 20 lít rượu.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, bình. Vào các kinh tỳ, phế, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ khí dưỡng âm, kiện tỳ, nhuận phế, ích thận. Chủ
trị: Tỳ vị hư nhược, cơ thể mệt mỏi, sức yếu, miệng
khô, ăn kém, phế hư ho khan, tinh huyết bất túc, nội
nhiệt tiêu khát.
Cách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người phế vị có đờm thấp nặng, không nên dùng.
HOẠT THẠCH
Talcum
Khoáng thạch thiên nhiên có thành phần chủ yếu là
silicat ngậm nước [Mg 3(SÌ4O | 0)(OH) 2].
Mô tả
Cục to nhỏ không đều, màu trắng, vàng, hoặc xám, lam
nhạt, sáng óng ánh như sáp. Chất mềm, trơn mịn, không
hút ẩm, không tan trong nước. Không mùi, không vị.
Định tính
Đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận bột talc.
Bào chê
Loại bỏ đá tạp, rửa sạch, nghiền thành bột mịn hoặc
dùng phươiig pháp thuỷ phi làm ra bột mịn, phơi khô
nơi mát.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, hàn. Vào các kinh bàng quang, phế, vị.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải thử, trừ thấp, lợi tiểu, thông lâm, thu
miệng nhọt. Chủ trị: Nhiệt lâm, thạch lâm, tiểu tiện rít
đau, thử thấp, bứt rứt khát nước, thấp nhiệt tiêu chảy.
Dùng ngoăi trị thấp chẩn, thấp sang, trứng cá, rôm sẩy,
chàm, mụn lở loét ri dịch.
Cách đùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 24 g, dạng bột nhỏ mịn, sắc nước hoặc
hoà với nước, uống. Thường phối hợp với các loại
thuốc khác. Dùng ngoài với lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Người có chứng dương hư thì cấm dùng.
HOẮC HƯƠNG
H erba Pogostem onis
Bộ phận trên mặt đất, đã phơi khô của cây Hoắc hương
{Pogostemon c*c//?//77. (Blanco) Benth.), họ Hoa môi
{Lamiaceae)
Mô tả
Thân hình trụ vuông, phân nhiều cành, cành hơi
cong, dài 30-60 cm, đường kính 2-7 mm, CÓ lông tơ.
Chất giòn, dễ gẫy, ở mặt gẫy thấy tuỷ rõ. Thân già
gần hình trụ, đường kính 10 - 12 mm, lớp bần màu
nâu xám. Lá mọc đối, hình trứng, thường là một khối
nhàu nát; lá nguyên hình trứng hoặc hình elip, dài 4
- 9 cm, rộng 3 - 7 cm, cả hai mặt lá màu trắng xám
có lông mượt như nhung, chóp lá hơi nhọn hoặc tròn,
gốc lá vát nhọn hoặc tròn, mép lá có răng cưa ngắn.
Mùi thơm đặc biệt, vị hơi đắng.
Vi phẫu
Lá; Biểu bì lá có nhiều lông che chở đa bào, gồm 2-5
tế bào dài, đầu thuôn nhọn. Lông tiết tròn hay tròn
dẹt. Biểu bì dưới có nhiều lỗ khí, lông che chở và
lông tiết nhiểu hơn biểu bì trên. Đám mô dày góc xếp
sát biểu bì trên và biểu bì dưới của gân lá. Mô mềm
vỏ có tế bào thành mỏng. Bó libe - gỗ ở giữa gân lá
có libe phía dưới, gỗ phía trên. M ô giậu ở trên, mô
khuyết ơ dưới.
Bột
Mầu nâu nhạt hoặc xanh xám, mùi thơm. Tế bào biểu
bì to nhỏ không đều, lỗ khí có 2 tế bào kèm thẳng góc
với lỗ khí, kiểu trực bào. Lông chẹ chở có 2 - 5 tế bào,
thẳng hay cong, dài tới 590 ịim , thành có gai nhỏ, một
số tế bào chứa khối màu vàng nâu. Lông tiết hình cầu,
có 8 tế bào, đường kính 37-70 |im, chân đoíi bào rất
ngắn. Những lông tiết ở khoảng giữa các gian bào cửa
mô giậu hay mô mềm có đầu đơn bào, hình túi, không
đều, đường kính 13-15 p,m, dài tới 113 ịj.m, chân ngắn,
đcfn bào. Những lông tiết nhỏ, đầu có hai tế bào. Tinh
thể calci oxalat hình kim dài tới 27 )j.m, nằm rải rác
trong tế bào thịt lá.
Định tính
A. Dưới ánh sáng tử ngoại, bột Hoắc hương có màu
nâu gụ.
B. Phương pháp sắc ký lớpm ỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển: Benzen.
Dung dịch thử: Lấy 0,5 g dược liệu đã cắt nhỏ, thêm
10 rnl ethanol 96% (TT) và 5 ml cloroform (TT). Đun
hỗn hợp đến sôi, lọc, bốc hơi dịch lọc còn 1-2 ml.
Chiết lại dịch này bằng 5 ml benzen, lấy dung dịch
benzen chấm sắc ký.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,5 g Hoắc hương đã cắt
nhỏ, tiến hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chầm riêng biệt lên bản mỏng 10 Jil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi phun dung dịch vanilin 1% trong acid
sulfunc (TT). Sấy bản mỏng ở 120°c cho tới khi xuất
hiện vểt. Sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
có cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,150 mm; Không quá
10% (Phụ lục 9.5).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp "Định lượng tinh dầu
trong dược liệu" (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu
trong dược liệu không được ít hcfn 3%, tính theo dược
liệu khô kiệt.
Chê biến
Khi cây có cành lá xum xuê, cắt lấy phần cây trên mặt
đất, ngày phơi, đêm đậy kín, làm nhiều lần như vậy
cho đến khi dược liệu khô.
Bào chế
Loại bỏ rễ còn sót lại và các tạp chất, lấy lá sạch để
riêng. Rửa sạch thân, ủ mềm, cắt đoạn, phơi khô, rồi
trộn đều thân với íá.
Bảo quản
Để nơi mát, khô.
Tính vị, quy kinh
Tân, vi ôn. Vào các kinh tỳ, vị, phế.
Công năng, chủ trị
Phương hương, hoá trọc, khai vị, chỉ nôn, giải biểu,
giải thử. Chủ trị; Hoắc loạn, thấp trọc làm chướng ngại
trung tiêu, thượng vị bĩ tức, nôn mửa, thử thấp, mệt
mỏi, ngực tức, hàn thấp bế thử, bụng đau, nôn mửa, ỉa
chảy, chảy nước mũi, nhức đầu.
Cách dùng, liều lưọìig
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc, hãm hay bột.
Kiêng kỵ
Cơ thể háo nhược, thiếu máu, huyết áp cao, ngủ kém,
đại tiện khó, tiểu tiện ít, vàng đỏ, không nên dùng.
HOÈ (Hoa)
Fỉos Styphnolobii japonici
Nụ hoa đã phơi hay sấy nhẹ đến khô của cây Hoè
{Styphnolobium ja p o n ic u m (L.) Schott; Syn.
Sophora japónica L.), họ Đậu {Fahaceae).
Mô tả
Nụ hoa hình trứng có cuống nhỏ, ngắn, một đầu hơi
nhọn, dài 0,3 - 0,6 cm, rộng 0,1 - 0,2 cm, màu vàng xám.
Hoa chưa nở dài từ 0,4 - 1,0 cra, rộng 0,2 - 0,4 cm. Đài
hoa hình chuông, màu vàng xám, dài bằng 1/2 đến 2/3
chiều dài của nụ hoa, phía trên xẻ tìiành 5 răng nông.
Cánh hoa chưa nở màu vàng. Mùi thơm, vị h d đắng.
Soi bột
Có nhiều hạt phấn hình cầu, đưòmg kính 12 - 16 |j,m.
Lông che chở đa bào gồm 2 - 4 tế bào, tế bào ở phía
đầu dài và thuởn nhọn, tế bào ở chân ngắn. M ảnh biểu
bì cánh hoa gồm những tế bào hình nhiểu cạnh nhiều
vân nhỏ, xít nhau. Mảnh biểu bì đài hoa gồm những tế
bào hình nhiều cạnh có mang lỗ khí (kiểu thập tự) và
lông che chở. Mảnh mạch xoắn.
Định tính
Lây 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol (TT). Đun
sôi trọng 3 phút, để nguội, lọc. Dịch lọc (dung dịch A)
dùng làm các phản ứng sau và dịch chấm sắG ký lớp
mỏng.
A. Lấy 2 ml dung dịch A pha loãng với 10 ml ethanol
90% (TT) rồi chia vào 3 ống nghiệm:
Ông 1: Thêm 5 giọt acid hydrocloric đậm đặc (TT) và
ít bột magnesi (TT), dung dịch chuyển dần từ màu
vàng nhạt sang màu hồng rồi tím đỏ.
Ống 2: Thêm 2 giọt dung dịch natrl hydroxyd 20%
(TT), xuất hiệii tủa vàng cam, tủa sẽ tan trong lượng
dư thuốc thử.
Ống 3: Thêm 2 giọt dung dịch sắt (III) clorid 5% (TT),
dung dịch có màu xanh rêu.
B. Nhỏ 2 - 3 giọt dung dịch A lên tờ giấy lọc, để khô,
soi dưới đèn tử ngoại (ở bước sóng 366 nm) sẽ quan
sát thấy huỳnh quang màu vàng nâu.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển: n- butanol- acid acetic- nước (4:
1: 5V _ _
Dung dịch thử: Dung dịch A
Dung dịch chuẩn: Hoà tan rutin trong ethanol 90%
(TT) để được dung dịch có chứa 1 mg/ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 |J,1
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai xong, để khô
bản mỏng ở nhiệt độ phòng. Quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 366 nm, trên sắc ký đổ của dung
dịch thử phải có vết cùng phát quang màu nâu và cùng
giá trị Rf với vệt rutin trên sắc ký đồ ciía dung dịch đối
chiếu. Hiện màu bằng hơi amoniac đậm đặc (TT), trên
sắc ký đồ của dung dịch thử phải có vết cùng màu
vàng có cùng giá trị Rf với vết rutin chuẩn (Rfi 0,5 -
0,54) trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 10% (Phụ lục 7.6).
Tỷ lệ hoa đã nở
Không quá 10% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ hoa sẫm màu
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Các bộ phận khác của cây
Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Định lưọiĩg
Dung dịch chuẩn: Cân chính xác khoảng 0,2 g rutin
chuẩn đã sấy khô (trong chân không) tới khối lượng
không đổi, cho vào một bình định mức 100 ml. Hoà
tan trong 70 ml methanol (TT) bằng cách làm ấm trên
cách thuỷ. Để nguội, thêm methanol đủ 100 ml, lắc
kỹ. Lấy chính xác 10 ml dung dịch này cho vào một
bình định mức 100 ml khác. Thêm nước tới vạch, lắc
kỹ (mỗi ml chứa 0,2 mg rutin khan).
Xây dựng đường cong chuẩn: Lấy chính xác 1,0; 2,0;
3,0; 4,0; 5,0; và 6,0 ml dung dịch chuẩn cho vào bình
định mức 25 ml riêng biệt, thêm nước cho tới 6 ml ở
' mỗi bình rồi thêm 1 ml dung dịch natri nitrit 5% (TT),
trộn kỹ. Đe yên 6 phút, thêm 1 ml dung dịch nhôm
nitrat 10% (TT), trộn kỹ, lại để yên 6 phút. Thêm 10
ml dung dịch natri hydroxyd 10% (TT)j thêm nước tới
vạch, trộn kỹ và để yên trong 15 phút. Đo độ hấp thụ ở
bước sóng 500 nm (Phụ lục 3.1). Vẽ đường cong
chuẩn, lấy độ hấp thụ là trục tung, nồng độ là trục
hoành.
Dung dịch thử: Cân chính xác khoảng 1 g bột dược
liệu thô đã sấy khô ở 60“C trong 6 giờ cho vào bình
Soxhlet. Thêm 120 ml ether (TT), chiết tới khi dịch
chiết không màu. Để nguội và gạn bỏ ether. Thêm 90
ml methanol (TT) và chiết tới khi dịch chiết không còn
màu. Chuyển dịch chiết vào một bình định mức 100
ml, rửa bình chiết bằng một lượng nhỏ methanol rồi
cho tiếp vào bình định mức. Thêm methanol cho tới
vạch và lắc kỹ. Lấy chính xác 10 ml dung dịch trên
cho vào bình định mức 100 ml, thêm nước tới vạch và
trộn kỹ. Lấy chính xác 3 ml cho vào bình định mức 25
ml, thêm 3 ml nước rồi thêm 1 rhl dung dịch natri
nitrit 5% (TT), trộn kỹ. Để yên 6 phút, thêm 1 ml dung
dịch nhôm nitrat 10% (TT), trộn kỹ, để yên 6 phút.
Thêm 10 ml dung dịch natri hydroxyd 10% (TT),
thêm nước tới vạch, trộn kỹ và để yên trong 15 phút.
Đo độ hấp thụ ở bước sóng 500 nm (Phụ lục 3.1). Tính
khối lượng rutin (|Lig) của dung địch thử từ nồng độ
đọc được trên đường cong chuẩn và tính hàm lượng
phần trăm rutin trong dược liệu.
Hàm lượng rutin trong nụ hoa Hoè không ít hơn 20%.
Chế biến
Khi trời khô ráo (thường vào buổi sáng), ngắt các
chùm hoa chưa nở, tuốt lấy nụ, loại bỏ các bộ phận
khác của cây, phơi nắng hoặc sấy nhẹ cho đến khô.
Chế biến
Hoa hoè; Lấy hoa hoè khô, loại bỏ tạp chất, đem dùng.
Hoa hoè sao: Lấy hoa hoè khô, sạch cho vào chảo sao
lửa vừa cho đến khi mặt ngoài vàng thẫm, lấy ra để
nguội.
Hoa hoè sao cháy; Lấy hoa hoè khô, sạch cho vào
chảo, sao lửa mạnh cho đến khi mặt ngoài có màu
nâu, lấy ra để nguội.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào hai kinh can, đại trường.
Công năng, chủ trị
Lưoíig huyết chỉ huyết, thanh can tả hoả. Dùng hoa
Hoè sống chữa huyết áp cao. Dùng hoa Hoè sao chữa
chảy máu cam, ho ra máu, băng huyết, tiện huyết, trĩ
ra máu, can nhiệt, nhức đầu xây xẩm.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 8 - 16 g, dạng thuốc hãm hoặc thuốc sắc.
H ổ TIÊU (Quả)
Fructus Piperìs nigri
Quả của cây Hồ tiêu {Piper nigrum L.) gồm hai loại;
Toàn bộ quả gần chín hoặc chín phơi khô (Hồ tiêu
đen) hay quả chín, đã bỏ thịt quả, phơi khô (Hồ tiêu
trắng hay hồ tiêu sọ), họ Hồ tiêu (Piperaceae)
Mô tả
Hồ tiêu đen: Quả hình cầu, đường kính 3,5-5 mm. Mặt
ngoài màu nâu đen, có nhiều vết nhăn hình vân lưới
nổi lên. Đỉnh đầu quả có vết của vòi nhụy nhỏ hơi nổi
lên, gốc quả có vết sẹo của cuống quả. Chất cứng, v ỏ
qùả ngoài có thể bóc ra được, v ỏ quả trong màu trắng
tro hoặc màu vàng nhạt; mặt cắt ngang màu trắng
vàng. Quả có chất bột, trong có lỗ hổng nhỏ. Mùi
thơm, vị cay.
Hồ tiêu sọ: Mặt ngoài màu trắng tro hoặc màu trắng
vàng nhạt, nhẵn.
Vi phẫu
Vỏ quả ngoài cấu tạo bởi một lớp tế bào xếp không
đều và hơi uốn lượn. V òng mô cứng xếp sát vỏ quả
ngoài. T ế bào mô cứng hình nhiều cạnh, thành dày,
khoang hẹp, có ống trao đổi rõ, xếp thành đám sát
nhau thành nhiều vòng liên tục. v ỏ quả giữa: vùng
ngoài cấu tạo bởi tế bào nhỏ, m àng mỏng, nhăn
nheo, bị bẹp, kéo dài theo hướng tiếp tuyến, có
nhiều tế bào chứa tinh dầu. v ỏ quả trong gồm tế bào
mô cứng thành dày phía trong và hai bên thành hình
chữ u . M ột lófp tế bào vỏ hạt xếp đều đặn, m àng
mỏng. Vùng ngoại nhũ rất rộng, phía ngoài gồm 2 -
3 lớp tế bào nhỏ m àng m ỏng, ở sát vỏ hạt; phía
trong gồm tế bào lớn hơn, màng mỏng chứa nhiều
tinh bột và tế bào tiết tinh dầu. Đối diện với cuống
quả có một vùng nội nhũ rất nhỏ, cây mầm nằm gọn
trong nội nhũ,
Bột
Hồ tiêu đen: Bột màu tro thẫm, tế bào đá ở vỏ quả
ngoài hình gần vuông, chữ nhật hoặc không đều,
đường kính 19-66 |4,m, thành tương đối dày. Tế bào đá
vỏ quả trong hình đa giác, đường kính 20-30 )j,m, nhìn
mặt bên có hình vuông, thành tế bào có một mặt
mỏng. Tế bào vỏ hạt hình đa giác, màu nâu, thành dày
mỏng không đều và có hình chuỗi hạt. Giọt dầu tương
đối ít, hình tròn, đường kính 51-75 |u.m. Hạt tinh bột
rất nhỏ, thường tụ tập lại thành khối.
Định tính
A. Lấy một ít bột mịn Hồ tiêu, thêm 1 giọt acid
sulfuric (TT) sẽ hiện ra màu đỏ, dần dần biến thành
nâu đỏ, sau cùng chuyển thành nâu thẫm.
B. Lấy một ít bột Hồ tiêu cho lên tấm kính, thêm 1-2
giọt ethanol 90% (TT), hơi khô, nhỏ thêm 1 giọt nước,
đậy lá kính mỏng lèn, spi kính hiển vi, có tinh thể hình
nhiều cạnh, kích thước không đểu nhau (piperin).
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển; Benzen - ethylacetat - aceton (7;
2 ; 1).
Dung dịch thử; Lấy khoảng 0,5 g bột dược liệu thô,
thêm 20 ml ethanoí, lắc siêu âm 30 phút, lấy dịch lọc
làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch piperin trong ethanol
có hàm lượng 4 mg/ml. Nếu không có piperin, lấy
khoảng 0,5 g bột Hồ tiêu, chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản m ỏn g 2 |il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi phun dung dịch acid sulfuric 10 % trong
ethanol (TT). Sấy bản mỏng ở 110°c cho tới khi xuất
hiện vết. Sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
có cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 9.6).
Tỷ lệ vụn nát
Hạt lép; 100 hạt hồ tiêu phải cân được ít nhất 4 g.
Hàm ỉượng tinh dầu
Không dưcí ỉ % (Phụ lục 9.2).
Chế biến
Thu hoạch vào cuối mùa thu hoặc đầu mùa xuân năm
sau. Hái lấy quả chín có màu đỏ, ngâm nưộc mấy
ngày, sát bỏ thịt quả, phơi khô, gọi là Bạch hồ tiêu (Hồ
tiêu sọ). Khi thấy trên chùm quả xuất hiện 1 - 2 quả
chín đỏ, hay vàng, hái về, phơi hoặc sấy khô ở 40 -
50°c, màu quả ngả sang đen (Hồ tiêu đen).
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, vụn nát, khi dùng nghiền thành bột
mịn.
Bảo quản
Để nơi khô, để trong bao bì kín, tránh nóng.
Tính vị, quy kinh
Tân, nhiệt. Vào các kinh vị, đại tràng.
Công năng, chủ trị
Ôn trung, tán hàn, hạ khí, tiêu đàm. Chủ trị: Vị hàn,
nôn mửa, đau bụng, tiêu chảy, chán ăn, động kinh do
hàn, đờm nhiều.
Cách dùng, liều iuợng
Ngày dùng 0,6 -1,5 g, tán bột uống.
Kiêng kỵ
Âm hư hoả vượng, không nên dùng.
HỒNG HOA (Hoa)
Flos Carthami tiỉictorii
Hoa đã phơi khô của cây Hồng hoa {Carthanius
tinctoríus L.), họ Cúc {Astevaceae)
Mô tả
Hoa dài 1-2 cm, mạt ngoài màu vàng đỏ hay đỏ. Tràng
hoa hình ống thon, phía trên xẻ làm 5 cánh hẹp, dài
0,5-0 ,8 cm, 5 nhị. Bao phấn dính liền thành ống, màu
vàng, núm nhụy hình trụ, hơi phân đôi, nhô ra khỏi
cánh hoa. Chất mềm, mùi hơi thơm, vị hơi đắng.
Soi bột
Màu vàng Ccun, thườiig thấy mảnh cánh hoa, chỉ nhị,
núm nhụy, những tế bào tiết hình ống dài, kèm theo
các mạch, đường kính tới 66 ]Lim, chứa chất tiết, màu
từ vàng nâu đến đỏ nâu. M àng ngoài tế bào biểu bì của
đầu cánh hoa nhô lên như những lông tơ. Tế bào biểu
bì trên của núm nhụy và vòi nhụy biệt hoá thành
những lông đơn bào hình nón nhỏ hay hơi tù ở đỉnh.
Hạt phấn hình cầu, hình bầu dục hoặc trái xoan, đường
kính 60-70 ịtm , có 3 lỗ nảy mẩm, vỏ ngoài hạt phấn có
gai. Tinh thể calci oxalat hình lăng trụ. Mảnh mô mềm
gồm những tế bào đường kính 2-6 |j.m. Mảnh đầu cánh
hoa gồm nhiều tế bào kết hợp lên nhau như lợp ngói.
Tế bào chỉ nhị màng mỏng, hình chữ nhật. Mảnh
mạch vạch, mạch mạng.
Định tính
A. Ngâm 1 g bột dược liệu trong 10 ml ethanol 50%
(TT). Gạn dịch ngâm (phần trển) vào một cốc có mỏ,
treo một bãng giấy lọc và ngâm vào dịch này. Sau 5
phút lấy băng giấy lọc ra, ngâm vào nước rồi nhấc ra
ngay. Phần trên băng giấy lọc có màu vàng nhạt, phần
dưới băng giấy lọc có màu đỏ nhạt.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel H có chứa 0,5% natd carboxy-
methyl celulose.
Dung môi khai triển: ethylacetat - acid formic - nước -
methanol (7:2:3:0,4).
Dung dịch thử: Ngâm 0,5 g bột dược liệu trong 5 ml
aceton 80% (TT), lắc đều trong 15 phút, lọc. Dịch lọc
được dùng làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,5 g bột Hồng hoa, tiến
hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 )Lil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển, lấy bản mỏng ra, để khô ở nhiệt độ phòng.
Sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho các vết có cùng
màu sắc và cùng Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
c. Độ hấp thụ
Sắc tố màu vàng: Làm khô dược liệu trong 24 giờ với
silicagel trong bình hút ẩm, sau đó nghiền thành bột
mịn. Cân chính xác 0,1 g bột dược liệu, ngâm và lắc
trong 150 ml nước khoảng 1 giờ, lọc dung dịch vào 1
bình định mức dung tích 500 ml bằng phễu lọc xốp
thuỷ tinh số 3. Rửa giấy lọc và cắn bằng nước tới khi
nước rửa không còn màu, thêm nước tới vạch và lắc
kỹ. Đo độ hấp thụ của dung dịch ở bướe sóng 401 nm
(Phụ lục 3.1). Độ hấp thụ không được dưới 0,40.
Sắc tố màu hổng: Cần chính xác khoảng 0,25 g bột mịn
dược liệu, ngâm ấm với 50 ml dung dịch aceton 80%
(TT) ở 5QPC trên cách thuỷ trong 90 phut, để nguội, lọc
qua phễu lọc xốp thuỷ tinh số 3 vào bình định mức
dung tích 100 ml. Rửa cắn với 25 ml dung dịch aceton
80% (TT) bằng cách chia thành nhiều lần. Chuyển nước
rửa vào bình định mức, thêm dung dịch aceton 80% (TT)
tới vạch, lắc kỹ. Đo độ hấp thụ của dung dịch ở bước
sóng 518 nm (Phụ lục 3.1). Độ hấp thụ không dưới 0,20.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6)
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ hoa biến màu nâu đen: Không quá 0,5%.
Tạp chất khác : Không quá 2%.
Tro toàn phần
Không quá 15% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ, hái lây hoa đang nở và cánh
hoa chuyển từ vàng sang đỏ, để nơi râm mát, thoáng
gió hoặc pHởi nắng nhẹ cho khô dẩn.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh ẩm và mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tâm, can.
Công năng, chủ trị
Hoạt huyết, thông kinh, tán ứ, chỉ thọng. Chủ trị: Kinh
nguyệt bế tắc, hành kinh đau bụng, máu hôi không ra,
hòn cục, bĩ khối, sưhg đau do sang chấn, mụn nhọt
sưng đau.
Cách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc, thường phối hợp
với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
HÚNG CHANH (Lá)
Folium plectm n th i
Lá tươi của cây Húng chanh {Plectranthus amhoinicus
(Lour.) Spreng.; Syn. Coleus aromatlcus Benth.) họ
ĩiodim ồìiLam iaceae).
Mô tả
Lá hình bầu dục hay hình trứng rộng, đẩu hơi nhọn
hoặc tù, gốc hình nêm. Phiến lá dày, mọng nước, dài
6-10 cm, rộng 4-8 cm, mép khía tai bèo. Cả 2 mặt lá
đều có lông tiết, mặt dưới nhiều hơn, cuống lá dài 2-4
cm. Gân chính to, gân bên nhỏ, nổi rõ ở mặt dưới lá.
Mùi thơm dễ chịu như mùi chanh, vị chua.
Vi phẫu
Biểu bì trên và biểu bì dưới có lông che chở đa bào
gồm 3-6 tế bào. Lông tiết có 2 loại; Loại đầu có 2 tế
bào, chân đơn bào rất ngắn và loại đầu đơn bào, chân
đơn bào. Phần gân lá có mô dày sát biểu bì trên và
biểu bì dưới. Tế bào mô mềm màng mỏng, ,to. Nhiều
bó libe- gỗ hình trái xoan xếp thành vòng tròn ở phần
gân chính. Những bó phía trên nhỏ, những bó phía
dưới to. Tất cả các bó đểu quay gỗ vào phía trong.
Phiến lá chỉ có một loại mô khuyết.
Định tính
Phưcmg pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển; Benzen - ether dầu hoả (8:2).
Dung dịch thử; Cất tinh dầu từ 100 g dựơc liệu bằng
phương pháp cất kéo bằng hơi nước. Pha một giọt tinh
dầu trong Iml ether dầu hoả (TT).
Dung dịch đối chiếu: Cất tinh dầu từ 100 g lá Húng
chanh bằng phương pháp cất kéo bằng hơi nước. Pha
một giọt tinh dầu trong 1 ml ether dầu hoả (TT).
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
xong, lấy tấm sắc ký ra để khô ờ nhiệt độ phòng, phun
thuốe thử vanilin 1% trong acid sulfuric (TT), sấy ở
120°c cho đến khi các vết xuất hiện. Trên sắc ký đồ
của dung dịch thử phải có các vết có cùng màu sắc và
cùng giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch
đối chiếu.
Tính vị, quy kinh
Tân, toan, ôn. Vào các kinh can, phế.
Công nấng, chủ trị
Lợi phế, trừ đởm, giải cảm, phát hãn, thoái nhiệt, tiêụ
độc. Chủ trị: Cảm cúm, ho hen, sốt cao, không ra mồ
hôi, đổ máu cam.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 10 - 1 6 g, dạng thuốc sắc, xông hoặc giã
nát, vắt lấy nước uống, thường dùng lá tươi.
HUYỂN SÂM (Rễ)
R adix Scrophulariae
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Huyền sâm {Scrophularia
huer^enana Miq. và loài Scrophulana nìngpoensis
HemsL), họ Hoa m ỗm sói {Scrophuỉariaceae).
Mô tả
Rễ củ nguyên, phần trên hơi phình to, phần dưới thuôn
nhỏ dần, một số rễ hơi cong, dài 3 - 15 cm, đường
kính 0,5 - 1,5 cm. Mặt ngoài màu nâu đen, có nếp
nhàn và rănh lộn xộn, nhiều lỗ bì nằm ngang và nhiều
vết tích của rễ çon hay đoạn rễ nhỏ còn lại. Mặt cắt
ngang màu đen, phía ngoài cùng có lớp bần mỏng,
phía trong có nhiều vân toả ra (bó libe - gỗ). Mùi đặc
biệt giống mùi đường cháy, vị hơi ngọt và hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần có 3 - 4 hàng tế bào nhăn nheo, có chỗ bị
rách nút. Mô mềm vỏ gồm những tế bào có màng
mỏng. Trong mô mềm có những đám mô cứng gồm 1
- 2 tế bào có màng dày xếp rải rác. Libe cấp 2 hình
chuỳ cấu tạo bởi những tế bào nhỏ xếp đều đặn, bị
những tia tuỷ rộng phân cách. Gỗ cấp 2 có những
mạch gỗ xếp thẳng hàng từ trong ra ngoài, tia tuỷ
rộng, màng không hoá gỗ, ở miền tuỷ có một đám mô
mềm gỗ hoá gỗ.
Soi bột
Màu nâu đen, vị hơi mặn, nhiều tế bào mô cứng riêng
lẻ hay tụ lại thành đám, đa S ố hình thoi. Mạch gỗ hầu
hết là mạch vạch. Mảnh bần gồm những tế bào nhiều
cạnh đều đặn có thành dày. Mảnh mô mềm. Tinh bột
nhỏ, hình tròn, nằm rải rác.
Định tính
Cho 1 g dược liệu vào ống nghiệm chứa 5 ml ethanol
96% (TT). Đun cách thuỷ trong 5 phút, để nguội và
lọc. Lấy dịch làm các phản ứng sau;
A. Lấy 1 ml dịch lọc cho vào ống nghiệm, thêm vài
giọt dung địch anhydrid acetic (TT), thêm từ từ 1ml
acid sulfuric (TT) xuống đáy ống. Giữa hai lóp chất
lỏng có vòng màu nâu đỏ.
B. Nhỏ một giọt dịch lọc lên giấy, quan sát dưới ánh
sáng tử ngoại thấy có hai quầng sáng, quầng ngoài
màu xanh nhạt. Nhỏ tiếp lên trên một giọt dung dịch
natri hydroxyd 10% (TT), để khô, quan sát dưới ánh
sáng tử ngoại thấy có vòng sáng màu vàng lục,
Độ ẩm
Không quá 14% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 4% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Đào lấy rễ, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, cắt đầu chồi thừa 3
mm, tách riêng từng rễ, phân loại to nhỏ. Phơi hoặc
sấy ở 50 - 60°c đến gần khô. Đem ủ 5 “ 10 ngày đến
khi trong ruột có màu đen hoặc nâu đen, rồi tiếp tục
phơi đến khô.
Cách ủ: Dược liệu sau khi phơi gần khô đem tãi ra
trong nong nia thành một lớp dày chừng 15 cm, để chỗ
mát, hàng ngày đảo vài lần, có thể đậy lên trên bằng
một lớp rơm mỏng hay bằng một cái nong hoặc nia
khác. Trong khi ủ phải đảo luôn, không để dày quá,
không đậy kín quá dễ bị hấp hơi, hỏng thối.
Khi dùng rửa sạch, ủ mềm, thái lát phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Đạm, lương. Vào hai kinh phế, thận.
Công năng, chủ trị
Tư âm giáng hỏa, lương huyết, giải độc. Chủ trị: Các
ehứng ôn phiền khát, phát ban, sốt nóng về chiều,
miệng lưỡi khô, mẩn ngứa, viêm họng, táo bón, mụn
nhọt, lở loét.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn, tiêu hóa rối loạn không dùng.
Không dùng chung với Lê lô.
HUYẾT GIÁC (Lõi gỗ)
Lignum D racaenae cam bodianae
Lõi gỗ phần gốc thân phơi hay sấy khô của cây Huyết
giác {Dracaena camhodiana Pierre ex Gagnep.), họ
Huyết giác (Dracaenưceae).
Mô tả
Lõi gỗ hình trụ rỗng ở giữa hoặc đôi khi là những
mảnh gỗ có hình dạng và kích thước khác nhau, màu
đỏ nâu. Chất màu đỏ tan được trong ethanol, aceton,
biến đổi theo độ pH, ở môi trưèmg kiềm nó chuyển, từ
đỏ vàng sang đỏ nâu, ở môi trường acid màu đỏ
chuyển sang màu da cam. Chất cứng chắc không mùi,
vị hơi chát.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giò).
Tạp chất
Vụn đen; Không quá 2% (Phụ lục 9.4)
Chế biến
Thu hoạch quanh năm, lấy gỗ của những cây già đã
chết và bị đổ nát; gỗ đã chuyển thành màu đỏ; bỏ phần
gỗ mục và dác trắng, phơi hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi thoáng, khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, cam, đạm, bình.
Công năng, chủ trị
Thông huyết hành huyết, tiêu ứ huyết, trừ phong, chỉ
huyết, chỉ lỵ. Chủ trị; Ho ra máu, thổ ra máu, đổ máu
cam, đại tiểu tiện ra máu, lỵ, hen suyễn, chứng cam trẻ
em, bị đánh bị ngã máu tím bầm, kinh bế, phong thấp
tê mỏi, gãy xương, bong gân.
Cách dùng, lượng dùng
Ngày dùng 10 - 20 g, ngâm rượu uống hoặc xoa bóp
bên ngoài.
Kiêng kỵ
Gó thai kiêng dùng.
HƯƠNG NHU TÍA
H erba Ocim ỉ tenuiflori
Đoạn đầu cành có mang hoa được phơi trong bóng
râm hoặc sấy nhẹ đến khô của cây Hương nhu tía
{Ocimum tenuiflorum L.), họ Hoa môi (Lamiaceae).
Mô tả
Đoạn đầu thân và cành có thiết diện vuông, mặt ngoài
màu tím, có nhiều lông. Lá mọc đối chéo chữ thập,
cuống dài 1- 2 cm. Phiến lá hình trứng, đầu thuôn
nhọn, dài 2 - 4 cm, rộng 1,5 - 3,5 cm, mép có răng
cưa, màu xanh hoặc phớt tím đậm ở mặt dưới, có lông.
Hoa mọc tập trung ở ngọn cành xếp thành từng vòng 6
- 8 hoa tạo thành xim co. Dược liệu khô thường có một
số lá và hoa đã rơi rụng, để lại cuống ở trên cành. Quả
bế, với bốn phân quả đựng trong đài tồn tại. Quả khô,
ngâm vào nước sẽ trưotig nở một lớp chất nhày màu
trắng bao xung quanh. Toàii cây có mùi thơm đặc
trưng, vị hơi cay, tê.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trện và biểu bì dưới có Ịông che chở đa bào
gồm 2 - 10 tế bào xếp thành dãy dài, tế bào của lông
có màng khá dày, chỗ chân lông dính vào biểu bì các
tế bào nhô cao tạo thành u lồi. Lông tiết có chân đơn
bào ngắn, đầu thưèíng có 2 - 4 tế bào chứa tinh dầu
màu vàng, ở vùng gân chính có mô dày nằm sát biểu
bì trên và biểu bì dưới. Cung libe - gỗ thường chia làm
hai, phần trên có hai bó libe - gỗ nhỏ quay xuống đổi
diện với cung libe - gỗ to. Cuhg mô dày dính kèm theo
phía dưới của cung libe. Phần phiến lá có một lớp mô
giậu ỏf sát biểu bì trên, kế đến là mô khuyết.
Soi bột
Lông che chở đa bào có nhiều đoạn thắt, bể mặt lấm
tấm. Lông tiết chân đcfn bào, đầu có 2 - 4 tế bào chứa
tinh dâu màu vàng. Mảnh biểu bì lá có lỗ khí (kiểu
trực bào). Mảnh mạch vạch, mạch xoắn, mạch mạng,
mạch chấm. Hạt phấn hoa hình cầu hoặc bầu dục.
Mảnh biểu bì cánh hoa có màng tế bào ngoằn ngoèo,
mang nhiều lông tiết. Sợi đứng riêng lẻ hay chụm
thành từng đám. Tế bào mô cứng có thành dày và ống
trao đổi rõ.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, hoạt hoá ở 110°c trong một
ỖÌÒÍ.
Dung môi khai triển: Benzen.
Dung dịch thử; Tinh dầu cất từ cành lá, pha loãng
trong xylen (tỷ lệ 1: 1).
Cách tiến hành: Chấm lên bản mỏng 20 JÍ.1 dung dịch
thử. Sau khi triển khai sắc ký, để khô bản mỏng ở
nhiệt độ phòng, phun lên bản mỏng dung dịch vanilin
1% trong acid sulfuric (Lấy 10 ml dung dịch vanilin
1% trong ethanol 96%, thêm 10 giọt acid sulfuric đậm
đặc, chỉ pha khi dùng), sau đó đem sấy bản m ỏng ờ
1 10°c trong 5 phút sẽ xuất hiện ít nhất 3 vết có giá trị
Rf khoảng 0,7 (màu xanh tím); 0,3 (vết eugenol, có
màu vàng cam); 0,2 (màu tím). Trong đó, vết có Rf
khoảng 0,7 là vết to nhất và đậm nhất.
Phun lên bản mỏng dung dịch sắt (III) clorid 1%
trong ethanol (TT) để phát hiện riêng vết eugenol có
màu nâu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 16% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không quá 2,6% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lưọng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 40 g dược liệu khô đã
cắt nhỏ, thêm 300 ml nước, 0,5 ml xylen (TT), cất
trong 4 giờ. Hàm lượng tinh dầu không ít hơn 0,5%
(tính theo dược liệu Khô).
Chế biến
Thu hái vào lúc cây đang ra hoa, rửa sạch, cắt thành
từng đoạn 3 - 4 cm, phơi âm can đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh làm mất tinh dầu.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào hai kinh phế, vị.
Công năng, chủ trị
Phát hãn, thanh thử, tán thấp, hành thuỷ. Chủ trị: Cảm
nắng, sốt nóng sợ rét, nhức đầu, đau bụng, đi ngoài,
tức ngực, nôn mửa, chuột rút, cước khí, thuỷ thũng.
Cách dừng, liều lưọtig
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc, thuốc hãm.
Kiêng kỵ
Ho lao mạn tính không nên dùng.
HƯƠNG NHU TRẮNG
H erba Ocim i gratìssim i
Đoạn đầu cành có mang hoa được phơi trong bóng
râm hoặc sấy nhẹ cho đến khô của cây Hương nhu
trắng {Ocimum ^ratissinmm L.), họ Hoa môi
(Lamiaceae).
Mô tả
Đoạn đầu thân và cành có thiết điện vuông, màu xanh
lục, phủ lông mịn. Lá mọc đối chéo chữ thập, cuống
dài 3 - 7 cm. Phiến lá hình trứng nhọn, mép có răng
cưa, mặt trên màu xanh lục, mặt dưới màu nhạt hoìi, lá
phủ lông mịn, dài 8 - 14 cm, rộng từ 3 - 6 cm. Hoa
mọc tập trung ở ngọn cành thành xim co, 6 hoa xếp
thành xim ở các mấu. Quả bế với 4 phân quả đựng
trong đài hoa tồn tại. Quả khô ngâm vào nước sẽ có
chất nhầy trương nở bao xung quanh. Toàn cây có mùi
thơm đặc trưng.
Vi phẫu
Tương tự như Hương nhu tía, nhưng tiết diện gân
chính của lá thưèíng to hơn và có nhiều bó libe-gỗ nhỏ
xếp thành một hàng đối diện với cung libe - gỗ to. Chỗ
lỗ chân lông dính vào biểu bì không có các u lồi (kháo
với Hưofng nhu tía).
Soi bột
Giống như Hưcíng nhu tía. Xem chuyên luậrt Hương
nhu tía
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, hoạt hoá ở 1 10°c trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: Benzen.
Dung dịch thử: Tỉnh dầu cất từ cành lá, pha loãng
trong xylen (tỷ lệ 1 : 1).
Cách tiến hành: Chấm lên bản mỏng từ 20 |J.1 dung
dịch thử. Triển khai sắc ký xong, để khô bản mỏng ở
nhiệt độ phòng, ohun lên bản mỏng dung dịch vanilin
1% trong acid sulfuric đậm đặc (Lấy 10 ml düng dịch
vanilin 1% trong ethanol 96%, thêm 10 giọt acid
sulfuric đậm đặc, chỉ pha khi dùng), sấy bản mỏng ở
1 10°c trong 5 phút. Trên sắc ký đồ sẽ xuất hiện ít nhất
5 vết có Rf khoảng 0,7 (màu xanh tím); 0,3 (vết
eugenol, có màu vàng cam); 0 ,2 (màu tím); 0,1 (màu
tím); 0,05 (màu tím). Trong đó, vết có Rf khoảng 0,3
(vết eugenol) là vết to nhất và đậm nhất.
Phun dung dịch sắt (III) clorid 1% trong ethanol (TT)
lên bản mỏng để phát hiện riêng vết eugenol có màu
nâu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không q u h 5% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrodoric
Không qua 2,0% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 40 g nguyên liệu đã cắt
nhỏ, thêm 300 ml nước, 0,5 ml xylen, cất trong 4 giờ.
Hàm lượng tinh dầu không ít hơn I % (tính theo dược
liệu khô).
Chế biến
Thu hái khi cây ra hoa, rửa sạch, để nguyên hoặc cắt
thành từng đoạn 2-3 cm, phơi âm can đến khô. Có thể
cất lấy tinh dầu để dùng. Nếu cất tinh dầu, thu hái vào
lúc cây Hương nhu đã phát triển đầy đủ, có nhiều íá và
hoa.
Bảo quản
Dược liệu để nơi khô mát, tránh làm mất tinh dầu.
Tinh dầu: Tránh ánh sáng, đựng đầy lọ, nút kín, để nơi
mát.
Tính vị, quy kinh
Hương nhu trắng: Tân, ôn. Vào hai kinh phế, vị.
Công nãng, chủ trị
Dược liệu: Phát hãn, thanh thử, tán thấp, hành thuỷ,
hành khí chỉ thống, kiện tỳ ngừng nôn. Chủ trị: cảm
nắng, sốt nóng sợ rét, nhức đầu, đau bụng đi ngoài, tức
ngực, nôn mửa, chuột rút, cước khí thuỷ thũng, tỳ hư
ỉa chảy, thấp chẩn, viêm da, rắn độc cắn.
Tinh dầu Hưcíng nhu trắng: Tinh dầu lỏng, màu vàng
nhạt, mùi thơm, vị cay, tê, để ngoài không khí biến
màu nâu đen. có tác dụng giảm đau tại chỗ, sát trùng,
dùng làm thuốc phòng chữa thối rữa (phòng hủ), thuốc
chữa đau răng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g dược liệu khô, dạng thuốc sắc hay
thuốc hãm.
HƯƠNG PHỤ (Thân rễ)
R h iiom a Cyperì
Củ gấu,Củ gấu biển,Củ gấu vườn
Thân rễ đã loại bỏ rễ con và lông, phơi hay sấy khô
của cây Hương phụ vườn (Cyperus rotundus L.), hoặc
cây Hưcíng phụ biển (Cỵperus stoloniỷerus Retz.), họ
Có\{Cyperaceae).
Mô tả
Thân rễ (thường quen gọi là củ) hình thoi, thể chất
chắc; dài 1 - 3 cm (Hương phụ vườn), 1 - 5 cm (Hương
phụ biển); đường kính 0,4 - 1 cm (Hương phụ vưòn),
0,5 - 1,5 cm (Hưofng phụ biển). Mặt ngoài màu xám
đen (Hương phụ vườn), màu nâu hay nâu sẫm (Hương
phụ biển); có nhiều nếp nhăn dọc và đốt ngang (mỗi
đốt cách nhau 0,1 - 0 ,6 cm ); trên m ỗi đốt có lông cứng
mọc thẳng góc với củ, màu xám đen (Hương phụ
vườn), mọc nghiêng theo chiều dọc, về phía đầu củ,
màu nâu hay nâu sẫm (Hương phụ vườn) và có nhiều
vết tích của rễ con. Vết bẻ có sợi bóng nhoáng, c ắ t
ngang thấy rõ phần vỏ Itiàu xám nhạt, trụ giữa màu
xám đen (Hương phụ vườn); phần vỏ màu hồng nhạt,
trụ giữa màu nâu sẫm (Hương phụ biển). Mùi thơm, vị
hơi đắng ngọt, sau đó có vị cay.
Vi phẫu
Biểu bì gồm một hàng tế bào hình trái xoan, to nhỏ
không đểu. Hạ bì gồm 2 - 3 hàng tế bào màng dày
hình vuông hay chữ nhật, rải rác có các đám sợi hóa
gỗ. Mô mềm vỏ khoảng hai ba chục hàng tế bào
mỏng, hình hơi tròn hay trái xoan, xếp lộn xộn, trong
đó có nhiều hạt tinh bột và tế bào tiết hình tròn hoặc
teo lại thành nhiều cạnh. Trong mô mềm vỏ còn có
các bó libe - gỗ, mỗi bó gồm mạch gỗ bao quanh libe.
Nội bì gồm một vòng tế bào hình vuông, nhỏ, màng
hơi dày. Trụ bì gồm một hàng tế bào hình chữ nhật,
màng mỏng, xếp sát nội bì. Mô mềm ruột gồm những
tế bào hình tròn to, màng mỏng, trong đó cũng chứa
tinh bột và các bó libe - gỗ.
Soi bột
Tế bào mô cứng hình chữ nhật hay nhiều cạnh, màu
vàng nhạt, màng dày, có ống trao đổi rõ. Tế bào tiết
hình tròn hay bầu dục, trong có chất tiết màu vàng,
xung qúanh có 5 - 8 tế bào xếp tỏa ra rất đặc biệt. Hạt
tinh bột hình tròn hay bầụ dục rộng 4 - 25 ịim , rốn và
vân không rõ. Tế bào nội bì màu vàng, hình chữ nhật,
màng dày. Mảnh mạch vạch, mạch mạng.
Định tính
Lấy 3 g bột dược liệu, làm ẩm bằng 6 ml dung dịch
amoniac (TT), rồi chiết bằng 20 ml clọroíorm (TT).
Gạn lấy lớp cloroíorm, bốc hơi trên cách thủy tới cắn.
Hoà cắn vào 15 ml dung dịch acid hydrocloric 1%
(TT). Lọc, lấy dịch lọe chia đều vào 3 ống nghiệm để
làm các phản ứng sau:
Ống 1; Thêm 1 - 2 giọt thuốc thử íviayer (TT) sẽ xuất
hiện tủa trắng đục lờ.
Ống 2: Thêm 1 - 2 giọt thuốc thự Bouchardat (TT) sẽ
xuất hiện tủa đỏ nâu.
Ống 3: Thêm 1 - 2 giọt thuốc thử Dragendoiff (TT)
cho tủa vàng cam.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ dược liệu còn lông và phần gốc thân còn gắn vào
củ (dài quá 0,5 - 1 cm): Không quá 8%.
Tỷ lệ dược liệu cháy đen; Không quá 1%.
Tạp chất khác: Không quá 0,5%.
ĐỊnhlưọtig
Tiến hành theo phương pháp định lưọfng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 100 g bột dược liệu thô,
thêm 400 ml nước, cất trong 4 giờ. Hàm lượng tinh
dầu trong dược liệu không ít hơn 0,35%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, lấy dược liệu về, đốt bỏ lông
và rễ con rồi phơi khô hoặc luộc hay đồ kỹ rồi phơi
khố.
Bào chế
Hương phụ loại bỏ lông và tạp chất, nghiền vụn hoặc
thái lát mỏng.
Thố Hương phụ (chế giấm): Lấy lát Hương phụ hoặc
mảnh vụn Hương phụ, đổ thêm giấm vào khuấy đều, ủ
một đêm, đợi chọ hút hết giấm, cho vào chảo sao lửa
nhẹ đến màu hơi vàng, lấy ra, phơi khô. Cứ 10 kg
Hương phụ dùng 2 lít giấm.
Bảo qúản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vỊ, quy kinh
Tân, vi khổ, vi cam, bình. Vào các kinh can, tỳ, tam
tiêu.
Công năng, chủ trị
Hành khí, giải uất, điểu kinh, giảm đau. Chủ trị: Can
uất khí trệ, ngực, sườn thượng vị đau trưóng, tiêu hóa
kém; thượng vị bĩ tức, hàn sán, đau bụng, bầu vú đau
trướng, kinh nguyệt không đều, bế tắc, hành kinh đau
bụng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Âm hư huyết nhiệt không nên dùng.
H Y T H IÊ M
H erba Siegesbeckiae
Bộ phận trên mặt đất đã phơi hay sấy khô của cây Hy
thiêm {Siegesheckia orientaỉis L.), họ Cúc
{Asteraceae).
Mô tả
Thân rỗng ở giữa, đường kính 0,2 - 0,5 cm. Mặt ngoài
thân màu nâu sẫm đến nâu nhạt, có nhiều rãnh dọc
song song và nhiều lông ngắn xít nhau. Lá mọc đối, có
phiến hình mác rộng, mép răng cưa tù, có ba gân
chính. Mặt trên lá màu lục sẫm, mặt dưới màu lục
nhạt, hai mặt đều có lông. Cụm hoa hình đầu nhỏ,
gồm hoa màu vàng hình ống ở giữa, 5 hoa hình lưỡi
nhỏ ở phía ngoài. Lá bắc có Ịông dính.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và dưới của hai mặt lá có lông che chở
và lông tiết. Lông che chở đa bào một dãy 4 - 5 tế bào,
trong đó một tế bào ở giữa bị thắt lại, tế bào ở đầu
lông dài thì nhọn. Những đám mô dày góc nằm sát
biểu bì trên và biểu bì dưới. Mô mềm gồm những tế
bào hình tròn, màng mỏng. Ba bó libe gỗ ở giữa gân
chính xếp theo hình vòng cung, ở hai đầu của các bó
libe có cung mô dày (đối với lá non) hoặc mô cứng
(đối với lá già).
Soi bột
Màu lục xám. Lông che chở đa bào thường gãy thành
từng đoạn dài 0,5 mm hoậc ngắn hơn, 1 tế bào ở giữa
bị teo lại, tế bào ở đầu lông dài và nhọn. Hai loại lông
tiết: loại đầu hình cầu đa bào, chân đa bào và loại đầu
hình cầu đơn bào, chân đa bào. Mảnh biểu bì dưới có
lỗ khí. Mảnh mô mềm thân (tế bào hình chữ nhật), và
mô mềm lá (tế bào trong). Hạt phấn hoa hình cầu gai
màu vàng nhạt, đường kính khoảng 30 ỊJ,m: Mảnh
cánh hoa gồm tế bào màu vàng nhạt, màng mỏng.
Mảnh mạch vạch, mạch mạng.
Định tính
Lấy 3 g dược liệu đã tán nhỏ. Thêm 2 ml dung dịch
amoniac 5% (TT), trộn cho thấm đều. Thêm 20 ml
cloroform (TT). Lắc, để 4 giờ. Lọc vào bình gạn.
Thêm 10 mỉ dung dịch acid sulfuric 10% (TT). Lắc,
rổi để yên cho dung dịch tách thành 2 lớp. Gạn lấy
khoảng 3 ml dịch chiết acid cho vào 3 ống nghiệm để
làm các phản ứng sau:
Ống nghiệm 1: Thêm 1 giọt thuốc thử M ayer (TT) sẽ
cho tủa trắng.
Ông nghiệm 2; Thêm 1 giọt thuốc thử Bouchardat
(TT) sẽ cho tủa đỏ.
Ông nghiệm 3; Thêm 1 giọt dung dịch acid picric 1%
(TT), cho tủa vàng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ lá trong dược liệu
Không ít hơn 40% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 5%
(Phụ lục 9 5).
Chếbiến
Khi trời khô ráo, cắt lấy cây có nhiều lá hoặc mới ra
hoa, cắt bỏ gốc và rễ, phơi hoặc sấy đến khô ở 50 -
60°c.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị quy kinh
Tân, khổ, hàn. Vào cáe kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Khu phong thấp, lợi quan tiết (khớp xưcfng), giải (Jộc.
Chủ trị: Phong thấp tê đau (thuộc nhiệt), gân cốt mềm
yếu, lưng gối mỏi rời rã, tứ chi tê buốt, bán thân bất
toại, phong chẩn thấp sang (thuộc nhiệt).
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 12 g, dạng thuốc sắc.
ÍCH MÂU
H er ba Leonurí ja p o n ici
Dược liệu là đoạn thân, cành có nhiều lá, thu hái khi
cây chớm ra hoa, phơi hay sấy khô của cây ích mẫu
{Leonurus japonicus Houtt.), họ Hoa môi
(Laniiaceae).
Mô tả
Thân vuông, thẳng, xốp, đưòrng kính 0,2 - 0,8 cm, dài
không quá 40 cm kể từ ngọn xuống. Mặt ngoài có
nhiều rãnh dọc và lông mịn. Lá mọc đối ehéo chữ
thập, chia làm 3 thùy hình chân vịt, mỗi thuỳ lại chia
nhỏ nữa. Càng về gần phía ngọn thùy càng xẻ sâu. Mặt
trên lá màu lục, mặt dưới màu lục nhạt, hai mặt đều có
lông. Cụm hoa mọc vòng ở kẽ lá phía đầu cành, tràng
hoa hình môi, khi tươi có màu tím nhặt, khi khô có
màu nâu nhạt và thường bị rụng hết. Đài hình chuông
chia làm 5 thùy tồn tại xung quanh 4 quả đóng. Dược
liệu có mùi thơm hắc, vị đắng.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và dưái mang lông che chở và lông
tiết đa bào. Phía trên và dưới của gân chính là mô dày.
Bó libe - gỗ xếp thành hình vòng cung ở giữa gân lá,
thường có hai bó phụ nằm ở trên. Nếu ở lá già có thể
thấy vòng mô cứng bao quanh libe. Phần phiến lá gồm
một hàng tế bào mô giậu, bên dưới là mô khuyết.
Thân: Thiết diện vuông, có 4 góc lồi. Biểu bì mang
lông che chở đa bào, tập trung nhiều ở 4 góc lồi, ngoài
ra còn các lông tiết rải rác khắp biểu bì. Các đám mô
dày góc sát dưới biểu bì. Mô mềm vỏ có 3 - 4 hàng tế
bào màng mỏng, xếp thành vòng. Vòng nội bì có một
hàng tế bào hình chữ nhật xếp đều đặn hcfn ở 4 góc.
Trong cùng là mô mềm ruột, tế bào tròn to, màng
mỏng.
Soi bột
Lông che chở đa bào một dãy gồm 2 - 4 tế bào bề mặt
lấm tấm. Mảnh biểu bì dưới gồm những tế bào có vách
ngoằn ngoèo mang lỗ khí kiểu trực bào, lông che chở
và lông tiết đa bào. Mảnh phiến lá có kèm gân lá.
Mảnh mạch vạch, mạch xoắn. Đám sợi có vách dày.
Đôi khi thấy cả hạt phấn hoa hình cầu, bề mặt lấm
tấm, mang lỗ nảy mầm.
Định tính
A. Lấy khoảng 5 g bột dược liệu, thấm ẩm bằng 5 - 7
ml amoniac đậm đặc (TT). Để yên 5 phút, chiết bằng
50 ml ether (TT). Để yên 2 giờ, thỉnh thoảng lắc. Lọc.
Lắc dích lọc với 2 ml dung dịch acid sulfuric 1 N
(TT). Lấy phần dịch acid chia vào 3 ống nghiêm:
Ống 1: Nhỏ 2 giọt thuốc thử Mayer (TT), dịch chiết
cho tủa trắng.
Ông 2: Nhỏ 2 giọt thuốc thử Dragendorff (TT), dịch
chiết cho tủa màu vàng cam.
Ống 3: Nhỏ 2 giọt thuốc thử Bouchardat (TT), dịch
chiết cho tủa màu vàng nâu.
B. Phương pháp sắc ký giấy (Phụ lục 4.1).
Giấy sắc ký FN4 hay Whatman có kích thước 22 X 5cm.
Dung môi khai triển: n - butanol - aceton - acid acetic
- nước (70: 70: 20; 40).
Dung dịch thử; Đun sôi 10 g dược liệu đã cắt nhỏ với
50 mỉ nước cất cho đến khi thu được 5 ml dịch chiết.
Lấy 2 ml dịch chiết trộn với 6 g bột oxyd silic thô,
nhồi vào một cột nhỏ đã lót bông và khoảng 1 g bột
oxyd silic thô. Dùng alcol isopropylic (TT) chiết lấy
khoảng 25 ml dung dịch chiết qua cột. Lọc.
Dung dịch đối chiếu: Đun sôi 10 g ích mẫu đã cắt nhỏ
với 50 mKnước cất, rồi tiếp tục làm như trên.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên giấy sắc 30 |J,1
mỗi dung dịch trên, triển khai sắc ký trong 12 giờ. Lấy
giấy sắc ký ra, để khô ở nhiệt độ phòng. Phun dung
dịch A vừa đủ ẩm giấy, rồi phun tiếp dung dịch B.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng
màu sắc và giá trị R f với các vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Ghi chú:
Dung dịch A; Hoà tan 16 g lire (TT) trong 100 ml
nước cất.
Dung dịch B; Hoà tan 0,2 g a - naphthol (TT) trong
100 ml ethanol 90% (TT).
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 10% (Phụ lục 7.6).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 rrim: Không quá 10%
(Phụ lục 9.5).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Đoạn ngọn cành dài quá 40 cm. Không quá 5%
Tạp chất khác; Không quá I %.
Tỷ lệ lá trên toàn bộ dược liệu
Không ít hơn 55%.
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định các chật chiết được trong dược
liệu (Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa ít nhất 20%
chất chiết được trong nước tính theo dược liệu khô
kiêt.
Chế biến
Cắt lấy cây bắt đầu ra hoa (khoảng một nửa số hoa của
cây), giũ sạch đất, rồi phơi hay sấy nhẹ đến khô sao
cho vẫn giữ được màu xanh của lá.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị quy kinh
Khổ, lương. Vào hai kinh can, tâm bào.
Công năng, chủ trị
Khí hư, sinh tân huyết, điều kinh, lợi thủy. Chủ trị;
Kinh nguyệt bế tắc, máu ứ tích tụ sau khi sinh đẻ,
trước khi thấy kinh đau bụng hoặc kinh ra quá nhiều.
Cách dùng, nều lượng
Ngày dùng 8 - 1 6 g, dạng thuốc sắc.
ÍCH TRÍ (Quả)
Fructus Alpiniae oxyphyllae
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây ích trí (Alpinia
oxyphyỉìa Miq.), họ Gừng {Zingiheraceae).
Mô tả
Quả hình bầu dục, hai đầu hơi nhọn, dài 1 , 2 - 2 cm,
đường kính 1 - 1 , 3 cm. vỏ quả mỏng màu nâu hoặc
nâu xám, có 13 - 20 đường gờ nhỏ, trên bề mặt lồi lõm
không đều, ở đỉnh có vết bao hoa, gốc có vết cuống
quả. Hạt dính thành khối 3 múi có màng mỏng ngăn
cách; mỗi múi có 6 - 11 hạt.
Hạt hình tròn dẹt hoặc nhiều cạnh, không đều, đường
kính chừng 3 mm, màu nâu sáng hoặc vàng sáng, áo
hạt mỏng, màu nâu nhạt, chất cứng, phôi nhũ màu
trắng. Mùi thofm, vị cay, hơi đắng.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang hạt: Tế bào mô mềm áo hạt đôi khi còn
sót lại. Tế bào vỏ hạt có hình gần tròn, gần vuông hoặc
hình chữ nhật, hơi xếp theo hướng xuyên tâm, thành
tương đối dày. Hạ bì gồm một hàng tế bào mô mềm,
có chứa chất màu vàng nâu. Một hàng các tế bào chứa
dầu hình gần vuông hoặc hình chữ nhật có chứa các
giọt dầu màu vàng. Lớp sắc tố gồm những hàng tế bào
chứa chất màu vàng nâu, rải rác có 1 - 3 hàng các tế
bào chứa dầu, tương đối lớn, hình gần tròn có chứa các
giọt dầu màu vàng, v ỏ lụa gồm một hàng tế bào mô
cứng xếp đều đặn (giống mô giậu) có chứa chất màu
vàng hoặc màu đỏ nâu, thành bên và thành phía trong
rất dày, khoang nhỏ có chứa hạt silic. Tế bào ngoại
nhũ chứa đầy các hạt tinh bột. T ế bào nội nhũ chứa hạt
aleuron và các giọt dầu.
Soi bột
Màu vàng nâu. Tế bào vỏ hạt dài khi nhìn trên bề mặt,
đường kính tói 29 ịim , thành hơi dày, thưcmg xếp
thẳng đứng với hạ bì. Các tế bào của lófp sắc tố nhăn
nheo và giới hạn không rõ, chứa chất màu nâu đỏ hay
nâu sẫm, thường bị vỡ vụn tạo thành các mảng sắc tố
không đều. Tế bào chứa dầu hình gần vuông hay hình
chữ nhật phân tán ở giữa các lớp tế bào của lóíp sắc tố.
Tế bào mô cứng của vỏ lụa màu nâu hoặc vàng nâu,
hình đa giác khi nhìn trên bề mặt, thành dày, không
hoá gỗ, trong có chứa hạt silic khi nhìn trên bề mặt;
khi nhìn ở phía bên, thấy một hàng tế bào xếp đều đặn
(giống mô giậu), thành phía trong và thành bên dày
hơn khoang lệch tâm có chứa hạt silic. Các tế bào
ngoại nhũ chứa đầy các hạt tinh bột tụ lại thành khối
tinh bột. Các tế bào nội nhũ chứa các hạt aleuron và
giọt dầu.
Định tính
Phương pháp sắc ký lófp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản m ỏ n g : Silicagel G F 2 5 4
Dung môi khai triển: n-hexan - ethylacetat (9: 1).
Dung dịch thử: Hoà tan I lượng tinh dầu của dược liệu
(thu được ở phần định lượng) trong ethanol (TT) để
thu được dung dịch có chứa 10 ịứ tinh dầu trong ỉ ml.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan một lượng tinh dầu ích
trí trong ethanol (TT) để thu được dung dịch có chứa
10 p.1 tinh dầu trong 1 ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5- 10
|J.1 mỗi dung dịch thử và dung dịch đốí chiếu. Sau khi
triển khai, lấy tấm sắc ký ra để khô ở nhiệt độ phòng,
quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 254 nm.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có
cùng màu sắc và cùng giá trị RfVỚi các vết trên sắc ký
đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 0,5 % (Phụ lục 9.4).
Định íưọTig
Tiến hành theo phưcmg pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu không
dưới 1,0 %.
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa hạ, mùa thu, hái lấy quả chuyển từ
màu xanh lục sang màu đỏ, phơi hay sấy khô ở nhiệt
độ thấp.
Bào chế
Dùng sống: Loại bỏ tạp chất và vỏ ngoài, khi dùng giã
nát.
Diêm ích trí nhân (chế muối): Lấy cát, sao to lửa cho
tơi, sau đó cho ích trí nhân vào, sao cho phồng vỏ, có
màu vàng. Lấy ra rây sạch cát, giã bỏ vỏ, sẩy sạch.
Lấy nhân trộn với nước muối. Sao khô, lấy ra để
nguội, khi dùng giã nát (cứ 50 g ích trí nhân dùng
1,40 kg muối, cho nước sôi vào pha vừa đủ, lọc trong
để dùng).
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín, tránh ẩm, nóng làm
bay mất tinh dầu.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tỳ, thận.
Công năng, chủ trị
Ôn tỳ, ấm thận, cố tinh, chỉ tả, cầm được chảy nước
bọt, súc niệu. Chủ trị; Tỳ hàn tiêu chảy, đáu bụng cảm
giác lạnh, miệng nhiều bọt dãi, thận hư, tiểu són, tiểu
vặt, di tinh, đái dầm.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Bệnh thực hoả, các chứng thuộc táo nhiệt, người bệnh
âm hư không nên dùng.
KÉ ĐẦU NGỰA (Quả)
Pructus X anthii strum arii
Thương nhĩ tử
Quả già đã phơi hoặc sấy khô của cây Ké đầu ngựa
(Xanthium strumarium h .), họ Cúc {Asteraceae).
Mô tả
Quả hình trứng hay hình thoi, dài 1,2 - 1,7 cm, đưòng
kính 0,5 - 0,8 cm. Mặt ngoài màu xám vàng hay xám
nâu, có nhiểu gai hình móc câu dài 0,2 - 0,3 cm, đầu
dưới có sẹo của cuống quả. vỏ quả rất cứng và dai.
Cắt ngang thấy có hai ngăn, mỗi ngăn chứa một quả
thật (quen gọi là hạt). Quả thật hình thoi có lớp vỏ rất
mỏng, màu xám xanh rất dễ bong khi bóc phần vỏ quả
giả. Hạt hình thoi, nhọn hai đầu, vỏ hạt màu xám nhạt
có nhiều nếp nhăn dọc, gồm hai lá mầm dày, bao bọc
cây mầm, rễ và chồi mầm nhỏ nằm ở phía đẩu nhọn
củ ah ạt.
Vi phẫu
Vỏ quả giả (thực chất là lá bắc biến đổi đặc biệt tạo
nên). Biểu bì gồm một lớp tế bào hình chữ nhật đểu
đặn, phía ngoài phủ lớp cutin, có nhiều lông che chở đa
bào, gai móc và lông tiết kiểu chân đa bào, đầu đa bào.
Mô mểm gồm vài lớp tế bàọ hình nhiều cạnh màng
mỏng. Mô cứng gồm 8 - 1 0 hàng tế bào hình nhiều
cạnh. Trong phần mô mềm có các bó libe-gỗ nhỏ.
Quả thật: Vỏ quả gồm 4 - 5 lớp tế bào hình chữ nhật
nhỏ xếp sít nhau, vỏ hạt gồm hai hàng tế bào nhỏ
tương đối đều nhau. Bên trong chứa hai lá mầm hình
thuôn nhọn.
Soi bột
Màu nâu nhạt hay xám lục, có mùi thơm, vị hơi béo.
Soi kính hiển vi thấy: Mảnh biểu bì cộ lông che chở,
lông tiết. Mảnh mạch gỗ, tế bào mô cứng, gai móc và
hạt tinh bột tròn nhỏ.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6).
Bộ phận khác của cây
Không quá 3% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ quả non lép
Không quá 10% (Phụ lục 9.4).
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa thu, khi quả già chín, lúc trời khô
ráo, hái lấy quả, loại bỏ tạp chất và cuống lá, phơi
hoặc sấy nhẹ ở 40 - 45°c cho đến khô.
Bào chế
Thương nhĩ tử: Loại bỏ tạp chất và gai, sàng hết dược
liệu vụn.
Sao thưcmg nhĩ tử: Lấy quả Ké đầu ngựa sạch, cho vào
nổi rang đun nhỏ lửa, sao đến màu vàng sẫm, lấy ra để
nguội, xát bỏ hết gai, giã dập khi bốc thuốc thang.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát, tránh ẩm.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, ôn, có độc. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Tán phong thấp, thông tỵ khiếu. Chủ trị: Nhức đầu do
phong hàn, viêm mũi, chảy nuớc mũi, phong chẩn
ngứa, thấp tê đau co rút.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc, thuốc viên hoặc
cao. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Nhức đầu do huyết hư không nên dùng.
KÊ HUYẾT ĐẰNG (Thân)
Caulis spath olobi
Huyết đằng
Thân leo phơi hay sấy khô của cây Kê huyết đằng
(Spatholohus suherectus Dunn), họ Đậu {Pahaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ to dài hoặc phiến thái vát hình bẩu
dục hình bầu dục không đều, dày 0,3 - 1 cm. Bần màu
nâu hơi xám, có khi thấy vết đốm màu trắng hơi xám;
nơi bần rơi rụng sễ hiện ra màu nâu hơi đỏ. Mặt cắt
ngang: Bộ phận gỗ màu nâu hơi đỏ hoặc màu nâu, lộ
ra nhiều lỗ mạch; libe CÓ chất nhựa cây tiết ra, màu
nâu hơi đỏ đến màu nâu hơi đen, xếp xen kẽ với gỗ
thành 3 - 8 vòng, hình bán nguyệt, lệch tâm; bộ phận
tuỷ lệch về một bên. Chất cứng. Mùi nhẹ, vị chát.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang: Bần gồm một số lớp tế bào chứa chất
đỏ hơi nâu. Vỏ tương đối hẹp, có những nhóm tế bào
đá với lỗ chứa đầy các chất đỏ hơi nâu; tế bào mô
mểm chứa tinh thể calci oxalat hình lăng trụ. Các bó
mạch khác thường do libe xen kẽ với gỗ, xếp thành
một số vòng. Phía ngoài cùng libe là một lớp tế bào
mô cứng gồm những tế bào đá và những bó sợi; đa số
tia bị nén lại; nhiều tế bào tiết chứa đầy chất đỏ hơi
nâu, thường có từ vài tế bào đến 10 tế bào hoặc nhiều
hơn, xếp lớp theo chiều tiếp tuyến. Bó sợi tương đối
nhiếu, không hoá gỗ hoặc hơi hoá gỗ, vây tròn chung
quanh có các tế bào chứa các tinh thể calci oxalat hình
lăng trụ tạo thành những sợi tinh thể; màng của tế bào
chứa tinh thể hoá gỗ và dày lên; có các nhóm tế bào đá
rải rác. Đôi khi tia gỗ chứa chất đỏ hơi nâu, các mạch
gỗ đa số là mạch đơn, gần tròn, đường kính tới 400
[im, xếp rải rác, các bó sợi gỗ cũng thành hình các sợi
tinh thể. Một số tế bào mô mềm gỗ có chứa chất màu
nâu đỏ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“C, 5 giờ)
Chế biến
Vào mùa thu, đông, chặt lấy thân leo, loại bổ cành và
lá, thái phiến, phơi khô.
Bào chế
Dược liệu dạng trụ dài, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ
thật mềm, thái phiến, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi thoáng, khô, tránh mốc mọt".
Tính vị, quy kinh
Khổ, cam, ôn. Vào các kinh can, thận.
Gông năng, chủ trị
Bổ huyết, hoạt huyết, thông kinh lạc. Chủ trị; Kinh
nguyệt không đều, huyết hư, da vàng, tê bại, liệt,
phong thấp tê đau.
Cách dùng, lưọtig dùng
Ngày uống 9 - 15 g, dạng thuốc sắc.
KÊ NỘI KIM
Endothelium Corneum Gigeriae G alli
Màng mề gà
Lóp màng trong đã phơi hoặc sấy khô của mề con Gà
{GaììiíS iịaỉlus domesticus Brisson), họ Chim trĩ
(Phasianidae).
Mô tả
Màng gần nguyên vẹn hoặc từng mảnh khô cong, cuộn
lại. Màng nguyên dài 3,5 cm, rộng 3 cm, dày 0,2 cm.
Mặt ngoài màu vàng, lục vàng hoặc nâu vàng, màng
mỏng trong mờ, có nếp nhăn dọc. Chất giòn dễ vỡ, vết
bẻ có cạnh sáng bóng như sừng. Mùi hơi tanh, vị hơi
đắng.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chê' biến
Mổ gà, bóc lấy màng mề gà khi còn nóng, rửa sạch,
phơi hoặc sấy khô.
Bào chê
Sao Kê nội kim: Lấy Kê nội kim sạch, rang với cát,
đến khi phồng lên, lấy ra, để nguội.
Thố Kê nội kim (chế giấm); Lấy Kê nội kim sạch, sao
đến khi phồng lên, phun giấm, lấy ra phơi hoặc sấy
khô. Cứ 100 kgKê nội kim dùng 15 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, bình. Vào các kinh tỳ, vị, tiểu trường, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Kiện vị, tiêu thực, sáp tinh. Chủ trị: Thực tích không
tiêu, bụng đầy trướng, nôn mửa, kiết lỵ, di tinh. Trẻ
em cam tích, đái dầm.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc tán.
Kiêng kỵ
Không bị tích trệ không nên dùng.
KHA TỬ (Quả)
F ructus Terminaliae chebulae
Quả chín phơi hay sấy khô của cây Kha tử
(Terminaỉia chehula Retz.) hoặc cây Kha tử lông
nhung Ợ erminalia chehula Retz. var. tomentella
Kurt.), họ Bàng (Combretaceae).
Mô tả
Dược liệu hình quả trám hoặc hình trứng thuôn, dài 2 -
4 cm, đường kính 2 - 2,5 cm. Mặt ngoài màu nâu hơi
vàng hoặc màu nâu thẫm, hơi sáng bóng; có 5 - 6 cạnh
dọc và vân nhăn không đều; phần đáy có vết sẹo
cuống quả, hình tròn. Chất chắc, thịt quả dày 0,2 - 0,4
cm, màu nâu hơi vàng, hoặc vàng nâu thẫm; hạch quả
dài 1,5 - 2,5 cm, đường kính 1 - 1,5 cm, màu vàng
nhạt, thô và cứng. Hạt hình thoi hẹp, dài chừng 1 cm,
đường kính 0,2 - 0,4 cm, vỏ cứng màu vàng nâu, đôi lá
mầm màu trắng, chồng lên nhau và cuộn xoắn lại.
Không mùi, vị chua, chát, sau ngọt.
Tạp chất
Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,15 mm: Không quá 3
% (Phụ lục 9.5).
Định tính
Gân 3 g bột dược liệu cho vào bình nón, làm ẩm bằng
dung dịch amoniac đậm đặc (TT), thêm 50 lĩil hỗn hợp
đồng thể tích ether và cloroform, lắc, lọc. Chuyển dịch
lọc vào bình gạn, thêm 10 ml dung dịch acid sulfuric
10% (TT). Lắc, gạn lấy phần dịch acid (dung dịch A)
và làm các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 giọt thuốc thử
Bouchardat (TT), xuất hiện tủa nâu.
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 giọt dung dịch acid
picric 1% (TT), xuất hiện tủa trắng.
Chế biến
Thu hoạch quanh năm, lúc trời khô ráo, cắt lấy cây,
loại bỏ gốc rễ, đất, đem phơi hay sấy ở 40-50°C đến
khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh làm rụng lá, mất màu và mùi thơm.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn, mùi thơm. Vào các kinh tỳ, phế.
Công năng, ch ủ trị
Ôn trung tán hàn, hạ khí chỉ thống. Chủ trị; Phong hàn
thấp, chân tay lạnh, tê bại. Rối loạn tiêu hoá, nôn mửa,
đầy hơi, đau bụng ỉa chảy, thận và bàng quang lạnh,
đau răng, đau đầu, chảy nước mũi hôi.
Cách dùng, liều lưọtig
Ngày dùng 8 - 12 g, dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài: sắc đặc, ngậm chữa đau răng, có thể
dùng lá tươi.
Kiêng kỵ
Vị nhiệt táo bón không nên dùng.
LẠC TIÊN
Herba Passißorae
Phần trên mặt đất đã phơi hoặc sấy khô của cây Lạc tiện
{Passiflora foetida L.), họ Lạc tiên (Passißoraceae).
Mô tả
Đoạn thân rỗng, dài khoảng 5 cm, mang tua cuốn và
lá, có thể có hoa và quả. Thân và lá có nhiều lông.
Cuống lá dài 3 - 4 cm. Phiến lá màu lục hay hơi vàng
nâu, dài và rộng khoảng 7 - 1 0 cm, chia thành 3 thuỳ
rộng, đầu nhọn. Mép lá có răng cưa nông, gốc lá hình
tim. Lá kèm hình vẩy phát triển thành sợi mang lông
tiết đa bào, tua cuốn mọc từ nách lá.
Vi phẫu lá
Phiến lá gổm biểu bì trên, mô giậu, mô mềm và biểu
bì dưới. Biểu bì trên và dưới có lông che chở và lông
tiết. Lông che chở đơn bào, nhỏ. Lông tiết có chân đa
bào gồm nhiều dãy tế bào xếp thành hàng dọc, thon
dần về phía ngọn, đầu đơn bào hình trứng, chứa chất
tiết màu vàng.
Gân lá chính gồm biểu bì trên và đưới, mô dầy dưới
biểu bì, mô mềm và ở giữa là bó libe- gỗ. Trong libe
và rải rác trong mô mềm có tinh thể calci oxalat hình
cầu gai có đường kính 7 - 1 2 ịim.
Soi bột
Có nhiều lông che chở đơn bào, lông tiết đa bào còn
nguyên hay bị gãy. Mảnh biểu bì có lỗ khí kiểu hỗn
bào. Mảnh mô mềm hay libe có chứa tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. Mảnh mạch xoắn, mạch vạch.
Định tính
Lấy khoảng 20 g bột dược liệu cho vào bình nón 250
ml, thêm 100 ml ethanol 90% (TT), lắc đều và đun hồi
lưu cách thuỷ khoảng 30 phút. Lọc, lấy dịch lọc chia
đều thành 2 phần và cô cách thuỷ tới cặn khô.
A. Thêm vào phần cặn thứ nhất 10 ml n - hexan (TT)
hoặc ether dầu hoả (TT), dùng đũa thuỷ tinh khuấy kỹ
rồi gạn bỏ lófp dung môi. Làm như vậy thêm một lần
nữa. Hoà tan cặn còn lại trong 4 ml ethanol 90% (TT),
đun nóng nhẹ cho tan. Lọc, lấy 2 ml dịch lọc cho vào
ống nghiệm, thêm một ít bột magnesi kim loại rồi
thêm từ từ 0,5 ml acid hydrocloric đậm đặc (TT). Lắc
nhẹ. Dung dịch sẽ có màu đỏ cam.
B. Thêm vào phần cắn thứ hai 4 giọt amoni hydroxyd
đậm đặc (TT) và 5 ml cloroform (TT), khuấy kỹ, lọc
vào bình gạn 50 ml. Thêm vào bình gạn 4 ml dung
dịch acid sulfuric 1% (TT). Lắc kỹ và gạn lóp acid vào
ba ống nghiệm. Thêm riêng rẽ vào mỗi ống nghiệm
một giọt của 3 thuốc thử: Mayer (TT), Bouchardat
(TT) và Dragendorff (TT), lần lượt các ống nghiệm sẽ
có kết tủa màu trắng đục, đỏ nâu và vàng cam.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không quá 2% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất vô cơ: Không quá 0,5%.
Tạp chất hữu cơ; Không quá 1%.
Tỷ lệ vụn nát
Không quá 5% (Phụ lục 9.5).
Tỷ ỉệ lá trên toàn bộ dược liệu
Không ít hơn 25%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, hạ. cắt lấy dây, lá, hoa Lạc
tiên, thái ngắn, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, tránh ánh sáng làm biến màu.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi khổ, lương. Vào các kinh tâm, can.
Công năng, chủ trị
An thần, thanh tâm, dưỡng can, thanh nhiệt, giải độc,
lợi thuỷ, chỉ thống kinh. Chủ trị: Suy nhược thần kinh,
tim hồi hộp, mất ngủ, hay nằm mơ, phụ nữ hành kinh
sóm, đau bụng do nhiệt táo, ho do phế nhiệt, phù
thũng, bạch trọc.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 20 - 40 g, dạng thuốc sắc. Ngoài ra có thể
uống cao lỏng, siro, rượu thuốc với lượng tương ứng.
Nên uống trước khi đi ngủ.
LÃOQUÁNTHẢO
H erba G eranii thunbergii
Bộ phận trên mặt đất đã phơi hoặc sấy khô của cây
Lão quán thảo {Geranium thunher^ii Siebold et
Zucc.), họ Mỏ hạc {Geraniaceaé).
Mô tả
Thân cây mảnh, màu xanh bạc, dài 50-80 cm. Thân và
lá có phủ một lófp lông ngắn mịn. Lá mọc đối, dài từ 2-
5 cm, có cuông lá dài mảnh, phiến lá tròn, xẻ 3-5 thuỳ
sâu. Không có mùi, vị nhạt.
Vi phẫu
Vi phẫu lá:
Biểu bì trên và dưới mang lông che chở và rải rác có
lông tiết. Lông che chở đem bào, lông tiết đa bào. Sát
dưới biểu bì gân lá là mô dày. Bó libe-gỗ ở gân chính
nằm gần sát biểu bì trên gổm cung libe ở phía dưới,
cung gỗ ở phía trên. Các tế bào mô mềm to, thành
mỏng. Phần phiến lá có mô giậu gồm một hàng tế bào
hình chữ nhật xếp dọc, trong rải rác có tinh thể calci
oxalat hình cầu gai.
Vi phẫu
Mặt cắt thân thưòfng tròn. Biểu bì gồm một hàng tế
bào nhỏ, rải rác có ỉông che chở và lông tiết. Sát dưới
lớp biểu bì là mô dày gồm 2 - 3 hàng tế bào có thành
dày. Mô mềm vỏ gồm các tế bào hình trứng, thành
mong. M ô cứng gồm 3 - 5 hàng tế bào có thành dày
hoá gỗ tạo thành vòng tròn. Phía trong gồm có 8 bó
libe - gỗ hình trứng xếp thành 2 vòng xen kẽ, các bó
libe - gỗ vòiỊg ngoài nhỏ hơn bó libe - gỗ vòng trong.
Mỗi bo libe - gỗ gồm có phần libe hướng ra phía
ngoài, gỗ hưóng vào trong. Mô mềm ruột gồm những
tế bào hình nhiều cạnh thành mỏng.
Soi bột
Bột dược liệu có màu lục xám, mùi ngái, vị hơi chát.
Soi kính hiển vi thấy; Lông che chở đơn bào bề mặt
lấm tấm, đầu thuôn nhọn. Lông tiết có chân dài hoặc
ngắn. Mảnh biểu bì lá gồm các tế bào thành mỏng
mang lỗ khí, tinh thể calci oxalat hình cầu gai và mạch
Xóắỉi. Mảnh mô mềm chứa nhiều hạt tinh bột; có
nhiều bó sợi, mạch xoắn, mạch mạng. Tinh thể calci
oxalat hình cầu gai, đưèmg kính khoảng 25 - 30 ịxm.
Ngoài ra còn có hạt phấn, mảnh biểu bì cánh hoa.
Định tính
Lấy 1 g bột dược liệu thêm 10 ml nước, đun sôi
khoảng 5 phút. Lọc, dịch lọc để làm các phản ứng:
A. Lấy 1 ml dịch lọc cho vào ống nghiệm, thêm vài
giọt dung dịch sắt (III) clorid 5%, sẽ xuất hiện tủa
màu xanh đen.
B. Lấy 1 ml dịch lọc cho vào ống nghiêm, thêm vài
giọt dung dịch gelatin 2%, sẽ xuất hiện tủa bông trắng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16)
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid
Không quá 6% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
Rễ và các vật lạ khác có trong dược liệu: Không được
quá 2% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Định lượng taninoid trong dược liệu (Phụ lục 9.1).
Không đìíợc ít hơn 13%
Chế biến
Thu hoạch vào tháng 6-7, khi cây ra nhiều hoa. Loại
bỏ rễ và tạp chất, phơi hay sấy khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và rễ còn sót lại, rửa sạch, cắt đoạn,
phơi khô.
Bảo quản
Nơi khô, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, bình. Vào các kinh can, thận, tỳ.
Công năng, chủ trị
Trừ phong thấp, hoạt huyết, thông kinh lạc, mạnh gân
cốt, chỉ tả, thanh nhiệt giải độc. Chủ trị: Phong thấp,
bại liệt co rút, gân xương đau, tiêu chảy, kiết lỵ lâu ngày.
Cách dùng, liểu lượng
Ngày dùng 9 - 12 g, dạng thuốc sắc.
LIÊN KIỂU (Quả)
F ructus Forsythiae
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Liên kiều
{Forsythia suspensa Váh\.), họ Nhài (Oỉeaceae).
Mô tả
Qúả hình, trứng dài, đến hình trứng, hơi dẹt, dài 1,5 -
Định tính
Ngâm 3 g bột dược liệu trong 30 ml nước, sau 3 giờ,
lọc được dung dịch A.
A. Lấy 2 ml dung dịch A, thêm 1 giọt thuốc thử sắt
(III) cĩorid 5% (TT), sẽ có tủa màu xanh da trời sẫm.
Thuốc thử gelatìn - natri clorid: Hoà tan 1 g gelatin
(TT) và 10 g natri clorid (TT) trong 100 ml nước bằng
cách đun nóng trên cách thuỷ ở nhiệt độ dưới 60° c .
Chi’ pha trước khi dùng.
B. Lấy 2 ml dung dịch A, thêm 1 giọt thuốc thử
gelatin - natri clorid (TT) sẽ có tủa màu trắng.
Độ ẩm
Khôngquá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c,5 giờ)
Sơ chê
Thu hái lấy quả chín vào mùa thu, đông, loại bỏ tạp
chất, phơi kho.
Bào chế
Kha tử đã loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô, khi
dùng đập nát.
Thịt quả Kha từ; Lấy Kha tử sạch, ngâm qua nước, ủ
mềm, bỏ hạch, phơi thịt quả đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, toan, sáp, bình. Vào các kinh phế, đại trường.
Công năng, chủ trị
Sáp trường, lỊễm phế, giáng hoả, thông lợi yết hầu.
Chủ trị: Tiêu chảy, lỵ lâu ngày, đại tiện ra máu, thoát
giang (sầ trực tràng); phế hư, ho, suyễn, ho lâu ngày
không ngừng; yết hầu đau, tiếng khàn.
C ách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hay thuốc viên.
K H IẾ M THỰC (Hạt)
Sem en Euryales
Hạt của quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Khiếm
thực (Euryale ferox Salisb.), họ Súng (Nymphaeaceae).
Mô lả
Hình cầu, phần lớn là hạt vỡ. Hạt hoàn chỉnh đưòtig
kính 5 - 8 mm. vỏ hạt màu đỏ nâu, một đầu màu trắng
vàng, chiếm độ 1/3 hạt, có vết lõm rốn hạt dạng điểm.
Khi bỏ vỏ lụa hạt sẽ hiện màu trắng, chất tương đối
cứng. Mặt gẫy màu trắng, chất bột. Không mùi, vị nhạt.
Soi bột
Màu trắng, chủ yếu là hạt tinh bột, gồm;
Hạt đơn: Hình gần tròn, đường kính 1 - 4 |Lim, điểm
rốn hình chữ T rộng, nhìn không rõ.
Hạt kép: Đa số do trên 100 hạt đơn hợp thành khối
hình cầu, đường kính 1 3 - 3 5 |Lim . Một số ít do 2 - 3
hạt hợp thành.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ 5.1 6, 1 g, 105”c, 4 giờ).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ nhân hạt biến màu: Không quá 1 %.
Tạp chất khác; Không quá 0,5 %.
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm; Không quá 30
%, (Phụ lục 9.5).
C hế biến
Thu hoạch vào cuối thu, đầu đông. Thu hái quả chín,
loại bỏ vỏ quả, lấy hạch cứng, rửa sạch, loại bỏ vỏ
cứng, lấy hạt, phơi khô.
Bào chế
Dùng hạt khô sống hoặc sao.
Khiếm thực sao: Lấy cám rang nóng đợi lúc khói bay
lên, cho Khiếm thực sạch vào, sao cho tới màu hơi
vàng, lấy ra sàng bỏ cám, để nguội (10 kg Khiếm thực
c ầ n lk g c á m ) .
Bảo quản
Để nơi thoáng, khô, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, sáp, bình. Vào các kinh tỳ, thận.
Công năng, chủ trị
ích thận, cố tinh, bổ tỳ, trừ thấp, ngừng tiêu chảy,
ngừng đới hạ. Chủ trị; Mộng tinh, di tinh, hoạt tinh,
bạch trọc, đới hạ, tỳ hư, tiêu chảy lâu ngày, di niệu.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tận.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Đại tiện táo bón, tiểu tiện bí không nên dùng.
KH OẢN ĐÔNG HOA
Flos Tussilaginis farfarae
Cụm hoa chưa nở đã phơi hay sấy khô của cây Khoản
âòngỢ ussiỊagofarfara\..),\ìọC úc{A steraceae).
Mô tả
Cụm hoa hình chuỳ dài, thường là 2 - 3 cum hoa cùng
mọc trên 1 cành hoặc mọc đơn độc, dài 1 - 2,5 cm,
đưòíig kính 0,5 - 1 crh, phần trên rộng hơn và p)hần
dưới thon dần. Đỉnh cuống cụm hoa có nhiẻu lặ bắc
dạng vẩy. Mặt ngoài của lá bắc đỏ tía hoặc đỏ nhạt,
mặt trong được phủ kín bởi những đám lông trắng như
bông. Mùi thơm, vị hơi đắng và cay.
Soi bột
Màu vàng hơi nâu nhạt, thô, không mịn, bết vào nhau
thành từng mảng do có nhiều lông quyện vào. Soi kính
hiển vi thấy: Nhiều mảnh biểu bì cánh hoa có tế bào
hình đa giác to trong tế bàò lác đáe có sắc tố màu vàng
nâu nhạt. Nhiều mảnh biểu bì lá bắc có các tế bào
hình đa giác và các lỗ khí; trong một số tế bào có sắc
tố màu đỏ hơi nâu. Nhiều lông đơn bào xoắn xít, trắng
bông. Hạt phấn hình cầu màu vàng, màng ngoài có
gai. Bó mạch gỗ màu đỏ cam. Mảnh đầu nhụy.
Định tính
A. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, mặt cắt dọc
Khoản đông hoa phát quang màu trắng sáng.
B. Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 2 ml cloroform (TT),
lắc đểu, để yên 30 phút, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm
0,2 nnl anhydrid acetic (TT), lắc 5 phút, thêm từng giọt
acid sulfuric (TT), tại lớp phân cách giữa 2 dung dịch
hiện ra vòng màu nâu.
c . Lấy 1 g bột dược liệu, thêm lOml nước đun sôi, lắc
kỹ, lọc, lấy dịch lọc làm các phản ứng sau.
Lấy Iml dịch lọc, thêm 1 giọt dung dịch sắt (III)
clorid 5% (TT), có tủa xám đen.
Lấy Iml dịch lọc, thêm 1 giọt dung dịch phèn sắt
amoni (TT) có tủa xanh đen.
Lấy 1ml dịch lọG, thêm 1 giọt dung dịeh đồng acetat
10% (TT) có tủa nâu.
Độ ẩm
Không quá 14 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Nụ hoa biến thành màu đen: Không quá 0,5 % (Phụ
lục 9.4).
Chê biến
Thũ hoạch vào mùa đông, lấy nụ hoa, loại bỏ cuống
hoa, đất cát, phơi khô trong bóng râm.
Bào chế
Mật đông hoa (Tẩm mật): Lấỵ Khoản đông hoa đã trừ
bỏ tạp chất, thêm mật ong và một ít nước sôi, trộn đều,
ủ cho ngấm, sao lửa nhỏ đến hơi vàng, sờ không dính
tay, lấy ra để nguội. Cứ 10 kg Khoản đông hoa dùng
2,5 kg mật ong.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, vi khổ, ôn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Nhuận phế, hạ khí, ngừng ho, trừ đcím. Chủ trị: Ho
mới, ho lâu ngày, ho suyễn đèím nhiều, ho lao (do lao
lực), ho ra máu.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 5 - 9 g, đạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khấc.
KHÔ HẠNH NHÂN
Sem en Ãrm eniacae am arum
Hạnh đáng, Hạnh nhân đáng
Hạt lấy ở quả ehín phơi khô của cây Sơn hạnh (Prunus
armeniaca L. var. ansu M axim.), cây Hạnh Sibíri
{Prunus sihirica L.), cây Hạnh M andshuri {Prunus
mandshurica (Maxim.) Koehne) hoặc cây Hạnh
(Prunus armeniaca L.), họ Hoa hồng {Rosaceae).
Mô tả
Hạt hình tim dẹt, dài l - 1,9 cm, rộng 0,8 - 1,5 cm, dày
0,5 - 0,8 cm. Mặt ngoài màu nâu vàng đến màu nâu
thẫm, một đầu hơi nhọn, một đầu tròn, 2 bên trái và
phải không đối xứng, ở đầu nhọn có rốn vạch ngẩn
nổi lên. ớ phía đầu tròn có 1 hợp điểm với nhiều vân
màu nâu sẫm toả lên. v ỏ hạt mỏng, hạt có 2 lá mầm
màu trắng kem, nhiều dầu béo. Không mùi, vị đắng.
Vi phẫu
Vỏ hạt có những tế bào đá hình gần tròn tập họfp thành
khối, thành tế bào dày, rõ rệt và đồng.nhất, đưòng kính
60 - 90 |u,m. Nhìn phía trên, tế bào đá có hình tam giác
tù, thành tế bào rất dày ở đỉnh.
Định tính
A. Nghiền vài hạt dửợc liệu với nước, ngửi thấy mùi
đặc biệt của benzaldehyd.
B. Lấy 0,1 g bột dược liệu cho vào một ống nghiêm,
nhỏ vào mấy giọt nước, treo một băng giấy nhỏ có tẩm
dung dịch trinitrophenol vào phía trên mặt dược liệu;
nút kín ống nghiệm, ngâm ống trong cách thuỷ
khoảng 10 phút, băng giấy thuốc thử sẽ chuyển sang
màu đỏ gạch.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển: cloroform - ethylacetat -
methanol - nước (15; 40: 22; 10), sau khi pha để ở 5 -
10°c trong 12 giờ.
Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 50 ml
ether (TT). Đun hồi lưu trên cách thuỷ 1 giờ, gạn
dịch chiết ether, rửa phần bã bằng ether, gộp dịch
chiết và dịch rửa, bốc hơi trên cách thuỷ tới cắn.
Thêm vào cắn 30 ml methanol (TT), đun hồi lưu trên
cách thuỷ 30 phút, để nguội, lọc, cô dịch lọc trên
cách thuỷ còn 1 ml.
Dung dịch đối chiếu; Lấy 1 g bột Khổ hạnh nhân, tiến
hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |Lil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra phun ngay dung dịch
acid phosphomolybdic trong acid sulfuric (lấy 2 g acid
phosphomolybdic, thêm 20 ml nước để hoà tan rồi
thêm từ từ 30 ml acíd sulfuric và trộn kỹ). Sấy bản
mỏng ở 105°c khoảng 10 phút, sắc ký đồ của dung
dịch thử phải có các vết có cùng mău sắc và giá trị Rf
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
 Độ ẩm Kiêng kỵ
Không quá 1% (Phụ lục 9.6). Ho do âm hư không nên dùng; phế có nhiệt đờm dùng
vKhông
u- u-
bị 01’ trọng.
Nghiền vài hạt dược liệu với nước nóng, không được
ngửi thấy mùi ôi của dầu. KHƯƠNG HOẠT (Thân rễ hoặc rễ)
Tạp chất R hiiom a seu R adix N otopterygii
Không được có tạp chất và lẫn những mảnh vụn của vỏ Thân rễ hoặc rễ đã phơi khô của cây Khương hoạt
quả trong (Phụ lục 9.4). (Notopterygium in á sum Ting ex H. T. Chang) hoặc
Đinh lưong Khương hoạt lá rộng (Nơfopto-xẹ/i/m/ỡ;-/7é’ổ7/Boiss.),
Cân chinh xác khoảng 15 g bột dược liệu thô, cho vào họ Hoa tán (Apiaceae).
bình cổ dài Kjeldahl, thêm 150 ml nước, nút kín ngay Mô tả
miệng bình, để yên trong 2 giờ. Tiến hành cất kéo hơi Khương hoạt; Thân rễ hình trụ, hơi cong queo, dài 4-
nước, hứng dịch nước cất được vào một bình hứng 13 cm, đưcmg kính 0,6-2,5cm, đầu rễ có sẹo gốc thân
chứa 10 ml nước, 2 ml dung dịch amoniac 10% và cây. Mặt ngoài màu nâu đến nâu đen. Nơi bị tróc vỏ
được làm lạnh trong nước đá. Cất hết acid hydrocyanic ngoài màu vàng, khoảng giữa các đốt ngắn, có vòng
{Lấy 2 ml dịch cất, kiềm hoá bằng dung dịch natri mấu nhỏ, gần liền nhau, tựa như hình con tầm (quen
hydroxyd 40% (TT), cho thêm vài giọt dung dịch gọi là Tàm khưoíng), hoặc khoảng giữa cổ các đốt kéo
trinitrophenol (TT) (Dung dịch bão hoà trong nước), dài dạng đốt tre (gọi là Trúc tiết khưcmg). Trên đốt có
không xuất hiện màu đỏ là được}. Cho thêm chính xác nhiều sẹo rễ con, dạng điểm hoặc dạng bươú và vẩy,
2 ml dung dịch kali iodid 16,5% (TT) vào dịch đã cất, màu nâu. Thể nhẹ, chất giòn xốp, dễ bẻ gẫy. Mặt bẻ
chuẩn độ bằng dung dịch bạc nitrat 0,1M cho đến khi không phẳng, có nhiều kẽ nứt. v ỏ màu từ vàng nâu
tủa đục màu trắng vàng xuất hiện. nâu tối, có chất dầu, có điểm chấm dầu, mầu nâu.
1 ml' bạc nitrat 0,1M tương'đương với 91,48 mg Gỗ màu trắng vàng, tia ruột xếp theo hướng xuyên tâm
amygdaiin (C2oH2,NO,,). ‘‘Õ- Lõi (ruột) màu vàng đến vàng nâu. Mùi thơm, vị
Dươc liêu phảĩ chứa ít nhất 3,0% amygdalin hơi đăng và cay.
(Co'h ^ n o Khương hoạt lá rộng (Khoan diệp khương hoạt): Rễ
II) dạng chuỳ tròn, có vân nhăn dọc và bì khổng dọc, mặt
Chê biến ngoài Itíàu nâu, nơi gần thân rễ, có vân tròn sát liền
Thu hoạch vào mùa hạ, hái quả khổ hạnh chín, loại bỏ nhau, dài 8-15 cm, đường kính 1-3 cm (quen gọi ì à
phần thịt và vỏ quả trong, lấy hạt phơi khô. điều khưcíng). Thân rễ thô, hình trụ to, dạng có đốt, có
gv mấu không đều, đỉnh có nhiều vết gốc thân cây và rễ
1 14 T 1V 11 • J.s___ tương đối nhỏ còn sót lại (gọi là Đại đầu khượng), chất
Khổ hạnh nhân: Loại bỏ tạp chất, khi dùng giã nát. , „ r ú . ù ; T ỉ „X Lĩ
1T 1’ 1 I 1r T ĩ i 1’ I _ 1 1 I ° i 1 ií- giòn, xốp, dê bẻ, mặt bẻ hơi phang: v ỏ màu nâu nhạt,
Đàn khổ hanh nhân: Lấy khổ hanh nhân sach, luôc X u u 4-
1 , ■/ Ciô màu trăng vàng. MÙI nhẹ, vị nhạt,
đến khi vó ngoài hơi nhăn, vớt ra ngâm nước lạnh, sát . . .
bỏ vỏ, phơi khô, khi dùng giã nát. Bột
Sao khổ hạnh nhân: Lấy đàn khổ hạnh nhân, sao nhỏ Màu nâu, mùi thơm hắc, vị đắng. Soi kính hiển vi thấy
lửa đến vàng, để nguội khi dùng giã nát. mảnh bần, tế bào chứa tinh dầu, khối tinh dầu màu
vàngi ống tiết.
Bảo quản.
Để nơi khô mát, kín, tránh mốc, mọt. Độ ẩm
Độ ẩm
Không quá 15 % (Phụ lục 9.6).
T ính vị, quy kinh
Khổ, vi ôn, ít độc. Vào các kinh phế, đại trường. T ạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Công năng, chủ trị
Giáng khí, chỉ khái, bình suyễn, nhuân tràng, thông
tiện. Chủ trị: Ho khí suyễn, ngực đầy Tức,đờm nhiều, Th« hoạch vào mùa xuân mùa thu đào lấy rễ hoặc
huyết hư, tân dịdi khô, táó bón. thân rễ, loại bỏ rễ con và đất,phai hoặc sấy khô.

C ách dùng, liều lưọTig .

Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc. Thường phối hợp tạp "hất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày, phơi
với các loại thuốc khác, sắc các thuốc khấc gần được
mới cho khổ hạnh nhân vào. Bảo quản
Chú ý: Không đùng qúa liều, tránh trúng độc. Để nơi khô, tránh mốc mọt.
Tính vỊ, quy kinh
Tân, khổ, ôn. Vào các kinh bàng quang, cạn, thận.
Công năng, chủ trị
Tán hàn, khu phong, trừ thấp, chỉ thống. Chủ trị; Cảm
mạo phong hàn nhức đầu, phong thấp, tê đau vai, lưng
đau mỏi.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán,
,thưòfng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Huyết hư không có phong hàn thực tà, không nên
dùng.
KIM ANH (Quả)
Fructus Rosae laevigatae
Quả già đã phơi hay sấy khô của cây Kim anh {Rosa
laevigata Michx.). Họ Hoa hồng ỊRosaceae).
Mô tả
Quả già (đế hoa lõm biến thành) bổ dọc, hình bầu dục,
dài 2 - 4 cm, rộng 0,3 - 1,2 cm. Mép cắt thường quăn
gập lại. Mặt ngoài màu da cam, nâu đỏ hoặc nâu sẫm
bóng, hơi nhăn nheo, có vết của gai đã rụng. Đầu trên
mang vết tích của lá đài, nhị và nhụy. Đầu dưới còn sót
lại một đoạn cuống ngắn. Phần lóĩi đã được nạo sạch
hạt (quả đóng) và lông. Quả đóng có góc, màu vàng
nâu nhạt, rất cứng, có nhiều lông tơ. Vị hơi ngọt, chát.
Định tính
Lấy 2 g bột quả Kim anh, thêm 15 ml nước cất, đun
cách thuỷ 5 phút, lắc đều, lọc. Dùng dịch lọc để thử
các phản ứng sau;
A. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 0,5 ml dung dịch natri
hydrocarbonat 20% (TT), thêm một giọt dung dịch sắt
(III) clorid 5% (TT). Lắc, dung dịch có màu tím đậm.
Thêm 5 ml dung dịch acid hydrocloric 10% (TT),
dung dịch mất màu.
B. Lấy 0,5 ml dịch lọc, thêm 1 ml thuốc thử Fehling
(TT), đun sôi, xuất hiện tủa đỏ gạch.
c. Nhỏ 1 giọt dịch lọc trên phiến kính, thêm 2 giọt
dung dịch phenylhydrazin hydroclorid 10% (TT), đậy
lá kính lên. Vài phút sau soi kính hiển vi thấy có tinh
thể hình kim màu vàng.
D. Lắc mạnh 2 'm l dịch lọc trong 1 phút, xuất hiện
nhiều bọt.
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 5.16)
Tro toàn phần
Không quá 3% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ quả không nạo sạch "Hạt" và "Lông”; Không
quá 3%.
Tạp ehất khác: Không quá 1%.
Chế biến
Thu hái vào tháng 10 - 11, khi ‘quả’ chín tới biến
thành màu đỏ, phơi khô, loại bỏ gai cứng.
Bào chế
Kim anh: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, sấy khô.
Kim anh nhục (thịt ‘quả’ Kim anh): Lấy quả Kim anh
sạch, ngâm mềm, bổ đôi, nạo hết ‘hạt’ (quả đóng) và
lông ở trong, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh mốc, mọt.
Tính vỊ, quy kinh
Toan, cam, sáp, bình. Vào các kinh thận, bàng quang,
đại trường.
Công năng, chủ trị
Cố tinh, súc niệu, sáp trưòng, ngừng tiêu chảy. Chủ trị:
Di tinh, hoạt tinh, di niệu, niệu tần; băng huyết, dong
huyết, đới hạ; tiêu chảy lâu ngày, lỵ lâu ngày.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán;
thưòng phối họfp vói các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Bệnh mới phát sốt, người nhiệt táo kết không nên
dùng.
KIM NGÂN (Hoa)
F los Lonỉcerae
Nụ hoa có lẫn một số hoa phơi hay sấy khô của cây
Kim ngân {Lonicera japónica Thunb.) và một số loài
khác cùng chi như L. dasystyỉa Rehd.; L. confusa DC.
và L. camhodiana Pìũnc, họ Kim ngân (CaprifoUaceae).
Mô tả
Nụ hoa hình ống hơi cong queo, dài 1 - 5 cm, đầu to,
đường kính khoảng 0,2 - 0,5 cm. Mặt ngoài màu vàng
đến nâu, phủ đầy lông ngắn. Phía dưới ống tràng có 5
lá đài nhỏ, màu lục. Bóp mạnh đẩu nụ sẽ lộ ra 5 nhị và
1 vòi nhụy. Mùi thơm nhẹ, vị hơi đắng.
Hoa đã nở dài từ 2- 5 cm, tràng chia thành 2 môi cuộn
ngược lại. Môi trên xẻ thành 4 thuỳ, môi dưới nguyên.
Nhị và vòi nhụy thường thò ra ngoài tràng hoa.
Soibột
Bột màií vàng nâu nhạt, có mùi thoín nhẹ. Hạt phấn
hình cầu, màu vàng, có 3 lỗ nảy mầm rõ. Lông tiết
gồm 2 loại: Lông tiết đầu hình chuỳ cấu tạo bởi 20 -
30 tế bào và lông tiết đầu hình cầu gồm khoảng 10 tế
bào. Lông che chở đơn bào cũng gồm 2 loại: M ột loại
thành dầy, nhẵn hoặc có những chấm lồi nhỏ, một loại
thành mỏng, vết lồi rất rõ. Mảnh biểu bì cánh hoa có
lông tiết, lông che chở.
Định tính
A. Lấy 5 g bột dược liệu cho vào bình nón có dung
tích 100 ml, thêm 20 ml ethanol 90% (TT). Lắc kỹ,
đun cách thuỷ trong 15 phút, lọc. Cô dịch lọc trên
cách thuỷ đến khi còn khoảng 5 ml. Lấy 1 ml dung
dịch vào ống nghiệm, thêm 2 - 3 giọt dung dịch acid
hydrocloric đậm đặc (TT) và một ít bột magnesi (TT)
hoặc bột kẽm (TT), dung dịch chuyển từ màu vàng
sang da cam đến đỏ.
B. Lấy 1 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm 10
ml nước cất, lắc nhẹ trong 5 phút, lọc. Cho vào 2 ống
nghiệm, mỗi ống 2 ml dịch lọc. Thêm 2 - 3 giọt dung
dịch natri hydroxyd 10% (TT) vào ống nghiệm thứ
nhất, dung dịch có màu vàng đậm hoìì so với ống
nghiệm thứ hai không thêm dung dịch natri hydroxyd
10%.' ...
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 9% (Phụ lục 7.6)
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không quá 1,5% (Phụ lục 7.5).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ cành lá: Không quá 2%.
Tạp chất khác: Không quá 0,5%.
Tỷ lệ hoa đã nở
Không quá 10% (cân 100 g Kim ngân, chọn riêng hoa
đã nở, cân và tính tỷ lệ phần trăm).
Chế biến
Hái nụ hoa có lẫn ít hoa đã nở, loại bỏ tạp chất, phơi
trong bóng râm hay sấy nhẹ đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh sâu mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào các kinh phế, vị, tâm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tán phong nhiệt. Chủ trị: Ung
nhọt, ban sởi, mày đay, lở ngứa, nhiệt huyết độc lỵ, ho
do phế nhiệt, đan độc (viêm quầng), cảm mạo phong
nhetẹ, ôn bệnh phát nhiệt.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 12 -1 6 g, đạng thuốc sắc hoặc hãm. Có thể
ngâm rượu hoặc làm hoàn tán.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn không thực nhiệt, hoặc mồ hôi ra nhiều
không nên dùng.
KIM TIÊN THẢO
Herba Desm odii styraciýolii
Đồng tiền lô n g ,y ẩ y rồng, Mát trâu
Phần trên mặt đất đã phơi hay sấy khô của cây Kim
tiền thảo {Desmodium styracifoỉium (Osb.) Merr.), họ
Đậu {Pahaceaè).
Mô tả
Dược liệu có thân hình trụ, dài đến 1 m, phủ đầy
lông mềm, ngắn, màu vàng. Ghất hơi giòn, m ặt bẻ
lởm chởm. Lá mọc so le, 1 - 3 lá chét, tròn hoặc
thuôn, đường kính 2 - 4 cm, đỉnh tròn, tù, đáy hình
tim hoặc tù, mép nguyên, m ặt trên màu lục hơi vàng
hoặc màu lục xám, nhẵn, m ặt dưới hơi trắng, có
lông; gân bên hình lông chím ; cuống dài từ 1 - 2
cm, 2 lá kèm hình mũi mác dài khoảng 8 mm. Mùi
hơi thơm, vị hơi ngọt.
Định tính
A. Lấy 2 g bột thô dược liệu, thêm 30 ml nừớc, đun
sôi trong 10 phút, lọc, bốc hơi dịch lọc trong cách thuỷ
đến khô, thêm 2 ml methanol (TT) để hoà tan cặn rồi
thêm một ít bôt magnesi và 0,5 ml acid hydrocloric
đậm đặc, sẽ có màu nâu đỏ xuất hiện.
B. Lấy 2 g bột dược liệu thố, thêm 20 ml dung dịch
acid hydrocloric 1% trong ethanol 70% (TT), đun hồi
lưu 10 phút, lọc, bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ đến
hết ethanol, thêm 5 ml nước hoà tan cặn và lọc.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 2 giọt thuốc thử Dragendorff
(TT), sẽ có tủa màu da cam.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 2 giọt trinitrophenỏl (TT) sẽ
có tủa màu vàng.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 5 giờ).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ, mùa thu, rửa sậch dược liệu,
loại bỏ tạp chất, cắt đoạn, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, lương. Vào các kinh can, thận, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, trừ thấp, lợi tiểu. Chủ trị: Đái dắt nhiệt
tính, sa lâm, thạch lâm, tiểu tiện đau rít, phù thũng tiểu
ít, hoàng đản tiểu đỏ.
Cách dùng, lượng dùng
Ngày dùng 15 - 30 g, dạng thuốc sấc.
KINH GIỚI
H erba E lsholtziae ciliatae
Kinh giới V iệt N am , Bán biên tô, Tiểu kinh
giới, Bài hương thảo
Đoạn ngọn cành mang lá, hoa, đã phơi hay sấy khô
của cây Kinh giới {Elsholtzia ciliata (Thunb.)
Hyland.), họ Hoa môi (L<3OT/are<3e).
Mô tả
Đoạn thân cành dài 30-40 cm, thân vuông, có lông
mịn, khi già biến thành màu nâu tía. Lá mọc đối hình
trứng, dài 3-9 cm, rộng 2-5 cm, mép có răng cưa, gốc
lá dạng nêm, men xuống cuống lá thành cánh hẹp,
cuống dài 2-3 cm. Cụm hoa là một xim co có dạng
bông ở đầu cành, dài 2-7 cm, rộng 1,3 cm. Hoa nhỏ,
không cuống, màu tím nhạt. Quả bế nhỏ, thuôn, nhẵn
bóng, dài 0,5 cm. Dược liệu mùi thodn đặc biệt, vị cay.
VI phẫu
Thân: Biểu bì gồm inột hàng tế bào hình chữ nhật, có
lông che chở đa bào gồm 5-7 tế bào và lông tiết chân
đơn bào đầu đa bào. Mô dày sát biểu bì, ở những chỗ
lồi của thân lóp mô dày thường dày hơn. Mô mềm vỏ.
Libe cấp 2. Tầng sinh libe-gỗ. Gỗ cấp 2 tạo thành một
vòng liên tục. Mô mềm ruột.
Bột
Màu nâu đen, mùi thơm. Soi kính hiển vi thấy mảnh
biểu bì lá, nhiều lỗ khí và lông tiết, tế bào bạn của lỗ
khí giống tế bào biểu bì, thành tế bào ngoằn ngèo.
Mảnh thân, tế bào hình đa giác. Hạt phấn hoa màu
vàng. Mảnh mạch mạng, mạch vạch.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụlục 9.4)
Đoạn ngọn cành dài quá 40 cm: Không quá 4%.
Tạp c h ẵ khác: Không quá 1%
Chế biến
Lúc trời khô ráo, cắt lấy đoạn cành có nhiều lá và hoa,
đem phơi hoặc sấy ở 40°-50°C đến khô.
Bào chế
Kinh giới rửa sạch, thái ngắn 2-3 cm để dùng sống, có
thể sao qua hoặc sao cháy cho bót thơm cay.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín.
Tính vị, quy kinh
Tân, vi khổ, ôn. Vào các kinh can, phế.
Công năng, chủ trị
Phát hãn, giải thử, hoá .thấp, lợi tiểu, tán hàn, thanh
nhiệt, khu phong, chỉ ngứa. Chủ trị; Cảm mạo mùa hạ,
say nắng, phát sốt không ra mồ hôi, ngực tức, bụng đau,
nôn mửa, tiêu chảy, bệnh sởi, viêm thận, phù thũng,
tiểu tiện bí, phong thấp, đaũ xương, đau mình, viêm
họng, trúng gió, cấm khẩu, bại liệt, mụn nhọt, dị ứng.
Sao đen: Chỉ huyết. Chủ trị: Dong huyết, băng huyết,
thổ huỹết, đại tiện ra máu.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 10 - 16 g dược liệu khô, hoặc 30 g dược
liệu tươi, dưới dạng thuốc sắc hoặc hãm. Dùng ngoài,
lượng thích hợp, giã nát, đắp nơi đau.
Kiêng kỵ
Biểu hư, tự ra mồ hôi nhiều, không có ngoại cảm,
phọng hàn không nên dùng.
LÁ LỐT
H erba Piperìs lolot
Phần trên mặt đất tươi hay phơi sấy khô của cây Lá lốt
(ỹiper lolot C.DC.), họ Hồ tiêu {Piperaceae).
Mô tả
Đoạn ngọn cành dài 20-30cm. Lá nhăn nheo, nhàu
nát. Mặt trên lá màu lục xám, dưới lục nhạt. Lá hình
tim dài 5-12 cm, rộng 4-11 cm. Đầu lá thuôn nhọn,
gốc hình tim, phiến mỏng, mép nguyên, có 5 gân
chính toả ra từ cuống lá, gân giữa thẳng, dài, rõ, các
gân bên hình cung, gân cấp I hình lông chim, gân cấp
2 hình mạng. Cuống dài 2-3,5cm, có bẹ ở gốc ôm lấy
thân. Thân hình trụ, phình ra ỏf các mấu, mặt ngoài có
nhiều đường rãnh dọc.
Vi phẫu
Biểu bì trên và dưới gồm một lớp tế bào xếp đều đặn,
biểu bì dưới của gân lá mang lông che chở đơn bào và
đa bào ngắn, đầu nhọn cố từ 2-3 tế bào xếp thành dãy,
lỗ khí ở mặt dưới phiến lá. Đám mô dày xếp sát biểu
bì trên và biểu bì dưới. Mô mềm gồm tế bào tròn,
màng mỏng. Một bó libe gỗ to nằm giữa gân lá, gồm
có vòng mô dày bao bọc xung quanh, bó gỗ có nhiều
mạch to xếp phía trên, cung libe ờ phía dưới. Phiến lá
có mô mềm đồng hoá xếp giữa 2 ìớp hạ bì, tế bào nhỏ,
thành mỏng xếp lộn xộn. Rải rác có tế bào tiết tinh
dầu trong mô mềm và trong libe.
Bột
Màu lục xám, mùi thơm, vị hơi đắng. Soi kính hiển vi
thấy: Mảnh biểu bì trên của lá gồm tế bào màng
mỏng, hình nhiều cạnh, mang tế bào tiết. Mảnh biểu bì
dưới là tế bào màng mỏng, nhăn, mang lỗ khí và tế
bào tiết. Tế bào tiết màu vàng, xung quanh có khoảng
6 tế bào sắp xếp toả ra. Tế bào biểu bì dưới gân lá hình
nhiều cạnh, màng mỏng, mang lông che chở đơn hay
đa bào ngắn, đầu nhọn. Mảnh thân cây: tế bào hình
nhiều cạnh, mang lỗ vỏ, lông che chở và tế bào tiết, có
khi lông đã rụng để lại những vết tròn nhỏ. Sợi mô
cứng thành mỏng hay hơi đày, khoang rộng. Mảnh
mạch xoắn, mạch mạng, mạch điểm.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 9.6).
T ạpchấí
Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Tỷ ỉệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,15 mm; Không quá 3
% (Phụ lụ.c 9.5). ,
Định tính
Cân 3 g bột dược liệu cho vào bình nón, làm ẩm bằng
dung dịch amoniac đậm đặc (TT), thêm 50 ml hỗn hợp
đồng thể tích.ether và cloroform, lắc, lọc. Chuyển dịch
lọc vào bình gạn, thêm 10 ml dung dịch acid sulfuric
10% (TT). Lắc, gạn lấy phần dịch acid (dung dịch A)
và làm các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 giọt thuốc thử
Bouchardat (TT), xuất hiện tủa nâu.
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 giọt dung dịch acid
picric 1% (TT), xuất hiện tủa trắng.
Chế biến
Thu hoạch quanh năm, lức trời khô ráo, cắt lấy cây,
loại bỏ gốc rễ, đất, đem phơi hay sấy ở 40-50°C đến
khô.
Bảo quản ■ rồi gạn bỏ lớp dung môi. Làm như vậy thêm^ một lần
Để nơi khô,, tránh làm rụng lá, mất màu và mùi thơm.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn, mùi thcfm. Vào các kinh tỳ, phế.
Công ĩiăng, chủ trị
Ôn trung tán hàn, hạ khí chỉ thống. Chủ trị: Phong hàn
thấp, chân tay lạnh, tê bại. Rối loạn tiêu hoá, nôn mửa,
đầy hơi, đau bụng ỉa chảy, thận và bàng quang lạnh,
đau răng, đau đầu, chảy nước mũi hôi.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 8 -1 2 g, dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài; sắc đặc, ngậm chữa đau răng, có thể
dùng lá tươi.
Kiêng kỵ
Vị nhiệt táo bón không nên dùng.
LẠC TIÊN
H erbaPassiflorae
Phần trên mặt đất đã phcá hoặc sấy khô của cây Lạc tiên
(Passiflora foetida L.), họ Lạc tiên {Passifloraceae).
Mô tả
Đoạn thân rỗng, dài khoảng 5 cm, mang tua cuốn và
lá, có thể có hoa và quả. Thân và lá có nhiều lông.
Cuống lá dài 3 - 4 cm. Phiến lá màu lục hay hơi vàng
nâu, dài và rộng khoảng 7 - 1 0 cm, chia thành 3 thuỳ
rộng, đầu nhọn. Mép lá có răng cưa nông, gốc lá hình
tim. Lá kèm hình vẩy phát triển thành sợi mang lông
tiết đa bào, tua cuốn mọc từ nách lá.
Vi phẫu lá
Phiến lá gồm biểu bì trên, mô giậu, mô mềm và biểu
bì dưới. Biểu bì trên và dưới có lông che chở và lông
tiết. Lông che chở đơn bào, nhỏ. Lông tiết có chân đa
bào gồm nhiều dãy tế bào xếp thành hàng dọc, thon
dần về phía ngọn, đầu đơn bào hình trứng, chứa chất
tiết màu vàng.
Gân lá chính gồm biểu bì trên và dưới, mô dầy dưới
biểù bì, mô mềm và ở .giữa là bó libe- gỗ. Trong libe
và rải rác trong mô mềm có tinh thể calci oxalat hình
cầu gai có đường kính 7 - 12 ịim .
Soi bột
Có nhiều lông che chở đơn bào, lông tiết đa bào còn
nguyên hay bị gãy. Mảnh biểu bì có lỗ khí kiểu hỗn
băo. Mảnh mô mềm hay libe có chứa tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. Mảnh mạch xoắn, mạch vạch.
Định tính
Lấy khoảng 20 g bột dược liệu cho vào bình nón 250
ml, thêm 100 ml ethanol 90% (TT), lắc đều và đun hổi
lưu cách thuỷ khoảng 30 phút. Lọc, lấy dịch lọc chia
đều thành 2 phần và cô cách thuỷ tới cặn khô.
A. Thêm vào phần cặn thứ nhất 10 ml n - hexan (TT)
hoặe ether dầu hoả (TT), dùng đũa thuỷ tinh khuấy kỹ
nữa. Hoà tan cặn còn lại trong 4 ml ethanol 90% (TT),
đun nóng nhẹ cho tan. Lọc, lấy 2 ml dịch lọc cho vào
ống nghiệm, thêm một ít bộí magnesi kim loại rồi
thêm từ từ 0,5 ml acid hydrocloric đậm đặc (TT). Lắc
nhẹ. Dung địch sẽ có màu đỏ cam.
B. Thêm vào phần cắn thứ hai 4 giọt amoni hydroxyd
đậm đặc (TT) và 5 ml cloroform (TT), khuấy kỹ, lọc
vào bình gạn 50 ml. Thêm vào bình gạn 4 ml dung
dịch acid sulfuric 1% (TT). Lắc kỹ và gạn lớp acíd vào
ba ống nghiệm., Thêm riêng rẽ vào mỗi ống nghiệm
một giọt của 3 thuốc thử: Mayer (TT), Bouchardat
(TT) vàDragendorff (TT), lần lượt các ống nghiêm sẽ
có kết tủa màu trắng đục, đỏ nâu và vàng cam.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6):
T ro không tan trong acid hyđrocỉoric
Không quá 2% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất vô cơ: Không quá 0,5%.
Tạp chất hữu cơ: Không quá 1%.
Tỷ lệ vụn nát
Không quá 5% (Phụ lục 9.5).
Tỷ lệ lá trên toàn bộ dược liệu
Không ít hơn 25%.
C h ế b iế n
Thu hoạch vào mùa xuân, hạ. Gắt lấy dây, lá, hoa Lạc
tiên, thái ngắn, phịơi hoặc sấy khô.
Bảo quảĩi
Để nơi khô, tránh mốc, tránh ánh sáng làm biến màu.
Tính vỊ, quy kinh
Cam, vi khổ, lương. V ào các kinh tâm, can.
Công năĩìg, chủ trị
A n thần, thanh tâm, dưỡng can, thanh nhiệt, giải độc,
lợi tíiuỷ, chỉ thống kinh, ơ iủ trị: Suy nhược thần kinh,
tim hồi hộp, mất ngủ, hay nằm mơ, phụ nữ hành kinh
sớm đau bụng do nhiệt táo, ho do phế nhiệt, phù
thũng, bạch trọc.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 20 - 40 g, dạng ứiuốc sắc. Ngoài ra có thể
uống cao lỏng, siro, rượu thuốc với ỉượng tương ứng.
Nên uống trước khi đi ngủ. ,
LÃO QUÁN THẢO
Herba Geraniỉ thunbergii
Bộ ữhận trên mặt đất đã phơi hoặc sấy khô của cây
Lão quán thảo {Geranium thunhergii Siebold et
Zucc.), họ M ỏ hạc {Geraniaceae).
Mô tả
Thân cây mảnh, màu xanh bạc, dài 50-80 cm. Thân và
ỉá có phủ một lớp lông ngắn mịn. L á m ọc đối, dài từ 2-
5 cm, có cuống lá dài mảnh, phiến lá tròn, xẻ 3-5 thuỳ
sâu. Không có m ùi, vị nhạt.
V i ph ẫu
V i phẫu lá:
Biểu bì trên và dưới mang lông che chcí và rải rác có
lông tiết. Lông che chở đơn bào, lông tiết đa bào. Sát
dưới biểu bì gân lá là mô dày. Bó libe-gỗ ở gân chính
nằm gần sát biểu bì trên gồm cung libe ở phía dưới,
cung gỗ ở phía trên. C ác tế bào mô mềm to, thành
mỏng. Phần phiến lá có mô giậu gồm một hàng tế bào
hình chữ nhật xếp dọc, trong rải rác có tinh thể ca lci
oxalat hình cầu gai. ,
V i ph ẫu
M ặt cắt thân thường ừ-òn. B iểu bì gổm một hàng tế
bào nhỏ, rải rác có lông che chở và lông tiết. Sát dưới
lớp biểu bì là mô dày gồm 2 - 3 hàng tế bào có thành
dày. M ô mềm vỏ gổm các tế bào hình trứng, thành
mỏng. M ô cứng gồm 3 - 5 hàng tế bào có thành dày
hoá gỗ tạo thành vòng tròn. Phía trong gồm có 8 bó i
ỉibe - gỗ hình trứng xếp thành 2 vòng xen kẽ, các bó
ỉibe - gỗ vòng ngoài nhỏ hc® bó libe - gỗ vòng trong.
M ỗ i bó libe - gỗ gồm có phần libe hướng ra phía
ngoài, gỗ hướng vào trong. M ô mềm ruột gồm những
tế bào hình nhiều cạnh thành mỏng.
Soi bột
Bột dược liệu có màu lụ c xám, m ùi ngái, vị hơi chát.
Soi kính hiển v i thấy; L ôn g che chở đơn bào bề mặt
lấm tấm, đầu thuôn nhọn. Lông tiết có chân dài hoặc
ngắn. M ảnh biểu bì lá gồm các tế bào thành mỏng
mang ỉỗ khí, tinh thể calci oxalat hình cầu gai yà mạch
xoắn. M ảnh mô mềm chứa nhiểu hạt tinh bột; có
nhiểu,bó sợi, mạch xoắn, mạch mạng. Tinh thể ca lci
oxalat hình cầu gai, đường kính khoảng 25 - 30 fim.
Ngoài ra còn có hạt phấn, mảnh biểu bì cánh hoa.
Định tính
L ấ y I g bột dược liệu thêm 10 m l nước, đun sôi
khoảng 5 phút. Lọc, dịch lọc để làm các phản ứng:
A . L ấ y 1 m l dịch lọc cho vào ống nghiệm, thêm vài
giọt dung dịch sắt (III) clo rid 5% , sẽ xuất hiện tủa
màu xanh đen.
B. Lấy 1 ml dịch lọc cho vào ống nghiệm, thêm vài
giọt dung dịch geỉatin 2% , sẽ. xuất hiện tủa bông trắng.
Độ ẩm
K hông quá 12% (Phụ lục 5.16)
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid
K hông quá 6% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
R ễ và các vật lạ kh ác có trong dược liệu: Không được
quá 2% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Đ ịnh lượng taninoid trong dược ỉiệu (Phụ lục 9.1).
Không được ít hoT! 13%
Chê biến
Thu hoạch vào tháng 6-7, khi cây ra nhiêu hoa. L oại
bỏ rễ và tạp chất, phơi hay sấy khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và rễ còn sót ỉại, rửa sạch, cắt đoạn,
phơi khô.
Bảo quản
Nơi khô, thoáng mất.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, bình. V ào các kinh can, thận, tỳ.
Công năng, chủ trị
Trừ phong thấp, hoạt huyết, thông kinh lạc, mạnh gân
cốt, chỉ tả, thanh nhiệt giải độc. Chủ trị: Phong thấp,
bại liệt co rút, gân xương đau, tiêu chảy, kiết lỵ lâu ngày.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 12 g, dạng thuốc sắc.
LIÊN KIỂU (Quả)
Fructus Forsythiae
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây L iên kiều
{Forsythia suspensaYẩũì.), họ Nhài (Oleaceáe).
Mô tả
Qúả hình, trứng dài, đến hình trứng, hơi dẹt, dài 1,5 -
 2,5 cm, đường kính 0,5 - 1,3 cm. Mặt ngoài có vết
nhăn dọc không đều và nhiều chấm nhỏ nhô lên. Mỗi
mặt có một rãnh dọc. Đỉnh nhỏ, nhọn, đáy có cuống
quả nhỏ hoặc vết euống đã rụng. Có hai loại quả Liên
kiều là Thañh kiêu và Lão Kiều. Thanh kiều thường
không nứt ra, màu nâu lục, chấm nhỏ màu trắng sáng
nhô lên ít, chất cứng, hạt nhiều, màu vàng lục, nhỏ
dài, một bên có cánh. Lão kiều nứt ra từ đỉnh hoặc
nứt thành hai mảnh, mặt ngoài màu nâu vàng hoặc
nâu đỏ, mặt trong màu vàng nâu nhạt, trơn phẳng, có
một vách ngăn dọc. Chất giòn dễ vỡ. Hạt màu nâu,
dài 5 - 7 mm, một bên có cáiih, phần lớn đã rụng.
Mùi thơm nhẹ, vị đắng.
V ip h ẫ u
Mặt cắt ngang vỏ quả: v ỏ quả ngoài là một hàng tế
bào biểii; bì có phủ một lớp cutin, thành phía ngoài và
bên dày dần lên. v ỏ qủa giữa gổm tế bào mô mềm ở
phía ngoài với các bó mạch tả i rác và nhiều hàng tế
bào đá ở phía trong, tế bào hình dây dài, hình gần tròn
hoặc hình bầu dục, thành dày mỏng không đều,
thường xếp theo dạng tiếp tuyến xen kẽ, kéo đài tới
vách ngăn dọc.
Định tính
A . Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 2 ml anhydrid acetic
(TT) lắc đều, để yên 2 phút, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc cho
vào ống nghiệm rồi cẩn thận cho thêm từ từ 0,5 ml
,-acid sulfuric (TT). Màư tía đỏ xuất hiện giữa 2 lớp
dung dịch.
B. Lấy 1 g bột được liệu, cho thêm vào 10 ml
methanol (TT), đùn cách thuỷ 2 phút, lọc, lấy 5 mỉ
dịch lọc cho vào ống nghiệm, cho thêm 0 ,lg bột
magnesi (TT) và 1 ml acid hydrocloric (TT), để yên,
sẽ xuất hiện màu từ đỏ nhạt đến đỏ vàng.
c. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển: cyclohexan - cloroform - benzen
- methanol (5: 3: 5:1).
Dung dịch thử: Chiết 1 g dược liệu trong bình
Shoxhlet với ether (TT) cho tới khi dịch chiết không
còn màu. Chuyển dịch chiết ether vào một bình gạn,
rửa dịch chiết 3 lần bằng dung dịch natri carbonat
5% (TT), mỗi lần với 15 ml, bỏ nước rửa. Chiết dịch
chiết ether 3 lần bằng dung dịch natri hyđroxyd 1%
(TT), mỗi lần với 20 ml. Gộp các dịch chiết, acid
hoá bằng dung địch acid hydrocloric loãng, chiết lại
bằng ethep 3 lần, mỗi lần 20 mi. Bốc hơi các dịch
chiết ether tới cắn. Hoà cắn trong 1 ml ethanol làm
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu; Lấy 1 g bột Liêe kiều, tiến hành
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi phun dung dịch sắt (III) clorid đã được
aciđ hoá bằng acid hydroelorie (TT). Thổi khô bẳn
mỏng bằng máy sấy tới khi các vết xuất hiện rõ. sắc
ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có cùng màu
sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 10 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tạp ehất
Không quá 3 % (đối với Thanh kiều), không quá 9 %
(đối với Lão kiều)(Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Khồng được quá 4,0 % (Phụ lục 7.6).
Chất chiết được trong dược liệu
Tiến hành theo phương pháp chiết lạnh ghi troĩlg
chuyên luận "Xác định chất chiết được trong dược
liệu" (Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không được
đưới 30% (đối với Thanh kiều) và không dưới 16 %
(đối với Lão kiều) chất chiết được bằng ethanol 65%.
Ghế biến
Thu hoạch vào mùa thu, thu hái quả chín còn màu lục,
loại bỏ tạp chất, đồ chín, phơi khô gọi là Thanh kiều.
Thu hái quả chín nục, loại bồ tạp chất, phơi khô gọi là
Lão kiều.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và cành, sát cho nứt quả, bỏ hạt, sàng
bỏ lõi, phơi hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
T ính vỊ, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào các kinh phế, tâm, tiểu trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu thũng, tán kết. Chủ trị:; ưng
nhọt, tràng nhạc, nhũ ung, đan độc, cảm mạo phong
nhiệt, ôn bệnh mới phát, sốt cao bứt rứt khát nước, tinh
thần hôn 4m, phát ban, nhiệt lâm, bí tiểu tiện.
Cáeh dùng, liều lượng
Ngày đùng 6 - 15 g, đạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ ;
Âm hư, nội nhiệt, nhọt đã vỡ không dùng.
LO N G ĐỞ M (Rễ, th ân rễ)
R adix et rhizoma Gentianae
Rễ và thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Điều diệp
long đởrri {Gentiana manshurica Kitag.), cây Long
đởm {Gentkệia scahra Bge.),'Cây Tam hoa long đởm
{Gentíana triflora Pall.) hoặc cây Kiên long đỏfm
{Gentỉana rìgescens Franch.), họ Long đởm
(ßentianaceae). Ba loại dược liệu trên gọi trên là Long
đởm, loại cuối cùng gọi là K iê n long đởm.
Mô tả '
Long đởm; Thân rễ cuộn thành từng cục không đều,
dài 1-3 cm, đường kính 0,3-1 era, mặt ngoài màu nâu
xám thẫm hoặc nâu thẫm, phần trên có những vết sẹo
thân hoặc phần còn sót lại của thẩn cây, phần xung
quanh và phía dưới mang nhiều rễ mảnh. R ễ hình trụ
hơi vặn, dài 10-20 cm, đường kính 2-5 mm, mặt ngoài
màu vàng nhạt hay nâu vàng, phần nhiều phía trên có
những vết nhăn ngang rõ rệt, phía dưới hẹp hợn, có
những nếp nhăn dọc và vết sẹo của rễ con. Chất giòn,
dễ bẻ gẫy, mặt gẫy hơi bằng phẳng, vỏ trắng vàng
hoặc nâu vàng, gỗ màu nhạt hơn vỏ rẽ dưới dạng vòng
chấm chấm. M ù i nhẹ, v ị hơi đắng.
K iên long đởm; Lớp bên ngoài có màng, dễ rơi rụng,
không thấy nếp nhăn ngang. G ỗ màu trắng vàng, dễ
tách khỏi vỏ.
Vi phẫu
Long đởm: Đ ô i khi thấy tế bào biểu bì, thành ngoài
hơi dày, vỏ ngoài mỏng, tế bào vỏ quả ngoài hơi
vuông, íhấnh hơi dày, hoá bần. T ế bào nội bì kéo dài
ra theo tiếp tuyến. L ib e rộng và có khe, tầng phát'
sinh không rõ. M ạ ch được xếp thành từ 3-10 nhóm.
T uỷ rõ rệt, tế bào mô mềm chứa tinh thể ca ỉci oxalat
hình kim nhỏ.
K iê n long đởm: C ác mô ngoài nội bì phần lá n 'b ị rơi
rụng. Không có ngoại bì. C ác mạch trong gỗ được
D h â n bố đểu đặn và dày đặc. K h ô n ? có tuỷ.
Bột
M àu nâu vàng. Soi kính hiển v i thấy;
Trong bột Long đởm có tế bào vổỂ^uả ngoài hình thoi
khi nhìn trên bề mặt. T ế bào nội bì hình chữ nhật khá
rộng. T ế bào mô mềm có chứa tinh thể caỉci oxalat
hình kim nhỏ. M ạch hình vân lưới và hình thang,
đường kính dài khoảng 45 ỊLim.
Trong bột Kiên ỉong đởm; Kliông cd-ngoại bì.
Định tính ,
A-. y i thăng hoa, dùng 0,1 g bột L ong đởm đã làm khô
trong bình hút ẩm chứa silicag el 48 giờ. Thấy có tinh
thể vàng nhạt, thăng hoa bám vào lam kính. Các tinh
thể này không tan trong nước và trong ethanol (T T ),
nhưng tan trong đung dịch kali hydroxyd (T T).
B. Phương pháp sắc Jcý lớp m ỏng (Phụ lục 4.4).
10°c
Bản mỏng: Silicageỉ G F 2 5 4 , hoạt hoá ở 1 trong 3 giờ.
D ung môi khai t ìể n : Ethylacetat - methanol - nước
(20:. 2:1).
D ung dịch íhử: Ngâm 0,5 g bột dữợc liệu trong 5 ml
methanol trong khoảng 4 -5 giờ, lọc, cô dịch ỉọc trên
cách thuỷ còn khoảng 2 m l được dung dịch thử.
D ung dịch đối chiếu: L ấ y 0,5 2 : bột Long đởm, tiến
hành chiết như dung dịch thừ.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 ỊIỈ
m ỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
ohòng rồi quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng
254 nm. sắc ký đổ của dung dịch thử phải có các vết
có cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lụ c 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 1% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
H ai vụ xuân, mùa thu, đào lấy thân rễ và rễ, rửa sạch,
phơi khô trong râm.
Bào-chế
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa sạeh, ủ mềm, thái
từng khúc ngắn 2-3 cm, phơi khô.
B ảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vỊ, quy kinh'
Khổ, hàn. V ào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, táo thấp, tả hoả. Chủ trị: Hoàng đản thấp
nhiệt, bộ phận sinh dục ngoài sưng ngứa, đới hạ, thấp
chẩn ngứa, mắt đỏ, tai điếc (điếc cơ năng), sườn đau,
m iệng đắng, kinh phong co giật.
Cách dùng, liều ỉượng
N gày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Chứng hư hàn, -tỳ vị hư nhược, ỉa chảy và không có
thực hoả thấp nhiệt thì không nên dùng.
LONG NHÃN
Ả rìllus Longan
Á o hạt (cùi) đã phơi sấy hay khô của cây Nhãn
ểJ)imocarpus ỉongan Lour.), họ Bồ hòn {Sapindaceae).
Mô tả
C ù i quả nhãn dày mỏng không đểu, rách nứt theo thớ
dọc, màu vàng cánh gián hay màu nâu, trong mờ, mệt
mặt nhăn khổng phẳng, một mặt sáng bóng, có vân
dọc nhỏ, thường thấy cùi kết dính (dài 1,5 cm, rộng 2-
4 cm, dầy chừng'0,1 cm ). Thể chất mềm nhuận, dẻo
dai, sờ không dính tay. M ù i thcím nhẹ, vị ngọt đậm.
Độ ẩm
K hông quá 18 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Tỷ lệ màu nâu sẫm không quá 5% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
M ùa hạ, thu, hái quả nhãn đã chín, cùi dày, ráo nước
đem phơi nắng to hoặc sấy nhẹ ở nhiệt độ 40-50“C đến
khi lắc quả có tiếng kêu lóc cóc, mang ra bóc vỏ, lấy
cùi đã nhăn vàng, rồi sấy ở 50 - 60°c đến khi nắm mật
không dính tay (độ ẩm dược liệu dưới 18%) thì bỏ ra,
tách rời từng cùi một. Chú ý giữ vệ sinh khi bóc cùi và
khi sấy, phơi.
Chùm quả trước khi phơi hoặc sấy có thể nhúng nước
sôi 1-2 phút.
Bảo quản
Đóng gói trong các thùng, hòm kín, có lót thêm chất
chống ẩm. Để nơi khồ, mát, thoáng, tránh mốc, mọt,
đề phòng dược liệu bị ẩm ướt, chua và biến màu.
Tính vị, quy kinh
Cam, ôn. Vào các kinh tâm, tỳ.
Còng năng, chủ trị
Bổ ích tâm tỳ, dưỡng huyết, an thần. Chủ trị: Khí
huyết bất túc, hồi hộp, tim đập mạnh, hay quên, mất
ngủ, huyết hư vàng úa.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g.
Kiêng kỵ
Bên ngoài cảm mạo, bên trong uất hoả, đầy bụng, ăn
iiống đình trệ, cấm dùng.
JLÔ HỘI (Nhựa)
A loe
Chất dịch đã cô đặc và sấy khô, lấy từ lá cây Lô hội
{Aloe vera L. hoặc Aloe fero x Mili.), họ Lô hội
(Asphodelaceae).
Mô tả
Khối nhựa có kích thưóc không đồng đều, màu nâu
đen bóng, dễ vỡ vụn, chỗ vỡ óng ánh như thuỷ tinh.
Mùi hơi khó chịu, vị đắng nồng.
Định tính
A. Lấy 0,5 g bột dược liệu cho vào bình nón 250 ml.
Thêm 50 ml nước vào bình nón trén, lắc kỹ trong 5
phút. Lọc (dung dịch A).
Lấy 5 ml dung dịch A cho vào ống nghiệm và thêm
0,2 g natri borat (TT), đun nóng cho tan. Lấy 1 ml
dịch trong ống nghiệm pha loãng với 30 ml nước
cất, lắc kỹ. Quan sát dưới ánh sáng đèn tử ngoại ở
bước sóng 365 nm sẽ có huỳnh quang màu vàng
sáng xuất hiện.
Lấy 2 ml dung dịch A vào ống nghiệm, thêm 2 ml acid
nitric đậm đặc (TT), lắc đều. Nếu có màu đỏ nâu tạo
thành là Aloe vera, và màu xanh hơi vàng là Aloe ferox.
Lấy 2 ml dung dịch A cho vào ống nghiệm, thêm 20
ml nước bão hoà brom (TT) sẽ có tủa màu vàng.
B. Lấy 0,1 g bột dược liệu cho vào bình nón dung tích
100 ml. Thêm 5 ml dung dịch sắt (III) clorid 3% (TT)
và 5 ml dung dịch acid hydrocloric 10% (TT). Lắc đẻu
rồi đun trên cách thuỷ 10 phút, để nguội, thêm 15 ml
dung địch ether ethylic, lắc kỹ trong 1 phút. Gạn lấy
lớp ether và lắc dịch chiết ether với 5 ml dung dịch
amoniac 10% (TT). Lớp amoniac có màu hồng tím.
Định lượng
Cân chính xác khoảng 0,3 g bột Aỉoe vera hoặc 0,4 g
bột Aloe ỷerox ảã. qua rây có kích thước mắt rây 0,18
mm vào một bình nón dung tích 250 ml. Làm ẩm dược
liệu với 2 ml methanol (TT) và thêm 5 ml nước cất đã
đun nóng 60°c, lắc đều. Thêm 75 ml nước và đun
trong cách thuỷ 60°c trong 30 phút, thỉnh thoảng lắc.
Để nguội, lọc vào bình định mức có dung tích 1000
ml, tráng bình nón và rửa giấy lọc với 20 ml nước và
hứng vào bình định mức trên. Thêm nước tới vạch.
Trộn đều. Lấy chính xác 10 ml dịch ehiết trên cho vào
một bình cầu có dung tích 100 ml. Thêm 1 ml dung
dịch sắt (III) clorid 60% và 6 ml acid hydrocloric
(TT). Đun hồi lưu trong cách thuỷ 4 giờ. Để nguội, rồi
chuyển toàn bộ đung dịch vào một bình gạn, rửa bình
cầu lần lượt bằng 4 ml nước, 4 ml dung dịch natri
hydroxyd 1 N và 4 ml nước. Gộp tất cả dịch các lần
rửa vào bình gạn trên. Chiết hỗn hợp trên với ether
ethylic (TT) ba lần, mỗi lần 20 mỉ. Gộp tất cả dịch
chiết ether vào một bình gạn khác và rửa 2 lần với
nước, mỗi lần 10 ml. Gạn lớp ether vào một bình định
mức có dung tích 100 ml. Thêm ether etbylic tới vạch.
Lấy chính xác 20 lĩil dung dịch ether ethylic và bốc
hơi tới cắn trên nồi cách thuỷ. Hoà tan cắn bằng 10 ml
dung dịch magnesi acetat 0,5 % trong methanol (TT)'.
Đo độ hấp thụ ở bước sóng 512 nm (Phụ lục 3.1),
dùng methanol làm mẫu trắng. •
Hàm lượng dẫn chất hydroxyanthracen tính theo
barbaloin:
(A x l9 ,6 )
x% =
m
A: Độ hấp thụ đo được b bước sóng 512 nm.
m: Lượng bột dược liệu đã trừ độ ẩm tính theo (g).
X: Hàm lượng dẫn chất hydroxyanthracen tính theo
barbaloin.
Nhựa của loài M oe vera L. có hàm lượng dẫn chất
hydroxyanthracen không dưới 28%.
Nhựa của loài Aloe ferox Mì\\. có hàm lượng dẫn chất
hydroxyanthraeen không dưới 18 %.
Chế biến
Cắt lá cây, ép lấy chất dịch ở trong, đem cô khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong lọ kín.
 T ính vị, quy kinh Bào chế
Khổ, hàn. Vào các kinh can, vị, đại trường. Rửa sạch gạc, cưa thành khúe, ngâm tẩm trong nước
_ u’ • ấm, vớt gac ra, chẻ thành phiến, phơi âm can đến khô,
Còng nang, chù trr ^ , ^_ ^^, hoặc tán thành bỊuhô.
Thanh can nhiệt, thông tiện. Chútrị: Can có thực
nhiệt, đại tiện bí, tiểu nhi cam tích kinh phong, can quan
nhiệt, bế kinh, làm giảm độc ba đậu. khô, mát.
Cách dùng, liều lưọTig Tính vị, quy kinh
Ngày dùng 0,06 - 0,20 g. Dùng để tẩy, mỗi lần 1 - 2 g. ồ"- các kinh can, thận.
Dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Công năng, chủ trị
Kiêng ky ôn th^ dương, mạnh gân xưcíng, hành huyết, tiêu thũng.
Tỳ V suy yếu, đang ỉa lỏng hoặc phụ nữ có thai không í ’
o . r .o â m th ư , m ụ n n h ọ t , n h ọ t VÚ m ớ i p h á t, ứ h u y ế t s ư n g đ a u .

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 6 - 15 g, dạng thuốc cao, chế tễ lộc giác
L Ộ C G IÁ C giao, lộc giác sương.
C orn u C ervi
ạ c ươ u Người thận hư có hoả không nên dùng, người thưọmg
Sừng già đã hoá xương hay gốc sừng (giác cơ) sau khi tiêu có đòím nhiệt, trung vị có hoả không nên uống,
đã cưa lấy nhung của Hươu sao đực (Cervus nippon
Temminck), họ Hươu {Cervidae). Người ta quen gọi là _____ ^ ,
gạc Hươu sao (Mai hoa lộc giác) và gốcgạc hươu rụng LỌC GIAC GIAO
(Lộc giác thoát bàn) C oỉla C o rn u s C ervi
Cao gạc Hươu,Cao Ban long
Gạc Hưoai sao: Thường chia thành 3 - 4 nhánh, dài 30 - Chế phẩm dạng keo rắn, chế từ gạc hưofu, đun nấu với
60 cm, đường kính 2,5 - 5 cm, hai bên đối xứng. Đa số nước, cô đặc lại.
nhánh cạnh phát triển hướng về hai bên, nhánh thứ nhất Ịyjộ
tương đối gần gốc sừng (Trân châu bàn) nhánh thứ hai khối vuông dẹt, cạnh dài 3 - 4 cm, dày^
gần nhárih thứ nhất. Đầu nhánh chủ (nhánh chính) chia 0^6 ^ nâu vàng hoặc nâu đỏ, trong mờ, đôi khi
thành hai nhánh nhỏ. Mặt ngoài màu nâu vàng hoặc nâu trên có một tầng bọt; màu vàng nhạt. Ghất giòn,
xám. Đầu nhánh màu trắng xám không có lông. Bộ dễ giy^ mặt cắt sáng bóng. Vị hơi ngọt.
phận giữa và dưới thường có dạng bướu hay mấu nhỏ . ^
nổi lên, thường gọi là cốt đinh (đinh xương). Từ đầu 1 ,
nhánh xuống dưới hiện rõ các côí đinh. Cốt đinh xăp Theo tiêu chuẩn ca sở đã được Bộ y tế xét duyệt.
xếp thành cạnh (lăng) dọc, không liên tục, ở dưới gốc Bảo quản
sừng có mầm lồi lên gọi là Trân châu bàn. ơ iấ t rắn Để nơi khô, mát, trong lọ kín.
chắc. Cắt ra vòng ngoài màu trắng, giữa màu xám, có T ' Ii • ừ’ h
- “ - 1 V X r* 1 * l ĩ l i ĩ V I5 Q U .y K I I I 1 Ì
những lô dang tỗ ong nhó. Vi hơi măn ^ _ t/ - 1'
—' ỉ=> , ^ , s X TT- 1 ~ Cam, hàm, ôn. Vào các kinh thân, can.
Gốc gạc hươu rụng (Lộc giác thoát bàn): Hình mũ trụ '
hoặc mũ trụ dẹt, đường kính 3 - 6 cm. Trân châu bàn, Công năng, chủ trị
đường kính 4,5 - 6,5 cm, cao 1,5 - 4 cm. Mặt ngoài ô n bổ càn, thận, ích tinh, dưỡng huyết. Chủ trị: Liệt
màu nâu xám hay nâu vàng xám, sáng bóng. Phần dương hoạt tinh, thắt lưng đầu gối mỏi có cảm giác
giữa có lỗ dạng tổ ong. M ặt đáy phẳng, giống hình tổ lạnh, hư lao gày còm, đại tiểu tiện ra máu, âm thư
ong, hầu hết màu trắng vàng hoặc nâu vàng. Mép thũng độc, băng huyết, dong huyết,
chung quanh Trân châu bàn thường có lỗ nhỏ thưa. C ách dùng liều lương
Mặt trên hơi phẳng, hình bán cầu không đểu, chất Ngày dùng 3 - 6 g, iioà với nước ấm uống hoặc ăn với
cứng. Vòng ngoài mặt cắt có chất xưcíng màu trắng cháo nóng (làm chảy ra mới uống),
xám, phần giữa màu trắng. Vị hơi mặn. K '" k.
C hế biến Người thực nhiệt không nên dùng.
Thường thu lấy gạc hưcru vào mua xuân, sau khi đã .
cưa lấy nhung hươu năm trước, sừng (gạc) còn lại, sẽ
rụng vào mùa xuân năm sau.
LỘC GIÁC SƯƠNG
Cornu Cervi degelaủnatum
Bã gạc hươu sau khi nấu cao, đã loại chất keo, phơi
hoặc sấy khô, khi nghiền hoặc tán nhỏ sẽ thành bột
trắng.
Mô tả
Khối hình trụ tròn dài hoặc chẻ thành từng miếng, bị
vỡ, lớn nhỏ không đều nhau. Mặt ngoài màu trắng, có
chất bột, thường có cạnh dọc, đôi khi có điểm chấm
nhỏ, màu xám hoặc nâu xám. Thể nhẹ, chất xốp, giòn.
Mặt bẻ gẫy có phần ngoài tương đối đặc, màu trắng
hoặc trắng xám, phần giữa có lỗ dạng tổ ong, màu nâu
xám hoặc vàng xám. Có tính hút ẩm. Vị nhạt, nhai có
cảm giác dính ráng.
Chếbiến
Mùa xuân và mùa thu, lấy sừng hoá xương (lộc giác),
nấu bỏ chất keo, lấy riêng xương, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Trước khi dùng, phơi khô, đập vụn, tán nhỏ.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh ẩm.
Tính vị, quy kinh
Hàm, ôn. Vào các kinh can, thận.
Công nãng, chủ trị
Ôn thận, trợ dương, thu liễm, chỉ huyết. Chủ trị: Tỳ
thận dương hư, án ít, nôn mửa, tiêu chảy, bạch đói, di
niệu, băng huyết, dong huyết, hạ huyết, ung nhọt, đờm
hạch.
Cách dùng, liều lưọìig
Ngày dùng 6 - 15g, dạng thuốc hoàn, tán.
LỘC NHUNG
C orn u C ervi P antotrìchum
Nhung hươu
Sừng non có lông nhung, chưa xương hoá của Hươu
sao đực (Cervus nippon Temminck), họ Hưooi
{Cervidae).
Mò tả
Nhung hươu sao (Hoa lộc nhung): Hình trụ, phân
nhánh. Loại gạc có 1 nhánh phụ thườiig được gọi là
"nhánh đôi”, ^ á n h chính hay nháĩih 1 ^ dài 17 - 20
cm, đường kính mặt cắt từ 4 -5 cm; nhánh mọc ra cao
hơn mặt cắt khoảng 1 cm được gọi là "nhánh phụ", dài
9 -15 cm, đường kính nhỏ hơn nhánh chính. Da mặt
ngoài của gạc non màu nâu đỏ hoặc nâu, thường bóng,
được phủ một lớp lông mềm dày màu vàng nâu hoặc
vàng đỏ, phần đầu lông dày hơn phần dưới, có 1 vân
màu đen xám ở đế giữa nhánh chính và nhánh phụ, da
và lông dính chặt vào nhau. Mặt cắt màu trắng vàng,
phần ngoài không có xương, phần giữa có những lỗ
nhỏ dày đặc. Thể nhẹ, mùi hơi tanh, vị hơi mặn.
Loại có 2 phân nhánh phụ được gọi là "nhánh ba", dài
23 - 33 cm, đường kính nhỏ hơn loại "nhánh đôi", hình
cong hơn và dẹt, đỉnh hơi nhọn, phần dưới thường có
vân dọc nổi lên như gân và có các cục bướu. Da màu
vàng đỏ, lông hơi thưa và thô. Lông nhung ở mùa thu
tương tự như mùa hè, nhưng nhánh lớn thì dài hơn và
không tròn hoặc phần dưới thô hơn phần trên và có
các vân dọc nổi lên như gân. Da màu vàng xám, lông
mềm và tương đối dày. Phần ngoài của mặt cắt
thường bị xương hoá. Thể chất tương đối nặng,
không có mùi tanh.
Định tính
A. Trộn khoảng 0,1 g bột nhung hươu với 4 ml nước,
đun nóng 15 phút, để nguội,lọc. Dịch lọc để làm các
phản ứng sau:
Nhỏ 3 giọt thuốc thử ninhydrin (TT) vào 1 ml dịch lọc
trên, trộn đều, đun sôi vài phút, sẽ hiện ra màu tím
lam.
Nhỏ 2 giọt dung dịch natri hydroxyd 10% (TT) vào 1
ml dịch lọc, lắc mạnh, nhỏ thêm 1 giọt dung dịch
đồng sulfat 0,5% (TT), sẽ hiện ra màu tím lam,
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel có chứa earboxymethyl celulose.
Dung môi khai triển: n-butanol-acid acetic băng- nước
(3:1:1).
Dung dịch thử: Lấy 0,4 g bột chế phẩm, thêm 5 ml
ethanol 70% (TT), lắc siêu âm 15 phút, iọc, dùng dịch
lọc làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,4 g Lộc nhung, tiến hành
chiết như đối với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |Lil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai, lấy bản mỏng ra, để khố ở nhiệt độ phòng.
Phun dung dịch ninhydrin 2% trong aceton (TT) và
sấy ở 105®c trong vài phút, sắc ký đồ của dung dịch
thử phải cho các vết có cùng màu sắc và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuâĩi, cưa lấy Lộc nhung, cưa
xong khâu mép mặt cắt ĩạí, treo trên bếp than hồng,
vẩy nước nóng vừa phải, quay trở luôn, để khô dần,
nhung sẽ bị không nứt. Sấy liên tục 3 - 4 ngày đẽm
đến khi khô hẳn, cũng có thể sấy nhung đến khô dẻo,
lấy dao sắc thái ra từng miếng, tiếp tục Sầo nhỏ lửa
cho khô hẳn.
Bào chế
Lộc nhung phiến: Lấy lộc nhung khồ, đốt cháy hết
lông, cạo sạch, lấy băng vải cuốn quanh thân nhung.
Đổ rượu trắng đã đun nóng vào các lỗ nhỏ mặt miệng
nhung đã cưa đến khi nhung mềm hoặc tẩm rượu rồi
đồ cho mềm, đem thái ngang thành lát tròn, mỏng, ép
phẳng, sấy khô.
Bột lộc nhung: Lấy Lộc nhung hươu, đốt bỏ lông, cạo
sạch, cắt thành mảnh nhỏ, nghiền thành bột mịn.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín, có kèm chất hút ẩm,
tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàm, ôn. Vào các kinh thận, can.
Công năng, chủ trị
Mạnh thận dương, ích tinh huyết, mạnh gân xương,
điều hoà hai mạch xung, nhâm, trừ nhọt độc. Chủ trị:
Liệt dương, họạt tinh, tử cung lạnh, khó thụ thai, gầy
còm, tinh thần mệt mỏi, sợ lạnh, chóng mặt, tai ù, tai
điếc (cơ năng), thắt lưng cột sống đau lạnh, gân xương
mềm yếu, dong huyết, âm thư không kín miệng.
Cách dùng, liều lưọtig
Ngày dùng 1 - 2 g, tán bột hoà vào nước thuốc uống.
Kiêng kỵ
Tliực nhiệt không nên dùng.
LỨC (Rễ)
R adix Plucheae pteropodae
Hải sài
Rễ phơi hay sấy khô của cây Lức {Pluchea pteropoda
Hemsl.), họ Cúc {Asteraceae).
Mô tả
Rễ nguyên hoặc đã chặt thành đoạn, đường kính 0,5-2
cm, dài 1-3 cm. vỏ ngoài màu nâu xám, có nhiều nếp
nhăn dọc, có vết tích của rễ con hay đoạn rễ con còn
sót lại. Mặt cắt ngang màu vàng nâu, gỗ chiếm phần
lóiì. Chất cứng, khó bẻ gẫy.
Vi phẫu
Lớp bần màu xám, không nhìn rõ từng tế bào. Mô
mềm vỏ gồm những tế bào hình nhiều cạnh. Libe cấp
II có hình nón, ngoài libe có một đám mô cứng. Tầng
phát sinh libe - gỗ. Gỗ cấp 2 gồm mạch gỗ nhỏ xếp
rải rác trong mô mềm gỗ. Tia ruột gồm 1-3 dãy tế
bào hình chữ nhật chạy qua vùng gỗ và loe rộng ra ở
vùng libe.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Thân còn sót lại: Không quá 2%.
Tạp chất khác: Không quá 1 %.
Chế biến
Đào lấy rễ, bỏ rễ con, rửa sạch đất cát, phơi hoặc sấy
khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Phát tán phong nhiệt, giải uất. Chủ trị: Ngoại cảm
phong nhiệt phát sốt, hơi rét, nhức đầu, khát nước, tức
ngực, khó chịu.
Cách dùng, liều lưọng.
Ngày dùng 8 - 20 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Hư hoả không nên dùng.
MA HOÀNG
Herba Ephedrae
Bộ phận trên mặt đất đã phơi hoặc sấy khô của cây
thảo Ma hoàng {Ephedra sínica Staff.), Mộc tặc ma
hoàng {Ephedra equisetina Bunge.), Trung gian ma
hoàng {Ephedra intermedia Schrenk. et C. A. Meyer);
họ M a hoàng {Epìiedraceae).
Mô tả
Thảo ma hoàng: Là những nhánh hình trụ tròn, đường
kính 1 - 2 mm, ít phân nhánh. Mặt ngoài màu xanh lá
cây nhạt đến xanh vàng, có nhiều rãnh dọc, hơi ráp
tay. Thân chia thành nhiều đốt và dóng rõ, mỗi dóng
dài 2,5 - 3 cm; lá hình vẩy nhỏ, dài 3 - 4 mm, mọc đối
ít khi mọc vòng, phía trên đầu lá nhọn và cong. Thể
chất giòn, dễ gẫy, vết bẻ có xơ, ruột có màu nâu đỏ.
Mùi thơm nhẹ. Vị hơi đắng, chát.
Mộc tặc ma hoàng; Thân có đưòng kính 1 - 1 , 5 mm,
không ráp tay, thường phân nhánh nhiều. Dóng dài 1 -
3 cm. Lá là những vẩy hình tam giác, dài 1 - 2 mm,
màu trắng xám, đầu lá không cuộn lại; ruột có màu
đỏ nâu đến nâu đen. Trung gian m a hoàng: Đường
kính 1 , 5 - 3 mm, thưèmg phân nhánh, ráp tay, dóng
dài 2 - 6 cm. Lá là vẩy dài 2 - 3 mm, thường mọc
vòng, đầu lá nhọn.
Vi phẫu
Thảo Ma hoàng: Biểu bì ngoằn ngoèo, có lớp cutin
dày, lỗ khí thường ở những chỗ lõm. Tại các góc lồi
nằm sát biểu bì có những bó sợi thành rất dày không
hoá gỗ. Vùng mô mềm vỏ khá rộng, có những bó sợi
nhỏ nằm rải rác. Trụ bì có hình uốn khúc và ở dưới
những góc lồi có những bó sợi. Vòng libe-gỗ gồm 8 -
15 bó, libe ở phía ngoài, gỗ ở phía trong (mạch gỗ
chưa phân hoá). Mô mềm, ruột chứa những khối có
màu nằm rải rác, đôi khi có những đám sợi.
Mộc tặc ma hoàng; Có 8 - 10 bó sợi ở vùng trụ bì.
Tầng sinh libe - gỗ là một vòng liên tục. Không có sợi
trong ruột. Trung gian ma hoàng: Có 12 - 15 bó sợi
nằm ở vùng trụ bì. Tầng sinh libe - gỗ có đạng tam
giác. Sợi trong mô mềm ruột nằm rải rác, riêng lẻ hay
thành bó.
Soi bột
Màu vàng xanh hay vàng nâu. Soi kính hiển vi thấy:
Mảnh biểu bì thân mang lỗ khí, lớp cutin có u lồi. Sợi
dài có vách dày nằm riêng lẻ hay chụm thành bó.
Mảnh mô mềm gồm có những tế bào hình chữ nhật,
vách mỏng. Khối màu cam, nâu, nâu đen. Mảnh mạch
vạch có kích thước nhỏ.
Định tính
A. Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 5 ml nước và vài giọt
dung dịch acid hydrocloric 5% (TT), đun sôi 2-3 phút.
Lọc. Chuyển dịch lọc vào một bình gạn, thêm vài giọt
amoni hydroxyd đậm đặc (TT) để kiềm hoá, rồi chiết
với 5 ml cloroform (TT). Gạn dịch cloroform vào hai
ống nghiệm, ống 1 thêm dung dịch đồng (II) clorid
kiềm (TT) và carbon disulfid (TT), mỗi loại 5 giọt, lắc
đều và để yên, lớp cloroform có màu vàng đậm. ống 2
dùng để làm ống kiểm chứng, thêm 5 giọt cloroform
(TT) thay vì carbon disulfid, lắc đều và để yên, lớp
cloroform không có màu hay có màu vàng rất nhạt.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G,
Dung môi khai triển: cloroform - methanol - amoni
hydroxyd đậm đặc (20: 5: 0,5).
Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm vài giọt
amoni hydroxyd đậm đặc (TT) và 10 ml cloroform
(TT), đun hồi lưu 1 giờ, lọc. Bốc hơi dịch lọc tới cắn,
thêm 2 ml methanol (TT) vào cắn rồi khuấy đều. Lọc,
được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan một lượng epheđrin
chuẩn trong methanol (TT) để được dung dịch có iiồng
độ 1 mg/ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |Lil
mỗi dung dịch trên, triển khai sắc ký xong, để khố
bản mỏng ở nhiệt độ phòng, phun dung dịeh
ninhydrin (TT) và sấy ở khoảng 5 phút. Trên
sắc ký đồ của dung địch thử phải có vết cùng mău
sắc và giá trị Rf với vết ephedrin trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 5.16).
T ro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
T ro không tan trong acid h y d ro d o ric
Khồng quá 2% (Phụ lục 7.5).
Tỷ lệ nát vụn
Không quá 5% (Phụ lục 9.5).
T ạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Cân chính xác khoảng 5 g bột dược liệu cho vào bình
Soxhlet, thêm 3 ml amoni hyroxyd đậm đặc (TT), 10
ml ethanol và 20 ml ether. Để yên 24 giờ, thêm ether
và đun hồi lưu trên cách thuỷ trong 4 giờ cho đến khi
hết alcaloid. Chuyển dịch chiết vào một bình gạn, rửa
bình chiết bằng một lượng nhỏ ether. Lắc dịch chiết
với dung dịch acid hydrocloric 0,5 M lần đầu 20 ml,
sau đó lắc tiếp 4 lần, mỗi lần 10 ml. Gộp hết dịch acid
lại, kiềm hoá bằng dung dịch natri hydroxyd 40%
(TT), bão hoà bằng natri clorid, lắc với ether lần đầu
20 ml và 4 lần tiếp theo mỗi lần 10 ml. Gộp các dịch
ether lại, rửa 3 lần mỗi lần 5 ml dung dịch natri clorid
bão hoà. Gộp các nước rửa lại và lắc với 10 ml ether.
Gộp hết các dịch ether lại, thêm chính xác 30 ml dung
dịch acid sulfuric 0,01 M, lắc đều, để yên lớp acid
trong bình gạn cho phân lớp; lấy riêng lớp acid cho
vào bình nón 250 ml, dịch ether được rửa 3 lần, mỗi
lần với 5 ml nước. Gộp nước rửa vào bình nón đựng
acid trên, đun cách thuỷ đuổi hết ether và để nguội,
chuẩn độ acid thừa bằng dung dịch natri hydroxyd
0,02 M, dùng 2 giọt đỏ methyl làm chất chỉ thị màu. 1
ml acid sulfuric 0,01 M tương đương với 3,305 mg
ephedrin (CioHjsNO). Dược liệu phải chứa không dưới
0,8% alcaloid toàn phần tính theo ephedrin CịoHịsNO.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi thân còn hơi xanh, cắt về,
phơi khô, bó lại thành từng bó.
Bào chế
Ma hoàng: Bỏ phần gốc thân hoá gỗ, rễ còn sót và tạp
chất, cắt đoạn, phơi khô.
Mật ma hoàng: Lấy Ma hoàng, thêm mật ong và ít
nước sôi, tẩm đều, ủ một lúc rồi sao nhỏ lửa cho đến
khi sờ không dính tay, lấy ra để nguội. Cứ 100 kg Ma
hòàng đùng 20 kg mật ong.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh ẩm.
Tính vị quy kinh
Tân, vi khổ, ôn. Vào các kinh phế, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Phát hãn, tán hàn, tuyên phế, bình suyễn, lợi thuỷ, tiêu
thũng. Chủ trị: Cảm mạo phong hàn, ngực tức, ho
suyễn, phong thủy phù thũng, hen phế quản.
Mật Ma hoàng: Nhuận phế ngừng ho; thường dùng
trong trường hợp biểu chứng đã giải, khí suyễn ho.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 1,5 - 9 g, dạng thuốc sắc, thưcmg phối hợp
với các vị thuốc khác. /
Kiêng kỵ
Đương hư tự ra mồ hôi, không nên dùng.
MÃ ĐỂ (H ạt)
Semen Plantaginỉs
Xa tiền tử .
Hạt đã phơi hay sấy khô của cây Mã đề {Plantado
major L.), họ Mã đề {Plantaginaceae).
Mô tả
Hạt rất nhỏ, hình bầu dục, hơi dẹt, dài rộng khoảng 1
mm. Mặt ngoài màu nâu hay tím đen. Nhìn gần thấy
trên mặt hạt có chấm nhỏ màu trắng khá rõ. Nhìn qua
kính lúp còn thấy những vân lăn tăn trên mặt hạt. Rốn
hạt lõm.
Soi bột
Bột màu nâu xám, có chất nhầy. Soi kính hiển vi thấy
mảnh vỏ ngoài tế bào đa giác hoặc hình chữ nhật,
màng tương đối dày, chứa chất dự trữ màu vàng xám.
Mảnh nội nhũ tế bào hình đa giác màng rất dày và
trong suốt, giữa tế bào có chất dự trữ lổn nhổn màu
vàng nâu. Nhiều giọt dầu.
Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 9.6).
H ạt lép
Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Chỉ số nở
Hạt Mã đề phải có chỉ số nở ít nhất là 3 (Phụ lục 9.10).
Dùng 1 g hạt mã đề để thử.
Chế biến
Hái quả già, giũ lấy hạt, phơi hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, mát.
Tính vị, quy kinh
Cam, lương. Vào các kinh: Can, thận, tiểu trường và
bàng quang.
Công năng, chủ trị
Lợi thủy, thông lâm, thanh nhiệt, làm sáng mắt. Chủ
trị: Lâm lậu, tiểu tiện bế tắc, ỉa chảy, kiết lỵ do thử
thấp, đau mắt đỏ có màng sưng.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 12 - 14 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán.
Thưòíng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Không phải thấp nhiệt dùng thận trọng.
M ÃĐỂ(Lá)
Polium Plantaginis
Lá đã phơi hay sấy khô của cây Mã đề {Pìantago
major L.) họ Mã đề (Pluntaginơceae).
Mô tả
Lá nhăn nheo, nhàu nát, hình trái xoan, giống như cái
thìa, đỉnh tù, dài 7 - 10 cm, rộng 5 - 7 cm. Mặt trên lá
màu lục sẫm, mặt dưới màu lục nhạt, phiến lá dày,
nhẵn, mép nguyên có 3 - 5 gân hình cung, chạy dọc
theo gân chính và chụm lại về phía đầu gốc lá, gân lồi
về phía mặt dưới lá rất rõ. Cuống dài 5 - 10 cm, rộng
ra về phía gốc.
VI phẫu
Biểu bì trên và dưới gồm một lớp tế bào hình gần
vuông, xếp đều đặn có chứa lỗ khí và lông tiết. Lớp
mô dày góc dưới gân lá xep sát biểu bì, gồm những tế
bào hình nhiều cạnh. Mô mềm gồm những tế bào hình
tròn hoặc nhiều cạnh, thành mỏng và hơi uốn lượn, có
khoảng gian bào hình nhiều cạnh. Bó libe - gỗ hình
tròn xếp giữa gân lá gồm: Vòng nội bì bao bọc xung
quanh, cung libe xếp sát cung mô dày dưới, gỗ ở trên
libe, mạch gỗ xếp nối nhau thành dãy thẳng |iàn^.
Bột
Màu xám nâu nhạt, vị hơi chát, hơi đắng, hơi mặn. Soi
kính hiển vi thấy mảnh biểu bì trên và dưới gồm tế bào
màng mỏng ngoằn ngoèo mang lỗ khí và lông tiết. Lỗ
khí có tế bào bạn hình dạng thay đổi, biểu bì trên có
nhiều hofn ở biểu bì dưới. Lông tiết có đầu 2 tế bào,
chân đa bào đính trên tế bấo tròn, thành mỏng, xung
quanh có nhiều đường vân toả ra, có khi lông đã rụng
để lại vết tích của chân lông. Mảnh cuống lá gồm tế
bào hình nhiều cạnh mang lông tiết đầu 2 tế bào.
Mảnh mạch.
Định tính
A. Lấy 1 g bột được liệu, tiến hành vi thăng hoa, soi
kính hiển vi thấy có tinh thể hình kim.
B. Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 5 ml nưóc, đun sôi 1
phút rồi để nguội, lọc. Lấy 1 giọt dịch lọc nhỏ lên
phiến kính, hơ nhẹ trên đèn cồn cho khô, đem soi kính
hiển vi thấy có tinh thể hình vuông và hình chữ nhật,
c . Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, thấy bột dược liệu
có phát quang màu nâu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Hái lá lúc cây sắp ra hoa hay đang ra hoa, rửa sạch,
phơi hay sấy khô ở 40 - 50°c.
Bão quản
Để nơi khô.
T ính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào các kinh can, phế, thận, tiểu trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, lợi tiểu, khử đàm, lương huyết, lợi phế,
tiêu thũng, thông lâm. Chủ trị: Phế nhiệt, đàm nhiệt,
ho lâu ngày, viêm khí quản, viêm thận và bàng quang,
bí tiểu tiện, tiểu tiện đau rít ra máu hoặc ra sỏi, phù
thũng, mắt đau nhặm sưng đỏ (sung huyết), thử thấp ỉa
chảy, nôn ra máu, chảy máu cam, sang độc.
Cách dùng, iiều lượng
Ngày dùng 16 - 20 g, dạng thuốc sắc, cao thuốc. Dùng
ngoài để chữa bỏng (lấy bông nhúng vào cao thuốc
đắp lên chỗ bỏng, băng lại, mỗi ngày thay một lần).
2,5 cm, đường kính 0,5 - 1,3 cm. Mặt ngoài có vet
nhăn dọc không đều và nhiều chấm nhỏ nhô lên. Mỗi
mặt có một rãnh dọc. Đỉnh nhỏ, nhọn, đáy có cuống
quả nhỏ hoặc vết cuống đã rụng. Có hai loại quả Liên
kiềụ là Thanh kiều và Lão Kiều. Thanh kiều thường
không nứt ra, màu nâu lục, chấm nhỏ màu trắng sáng
nhô lên ít, chất cứng, hạt nhiều, màu vàng lục, nhỏ
dài, một bên có cánh. Lão kiều nứt ra từ đỉnh hoặc
nứt thành hai mảnh, mặt ngoài màu nâu vàng hoặc
nâu đỏ, mặt trong màu vàng nâu nhạt, trơn phẳng, có
một vách ngăn dọc. Chất giòn dễ vỡ. Hạt màu nâu,
dài 5 - 7 mm, một bên có cáiih, phần lớn đã rụng.
Mùi thơm nhẹ, vị đắng.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang vỏ quả: vỏ quả ngoài là một hàng tế
bào biểu bì có phủ một lớp cutin, thành phía ngoài và
bên dày dần lên. vỏ qua giữa gồm tế bào mô mềm ở
phía ngoài với các bó mạch tả i rác và nhiều hàng tế
bào đá ở phía trong, tế bào hình dây dài, hình gần tròn
hoặc hình bầu dục, thành dày mỏng không đều,
thường xếp theo dạng tiếp tuyến xen kẽ, kéo dài tới
vách ngán dọc.
Định tính
A. Lấy 0,2 g bột dược liệu, thêm 2 ml anhydrid acetic
(TT) lắc đều, để yên 2 phút, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc cho
vào ống nghiệm rồi cẩn thận cho thêm từ từ 0,5 ml
acid sulfuric (TT). Màư tía đỏ xuất hiện giữầ 2 lớp
dung dịch.
B. Lấy 1 g bột dược liệu, cho thêm vào 10 ml
methanol (TT), đun cách thuỷ 2 phút, lọc, lấy 5 ml
dịch lọc cho vào ống nghiệm, cho thêm 0 ,lg bột
magnesi (TT) và 1 ml acid hydrocloric (TT), để yên,
sẽ xuất hiện màu từ đỏ nhạt đến đỏ vàng.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 1 lO^C trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển: cyclohexan - cloroform - benzen
- methanol (5: 3: 5: 1).
Dung địch thử; Chiết 1 g dược liệu trong bình
Shoxhlet với ether (TT) cho tới khi địch chiết không
còn màu. Chuyển dịch chiết ether vào một bình gạn,
rửa dịch chiết 3 lần bằng dung dịch natri carbonat
5% (TT), mỗi lần với 15 ml, bỏ nước rửa. Chiết dịch
chiết ether 3 lần bằng dung dịch natri hydroxyd 1%
(TT), mỗi lần với 20 ml. Gộp các dịch chiết, acid
hoá bằng dung dịch acid hydrocloric loãng, chiết lại
bạng ether 3 lần, mỗi lần 20 mỉ. Bốc hơi các dịch
chiết ether tới cắn. Hoà cắn trong 1 ml ethanol làm
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g bột Liên kiều, tiến hành
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |Líl
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi phun dung dịch sắt (III) clorid đã được
acid hoá bằng acid hydrocloric (TT). Thổi khô bản
mỏng bằng máy sấy tới khi các vết xuất hiện rõ. sắc
ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có cùng màu
sắc và giá trị Rf với cáe vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 10 % (Phụ lục 5.16, 1 g, lOS^'C, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 3 % (đối với Thanh kiều), không quá 9 %
(đối với Lão kiều)(Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không được quá 4,0 % (Phụ lục 7.6).
Ghất chiết được trong dược liệu
Tiến hành theo phương pháp chiết lạnh ghi trong
chuyên luận "Xác định chất chiết được trong dược
liệu" (Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không được
dưới 30% (đối với Thanh kiều) và không dưới 16 %
(đối với Lão kiều) chất chiết được bằng ethanol 65%.
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa thu, thu hái quả chín còn màu lục,
loại bỏ tạp chất, đổ chín, phơi khô gọi là Thanh kiếư.
Thu hái quả chín nục, loại bỏ tạp chất, phơi khô gọi là
Lão kiều.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và cành, sát cho nứt quả, bỏ hạt, sàng
bỏ lõi, phơi hay sấy khô.
Bảo qùản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào các kinh phế, tâm, tiểu trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu thũng, tấn kết. Chủ trị: ư ng
nhọt, tràng nhạc, nhũ ung, đan độc, cảm mạo phong
nhiệt, ôn bệnh mới phát, sốt cao bút rứt khát nước, tinh
thần hôn ắm, phát ban, nhiệt lâm, bí tiểu tiện.
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Am hư, nội nhiệt, nhọt đã vỡ không dùng.
LO N G ĐỞ M (Rễ, th ân rễ)
Radix et rhizoma Genãanae
Rễ và thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Điều diệp
long đởm {Gentiana manshurica Kitag.), cây Long
đởm {Gentiana scahrci Bge.), cây Tam hoa long đởm
(Gentiana triflora Ỹãìỉ.) hoặc cây Kiên long đởm
{Gentiana rigescens Franch.), họ Long đởm
(Gentianaceae). Ba loại dược liệu trên gọi trên là Long
đởm, loại cuối cùng gọi là Kiên long đởm.
Mô tả
Long đởm: Thân rễ cuộn thành từng cục không đều,
dài 1-3 cm, đường kính 0,3-1 cm, mặt ngoài màu nâu
xám thẫm hoặc nâu thâm, phần trên có những vết sẹo
thân hoặc phần còn sót lại của thân cây, phần xung
quanh và phía dưới mang nhiều rễ mảnh. Rễ hình trụ
hơi vặn, dài 10-20 cm, đưòng kính 2-5 mm, mặt ngoài
màu vàng nhạt hay nâu vàng, phần nhiều phía trên có
những vết nhăn ngang rõ rệt, phía dưới hẹp hơn, có
những nếp nhăn dọc và vết sẹo của rễ con. Chất giòn,
dễ bẻ gẫy, mặt gẫy hơi bằng phẳng, vỏ trắng vàng
hoặc nâu vàng, gỗ màu nhạt hơn vỏ rễ dưới dạng vòng
chấm chấm. Mùi nhẹ, vị hơi đắng.
Kiên long đởm: Lớp bên ngoài có màng, dễ rơi rụng,
không thấy nếp nhăn ngang. Gỗ màu trắng vàng, dễ
tách khỏi vỏ.
Vi phẫu
Long đởm: Đôi khi thấy tế bào biểu bì, thành ngoài
hơi dày, vỏ ngoài mỏng, tế bào vỏ quả ngoài hơi
vuông, thành hơi dày, hoá bần. Tế bào nội bì kéo dài
rai theo tiếp tuyến. Libe rộng và có khe, tầng phát
sinh không rõ. Mạch được xếp thành từ 3-10 nhóm.
Tuỷ rõ rệt, tế bào mô mểm chứa tinh thể calci oxalat
hình kim nhỏ.
Kiên long đởm: Các mô ngoài nội bì phần lóti bị rơi
rụng. Không có ngoại bì. Các mạch trong gỗ được
phân bố đều đặn và dày đặc. Không có tuỷ.
Bột
Màu nâu vàng. Soi kính hiển vi thấy:
Trong bột Long đởm có tế bào vcfflua ngoài hình thoi
khi nhìn trên bề mặt. Tế bào nội bì hình chữ nhật khá
rộng. Tế bào mô mềm có chứa tinh thể calci oxalat
hình kim nhỏ. Mạch hình vân lưới và hình thang,
đường kính dài khoảng 45 |a.m.
Trong bột Kiên long đởm: Không có-ngoại bì.
Định tính
A. Vi thăng hoa, dùng 0,1 g bột Long đởm đã làm khô
trong bình hút ẩm chứa siỉicagel 48 giờ. Thấy có tinh
thể vàng nhạt, thăng hoa bám vào lam kính. Các tính
thể này khôxig tan trong nước và trong ethanol (TT),
nhưng tan trong dung dịch kali hydroxyd (TT).
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel GF-,54, hoạt hoá ở 110°c trong 3 giờ.
Dung môi khai triển: Ethylacetat - methanol - nước
(20: 2:1).
Dung dịch thử; Ngâm 0,5 g bột dược liệu trong 5 ml
methanol trong khoảng 4 -5 giờ, lọc, cô dịch lọc trên
cách thuỷ còn khoảng 2 ml được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiêu: Lấy 0,5 g bột Long đởm, tiến
hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 )J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng
254 nm. sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
có cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không qua 7% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Hai vụ xuân, mùa thu, đào lấy thân rễ và rễ, rửa sạch,
phơi khô trong râm.
Bào-chê
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
từng khúc ngắn 2-3 cm, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, táo thấp, tả hoả. Chủ trị: Hoàng đản thấp
nhiệt, bệ phận sinh dục ngoài sưng ngứa, đái hạ, thấp
chẩn ngứa, mắt đỏ, tai điếc (điếc cơ năng), sườn đau,
miệng đắng, kinh phong co giật.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp vói các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Chứng hư hàn, tỳ vị hư nhược, ỉa chảy và không có
thực hoả thấp nhiệt thì không nên dùng.
LONG NHÃN
Ảrillus Longan
Áo hạt (cùi) đã phơi sấy hay khô của cây Nhãn
{Dimocarpus longan Lour.), họ Bồ hòn {Sapindaceae).
Mô tả
Cùi quả nhãn dày mỏng không đều, rách nứt theo thớ
dọc, màu vàng cánh gián hay màu nâu, trong mờ, một
mặt nhăn không phẳng, một mặt sáng bóng, có vân
dọc nhỏ, thường thấy cùi kết dính (dài 1,5 cm, rộng 2-
4 cm, dầy chừng 0,1 cm). Thể chất mềm nhuận, dẻo
dai, sò không dính tay. Mùi thơm nhẹ, vị ngọt đậm.
Độ ẩm
Không quá 18 % (Phụ lục 9.6).
 Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai dùng phải thận trọng. Người già thận
kém, đái đêm nhiều không nên dùng.
M Ã T IỂ N (H ạ t)
Sem en Strychni
Hạt đã phơi hay sấy khô lấy từ quả chín của cây Mã
tiền (Strycknos nux-vomica L.), hoặc một số loài dây
leo khác cùng chi, họ Mã tiển (Loganiaceae).
Mô tả
Loài Strychnos nux - vomica L.: Hạt hình đĩa dẹt, hơi
dày lẽn ở mép; một số hạt hơi méo mó, cong không
đều, đường kính 1,2-2,5 cm, dày 0,4-0,6 cm, hơi bóng,
màu xám nhạt đến vàng nhạt. Mặt hạt phủ một lớp
lông tơ bóng mượt mọc ngả theo chiều từ tâm hạt toả
ra xung quanh. Rốn hạt là một chỗ lồi nhỏ ở giữa một
mặt hạt. Sống noãn hơi lồi chạy từ rốn hạt đến lỗ noãn
(là một điểm nhô cao lên ở trên mép hạt). Hạt có nội
nhũ sừng màu vàng nhạt hay hơi xám, rất cứng. Cây
mầm nhỏ nằm trong khoảng giữa nội nhũ phía lỗ
noãn. Hạt không mùi, vị rất đắng.
Vi phẫu
Vỏ hạt có các tế bào biến đổi thành lông che chở đơn
bào, thon dài, ngả theo chiều từ tâm hạt ra ngoài, gốe
lông phình to. Lớp tế bàọ mô cứng dẹt, màng rất dày.
Nội nhũ gồm những tế bào to hình nhiều cạnh.
Soi bột
Rất nhiều lông che chở đơn bào dài và mảnh, thườiig
bị gẫy thành nhiều đoạn. Mảnh gốc lông phình to,
màng dày. M ảnh tế bào mô cứng có ống trao đổi rõ.
Mảnh nội nhũ gồm những tế bào hình nhiều cạnh
'màng dày, một vài tế bào chứa dầu và hạt aleuron.
Định tính
A. Trên mặt cắt ngang của dược liệu, nhỏ 1 giọt acid
nitric đậm đặc (TT), mặt cắt sẽ nhuộm màu đỏ cam.
Trên một mặt cắt khác, nhỏ một giọt dung dịch amoni
vanadat 1% trong acid sulfuric (TT), mặt cắt sẽ có
màu tím.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã được hoạt hoá ở 1 10°c trong
1 giờ.
Dung môi khai triển: Toluen - aceton - ethanol -
amoniae đậm đặc (4: 5: 0,6: 0,4).
Dung dịch thử; Cho 0,5 g bột dược liệu vào bình nón
nút mài, thêm 5 ml hỗn hợp cloroform - ethanol (10:1)
và 0,5 ml amoniac đậm đậc (TT). Đậy nắp và lắc trong
5 phút, để yên trong 1 giờ, thỉnh thoảng lắc đều. Lọc,
dịch lọc làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch strychnin và brucin
chuẩn có nồng độ 2 mg/ml trong clorofoim.
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ lên bản mỏng 10 p,l
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiêu. Sau khi
triển khai, để khô bản mỏng và hiện màu bằng thuốc
thử Dragendorff (TT). Trên sắc ký đồ của dung dịch
thử phải cế các vết tương ứng vể giá trị Rf và màu sắc
với các vết strychnin và brucin chuẩn trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16)
Tro toàn phần
Không qua 3,5% (Phụ lục 7.6)
Tro không tan trong acid hydrocloríc
Không qua 0,6% (Phụ lục 7.5)
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Hạt lép và đen: Không quá 1%.
Các tạp chất khác: Không quá 0,2%.
Định lượng
Cân chính xác khoảng 0,4 g dược liệu qua rây số 355
(Phụ lục 2.6) vào bình nón nút mài 100 ml. Thêm
chính xác 20 mỉ cloroform (TT) và 0,3 ml amoniac
đậm đặc (TT). Đậy kín bình và cân. Đun hồi lưu trên
cách thuỷ trong 3 giờ, hoặc 40 phút trong bể siêu âm
(350 w , 35 kHz). Cân, bổ sung lượng cloroform hao
hụt. Lắc đều, lọc nhanh vào bình nón. Lấy chính xác
10 ml dịch lọc cho vào bình gạn 50 ml. Chiết 4 lần,
mỗi lần với 10 mỉ dung dịch acid sulfuric 0,5 M. Lọc
dịch acid qua giấy lọc đã thấm ướt trước bằng dung
dịch acid sulfuric 0,5 M vào một bình định mức 50 ml.
Rửa giấy lọc bằng một lượng đủ dung dịch acid
sulfuric 0,5 M, gộp dịch rửa vào bình định mức và
thêm cùng dung môi cho tới vạch, lắc kỹ. Xác định độ
hấp thụ ciia dung dịch ở bước sóng 262 nm vấ 300 nm
(Phụ lục 3.1). Hàm lượng strychnin được tính theo
công thức;
5 (0 ,321a-0,467b )
%strychnin =
m x(l-X)
a: Độ hấp thụ ở 262 nm
b: Độ hấp thụ ở 300 nm
m; Khối lượng mẫu thử (g)
X; Độ ẩm của dược liệu (g)
Hàm lượng strychnin (C21H 22N 2O 2) không ít hơn 1,2%
tính theo dừợc liệu khô kiệt.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa đông, hái những quả già, bổ ra lấy
hạt, loại bỏ com quả, hạt lép, non hay đen ruột, phơi
nắng hoặc sấy ở nhiệt độ 50 - 60°c đến khô. Lấy hạt
mã tiền sạch, sao với cát sạch cho phồng đến khi có
màu nâu thẫm hoặc màu hạt dẻ sẫm. Khi ngoài vỏ có
đường tách nẻ, thì đổ hạt và cát ra; rây bỏ hết cát, cho
hạt vào máy quay cho sạch lông nhung đã bị cháy.
Hạt M ã tiền tẩm dầu vừng: Cho hạt M ã tiền sạch vào
nước hoặc nước vo gạo, ngâm một ngày đêm; hay cho
hạt Mã tiền vào nước đun sôi, lấy ra, lại ngâm nước rồi
lại lấy ra vài lần như vậy khi thấy mểm. Lấy hạt, cạo
bỏ vỏ hạt, bỏ cây mầm, thái mỏng, sấy khô, tẩm dầu
vừng (mè) một đêm; lấy ra sao đến màu vàng, để
nguội, cho vào lọ đậy kín.
Bảo quản
Độc bảng A. Để nơi khô ráo, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, ôn, eó đại độc. Vào các kinh can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Thông (kinh) lạc, giảm đau, tán kết, tiêu thũng, trừ
phong thấp và tê bại, mạnh tỳ vị, mạnh gân cốt. Chủ
trị: Phong thấp, tê, bại liệt, di chứng bại liệt trẻ em,
đau khớp dạng phong thấp, nhức mỏi chân tay, đau
dây thần kinh, sưng đau do sang chấn, nhọt độc sưng
đau, khí huyết tích tụ trong bụng (uống trong và xoa
bóp bên ngoài), tiêu hóa kém.
Cách dùng, liều lượng
Dùng Mã tiền chế.
Ngày dùng trung bình: Người lớn 0,05 g/ lần, 3 lần
trong 24 giò, liều tối đa 0,10 g/ lần, 3 lần trong 24 giò.
Trẻ em từ 2 tuổi trở xuống không được dùng. Trẻ em
từ 3 tuổi trở lên, dùng 0,005 g cho mỗi tuổi. Dùng
dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột. Không dùng quá
liều quy định
Kiêng kỵ
Bệnh di tinh, mất ngủ, không dùng.
M ẠCH M Ô N (R ễ)
R ađix O phiopogonis ja p o n ici
Rễ củ đã phơi hay sấy khô của cây Mạch môn đông
{Ophiopogon japonicus (L.f.) Ker-Gawl), họ Thiên
môn (Asparagaceae).
Mô tả
Rễ hình thoi, ở mỗi đầu còn vết tích của rễ con, dài 1,5
- 3,5 cm, đường kính 0,2 - 0,8 cm, để nguyên hay bổ
đôi theo chiều dọc. Mặt ngoài có màu vàng nâu nhạt,
có nhiều nếp nhăn dọc. Mặt cắt ngang có lớp vỏ mỏng
màu nâu nhạt, phần ruột trắng ngà, có lõi nhỏ ở chính
giữa. Mùi thơm nhẹ, vị hơi ngọt sau đó hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần mỏng cấu tạo bởi những tế bào có màng dày,
có những chỗ bị rách bong ra. Hạ bì gồm vài lốp tế
bào nhỏ màng hơi dầy. Vùng mô mềm vỏ rộng hơn
khoảng 3 - 4 lần vùng mô mềm tuỷ. Các tế bào mô
mềm có màng mỏng; ở phần ngoài tế bào mô mềm có
hình tròn hay nhiều cạnh, ở phần trong, tế bào kéo dài
theo hướng xuyên tâm; rải rác có tinh thể calci oxalat
hình kim hay đôi khi là hình cầu gai. T ế bào nội bì có
màng dày ở phía trong và hai bên như hình chữ u . Tế
bào trụ bì gồm 1 lớp tế bàọ có màng mỏng. Các bó gỗ
cấp 1 thành dãy, mạch lớn phía trong và mạch nhỏ
phía ngoài xếp xen kẽ với bó libe cấp 1. Vùng mô
mềm ruột hẹp gồm các tế bào có màng mỏng, kích
thước nhỏ hơn tế bào mô mềm vỏ, rải rác có tế bào
chứa bó tinh thể calci oxalat hình kim thường nhỏ hơn
các tế bào xung quanh.
Soi bột
Mảnh bần gồm những tế bào nhiều cạnh có màng dày.
Mảnh mô mềm gồm tế bào có màng mỏng, hình trồn
hoặc nhiều cạnh, có chứa tinh thể calci oxalat hình
kim dài 40 - 70 |j.m, rộng 2 - 4 ịim , đứng riêng rẽ hay
xếp thành bó. T ế bào mô cứng hình chữ nhật có thành
dày, khoang rộng, có ống trao đổi rõ, thường xếp
thành từng đám, có nhiều tinh bột.
Định tính
A. Quan sát mặt cắt ngang của dược liệu dưới ánh
sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm, thấy có phát quang
vàng xanh nhạt sáng, mạnh nhất ở vùng lõi và giảm
dần ở vùng vỏ.
B. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 15 ml ethanol 70%
(TT), đun hồi lưu trên cách thuỷ 15 phút, lọc. Lấy
khoảng 1 ml dịch lọc pha loãng với nước cất thành 10
ml. Lắc mạnh 15 giây, có bọt bền.
c . Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 15 ml nước, đun trong
cách thuỷ 15 phút, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc thêm 1 ml
thuốc thử Fehling, đun sôi, có kết tủa đỏ gạch.
Chất chiết được trong dược liệu
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định các chất chiết được trong dược
liêu (Phụ lục 9.3). Dùng 1,0 g dược liệu, thêm 40 ml
nước, chiết 3 lần, mỗi lẩn 30 phút, gộp các dịch chiết,
cô trong cách thuỷ đến cắn. Dược liệu phải chứa
không được ít hơn 60 % chất chiết được bằng nước.
Độ ẩm
Không quá 18% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không qua 1% (Phụ lục 7.5).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ. Đào lấy rễ củ, rửa sạch, phơi
nắng, xếp đống nhiều lần cho gần khô (khô khoảng 70
- 80%), loại bỏ rễ tua; Rễ củ nhỏ để nguyên, rễ củ to
bổ đôi theo chiều dọc, phơi hay sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, đập dẹt, rút bỏ lõi,
phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi khổ, vi hàn. Vào các kinh tâm, phế, vỊ.
Công năng, chủ trị
Dưỡng âm, sinh tân (dịch), nhuận phế, thanh tâm. Chủ
trị: Phế ráo, ho khan, ho hư lao, tân dịch thương tổn,
khát nước, tâm bứt rứt mất ngủ, nội nhiệt tiêu khát,
trường ráo táo bón, bạch hầu.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g. Dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn, ăn uống chậm tiêu, ỉa chảy không nên
dùng.
M ẠCH NHA
Pructus H ordei germ inatus
Quả chín nảy mầm phơi khô của cây lúa Đại mạch
(Hordeum vulí^are h .) ,h ọ h ú ã (Poaceae).
Mô tả .
Mạch nha hình thoi dài 8 - 12 mm, đường kính 3 - 4
mm, mặt ngoài màu vàng nhạt, trên lưng có mày bao
quanh với 5 đường gân và râu dài đã gẫy rụng. Phía
bụng được bao trong mày hoa, bóc bỏ vỏ ngoài thấy
mặt bụng có một rãnh dọc, phần dưới mọc ra mầm
non và rễ con, mầm non dài dạng mũi mác, dài 0,5 cm
với vài sợi rễ nhỏ cong queo. Chất cứng, mặt bẻ gẫy
màu trắng có tinh bột. Không mùi, vị hơi ngọt.
Tỷ lệ mọc mầm
Lấy 10 g hạt lúa đại mạch, chia làm 2 phần. Mỗi phần
trải trên một nửa bề mặt phẳng, có đường ngăn chép.
Đếm số hạt mọc mầm trên tổng số hạt Đại mạch, tính
ra tỷ lệ phần trăm số hạt mọc mầm. Tỷ lệ mọc mầín
của dược liệu không được dưới 85%.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105”c, 4 giờ).
Chế biến
Lấy hạt đại mạch đã nhặt sạch, ngâm nước cho thấm
6/10 - 7/10. Vớt ra, bỏ vào rá, đậy kín. Mỗi ngày vẩy
nước 1 lần, giữ độ ẩm cho đến khi hạt lúa nứt mầm dài
độ 0,5 cm, lấy ra phơi khô gọi là sinh mạch nha.
Bàọ chế
Mạch nha sao; Lấy sinh mạch nha sạch, rang nhỏ lửa,
sao đến màu vàng nâu, lấy ra để nguội, sẩy sạch bụi
tro vụn là được.
Tiêu mạch nha; Lấy mạch nha sạch, cho vào nồi, đun
to lửa, sao cho vàng sém, lấy ra để khô, sẩy hết tro bụi.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín, tránh mốc, mọt.
T ính vị, quy kinh
Cam, bình. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Sinh mạch nha; Kiện tỳ, hoà vị, thự can, thông sữa.
Chủ trị: Tỳ hư, kém ăn, sữa uất tích.
Mạch nha sao: Hành khí, tiêu thực, làm mất sữa. Chủ
trị; Thực tích không tiêu, bầu vú đau trướng (phụ nữ
cai sữa).
Tiêu mạch nha; Tiêu thực hoá trệ. Chủ trị: Thực tích
không tiêu, thượng vị trưótig đau.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g. Làm mất sữa; 60 g, dạng thuốc
sắc. Thường phối họíp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai, hoặc đang thời kỳ cho con bú không
nên dùng.
MAI Mực
Os Sepiae
Ô tặc cốt
Mai rửa sạch phơi hay sấy khô của con Cá mực (Sepia
esculenta Hoyle), họ Mực nang {Sepiidae).
Mô tả
Mai mực hình bầu dục dài 13-23 cm, rộng 6,5-8 cm và
dẹt, mép mỏng, giữa dày 2-4 cm. Lưng cứng, màu
trắng hay trắng ngà, hai bên có rìa màu vàng đậm hơn.
Trên mặt lưng có u hạt nổi lên, xếp thành những
đường vân hình chữ u mờ. Mặt bụng màu trắng, xốp,
có những đường vân ngang nhỏ, dày đặc, tựa như
những làn sóng gợn, có 1 rãnh dọc nông ở giữa mặt
bụng. Mép như sừng của phần đuôi mở rộng dần và
uốn cong về phía bụng, tận cùng phần đuôi có gai như
chất xương, thường bị gẫy và rơi rụng. Trừ phần lưng
và mép bụng, có thể chất cứng, còn toàn bộ mai mực
có thể dùng móng tay nghiền dễ dàng thành bột mịn.
Vị hơi mặn và chát. Mùi hơi tanh.
Bột
Phần nhiều màu trắng, dưới kính hiển vi thấy: £)a số ở
dưới dạng phiến mỏng trong suốt, không đều, một sô
có gợn nhỏ. Những mảnh vỡ không đềụ, mặt có hình
vân lưới hay đốm nổi gợn lên.
Định tính
Lấy bột Mai mực, thêm dung dịch aeid hydrcxĩloric
10% (TT), sẽ có sủi bọt và tan gần hết.
Độ ẩm
Không quá 5% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1% (phụ lục 9.4).
Chế biến
Mổ cá mực lấy mai, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
Bào chê
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô, khi dùng đập
thành m iếng nhỏ. Dược liệu phần lớn là m iếng nhỏ
hình vuông hay hình không đều, màu trắng hoặc hơi
vàng.
Bảo quản quả ngoài hình nhiều cạnh, có đưòng vân kẻ của cutin
Để nơi khô. và vết tích lông đã rụng, có lông tiết và lông che chở;
• 1• u Lông tiết có 2 loai, loailông đơn bào ở đầu và 1 - 2 tế
T ính vị, quy kinh ,r ^ I , ,, I " “V
Ô” » w" - I • u »u- bào ở chân và loai lông có 2 - 6 tê bào ơđầu và 1 tê
Sáp, ôn. Vào các kinh tỳ, thận. ,“ ; '“ ' , , , ^ ‘ ,7
■ bào ở chân. Lông che chở có 2 - 4 tế bào, dài 14 - 68
Công năng, chủ trị l^rn, thường cong, thành núm lồi. T ế bào vỏ qủa giữa
Thu liễm, chỉ huyết, liễm sang, sáp tinh, chỉ đới, giảm hình hơi tron hay bầu dục, thành hơi hoá gỗ, có lo rõ.
acid dịch vị. Chủ trị: Bệnh loét dạ dày, tá tràng do tăng Tế bào tiết thường bị vỡ, có chứa các chất tiết, tế bào
tiết acid dịch vị, ợ chua, thổ huyết, nục huyết, băng kề bên chứa giọt dầu màu vàng nhạt. T ế bào đá của vỗ
huyết, dong huỵết, tiểu tiện ra máu, di tinh, hoạt tinh, quả trong hình bầu dục hoặc hình vuông, đường kính
xích bạch đới hạ. . , 10 - 3 5 Ịim. Tế bào vổ hạt hình tròn hoặc hơi tròn,
Dùng ngoài: Tổn thương chảy máu, nhọt nhiểu mủ. đường kính 42 - 73 ịim, thành có vân lưới, hoá gỗ.
Cách dùng, iiều lượng Độ ẩm
Ngày dùng 5 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc tán. Dùng Kliông quá 11 % (Phụ lục 9.6).
nsoài lượng thích hợp, tán bột đắp nơi đau. _ *
^ T ạp chất (Phụ lục 9.4)
K iêng kỵ Tỷ lệ quả non, quả lép; Không quá 5 %.
Không dùng kết hợp với Bạch cập, Bạch liễm, Phụ tử. -pạp chất khác; Không quá 0.5 %.

Chế biến
M AN K IN H TỬ hoạch vào mùa thu, lấy quả đã già, loại bỏ tạp
F m ctu s Vitìcis trifoliae chất, phơi hay sấy khô.
Quan âm biển Bào chế
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Mạn kinh (yitex Lấy mạn kinh tử sạch, cho vào nồi, dùng lửa nhỏ sao
trifolia L.) hay cây M ạn kinh đơn diệp (V /to trifolia đến vàng Hoặc vàng sém,_ mặt bẻ màu sẫm là được.
L. var. sim plicifolia Cham.), họ c ỏ roi ngựa Khi sao sém dược liệu dễ cháy có thể phun ít nước
(Verhenaceae). sạch, lại sao khô hoặc phơi khô.
Mô tả Bảo quản
Quả hình cầu, đường kính 4 - 6 mm, mặt ngoài màu Để nơi mát, khô ráo, trong lọ kín, tránh sâu, m ọt.
xám đen hoặc nâu đen, phủ lông nhung màu xám nhạt Xính vi quy kinh
Tân, khổ, vi hàn Y ào kinh bàng quang, can, vị.
đài tồn tại màu xám nhạt và cuống quả ngân. Đài hoa
bao bọc Ì/3 - 2/3 quả, có 5 răng, trong đó có 2 răng xẻ Công năng, chủ trị
tưofng đối sâu, được phủ kín lông tơ mượt. Chất nhẹ và Sơ tán phong nhiệt, thanh lợi đầu, mắt. Chủ trị: Cảm
cứng, khó đập vỡ. M ặt cắt ngang quả có 4 ô, mỗi ô có mạo phong nhiệt, nhứe đầu, đỏ mắt, nhiều nước mắt,
một hạt. Mùi thơm đặc biệt, vị nhạt, hơi cay. mắt m ờ nhìn không rõ, chóng mặt, hoa mắt, lợi răng
v ip h ỉu • • ■ • ' ^
Vỏ quả ngoài gồm 2 lớp: Biểu bì và hạ bì. Biểu bì có 1 C ách dùng, liều lượng
lớp cutin khá dày, rải rác có lông tiết hình cầu. Hạ bì Ngày dùng 5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
tế bào dài, dẹt, m àng cũng tưong đối dày. K '" k
Vỏ quả giữa: Phía ngoài tế bào không đều, hình nhiểu U u- -
1 J ủ n Huyết hư không nên dùng,
cạnh, bầu dục hoặc tròn, màng móng ; phía trong tê J c o
bào dài xếp dọc, m àng dày hơn.
Vỏ quả trong, cấu tạo bởi tế bào mô cứng hình chữ ]vjẦ N t ư ớ i
nhật hoặc bầu dục, m àng rất dày, càng vào phía trong H e rb a E u p a to r ii
màng tế bào càng dày. "
Lớp vỏ hạt cấu tạo bởi 1 - 2 hàng tế bào hình mạng. Đoạn ngọn cành lá, phơi hay sấy khô của cây Mần
Lớp nội nhũ gồm 1 - 4 lớp tế bao hình bầu dục, trong tưới (Eupatorium fortunei Turcz.), họ Cúc
có chứa những hạt lổn nhổn. (Asteraceae).
Bột Mô tả
Màu nâu xám, tế bào biểu bì của đài hoa hình hơi tròn, Dược liệu là đoạn ngọn, cành dài, ngắn không đểu,
màng tế bào thưcmg lượn sóng. Lông che chở có 2 -3 thưòng dài khoảng 20-30cm, đường kính 0,2-0,5cm,
tế bào, tế bào ở đỉnh lớn hơn, có hình bướu. T ế bào vỏ mặt ngoài nhẵn, màu hơi nâu, rỗng giữa, có những
rãnh nhỏ chạy dọc, lá mọc đối hình mác, mép lá có Kiêng kỵ
răng cưa to và nông, phiến lá hẹp, dài 10-15cm, rộng Băng huyết, lậu huyết không nên dùng.
1,5-2,5 cm, gân chính nổi rõ, nhiều gân phụ phân
nhánh. Cụm hoa là ngù đầu. Hoa màu trắng hoặc phớt
tím hồng. Quả đóng màu đen nhạt, 5 cạnh. Thân, lá, M AU ĐƠN BI
hoa có mùi thơm đặc biệt, vị hơi đắng, hơi cay. Cortex Paeoniae suffruticosae
Vi phẫu Vỏ rễ phơi khô của cây Mẫu đơn {Paeonia
Gân la: Biểu bì trên và biểu bì dưới gồm một hàng tế sujfrutkosa Andr.), họ Mẫu đcfn (Paeoniaceae)
bào hình chữ nhật xếp đều đặn. Mô dày nằm sát biểu ]yjộ
bì trên và biểu bì dưới, tế bào mô dày^hơi^ dày lên ở M iu đơn bì hình ống hoặc nửa hình ống, có khe nứt
góc. Tế bào mô mềm hình đa giác màng mỏng. Nhiêu thu-¿yng cuộn cong vào trong hoặc mở ra,
bó libe - gỗ hình trái xoan, xêp thành hình cung ở giữa ¿ iị 5_20 cm, đường kính 0,5-1,2 cm, dày 0,Ì-0,4 cm.
gân lá. Libe ở phía ngoài, gỗ phía trong gồm những Mặt „goài màu nâu hay vàng nâu, có nhiều lỗ bì nằm
mạch xếp đều đặn liên tiếp. Phiến lá cấu tạo đồng thể yà vết sẹo rễ nhỏ, nơi tróc vỏ bần, có màu phấn
chỉ có mô mêm khuyêt tê bào to, xêp lộn xộn. hồng. Mặt trong của vỏ màu vàng tro hoặc nâu nhạt,
Ẹ ột CÓ Vằn dọc nhỏ, rõ, thường CÓ nhiều tinh thể nhỏ sáng.
Màu nâu gụ, mùi thơm, vị hơi cay. Soi kính hiển vi Chất cứng giòn, dễ bẻ gẫy. Mặt gẫy gần phẳng, có tinh
thấy: Những mảnh biểu bi trên và biểu bì dưới với bột, màu phớt hồng. Vị hơi đắng và se. Mùi thơm đặc
những tế bào ngoằn ngoèo, có lỗ khí. Mảnh tế bào biệt,
kèm không bằng nhau, nhiểu lỗ khí đứng riêng lẻ. ßgj
Nhiều mảnh mạch vạch và mạch xoắn. ^
Định tính hình tròn hoặc hình đa giác, đường kính 3-16 |u,m, rốn
Ngâm 1 g bột lá trong 10 ml ethanol (TT), đun trên có dạng điểm hoặc kẽ nứt hoặc hình chữ V, hạt kép có
cách thuỷ khoảng 20 phút, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc, từ 2-6 hạt hợp thành. Những bó tinh thể calci oxalat có
thêm 2 ml dung dịch natri carbonat 3% (TT), đun sôi, đường kính 9-45 |j.m, đôi khi các tế bào chứa các tinh
để nguội, thêm 2 giọt thuốc thử Diazo (TT) sẽ xuất thể này lại đứng liền nhau, xếp thành các cụm bó tinh
hiện màu đỏ anh đào. thể, có khi 1 tế bào lại chứa nhiều bó calci oxalat. Tế
bào bần hình chữ nhật, thành hơi dày, màu đỏ nhạt.
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ). Định tính
^ A. Lắc 0,15 g bột dược liệu với 25 ml ethanol trong
1 4 P Iidi TruA__ _ - crữ /nt. vài phút rồi lọc. Pha loãng Iml dịch lọc với ethanol
Đoan ngon cành dài quá 30 cm: Không quá 5% (Phụ ^ 7 ■ ' ■ ¿ Ỉ T .- 1 V
J ộ ■ thành 25 ml dung dịch. Đo quang phỗ hấp thụ, dung
dịch thu được phải có cực đại hấp thụ ở bước sóng 274
C h ế biến +1 nm (Phụ lục 3.1).
Thu hái vào mùa hạ, mùa thu, cắt lấy đoạn ngọn cành B. Lắc 0,5 g bột dược liệu với 5 ml ether trong 10
có mang lá, rửa thật sạch, phơi trong bóng râm hoặc phút, lọc; bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ đến khô, hoà
sấy ở 45-50°C đến khô. cắn trong 3 ml ethanol, cho thêm 1 giọt dung dịch sắt
Bào chế clorid 5% (TT), xuất hiện ra màu tía đỏ.
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, ủ mềm nhanh, cắt c . Phương pháp sắc ký lórp mỏng (Phụ lục 4 4)
đoan và phơi khô. mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở l i o c trong
_ khoảng 1 giờ.
Bảo quản Dung môi khai triển: Cyclohexan - ethylacetat (3:1).
Để nơi khô, mát. Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml
Tính vi quy kinh ether, lắc kỹ, để yên 10 phút, lọc. Bốc hơi dịch lọc trên
K hó' vi ôn. Vao cae kinh tỳ, vị, phế. cách thuỷ đến khô, cho thêm 2 ml aceton để hoà tan
cắn khô, làm dung dịch thử.
Công năng, chủ trị ^ Dung dịch đối chiếu: Hoà tan paeonol trong aceton
Phương hương, hoá thấp, tỉnh tỳ, khai Vị, phát biêư, . dung dịch có nồng độ 5 m g/m l. Nếu không có
giải thử. Chủ trị: Thấp trọc trở ngại trung tiêu thượng paeonol, lấy ì g bột M ẫu' đơn bì, chiết như dung
vỊ bĩ tức, buồn nôn, nôn mửa, miệng hôi nhiều nước
dãi, biểu chứng thử thấp, ngực tức, đầu trướng. bản mỏng 10
Cách dùng liều iương mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc. triển khai, lấy tấm sắc ký ra, để khô trong không khí,
rồi phun dung dịch sắt (III) clorid 5% trong ethanol
(TT). Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
cùng màu sắc và giá trị Rf với vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°C).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ gỗ lẫn; Không quá 5%.
Tạp chất khác: Không quá 1 %.
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
Định lượng
Cân chính xác khoảng 0,2 g bột dược liệu cho vào
trong bình, cất kéo hơi nước cho đến khi dịch cất ra
được chừng 450 ml, thêm nước cho đủ 500 ml, lắc
đều. Đo quang phổ hấp thụ của dung dịch này ở bước
sóng 274 nm (Phụ lục 3.1). Tính hàm lượng paeonol
trong dược liệu dựa vào A (1%, Icm). Lấy 862 là giẩ
trị A (1%, 1 cm) của paeonol ở bước sóng 274 nm.
Dược liệu phải chứa paeonol (CgHjoOj) không dưới
1,2% ựnh theo dược liệu khô kiệt.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu. Đào lấy rễ, loại bỏ rễ nhỏ và
đất, bóc lấy vỏ rễ, phơi khô.
Bào chế
Rửa sạch nhanh vỏ rễ, ủ mềm, thái đoạn, phơi khô.
Bảo quản
Trong bao bì kín, để nơi khô, mát, tránh nóng để giữ
hương vị,
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, vi hàn. Vào các kinh tâm, can, thận.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, lương huyết, hoạt huyết, hoá ứ. Chủ trị;
Ôn độc phát ban, thổ huyết, nục huyết, đêm sốt buổi
sáng mát, cốt chưng, không ra mồ hôi, kinh bế, thống
kinh, nhọt độc sưng, đau do sang chấn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán,
thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Nếu nhiệt ở phần khí, hoặc tỳ vị hư hàn ỉa chảy thì
cấm dùng. Không nên dùng hoặc dùng thận trọng với
phụ nữ có thai và trường hợp kinh nguyệt ra nhiều.
MẪU LỆ
Concha Ostreae
Vỏ hàu, vỏ hà
Vỏ đã phơi khô của nhiều loại Hàu như: Hàu ống hay
Trường mẫu lệ {Ostrea gi gas Thunberg), Hàu sông
hay Cận giang mẫu lệ (Ostrea rivularis Gould) hay
Hàu (vịnh) Đại liên (Đại liên loan mẫu lệ) {Ostrea
talienwhanensis Crosse), họ Hàu {Ostreidae)
Mô tả
Hàu ống (ỡ . gigas)-. Dược liệu có hình dạng phiến
thon dài, hai vỏ, gân ở lưng và bụng hầu hết song
song, dài 10 - 50 cm, dày 4 - 15 cm. v ỏ bên trái lớn
hơn vỏ bên phải; vỏ bên phải tương đối nhỏ, vẩy cứng,
dày, xếp thành lớp hoặc tầng vân đều đặn, mặt ngoài
vỏ phẳng hoặc có m ột vài chỗ lõm màu tía nhạt, trắng
xám, hoặc nâu vàng; mặt trong màu trắng sứ. Hai cạnh
của vỏ không có răng cưa nhỏ. v ỏ trái lõm rất sâu, vân
thô và to hofn vỏ bên phải. M ặt gắn ở đỉnh nhỏ. Chất
cứng nặng, m ặt gẫy có dạng tầng, màu trắng tinh,
không mùi, vị hơi mặn.
Hàu sông {0. nvularis)-. Thường dài 15 - 25 cm, hình
tròn trứng hoặc hình tam giác, vỏ trái lớn hơn vỏ phải,
yỏ phải plổng hơn. Mặt ngoài vỏ bên phải hơi gồ ghề,
có màu xám, tía, nâu, vàng. Có vảy đồng tâm, vảy non
mỏng, giòn, vảy sinh trưỏrng đã lâu năm nhiều tầng,
mặt trong màu trắng, mép có khi có màu tía nhạt.
Hàu Đại liên (ơ. talienwhanensisy. Vĩmh tam giác,
mép lưng, bụng có hình chữ V. Mặt ngoài vỏ bên phải
có màu vàng nhạt, có vảy đồng tâm thưa, gợn sóng lên
xuống, mặt trong màu trắng bóng; vỏ bên trái, vảy
đồng tâm, dày, cứng; từ bộ phận đỉnh vỏ, toả ra tia
sườn rõ rệt, mặt trong lõm có dạng của một cái hộp,
mặt khớp nối nhổ.
Độ ẩm
Không quá 5% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Có thể thu hoạch quanh năm, loại bổ thịt, lấy vỏ rửa
sạch, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Mẫu lộ khô, khi dùng rửa sạch, làm khô, tán vụn thành
bột hoặc nung rồi mới tán bột.
Mẫu lệ nung (Đoạn mẫu lệ): Lấy mẫu lệ đã rửa sạch,
đặt trên lò than, nung đến khi thành màu trắng tro xốp,
lấy ra để nguội, nghiền nhỏ.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Hàm, vi hàn. Vào các kinh can, đởm, thận.
Công năng, chủ trị
Mẫu lệ: Trọng trấn an thần, tiềm dương bổ âm, làm
mềm chất rắn, tán kết khối, thu liêm, cố sáp. Chủ trị;
Đánh trống ngực, mất ngủ, chóng mặt, ù tai, tràng
nhạc, đờm đặc, hòn cục bĩ khối.
Đoạn mẫu lệ: Cố sáp. Chủ trị: Tự hãn, đạo hãn, di tinh,
băng huyết, đới hạ, đau dạ dày ợ chua.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 30 g, dạng thuốc sắc (cho vào túi vải
màn sắc mẫu lệ trước), dạng thuốc tán.
Kiêng kỵ
Nếu âm hư mà không có hoả và ỉa chảy thuộc hàn khí
thì cấm dùng.
MẬT ONG
M el
M ật ong là mật của Ong mật gốc Á {Apis cerana
Fabricius) hay Ong mật gốc Âu {Apis mellifera L.), họ
Ong mật {Apidae).
Mô tả
Chất lỏng, đặc sánh, hơi trong, dính nhớt, có màũ
trắrig đến màu vàng nhạt (gọi là mật trắng) hoặc có
màu hơi vàng cam đến màu hổ phách (gọi là mật
vàng). Mùa hạ, mật ong sáng bóng, trong như dầu. v ề
m ùa đông, khi nhiệt độ xuống thấp, mật kết tinh một
phần, giống như dầu sáp, chứa các hạt. Mùi thcím, vị
rất ngọt .
Tỷtrọngở20"c
M ật ong nguyên chất: Không dưới 1,38 (Phụ lục 5.15).
Nếu m ật ong nguyên chất có đường kết tinh cần
đun nóng trên cách thuỷ ở nhiệt độ không quá 60“c
cho tan hết đường, trộn đều, để nguội và tiến hành
đo tỷ trọng.
C h ế phẩm H3 (kl/kỉ) tron^ nước: Không dưới 1,115
(Phụ lục 5.15).
Độ acid
Hoà tan 10 g mật ong với 100 ml nước cất đun sôi để
nguội, thêm vài giọt dung dịch phenolphtalein(CT), rồi
chuẩn độ bằng dung dịch natri hydroxyd 0,1N đến khi
có màu hồng. Lượng dung dịch natri hydroxyd 0,1 N
dùng không được quá 5 ml, nghĩa là không có quá
0,23 % acid formic trong sản phẩm.
Tinh bột và dextrin
Đun sôi 2 g Mật ong với 10 ml nước, để nguội, thêm 1
giọt đung dịch iod - iodid (TT) không được có màu
xanh lơ, màu lục hay màu nâu đỏ.
Tạp chất
Trộn đều 1,0 g mật ong với 2,0 ml nước, ly tâm hỗn
hợp. Gạn lấy cặn đem soi dưới kính hiển vi, ngoài hạt
phấn hoa ra không được có tạp chất khác.
Tro toàn phần không
Không quá 0,4%. (Phụ lục 7.6).
TroSulfat
TừO,l đến 0,4 % (Phụ lục7.7).
Clorid
Không quá 0,02 % (Phụ lục 7.4.5).
Dung dịch A: Hoà tan 4,0 g mật ong trong nước, thêm
nước vừa đủ 40 ml và lọc.
Lấy 2,5 ml dung dịch A để tiến hành thử
Calci
Không quá 0,06 %.
Lấy 1 ml dung dịch A, pha loãng với nước cất thành
10 ml. Dung dịch thu được không được chứa calci
nhiều hơn 6 ml dung dịch calci mẫu 10 phần triệu
thêm nước vừa đủ 10 ml (Phụ lục 7 4.3).
Sulfat
Không quá 0,02 %.
Lấy 7,5 ml dung dịch A để tiến hành thử (Phụ lục
7.4.12).
Chất nhầy tổng họp
Mật ong pha loãng khoảng 8 lần với nước cất đun
nóng. Nếu có chất nhầy tổng hợp sẽ xuất hiện tủa. Tủa
này có khuynh hướng tan lại khi để nguội. Tủa tạo
thành khi đun nóng, đem lọc, hoà tan tủa trong nước
cất và thêm dung dịch fuchsin (TT), dung dịch sẽ
chuyển sang màu hồng. Làm bão hoà dung dịch bằng
natri sulfat (TT) sẽ cho tủa bông màu đỏ đậm.
Sacarin
Phưcmg pháp chuyển sácarin thành acid salicylic.
Acid hoá 50 ml mât ong với dung dịch acid
hydrocloricló % (TT). Chiết 3 lần, mỗi lần với 25 ml
ether (TT), gộp các dịch chiết éther rồi rửa với 5 ml
nước cất. Bốc hơi ether, hoà tan cắn với ít nước nóng.
Thêm nước cất cho vừa đủ 10 ml, thêm 2 giọt dung
dịch acid sulfuric 38% (TT). Đun sôi, thêm từng giọt
dung dịch kali perm anganat 5% (TT) (cho quá thừa 1
giọt đến khi co màu hổng). Để nguôi, hoà tan 1 g
natri hydroxyd (TT) vào dung dịch, lọc vào một chén
sứ, đun cách thuỷ đến khô, rồi nung ở 210-215°c
trong 20 phút.
Hoà cắn với nước cất và acid hoá với dung dịch acid
hydrocloric 16 %(TT), chiết với ether (TT) và cho bốc
hơi ether. Nhỏ vào cắn 2 giọt dung dịch sắt (III) clorid
1% (TT) không được xuất hiện màu tím.
Đường tráo nhân đạo
Lắc 5 g mật ong với 20 ml ether (TT). Lọc lấy dịch
ether vào 1 ống nghiệm. Thêm 2 ml thuốc thử Fischer
( 1 g resorcin (TT) hoà trong acid hydrocloric đậm đặc
(TT) vừa đủ 100 ml). Lắc mạnh, quan sát màu của lớp
dung dịch phía dưới, khôngđược có màu đỏ cánh sen
rõ rệt trong vòng 20 phút.
Vết gỉ sát
Lấy 1 ml mật ong, thêm 4 ml nưóc cất và 4 giọt acid
hydrọcloric (TT). Lắc đều. Nhỏ vài giọt dung dịch kali
ferocyanid 5% (TT), không được xuất hiện màu xanh.
Định ĩưọtig
Dung dịch thuốc thử Fehling: Gồm dung dịch A và
dung dịch B.
Dung dịch A:
Đồng sulfat tinh thể (TT) 34,66 g.
Dung dịch acid sulfuric 15% (TT) 2-3 giọt.
Nước cất vừa đủ 500 mỉ.
Dung dịch B:
Natri kali tartrat(TT) 173 g.
Natri hydroxyd (TT) 50 g.
Nước cất vừa đủ 500 ml.
Dung dịch glucose chuẩn 1%: Cân chính xác khoảng 1
g glucose chuẩn (đã sấy ở 100 - 105°c đến khối lượng
không đổi) cho vào bình định mức 100 ml, thêm nước
để hoà tan và bổ sung nước đến vạch, lắc đều.
Xác định độ chuẩn T: Lấy chính xác 10,0 ml dung
dịch Fehling A, 10,0 ml dung dịch Fehling B và 5 ml
dung dịch kali ferocyanid 5% trong nước cho vào một
bình nón. Đun sôi dung dịch Fehling trong bình nón
rồi chuẩn độ bằng dụng dịch glucose chuẩn 1% (nhỏ
từng giọt) cho đến khi chuyển màu từ xanh lơ sang
nâu xám. Thời gian từ khi bắt đầu chuẩn độ cho đến
khi kết thúc là 4 phút và luôn giữ cho dung dịch sôi
đểu trong suốt quá trình định lượng.
Tính độ chuẩn T {lượng glucose khan (g) tương đương
với 1 ml thuốc thử Fehling đã dùng}.
Thông thường độ chuẩn T từ 0,00345 - 0,00375 g
(tưorng ứng với 6,9 - 7,5 ml dung dịch glucose chuẩn
1%)
Tiến hành định lượng:
Cân chính xác khoảng 2 g mật ong cho vào bình định
mức 100 ml. Thêm nước để hoà tan và bổ sung nước
đến vạch, lắc đều.
Tiến hành định lượng như phần xác định độ chíiẩn T,
bắt đầu từ "Lấy chính xác 10,0 ml dung dịch Fehling"
nhưng dùng dung dịch mật ong 2% để chuẩn độ thay
cho dung dịch glucose chuẩn 1%.
Hàm lượng (%) đưòtig khử tự do trong mật ong được
tính theo công thức;
Tx20xl00xl00
x%=
VxP
Trong đó;
T là lượng glucose khan (g) tương ứng với 1 ml thuốc
thử Fehling chuẩn độ.
V là thể tích dung địch mật ong đã tiêu thụ (ml),
p là khối lượng mật ong đem thử (g).
Hàm lượng đường khử tự do tính theo glucose khan
trong mật ong không được dưới 64% (kl/kl).
Bảo quản
Đựng trong bình, lọ, chai nút kín, không đựng trong
thùng sắt. Để nơi mát, xa các mùi hôi, tránh ẩm, ruồi,
bọ, chuột.
Tính vị, quy kinh
Cam, bình. Vào các kinh phế, tỳ, đại trường.
Công năng, chủ trị
Bổ trung, nhuận táo, chỉ thống, giải độc. Chủ trị;
Thưọfng vị đau hư tính, người suy nhược, phế ráo, ho
khan, ruột ráo, táo bón.
Cách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 15 - 30 g. Đùng ngoài điều trị mụn nhọt
không thu miệng, bỏng nước, bỏng lửa, liều lượng
thích hợp.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn (ỉa chảy) và hay đầy bụng thì không nên
đùng.
MIÊN TỲ GIẢI (Thân rễ)
Rhizoma Dioscoreae septemlobae
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của eây Tỳ giải
{Dioscorea septemloha Thunb. hoặc Dioscorea
futschauensis ưline ex R. Knuth), , họ Củ nâu
(Dioscoreaceae).
Mô tả
Dược liệu: Phiến vát không đều, cạnh không đều, kích
thước không đồng nhất, dày 2 - 5 mm. Mặt ngoài màu
nâu hơi vàng hoặc đen hơi nâu, có rải rác vết của rễ
nhỏ, dạng hình nón nhô lên. Mặt cắt màu trắng hơi
xám đến màu nâu hơi xám, các đốm màu nâu hơi vàng
của các bó mạch rải rác. Chất xốp hơi có dạng bọt
biển. Mùi nhẹ, vị hơi đắng.
Soi bột
Màu nâu hơi vàng nhạt, nhiều hạt tinh bột, các hạt tinh
b ộ t đ ofn, h ì n h t r ứ n g , h ì n h b ầ u d ụ G , h o ặ c g ầ n h ì n h c ầ u ,
hình tam giác hoặc các loại hình bất định; một số hạt
nhọn ở một đầu; một số có nhiều mắt hay mấu, đường
kính 1 0 - 7 0 (J.m; rốn hạt là khe hình chữ V, hình
điểm, đa số có vân không rõ. Tinh thể calci oxalat
hình .kim, xếp thành bó, dài 90 - 210 |j,m. Các tế bào
mô mềm hình nhiều cạnh, hình bầu dục hoặc hình chữ
nhật, màng hơi dày, có lỗ rõ rệt. Các tế bào bần màu
vàng hơi nâu, hình nhiểu cạnh, thành tế bào thẳng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, I g, 105°c, 5 giờ).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, mùa đông. Đào lấy thân rễ,
loại bỏ các rễ con, rửa sạch, thái phiến, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Khổ, bình. Vào các kinh thận, vị.
Công năng, chủ trị
Lợi thấp, trừ trọc, khu phong, trừ tê đau. Chủ trị: Bệnh
lâm (bệnh đái són đau), bạch trọc, bạch đới quá nhiều;
nhọt độc thấp nhiệt, thắt lưng đau, đầu gối tê đau.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc.
M IẾT G IÁ P
C arapax Trìonycis
Mai ba ba
Mai đã phơi hay sấy khô của con Ba ba (Trionyx
sinensis W iegmann), họ Ba ha (Tríonychidae).
Mô tả
Miết giác.hình bầu dục hoặc hình trứng, mặt lưng cong
lên, dài 10 - 15 cm, rộng 9 - 14 cm, mặt ngoài nâu đen
hoặc lục sẫm, hơi sáng óng ánh, có vân lưới nhỏ, đốm
màu vàng xám hoặc trắng tro, ở giữa sống lưng có
đường gờ thẳng theo chiều dọc. Hai bên phải và trái có
8 đường lõm ngang đối xứng. Khi bóc lớp da bên ngoài
có thể thấy các đường nối hình răng cưa. Mặt trong màu
trắng, ở giữa nhô lên đốt sống, đốt sống cổ cong vào
phía trong có 8 đôi xưcmg sườn xếp 2 bên đốt sống
thẳng ra mép. Chất cứng, mùi hơi tanh, vị mặn.
Độ ẩm
Không quá 5 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c, 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chếbiến
Ba ba bắt được quanh năm, phần lớn thu hoạch vào
mùa thu và mùa đông. Mổ lấy phần eứng ở trên lưng,
cho vào nước sôi, đun 1 - 2 giờ cho đến khi lóp da trên
mai có thể bong ra. Vót lấy mai, bóc hết thịt còn dính
lại, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
M iết giáp: Lấy m iết giáp khô, cho vào nồi đồ
khoảng 45 phút, lấy ra để vào nước nóng, lập tức
dùng bàn chải cứng chải sạch da thịt còn sót lại, rửa
sạch, phơi khô.
Thố miết giáp (chế giâm): Lấy cát cho vào nồi rang
cho tới khi cát tơi ra, cho M iết giáp vào, sao tới khi
mặt ngoài hơi vàng. Lấy ra, loại bỏ cát, ngâm qua
giấm, để khô, khi dùng giã nát. Cứ 10 kg mai Ba ba
dùng 2 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh sâu,mọt, thỉnh thoảng đem phơi lại.
Tính vị, quy kinh
Hàm, vi hàn. Vào các kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Tư âm, tiểm dương, nhuyễn kiên, thoái nhiệt, trừ
chưng. Chủ trị; Dùng điều trị âm hư phát sốt, lao nhiệt
nóng trong xương, hư phong nội động, phụ nữ kinh bế,
hòn cục, sốt rét lâu ngày sưng lá lách.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 24 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Hư mà không nhiệt, vị yếu hay nôn mửa, tỳ hư có tiết
tả, phụ nữ có thai không nên dùng.
MINH GIAO
C ollaB ovis
Chất keo chế từ da trâu, bò.
Mô tả
Miếng keo da hình chữ nhật, dài 6 cm, rộng 4 cm, dày
0,5 cm, màu nâu đen, bóng, nhẵn vắ rắn. Khi trời nóng
thì dẻo, trời hanh khô thì giòn, dễ vỡ, trời ẩm thì hơi
mềm. Mỗi miếng nặng khoảng 20 g. Vết cắt nhẵn,
màu nâu đen hay đen bóng, dính.
Định tính
A. Dung dịch nước 1/10, thêm ethanol (TT) cho tủa
đục.
B. Điiiíg dịch nước 1/10, thêm dung dịch tanin 1%
(TT), cho tủa bông màu nâu.
Độ ẩm
Cân chính xác 1 g Minh giao, hoà tan trong 2 ml nước
nóng, bốc hơi trên cách thuỷ đến khô, giữ cho lóp keo
không không dày quá 2 - 3 mm, tiếp tục tiến hành xác
định độ ẩm (Phụ lục 5.16, IGO - 105°c, 5 giờ). Không
được quá 15 %.
Tro toàn phần
Không qua 1 % (Phụ lục 7.6).
Kim loại nặng
Không quá 30 phần triệu.
Lấy 1 g chế phẩm, tiến hành , theo phụ lục 7.4.7,
phương pháp 3. ố n g mẫu đối chiếu, lấy 3 ml dung
dịch ion chì mẫu 10 phần triệu.
Arsen
Không được quá 3 phần triệu.
Lấy 2 g Minh giao, thệm 1 g calci hydroxyd (TT) và
một ít nước, trộn đều, làm khô, đốt nhẹ cho cháy hết
carbon, rồi nung ở 500 - 600“c đến hoàn toàn thành
tro. Để nguội, hoà tan cặn tro trong 3 ml acid
hydrocloric (TT), cho thêm nước vừa đủ 30 ml. Lấy 10
ml dung dịch, tiến hành theo phương pháp thử giới hặn
arsen (Phụ lục 7.4.2, phưoíng pháp A).
C hế biến biệt. Cụm hoa do các xim nhỏ tập hợp thành chuỳ ở
Ngâm da bò, trâu vào nước vôi cho mềm khoảng 1 đỉnh thân, phủ dẩy lông màu hung, dài 1 ì - 15 cm. Lá
ngày 1 đêm, cạo sạch lông, loại bỏ thịt mỡ còn lại, rửa bắc hình trái xoan hoặc hình mũi mác. Hoa màu trắng
sạch và luộc chín, thái nhỏ, thêm nước ngập xâm xấp hoặc vàng ngà. Nhị và vòi nhụy thò dấi. Quả hạch
rồi đun cho tan hết ra nước keo, lọc nóng. Nước keo hình cầu, đen bóng, có tồn tại lẩ đài màu đỏ.
đã lọc được đem cô cách thuỷ tới khi đổ một ít ra, để Dược liệu đã cắt đoạn: Đoạn thân, cành lá được cắt
n g u ộ i, s ờ k h ô n g d ín h ta y (k h i c ô đ ặ c n ê n k h u ấ y lu ô n th à n h đ o ạ n d à i k h o ả n g 1 c m .
tay). Đổ ra khay men đã bôi một lớp dầu hoặc mỡ, sau V' h ‘
3 ^eiờ,’ cắt thành từng
& miếng
* 6 theo kích thước M
quy
J định.
; T * Biếu
Lá- Ö:-? bì
U' trên và dưới mang
_ __ lông che chở đa lís_____
bào, I - .1 í.
Bào chế có 3 - 8 tế bào. Lông tiết đa bào nằm sâu trong biểu
Chế với bột vỏ sò: Lấy bột vỏ sò rang cho nóng, cho bì, chân ngắn, đầu to, tròn, gồm 6 - 8 tế bào xếp xoè
Minh giao đã thái nhỏ vào, tiếp tục rang đến khi Minh ra, ngoài có lớp cutin bao bọc, phồng lên hình đầu.
giao nổ giòn thì lấy ra, rây bỏ bột, ehế như vậy Minh Tuyến tiết đa bào to, hình dĩa, nằm sát biểu bì. Mặt
giao sẽ bồt dính, mùi thơm hơn. dưới gân chính lồi nhiều hơn. Hai đám mô dày ở 2
° , chỗ lồi của gân chính. Có 9 - 11 bó libe - gỗ xếp
ao . 7 thành môt vòng tròn ở gân giữa. Libe ở bên ngoài,
Để nơi khô, trong bao bì kín, tránh nóng ẩm. gần như nối liền nhau. T i 2 thể calci oxalat hình chữ
T ính vị, quy kinh nhật, thường ở mô mềm ruột của gân giữa. Mô giậu
Vi cam, bình. Vào các kinh phế, can, thận. gồm một hàng tế bào.
Công năng, chủ trị Bột
Tư âm, dưiìig huyết, bổ phế, nhuận táo, chỉ huyết, an Màu íục xám, mảnh lông che chở, lông tiết đa bào
thai, ả i ủ trị: Huyết suy, hư lao, gầy yếu, thổ huyết, nhìn thẳng từ trên xuống có hình tròn, nhìn nghiêng
băng huyết, đờm có lẫn huyết, sản hậu, huyết hư, kinh đầu to, chân bé, tuyến tiết hình đĩa đa bào, có khi vỡ
nguyệt không đều thành từng mảnh. Mảnh biểu bì dưới có nhiều .lỗ khí
gồm 2 - 4 tế bào kèm, có khi có cả lông tiết và vết tích
C ách dùng, liều lượng ^ lông che chở. Lỗ khí bị tách riêng. Tinh thể calci
Ngày dùng 4 - 12 g, khi dùng Minh giao phải làm cho hoặc hình chữ nhật. M ảnh mô mềm
chảy ra rôi hòa với nước thuôc khác đê uông. Săc khó gân lá gồm các tế bào hình chữ nhât.
ra niiỚG cốt, hiệu quả điều trị không cao. Hoặc có thể
ngâm ruooi uống. Thường phối hợp với các vị thuốc Đinh tinh
' ■ Lấy 3 g bột lá cho vào bình nón có nút mài, dung tích
100 ml. Thêm 1 ml dung dịch amoniac 10% (TT).
Kiêng kỵ , , Trộn đểu. Thêm vào bình 20 ml cloroform (TT), lắc
Tỳ vị suy nhược, ăn không tiêu hoặc đang ỉa lỏng 10 phút, để yên 1 giờ vào 1 bình gạn, thêm 3 ml
n h ẹ

không nên dùng. dung dịch acid sulfuric 10% (TT), lắc nhẹ vài phút, để
lắng. Gạn lấy lớp dung dịch acid cho vào ống nghiệm,
V _ ____ ị . nhỏ vài giọt thuốc thử Dragendorff (TT) sẽ có kết tủa
M ò HOA TRẮNG _ màu v à „ ic a m .
H erba C lerodendrì ph ilippin ỉ
Bạch đồng nữ, Bấn tráng,Lẹo trắng, Mò mâm Độ ẩm n ,
soi Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c , 4 giờ).

Thân, cành mang lá đã phơi hay sấy khô của cây Mò

hoa trắng (Clerodendrum philỉppinum var. Symplex Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
'Wü etF a n g ),h ọ Cồ roi ngựa (Verhenaceae). C hế biến
Thu hái cành lá quanh năm, tốt nhất vào lúc cây sắp ra
Được liệu còn nguyên: Đoạn thân non vuông, đoạn hoa hoặc đang ra hoa, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
thân già tròn, dài 20 - 40 cm, đưcmg kính 0,3 - 0,8 cm, Bào chế
có lông vàng nhạt. Thân chia thành nhiểu gióng dài 4- Khi dùng thái nhỏ, sao vàng, sắc uống. Có thể nấu cao
7cm, quanh mấu có m ột vòng lông tơ mịn. Lá mọc đặc.
đối, gốc tròn hoặc hình tim, đầu nhọn, dài 10 - 20 cm, ß’ ’
rộng 8 - 1 5 cm, mép nguyên hoặc có răng cưa rất nhỏ, "
có ít lông cứng và ở mặt dưới thường có tuyến nhỏ O-
tròn, màu vàng, gân lá nổi rõ, gân phụ có hình mạng T ính vị, quy kinh
lưới, cuống lá phủ nhiều lông. Lá vò có mùi hăng đặc Vị đắng, mát. Vào các kinh tâm, tỳ, can, thận.
 Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt giải độc, khu phong, trừ thấp, tiêu viêm.
Chủ trị; Bạch đới, k h l hư, tử cung viêm íoét, kinh
nguyệt không đều, mụn nhọt, lở ngứa, viêm mật vàng
da, gân xương đau nhức, lưng mỏi, huyết áp cao.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 12 - 16 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
M ộc HƯƠNG (Rễ)
R adix Saussureae lappae
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Mộc hương còn gọi là
Vân mộc hương, Quảng mộc hương (Saussurea lappa
Clarke), họ Cúc (Ai'tom 'gae).
Mô tả
Rễ hình trụ tròn hoặc hình chuỳ, dài 5 -1 5 cm, đường
kính 0,5 - 5 cm. M ặt ngoài màu vàng nâu đến nâu
nhạt. Phần lớn lớp bần đã được loại đi, đôi khi còn sót
lại một ít. Gó vết nhăn và rãnh dọc khá rõ, đôi khi có
vết của rễ cạnh. Chất cứng rắn, khó bẻ, vết bẻ không
phẳng, màu vàng nâu hoặc nâu xám. Có mùi thơm hắc
đặc biệt.
Vi phẫu
Lớp bần màu vàng nâu, thành tế bào mỏng. Mô mềm
vỏ mỏng gồm các tế bào nhiều cạnh. Dải libe cấp 2 ròi
nhau, ngoằn ngoèo, xếp thành dãy xuyên tâm. Trong
.và ngoài các dải libe rải rác có các túi tiết tinh dầu.
Tầng sinh libe - gỗ gồm một vòng hoàn chỉnh. Gỗ cấp
2 xếp thành dãy xuyên tâm, hçfp thành từng dải ứng
với các dải libe. Tia ruột gồm 6 - 1 0 hàng tế bào.
Soi bột
Màu vàng nâu, vị cay hơi đắng. Soi kính hiển vi thấy;
mảnh bần màu nâu vàng. Mảnh mô mềm chứa những
hạt inulin màu hơi vàng. M ảnh mạch vạch, mạch xoắn
và mạch mạng. Sợi hợp thành từng bó, tui tiết tinh dầu
hình tròn, chứa chất tiết màu vàng. Ngoài ra có nhiểu
hạt inulin bắn ra ngoài, hình chuông, màu hơi vàng, có
vân mờ.
Định tính
Lấy một ít bột dược liệu, trải trên lam kính, nhỏ một
giọt glycerin (TT). Soi kính hiển vi thấy những tinh
thể hinh cầu.
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá .1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu không ít
hơn 0,4%.
Chê biến
Đào lấy rễ, rửa sạch, bỏ rễ con và thân lá còn sót lại
hoặc bỗ cả vỏ ngoài (lớp bần) rồi cắt thành khúc dài 5
- 15 cm, phơi trong bóng râm hoặc sấy b nhiệt độ thấp
đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào các kinh tỳ, vị, đại trường.
Công năng, chủ trị
Hành khí, chỉ thống, kiện tỳ, hòa vị, khai uất, giải độc,
lợi tiểu. Chủ trị; Cảm lạnh khí trệ, thưẹrtig vị trướng
đau, lỵ, ỉa chảy, nôn mửa, tiểu tiện bí tắc, đầy bụng
không tiêu, khồng muốn ăn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, mài với ít nước sắc của thuốc thang
hoặc tán thành bột cho vào nước sắc để uống chung.
Kiêng kỵ
Các chứng bệnh do khí yếu hoặc huyết hư mà táo thì
không dùiig.
MỘC QUA (Quả)
Fructus Chaenom elis speciosae
Quả chín đã chế biến phơi hay sấy khô củà cây Mộc
qua, còn gọi là Thiếp ngạnh Hải đưòng (Chaetiomeles
speãósa (Sweet) Nakai), họ ĩẩosL hồn^ {Rosaceaè).
Mô tả
Quả thuôn dài, bổ dọc thành hai nửa đối nhau, dài 4 -
9 em, rộng 2 - 5 cm, dày 1 - 2,5 cm. Mặt ngoài màu đỏ
tía hoặc nâu đỏ, có nếp nhăn sâu, không đểu; mép mặt
bổ cong vào phía trong, cùi quả màu nâu đỏ, phần giữa
lõm xuống, màu vàng nâu, hạt dẹt hình tam giác dài,
thường rơi ra ngoài; mặt ngoài nhẵn bóng. Chất cứng,
mùi thơm ngát, vị chua, hơi chát.
Soi bột
Màu nâu tía. Soi kính hiển vi thấy: Mảnh biểu bì tế
bào hình chữ nhật. Mảnh mô mçrn tế bào hình nhiều
cạnh, rải rác có te bào mô cứng. Tế bào mô cứng màu
vàng hình trái xoan, thành dày, có ống trao đổi rõ,
đứng riêng hay họp thành từng đám, mảnh mạch
mạng. Tinh thể calci oxalat hình khối chữ nhật.
Định tính
Lấy ì g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol 70% (TT),
đun hồi lưu 1 giờ, lọc, được địch lọc A dùng để làm
các phản ứng sau: *
A.Bốc hơi 1 ml dịch lọc A đến khô, hoà tan cắn
trong 1 ml dung dịch anhydrid aGetic (TT) trong ống
nghiệm . Cho thẽrn (theo dọc thành ống, thận trọ n g |l
- 2 giọt acid suỉfuric (TT)Vor giữa hai lớp dịch long
sẽ hiện ra màu đỏ tím , lớp dịch lỏng trẽn có Iimu
vàng nâu.
B. Chấm dịch lọc A lên miếng giấy lọc, hong khô, nhạt, có răng cưa ôm lấy cành. Thường lá dạng sợi
phun dung dịch nhôm clorid 1%trong ethanol (TT) rụng đi chỉ còn bẹ. ở mỗi mấu có nhiều nhánh con
lên giấy lọc; để khô rồi quan sát dưới ánh sáng tử mọc vòng, gốc mỗi nhánh con có 1 bẹ hình ống
ngoại ở bước sóng 365 nm sẽ có vết huỳnh quang ngắn, màu nâu. Chất giòn, dễ bẻ gẫy. M ặt ngoài
xanh lơ. cành sò ráp tay do biểu bì có chất silic. Bẻ đôi cành
J)5 acid
Lấy 5 g bột dược liệu, thêm 50 ml nước, lắc mạnh, để Vi phẫu
lắng 1 giờ, lọc lấy dịch lọc, tiến hành thử độ pH (Phụ Biểu bì có 1 lớp tế bào xếp đều đặn, tầng cutin dày.
lục 5.10), pH phải từ 3 đến 4. Vòng mô dày liên tục sát biểu bì, phát triển nhiều ờ
những chỗ lồi, tế bào màng dày đều. Mô mềm vỏ chia
^ i->m ^ni 1 . c làni 2 phần: Phần ngoài hình nhiều cạnh, hơi kéo dài
ông qua o ( ụ ục . ). theo hướng xuyên tâm, màng mỏng, tế bào chứa nhiều
T ạp chất lạp lục; phần trong có các bó libe - gỗ xếp theo một
Không quá 1% (Phụ lục 9.4). vòng xen kẽ với các mô khuyết. Mỗi bó libe - gỗ gồm:
r 'k - 'h " ' Vòng nội bì, libe xếp giữa 2 dãy mạch gỗ, một khuyết
Chê biên ^ _ Î sát phía trong bo libe. Khuyet trW g tâm rộng,
5 “ " " íl ì I éhiê'm khoảng 2/3 thiết diện vi phẫu,
vàng lục, luộc 5 phút cho đến khi vỏ ngoài có màu
trắng xám thì vớt ra, phơi đến khi vỏ ngoài có nếp Bột
nhăn, bổ đôi theo chiểu dọc, phơi tiếp đến khô. Màu lục nhạt, vị hơi ngọt, hơi đắng chát. Soi kính hiển
VI thấy: Mảnh biểu bì ở phần gốc thân màu da cam, tế
Bào chê . . . bào hình chữ nhật dài, màng lưọfn sóng đều đặn. Mảnh
Mộc qua khô, rửa sạch, ủ mềm hoặc đồ kỹ rồi thái lát thang. Mảnh mô dày dọc, tế bào hình
mỏng, phơi khô. chữ nhật màng dày. Mảnh mô dày ngang, tế bào hình
Bảo q uản Mảnh biểu bì ở phần giữa thân màu
Để nơi mát, khô, tránh mốc mọt. lục nhạt tế bào hình chữ nhật ngấn hoặc gần vuông.
Mảnh biểu bì thân với các lỗ khí đặc biệt.
T ính vị, quy kinh Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, bột Mộc tặc phát
Tốan, ôn. Vào các kinh can, tỳ. quang lấm tấm vàng. .
Công năng, chủ trị Định tính
Bình can, thư cân, hoà vị, hoá thấp,điều hoà tỳ khí. a ! Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 5 ml ethanol (TT),
Chủ trị: Thấp tý co rút, khóp, thắt lưng, đầu gối đau ngâm trong 3 giờ, lắc, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 0,5
nhức, ê ẩm, nạng nề, hoắc loạn, nôn mửa, tiêu chảy, ml anhydrid acetic (TT), thêm từ từ 0,5 ml acid
chuột rút, cữớc khí, phù thũng. sulfuric (TT), lốp phân cách giữa 2 dung dịch xuất
Cách dùng, liỂu lượng ¡ i ' í ỉ " ' í ' ' i f ’Ï '
Ngày dùng 6 . 9 g. D m g thuôc sic. 18 1 f ». thêm 15 ml dung dich „atri
clorid 1% (TT), đun sôi nhẹ, lắc, lọc. Dịch lọc cho vàọ
K iêng kỵ ống nghiệm, lắc mạnh, xuất hiện bọt bền trong 5 phút.
Bí tiểu, trường vị tích nhiệt không nên dùng. c . Lắy 3 g bột dược liệu, thêm 2 ml dung dịch
amoniac đậm đặc (TT), trộn cho thấm đều, thêm 10 ml
____ ___ cloroform (TT), lắc, đậy kín, để yên trong 1 giờ, lọc.
M ỘC TẶC Oio dịch lọc vào bình gạn, thêm 10 ml acid sulfuric
H erba E quiseti debilis loãng (TT), lắc để yên cho dung dịch tách thành 2 lớp,
Phần trên mặt đít đã phoi hay síy khô cia cây Mộc PM" ạcid làm các p h Ä g sau:
ặ c ( E ^ u i Z Z , d M le Roxb ), họ Mộc tặc “ y > f 2 á ? ' ‘h“* ‘I’*
, ’ Bouchardat, sẽ CÓ tủa đỏ nâu.
quise ateae . J chiết acid, thêm 2 giọt thuốc thử
M ô tả Dragendorff (TT), sẽ có tủa vàng cam.
Nhiều đoạn thân và cành hình ống dài 7 - 15cm, có Lấy l ml dịch chiết acid, thêm 2 giọt acid picric (TT),
khi tới 30 cm, đường kính 0,1- 0,2 cm,màu nâu sẫm. sẽ có tủa vang.
Cành màu lục nhạt, hơi vàng hay xám tro, có nhiều n
rtoh dọc song sóng, môi rãnh này ứng V« 1 lõ 12 * (Ph„ 5 , 16 , ị g, 105»C, 4 giừ).
khuyết trong phần vộ, Càrin chia thành nhiều đốt.
ĩvíỗi mấu mang m ột vòng lá nhỏ, hình sợi màu nâu, T ạp chất
dẹt ở gốc và dính liền nhau thành một bẹ màu lục Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ hoặc thu. cắt lấy phần trên mặt
đất, loại bỏ tạp chất, phơi âm can đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất còn sót lại, phun nước, ủ cho hơi
mềm, cắt đoạn, phơi âm can đến khô.
Bảo quản
.Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, khổ, bình. Vào các kinh phế, can.
Còng năng, chủ trị
Tán phong nhiệt, trừ mắt có màng (thoái ế). Chủ trị:
Mắt đỏ phong nhiệt, ra gió chảy nước mắt, mắt kéo
màng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hcfp với các loại thuốc khác.
MỘC THÔNG (Thân)
Caulis Clematidis
Thân leo đã phơi hay sấy khô của cây Tiểu Mộc
Thông {Clematis armanãii Franch.), hoặc cây Tú cầu
âìĩìỊ, {Clematis montana Buch. - Ham. ex DC), họ
\ỉoầ.ĩigX\tn{Ranuncuìaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ tròn dài, hơi cong, dài 50 - 100
cm, đường kính 2 - 3,5 cm. Mặt ngoài màu nâu hơi
vàng, có rãnh nứt dọc và góc nông. Mấu thường
phình to, có vết sẹo của lá và cành, vỏ còn sót lại dễ
bóc, rách. Chất cứng, không dễ bẻ gẫy. Phiến thái
dày 2 - 4 mm, mép không đều, vỏ còn sót lại màu
nâu hơi vàng, gỗ màu nâu hơi vàng hoặc màu vàng
nhạt, có vân xuyên tâm màu trắng hơi vàng và có khe
nứt, có nhiều lỗ mạch rải rác. Tuỷ tưofng đối nhỏ,
màu hơi trắng hoặc nâu hơi vàng, đôi khi có khoang
rỗng. Không mùi, vỊ nhạt.
Định tính
Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol (TT), ngâm
trong 1 giờ. Đun 3 phút, để nguội, lọc. Bốc hơi 0,5 ml
dịch lọc đến khô. Hoà cặn trong 2 giọt dung địch acĩd
phosphomolybdic 2% (TT), thêm 1 giọt dung dÌGh
amoniac đậm đặc (TT), sẽ xuất hiện màu xanh da trời.
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu. Lấy dược liệu, cạo bỏ
vỏ thô ngoài, phơi khô hoặc tịiái phiến mỏng lúc tươi,
phơi khô.
Bào chế
Thân mộc thông chưa thái lát, ngâm qua, ủ thật mềm,
thái phiến mỏng, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi thoáng, khô, tránh ẩm.
Tính vị, quy kinh
Đạm, khổ, hàn. Vào các kinh tâm, phế, tiểu trường,
bàng quang.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, lợi tiểu, thông kinh, tăng sữa. Chủ trị:
Phù thũng, đái dắt, đái ít nước tiểu, đái són đau, khớp
tê đau, kinh nguyệt bế tắc (vô kinh), ít sữa.
C ách dùng, liều lượng
Ngày uống 3 - 6 g, dạng thuốc sắc.
MỘT DƯỢC (Gôm nhựa)
Myrrha
Chất gôm nhựa của cây Một dược [Commiphora
myrrha (Nees) Engl.] và cây ái luân bão Một dược
{Bahamodendron chrenhergianum Berg.), họ Trám
{Burseraceae).
Mò tả
Một dược thiên nhiên: Có dạng khối, cục, hạt không
đều, cục lớn dài 6 cm. Mặt ngoài màu nâu vàng hoặc
nâu đỏ, có khi trong mờ. Một số khối có màu nâu đen
rõ, nhiều dầu, trên phủ bụi phấn màu vàng. Chất cứng
giòn. Mặt bị vỡ không phẳng. Có mùi thơm đặc biệt.
VỊ đắng hơi cay. Loại có màu nâu vàng, mặt v5 hơi
trong, tinh dầu nhuận, hương thơm nồng, vị đắng,
không có tạp là tốt.
Định tính
Lấy vài hạt nhỏ một dược, cho thêm acid hydrocloric
(TT) và một ít vanilin, lắc đều, sẽ có màu đỏ thắm.
Độ ẩm
Kliông quá 5 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Vỏ cây còn sót lại không quá 2 % (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 9% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Thu hoạch từ tháng 7 - 9 là tốt nhất, khi đó lượng Một
dược nhiều, phẩm chất t ố t ; năm sau, từ tháng 1 - 3 lại
có thể thu hoạch được. Nhựa cây thường có từ vết nứt
tự nhiên ở vỏ cây chảy ra, muốn tăng khối lượng nhựa,
người ta rạch sâu vào vỏ thân và cành to. Nhựa mới
chảy ra thành giọt, sền sệt như dầu đặc, màu trắng
hoặc vàng nhạt, dần dần biến thành khối cục cứng
trong không khí, có màu vàng sẫm, màu nâu vàng
hoặc có khi màu đỏ nhạt, cuối cùng lắ đỏ sẫm. Thu lấy
khối nhựa, loại bỏ tạp chất. '
Bào chế
Loại bỏ tạp ehất, giã thành khối vụn, sao qua với Đăng
tâm thảo rồi đem tán bột. Cứ 40 g Một dược dùng 1 g
Đăng tâm thảo. Cho một ít rượu vào nghiền nát, thuỷ
phi, phơi khô.
Cách khác: Lấy Một dược sạch, sao nhỏ lửa đến mặt
ngoài hơi tan, lấy ra để nguội hoặc sao đến khi mặt
ngoài hơi tan thì phun giấm, tiếp tục sao đến khi mặt
ngoài sáng bóng, lấy ra để nguội. Cứ 100 kg Một dược
dùng 6 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh ẩm, trong bao bì kín.
T ính vị, quy kinh
Khổ, bình. Vào các kinh can, tâm, tỳ.
Công năng, chủ trị
Tán huyết, khứ ứ, tiêu thực, chỉ thống. Chủ trị: Nhọt
độc sưng đau, sưng đau do sang chấn, gân xương đau,
kinh nguyệt bế tắc, hòn cục, ngực bụng đau, trĩ dò,
mục chướng (đục thuỷ tinh thể). Dùng ngoài có thể
thu miệng nhọt, lên da non.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Dùng ngoài tán bột để bôi, đắp.
K iêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên uống.
M ơ M UỐI
Fructus M um e praeparatus
Diêm mai, Bạch mai
Quả già màu vàng đã chế muối của cây Mơ (Prunus
mume Sieb, et Zucc.), họ Hoa hồng (Rosaceae).
Mô tả
Quả hạch hình cầu dẹt, to nhỏ không đều, đường kính
1 - 3 cm. Mặt ngoài màu nâu nhạt có nhiều nếp nhăn.
Đáy có vết cuống quả hình tròn lõm sâu. Thịt quả
mềm dính muối, thịt quả bị rách để lộ vỏ quả trong
cứng rắn, màu nâu nhạt. Hạt hình trứng dẹt, màu vàng
nhạt. Vị chua, mặn.
Độ ẩm
Không quá 15 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
C hế biến
Diêm mai (Bạch mai): Hái quả M ơ gần chín vàng,
không bị rụng, phơi héo, dùng nước rửa sạch, để ráo,
sau đó cho vào vại sành, muối như muối cà (không đổ
nước). Được. 3 ngày, 3 đêm, vớt ra, phơi khô tai tái rồi
lại cho vào vại muối lẫn thứ 2 một ngày một đêm nữa.
Sau đó lấy ra, phơi, sấy đến độ ẩm dưới 15%, trên quả
M ơ muối kết tinh thành lớp màu txắng là được.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh ẩm.
T ính vị, quy kinh
Toan, hàm, ôn. Vào các kinh can, tỳ, phế, đại trường.
Công năng, chủ trị
Nhuận phế, sinh tân dịch, sáp tràng. Chủ trị: Phế hư,
ho lâu ngày, lỵ lâu ngày, ỉa chảy kéo dài, hư nhiệt tiêu
khát, hổi quyết (chữa đau bụng giun đũa).
Cách dùng, liều !ượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc. Thưèmg phối hợp
với các loại thuốc khác. Bạch mai dùng thịt quả bỏ
hạch cứng, dùng sắc thuốc thì không cần bỏ hạch
cứng.
K iêng kỵ
Bệnh cần phát tán không nên dùng.
M UỐNG TRÂU (Lá)
F olium Cassiae alatae
Lá chét đã phơi hay sấy khô của cây Muồng trâu
{Cassia alata L.), họ Đậu (Fahaceae).
Mô tả
Lá chét hình trứng dài 1 0 - 1 2 cm, rộng 5 - 6 cm, tù ở
gốc lá và đầu lá, cuống ngắn hơi phình to ở gốc. Gân
lá hình lông chim. Mặt trên lá màu xanh đậm, mặt
dưới lá màu xanh nhạt hơn. Mép lá nguyên.
Vi phẫu
Gân giữa của lá có mặt trên phẳng, m ặt dưới lồi. Biểu
bì trên và biểu bì dưới cả phần gân lá và phần phiến
lá có lông che chở đơn bào ngắn, đầu nhọn. Riêng
phần phiến lá có u lồi cutin và lỗ khí ở cả hai mặt.
Các tế bào mô dày góc xếp thành đám nằm sát biểu
bì ở phần gân lá. Một cung libe - gỗ nằm giữa gân lá,
hai đầu cung cuộn vào phía trong nhưng không giáp
nhau. Phía ngoài cung libe - gỗ có m ột vòng mô cứng
bao quanh. Phía trong cung libe - gỗ có một phần mô
mềm. Tinh thể calci oxalat hình khối lập phương nằm
trong những tế bào mô mềm ven theo cung mô cứng.
Phần phiến lá có hai lóp mô giậu, chiếm 1/2 bề dày
của phiến lá.
Soi bột
Bột màu xanh, chất xốp nhẹ. Soi kính hiển vi thấy:
Mảnh biểu bì trên và biểu bì dưới của lá có tế bào
màng mỏng mang lông che chở đơn bào ngắn, lỗ khí
kiểu song bào và u lồi cutin. M ảnh biểu bì của cuống
lá và gân lá có mang lông che chở đơn bào. Mảnh lông
đơn bào bị gẫy, mảnh mô mềm. Sợi kèm tinh thể calci
oxalat hình khối lập phương riêng lẻ. Mảnh mạch điểm,
mạch mạng, mạch xoắn, mạch vạch.
Định tính
Lấy 1 g bột lá, thêm 10 ml dung dịch acid sulfuric
25% đun sôi trong 2 phứt, để nguội, lọc vào bình
gạn. Cho vào dịch lọc 5 ml cloroform , lắc. Để lắng,
gạn lấy lófp cloroform, thêm 2 ml dung dịch natri
 hydroxyd 10% (TT), lắc, để lắng, lớp kiềm có màu
hồng hoặc đỏ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
T ro toàn p h ần
Không qua 5% (Phụ lục 7.6).
T ro không ta n tro n g dung dịch acid hydrocloric
Không quá 0,7% (Phụ lục 7.5).
T ạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Lấy 0,500 g bột lá M uồng trâu cho vào bình nón 100
ml. Thêm 5 ml acid acetic băng (TT). Đun hỗn hợp 20
phút với ống sinh hàn ngược trong cách thuỷ sôi. Để
nguội, thêm vào bình nón 40 ml ether ethylic (TT) và
đun hồi lưu trên cách thuỷ 15 phút. Để nguội, lọc qua
bông vào một bình gạn 250 ml, rửa bông bằng 10 ml
ether ethylic. Cho bông trở lại vào bình nón, lặp lại
cách chiết như trên 2 lần, mỗi lần dùng 10 ml ether
ethylic và đun hồi lưu cách thuỷ với nước ở sinh hàn
ngượe được làm lạnh bằng nước đá trong 10 phút. Để
nguội, lọc qua bông. Tráng bình nón bằng 10 ml ether
ethylic, lọc qua bông trên. Tập trung các dịch lọc ether
ethylic vào bình gạn trên.
Thêm cẩn thận 50 ml dung dịch kiềm - amoniac (TT)
vào dịch chiết ether ethylic đựng trong bình gạn, lắc
trong 5 phút. Sau khi hỗn hợp đã phân lớp hoàn toàn,
gạn lófp nước màu đỏ trong suốt vào bình định mức
250 ml. Tiếp tục chiết lớp ether 3 lần, mỗi lần với 40
ml dung dịch kiểm - amoniac. Tập trung các dịch chiết
kiềm vào bình định mức và thêm dung dịch kiềm -
amoniac tới vạch.
Hút 25 ml đung dịch thu được cho vào một bình nón
và đun nóng 15 phút trong cách thuỷ với ống sinh hàn
ngược. Để nguội, đo mật độ quang ở bước sóng 520
nm (Phụ lục 3.1), so sánh với mẫu trắng là dung dịch
k iề m - a m o n ia c .
Nồng độ anthranoid trong dung dịch cần đo được biểu
thị bằng 1,8 dihydro anthraquinon và xác định bằng
' đường cong chuẩn xây dựng theo cobalt clorid (TT).
Để có đường cong chuẩn, pha một dãy dung dịch
cobalt clorid (CoGl,. 6 H 2O) có nồng độ từ 0,2 đen 5%
và đo mật độ quang các dung dịch này ở bước sóng
520 nm (Phụ lục 3.1). Trên trục tung ghi mật độ quang
■đo được. Trên trục hoành ghi nồng độ dẫn chất
anthranoid tương ứng với nồng độ cobalt GỈorid, tính ra
mg trong 100 ml.
Theo quy ước, mật độ quang cùa dung dịch cobalt
clorid 1% bằng mật độ quang của 0,36 mg 1,8
dihydroxy anthraquinon trong 100 ml dung dịch kiềm
- amoniac.
Hàm lượng phần trăm dẫn chất anthranoid so với dược
liệu tính theo công thức:
250c
x=-
lOax(lOO-h)
c: Nồng độ dẫn chất anthranoid bằng mg/100 ml tính
theo đường cong chụẩn.
a: Khối lượng dược liệu (g).
h: Độ ẩm dược liệu (%).
Lá Muồng trâu phải chứa ít nhất 0,2% dẫn chất
anthranoid biểu thị bằng 1,2 dihydroxy anthraquinon.
Ghi chú: Dung dịch kiềm - amoniac: Lấy 5 g natri
hydroxyd (TT) thêm 2 ml amoniac đậm đặc (TT),
thêm nước vừa đủ 100 ml.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa hạ, hái lấy lá, phơi âm can, hoặc
sấy nhẹ hay sao đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh ánh sáng.
T ính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh can, đại trường
Công năng, chủ trị
Nhuận gan, tiêu độc, tiêu viêm, tiêu thực, nhuận tràng,
sát trùng, chỉ dưoíng (ngừng ngứa). Chủ trị: Chứng táo
bón, nhiều đờm, phù thũng, đau gan, da vàng. Dùng
ngoài chữa hắc lào, viêm da thần kinh, thấp chẩn.
C ách dùng, liều lượng
Ngày đùng 4-5 g (nhuận tràng), dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài; Lượng thích hợp, rửa sạch và cạo tróc vẩy
hắc lào, giã nát lá, lấy nưóc cốt bôi, một ngày 2 lần,
hoậc lấy lá tươi vò, sát vào ehỗ bị hắc lào.
K iẽ n g k ỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
NGA TRUẬT (Thân rễ)
R hizom a Curcum ae zedoariae
Tam nại, Nghệ đen, Ngải tím
Thân rễ đã chế biến khô của eây Nga tm ẫt (Curcuma
zedoaria (Berg.) Roscoe), họ Gừqg (Zingiheraceae).
M ô tả
Thân rễ hình trứng, dài 4 - 6 cm, đường kính 2,5 - 4
cm, mặt ngoài màu nâu, vàng xám đến màu nâu xám,
có những mấu nhô lên, hình vòng, các đốt dài khoảng
5 - 8 mm có những vân nhăn dọc nhỏ, những vết sẹo
của fễ đã loại đi và vết nhô ra của nhánh ngang. Nhìn
qua kính lúp, thấy mặt ngoài thân rễ phủ những lông
thô. Chất rắíi như sừng, khó C ắ t. Mật cắt ngang màu
nâu xám, có một vòng nâu xám nhạt ở giữa, phân cách
trụ dày với phần vỏ dày 2 - 5mm. Mùi thơm nhẹ đặc
biệt, vị mát lạnh, hăng cay, đắng.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang thân rễ: Một số lớp vỏ bao (chu bì), lớp
vỏ rộng, phân hoá gỗ, với những bó mạch, nhỏ và to,
rải rác, lớp tương tự nội bì hoá bần, thành mỏng, tiếp
ngay sau là một đám rối những bó mạch, không đều, ở
chu vi của trung trụ. Trong mô mềm rải rác có những
tế bào chứa tanin và nhữiig ống dầu to, dễ thấy. Tế bào
mô mềm chứa đầy những hạt tinh bột đơn, có vết
chấm ở cuối và vết rốn lệch tâm.
Độ ẩm
Kliông quá 13% (Phụ lục 9.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Gốc thân, vảy lá còn sót lại; Không quá 1%.
Tạp chất khác: Không quá 1%.
Tro toàn phần
Không qua 7,0% (Phụ lục 7.6).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu không
được ít hơn 1%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa đông, khi phần trên mặt đất khô
héo. Đào lấy thân rễ, rửa sạch, đồ chín đến thấu lõi,
rồi phơi khô hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp, sau đó loại
bỏ rễ con và tạp chất.
Bào chế
Nga truật: Lấy Nga truật khô, ngâm qua, rửa sạch, đồ
mềm, thái lát mỏng, phơi hay sấy khô.
Thố Nga truật (chế giấm): Lấy lát Nga truật sạch, tẩm
giấm một đêm, 600 g Nga truật, ngâm trong 160 ml
giấm, 160 ml nước, đun đến thấu lõi (cạn chất lỏng),
sao đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào các kinh can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Hành khí, phá huyết, chỉ thống, tiêu tích. Chủ trị: Hòn
cục bĩ khối, ứ huyết kinh nguyệt bế tắc, thực tích đau
trướng.
Cách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán.
Thưòng phối hcfp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
Cơ thể hư yếu có tích trệ không nên dùng, muốn dùng
phải phối hợp với Nhân sâm, Bạch truật.
NGẢI CỨU
Herba Artemisiae vulgaris
Thân mang ngọn và lá đã phơi hay sấy khô của cây
Ngải cứu {Artemisia vulgaris L.), họ Cúc (Asteraceae).
M ô tả
Thân mang ngọn dài không quá 30 cm, có khía dọc,
màu vàng nâu hay nâu xám, có lông tơ. Lá mọc SÖ le,
có cuống hoặc không, thưcmg nhăn nheo, cuộn vào
nhau. Lá có nhiều dạng: Lá trên ngọn nguyên, hình
dáo; lá phía dưới xẻ lông chim một hoặc hai lần. Mặt
trên lá màu xám đến xanh đen, nhẵn hay có rất ít lông
tơ, mặt dưới lá màu tro trắng, có rất nhiều lông tơ
trắng như mạng nhện nằm dẹp, cụm hoa đầu, gồm
nhiều hoa hình ống.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và dưới đều mang 2 loại lông che chở:
Lông đa bào một dãy và lông đa bào hình ehữ T (đầu
lông có 1 tế bào hình thoi nằm ngang, chân lông đa
bào đính vào giữa tế bào hình thoi). Tương ứng với 2
phía lồi của gân lá có đám mô dày) 3 hoặc 5 bó libe -
gỗ rời nhau xếp hình cung cân đối; Bó giữa to nhất,
các bó hai bên nhỏ dần (cấu tạo libe - gỗ chồng kép).
Lỗ khí gồm 2 tế bào hình hạt đậu nhô hẳn ra ngoài
biểu bì. Dưới lớp biểu bì trên của phần phiến lá có 1
hàng mô giậu, kế đến là mồ khuyết.
Thân: Mặt cắt ngang gần như hình đa giác do có nhiều
chỗ lồi. Biểu bì mang lông che chở đa bào một dãy và
lông đa bào hình chữ T. Đám mô dày tập trung'ở các
chỗ lồi. Mô mềm vỏ xen kẽ giữa các đám mô dày.
Từng đám mô cứng hình thoi, hai đầu nhỏ, ở giữa
phình to, nằm sát mô dày và úp lên phần libe. Vòng
libe cấp 2 uốn lượn, lồi lõm theo đám mô cứng. Tầng
sinh libe - gỗ cũng uốn lưcm theo libe - gỗ cấp 2 , có
nhiều chỗ lồi lõm bên ngoài và bên trong. Mạch gỗ tập
trung nhiều ồ chỗ lồi ứng với đám mô cứng bên ngoài.
Mô mềm ruột cấu tạo bởi những tế bào tròn màng
mỏng, càng vào tâm tế bào càng to hơn.
Soi bột
Lông che chở (bị gẫy hoặc còn nguyên) đa bào một
dãy hoặc đa bào hình chữ T (đầu đem bào hình thoi,
chân lông đa bào một dãy). Lông tiết: Đầu có một tế
bào, chân có 3 tế bào. Mảnh biểu bì thân gồm tế bào
hình chữ nhật. Mảnh biểu bì lá gồm tế bào có màng
mỏng, ngoằn ngoèo. Lỗ khí thường tách rời khỏi biểu
bì và đứng riêng lẻ. Sợi dài, thành hơi dày, đứng riêng
lẻ hoặc tụ họp thành từng đám. T ế bào mô cứng hình
trái xoan màng dày, khoang rộng, có ống trao đổi rõ.
Mảnh mạch điểm, mạch vạch, mạch xoắn.
Định tính
Lấy 5 g dược liệu cắt nhỏ, cho vào bình nón có nút
mài dung tích 50 ml, thêm khoảng 30 ml nước. Đun
sôi 3 - 5 phút. Gạn lấy dịch nước cho vào chén sứ, cô
còn khoảng 1 ml. Thêm 5 ml ethanol 96% (TT). Lọc
qua giấy lọc. Lấy dịch chiết (Dung dịch A) làm các
phản ứng mục A, B và c.
A. Nhỏ vào 3 lỗ của khay sứ trắng, mỗi lỗ 3 giọt dung
dịch A, lần lượt làm như sau:
Lỗ 1: Thêm 1 giọt dung dịch sắt (III) clorid 5% (TT),
dung dịch chuyển màu xanh đen.
Lỗ 2: Thêm 1 giọt dung dịch natri hydroxyd 10%
(TT), xuất hiện tủa màu vàng, tủa tan trong lượng thừa
thuốc thử.
Lỗ 3: Thêm 1 giọt thuốc thử Diazo và 2 giọt dung dịch
natri hydroxyd 10% (TT), xuất hiện màu đỏ tươi.
B. Nhỏ 2 - 3 giọt dung dịch A lên tờ giấy lọc, để khô.'
Quan sát dưới đèn tử ngoại ở bước sóng 366 nm, thấy
huỳnh quang vàng lục. Hiện màu bằng hơi amoniac,
xuất hiện màu vàng tươi,
c. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G dày 0,25 cm, sấy ở 120°c trong
1 giờ.
Dung môi khai triển: Toluen - ethyl acetat - acid
formic (4; 10; 5).
Dung dịch thử: Dung dịch A
Dung dịch đối chiếu; Lấy 5 g bôt Ngải cứu (mẫu
chuẩn), tiến hành chiết như đối với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ 10 |xl mỗi dung dịch
trên lên bản mỏng. Sau khi triển khai, lấy bản mỏng ra
để bay hơi hểt dung môi, quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 366 nm. Trên sắc ký đồ của dung
dịch thử phải cho 2 vết có cùng màu sắc (phát quang
màu vàng lục) và cùng giá trị Rf với các vết trên sắc ký
đổ của dung dịch đối chiếu.
Sau đó, phun lên bản mỏng hỗn hợp dung dịch acid
boric 10% (TT) - acid oxalic 10% (2; 1). Quan sát dưới
ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm. Trên sắc ký đồ
của dung dịch thử phải có 2 vết vàng đậm và phát
quang màu lục sáng có cùng màu sắc và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 9% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ thân và cành
Không quá 35% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây '4 mm: Không quá 5%
(Phụ lục 9.5).
Địnhlưọng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 40 g dược liệu đã cắt
nhỏ, thêm 200 ml nước, cất trong 3 giờ. Hàm lưọĩig
tinh dầu không ít hơn 0,25%.
Chế biến
Thường thu hái vào tháng 5 - 6 (lúc chưa ra hoa), chặt
lấy đoạn cành dài không quá 40 cm, mang nhiều lá,
loại bỏ tạp chất, phơi âm can hay sấy nhẹ tới khô.
Bào chế
Ngải cứu khô: Loại bỏ tạp chất và cành, rây bỏ chất
vụn, thu được Ngải diệp, rửa qua nước cho mềm, thái
ngắn, phơi khô.
Ngải thán (hoặc Thố Ngải thán); Chọn Ngải diệp sạch
cho vào nồi sao to lửa đến khi đa phần (khoảng 7 phần
10 ) chuyển thành màu đen, trộn đều với giấm, sao khô
hoặc lấy ra phơi ở chỗ mát 2 - 3 ngày cho khô. Cứ 100
kg lá Ngải cứu dùng 15 lít giấm.
Ngải nhung dùng để (châm) cứu: Lá Ngải cứu sạch
phơi khô, sao qua, để cho mềm, cho vào cối giã kỹ,
khi nào mịn như nhung là được, bỏ xơ và bột vụn.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào các kinh can, tỳ, thận.
Công năng, chủ trị
Điều hòa khí huyết, trừ hàn thấp, điều kinh, an thai,
cầm máu. Chủ trị: Kinh nguyệt không đều, bụng lạnh
đau, băng huyết dong huyết, thai động không yên,
bạch đới ở phụ nữ do tử cung lạnh, thổ huyết, đổ máu
cam, đi lỵ, đại tiện ra máu, viêm ruột, dây thần kinh
đau, phong thấp, sưng đau do sang chấn, trị ghẻ lở.
Cách dùng, ỉiều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc.
Ngải cứu dùng tươi: Rửa sạch, giã, vắt lấy nước uống
hoặc đắp nơi đau với liều thích hợp.
Kiêng kỵ
Am hư huyết nhiệt, khôilg nên dùng.
NGHỆ (Thân rễ)
Rhizoma Curcumae longae
Khương hoàng
Thân rễ đã phơi khô hay đồ chín rồi phơi hoặc sấy khô
của cây Nghệ vàng {Curcuma longa L.), họ Gừng
(Zingiheraceae).
Mô tả
Thân rễ (qụen gọi là củ) hình trụ, dài 2 - 5 cm, đường
kính 1 - 3 cm. Mặt ngoài màu xám nâu, nhăn nheo, có
những vòng ngang sít nhau, đôi khi còn vết tích của
các nhánh và rễ. Mặt cắt ngang thấy rồ 2 vùng vỏ và
trụ giữa; trụ giữa chiếm gần 2/3 đường kính. Chất chắc
và nặng. Mặt bẻ bóng, có màu vàng cam. Mùi thơm
hắc, vị hơi đắng, hơi cay.
Vi phẫu
Tiêu bản mới cắt, chưa nhuộm tẩy thấy rõ lóp bần dày,
gồm nhiều hàng tế bào dẹt, trong đó rải rác có những
tế bào màu vàng hoặc xanh xám, phía ngoài rải rác
còn có lông đơn bào dài. Mô mềm vỏ gồm những tế
bào tròn to, màng mỏng, chứa hạt tinh bột (dược liệu
đã đồ chín thì tinh bột ở trạng thái hồ). Rải rác trong
mô mềm còn có tế bào tiết tinh dầu màu vàng và các
bó libe - gỗ nhỏ. Nội bì và trụ bì rõ. Mô mềm ruột có
cấu tạo giống mô mềm vỏ. Trong mô mềm ruột có
những bó libe - gỗ rải rác nhiều hơn, một số bó tập
trung sát cạnh trụ bì, gần như tặo thành một vòng tròn.
Soi bột
Mảnh mô mềm gồm những tế bào màng mỏng chứa
các hạt tinh bột. Nhiều hạt tinh bột hình trứng dài 12
- 50 |j.m, rộng 8 - 2 1 |j,m, có vân đồng tâm và rốn
lệch tâm. Tế bào chứa tinh dầu và nhựa tạo thành
những đám lổn nhổn màu vàng. M ảnh mạch mạng và
mạch vạch.
Định tính
A. Lắc 0,5 g bột dược liệu với 3 ml ethanol 90% (TT),
nhỏ 3 - 4 giọt dịch chiết trên giấy lọc. Để khô, trên
giấy lọc còn lậi vết màu vàng. Tiếp tục nhỏ từng giọt
dung dịch acid boric 5% (TT) rồi acid hydrocloric
loãng (TT), làm như vậy vài lần và hơ nóng nhẹ cho
khô, vết vàng sẽ chuyển thành màu đỏ. Sau đó thêm 3
giọt dung dịch amoniac (TT), sẽ tiếp tục chuyển sang
màu xanh đcn.
B. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, bột được liệu có
huỳnh quang màu vàng tươi.
c. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lụe 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel G dày 0,25 cm, đã sấy ở 120°
trong 1 giờ.
Dung rriôi triển khai; Clorpform - acid acetic (9:1).
Dung dịch thử: Lấy 0,1 g bột dược liệu cho vào cốc
thuỷ tinh, thêm vào cốc 5 ml methanol, đun tới sôi rồi
để nguội, lọc lấy dung dịch để thử.
CácỊi tiến hành: Chấm lên bản mỏng 20 |al dung dịch
thử, triển khai xong, lấy bản mỏng ra, để bay hơi hết
dung môi, phun lên bản mỏng dung dịch gồm 15 ml
dung dịch acid boric 3% (TT) trộn với 5 ml dung dịch
acid oxalic 10% (TT). Xuất hiện 3 vết; 1 vết đỏ gạch
tương ứng với giá trị Rf = 0,8; 1 vết vàng cam tương
ứng với giá trị Rf = 0,70 và 1 vết vàng tương ứng với
giá trị Rf = 0,46.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ non, xốp
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không qua 8 % (Phụ lục 7.6).
Định lượng
A. Định lượng tinh dầu : Tiến hành theo phương pháp
định lượng tinh dầu trong dược liệu (Phụ lục 9.2).
Dùng 30 g bột dược liệu thô, thêm 150 ml nước, cất
trong 3 giờ. Hàm lượng tinh dầu không ít hơn 1,5%.
B. Định lượng các chất chiết được trong dược liệu
(Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không ít hơn 8 %
chất chiết được trong ethanol 90%.
Ghế biến
Đào lấy thân rễ, phơi khô, cũng có thể đồ hoặc hấp
trong 6 - 12 giờ rồi đem phơi hoặc sấy khô.
Bào chế ■
Rửa sạch, ngâm 2 - 3 giờ, ủ mềm, thái lát rhỏng, phơi
khô.
Ngâm trong đồng tiện 3 ngày 3 đêm (ngày thay đồng
tiện một lần), thái lát, phơi khô, sao vàng (hành
huyết).
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín, tránh bay mất tinh dầu.
Cần phơi sấy luôn để tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, ôn, mùi thơm hắc. Vào các kinh can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Hành khí, chỉ thống, phá huyết, thông kinh, tiêu mủ,
lên da non.’Chủ trị: Kinh nguyệt không đều, b ế kinh, ứ
máu, vùng ngưc bung khi trướng đau tức, đau liên
sườn dưới .khó thở, sau khi đẻ máu xấu không ra, kết
hòn cục “đau bụng, bị đòn, ngã tổn thưcxng ứ huyết, dạ
dày viêm loét, ung nhọt, ghe lở, phong thấp, tay chân
đau nhức.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 1 2 g, dạng thuốc sắc. Dùng ngoài;
Nghệ tươi giã nhỏ vắt lấy nước để bôi ung nhọt, vết
tấy lở loét ngoài da.
Kiêng kỵ
Cơ thể suy nhược, không có ứ trệ không nên dùiig.
NGỌC TRÚC (Thân rễ)
R hizom a Polygonati odorati
Thân rễ đã phơi khô của cây Ngọc trúc {Polygonatum
odoratum (Mill.) Druce), họ Tóc tiễa {Convallariaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ tròn, hơi dẹt, ít phân nhánh, dài 4 -
18 cm, đưòíng kính 0,3 - 1,6 cm. Mặt ngoài màu trắng
hơi vàng hoặc hơi vàng nâu, trong mờ, có vân nhăn
dọc và vòng đốt tròn hơi lồi, có vết sẹo của rễ con,
dạng điểm tròn, màu trắng và vết thân dạng đĩa tròn.
Chất cứng giòn hoặc hơi mềm, dễ bẻ gãy, mặt bẻ có
tính chất sừng. Mùi nhẹ, vị hơi ngọt, nhai có cảm giác
nhớt dính.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang: Tế bào bần, dẹt ở hai đầu, hoặc hình
chữ nhật nén dẹt, thành ngoài hơi dày lên, chất như
sừng. Nhiểu tế bào chứa chất nhầy rải rác trong mô
mềm, đưòng kính 80 -140 |j.m, có tinh thể calci oxalat
hình kim; rải rác có các bó mạch xếp đối xứng, một
v à i b ó m ạ c h g ỗ b a o q u a n h lib e .
Sơ chế
Thu hoạch vào mùa thu, đào lấy thân rễ, loại bỏ rễ
con, rửa sạch, phơi cho mềm, đem ra lăn và phơi, cứ
làm như vậy, lăn đi lăn lại rồi phơi, đến khi không còn
lõi cứng, phơi khô là được, hoặc đem đổ Ngọc trúc
tươi, rồi vừa lăn, vừa phơi, đến khi trong mờ thì phơi
khô là được.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày hoặc
cắt đoạn và phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc, sâu mọt.
T ính vị, quy kỉnh
Cam, vi hàn. Vào các kinh phế, vị.
Công năng, chủ trị
Dưỡng âm, nhuận táo, sinh tân, chỉ khát. Chủ trị: Phần
âm phế, vị thương tổn, ho nhiệt ráõ, họng khô, miệng
khát, nội nhiệt tiêu khát.
C ách dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc.
NGÔ THÙ DU (Quả)
Prụctus Euodiae rutaecarpae
Quả gần chín, phơi khô của cây Ngô thù du {Euodia
rutaecarpa Hemsl. et Thoms.), họ Cam {Rutaceae).
Mô tả
Quả hình cầu hòặc hình cầu dẹt, đường kính 0,2 - 0,5
cm, mặt ngoài màu lục vàng thẫm đến màu nâu, thô,
xù xì. Có nhiều điểm chấm dầu nhô lên hoặc trũng
xuống. Đầu đỉnh quả có kẽ nứt hình sao 5 cánh, chia
quả thành 5 mảnh. Gốc quả còn sót lại cuống phủ lông
tợ vàng. Chất cứng, giòn. Mặt cắt ngang quả thấy rõ 5
ô, mỗi ô chứa 1 - 2 hạt màu vàng nhạt. Mùi thơm ngát.
Vị'cay, đắng.
Soi bột
Màu nâu, lông che chở gồm 2 - 6 tế bào, đường kính
140 - 350 [im, vách có mấu bướu rõ rệt. Một số
khoang tế bào chứa các chất màu vàng nâu đến đỏ
nâu. Lông tiết cộ đầu hình bầu dục, gồm 7 - 14 tế bào
thường chứa chất màu vàng và chân có 2 - 5 tế bào.
Cụm tinh thể calci oxalat có đường kính 10 - 25 ỊLim
thường thấy hơn là tinh thể calci oxalat hình lăng trụ.
T ế bào đá hình tròn hoặc hình chữ nhật, đưèíng kính
35 - 70 Ịim. Đôi khi còn thấy các mảnh vỡ màu vàng
của các khoang dầu.
Định tính
Lấy 0,5 g bột dược liệu, cho vào ống nghiệm, thêm 10
ml dung dịch acid hydrocloric 1% (TT), lắc mạnh vài
phút, lọc. Lấy dịch lọc làm các phản ứng sau;
Lây 2 ml địch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử Mayer (TT),
lắc đều, sẽ có tủa màu trắng ngà.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm từ từ 2 ml dung dịch p -
dimethyl aminobenzaldehyd (TT), đun nóng trên
cách thuỷ, giữa hai lớp"aung dịch sẽ hình thành vòng
nâu đỏ.
Độ ẩm
Không quá 5 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Cuống quả đã tách rời và tạp chất khác: Không quá 3
% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phưcmg pháp định lượng tinh dầu (Phụ
lục 9.2). Dùng 100 g dược liệu. Hàm lượng tinh dầu
không ít hơn 0,25%, tính theo dược liệu khô kiệt.
Chế biến
Thu hoạch từ tháng 8 tháng 11, khi quả chưa nứt, cắt
cành có quả, phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp
(khoảng 50” C), loại bỏ tạp chất như cành, lá, cuống
quả.
Bào chế
Lấy Cam thảo, giã nát, thêm lượng nước thích hợp, sắc
lấy nước, vớt bỏ bã, cho Ngô thù du sạch vào, ủ eho
hút hết nước rổi sao cho hơi khô, lấy ra phơi khô. Gứ
100 kg Ngô thù du dùng 6 kg Cam thảo.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín.
Tính vị, quy kinh
Khổ, ôn, hơi độc. Vào các kinh tỳ, yị, can, thận
Công năng, chủ trị
Tán hàn, chỉ thống, giáng nghịch,chỉ nôn, trợ dương,
chỉ tả. Chủ trị: Quyết âm đầu thống (kinh quyết âm
chướng ngại gây nhức đầu), hàn sán đau bụng, hàn
thấp cưỚG khí, thuỷ thũng, hành kinh đau bụng, thượng
vị đau chướng, nôn, ợ chua, ngũ canh tiết tả, tiêu chảy.
Dùng ngoài điều trị viêm miệng, lưỡi.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 1,5 - 4,5 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác. Dùng ngoài,
lượng vừa đủ.
Kiêng kỵ
Không hàn thấp không nên dùng.
NGŨ BỘI TỬ
Galla chinensis
Tổ đã phơi hay sấy khô của ấu trùng sâu Ngũ bội tử
{Melaphis chinensis (Beil.) Baker = Schlechtendalia
chinensis Bell.) ký sinh trên cây Muối tức Diêm phu
mộc {Rhus chinensis Muell.), họ Đào lộn hột
{Anacardiaceae).
Mó tả
Túi hìiìh trứng (Đỗ bội) hoặc hình củ ấu (Giác bội),
phân nhánh nhiều hay ít, nguyên hoặc vỡ đôi, vỡ ba.
Đỗ bội: Hình tròn dài, hoặc hình thoi, dạng nang, dài
2,5 - 9 cm, đường kính 1,5 - 4 cm. Mặt ngoài màu nâu
xáiBị hời có lông tơ mềm. Chất cứng giòn, dễ vỡ vụn.
Mặt gẫy có dạng chất sừng, sáng bóng, thành dày 0,2 -
0,3 cm; mặt trong phẳng, trơn, khoang rỗng, có xác
chết của ấu trùng, màu nâu đen, và chất bột bài tiết ra,
màu xám. Mùi đặc biệt, vị se.
Giác bội: Hình củ ấu, có phân nhánh, dạng sừng,
không đều, lông tơ mềm rõ rệt, thành tưcmg đối mỏng.
Vi phẫu
Biểu bì có nhiều lông che chở, thành dày. Mô mểm,
chứa hạt tinh bột nhỏ và tinh thể calci oxalat hình cầu
gai. Bó libe - gỗ rải rác, đôi khi có ống nhựa đi kèm.
Bột
Màu vàng nâu, vị chát. Soi kính hiển vi thấy lông che
chở cấu tạo bởi 1 - 2 tế bào, dài 70 - 350 ¡am. Mảnh
mô mềm chứa hạt tinh bột, đưòmg kính 10 fj,m. Tinh
thể calci oxalat hình cầu gai, đường kính khoảng 25
|j,m; ống nhựa ít gặp. Mảnh mạch xoắn.
Định tính
Lấy khoảng 0,5 g bột dược liệu, thêm 4 ml nước, đun
nóng nhCj lọc. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 giọt sắt (III)
clorid 5% (TT), sẽ có tủa đen lơ.
Lấy 1 ml dịch lọc trên, thêm 2 giọt dung dịch kali stibi
tartrat (TT), sẽ có tủa trắng.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c , 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 2% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Mảnh lá, mẩu cành; Không quá 0.5% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ yụn nát (Phụ lục 9.5)
Vỡ đôi, vỡ ba: Không quá 50%.
Mảnh dưới 2 mm: Không quá 5%
Định lượng
Lấy chính xác khoảng 2 g bột dược liệu (qua rây có số
rây là 355 (Phụ lục 2.6), tiến hành theo phương pháp
định lượng taninoid trong dược liệu (Phụ lục 9.1).
Hàm lượng tanin không được ít hơn 50%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, lấy về, luộc qua hoặc đồ cho
đến khi mặt ngoài có màu tro, diệt chết nhộng sâu, lấy
ra, phơi hoặc sấy khô. Dựa theo hình dạng bên ngoai
mà chia ra Đỗ bội và Giác bội.
Bào chế
Đập vỡ Ngũ bội tử, loại bỏ tạp chất, đem dùng.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh giập vỡ, vụn nát.
Tính vị, quy kinh
Toan, sáp, hàn. Vào các kinh phế, đại trưòng, thận.
Công năng, chủ trị
Sáp trường, chỉ tả, liễm hãm, chỉ huyết, trừ thấp, liễm
sang, giải độc, liễm phế, giáng hoả. Chủ trị; Tiêu chảy
lâu ngày, lỵ lâu ngày, mồ hôi trộm, tiêu khát (tiểu
đường), tiện huyết, nôn ra máu, trĩ huyết, ngoại
thương xuất huyết, ung thũng nhọt độc sưng, sang độc,
ngoài da loét do thấp, phế hư ho lâu ngày, phế nhiệt ho
có đờm,
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc. Dùng ngoài lượng
thích hợp.
NGŨ GIA BÌ CHÂN CHIM (Vỏ)
Cortex Schefflerae heptaphyllae
Vỏ thân và vỏ cành đã phơi hay sấy khô của cây Ngũ
gia bì chân chim {Schejflera heptaphylla (L.) Frodin),
họ Nhân sâm (Araliaceae).
Mô tả
Mảnh vỏ hơi cong kiểu hình máng, dài, 20 - 50 cm.
Rộng 3 - 1 0 cm, dày khoảng 0,3 - 1 cm. Dược liệu đã
được cạo lớp bần, có màu nâu nhạt, lốm đốm vết xám
trắng nhạt. Mặt cắt ngang gồm lớp ngoài lổn nhổn như
có sạn, lófp trong có sợi xốp và đễ tách dọc. v ỏ nhẹ và
giòn. Mùi thơm nhẹ, vị hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần còn sót lại gồm khoảng 10 hàng tế bào hình
chữ nhật nằm ngang, màng hơi dày, xếp chồng lên
nhau thành dãy xuyên tâm đều đặn.
Tầng sinh bần - lục bì: Gồm một lớp tế bào hình chữ
nhật nằm ngang, xếp đều đặn. Tế bào mô cứng xếp
thành từng đám, màng rất dày, hình chữ nhật hay hình
nhiều cạnh, nằm ngang, khoang hẹp, có ống trao đổi rõ.
Mô mềm vỏ tế bào màng mỏng, hẹp và kéo dài theo
hướng tiếp tuyến, trong mô mềm vỏ có các ống tiết rải
rác. Vòng libe cấp 2 dày, tế bào libe màng m ỏng. Sợi
libe xếp thành đám, xen kẽ thành nhiều tầng trong
libe. Tế bào sợi tròn màng dày. Cạnh đám sợi có tinh
thể calci oxalat, tia tuỷ hẹp gồm 3 dãy tế bào đi xuyên
qua vùng libe cấp 2 , theo hướng xuyên tâm, khoang
sợi rộng, tầng sinh libe - gỗ.
Soi bột
Nhiều tế bào mô cứng hình chữ nhật hoặc hình nhiều
cạnh màu vàng nhạt, màng rất dày, có ống trao đổi rõ,
đứng riêng lẻ hay tụ họp thành từng đám. Sợi màng
dày, có ống trao đổi rõ. Mảnh bần gồm tế bào chữ
nhật, xếp đều đặn, màng dày. Tế bào mô mểm hình
nhiều cạnh, màng mỏng. Tinh thể calci oxalat hình
chữ nhật, hình lập phuofng, chiều rộng khoảng 40 fa,nn.
Hạt tinh bột nhỏ, đường kính 4 |im, đôi khi tới 16 )am.
Định tính
A. Lấy 5 g bột dược liệu cho vào bình nón, thêm 20
ml ethanol 96% (TT), đun sôi, lắc, để nguội rồi lọc.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 ml thuốc thử Fehling (TT),
đun sôi, xuất hiện tủa đỏ gạch.
Lấy 1 ml dịch lọc, cho vào ống nghiệm khác, thêm 5
giọt anhydrid acetic (TT), thêm từ từ theo thànỊi ống
nghiệm 0,5 ml acid sulfuric đậm đặc (TT). Lớp phân
cách giữa hai dung dịch có vòng màu đỏ nâu.
B. Lấy 1 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm 10
mỉ nước, lắc, sẽ có bọt bển trong khoảng 10 phút.
c . Lấy 1 g bột dược liệu (hoặc 1 mảnh dược liệu).
Thêm 1 giọt dung dịch đồng acetat 10% (TT), sau 4
giờ xuất hiện màu lục.
Độ ẩm
Không quá 12%, dùng ỊO g bột dược liệu thô (Phụ lục
9.6). ■ ‘ ■ ' ' .
Tro toàn phần
Không quá 4,5% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Vỏ thân, vỏ cành thu hái quanh năm, chủ yếu vào mùa
xuân và mùa thu; lúc trời khô ráo, bòc lấy vỏ cây theo
kích thước qụy định, rửa sạch, bỏ lõi, cạo bỏ lóp bần ở
ngoài, phơi trong bóng râm, ủ với lá chuối 7 ngày
(thỉnh thoảng đảo cho đều, để nổi mùi hương) rồi lấy
ra phơi hoặc sấy nhẹ (50 - 60°C) cho khô.
Bào chế
Vỏ rửa sạch, đồ mềm, thái miếng phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.
T ính vị, quy kinh
Khổ, sáp, lương. Vào hai kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Phát hãn, giải biểu, khu phong, trừ thấp, mạnh gân cốt,
tăng trí nhớ. Chủ trị; Đau lưng do phong hàn thấp,
nhức xương, tê Ịiệt hoặc gân xương co quắp, phong
thấp sựng đau, bị đánh, bị ngã, ứ tích sưng đau, cảm,
sốt, họng sưng đau, tiêu hóa kém, bí tiểu tiện, phù
thũng, trẻ con chậm lớn, còi xương.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 10 - 20 g vỏ khô, dạng thuốc sắc hoặc
rượu thuốc.
NGŨ GIA BÌ GAI (Vỏ rễ, vỏ thân)
Cortex Acanthopanacis trifoliati
Vỏ rễ và vỏ thân đã phơi hay sấy khô của cây Ngũ gia
bì gai (Acanthopanax trifoliatus (L.) M err.), họ Nhân
sẫm (Araliaceaẹ).
M ô tả
Mảnh vỏ cuộn hình lòng máng, dài 10 - 20cm, chiều
rộng 0,5 - Icm, dày khoảng 1 - 3mm. M ật ngoài có
lớp bần mỏng, màu vàng nâu nhạt có nhiều đoạn rách
nứt, để lô lớp trong màu nâu thẫm. Mặt cắt ngang lởm
chỏím. Chất nhẹ, giòn, hơi xốp. Mùi thơm nhẹ.
Vi phẫu
Lớp bần gồm nhiều hàng tế bào hình chữ nhật, xếp
chồng lên nhau thành dãy xuyên tâm đều đặn. Tầng
phát sinh bần lục bì gồm một lớp tế bào hình chữ nhật.
Mô mềm có tế bào màng mỏng, hình dạng méo mó.
Trong mô mềm vỏ rải rác CQ ống tiết và tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. Sợi mô cứng xếp thành từng đám
rải rác theo một vòng không liên tục giữa ranh giới mô
mềm và libe. Vùng libe dày có các tia tuỷ xuyên tâm.
Tầng sinh libe - gỗ.
Soi bột
Nhiều tế bào mộ cứng hình chữ nhật hoặc hình nhiều
cạnh rriàu vàng nhạt, màng rất dày, ống trao đổi rõ,
đứng riêng lẻ hoặc tụ lại từng đám. Sợi màng dày, có
ống trao đổi rõ. Mảnh bần tế bào hình nhiều cạnh,
màng dày, màu vàng nhạt. Tế bào mô mềm hình nhiều
cạnh, màng mỏng, chứa nhiều hạt tinh bột nhỏ hình
nhiểu cạnh, đơn hoặc kép. Tinh thể calci oxalat hình
cầu gai, có đường kính 12 - 40 |a,m.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản lĩỊỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm, sấy ở 120°c
trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: n - butanol - ethanol - düng dịch
amoniac (7; 2: 5).
(Pha dung dịch amoniac; Trộn 1 thể tích amoniac đậm
đặc (TT) với 3 thể tích nước).
Dung dịch thử: Ngâm 0,5 g bột dược liệu với 5 ml
ethanol 80% (TT), đun trong cách thủy khoảng 15
phút, lọc lấy phần dịch trong.
Dung dịch đối chiếu; Hoà tan acid oleanolic trong
cloroform để được dung dịch chứa 0,5 mg/ml.
Cách tiến hành: Châm riêng biệt lên bản mỏng 20 ịil
dung dịch thử và 10 |J.1 dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai khoảng 12 cm, lấy bản mỏng ra để khô ở
nhiệt độ phòng. Phun dung dịch vanilin 1% trong hỗn
hợp cùng thể tích methanol và acid phosphoric đâm
đặc. Sấy bản mỏng ở 120°c khoảng 5 phút, xuất hiện 3
vết màu tím cùng màu với vết của acid oleanolic và có
Rr, = 0,80; Rr, = 0,95; Rrj = 1,06.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 6,5% (Phụ lục 7.6).
Trơ không tan trong acid
Không quá 4% (Phụ lục 7.5)
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4)
C hế biến
Thu hoạch vỏ rễ, vỏ thân vào mùa hạ, mùa thu. ủ cho
thơm, phơi trong bóng râm, chỗ thoáng gió hoặc sấy
nhẹ ở 50°c đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
NGŨ VỊ TỬ
Fructus Schisandràe
Quả chín phơi hoặc sấy khô của cây Ngũ vị bắc
{Schisandra chinensis (Turcz.) Baill.) hoặc cây Hoa
trung ngũ vị hay Ngũ vị Hoa nam {Schisandra
sphenanthera Rehd. et Wils.), họ Ngũ vị
(Schisancỉraceae).
M ô tả
Ngũ vị Bắc: Quả hình cầu không đều hoặc hình cầu
dẹt, đường kính 5 - 8 mm. M ặt ngoài màu đỏ, đỏ tía
hoặc đỏ thẫm, nhăn nheo, có dầu, thịt quả mềm. Có
trường hợp mặt ngoài màu đỏ đen hoặc phủ lớp phấn
trắng. Có 1 - 2 hạt hình thận, mặt ngoài màu vàng
nâu, sáng bóng, vỏ hạt mỏng, giòn. Thịt quả mùi
nhẹ, vị chua. Sau khi đập vỡ, hạt có mùi thơm. VỊ
cay, hơi đắng. • ml cloroform (TT). Đun hồi lưu trên cách thuỷ khoảng
Ngũ vị Hoa nam: Quả tương đối nhỏ, mặt ngoài màu
đỏ nâu đến nâu, khô héo, nhăn nheo. Thịt quả thường
dính chặt vào hạt.
Vi phẫu
Ngu vị bắc: Vỏ quả ngoài gổm một hàng tế bào hình
vuông hoặc hình chữ nhật, vách hơi dày, bên ngoài
phủ lớp cutin, rải rác có tế bào dầu.
Vỏ quả giữa có 10 hàng tế bạo mô mềm hoặc hơn,
vách mỏng chứa hạt tinh bột, rải rác có những bó
mạch chồng chất, nhỏ.
Vo quả trong gồm 1 hàng tế bào hình vuông nhỏ. vỏ
hạt có 1 hàng tế bào đá xếp xuyên tâm kéo dài, vách
dảy, có các lô nhỏ dày đặc và cac ống. Ngay bên dưới
vỏ hat có 3 hàng tế bào đá hoặc hơn, hình tròn, hình
tam giác, hoặc hình đa giác có lỗ tương đối lớn. Bên
dưới lớp tế bào đá, có mấy hàng tế bào mô mềm.
Phần sống noãn của hạt có các bó mạch; có một hàng
tế bào hình chữ nhật chứa tinh dầu màu vàng nâu, dưới
nữa là 3 - 5 hàng tế bào nhỏ.
Tế bào vỏ trong của hạt nhỏ, vách hơi dày. Tế bào nội
nhũ chứa giọt dầu và hạt aleuron.
Soi bôt
Ngũ vị bắc:
Màu tía thẫm, tế bào đá của vỏ hạt có hình đa giác
hoặc đa giác kéo dài khi nhìn trên bề mặt, đường kính
18 - 50 |j.m, vách dày với các ống iỗ nhỏ, sít nhau; các
khoang chứa chất dầu màu nâu sẫm vô định hình. Tế
bào đá của lớp trong vỏ hạt có hình đa giác, hình tròn
hoặc các dạng hình không đều, đưcmg kính tới 83 )0,m,
vách hơi dày với lỗ to. Tế bào vỏ quả hình đa giác khi
nhìn trên bề mặt, thành tế bào phía ngoài lồi lên tạo
thành lớp tế bào dạng chuỗi hạt, phủ lóp cutin, có vân
sọc. Trong vỏ quả rải rác có tế bào dầu. Tế bào vỏ quả
giữa nhăn nheo, chứa chất màu nâu vô định hình và
hạt tinh bột.
Định tính
A. Lấy 1 g bột dược liệu thô, cho vào ống nghiêm,
thêm 10 ml nước, ngâm 10 phút, thỉnh thoảng lắc đều,
lọc. Cô bốc hơi dịch lọc đến còn 2 - 3 ml, cho tiiêm 10
- 15 ml ethanol (TT), lắc mạnh trong 5 phút, lọc. Bốc
hơi hết ethanol, thêm nước đến 10 ml, thêm 1 ít bột
than hoạt, lắc đều, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc, trung hoà
bằng dung dịch natri hydroxyd 5% (TT), thêm 1 giọt
dung dịeh đồng Sulfat (TT), đun sôi, lọc, thêm 1 giọt
dung dịch kali permanganat (TT), màu tím biến mất,
xuất hiện kết tủa trắng.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel GF 254 đã hoạt hoá ở 1 10°c trong
khoảng 30 phút.
Dung môi khai triển; Lấy lóp trên của hỗn hợp ether
dầu hoả (30° - 60°) - ethyl format - acid fom iic (15:
5:1).
Dung dịch thử; Lấy 1 g dược liệu đã cắt nhỏ, thêm 20
30 phút, lọc, bốc hơi dịch lọc tới cắn. Hoà tan cắn
trong 1 ml cloroform (TT) được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu; Lấy 1 g bột Ngũ vỊ tử, tiến hành
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 ịil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại ở
bước sóng 254 nm. sắc ký đồ của dung dịch thử phải
có các vết có cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết
trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Đ ộẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn n á t .
Qụả cộ đường kính dưới 0,5 cm: Không quá 5% (Phụ
lue 9.4).
Chê biên
Thu hoạch vào mùa thu, hái lấy khi quả chín, nhặt bỏ
cành, cuống quả, loại bỏ tạp chất, phơi khô hoặc sau
khi đồ phơi khô.
Bào chế
Ngũ vị tử đã loại bỏ tạp chất, khi dùng giã vụn.
Thố ngũ vị tử (chế giấm): Lấy Ngũ vị tử sạch! trộn với
giấm cho thấm đều, đậy kín. Sau đó đồ đến có màu
đen, phơi hoặc sấy khô, khi dùng giã nát. Cứ 100 kg
Ngũ vị tử cần 20 lit giấm, nếu cần pha loãng thêm. Sau
khi chế mặt ngoài Ngũ vị tử bắc có màu đen, nhuận do
có tính dầu, hơi sáng bóng, thịt quả mềm, dính. Mặt
ngoài vỏ quả trọng màu nâu đỏ, sáng bóng.
Ngũ vỊ tử nam, sau khi chế giấm, mặt ngoài màu đen
nâu, khi khô nhăn nheo, thịt quả thường dính chặt
vào hạt. Mặt ngoài vỏ quả trong màu nâu, không
sáng bóng.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc mọt.
T ính vị, quy kinh
Toan, cam, ôn. Vào các kinh phế, tâm, thận.
Công năng, chủ trị
Thu liễm, cố sáp, ích khí, sinh tân, bổ thận, an thần.
Chủ trị; Ho lâu ngày hư suyễn, mộng tinh, di tinh, hoạt
íĩ" ’
Î “ .1"; t , s ■ kW, 5 p nhẹ iíý qũả, loại bò tặp chấÌ ríi lại pW khô
mạch hư, rriỏi mệt, nội nhiệt tiêu khát. Đánh trống
ngực, mất ngủ.
, ___
L/ í f ’ • Ngưu bàng tử sao: Cho Ngưu bàng tử sạch vào nổi, sao.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Đang cảm sốt cao, đang lên sởi hoặc sốt phát bán,
không dùng. ; Để nơi S ô , mát.
NGƯU BÀNG TỬ
Fructus A rctii
n ’ IV K'
Q u a gưu ang
Quả chín phơi khô của cây Ngưu hàng {Arctium lappa
'L.),họCúc{Asteraceae).
, đan độc, nhọt độc sưng lở.
M ô tả
Quả hình trứng ngược dài, hơi dẹt, hơi cong, đài 5 - 7
mm, rộng 2 - 3 mm. Mặt ngoài màu nâu hơi xám, có
đốm màu đen, có vài cạnh dọc, thường có 1 - 2 cạnh
giữa tương đối rõ. Đỉnh tròn tù, hơi rộng, CÓ vòng tròn
ở đỉnh và vết vòi nhụy nhọn còn sót lại ở chính giữa.
Đáy quả hơi hẹp lại. v ỏ quả tương đối cứng, khi nứt
ra, trong có một hạt. v ỏ hạt mỏng, hai lá mầm màu
trắng hơi vàng, có dầu, Không mùi, vị đắng, hơi cay
vàtêlưỡ i.
„ .,
Soi bột
Màu nâu hơi xanh lục; tế bào đá của vỏ quả hơi dẹt,
hình thoi, thon nhỏ dần, hình bầu dục dài hoặc hình
trứng thon dần, thấy có khảm nhỏ khi nhìn trên bề
mặt. Nhìn từ phía bên, thấy hình gần chữ nhật hoặc
thon dài, hơi cong, dài 7 0 - 2 2 4 |am, rộng 13 - 70 |Lim;
thành tế bào dày tới 20 p,m, hoá gỗ, có các lỗ, bề
n p n g rộng ra-_Khi nhìn ngang, thấy tế bào vân lưới
giöä, có hình đa giác, thành tế bào có
những đốm dày. Nhìn dọc, thấy tế bào thon dài,
thành tế bào có vân nhỏ, dày đặc, đan chéo. Tinh thể
calci oxalat hình lăng trụ có đường kính 3 - 9 p,m, có
nhiều trong tế bào mô mềm màu vàng của vỏ quả
§iũ’â, đường yiển của các tế bào đắ nhìn không rõ.
Các tế bào lá mầm chứa đầy hạt aleuron, một số tế
bào chứa những cụm tinh thể calcị oxalat và những
tiho.
Định tính
Quan sát bột dược liệu dưới ánh sáng tử ngoại (365
nm) thấy có huỳnh quang màu lục.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, I g, 105“C, 5 giờ).
T ro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6)
C hế biến
h»“ !' thu, hái lỉy chùm q u ỉ chín, phơi
Bào chế
Ngưu bàng tử: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô,
khi dùng đập t h à n M t o g ^ n h
nhỏ lửa đến khi hơi phồng lên“ hơi có mùi thơm' KW
dùng giã nát.
Bảo quản
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, han. Vào các kinh phế, vị.
Công năng, chu trị
Sơ tán phong nhiệt, tuyẽn pHế, thấu chẩn, giâi độc,
thông lợi yết hầu. Chủ trị: Cam mạo phong nhiệt, ho
đờm nhiều, sởi, phong chẩn, yết hầu sưng đẩu, quai bị,
^ ^ ■' ■
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc.
; •
NGƯU HO ÀNG
Calculus Bovis
Sỏi mật khô của Bò {Bos taurus domesticus Gmelin),
thuộc họ Bò {Bovidae).
Mô tả
Nguxi hoàng có hình trứng, hình cầu không đều, hình
tam giác, hoặc hình khối lón nhỏ không đều, đường
kính 0,6 - 4,5 cm, một số ít có hình ống hoặc mảnh
vụn. Mặt ngoài màu vàng đỏ đến vàng nâu; đôi khi
mặt ngoài có một lóp màng mỏng, sáng bóng, màu
đen thường gọi là " ồ kim y" (áo vàng đen). Ngưu
hoàng đôi khi có hòn hơi thô, có vết rạn, có mấu nhô
lên, đôi khi có vân nứt như mai rùa. Thể nhẹ, chất
giòn, dễ bóc, mặt bẻ màu vàng kim, có thể thấy lớp
vân đồng tâm, nhỏ, dày đặc, đôi khi có tâm trắng. Mùi
thơm mát, vị đắng sau ngọt, có cảm giác mát lạnh.
Cắn dễ vỡ nhưng không dính răng.
Định tính
A. Lấy 1 lượng nhỏ dược liệu, hoà vào nước trong, bôi
lên móng tay, nhuộm thành màu vàng.
B. Lấy 1 lượng nhỏ dược liệu hoà với dung dịch clorai
hydrat (TT), không đun nóng, soi dưới kính hiển vi
thấy các khối không đều, chứa nhiều hạt nhỏ màu nâu
vàng, nâu hoặc đỏ nâu kết thành, gặp clorai hydrat, sắe
tố này sẽ tan và hiện màu vàng kim sáng, để lâu biến
thành màu lục.
c . Lấy 1 lượng nhỏ bột dược liệu trộn với 1 ml
cloroform (TT), lắc đều, thêm 2 giọt acid sulfuric (TT)
và 2 giọt dung dịch nước oxy già 30% (TT), lắc đểu,
xuất hiện màu lục.
D. Lấy 0,1 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm
Iml acid hydrõcloríc 10% (TT) và 10 ml cloroform
(TT), lắc kỹ. Lớp cloroform có màu nâu vàng, tách lớp
cloroform vào một bình gạn, thêm 5 ml dung dịch bari
hydroxyd (TT), lắc đều, có kết tủa màu nâu vàng.
Tach, loại lớp nước và tủa, lấy ra 1 ml dung dịch
cloroform, thêm vào 1 ml anhydrid acetic (TT), nhỏ
thêm 2 giọt acid sulfuric (TT), lắc đểu, để yên, đung
dịch sẽ có màu lục.
E. Phưcmg pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng silieagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển: isooctan - ethyl acetat - acid
acetic băng (15:7:5).
Dung dịch thử; Lấy 10 g bột dược liệu, thêm 20 ml
cloroform (TT), lắc siêu âm 30 phút lọc, bốc hơi dịch
lọc đến cắn, hoà tan cắn trong 1 ml ethanol (TT).
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan acid cholic và acid
deoxycholic trong ethanol (TT) để được dung dịeh có
nồng độ 2 mg mỗi chất trong 1 ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 |al
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng.
Phun dung dịch acid sulfuric 10% trong ethanol (TT),
sấy ở 105®c trong 5 phút, quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 365 nm. Trên sắc ký đồ, dung dịch
thử phải cho các vết phát quang cùng màu và eùng Rf
với các vết của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 9 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Chế biến
Khi mổ bò, lấy túi mật, chú ý nắn túi và ống mật nếu
thấy có cục rắn, cứng thì rạch ngay túi m ật ra, lọc qua
rây, lấy ngưu hoàng, bỏ màng mỏng bên ngoài, phơi
âm can. Nếu để lâu, dịch mật ngấm vào Ngưu hoàng
sẽ làm Ngưu hoàng đen, phẩm chất kém. Lấy Ngưu
hoàng, rửa qua rượu, bọc kín, phơi trong bóng râm cho
khô. Có nơi tẩm bằng rượu rồi lại tẩm nước gừng
loãng, phơi trong bóng râm cho khô. Không được phơi
nắng hay sấy lửa, không phơi chỗ có gió mạnh, không
để ra ánh sáng để tránh Ngưu hoàng bị nứt vỡ, sẫm
đen lại.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh ánh sáng, trong bao bì kín,
tránh bị đè ép.
Tính vị, quy kinh
Cam, lương. Vào các kinh tâm, can.
Công năng, chủ trị
Thanh tâm, trừ đàm, khai khiếu, mát gan, trừ phong,
giải độc. Chủ trị: Nhiệt bệnh, tinh thần hôn ám, trúng
p h o n g , đ à m m ê , k in h g iả n , c o g iậ t, đ iê n G U ồng, h ọ n g
sưng đau, viêm miệng lưỡi, nhọt độc sưng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 0,15 - 0,35 g, dạng thuốc bột hoặc hoàn
tán. Đùng ngoài, lượng thích hợp, tán bột, đắp nơi đau.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không được dùng.
NGƯU TẤT (Rễ)
R adix Achyranthis bidentatae
Rễ đã chế biến và phơi hay sấy khô của cây Ngưu tất
di thực {Achyranthes hidentata Blume), họ Rau giền
{Amaranthaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ, dài 15 - 30 cm, đưòng kính 0,3 - 1,0 cm.
Đầu trên m ang vết tích của gốc thân, đầu dưới thuôn
nhỏ. M ặt ngoài màu vàng nâu, có nhiều nếp nhăn
dọc nhỏ và vết tích của rễ con. M ặt cắt ngang ngoài
cùng có lớp bần m ỏng, màu nâu, rồi đến phần mô
mềm có nhiều chấm vàng nhạt (bó libe - gỗ cấp 3).
Vị đắng, chua.
Vi phẫu
Lớp bần gồm 3 - 4 hàng tế bào hơi dẹt và sần sùi, có
chỗ bị bong ra. Mô mềm vỏ gồm khoảng 10 hàng tế
b à ỡ trò n to , m à n g m ỏ n g , lib e - g ỗ x ế p c h ồ n g lê n n h a u ,
từng bó riêng lẻ thành nhiều vùng, xen kẽ không đều
nhau. Tại trung tâm có 3 bó libe - gỗ to giống như ba
hình tam giác cân có đỉnh gặp nhau ở tâm điểm. Libe -
gỗ có cấu tạo cấp 3; mỗi bó libe - gỗ gồm: Libe phía
ngoài (đáy của tam giác cân), tế bào libe nhỏ, màng
mỏng, xếp tương đối đều đặn, tầng sinh libe gỗ khá rõ,
gỗ ở phía trong (phía đỉnh tam giác cân và chiếm phần
lớn diện tích tam giác) gồm mạch gỗ to màng dày hoá
gỗ rất rõ, mô mềm gỗ rất ít; tia ruột rộng hẹp không
đều, đi xuyên qua phần libe - gỗ, màng tế bào không
hoá gỗ.
Soi bột
Mảnh bần vụn nát, màu vàng nâu, rời nhau hoặc tụ
thành từng đám, mảnh mô mềm màu vàng nhạt hơn,
gồm những tế bào nhiều cạnh, màng mỏng. Rất nhiều
mạch điểm. Tinh thể calci oxalat hình khối. Rải rác có
hạt tinh bột hình đầu hay hình mũ.
Định tính
A. Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 50 ml dung dịch natri
clorid 1% (TT), đun sôi nhẹ, lọc, cho dịch lọc vào ống
nghiệm, lắc, xuất hiện nhiều bọt bền vững (saponin).
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm, đã được hoạt
hoá ở 1 IO°C trong 1 giờ.
Hệ dung môi khai triển: Cloroform - methanol (40: 1)
Dung dịch thử: Cân 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml
ethanol (TT), đun cách thuỷ hồi lưu trong 40 phút, rồi
để yên. Lấy 10 ml dung dịch ở phía trên, thêm 10 ml
dung dịch acid hydrocloric đậm đặc (TT), đun hồi lưu
trong 1 giờ, cô dịch chiết còn khoảng 5 ml, rồi thêm
10 ml nước, chiết với 20 ml ether dầu hoả (độ sôi ở 60
- 90“C). Bốc hơi dịch chiết ether dầu hoả tới cắn, hoà
cắn trong 2 ml ethanol để dùng làm dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch acid oleanolic chuẩn
0,1 % trong ethanol. Nếu không có acid oleic chuẩn có
thể dùng 2 g bột Ngưu tất, tiến hành chiết như dung
dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 fil
dung dịch đối chiếu và 10 - 20 ịil dung dịch thử. Sau
khi triển khai, để khô bản mỏng ngoài không khí rồi
phun thuốc thử hiện màu là dung dịch acid
phosphomolypdic 5% trong ethanol (TT) và sấy ở
110 °c trong 10 phút, sắc ký đồ của dung dịch thử phải
có vết có cùng màu sắc và giá trị Rf với vết của acid
oleanolic trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. Nếu
dùng Ngưu tất chiết dung dịch đối chiếu thì trên sắc
ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có cùng màu
sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Kliông quá 15% (Phụ lục 5.16).
T ro toàn phần
Không quá 9% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ gốc thân còn sót lại: Không quá 1%
Tạp chất khác: Không quá 0,5%.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa đông, khi thân và lá khô héo, đào
lấy rễ, chọn loại rễ to, cắt bỏ rễ con, loại bỏ đất, buộc
thành bó nhỏ, phơi đến khi héo, khô nhăn, xông lưu
huỳnh 2 lần cho mềm. cắt bằng phần đầu, phơi khô.
Bào chế
Ngưu tất đã loại bổ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, trừ bỏ
gốc thân còn sót, cắt khúc, phcfi khô; hoặc thái mỏng 1
- 2 mm, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh ẩm và mốc mọt.
T ính vị, quy kinh
Khổ, toan, bình. Vào các kinh can, thận.
Gông năng, chủ trị
Bổ can thận, mạnh gân xương, trục huyết ứ, thông
kinh mạeh. Chủ trị; Thắt lưng, đầu gối đau mỏi, gân
xương yếu, kinh nguyệt bế tắc, hòn cục, can dương
huyễn vựng (chóng mặt do can dương nghịch lên),
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Phụ nữ Gố thai, băng huyết, dùng cẩn thận.
NHA ĐẢM TỬ
Fructus Bruceae
Xoan rừng, Sầu đâu cứt chuột
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây sầu đâu cứt
chuột (Brucea javanica (L.) M err.), họ Thanh thất
{Simaruhaceae)
M ô tả
Quả nhỏ hình trứng hay trái xoầíi, dài 6 - 10 mm,
đưòtig kính 4 - 7 mm. Mặt ngoài màu đen hoặc nâu.
Trên mặt vỏ quả có những nếp nhăn hình mạng,
khoang hình đa giác không đều, cả hai mặt đều có gân
rõ, đỉnh quả nhọn, đáy có vết cuống quả, vỏ cứng và
giòn. Hạt hình trứng, dài 5 - 6 mm, đường kính 3 - 5
mm, mặt ngoài màu trắng hoặc trắng ngà, có vân lưới,
vỏ hạt cứng mỏng, mặt trong vỏ hạt màu vàng nhẵn
bóng, nhân hạt (lá mầm) màu trắng kem, cổ dầu.
Không mùi, vị rất đắng.
Vi phẫu
Ngoài cùng là lóp biểu bì dắy, tiếp theo là mô mềm
vỏ quả giữa gồm nhiều hàng tế bào dẹt hình đa giác,
trong có các mạch gỗ. Vòng mô cứng được tạo bởi
các tế bào đa giác đều đặn, có thành dày. Trong cùng
là mô mềm của nội nhũ, gồm các tế bào đa giác hoặc
hơi tròn.
Soi bột
Bột vổ quả: Màu nâu, tế bào biểu bì hình đa giác, chứa
chất màu nâu, tế bào mô mềm hình đa giác, chứa cụm
tinh thể calci oxalat, đường kính tới 30 |j,m các tinh
thể calci oxalat và hình lăng trụ. Tế bào đá tròn hoặe
hình đa giác, đường kính 14 - 38 |am.
Bột hạt: Màu trắng ngà, tế bào vỏ hạt cứng hình đa
giác, hơi kéo dài. T ế bào nội nhũ và lá mầm chứa hạt
aleuron.
Độ ẩm
Không quá 8 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ quả có màu nâu nhạt: Không quá 50%.
Tỷ lệ quả non lép: Không quá 5%
Cành, cuống quả: Không quá 1%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, hái lấy quả chín, loại bỏ tạp
chất, rửa sạch, phơi hoặc sấy nhẹ đến khô.
Bào chê
Bóc vỏ quả và loại các tạp chất, lấy hạt dùng.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn, hơi độc. Vào các kinh đại trường, can.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, triệt ngược, chỉ lỵ, hủ thực. Chủ
trị; Bệnh lỵ, sốt rét.
Dùng ngoài: Điều trị thịt mọc thừa, trai chân.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 0,5 - 2 g, dùng Long nhãn bọc ngoài hoặc
cho vào nang keo để nuốt, có thể ép bớt dầu để tránh
bị nôn.
Chú ý: Uống quá liều có thể gây đau bụng, nôn mửa,
kém ăn, người mệt.
Dùng ngoài: Luợng thuốc thích hợp, giã nát hạt hoặc
ép lấy dầu đắp và bôi ngoài.
Kiêng kỵ
Suy nhược toàn thân, tỳ vị hư hàn không nên dùng.
NHÂN SÂM (Rễ)
Radỉx Ginseng
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Nhân sâm {Panax
ginseng C.A.Mey), họ Nhân sẫm {Araliaceae). Sâm
trồng gọi là viên sâm, sâm mọc hoang gọi là sơn sâm.
Mô tả
Viên râm ; Sâm trồng, phơi hoặc sấy khô; rễ cái có
hình thoi hoặc hình trụ tròn, dài khoảng 3 - 1 5 cm,
đưòng kính 1 - 2 cm, mặt ngoài màu vàng hơi xám,
phần trên hoặc toàn bộ rễ có nếp nhãn dọc rõ, có khía
vân ngang, thô, không liên tục, rải rác và nông, phần
dưới có 2 - 3 rễ nhánh và nhiều rễ con nhỏ, dài, thường
có mấu dạng củ nhỏ không rõ. Thân rễ (Lô đầu) sát ở
đầu rễ, dài 1 - 4 cm, đường kính 0,3 - 1,5 cm, thưòng
cong và co lại, có rễ phụ (gọi là Đinh) và có vết sẹo
thân, tròn, lõm, thưa (gọi là Lô uyển). Chất tương đối
cứng, mặt bẻ màu trắng hơi vàng, có tinh bột rõ; tầng
phát sinh vòng tròn, màu vàng hơi nâu; vỏ có ống tiết
nhựa, dạng điểm, màu vàng nâu và những kẽ nút dạng
xuyên tâm. Mùi thơm đặc trưng, vị hơi đắng và ngọt.
Hồng săm: Hấp, sấy và phơi khô rễ viên sâm thu được
Hồng sâm; Hồng sâm có dạng rễ cái hình thon hờặc
hình trụ, dài khoảng 3 - 1 5 cm, đường kính 1 - 2 cm,
mặt ngoài trong mờ, màu nâu hơi đỏ, đôi khi có một
vài vết đốm màu nâu hơi vàng thẫm, có rãnh dọc, vân
nhăn và các vết sẹo rễ con; phần đầu rễ cái có các
vòng tròn gián đoạn, không rõ nét; phần đuôi rễ cái
mang 2-3 rễ nhánh vặn xoắn, chéo nhau và nhiều rễ
con cong queo, hoặc chỉ mang những vết sẹo thân,
tròn, lõm (Lô uyển); một số thân rễ mang 1 - 2 rễ phụ,
còn nguyên dạng hoặc đã gẫy (gọi là đinh). Chất cứng
và giòn, mặt bẻ gẫy nhẵn, tựa như sừng. Mùi thơợi đặc
trưng, vị ngọt và hơi đắng.
Sơn sảm: Nhân sâm mọc hoang, phơi hay sấy khô.
Dược liệu là rễ cái, dài bằng hoặc ngắn hơn thân rễ; có
hình chữ V, hình thoi hoặc hình trụ, dài 2 - 10 cm; mặt
ngoài màu vàng hơi xám, có vân nhăn dọc, đầu trên có
các vòng vân ngang, trũng sâu, dày đặc; thựờng có 2
rễ nhánh; các rễ con trông rõ ràng, mảnh dẻ, nhỏ sắp
xếp có thứ tự; có mấu nổi lên rõ gọi là 'mấu hạt trân
châu'. Thân rễ mảnh dẻ, nhỏ, dài; bộ phận trên có các
vết sẹo thân, dày đặc, các rễ phụ tương đối dày đặc,
trông tựa như hình hạt táo.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang: Tầng bần có một số hàng tế bào. v ỏ
hẹp; phía ngoài libe có khe nứt, phía trong libe có tế
bào mô mềm, sắp xếp tương đối dày hoặc rải rác, với
những ống nhựa ehứa chất tiết màu vàng. Tầng phát
sinh hình vòng tròn; tia gỗ rộng, các mạch rải rác, đofn
hoặc tụ họp lại, xếp thành dãy xuyên tâm, gián đoạn,
đôi khi có kèm theo các sợi không hoá gỗ; tế bào mô
mềm có chứa những cụm tinh thể calci oxalat.
Soi bột
Bột viên sâm; Màu trắng hơi vàng, mảnh vụn ống
nhựa dễ nhìn thấy, chứa chất tiết dạng khối, màu vàng.
Cụm tinh thể calci oxalat có góc nhọn đưòfng kinh từ
20 - 68 ịim . Tế bào bần gần hình vuông, hoặc hình
nhiều cạnh, thành mỏng, hơi nhăn. Các mạch hình vân
lưới và hình thang, đường kính 1 0 - 56 |j,m. Khá nhiểu
hạt tinh bột, hạt đoti gần hình cầu, hình bán nguyệt
hoặc hình nhiều cạnh, không đều; đường kính 4 - 20
|j,m, rốn dạng điểm hoặc dạng khe; hạt kép do 2 - 6 hạt C ách dùng, liều lượng
đơn hợp thành. Ngày dùng 3 - 9 g. Dạng thuốc hãm hoặc lấy dịch
Vi phẫu và bột của Hồng sâm: Giống như đã mô tả chiết bằng cách: Thái lảt mỏng cho vào chén sứ,
ở trên, trừ phần các hạt tinh bột. thêm ít nước, đậy nắp, đun cách thuỷ đến khi chiết
, hết mùi vi.
Định tính
Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 5 ml ethanol 96% Kiêng kỵ
(TT), lắc 5 phút; lọc. Lấy một ít dịch lọc, bốc hơi đến Không được dùng phối hợp với Lê lô.
cắn khô; nhỏ giọt vào cắn dung dịch cloroform bão
hoà stibi triclorid (TT), rồi bốc hơi đến khô, sẽ có màu ^ ^
tím NHÂN TRẦN
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4). H e rb a A d e n o sm a tìs caerulei
Ban mong; Silicạgel G, bê dày 500 fxm. ^ ___ Thân, cành mang lá và hoa đã phơi hay sấy khô của
Dung môi khai triín; c^oroform - ethyl acetal - eäy Nhân trín ẩ i r ), ho Hoa

Dung dich thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 40 ml

cloroform (TT), đun hồi lưu cách thủy 1 giờ, bốc hơi M ô tả
đến cắn khô; thêm 0,5 ml nước vào cắn và thêm 10 ml Thân hình trụ, rỗng giữa, màu nâu đen, có lông nhỏ,
n - butanol bão hoà nước (TT), lắc siêu âm 30 phút; mịn. Lá mọc đối, nhăn nheo, hình trái xoan, dài 3,5 -
lấy phần dịch lỏng nổi lên trên, thêm 3 thể tích dung 4,5 cm, rộng 2 - 3 cm. Mặt trên lá màu nâu sẫm, mặt
dịch amoniac (TT), trộn đều rồi để yên, bốc hơi dịch dưới màu nâu nhạt, hai mặt đều có lông. Mép lá khía
này đến khô, hoà tan cặn khô còn lại với 1 ml răng cưa tù. Gân lá hình lông chim. Cuống lá dài 0, 3-
methanol và dùng làm dung dịeh thử. 0,5 cm. Cụm hoa chùm hoặc bông ờ kẽ lá. Cánh hoa
Dung dịch đối chiếu; Lấy 1 g bột rễ Nhân sâm, tiến thường rụng, còn lá bắc và đài xẻ 5 thuỳ. Quả nang,
hành chiết như đối với dung địch thử. nhiểu hạt nhỏ (ít gặp). Dược liệu có mùi thom nhẹ, vị
Cách tiến hành: Chấm riêng biêt lên bản mỏng 1 - 2 |ll cay mát, hơi đắng,hơi ngọt,
mỗi dung dịch trên. Triển khai sắc ký xong, lây ban V . '
mỏng ra, hong khô ngoài không khí, phun dung dich V1 pnạu , •
acid su l^ ric 10% trong ethanol 96% (TT). Sây bản Lá- mểu bì trên và dướimang lông che chở đa bào
mỏng ở 105°c trong vàĩphút, quan sát ả ư á ánh sáng dãy, riêng biểu bì dưới có lông tiết và lỗ khí. Mô
mặt trời và đưới ánh sáng tử ngoại ở bưóc sóng 365 dfy góc nằm sát biểu bì trên của phần gân giữa. Bó
niĩi. Trên sắc ký đổ, dung dịch thử phải có cẩc vết libe - gỗ hình cung nằm giữa gân lá, gồm cung libe ở
thưòng và các vết có huỳnh quang cùng giá trị Rf và phíâ dưới, cụng gô ớ phía trên. Mô mềm gô có màng
màu sac với các vết của dung dịch đối chiếu. hoá gỗ. Dưới bó libe - gỗ có mô cứng (từng đám 3 - 6
tế bào hay từng tế bào riêng lẻ). Mô mềm giậu, gồm
C h ế biến một lớp tế bào hình chữ nhật xếp dọc.
Thường thu hoạch Nhân sâm vào mùa thu (tháng 9- Thân: Mặt cắt thân tròn. Biểu bì gồm lớp tế bào hình
10), ở những cây trồng từ 4 nam trở lên, rửa sạch, phơi lông tiết.
nắng nhẹ, hoặc sấy nhẹ đến khô. Mô mềm vo gồm nhữĩig tế bào màng mỏng. Nội W rõ,
Bào chế gồm một lớp tế bào hình chữ nhật xếp đều đặn. Libe
Viên sâm; ủ mềm, thái phiến mỏng, phơi khô. mong, tế bào libe nhỏ, màng mỏng. Trong libe rải rác
Sơn sâm: Khi dùng tán thành bột hoặc giã nát, hay có các đám sợi. Tầng phát sinh libe - gỗ Mạch gỗ
phân ra thành miếng nhỏ. ' hình nhiều cạnh xếp thành dãy tföng mô mềm gỗ. Tế
, , bào gỗ có màng dày hoá gỗ xếp đều đặn thành dãy
Bảo quản ^ xuyên tâm. Mô mềm ruột gồm tế bào hình gần tròn
Đựng trong hộp kín, để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh Soi bột
Cam, khổ, bình. Vào kinh tỳ, phế, tâm. bì lá gổm tế bào màng mỏng ngoằn ngoèo,
Công năng chủ trị mang lông che chở, riêng mảnh biểu bì dưới có lông
Đại bổ nguyên khí, phục mạch cố thoát, bổ tỳ ích phế, tiết và lỗ khí. Lông che chở đa bào một dãy, hoặc lông
sinh tân, an thần. Chủ trị: Cơ thể suy nhược, có thoát ngắn, hình nón có 1 - 2 tế bào. Lông tiết cũng gồm hai
chứng, chân tay lạnh, mạch vi, tỳ hư, ăn ít, phế hư ho loại, loại đầu đơn bào hình trái xoan hay hình phễu,
suyễn, tân dịch thưcíng tổn, miệng khát nước, nội nhiệt chân đa bào một dãy và loại đầu đa bào hình cầu
tiêu khát, đái tháo, bệnh lâu ngày gầy yếu, đánh trống (thưcmg là 8 tế bào), chân ngẵn đơn bào. Mảnh biểu bì
ngực, mất ngủ; liệt dưcmg, tử cung lạnh, suy tim kiệt thân gồm tế bào hình chữ nhật màng mỏng, có vân,
sức, ngất do bị bệnh tim. mang lông che chở, lông tiết. T ế bào mô cứng hình
chữ nhật, màng dày, khoang rộng, có ống trao đổi rõ.
Sợi dài, màng hơi dày, khoang rộng. Mảnh mạch xoắn.
Mảnh đài hoa gồm các tế bào màng mỏng, ngoằn
ngoèo, cũng mang hai loại lông tiết.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G
Dung môi khai triển: Ether dầu hoả -benzen - ethyl
acetat (100; 15: 5).
Dung dịch thử: Đun sôi 5 g dược liệu đã được cắt nhỏ
với 50 ml nước, cất kéo hơi nước trong bộ cất tinh dầu
khoảng 2 giờ, hứng lấy 10 ml dịch chiết. Để nguội, lắc
với 2 ml benzen, gạn lấy phần dịch chiết benzen làm
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: 2 (J.1 cineol hoà tan trong 1 ml
cloroform.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |J.1
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai, lấy bản mỏng
ra, để khô ngoài không khí, phun dung dịch vanilin
Ị % trong acid sulfuric (TT) (Cách pha: cứ 1 ml dung
dịch vanilin 1% trong ethanol, thêm 1. giọt acid
sulfuric đậm đặc, chỉ pha trước khi dùng), sấy bản
mỏng ở lOS^G trong 5 phút, sắc ký đồ của dung dịch
thử phải cỏ 4 vết có màu từ xanh đến xanh tím, trong
đó CÓ một vết có cùng màu và giá trị Rf với vết của
cineol trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ vụn n át
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 5%
(Phụ lục 9.5).
Định lượng tinh dầu
Tiến hành theo phưoíng pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 40 g dược liệu đã cắt
nhỏ. Cất kéo hơi nước với 200 ml nước trong 3 giờ.
Hàm lượng tinh dầu không ít hcín 0,35%.
Chế biến
TTiu hái khi cây đang ra hoa, phơi trong bóng râm hay
sấy ở 40 - 50“G đến khô. Tránh sấy quá nóng làm bay
mất tinh dầu.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị^
Khu phong trừ thấp, hành khí chỉ thống, tán ứ tiêu
thũng, giải độc ngừng ngứa. Chử trị; Phong thấp đau
xương, khí trệ đau bụng, mụn ghẻ Ịở, thũng độc, bì
phu thấp chẩn, ngứa, sưng đau do sang chấn, hoàng
đản, tiểu tiện ít vàng đục.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 10 - 15 g, dạng thuốc sắc.
Dùng ngoài: Lượng thích hợp, sắc lấy nước rửa hoặc
giã nhỏ đắp nơi đau.
NHÂN TRẦN TÍA
H erba Adenosm atìs bracteosỉ
Thân, cành mang lá và hoa đã phơi hay sấy khô của
cây Nhân trần tía (còn gọi là Nhân trần Tây Ninh)
{Adenosma hracteosum Bonáti), họ Hoa mõm chó
{Scrophulariaceae).
Mô tả
Thân mảnh có 4 cánh ở 4 góc, nhẵn, màu tía. Lá thuôn
dài 2 - 4 cm, rộng 0,6 - 0,9 cm mép lá có răng cựa, đầu
lá nhọn. Lá mỏng thường cuộn lại và dễ rụng. Cụm
hoa chùm, đặc, dài 1,5- 5 cm. Cánh hoa màu tím nhạt,
thường rụng, chỉ còn lại lá bắc và đài. Quả nang 2
mm, hạt nhỏ li ti màu đen hay màu nâu tía.
Dược liệu có mùi thơm nồng, vị cay mát và hơi đắng.
Định tính
Phương pháp sắc ký lóíp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G .
Dung môi khai triển: Ether dầu hỏa - benzen - ethyl
acetat (100:15:5).
Dung dịch thử: Đun sôi 5 g dược liệu đã được cắt nhỏ
với 50 ml nước, cất kéo hơi nước trong bộ cất tinh dầu
khoảng 2 giờ, hứng lấy 10 ml dịch chiết. Để nguội, lắc
với 2 ml benzen, gạn lấy phần dịch chiết benzen làm
dung dịch thử.
Dung dịch đối ehiếu: 2 \ủ cineol hoà trong 1 ml
cloroform.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |J,1
mỗi dung dịch trên, sau khi triển khai xong, lấy bản
mỏng ra, để khô ngoài không khí, phun dung dịch
vanilin 1% trong acid sulfuric (Cách pha: cứ 1 ml
dung dịch vanilin 1% trong ethanol, thêm 1 giọt acid
sulfuric đậm đặc, chỉ pha trước khi dùng), sấy bản
mỏng ở 105°c trong 5 phút. Trên sắc ký đồ, dung dịch
thử phải có 4 vết có màu từ xanh đến xanh tím, trong
đó có một vết có cùng màu và giá trị Rf với vết của
cineol của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6)
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4)
Định lượng tinh dầu
Tiến hành theo phưomg pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9 2). Dùng 40 g dược liệu đã cắt
nhỏ, thêm 200 ml nước, cất trong 3 giờ. Hàm lượng
tinh dầu không ít hơn 0,25%.
 Chế biến
Thu hái khi cây đang ra hoa, phơi hoặc sấy ở 40 - 50°c
đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng mát.
NHŨ HƯƠNG (Gôm nhựa)
G um m i resina O libanum
Chất gôm nhựa lấy từ các cây Nhũ hưcíng {Boswellia
carterii Birdw.), họ Trám (Burseraceae).
Mó tả
Nhựa cây khô có dạng hạt hình cầu nhỏ, dạng giọt
nước hoặc khối nhỏ không đều dài 0,5 - 3 mm, có khi
dính thành cục, màu vàng nhạt và thường có pha màu
lục nhạt, màu lam hoặc màu đỏ nâu, trong mờ, mặt
ngoài có một tầng bụi phấn màu trắng, sau khi bỏ lớp
bụi phấn mặt ngoài vẫn không sáng bóng. Chất cứng
giòn, mặt gẫy dạng sáp không sáng bóng, cũng có một
số nhỏ mặt gẫy sáng bóng dạng pha lê. Mùi thơm nhẹ,
vị hơi đắng. Nhai dược liệu lúc đầu vỡ vụn, sau đó
nhanh chóng mềm thành khối keo, nước bọt thành
dạng sữa và có cảm giác cay thơm nhẹ. Khi gặp nhiệt
dược liệu mềm ra, đốt có mùi thotti nhẹ (nhưng không
được có mùi tùng hưoìig), bốc khói đen và để lại tro
màu đen. Hoà trong nước, nhũ hưong cho một dịch
lỏng đục như sữa, nhũ hưcíng tan trong một phần
ethanol, ether, cloroform.
Định tính
Phân biệt nhũ hưcíng thật với chất giả mạo, lẫn tinh
dầu thông, côlôphan: Hoà nhũ hương vào acid acetic,
nhỏ giọt acid sulfuric đậm đặc vào, không được có
màu đỏ.
Tro toàn phần
Không quá 3 % (Phụ lục 7.6).
Chế biến
M ùa xuân và mùa hạ có thể thu gom, nhưng mùa xuân
tốt hofn, rạch các rạch dọc nhỏ trên thân cây lần lưọrt từ
dưới lên trên, hứng lấy nhựa, lúc nhựa khô lấy về. Nếu
nhựa khô rơi xuống đất thường dính tạp chất, phẩm
chất kém.
Bào chế
Lấy nhũ hương sạch, sao nhỏ lửa cho đến khi mặt
ngoài thấy chảy ra, hơi có màu vàng, lấy ra để nguội
hoặc sao đến khi mặt ngoài chảy ra, phun giấm và tiếp
tục sao đến khi mặt ngoài sáng trong, lấy ra để nguội.
Cứ 10 kg nhũ hương dùng 0,6 lít giấm.
Bảo quản
Để trong bao bì kín, nơi mát, tránh bụi.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, ôn. Vào các kinh tâm, can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Điều khí. hoat huyết, chỉ thống, trừ độc. ơ iủ trị: Khí
huyet ngưng trệ, thượng vị đau, ung nhọt sưng, sưng
đau ao sang chấn, hành kinh đau bụng, sau khi sinh đẻ
huyết ứ đau.
Cách dùng, lượng dùng
Dùng 4 - 12 g, sắc uống hoặc dạng hoàn tán. Dùng
ngoài tán bột mịn, bôi hoặc đắp lượng thích họíp.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
NHỤC ĐẬU KHẤU (Hạt)
Semen M yristicae
Hạt đã phơi khô của cây Nhục đậu khấu {Myristica
fragrans Houtt.), họ Nhục đậu khấu {Myristicaceae).
M ô tả
Hạt hình trứng hoặc hình bầu dục, dài 2 - 3 cm, đường
kính 1,5 - 2,5 cm. Mặt ngoài màu nâu tro hoặc vàng
xám, có khi phủ phấn trắng. Toàn thể hạt có rãnh dọc,
mờ nhạt và nếp nhăn hình mạng lưới không đều. Có
rốn ở đầu tù (rốn ở vị trí rễ mầm) cho thấy 1 điểm lồi
tròn, màu nhạt. Hợp điểm lõm và tối, noãn nhăn dọc
nối hai đầu hạt. Ngoài cùng là lớp vỏ hạt rồi đến lớp
ngoại nhũ sát lớp vỏ hạt. Phần ngoại nhũ gấp nếp ăn
sâu vào nội nhũ, màu nâu đỏ. Cây mầm nằm trong một
khoang rộng. Chất cứng, mặt gẫy hiện ra vân hoa đá,
lẫn với màu vàng nâu, đầu tù, có thể thấy phôi nhăn,
khô, nhiều dầu, mùi thơm nồng, vị cay.
Vi phẫu
Ngoài cùng là lớp vỏ hạt, tế bào có màng hơi dày. Lớp
ngoại nhũ sát lớp vỏ hạt, tế bào nhỏ và kéo dài theo
hướng tiếp tuyến, tế bào chứa chất màu nâu, rải rác có
những bó mạch, những tinh thể calci oxalat hình nhiều
cạnh trong phần vỏ. Phần ngoại nhũ ăn sâu vào nội
nhũ có màu nâu đỏ, tế bào to nhỏ không đều, tế bào
nội nhũ chứa hạt tinh bột, giọt dầu và giọt aleuron.
Bột
Màu nâu đỏ đến nâu xám, mùi^ thơm hắc, vỊ cay
đắng. Soi kính hiển vi thấy nhiều mảnh nội nhũ có
chứa hạt tinh bột, giọt dầu và hạt aleuron. Mảnh vỏ
hạt đôi khi có chứạ tinh thể calci oxalat hình nhiều
cạnh. Rải rác có tinh thể calci oxalat tách rời. Giọt
dầu. .Mảnh tế bào ngoại nhũ chứa chất màu nâu.
Mảnh mạch ít gặp. Tinh bột đa số là hạt đơn, đưèmg
kính 25 - 30 |Lim, điểm rốn rõ.
Định tính
A. Sau khi xử lý (nhuộm) vi phẫu bang dung dịch iod
(TT), nhỏ glycerin (TT) lên vi phẫu, quan sát ngay
dưới kính hiển vi, thấy hạt aleuron tưctìg đối lón giữa
các tinh bột màu xanh lam. Nếu tháy glycerin bằng
cloral hydrat (TT), quan sát thấy dầu béo hiện ra dưứi
dạng khối phiến, dạng lát vẩy, hơ nóng lập tức biến
thành giọt dầu.
B. Phương pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel G
Dung môi khai triển; Ether dầu hoả (60 - 90°) - benzen
( 1: 1).
Dung dịch thử; Hoà tan tinh dầu của dược liệu trong
clorofoirn (TT) để được dung dịch chứa 0,2 ml tinh
dầu trong 1 m l .
Dung dịch đối chiếu; Hoà tinh dầu của cây Nhục đậu
khấu trong cloroform (TT) để được dung dịch chứa 0,2
ml tinh dầu trong 1 ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng, phun
dung dịch thuốc thử anisaldehyd (TT), sấy ở 105°c
cho đến khi các vết hiện rõ. sắc ký đồ của đung dịch
thử phải có các vết có cùng màu sắc và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tỷ lệ vụn nát
Qua ráy có kích thước mắt rấy 3,150 mm; Không quá
5% (Phụ lục 9.5).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 20 g bột dược liệu.
Dược liệu phải chứa ít nhất 6 % tinh dầu.
Bào chế
Nhục đậu khấu loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô.
Nhục đậu khấu lùi (ổi nhục đậu khấu); Lấy bột mỳ
hoà với lượng nước thích hợp, thêm Nhục đậu khấu,
khuấy đều hoặc dùng nước làm mềm Nhục đậu khấu
bên ngoài rồi dùng bao 3 - 4 lớp bột mỳ. Đổ nhục đậu
khấu đã chuẩn bị ở trên vào bột hoạt thạch hoặc cát đã
sao nóng, sao dược liệu đến khi mặt ngoài có màu
vàng xém, lấy ra, rây bỏ bột hoạt thạch hoặc cát, bóc
vỏ ngoài, để nguội. Cứ 100 kg Nhục đậu khấu dùng 50
kg hoạt thạch hoặc ( 2 / 1).
Bảo quản
Để nỡi khô, mát, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh.
Tân, ôn. Vào các kinh tỳ, vị, đại trường.
Công năng, chủ trị „ „
Ôn trung, hành khí, sáp trưcmg, chỉ tả. Chủ trị: Tỳ vị
hư hàn, tiêu chảy lâu ngày không cầm, thượng vị đau
trưóng, nôn mửa.
C ách dùng, liều lượng.
Ngày dùng 3 - 9' g, dạng thuốc sắc. Thường phối hợp
với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Nhiệt tả, nhiệt lỳ không dùng.
NHỤC THUNG DUNG (Thân)
H erba C istanches
Thân có chất thịt, có vảy, đã phơi khô của cây Nhục
thung dung {Cistanche deserticoỉa Y.C.Ma), họ Lệ
dưcíng (Orohanchaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ dẹt, hơi cong, dài 3 - 15 cm, đường
kính 2 - 8 cm. Mặt ngoài màu nâu hoặc nâu xám, phủ
đầy những phiến vảy, chất thịt, sắp xếp như ngói Ịợp,
thường đỉnh vảy nhọn bị gãy. Chất thịt và hơi dẻo, thể
nặng, khó bẻ gẫy, mặt gãy màu nâu có những đốm nâu
nhạt của những bó mạch xếp theo vòng lượn sóng.
Mùi nhẹ, vị ngọt hơi đắng.
Định tính
Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 8 ml dung dịch acid
hydrocloric 0,5% trong ethanol (TT), đun hổi lưu trên
cách thuỷ 10 phút, lọc nóng. Trung hoà dịch lọc bằng
dung dịch amoniac (TT) và bốc hơi dịch lọc đến khô.
Hoà tan cặn trong 3 ml dung dịch acid hydrocloric 1%
(TT), lọc. Lấy 1 ml dịch lọc thêm 1 - 2 giọt thuốc thử
Dragendorff (TT), sẽ có kết tủa đỏ cam hay nâu đỏ.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Chế biến.
Thu hoạch vào mùa xuân, lấy dược liệu về, loại bỏ tập
chất, rửa sạch, cắt khúc, phơi khô.
Bào chế
Dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
lát dày, phơi khô.
Tửu thung dung (Chế rượu): Lấy phiến nhục thurig
dung sạch, thêm rượu, trộn đều, cho vào trong bình
thích hợp, đậy kín, nấu cách thuỷ hoặc đồ cho ngấm
hết rượu, lấy ra, phơi khô. Cứ 10 kg Nhục thung dung
dùng 3 lít rượu.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàn, ôn. Vào các kinh thận, đại trường.
Công nằng, chủ trị
Bổ thận dưoíng, ích tinh huyết, nhuận tràng thông tiện.
Chủ trị: Liệt dương, khó thụ thai, thắt lưng đầu gối đau
mỏi, gân xưoĩig vô lực, táo bón.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc. Thường phối hợp
với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Thận hoả vượng, di tinh, ỉa lỏng không nên dùng.
Ô D ư ợ c (Rễ)
Radix Linderae
Rễ khô của cây Ô dược ỤLindera aggregata (Sims)
Kosterm.), họ Long não (Lauraceae).
Mô tả
Hình thoi, hơi cong, có chỗ phình to ở giữa, hai đầu
hơi lõm vào thành hình chuỗi hạt, dài 6 - 15 cm,
đường kính chỗ phình to 1 - 3 cm, mặt ngoài màu vàng
nâu, có vết nhăn dọc, nhỏ và còn lại ít vết tích của rỗ
con. Chất cứng. Thái lát 0,2 - 2 mm, mặt cắt ngang có
màu trắng vàng hoặc vàng nâu nhạt, có tia gỗ toả ra,
có thể nhìn thấy các vòng gỗ hàng năm, màu gỗ phần
trung tâm thẫm hcfn. Mùi thơm, vị hơi đắng, cay, với
cảm giác mát lạnh. Rễ thẳng, già cứng, không có hình
thoi, không dùng làm thuốc được.
Soi bột
Màu trắng vàng, có nhiều hạt tinh bột, hạt đơn hình
cầu, hình thuôn hoặc hình trứng, đường kính 4 - 39
|j,m, rốn hình chữ V, chữ Y hoặc dạng kẽ nứt; hạt tinh
bột kép do 2 - 4 hạt đơn ghép thành. Sợi gỗ màu vàng
nhạt, phần lón xếp thành bó, đưcfng kính 20 - 30 fj,m,
vách dày khoảng 5 p,m với những lỗ đơn. Sợi libe hầu
như không có màu, hình thoi dài, phần nhiều rải rác
và đơn lẻ, đường kính 1 5 - 1 7 |Lim, vách rất đày, với
các thành ống có lỗ không rõ rệt. Những mạch có lỗ
ở bò cạnh có đưòíig kính khoảng 68 |Lim xếp thành
hàng dày ầít nhau. Vách tế bào của sợi gỗ hơi dày lên
và có lỗ dày đặc. T ế bào dầu hình thuôn, chứa chất
tiết màu nâu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Rễ già sơ cứng không quá 3 % (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Thu hoạch rễ Ô dược quanh năm. Loại bỏ tạp chất, bỏ
rễ con, rửa sạch, thái lát, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Dược liệu chưa thái lát thì loại bỏ tạp chất, bỏ rễ con,
phân loại lớn nhỏ, ủ mềm, thái lát mỏng, phơi hoặc
sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh phế, tỳ, thận, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Thuận khí, chỉ thống, ôn thận, tán hàn. Chủ trị: Ngực
và bụng đau trướng, khí nghịch phát suyễn, bàng
quang hư lạnh, di niệu, sán khí, hành kinh đau bụng.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày đùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Kiêng kỵ
Suy nhược nhiệt tính không nên dùng.
Ô ĐẦU (Rễ củ)
R adix A coniti
Ô đầu là rễ củ mẹ đã phơi hay sấy khô của cây Ô đầu
{Aconitum fortunei Hemsl.), họ Hoàng liên
(Ranuncuỉaceae).
Mô tả
Rễ củ hình củ ấu hay hình con quay, dài 3 - 5 cm,
đường kính 1 - 2,5 cm, phía trên củ có vết tích của gốc
thân. Mặt ngoài màu nâu hay nâu đen, có nhiều nếp
nhăn dọc và vết tích của rễ con đã cắt ra. Cứng chắc,
rắn và dai, khó bẻ, vết cắt màu nâu xám nhạt. Vị nhạt
sau hơi chát và hơi tê lưỡi.
VI phẫu
Cắt ngang phần chóp củ thấy có; Lớp bần màu nâu.
Mô mềm vỏ gồm 3 - 4 hàng tế bào màng mỏng, hình
nhiều cạnh, dẹt, nằm ngang. Nội bì gồm 1 hàng tế bào
rõ. Trụ bì gồm 2 - 3 hàng tế bào xếp đều đặn, sát với
nội bì. Trong mô mềm rải rác có nhiều đám mạch rây
và cả hạt tinh bột. Libe khá phát triển và bị các tia ruột
cắt ra thành từng dãy xuyên tâm. Tầng sinh libe - gỗ
gồm 1 - 2 hàng tế bào nhỏ. Gỗ cấp 2 xếp thành những
hình chữ V. Tia ruột rộng và mô mềm ruột phát triển.
Soi bột
Mảnh bần màu nâu, màng dày. Mảnh mô mềm gồm tế
bào hình nhiều cạnh, màng mỏng, trong chứa các hạt
tinh bột. Các hạt tinh bột nhỏ, hình đia, hình chuông
hay hình đa giác, đường kính 2 - 25 |j,m, đứng riêng lế
hay kép đôi, kép ba. Mảnh mạch mạng, mạch vạch. Tế
bào m ô'cứng màng dày. Rải rác có tinh thể calci
oxalat hình kim hay hình khối. Sợi dài.
Định tính
A. Gho khoảng 2 g bột dược liệu vào một bình nón có
dung tích 50 ml, có nút mài, thấm ẩm bằng amoniac
đậm đặc. Sau 10 phút thêm 20 ml ether (TT), lắc đểu,
nút kín và để yên 30 phút, thỉnhij|:hoảng lắc. Gạn lấy
lớp ether, làm khan bằng natri sufat khan (TT), lọc và
bốc hơi trên cách thuỷ tới khô. Hoà tan cắn với 5 ml
acid sulfuric loãng (TT).
Đung dịch chiết này để làm các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dịch chiết, thêm 2 giọt thuốc thử M ayer sẽ
xuất hiện tủa trắng.
Lấy 1 ml dịch chiết, thêm 2 giọt thuốc thử Bouehardat
sẽ xuất hiện tủa nâu.
Lấy 1 ml dịch chiết, thêm 2 giọt thuốc tìiử
Dragendorff sẽ xuất hiện tủa đỏ cam.
Lấy 2 ml dịch chiết đem cách thuỷ sối trong 5 phút
rồi cho vào vài tinh thể resọrcin, tiếp tục đun cách
thuỷ trong 20 phút sẽ xuất hiện màu đỏ với huỳnh
quang xanh.
B. Phưoíng pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển; Cloroform - methanol (9:1).
Dung dịch thử; Lấy 2 g bột dược liệu, thấm ẩm bằng
amoniac đậm đặc, để yên 20 phút, chiết bằng
cloroform trong bình Soxhlet đến kiệt alcaloid. Cất thu
hổi dung môi. cắn còn lại hoà tan trong 2 ml ethanol
(TT), được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu; Hoà tan aconitin trong ethanol
(TT) để được dung dịch có nồng độ 1 mg/ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 )Lil
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, lấy bản
mỏng ra, để bay hết hơi dung môi ở nhiệt độ phòng.
Phun thuốc thử Dragendorff (TT). Trên sắc ký đồ, dịch
thử có 8 vết, trong đó phải có vết cùng màu và cùng
giá trị Rf với vết aconitin của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Cân chính xác khoảng 6 g bột dược liệu đã xác định
độ ẩm, cho vào bình nón có nút mài dung tích 150
ml. Thêm 70 ml ether (TT) và 2,5 ml amoniac đậm
đặc (TT), lắc mạnh trong 30 phút. Thêm 2,5 ml nước
cất, lắc mạnh và để yên cho tách thành lớp. Gạn lấy
lớp ether và lọc qua bông. Lấy một lượng chính xác
dịch chiết ether (tương ứng với 4 g bột dược liệu) cho
vào bình nón có dung tích 150 ml. Làm bốc hơi trên
cách thủy đến khô; Thêm 5 ml ether (TT), lại làm
bốc hơi trên cách thuỷ đến khô. Tiếp tục làm như vậy
với 5 ml ether (TT) nữa. Hoà tan cắn trong 5 ml
ethanol 96% (TT), lắc nhẹ trên cách thuỷ sôi 5 phút.
Thêm 30 ml nước cất mới đun sôi để nguội. Cho
thêm 8 giọt dung dịch đỏ methyl và 1 giọt dung dịch
xanh methylen 0,15% trong ethanol (TT) rồi chuẩn
độ bằng dung dịch acid hydrocloric 0,01 N đến khi
chuyển sang màu tím tro.
1 ml dung dịch acid hydrocloric 0,01 N tươrig đương
với 6,46 mg alcaloid toàn phần tính theo aconitin
(C34H„0„N ).
Hàm lượng phần trăm alcaloid toàn phẫn (X%) của
dược liệu khô kiệt tính theo aconitin được tính bằng
công thức:
0,00646 xn xioo
x% =
a; Khối lượng được liệu khô kiệt, tưoíig ứng với 4 g
dược liệu đem định lượng.
n: Số mì dung dịch acid hydrocloric 0,01 N đã dùng.
Ô đầu phải chứa ít nhất 0,3% alcaloid toàn phần tính
theo aconitin.
Chế biến
Thu hoạch từ tháng 6 đến tháng 8, trước khi hoa nở,
đào lấy rễ củ, bỏ rễ con, rễ tua, rửa sạch, phơi hoặc
sấy khô.
Bảo quản
Độc bảng A. Để nơi khô ráo, tránh sâu mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, nhiệt, rất độc. Vào 12 kinh, chủ yếu các
kinh tâm, can, thận, tỳ.
Công năng, chủ trị
Khu phong trừ thấp, ôn kinh giảm đau, gây tê. Chủ trị:
Phong hàn tê thấp, khóp đau.
Cách dùng, liều lượng
Sinh Ô đầu thái nhỏ ngâm rượu, hoặc giã nát, nghiền
mịn, tẩm rượu, bôi vào chỗ đau (dùng xoa bóp bên
ngoài để giảm đau, đỡ nhức mỏi chân tay), lượng dùng
thích hợp (không dùng khi có vết thương hở).
Không được uống. Dược liệu có chất độc, dùng thận
trọng.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không dùng.
Ô đầu phản Xuyên bối mẫu, Triết bối mẫu, Bán hạ, Bạch
cập, Bạch liễm, ITiiên hoa phấn, Qua lâu, kỵ tê giác.
PHÂN TỲ GIẢI (Thân rễ)
R hizom a D ioscoreae hypoglaucae
Thân rễ phơi khô của cây Phấn bối thự dự (khoai mài
vai phấn) (Dioscorea hypoglauca Palibin), họ Củ nâu
{Dioscoreaceae).
Mô tả
Dược liệu là phiến mỏng không đếu, kích thước
không đồng nhất, dày khoảng 0,5 mm. v ỏ ngoài màu
đen hơi nâu hoặc màu nâu hơi xám. M ặt phiến màu
trắng hơi vàng hoặc màu nâu hơi xám nhạt, có bó
mạch rải rác. Chất xốp, hơi đàn hồi. Mùi nhẹ; vị hăng
cay hơi đắng.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang: Lớp bần gồm nhiều lớp tế bào. vỏ hẹp,
tế bào kéo dài ra theo đường tiếp tuyến, màng hơi dày,
có lỗ rõ; tế bào nhầy rải rác, chứa tinh thể calci oxalat
hình kim. Các bó mạch chồng chất và bó mạch bao
quanh, rải rác trong trụ; các tế bào mô mềm màng hơi
dày lên, có các lỗ, có chứa hạt tinh bột.
Soi bột
Màu trắng hơi vàng.‘ Hạt tinh bột đơn hình tròn, hình
trứng hoặc hình bầu dục dài, đường kính 5 - 3 2 |0,m,
có khi tới 40 |im; rốn dạng điểm hay dạng khe, ít hạt
kép, đa số là hạt kép đôi; nhiều tế bào mô cứng,
màng hoá gỗ, có lỗ rõ, một số giống như tế bào đá
hình nhiều cạnh, hình thoi hoặc hình gần chữ nhật,
đường kính 40 - 80 |j^m, có khi tới 224 |Lim. Tinh thể
calci oxalat hình kim dài 64 - 84 ụm.
Định tính
Ngâm qua đêm 10 g bột dược liệu trong 100 ml nước
rồi đun cách thuỷ ở 60“C, trong 10 phút. Lọc nóng.
Cho vào ống nghiệm thứ nhất 2 ml dịch lọc, thêm 2 ml
dung dịch natri hydroxyd (TT). Cho vào ống nghiệm
thứ hai 2 ml dịch lọc, thêm 2 ml acid hyđrocloric 5%
(TT). Nút kín và lắc mạnh cả hai ống trong 1 phút, bọt
trong ống dung dịch kiểm cao hơn bọt trong ống dung
dịch acid.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, đông. Đào lấy thân rễ, loại bỏ
các rễ con, rửa sạch, ngâm nước cho mềm đều, thái
phiến, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh ẩm mốc.
Tính vị, quy kinh
Khổ, bình. Vào các kinh thận, vị.
Công năng, chủ trị
Lợi thấp, trừ trọc, khu phong, trừ tê đau. Chủ trị: Cao
lâm (chứng đái dưỡng trấp), bạch trọc, bạch đới quá
nhiều, phong thấp tê đau, khớp xương đau khó cử
động; thắt lưng, đầu gối đau.
Cách dùng, liếu lưọTig
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc.
PHÒNG KỶ
R adix Stephaniae tetrandrae
Phòng kỷ bắc, Phân phòng kỷ.
Rễ khô của cây Phấn phòng kỷ (Stephania tetrandra
s. Moore), họ Tiết dê {Menispernuiceae).
Mô tả
Rễ hình trụ không đều, hoặc hình nửa trụ, thưcmg cong
queo, dài 5 - 10 cm, đường kính 1 - 5 cm. Mặt ngoài
màu vàng, nơi uốn cong thường có rãnh ngang, trũng
sâu, có mấu và mắt gỗ. Thể nặng, chất rắn chắc, mặt
b ẻ g ẫ y p h ẳ n g , m à u tr ắ n g x á m , rả i rá c
Mùi nhẹ, vị đắng.
Vi phẫu
Lớp bần đôi khi còn sót lại. Trong phần vỏ rải rác có
nhóm tế bào đá xếp theo hướng tiếp tuyến. Dải libe
tương đối rộng. Tầng phát sinh libe - gỗ là 1 vòng. Gỗ
chiếm đại bộ phận với các tia gỗ rộng; mạch thưa, xếp
theo hướng xuyên tâm, bên cạnh các mạch có kèm
theo các sợi gỗ. Tế bào mô mềm chứa đầy hạt tinh bột
và tinh thể calci oxalat hình que nhỏ.
Định tính
Lấy khoảng 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml dung
dịch acid sulfuric 0,5 M, đun nóng trong 10 phút, lọc.
Điều chính dịch lọc đến pH 9 bằng dung dịch amoniac
(TT). Chiết dịch lọc với 25 ml benzen. Lấy 5 ml dịch
chiết benzen, bốc hơi đến khô, cho thêm vài giọt thuốc
thử molybdo - acid sulfuric (TT) vào cắn khô sẽ hiện
ra màu tím, chuyển dần thành màu lục, màu lục bẩn
rồi thẫm lại.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 1 10°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Cloroform - aceton - methanol
(6 : 1: 1).
Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 15 ml
ethanol (TT), đun hồi lưu trên cách thuỷ trong 1 giờ,
để nguội, lọc và bốc hơi dịch lọc tới khô. Hoà tan cắn
trong 5 ml ethanol (TT).
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g Phòng kỷ, tiến hành
chiết như đối với dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |a.I
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai, lấy bản mỏng ra, để khô ở nhiệt độ phòng
rồi phun thuốc thử Dragendorff (TT). Trên sắc ký đồ,
dung dịch thử phải cho các vết có cùng màu và giá trị
Rf với các vết của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.1 6, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Loại xơ nhiều, nhẹ xốp, ít bột, xám đen: Không quá
2 %.
Tạp chất khác: Không quá 1 %.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, đào lấy rễ, rửa sạch, cạo bỏ
vỏ ngoài, phơi tái, cắt khúc 5 - 20 cm, rễ nhỏ để
nguyên, rễ to bổ dọc, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, ngâm nước cho mềm, rửa sạch, thái
lát dày, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
T ính vị, quy kinh
CÓ t i n h b ộ t ,.
Khổ, hàn. Vào các kinh bàng quang, phế.
Công năng, chủ trị
Lợi thuỷ tiêu thũng, khu phong, chỉ thống. Chủ trị:
Thuỷ thũng, cước khí, tiểu tiện không thông lợi,
thấp chẩn, nhọt độc, phong thấp tê đau, chứng cao
huyết áp.
Cạch dùng, liều Iưọng
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Suy nhược hàn tính không nên dùng.
PHÙ BÌNH
H erba Spirodelae polyrrhizae
Tử B ìn h , Bèo tấm tía
Toàn thân đã phơi hay sấy khô của cây Bèo tấm tía
(Tử bình) {Spirodeki polyrrhiza (L.) Schleid.), họ Bèo
tấm {Lemnaceae).
Mô tả
Dược liệu dậng lá phẳng, dẹt, hình trứng hoặc hình
trứng tròn, đường kính dài 2 - 5 mm; phần lớn lá đơn
hoặc 2 - 3 phiến lá mọc chụm lại, mặt trên màu lục
nhạt hoặc lục xám, cạnh lệch có một chỗ trũng nhỏ,
mép nguyên, hơi cong. Mặt dưới màu lục tía hoặc tía
nâu, có ít sợi rễ nhỏ dài 2 - 3 mm. Thể nhẹ, chất mềm
dễ vỡ nát. Mùi nhẹ, vị nhạt.
Độ ẩm
Kliông quá 12% (Phụ 5.16, 1 g, S5°c, 4 giờ)
Chế biến
Thu hoạch vào tháng 6 - 9 , vớt lấy Bèo tấm tía, rửa
sạch, loại bỏ tạp chất, phơi khô.
Bão chế
Loại bỏ tạp chất, sàng bỏ những mảnh vụn, rửa sạch,
phỡi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Tân, hàn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Tuyên tán phong nhiệt, thấu chẩn, lợi tiểu, phát hãn,
thoái nhiệt. Q iủ trị; Sởi không mọc, phong chẩn ngứa,
phù thũng, tiểu ít.
Cách dùng, liều lượng
Ngày uống 3 - 9 g dạng thuốc sắc, hoặc hoàn tán. Dùng
ngoài: Lượng thích hợp sắc lấy nước để ngâm, rửa.
PHỤ TỬ
R adix A conỉti lateralis praeparata
Phụ tử là rễ củ con đã chế biến và phơi hay sấy khô
của cây Ô đầu {Aconitum carmichaeli Đebx.), họ
Hoàng Viẽn {Ranunculaceae).
Mô tả
Sinh phụ t ử : Hình nón, dài 4 - 7 cm, đưòng kính 3 ■—
5 cm. Bên ngoài màu xám đen được phủ một lÓỊ) bột
muối nhỏ, đỉnh có vết sẹo lõm, bao quanh là các rễ
con ngắn hoặc các vết sẹo của rễ con. Chất chắc. Mặt
cắt ngang cố màu nâu xám, viền ngoài có các đường
nứt chứa đầy bột muối nhỏ và vòng phát sinh libe-gỗ
nhiều cạnh, trong vòng phát sinh libe-gỗ có các bó
mạch gỗ tập hợp thành đẳm không đều.Mùi nhẹ, vị
mặn, cay, tê.
Hắc phụ tử : Lát cắt dọc rộng ở phía trên, hẹp dần vể
phía dưới, dài 1 , 7 - 5 cm, rộng 0,9 - 3 cm, dày 0,2 -
0,5 cm. Vỏ ngoài màu nâu đen, mặt cắt màu vàng
sẫm, có dầu và bóng láng, trong mờ và có các bó
mạch chiều dọc. Chất cứng và dễ gẫy. Mặt gẫy như
sừng, mùi nhẹ, vị nhạt.
Bạch phụ tử : Không có vỏ ngoài, màu trắng vàng,
trong mờ, lát đày khoảng 3 mm.
Định tính
Lấy khoảng 4 g bột thô Hắc phụ tử hoặc Bạch phụ tử,
thêm 30 ml ether (TT) và 5 ml dung dịch amoniac
(TT), lắc 20 phút, lọc, chuyển dịch lọc vào một bình
chiết và chiết với với 20 ml dung dịch acid sulfuric
0,25 M, tách lấy dịch acid. Tiến hành đo độ hấp thụ
của dịch chiết acid (Phụ lục 3.1), dịch chiết acid phải
có cực đại hấp thụ ánh sáng ở bước sóng 231 nm và
274 nm.
Giói hạn aconitin
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Nhôm oxyd kiềm.
Dung môi khái triển; n - hexan - etHylacetat (1:1).
Dung dịch thử: Lấy 20 g bột thô Hắc phụ tử, Bạch phụ
tử, Đạm phụ phiến cho vào một bình nón, thêm 150 ml
ether (TT), lắc 10 phút, thêm 10 ml dung dịch
amoniac (TT), lắc 30 phút, để yên 1 - 2 giò. Tách lấy
lớp dịch chiết ether và làm bay hơi dung dung môi đến
cắn. Hoà tan cắn trong 2 ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan aconitin trong ethanol
(TT) để được dung dịch có nồng độ 2 mg/ml.
Cách tiến hành; ChỂứn riêng biệt lên bản mỏng 6 |al
dung dịch thử và 5 |0,1 dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai sắc ký, lấy bản mỏng ra, để bay hết hơi
dung môi ở nhiệt độ phòng. Phun dung dịch là hỗn
hợp đồng thể tích của dung địch kali iodid (Hoà tan
16,5 g kali iodid trong vừa đủ 100 ml nước) và thuốc
thử Dragendorff (TT). Kích thước của vết trên sắc ký
đồ của dung dịch thử không được lớn hơn vết aconitin
trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu hoặc không có
vết nào xuất hiện trên sắc ký đồ của dung dịch thử.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi tròfi nắng ráo, đào về, loại
bỏ rễ củ mẹ và rễ tua, thu lấy rễ củ con, rửa sạch
(thường được gọi là Nê phụ tử), chế biến thành Phụ tử.
A. Diêm phụ tử hay Sinh phụ 'tử: Rễ củ con, loại to,
rửa sạch bỏ vào vại, thêm magnesi clorid, muối ăn và
nước (cứ 100 kg Phụ tử dùng 40 kg magnesi clorid, 30
kg muối ăn, 60 lít nước), ngâm 10 ngày, lấy ra phơi
khô rồi lại cho vào vại. Cứ thế, ngày phơi, tối ngâm
nước bao giờ cũng sâm sấp trên củ. Thỉnh thoảng thêm
magnesi clorid, muối ăn, nước để đảm bảo nồng độ
ban đầu. Cuối cùng vớt ra phod nắng để muối thấm tới
phần giữa củ. Mặt ngoài thấy kết tinh trắng là được
(đỘG bảng B). Trước khi dùng thái lát mỏng 5 mm, rửa
nước đến hết vị cay tê, đem phơi hoặc sấy khô.
B. Hắc phụ tử: Rễ củ con loại trung bình, rửa sạch, cho
vào vại, thêm magnesi clorid, nước ngâm vài ngày
(100 kg Phụ tử dùng 40 kg magnesi clorid, 20 lít
nước). Sau đó đun sôi 2 -3 phút, lấy ra rửa sạch, để cả
vỏ, thái lát mỏng theo chiều dọc, dày khoảng 5 mm.
Lại ngâm trong nước magnesi clorid. Cuối cùng thêm
đường đỏ và dầu hạt cải để tẩm đến khi lát mỏng có
mầu nước chè đặc. Sau đó rửa nước đến hết vị cay,
phơi hoặc sấy khô.
c. Bạch phụ tử: Rễ củ con loại nhỏ, rửa sạch cho vào
vại, ngâm trong nước magnesi clorid vài ngắy (pha
như trên). Sau đó đun tới chín đến giữa củ, lấy ra bóc
vỏ bỏ. Thái lát mỏng theo chiếu dọc, dày khoảng 3
mm, rửa hết vị cay tê, hấp chín, phơi khô, xông hơi
diêm sinh, rồi phơi đến khô.
Bào chế
Phụ phiến gồm: Hắc phụ, Bạch phụ đều được dùng
trực tiếp.
Đạm phụ phiến: Lấy Diêm phụ tử, ngâm nước, mỗi
ngày thay nước 2 - 3 lần để tẩy hết muối, nấu kỹ cùng
với Cam thảo, Đậu-đen và nước cho đến khi không còn
lõi trắng và bổ ra nếm không thấy tê cay thì thôi. Lấy
dược liộụ ra, loại bỏ Cam thảo, Đậu đen, thái lát, phơi
khô (100 kg Diêm phụ tử dùng 5 kg Cam thảo, 10 kg
Đậu đen).
Phụ phiến sao: Lấy cát rang nóng, cho Hắc phụ tử và
Bạch phụ tử vàb sao cho đến khi phồng lên và hơi biến
màu. Lấy ra sàng bỏ cát, để nguội.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bình kín, tránh ẩm. Thuốc độc
BảngB.
Tính vị, quy kinh
Tân, cam, đại nhiệt, có độc. Vào các kinh tâm, thận, tỳ.
Công năng, chủ trị
Hồi dương cứu nghịch, bổ hoả trợ dương, trừ phong
hàn thấp tà. Chủ trị: Vong dương hư thoát, chân tay
lạnh, mạch vi, liệt dương, tử cung lạnh, thượng vị đau
lạnh, hư hàn nôn mửa, tiêu chảy, âm hàn phù thũng,
dương hư ngoại cảm, hàn thấp tê đau.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g.
Klêngkỵ
Không phải trung hàn không nên dùng; có thai cấm
dùng.
Không nên phối hợp với Bán hạ, Qua lâu, Bối mẫu,
Bạch cập, Bạch liễm.
PHỤC LINH
Porìạ
Bạch linh
Thể quả nấm đã phơi hay sấy khô của nấm Phục linh
(Poria cocos (Schw.) Wolf), họ Nấm lỗ
(Polyporaceae), mọc ký sinh trên rễ một số loài
Thông.
Mô tả
Thể quả nấm Phục linh khô: Hình cầu, hình thoi, hình
cầu dẹt hoặc hình khối không đều, lớn, nhỏ không
đồng nhất, mặt ngoài màu nâu đến nâu đen, có nhiều
vết nhăn rõ và lồi lõm. Thể nặng, rắn chắc. Mặt bẻ ra
có tính chất hạt và có vết nứt, lớp viền ngoài màu nâu
nhạt, phần trong màu trắng, số ít có màu hồng nhạt.
Có loại bên trong còn thấy đoạn rễ thông (Phục thần).
Nấm phục linh không mùi, vị nhạt, cắn dính răng.
Phục linh bì; Là lớp ngoài Phục linh tách ra, ióìi, nhỏ
không đổng nhất. Mặt ngoài từ nâu đến nâu đen, mặt
trong màu trắng hoặc nâu nhạt. Chất tưcíig đối xốp,
hơi có tính đàn hồi.
Phục linh khối: Sau khi tách lớp ngoài, phần còn lại
được thái, cắt thành phiến hay miếng, lớn nhỏ không
đồng nhất, màu trắng, hồng nhạt hoặc nâu nhạt.
Xích phục linh: Là lóp thứ hai sau lớp ngoài, hơi hổng
hoặc nâu nhạt.
Bạch phục linh; Là phần bên trong, màu trắng.
Phục thần: Là phần nấm Phục linh ôm đoạn rễ thông
bên trong.
Soi bột
Màu trắng tro, có những khối sợi nấm dạng hạt không
đều và những khối phân nhánh, không màu, nhỏ dung
dịch cloral hydrat, sẽ tan dần. Soi kính hiển vi thấy:
Sợi nấm không mầu hoặc màu nâu nhạt, mảnh dẻ, nhỏ,
dài, hơi cong, phân nhánh, đưòtig kính 3 - 8 |Lim, ít khi
có sợi nấm đường kính tới 16 jam.
Định tính
A. Lấy 1,0 g bột Phục linh, thêm 10 ml aceton (TT),
đun hồi lưu trên cách thuỷ 10 phút, lọc. Bốc hơi dịch
lọc đến khô, hoà tan cặn trong 1 ml acid acetic băng
(TT), cho thêm 1 giọt acid sulfuric (TT), xuất hiện
màu đỏ nhạt, sau chuyển thành màu nâu nhạt.
B. Nhỏ 1 giọt dung dịch kali iodid (TT) lên bột Phục
linh sẽ có màu đỏ thẫm.
c. Lấy 0,5 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm
5 ml dung dịch natri hydroxyd 20% (TT), đun nóng 30
phút, lọc, thêm 1 ml dung dịph acid nitric 50% (TT).
Sau đó thêm vài giọt dung dịch iod (TT) và vài giọt
dung dịch acid sulfuric 50% (TT) sẽ có màu đỏ tím.
D. Lấy 1,0 g dược liệu, thêm 5 ml acid hydrocloric
(TT), đun sôi 15 phút, để 24 giờ, sẽ thành chất dính
(phân biệt với Trư linh).
Độ ẩra
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
 Tạp chất
Không quá % (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Tỷ lệ qua rây có kích thước mắt rây 3,150 mm:
Không quá 5% (Phụ lục 9.5).
C hế biến
Thu hoạch vào tháng 7 - 9, lấy dược liệu, loại bỏ đất
cát, chất đống trong phòng thoáng gió, dùng rơm hoặc
lá phủ kín, cho ra mồ hôi, sau rải ra chỗ râm mát, phơi
đến khi mặt ngoài khô ráo, rồi lại ủ cho ra mồ hôi, làm
như vậy mấy lần cho mặt ngoài biến thành màu nâu,
nhăn nheo, nước đã mất đi phần lớn, rồi để vào chỗ
rậm mát, phơi âm can đến khô thành củ gọi là "củ”
Phục linh khô hay Phục linh cá.
Hoặc lấy Phục linh từơi, thái lát theo các phần khác
nhau, phơi âm can. Do cách thái, chế và màu sắc các
bộ phận Phục linh khác nhau nên gọi là Bạch phục
linh, Xích phục linh, Phục linh bì, Phục linh khối,
Phục linh phiến.
Bào chế
Lấy thể quá nấm Phục linh khô (Phục linh cá), rửa
sạch, ngâin mềm, đem đồ và kịp thời gọt lấy lớp ngoài
và phần còn lại thái phiến dày, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh để khô quá bị nứt vụn, mất
dính.
T ính vị, quy kinh
Cam, đạm, bình. Vào các kinh tâm, phế, thận, tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Lợi thuỷ, thấm thấp, kiện tỳ, ninh tâm. Chủ trị: Thuỷ
thũng, tiểu tiện ít, đàm ẩm, chóng mặt, đánh chống
ngực, tỳ hư, ăn ít, phân nát lỏngytâm thần không yên,
tim đập mạnh, mất ngủ.
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc Sắc.
Kiêng kỵ
Âm hư không thấp nhiệt, không nên dùng.
QUA LÂU (H ạt)
Sem en Trichosanthis
Q ua lâu tử
Hạt đã phơi hay sấy khô của cây Qua lâu
(Trichosanthes kirilowii Maxim.) hoặc cây Song biên
qua lâu Ợ richosanthes rosthornii Harm.), họ Bí
(Cucuvhĩtưceae).
Mô tả
Hạt Qua lâu; Hình bầu dục dẹt, phẳng, dài 12 - 15
nrim, rộng 6 - 10 mm, dày 3,5 mm. Mặt ngoài màu nâu
nhạt đến nâu thẫm, trơn nhẵn. Xung quanh mép hạt có
rãnh tròn. Đỉnh hạt tương đối nhọn, có rốn hình điểm,
lõm xuống. Đáy hạt tròn tù. v ỏ hạt ngoài cứng, vỏ hạt
trong là màng mỏng, màu lục xám, bọc lấy 2 lá mầm
dày màu trắng vàng, chứa nhiều dầu. Mùi nhẹ. Vị hơi
ngọt dịu, hơi đắng.
Hạt Song biên qua lâu: Tương đối to hơn hạt Qua láu
và dẹt hơn, dài 15 - 19 mm, rộng 8 - 1 0 mm, dày 2,5
mm. Mặt ngoài màu nâu. Mép hạt có rãnh rõ, tương
đối sâu vào phía trong. Đỉnh hạt rộng và phẳng hơn.
Độ ẩm
Không quá 10 % (Phụ lục 9.6).
T ạp chất
Tỷ lệ hạt thối lép: Không quá 5 % (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Thu hoạch vào mùa thu, hái lấy quả chín, bổ đôi lấy
hạt, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Qua lâu sống: Lấy Qua lâu, loại bỏ tạp chất và hạt lẻp
khô, rửa sạeh, phơi khô, khi dùng giã vụn.
Qua lâu sao: Lấy hạt qua lâu sạch, sao nhỏ lửa cho hạt
hơi phồng lên, lấy ra để nguội, khi dùng giã vụn.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào các kinh phế, vị, đại tràng.
Công năng, chủ trị
Nhuận phế, hoá đàm, hoạt trường, thông đại tiện. Chủ
trị: Ho khan, đờm dính, trường táo, đại tiện bí kết.
Cách dùng, liều luọng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Không nên dùng với thuốc loại Ô đầu, Thiên hùng.
QUA LÂU (Quả)
Fructus Trichosanthis
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Qua lâu
(Trichosanthes Ả7/77ớM77 Maxim.) hoặc cây Song biên
qua lâu Ợ richosanthes rosthorniị Harm.), họ Bí
{Curcuhitaceae).
Mô tả
Qủa hình bầu dục rộng hoặc hình cầu, dài 7 “ 15 cm,
đường kính 6 - 10 cm. Mặt ngoài màu đỏ cam hoặc
vàng cam, nhăn nheo hoặc nhẵn bóng. Đỉnh quả còn
sót lại gốc vòi nhụy hình sợi tròn. Đáy quả hơi nhọn
với cuống quả còn sót lại. Quả nặng nhẹ khác nhau
không đồng nhất. Chất xốp, dễ vỡ. Mặt trong màu
trắng vàng, có các xơ hình mắt lưới màu vàng đỏ.
Ruột quả màu vàng cam, dính, đặc sệt, có nhiều hạt
kết dính lại thành đám. Có mùi như mùi đường cháy.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, hái lấy quả chín, cắt cẳ cuống
mang vể hong khô nơi thoáng gió, phơi âm can.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và cuống qủa, ép dẹt, thái thành sợi
hoặc cắt thành miếng.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi khổ, hàn. Vào các kinh phế, vị, đại tràng.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, trừ đàm, khoan hung tán kết, nhuận táo,
hoạt trường. Chủ trị: Phế nhiệt ho, đờm vàng đặc, ngực
tê đau, tâm đau, kết hung đầy bĩ, nhũ ung, phế ung,
trưòtig ung, thũng đau, đại tiện bí kết.
Cách dùng, liều iựợng
Ngày dùng 9 - 1 5 g, dạng thuốc sắc, hoặc hoàn tán,
thường phối hợp vơi các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Không nền dùng với thuốc loại Ô đầu, Thiên hùng.
QUÊ (Vỏ thân, vỏ cành)
Cortex Cinnamom i
Vỏ thân hoặc vỏ cành đã chế biến phơi khô của cây
Quế (Cinnaniomiim cassia Presl.) hoặc một số lòài
Q uế khác (Cinnơmomum spp.), họ Long não
(Lauraceae).
Mô tả
Mảnh vỏ dày từ 1 mm trở lên, dài trên 50 cm, thường
cuộn tròn thành ống. Mặt ngoài màu nâu đến nâu xám,
có các lỗ vỏ và vết cuống lá. Mặt trong màu nâu hai
đỏ đến nâu sẫm, nhẩn. Dễ bẻ gãy, mặt bẻ màu nâu đỏ,
có ít sợi. Sau khi đã ngâm nước, mặt cắt ngang thấy rõ
mộí vòng mô cứng màu trắng ngà. Mùi thofm đặc
trưng, vị cay ngọt.
Vi phẫu
Lóp bần gồm những hàng tế bào màng dày, màu nâu,
có chỗ nứt rách và bong ra. Mô mềm vỏ gồm những tế
bào màng mỏng, rải rác có tế bào tiết tinh dầu, tế bào
chứa chất nhầy và nhiều tế bào mô eứng đứng riêng rẽ
hoặc chụm thành từng đám, màng dày, khoang rộng.
Nhiều tế bào mô cứng có màng dày lên hình chữ u.
Sát libe là vòng mô cứng với tế bào có màng dày,
khoang hẹp. Libe cấp hai phát triển nhiều, bị tia tuỷ
cách thành từng bó hình nón. Những tia tuỷ gồm
1-3 CKv tế bào chạy xuyên qua phần libe và phát triển
rộng ra v; Ịíhi đến mô mềm vỏ. Rải rác trong libe còn
có những tế bào tiết tinh dầu, tế bào chứa chất nhầy, tế
bào chứa hạt tinh bột và những sợi thiết diện vuông,
màng dày riêng rẽ.
Soi bột
Nhiều sợi màu vàng nhạt dài 200 - 600 (J,m, đường
kính 20 - 50 |am, màng dày, khoang hẹp. Mô cứng
gồm 2 loại: Một loại tế bào hình trái xoan hay chữ
nhật, m à n g dày khoang rộng có ống trao đổi rõ; một
loại tế bào có màng dày lên thành hình chữ u , khoang
hẹp hơn, ống trao đổi rõ. Các tế bào mô cứng thường
đứng riêng rẽ hoặc tụ lại thành từng đám, dài 60 - 120
|j,m, rộng 30 - 50 |j.m. Mảnh mô mềm, tế bào màng
mỏng, trong chứa hạt tinh bột. Hạt tinh bột nhỏ, hình
gần tròn hoặc nhiều cạnh, đường kính 6 - 1 5 ịim, đứng
riêng lẻ hoặc kép đôi, kép ba. Mảnh bần màu vàng
nâu, gồm tế bào hình nhiều cạnh, màng dày.
Định tính
Phưoiig pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm, hoạt hoấ ờ
110°c trong 1 giờ
Dung môi khai triển: n-hexan - cloroform - ethyl
acetat (4:1:1).
Dung dịch thử: Lắc 2,0 g bột dược liệu với 10 ml
ether trong 3 phút, lọc. Dùng dịch lọc làm dung dịch
thử.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch aldehyd cinamic 1
m g/lm l ether.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 I-Ịl
mỗi dung dịch trên. Triển khai sắc ký đến khi dung
môi đi được 1 0 - 1 2 cm, lấy bản mỏng ra, để khô ơ
nhiệt độ phòng. Phun dung dịch 2,4 dinitrophenyl
hydrazin (TT). Trên sắc ký đồ, dung dịch thử phải có 5
vết màu da cam, trong đó có một vết có cùng màu và
giá trị Rf với vết alđehyd cinamic của dung dịch đối
chiếu.
Độ ẩm
Không quá 14% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 5% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Định lượng tinh dầu trong dược liệu (Phụ lục 9.2). Cho
20 g dược liệu vào bình cầu có dung tích 500 ml của
bộ dụng cụ dùng định lượng tinh dầu trong dược liệu.
Thêm 200 ml dung địch acid hydrocloric^,! N. Cho
0,5 ml xylen vào ống hứng CĐ khắc vạch và tiến hành
cất trong 3 giờ với tốc độ 2,5 ml đến 3,5 ml/phúi.
Dược liệu phải chứa ít nhất 1% tinh dầu.
Chế biến
Vào tháng 4 - 5 và tháng 9 - 10, chọn những cây Quế
sống 5 năm trở lên (càng lâu năm càng tốt) bóc vỏ.
Khi bóc lấy lạt buộc quanh thân và cành to, cứ 4 0 - 5 0
cm buộc một vòng để cắt cho đều. Dùng dao nhọn sắc
cắt đứt vỏ quanh thân cây và cành, rồi cắt dọc từng
đoạn. Sau đó lấy nứa vót nhọn và mỏng lách vào khe,
tách vỏ Quế ra, để riêng từng loại. Chú ý khi bóc vỏ
Quế không được làm sót lại gỗ vì như vậy Quế sẽ
giảm giá trị.
Vỏ Quế to dày phải ủ, ngâm nước một ngày, rửa sạch,
để ráo nước. Lấy lá chuối tưởi, hơ mềm lót quanh sọt
dày độ 5 cm, xếp vỏ Quế vào đầy sọt, đậy bằng lá
chuối (cũng dày 5 cm). Buộc chặt để 3 ngày (mùa
nóng) hoặc 7 ngày (mùa lạnh), hàng ngày đảo trên
xuống dưới, dưới lên trên cho nóng đều. Dỡ Quế ở sọt
ra, đem ngâm nước 1 giờ nữa. Vớt ra, đặt lên phên
nứa, lấy một phên nứa khác đè lên, ép cho phẳng, để
chỗ khô mát đến khi Quế se. Lấy từng thanh Quế,
buộc ép vào ống nứa tròn thẳng (để cho dáng thẳng và
đẹp), trong thời gian buộc ép như vậy, hàng ngày cởi
ra 2 lần, lau chùi mặt trong cho bóng, rồi lại buộc vào.
Cứ làm như vậy hàng ngày cho đến khô là được. Thời
gian ủ Quế đến khi được phải 15 - 16 ngày (mùa
nóng), hoặc 1 tháng (mùa lạnh) và có khi hơn.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, gọt bỏ lớp bẩn, nếu làm thuốc hoàn
tán thì giã nát tán thành bột; với thuốc thang thì mài
với nước thuốc để uống.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bình kín.
Để tránh mất hương vị của Quế, lấy sáp ong miết vào
2 đầu của thanh Quế, bọc giấy polyetylen, cho vào
thùng kín để nơi khô mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, cam, đại nhiệt. Vào các kinh thận, tỳ, tâm, can.
Công nâng, chủ trị
Bổ hỏa trợ dương, dẫn hỏa quy nguyên, tán hàn, giảm
đau, hoạt huyết thông kinh. Chủ trị: Liệt dương, tử
cung lạnh, thắt lưng và đầu gối lạnh đau, thận hư phát
suyễn, dương hư chóng mặt, mắt đỏ họng đau, hư hàn
nôn mửa, tiêu chảy, hàn sán bôn đồn, kinh nguyệt bế
tắc, hành kinh đau bụng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 1 - 4 g, dạng thuốc hãm, thuốc hoàn tán
hoặc mài vào nước sắc thuốc thang.
Kiêng kỵ
Chứng âm hư, dương thịnh và phụ nữ có thai không
nên dùng.
QUI GIÁP VÀ QUI BẢN
Carapax et Plastrum Testudinis
Mai rùa và yếm rùa
Mai và yếm đã phơi khô của con Rùa đen (Ô quy)
{Chinemys reveesii (Gray), họ Rùa (Emydidưe)
Mô tả
Mai và yếm rùa liền nhau nhờ các cầu xương. Mai hơi
dài hơn yếm. M ai có hình bầu dục hẹp, khum khum,
dài 8 - 15cm, rộng 5 - 8cm, phần phía trước hơi hẹp
hơn phía sau, mặt ngoài màu nâu hoặc màu đen, đầu
phía trước có một khối sừng cổ, giữa sống lưng có 5
khối sừng đốt. ở 2 bên mai có .4 khối sừng sườn, đối
nhau, cạnh mỗi bên lại có 11 khối sừng rìa. Phần đuôi
có 2 khối sừng mông (đồn giáp). Yếm rùa có dạng
phiến (tấm) gần như hình bầu dục, hình chuỳ viên,
hình chữ nhật dài, mặt ngoài yếm màu nâu vàng nhạt
đến nâu có 12 tấm khối sừng, mỗi tấm có vân dạng tia
sạ, màu nâu tía. Mặt trong màu trắng vàng đến màu
trắng tro, có vết máu hoặc thịt còn sót lại. Sau khi cạo,
làm sạch, có thể thấy ở phía trong có 9 khối xương dẹt
(9 bản), mép nối các tấm có răng cưa khớp vào nhau.
Phía đầu hình tròn tù hoặc bằng, phía đuôi có 1 khía
hình tam giác, 2 cạnh đều, có dạng cánh, hướng chếch
lên ở 2 bên, cong queo. Chất cứng, rắn, có mùi hơi
tanh, vị hơi mặn.
Chế biến
Thu bắt quanh nám, nhưng vào mùa thu, đông rùa có
nhiều. Sau khi bắt được rùa, giết, bóc lấy mai và yếm,
loại bộ thịt còn sót lại, phơi khô (gọi là huyết bản).
Hoặc sau khi bắt được rùa, luộc qua rồi bóc lấy mai và
yếm, cạo sạch thịt còn sót lại, phơi khô (thang bản).
Huyết bản bóng láng, không bóc da, CÓ khi còn vết
mẬu. Thang bản màu thẫm hơn, có vết da bị lóc. Mặt
trong màu trắng tro, hoặc màu vàng nhạt, không bóng.
Bào chế
Quy giáp và quy bản: Lấy mai rùa và yếm rùa, đồ 45
phút, lấy ra để trong nước nóng, cạo sạch ngay thịt da
còn sót lại, rửa sạch, phơi khô.
Thố Quy giáp và quy bản (chế giấm): Cho cát sạch
vào nồi, sao to lửa cho khô, cho Quy giáp và Quy bản
vào, sao đến khi mặt ngoài hơi vàng, lấy ra, loại bỏ
cát, ngâm qua giấm, phơi khô (10 kg Qui giáp, Qui
bản dùng 2 lít giấm). Khi dùng giã vụn
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Hàm, cam, vi hàn. Vào các kinh can, thận, tâm.
Công năng
Tư âm, tiềm dương, ích thận, cường cốt, dưỡng huvết;
bổ tâm. Chủ trị: Âm hư trào nhiệt, cốt chưng, đao
(mồ hôi trộm), chóng mặt, hoa mắt, hư phorií
động, gân xương teo mềm, tâm hư hay quên
C ách dùng, liều lưọìig
Ngày dùng 9 - 24 g, sắc trước các vị thuốc khác.
Thường dùng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người bệnh hư nhược mà không có hoả, người hư hàn,
ỉa lỏng không được dùng. Phụ nữ có thai dùng phải
thận trọng.
RAU MÁ
Herba Centellae asiaticae
T inh tuyết thảo
Toàn cây tươi hoặc phơi khô của cây Rau má
{Centella ũsiaticaUĩh.), họ Hoa tán (Apiciceae).
Mô tả
Rau má là loại cỏ mọc bò, có rễ ở các mấu; Lá hình
mắt chim, khía tai bèo, rộng 2 - 4 cm, cuống lá dài 2 -
4 cm ở những nhánh mang hoa và 8 - 12 cm ở những
nhánh thường. Dược liệu khô thường cuộn lại thành
khồL Rễ dài 2 - 4 cm, đường kính 1 - 1,5 mm; mặt
ngoài màu nâu vàng nhạt hoặc màu vàng xám. Thân
dài nhỏ, cong queo, màu vàng nâu, cồ vân nhăn dọc,
trên mấu thương thấy rễ. Phiến lá có nhiều vết nhãn
rách, đường kính 1 - 4 cm, màu lục xám, cạnh có răng
thô. Cuống lá dài 3 - 6 cm, cong queo. Cụm hoa ngắn,
hình tán đơn, mọc ở nách lá, quả rủ mọc đôi, dẹt, tròn,
rộng 3-5mm, có cạnh dọc nhô lên và vân lưới nhỏ rõ
rệt, cuống quả rất ngắn. Mùi nhẹ, vị nhạt.
Vi phẫu
Thân: Biểu bì gồm 2 - 3 hàng tế bào hình chữ nhật.
Mô dày ở những chỗ lồi của thân, ố n g tiết ở sát biểu
bì. Mô mềm ruột. Các bó libe - gỗ chồng kép, xếp
theo vòng tròn liên tục, mỗi bó gồm: Một đám mô
cứng, libe và gỗ. Tầng sinh libe - gỗ gồm một lớp tế
bào xếp đều đặn giữa libe và gỗ. Mô mềm ruột.
Định tính
Lấy 5 g bột dược liệu, thêm 50 ml ethanol 20% (TT),
để qua đêm. Lọc, dịch lọc thêm dung dịch chì acetat
10% (TT), đến khi tủa hết. Lọc lấy dung dịch, sau đó
loại chì thừa bằng 5 ml dung dịch natri sulfat bão hoà
(TT). Lọc, lấy dịch lọc cho vào bình gạn, thêm cùng
một thể tích hỗn hợp ethanol - cloroform (;3). Lắc, để
lắng, gạn lấy phần ethanol - cloroform. Làm khan
nước trong 12 giờ với natri sulfat khan, bốc hơi dung
môi trên cách thuỷ cho đến khô. cắn hoà với 2 ml
ethanol (TT) được dung dịch A dùng làm các phản
ứng sau;
Lấy 0,5 ml dung dịch A cho vào ống nghiệm, cho một
vài tinh thể a - naphtol (TT) rồi thêm 1 ml acid sulfuric
(TT), xuất hiện màu đỏ carmín.
Lấy 0,5 ml dung dịch A, thếm 0,5 ml thuốc thử mới
pha, gồm hộn hợp 0,5 ml dung dịch natri hydroxyd
10% (TT) và 9,5 ml dung dịch acid picric (TT) bão
hoà trong nước, xuất hiện màu đỏ da cam.
Bột
Mùi cỏ khô. Soi kính hiển vi thấy: Rất nhiều mạch
chấm, mạch mạng, sơi đứng riêng rẻ. Tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. ô n g tiết. Hạt phấn hoa. Tế bào vỗ
quả.
Độ ẩm
Không quá 14 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85®c, 4 giờ).
T ạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Hái toàn cây, rửa sạch, loại bỏ tạp chất, dùng dược
liệu tươi hoặc phơi khô, khi dùng cẳt đoạn.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, hàn. Vào các kinh can, tỳ, thận.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt trừ thấp, giải độc, tiêu thũng. Chủ trị:
Hoàng đản thấp nhiệt, trúng thử tiêu chảy, sa lâm,
huyết lâm, nhọt độc sưng, sưng đau do sang chấn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 30 - 40 g Rau má tươi, vò nát, lấy nước
hoặc sắc uống, Dùng dược liệu khô, ngày 15 - 3 0 g.
Dạng thuốc sắc.
Dùng ngồài: Dùng dược liệu tươi, giã nát, đắp chữa vết
thương do ngã, gãy xương, bong gân và làm tan ung
nhọt, lượng thích hợp.
RÂU M ÈO
Herba Orthosiphonis spiralis
Thân, cành mang lá, hoa đã phơi hoặc sấy khô của cây
Râu mèo {Orthosiphon spiralis (Lour.) Merr.), họ Hoa
môi (Lamiaceae).
Mô tả
Thân non vuông, nhẹ, xốp, dài 20 - 50 cm, đường kính
0,1 ” 0,3 cm, mặt ngoài thân màu nâu tím, có rãnh dọc
và có lông trắng nhỏ. Lá mọc đối, cuống ngắn, phiến
hình mũi mác dài 4 - 6 cm, rộng 2 - 3 cm, mép có răng
cưa, đầu lá thuôn nhọn, hai mặt lá màu lục sẫm, phần
gân chính có phủ lông mịn. Cụm hoa là xim co ở ngọn
thân và ở đầu cành. Dược liệu có mùi hăng, vị hơi mặn
và sau hơi đắng,
Vi phẫu
Biểu bì trên và dưới mang lông che chở và lông tiết.
Lông che chở có nhiều ở phần gân giữa, gồm 2 - 6 tế
bào, mặt lông phủ cutin lởm chởm. Lông tiết có chân
ngắn 1 - 2 tế bào, đầu 2 - 4 tế bào, chân ngắn một tế
bào nằm sâu trong lớp biểu bì. Hai đám mô dày nằm
sát biểu bì trên và dưới ở phần gân chính. Bó libe - gỗ
xếp hình vòng cung tách đôi nằm giữa phần mô mềm
của gân chính. Phần phiến lá có mô mềm giậu gồm
một hàng tế bào hình chữ nhật xếp thẳng đứng dưối
lớp biểu bì trên. Mô mềm khuyết gồm 4 - 6 hàng tế
bào hình tròn.
Soi bột
Mảnh biểu bì và lỗ khí kiểu trực bào, lông che chở và
lông tiết có dạng như đã mô tả ò phần vi phẫu. Mảnh
mạch vạch, mạch xoắn, mạch mạng.
Định tính
Phươiig pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,10 mm, sấy ở lio ^ c
trong ĩ giờ.
Dung môi khai triển: Toluen - ethyl acetat - aceton -
acid formic (5:2:2; 1).
Dung dịch thử: Ngâm và lắc kỹ 1 g bột dược liệu với
5 ml cloroform trong khoảng 10 phút. Lọc và dùng
dịch trong.
Cách tiến hành: ơ iấ m lên bản mỏng 10 |J,1 dung dịch
thứ. Sau khi triển khai sắc ký, làm khô bản mỏng và
phun hỗn hcyp dung dịch acid boric 10% - dung dịch
acid oxalic 10% (2:1), sau đó sấy ở 105°c. Trên sắc ký
đồ sẽ xuất hiện 6 vết có màu nâu nhạt, hồng, vàng,
hồng tím, xanh lá và hồng; quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 366 nm riêng vết màu vàng cho
phát quang màu xanh lá m ạ sáng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16)
T ro toàn phần
Không quá 12% (Phụ lục 7.6)
T ro không tan tro n g acid
Không quá 6% (Phụ lục 7.5)
T ạp chất
Khống quá 2% (Phu lục 9.4)
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định chất chiết được trong dược liệu
(Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không dưới 20%
chất chiết được trong nước và không dưới 10% chất
chiết được trong ethanol.
C hế biến
Thu hái vào tháng 3 - 4, lúc cây có nụ, trước khi nở
hoa, lấy lá, thân và ngọn eó nụ hoa về phơi hoặc sấy
khô.
Bào chế
Dược liệu khô, loại tạp chất, rửa sạch, cắt đoạn, phơi
khô.
Bảo q u ản
Nori khô rấo, tránh ánh sáng.
T ính vị, quy kinh
Cam, đạm, vi khổ, lương. Vào kinh thận, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, khứ thấp, lợi tiểu. Chủ trị: Bí tiểu (trong
bệnh viêm thận cấp, mạn tính, viêm bàng quang, sỏi
thận), sỏi túi mật, viêm khớp, phong thấp (nhiệt tính),
phù, sốt phát ban, cúm, viêm gan vàng da.
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 5 - 6 g, hãm với nửa lít nước sôi, chia
làm 2 lần uống trước khi ăn cơm 15 - 30 phút, nên
uống lúc còn nóng. Thưémg uống trong 8 ngày, nghỉ
2 - 4 ngày.
RẺ QUẠT (Thân rễ)
Rhizom a Belam candae
Xạ can
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Rẻ quạt
{Belamcanda chinensis (L.) DC.), họ La dơn
(Ịridaceae).
M ô tả
Đoạn thân rễ màu vàng nâu nhạt đến nâu, có nhiều
nếp nhãn dọc, nhiều nốt sần nhỏ là vết tích của rễ cơn,
dài 3 - 10 cm, đường kính 1 - 2 cm, hay những phiến
có dạng hình trái xoan hay tròn, dài 1 - 5 cm, rộng 1 -
2 cm, dày 0,3 - 1 cm, mép lồi lõm không đều, màu
vàng nâu nhạt đến vàng nâu. M ặt cắt ngang nhẵn, màu
trắng ngà hay vàng nhạt, nhìn rõ hai phần: Phần ngoài
màu sẫm, phía trong nhạt hơn, có nhiều điểm nhỏ của
các bó libe - gỗ. Mùi thơm nhẹ, vị đắng, hơi cay.
Vi phẫu
Lớp bần dày, gồm những tế bào hình chữ nhật xếp đều
đặn. Mô mềm vỏ cấu tạo bởi những tế bào màng
mỏng, chứa nhiều hạt tinh bột và tinh thể calci oxalat
hình lăng trụ, rải ráe có thể có các bó libe — gỗ là vết
tích bó mạch của lá. Nội bì gồm một lớp tế bào nhỏ
bao quanh phần trụ giữa. Các bó libe - gỗ đồng tâm
(gỗ bao bọc libe) tập trung ở vùng sát nội bì, thưa hơn
ở phần trung tâm. Mô mém ruột gồm những tế bào
màng mỏng có chứa hạt tinh bột và tinh thể calci
oxalat hình lăng trụ.
Soi bột
Mảnh bần gồm những tế bào nhiều cạnh, màng dày,
màu nâu. Mảnh mô mềm gồm những tế bào chứa hạt
tinh bột. Hạt tinh bột nhỏ, hình tròn và hơi trái xoan,
đưèmg kính 2 - 17 |am, thỉnh thoảng gặp những hạt
tinh fo t kép gồm 2 - 5 hạt đơn Tinh thể calci òxalat
hình lăng trụ nguyên hay bị gãy.
Đ ịnh tính
Lấy 5 g bột dược liệu, thêm 40 ml ethanol (TT), đun
hồi lưu cách thuỷ trong 30 phút. Lọc, cô dịch löG còn
khoảng 10 ml.
Nhỏ dịch chiết lên giấy lọc thành 2 vết riêng biệt,
nhỏ tiếp lên một vết dịch chiết 1 giọt dung dịch
natri hydroxyd 10% (TT), để khô, soi dưới ánh sáng
tử ngoại ở bước sóng 365 nm. v ế t dịch chiết không
có natri hydroxyd cho huỳnh quang vàng carrt nhạt,
vết dịch chiết có natri hydroxyd cho huỳnh quang
vàng sáng.
Lấy 2 ml dịch chiết vào ống nghiệm, thêm một ít bột
magnesi (TT) và 2 - 3 giọt dung dịch acid hydrocloric
đậm đặc (TT). Dung dịch có màu đỏ cam.
Lấy 2 ml dịch chiết vào ống nghiệm, thêm 2 ml
cloroíorm (TT) và 2 ml duiig dịch natri hydroxyd 10%
(TT), lắc mạnh. Đun trên cách thuỷ 2 phút, lắc đều.
Lớp nước kiềm có màu đỏ.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6)
Tro toàn phần
Không quá 8,5% (Phụ lục 7.6)
Tro không tan trong acid hýdroclorÌG
Không quá 2,0% (Phụ lục 7.5).
Tỷ lệ vụn n á t
Qua rây cỏ kích thước mắt rây 4 mm: Không quá 5%
(Phụ lục 9.5).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định chất chiết được trong dược liệu
(Phụ ỉục 9.3). Dược liệu phải chứa ít nhất 18,0% chất
chiết được bằng ethanol 90%.
Chế biến
Thu hoạch vào đầu mùa xuân, khi cây mới nảy mầm
hoặc cuốị thu, khi lá khô héo, đào lấy thân rễ, loại bỏ
rễ con, rửa sạch, phơi khô.
Bào chê
Dược liệu khô đã loại bỏ tạp chất rửa sạch, ủ mềm,
thái lát phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín, tránh mốc, mọt.
T ính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu đàm, thông lợi yết hẩu. Chủ
trị: Nhiệt độc đòm hoả uất kết, họhg sưng đau, đờm
dãi nhiều gây tắc nghẽn, ho suyễn, sang độc sưng đau,
trong tai đau nhức.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc bột; làm viên
ngậro, uống. Thường dùng phối hợp với các vị thuốc
khác.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
RIỀNG (Thân rễ)
Rhỉzoma Alpiniae officinarum
Cao lương khưoìig, Riềng ấm, Riềng núi
Thân rễ đã phơi khô của cây Riềng {Aỉpinia
officinứrumỉỉaĩìce),họGờng(Zingiheraceae).
Mô tả
Thân rễ hình trụ, thường cong và phân nhánh nhiều,
dài 5 - 9 cm, đường kính 1 - 4 cm. M ặt ngoài màu đỏ
nâu đến nâu thẫm, có nhiều nếp vân nhăn dọc và
những mấu vòng lượn như làn sóng, màu xám; mỗi
mấu dài 0,2 - 1 cm, mặt dưới có vết của rễ nhỏ, tròn.
Chất dai, chắc, khó bẻ gẫy. M ặt gẫy màu nâu xám hay
nâu đỏ. Trụ chiếm 1/3 mặt cắt của thân rễ. Mùi thơm,
vị hăng, cay.
Vi phẫu
Tế bào biểu bì thành ngoài dày, một số tế bào chứa
khối màu nâu đỏ, không kết tinh. Bó mạch của vết
cuống lá, tương đối nhiều trong mô mềm vỏ. Nội bì
thấy rõ rệt. Bổ mạch bên có nhiều ở trụ, bó mạch có
các sợi bao quanh thành vòng trốn và hoá gỗ. Nhiều tế
bào tiết, rải rác trong mô mềm vỏ và trụ giữa. Những
tế bào chứa chất nhựa màu vàng hoặc nâu đỏ, tế bào
mô mểm chứa đầy hạt tinh bột:
Chếbiến
Thu hoạch vào cuối mùa hạ, đầu mùa thu. Đào lấy
thân rễ, loại bỏ rễ sợi và bóc bỏ các màng, bẹ vảy lá
còn sót lại, rửa sạch, cắt đoạn, phơi khô.
Bào chế
Lấy dược liệu khô, rửa sạch, ủ mềm, thái lát mỏng và
phoi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, nhiệt. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Ôn vị, tán hàn, tiêu thực, giảm đau. Chủ trị: Thượng yị
đau lạnh, vị hàn, nôn mửa, ợ hoi nuốt chua.
Cách dùng, liều lượng
Ngày đùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Nôn do vị hoả và ỉa chảy do tràng nhiệt không nên
dùng.
RONG M ơ
Sargassum
Hải tảo
Toàn bộ tảo rửa qua nước ngọt phơi khô của Rong mơ
(Sargassum sp.), họ Rong đuôi ngựa {Sargassaceae).
Mô tả
Loại phao hình cầu hay hình bầu dục; Tản cấu tạo bởi
những sợi phân nhánh màu đỏ nâu đến nâu đen; đường
kính khoảng 0,1 cm, khô, giòn dễ gẫy. Những sợi này
mang những bộ phận mỏng dẹt như lá. Kích thước
thay đổi, nhỏ nhất dài 0,8 - l cm, rộng khoảng 0,2 cm,
loại to nhất dài 10 - 12 cm, rộng khoảng Icm, có 1 gân
giữa, soi lên ánh sáng có màu nâu đỏ và có những
chấm đen. Mép có răng cưa. Rải rác từng quãng có
những phao để rong mọc đứng trong nước. Phao hình
cầu hay hình bầu dục, kích thước phao thay đổi tuỳ
theo từng loại rong, loại nhỏ nhất dài khoảng 0,2 cm,
đường kính khoảng 0,1 cm, loại to nhất dài khoảng
Icm, đưòtĩg kính khoảng 0,6cm, màu đỏ nâu đến nâu
đen, trong chứa đẫy khí. Gốc tản rộng.
Loại phao hình hạt gạo: Hình dạng chung như trên,
nhưng phần dẹt như lá, dài khoảng 2 cm, rộng khoảng
0,3 cm. Phao hìrĩh hạt gạo dài khoảng 0,8 cm, đường
kính khoảng 0,1 cm, đầu nhọn, mặt ngoài cũng có
chấm đen.
Mùi tanh, vị hơỉ mặn
Vi phẫu
Bộ phận dẹt như lá: Ngoài cùng có một lớp tế bào nhỏ
xếp đều đặn màu nâu tím bao xung quanh từng quãng
có bộ phận sinh sản ăn sâu vào trong gọi là bào phòng.
Trong bào phòng có lông. Lớp ruột gồm tế bào hình
nhiều cạnh, to, không đều xếp sít nhau. Trong tế bào
ruột còn có 1 hoặc nhiều hạt hình bầu dục chứa chất
dự trữ. ở giữa ruột có 1 đám tế bào nhỏ hơn.
Bộ phận hình sợi: v ề cấu tạo bên trong giống như bộ
phana det nói trên, chỉ khác hình dang bên ngoài,
không có bộ phận sinh sản. ở gốc tản lớp ngoài gồm
những tế bào hình sợi xoắn chặt với nhau thành từng
lớp ngang dọc tucfng đối đều.
Bộ phận như quả (phao): Phía ngoài gồm 1 lớp tế bào
nhỏ, xếp xít nhau bắt màu nâu sẫm. ở giữa gồm tế bào
to tròn, màng mỏng, xếp sít nhau (không có khoảng
gian bào). Trong cùng gồm l lớp tế bào dẹt.
Định tính
A. Lấy 1 g dược liệu, cắt vụn, thêm vấo 20 ml nước,
ngâm lạnh vài giờ, lọc, dịch lọc cô đặc trên cách thuỷ
còn khoảng 3 - 5 ml, thêm 3 giọt dung dịch sắt (III)
clorid 5% (TT), sẽ xuất hiện tủa màu nâu lắng xuống.
B. Cho 5 g bột dược liệu vào trong chén sứ, đốt thành
than trên ngọn lửa, để nguội, chiết 2 lần mỗi lần dùng
5 ml nưóc, lọc, cho vào dịch lọc 1 ml acid sulfuric
(TT), 3 ml clorofonn (TT), thêm từng giọt dung dịch
cloramin T 0,5% trong nước, lắc cho đến khi lớp
cloroform có màu tím đỏ.
Độ ẩm
Không quá 15 % (Phu lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
Tro toàn phần
Không qua 18% (Phụ lục 7.6)
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây số 315; Không quá 15%, (Phụ lục 9.5).
Tạp chất
Không quá 3%, không được có tạp chất độc (Phụ Ịục
9.4).
Định lượng
Cân chính xác khoảng 1 g dược liệu, cho vào chén
nung sứ đưcíng kính 5 - 6 cm, thêm 3 ml dung dịch
natri hydroxyd 15 N và 1 g kali carbonat. Đốt cẩn
thận hỗn hợp trên cho đến khi có màu đen. Sau đó cho
vào lò nung và nung ở nhiệt độ 880° - 920° trong 15
phút. Để nguội, thêm vào chén nung 10 ml và đun cẩn
thận đến sôi. Lọc qua gấy lọc vào một bình nón nút
mài dung tích 200 ml. cấn còn lại trong chén nung rửa
6 lần, môi lần với 10 ml, lọc như trên.
Cạo sạch cắn còn bám ở thành chén bằng một đũa
thuỷ tinh. Rửa cắn và phễu bằng 30 ml nước sôi. Tập
trung các dịch lọc, thêm 2 giọt methyl da cam (CT) rồi
cho acid sulfuric 6 N vào chỏ đến khi chuyển màu.
Sau đó thêm 2 giọt acid sulfuric 6 N và 1 m ĩ nước
brom (TT). Để yên 5 phút, lần lượt thêm 0,5 iril dung
dịch phenol mới pha 10% (TT), 5 ml dung dịch acid
phosphoric 3 M, 0,2 g kali iodid (TT). Đậy bình nón
lại và lắc hỗn hợp cho đến khi kali iodid tan hết. Để
trong chỗ tối 5 phút. Thêm vào dung dịch trên 2 ml
dung dịch hồ tinh bột (CT) và chuẩn độ bằng dung
dịch natri thiosulfat 0,01 N (dùng vi buret).
Tỷ lộ phần trăm iod tính theo khối lượng dược liệu
khô kiệt;
ax2,115
px(ioo-b)
a: Số ml dung dịch natri thiosulfat 0,01 N đã dùng,
p: Khối lượng của dược liệu (g).
b: Khối lượng bị hao đi khi làm khô tính theo phần
trăm.
Dược liệu phải chứa 0,025 - 0,08 % iod tính theo dựơc
liệu khô kiệt.
Chếbỉến
Vớt lấy Rong mơ (còn dính muối), xóc, rửa bằng nước
ngọt 2 - 3 lần thật nhanh để loại muối và tạp chất. Phơi
hoặc sấy ở 40 - 50“C đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi qua, cắt đoạn phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, đạm, hàn-V ào các kinh can, vị, thận.
Công năng, Chủ trị
Nhuyễn kiên, tán kết, tiêu đàm, lợi thuỷ, thanh nhiệt.
Chủ trị: Bướu cổ, tràng nhạc, sán khí, tinh hoàn sưng
đau, đàm ẩm, phù thũng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc, thuốc bột, thuốc
viên, có thể dùng dược liệu tươi.
Kiêng kỵ
Không nên dùng với Cam thảo, Nguyên hoa, Đại kích,
hoặc nếu tỳ vị hư hàn thấp trệ không dùng.
SA NHÂN (Quả)
F ructus A m om i
Quả gần chín đã bóc vỏ và phơi khô của cây Sa nhân
{Amomum ovoideum Pierre) và một số loài khác trong
c\ú Am om um ,\\ọG hĩ\g(Zingiheraceae).
Mô tả
Bên ngoài; Khối hạt hình bầu dục hay hình trứng, dài
0,8 - 1,5 cm, đường kính 0,6 - I cm, màu nâu nhạt hay
nâu sẫm, có 3 gờ tù (vách ngăn); mỗi ngăn có chứa 7 -
16 hạt. Bên ngoài mỗi hạt có mọt màng mỏng, màu
trắng mờ (áo hạt) chụm thành một khối. Hạt màu nâu
sẫm, cứng nhăn nheo, dính theo lối đính noãn trụ giữa.
Cắt ngang thấy vỏ hạt màu nâu sẫm, hình khối nhiểu
mặt, ngoại nhũ màu trắng, nội nhũ màu trắng ngà.
Mùi thcrm, vị hơi cay.
Vỉ ph ẫu
Thiết diện vỏ hạt có hình tam giác hoặc hình vuông
tuỳ theo chỗ cắt, góc tròn.
a) Vỏ hạt: Gồm lớp vỏ ngoài và vỏ trong, vỏ ngoài
gồm 3 lớp: Lớp tế bào biểu bì có màng hơi dày, xếp
đểu đặn thành một đãy theo hưótig tiếp tuyến, ngoài
có tầng cutin. Lớp tế bào hạ bì có màng dày, màu tím
sẫm. Lớp tế bào chứa tinh dầu hình vuông, màng
mỏng, xếp theo hướng tiếp tuyến, vỏ trong gồm tế bào
mô cứng màu nâu, có màng dày. Tại sống noãn có bó
libe - gỗ.
b) Nhân hạt gồm: Ngoại nhũ cấu tạo bởi những lớp tế
bào màng mỏng, trông như có mạng lưới ở bên trong,
hình chữ nhật xếp dài theo hướng xuyên tâm, có chứa
hạt tinh bột. Xung quanh có một lớp tế bào xếp đều
đặn. Ngoại nhũ chiếm phần lớn nhân hạt. Nội nhũ ít
hcm, nằm giữa khối ngoại nhũ, cấu tạo bởi những tế
bào nhỏ hơn và có chứa nhiều chất dự trữ. Cây mầm
gồm những tê' bào non chưa phân hoá rõ rệt.
Soi bột
Mảnh biểu bì có các tế bào hĩnh nhiều cạnh, màng
dày, màu vàng nâu. Mảnh hạ bì có các tế bào màng
nhăn nheo. Mảnh nội nhũ có các tế bào hình nhiều
cạnh, chứa nhiều chất dự trữ. Sợi dài, màng dày,
khoang hẹp. Mảnh tế bào màng mỏng, có tế bào chứa
tinh dầu. Hạt tinh bột tròn nhỏ, đứng riêng lẻ hay
chụm lại từng đám.
Định tính
Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, bột dược liệu phát
quang màu tím nâu.
Độ ẩm
Không quá 14% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ hạt rời: Không quá 10%.
Tạp chất hữu cơ: Không quá 1%.
Tỷ lệ hạt non: Không quá 2%.
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dẩu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2), dung 20 g bột dược liệu và
150 ml nước, cất trong 4 giờ. Dược liệu phải ehứa ít
nhất 1,5 % tinh dầu.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ, mùa thu, lúc trời khô ráo, hái
lấy quả chín, để cả vỏ, tãi phơi ngay cho thật khô; nếu
không gặp nắng phải sấy kịp thời; tốt nhất ngày phơi,
đêm sấy, khoảng 4 - 5 ngày thì khô. Quả Sa nhân khô
kiệt đem bóc bỏ vỏ, lấy hạt đem phơi hoặc sấy nhẹ (40
- 45°C) đến khô.
Bào chế . '
Loại bỏ tạp chất, khi dùng gịã vụn
Bảo q uản •■
Để nơi khô mát, thoáng gió, tránh nóng ẩm.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tỳ, vị, thận
Công năng, chủ trị
Trừ thấp, tiêu thực, ôn tỳ, ngừng tiêu chảy, lý khí, an
thai. Chủ trị: Thấp trọc, trở ngại^^trung tiêu, thượng vị
bĩ tức, tỳ vị hư hàn, nôn mửa, tiêu chảy.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc (khi sắc thuốc nên
cho vào sau) hoặc dạng hoàn tán; thưòng phối hợp với
các yị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Âm hư nội nhiệt không nên dùng.
SA SẢM
R adix Glehniae
Sa sâm bác
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây San hô Thái (Glehnia
littoralis Fr. Schmidt ex Miq.), họ Hoa tán {Apiaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ, đôi khi phận nhánh, dài 15 - 45 cm,
đường kính 0,4 1,2 cm. Đầu trên hơi nhỏ, phần giữa
hơi to, phần dưới nhỏ dần. Mặt ngoài màu trắng vàng
nhạt, hơi thô, đôi khi còn sót lại lớp ngoài. Nếu không
bỏ lớp ngoài, bên ngoài có màu nâu vàng, toàn thể có
vân hay nếp nhăn dọc nhỏ hoặc rãnh dọc, còn vết rễ
con lốm đốm màu vàng nâu. Đầu rễ nhọn dần, cổ rễ
thường mang gốc thân màu vàng nâu, chất giòn, dễ bẻ
gẫy. Mặt bẻ gẫy: phần ngoài màu trắng vàng nhạt,
phần gỗ ở trong màu vàng. Mùi đặc biệt. Vị hơi ngọt.
Vi phẫu
Mô mềm gồm mấy hàng tế bào, có ống tiết rải rác
(nếu không bỏ lớp ngpài sẽ thấy tầng bần), phần libe
rộng, tia ruột rõ ràng, nhóm ống rây đổ ra phía ngoài
sắp xếp như hình dải hẹp; ống tiết rải rác, đường
kính 20 - 65 Ịim, bên trong chứa chất tiết màu vàng
nâu, có 5 - 8 tế bào tiết bao quanh. Tầng phát sinh
libe-gỗ có hình vòng tròn. Những tia gỗ gồm 2 - 5
hàng tế bào, mạch gỗ phần lớn sắp xếp theo hình chữ
V, tế bào mô mểm chứa hạt tinh bột đã hồ hoá.
Soi bột
Màu trắng ngà. Mảnh libe hoặc tế bào libe tách riêng.
Mảnh mạcH vạch. Mảnh mô mềm gỗ tế bào hẹp, dài,
có khi dính cẵ mạch gỗ.
Độ ẩm
Không quấ 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c, 5 giờ).
Tạp chất
Mẩu gốc thân còn sót lại và tạp chất khác: Không quá
2 % (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 6% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid
Không qụa 1,5 % (Phụ lục 7.5).
C hế biến
Thu hoạch vào mùa hè hoặc mùa thu, đào lấy rễ, cắt
bỏ thân cây và rễ con, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô
hoặc phơi đến se, nhúng vào nước sôi, bỏ lớp ngoài,
phơi hoặc sấy khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và phần thân còn sót lại, ủ hơi mềm,
cắt thành đoạn, phơi khô.
Bảoquản
Để nơi khô, tránh sâu mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, vi khổ, vi hàn. Vào các kinh phế, vị.
Công năng, chủ trị
Dưỡng âm, thanh phế, trừ hư nhiệt, ích vị, sinh tân.
Chủ trị; Phế nhiệt ho táo, lao thấu, đòm huyết, nhiệt
bệnh tân dịch tổn thương, miệng khô khát nước.
Cách dùng, liều lưọĩig
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc. Thường phối hợp
với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Không dùng kết hợp với Lê lô.
SÀ SÀNG (Quả)
Fructus Cnỉdii
Giần sàng
Quả chín đã phơi khô của cây Sà sàng, còn gọi là Giần
sàng {Cnỉdium monnieri (L.) Cuss.), họ Hoa tán
(Apiaceae).
Mô tả
Quả đóng đôi, hình trứng tròn, dài 2 - 4 mím, đường
kính 1 - 2 mm. Mặt ngoài nhẵn, màu vàng sẫm hoặc
nâu. Đỉnh có 2 vòi mảnh, gốc quả đôi khi mang cuống
quả nhỏ. Mỗi phần quả có 5 sưòn lồi nhỏ, ngăn cách
bởi 4 rãnh nhỏ. Mặt tiếp hợp phẳng, ờ giữa có một vết
lõm. Cắt ngang thấy có 6 ống tiết và 1 hạt hình thận.
Mùi thơm, vị cay.
Vi phẫu
Vỏ quả ngoài và vỏ quả trong cấu tạo bởi một lớp tế
bào dẹt. Vỏ quả giữa có 6 ống tiết: 4 ống tiết ở dưới
các rãnh nhỏ và 2 ống tiết ở m ặt tiếp hợp. Trong mỗi
sườn lồi có một bó libe - gỗ. vỏ hạt gồm một \óp tế
bào màu nâu nhạt, có một bó libe - gỗ (sống noấn)
trên mặt tiếp hcíp. Nội nhũ cấu tạo bởi tế bào hình
nhiều cạnh chứa nhiều hạt alơron, trong có tinh thể
calci oxalat nhỏ.
Soi bột
Màu nâu sẫm. Soi kính hiển vi thấy: Mảnh vỏ quả
ngoài tế bào hình đa giác, mảnh vỏ quả giữa tế bào
hình chữ nhật có những chấm màu vàng, ống tiết tròn
màu nâu, mảnh mạch vạch.
Định tính
A. Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml ethanol, đun
trong cách thuỷ dưới ống sinh hàn ngược trong 30
phút, lọc bằng phễu sứ, lấy dịch lọc làm các thí
nghiệm sau:
Dịch lọc đem quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở 365
nm, có huỳnh quang màu đỏ tía - xanh.
Lấy 2 ml dịch lọc, thêm đồng thể tích dung dịch natri
carbonat 3% (TT), đun trong 5 phút. Để nguội, thêm Ị
- 2 giọt dung dịch diazo p - nitroanilin, màu đỏ anh
đào xuất hiện.
Cách pha hỗn hợp diazo p - nitroanilin; Hoà tan 0,4 g
p - nitroanilin trong một hỗn hợp gồm 20 ml dung
dịch acid hydrocloric loãng và 40 ml nước, làm lạnh ở
15“C (TT) và thêm dung dịch acid ríitric 10% (TT) cho
đến khi một giọt dung dịch làm giấy hồ tinh bột có
iodid chuyển thành màu xanh.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4):
Bẳn mỏng: Silicagel G có chứa natri carboxy-
methylcelulose
Hệ dung môi khai triển: Benzen - etliyl acetat (30: 1).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 0,3 g bột dược liệu thô,
thêm 5-ml ethanol, lắc siêu âm trong 5 phút, lấy phần
dịch trong ở trên làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan osthol trong ethanol đế
thu được dung dịch có chứa 1 mg osthol/ml. Nếu
không có chất đối chiếu osthol thì dùng 0,3 g bột Sà
sàng, tiến hành chiết như với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 1-1.1
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, lấy bản
mỏng ra để khô ngoài không khí. Quan sát dưới ánh
sáng tử ngoại ở 365 nm. Trên sắc ký đồ dung dịch thử
phải có vết cùng giá trị Rf và màu sắc với vết trên sắc
ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
T ạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định Ịưọng
Tiến iĩành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Ham iưcmg tinh dầu không ĩt
hơn 1% tính theo dược liệu khô.
Chế biến
Nhổ hay cắt cả cây, phơi khô, đập lấy quả, loại bỏ tạp
chất, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh làm mất tinh dầu.
T ính vị, quy kinh
Khổ, vi tân, mùi thơm hắc, ôn, hơi có độc. Vào hai
kinh thận, tam tiêu.
Công năng, chủ trị
Cường dương, ôn thận, sát trùng, tán hàn. Chủ trị: Liệt
dương, di tinh, mộng tinh, hoạt tinh, viêm loét âm đạo,
âm hộ ngứa, ra khí hư đỏ lẫn trắng, phong thấp, đau
khớp, nhiễm trùng ngoài da.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Đùng ngoài: Nấu nước xông, rửa, lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Người thận suy, hoả bốc hay cường dương không nên
dùng.
S À IĐ Â T
H erb a W edeliae
Phần trên mặt đất còn tươi hoặc phơi hay sấy khô của
cây Sài âất (Wedelia chinensis (Osbeck) Merr.), họ
Cúc {Asteniceae).
Mô tả
Những đoạn thân ngắn không đểu, mang lông cứng.
Lá mọc đối gần như không có cuống. Phiến lá hình
bầu dục thon, hai đầu hơi nhọn, dài i,5 - 5 cm, rộng
0,8 - 2 cm. Hai mặt có lông nhám, mặt trên màu lục
xám, có đốm trắng, mặt dưới màu nhạt hơn. Gân chính
và cặp gân phụ đầu tiên nổi rõ. Mép lá có 3 - 5 đồi
răng cưa rất thưa và nông. Cụm hoa hình đầu, màu
vàng, mọc ở ngọn cành, cuống cụm hoa dài 5 - iO cm.
Hoa ở vòng ngoài hình lưỡi nhỏ, đofn tính (hoa cái),
hoa ở giữa hình ống, lưỡng tính. Dược liệu có mùi hơi
thơm. Vị hơi mặn.
Vi phẫu
Lá: Biểu bì trên và biểu bì dưới có lông che chở gồm 3
- 6 tế bào chứa nang thạch, gốc hơi phình to, đầu
nhọn. Mặt ngoài lông che chở xù xì, trừ tế bào đầu
lông nhọn và nhẵn. Rất hiếm loại lông nhẵn. Biểu bì ở
lá non có thể mang lông tiết chân đơn bào, đầu đa bào.
Phần gân giữa: Tương ứng với hai phần lồi của gân
chính có hai đám mô dày ở ngay sát lớp biểu bì. ỏr giữa
có một bó libe - gỗ chính, có thể kèm theo một hoặc 2
bó libe - gỗ phụ, có cấu tạo giống libe - gỗ chính
nhưng nhỏ hơn. Bó libe - gỗ có kèm 2 đám mô dày ở
phía trên và dưới, libe xếp sát mô dày bên dưới, gỗ
gồm một í ố mạch gỗ xếp sát đám mô dày phía trên.
Phần phiế:i lá: Mô giậu nằm sát biểu bì trên, có một
hoặc hai l'5p tế bào hình chữ nhật, xếp dọc, sát nhau.
Dưới mô giậu là mô khuyết.
Soi bột
Có nhiều lông che chở, nguyên vẹn hoặc gãv thành
từng đoạn. Mỗi lông có 3 - 6 tế bào, chứa nang thạch,
đầu nhọn, gốc hơi phình to, chứa chất màu vàng nhạt.
Mặt ngoài lông xù xì. Riêng tế bào ở đầu lông nhọn.
Lông tiết chân đơn bào, đầu đa bào (rất ít). Mảnh biểu
bì gồm những tế bào màng hơi nhăn, thường có kèm lỗ
khí và lông che chở. Lỗ khí có 3 - 4 hoặc 5 - 6 tế bào
kèm (kiểu hỗn bào). Nơi chân lông che chở dính với
biểu bì có khoảng 11 - 15 tế bào biểu bì xếp toả như
hình hoa thị. Mảnh mạch mạng, mạch chấm, mạch
xoắn. Sợi màng dày, khoang rộng. Tế bào mô dày hình
nhiều cạnh, có ống trao đổi. Mảnh cánh hoa gồm tế bào
màng mỏng hơi nhăn. Hạt phâii hoa hình cầu, màu vàng,
mặt ngoài xù xì, có thể nhìn thấy rõ 3 lỗ nảy mầm ở một
số hạt phấn.
Định tính
Cho khoảng 5 - 6 g dược liệu đã Gắt nhỏ vào bình nón
250 ml, thêm khoảng 50 ml ethanol 90% (TT). Lắc
đều. Đun hồi lưu trong 30 phút. Lấy dịch lọc cô cách
thuỷ còn khoảng 5 - 6 ml để làm các phản ứng sau:
A. Lấy 1 - 2 ml dịch lọc, thêm 5 giọt dung dịch acid
hydrocloric đậm đặc (TT) và một ít bột magnesi (TT)
hoặc bột kẽm (TT); dung dịch từ màu xanh chuyển
sang đỏ cam, để lâu màu nhạt dần.
B. Lấy 1 - 2 ml dịch lọc, thêm 5 giọt đung dịch natri
carbonat 10% (TT), 3 - 4 ml nước, đun sôi, để
nguội, thêm 3 giọt thuốc thử diazo (TT) sẽ xuất hiện
màu đỏ thẫm.
c . Nhỏ lên giấy lọc 1 - 2 giọt dịch lọc đã cô. Thêm 1
giọt dung dịch kali hydroxyd 0,5 N trong ethanol
(TT). Để khô. Quan sát dưới ánh đèn tử ngoại sẽ thấy
huỳnh quang màu vàng nhạt (so sánh với vết dịch lọc
trên giấy không nhỏ dung dịch kali hydroxyd 0,5 N
trong ethanol).
Độ ẩm
Không quá 15% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ)
Tro toàn phần
Không quá 20% (Phụ lục 7.6)
Tỷ lệ vụn n át
Qua rây có kích thước lỗ mắt rây 4 mm: Không quá
5% (Phụ lục 9.5)
Tạp ehất (Phụ lục 9.4)
Tỷ lệ lá biến màu (cháy đen): Không quá 1%
Tỷ lệ gốc rễ còn sót lại; Không quá 1%.
Chế biến
Thu hái quầnh năm. c ắ t những đoạn thân trên mặt
đất, loại bỏ rác bẩn, rửa sạch, dùng tươi hoặc phơi
hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát.
T ính vị, quy kinh
Vi hàm, vi khổ, lương. Vào ba kinh: Tâm, phế, vị.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu thũng, chỉ thống. Chủ trị;
Đinh độc, mụn nhọt, sưng vú, ngứa lở, sốt phát ban,
sốt ho.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 20 - 40 g, dạng thuốc sắc hoặc cao lỏng.
Có thể dùng tươi, vò lấy nước, lọc sạch để uống.
SÀI HỔ (Rễ)
Radix Bupleuri
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Bắc Sài hồ
(Bupleurum chínense DC.) hoặc cây Hoa nam Sài hồ,
còn gọi là Hồng Sài hồ {Bupleurum scorzonerifoUum
Willd.), họ Hoa tán (Apiaceaẹ).
Mô tả
Bắc Sài hồ; Rễ hình trụ hoặc hình nón thon dài, dài
6 - 1 5 cm, đường kính 0,3 - 0,8 cm, đầu rễ phình to, ở
đỉnh còn lưu lại gốc thân, dạng sợi ngắn. Phần dưới
phân nhánh. Mặt ngoài màu nâu đen hoặc nâu nhạt,
có vết nhăn dọc, vết sẹo của rễ con và lỗ vỏ. Chất
cứng và dai, khó bẻ gẫy, mặt gẫy có những lớp sợi,
vỏ màu nâu nhạt, phần gỗ mau trang vàng. Mùi thoin
nhẹ, vị hơi đắng.
Hoa nam Sài hồ; Rễ tương đối nhỏ, hình nón, đầu rễ
có gốc thân còn sót lại. Đầu rễ to hơn, đường kính tới
I,5 cm; đoạn cuối rễ dài, thon hơn. Phần dưới thường
ít hoặc không phân nhánh. Mặt ngoài màu nâu đỏ
hoặc nâu đen, đôi khi có nếp nhãn sâu. Nơi sát đầu rễ,
thường có vân lưới tròn, ngang, nhô lên, nằm sít nhau.
Chất hơi mềm, dễ bẻ gẫy. Mặt gẫy không có sợi, hơi
phẳng. Mùi ôi khét.
Định tính
A. Lắc mạnh 0,5 g bột dược liệu với 10 ml nước, cho
bọt bền.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong
khoảng 1 giờ.
Dung môi khai triển; Ethylacetat - ethanol - nước (8;
2: 1).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 0,5 g bột dược liệu thô,
thêm 20 ml methanol, đun hồi lưu ở 80°c trong
khoảng 1 giờ, để nguội, lọc, Bốc hơi dịch lọc còn
khoảng 5 ml, được dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 0,5 g Sài hồ, chiết
như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 (il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt đọ
phòng rồi phun dung dịch p - dimethyl amino
benzaldehyd 5% trong acid sulfuric 40% (TT). Sấy
bản mỏng ở 60°c cho tới khi xuất hiện vết. Quan sát
bản mỏng dưới ánh sáng tự nhiên và dưới ánh sáng tử
ngoại ở bước sóng 365 nm. sắc ký đồ của dung dịch
thử phải có các vết có cùng màu sắc và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Thân, lá con sot iại: Không quá 10%.
Tạp chất khác: Không quá 1%.
Tro toàn phần
Không quá 8% (Phụ lục 7.6).
Chất chiết được trong dược liệu
Tiến hành theo phưcíng pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận "xác định chất chiết được trong dược
liệu" (Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không ít hơn
II,0% chất chiết được trong ethanol.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu, đào lấy rễ, bỏ thân, lá,
rửa sạch, phơi hay sấy khô.
Bào chê
Lấy rễ Sài hồ, loại bỏ tạp chất, thân, lá còn sót lại,
rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày, phơi khô hoặc sấy ở
40 - 50°c cho khô.
Thố Sài hồ (chế giấm); Lấy Sài hồ đã thái lát, tĩồ^ đ ề u
với giấm, cho vào nồi, sao lửa nhỏ cho đến khi Sài hồ
hút hết giấm, hơi khô thì lấy ra, phơi nắng cho khô. Gứ
100 kg Sài hồ thái lát thì dùng 12 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Thoái nhiệt (giảm sốt), thư can, thăng dương. Chủ trị:
Cảm mạo phát sốt, hàn nhiệt vãng lai, sốt rét, ngực
sưòfn đau trướng, rối loạn kinh nguyệt, sa dạ con, thoát
giang.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán,
thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Hư hoả không nên dùng.
Chú ý: Rễ cây Sài hồ lá to {Bupleurum longiradiatum
Turcz) bề mặt ngoài có nhiều mấu tròn dày đặc, có
độc, không thể dùng làm vị thuốc Sài hồ được.
SÁP ONG TRẮNG
Cera alba
Sáp ong trắng là sáp ong vàng đã được tẩy màu.
Mô tả
Những khối sáp GÓ hình dáng không nhất định, kích
thước không đều nhau, thể rắn, màu trắng đục, cứng
và giòn hem Sáp ong vàng, không eòn mùi mật ong,
không vị, không tan trong nước, tan trong ethanol 96%
và ether nóng.
Tỷ trọng
ở 20”C khoảng 0,96 (Phụ lục 5.15).
Độ chảy
6 2 -69°c (Phụ lục 5.19).
Mỡ, acid béo, nhựa và xà phòng
Đạt yêu cầu giống như chuyên luận "Sáp ong vàng".
Chỉsốacid
Từ 17 đến 24. Tiến hành giống như chuyên luận "Sáp
ong vàng".
Chỉ số xà phòng hóa
Từ 80 đến 100. Tiến hành giống như chuyên luận "Sáp
ong vàng".
Bảo quản
Để nơi thoáng mát, tránh nhiệt độ cao.
SÁP ONG VÀNG
Cera flava
Chất sáp lấy từ tổ các loài Ong mật {Apis cerana
Fabr., Apis mellifera L.) hoặc các loài Ong mật khác
thuộc chi Ap/5’, họ Ong (Apidae).
Mô tả
Những mảnh hoặc cục to nhỏ khồng đều nhau, hình
dáng không nhất định, màu vàng hoặc nâu nhạt. Dùng
tay bóp sáp mềm ra và vặn được. Thể chất giòn hơn
khi để ở nhiệt độ lạnh. Thoảng mùi mật ong, không vị.
Không tan trong nước, tan được một phần trong
ethanol 96% nóng, tan trong ether nóng, tan trong
cloroform, dầu béo và tinh dầu.
Tỷ trọng
ở 20°G: hoảng 0,96 (Phụ lục 5.15).
Độ chảy
6 2 - 6 6 “C (Phụ lục 5.19).
Mỡ, acid béo, nhựa, xà phòng
Lấy 2 g mẫu thử vào một cốc có mỏ dung tích 250 ml,
thêm 7Ó ml dung dịch natri hydroxyd 3,5 N (TT), đun
sôi cẩn thận trong 30 phút. Duy trì thể tích bằng cách
thêm nước cho đủ. Để hỗn hợp nguội ở nhiệt độ phòng
trong khoảng 2 giờ. Chất lỏng phải trong hoặc chỉ hofi
mò. Lọc qua bông thủy tinh, acid hóa dịch lọc bằng
acid hydrocloric đậm đặc (TT), địch lọc không được
đục, không tủa.
C hỉsốacid
1 7 - 2 4 (Phụ lục 5.2).
Cân chính xác khoảng 3 g mẫu thử, cho vào bình nón
có dung tích 250 ml, thêm 50 ml ethanol tuyệt đối
(TT) đã làm trung tính. Đun nóng đến khi chảy tan
hỗn hợp, lắc đều, thêm 0,5 ml đung dịch
phenolphtalein và chuẩn độ khi còn nóng bằng dung
dịch kali hydroxyd 0,1 N trong aíhanol (CĐ) đến khi
dung dịch có màu hồng nhạt, bền vững trong 30 giây,
ghi số n ml dung dịch kali hydroxyd 0,1 N đã dùng.
Chỉ số acid của mẫu thử được tính theo công thức;
n X 5,61
ƠIỈ số acid = -
Lượng mẫu thử (g)
Chỉ số xà phòng
8 0 - 100 (Phụ lục 5.10).
Cân chính xác khoảng 3 g mẫu thử, eho vào một bình
nón nút mài có dung tích 250 ml, thêm chính xác 25
ml dung địch chuẩn độ kali hydroxyd 0,5 N trong
ethanol (CĐ) và 50 ml ethanol 96%. Lắp sinh hàn hồi
liru. Đun hỗn hợp 4 giò trong nồi cách thủy sôi, lấy ra
và tiếp tục tiến hành như mục xác định chỉ số xà
phòng hóa.
( b - a ) x 28,05
Chí số xà phòng hóa =
Lượng mẫu thử (g)
a: Số ml dung dịch acid hydrocloric 0,5 N dùng cho
mẫu thử.
b: Sô' mỉ dung dịch acid hydrocloric 0,5 N dùng cho
mẫu trắng.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh nhiệt độ cao.
SẮN DÂY (Rễ củ)
Radix Puerariae
C át căn
Rễ củ đã phơi hay sấy khô của cây sắn dây {Pueraria
thomsonii Benth.), họ Đậu (Fabaceae).
Mô tả
Rễ củ đã cạo lớp bần bên ngoài, cắt thành từng khúc
hình trụ, dài 10 - 15 cm, đường kính 2 cm trở lên. Có
khi là những miếng dày 0,5 - 1,0 cm (chế biến từ
những củ lớn). Mặt cắt màu trắng hoặc màu ngà vàng.
Mặt ngoài đôi khi còn sót lại ở các khe một ít lớp bần
màu nâu. Mặt cắt dọc có nhiều sợi màu vàng nhạt
bóng, xen lẫn với những phẩn có bột màu trắng, tạo
thành những vân dọc. Mặt cắt ngang có vòng libe rõ,
vị hơi ngọt, mát.
Vi phẫu
Lớp bần còn sót lạí từng mảng màu nâu, gổm nhiều tế
bào hình chữ nhật. M ô mềm vỏ tế bào hình nhiều cạnh
không đểu, màng mỏng. Trong mô mềm vỏ có libe -
gỗ cấp 3 xếp thành một vòng đồng tâm hoặc thành
từng vòng nhỏ. Libe cấp 2 hình nón, trong có nhiều
đám sợi. Tầng sinh libe - gỗ thành vòng liên tục, gồm
nhiều tế bào dẹt, có màng mỏng. Gỗ cấp 2 ít phát
triển, rải rác có mạch gỗ với lớp mỏng mô mềm gỗ và
những đám sợi nhỏ. Tia ruột khá rộng, loe ra ở phần
mô mểm vỏ. Trong mô mềm vỏ còn chứa nhiều hạt
tinh bột và rải rác có tinh thể calci oxalat hình khối.
Soi bột
Mảnh bần gồm tế bào hình nhiều cạnh, màng dày màu
vàng nâu. Mảnh mô mềm gồm tế bào nhiều cạnh,
màng mỏng, chứa nhiểu tinh bột. Hạt tinh bột hình
khối nhiểu cạnh, hình cầu, hình chỏm cầu, xếp riêng
rẽ hay tụ hop thành từng đám, kích thước 2 - 3 |i,m, sợi
màng dày, khoang hẹp. Tinh thể calci oxalat hình
khối, mảnh mạch mạng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16)
T ro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Cây trồng được một năm, thu hoạch vào khoảng từ
cuối tháng 10 đến tháng 3 - 4 năm sau, đào lấy rễ củ,
rửa sạch, cạo bỏ lớp vỏ giấy bên ngoài (lótp bần), ủ
mềm thái phiến dày hoặc cắt khúc dài 10 - 15 cm; củ
to bổ dọc, phơi sấy kết hợp với xông hơi lưu huỳnh
đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái phiến dày phơi
khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc mọt, vàng hay đen
ruột.
Tính vị, quy kinh
Cam, tân, lưcfng. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Giải cơ, thoái nhiệt, sinh tân, thấu chẩn, thăng dương,
cầm tiêu chảy. Chủ trị; Ngoại cảm phát sốt nhiic đầu,
khát nước, tiêu khát (tiểu đưòng), sởi không mọc, lỵ
nhiệt tính, tiêu chảy, cao huyết áp cổ gáy đau cứng.
Cách dùng, iiều lưọng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc, thường dùng phối
hợp với các vị thuốc khác.
SÂM BỐ C H ÍN H (Rễ)
Radix Hibisci sagittifolü
Bố chính sâm , Thổ hào sâm
Rễ củ đã phơi hay sấy khô của cây Sâm bố chính
{Hibiscus sagittifoiius Kurz. var. quinqueìohiis
Gagnep.), họ Bông (Malvaceae).
Mô tả
Rễ củ hình trụ, đầu dưới thuôn nhỏ, đôi khi phân
nhánh, dài 10 cm trở lên, đường kính 0,5 - 1,5 cm.
Mặt ngoài màu trắng ngà, có nhiều vết nhãn và vết sẹo
của rễ con. Vết bẻ màu trắng, có nhiều bột, không có
xơ. Mùi hơi thcím, vị nhạt và nhày.
Vi phẫu
Lớp bần gồm 2 - 3 lóp tế bào, mô mềm vỏ cấu tạo bởi
tế bào hình nhiều cạnh, chứa hạt tinh bột. Rải rác
trong mô mềm có các tinh thể calci oxalat hình cầu
gai và các túi tiết chất nhầy. Bó libe hình nón, rải rác
có vài đám sợi. Bó gỗ cấu tạo bởi những đám mạch gỗ
rải rác trong mô mềm gỗ. Tia ruột gồm 2 - 3 hàng tế
bào từ vùng gỗ ra tới vùng libe thì loe thành phễu. Tế
bào tia ruột cũng chứa tinh bột.
Soi bột
Bột màu trắng ngà, có nhiểu hạt tinh bột riêng lẻ, hình
dạng thay đổi, kích thước từ 12 - 34 |am, có khi 2 - 3
hạt dính với nhau. Sợi libe có thành hơi dày, rộng
khoảng 20 |j.m. Mảnh mạch điểm. Tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. Mảnh mô mềm gổm nhiều tế bào
chứa tinh bột.
Định tính
Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml nước cất, lắc
trong 15 phút, lọc qua bông, thu được dung dịch A.
Lấy 1 ml dung dịch A, thêm 1 ml dung dịch natri
hydroxyd 10% (TT). Dung dịch có màu vàng chanh.
Lấy 2 - 3 ml dung dịch A, thêm vài giọt dung dịch chì
acetat 20% (TT), sẽ có tủa trắng.
B. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại (bước sóng 366
nm), bột dược liệu phát quang màu trắng sáng,
c . Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 10 ml ethanol 96%
(TT), đun cách thuỷ 10 phút, để nguội, lọc. Lấy 1 ml
dịch lọc, thêm 1 ml dung dịch natri hydrocarbonat 5%
(TT), đun cách thuỷ 3 phút, để nguội. Thêm I - 2 giọt
thuốc thử Diazo (TT), màu đỏ cam xuất hiện.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 12% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không qua 7% (Plụi lục 7.5).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định lưọng
Cân chính xác khoảng 2 g bột dược liệu đã qua rây có
kích thước mắt rây 2 mm, cho vào bình ngấm kiệt.
Chiết bằng ethanol 25% (TT) cho hết chất nhầy (kiểm
ra bằng dung dịch chì acetat 20% (TT): lấy 1 ml dịch
chiết lần cuối cùng, thêm vài giọt dung dịch chì acetat,
không còn tủa nữa là được). Gộp các dịch chiết lại,
bốc hơi dịch chiết trên cách thuỷ đến dạng cao lỏng
(1/5). Kết tủa chất nhầy bằng dung dịch chì acetat
20% (TT) (dùng 15 - 20 ml). Lọc qua giấy lọc đã cân
bì trước. Rửa tủa trên giấy lọc đến khi nước rửa hết
phản ứng của chì (kiểm tra bằng dung dịch natri sulfat
10% (TT): lấy 1 ml dịch lọc, thêm vài giọt dung dịch
natri Sulfat 10% (TT), khi không còn tủa trắng là
được). Sấy khô tủa ở 110°c đến khối lượng không đổi
và cân.
Dược liệu phải chứa không ít hơn 30% chất chiết được
bằng ethanol 25%.
Chế biện
Thu hoạch vào mùa thu, đông. Đào lấy rễ củ, loại bỏ
rễ con, phơi hoặc sấy khô. Có thể đồ chín hoặc ngâm
nước gạo, vớt ra rửa sạch, đồ chín rổi phơi khô.
Bào chế
Rẽ khô đã loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái phiến phơi
khô.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, vi ôn. Vào hai kinh tỳ, phế.
Công năng, chủ trị
Tu dưỡng, cường tráng, bổ khí, ích huyết, chỉ khát,
sinh tân dịch, Chủ trị; Cơ thể suy nhược, hư lao, ăn ít,
ngủ kém, thần kinh suy nhược, hoa mắt, chóng mặt,
đau lưng, đau dạ dày, tiêu chảy, kinh nguyệt không
đều, khí hư, đới hạ. Trẻ em suy dinh dưỡng, gầy còm,
chậm lớn, sốt ho dai dẳng, viêm họng, viêm phế quản.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 16 - 20 g, dạng thuốc sắc, tán bột, hoặc
ngâm rượu uống.
Kiêng kỵ
Thể tạng hư hàn, phải sao kỹ. Không dùng chung với
Lê lô.
SÂM ĐẠI HÀNH (Thân hành)
Bulbus Eleutherìnis subaphyllae
Sâm cau, Tỏi lào, Hành lào
Thân hành đã phơi hay sấy khô của cây Sâiĩi đại hành
{Eleutherine suhaphylla Gagnep.), họ La dcfn
{Iridaceae).
Mô tả
Thân hành (quen gọi là củ) tròn như củ hành hay dài,
đường kính chỗ lớn nhất 1 - 2 cm, dài 4 - 5 cm, bên
ngoài có một vài “lofp" vẩy khô phần trên màu nâu,
phần dưới màu đỏ, các lóp bên trong màu đỏ tươi như
máu. Cắt ngang củ thấy màu đỏ nhạt xen lẫn những
vòng đồng tâm màu trắng. Củ còn mang một ít rễ nhỏ,
khô, dài 1 - 3 cm.
Vi phẫu
Cắt ngang lớp vẩy mọng nước thấy: Biểu bì ngoài gồm
một hàng tế bào hình chữ nhật xếp đều đặn. Mộ mềm
có nhiều hạt tinh bột và tinh thể calci oxalat hình que.
Bó - libe gỗ chồng kép hình trái xoan nằm giữa lớp mô
mềm, libe bao bọc hai đầu, gỗ ở giữa, mạch gỗ ít, xếp
lộn xộn, lớp biểu bì trong gồm một hàng tế bào hình
chữ nhật, mỏng hơn biểu bì ngoài.
Soi bột
Bột màu hồng, vị lúc đầu hơi đắng, sau ngọt. Soi kính
hiển vi thấy nhiều hạt tinh bột đa dạng, kích thưức mỗi
hạt 1,6 - 40 |Li,m, nhiều hạt nhìn rõ rốn. Tinh thể calci
oxalat hình que, có loại đầu nhọn trông như đầu bút
chì, có loại đầu tày. Mảnh mạch. M ảnh mô mềm chứa
hạt tinh bột. Mảnh biểu bì ngoài. Mảnh biểu bì trong.
 Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch ở cây mọc từ một năm trở lên, đào lấy củ
(thân hành) khi cây tàn lụi; rửa sạch, thái ngang củ
thành lát, phơi hoặc sấy nhẹ (dưới 50°C) đến khô; để
nguyên miếng hoặc tán bột. Có thể dùng củ tươi.
Bảo quản
Củ tươi để trong cát ẩm hoặc chỗ mát; củ khô để nơi
khô .mát; tránh mốc mọt.
Tính vị quy kinh
Vi cam, vi ôn. Vào ba kinh can, tỳ, phế.
Công năng, chủ trị
Tư âm dưỡng huyết, chỉ huyết sinh cơ, chỉ khái. Chủ
trị: Thiếu máu, vàng da, hoa mắt, nhức đầu; ho ra
máu, băng huyết, thưoíng tích lưu huyết (giã tươi đắp);
ho gà, viêm họng, mụn nhọt, chốc lở, ngứa; tê bại do
th.ếu dinh dưỡng.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc, thuốc hãm, bột
hoặc thuốc viên.
Dùng ngoài; Lượng thích hợp.
SÂM VIỆT NAM (Thân rễ và rễ)
R hizom a et R adix Panacis 'vietnamensis
Sâm Ngọc Lỉnh, Sâm K5
Thân rễ và rễ củ đã phơi hay sấy khô của cây Sâm Việt
Nam (Panưx vietnamensis Ha et Grushv.), họ Nhân
sẫm (Araliaceae).
Mô tả
Thân rễ thường nhiều đốt, cong ngoằn ngèo, ít khi có
hình trụ thẳng; dài 3 - 15 cm, đường kính 0,5 - 1,5 cm.
Mặt ngoài màu nâu hay màu vàng xám, có những vết
nhăn dọc mảnh, những vết vân ngang nổi rõ chia thân
rễ thành nhiều đốt; đặc biệt có nhiều vết sẹo do thân
khí sinh tàn lụi hàng năm để lại. Thể chất cứng, chắc,
giòn, dễ bẻ, mặt bẻ lởm chởm, màu xám nhạt. Mùi
thợm nhẹ đặc trưng. Vị đắng hơi ngọt.
Rễ. củ có dạng hìhh con quay dài 2,4 - 4 cm, đường
kính 1,5 - 2 cm (ở cây mọc hoang); thường hợp thành
bó 2 -4 rễ củ hình thoi, đôi khi có rễ trụ dài (ở cây
trồng). Rễ củ có màu nâu nhạt, có những vân ngang và
nốt các rễ con.'T hể chất nạc, chắc, khó bẻ gẫy. Vị
đắng, hơi ngọt.
Vi phẫu
Thân rễ: Lớp bần gồm 4 - 6 hàng tế bào hình chữ nhật,
vách hơi cong, màu lục, Ịớp ngoài thường bị bong rách
ra. Mô mềm vỏ gồm những tế bào hình nhiều cạnh
thường dày lên ở góc, chứa nhiều ống tiết và tinh thể
calci oxalat hình cầu gai. Tầng sinh libe - gỗ liên tục,
các bổ libe - gỗ có dạng hình thoi, phân cấch nhau bởi
tia tuỷ rộng. Gỗ gồm những tế bào vách dày, đặt trong
mô mềm gỗ ít hoá gỗ. Ruột cấu tạo bởi các tế bào eó
vách dày lên ở góc hay để hở những khoảng gian bào.
Ông tiết thưcmg ở vị trí ứng với các bó libe - gỗ ở cả
phía trong lẫn phía ngoài.
Rễ củ: Lớp bần gồm 4 - 7 lớp tế bào hình chữ nhật,
các lớp ngoài thường bị bong ra. Mô mềm vổ rộng
chiếm một nửa bán kính của rễ gồm nhiều tế bào
màng mỏng, kích thước và hình dạng thay đổi, chứa
nhiều ống tiết và tinh thể calci oxalat hình cầu gai.
Ông tiết chứa chất tiết màu nâu đen hay vàng nâu tập
trung ở vùng libe và xếp theo ríhiều vòng. Tầng sinh
libe - gỗ liên tục gồm một lớp tế bào hỉnh chư nhật
dẹt. Libe - gỗ xếp thành bó riêng lẻ, kéo dài theo
hướng xuyên tâm. Tế bào gỗ vách dày, mô mềm gỗ
không hoá gỗ. Tia tuỷ rộng gồm nhiều tế bào xếp theo
hướng xuyên tâm.
Soi bột
Màu vàng nâu. Soi kính hiển vi thấy: Những hạt tinh
bột riêng lẻ hay hợp thành đám, hình bầu dục, hình
cầu, kích thước không đều, rốn hạt là một vạch. Mảnh
bần với những tế bào hình nhiều cạnh, vách dày màu
vàng nâu. Mảnh mô mềm gồm những tế bào màng
mỏng, màu trắng hay vàng nhạt. M ảnh mạch vạch,
mạch mạng. Rẳi rác có chất tiết màu vàng nâu hay nâu
đen. Tinh thể calci oxalat hình cầu gai hay hình khối.
Định tính
A. Lấy 1 g bột dược liệu, cho thêm 5 ml methanol
(TT). Đun cách thũỷ trong 10 phút, để nguội, lọc,
được dịch chiết A.
Cho vào ống nghiệm vài giọt dịch chiết A, thêm 3 - 5
ml nước cất. Lắc đều: bọt cao và bền sau 15 phút.
Cho vào ống nghiệm 0,5 ml dịch chiết A, cô đến cắn.
Thêm dung dịch stibi triclorid bão hoà trong
cloroform (TT), khuấy đều. Quan sát dưứi ánh sáng tử
ngoại, dung dịch có huỳnh quang xanh.
B. Phuofng pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, hoạt hoá ở 110°c trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: Cloroform - methanol - nước
(66:35:10).
Dung dịch thử; Dùng dịch chiết A.
Dung dịch đối chiếu; Dùng 1 g Sâm Việt Nam, chiết
như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 1^1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng, phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT). Sây
bản mỏng ở 110°G trong 10 phút. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải có các vết cùng màu và cùng giá trị
Rf với các vết trên sắc ký đồ của đung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lục 7.6).
Tỷ !ệ vụn nát
Quá rây có kích thước mắt rây 2 mm: Không quá 5%
(Phụ lục 9.5);
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch thân rễ và rễ củ vào tháng 9 - 12 trong năm,
lấy về rửa sạch, phơi nắng hay sấy khô ở nhiệt độ dưới
60"c.
Bảo quản
Để nơi khô ráo trong các thùng đậy kín có chứa chất
hút ẩm, tránh mốc mọt.
SEN (Hạt)
Semen N elum binis
Liên nhục
Hạt còn màng mỏng của 'quả già đã phơi hay sấy khô
của cây Sen {Neìiinibo niicifera Gaertn.), họ Sen
{Nelumhonaceae).
Mỏ tả
Hạt hình trái xoan, dài 1,1 - 1,3 cm, đường kính 0,9 -
1,1 cm. Mặt ngoài còn màng mỏng màu nâu, có nhiều
đường vân dọc. 0 đầu trên có núm màu nâu sẫm. Bóc
màng ngoài màu nâu để lộ hai lá mầm bằng nhau và
xếp úp vào nhau, màu trắng ngà, hạt chứa nhiều tinh
bột. Giữa hai lá mầm có hai đuờng rãnh dọc đối xứng
nhau, ơ iồ i mầm màu xanh lục, nằm ở giữa đường
rãnh dọc của hai lá mẩm.
Soi bột
Có nhiều hạt tinh bột hình trứng, rộng 2 - 6 Ị0,m, dài 4 -
14 Jim, có khi dài tới 32 i-im; hoặc hình tròn có đường
kính 2 - 19 |Lim, rốn phân nhánh, vân không rõ. Mảnh
mô mềm của lá mầm gồm tế bào chứa tinh bột. Mảnh
vỏ hạt rải rác có tinh thể calci oxalat hình cầu gai, đôi
khi có mảnh mạch.
Định tính
A. Đặt một ít bột dược liệu lên phiến kính, nhỏ một
giọt dung dịch ninhydrin 2% (TT), hơ nóng, đậy một
lá kính lên, soi kính hiển vi thấy bột có màu tím; nhỏ
thêm một giọt alcol isoamylic (TT) bột chuyển sang
màu hơi hồng.
B. Đặt một ĩi bột dược liệu lên phiến kính, nhỏ một
giọt dung dịch 2,4 - dinitrophenyl hydrazin
hydroclorid (TT), rồi đậy lá kính lên, soi kính hiển vi
thấy ở mép kính có tinh thể hình kim màu vàng.
c. Lấy khoảng 1 g bột dược liệu cho vào ống
nghiệm rồi thêm 10 ml ethanol 90% (TT), đun sôi 5
phút, lọc, dịch lọc có màu vàng nhạt. Lấy 1 ml dịch
lọc, them 1 ml thuốc thử Fehling (TT), đun sôi, xuất
hiện tủa đỏ gạch.
Độ ẩm
Không quá 11 % (Phụ lục 5.16)
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ-lục 7.6)
Tạp chất
Không quá 0,15% (Phụ lục 9.4)
Hạt vỡ
Kliông quá 5% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Lấy quả bế ở gương sen già, bóc vỏ eứng bên ngoài,
phơi nắng hoặc sấy ở 50 - ÓO^C cho đến khô.
Bào chế
Lấy hạt ngâm nước, ủ mềm, thông hay chích tâm sen
ra, phơi khô hạt.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh niốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, sáp, bình. Vào các kinh tỳ, thận, tâm.
Công năng, chủ trị
Bổ tỳ, bổ thận sáp tinh, dưỡng tâm, an thần. Chủ trị:
Tỳ hư, tiêu chảy, lâu ngày, di tinh, đới hạ, hồi hộp tim
đập mạnh, mất ngủ, kém ăn, cơ thể suy nhược.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán,
thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Thực nhiệt, táo bón không nên dùng.
SEN (Lá)
Folium N elum binis
Lá bánh tẻ đã bỏ cuống, phơi hoặc sấy khô của cây Sen
{Nelumho nucífera Gaertn.), họ Sen iNelumhonaceaẹ).
Mô tả
Lá nguyên tròn, nhăn nheo, nhàu nát, đường kính 30 -
60 cm, mặt trên màu lục tro, hơi nháp, mặt dưới màu
lục nâu nhẵn bóng, mép nguyên, ở giữa lá có vết tíeh
của cuống lá lồi lên màu nâu. Lá có từ 1 7 - 2 3 gân toả
tròn hình nan hoa. Gân lồi về phía mặt dưới lá. Lá
giòn, dễ vụn nát, có mùi thơm.
Vi phẫu
Biểu bì trên gồm một lớp tế bào hình chữ nhật nhỏ,
mặt ngoài có núm lồi lên. Biểu bì dưới eó tầng cutỉn
dày. Mô mềm giậu có một lớp tế bào xếp sắt biểu bì
trên, chạy từ phiến lá qua gân lá. Mô dày ò gân lá cấu
tạo bởi tế bào màng hơi dày, xếp thành đám sát biểu bì
dưới. Tế bào mô mềm có màng mỏng. Xen kẽ giữa
nhũtig tế bào mồ mềm có nhiều khuyết to, kích thước
không đều, xung quanh mỗi khuyết có nhiều tinh thể
calci oxalat hình cầu gai. Nhiều bó libe - gỗ kích
thước khác nhau, ớ giữa gân có 2 bó libe - gỗ to,
những bó libe - gỗ nhỏ xếp rải rác xung quanh. Mỗi
bó libe - gỗ có vòng mô cứng bao bọc, gỗ phía trên,
libe phía dưới.
Soi bột
Mảnh biểu bì trên gồm tế bào hình nhiều cạnh, kích
thước không đều, màng ít ngoằn ngoèo, có lỗ khí ở
dạng biến thiên. M àng phía ngoài của tế bào biểu bì
có nhiều núm lồi lên. Núm nhìn phía dưới mặt là
những vòng tròn nhỏ, rải rác có những núm bị tách
khỏi biểu bì hình ba cạnh hay hình chuông. Mảnh biểu
bì dưới gồm tế bào màng ngoằn ngoèo. Sợi màng hơi
dày, có khoang rộng. Có mảnh mạch mạng, mạch
xoắn. Tinh thể calci oxalat hình cầu gai, đường kính
25 - 36 |j.m.
Định tính
A. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml nước đun sôi,
lắc, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc thêm 1 - 2 giọt dung dịch
sắt (III) clorid 5% sẽ xuất hiện tủa xanh đen.
B. Lấy 5 g bột dược liệu cho vào bình nón có dung
tích 100 ml thêm 50 ml ethanol 90% (TT), lắc kỹ, rồi
đun cách thuỷ sôi trong 30 phút, lọc. Cô dịch lọc còn
khoảng 3 ml để làm 2 phản ứng sau:
Nhỏ 1 giọt dịch lọc lên giấy thấm, để khô rồi hơ lên
trên miệng bình đựng amoniac đậm dặc (TT), sẽ có
màu vàng đậm hơn.
Lấy 1 ml dịch lọc thêm 4 - 5 giọt acid hydrocloric
đậm đặc (TT) và một ít bột magnesi hoặc bột kẽm.
Đun cách thuỷ 2 - 3 phút, dung dịch chuyển từ màu
vàng sang đỏ.
c . Lấy 2 g bột dược liệu thêm 20 ml acid hydrocloric
10% (TT), lắc 15 phút, lọc. Kiềm hoá dịch lọc bằng
dung dịch amoniac 10% (TT) đến pH 9 - 10. Chiết
alcaloid bằng 15 ml cloroform (TT). Lắc dịch chiết
cloroform với 10 ml dung dịch acid hydrocloric 10%
(TT) gạn lấy phần acid để làm các phản ứng:
1 ml dịch chiết, thêm 1 giọt thuốc thử Mayer (TT) sẽ
xuất hiện tủa trắng.
1 ml dịch chiết, thêm 1 giọt thuốc thử Bouchardat sẽ
xuất hiện tủa đỏ nâu.
1 ml dịch chiết, thêm 1 giọt thuốc thử Dragendorff sẽ
xuất hiện tủa đỏ.
1 ml dịch chiết thêm 1 giọt thuốc thử acid picric sẽ
xuất hiện tủa vàng.
Định lưọng
Cân chính xác khoảng 2 g bột dược liệu đã sấy khô,
thâm ẩm bằng amoniac đậm đặc, để 1 giờ, sau đó cho
vào túi làm bằng giấy lọc, đặt vào bình Soxhlet, chiết
bằng ethanol 96% cho đến kiệt alcaloid. Cất thu hồi
dung môi, hòa tan cắn trong dung dịch acid
hydrocloric 5% (5 lần, mỗi lần 5 ml). Lọc, rửa dịch
chiết acid bằng ether dầu hỏa 3 lần, mỗi lần 10 ml.
Kiềm hóa dịch chiết acid bằng amoniac đậm đặc (TT)
đến pH 10, sau đó lắc với eloroform 5 lần, mỗi lần 10
ml. Gộp dịch chiết cloroform , rửa dịch Gloroform bằng
nước cất đến pH trung tính, rồi bốc hơi dung môi tới
khô. Hòa tan cắn với một lượng chính xác 10 ml acid
hydrocloric 0,1 N. Thêm 5 ml nước cất và 2 giọt
methyl đỏ. Chuẩn độ dung dịch acid hydrocloric 0,1 N
thừa bằng dung dịch natri hydroxyd 0,1 N.
Hàm lượng alcaloid toàn phần (X) trong lá Sen tính
bằng phần trăm theo công thức:
(1 0 -n )x 2 ,9 5
x% =
n: Số ml dung dịch natri hydroxyd 0,1 N đã dùng,
a: Khối lượng bột dược liệu đem định lượng đã trừ độ
ẩm.
Dược liệu phải chứa ít nhất 0,80% alcaloid toàn phần
tính theo nuciferin (C 19H 21O 2N).
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Cuống lá còn sót lại: Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Tỷ iệ vụn nát
Không quá 5% (Phụ lục 9.5).
Chế biến
Thu hái vào mùa hạ, thu, khi cây bắt đầu nở hoa, cắt
lấy lá, phơi nắng cho đến khô 7 - 8 phần 10, cắt bỏ
cuống, gấp lá thành hình bán nguyệt heặc thành hình
dẹt, phơi tiếp đến khô.
Bào chế
Lá Sen (hà diệp) khô, phun nước cho hơi mềm, thái
sợi, phơi khô.
Than lá Sen (Hà diệp thán): Lấy lá Sen sạch, xếp đầy
trong nổi nung, úp một cái nồi khác lên miệng, lấy đất
sét trát kín vào chỗ tiếp giáp 2 nồi, trên để một vật
nặng đè lên. Đun vừa lửa cho đến khi tờ giấy trắng dán
trên đáy nồi có màu vàng thì thôi, sau khi nguội lấy ra
dùng (đốt tồn tính).
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vỊ, quy kinh
Khổ, bình. Vào ba kinh can, tỳ, vị.
Công náng, chủ trị
Thanh nhiệt giải thử, thăng phát, thanh dương, lợi
thấp, tán ứ, mát huyết, chỉ huyết. Chủ trị: Thử nhiệt,
bứt rứt khát nước, thử thấp tiêu chảy, tỳ hư tiêu chảy;
huyết nhiệt nôn ra máu, đổ máu cam, đại tiểu tiện ra
máu, băng huyết, dong huyết.
Thán lá Sen: Thu sáp, hoá ứ, chỉ hụyết. Dùng điểu trị
nhiểu loại chứng xuất huyết, huyết vựng (chóng mặt)
sau khi sinh.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 3 - 9 g dược liệu khô, dược liệu tươi dùng
15-30g. ■ ' ■ ■ . Dung dịch đối chiếu: Hoà tan nuciferin vào methanol
Thán lá sen dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán.
SEN (Tâm)
Em bryo Nelumbinis
Tâm sen là cây mầm lấy từ hạt cây Sen {Nelumbo
nitcifera Gaertn.), liọ Sen {NeìumhonaceUe).
Mô tả
Tâm sen dài khoảng 1 cm, rộng khoảng 0,1 cm, phần
trên là chồi mầm màu lục sẫm, gồm 4 lá non gấp vào
tròng. Phần dưới là rễ và thân mầm hình trụ màu vàng
nhạt, mặt cắt ngang có nhiều lỗ hổng (xem bằng kính
lúp).
Vỉ phẫu
Biểu bì gồm một lớp tế bào xếp đều đặn. Tế bào mô
mềm tròn màng mỏng. Có nhiều bó libe - gỗ kích
thước to dần tại những bó libe - gỗ ở vòng phía trong.
Mỗi bó libe - gỗ gồm libe phía ngoài, gỗ phía trong.
Có nhiều khuyết to xếp thành một vồng xen giữa hai
vòng bó libe - gỗ trong cùng.
Soi bột
Màu lục sẫm, vị đắng. Soi kính hiển vi thấy mảnh mô
mềm gồm nhiều tế bào chứa diệp lục. Hạt tinh bột
hình cầu hay hình trứng, đường kính 4 - 6 |j.m có khi
tới 15 fam. Mảnh biểu bì.
Định tính
A. Cân khoảng 1 g bột tâm sen, thêm 20 ml ethanol
90% (TT), đun cách thuỷ 5 phút, sau đó gạn lọc qua
bông. Dịch lọc đem cô đến cắn và hoà tan cắn với 5 ml
dung dịch acid sulfuric 5%, lọc lấy dịch lọc. Cho vào
4 ống nghiệm mỗi ống 1 ml dịch lọc để làm Các phản
ứng sau:
Ông 1; Thêm 2 giọt thuốc thử M ayer (TT), có tủa
trắng.
Ông 2: Thêm 2 giọt thuốc thử Dragendorff (TT), có
tủa đỏ.
Ống 3; Thêm 2 giọt thuốc thử Bouchardat (TT), có tủa
nâu
Ống 4: Thêm 2 giọt thuốc thử acid picric (TT), có tủa
vàng
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G.
Hệ dung môi khai triển: Cloroform - methanol -
amoniac đậm đặc (50;9:1).
Dung dịch thử; Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thấm
ẩm bằng 1 ml amoniac đậm đặc (TT). Thêm 10 ml
cloroform (TT) để yên trong 20 phút, thỉnh thoảng lắc,
sau đó lọc qua bông. Chuyển dịch lọc vào bình gạn
nhỏ, lắc lại với dung dịch acid sulfuric 5% (TT), tách
lớp acid, kiềm hoá rồi lắc lại với cloroform và cô cách
thuỷ dịch lọc còn khoảng 0,5 ml.
để được dung dịch có nồng độ 1 mg/ml. Nếu không có
nuciferin, có thể dùng Tâm sen, tiến hành chiết như
dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 fj,l
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, để khô
bản mỏng ở nhiệt độ phòng, phun thuốc thử
Dragendorff (TT). Trên sầc ký đồ ít nhất có 5 vết màu
đỏ cam, trong đó phải có vết có cùng màu và giá trị Rf
với vết nuciferin trên sắc ký đổ của dung dịch đối
chiếu. Nếu dùng Tâm sen để chiết dung dịch đối chiếu
thì trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết
cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Định lưọng
Tiến hành như trong chụyên luận “Sen (lá)”. Tâm sen
phải chứa ít nhất 1% alcaloid toàn phần tính theo
nuciferin.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không quá 0,3% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Lấy hạt già ở gương sen, bóc vỏ cứng bên ngoài, ngâm
ngập nước, bóc lớp màng đỏ, thông lấy tâm sen, phơi
hay sấy nhẹ (40 - 50°C) đến khó.
Bàochế
Sàng bỏ tạp chất, thu lấy tâm sen khô.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào các kinh tâm, thận.
Công năng, chủ trị
Thanh tâm, an thần, thông giao tâm thận, sáp tinh chỉ
huyết, trừ nhiệt. Chủ trị; Nhiệt nhập tâm bao, tinh thần
hôn ám, nói sảng, tâm thận bất giao, mất ngủ, huyết
nhiệt, thổ huyết.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 2 đến 5 g, dạng thuốc sắc, hãm hoặc hoàn
tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người tâm hỏa hư nhược thì không nên dùng.
SƠN ĐẬU CẢN
Radix Sophorae tonkinensis
Rễ phơi hay sấy khô của cây Sơn đậu hay ”Hoè Bắc
bộ" iSophora tonkinensis Gagnép.), họ Đậu
(Fahaceae).
Mô tả
Rễ có hình trụ, dài, thường chia nhánh, dài, ngắn khác
nhau, đường kính 0,7 - 1,5 cm. Mặt ngoài có màu nâu
đến màu nâu xỉn, có nếp nhăn dọc không đều và
những lỗ bì nổi lên theo chiều ngang. Chất cứng, bền,
dai, khó bẻ gẫy. Mặt gẫy màu nâu nhạt, gỗ màu vàng
nhạt. Mùi đặc biệt (mùi đậu). Vị hơi đắng.
Vi phẫu
Lớp bần có vài hàng đến 10 hàng tế bào, có khi hơn.
Phía ngoài của lớp vỏ, có 1 - 2 hàng tế bào hoá gỗ
thành dày chứa tinh thể calci oxalat hình lăng trụ, tạo
thành một vòng không liên tục. Mô mềm vỏ và libe
rải rác có các bó sợi. Tầng sinh libe *- gỗ thành vòng
tròn. Phần gỗ phát triển. Tia gỗ rộng, có 1 - 8 tế bào;
mạch hình tròn, thường rải rác đơn lẻ, 2 hoặc nhiều
mạch hơn họp thành đám, một số chứa chất màu nâu.
Sợi gỗ xếp thành đám rải rác. T ế bào mô mềm chứa
đầy hạt tinh bột. M ột số chứa tinh thể calci oxalat
hình lăng trụ.
Bột
Hạt tinh bột to nhỏ không đều, đơn hoặc kép 2 - 6 hạt.
Mảnh mạch điểm, mạch vạch, tinh thể calci oxalat
hình lăng trụ, mảnh bần, mảnh mô mềm có chứa hạt
tinh bột.
Định tính
A. Nhỏ 1 giọt dung dịch natri hydroxyd (TT) vào bên
ngoài rễ, sẽ hiện màu đỏ cam đến đỏ huyết để lâu
không phai.
B. Lấy khoảng 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml ethanol
70 % (TT), đun hồi lưu trong cách thuỷ 30 phút, lọc,
bốc hơi dịch lọc đến cắn, thêm 5 ml dung dịch acid
hydrocloríc 1% (TT) để hoà tan cắn, lọc. Lay 1 ml
dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử M ayer (TT), sẽ có tủa
màu vàng nhạt.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4.).
Bản mỏng: Silicagel G, đã hoạt hoá ở 110°c trong 30
phút.
Dung môi khai triển: Cloroform - methanol - amoniac
đậm đặc (8: 2: 0,2).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 0,5 g bột thô dược liệu,
thêm 5 ml cloroform (TT) và 0,2 ml amoniac đặc
trong khoảng 15 phút, lọc. Bốc hơi dịch lọc tới cắn.
Hoà tan cắn trong 0,5 ml cloroform.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 1 g bột Sơn đậu căn,
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 |Ltl
mỗi dung dịeh thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản m ỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng, phun dung dịch thuốc thử D ragendorf (TT).
Trên sắc ký đổ, dung dịch thử phải cho các vết có
cùng m àu và giá trị Rf với các vết eủa dung dịch
đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105^c, 5 giờ).
T ạp ch ất (Phụ lục 9.4)
Cổ rễ và mảnh thân còn sót lại: Không quá 2%.
Tạp chất khác: Không quá ì %.
C h ế biến
Thu hoạch vào mùa thu, đào lấy rễ, loại bỏ tạp chất,
rửa sạeh, phơi hay sấy khổ.
Bào chế
Loại bỏ thân còn sót lại và các tạp chất khác, ngâm
nước, rửa sạch, ủ mềm, thái lát dày, phơi hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
T ính vị, quy kinh
Khổ, hàn, có độc. Vào các kinh phế, vị.
Công nầng, chủ trị
Thanh nhiệt, giải độc, tiêu thũng thông lợi yết hầu
(họng). Chủ trị: Hoả độc uất kết, họng và lợi răng sưng
đau.
C ách dùng, liều lưọìig
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Kiêng kỵ
Tỳ vị hư hàn không dùng.
SƠN TH Ù (Quả)
F ructus Corni
Q uả Sơn thù du
Quả chín đã phơi hay sấy khô, bỏ hạt của cây Sơn thù
du (Cornus officinalis Sieb, et Zucc.), họ Thù du
(Cornaceae).
M ô tả
Quả bị vỡ, nhăn nheo do bị tách bỏ hạt. Quả hình
trứng, dài 1 - 1,5 cm, rộng 0,5 - 1 cm. Mặt ngoài màu
đỏ tía đến tím đen, nhăn nheo, sáng bóng. Đỉnh quả có
vết hình tròn của đài bển, đáy quả có vết của cuống
quả. Chất mềm, mùi nhẹ, vị chua, sáp, hơi đắng.
Bột
Màu nâu đỏ. Tế bào biểu bì vỏ quả có hình đa giác
hoặc hình chữ nhật, đường kính 16 - 30 ]bim, thành tế
bào ở mặt ngoài biểu bì dày, sần sùi, cutin hoá.
Khoang chứa sắc tố màu vàng cam nhạt. Tế bào vỏ
quả giữa màu nâu vàng cam, phần nhiều bị nhãn. Cụm
tinh thể calci oxalat có đường kính 1 2 - 3 2 |Lim ít thấy.
T ế bào đá hình vuông, hình trứng, hình chữ nhật, các
lỗ rõ và có một khoang lớn. Nhiều hạt tinh bột hình
trứng, đôi khi có rốn phân nhánh và vân mờ. Mảnh
mạch điểm, mạch thẳng.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, đã hoạt hoá ở 110“c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Cyclohexan - cloroform -
ethylacetat (20:5:8).
Dung dịch thử; Cân khoảng 1 g bột dược liệu thô, cho
vào bình chiết Soxhlet rồi chiết bằng ether (TT) trong
4 giờ. Bốc hơi dịch chiết đến cắn. Ngâm rửa cặn 2 lần,
mỗi lần 2 phút với 15 ml ether dầu hoả (độ sôi 30 -
60°C), gạn bỏ ether dầu hoẳ. cắn còn lại được hoà tan
trong hỗn hợp ethanol - cloroform (3:2) bằng cách đun
nóng nhẹ.
Dung dịch đối chiếu: Cân một lượng acid ursolic
chuẩn, hoà tan trong ethanol (TT) để được dung dịch
chứa 0,5 mg/ml. Nếu không có chất chuẩn, dùng
khoảng 1 g bột Sơn thù rổi chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch chất đối chiếu. Sau
khi triển khai xong, để khô bẳn mỏng ngoằi không khí
rồi phun dung dịch acid sulfuric 10% trong edianol
(TT), sấy ở 110°c trong 5 - 7 phút tới khi xuất hiện vết
màu đỏ tía. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho
các vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc
ký đồ của dung dịch đối chịếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 9.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Hạt và cuống quả còn sót lại: Không quá 3 %.
Tạp chất khác: Không quá 0,5 %.
Chế biến
Thu hoạch vào cuối thu, đầu mùa đông, thu hái khi vỏ
quả chưa chuyển sang màu đi, sấy ở nhiệt độ thấp
hoặc nhúng vào nước sôi cho chín tái rồi kịp thời bóc
bỏ hạt, lấy cùi, phơi hoặc sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Sơn thù nhục: Loại bỏ tạp chất và hạt quả còn sót lại.
Tửu Sơn thù nhục (sao rượu); Lấy Sơn thù nhụe sạch
trộn đều với rượu, cho vào lọ hoặc bình, đậy kín, đun
cách thuỷ đến khi hút hết rưcm, lấy ra, sao idiô là được.
Cứ 10 kg Sơn thù nhục, dùng khoảng 0,60 - 1 lít rượu.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Toan, sáp, vi ôn.Vào các kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
ích can, thận, sáp tinh, cố thoát. Chủ trị; Huyễn vậng
tai ù, thắt lưng đầu gối đau mỏi, dương hư di tinh, nỉệu
tần, băng huyết, dong huyết, đới hạ, ra mồ hôi nhiều,
nội nhiệt tiêu khát.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Táo bón, tiểu tiện không thông lợi, thực tính không
nên dùng.
SƠNTRA
Fructus M ali
Chua chát
Quả chín đã thái phiến phơi hay sấy khô của cây Chua
chát {Malus doumeri (Bois. A. Chev.), họ Hoa hồng
{Rosaceae).
Mó tả
Quả thịt hình cầu, đã thái phiến ngang, dày 0,2 - 0,5
cm, cong queo, đường kính 1,5 - 3 cm, trên chỏm có
khi còn vết đài sót lại. vỏ ngoài bóng nhăn nheo, màu
nâu có những vân lốm đốm. Thịt quả mềm, hơi bồng,
giữa có 5 hạch cứng, mỗi hạch chứa 4 - 5 hạt không
nội nhũ. Hạt thường có cạnh góc, mặt ngoài màu đỏ
nâu, dài 0,6 - 0,7 cm, đường kính 0,4 cm. Thịt quả vị
chua hơi ngọt.
Vi phẫu
Quả: Ngoài cùng có một màng sáp dày bao bọc. v ỏ
quả gồm 3 - 4 lớp tế bào hình chữ nhật hẹp, kéo đài
theo hướng tiếp tuyến. T ế bào mô mềm thịt quả to,
nhiều cạnh, trong chứa nhiều nội chất. Tế bàq mô
cứng đứng riêng lẻ hoặc tụ họp 2 - 3 tế bào có khoang
rộng tập trung nhiều ở phía ngoài gần vỏ.
Hạt: Phần vỏ hạt; Biểu bì là một lớp tế bào dài màng
mỏng xếp theo hưóng xuyên tâm. Lớp tế bào tiếp theo
màu nâu, hình chữ nhật kéo dài theo hướng tiếp tuyến
gồm 3 - 4 hàng. Lớp trong cùng gồm 3 - 4 hàng tế bào
hình nhiều cạnh.
Phần nhân hạt: Có 2 lá mầm. Một hàng tế bào biểu bì
bao quanh lá mầm. Phần mô mềm lá mầm có 2 loại tế
bào; tế bào hình giậu ở 2 mặt lá mầm, mỗi mặt có 3 -
5 hàng tế bào, những tế bàọ ở giữa hình nhiều cạnh.
Bó libe - gỗ chưa phát triển rõ rệt, xếp rời nhau theo
một hàng ở giữa lá mẩm.
Bột
Soi kính hiển vi thấy: T ế bào vỏ quả hình chữ nhật
nhỏ, màu nâu, thưòíng tách rời. M ảnh tế bào mô mềm
thịt quả hình đa giác, trong chứa nội nhũ chất đỏ nâu.
Tế bào mô cứng của thịt quả đứng riêng lẻ hoặc tụ
thành 2 - 3 tế bào có khoang rộng. Tế bào mô cứng
của hạch quả dài, khoang hẹp hơn.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tỷ lệ vụn nát
Các miếng đường kính dưới 1,5 cm; Không quá 2 %
(Phụ lục 9.5).
Tỷ lệ nâu đen
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào tháng 7 - 8 đối với Táo mèo, tháng 9 -
10 đối với Chua chát. Hái quả chín vừa, cắt ngang, bỏ
phần chỏm có vết đài sót lại, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh môc mọt.
Tính vị, qui kinh
Toan, cam, vi ôn. Vào các kinh tỳ, vị, can.
Công năng, chủ trị
Tiêu thực tích, hành ứ, hoá đàm. Chủ trị : Ăn không
tiêu, đau bụng, đầy trướng, ợ chua, đàm ẩm, bụng kết
hòn cục, sản hậu ứ huyết đau bụng.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 8 - 2 0 g, dạng thuốc sắc, bột hoặc viên.
Thường phối hẹyp với các vị thuốc khác.
TAM LĂNG
Rhizom a Sparganii
Thân rễ phơi hay sấy khô của cây Hắc Tam lăng
{Sparganium stoloniferum Buch.- Ham.), họ Hắc Tam
lăng (Sparganiaceqe).
Mô tả
Dược liệu hình nón, hơi dẹt, dài 2 - 6 cm, đường
kính 2 - 4 cm. M ặt ngoài m àu trắng ngà hoặc vàng
xám, nhăn, sần sùi, có vết dao cắt và những đốm
sợi, sẹo của rễ sợi nhỏ xếp theo vòng ngang. Chất
rắn chắc, nặng. K hông m ui, vị nhạt, nhấm hơi có
cảm giác tê lưỡi.
Vi phẫu
Mô khí của vỏ gồm những tế bào mô mểm có nhánh,
các đầu nhánh nối liền với nhạu tạo thành những
khoảng gian bào. T ế bào nội bì sắp xếp dày đặc. Tế
bào mô mềm ở trụ tròn, thành hơi dày, chứa những hạt
tinh bột, rải rác có những bó mạch đôi ờ bên, mạch
không bị hoá gỗ. Tế bào tiết rải rác trong vỏ và trụ
chứa chất tiết màu đỏ nâu nhạt.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa đông đến mùa xuân, đào lấy rễ,
rửa sạch, cạo lớp vỏ ngoài, phơi khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, ngâm, ủ mềm, thái lát mỏng, phơi
khô.
Thố Tam lăng (chế giấm): Lấy Tam lăng phiến, tẩm
giấm, ủ mềm, sao đến khi màu biến thành thâm. Hoặc
lấy Tam lăng sạch, luộc chín đến 5/10 đến 6/10, thêm
giấm vào lại đun chín 8/10, ngừng cho nước (lúc này
không nên còn nhiều nước), ngừng đun, đậy kín vung
và ủ cho mềm. Ngâm xong, lấy ra phơi nắng cho vỏ
ngoài ráo nước, thái thành phiến, phơi khô. Cứ 10 kg
Tam lăng cần 1,5 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, bình. Vào các kinh can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Phá huyết, hành khí, tiêu tích, chỉ thống. Q iủ trị:
Trưng hà bĩ khối, ngực bụng đầy, ứ huyết, kinh nguyệt
bế tắc sau khi đẻ, đau bụng do thực tích.
Cách dùng, liều lưọtig
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai cấm dùng.
TAM TH ẤT (Rễ củ)
R adix N otoginseng
Rễ củ đã phơi hay sấy khô của cây Tam thất {Panax
notoginseng (Burk.) F. H. Chen), họ Nhân sâm
{Araliạceae).
Mô tả
Rễ củ có hình dạng thay đổi, hình trụ hay hình chùy
ngược, dài 1,5 - 4,0 cm, đường kính 1,2 - 2,0 cm. Mặt
ngoài màu vàng xám nhạt, có khi được đánh bóng,
trên mặt có những vết nhăn dọc rất nhỏ. Trên một đầu
có những bưóíu nhỏ là vết tích của những rễ con, phần
dưới có khi phân nhánh. Trên đỉnh cồn vết tích của
thân cây. Chất cứng rắn, khó bẻ, khó cắt, khi đập vỡ,
phần gỗ và phần vỏ dễ tách rời nhau. Mặt cắt ngang có
lớp vỏ màu xám nhạt, có những chấm nhỏ màu nâu
(ống tiết), phần gỗ ở trong màu xám nhạt, mạch gỗ
xếp hình tia toả tròn. Mùi thơm nhẹ đặc biệt, vị đắng
hơi ngọt.
Vi phẫu
Lớp bần gồm 4 - 5 hàng tế bào hình chữ nhật. Mô
mềm vỏ chứa nhiều tinh bột, rải rác có chứa những
ống tiết chứa chất nhựa đôi khi thấy tinh thể calci
oxalat hình cầu gai. Tầng sinh libe - gỗ thành vòng
liên tục, các bó libe - gỗ cách nhau bởi những tia ruột
rộng, gồm nhiều hàng tế bào (cũng chứa hạt tinh bột).
Rất ít mạch gỗ.
Soi bột
Nhiều hạt tinh bột hình tròn, hình chuông hay hình
nhiều cạnh, đường kính 3-13 p.m, đôi khi có hạt kép
2 - 3 . Mảnh mô mềm gồm tế bào hình nhiều cạnh,
hoặc tròn, màng mỏng, có chứa tinh bột. Đ ôi kW tJiay
ống tiết trong có chất tiết màu vàng nâu. M ảnh bần tế
bào hình chữ nhật hay nhiều cạnh. Đ ôi khi có tinh thể
ca lcỉ oxalat hình cầu gai. M ảnh mạch mạng.
Đ ịnh tính
A. Đặt một ít bột dược liệu trên khay sứ, nhỏ 1 - 2 giọt
acid acetic băng (TT) và 1 - 2 giọt acid sulfuric đậm
đặc (T T ) sẽ xuất hiện màu đỏ, để yên màu đỏ sẽ sẫm
dần lại.
B. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 15 ml ethanol 70%
(T T ) đun trên cách thuỷ 10 phút, lọc. Lấy khoảng 1 ml
dịch lọc pha loãng với nước cất thành 10 ml. L ắc
mạnh 15 giây, có bọt bền.
c . Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G đã được hoạt hoá ở 105°c trong
1 g iờ . .
Dung môi khai triển: Lắc đều hỗn hợp cloroform -
ethyl acetat - methanol - nước (15: 40: 22; 10), gạn lấy
lớp dưới.
Dung dịch thử: Lấy 1 g bột dược liệu, trộn đều với 10
ml nước, thêm 10 ml n - butanol đã bão hoà nước vào
hỗn hợp trên, lắc trong 10 phút, để yên trong 2 giờ.
L ọ c lấy dịch chiết butanol cho vào bình gạn. Thêm
vào bình gạn 30 ml nước đã bão hoà butanol, lắc kỹ,
để yên cho tách lớp. Gạn lấy lớp butanol, cô trên cách
thuỷ đến cạn. Hoà tan cắn trong 1 ml methanol.
Dung dịch đối chiếu: L ấy 1 g bột Tam thất, tiến hành
như với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 ịxl
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký được
khoảng 1 2 - 1 4 cm, lấy bản mỏng ra, để khô ở nhiệt độ
phòng, phun dung dịch acid sulfuric 10 % trong
ethanol (TT), sấy ở 120''C cho đến khi xuất hiện rõ vết.
C ác vết trện sắc ký đồ của dung dịch thử phải có màu
sắc và giá trị Rị giống các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16)
C hế biến
Thu hoạch vào mùa thu trước khi hoa nở. Đào lấy rễ,
rửa sạch, chia ra rễ chủ, rễ nhánh và gốc thân, phơi
khô. Rễ nhánh quen gọi là cân điều, gốc thân gọi là
tiễn khẩu.
Bào chế
Tam thất bột: Lấy Tam thất rửa sạch, phơi sấy khô, tán
thành bột mịn
Bấo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc, mọt.
T ính vị, quy kinh
Cam, vi khổ,- ôn. V ào các kinh can, vị.
Công năng, chủ trị
Tán ứ, chỉ huyết, tiêu sưng, giảm đau. Chủ trị: Thổ
huyết, khạc huyết, chảy máu cam, đại tiểu tiện ra máu;
ngoại thương chảy máu, ngực, bụng đau nhói, sưng
đau do sang chấn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 -9 g tán bột uống, m ỗi lần 1 - 3 g. Dùng
ngoài lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Có thai kiêng dùng.
T A N G K Ý S IN H
H e rb a L o r a n th i
Tầm gửi cây Dâu
Những đoạn thân cành và lá đã phơi khô, lấy từ cây
Tầm gửi {Taxillus Gracilifoiius (Schult.) Ban =
Loranthus gracilifolius Schult.), họ Tẩm gửi
(Loranthaceae), sống ký sinh trên cây Dâu tằm
{Morus aỉha L.), họ Đâu tằm (Moraceae).
M ô tả
Những đoạn thân cành hình trụ, dài 3 - 4 cm, đườiig
kính 0,3 - 0,7 cm, có phân nhánh, những mấu lồi là vết
của cành và lá. M ặt ngoài màu nâu xám, có nhiều lỗ bì
nhỏ, đôi khi có những vết nứt ngang. Chất cứng rắn.
M ật cắt ngang thấy rõ ba phần: phần vỏ mỏng màu
nâu, gỗ trắng ngà, ruột màu xám và xốp. L á khô nhãn
nhúm, nguyên hoặc bị Cắt thành từng mảnh. Lá hình
trái xoan, đầu và gốc phiến lá hợi nhọn, màu nâu xám,
dài 3,5 - 4,5 cm, rộng 2,5 - 3,5 cm, cuống lá dài 0,4 -
1,2 cm, gân lá hình mạng lưới.
Vi phẫu
Thân: Lớp bần gồm nhiều hàng tế bào nhỏ màu nâu,
hình chữ nhật. Có những lỗ bì rải rác nổi lên. M ô mềm
vỏ hẹp, tế bào to hơn tế bào bần và hơi kéo dài theo
hướng tiếp tuyến. Có những đám sợi hình dạng không
cố định làm thành một vòng quanh mô mềm vỏ và
chứa tinh thể calci oxalat hình khối chữ nhật. L ib e
hẹp, bị tia ruột cắt ra thành từng đám đứng trước bó
gỗ. G ỗ rất rộng, bị tia ruột chia thành từng bó, mạch
gỗ thưa, mô mềm gỗ hoá gỗ rõ rệt. T ia ruột thường có
2 - 4 dãy tế bào. M ô mềm ruột tế bào to, hình đa giác
hoặc hơi tròn. Trong mô mềm ruột rải rác có những
đám sợi chứa tinh thể calci oxalat.
Lá: Tầng cutin tương đối dày. Biểu bì ít thấy lỗ khí.
M ô mềm thịt lá chỉ có một loại tế bào hình đa giác.
M ô mềm gân giữa lá tế bào hình đa giác, to nhỏ không
đều. Libe - gỗ có khi rải thành hình cung, có khi thành
bó, có khi chưa thành bỏ. Nhiều đám sợi ở rải rác
trong mô mềm gân, có khi xen vào bó libe - gỗ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ạp chất hữu cơ và các cây khác
K hong quá 3% (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Hái lấy dược liệu, loại bỏ tạp chất, cắt ngắn, phơi khô
trong bóng râm. K h i dùng có thể tẩm rượu sao qua.
Bảo quản
Để nơi khô m át, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Khổ, bình. V ào hai kinh can, thận.
Công nâng, chủ trị
Bổ can thận, mạnh gân xương, an thai, lợi sữa. Chủ trị:
Gân cốt tê đau, động thai, phụ nữ sau khi đẻ ít sữa.
Cách dùng, liều IưọTig
Ngày uống 12 - 20 g, dạng thuốc sắc. Thường phối
hợp với các vị thuốc khác.
TÁO (Hạt)
Semen Ziziphi m auritíanae
Táo nhận, Toan táo nhâĩi
Hạt già đã pHơi hay sấy khô của cây táo ta hay còn gọi
là cây táo chua (Ziziphus niauntiưna Lam k.), họ Táo
idL{Rhamnaceae).
Mô tả
Hạt hình tròn dẹt hay hình trứng dẹt có một đầu hơi
nhọn, một mặt gần như phẳng, một mặt khum hình
thấu kính, dàí 5 - 8 mm, rộng 4 - 6 mm, dày 1 - 2 mm.
ở đầu nhọn CÓ rốn hạt hơi lõm xuống, màu nâu thẫm.
Mặt ngoài màu náu đỏ hay nâu vàng, đôi khi có màu
nâu thấm. Chất mềm, dễ cắt ngang.
Vỉ phẫu
V ỏ hạt GÓ hai lớp tế bào: Bên ngoài là lớp tế bào biểu
bì xếp đều đặn, bên trong là lớp tế bào mô cứng hình
chữ nhật, màng dày, xếp đứng theo hướiig xuyên tâm.
Sát với tế bào mô cứng có vài hàng tế bào mô mềm
màng mỏng bị bẹp, rải rác có một vặi bó libe - gỗ. Nội
nhũ gồm tế bào hình nhiều cạnh, màng mỏng xếp lộn
xộn, trong tế bào có những giọt dầu và các chất dự trữ,
mặt trong gồm một lóp tế bào hình bầu dục dài. Trong
cùng là hai lá mầm bằng nhau, xếp úp vào nhau.
Soi bột
M ảnh mô cứng của vỏ ngoài gồm tế bào khá to, màu
vàng hay vàng nâu. M ảnh mô mềm vỏ giữa là những
tế bào màng mỏng, không đều. M ảnh vỏ trong gồm tế
bào màu vàng, hình nhiều cạnh, màng dày và lượn
sóng. M ảnh nội nhũ gồm những hạt tinh bột nhỏ và
chất dự trữ. M ảnh lá mầm gồm những tế bào có nhiều
cạnh tương đối đều, màng mỏng, trong có những giọt
dầu. R ải rác bên ngoài cũng cổ những giọt dầu.
Định tính
A. L ấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml ethanol (T T ).
L ắc đều, đun hổi lưu trên cách thuỷ trong 1 giờ, để
nguội. Lọc, dịch lọc đem cô cách thuỷ đến khi còn lại
5-6 ml, dùng dung dịch này làm các phản ứng sau:
L ấy 2 ống nghiệm, cho vào mỗi ống 1 ml dịch trên.
Ố ng 1 thêm 1 ml dung dịch natri hydroxyd 10% (T T )
và đun nhẹ. Sau đó cho vào mỗi ống 5 ml nước. Dung
dịch trong ống 1 trong suốt hoặc ít đục hơn ống 2.
Sau đó cho vào ống 1 hai giọt dung dịch acid
h yd ro clo ric 10% (T T ), lập tức có vẩn đục rồi kết tủa
bông lắng xuống.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G hoạt hoá ở 1 lO^C trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: n-butanol đã bão Hoà nước
D ung dịch thử; Lấy khoảng 2 g bột dược liệu, thêm
40 ml ether (T T ), đun hồi lưu trên cách thuỷ 1 giờ,
lọc, rửa bã trên giấy lọc bằng 10 m ỉ ether. G ộp các
dịch chiết ether, bốc hơi đến cắn. H oà tan cắn trng 30
ml n-buthanol, đun hồi lưu trên cách thuỷ 1 giờ, lọc.
Bốc hơi dịch lọc đến cắn. Hoà tan cắn trong ỉ mỉ
metanol (T T ).
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 2 g bột Táo nhân,
tiến hành chiết như đối vội dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bẳn mỏng 10 ịxì
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển, sấy khô bản m.ỏng ở 80^c rồi phun thuốc
thử hiện màu là dung dịch acid phosphom olybdic 10%
trong ethanol (T T ), sấy bản mỏng ở lio^c trong 5
phút. Sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết có
cùng màu sắc và Rị- với các vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 8% (Phụ lục 9.6)
Tỷ lệ h ạt dập võ
Không quá 10% (Phụ lục 9.5)
C hế biến
Thu hoạch quả táo ta chín vào cuối thu đến mùa xuân
năm sau, loại bỏ thịt quả, lấy hạch cứng rửa sạch, phơi
khô, xay vỡ vỏ hạch cứng, sàng lấy hạt, phơi hõặc sấy
ở 50-60°C đến khô.
Bào chế
Toan táo nhân: Loại bỏ vỏ trong còn sót lại, khi dùng
giã nát
Toan táo nhân sao: L ấy loại Toan táo nhân sạch, cho
vào nồi, sao lửa nhỏ đến khi vỏ ngoài phồng lên, màu
hơi vàng thì lấy ra, để nguội, khi dùng giã nát.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh sâu mọt.
Tính vị, quy kinh
Cam, toan, bình. Vào các kinh can, đởm, tâm.
Công năng, chủ trị
Bổ can, ninh tâm, liễm hãn, sinh tân. Chủ trị: Trừ hư
phiền mất ngủ, hồi hộp, đánh trống ngực, hay ngủ mê,
cơ thể hư nhược, nhiều mồ hôi, tân dịeh thương tổn,
miệng khát.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người có thực tà, uất hoả không dùng.
TẮC KÈ
Gekko
Cả con đã chế biến của con Tắc kè (Gekko gekko L.),
họ Tầc kè (Gekkonidae).
Mô tả
Tắc kè có 4 ehân. Toàn thân dẹt, do đã chế biến nên có
hình dáng đặc biệt. Đầu dài từ 3 đến 5 cm, trên có 2
mắt, miệng có rãng nhỏ và đều. Thân dài từ 8 đến 15
cm, rộng 7 - 10 cm. Đuôi dài 1 0 - 1 5 cm, nguyên và
liền. Toàn thân có vẩy nhỏ, mỏng, màu sắc tuỳ loại
(màu tro xanh với điểm vàng, đỏ hay xám nâu). Hai
chân trước và 2 chân sau được căng thẳng trên 2 que
ngang. Từ đầu con Tắc kè đến cuối đuôi cũng được
căng bởi một que dọc. Phần thân được căng vuông vắn
và cân đối bởi 2 que chéo. Mùi hơi tanh vị hơi mặn.
Tắc kè nguyên con, đủ đuôi, không vụn nát, chắp vá,
sâu mọt là loại tốt.
Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 5.16).
Bảo quản
Để trong thùng kín, có xuyên tiêu, tuyệt đối không
được sấy bằng lưu huỳnh. Tránh làm gẫy nát, đặc biệt
không được gẫy đuôi (dùng giấy bản cuốn chặt đuôi
với nẹp tre). Để nơi khô, mát, tránh sâu mọt.
Chếbiến
Quanh năm có thể bắt Tắc kè, đập chết, rửa lau sạch,
mổ bụng, moi bỏ nội tạng, dùng vải hoặc giấy bản lau
khô, dùng nẹp tre căng giữ cho thân mình Tắc kè thật
thẳng, dẹt ngay ngắn, dùng dải giấy trắng cuốn buộc
chặt đuôi, sát với nẹp tre để phòng mất đuôi, sau đó
phơi hoặc sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Dùng tươi: Tắc kè nhúng vào nước sôi, cạo sạch vẩy,
chặt bỏ đầu từ mắt trợ lên, chặt bỏ bàn chân, bỏ ruột
gan, rửa sạch, nấu cháo.
Dùng khô: Tắc kè khô, chặt bỏ đầu từ mắt trở lên, và
bàn chân, cắt thành miếng nhỏ.
Tửu cáp giới: Lấy những m iếng Tắc kè trên đây,
dùng rượu tẩm mềm, nướng vàng hay sấy khô vàng.
Có thể ngâm rượu 40% để uống hoặc tán thành bột
làm hoàn tán.
Tính vị, quy kinh
Hàn, bình. Vào các kinh phế, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ phế, ích thận, nạp khí, trừ suyễn, trợ dương, ích
tinh. Chủ trị: Suyễn hư tính, thở dồn, ho lao ra máu,
liệt dương, di tinh.
Cách dùng, iiều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, ngâm rượu hoặc dạng hoàn tán. Có
thể nấu cháo ăn.
TẦM VÔI
Bom byx Botryticatus
Bạch cương tàm, Cương tàm
Toàn thân phơi hoặc sấy khô của Tằm nhà nuôi giai
đoạn 4-5 {Bombyx mori L.), họ Tằm X.Ơ{Bomhycydae)
bị nhiễm vi nấm Bạch cương {Botrytis hassiana Bals.),
họ Mucedinaceae, phân ngành Nấm bất toàn
{Deuter omycotina).
Mô tả
Tằm vôi hình trụ, thường cong queo, nhãn nheo, dài 2-
5 cm, đường kính 0,5-0,7 cm, mặt ngoài màu vàng tro,
bao phủ bởi sợi nấm khí sinh và băo tử dạng phấn
trắng. Toàn thân chia đốt rõ rệt. Đầu tương đối tròn,
mắt ở 2 bên, hai bên 1ườn bụng có 8 đôi chân giả, đuôi
hơi chẻ đôi. Chất cứng giòn, dễ bẻ gẫy, mặt gẫy bằng
phẳng, sáng bóng, lớp ngoài trắng như bột, lớp giữa có
4 vòng tuyến tơ màu đen sáng hay nâu sáng. Mùi hời
tanh, vị hơi mặn.
Bột
Màu nâu xám hoặc nâu xám thẫm. Sợi nấm hầu như
không màu, cong queo hoặc hình dấu ngoặc, với các
sợi xoắn ốc màu nâu hoặc nâu thẫm. M ặt ngoài, mô
biểu bì có vân nhăn nheo, hình lưới và những điểm
nhỏ nhọn mọc cao lên từ những đường sọc, với những
lỗ lông cứng tròn, mép của các ỉỗ này màu vàng.
Lông cứng màu vàng hoặc màu nâu vàng, mặt ngoài
trơn bóng, thành hơi dày. Trong mô lá Dâu tằm chưa
tiêu hoá hết, phần lớn chứa tinh thể calci oxalat hình
lăng trụ.
Độ ẩm
Không quá 11% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105^c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 7,0% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Chọn những con tằm nguyên vẹn chết cứng do bị
nhiễm VI nắm Botrytis hassiana Bals., rửa sạch, đem
phơi nắng (có phủ vải màn) hoặc sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Tẩm vôi sao: Rắc cám vào nồi, rang cho đến khi bắt
đầu bốc khói, cho Tằm vôi ẩạch và khô vào, sao đến
vàng, loại bỏ cám, để nguội. Cứ 10 kg tầm vôi dùng 1
kg cám.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mọt.
Tính vị, quy kinh
Hàm, tân, bình. Vào các kinh can, phế, vị.
Công năng, chủ trị
Trừ phong, định kinh, hoá đàm, tán kết. Chủ trị; Kinh
phong, co giật, họng sưng đau, viêm hạch lâm ba dưới
hàm (tràng nhạc), liệt thần kinh mặt, da ngứa.
Cách dùng, liều lưọtig
Ngày dùng 5 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc bột. Trẻ em
dùng liều lượng thích hợp theo chỉ dẫn của thầy thuốc.
TẦN G IẠ O (Rễ)
Radix Gentìanae macrophyllae
Rễ đã được phơi hay sấy khô của các cây Tần giao
gồm: Tần giao {Gentiana macrophylla Ỹ&\\.) và Thô
kinh tần giao (Gentiana crassicaulis Duthie ex Burk.);
Ma hoa tần giao - Ma hoa giao (Gentiana straminea
Maxim:), Tiểu tần giao {Gentiana dahurica Fisch.), họ
Long đởm {Gentịanaceae).
Mó tả
Tần giao: Rễ hình trụ, trên to, dưới nhỏ, xoắn vặn, dài
10 - 30 cm, đường kính 1 - 3 cm. Mặt ngoài màu vàng
nâu hoặc màu vàng sáng, có nếp nhăn theo chiều dọc
hoặc vặn. Đầu rễ còn sót lại mẩu gốc thân. Qhất cứng,
giòn, dễ bị bẻ gẫy. Mặt gẫy mềm; Phần vỏ có màu
vàng hoặc vàng nâu, phần gỗ màu vàng. Mùi đặc biệt,
vị đắng, hơi chát.
Ma hoa giao: Rễ hơi hình nón, thường do mấy rễ nhỏ
tụ lại, đườrig kính tới 7 cm. Mặt ngoài màu nâu, thô,
có vết nứt với lỗ vân dạng mạng lưới. Chất giòn, dễ bẻ
gẫy, mặt bẻ gậy thô.
Tiểu tần giao; Rễ hơi hình nón hoặc trụ, dài 8 - 1 5 cm,
đường kính 0,2 - 1 cm. Mặt ngoài có màu vàng nâu.
Rễ chính thường Ịà một rễ, đầu rễ còn sót lại gốc thân
cộ cành lá dạng sợi. Phần dưới của rễ thưòng phân
nhánh. Mặt gẫy có màu trắng vàng.
Định tính
À. Lấy 2 g bột dược liệu thô, thêm 30 ml hỗn họtp
cloroform - methanol - dung dịch amoniac đậm đặc
(75: 25; 5), ngâm 2 giờ, lọc. Cô dịch lọc trên cách
thuỷ còn khoảng 1 ml, thêm 2 ml dung dịch acid
hydrocloric IM và tiếp tục bốc hơi cloroform, để
nguội, lọc. Cho dịch lọc vào 2 ống nghiệm; ô n g 1,
thêm vài giọt thuốc thử Mayer (TT), xuất hiện tủa màu
trắng vàng nhạt, ô n g 2, thêm vài giọt thuốc thử
Dragendorff (TT), xuất hiện tủa màu đỏ nâu.
B. M ặt cắt ngang của dược liệu quan sát dưới ánh sáng
tử ngoại (365 nm) có huỳnh quang màu trắng vàng
hoặc vàng kim.
Độ ẩm
Kliông quá 12 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Hạt và cuống quả còn sót lại: Không quá 3 %.
Tạp chất khác: Không quá 0,5 %.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu, đào lấy rễ, rửa sạch.
Tần giao, Ma hoa giao; Phơi mềm dược liệu, xếp đống
cho ra mồ hôi và đến khi mặt ngoài có màu vàng đỏ
hoặc vàng xám, lấy ra dàn mỏng phơi khô, hoặc không
để đổ mồ hôi mà phơi khô ngay.
Tiểu tần giao: Lúc còn tươi, gọt bỏ vỏ đen, phơi khô.
Bào chế
Lấy dược liệu, bỏ tạp chất, rửa sạch ủ mềm, thái lát
dày, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, bình.Vào các kinh vị, can, đởm.
Công năng, chủ trị
Trừ phong thấp, thanh thấp nhiệt, ngừng tê đau. Chủ
trị: Phong thấp tê đau, gân mạch co rút, khớp đau bứt
rứt, sốt vào buổi chiều. Trẻ em cam tích phát sốt.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
TẤT BÁT (Quả)
Frucius Piperis longỉ
Tiêu thất, tiêu lá tim
Cụm quả chín hoặc gần chín, phơi khô của cây Tiêu
thất, còn gọi là cây Tất bát hay cây Tiêu lá tim {Piper
loníỊuin h.), họ ĩìồ tièu (Piperaceae).
Mô tả
Cụm quả hình trụ, hơi cong, do đa số quả mọng nhỏ
tập hợp thành, dài 1,5 - 3,5 cm, đưèmg kính 0,3 - 0,5
cm, mặt ngoài màu nâu đen hoặc nâu, có nhiều quả
nhô lên, sắp xếp, đều đặn và xiên chéo. Gốc cụm quả
có cuống còn sót lại hoặc vết cuống đã rụng. Chất
cứng, giòn, đễ vỡ, mặt vỡ (gẫy) không phẳng. Quả
mọng nhỏ hình cầu, đường kính 1 mm. Mùi thơm, vị
cay.
Bột
Màu nâu xám, tế bào đá hình gần tròn, hình trứng dài
hoặc hình đa giác, đường kính 25 - 61 fìm, có khi tới
170 |J.m, thành tương đối dày, đôi khi có đường sọc kẻ
rõ. Túi tiết hình gần tròn, đưòfng kính 25 - 66 ịim. Tế
bào vỏ hạt màu nâu đỏ hình đa giác dài, thành có dạng
chuỗi hạt. Hạt tinh bột nhỏ, thưèfiig tụ tập thành khối.
ĐỊnhtính
A. Lấy một lượng nhỏ bột dược liệu, cho vào ống
nghiệm, thêm 1 giọt acid sulfuric (TT) sẽ hiện ra màu
đỏ tươi, dần dần biến thành màu nâu đỏ, sau cùng
chuyển thành màu nâu.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, đã hoạt hoá ờ 110°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển; Benzen - ethyl acetat - aceton
[7:2: 1).
Dung dịch thử; Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thêm 5
ml ethanol (TT), lắc siêu âm 30 phút, lọc, được dung
dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 1 g bột Tất bát, chiết
như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 2 |il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng
365 nm hoặc phun dung dịch acid sulfuric 10% trong
ethanol (TT), sấy bản mỏng ở 110°c tới khi các vết
hiện rõ. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho các
vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
eủa dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Kliông quá 11 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 3% (Phụ lục 9.4)
Tro toàn phần
Không qua 0,5% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Thu hoạch khi cụm quả chuyển từ màu lục sang màu
đen, loại bỏ tạp chất, phơi khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và cuống, sàng hết bụi, lúc dùng giã
nát.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mọt.
T ính vị, quy kinh
Tân, nhiệt. Vào các kinh vị, đại trường.
Công năng, chủ trị
Ôn trung, tán hàn, hạ khí, chỉ thống. Chủ trị: Thượng
vị đau lạnh, nôn mửa, tiêu chảy, thiên đáu thống.
Dùng ngoài chữa đau răng.
Cách dùng, liều IưọTig
Ngày dùng 1,5 - 3 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Dùng ngoài: Lượng thích hợp, tán bột, cho vào lỗ răng
sâu.
Kiêng kỵ
Nếu phế, tỳ có thực nhiệt uất hoả và tràng vị táo nhiệt
gây đau thì cấm dùng.
TẾ TÂN
Herba Asarì
Liêu tế tân, Hoa tế tân.
Toàn cây đã phơi khô của cây Bắc tế tân ịAsarum
heterotropoides Fr. var. mandshuricum (Maxim.)
Kitag.), cây Hán thành tế tân {Asarum sieholdii Miq.
VĨLĨ. seoulense Nakai), hoặc Hoa tế iẫĩ\ {Asarum
sieholdii Miq.) cùng họ Mộc hưong
(Aristolochiaceae). Hai loài trên còn gọi là Liêu tế tân.
Mô tả
Bắc tế tân; Thường cuộn lại thành một khối lỏng lẻo.
Thân rễ mọc ngang hình trụ, không đều, phân nhánh
ngắn, dài 1 - 10 cm, đường kính 2 - 4 mm, m ặt ngoài
màu nâu xám, xù xì, với những mấu vòng, đốt dài 2 -
3 mm, có vết hình đĩa của các sẹo thân ở đầu nhánh.
Rễ mảnh dẻ, mọc gần nhau ở các mấu, dài 10 - 20
cm, đưòỉng kính 1 mm; mặt ngoài màu vàng xám,
nhẵn, có vết nhăn dọc, với những rễ con nhỏ hoặc vết
sẹo. Có 2 - 3 lá mọc ở gốc thân khí sinh, cuống dài,
mặt nhẵn, phiến lá phần nhiều bị gẫy, lá nguyên hình
tim hay hình thận, mép nguyên, đầu lá nhọn, gốc lá
hình tim, dài 4 - 10 cm, mặt trên màu lục nhạt. Một
số dược liệu có hoa, phần nhiều nhăn dúm lại, hình
chuông, màu tía thẫm, thuỳ của bao hoa cong về phía
gốc, phần nhiểu bị nén ép, xát vào ống bao hoa. Quả
nang, hình cầu. Mùi thcím hắc, vị hăng cay, nếm có
cảm giác tê lưỡi.
Thân rễ của cây trồng, có nhiều nhánh, dài 5 - 15 cm,
đường kính 2 - 6 mm. Rễ dài 15 - 40 cm, đường kính 1
- 2 mm, có nhiều lá hơn.
Hán thành tế tân: Đường kính thân rễ 1 - 5 mm, đốt
dài 0,1 - 1 cm. Phần nhiểu có 2 lá gốc, cuống có lông,
phiến lá dày hơn. Thuỳ bao hoa căng ra. Quả nang,
hình bán cẩu.
Hoa tế tân; Thân rễ dài 5 - 20 cm, đường kính 1 - mm,
đốt dài 0,2 - 1 cm. Có 1 - 2 lá gốc, phiến lá mỏng hơn,
hình tim, đầu lá nhọn. Thuỳ bao hoa căng ra. Quả
nang, gần hình cầu. Mùi và vị tương đối nhẹ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6)
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4). ■
Tro toàn phần
Không quá 12% (Phụ lục 7.6).
Định lượng
Tiến hành theo phưoíig pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh đầu trong
dược liệu không được dưới 2,0%.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ và đầu mùa thu, khi quả chín,
đào lấy cả cây Tế tân, rửa sạch, phơi âm can.
 Bào chế
Dược liệu khố, loại bỏ tạp chất, vẩy nước vào cho
rnềm, cắt thành từng đoạn, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát.
Tính vị, quỵ kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tâm, phế, thận.
Công nărig, chủ trị
Khu phong, tán hàn, thông khiếu, ngừng đau, ôn phế,
hoá ẩm (tiêu đòìTi). Chủ trị: Cảm mạo phong hàn, nhức
đầu, đau răng, ngạt mũi, chảy nước mũi, phong thấp
đau tê, đàm ẩm, ho suyễn.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 1 - 3 g, dạng thuốc sắc, bột, hay viên.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Dùng ngoài: Lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Không dùng phối hơp với Lê lô. Người âm hư hoả
vừợng và không có thực tà phong hàn thì không nên
dùng.
TH A N H BÌ
Pericarpium Citri retìculatae viride
Vỏ quả nón rụng hoặc vỏ quả chưa chín, phơi hay sấy
khô của cây Quýt {Citrus reticulata Blanco), họ Cam
(Rutaceae). Có 2 loại vỏ: Tứ hoa thanh bì và Cá thanh
bì.
Mô tả
Tứ hoa thanh bì; vỏ quả được bổ thành 4 miếng đến
đáy gốc, 4 mảnh này hình thái không giống nhau,
phần lớii cong vào phía trong, vỏ mỏng, hình bầu dục
dài, chiều dài miếng 4-6 cm, dày 0,1-0,2 cm. Mặt
ngoài màu lục xám hoặc màu lục đen, hơi ráp, có
nhiều túi tiết, mặt trong màu trắng hoặc trắng vàng,
ráp, có các gân trắng ngà hoặc nâu vàng nhạt. Chất hơi
cứng, dễ bẻ gẫy, mặt cắt có 1-2 hàng túi tiết ở phần
ngoài. Mùi thơm ngát, vị đắng, cay. vỏ màu lục đen,
mặt trong trắng nhiểu tinh dầu là tốt.
Cá thanh bì: Gần hình cầu, đường kính 0,5-2 cm. Mặt
ngoài lục xám hay lục đen, hơi ráp, có nhiều túi tiết
nhỏ và chìm, ớ đỉnh quả có vồi nhụy hơi nhô lên, ở
gốc quả có vết sẹo tròn của cuống quả. Chất cứng, mặt
cắt màu trắng ngà hoặc màu nâu vàng nhạt, dày I -2
.mm, có 1-2 hàng túi tiết ở phần ngoài. Mùi thofm ngát,
vị đắng cay.
Bột
Tứ hoa thanh bì: Bột màu lục xám hoặc nâu xám,
nhiều tế bào mô mềm không đều nhau, thành hơi dày,
một số dạng chuỗi hạt. T ế bào biểu bì vỏ quả hình đa
giác hoặc hình gần vuông khi nhìn trên bề mặt, thành
dày ĩổi lên. Tinh thể calci oxalat hình lăng trụ có
trong tế bào mô mềm gần biểu bì, tế bào hình nhiều
cạnh, hình thoi, hoặc vuông, đưòfiig kính 8-28 ịim ,
dài 24-32 )!im. Tinh thể hesperidin vàng nâu nhạt,
hình bán cầu, trốn hoặc khối không đểu. Mạch xoắn
và mạch lưới nhỏ.
Cá thanh bì: Tế bào biểu bì của múi cơm quả dài, hẹp,
thành mỏng, một số hơi uốn luợn, có chứa tinh thể
calci oxalat hình lăng trụ kỉch thước tương tự như ở vỏ
quả; cũng có tinh thể hesperidin.
Độ ẩm
Không qúa 12% (Phụ lục 9.6).
Định tính
A. Lấy 0,3 g bột dược liệu, thêm 10 mỉ méthanol (TT),
đun hồi lưu trên cách thuỷ 20 phút, lọc. Lấy 1 mỉ dịch
lọc, thêm một ít bột magnesi (TT) và vài giọt ácid
hydrocloric (TT), màu đỏ anh đào sẽ hiện dần ra.
B, Phương pháp sắc ký lófp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bắn mỏng: Silicagel G đã hoạt họá ở 110 “G trong 30
phút.
Dung môi khai triển: Cloroform - methanol - acid
acetic băng - butanol (13;0,4:0,1:0,1).
Dung dịch thử: Dùng 5 ml dịch lọc ở phản ứng A, CÔ
trên cách thuỷ còn I ml.
Dung dịch đối chiếu; Dung dịch hesperidin bão hoà
methanol. Nếu không có hesperidin, lấy 0,3 g bột
Thanh bì rồi tiến hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 |.il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
sắc ký xong, lấy bản mỏng ra, để khô ở nhiệt độ
phòng, phun dung dịch nhôm clorid 1% trong
methanol (TT), quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước
sóng 365 nm. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải
cho các vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trêrì
sắc đồ của dung dịch đối chiếu.
Chế biến
Thu hoạch vào tháng 5-6, thu thập các quả quít non tự
rơi rụng, rửa sạch, phới khô (thường gọi là Cá thanh
bì). Tháng 7-8 thu hái quả chưa chín rửa sạch, bổ dọc
thành 4 mảnh vỏ dính nhau ở đáy quả, loại bỏ hoàn
toàn ruột, phơi khô (thường gọi là Tứ hoa thanh bì).
Bào chế
Lấy thanh bì, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
lát dày hoặc thành sợi, phơi khô.
Thố thanh bì (chế giấm): Trộn đểu miếng hoặc sợi
Thanh bì với giấm, cho vào nồi, sao nhỏ lửá đến có
màu hơi vàng, lấy ra phơi khô. Cứ 100 kg Thanh bì
dùng 15 lít giấm.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào các kinh can, đởm, vị.
Công năng, chủ trị
Sơ can, phá khí, tiêu tích, hoá trệ. Chủ trị: Ngực sườn
đau trướng, sán khí, hạch vú, nhọt vú, thực tích đau
bụng.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thucfng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người can huyết hư không có khí trệ thì kiêng dùng.
THANH CAO
Herba Artemisiae apiaceae
Phần trên mặt đất đã phơi hay sấy khô của cây Thanh
cao {Artemisia apiacea Hance), họ Cúc {Asteraceae).
Mô tả
Cành hình trụ, nhẵn, có rãnh dọc nông, màu vàng nâu,
đường kính 0,2 - 0,6 cm, dài 40 - 60 cm, mang nhiều
hoa và lá. Phần trên thân phân nhánh nhiều. Chất nhẹ,
dễ bẻ gẫy, ruột trắng. Phiến lá và hoa hay bị rụng. Lá
hoàn chỉnh có hình bầu dục dài, xẻ sâu dạng lông
chim hai thuỳ, phiến xẻ nhỏ hình bầu dục dài, hoặc
dạng răng cưa, hình tam giác nhọn đầu. Gụm hoa đầu
hình bán cầu, đường kính 0,3 - 0,4 cm màu vàng nhạt,
gồm nhiều hoa nhỏ. Mùi thơm đặc biệt, vị hơi đắng.
Vi phẫu
Thân: Biểu bì. Lớp mô mềm vỏ tương đối hẹp. Nội bì
có tế bào kéo dài theo hướng tiếp tuyến, màng hơi dày,
Sợi mô cứng từng đám xếp thành một vòng. Phần gỗ
ứng với đám mô cứng phát triển rộng hơn phía trong
mạch gỗ nhiều và to hơn. Mô mềm ruột.
Soi bột
Mảnh lá bắc tế bào gần như hình chữ nhật, Mảnh lá
đài tế bào dài. Sợi dài, thành khá dày, đứng riêng hoặc
tụ thành đám. Mảnh mạch điểm, mạch vạch.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 9.6). ' hàng tế bào gần vuông hoặc hình eljö nhật; dài 42 -
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Các bộ phận khác của cây: Không quá 2%.
Phần cụm hoa và lá: Không ít hcfn 35%.
Tỷ lệ vụn n át
Hoa, lá rụng; Không quá 10% (Phụ lục 9.5).
Bào chế
Chặt cả cây, bỏ rễ, loại bỏ tạp chất, chặt nhỏ, phoi khô
(dùng sống) hoặc sao qua (dùng chín). Thường dùng
cây có nhiều lá, hoa, cây khô chắc, có mùi thơm là tốt.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh vụn nát và rụng lá, hoa.
Tính vị, quỷ kinh
Khổ, vi tân, hàn, Vào các kinh can, đởm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, trừ uế khí, sát trùng, giải thử, lương
huyết, trừ hư nhiệt. Chủ trị: ơ iữ a bệnh lao nhiệt, một
số chứng sốt do phế lao, ra mồ hôi trộm. Trị ôn bệnh
(bệnh nóng gần giống như thương hàn), trúng thử, lở,
ngiía.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 5 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các loại thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người khí hư, ỉa lỏng không nên dùng.
THẢO QUẢ (Quả)
F ructus Amomi aromatici
Quả chín đã phơi khô eủa cây Thảo quả {Amomum
aromaticum Roxb.), họ Gừng {Zinụheraceae).
Mô tả
Quả hình bầu dục dài, đôi khi có 3 góc tù, dài 2 - 4
cm, đường kính 1 - 2,5 cm. Mặt ngoài màu nâu đến
nâu hơi đỏ, có rãnh và cạnh gò dọc, đầu quả có gốc
vòi nhụy hình tròn nhô lên, phần đáy có cuống qúả
hoặc sẹo cuống quả. vỏ quả, chất bền, dai. Bóc lốp vỏ
quả thấy bên trong ở phần chính giữa có màng vách
ngăn màu nâu hơi vàng, phân chia khối hạt thành ba
phần, mỗi phần có khoảng 8 - 1 1 hạt; các hạt hình
nón, đa diện, đường kính khoảng 5 mm, mặt ngoài
màu nâu có màng áo hạt trắng hơi xám phủ ngoài. Hạt
có một sống noãn có rãnh dọc và một rốn hạt lõm ở
đỉnh nhọn. Chất cứng, nội nhũ màu trắng hơi xám. Có
mùi thơm đặc trưng, vị cay và hơi đắng.
Vi phẫu '
Mặt cắt ngang của hạt; Tế bào mô mểm của áo hạt
chứa hạt tinh bột. Tế bào biểu bì của vỏ cứng màu nâu
hình chữ nhật với màng tưcíàg đối dày, hạ bì gồm một
lớp tế bào mô mềm có chứa các chất màu vàng; một
162 ]um theo chiểu tiếp tuyến và 48 - 68 fj,m dài theo
hướng xuyên tâiĩí; có chứa những giọt tinh dầu màu
vàng; lófp sắc tố gồm có vài hàng nhỏ tế bào màu nâu,
vỏ lụa gồm một hàng tế bào đá, hình giậu, màu nâu
hơi đỏ ở thành bên, thành trong dầy lên nhiều, khoang
nhỏ chứa viên silic. Tế bào ngoại nhũ chứa hạt tinh bột
và một số cụm tinh thể calci oxalat hình lăng trụ. Tế
bàp nội nhũ chứa hạt alơron và hạt tinh bột.
Định tính
Phương pháp sắc ký lóỊ) mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển: n-hexan - ethyl acetat (17; 3).
Dung dịch thử: Lấy phần tinh dầu sau khi định lượng
(xem mục định lượng) hoà tan trong ethanol (TT)
thành dung dịch có chứa 50 |il trong 1 ml.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan cineol trong ethanol để
được dung dịch có nông độ 20 ỊU.1 trong 1 ml. Có thể
dùng tinh dầu Thảo quả, pha như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 1 ụl
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
sắc ký xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng, phun
dung dịch vanilin 5% trong ạcid sulfuric (TT), sấy bản
mỏmg ở 105°c trong vài phút. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải vết màu xanh da trời có cùng giá trị
Rf với vết cineol trên sắc ký đồ của dung dịch đối
chiếu. Nếu dùng tinh dầu Thảo quả làm dung dịch đối
chiếu thì trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho
các vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc
ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu không ít
hơn 1,4%. ' ’
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, hái quả chín, loại bỏ tạp chất,
phơi hoạc sấy khô ở nhiệt độ thấp.
Bào chế ‘ Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Thảo quả nhân: Lấy Thảo quả, loại bỏ tạp chất, cho
vào nồi sao lửa nhỏ đến màu vàng xém và hơi phồng,
lấy ra để nguội, bỏ vỏ cứng, sàng lấy hạt. Khi dùng giã
nát.
Khưcmg thảo quả nhân: Lấy hạt Thảo quả, thêm nước
gừng, trộn đều, cho vào nồi sao nhỏ lửa đến khô, để
nguội. Khi dùng giã nát. Cứ 10 kg hạt Thảo quả dùng
1 kg gừng tươi.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, ồn. Vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Táo thấp, ôn trung, trừ đàm, triệt ngược. Chủ trị; Hàn
thấp, chướng ngại bên trong thượng vỊ, đau trướng dạ
dày, tức bĩ nôn mửa, sốt rét.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc.
THẢO QUYẾT MINH (Hạt)
Semen Cassiae torae
Hạt già đã phơi hay sấy khô của cây Thảo quyết minh
còn gọi là Quyết minh, Muồng (Cassia tora L.), họ
Đậu (Fahaceae).
Mô tả
Hạt hình trụ, đôi khi hình tháp, hai đầu vát chéo, dài
3 - 6 mm, rộng 1 - 2,5 mm. Mặt ngoài màu nâu nhạt
hay lục nâu, bóng. Bốn cạnh bên thường nổi rõ thành
đường gờ, một đường gờ nhô lên thành ngấn.
Thể chất cứng, khó tán vỡ. c ắ t ngang thấy nội nhũ
màu xám trắng hay vàng nhạt, lá mầm màu vàng hay
nâu nhạt. Không mùi, vị hơi đấng.
Định tính
A. Lấy khoảng 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml dung
dịch acid sulfuric 10% (TT), đun cách thuỷ sôi 10
phút, lọc. Sau khi nguội, thêm 10 ml cloroform (TT)
vào dịch lọc trên, lắc đều, để yên cho tách thành hai
lớp. Gạn lấy lớp cloroform, thêm 2 - 3 ml dung dịch
amoniac 10% (TT), lắc, lớp nước sẽ có màu đỏ.
B. Lấy 0,5 g bột dược liệu cho vào một chén nung
nhỏ bằng sứ hay kim loại. Hơ nóng nhẹ trên ngọn lửa
đèn cồn và khuấy đều lớp bột cho bay hết hơi nước.
Sau đó đậy chén nung bằng một phiến kính thích hợp
và đặt lên trên tấm kính túm bông tẩm nước lạnh rồi
đốt mạnh trong khoảng 5 phút. Lấy tấm kính ra soi
dưới kính hiển vi sẽ quan sát thấy những tinh thể
hình kim màu vàng. Nhỏ lên đám tinh thể một giọt
dung dịch natri hydroxyd 10% (TT), dung dịch sẽ có
màu hồng.
Độ ẩm
Tro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Hạt lép: Không quá 1%.
Tạp chất khác: Không quá 2%.
Chế biến
Thu hoạch vào cuối mùa thu, khoảng tháng 9 - 11, khi
quả già, cắt lấy cây, phơi khô, đập lấy hạt, loại bỏ tạp
chất, rửa sạch, phơi khô.
Bào chế
Quyết minh tử: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô,
khi dùng giã vụn.
Sao Quyết minh tử: Lấy Quyết minh tử đã sạch và khô
cho vào chảo sao nhỏ lửa tới khi có mùi thơm, lấy ra
để nguội.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Cam, khổ, hàm, vi hàn. Vào các kinh can, đại trường.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, thanh can hoả, minh mục, nhuận tràng.
Chủ trị: Can nhiệt sinh nhức đầu, chóng mặt, mắt
mờ, mắt đỏ đau, sợ ánh sáng, chảy nửớc mắt, đại tiện
bí kết.
C ách dùng, liều lưọng Calcỉ:
Ngày dùng 5 - 1 0 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Tẩm thạch cao (dược liệu) với acid hydrocloric (TT),
Thường phối hợp với các vị thuốc khác. lấy que dây Bạch kim (Pt) chấm vào, hơ lên ngọn lửa
không màu, sẽ thấy màu đỏ vàng nhạt
Kiêng kỵ
Trung hoà hoặc hơi kiềm hoá dung dịch thử trên, thêm
Người hay bị ỉa lỏng không nên dùng.
vài giọt dung dịch amoni oxalat (TT), sẽ có tủa trắng
không tan trong acid hydrocloric (TT) nhưng tan trong
THẠCH CAO acid acetỉc (TT).
Gypsum fibrosum Định lưọìig
Đại thạch cao, Băng thạch Cân chính xác 0,200 g bột chế phẩm mịn, cho vào
Chất khoáng thiên nhiên có thành phần chủ yếu là một bình nón, thêm 10 ml dung dịch acid hydrocloric
calci sulfat ngậm 2 phân tử nước (C a S 0 4 . 2 H 2 O). loãng (TT), đun cho tan bột, thêm 100 ml nước và 1
giọt th u ố G thử đỏ methyl, thêm nhỏ giọt dung dịch
M é tả kali hydroxyd 10% (TT) đến khi dung dịch chuyển
Thạch cao là 1 khối tập hợp của các sợi theo chiều dài, sang màu vàng nhạt, sau đó thêm tiếp 5 ml. Thêm
hình phiến hoặc các miếng không đều, màu trắng, một lượng nhỏ hỗn hợp chỉ thị màu calcein, chuẩn độ
trắng xám hoặc vàng nhạt, đôi khi trong suốt. Thể bằng dung dịch dinatri .edetat 0,05 M đến khi huỳnh
nặng, chất xốp, mặt cắt dọc có sợi óng ánh. Thạch cao quang lục vàng nhạt mất đi và chuyển sang màu da
màu trắng, bóng, mảnh to, xốp, mặt ngoài như sợi tơ, cam. 1 ml dung dịch dinatri edetat 0,05 M tương
không lẫn tạp chất là tốt. Không mùi, vị nhạt. đương với 8,608 mg CaS0 4 2 H 2O. Hàm lượng calci
Kim loại nặng sulfat hydrat (CaS 0 4 2 H 2O) không được dưới 95,0%.
Lấy 16 g bột chế phẩm thêm 4 ml acid acetic băng C hế biến
(TT) và 36 ml nước, đun sôi 10 phút, để nguội, cho Lấy thạch cao, rửa sạch, phơi khô, đập ra thành miếng
thêm nước sao cho vừa đúng thể tích ban đầu, lọc. Lấy nhỏ, loại bỏ các đá tạp, sau nghiền thành bột thô, gọi
25 ml dịch lọc, được dung dịch thử. Chuẩn bị dung là sinh thạch cao.
dịch so sánh gồm 2 ml dung dịch chì mẫu ỈO phần
triệu, 25 ml dung dịch acid acetic 10 % (TT) và nước Bào chê
vừa đủ 25 ml. Thêm 2 ml dung dịch bari clorid 5% Đoạn thạch cao: Lấy sinh thạch cao sạch, đập thành
(TT) vào dung dịch thử và dung dịch so sánh, trộn đều, khối nhỏ, bỏ vào lò lửa không khói, nung đến khi tơi
để yên 10 phút. Dung dịch thử không được đục hơn bở, lấy ra, để nguội, đập vụn.
dung dịch so sánh. Bảo quản
A rsen Để nơi khô.
Lấy 1 g chế phẩm, thêm 15 ml acid hydrocloric (TT)
Tính vị, quy kinh
và nước đến 40 ml, đun nóng, hoà tan, Tiến hành thử
Sinh thạch cao: Cam, tân, đại hàn. Vào các kinh phế,
giới hạn arsen (Phụ lục 7.4.2). Dung dịch so sánh
vị, tam tiêu, tâm bào.
dùng 2 ml dung dịch arsen mẫu 1 phần triệu. Không
Đoạn thạch cao: Cam, tân, sáp, hàn.
được quá 2 phần triệu.
Công năng, chủ trị
Định tính
Sinh thạch cao: Thanh nhiệt, tả hoả, trừ phiền, chỉ
A.Lấy một miếng thạch cao (chế phẩm) cho vào một
khát. Chủ trị: Sốt cao, bứt rút, khát nước, phế nhiệt ho
ống nghiệm có nút bần đã đục lỗ, đốt lên, hơi ẩm sẽ
suyễn, vị hoả thịnh, nhức đầu, đau rãng.
đọng lại ở thành ống nghiệm , m iếng thạch cao trở nên
Đoạn thạch cao; Thu thấp, sinh cơ, liễm sang, chỉ
trắng đục.
huyết. Chủ trị: Dùng ngoài điều trị vết loét không thu
B. Lấy khoảng 0,2 g bột chế phẩm, thêm 10 ml acid
miệng, ngứa do thấp chẩn, bỏng nước, bỏng lửa, ngoại
hydrocloric loãng (TT), đun nóng, hoà tan được dung
thương chảy máu.
dịch thử, tiến hành thử phản ứng calci và Sulfat:
Suifat: Cách dùng, liều lưọng
Thêm 1 ml dung dịch bari clorid (TT) vào 3 ml dung Sinh thạch cao: Ngày dùng 12-40 g, dạng thuốc sắc
dịch thử, có tủa trắng, tủa không tan trong acid (sắc trước các loại thuốc khác).
hydrocloric (TT) và acid nitric (TT). Đoạn thạch cao: Tán bột đắp nơi đau, lượng thích hợp.
Thêm vài giọt dung dịch chì acetat (TT) vào 3ml dung
Kiêng kỵ
dịch thử, có tủa màu trắng, tủa này tan trong dung dịeh
Chứng hư hàn khỗng đùng.
amoni acetat hoặc dung dịch natri hydroxyd (TT).
T H Ạ C H H Ộ C (T hân)
H erba Dendrobii
Thân tươi hay khô của cây Thạch hộc: Hoàn thảo
thạch hộc {Dendrobium ỉoddigesii Rolfe), Mã tiên
thạch hộc {Dendrobium fim hriatum Hook.), Hoàng
thảo thạch hộc (Dendrobium chrysanthum Wall, ex
Lindl.), Thiết bì thạch hộc {Dendrobium candidum
Wall, ex Lindl.) hoặc Kim thoa thạch hộc
(Dendrobium nohile Lindl), họ Lan {Orchidaceae).
Mô tả
Hoàn thảo thạch hộc: Hình trụ, mảnh khảnh, thưcmg
uốn cong hoặc cuộn thành một khối, dài 15 - 35 cm,
đường kính 0,1 - 0,3 cm, đốt dài 1 - 2 cm. Mặt ngoài
màu vàng kim sáng bóng, có vân dọc nhỏ. Chất mềm,
dai, chắc. Mặt bẻ gẫy tương đối bằng phẳng. Không có
mùi, vị nhạt.
Mã tiên thạch hộc; Hình nón dài, dài 40 - 120 cm,
đường kính 0,5 - 0,8 cm, đốt dài 3 - 4,5 cm. Mặt ngoài
màu vàng đến vàng tối. Có rãnh dọc sâu. Chất xốp,
mặt bẻ gẫy có xơ dạng sợi. Vị hơi đắng.
Hoàng thảo thạch hộc: Dài 30 - 80 cm, đưòfng kính 0,3
- 0,5 cm, đốt dài 2 - 3,5 cm. Mặt ngoài màu vàng kim
đến màu nâu vàng nhạt. Có rãnh đọc. Nhẹ và chắc, dễ
bẻ gẫy, mặt bẻ gẫy hơi có xơ. Nhai có cảm giác dính.
Nhĩ hoàn thạch hộc (Thiết bì thạch hộc sau khi cắt bỏ
rễ phơi hoặc sấy khô): Hình xoáy ốc hoặc hình lò so,
thường có 2 - 4 vòng xoáy. Sau khi kéo thẳng ra đài
3,5 - 8 cm, đưòng kính 2,2 - 0,3 cm. Mặt ngoài màu
lục vàng có vân nhăn dọc nhỏ. Chất rắn chắc, dễ bẻ
gẫy, mặt bẻ gẫy phẳng. Nhai có cảm giác dính.
Kim thoa thạch hộc; Hình trụ tròn dẹt, dài 20 - 40 cm,
đường kính 0,4 - 0,6 cm, có rãnh dọc sâu. Chất cứng,
giòn. Mặt bẻ tương đối phẳng. Vị đắng.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tỷ lệ dược liệu có màu nâu, xám
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
C hế biến
Quanh năm đều có thể thu hái.
Nếu dùng tươi, sau khi thu hái, loại bỏ tạp chất.
Nếu dùng khô, sau khi thu hái, loại bỏ tạp chất, luộc
quạ hoặc sấy mềm, vừa đảo vừa sấy cho đến khi bao lá
khô. Lấy TTiiết bì thạch hộc cắt bỏ rễ con, vừa sao vừa
vặn cho đến khi có hình soắn ốc hoặc lò so, sấy khô
quen gọi là Nhĩ hoàn thạch hộc (thạch hộc vòng tai).
Bào chế
Lấy được liêu khô, loại bỏ tạp chất còn sót lại, rửa
sạch, cắt đoạn, phơi hay sấy khô.
Bảo quản
Dược liệu khô: Để nơi kho,
Được liệu tươi: Để nơi mát, ẩm.
T ính vị, quy kinh
Cam, vi hàn. Vào eác kinh vị, thận.
Công năng, chủ trị
ích vị, sinh tân, tư âm, thanh nhiệt. Chủ trị: Bệnh nội
nhiệt âm suy, tân dịch khô, miệng khô, bứt rút khát
nước, ăn kém, nôn khan, sau khi hết bệnh hư nhiệt vẫn
còn, mắt mò nhìn không rõ.
C ách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 6 - 12 g dược liệu khô, 15 - 30 g dược liệu
tươi, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Thường phối hợp
với các loai thuốc khác.
T H Ạ C H XƯƠNG BỔ LÁ TO (T hân rễ)
Rhizoma Acori graminei macrospadici
Thân rễ đã phơi khô của cây Thạch xưcíng bồ lặ to
(Acorus gramineus Soland. var. macrospadiceus
Yamamoto Contr.), họ Ráy (/Irac eae).
Mô tả '
Thân rễ hình trụ dẹt, dài 20 - 35 cm, dầy 5 - 7 mm, đốt
dài 7 - 8 mm, hoặc 1 cm về phía ngọn. Phía ngọn đôi
khi phân 2 “ 3 nhánh phụ, mỗi nhánh dài khoảng 5 cm,
ở mỗi đốt có các rễ thưa và cứng. Khi khô vỏ thân rễ
có màu nâu gỉ sắt. Thể chất cứng, vết bẻ có nhĩểu xơ.
Thân rễ có mùi thơm đặc trưng của Xưong bố.
Vi phẫu
Thiết diện của thân rễ hình trái xoan. Tỷ lệ giữa phần
từ lóp bần đến vòng nội bì và từ nội bì vào trung tâm
là 2: 1.
Lớp bần gồm những tế bào màu hơi nâu. Phần mô
mềm vỏ có nhiều bó sợi hình tròn, đường kính khoảng
102 )am. Nhiều bó sợi bên ngoài có tinh thể calci
oxalat. Có nhiều tế bào chứa tinh dầu, kích thước
khoảng 50 ịam, Nhiều hạt tinh bột đơn hoặc kép. Sát
vòng nội bì có một lớp bó libe gỗ xếp thưa. Mỗi bó có
đưòng kính khoảng 336 |4.m. Libe ở hai đầu, gỗ ở giữa.
Vòng nội bì có một lóp tế bào hình chữ nhật. Phần mô
ruột có nhiều bó libe gỗ. Gỗ ờ ngoài, libe ở trong, có
một vòng bó libe - gỗ thưa xếp sát vòng nội bì. Bên
trong vòng nội bì có nhiều bó libe - gỗ xếp không có
quy luật.
Soi bột
Bột hơi màu vàng, mùi thơm đặc trưng của Thạch
xương bồ. Mảnh mô mềm gồm tế bào màng mỏng có
nhiều hạt tinh bột đơn hoặc kép. Các tế bào chứa tinh
dầu màu nâu nhạt. Nhiều đám sợi có tinh thể calci
oxalat hình khối lăng trụ.
Định tính
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G.
Hệ dung môi khai triển; n - hexan - ethyl acetat
(85:15).
Dung dịch thử: Lấy phần tinh dầu sau khi định lưcmg
(xem mục định lượng) hoà tan trong methanol (TT)
thành dung dịch 5 % (tt/tt).
Cách tiến hành: Chấm lên bản mỏng khoảng 20 )0,1
dung dịch thử! Sau khi triển khai sắc ký, để khô bản
mồng ngoài không khí, phun dung dịch vanilin 2%
trong methanol có acid sulfuric đặc (TT). sắc ký đồ
cho 15 vết. Vết số 7 cho màu tím đậm và diện tích
lófn nhất và có giá trị Rf = 0,44 (tương ứng vói hợp
chất asaron).
Độ ẩm
Kliông quá 12% (Phụ lục 9.6)
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4)
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu, đối với tinh dầu nặng hơn nước (Phụ lục
9.2). Hàm lượng tinh dầu không ít hơn 1,5%.
Chế biến
Thu hoậch vào mùa thu, đào lấy thân rễ, rửa sạch, loại
bỗ rễ con, phơi khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, ngâm dược liệu trong nước cho mềm,
cắt thành miếng, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tâm, can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Thông khiếu, trục đờm, thêm trí nhớ, tán phong,
khoan trung khử thấp, giải độc, sát trùng. Chủ trị:
Bệnh phong điên giản, đỏfm tắc hôn mê, hay quên,
mộng nhiều, phong hàn tê thấp, khí tắ, tai điếc, đi lỵ
đau bụng không ăn được, sưng đau do sang chấn.
Dùng ngoài, trị mụn nhọt, ghẻ lở chảy nước.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 2,5 - 5 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán,
thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Âm hư, hoạt tinh, ra nhiều mồ hôi, không nên dùng.
THÃNG MA (Thân rễ)
Rhizoma Cimicifugae
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của một trong các loài;
Đại tam diệp Thăng ma (Cimicifuga heradeifolia
Kom.), Hưng an Thăng ma (Cimicifuga dahurica
(Turcz.) Maxim.), Thăng ma {Cimicifuga foetida L.),
họ Hoàng liên (Ranunculaceae).
Mô tả
Thân rễ là những khối dài không đều, thường phân
nhánh nhiều, có nhiều mấu nhỏ, dài 10 - 20 cm, đường
kính 2 - 4 cm. Mặt ngoài màu nâu đen hoặc nâu, thô,
nháp, còn sót lại rễ nhỏ, cứng, bền. Phần trên thân rễ
có một số vết sẹo của thân, dạng lỗ tròn, vách lỗ có
các vân rãnh dạng mạng lưới. Phần dưới thân rễ lồi
lõm không phẳng, có vết sẹo của các rễ nhỏ. Chất nhẹ,
cứng, bền, khó bẻ gẫy. Mặt bẻ gẫy không phẳng, có
sợi xơ, màu vàng lục hoặc vàng nhạt. Mùi nhẹ, vị hơi
đắng và chát.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 8 % (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Mùa thu đào ttìận rễ về, rửa sạch, cắt bỏ thân mầm,
phơi đến khi rễ con khô. Dùng lửa đốt hoặc cắt bỏ rễ
con rồi phơi đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ngâm qua, ủ mềm, thái lát
dày, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng.
T ính vị, quy kinh
Tân, vi cam, vi hàn. Vào các kinh phế, tỳ, vị, đại tràng.
Công năng, chủ trị
Phát biểu, thấu chẩn, thanh nhiệt, giải độc, thăng
dương. Chủ trị: Phong nhiệt, nhức đầu, đau răng, lỗ
miệng, họng sưng đau, sởi không mọc, dương độc phát
ban, sa trực tràng, sa dạ con.
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thưòng phối hợp với các vị thuốc khác.
THẦN KHÚC
Massa medicata fermentata
Lục thần khúc
Thần khúc thưòíng được chế biến từ một số vị thuốc
đông y phối hợp với bột mỳ hoặc bột gạo, trộn đều, ủ
kín cho lên mốc vàng rồi phơi khô thành bánh thuốc.
Công thức
Công thức Lục thần khúc thường có; Bột mỳ, bột
Hạnh nhân, bột Xích tiểu đậu, nước ép cây Thanh hao,
cây Thương nhĩ (ké), cây Dã liệu (nghể) tươi. Trộn
đều, ủ kín cho lên mốc vàng, đem phơi khô. Thần
khúc thường đóng thành bánh hoặc nắm thành từng
thỏi, thời gian chế biến, sản xuất thần khúc tốt nhất
vào mùa hè. Số vị thuốc ch ế thần khúc, lúc đầu chỉ có
6 vị, sau tăng dần lên tới 30 - 50 vị.
T ính vị, quy kinh
Tân, cam, ôn. V ào các kinh tỳ, vị.
Công náng, chủ trị
Tiêu thực, hoà vị, hành khí, kiện tỳ, dưỡng vị, phát
biểu, hoà lý. Chủ trị: Chữa ăn uống tích trệ, đầy
trướng, nôn, ỉa chảy, đi lỵ phát nhiệt, cảm lạnh, cảm
nắng. Ngoài ra còn làm lợi sữa
Cách dùng liều lưọìig
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc hay thuốc bột,
thường dùng phối hợp với các vị thuốc khác.
THỊ ĐẾ
C aìyxK aki
Tai Hồng
Đài đồng trưởng đã phơi hay sấy khô thu được từ quả
chín của cây Hồng {Diospyros kaki L.f.), họ Thị
{Ehenaceae).
Mô tả
Dược liệu hình tròn dẹt, đường kính 1,5 - 2,5 cm, ở
giữa hơi dày, hơi nhô lên, có sẹo tròn của cuống quả
rụng, mép tương đối mỏng, xẻ tư, phiến xẻ thường uốn
cong lên, dễ gẫy nát. Phần đáy còn cuống quả hoặc chỉ
còn vết cuống quả, dạng lỗ tròn, mặt ngoài màu vàng
nâu hoặc nâu đỏ, mặt trong (phía bụng) màu nâu vàng,
phủ đầy lông nhung nhỏ. Chất cứng và giòn, không
mùi, vị chát.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ)
C hế biến
Thu hái quả Hồng chín vào mùa thu, mùa đông, bóc
lấy tai hổng hoặc thu thập tai quả H ồng sau khi ăn
quả, rửa sạch, phơi khô.
Bào chế
Rửa sạch, loại bỏ tạp chất và cuống quả, phơi khô
hoặc đập nát vụn, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kỉnh
Khổ, sáp, bình. V ào kinh vị.
Công năng, chủ trị
G ián g nghịch, hạ khí. Chủ trị: N ấc (ách nghịch).
Cách dùng, liều ỉưọtig
Ngày uống 4,5 - 9 g. Dạng thuốc sắc.
THIÊN HOA PHÃN
R adix Trichosanthis
Rễ đã bỏ vỏ ngoài phơi hoặc sấy khô của cây Qua lâu
Ợrichosanthes kirílowii Maxim.) hoặc cây Qua lâu
Nhật bản {Tricbosaỉithes japónica Regel), họ Bí
{Cucurhitaceae).
Mô tả
R ễ có hình trụ không đều, hình thoi hoặc hình khối,
dài 8 - 16 cm, đường kính 1,5 - 5,5 cm. Mặt ngoài
màu vàng nhạt hoặc màu nâu vàng nhạt, có vết nhăn
dọc, vết rể nhỏ, lỗ vỏ ngang hơi lõm. Đ ôi khi sót lại vỏ
ngoài màu vàng nâu. Chất rắn chắc. M ặt gẫy có màu
trắng hoặc vàng nhạt, nhiều bột. M ặt cắt ngang có gỗ
màu vàng xếp xuyên tâm, toả tròn. Mặt cắt dọc có
khía, gợn màu vàng. Không mùi, vị hơi đắng.
Bột
M àu trắng, nhiều tinh bột. Hạt tinh bột đơn, hình Gầu,
hình bán nguyệt hoặc hình chuông, đường kính 6 - 4 8
Ịuim. R ốn hình điểm , hình khe ngắn, hoặc hình chữ V .
Hạt tinh bột kép do 2 - 8 hạt đơn hợp thành, ố n g
mạch to, CÓ vân lỗ, phần nhiều bị vỡ, một số ống
mạch hình 6 cạnh hoặc hình vuông, sắp xếp sát nhaụ.
T ế bào đá màu lụ c vàng, hình chữ nhật, hình bầu dục,
gần hình vuông, hình nhiều cạnh hoặc hình thoi,
đường kính 27 - 72 ỊLim, vách tương đối dàỹ, lỗ nhỗ
dày đặc.
Định tính
Phươiig pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, đã hoạt hoá ở 1 lO^C trong 1 giờ.
Dung môi khai triển: n- butanol - ethanol - acid acetic
băng - nước (8: 2: 2: 3).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 2 g bột dược liệu, thêm 20
ml ethanol 5 0 % (T T ), lắc siêu âm 30 phút, lọc, được
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: L ấy khoảng 2 g bột Thiên hoa
phấn, chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 6 ỊLil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng, phun düng dịch ninhydrin 2% trong ethanol
(TT), sấy bản mỏng ở 105^c tới khi các vết hiện rõ.
Trên sắc ký đồ của dung dịch-thử phải cho các vết có
cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của
dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 11% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105®c, 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chê biến
Thu hoạch vào mùa thu, đông, đào lấy rễ củ, rửa sạch,
cạo bỏ vỏ ngoài. Củ nhỏ để nguyên. C ủ to cắt đoạn
hoặc bổ dọc thành 2 hoặc 4 mảnh, phơi hoặc sấy khô.
Bào chế mềm chứa polysacarid gelatin hoá không màu và các
Ngâm dược liệu vào nước cho mểm, cắt lát dày, phơi tế bào chứa hạt nhỏ hình trứng dài, bầu dục dài hoặc
khô. gần híiih tròn, cho màu nâu hoặc tía hơi nâu với dung
dịch iod. Mảnh mạch xoắn, mạch mạng, đường kính
Bảo quản
Để nơi khồ, tránh sâu, mọt. 8 - 30 ^m.

e lm . Vi’S vi hàn. Vào các kinh phế, vị. 1 g bột dưgc liệu, thêm 10 ml nước ngâm 4
giờ, thỉnh thoang lại lac đéu, lọc. Thệm vào dịch lọc 2
Gông năng, chủ trị - 4 giọt dung dịch iod (TT), sẽ hiện màu đỏ tím hay
Thanh nhiệt, sinh tân, tiêu thũng, trừ mủ. Chủ trị; màu rữợu vang đỏ
Nhiệt bệnh bứt rứt, khát nước, phê nhiệt, ho khan, nội B. Lấy 0,2 g bột dược liêu, thêm 10 ml ethanol, đun
nhiệt tiêu khát, mụn nhọt, thũng độc. hồi lưu 1 giờ rổi lọc. Cho 1 ml dịch lọc vào bình định
C ách dùng, liều lượng mức dung tích 10 ml, thêm ethanol (TT) đến vạch.
Ngày dùng 10 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Trộn, lắc đều. Đo phổ hấp thụ ánh sáng của dung dịch,
Thường phối hợp với các vị thuốc khác. ' phải có cực đại ở khoảng 270 nm (Phụ lục 4.1).
, Lấy 1 ml dịch lọc trên, cho vào bình định mức 25 ml.
^ ^ Thêm ethanol (TT) .đến vach. Trôn đểu. Phổ hấp thu
Không dùng phối hợp với loại thuốc 0 đầu, Phụ tử. ” ¿ 7 ả n g 219-
224 nm.

T H IÊN MA (Thân rễ) C hế biến

Rhizom a Gastrodiae elatae Thu hái dược liệu từ sau lập đông năm trước đến tết
^ - ,, , ^ ^ thanh minh năm sau, rửa sach ngay, đồ kỹ, trải ra phơi
Thân rễ khô của cây Thiên ma (GaiY/W/a e/ato BL), khô ở nhiet đo thấp
\iỌ‘L an {Orchidaceae).
M t’ Bào chế
_ , , , , , , , , , , . Rửa sạch, ủ mềm hoặc đồ mềm rồi thái lát mỏng, phơi
™ n rỉ hinh báu dục hoặc dạng thanh mông quăn lạ ichô hoặc síy nhẹ « „ khô.
và hơi cong queo, dài 3 - 1 5 cm, rộng 1,5 - 6 cm, dày ■
0,5 - 2 cm. Mặt ngoài màu trắng đến hơi vàng, hoặc Bảo quản
nâu hơi vàng, có vân nhãn dọc và nhiều vân vòng tròn Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc mọt.
ngang của những chồi búp tiềm tàng, đôi khi là những T ' Ii • f Ii
cuống noãn màu nâu hiện ra rõ rệt. Đỉnh dược liệu có Quy in
những chồi hình mỏ vẹt, màu nâu đỏ đến nâu sẫm Cam, bình. Vào kinh can.
hoặc có những vết cùa thân; phía dưới có một vết sẹo Công năng chủ trị
tròn. Chất cứng rắn như^ sừng, khó bẻ gẫy, mặt bẻ K nh can, trừ phong, chống co giật, ngừng co cứng,
tương đối phăng, màu trắng hơi vàng đến màu nâu. Chủ trị: Đau đầu, chóng mặt, chân tay tê bại, trẻ em co
MÙI nhẹ, VỊ hơi ngọt. giật động kinh, phá thương phong (uốn ván).
Vi phậu , ■ , Cách dùng, liều lương
Mặt cắt ngang: Có yé^tích của biêu bì hạ bV ró Ngày dùng 3 - 9 g, ỉ n g thuốc sắc.
hàng tế bào hoá bần kéo dài theo đưèmg tiếp tuyến.
Mô mềm vỏ có trên 10 hàng tế bào nhiều cạnh, một
số chứa tinh thể calci oxalat hình kim. ở thân rễ già, T H IÊ N M ÔN ĐÔNG (Rễ củ)
c ó 2 - 3 h à n g t ế b à o m ô c ứ n g h ì n h b ầ u d ụ c , m àngdày R adix Asparagi
hoá gỗ và CÓ lỗ ở ben trong sát vỏ tới hạ Thiên đông, TÓC tiên leo.
bì. Trung trụ to, có nhiều bó mạch nhỏ, libe - gô rải
rác; tế bào mô mềm chứa tinh thể calci oxalat, tế bào Rễ củ đã đồ chín, rút lõi, phơi hay sấy khô của cây
tuỷ xốp, gần tròn và có khuyết. Thièn mồn đông {Asparagus cochinchinensis (Lom.)
^ Merr.), ho Thiên môn đông
Soi bột
Màu trắng hơi vàng đến màu nâu hơi vàng. Tế bào mô Mô tả
mềm hình bầu dục hoặc đá số có hình nhiều cạnh, Dược liệu hình thoi, hơi cong, dài 5-18 cm, đường
đường kính 70 - 180 )j.rn; màng dày 3 - 8 ^irn, hoá gỗ, kính 0,5-2 cm. Mặt ngoài màu vàng nhạt đến vàng nâu
có lỗ rõ rệt. Tinh thể calci oxalat hình kim, xếp thành (màu hổ phách), trong, mờ, sáng bóng hoặc có vân
bó hay rải rác, dài 25 - 75 - 93 jxm. Khi ngậm trong dọc sâu hoặc nông không đều, có khi còn sót lại vỏ
thuốc thử tinh bột Smith (TT), thấy các tế bào mô ngoài màu nâu xám. Chất eứng, dai, có chất nhày
dính, mặt cắt dạng chất sừng, trụ giữa màu trắng ngà. THIÊN NAM TINH (Thân rễ)
Mùi nhẹ, vị ngọt hơi đắng. R hizom a Arìsaem atìs
Vi phẫu Thân rễ khô đã cạo vỏ ngoài của cây Thiên nam tinh
Đôi khi còn vết của lớp ngoài cùng của rễ. vỏ dày, các {Arisaema eruhescens (Wall.) Schott.), cây Dị diệp
tế bào đá ở phía ngoài màu nâu vàng nhạt, hình chữ nhật thiên nam tinh {Arisaema heterophyllum BL), hoặc
thuôn, hình bầu dục dài, đường kính 32 - 110 ụm, thành cây Đông bắc Thiên nam tinh {Arisaema amurense
dày, có những lỗ nhỏ sít nhau và ống trao đổi rõ, một số Maxim.), họ Ráy (Aracé^aé^).
sắp xếp theo hình vòng không liên tục, rải rác có tế bào Mô tả
chứa chất nhày trong có chứa tinh thể calci oxalat hìiih Thân rễ dạng củ hình cầu dẹt, dày 1 - 2 cm, đường
kim, nội bì rõ rệt. Sợi libe và sợi gỗ có khoảng 31-135 kính 1,5 - 6,5cm. Mặt ngoài màu trắng hoặc nâu nhạt,
sợi, sắp xếp xen kẽ với một số mạch rộng dần về phía tương đối nhẵn, bóng, một số eủ lại nhãn nheo. Đỉnh
tuỷ. Tế bào tuỷ cũng chứa tinh thể calci oxalat hình kim. còn vết lõm của gốc thân. Xung quanh có những chấm
Bột nhỏ là vết của rễ con. Có khi quanh vết lõm gốc thân
Màu trắng vàng, tinh thể calci oxalat hình kim xếp có các chồi thân rễ nhỏ hình cầu dẹt. Chất cứng rắn,
thành bó hay rải rác, dài 40-99 |im. Tế bào đá hình khó bẻ, mặt bẻ phẳng, màu trắng, có tinh bột, hơi có
chữ nhặt dài, bầu dục dài hoặc tròn, có loại dài 460 mùi cay nhẹ, vị cay tê.
|j,m, đường kính 32-110 |j.m, thành hơi dày hạy đày Bột
nhiều, với các lỗ nhỏ sát nhau và các ống lỗ. Tế bào Màu trắng, hạt tinh bột ehủ yếu là hạt đơn, hình cầu
mô mềm gỗ hình chữ nhật, một số có phần cuối vát hoặc hình trứng, đường kính 2 - 17,]Lim, rốn có dạng
nhọn, thành tế bào hơi dày. Mạch gỗ có lỗ viền, đường điểm, dạng kẽ nứt, có thể trông thấy lờ mờ đường vân
kính 18-110 ^m. táng trưởng ở các hạt lớn. Có ít hạt tinh bột kép do 2 -
Độ ẩm 12 hạt đơn hợp thành. Tinh thể calci oxalat hình kim
Không quá 16% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ). dài 63 - 131 ụm nằm rải rác hoặc thành bó trong tế
bào chứa dịch nhày. Tinh thể calei oxalat hình lãn.g trụ
Tạp chất có trong tế bào mô mềm, kèm theo những ống mạch
Rễ non teo; Không quá 2% (Phụ lục 9.4). đường kính 3 - 20 ịxm.
Chế biến Độ ẩm
Thu hoạch rễ củ ở cây đã mọc trên 2 năm vào mùa Không quá 14 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
thu, đông (thường là tháng 10-12), đào lấy rễ củ, rửa
Tạp chất
sạch, bỏ gốc thân và rễ con, luộc hoặc đồ đến khi
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
mềm, trong lúc nóng loại bỏ vỏ ngoài, rút lõi, phơi hay
sấy khô. Chếbiến
Thu hoạch vào mùa thu, mùa đông, khỉ thân, lá khô
Bào chế
héo, đào lấy thân rễ, loại bỏ rễ con, cạo vỏ ngoài, rửa
Loại bỏ tạp chất, nhanh chóng rửa sạch, thái lát mỏng,
sạch, phơi hay sấy khô.
phơi khô.
Bào chê
Bảo quản
Sinh thiên nam tinh: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch làm
Để nơi khô, tránh mốc mọt.
khô.
T ính vị, quy kinh Chế thiên nam tinh: Lấy Thiên nàm tinh sạch, phân
Cam, khổ, hàn. Vào các kinh phế, thận. loại lớn, nhỏ, ngâm nước ĩạnh, mỗi ngày thay nước 2 -
3 lần. Số ngày ngâm căn cứ vào chất lượng dược liệu
Công năng
và cỡ củ to nhỏ. Ngâm đến khỉ nổi bọt trắng. Sau khi
Dưỡng âm, nhuận táo, thanh phế, sinh tân.
thay nước, cho thêm bạch phàn, cứ 100 kglnhiên nam
Chủ trị tỉnh cần 2 kg Bạch phàn. Sau khi ngâm 1 ngày lại thay
Phế ráo ho khan, ho gà đcím dính, họng khô, miệng nước, cho đến khi bổ ra, nhấm, lươi hơi có cảm giác tê
khát, ruột ráo táo bón. thì lấy ra. Xếp đều củ vào nồi thành từng lớp cùng với
các lát Sinh khương và Bạch phàn lót trong nồi, cho
C ách dùng, liều lượng
thêm nước (lượng thích hợp), đun sôi cho đến khi củ
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc, thuốc cao hay •
mềm (trong củ không còn lõi trắng). Nhặt bỏ gừng,
thuốc bột. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
phơi khô đến không dính tay (khô 4 hoặc 6 phần 10),
Kiêng kỵ thái lát mỏng, phơi hoặc sấy khô. Cứ 100 kg Thiên
Tỳ vị hư hàn, ỉa chảy không nên dùng. nam tinh cần 125 kg Sinh khương, 12,5 kg Bạch phàn.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh sâu, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tãn, ôn, có độc. V ào các kinh phế, can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Táo thấp, hoá đờm, khu phong, ngừng co cứng, tán
kết, tiêu thũng. Chủ trị: Ngoan đàm ho, phong tật
chóng mặt, trúng phong đòm nghẽn, liệt mặt, bại liệt
nửa người, động kinh, co giật, phá thương vong (uốn
ván).
Dược liệu sống chỉ dùng ngoài trị ung thũng, rắn cắn,
côn trùng cắn gây thương tổn.
Cách dùng, liều lưọTig
Thiên nam tinh chế: N gày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc
sắc hoặc hoàn tán. Thường phối hợp với các vị thuốc
khác.
Dùng ngoài: Tán bột, hoà với giấm hoặc rượu đắp nơi
đau, lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thãi dùng phải cẩn thận.
THIÊN NIÊN KIỆN (Thân rễ)
R hizom aH om alom enae
Thân rễ đã phơi hay sây khô của cây Thiên niên kiện
{Homaìomena occulta (Lou r.) Schott), họ Ráy
(Arưceae).
Mô tả
Thân rễ thẳng hay cong queo, có nhiều xơ, chắc, cứng,
dài 10 - 30 cm, đườiig kính 1 - 1,5 cm, hai đầu đều
nhau. M ặt ngoài màu nâu nhạt hay nâu sẫm, có nhiều
nếp nhăn dọc hay vết tích của rễ con. Bẻ ngang dược
liệu hơi dai, vết bẻ có màu nâu nhạt hay nâu sẫm, có
một số sợi màu vàng ngà lởm chởm như bàn chải và
có một ít lỗ nhỏ. M ù i thơm hắc, vị cay.
Vi phẫu
Lớp bần màu vàng nâu. M ô mềm gồm các tế bào tròn,
có màng mỏng. Từ ngoài vào trong quan sát thấy: Các
đám sợi lớn, thành dày; các bó libe - gỗ. Sự sắp xếp
giữa gỗ và libe cũng co nhiều dạng khác nhau: những
bó libe - gỗ lớn thường libe nằm ở giữa, mạch gỗ xếp
xung quanh thành một vòng; những bó libe - gỗ nhỏ,
mạch gỗ thường không khép kín, nằm ở hai phía đối
diện của libe, một phía chỉ có một đến hai mạch gỗ,
phía đối diện nhiều mạch tập trung thành hình vòng
cung. Những bó libe - gỗ này thường sắp xếp gần với
các bó sợi. Trong mô mềm có thể .thấy các tế bào chứa
tinh dầu, tế bào chứá tinh thể calci oxalat hình kim và
hinh cầu gai, các khoẵng trống tự nhiên.
Soi bột
M àu vàng nâu. Soi kính hiển vi thây:M iiều bó sợị gồm
các tế bào dài, thành hơi dày, khoang rộng, có ống
trao đổi rõ. T ế bào mô cứng có thành hơi dày, khoang
hơi rộng, có ống trao đổi rõ. M ảnh tế bào mô mềm
gồm những tế bào hình chữ nhật, hình bầu dục hoặc
hình tròn, bên trong có chứa tinh thể calci oxalat hình
cầu gai hoặc các bó tinh thể hình kim, các tế bào chứa
tinh dầu màu vàng đậm, màng mỏng, hình trái xoan.
Nhiều mảnh mạch vạch, mạch mạng, mạch xoắn. Hạt
tinh bột hình trái xoan. Các tinh thể calci oxalat hình
cầu gai và hình kim nằm rải rác bên ngoài.
Độ ẩm
Không quá 14% (Phụ lục 9.6).
T ro toàn phần
Không qua 4% (Phụ lục 7.6).
Định lưọTig
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược ĩiệu (Phụ lục 9.2). Dùng bình cầu 1 lít, 50 g dược
liệu đã được tán thành bột thồ, 300 ml nước, cất trong
4 giờ. Hàm lượng tinlr dầu trong dược liệu không ít
hơn 0,5% .
C hế biến
Thu hái quanh năm, nhưng thường về hai mùa xuân,
thu, lấy thân rễ già, rửa sạch, chặt thành từng đoạn
ngắn 10 - 27 cm. Sấy nhanh ở nhiệt độ dưới cho
khô đều mặt ngoài, bóc vỏ ngoài và các rễ con, tiếp
tục phơi hoặc sấy ở 50 - 60°c đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát, phơi trong
râm hay sấy nhẹ cho khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốG, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. V ào các kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Trừ phong thấp, mạnh gân xương. Chủ trị: Phong hàn
tê đau, thắt lưng đầu gối lạnh đau, chân co rút tê bại.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 4,5 - 9 g, mài với nước, hoặc mài với rượu
hay ngâm rượu để uống.
Dùng ngoài: Thân rễ tươi giã nát, sao nóng, bóp vào
chỗ đau nhức, hoặc ngâm Thiên niên kiện khô với
rượu, xoa bóp chỗ đau nhức, tê bại và phong thấp.
Kiêng kỵ
A m hư nội nhiệt, táo bón, nhức đầu không nên dùng.
THIÊN TRÚC HOÀNG
Concretìo Silicea N eohouzeauaé dulloae
Phấn nứa
,,Căn đong ở đốt cây Nứa bi bênh {Neohouieaua
(•/;í//oư A. Cam us), họ Lúà (PoơíríVỂ')
M ôtả
Cặn được tạo thành là những cục trắng tro hoặc nâu
tro, hình dáng và kích thước không nhất định, thường
là những mảnh nhỏ 1 - 2 cm, hoặc bị vỡ vụn nát. Chất
nhẹ, hơi bóng, dễ vỡ, khi nếm thấy dính vào lưõi.
Độ ẩm
Không quá 10% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c , 4 giờ).
Tạp chất
Khong quá 0,5 % (Phụ lục 9.4).
Chếbiến
Thu thập dược liệu vào mùa thu, đông, loại bỏ tạp
chất, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín.
T ính vị, quy kinh
Cam, hàn, Vào các kinh tâm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, trừ đàm, thanh tâm, trấn kinh. Chủ trị;
Nhiệt bệnh, tinh thần hôn ám, trúng phong đàm mê
tâm khiếu, đờm vít tắc cổ họng, trẻ em đàm nhiệt co
giật.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 4 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp vởi các vị thuốc khác.
THỎ TY TỬ
Semen Cuscutae
Hạt lấy ở quả chín đã phcd hay sấy khô của dây Tơ hồng
{Cuscuta chinensis Lamk.), họ Tơ hồng (Cuscutaceae).
Mô tả
Hạt gần hình cầu, đưòfng kính 0,10 - 0,15 cm. Mặt
ngoài có màu nâu xám hoặc nâu vàng, có những điểm
nhỏ nhô lên, dày. Một đầu có rãnh hình dải hẹp, hơi
trũng xuống. Chất rắn chắc, khó bóp vỡ. Hơi có mùi
thơm. Vị nhạt.
Định tính
Lấy một lượng nhỏ hạt này, ngâm vào nước sôi, trên
mặt nước sẽ có chất nhày dính. Đun nóng thêm đến
khi vỏ hạt nứt ra, để lộ phôi có hình cuộn tròn màu
trắng vàng giống như hình sợi tơ nhỏ.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụlục 5.16, 1 g, 105°c, 4giờ).
Tro toàn phần
Không quá 10% (Phụ lực 7.6).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, hái lấy quả chín, phơi khô,
đập lấy hạt rồi loại bỏ tạp chất, phơi khô.
Bào chế
Thỏ ty tử: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô.
Diêm thỏ ty tử (chế muối): Phun nước muối lên dược
liệu sạch, trộn đều cho hạt ngấm nước, sao nhỏ lửa đến
khi hạt hơi phồng lên, lấy ra để nguội. Cứ 100 kg dược
liệu cần 2 kg muối. Dược liệu sau khi chế mặt ngoài
màu vàng nâu, khi nứt ra có mùi hơi thơm, ngâm vào
nước sôi thấy mặt ngoài của hạt có chất nhày, sau khi
sắc có thể lộ ra phôi cuộn màu vàng đến màu nâu
thẫm.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng.
Tính vị, quy kinh
Cam, ôn. Vào các kinh can, thận, tỳ.
Công năng, chủ trị
Tư bổ can thận, cố tinh súc niệu, an thai, sáng mắt,
cầm tiêu chảy. Chủ trị: Điều trị liệt dưofng, di tinh,
niệu tần, lưng và đầu gối đau mỏi, mặt mày xây xẩm,
tai ù, thận hư, động thai ra máu, tiêụ chảy do tỳ thận
hư. Dùng ngoài trị lang ben.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp vởi các vị thuốc khác.
Dùng ngoài: Lượng thích hợp.
THÔNG THẢO (Lõi thân)
MeduliaTetrapanacis
Lõi thân khô của thân cây Thông thảo (Tetrapanax
papyriferm (Hook.) K. Koch), họ Nhân sâm
(Araỉiaceae).
Mô tả
Hình trụ, dài 20 - 40 cm, đường kính 1 - 2,5 cm, Mặt
ngoài có màu trắng hoặc vàng nhạt, có rãnh dọc nông.
Thể nhẹ, chất mềm, xốp, hợi có tính đàn hồi, dễ bẻ
gẫy, mặt bẻ bằng phẳng, có màu trắng bạe, sáng bóng,
phần giữa có tâm rỗng, đường kính 0,3 - 1,5 cm, hoặc
có màng mỏng trong mờ, sắp xếp hình thang khi nhìn
trên mặt cắt dọc, ruột đặc ít thấy. Không mùi, vị.
Vi phẫu
Toàn bộ là tế bào mô mềm hình bầu dục, hình tròn
hoặc hình đa giác. Tế bào phía ngoài nhỏ hơn, lỗ vân
rõ. Một số tế bào chứa cụm tinh thể calci oxalat hình
cầu gai có đưcmg kính 15 - 64 Ịj,m.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Chặt lấy thân cây thông thảo vào mùa thu, cắt thành
từng đoạn dài 30 - 50 cm, phơi hơi héo. Dùng gậy gỗ
tròn gần bằng lõi thông thảo đẩy lõi ra, làm cho thẳng,
phơi khô. Khi dùng phải loại tạp chất và thái lát.
Bảo quản
Để nơi khô mát.
T ính vị, quy kinh
Cam, đạm, vi hàn. Vào các kinh phế, vị.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, lợi tiểu, thông khí, ra sữa. Chủ trị: Thấp
ôn, nước tiểu đỏ, ngũ lâm, tiểu đau rít, thuỷ thũng, đi
tiểu ít, không ra sữa.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 3 - 5 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
THỔ HOÀNG LIÊN (Thân rễ)
Rhizom a Thalictri
Thân rễ đã phơi hay sấy khô cửa cây Thổ hoàng liên
(Thaìictrum foliolosum DC.), họ Hoàng Liên
(Ranunculaceae).
Mô tả
Dược liệu là đoạn thân rễ có kèm theo rễ. Đoạn thân rễ
màu nâu sẫm dài 2 - 8 cm, đường kính 0,3 - 1,1 cm,
thường cong queo, có nhiều đốt khúc khuỷu to. Dễ bẻ
gẫy, vết bẻ có màu vàng nhạt, không phẳng. Mặt cắt
ngang có 2 phần rõ rệt: Phần vỏ màu nâu sẫm, phần gỗ
màu vàng, ruột màu xám. Rễ dài 3 - 15 em, đường
kính 0,1 - 0,4 cm, mặt ngoài màu nâu nhạt, có các nếp
nhăn dọc. Rễ mềm hơn thân rễ và mặt cắt ngang cũng
có hai phần rõ rệt, phần ngoài màu vàng nhạt, lõi gỗ
phía trong màu vàng đậm. Vị rất đắng.
Vi phẫu
Lớp bần gồm vài hàng tế bào bị bẹp, màng hơi dày và
nhăn nheo. Mô mềm vỏ gồm những tế bào hình chữ
nhật hay hình nhiều cạnh, màng mỏng. Có đám sợi
xếp thành một vòng trong mô mềm vỏ, mỗi bó đặt
trước một lớp libe - gỗ. Libe và gỗ cấp 2 xếp thành
từng bó. Libe ở phía ngoài, gồm những tế bào nhỏ
hình đa giác xếp đều đặn thành dãy liên tục hay gián
đoạn. Gỗ ở phía trong, mỗi bó có thể không phân
nhánh hay phân ra nhiều nhánh. Tia ruột xen kẽ giữa
các bó libe - gỗ. Mô mềm ruột gồm những tế bào to
hơn mô mềm vỏ.
Soi bột
Mảnh bần màu vàng nâu. Mảnh mô mềm gồm những
tế bạo hình chữ nhật hay hình nhiều cạnh, màng
mỏng. Sợi đứng riêng lẻ hay tập trung thành từng bó.
Tinh thể calci oxalat hình cầu gai và hình khối hình
chữ nhật. Mảnh mạch mạng, mạch điểm. Tế bào mô
cứng thành dày có ống trao đổi rõ. Các hạt tinh bột
hình chuông hoặc hlnh trứng, hình tròn.
Định tính
Lấy khoảng 3 g bột dược liệu cho vào bình nón 100
ml, thêm 30 ml ethanol 90% (TT), đun sôi cách thuỷ 5
phút. Lọc, lấy dịch chiết ethanol (dung dịch A).
A. Lấy khoảng 5 ml dung dịch A cho vào chén sứ, cô
cách thuỷ đến khô, hoà tan cắn với 3 ml dung dịch
acid sulfuric 2% (TT) rồi chuyển vào một ống nghiệm,
cho thêm vài giọt nước clor hoặc nước brom hay dung
dịch cloramin T 10% (TT), lắc đều sẽ thấy dung dịch
chuyển từ màu vàng sang màu đỏ.
B. Lấy 2 giọt dung dịch A đặt lên phiến kính, để bốc
hơi cho khô, thêm 1 giọt acid hydrocloric đậm đặc
(TT) hay acid nitric 25% (TT). Đậy lá kính ĩên để yên
khoảng 1 5 - 2 0 phút rồi đem quan sát dưới kính hiển
vi sẽ thấy những tinh thể hình kim màu vàng.
c Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G
Hệ dung môi khai triển: Cloroform - methanol -
amoniae đậm đặc (80:20:1),
Dung dịch thử: Dung dịch A
Dưng dịch đối chiếu: Dung dịeh berberin hydroclorid
1% trong ethanol 90% (TT) và dung dịch palmatin
hydroclorid 1% trong ethanol 90% (TT).
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ịỉl
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, để bay
hết dung môi, phun lên bản mỏng thuốc thử
Dragendorff (TT). Trên sắc ký đồ của dung dịch thử, ít
nhất có hai vết có màu đỏ cam và có cùng giá trị RfVỚi
vết berberin và palmatin trên sắc ký đồ của dung dịch
đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ro toàn phần
Không qua 5,5% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Tạp chất hữu cơ: Không quá 1%.
Tạp chất vô cơ : Không quá 0,5%.
Định lượng
Cân. chính xác khoảng 2,5 g bột dược liệu cho vào
bình Zaitchenko hoặc Soxhlet, chiết bằng 50 ml
ethanol 90% (TT) cho đến khi hết màu vàng. Cất thu
hồi ethanol trên cách thuỷ cho tới khi còn khoảng 1/10
thể tích ban đầu. Thêm 30 ml nước và 2 - 3 g magnesi
oxyd (TT), tiếp tục đun trên cách thuỷ ở 60 - 70°c
trong 15 phút, thỉnh thoảng lắc bình. Lọc lấy dịch lọc
và cắn bằng hút chân không, rửa cắn bằng 30 - 40 ml
nước nóng, rửa làm nhiều lần cho đến khi nước rửa
không còn màu vàng nữa. Gộp các nước rửa với dịch
lọc vào một bình có dung tích 200 ml; Để nguội, thêm
5 ml dung dịch kali iodid 50% (TT) và khuấy để kết
tủa berberin iodid. Ly tâm, gạn bỏ dịch trong ở phía
trên. Thêm văo tủa còn lại 20 ml dung dịch kali iodid
2% (TT) và khuấy thật kỹ, ly tâm, bỏ địch trong ở phía
trên. Dùng 10 ml nước cất chia làm nhiều lần chuyển
tủa vào một t>ình nón có nút mài dung tích 250 ml.
Đun trên cách thuỷ, lắc bình cho berberin iodid phân
tán đều trong nước. Khi nhiệt độ trong bình lên tới
70°c, thêm aceton (TT) (khoảng 8 - 9. ml), vừa thêm
vào lắc tới khi tủa berberin iodid vừa tan hết thì
ngừng ngay. Đậy nút bình, tiếp tục đun 1 - 2 phút.
Sau đó thêm thật nhanh 3 ml dung dịch amoniac
(TT), lắc bình cho đến khi berberin - aceton kết tủa.
Để ở chỗ mát một đêm. Lọc tủa berberin - aceton vào
phễu xốp thuỷ tinh G, (đường kính lỗ xốp 1 6 - 4 0
ịtim) đã cân trước. Hứng dịch lọc vào một bình khác,
đo thể tích dịch lọc. Rửa tủa bằng 10 ml ether (TT),
sấy khô ở 105°c trong 3 giờ, để nguội trong bình hút
ẩm rồi cân.
1 g tủa tương ứng với 898,2 mg berberin.
1 ml dịch lọc tương ứng với 0,0272 mg berberin.
Hàm lượng phần trăm berberin trong dược liệu khô
tính theo công thức:
(898,2 xa) + (0,0272 xV )
x% =
l Ox P
P: Khối lượng dược liệu định lượng đã trừ độ ẩm (g).
a: Khối lượng tủa thu được (g).
V: Thể tích dịch lọc đo được (ml).
Dược liệu ít nhất phải chứa 1% berberin (tính theo
dược liệu khô kiệt).
Chế biến
Thu hoạch vào khoảng tháng 6 - 8 , lúc trời khô ráo,
đào lấy thân rễ, rửa nhanh cho sạch đất cát, cắt bỏ rễ
và gốc thân, phơi hay sấy khô.
Bào chế
lấy dược liệu khô, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm,
thái mỏng, phơi khô hoặc tẩm rưọoi, sao khô.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín.
Tính vị, quy kinh
Khó, lương. Vào các kinh can, tâm, vị.
Công năng, chủ trị
Tiêu viêm, thoái nhiệt, thanh tâm, tả hoả, ráo tỳ thấp,
sát khuẩn. Chủ trị: Viêm họng, gan và phổi nhiệt, sốt
cáo, mắt đau nhặm, sung huyết, huyết áp cao, việm
ruột, đi lỵ ra mũi máu, viêm gan vàng da, tim nhiệt hồi
hộp, ngủ kém, cam tích trẻ em.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc, dạng bột và thuốc
viên.
Dùng ngoài: Trị lở loét ở miệng (sắc nưỚQ, ngậm), trị
trĩ ở hậu môn (tán Thổ hoàng liên và Đậu đỏ đắp nơi
đau).
Kiêng kỵ
Bệnh thiếu máu, ăn chậm tiêu, cơ thể hàn lạnh, không
nên dùng.
THỔ PHỤC LINH (Thân rễ)
R hizom a Smilacis glabrae
Khúc khác
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Thổ phục linh
còn có tên là Dây khúc khấc (Smilax glahra Roxh.),
họ Khúc khấc {Smilacaceae),
Mô tả
Thân rễ hình trụ hơi dẹt hoặc khối dài ngắn không
đều, có các chồi mọc như mấu và các cành ngắn, dài
5-22 cm, đường kính 2-7 cm. Mặt ngoài màu nâu vàng
hay nâu tro, lồi lõm không phẳng, còn lại rễ nhỏ bền,
cứng; đỉnh nhánh có vết sẹo chồi hình tròn, vỏ rễ có
vân nứt không đều, có vẩy còn sót ĩại. Chất cứng. Thái
lát có hình hơi tròn dài hoặc hình bất định, dày 1-5
mm, cạnh không bằng phẳng. Mặt cắt màu trắng đến
màu nâu đỏ nhạt, có tính chất bột, có thể thấy bó
mạch điểm và nhiều điểm sáng nhỏ. Chất hơi dai, khó
bẻ gẫy, có bụi bột bay lên, khi tẩm nước có cẩm giác
trơn, dính. Không có mùi, vị hơi ngọt và làm se.
Vi phẫu
Bên ngoài là lớp bần, tế bào có màng dày, màu nâu
đen. Mô mềm có 2 lớp: Lớp ngoài hẹp, không chứa
tinh bột, chứa chất màu từ nâu đến đỏ, tế bào thường
có hình nhiều cạnh, có khi có lớp tế bào mô cứng hẹp,
nằm sát phía trong lớp mô mềm ngoài. Lớp mô mềm
trong chiếm cả phần còn lại, tế bào hình nhiểu cạnh
hoặc kéo dài, chứa nhiều hạt tinh bột, đôi khi có
những tế bào chứa chất màu. ở cả 2 lớp mô mềm có
những tế bào chứa tinh thể calci oxalat hình kim, tụ
họp lại thành từng bó. Các bó libe gỗ xếp rải rác trong
mô mềm. Rải rác có những đám sợi và mạch gỗ bị cắt
theo chiều dọc.
Bột
Màu nâu nhạt, có rất nhiều hạt tinh bột. Hạt đơn hình
cầu, hình đa giác hoặc hình vuông, đường kính 8-48
|Lim, rốn có dạng kẽ nứt, hình sao, hình chữ Y hoặc
dạng điểm. Hạt lớn có thể thấy gợn vân. Hạt kép có
từ 2-4 hạt hợp thành. Tinh thể calci oxalat hình kim,
dài 40-144 ỊLim, ở trong tế bào chứa chất nhày hoặc
nằm rải rác khắp nơi. Tế bào đá dạng bầu dục, vuông
hay tam giác, đường kính 25-128 )Lim, có dày đặc ống
lỗ, ngoài ra có tế bàỏ đá màu nâu thẫm dạng sợi dày,
dài, đường kính 50 |j.m, 3 mặt thành dày, 1 mặt
mỏng. Những sợi họp thành bó hoặc nằm rải rác,
đường kính 22-67 ịxm. Có nhiều ống mạch điểm và
những quản bào, đa số có mạch điểm kéo dài thành
hình thang.
Độ ẩm đến cạn. Trong khi đun, cứ khoảng 1 giờ lại múc nước
Không quá 13 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ). ở đáy nồi, tưới lên các củ cho thấm đểu. Sau lấy ra
phơi 3 ngày, rồi lại đem nấu lần thứ 2 với nước gừng.
Tạp chất (Phụ lục 9.4)
Dùng 2 kg Gừng tươi giã nhỏ cho vào nước, khuấy
Tỷ lệ non xốp: Không quá 2%.
đều, lọc lấy nước, nấu với Sinh địa. Sau đó lại vớt Sinh
Tạp chất khác: Không quá 1 %.
địa ra phơi, rồi lại nấu. Làm như vậy 5 - 7 lần, đến khi
Tro toàn phần dược liệu có màu đen nhánh.
Không quá 5% (Phụ lục 7.6). Cách 2: (Tửu thục địa)
Lấy Sinh địa đã rửa sạch, thêm rượu, trộn đều, rồi cho
Chế biến
vào vò hoặc bình đậy nút, đặt trong nồi nước, đun cách
Mùa hạ, thu, đào lấy thân rễ, loại bỏ rễ con, rửa sạch,
thuỷ tới khi củ Sinh địa hút hết rượu, lấy ra phơi tới
phơi, sấy khô hoặc đang lúc. tươi, thái lát mỏng, phơi
khi không dính tay, thái phiến dày, phơi hoặc sấy khô.
hoặc sấy khô.
Cứ 100 kg Sinh địa dùng 30 - 50 lít rượu.
Bào chế Cách 3: (Đồ thục địa)
Lấy dược liệu khô chưa thái lát, loại bỗ tạp chất, rửa Lấy Sinh địa đã rửa sạch, đồ tới khi đen nhuận, lấy ra
sạch, ủ mềm, thái lát mỏng, phơi khô dùng. phơi khô đến 8 phần 10, thái thành phiến dày, lại phơi
ichô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, tránh mốc mọt. Bảo quản
Đựng trong thùng gỗ để, nơi khô, tránh mốc.
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, bình.Vào các kinh can, vị. Tính vị, quy kinh
Cóng năng, chủ trị Cam, vi ôn. Vào các kinh can, thận.
Trừ thấp, giải độc, thông lợi các khớp. Chủ trị: Thấp Công năng, chủ trị
nhiệt, lâm trọc, đới hạ, ung thũng, tràng nhạc, lở ngứa, Tư âm, b a huyết, ích tinh, thêm tuỷ. Chủ trị: Can,
giang mai, trúng độc thuỷ ngân gây ra chân tay co thận, âm hư, thắt lưng đầu gối mỏi yếu, cốt chưng,
quắp, gân xương đau nhức. trào nhiệt, mồ hôi trộm, di tinh, nội nhiệt tiêu khát,
huyết hư vàng úa, đánh trống ngực hồi hộp, kinh
Cách dùng, liều lượng
nguyệt không đều, băng huyết, dong huyết hạ huyết,
Ngày dùng 15 - 60 g, dạng thuốc sắc, cao thuốc hoặc
chóng mặt ù tai, mắt mờ, râu tóc sớm bạc, đại tiện
hoàn tán.
ra máu. .
Kiêng kỵ
Cách dùng, liều lượng
Không nên uống nước chè khi dùng thuốc.
Ngày dùng 9 - 15 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn.
Thưòíig phối hợp với các vị thuốc khác.
THỤC ĐỊA Kiêng kỵ
R adix Rehm anniae gỉutìnosae praeparata Kỵ sắt.
Rễ củ đã chế biến của cây Địa hoàng {Rehmannia
glutinosa (Ga&Ttn.) Libosch.), họ Hoa mõm chó
(Scrophulariaceae). THUYỀN THOÁI
Periostracum Cicadae
Mô tả
Xác ve sầu
Phiến dày hoặc khối không đều. Mặt ngoài bóng, ơ iấ t
mềm, dai, khó bẻ gẫy. Mặt cắt ngang đen nhánh, mịn Xác lột của con Ve sầu lúc có cánh {Cryptotympana
bóng. Không mùi, vị ngọt. ; pustulataV3búc\\xs),\iọVQ>sầ\x{Cicadidae).
Độ ẩm Mô tả
Không quá 18 % (Phụ lục 9.6). Thuyền thoái hình bầu dục, hơi cong, dài chừng 3,5
cm, rộng 2 cm. Mặt ngoài màu nâu vàng, trong mờ,
Tro toàn phần
sáng bóng. Đầu có một đôi râu dạng sợi, thường bị
Không quá 5 % (Phụ lục 9.4). a . Ể
rụng, hai mắt lồi mọc ngang, trán lồi ra ở phía trước,
Chếbiến miệng rộng, môi trên rộng, ngắn, môi dưới dài ra
Cách 1: (Thục địa) thành vòi hình ống. ồ lưng có vết nứt hình chữ thập,
Lấy Sỉnh địa đã rửa sạch, cho vào thùng, xếp củ to ở miệng nứt rách cuộn vàọ phía'trong, hai bên sông lưng
dưới, củ nhỏ ở trên. Cứ 9Q kg Sinh địa thêm 10 lít có hai đôi cánh nhỏ, ở ngực và phía bụng có 3 đôi
rượu. Đun đến sôi, tiếp tục đun nhỏ lửa 6 - 8 giờ cho chân phủ lông nhỏ màu nâu vàng, đôi chân trước to,
khoẻ, có răng cưa; hai đồi chân sau hơi nhỏ, dài. Bụng
tròn, tù, có 9 đốt. Thể nhẹ, chất mỏng, trong rỗng, dễ
vỡ. Không mùỊ, vị nhạt.
Độ ẩm
Không quá 10 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 85°c, 4 giờ).
Tỷ lệ vụn n át
Qua rây có kích thước mắt rây 4 mm; Không quá 5 %
(Phụ lục 9.5).
C hế biến
Vào mùa hè, thu, lấy xác ve sầu, loại bỏ đất cát, rửa
sạch, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng, trong lọ kín, tránh làm vụn nát,
tránh sâu, mọt.
T ính vị, quy kinh
Cam, hàn. Vào các kinh phế can.
Công năng, chủ trị
Tán phong, trừ nhiệt, thông lợi yết hầu, thấu chẩn,
thoái ế, ngừng co cứng. Chủ trị: Cảm mạo phong
nhiệt, đau họng, tiếng khàn, sởi không mọc, phong
chẩn ngứá, mắt đỏ có màng, kinh phong.
C ách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thucfng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Chứng hư không do phong nhiệt, phụ nữ có thai không
nên dùng.
THUỶ XƯƠNG BỔ (Thân rễ)
Rhizom a A corì calam i
Thân rễ đã phơi khô được chế biến của cây Thuỷ
xưcmg bổ {Acorus calamus L. var. angustatus Bess),
họ Ráy {Araceae).
Mô tả
Thân rễ hình trụ hơi dẹt, cong queo, có khi dài tới 1
m, phân nhánh ở phần đầu thân rễ, mỗi nhánh dài 5-8
cm. Bề dày thân rễ 0,5 - 2 cm. Mặt ngoài màu vàng
nâu, mặt cắt ngang có lóíp bần màu nâu, vòng nội bì
rõ màu nâu nhạt nhiều chấm vàng (bó libe -gỗ) và lỗ
khuyết nhỏ.
Vi phẫỉi
Vi phẫu cắt ngang có hình tròn hơi dẹt. Tỷ lệ giữa
phần từ lớp bần đến vòng nội bì và từ nội bì vào trung
tâm là 0,7: 1. Lớp bần có những tế bào hình chữ nhật
màu hơi nâu, dễ bong ra. Phần mô mềm vỏ có nhiều
khuyết, đường kính khuyết trung bình 102 |im, có
nhiều bó sợi hình tròn, đường kính 102 |im. Nhiều tế
bào chứa tinh dầu màu vàng nhạt. Nhiều hạt tinh bột
đơn hoặc kép trong tế bào mô mềm. Sát vòng nội bì
có một lớp bó libe - gỗ xếp thưa, mỗi bó đường kính
trung bình 306 ịim, ở giữa; có các tế bào chứa các tinh
thể calci oxalat bám sát ở'bên ngoài các bó sợi. Vòng
nội bì có một lófp tế bào hình chữ nhật. I
Phần mô ruột: Sát vòng nội bì có một lớp bó libe-gỗ,
kích thước tương tự nhau (306 |j,m) xếp đều đặn. Bên
trong ruột cũng có các bó libe-gỗ sắp xếp không có
quy luật.
Bột
Màu nâu nhạt, mùi thơm đặc trưng của Xương bồ. Soi
kính hiển vi thấy; Nhiều hạt tinh bột đơh hoặc kép,
đường kính 3-5 |j.m. Mảnh mô mềm gồm nhiều tế bào
màng mỏng. Rải ráe có sợi và một ít tinh thể calci
oxalat hình nhiều cạnh. T ế bàò chứa tinh dầu màu nâu
nhạt. Mảnh bần gồm tế bào nhiều cạnh, màu nâu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
T ạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Định tính
Phưoỉng pháp sắc ký lổfp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 105“c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: n-hexan- ethylacetat (85:15).
Dung dịch thử: Lấy phần tinh dầu sau khi định lượng
(xem mục định lượng) hoà tan trong methanol (TT)
thành dung dịch 5% (tt/tt).
Dung dịch đối chiếu: Lấy thân rễ Xương bồ, cất lấy
tinh dầu, hoà tan trong methanol để được dung dịch
5% (tt/tt). \
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bần m ỏng 20 |Lil
mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, để
khô bản mỏng ngoài không khí, phun dung dịch
vanilin 2% trong m ethanol có acid sulfuric đặc.
Trên sắc ký đồ của dung dich thử phải có các vết
cùng màu sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
(Ghi chú: sắc ký cho 14 vết. vết sô' 6 cho màu tím
đậm, và diện tích lớn nhất, Rf = 0,44 tương ứng với
họfp chất asaron).
Định lưọTig
Định lượng tinh dầu theo phương pháp "Định lượng
tinh dầu trong dược liệu" đối với tinh dầu nặng hofn
nước (Phụ lục 9.2).
Dược liệu phải chứa ít nhất 2% tinh dầu.
C hế biến
Thu hái vào mùa xuân, thu. Đào lấy rễ già, rửa sạch,
cho lên giàn và đốt lửa ở dưái để cháy hết các bẹ, rễ
con và giảm thủy phần. Sau đó cắt thành từng đoạn dài
8 - 1 5 cm, cắt bỏ rễ con còn sót lại, phơi nắng hay sấy
ở 5 0 -6 0 °C đ ế n k h ô .
Bào chê
Lấy dược liệu khô, rửa sạch, ngâm qua, ủ mềm, bào
hay thái lát, phơi khô hoặc sao khô.
Bảo quản
Để ở nơi khô, trong bao bì kín, tránh mốc, tránh ẩm,
nóng.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tâm, can, đởm.
Công năng, chủ trị
Khai khiếu, hóa đàm, giải độc, sát trùng, tán phong trừ
thấp, khai vị. Chủ trị: Đàm nghịch, kinh giản, phong
hàn tê thấp, viêm dạ dày mạn, chán ăn.
Dùng ngoài: Trị nhọt, lở ngứa, đắp nơi đau.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 8 g, dạng nước sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Dùng ngoài: Lượng thích hợp.
Kiêng kỵ
Am hư, hoạt tính, ra nhiều mồ hôi không nên dùng.
THƯỜNG SƠN (Rễ)
R adix Dichroae
Rễ phơi hay sấy khô của cây Thường sơn {Divhroa
fehrifuịfa Lom .), họ Tú cầu (Hydraníỉeaceae).
M ôtả-
Rễ hình trụ, thưòng cong queo hoặc phân nhánh, dài 9
- 15 cm, đường kính 0,5 -2 cm. Mặt ngoài có màu
vàng nâu, có sọc dọc nhỏ. v ỏ ngoài dễ bóc, chỗ bóc
để lộ ra phần gỗ màu vàng nhạt. Chất cứng, khó bẻ
gẫy, khi bẻ gẫy có bột bay ra. Mặt cắt ngang có màu
trắng vàng, tia có màu trắng, xắp xếp theo hướng
xuyên tâm. Không'mùi, vị đắng.
Vi phẫu
Lớp bần gồm vài hàng tế bào. vỏ mỏng, có vài tế bào
chứa khối nhựa hoặc tinh thể calci oxalat hình kim.
Dải libe hẹp, có nhiểu tinh thể calci oxalat hình kim.
Tầng phát sinh libe - gỗ thành vòng lượn sóng không
đều, gỗ chiếm phần chủ yếu (tất cả đều hoá gỗ). Tia
gỗ rộng, hẹp khác nhau. Mạch hình nhiều cạnh, rải
rác, đơn lẻ hay tập hợp lại, một số có chứa thể nút màu
vàng. Tế bào mô mềm chứa hạt tinh bột.
Định tính
Lấy 2 g bột dược liệu, thêm -10 ml ethanol 70% (TT),
đun hồi lưu trong cách thuỷ 15 phút, để nguội, lọc.
Bốc hơi dịch lọc đến khô, cho thêm 2 ml dung dịch
acid hydrocloric 1% (TT) vào cắn, khuấy và lọc. Nhỏ
2 giọt thuốc thử Dragendorff (TT) vào dịch lọc, sẽ có
tủa màu đỏ nâu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, I05°c, 5 giờ).
Ghế biến
Thu hoạch vào mùa thu, đào lấy rễ, cắt bỏ rễ con, rửa
sạch, phốfỉ hoặc sấy khô.
Bào chế
Bỏ tạp chất, phân loại rễ to, nhỏ, ngâm nước, ủ mểm,
thái lát mỏng phơi hoặc sấy khô.
Sao tửu Thường sơn (chế rưcm): Rễ thái lát tẩm rượu
cho ướt đều, ủ cho ngấm, sao nhỏ lửa đến khi rễ có
màu vàng thẫm, lấy ra để nguội. 100 kg rễ Thưòfng
scín cần 10 lít rượu.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng.
Tính vị, quy kỉnh
Khổ, tân, hàn, có độc. Vào các kinh phế, can, tâm.
Công năng, chủ trị
Triệt ngược, trừ đàm. Chủ trị: Sốt rét.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 5 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Chú ý
Dược liệu có tác dụng phụ là gây nôn, không dùng quá
liều, có thai phải dùng thận trọng.
THƯƠNG TRUẬT
R hizom a Atractylođis
Thân rễ đã phơi khô ciía cây Mao thương truật
{Atractylodes lancea Thunb.), hoặc cây Bắc thương
truật {Atractylodes chinensis (DC.) Koidz), họ Cúc
(Asteraceae).
Mô tả
Mao thương truật: Dược liệu dạng chuỗi hạt không
đều hoặc những mẩu nhỏ hình trụ, hơi cong, có khi
phân nhánh, dài 3 - 1 0 cm, đường kính 1 - 2 cm. Mặt
ngoài màu nâu xám, có vân nhăn và những đưèmg vân
xoắn ngang và vết tích của rễ con. Phần đỉnh có những
vết sẹo của thân và vết của gốc thân để lại. Chất cứng,
chắc, mặt bẻ màu vàng nhạt hoặc trắng xám, rải rác có
nhiều khoang dầu màu vàng da cam hoặc đỏ nâu, để
hở lâu ngoài không khí sẽ có kết tinh thành hình kim
nhỏ, màu trắng. Mùi đặc trưng, vị hơi ngọt, cay và
đắng.
Bắc thương truật: Có dạng nhiều bướu dẹt hoặc hình
trụ, dài 4 - 9 cm, đường kính 1 - 4 cm. Mặt ngoài màu
nâu hơi đen, khi gọt vỏ ngoài có màu nâu hơi vàng,
ơ iấ t xốp, mặt bẻ rải rác có túi dầu màu vàng. Mùi
thơm nhẹ, vị cay và đắng.
Soi bột
Bột màu nâu. Soi kính hiển ví thấy; Có nhiều tinh thể
hình kim rất nhỏ, dài 5 - 30 |u,m trong tế bào mô mềm.
Đa số sợi họp thành bó, sợi dài hình thoi, đường kính
tói 40 |im, màng tế bào đày, hơi hoá gỗ. Khá nhiểu tế
bào đá, đôi khi kết nối với tế bào bần, có nhiều cạnh,
hình gần tròn hoặc gần hình chữ nhật, đường kính 20 -
80 |j,m, màng rất dày, thường thấy rõ chất inulin.
Định tính
A. Ngâm 1 g bột dược liệu trong 5 ml ether (TT)
khoảng 5 phút, lọc. Nhỏ vài giọt dịch lọc trên một đĩa
sứ men trắng. Sau khi ether bốc hơi hết, thêm 1 - 2
giọt dung dịch mới pha gồm 2 g p - dimethylamino-
benzaldehyd (TT), 3,3 ml acid sulfuric (TT) và 0,4 ml
nước; sau đó thêm 2 giọt ethanoỉ (TT) xuất hiện màu
đỏ hồng.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G, dày 0,25 mm, hoạt hoá ở
110°c trong 1 giờ.
Hệ dung môi khai triển; Ether dầu hoả (60 - 90°) -
ethyl acetat (20:1)
Dung dịch thử; Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 2 mỉ n -
hexan, lắc siêu âm 15 phút, lọc, lấy dịch lọc làm dung
dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,5 g bột Thương truật, tiến
hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ 10 |al mỗi dung dịch
trên lên bản mỏng. Khai triển sắc ký xong, lấy bản
mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng. Phụn dung dịch 5%
p-dimethylarninobenzaldehyd trong ethanol có chứa
10% acid sulfuric, sấy bản mỏng bằng máy sấy tóc tới
khi hiện rõ vết. sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho
các vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc
ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Tro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu. Đào lấy thân rễ, loại bỏ
đất cát và rễ con, phơi hoặc sấy khô.
Bắo chế
Thương truật đã loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái
lát dày, phơi khô.
Thưcfng truật sao cám: Cho cám vào chảo, đun nóng,
đợi khi khói bốc lên, cho phiến thương truật vào, sao
cho tới khi mặt ngoài chuyển thành màu vàng thẫm,
lấy ra, sàng bỏ cám. Cứ 100 kg Thương truật phiến
dùng 10 kg cám gạo.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, ôn. Vào các kinh tỳ vị, can.
Công năng, chủ trị
Trừ thấp, mạnh tỳ, khu phong, tán hàn, sáng mắt. Chủ
trị; Thượng vị đầy trưóng, tiêu chảy, phù thũng cước
khí, phong thấp tê đau, phong hàn cảrn mạo, quáng gà
(dạ manh).
Cách dùng, liều IưọTig
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Huyết áp cao, người thuộc âm hư có nhiệt và táo kết ra
nhiều mồ hôi không nên dùng.
TÍA TÔ (Lá)
Folium Perillae
Tô diệp
Lá (hoặc có lẫn nhánh non) đã phơi hay sấy khô của-
cây Tía tô (Perilla fnitescens (L.) Britt.)j họ Hoa môi
{Lamiaceae).
Mô tả
Phiến lá thường nhàu nát, cuộn lại và gẫy, lá được dàn
phẳng có hình trứng, dài 4-11 cm, rộng 2,5-9 cm, chóp
nhọn, gốc lá tròn hoặc vát nhọn, rộng, mép lá cỏ răng
tròn. Hai mặt lá đểu có màu tía hoặc mặt trên màu lục,
mặt dưới màu tía với lông màu trắng xám mọc rải rác.
Mặt dưới lá có nhiều vảy tuyến dạng điểm. Cuống lá
dài 2-7 cm, màu tía hoặc lục tía. Chất-giòn. Cành
nhánh non đường kính 2-5 mm, màu lục tía, mặt cắt
ngang có tuỷ ở giữa. Mùi thơm, vị hơi cay.
Vi phẫu
Biểu bì trên và dưới gồm một lớp tế bào dẹt và nhỏ.
Lỗ khí có nhiều hơn ở biểu bì dưới. Lông tiết hình
bán nguyệt nằm trong những chỗ lõm của biểu bì.
Lông che chở đa bào một dãy có chỗ thắt lại.'M ô dày
nằm ở những chỗ lồi của gân giữa. Mô mềm vỏ. Bó
libe- gỗ hình cung ở giữa gân lá gồm có cung gỗ ở
phía trên, cung libe ở phía dưái. ■ ,
Phiến lá gồm có mô mềm giậu chứa chất màu vàng,
chiếm 2/3 phiến lá ở phía trên, mô mềm khuyết mỏng
ở phía dưới.
Bột
Màu nâu, mùi thơm. Soi kính hiển vi thấy: Lông che
chở đa bào, bề mặt lấm tấm. Lông tiết đầu đa bào,
cuống rất ngắn. Mảnh biểu bì trên và dưới gồm tế bào
thành ngoằn ngoèo, có lỗ khí và lông tiết. Phiến lá
gồm tế bào chứa diệp lục, có tinh thể calci oxaỉat hình
cầu gai nhỏ. Mảnh mạch mạng, mạnh vòng, mạch xoắn.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Khong quá 2% (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 9% (Phụ lục 7.6).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,150 mm: Không quá
5% ( P ¿ lục 9.5). L Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hạ, khi cành lá Tía tô mọc xum
xuê, bỏ lá sâu, để riêng lá hoặc nhánh non, loại bỏ tạp
chất, phới Tía tô trong bóng râm đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và cành già, phun nước cho mềm, thái
vụn, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi mát, khô.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh phế, tỳ.
Công năng, chủ trị
Giải biểu, tán hàn, hành khí, hoà vị. Chủ trị; Cảm mạo
phong hàn, ho, buồn nôn, có thai nôn mửa, chữa trúng
độc cua cá.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Ho khan, ho ra máu, người âm hư hàn nhiệt, hoặc
nóng trong, mồ hôi ra nhiều và không phải ngoại cảm
phong hàn không nên đùng.
TÍA TÔ (Quả)
F ructus Perỉlíae
Tử tô tử
Quả chín già phơi khô của cây Tía tô {Perilla
frutescens (L.) Britt.), họ Hoa môi (Lamiaceae).
Mô tả
Quả hình trứng hoặc gần hình Cầu, đưòng kính khoảng
1,5 mm. Bên ngoài màu nâu xám hoặc màu vàng xám,
có các gợn hình vân lưới hơi lồi, nâu thẵm. Gốc quả
hơi nhọn, có chấm sẹo màu trắng xám của cuống quả.
Vỏ quả mỏng, giòn, dễ vỡ. Hạt màu trắng ngà, vỏ hạt
có màng, trong hạt có hai lá mầm màu trắng ngà, có
dầu. Đập vỡ hạt có mùi thơm, vị hơi cay.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi quả chín già, cắt cả cây
Tía tô, đập lấy quả, loại tạp chất, phơi khô.
Bào chế
Tử tô tử: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô.
Tử tô tử sao: Lấy tử tô tử cho vào chảo, sao nhỏ lửa
đến khi có mùi thơm hoặc nổ đểu, lấy ra để nguội, khi
dùng giã dập.
Bảo quản
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Giáng khí, tiêu đờm, bình suyễn, nhuận trường. Chủ
trị: Đờm nghẽn, khí nghịch, ho khí suyễn, ruột ráo táo
bón.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9g, dạng thuốc sắc.
TÍA TÔ (Thân)
Caulis Perillae
Thân đã phơi hay sấy khô của cây Tía tô {Perilla
frutescens (L.) Britt.), họ Hoa môi (Lamiaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ vuông, bốn góc tù, dài ngắn không
đều nhau, đường kính 0,5 - 1,5 cm. Mặt ngoài màu
nâu hơi tía hoặc tía thẫm, bốn mặt có rãnh và vân dọc
nhỏ, mấu hơi phình to, có các vết sẹo cành và vết sẹo
lá mọc đối. Thể nhẹ, chất cứng, mặt gẫy có dạng phiến
xẻ. Phiến thái dày 2 - 5 mm, thưcmg giống hình thoi
dài, vát, gỗ màu trắng hơi vàng, tia tủy nhỏ và dày đặc,
tỏa ra từ trung tâm; tủy màu trắng mềm và thưa thớt.
Mùi thcím nhẹ, vỊ nhạt.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6)
Chế biến
Mùa thu, sau khi quả chín, cắt phần trên mặt đất, bỏ
cành con và lá, loại bỏ tạp chất, phơi khô, hoăc thái
khúc hay phiến, rồi phơi khô.
Bào chế
Thân Tía tô khô chưa thái, loại bỏ tạp chất, nhúng vào
nước, vót ra, ủ mềm, thái khúc hoặc phiến dày, phơi
khô.
Bảọ quản
Để nơi khô mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh phế, tỳ.
Công năng, chủ trị
Lý khí, khoan trung, chỉ thống, an thai. Chủ trị: Vùng
ngực, cơ hoành bĩ tức, thượng vị đau, ợ hơi, nôn mửa,
động thai.
Cách dùng, liều lượng
Ngày uống 4,5 - 9 g, dạng thuốc sắc.
TIỀN HỔ (Rễ)
R adix Peucedani
Rễ đã phơi khô của cây Bạch hoa tiền hồ
{Peucedanum praeruptorum Dunn.), hoặc cây Tử hoa
tiền hồ {Peuceđanum decursivum Maxim.), họ Hoa
tán (Apiaceae).
Mô tả
Rễ Bạch hoa tiền hồ: Dược liệu hình trụ không đều,
hình nón hoặc hình thoi, hơi vặn, phần dưới thường
phân nhánh, dài 3 - 1 5 cm, đường kính 1 - 2 cm. Mặt
ngoài màu nâu hơi đen hoậc vàng hơi xám; đầu rễ
thường có vết sẹo của gốc thân có vết tích của bẹ lá.
Có nhiều vân vòng tròn nhỏ ở phần trên của rễ và
những rãnh dọc hoặc những vân nhăn dọc và các lỗ vỏ
ngang ở phần dưới. Chất tương đối mềm, khi khô lại
cứng, dễ bẻ gãy, vết gãy không phẳng, màu trắng hơi
vàng nhạt, rải rác ở vỏ có nhiều đốm dầu màu vàng
nâu, tầng phát sinhlibe - gỗ là một vòng màu nâu. Mùi
thơm, vị hơi đắng và cay.
Rễ Tử hoa tiền hồ: Đôi khi có những vết của gốc thân
còn sót lại ở đầụ rễ có vết tích của bẹ lá dạng màng.
Mặt bẻ màu trắng, các tia xuyên tâm không thấy rõ.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6)
Định tính
A. Ngâm 1 g bột dược liệu trong 10 ml ether (TT)
trong 2 giờ, lọc.
Lấy 2 miếng giấy lọc, nhỏ 2 giọt dịch lọc lên mỗi
miếng. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng
365 nm, sẽ hiện ra vết huỳnh quang xanh da trời nhạt.
Thêm vài giọt dung dịch natri hydroxyd 15% (TT) lên
các vết đó, sau 2 phút, vết huỳnh quang sẽ biến mất.
Lấy hai miếng giấy lọc, nhỏ 2 giọt dịch lọc lên mỗi
miếng, che ánh sáng lên một miếng giấy lọc, còn
miếng kia phơi ra ánh sáng, sau 3 giờ đem quan sát
dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm, tấm phơi
ra ánh sáng có vết huỳnh quang xanh da trời rất rõ,
còn miếng bị che ánh sáng không có vết huỳnh quang.
B. Đun hổi lưu 5 g bột dược liệu trong 30 ml ethanol
(TT) trong 10 phút, lọc, lấy 2 ml dịch lọc, bốc hơi đến
cắn, hòa tan cắn trong 1 ml acid acetic băng, thêm 5
giọt acetyl clorid và một yài tinh thể kẽm clorid (TT)
đun trong cách thuỷ 1 - 2 phút, màu đỏ sẽ xuất hiện.
Định lưọng
Tiến hành theo phương pháp chiết lạnh trong chuyên
luận xác định chất chiết được trong dược liệu (Phụ lục
9.3). Dược liệu phải chứa không được ít hơn 20% chất
chiết được bằng ethanol 50%.
Chê biến
Từ m ùa đông năm trước đến m ùa xuân năm sau, khi
thân cây và lá héo, hoặc trước khi cây có hoa, đào
lấy rễ, loại bỏ rễ con, rửa sạch, phơi hoặc sấy ở
nhiệt độ thấp.
Bào chế
Tiền hồ: Loại bỏ tạp chất và thân cây còn sót lại, rửa
sạch, ủ mềm, thái lát mỏng, phơi khô.
Mật tiền hồ: Lấy phiến Tiền hồ, cho Mật ong và ít
nước sôi vào, trộn đều, ủ qua, cho vào nồi sao nhỏ lửa
đến khi sò không thấy dính tay, lấy ra để nguội. Cứ
100 kg phiến Tiền hổ, cần 20 kg Mật ong.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, vi hàn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Tán phong, thanh nhiệt, giáng khí, trừ đàm. Chủ trị:
Phong nhiệt, ho đàm nhiều, đàm nhiệt, suyễn, đầy
trưóng, khạc ra đờm vàng đặc, dính.
Cách dùng, liều lưọiĩg
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
TIỂU HỔI (Quả)
F ructus F oeniculi
Quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Tiểu hồi
{Foeniculum vulgare Mill.), họ Hoa tán (Apiaceae).
Mô tả
Quả bế đôi, hình trụ, hơi cong (giống hạt thóc), dài 8
mm, đường kính 1,5 - 2,5 mm. Mặt ngoài màu vàrig
lục hoặc vàng nhạt. Quả hơi thuôn về hai đầu. Đỉnh
mang chân vòi nhụy nhô ra, màu vàng nâu, đôi khi có
gốc cuống quả nhỏ, mảnh, dài khoảng 4 mm. Mỗi mặt
lưng của quả có 5 gân lồi rõ. Mặt cắt ngang hình 5
cạnh, 4 cạnh của mặt lưng gần đểu nhau. Giữa có 1 hạt
hình thận. Mùi thơm đặc biệt, vị ngọt hơi cay.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang quả: v ỏ quả ngoài gồm 1 lớp tế bào
dài, dẹt, có vân, trên phủ tầng cutin. v ỏ quả giữa có 5
gân, mỗi gân có một bó mạch libe gỗ được bao quanh
bởi nhiều tế bào lưới hoá gỗ ở phần lưng, giữa 2 gân
có 1 ống tiết ở mỗi rãnh, màu nâu, hình trái soan, to.
Mặt tiếp giáp có 2 ống tiết, toàn vỏ quả giữa có 6
ống tiết. Vỏ quả trong gồm 1 lớp tế bào bẹt, màng
mỏng, độ dàí khác nhau. T ế bào vỏ hạt dài, dẹt có
chứa chất màu nâu. Tế bào nội nhũ hình nhiều cạnh,
chứa đầy hạt aleuron và cụm nhỏ tinh thể calci oxalat.
Tiếp giáp vở quả trong và vỏ hạt có sống noãn hình
bán nguyệt.
Bột
Màu vàng bẩn, mùi thơm. Soi kính hiển vi thấy; Mảnh
vỏ quả ngoài gồm tế bào hình nhiều cạnh, mảnh vỏ
quả giữa gồm tế bào có lỗ nằm xiên, có khi có mạng.
Mảnh vỏ quả trong có tế bào dài và hẹp, xếp lộn xộn.
Tế bào nội nhũ màng dày, hlnh nhiều cạnh chứa hạt
aleuron và các tinh thể calci oxalat nhỏ. Mảnh mô
mểm có ống tiết chứa chất màu vàng nâu.
Định tính
A. Cân 3 g dược liệu, thêm 10 ml ethanol 80% (TT),
ngâm 3 giờ, lắc, lọc, lấy dịch lọc làm các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 0,5 ĩĩil nước, dung dịch đục
trắng như sữa.
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 3 giọt dung dịch sắt (III)
clorid (TT), dung dịch có màu vàng sẫm.
B. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, mặt cắt ngang của
quả, bột quả có màu trắng sáng.
Độ ẩm
Không quá 13 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất ‘ Góc quay cực riêng
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không qua 10 % (Phụ lục 7.6).
Định lưọTig
Tiến hành theo phương pháp “Định lượng tinh dầu
trong dược liệu” (Phụ lục 9.2). Hàm lượng tinh dầu
trong dược liệu không ít hơn 1,5 %.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi quả chín cắt cây về phơi
khô trong bóng râm, đập lấy quả, loại bỏ tạp chất.
Bào chê
Diêm tiểu hồi (Chế muối): Hoà muối vào một lượng
nước thích hợp, trộn đều với dược liệu, để cho ngấm
hết nước muối, cho vào nồi sao nhỏ lửa đến màu hơi
vàng, lấy ra để nguội. 10 kg Tiểu hồi cần 0,2 kg muối.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
T ính vị, qui kinh
Tân, ôn. Vào các kinh can, thận, tỳ, vị.
Công năng, ch ủ trị
Tán hàn, chỉ thống, lý khí, hoà vị. Chủ trị: Hàn sán
đau bụng, tinh hoàn thiên truỵ, màng tinh hoàn tích
nước, hành kinh đau bụng, bụng dưới lạnh, thượng vị
đau trướng, kém ăn, nôn mửa tiêu chảy.
Cách dùng, liều lưọiig
Ngày 3 - 6 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Tliường
phối họp với các dạng thuốc khác.
Kiêng kỵ
Am hư hoả vượng không dùng.
T IN H D Â U B Ạ C H À
O leu m M e n th a e
Được lấy từ các bộ phận trên mặt đất của cây Bạc hà
{Mentha arvensis L.), họ Hoa môi (Lamiaceae) bằng
phương pháp cất kéo hơi nước và đã được làm khan
nước.
Tính chất
Chất lỏng, trong, không màu hoặc vàng nhạt, mùi
thơm đặc biệt, vị cay mát.
Rất dễ tan trong ethanol, cloroform và ether, tan trong
2 - 3 thể tích ethanol 70%.
Tỷ trọng
ở 20°C: Từ 0,890 đến 0,922 (Phụ lục 5.15).
Chỉ số khúc xạ
ở 20°C: Từ 1,455 đến 1,465 (Phụ lục 5.7).
ở 20“C; Từ - 20 đến - 40° (Phụ lục 5.13).
Định tính
Nhỏ 1 giọt tinh dầu lên lỗ khay sứ, thêm 3 - 5 giọt
acid sulfuric (TT) và vài tinh thể vanilin (TT), sẽ xuất
hiện màu đỏ cam, thêm 1 giọt nước sẽ chuyển sang
màu tím.
Kiểm tra các chất pha trộn trong tinh dầu
A.Ethanol: Lấy 5 ml tinh dầu cho vào ống nghiệm.
Nhỏ từ từ từng giọt nước cất vào (không lắc). Phần
tinh dầu ở trên phải trong suốt, không được đục.
B. Nhựa và dầu béo: Nhỏ vài giọt tinh dầu lên giấy
lọc, hơ nóng giấy lọc trên bếp điện, giấy phải không
có vết dầu loang.
c. Dầu hoả, dầu mazut: Trong một ống đong đựng
khoảng 80 ml ethanol 80% (TT), nhỏ từng giọt
(không lắc) cho đến hết 10 ml tinh dầu, dung dịch
phải trong, không có phần không tan nổi ở trên.
Định lượng
A. Định lượng menthol este hoá
Cân chính xác khoảng 3 g tinh dầu, thêm 6 ml ethanol
96% (TT) và trung hoà bằng duíig dịch kali hydroxyd
0,5N trong ethanol 96% (TT), chỉ thị là
phenolphtalein. Thêm 20 ml dung dịch kali hydroxyđ
0,5 N trong ethanol 96% (TT) và đun nóng 60 phút
trong cách thuỷ có lắp ống sinh hàn ngược. Để nguội,
pha loãng với 50 ml nước cất mới đun sôi để nguội,
rồi chuẩn độ bằng dung dịch acid hydrocloric 0,5N
cho đến khi mất màu.
1 ml dung dịch kali hydroxyd 0,5N tương ứng với
0,09915 g menthyl acetat C|2H ,,0,. Hàm lượng phần
trăm menthol este của tinh dầu được tính theo công
thức:
V x 9,915
V: Số ml dung dịch kali hydroxyd 0,5 N dùng để xà
phòng hoá tinh dầu.
G; Khối lưcmg tinh dầu lấy để thử (g).
B. Định lượng menthol toàn phần.
Lấy chính xác 0,5 mỉ tỉnh dầu cho vào một bình
acetyỉ hoá, thêm 5 g anhydrid acetic (TT) và 1 g natri
acetat khan (TT), đun sôi 60 phút. Sau khi nguội,
thêm 20 ml nước cất, vừa đun vừa lắc 15 phút trên
cách thuỷ. Để nguội, chuyển vào bình gạn, loại bỏ lớp
nước, rửa ìớp tinh dầu 2 lần, mỗi lần 20 ml dung dịch
natri clorid 10% (TT). Sau đó, rửa lại nhiều lần bằng
nước cất, mỗi lần 10 ml, cho đến khi nước rửa có phản
ứng trung tính với giấy quỳ. Làm khan tinh dầu bằng
natri sulfat khan (TT). Lọc.
Cân chính xác khoảng 1,5 g tinh dầu đã acetyl hoá,
hoà tan trong 3 ml ethanol 96 % (TT) và trung hoà
bằng dung dịch kali hydroxyd 0,5 N trong ethanol
96% (TT), với chỉ thị màu là phenolphtalein. Sau đó
thêm 20 ml dung dịch kali hydroxyd 0,5 N trong
ethanol 96% (TT). Đun sôi 60 phút với ống sinh hàn
ngược. Để nguội, thêm 50 ml cất, rổi chuẩn độ bằng
dung dịch acid hydrocloric 0,5N cho đến khi mất màu.
1 ml dung dịch kali hydroxyd 0,5N tương ứng với
0,07814 g menthol (CioHjiO). Hàm lượng phần trăm
menthol toàn phần tròng tinh dầu được tính theo công
thức:
V x 7,814
G -(0 ,0 2 1 x V )
V: Số ml dung dịch kali hydroxyd 0,5N dùng để xà
phòng hoá tinh dầu đã acetyl hoá.
G: Khối lưcmg tinh dầu (g).
Tinh dầu Bạc hà phải chứa ít nhất 60% menthol toàn
phần và từ 3 - 9 % menthol este hoá, biểu thị bằng
menthyl acetat.
TINH DẤU BẠCH ĐÀN
Oleum Eucalypti
Lấy từ lá của nhiều loài Bạch đàn {Eucalyptus
camaldulensis Dehnh, Eucalyptus exserta F. Muell.)
và một số loài Bạch đàn khác, họ Sim (Myrtaceae),
bằng cách cất kéo hơi nước, sau đó tinh chế bằng
phưctìg pháp cất lại.
Tính chất
Chất lỏng trong, không màu hay màu vàng nhạt, mùi
đặc biệt, vị cay sau mát. Dễ tan trong ethanol 70%.
Tỷ trọng
ở 20°C; Từ 0,900 đến 0,925 (Phụ lục 5.15).
Chỉ số khúc xạ
ở 20°C: Từ 1,454 đến 1,470 (Phụ lục 5.7).
Aldehyd
Cho 10 mỉ tinh dầu vào bình nón nút mài dung tích
100 ml. Thêm vào đó 5 ml toluen và 4 ml dung dịch
hydroxylamin hydroclorid trong ethanol 60% (TT).
Lắc mạnh và chuẩn độ bằng dung dịch kali hydroxyd
0,5 N trong ethanol 60% (TT) đến khi thu được dung
dịch ở lớp dưới có màu vàng. Tiếp tục lắc và chuẩn độ
để thu được dung dịch có màu vàng bền vững và
không được biến đổi sau khi lắc mạnh 2 phút, phẳn
ứng hoàn toàn sau khoẳng 15 phút.
Lượng dung dịch kali hydroxyd 0,5 N trong ethànol
60% dùng cho chuẩn độ không được quá 2 ml.
Định lưọng
Dùng bình Cassia có dung tích 100 ml, ỡ cổ có khắc
ngấn 4 ml và chia độ từng 0,1 ml. Cho vào bình 3,0 ml
tinh dầu và 75 ml dung dịch resorcin (TT). Lắc hỗn
hợp trong 15 phút. Để yên cho tách thành 2 lớp, cho
thêm dung dịch resorcin (TT) vào bình sao cho lốfp
tinh dầu nằm vào khoảng chia độ ở cổ bình. Sau 1 giờ,
đọc thể tích tinh dầu không kết hợp với resorcin. Nhiệt
độ của tinh dầu lấy để thử và nhiệt độ của phần tinh
dầu không kết hợp với resorcin (TT) lúc đọc kết quả
phải giống nhau.
Hàm lượng phần trăm cineol trong tinh dầu tính theo
công thức:
x% ^
b
a: Thể tích tinh dầu đọc được tính bằng ml
b: Số ml mẫu thử.
Hàm lượng cineol (C|ũHgO) trong tinh dầu Bạch đàn
phải có ít nhất 60% (tt/tt).
Bảo quản
Tránh ánh sáng, đựng đầy lọ, đậy nút kín, để nơi râm,
mát.
TINH DẦU HỔI
Oleum A nisi stellati
Lấy từ quả chín và khô của cây Hồi ụilicium verum
Hook.f,), họ Hồi Ợlliciaceae) bằng cách eất kéo hơi
nước.
Tính chất
Chất lỏng không màu hay màu vàng nhạt, mùi hơi đặc
biệt, vị ngọt. Kết tinh khi để lạnh.
Tan trong 1 đến 3 thể tích ethanol 90% (TT) (dung
dịch trong suốt hoặc hơi đục), trong ether, ether dầu
hoả.
Tỷ trọng
ở 20°C: Từ 0,978 đến 0,988 (Phụ lục 5.15).
Chỉ số khúc xạ
ở 20“C: Từ 1,552 đến 1,560 (Phụ lục 5.7).
Góc quay cực riêng
ở 20°C: Từ - 2° đến đến 1° (Phụ lục 5.13).
Định tính
A. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng: Silicagel G dày 0,25 cm, sấy ở 120°c trong
1 giở. . dịch phải có màu xanh rêu thẫm.
Dung dịch thử: Dung dịch tinh dầu trong elöröform
,^
0 1
Dung ^ dịch đối chiếii: Dung dịch anethol trong
cloroform 0,1% hoặc dung dịch tinh dầu Hồi mới cất
0,1% trong cloroform.
Dung môỉ khai triển: Ẹther dầu hoả - ether (95: 5).
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bắn mỏng 20 ịủ
mỗi dung dịch trên. Tiến hành chạy sắc ký đến khi
dung môi đi được 10 cm. Để khô bản mỏng ở nhiệt độ
phòng, phun dung dịch mới pha vanilin 1% trong acid
sulfuric (TT), sấy bản mỏng ở 105^c trong 5 phút.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử sẽ xuất hiện một vết
lớn nhất màu đỏ, sau chuyển sang màu tím với Rf =
0,49 - 0,50 cùng màu sắc và giá trị Rf với dung dịch
anethol chuẩn trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Nếu dùng tinh dầu Hồi để chuẩn bị dung dịch đối
chiếu thì trên sắc ký đỏ của dung dịch thử phải có các
vết cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ
của dung dịch đối chiếu.
B. Điểm đông đặc: Tinh dầu phải có điểm đông đặc
không dưới +15°c (Phụ lục 5.18) tương ứng với hàm
lượng 85 đến 95% C 10H 12O.
Bảo quản
Đựng trong bình đóng đầy, nút kín. Để chỗ mát, tránh
ánh sáng.
Chúý
Nếu bị đục hoặc kết tinh, đun nóng trên cách thuỷ và
lắc trước khi dùng.
TINH DẦU HƯƠNG NHU TRẮNG
Oleum Ocimi gratissim i
Lấy từ cành mang lá, hoa, quả của cây Hương nhu
trắng {Ocimum gratissimum L.), họ Hoa môi
{Lamiưceae) bằng cách cất kéo hơi nước.
Tính chất
Chất lỏng trong, màu vàng nhạt. Mùi thơm đặc trưng,
vị cay, nóng, nếm có cảm giác tê lưỡi.
Dễ tan trong ethanol, ether hoặc acid acetic băng.
Thực tố không tan trong nước.
Tỷ trọng
ở 20“C: Từ 1,030 đến 1,050 (Phụ iục 5.15).
C hỉ số khúc xạ
ở 20°C: Từ 1,530 đến 1,540 (Phụ lục 5.7).
Góc quay cực riêng
ở 20°C: Từ 20,2° đ ê n -15,6“ (Phụ lục 5.13).
Định tính
A.Hoà tan 2 giọt tinh dầu trong 5 ml ethanol 90° (TT),
thêm 2 giọt dung dịch sắt (III) clorid 3% (TT), dung
B. Phtrớỉig pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)
Bản mỏng; Silicagel G.
Dung môi khai triển: Benzen - ethylacetat (9:1)
Dung dịch thử: Dung dịch tinh dầu 0,1% trong cloroform.
Dung dịch đối chiếu: Dùng eugenol chuẩn hoặc tinh
dầu cất từ Hương nhu trắng làm dung dịch đối chiếu
với nồng độ tương đương dung dịch thừ.
Cách tiến hành: Chấm 20 ỊLil mỗi dung dịch trên lên
bản mỏng, triển khai sắc ký được khoảng 10 cm, lấy
bản mỏng ra, phun đung dịch sắt (III) clorid 3% (TT),
Trên sắc ký đồ, dung dịch thử xuất hiện vết màu nâu
sẫm với Rf = 0,81 - 0,82 tương ứng với vết eugenol,
hoặc dung dịch thử và dung dịch đối chiếu xuất hiện
các vết có cùng màu sắc và giá trị Rf.
Định lưọTig
Lấy một lượng chính xác 5,0 ml tinh dầu vào một bình
Cassia 100 ml. Thêm 75 ml dung dịch kali hydroxyd
5% (TT), iắc trong 5 phút. Đun nóng trên cách thuỷ
trong 10 phút, thỉnh thoảng lắc. Để nguội đến khi 2
lớp chất lỏng tách ra, thêm từ từ dung dịch kali
hydroxyd 5 % (TT) đến khi lớp tinh dầu không phản
ứng vào phần chia độ ở cổ bình. Quay tròn và vỗ nhẹ
bình để các giọt tinh dầu bám vào thành bình nổi lên.
Sau khi để yên 12- 24 giờ, đọc thể tích tinh dầu không
phản ứng (a) (ml),
Hàm lượng phần trăm eugenol toàn phần trong tinh
dầu được tính theo công thửc:
(5-a)xĩOO
Tinh dầu phải chứa ít nhất 60% (tt/tt) eugenol toàn
phsn C ịqỉỉp Ot .
Bảo quản
Đựng trong bình nút kín, đóng đầy. Để nơi khô, mát,
tránh ánh sáng.
TINH DẦU LONG NÃO
Oleum Cinnam om i cam phorae
Lấy từ gỗ và lá của cây Long não {Cinnamomum
camphora (L.) Presl.), họ Long não (Lauraceae) bằng
cách cất kéo hơi nước.
Tính chất
Chất lỏng không màu hay màu vàng nhạt, mùi thơm
đặc biệt của long não.
Tỷ trọng
ở 20°C: Từ 0,923 đến 0,930 (Phụ lục 5.15).
Chỉ sô khúc xạ
ở 20°C: Từ 1,461 đến 1,470 (Phụ lục 5.7).
Góc quay cực riêng
ở 20‘’G: T ừ + 17 đến + 22° (Phụ lục 5.13).
Kiếm tra các chất pha trộn trong tinh dầu
A. Ethanol: Lấy 1 ml tinh dầu cho vào ống nghiệm,
đậy bằng nút bông xốp, ở giữa bông có tinh thể
fuchsin (TT), rồi đun nóng tinh dầu, nếu có ethanol sẽ
làm bông chuyển sang màu đỏ.
B. Dầu béo: Nhỏ vài giọt tinh dầu lên giấy lọc, hơ
nóng giấy lọc, giấy phải không có vết dầu loang.
c. Dầu mỏ: Lấy 1 ml tinh dầu cho vào ống đong 10 ml
chia vạch, cho tiếp 9 ml ethanol 80% (TT). Dung dịch
phải trong suốt không vẩn đục.
Địnhlưọng
Trong một bình cầu 300 ml có nút mài, cân chính xác
khoảng 0,45 g tinh dầu và hoà tan trong 15 ml ethanol
không có aldehyd (TT). Thêm từ từ 80 ml dung dịch
2,4 dinitrophenylhydrazin (TT). Lắp ống sinh hàn
ngược, đun trên cách thủy 4 giờ. Để nguội, thêm 100
ml dung dịch acid sulfuric 2% (TT). Để yên 24 giờ ở
chỗ tối. Lọc lấy tủa trên một phễu thuỷ tinh xốp đã
cân trước . Tráng bình cầu 2 lần (mỗi lần với 10 ml
dịch lọc) để lấy hết tủa. Rửa tủa và bình 6 lần, mỗi lần
với 10 ml nước. Sấy phễu thuỷ tinh xốp chứa tủa trong
tủ sấy ở 80°c trong một giờ. Để nguội trong bình hút
ẩm, rồi cân tủa 2,4 - dinitrophenyl hydrazon thu được.
1 g tủa tương ứng với 0,458 g camphor CioHigO.
Hàm lượng phần trăm camphor trong tinh dầu được
tính bằng công thức:
(a x 45,8)
b
a: Khối lượng tủa thu được (g).
b: Khối lượng tinh dầu lấy để thử (g).
Tinh dầu phải chứa ít nhất 35% camphor.
Bảo quản
Đựng trong lọ thuỷ tinh nút kín. Để chỗ mát, tránh ánh
sáng.
TINH DẦU QUẾ
Oleum Cinnam om i
Lấy từ vỏ thân hoặc vỏ cành Q uế (Cinnamomum
cassia Presỉ.) hoặc một số loài Quế khác
(Cinnamomum spp.), họ long não {Lauraceae), bằng
cáoh cất kéo hơi nước.
Tính chất
.Chất lỏng trong, màu vàng đến nâu đỏ (chuyển màu
dần theo thời gian). Mùi thơm, vị cay nóng rất đặc
trưng. Dễ tan trong ethanol 70% và aeid acetic khan.
Tỷ trọng
ở 20“C: Từ 1,040 đến 1,072 (Phụ lục 5.15).
Chỉ số khúc xạ
ở 20“C: Từ 1,590 đến 1,610 (Phụ lục 5.7).
Góc quay cực riêng
ở 20“C: Từ -1 đến +1 (Phụ lục 5.13).
Định tính
A. Lấy 4 giọt tinh dầu trộn với 4 giọt acid nitric (TT)
ở nhiệt độ dưới 5°c, sẽ xuất hiện tinh thể trắng hoặc
vàng sáng.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển: Benzen: ethylaeetat (9:1).
Dung dịch thử: Dung dịch tinh dầu 0,1% trong
cloroform.
Dung dịch đối chiếu: Dung dịch tinh dầu Q uế 0,1%
trong cloroform.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
sắc ký đến 10 cm, lấy bản mỏng ra, để khô ngoài
không khí, phun là dung dịch 2,4 “ dinitrophenyl
hydrazin. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử có các vết
có cùng màu sắc (màu da cam) và giá trị Rf với các
vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Kim loại nặng
Lấy 10 ml tinh dầu, thêm 10 ml nước và 1 giọt acid
hydrocloric (TT), lắc. Sau đó bão hoà dung dịch với
khí hydrogen sulfid (TT), màu ở cả lớp nước và lớp
tinh dầu không thay đổi.
Định lưọng
Lấy chính xác 10,0 ml tinh dầu, cho vào bình Cassia
100 ml, thêm 50 ml dung dịch natri sulfit bão hoà
(TT) mới pha đã trung tính (thêm từng giọt dung
dịch natri bisulfit 30% (TT) vào dung dịch natri
sulfit cho đến khi trung tính, thuốc thử
phenolphtalein), trộn đểu. Thêm 2 giọt phenolphtalein
(CT) và đun nóng ngay trong cách thuỷ, lắc liên tục.
Thêm từng giọt dung dịch natri bisulfit 30% (TT)
để làm m ất màu dung dịch đang đun, thêm vài giọt
phenolphtalein nữa và tiếp tục đun trong 15 phút.
Khi dung dịch đun m ất màu hoàn toàn, lấy bình ra,
để nguội ở nhiệt độ phòng; hoặc thêm từng giọt
dung dịch natri bisulfit 30% (TT) để làm m ất màu
đỏ tạo thành khi đun nóng. Làm lại quá trình trên
cho đến khi không có màu đỏ trong dung dịch đun,
lấy bình ra để nguội và để yên cho tách lớp. Thêm
dung dịch natri sulfid trung tính bão hoà (TT) cho
đến khi lớp tinh dầu nổi lên phần chia vạch ở cổ
bình. Để yên 18 giờ cho đến khi phân lớp rõ. Đọc
thể tích của lớp tinh dầu đã tách ra (a). Hàm lượng
phần trăm của aldehyd cinnamic trong tinh dầu tính
theo công thức sau:
(lO -a ) x lO
Tinh dầu Quế phải chứa ít nhất 85,0 % (tt/tt) aldehyd
cinnamic.
Bảo quản
Đựng trong bình nút kín, đóng đầy. Để nơi khô, mát,
nhiệt độ không quá 25°c. Tránh ánh sáng.
TINH DẤU TRÀM
Oleum Cạịuputì
Lấy từ lá tươi của cây Tràm gió, còn gọi là cây Chè
đồng {Melaleuca cajuputi Powell), họ Sim
{Myrtciceae), bằng cách cất kéo hơi nước.
Tính chất
Chất lỏng trong, không màu hay màu lục nhạt đến
vàng nhạt. Mùi đặc biệt.
Tan trong 1 đến 2 thể tích ethanol 80%.
Tỷ trọng
ở 20°C: Từ 0,900 đến 0,925 (Phụ lục 5.15)
Chỉ số khúc xạ
ở 20°C: Từ 1,466 đểiì 1,472 (Phụ lục 5.7)
Góc quay cực riêng
ở 20°C: Từ - 3" đến -l" (Phụ lục 5.13)
Aldehyd
Cho 5 ml tinh dầu và 20 ml dung dịch hydroxylam in
hydroclorid 0,5% (TT) vào bình nón 100 ml. Đặt
bình vào nước đá và chuẩn độ bằng dung dịch kali
hydroxyd 0,5 N trong ethanol (TT) đến khi có màu
vàng. Sau đó thêm 5 ml dung dịch kali hydroxyd 0,5
N trong ethanol (TT), để lạnh 15 phút trong nước đá
và chuẩn độ bằng dung dịch acid hydrocloric 0,5 N
(TT) đến khi có màu vàng cam. Sự chênh lệch giữa
số ml dung dịch kali hydroxyd 0,5 N trong ethanol
và dung dịch acid hydrocloric 0,5 N không được
quá Iml.
Định lưọng
Tiến hành theo mục định lượiig của chuyên luận 'Tinh
dầu Bạch đăn".
Hàm lượng cineol CịoHgO trong tinh dầu Tràm phải
không ít hơn 60% (tt/tt).
Bảo quản
Đựng trong bình nút kín, để chỗ mát, tránh ánh sáng.
TỎI (Hành)
Bulbus A llii
Tỏi là lá dự trữ được phơi khô của cây Tỏi (Allium
sativum L.), họ Hành {Aìlìacẻae).
Mô tả
Các lá dự trữ (hành) quen gọi là củ gần hình cầu, rộng
3-5 cm, chứa khoảng 8-20 hành con. Bao xung quanh
củ gồm 2-5 lớp lá vẩy trắng mỏng, do các bẹ lá trước
tạo thành, gắn vào một đế hình tròn dẹt (thân hành).
Các hành con hình trứng, 3-4 mặt, đỉnh nhọh, đế cụt.
Mỗi hành con được phủ những lớp lá vẩy trắng và một
lớp biểu bì màu trắng hồng dễ tách khỏi phần rắn bên
trong. Các hành con xếp úp thìa nhiều lớp quanh một
sợi dài, đường kính 1“3 mm mọc từ giữa đế. Phần rắn
bên trong của các hành con chứa nhiều nước, mùi
thơm, vị híăng và bền.
Vi phẫu
Những lá vẩy ngoài cùng có biểu bì vòng ngoài gồm
những tế bào gần như hình chữ nhật thon dài với các
thành hình chuỗi hạt, những tế bào ở dưới thuôn dài,
thành dày. Mỗi tế bào có chứa một tinh thể calci
oxalat hình láng trụ, đường kính 20-50 |Lim. Biểu bì
trong gồm những tế bào thành hình hạt thuôn dài, các
tế bào ở phía dưới thon dài, thành dày với những gian
bào hình tam giác ở các góc, những tế bào lá vẩy hoá
gỗ. Những lá dự trữ dày có những biểu bì thành
mỏng, một lớp thịt gồm những tể bào mô mềm hình
oval và các mạch dẫn hình xoắn, hình vòng hơi hoá
gỗ.
Tro toàn phần
Không quá 5% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan tròng acid hydrocloric
Không qua 2% (Phụ lục 7.5).
Chếbiến
Thu hoạch vào tháng 4-5, lúc lá khô héo, đào lấy củ,
rửa sạch, dùng tươi hoặc phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tỳ, vị, phế.
Công năng, chủ trị
Hành khí, ấm tỳ vị, tiêu tích kết, giải độc, sát trùng.
Chủ trị: Ăn uống tích trệ, thượng vị đau lạnh, tiêu
chảy, ngược tật, ho gà, nhọt độc sưng, hói trán, côn
trùng cắn.
Cảch dùng, liều IưọTig
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc.
Ngoài ra còn dùng ăn sống, án nướiig, giã làm hoàn,
dùng ngoài (giã đắp) hoặc thái lát cứu.
Kiêng kỵ
Ăn lâu ngày tổn hại can và mắt.
Phế vỊ có nhiệt, can, thận có hoả, khí hư, huyết nhiệt
tránh dùng.
Cước khí (thấp tim), phong bệnh sau khi mắc phải thì
cấm dùng.
TÔ MỘC (GỖ)
Lignum Sappan
Go vang
Gỗ lõi chẻ nhỏ rồi phơi hay sấy khô của cây Vang
{Caesalpinia sappanh.),\\ọĐ ầ\x (Fahaceae).
Mô tả
Dược liệu có hình trụ dài hay nửa trụ tròn, tuỳ theo
cách chặt, dài 10-100 cm, đường kính 3-12 cm. M ặt
ngoài màu đỏ vàng đến đỏ nâu, có vết dao đẽo và vết
cành, thường có khe nứt dọc. Mặt cắt ngang hơi bóng,
vòng tuổi thấy rõ rệt (màu da cam), có thể thấy màu
nâu tối, có các lỗ nhỏ (mạch gỗ). Dễ tách thành từng
mảhh theo thớ gỗ, tuỷ có lỗ rõ. Chất cứng, nặng,
không mùi, vị hơi se.
Vi phẫu
Mặt cắt ngang có tia gồm 1-2 hàng tế bào rộng. Mạch
tròn, đường kính tới 160 (im, thường chứa chất màu
vàng nâu hay nâu đỏ. Sợi gỗ thường có hình nhiều
cạnh, thành rất dày. Tế bào mô mềm trong gỗ thành
dày hoá gỗ, một số chứa tinh thể calci oxalat hình lăng
trụ. Mô mềm tuỷ gồm các tế bào hình nhiều cạnh
không đều, thành hơi hoá gỗ, có lỗ.
Bột
Màu da cam, nhiều mảnh mạch chấm, kích thước
thay đổi. Mảnh mô mềm tuỷ tế bào có màng mỏng,
đôi khi thành hơi hoá gỗ, có lỗ thủng. Sợi dài khoảng
400 |j,m, rộng khoảng 12 ]um, màng dày, khoang hẹp,
đứng riêng lẻ hay chụm lại thành từng bó. Tia ruột
hợp thành góc với bó sợi, tạo thành các ô vuông,
mảnh mô mềm thành dày hoá gỗ, ít thấy tinh thể
calci oxalat.
Định tính
A. Lấy một miếng dược liệu, thêm dung dịch calci
hydroxyd (TT), xuất hiện màu đỏ thẫm.
B. Lấy 10 g bột dược liệu, thêm 50 ml nước, thỉnh
thoảng lắc đều, để yên 4 giờ, lọc. Dịch lọc có màu đỏ
da cam, qủan sát dưới ánh sáng tử ngoại (365 nm) có
ấnh lục vàng. Lấy 5 ml dịch lọc, thêm 2 giọt dung
dịch natri hydroxyd 10% (TT) xuất hiện màu đỏ
thắm, quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng
365 nm dung dịch có ánh màu xanh lơ. Khi acid hoá
dung dịch này với dung dịch acid hydrocloric 10%
(TT) sẽ có màu da cam, quan sát dưới ánh sáng tử
ngoại (365 nm) sẽ có ánh lục vàng.
c. Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 5 ml nước, đun sôi, lắc,
lọc. Lấy dịch lọc làm các phản ứng sau:
Lấy Iml dịch lọc, thêm 1 giọt dung dịch natri
hydroxyđ 10% (TT) dung dịch màu đỏ cam chuyển
sang đỏ thẫm, thêm 2 giọt dung dịch acid hydrocloric
10% (TT), dung dịch chuyển sang màu vàng.
Lấy Iml dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử M ayer trong
acid acetic 10% (TT), dung dịch chuyển từ đỏ cam
sang vàng nhạt, thêm 1 giọt dung dịch natri hydroxyd
10% (TT), dung dịch chuyển sang màu đỏ tím.
Độ ẩm
Không quá 11% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c, 5 giờ).
Tro toàn phần
Không quầ 1% (Phụ lục 7.6).
Chê biến
Thu hoạch vào mùa thu, chặt những cây gỗ già, đẽo
bỏ phần gỗ giác trắng, lấy gỗ lõi đỏ bên trong, cưa
thành khúc và chẻ ra thành m ảnh nhổ, đem phơi
hoặc sấy khô.
Bào chế
Lấy gỗ vang cưa nhỏ ra thành đoạn dài 3 cm, chẻ nhỏ
thành phiến hay tán thành bột thô.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Cam, hàm, bình. Vào các kinh tâm, can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Hành huyết, tiêu ứ, tiêu thũng, chỉ thống. Chủ trị:
Kinh nguyệt bế tắc, hành kinh đau bụng, sau khi đẻ có
ứ trở, ngực và bụng đau nhói, sưng đau do sang chấn.
Cách dùng, liều IưọTig
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hay hoàn tán hoặc
cao lỏng.
K iêng kỵ
Phụ nữ có thai, huyết hư không ứ trệ.không nên dùng.
TRÀM (Cành lá)
R am ulus cum fo lio M elaleucae
Cành mang lá đã phơi hay sấy khô của cây Tràm gió
còn gọi là Chè đồng (Melaleuca cajuputi Powell), họ
Sim {Myrtaceae).
Mô tả
Cành màu trắng nhạt, có lông mềm, lá màu xanh lục
nhạt. Phiến lá hình mác nhọn, cứng, dễ gãy, dài 6 - 12
cm, rộng 2 - 3 cm với nhiẹu gân, gân chính chạy dọc
theo lá, gân phụ hợp thành mạng.
Vi phẫu
Lá: Thiết diện lá thường lồi ở những chỗ có gân lá.
Biểu bì có lóp cutin dày mang nhiểu lỗ khí ở cả hai
mặt lá và có thể gặp lông che chở ở các lá non. Mô
mềm giậu ở phiến lá có từ 1 - 2 lớp tế bào ò cả hai mặt
lá. Rải rác trong phần phiến lá còn có các thể cứng
hình đa giác. Dưới lớp biểu bì của phần gân giữa có
mô dày, nhưng thưòng không có ở lá non. Các bó libe
- gỗ nằm cách đều nhau, được bao bọc bởi một vòng
nội bì rõ và vòng sợi trụ bì. Libe - gỗ chồng kép.
Ngoài ra còn các túi tiết tinh dầu rải rác trong mô
mềm và các tinh thể calci oxalat hình kim thường tập
trung quanh các bó libe - gỗ.
Soi bột
Mảnh biểu bì tế bào đa giác chứa những lỗ khí hình
hạt đậu và có lông che chở đơn bào. Tinh thể calci
oxalat hình kim, hình khối. Sợi. Mảnh mạch điểm,
mạch vạch, mạch xoắn.
Định tính
Lấy 5 g bột dược liệu cho vào 1 bình nón có đung tích
200 ml. Thêm 80 ml nước và đun sôi trong 10 phút,
lọc, để nguội dịch lọc rồi lắc với 25 ml ethyl acẹtat.
Gạn lấy lớp ethyl acetat, bốc hơi trên cách thũỷ cho
đến cắn. Hoà tan cắn bằng 10 ml ethanol 96% và chia
ra làm 3 phần để làm các pliảĩi ứng sau:
A. Lấy 2 ml dịch chiết, thêm 0,5 ml acid hydrocloric
đậm đặc (TT) và một ít bột magnesi, sau vài giây sẽ
xuất hiện màu đỏ hồng.
B. Lấy 2 ml dịch chiết, thêm vài giọt dung dịch natri
hydroxyd 10% (TT), sẽ xuất hiện màu vàng cam và
một ít tủa.
c. Lấy 2 ml dịch chiết, thêm vài giọt dung dịch sắt
(III) clorid 5% (TT), sẽ xuất hiện màu xanh đen.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 6,5% (Phụ lục 7.6).
Định lưọng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Dùng 50 g dược liệu đã cắt
nhỏ (0,5 cm) và 300 ml nước, cất trong 3 giờ. Hàm
lưẹmg tinh dầu không ít hơn 1% tính theo dược liệu
khô kiệt.
Chế biến
Hái cành non mang lá, rửa sạch, phơi hoặc sấy nhẹ
cho đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
TRẠCH TẢ (Thân rễ)
Rhizom a Alism atìs
Thân rễ khô đã cạo sạch vỏ ngoài của cây Trạch tả
(Alisma Pỉantago - aquatica L. var. orientale
(Sammuels) Juzep.), họ Trạch tả {Aỉismataceae).
Mô tả
Thân rễ hình cầu, hình trứng hay hình con quay, dài 2
- 7 cm, đường kính 2-6 cm. Mặt ngoài màu trắng vàng
hay nâu vàng nhạt, có vằn rãnh nông, dạng vòng
không đều ở ngang củ, rải rác cổ vết rễ nhỏ hoặc vết
lồi dạng bướu, ở đầu thân rễ có vết của thân cây còn
lại, chất rắn chắc. Mặt bẻ gẫy màu trắng vàng có tinh
bột, nhiều lỗ nhỏ. Mùi thơm nhẹ, vị hơi đắng.
Bột
Màu vàng nâu nhạt. Có nhiều hạt tinh bột, hạt tinh bột
đơn hình trứng dài, hình cầu hoặc hình bầu dục, đường
kính 3 - 1 4 |im , rốn hình chữ Y, hình khe ngắn hoặc
hình chữ V. Hạt tinh bột kép gồm 2 hoặc 3 hạt đcín. Tế
bào mô mềm hình gần tròn có nhiều lỗ hình bầu dục
tụ tập thành các khoảng lỗ trống. Tế bào nội bì có
thành lổi lên, tương đối dày, hoá gỗ, có ống lỗ nhở,
thưa. Khoang chứa dầu phần lớn bị vỡ. Các khoang
còn nguyên vẹn có hình gần tròn, đường kính 54 - 110
|j,m. Đồỉ khi thấy trong tế bào tiết có giọt dầu.
Độ ẩm
K hông quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 4 giờ).
Tro toàn phần
Không quá 5 % (Phụ lue 7.6).
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa đông, khi thân, lá bẳt'đầu khô
héo, lấy thân rễ, rửa sạch, bỏ rễ con và vỏ ngoài, phơi,
sấy khô.
Bào chế
Trạch tả: Loại bỏ tạp chất, phân loại to nhỏ, tẩm nước,
ủ mềm, thái lát dày, phơi hoặc sấy khô.
Diêm trạch tả (Chế muối): Lấy thân rễ Trạch tả đã thái
phiến khô, phun nước muối cho ẩm, ủ kỹ, sao nhỏ lửa
đến khi mặt ngoài có màu vàng, lấy ra phơi khô. Gứ
100 kg trạch tả dùng 2 kg muối.
Báo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
T ính vị, quy kinh
Cam, hàn.Vào các kinh thận, bàng quang .
Công năng, chủ trị
Lợi tiểu tiện, thanh thấp nhiệt. Chu trị: Tiểu tiện
không thông lợi, phù thũng, đầy chướng, tiêu chảy,
tiểu tiện ít, đàm ẩm chóng mặt, nhiệt lâm đau rít,
chứng mỡ trong máu cao.
Cách dùng, liều lượng
Ngày đùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Kiêng kỵ
Thận hoả hư, tiểu tiện không cầm, tỳ hư khồng nên
dùng.
TRẮC BÁCH DIỆP
Cacumen Platycladi
Đầu cành và lá đã phơi hay sấy khô của cây Trắc bá
{Platydadus orìentalis (L.), Franco), họ Hoàng đàn
{Cupressaceae).
Mô tả
Dược liệu thường chia nhiều nhánh, cành nhỏ, dẹt,
các lá hình vẩy nhỏ, mọc đối giao chéo chữ thập,
dính sát vào cành, lá màu lục thẫm hoặc màu lục hơi
vàng. Chất giòn, dễ gãy. M ùi thơm nhẹ. Vị đắng,
chát và hơi cay.
Soi bột
Màu lục hơi vàng. Soi kính hiển vi thấy: Tế bào biểu
bì trên hình chữ nhật, thành dày. Tế bào biểu bì dưới
hình gần vuông, nhiều lỗ khí, lõm, tế bào phụ trợ
tưong đối lớn, nhìn từ phíá bên có hình quả tạ. Tế bào
mô mềm chứa các giọt dầu nhỏ. Các sợi mảnh dẻ,
đưcmg kính khoảng 18 |j,m. Đôi khi có các quản bào
có lỗ viền.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Chế biến
Thu hái vào mùa hạ và thu. Lấy dược liệu về, chặt lấy
cành nhỏ và lá, phơi trong râm.
Bào chế
Trắc bách diệp: Loại bỏ tạp chất và cành cứng, đem
dùng.
Trắc bách thán: Lấy Trắc bách diệp đã nhặt sạch, cho
vào nồi, đun to lửa, sao cho có màu sém nâu bên ngoài
và màu sém vàng bên trong (sao tồn tính).
Bảo quản
Để nơi khô mát, đậy kín.
Tính vị, quy kinh
Khổ, sáp, hàn. Vào các kinh phế,can tỳ.
Công năng, chủ trị
Lương huyết, chỉ huyết, làm mọc tóc đen. Chủ trị: Thổ
ra máu, chảy máu caiĩi, khái huyết, đại, tiểu tiện ra
máu, băng huyết, dong huyết, huyết nhiệt rụng tóc,
râu, tóc bạc sớm (huyết chứng).
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày uống 6 - 12 g; dùng ngoài với lượng thích hợp.
TRẦM HƯƠNG (Gỗ)
Lignum Aquilarìae resinatum
Gỗ có nhựa của cây Trầm hương (Trầm dó) (Aquilaria
agallocha Roxb.) hay (Aqiiiỉaria crassna Pierre ex
Lee.), hoặc của cây Bạch mộc hưong (Aquilaria
sinensis (Lour.) Gilg), họ Trầm (Thymelaeaceae).
Mô tả
Gỗ của cây Trầm dó: Dược liệu là những thanh hoặc
mảnh, hình dạng không Gố định, dài 10 - 20 cm, rộng
3 - 5 cm, có khi như thanh gỗ mục, rải rác có lỗ của
sâu đục. Mặt ngoài lồi lõm, màu xám đất. vết chẻ dọc
màu nâu xám, thớ gỗ rõ. Chất rắn chắc, nặng, thả vào
nước sẽ chìm hoặc nửa chìm nửa nổi. Đốt cháy có dầu
chảy sùi ra, mùi thotn.
Gỗ của cây Bạch mộc hưcíng: Dược ĩiệu hình khối
không đều, hình phiến hoặc hình mũ, có gỗ vụn, mặt
ngoài lồi lõm, không phẳng, có vết dao chặt đẽo, có
khi có lỗ hổng, có thể thấy nhựa màu nâu đen và bộ
phận gỗ màu vàng nhạt, ở giữa có vân. Bề mặt xung
quanh lỗ hổng và những chỗ lõm xuống thưèmg có
vụn gỗ mục nát. Chất tưcíng đối bền chắc, mặt bẻ gãy
như gai, phẩn lớn không chìm xuống nước. Thứ nặng
chắc chứa nhiều dầu, có thể chìm xuống nước, mùi
thơm sực nức, vị đắng.
Vi phẫu
Gỗ của cây Trầm dó; Mạch gỗ rất to, thưa, đứng riêng
lẻ hoặc dính liền 2 -3 mạch. Mô mềm gỗ tế bào nhỏi
xếp đều đặn, hoá gỗ nhiều. Tia ruột hẹp, gồm 1 -2 dãy
tế bào. Sợi khó phân biệt với gỗ hoá mô cứng.
Gỗ của cây Bạch mộc hương: Tia gỗ có 1 - 2 hàng tế
bào chứa đẩy nhựa màu nâu. Mạch hình đa giác tròn,
đường kính 42 - 128 ^m, một số chứa nhựa màu nâu.
Sợi gỗ hình đa giác, đường kính 20 - 45 )j.m, thành hơi
dày và hoá gỗ. Libe ở giữa khoảng gỗ, dạng bầu dục
dài, dẹt, hoặc dạng dây đai, thưcmg giao nhau với tia
gỗ, tế bào màng mỏng không hoá gỗ, bên trong chứa
nhựa màu nâu; rải rác có một ít sợi, một số tế bào mô
mềm chứa tinh thể calci oxalat hình lăng trụ.
Bột
Gỗ của cây Trầm dó: Màu nâu bẩn, mùi thơm. Soi
kính hiển vi thấy: Tế bào mô mềm gỗ màng không dày
lắm, có lỗ trao đổi. Mảnh sợi to nhổ không đều, riêng
lẻ hoặc từng đám. Mảnh mạch đổng tiển.
Định tính
Tiến hành vi thăng hoa cao trầm hưcmg chiết xuất
bằng ethanol sẽ có chất dạng dầu màu nâu vàng,
hương thơm ngát. Nhỏ vào 1 giọt acid hýdrocloric
(TT) với một ít vanilin và 1 -2 giọt ethanol (TT), sẽ
dần dần hiện ra màu đỏ anh đào, màu này sẽ thẫm lại
sau khi để yên.
Độ ẩm
Không quá 14 % (Phụ lục 9.6).
Tạp chất
Phần gỗ mục và các tạp chất khác: Không quá 4 %
(Phụ lục 9.4).
Chất chiết được trong dược liệu bằng ethanol
Tiến hành theo phưcíng pháp chiết nóng trong chuyên
luận xác định chất chiết được trong dược liệu (Phụ lục
9.3). Dược liệu phải chứa không được ít hcín 15% chất
chiết được bằng ethanol.
Chếbiến
Có thể thu hoạch Trầm hưoíig quanh năm, chặt lấy gỗ
có chứa nhựa cây, loại bỏ tạp chất và phần gốc không
chứa nhựa, phơi âm can đến khô.
Bào chế
Loại bỏ phần gỗ trắng khô, mục nát, chải rửa sạch, chẻ
thành mảnh nhỏ, khi dùng giã vụn hoặc nghiền thành
bột mịn, hoặc mài với nước, lấy bột phơi khô để dùng.
Cũng có thể lấy Trầm hương đồ nóng cho mềm, thái
lát mỏng cho yào thuốc sắc hoặc nghiền nhỏ để dùng.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín, tránh nóng.
Tính vị, quy kinh
Tân, khổ, vi ôn. Vào các kinh tỳ, vị, thận.
Công năng, chủ trị
Hành khí, chỉ thống, ôn trung ngừng nôn, thu nạp khi,
bình xuyễn. Chủ trị: Ngực bụng trướng tức đau, vị hàn,
nấc, thận hư, khí nghịch phát suyễn.
Cách dùng, liều lượiig
Ngày dùng 1,5 - 4,5 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Dùng thuốc sắc nên cho vào sau. Thường phối hợp với
các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Âm hư, hoả vượng không nên dùng.
TRI M Â U (Thân rễ)
Rhizom a Anem arrhenae
Thân rễ khô của cây Tri mẫu (Anemarrhena
asphodeỉoides Bge.), họ Loa kèn trắng (LUiaceae s.l.)-
Mõ tả
Hình khúc dẹt hoặc trụ, hơi cong queo, có khi phân
nhánh, dài 3 - 1 5 cm, đường kính 0,8 - 1,5 cm. Một
đầu còn sót lại gốc thân và vết cuống lá màu vàng
nhạt. Mặt ngoài có màu vàng nâu đến nâu. Mặt trên
của thân rễ, mặt ngoài có một rãnh lớn và có nhiều đốt
vòng xếp sít nhau, trên đốt có nhiều gốc lá còn sót lại
màu nâu vàng mọc ra 2 bên, mặt dưới có nếp nhăn và
nhiều vết rễ nhỏ hình chấm tròn lồi lõm, đôi khi còn
có lông nhung. Chất cứng, dễ bẻ gẫy. Mặt gẫy màu
vàng nhạt. Mùi nhẹ. Vị hơi ngọt, đắng, nhai có chất
nhớt.
Định tính
A. Trộn 2 g bột dược liệu với 10 ml ethanol (TT), lắc,
để lắng 20 phút. Lấy 1 ml dịch trong ở bên trên; cô
bốc hơi đến cắn. Nhỏ 1 giọt acid sulfuric (TT) vào
cắn, lúc đầii hiện ra màu vàng, sau biến thành màu đỏ,
màu tím, rồi màu nâu.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: B enzen- aceton (9: 1).
Dung dịch thử: Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml
ethanol (TT), đun hồi lưu 40 phút, để nguội cho lắng
xuống. Lấy 10 ml dung dịch ở trên, thêm Iml acid
hydrocloric (TT), lại đun hồi lưu tiếp 1 giờ. Cô đặc lại
còn khoảng 5 ml, thêm 10 ml nước, chiết bằng 20 ml
benzen (TT), lấy lớp địch chiết benzen bốc hơi đến
khô. Hoà tan cắn trong 2 ml benzen.
Düng dịch đối chiếu: Hoà tan sarsasapogenin trong
benzen để dược dung dịch chứa 5 mg/ml làm dung
dịch đối chiếu. Nếu không có sarsasapogenin, lấy 2 g
bột Tri mẫu rồi chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 7 |J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai
xong, lãy Bản mỏng ra phơi khô ngoài không khí.
Phun hỗn hợp của dung dịch vaniĩin 8% trong ethanol
khan (TT) và dung dịch acid sulfuric 7/10 (0,5: 5). Sấy
bản mỏng 5 phút ở 100°c. Trên sắc ký đổ của dung
dịch thử phải có các vết cùng màu sắc và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 8,5% (Phụ lục 7.6).
Chếbiến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu. Đào lấy thân rễ, rửa
sạch, cắt bỏ rễ con, phơi khô.
Bào chế
Tri mẫu: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, thái lát
dày, phơi khô, bỏ lông và chất vụn.
Diêm tri mẫu (chế muối): Lấy Tri mẫu, rang nhỏ lửa
đến khô, lấy ra tẩm nước muối, lại sao khô, lấy ra để
nguội. Cứ 100 kg Tri mẫu phiến dùng 2,8 kg muối.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh ẩm, sâu mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, cam, hàn. Vào các kinh phế, vị, thận .
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, tả hoả, sinh tân chỉ khát, nhuận táo. Chủ
trị: Ngoại cảm nhiệt bệnh sốt cao, khát nước, phế nhiệt
ho, cốt chưng, trào nhiệt, nội nhiệt tiêu khát, ruột ráọ
táo bón.
Cách dùng, liều ỉượng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
Thưòfng phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ
Người hư hàn không nên dùng.
TRIẾT BỐI MẪU
Bulbus Prìtìllarìae thunbergii
Lá dự trữ đã phơi hay sấy khô của cây Triết bối mẫu
(Fritillaria thunhergii Miq.), họ Loa kèn trắng
{Liliaceae). Có 3 loại dược liệu Triết bối mẫu: Đại bối,
Chu bối, Triết bối phiến.
Mô tả
Đại bối: Lá dự trữ bên ngoài của hành đặc hình bán
nguyệt, cao 1 - 2 cm, đường kính 2 - 3,5 cm. Mặt
ngoài màu trắng đến vàng nhạt, phủ bột trắng, mặt
trong màu trắng đến nâụ nhạt. Chất cứng, giòn, đễ
gẫy, mặt gẫy có màu trắng đến trắng ngà, nhiều tinh
bột. Mùi iihẹ, vị hơi đắng.
Chu bối; Thân hành hình cầu dẹt, cao 1 - 1 , 5 cm,
đưèỉng kính 1 - 2,5 cm. Bên ngoài hơi trắng, hai vẩy
ngoài dày, hình thận, dính vào nhau có.chứa 2 - 3 vẩy
nhỏ và có vết rõ của thân khô còn lại.
Triết bối phiến: Những lát thái từ lá dự trữ ngoài vào
trong của Triết bối mẫu có hình bầu dục hoặc hơi tròn,
đường kính 1 - 2 cm, mặt cạnh có màu vàng nhạt, mặt
bẻ có màu trắng hồng, nhiều tinh bột.
Soi bột
Màu trắng ngà. Soi kính hiển vi thấy: Nhiều hạt tinh
bột đơn, hình trái xoan hoặc bầu dục, đường kính 6 -
56 p,m, rốn dạng điểm hoặc hình khe ngắn, hình chữ V
hoặc chữ ư ở đầu nhỏ hơn, đa số có vân rõ, đôi khi
thấy có hạt kép đôi. Tế bào biểu bì hình nhiều cạnh
hoặc hình chữ nhật, vách hơi lồi, đôi khi trông rõ lỗ
khí với 4 - 5 tế bào kèm. Tinh thể calci oxalat nhỏ, đa
số dạng hạt, một số ít hình thoi, hình vuông hoặc hình
que. Nhiều mạch xoắn, đường kính tới 18 Ịim.
Định tính
A^ Nhỏ 2 - 3 giọt dung dịch iod (TT) lên mặt cắt
ngang dược liệu sẽ có màu tía lam, viền trắng ở cạnh.
B. Lấy 1 g bột dược liệu thô, thêm vào 20 ml ethanol
70% (TT), đun hồi lưu trong cách thuỷ 30 phút, lọc,
bốc hơi dịch lọc đến cắn. Hoà tan cắn trong 5 ml dung
dịch acid hydrocloric 1% (TT), lọc, cho dịch'lọc vào 2
ống nghiệm. Nhỏ vào ống nghiệm thứ nhất 3 giọt
thuốc thử Dragendorff (TT) sẽ có tủa màu da cam.
Nhỏ vào ống , nghiệm thứ hai 1-3 giọt acid
silicotungstic (TT), sẽ có tủa bông trắng,
c . Quan sát bột dược liệu dưới ánh sáng tử ngoại ở
bước sóng 365 nm, có huỳnh quang màu lục nhạt.
D. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel có chứa natri carboxymethyl
celulose.
Dụng môi khai triển: ethylacetat - methanol - amoniac
đậm đặc (17: 2:1).
Dung dịch thử: Lấy 5 g bột dược liệu, cho thêm 2 ml
dung dịch amoniac đậm đặc (TT) và 20 ml benzen
(TT). Ngâm qua đêm, lọc, bốc hơi 8 ml dịch lọc đến
khô. Hoà tan cắn trong Iml cloroform (TT).
Dung dịch đối chiếu: Lấy 5 g bột Triết bối mẫu, tiến
hành chiết như đối với dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 |0,1
mỗi dung dịch chuẩn và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ
phòng rồi phun thuốc thử D ragendorff (TT). sắc ký
đổ của dung dịch thử phải cho các vết có cùng màu
sắc và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt ray 3,150 mm: Không quá
5% (Phụ lục 9.5).
Chế biến
Thu hoạch vào đầu mùa hạ, khi cây héo, đào lấy dược
liệu, rửa sạch, loại bỏ tạp chất, phân loại theo kích
thước. Loại to đem loại bỏ mầm chồi giữa gọi là Đại
bối. Loại nhỏ không loại chồi giữa gọi là Chu bối. Cả
hai loại này, đều được trà sát để loại bỏ vỏ ngoài, rồi
trộn với bột vỏ sò đã nung khô, để hút dịch nước củ
chảy ra sau đó đem phơi hoặc sấy khô.
Lấy triết bối mẫu (không kể to hay nhỏ), đem loại bỏ
chồi giữa, thái lát dày khi còn tươi, rửa sạch, phơi khô,
gọi là Triết bối phiến.
Bào chế
Lấy Triết bối mẫu, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm,
thái phiến, phơi khô hoặc đập thành vụn nhỏ.
Bảo quản
Để nơi khô, tránh mốc, mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, hàn. Vào các kinh phế, tâm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt hoá đàm, thông uất khí, tán kết tụ. Chủ
trị: Phong nhiệt, đàm nhiệt, ho phế ung, tràng nhạc,
nhũ ung (viêm vú), nhọt độc.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4,5 - 9 g, dạng thuốc bột, hoà bột vào nước
sắc của thuốc thang để uống hoặc dùng dưới dạng
thuốc hoàn.
Kiêng kỵ
Không nên dùng chung với dược liệu loại Ô đầu.
T R Ư L IN H
Polyporus
Hạch nấm phơi hay sấy khô của nấm Trư Linh
(Polyporus umhellatus (Pers.) Fries) họ Nấm lỗ
{Polyporaceae).
Mô tả
Dược liệu hình dải, gần hình cầu, hoặc khối dẹt, có khi
phân nhánh, dài 5 - 25 cm, đường kính 2 - 6 cm. Mặt
ngoài màu đen, xám đen hoặc nâu đen, nhăn nheo
hoặc có mấu, bướu nhô lên. Thể nhẹ, chất cứng, mặt
gãy màu trắng hoặc vàng nhạt, hơi có dạng hạt. Mùi
nhẹ, vị nhạt.
Vi phẫu
Mặt cắt: Có các sợi nấm dày đặc, xen lẫn nhau. Lớp
ngoài dày 27 - 54 |a,m, có các sợi nấm màu nâu, khó
tách ra, các sợi nấm lớp trong không màu, ngoằn
ngoèo, đường kính 2 - 10 um; đôi khi có vách ngăn rõ,
có các nhánh hoặc hạch phồng lén. Có nhiều tinh thể
calci oxalat hình lăng trụ trong các sợi nấm, đa số có
hình khối 8 mặt, hình nón kép tám mặt hoặc hình khối
đa diện không đều, đường kính 3 - 6 0 ỊIIĨI, có khi tới
68 |im, đôi khi có những tinh thể hợp nhất lại.
Định tính
A. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml dung dịch acid
hydrocloric loãng (TT), đun sôi trong cách thuỷ
khoảng 15 phút, khuấy đều, sẽ sinh ra chất nhớt.
B. Lấy một ít bột dược liệu, thêm một lượng vừa đủ
dung dịch natri hydroxyd 20% (TT) khuấy đều sẽ có
một thể vẩn, huyền phù.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16, 1 g, 85“C, 4 giờ)
Tro toàn phần
Không quá 12% (Phụ lục 7.6).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân thu. Lấy dược liệu về, loại
bỏ đất cát, phơi khô.
Bào chê
Dược liệu đã loại tạp chất, ngâm tẩm với nước, rửa
sạch, ủ mềm, thái lát dày, phơi khô.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát. -
Tính vị, quy kinh
Cam, đạm, bình. Vào các kinh thận, bàng quang.
Công năng, chủ trị
Lợi thuỷ, thấm thấp. Chủ trị; Tiểu tiện không thông
lợi, phù thũng, tiêu chảy, đái rắt, tiểu đục, đới hạ.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 12 g.
Kiêng kỵ
Bệnh nhân đau thận, phụ nữ có thai dùng phải cẩn
thận.
Tỳ vỊ hư nhược mà không có thấp nhiệt thì kiêng
dùng.
TỤC ĐOẠN (Rễ)
Radix D ipsaci
Rễ k ế
Rễ đã phơi hay sấy khô của cây Tục đoạn (Dipsacus
ịaponicus Miq.), và các loài Dipsacus k h ic , họ Tục
âom {D ipsacaceae).
Mô tả
Rễ hình trụ, hơi cong queo, đầu trên to, đầu dưới
thuôn nhỏ dần, dài 8-20 cm, rộng 0,4-1 cm. Mặt ngoài
màu nâu nhạt đến nâu xám, có nhiều nếp nhăn và rãnh
dọc, có nhiều lỗ bì nằm ngang và những đoạn rễ con
còn sốt lại. Dễ bẻ gãy, mặt bẻ lởm chỏrm. Mặt cắt
ngang có lớp bần mỏng, tầng sinh libe-gỗ màu nâu, bó
libe-gỗ màu nâu nhạt, sắp xếp thành tia toả ra.
Vi phẫu
Lớp bần cấu tạo bởi nhiều hàng tế bào, có màng hoá
bần. Mô mềm vổ gồm những tế bào nhỏ, có màng
mỏng nhăn nheo, rải rác có nhiều tinh thể calci oxálat
hình cầu gai. Libe cấp hai cấu tạo bởi những tế bào
nhỏ, xếp đều đặn thành một vòng tròn. Tầng sinh libe-
gỗ. Gỗ cấp 2 cấu tạo bởi những mạch gỗ to, có màng
dày, xếp nối tiếp thành từng dãy rời nhau trong mô
mềm gỗ. Mô mềm gỗ gồm những tế bào không hoá
gỗ. Mô mềm tuỷ gồm những tế bào có màng dày hoá
mô cứng.
Soi bột
Màu nâu nhạt, mùi thơm, vị đắng sau chát. Soi kính
hiển vi thấy: Nhiều tinh thể calci oxalat hình cầu gai,
màu xám nhạt, đường kính 38 -50 |im, rải rác ở ngoài
hay ở trong tế bào mô mểm hình chữ nhật, có màng
mỏng. Mảnh bần màu vàng nâu. Nhiều mảnh mạch
mạng, mạch chấm, đường kính 3-40 )j,m. Mạch ngăn.
Định tính
A. Dưói ánh sáng tử ngoại, bột Tục đoạn có màu nâu
đen.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G.
Dung môi khai triển: Benzen.
Dung dịch thử: 0,5 g dược liệu đã thái nhỏ, thêm 20
ml hỗp hợp ethanol - dorofonn (1: 2), đun sôi trên
cách thuỷ khoảng 2 phút, để nguội, lọc. Bốc hơi dịch
lọc đến còn lại 2 ml.
Cách tiến hành: Chấm lên bản mỏng khoảng 20 )j,m
dung dịch trên. Sau khi triển khai xong, để khô bản
mỏng ở nhiệt độ phòng, phun dung dịch vanilin 1%
trong hỗn hợp đồng thể tích acid sulfuric và ethanol,
sấy bản mỏng khoảng 20 phút ở 120°c. Trên sắc ký đồ
xuất hiện các vết sau:
2 vết màu đen: Rf| = 0,66; R f 2 = 0,15.
1 vết màu tím sẫm: Rf = 0,1
1 vết màu hổng: Rf = 0,04.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6). Dùng 10 g dược liệu
cắt nhỏ.
Tạp chất
Dược liệu còn sót gốc thân: Không quá 5% (Phụ lục
9.4).
Ché biến
Thu hoạch vào mùa thu, đào* lấy rễ già, rửa sạch, bỏ
gốc thân và các rễ tua, phơi hoặc sấy nhẹ đến khô-(5Ơ
- 6 0 ”C).
Đối với Xuyên tục đoạn (D. asperoides c . Y. Cheng et
T.M. Ai), thu hoạch yào mùa thu, đào lấy rỗ, bỏ gốc
thân và rể tua, rửa sạch, dùng lửa nhỏ sấy đến khi khô
một nửa, xếp đống cho ra mổ hôi đến khi bên trong
biến thành màu lục, lại sấy đến khô.
Bào chế
Rửa sạch, ủ mềm, thái lát mỏng, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, vi ôn. Vào các kinh can, thận.
Công năng, chủ trị
Bổ gan thận, mạnh gân xương, nối chiết thương (làm
liền vết gẫy, dập xương) chỉ huyết. Chủ trị: Thắt lưng,
đầu gối mỏi yếu, phong thấp tê đau, băng huyết, dong
huyết, kinh nguyệt nhiều, có thai ra máu, sưng đau do
sang chấn.
Cách dùng, liều lưọiig
Ngày dùng 4-12 g, dạng thuốc sắc.
TỬ, UYỂN (Rễ)
R a d ix A s ie n s
Rề và thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Tử uyển
(Aster tataricusL.f.), họ Cúc {Asteraceae).
Mô tả
Dược liệu là thân rễ và rễ; thân rễ là những khối lófn,
nhỏ không đều, đỉnh có vết tích của thân và lá. Chất
hơi cứng. Các thân rễ mang nhiều rễ chùm nhỏ, dài 3 -
15 cm, đường kính 0,1 - 0,3 cm, thưòtìg tết lại thành
bím. Mặt ngoài màu đỏ hơi tía hoặc màu đỏ hơi xám,
có vân nhăn dọc. Chất rễ tương đối dai, mềm. Mùi
thơm nhẹ, vị ngọt, hơi đắng.
VI phẫu
Mặt Gắt ngang của rễ: Tế bào biểu bì thường bị khô và
đôi khi tróẹ ra, có chứa sắc tố đỏ hơi tía. Tế bào hạ bì
xếp thành một hàng,, kéo dài theo hướng tiếp tuyến,
một số có chứa sắc tố đỏ hơi tía, thành tế bào bên và
bên trong hơi dày lên. y ỏ rộng, có những khoảng gian
bào; trong vỏ có 4 - 6 ống tiết. Nội bì thấy rõ. Trung
trụ nhỏ, gỗ hình đa giác, xếp xen kẽ các bó libe. ơ
trung tâm thường là ruột.
Thân rễ: Biểu bì mang lông tiết, rải rác trong vỏ có tế
bào đá rải rác và tế bào mô cứng.
Các tế bàọ mô mềm của rễ và thân rễ có chứa inulin,
đôi khi có chứa cụm calci oxalat.
Định tính
A^ Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml nựớc, đun trong
cách thuỷ ở 60°G trong 10 phút, lọc nóng, để nguội.
Lấy 2 ml dịch lọc vào ống nghiệm có nút mài, lắc
mạnh trong một phút, sẽ xuất hiện bọt bền trong 10
phút.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G, đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Benzen
Dung dịch thử; Lấy 2 g bột dược liệu, thêm 20 ml
ether dầu hoả (60 - 90°) (TT), đun hồi lưu 30 phút, lọc,
bốc hơi dịch lọc còn 2 ml, dùng làm dung dịch thử.
Dung dịch chuẩn: Lấy 2 g rễ Tư uyển, tiến hành chiết
như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bẳn mỏng 2
các dung dịch trên. Sau khi khai triển sắc ký, lấy bẳn
mỏng ra phơi khô ngoài không khí, phun thuốc thử 2,4
- dinitrophenylhydrazin (TT), trên sẳc ký đồ, các vết
của dung dịch thử phải tưcmg ứng về màu sắc và giá trị
Rf với các vết của dung dịch đối chiếu. Sấy bản mỏng
ở 105°c trong 10 phút, trên sắc ký đồ của dung dịch
thử phải có các vết cùng giá trị Rf và màu sắc với c á c .
vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ)
Tro toàn phần
Không được quá 15% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong add
Không quá 8,0% (Phụ lục 7.5).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, thu. Đào lấy rễ và thân rễ,
loại bỏ thân rễ có mắt mấu, rửa sạch, tết, bó lại, phơi
nắng đến khô.
Bào chế
Tử uyển: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ qua, thái phiến
dày, phơi khô.
Mật Tử uyển: Lấy Tử uyểoi cho thêm Mật ong, trộn
đều, ủ qua; cho vào nồi sao nhỏ lửa cho đến khi không
dính tay, lấy ra để nơi mát. Cứ 10 kg Tử uyển dùng 2,5
kg Mật ong.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh ẩm, mốc.
T ính vị, quy kinh
Tân, khổ, ôn. Vào kinh phế.
Công năng, chủ trị
Nhuận phế, hạ khí, tiêu đàm, ngừng ho. Chủ trị: Đòm
nhiều, ho suyễn, ho lao, ho ra mặu.
Cách dùng, liều lượng
Ngày uống 4,5 - 9 g, dạng th.uốc sắc và viên.
TỲ BÀ (Lá)
Folium E ỉiobotryae japon icae
Lá phơi hoậc sấy khô của cây Tỳ bà (cây Nhót tây hay
Nhót Nhật bản) {Eriohotrya japónica (Thunb.)
Lindl.), họ Hoa hồng (Rosaceae).
Mô tả
Lá hình thuôn hay hình trứng dài, dài 12 - 30 cm,
rộng 4 - 9 cm, chóp lá nhọn, gốc lá hình nêm, mép
lá có răng cưa thưa hoặc nguyên về phía gốc lá. Mặt
trên lá màụ lục xám, màu vàng nâu hoặc màu đỏ
nâu, tương đối nhẵn. M ặt dưới lá màu nhạt hơn, có
nhiều lông nhung màu vàng, mọc dày. Gân lá hình
lông chim, gân giữa lồi lên ở m ặt dưới, gân bên có
15 - 20 đôi. Cuống lá rất ngắn, phủ lông mao màu
vàng nâu. Lá dày, chất cứng, giòn, dễ bẻ gẫy; không
mùi, vị hơi đắng.
Vi phẫu
Tế bào biểu bì trên hình chữ nhật, bên ngoài là lófp
cutin dày. Tế bào biểu bì dưới mang nhiều lông che
chở đơn bào, thường bị cong, phần nhiều có hình chữ
V gần gân giữa lá, lỗ khí nhìn thấy rõ. Mô giậu có 3 -
4 hàng tế bào, mô khuyết thưa, chứa tinh thể calci
oxalat hình lăng trụ, đôi khi cụm lại thành từng đám.
Bó mạch của gân giữa gần như 1 vòng tròn. Sợi xếp
thành vòng tròn không liên tục, vách hoá gỗ, bao
quanh là các tế bào mô mềm có chứa các tinh thể
calci oxalat hình lãng trụ hợp thành sợi tinh thể. Các
tế bào chứa chất nhày và các tinh thể calci oxalat
hình lăng trụ rải rác trong mô mềm.
Độ ẩm
Không quắ 13 % (Phụ lục 5.16, I g, 85°c, 4 giờ).
Tạp chất
Không quá 1 % (Phụ lục 9.4).
Tro toàn phần
Không quá 7% (Phụ lục 7.6).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 3,150 mm: Không quá
5 % (Phụ lục 9.5).
Chất chiết được trong dược liệu
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng ghi trong
chuyên luận xác định các chất chiết được trong dược
liệu (Phụ lục 9.3). Dược liệu phải chứa không ít hoo
10,0 % chất chiết được trong nước.
Chếbiến
Có thể thu hái lá quanh năm, phơi gần khô (khô 7/10
hoặc 8/10) rồi bó thành bó nhỏ, lại phơi khô.
Bào chế
Tỳ bà diệp; Trừ bỏ lông nhung, phun nước cho mềm,
thái sợi, phơi khô.
Mật tỳ bà diệp (chế mật): Lấy dược liệu thái sợi, tẩm
mật luyện ướt đều, để ráo, sao đến khi sờ không dính
tay. Cứ 100 kg dược liệu khỗ dùng 20 kg mật luyện.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào các kinh phế, vị.
Công năng, chủ trị
Thanh phế, chỉ ho, giáng nghịch, trừ nôn. Chủ trị:
Dùng điều trị ho do phế nhiệt, khí nghịch phát suyễn,
vị nhiệt gây nôn, nóng bứt rứt, miệng khát.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Ho do hàn không nên dùng.
UY LINH TIÊN (Rễ)
R adix Clematìdis
Rễ và thân rễ đã phơi khô của cây Uy linh tiên
{Clematis chinensis Osbeck), cây Miên đoàn thiết
tuyến liên {Clematis hexapetala PalL), hoặc Đông bắc
thiết tuyến liên {Clematis manshurica Rupr.), họ
Hoàng liên {Ranunculaceae).
Mô tả
Uy linh tiên: Thân rễ hình trụ, dài 1,5 - 1 0 Gm, đường
kính 0,3 - 1,5 cm, mặt ngoài màu vàng hơi nhạt, gốc
thân còn sót lại ở đỉnh, phần dưới thân rễ mang nhiều
rễ nhỏ. Chất tương đối bền dai, mặt bẻ có sơ sợi..
Rễ hình trụ thon hơi cong, dài 7 -1 5 cm, đưòng kính 1
- 3 mm, mặt ngoài màu nâu đen, có vân dọc nhỏ, đôi
khi vỏ ngoài thoái hoá rơi rụng, để lộ ra gỗ màu vàng
nhạt. Chất cứng và giòn, dễ gẫy, vết gẫy có phần vỏ
tương đối rộng, gỗ màu hơi vàng, hơi vuông, thưòíng
có khe nứt giữa phần vỏ và phần gỗ. Mùi nhẹ, vị nhạt.
Miên đoàn thiết tuyến liên; Thân rễ ngắn, hình trụ, dài
1 - 4 cm, đường kính 0,5 - 2,5 cm. Rễ dài 4 - 20 cm,
đưcíng kính 0,1 - 0,2 cm, mặt ngoài màu nâu đến nâu
đen, phần gỗ ở mặt gẫy hình hơi tròn. VỊ mặn.
Đông bắc thiết tuyến liên: Thân rễ hình trụ, dài 1 - 11
cm, đưèfng kính 0,5 - 2,5 cm. Rễ tương đối dày đặc,
dài 5 - 2 3 cm, đường kính 0,1 - 0,4 cm, mặt ngoài màu
nâu đen, phần gỗ ở mặt gẫy hình hơi tròn. Vị cay.
VI phẫu (rễ)
Uy linh tiên: Màng ngoài tế bàọ biểu bì dày lên, màu
nâu đen. v ỏ rộng, có tế bào mô mềm, ngoại bì kéo dài
ra theo đường tiếp tuyến; nội bì thấy rõ. Phía ngoài
libe thường có các bó sợi và các tế bào đá, đường kính
sợi 18 - 43 ]ufn. Tầng phát sinh thấy rõ, phần gỗ hoàn
toàn hoá gỗ. Tế bào mô mềrn chứa các hạt tinh bột.
Miên đoàn thiết tuyến liên; Tế bào ngoại bì đa số kéo
dài theo hướng xuyên tâm và 1 - 2 hàng tế bào nằm kề
bên có màng hơi dày, phần phía ngoài libe không có
bó sợi và tế bào đá.
Đông bắc thiết tuyến liên: Các tế bào ngoại bì xếp kéo
dài theo hướng xuyên tâm; trong rễ già eác tế bào này
xếp hơi kéo dàị theo đường tiếp tuyến. Đôi khi phần
phía ngoài của libe có các bó sợi và tế bào đá, đường
kính sợi 20 - 32 |j.m.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
T ro toàn phần
Không quá 10,0% (Phụ lục 7.6).
C hất tan trong ethanol
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng trong chuyên
luận xác định chất chiết được trong dược liệu (Phụ lục
9.3). Dựợc liệu phải chứa không ít hơn 15,0% chất
chiết được bằng ethanol.
C hế biến
Thu hoạch vào mùa thu. Đào lấy rễ, loại bỏ thân, lá,
rửa sạch, phơi khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất và thân còn sót lại, rửa sạch, ủ cho
mềm, cắt khúc, phơi khô.
Bảo quản
Để nỡi khô.
Tính vỊ, quy kinh
Tân, hàm, ôn. Vào kinh bàng quang.
Công năng, chủ trị
Khu phong, trừ thấp, thông kinh lạc, ngừng đau. Chủ
trị: Phong thấp tê đau các chi, thân thể tê bại, gân
mạch co rút khó cử động, họng hóc xương cá.
Cách dùng, liều luỢng
Ngày uống 6 - 9 g, dạng thuốc sắc.
VÀNG ĐẮNG (Thân)
Caulis Coscinii fen estraü
Thân đã phới hoặc sấy khô của cây Vàng đắng
{Coscinium fenestratum Colebr.), họ Tiết dê
{Menispermaceae).
Mô tả
Thân hình trụ tròn, đường kính 2 cm trở lên, gần
thẳng hoặc hơi cong, đôi khi có bướu phình to. Mặt
ngoài màu vàng đất hoặc nâu, có khi loang lổ, nhiều
vết nhăn dọc, nông, đôi khi có vết sẹo tròn do vết
tích của cành con. Mặt cắt ngang để lộ lớp vỏ mỏng,
vòng gỗ dày chiếm khoảng 4/5 đường kính thân,
màu vàng rơm, có tia hình nan hoa bánh xe, lỗ chỗ
nhiều chấm nhỏ (mạch gỗ). Chất cứng khó bẻ,
không m ùi, vị đắng.
Vi phẫu
Lớp bần tế bào hình chữ nhật đẹt xếp đều đặn. Mô
mềm vỏ rải rác có nhiều đám tế bào mô cứng, màng
dày, có ống trao đổi. Đám sợi đứng trước libe (cách
vòng mô cứng), vòng mô cứng ngoài liên tục, bao trên
đầu các đám libe hình bán nguyệt. Tầng sinh gỗ. Gỗ
cấp 2, mạch gỗ tròn to, tế bào mô mềm gỗ, màng dày.
Tia tuỷ rộng. Vòng mô cứng trong liên tục gồm tế bào
màng dày có vân đồng tâm, trong tuỷ rải rác có tế bào
mô cứng riêng lẻ.
Soi bột
Mảnh mạch mạng, mạch chấm, nhiều tế bào mô cứng
màu vàng tươi hình thoi, hình nhiều cạnh, hình chữ
nhật màng dày khoang rộng hay hẹp. Sợi màu vàng
tươi nhạt, màng dày có ống trao đổi rõ hoặc không có.
Hạt tinh bột hình chuông đứng riêng lẻ hay kép đôi,
kép ba, đường kính 8-10 |Lim, tinh thể calci oxalat hình
que nhỏ, dài khoảng 8 |u.m ở trong tế bào mô mềm
hình chữ nhật, màng mỏng, đôi khi có tinh thể calci
oxalat hình lăng trụ trong khoang tế bào mô cứng.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
T ạp chất (Phụ lục 9.4)
Dược liệu bị biến màu: Không quá 2%.
Tỉ lệ thân đường kính dưới 2 cm: Không quá 2%.
Tạp chất khác: Không quá 1%
Định tính
A. Lấy 0,10 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm
10 ml nước ngâm khoảng 2 giờ, lọc lấy 2 ml dịch lọc
cho vào ống nghiệm khác, nhỏ thêm 1 ml acid sulfuric
đậm đặc (TT), để nguội, nhỏ từ từ theo thành ống 1 ml
nước brom bão hoà (TT), ở giữa hai lổíp dung dịch
xuất hiện một vòng đỏ sẫm.
B. Lấy 0,10 g bột dược liệu cho vào ống nghiệm, thêm
1 ml ethanol 90%, ngâm 1 0 - 1 5 phút, \ắy \ - 2 giọt
dịch ethanol này nhỏ lên bản kính, hơ nóng nhẹ đến
gần khô, thêm 1 giọt acid hydrocloric đậm đặc, đậy lá
kính, để yên 5 - 1 0 phút, soi kính hiển vi thấy nhiều
tinh thể hình kim màu vàng riêng lẻ và xếp thàrih bó.
c. Quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365
nm bột dược liệu phát quang màu vàng sáng.
Định Iưọng
Dụng dịch thử: Cân chính xác khoảng 0,5 g bột dược
liệu (qua rây có kích thước mắt rây 1 mm), cho vào
bình nón nút mài có dung tích 100 ml (song song xác
định độ ẩm), thêm 1 ml dung dịch natri hydroxỵd
25%, dùng đũa thuỷ tinh trộn đeu, đậy nút, đe ở nhiệt
độ phòng 2 giờ, thêm vào bình 50 ml ether, lắc 15
phút rồi để yên 17 giờ, lắc 15 phút, lọc qua giấy lọc
vào bình định mức có dung tích 50 ml, tráng bình và
giấy lọc bằng ether, thêm ether đến vạch, lắc đều. Hút
chính xác 10 ml dịch chiết ether, cho vào bình lắng
gạn có dung tích 50 ml và tiến hành ehiết berberin

bằng dung dịch acid sulfuric 2% ba lần với 20, 10, 10
ml, dùng thuốc thử là dung dịch acid silicovolfranTiic
5% (TT). Gộp dịch chiết aciđ vào bình định mức 50
ml, thêm duiig dịch acid sulfuric 2% đến yạch, lắc đều
và đo độ hấp thụ của đung dịch ở bước sóng 420 nm
(Phụ lục 31).
Dung dịch chuẩn: Dung dịch berberin 0,2% trong
dung dịch acid sulfuric 2% (dung dịch A). Hút chính
xác 1 ml đung dịch A (tương đưoíng với 2 mg berberin
chuẩn) cho vào bình định mức 50 ml, thêm dung dịch
acid sulfuric 2% đến vạch, lắc đều, đo mật độ quang ở
bước sóng 420 nm.
Mẫu trắng là dung dịch acid sulfuric 2%.
Hàrin lượng berberin được tính theo công thức:
Dm X 100
% berberin =
D c x a x ( lO O - b )
Dm: Mật độ quang của dung dịch thử.
Dc: Mật độ quang của dung dịch chuẩn
a: Lượng cân dược liệu (g)
b: Độ ẩm dược liệu
Hàm lượiig berberin chứa trong dược liệu khô không
được ít hon 1,5%.
Chế biến
Thu hái gần như quanh năm, mang về thái mỏng, phơi
hay sấy khô.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, tránh mốc, mọt.
VIỄN CHÍ (Rễ)
Radix Polygalae
Rễ phơi hãy sấy khô của cây Viễn chí lá nhỏ hay cây
Viễn chí Xiberi tức viễn chí lá trứng {Polygala sihirica
L .),h ọ Viễn chí (Polỵgaỉaceae).
Mô tả
Rễ đã bỏ lõi gỗ hình ống hoặc từng mảnh, thường
cong queo, dài 5 - 15 cm, đường kính 0,3 - 0,8 cm,
đầu rễ có khi còn sót phần gốc thân, m ặt ngoài
m àu xám hoặc xám tro, có những nếp nhăn và
đường nứt ngang, các vết nhăn dọc nhỏ, vết rễ
nhánh như núm nhỏ. Mặt cắt ngang có lớp vỏ màu
nấu nhạt, ruột rỗng (đã bỏ gỗ). Đối với rễ chưa bỏ
lõi gỗ, khi cắt ngang thấy lớp gỗ trẵng xám và có
chỗ rách. Lớp vỏ dễ tách khỏi gỗ. Vị đắng, hơi cay,
kích thích khi nhấm.
Vi phẫu
Rễ đã bỏ lõi gỗ: Lớp bần khoảng 10 hàng tế bào. Tế
bàỡ_ mô mềm vỏ chứa nhiều giọt dầu, đôi khi chứa
tinh thể calci oxalat hình lăng trụ. Trong mô mềm có
những chỗ rách ngang. T ế bào libe nhỏ nhăn nheo, ở
♦
gần tầng phát sinh gỗ có nhiều chỗ rách nằm theo
hướng xuyên tâm. Rễ chưa bỏ lõi có phần gỗ tạo bởi
vòng ống mạch, sợi gỗ và mô mềm gỗ. Tia ruột gồm
1 - 3 dãy tế bào.
Soi bột
Bột màu nâu nhạt. Soi kính hiển vi thấy: Mảnh bần
màu vàng nâu nhạt. Nhiều mảnh mô mềm tế bào dài
hoặc hơi tròn chứa nhiều giọt dầu. Có những giọt dầu
đứng riêng lẻ. Mảnh ống mạch, mạch vạch, đôi khị
kèm theo sợi gỗ. Nếu bỏ hết lõi gỗ thì không thấy
mảnh mạch ở bột.
Định tính
A. Lấy 0,5 g bột dược liệu, cho vào ống có nút mài,
thêm 10 ml nước nóng, duy trì nhiệt độ khoảng 10
phút, lắc nnạnh trong I phút, bọt hình thành bền ít nhất
10 phút.
B. Nước sắc dược liệu trong dung dịch natri clorid
đẳng trương trộn với dung dịch máu đã loại fibrin, sẽ
gây hiện tượng phá huyết.
c. Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 2 ml anhydrid acetic
(TT), lắc mạnh, để lắng 2 phút, lọc. Lấy dịch lọc thêm
1 ml acid sulfuric (TT) để có hai lớp dung dịch phân
tách rõ, phần tiếp giáp giữa 2 dung dịch này sẽ hiện ra
màu nâu đỏ rồi chuyển dần sang màu lục đen.
Độ ẩm
Kliông quá 14 % (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không quá 6% (Phụ lục 7.6).
T ạp chất (Phụ lục 9.4).
Lõi gỗ còn sót lại: Không quá 3%.
Thân lá còn sót iại: Không quá 2%.
Tạp chất khác: Không q u a i %.
Chế biến
Thu hoạch vào mùa xuân, mùa thu, đào lấy rễ Viễn
chí, loại bỏ rễ con và tạp chất, rửa sạch, phơi hoặc sấy
khô.
Bào chế
Lấy rễ Viễn chí, rửa nhanh, ủ mềm, cắt đoạn, phơi
hoặc sấy khô.
Viễn chí chế: Lấy Cam thảo, thêm nước thích hợp, sắc
lấy nước bỏ bã, cho Viễn chí sạch vào đun nhẹ cho hút
hết hết nước sắc Cam thảo, lấy ra phơi hoặc sấy khô. Cứ
100 kg Viễn chí dùng 6 kg Cam thảo.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào kinh tâm, thận, phế.
Công năng, chủ trị
An thần, ích trí, trừ đờm, tiêu thũng, ơ iủ trị: Tâm thận
bất giao, hoảng hốt mất ngử, hay mê, hay quên, hồi
hộp đánh trống ngực, tinh thần hoảng hốt, ho đờm
lỏng, mụn nhọt thũng độc, vú sưng đau.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán,
thường phối hợp với các vỊ thuốc khác.
Kiêng kỵ
Cơ thể thực nhiệt không nên dùng.
V ỏ QUẢ L ự u
Perìcarpỉum Granati
Thạch íựu bì
Vỏ quả phơi hay sấy khô của cây Lựu {Púnica
granatum L.), họ Lựu (Punicaceae).
iviô tả
Vỏ hình phiến hoặc hình quả bầu không đều, lớn nhỏ
không đồng nhất, dày 1 , 5 - 3 mm. Mặt ngoài màu nâu
đỏ, màu vàng nâu hoặc màu nâu tối, hơi sáng bóng,
thô, có nhiều núm nhô lên, đôi khi có đài không rụng
hình ống nhô lên và cuống quả ngắn, thô hoặc vết
cuống quả. Mặt trong màu vàng hoặc màu nâu đỏ, có
vết còn sót lại của cuống quả dạng lưới nhô lên. Chất
cứng, giòn, mặt bẻ màu vàng hơi có dạng hạt nhỏ.
Không mùi, vị đắng, se.
Soi bột
Màu nâu đỏ, tế bào đá hình gần tròn, hình chữ nhật, ít
khi có dạng phân nhánh, đưòng kính 27 - 102 fom, thành
tế bào tương đối dày, khoang bào lón, một số chứa chất
màu nâu. Tế bào biểu bì hình vuông hoặc hình gần
vuông, thành tương đối dày. Tinh thể calci oxalat hình
lăng trụ có đường kính 10 -2 5 Ịim. Mạch xoắn và mạch
lưới, đường kính 12 - 18 ^m. Hạt tinh bột gần tt-òn,
đường kính 2-10 |im.
Định tính
Lấy khoảng 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml nước, đun
cách thuỷ khoảng 10 phút ở 60°c. Lọc nóng, lấy 1 ml
dịch lọc, nhỏ 1 giọt dung dịch sắt (III) clorid 1% trong
ethanol (TT), sẽ hiện màu lục thăm.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16, 1 g, 105°c, 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 6% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa thu, khi quả chín, thu thập vỏ
quả, rửa sạch, bóc bỏ màng sót lại, phơi khô.
Bào chế
Thạch lựu bì: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái miếng,
phơi hoặc sấy khô.
Thạch lịru bì thán: Lấy Thạch lựu bì, sao to lửa đến khi
mặt ngoài dược liệu đen xém, bên trong có màu nâu,
để nguội.
Bảo quản
Để nơi khô.
Tính vị, quy kinh
Toan, sáp, ôn. Vào kinh đại trường.
Công năng, chủ trị
Sáp tràng, chỉ tả, chỉ huyết, khu trùng. Chủ trị: Đau
bụng tiêu chảy lâu ngày, lỵ lâu ngày, đại và tiểu tiện ra
máu, sa trực tràng, sa dạ con, băng huyết, dong huyết,
bạch đới, trùng tích (giun, sán).
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Mới bị đi lỵ thì không nên dùng.
V ỏ QUÍT
Pericarpium C itrí reticulatae perenne
Trần Bì
Vỏ quả chín đã phơi hoặc sấy khô và để lâu năm của
cây Quít (Citrus reticulata Blanco), họ Cam
{Rutaceaè).
Mô tả
Vỏ cuốn lại hoặc quăn, dày 0,1 - 0,15 cm, có mảnh
còn vết tích của cuống quả. Mặt ngoài màu vàng nâu
hay nâu nhạt, có nhiều chấm màu sẫm hcfn, lõm xuống
(túi tiết). Mặt trong xốp, màu trắng ngà hoặc hồng
nhạt, thường lộn ra ngoài, v ỏ nhẹ, giòn, dễ bẻ gãy.
Mùi thơm, vị hơi đắng, hơi cay.
Vi phẫu
Vỏ quả ngoài gồm một hàng tế bào nhỏ hình vuông,
phía ngoài có lớp cutin và lỗ khí. Mô mềm vỏ quả giữa
là những tế bào hình chữ nhật, màng mỏng. Rải rác có
tinh thể calci oxalat hình khối, hình quả trám, túi tiết
tinh dầu to tròn hay hình trái xoan. Đôi khi nhìn thấy
bó libe-gỗ theo chiều dọc. Lớp trong của vỏ quả giữa
cấu tạo bởi những tế bào hơi uốn lượn.
Soi bột
Tế bào vỏ ngoài hình nhiều cạnh, màu vàng nhạt,
màng hơi dày. Mảnh mô mềm vỏ quả giữa gồm những
tế bào màng mỏng, hình chữ nhật. Mảnh mạch vòng,
mạch xoắn. Tinh thể calci oxalat hình khối hay hình
quả trám.
Định tính
Cho 2 g bột dược liệu vào một bình nón 100 ml, thêm
10 ml ethanol 96%, đun sôi hồi lưu trên cách thuỷ
trong 10 phút. Lọc lấy dịch lọc chia làm ba phần và
làm các phản ứng sau:
A. Lấy 2 ml dịch lọc, thêm một ít bột magnesi (TT),
10 giọt acid hydrocloric đậm đặc (TT), sau vài phút,
xuất hiện màu đỏ hồng.
B. Lấy 2 ml dịch lọc, thêm vài giọt dung dịch sắt (III)
clorid 5% (TT), sẽ xuất hiện màu xanh đen.
c . Lấy 2 ml dịch lọc, thêm vài giọt dung dịch natri
hydroxyd 10% (TT), sẽ xuất hiện màu vàng cam kèm
theo một ít tủa.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
T ro toàn phần
Không qua 5% (Phụ lục 7.6).
Tro không tan trong acid hydrocloric
Không qua 1% (Phụ lục 7.5).
T ạp chất (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vỏ cam trộn lẫn: Không quá 10%.
Tạp chất khác; Không quá 1%.
Định IưọTig
Cân chính xác khoảng 1 g bột dược liệu (qua rây có
kích thước mắt rây là 1,250 mm), cho vào bình
Soxhlet, thêm 100 ml ether dầu hoả (sôi 30 - 60°C)
(TT), đun hổi lưu trên cách thuỷ trong một giờ và loại
bỏ dịch chiết ether. Sau đó chuyển dược liệu sang một
bình nón 200 ml và chiết tiếp bằng cách đun hồi lưu
trên cách thuỷ với methanol (TT) trong 30 phút (50 ml
X 3 lần). Cho dịch chiết vào một chén sứ (hoặc chén
thuỷ tinh), tráng bình nón bằng m ethanol (10 ml X 2
lần) và gộp chung vào chén sứ trên. Bốc hơi dịch chiết
trên cách thuỷ cho đến cắn khô. Thêin vào cắn 5 ml
nước, khuấy và để yên 10 phút, lọc qua phễu lọc xốp,
tiếp tục rửa cắn bằng nước (5 ml X 4 lần) và loại bỏ
nước rửa. Hoà tan cắn bằng dung dịch natri hydroxyd
0,1% trong ethanol 75% (TT) và điểu chỉnh đến thể
tích 100 ml trong bình định mức (dung dịch A). Lắc
kỹ, lấy chính xác 2 ml dung dịch A, cho vào một bình
định mức 25 ml, thêm dung dịch natri hydroxyd 0,1%
trong ethanol 75% (TT) cho đến vạch và lắc kỹ. Sau
một giờ kể từ khi bắt đầu hoà tan cắn, đo độ hấp thụ ở
bước sóng 362 ± 2 nm (Phụ lục 3.1). Tính hàm lượng
hesperidin (C28H 35O 15. HịO), lấy 166 là giá trị của A
(1%, lem).
Hàm lượng hesperidin trong vỏ quả không được thấp
hơn 3 ,0 % tính theo dược liệu khô kiệt.
C hế biến
Từ mùa đông năm trước đến mùa xuân năm sau, hái
quả chín, bóc lấy vỏ phơi hay sấy nhẹ đến khô.
Bào chế
Loại bỏ tạp chất, tẩm nước, ủ mềm, thái sợi, phơi âm
can đến khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kinh
Khổ, tân, ôn. Vào hai kinh phế, tỳ.
Còng năng, chủ trị
Lý khí, kiện tỳ, táo thấp, tiêu đàm. Chủ trị: Thượng vị
đầy trướng, ăn kém, nôn mửa, tiêu chảỵ, ho đờm
nhiều.
Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 3-9 g, dạng thuốc sắc.
VÔNG NEM (Lá)
Polium Erythrìnae
Lá đã phơi khô của cây Vông nem {Erythrina variei^ata
L.), họ Đậu {Pahưceae).
Mô tả
Lá có cuống dài gồm ba lá chét. Mỗi lá chét hình
gần như ba cạnh, đầu lá thuôn nhọn, đáy vát tròn,
mép lá nguyên, mặt lá nhẵn. Mỗi lá chét dài 6 - 1 3
cm, rộng 6 - 1 5 cm. Lá chét giữa thường có chiều
rộng lớn hơn chiều dài, lá khô có màu lục xám,
nhãn nheo, nhàu nát. Thường cắt bỏ cuống hoặc để
cuống dài dưới 1 cm.
Vi phẫu
Phần gân giữa: Biểu bì trên và biểu bì dưới gồm một
lớp tế bào xếp đều đặn, riêng biểu bì dưới có mang lỗ
khí và lông tiết hình trứng, đầu đa bào, chân đơn bào
rất ngắn. Sát lớp biểu bì trên và dưới có mô dày.
Trong mô mềm rải rác có calci oxalat hình thoi và
hình đa giác. Libe - gỗ xếp thành một vòng ở chính
giữa gân lá. Vòng mô cứng bao bọc bên ngoài các bổ
libe - gỗ. Mô mềm gồm những tế bào hình tròn to,
màng mỏng.
Phần phiến lá: Dưới biểu bì trên là mô mềm giậu
gồm 2 lóp tế bào dài, dưới là mô mềm khuyết. Từng
quãng có những bó libe - gỗ của gân nhỏ nối liền
biểu bì trên và biểu bì dưới, cắt ngang mồ mềm giậu
và mô mềm khuyết. Rải rác có calci oxalat hình thoi
và hình đa giác.
S o ib ộ t
Mảnh biểu bì trên gồm tế bào nhiều cạnh, ngoằn
ngoèo, màng mỏng. Mảnh biểu bì dưới có lỗ khí kiểu
cà phê và lông tiết hình trứng đầu đa bào (gồm 4 - 6
tế bào xếp chồng lên nhau), chân đơn bào rất ngắn,
mảnh gân lá tế bào hình chữ nhật màng mỏng, có
chứa calci oxalat hình thoi và hình đa giác. Mảnh mô
mềm giậu, bó sợi màng hơi dày. Mảnh mạch mạng,
mạch xoắn.
Định tính
Lấy 2 g bột dược liệu cho vào bình nón dung tích 50
ml, thấm ẩm bằng amoniac đậm đặc (TT), rồi cho vào
bình 1 5 - 2 0 ml cloroform (TT), lắc nhẹ, đặt trên cách
thuỷ sôi trong 2 - 3 phút, lọc vào bình gạn qua giấy lọc
đã được thấm ẩm bằng cloroform. Lắc 2 lần, mỗi lần
với 5 ml dung dịch acid hydrocloric 0,1 N. Để yên cho
dung dịch tách thành 2 lớp, gạn lấy lớp acid. Gộp dịch
chiết acid rồi chia vào 3 ống nghiệm để làm cầc phản
ứng sau:
Ông 1: Thêm 2 giọt thuốc thử Bouchardat (TT) sẽ xuất
hiên tủa nâu
Ống 2: Thêm 2 giọt thuốc thử Mayer (TT) sẽ xuất hiện
tủa vàng nhạt
Ống 3: Thêm 2 giọt thuốc thử Dragendorff (TT) sẽ
xuất hiện tủa vàng cam
Định ỉưọtig
Gân chính xác khoảng 10 g bột dược liệu cho vào bình
nón 250 ml, thêm 100 ml ethanol 96% (TT), đun hồi
lưu cách thuỷ trong 30 phút. Lọc qua bỗng. Làm lại như
trên vài lần cho đến hết alcaloid (thử bằng thuốc thử
Mayer). Gộp toàn bộ dịch chiết, bốc hơi dung môi đến
cắn. Hoà tan cắn với dung dịch acid sulfuric 2% (TT) (3
lần, mỗi lần 10 ml). Lọc dung địch acid này qua bông
vào bình lắng gạn, rửa bồng với một ít dung dịch acid
sulfuric 2%. Kiềm hoá dịch acid này bằng amoniac
đậm đặc (TT) đến pH 10. Sau đó chiết lại bằng
cloroform (TT) (5 lần, mỗi lần 10 ml). Gộp toàn bộ
dịch chiết cloroform , làm khan nước bằng natri Sulfat
khan (TT), lọc vào chén cân đã sấy khô và cân bì trước,
rửa natri Sulfat bằng 5 ml clorofoiTn rồi lọc vào chén
cân, đem bốc hơi cloroform trên cách thuỷ đến cắn. Sấy
ở 100°c đến khối lượng không đổi và đem cân. Hàm
lượng alcaloid toàii phần ít nhất là 0,15%.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 5.16).
T rò toàn phần
Không quá 8% (Phụ lục 7.6).
T ro không tan tro n g acid hydrocloric
Không quá 2,5% (Phụ lục 7.5).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
C h ế b iế n
Thu hòạch vào tháng 3 - 5 , khi trời khô ráo, cắt lấy lá
bánh tẻ không bị sâu, phơi hoặc sấy đến khô (phơi âm
can).
Bảo quản
Để nơi khô, mát.
T ính vị, quy kinh
Khổ, bình. Vào các kinh tâm, can, tỳ.
Công năng, chủ trị
Khứ phong thấp, thông kinh lạc, an thần, thông huyết,
tiêu độc, sát trùng, tiêu tích. Chủ trị: Hồi hộp, ít ngủ,
mất ngủ, trẻ em cam tích, viêm ruột, ỉa chảy, kiết lỵ,
phong thấp, ung độc, viêm da, lở chảy nước.
Liều lượng, cách dùng
Ngày dùng 4 - 6 g, dạng thuốc sắc.
XẠ H Ư Ơ N G
M o sc h u s
Chất tiết ra trong túi thơm đã khô của các loài Hươu
xạ đực trưởng thành: Lâm xạ {Moschus herezovski
Flerov), Mã xạ {Moschus A7/c//?/(7Y.v Przewalski),
Nguyên xạ {Moschus moschiferus Linnaeus), họ Hươu
(Moscbidae).
Về mặt dược liệu, chia ra 2 loại: Túi nguyên vẹn xạ
hương (Mao xác xạ hương) và hạt, bột xạ hương (Xạ
hương nhân).
Mô tả
Mao xác xạ hương: Túi hình tròn dẹt hay bầu dục,
đườiig kính 3 - 7 cm, dày 2 - 4 cm. Da ở miệng túi
màu nâu, hơi phẳng có lông nhỏ, mịn, màii nâu xám
hoặc màu trắng mọc dày sít nhau vòng quanh từ 2 phía
một cái lỗ nhỏ nằm ở trung tâm. Dưới lông là lớp da
mỏng trong có các tuyến và sản phẩm tiết ra là xạ
hương. Túi xạ nặng khoảng 15 -4 5 g, có khi nặng tới
60 g, 60% là chất xạ hương. M ặt kia, có màng da màu
nâu hơi pha màu tía, không có long, hơi có vết nhăn,
sợi cơ có tính đàn hồi. Dùng kéo cắt ra thấy lớp màng
da giữa có màu nâu, hoặc nâu xám, trong suốt, lớp
màng da trong GÙng màu nâu, bên trong có chứa hạt
hay bột xạ hương (xạ hương nhân) có lẫn một ít biểu
mô bong ra (ngân bì). Chất tương đối mểm, mùi thơm
đặc biệt.
Xạ hương nhân của Hươu xạ hoang dã: Chất mềm, có
dầu, nhuận, xốp. Dạng hạt bên trong gọi là "Dương
môn tử", hình cầu, không đểu, đường kính 3 mm. Mặt
ngoài màu đen tím, sáng bóng, dầu nhuận, hơi có vân.
Mặt bẻ có màu nâu thẫm hay nâu vàng. Dạng bột
thường có màu nâu hoặc nâu vàng, có lẫn ít biểu mô
bong ra và lông nhỏ.
Xạ hương nhân của Hươu xạ nuôi: Hạt hình dải ngắn
hoặc hình khối không đểu. Mặt ngoài không phẳng,
đen tím hay nâu thẫm, có dầu hơi sáng bóng, có lẫn
một ít lông và biểu mô bong ra, hương thơm ngát khác
thường. Vị hơi cay, hơi đắng pha mặn.
Đ ịnh tính
A. Dùng kim đặc chế có rãnh máng gọi là " tào châm"
cắm vào miệng lỗ túi mao xác xạ hương, quay kim
một vòng, lấy xạ hương nhân ra để quan sát kiểm
nghiệm ngay: Xạ hương nhân nở dần lên trong máng
tiêm, phồng lên trên mặt máng, gọi là "mao tào". Xạ
hương nhân nhuận dầu, mặt xốp, không có góc nhọn,
hương thơm ngát, không lẫn vật lạ như sợi lông và
không có mùi khác thường.
B. Lấy một ít bột Xạ hương nhân, để trong lòng bàn
tay, cho them nước cho mềm, vê thành khối rồi ấn nhẹ
ngón tay lên trên, xạ hương tan không dính ngón tay,
không bám vào tay hay kết lại thành khối.
c. Lấy một ít bột Xạ hương nhân, cho vào chén nung,
đốt. Lúc đầu hạt nứt ra sau chảy và phồng lên tựa hạt
châu, mùi thơm ngát toả ra, không khét như mùi thịt
và lông cháy, không bốc lửa, hoặc không xuất hiện
đốm lửa. Sau khi nung xong, cắn còn lại màữ trắng
hoặc màu trắng xám.
D. Bột Xạ hương nhân có màu nâu hoặc nâu vàng, soi
kinh hiển vi thấy: Nhiều hạt vô định hình tập hợp
thành khối trong suốt hoặc trong mờ, màu vàng nhạt
hay nâu nhạt. Trong khối có tinh thể không đều, hình 8
cạnh hay hình trụ vuông, nằm rải rác hay tụ lại, có giọt
dầu tròn, đôi khi thấy có sợi lông nhỏ và biểu mô bong
ra.
E. Tliả bột Xạ hương nhân vào nước sôi, bột tan ngay,
mùi thơm toả mạnh, nước có màu hơi vàng, không có
cặn.
F. Lấy 0,1 g Xạ hương nhân, thêm 10 ml ethanol
loãng (3 phần ethanol (TT) với 5 phần nước), đun hồi
lưu trong cách thuỷ 15 phút, lọc. Lấy 3 ml dịch lọc
cho vào cốc cao 3 cm, đường kính 3 cm, trên miệng
cốc treo một băng giấy lọc 20 mm X 300 mm, nhúng
một đầu giấy lọc vào dịch lọc, để trong 1 giờ. Lấy giấy
lọc ra, để khô ở nhiệt độ phòng, đem quan sát dưới
ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm, thấy phần trên
của giấy lọc có huỳnh quang vàng sáng, phần giữa có
huỳnh quang màu lơ tím, đôi khi cả 2 phần trên và
giữa của giấy lọc đều eó huỳnh quang màu vàng sáng
đến vàng lục (xạ hương nhân của con Nguyên xạ).
Tạp chất
Xạ hưong nhân: Không có lông hoặc có ít hoặc lẫn rất
ít lông của mao xác xạ hương. Soi kính hiển vi:
Không được lẫn tạp chất và biểu mô động vật khác
hoặc thực vật.
Chất màu
Quan sát duới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm
không được có dải huỳnh quang nâu đỏ và tối hoặc
các dải huỳnh quang sáng bóng khác.
Độ ẩm
Lấy 0,3 g được liệu, làm khô 24 giờ trong bình hút ẩm
bằng phospho pentoxyd (có hút chân không), độ ẩm
không được quá 35%.
Tro toàn phần
Không được quá 6,5% (Phụ lục 7.6). Dùng 0,2 g Xạ
hưcmg nhân.
Chếbiến
Xạ hương của hươu xạ hoang dã thường thu hoạch vào
mùa đông và mùa xuân. Sau khi săn được hươu xạ, cắt
lấy túi thơm, phơi âm can gọi là Mao xác xạ hương.
Mổ túi thơm, trừ bỏ da bìu được Xạ hương nhân.
Xạ hương của hươu xạ nuôi: Lấy Xạ hưcmg trực tiếp từ
trong túi thơm ra phơi âm can hoặc để trong dụng cụ
làm khô thích hợp đến khô được Xạ hương nhân.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín, tránh ánh sáng,
tránh sâu mot.
Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào các kinh tâm, tỳ.
Công năng, chủ trị
Khai khiếu, tỉnh thần, hoạt huyết, thông kinh, tiêu
thũng, chỉ thống. Chủ trị; Nhiệt bệnh, tinh thần hôn
ám, trúng phong, đàm quyết khí uất bạo quyết, trúng
ác hôn mê (chân tay lạnh ngắt, mê man đột ngột), kinh
nguyệt bế tắc, hòn cục, khó đẻ, tử thai, thượng vị đau
dữ dội, ung thũng, tràng nhạc, họng sưng đau, sưng
đau do sang chấn, đau tê bại liệt.
Cách dùng, liều lưọBg
Ngày dùng 0,03 - 0,1 g, dạng hoàn tán. Có khi dùng
bôi ngoài da với lượng thích hợp .
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không được dùng.
XÍCH THƯỢC (Rễ)
Radix Paeoniae
Rễ đã phơi khô của cây Thược dược {Paeoniu
iactiflora Pall.) hoặc cây Xuyên xích thược {Paeonia
veitchii Lynch), họ Hoàng Liên {Ranimculaceae).
Mô tả
Dược liệu hình trụ hơi cong, dài 5 - 4 0 cm, đường kính
0,5 - 3 cm. Mặt ngoài màu nâu, thô, có vân nhăn và
rãnh dọc, có vết của rễ con và lỗ vỏ nhô lên theo chiều
ngang, đôi khi vỏ ngoài dễ bị tróc. Chất cứng và giòn,
dễ bẻ gẫy, mặt bẻ màu trắng phấn hoặc hồng, v ỏ hẹp,
gỗ có vân xuyên tâm rõ, đôi khi có khe nứt. Mùi hơi
thơm, vị hơi đắng, chua và chát.
Vi phẫu
Bần gồm vài hàng tế bào nâu. Tế bào mô mềm của vỏ
dạng kéo dài ra theo hướng tiếp tuyến. Libe tương đối
hẹp. Tầng phát sinh xếp thành một vòng. Tia gỗ tương
đối hẹp, mạch gỗ xếp theo hưÓTng xuyên tâm, kèm theo
có các sợi gỗ. Các tế bào mô mềm chứa các cụm tinh
thể calci oxalat và hạt tinh bột.
Định tính
A. Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml nước, đun sôi
và lọc. Lấy dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử sắt (III)
clorid (TT), sẽ xuất hiện tủa đen hơi xanh da trời.
B. Phưorng pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4)..
Bản mỏng: Silicagel G, hoạt hoá ở 110“C trong 1 giờ.
Hệ dung môi khai triển: Cloroform- ethyl acetat -
methanol - acid formic (40:5:10:0,2).
Dung dịch thử: Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml
ethanol (TT), lắc kỹ trong 5 phút, lọc. Bốc hơi dịch lọc
đến khô, hoà tan cặn trong 2 ml ethanol (TT) được
dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan chất đối chiếu
paeoniflorin trong ethanol (TT) thành dung dịch có
chứa 2 mg paeoniflorin trong 1 ml. Nếu không GÓ
paeoniflorin thi dùng 0,5 g bột Xích thược, chiết như
dung dịeh thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ 4 1^1 mỗi dung dịch
trên lên bản mỏng. Triển khai sắc ký xong, lấy bản
mỏng ra phơi khô ngoài không khí. Phun dung dịch
vanilin 5% trong acid sulfuric đậm đặc (TT), hơ nóng
đến khi xuất hiện rõ vết sắc ký. Trên sắc ký đồ, dung
dịch thử phải có vết cùng giá trị Rf và màu sắc với vết
trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Chế biến
Thu hái vào mùa xuân, thu. Đào lấy rễ, loại bỏ thân, rễ
con, đất cát, phơi khô.
Bào chê
Loại bỏ tạp chất, phân loại lớn nhỏ, rửa sạch, ủ mềm,
thái phiến mỏng, phơi khô. Dược liệu dạng phiến, hình
trụ, đường kính 0,3 - 3 cm, dày 0,3 - 0,5 cm, mặt cắt
có màu trắng hơi vàng hoặc màu hồng.
Bảo quản
Để nơi khô, thoáng mát.
Tính vị, quy kinh
Khổ, vi hàn. Vào kinh can.
Công nầng, chủ trị
Thanh nhiệt, lương huyết, tán ứ, ngừng đau. Chủ trị:
Ôn độc phát ban, thổ ra máu, chảy máu cam, mắt đỏ
sưng đau, can uất, sườn đau, kinh bế, hành kinh đau
bụng, hòn cục đau bụng, sưng đau do sang chấn nhọt
độc sưng đau.
Cách dùng, lỉều lưọng
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thuốc sắc.
Kiêng kỵ
Không dùng phối hợp với Lê lô.
XUYÊN BỐI M ẪU (Thân hành)
Bulbus Pritilỉarìae
Thân hành đã phơi hay sấy khô của cây Xuyên bối
mẫu {Pritillaria árrhosa D. Don), Ám tử bối mẫu
{Pritillaria imihracteata Hsiao et K.C.Hsia), Cam túc
bối mẫu {Pritìlluria przewalskii Maxim.), hoặc Thoa
sa bối mẫu {Prừilìaria delavayi Pranch.), họ Loa kèn
trắng {Liỉiaceae).
Tuỳ theo đặc tính khác nhau của các ioại Bối mẫu
nguừi ta chia ra 3 loại dược liệu: Tùng bối, Thanh bối,
Lỗ bối tưcmg ứng với 3 loài dược liệu ở trên.
Mô tả.
Tùng bối: Hình nón hoặc hình cầu, cao 0,3 - 0,8 cm,
đường kính 0,3 - 0,9cm. Mặt ngoài màu trẳng ngà, 2
vẩy ngoài kích thước rất khác nhau, v ẩ y ngoài lớn hơn
bao lấy vẩy trong, phần vẩy không bị bao bọc có hình
trăng lưỡi liềm, phần này có tên là "hoài trung bảo
nguyệt" (ôm trăng trong tay). Đỉnh thân hành kín, chồi
hình cầu hơi thon, có 1 - 2 vẩy nhỏ; đỉnh tù hoặc hơi
nhọn, gốc bằng, hơi lõm, ở giữa có chấm tròn màu nâu
xám, thỉnh thoảng thấy vết tích rễ sợi. Chất cứng,
giòn, vết bẻ trắng, có chất bột. Vị hơi đắng.
Thanh bối: Tròn dẹt, cao 0,4 - 1,4 cm, đường kính 0,4
- 1,6 cm. Có 2 vẩy ngoài đồng dạng, bọc lấy nhau.
Đỉnh mở ra có chồi và 2 - 3 vẩy nhỏ bên trong, có vết
tích của thân hình trụ, mảnh khảnh.
Lỗ bối: Hình nón dài, cao 0,7 - 2,5 cm, đường kính 0,5
- 2,5 cm. Mặt ngoài màu trắng ngà, hoặc vàng nâu, hơi
lốm đốm nâu, 2 vẩy ngoài đồng dạng. Đinh mở ra và
hơi thon, gốc hơi nhọn hoặc tương đối tù.
Soi bột
Bột màu trắng ngà. Soi kính hiển vi thấy:
Tùng bối và Thanh bối: Nhiều hạt tinh bột hình trứng
rộng, hình cầu dài hoặc bất định hình, có một số hơi
phân nhánh, đường kính 5 - 6 4 |im. Rốn hạt tinh bột
hình khe ngắn hay điểm, hoặc hình chữ V hay chữ u , có
vân mờ. Tế bào biểu bì hình chữ nhật, thành lượn sóng
nhất là ở bề mặt, đôi khi thấy lỗ khí tròn hay tròn dẹt, tế
bào không đều. Mạch xoắn, đường kính 5 - 2 6 fxm.
Lỗ bối: Hạt tinh bột hình trứng to, hình vỏ sò, hình
thận hay hình bầu dục, đường kính tới 60 |j,m, rốn hình
chữ V, hình sao hoặc hình điểm, thấy rõ vân. Mạch
xoắn và mạch lưới, đường kính 64 |j,m.
Độ ẩm
Kliông quá 12 % (Phụ lục 5.16, 1 g, 105“c , 5 giờ).
Tạp chất
Không quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tỷ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây là 3,150 mm: Không
quá 5% (Phụ lục 9.5).
Chế biến
Thu hoạch vào mùa hè, thu, đào lấy thân hành, loại bỏ
rễ con, vỏ thô, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ
thấp.
Bảo quản
Để nơi khô, đựng trong thùng hoặc lọ kín, tránh mốc
mọt.
T ính vị, quy kinh
Khổ, cam, vi hàn. Vào các kinh phế, tâm.
Công năng, chủ trị
Thanh nhiệt, nhuận phế, hoá đờm, chỉ khái. Chủ trị:
Ho ráo do phế nhiệt, ho khạn ít đòfm, ho đcím có máu,
ho do mệt mỏi (lao).
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng.3 - 9 g, dạng thuốc sắc hoặc dùng bột, hoà
với nước thuốc thang đã sắc, uống mỗi lần ĩ -2 g.
Kiêng kỵ
Không dùng phối hợp với dược liệu loại Ô đầu, Phụ
tử.
XUYÊN KHUNG (Thân rễ)
Rhizom a Ligustici wallichii
Thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Xuyên khung
(Ligusĩìciỉm wal li chi ị Fvanch.), họ Họa tản (Aịiịaceae).
Mô tả
Thân rễ (quen gọi là củ) có hình khối méo mó, nhiều
dạng, đường kính 2 - 5 cm, có nhiều đốt nhiều u
không đều nổi lên. Bề ngoài màu nâu đất, có nếp nhãn
xù xì, có vết tích của rễ con còn sót lại. Phía đỉnh có
vết thân cây cắt đi, hình tròn, lõm xuống. Chất cứng,
khó bẻ gẫy. Mặt cắt ngang màu vàng nâu, Mùi thơm,
vị cay hơi tê.
Vi phẫu
Lớp bần gồm nhiều tầng tế bào. Mô mềm vỏ tế bào
hình tròn, rải rác cổ những đám khuyết to và có ống
tiết màu vàng nâu nhạt, tầng sinh libe - gỗ. Gỗ cấp 2
gồm nhiều mạch gỗ rải rác, trong mô mềm gỗ có
màng hoá gỗ. Libe cấp 2 dày, bị cắt thành từng nhánh.
Tia ruột rộng chạy xuyên qua gỗ và libe. Mô mềm
ruột rải rác có các ống tiết màu vàng nhạt.
Soi bột
Nhiều hạt tinh bột hình tròn, bẩu dục, hình thận,
đường kính 5 - 1 6 |Lim. Rốn hình chấm, hình Y, thỉnh
thoảng có hạt kép do 2 - 4 hạt đơn tạo thành. Trong tế
bào thành mỏng có tinh thể calci oxalat dưới dạng
từng đám hình tròn, hoặc bỏ tinh thể, thỉnh thoảng có
mảnh vỡ túi tinh dầu, giọt dâu màu vàng nhạt. Mảnh
mạch mạng, mạch thang.
Định tính
A. Lấy 3 g bột dược liệu trộn với 0,5 ml amoniac 10%
(TT) thêm 20 ml cloroform (TT), ngâm 4 giờ, lắc, lọc.
Dịch lọc cho vào bình gạn, thêm 5 ml dung dịch acid
sulfuric 10% (TT), lắc, để yên cho dung dịch tách
thành 2 lớp, gạn lấy dịch acid cho vào hai ống nghiệm,
mỗi ống 1 ml dịch lọc.
Ống 1: Thêm 1 giọt thuốc thử Dragendorff (TT) có tủa
đỏ gạch.
Ông 2: Thêm 1 giọt thuốc thử Bouchardat có tủa đỏ
nâu.
B. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm vào 5 ml ether dầu hỏa,
để yên 10 phút ở nhiệt độ phòng, thỉnh thoảng lắc rồi
để yên. Lay 1 ml dịch chiết (phần trên) bốc hơi đến
khô, thêm 3 giọt dung dịch 2% acid 3,5 - dinitro -
benzoic trong methanol (TT) và 2 giọt methanol bão
hoà kali hydroxyd (TT) sẽ có màu tím hồng.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Tro toàn phần
Không qua 6% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Không quá 1% (Phụ lục 9.4).
Chế biến
Lấy thân rễ, cắt bỏ gốc thân, rửa sạch, phơi hoặc sấy
nhẹ cho khô.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.
Tính vị, quy kỉnh
Tân, ôn. Vào các kinh can, đởm, tâm bào.
Công năng, chủ trị
Hành khí hoạt huyết, trừ phong, giảm đau. Chủ trị;
Điều kinh, dưỡng huyết, nhức đầu, hoa mắt, cảm mạo,
phong thấp nhức mỏi, ngực bụng đầy trướng, ung
nhọt.
Cách dùng, liều Iưọìig
Ngày dùng 6 - 12 g, dạng thụốc sắc, thuốc bột hay
rượu thuốc.
Kiêng kỵ
Người âm hư hoả vượng không nên dùng.
XUYÊN TIÊU (Quả)
Fructus Zanthoxyli
Hoa tiêu
Quả đã phơi khô của nhiều loại Xuyên tiêu
Ợ,anthoxylum Sỹ.), họ Csm {Rutaceae).
Mô tả
Quả nhỏ, khô, thưcmg tập trung từ 1 - 3 - 5 quả trên
một cuống chùm quả, xếp thành hình sao. Quả nang,
đựờng kính 3 - 5 mm, khi chín nứt thành hai mảnh vò,
mặt ngoài màu nâu xám, có nhiều điểm tinh dẩu và
vân sần sùi hình mạng; mặt trong màu trắng xám,
nhẵn bóng. Hạt hình trứng, đường kính 2 - 3 mm, màu
đen, nhẵn bóng. Mùi thơm, vị cay tê lưỡi.
Soi bột
Màu nâu hơi ánh vàng, vị cay. Soi kính hiển vi thấy:
Đám sợi dài của vỏ quả ngoài, tế bào mô mềm của vỏ
quả hình chữ nhật hoặc đa giác dài, không màu. Mảnh
vỏ hạt màu nâu đen khó nhìn rõ tế bào, đôi khi thấy rõ
từng đám tế bào gần như hình nhiều cạnh, màu vàng
nâu. Các mảnh mạch cua cuống quả. Mảnh nội nhũ
chứa hạt aleuron và các giọt dầu.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 9.6).
Tỷ lệ hạt đã rời hẳn ra ngoài
Không quá 2% (Phụ lục 9.4).
Định lượng
Tiến hành theo phương pháp định lượng tinh dầu trong
dược liệu (Phụ lục 9.2). Hàm lưcmg tinh dầu không ít
hơn 2%.
Chế biến
Hái các chùm quả già đã chín khi các vỏ quả đã mỏ,
đem phơi khô (chỉ lấy quả, tuốt bỏ các nhánh mang phơi hoặc sấy khô, loại bỏ quả non lép, rồi xay xát,
quả). thu lấy nhân trắng, phơi hoặc sấy khô.
Bảo quản Bảo quản
Để nơi khô mát. Để nơi khô thoáng, tránh mốc, mọt.
Tính-vị, quy kính Tính vị, quy kinh
Tân, ôn. Vào ba kinh: Phế, tỳ, thận. Cam, đạm, lương. Vào các kinh tỳ, phế.
Công năng, chủ trị Công nãng, chủ trị
Ôn trung, tán hàn, trục thấp, sát trùng. Chủ trị: Đau Lợi thuỷ, thanh nhiệt, bài nùng, kiện tỳ, thẩm thấp, trừ
bụng lạnh, ho nôn mửa, ỉa chảy, có giun đũa, phong tý (tê), ngừng ỉa chảy, bổ phế. Chủ trị: Tê thấp co rút,
thấp, đau răng. viêm ruột, viêm phổi, phù thũng, cước khí, ỉa chảy do
tỳ hư, tiểu tiện không thông lợi.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 4 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc bột. Khi Cách dùng, liều lượng
chữa đau rãng, dùng nước sắc đặc ngậm 30 phút rồi Ngày dùng 10 - 30 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.
nhổ đi. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.
Kiêng kỵ Kiêng kỵ
Huyết áp cao, âm hư hoả vượng, táo bón không nên Không thấp nhiệt không nên dùng.
dùng.

Ý pĩ(H ạt)
Semen Coicis
Hạt của quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Ý dĩ
{Coix ìachryma-Johi L.), họ Lúa (Poaceae).
Mô tả
Hạt hình trứng ngắn hay hơi tròn, dài 0,5 - 0,8 cm,
đường kính 0,2 - 0,5 cm. Mặt ngoài màu trắng hay
trắng ngà, hơi bóng, đôi khi còn sót lại những mảnh vỏ
quả màu đỏ nâu. Mặt trong có rãnh hình máng, đôi khi
còn sót lại vỏ, ở đầu rãnh có một chấm màu nâu đen.
Đôi khi nhìn rõ vết của cuống quả. Rắn chắc. Chỗ vỡ
màu trắng ngà, có bột.
Vỉ phẫu
Cắt dọc theo rãnh: Nội nhũ chiếm phầir lón, màu
trắng, có nhiểu tinh bột, phôi hẹp và dài, nằm ở một
bên rãnh.
Soi bột
Hạt tinh bột hình đĩa, một số hạt hình nhẫn, đường
kính 2 - 2 1 |a.iĩi, rốn thường phân nhánh hình sao.
Độ ẩm
Không quá 12% (Phụ lục 5.16).
Tro toàn phần
Không quá 2% (Phụ lục 7.6).
Tạp chất
Khống quá 0,5% (Phụ lục 9.4).
Tỉ lệ vụn nát
Qua rây có kích thước mắt rây 2 mm: Không quá 2%
(Phụ lục 9.5).
Chế biến
Khi quả già chín, cắt lấy cả cây, phơi khô, đập lấy quả
CÁC CHÊ PHẨM ĐÔNG Dược
BỘT BÌNH VỊ
Công thức
Thương truật {Rhizoma Atractylodis}(tẩm nước vo
gạo) ^ 8g
Hậu phác {Cortex M agnolia officinalis}(tẩm gừng)
4g
Trần bì fPericarpium Citri reticulatae) (khứ bạch) 4 g
Cam thảo [Radix Glycyrrhizae} (chích) 4g
Bào chế
Tán các vị thuốc trên thành bột mịn, rây và trộn kỹ,
sấy khô đến độ ẩm qui định.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận
"Thuốc bột dùng để uống" (Phụ lục 1.6) và các yêu
cầu sau;
Tính chất
Bột màu vàng, mùi thơm nhẹ, vị đắng hơi ngọt.
Định tính
Cam thảo, Trần bì: Soi bột thuốc bằng kính hiển vi
với thị kính 5, vật kính 40 có đối chiếu với bột Cam
thảo và Trần bì chuẩn. Chế phẩm phải có các sợi
tinh thể calci oxalat của Cam thảo và các tinh thể
calci oxalat hình khối vuông hoặc hình quả trám của
Trần bì.
Độ ẩm
Không quá 9% (Phụ lục 5.16, I g, 105°C).
Độ mịn
Lấy 20 g chế phẩm, rây qua rây số 355(Phụ lục 2.16),
phần còn lại không quá 5%.
Độ đồng nhất
Lấy 20 g chế phẩm eho vào một khay giấy, dùng một
thìa nhẵn ấn nhẹ trên mặt bột thành một vệt lõm, quan
sát thấy màu của chế phẩm phải đồng nhất, không
được co màu lốm đốm.
Độ nhiễm khuẩn
Đạt yêu cầu ghi trotig phụ lục 10.7.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Điều hoà phủ vị, trừ thấp, mạnh tỳ, hành khí, tiêu đàm.
Chủ trị: Tỳ có đàm và thấp trưóng ngại, ăn uống
không tiêu gây bí tức, đầy truófng, nôn mửa, tiêu chảy.
Cách dùng và liều lượng
Ngày dùng 12g, chia làm 2 lần trong ngày, uống với
nước hoặc thêm nước, sắc lấy nưức uống.
BỘT CAM SÀI
Công thức
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 160 g
Lưu huỳnh (Sulphur) 120 g
Hoàng liên (Rhizoma Coptidis) 180 g
Mộc qua (Fructus Chaenomelis ) 120 g
Lô hội (Aloe) 300 g
Vô di (Fructus Ulmi macrocarpae) 120 g
Bào chế
Các dược liệu trên được loại bỏ tạp chất, tán thành
bột mịn (qua rây có kích thước m ắt rây 0,315 mm),
trộn đều, sấy ở 50°c đến khi đạt độ ẩm quy định.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên
luận "Thuốc bột dùng để uống" (Phụ lục 1.6) và các
yêu cầu sau;
Tính chất
Dạng bột kép mịn, màu vàng nhạt hơi xám, đồng nhất,
mùi vị đặc biệt.
Định tính
A. Lấy 0,1 g chế phẩm cho vào 1 ống nghiệm, đốt
nóng sẽ thấy mùi khí SO2 xông lên. Khí này làm mất
màu dung dịch rất loãng của kali permanganat (TT).
B. Lấy 10 g chế phẩm cho vào 1 bình nón, thêm 20
ml nước, khuấy đều và đun sôi. Để nguội, thêm 0,3 g
bột talc, khuấy đều, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc, thêm 0,1
g natri borat (TT), đun nóng cho tan. Thêm dần từng
giọt khoảng 5 ml nước, sẽ xuất hiện huỳnh quang
xanh lá cây.
c. Soi kính hiển vi với độ phóng đại thích hợp thấy:
Sợi mang tinh thể calci oxalat hình lăng trụ của Cam
thảo, so sánh với bột Cam thảo.
Độ mịn
Lấy 10 g chế phẩm rây qua rây có kích thước mắt rây
0,315 mm, phần còn lại trên rây không được quá 3%.
Độ đồng nhất
Lấy 20 g chế phẩm cho vào một khay giấy, dùng một
thìa nhẵn ấn nhẹ trên mặt bột thành một vệt lõm, quan
sát thấy màu của chế phẩm phải đồng nhất, không
được có màu lốm đốm.
Độ ẩm
Không quá 9% (Phụ lục 5.16).
Định lượng
Cân chính xác khoảng 0,4 g chế phẩm vào 1 bình nón
có nút mài, thêm 8 ml benzen (TT), lắc mạnh trong 12
phút. Lọc qua giấy lọc đã được thấm ướt bằng benzen
(TT) vào cốc đã cân bì. Dùng 5-7 ml benzen (TT) để
tráng bình, tráng 3 lần. Tập trung dịch lọc vào cốc
trên. Đem bốc hơi trên cách thuỷ ở 90°c tới cắn khô
(chú ý dễ cháy).
Để khô cốc có cắn lưu huỳnh trong bình hút ẩm có
chứa acid sulfuric đậm đặc đến khối lượng không đổi.
Hàm lượng lưu huỳnh trong 100 g chế phẩm phải đạt Bảo quản
10-12 g.’ Đóng gói kín, để nơi khô mát.
Độ nhiễm khuẩn Công năng, chủ trị
Đạt yêu cầu ghi trong phụ lục 10.7. Tán phong hàn, thanh giải nhiệt độc. Chủ trị; cảm
mạo, phát nóng lạnh, nhức đầu, hắt hơi, sổ mũi, đau
Bảo quản
người không có mồ hôi.
Trong bao bì kín, để nơi khô mát.
Cách dùng, liều lượng
Công năng, chủ trị
Ngày dùng 6 g, chia hai lần.
Tiêu cam, thanh nhiệt, giải độc, sát khuẩn. Chủ trị:
Trẻ em dùng 1/4 - 1/2 liều người lớn, tuỳ theo tuổi.
Cam sài trẻ em (toét mắt, thối tai, chốc đầu, lở mũi,
hôi mồm, bụng to, da vàng). Kiêng kỵ
Không nên ăn các chất khó tiêu. Nên ăn cháo trong
Cách dùng, liều lưọiĩg
thời gian uống thuốc.
Ngày dùng 1- 6 g tuỳ theo tuổi, chia 2-3 lần.
Kiêng kỵ
Trong khi dùng thuốc kiêng ăn cấc thứ cay, tanh, mỡ, BỘT HOẮC HƯƠNG CHÍNH KHÍ
tiết súc vật.
Công thức
Bạch chỉ (Radix Angelicae dahuricae) 120 g
Hậu phác {Cortex Magnoliae officinalis Ị(chế gừng)
BỘT CẢM CÚM
80g
Công thức Bán hạ {Rhizoma Pinelliae} (chẽ) 80 g
Bạc hà (Herba Menthae) 50g Hoắc hương (Folium Pogostemi) I 20g
Thanh cao (Herba Artemisiae carvifoliae) 300 g Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 40 g
Địa liền (Rhizoma Kaempferiae) 150 g Phục linh (Poria cocos) , 120 g
Thích gia đằng (Caulis Solani procumbentis) 150 g Cát cánh (Radix Platycodi) 80 g
Kim ngân (Ros Lonicerae) 150 g Thương truật (Rhizoma Atractylodis) 80 g
Tía tô (Folium Perillae) 150 g Đại phúc bì (Pericarpium Arecae) 120 g
Kinh giới ( Spica Elsholtziae cristatae) 150 g Tía tô (Folium Perillae) 120 g
Đại táo (Fructus Ziziphi jujubae) '65 g
Điều chê Vỏ quít (Pericarpium Cỉtri reticulatae perenne) 80 g
Thích gia đằng sấy khô ở 60°C; các vị khác sấy khô ở Gừng (Rhizoma Zingiberis) 65 g
45 °-5 0 °C .
Các vị trên được tán thành bột mịn qua rây có kích Bào chế
thước mắt rây 0,315 mm. Sau đó sấy ở 50°c đến khi Bạch chỉ: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái phiến dày 5
đạt độ ẩm quy định. mm, sấy khô nhẹ (50 - 70°C).
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận Bán hạ: Tẩm nước gừng tươi 10%, sao vàng.
"Thuốc bột dùng để uống” (Phụ lục 1.6) và các yêu Cam thảo; Cạo bỏ lớp vỏ ngoài, thái phiến, sấy khô ở
cầu sau: 7 0 -8 0 °C ,
Đại phúc bì: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, sấy khô, thái
Tính chất phiến dày 3 mm sao vàng.
Dạng bột kép mịn, màu xám đồng nhất, thoím mùi Bạc Đại táo: Bỏ hạt, sấy khô ơ 70 - 80°c.
hà, vị hơi cay. Gừng (khô): Rửa sạch, thái phiến dày 3 mm, sấy khô ở
Độ mịn 70-80°C .
Lấy 10 g chế phẩm rây qua rây có kích thước mắt rây Hậu phác: Cạo bỏ vỏ Ịóíp ngoài, làm sạch, thái phiến
0,315 mm, phần còn lại trên rây không được quá 3%. dày 5 mm, sấy khô ở 70 - 80°c.
Hoắc hương: Rửa sạch, sấy khô ở 50°c.
Độ đồng nhất Phục linh: Rửa sạch, thái phiến dày 5 mm, sấy khô ở
Lấy 20 g chế phẩm cho vào một khay giấy, dùng một 70°c - 80°c.
thìa nhẵn ấn nhẹ trên mặt bột thành một vệt lõm, quan Thương truật: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái phiến
sát thấy màu của chế phẩm phải đồng nhất, không dày 3 mm, dùng nước vo gạo đặc, tẩm vừa đủ ướt, ủ 3
được eó màu lốm đốm. giờ rồi sao vàng.
Tía tô: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, sấy khô ở 50°c.
Độ ẩm
Vỏ quít; Loại bỏ tạp chất, rựa sạch thái phiến nhỏ,
Không quá 9% (Phụ lục 5.16).
dùng 5% cám gạo, trộn đều, sao khô vàng rồi loại
Độ nhiễm khuẩn bỏ cám.
Đạt yêu cầu ghi trong phụ lục 10.7. Các dược liệu trên được tán thành bột mịn qua rây có
kích thước mắt rây 0,315 mm. Trộn đều, sau đó sấy ở Kiêng kỵ
50^C, đến khi đạt độ ẩm quy định. Không ăn các thứ khó tiêu và chất tanh, lạnh, trong
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyêri luận khi dùng thuốc. Người tân dịch khô ráo, âm hư, dùng
"Thuốc bột dùng để uống" (Phụ lục 1.6) và các yêu nên thận trọng.
cầu sau:
Tính chất CAO B ổ PH Ổ I
Dạng bột kép mịn, màu xám hơi vàng, thơm mùi Hoắc
hương, vị cay, hơi đắng. Công thức
Bách bộ (Radij( Stemonae) 50 g
Độ mịn Thạch xương bổ (Rhizoma Acori graminei) 22 g
Lấy lOg bột, rây qua rây kích thước mắt rây 0,315 Bọ mắm (Herbà Pouzolziae) 120 g
mm. Phần còn lại trên rây không được quá 3%. Tinh dầu bạc hà (Oleum Menthae) 0,2 ml
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 11 g
Độ đồng nhất
Vỏ quýt (Pericarpium Citri recticulatae perenne) 17 g
Lấy 20 g chế phẩm cho vào một khay giấy, dùng một
Cát cánh (Radix Platycodi) 12 g
thìa nhẵn ấn nhẹ trên mặt bột thành một vệt lõm, quan
Acid benzoic (Acidum benzoicum) 2g
sát thấy màu của chế phẩm phải đồng nhất, không Mạch môn (Radix Ophiopogonis) 50 g
được có màu lốm đốm. Đường trắng'(Saccharum) 900 g
Độ ẩm Menthol (Mentholum) 0,2 g
Không quá 9% (Phụ lục 5.16). Nước (Aquạ) vđ 1000 g
Điều chế
Định tính
Vỏ quýt rửa sạch, thái nhỏ ngâm với 90 ml ethanol
Soi kính hiển vi thấy: Các khối phân nhánh không đều,
50% trong 7 ngày, ép kiệt, bỏ bã.
không màu, tan trong dung dịch cloral hydrat, các sợi
Menthol và acid benzoic hoà tan với 20 ml ethanol
nấm không màu hoặc màu nâu nhạt, đường kính 4 - 6 50%.
ịam. Thịt lá chứa tinh thể calci oxalat hình kim nhỏ rải Các vị còn lại (trừ đưòng trắng và tinh dầu bạc hà) nấu
rác, đường kính 4 - 6 |uim và những đám tinh thể calci 3 lần với nước, mỗi lần 2-3 giờ. Hai lần đầu gạn nước,
oxalat, đường kính 4 - 8 fim. Mô mềm chứa nhiều tinh lọc, để riêng, lần thứ 3 ép kiệt, để lắng, lọc trong. Trộn
thể calci oxalat hình lãng trụ. Trong các tế bào mô đều 3 nước, cô đặc tới khi còn khoảng 1000 ml, cho
mềm không đều đặn chứa đầy các tinh thể calci oxalat đứờng vào khuấy tan, tiếp tục cô tới khi còn khoảng
hình kim nhỏ, dài 10 - 32 |Lim. Các tinh thể calci oxalat 950 ml. Lọc nóng, để nguội, cho cồn vỏ quýt,
hình kim thành bó dài từ 12 - 14 ịiĩĩì có trong các tế menthol, acid benzoic, tinh dầu bạc hà vào khuấy đều
bào chứa chất nhầy hoặc rải rác. Các tế bào mô mềm và đóng chai.
bao quanh các bó sợi chứa những lãng trụ calci oxalat Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận
tạo thành các sợi tinh thể. Các tế bào đã phân nhánh "Cao thuốc" (Phụ lục 1.1) và các yêu cầu sau:
có màng dày, với những vân rõ rệt. Các mảnh tế bào Tính chất
biểu bì của vỏ quả màu nâu, hơi vàng đến nâu hơi đỏ, Chất lỏng sánh, màu vàng nâu cánh gián, thơm mùi
hình nhiều góc khi nhìn từ bề mặt, các lớp cutin dày bạc hà, vị ngọt hơi cay.
tới 10 ỊLim trên bề m ặt bị bẻ gãy.
Độ trong và độ đồng n h ất
Độ nhiễm khuẩn Sánh, đồng nhất, không được có váng mốc, bã dược
Đạt yêu cầu ghi trong phụ lục 10.7. liệu và vật lạ (Phụ lục 1.1).

Bảo quản Tỷ trọng

Đóng gói trong bao bì kín, để nơi khô mát.
Công nảng, chủ trị
Giải biểu hoá thấp, lý khí .hoà trung. Chủ trị: Ngoại
cảm phong hàn, nội thương thấp trệ đau đầu, sốt cao
sợ lạnh, vùng ngực và cơ hoành bĩ tức; thượng vị đau
trướng, nôn mửa, tiêu chảy (không vi khuẩn).
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 6 - 8 g, chia làm hai lần, mỗi lần 3 - 4g,
uống với nước nóng. Trẻ em, tuỳ theo tuổi, giảm bớt
liểu dùng.
ở 20°C: Từ 1,31 - 1,32 (Phụ lục 5.15, phương pháp
dùng tỷ trọng kế).
Định tính
A. Định tính menthol
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Benzen - ethylacetat (95:5).
Dung dịch thử; Lấy 100 ml chế phẩm, chiết với ether 2
lần, mỗi lần 30 ml. Gộp các dịch chiết và để bay hơi tự
nhiên tới cắn. Hoà tan cắn trong 1 ml ethanol.
 Dung dịch đối chiếu: Hơà tan 0,05 g menthol trong 2
ml ethanol .
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 |Lil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
khai triển xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun dung dịch vanilin 1% trong acid sulfuric (TT).
Sấy bản mỏng ở 120°c trong 5 phút.'Trẽn sắc ký đồ
của dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị
với các vết trên sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu.
B. Định tính Bách bộ
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: ethylacetat - methanol - nước -
amoniac đậm đặc (100: 17: 13: 3).
Dung dịch thử: Lấy 60 ml chế phẩm, pha loãng với 60
ml nước, kiểm hoá bằng amoniac đặc tới pH 11. Chiết
bằng cloroform 2 lần, mỗi lần, mỗi lần 30 ml. Gộp các
dịch chiết và để bay hơi tự nhiên tới cắn. Hoà tan cắn
trong I ml cloroform.
Dung dich đối chiếu: Lấy khoảng 3 g bột thô Bách bộ,
thấm ẩm bằng 2 ml amoniac đặc, để yên khoảng 30
p h ú t, tiế n h à n h c h iế t n h ư d u n g d ịc h th ử , b ắ t đ ầ u từ "
chiết bằng cloroform 2 lần ....hoà tan cắn trong 1 ml
cloroform".
Cáeh tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 60 ịxì
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xoiĩg, để khô bẳn mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun thuốc thử Dragendorff. Trên sắc ký đồ của dung
dịch thử phải cho các vết có cùng màu và giá trị Rf với
các vết trên sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu,
c Định tính Cát cánh
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
. Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 1 lO^C trong 1
giờ.
Đung môi khai triển: Cloroform - methanol (9: 1).
Dung dịch thử: Lấy 100 ml chế phẩm, pha loãng với
50 ml nước, chiết yới hỗn hợp ether dầu hoả -
methanol (4:1) 2 lần, mỗi lần 40 ml. Gộp các dịch
chiết, cô trên cách thuỷ tới cắn. Hoà tan cắn trong 1
ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 1 g bột thô Cát
cánh, tiến hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 30 ỊLil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun thuốc thử là dung dịch vanilin 1% trong acid
phosphoric đậm đặc. Sấy bản mỏng ở 120°c trong 5
phút cho đến khi hiện rõ các vết. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf
với các vết trên sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu.
D. Đính tính Bọ mắm
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mong: Silicagel ỏ đã lìoạt hoá ở lio ^ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: n-Butanol - acid acetic - nước (4;
5: 1).
Dung dịch thử: Lấy 25 ml chế phẩm, pha loãng với 25
ml nước, chiết bằng ethyl acetat 2 lần, mỗi lần 25 ml.
Gộp các dịch chiết, cô trên cách thuỷ tới cắn. Hoà tan
cắn trong l ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 3 g Bọ mắm, cắt
nhỏ, chiết trên cách thuỷ 30 phút, 2 lần, mỗi lần với 40
ml ethanol 50%. Gộp các dịch chiết, cô trên cách thuỷ
tới cắn. Hoà tan cắn trong 1 ml ethanol.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 30 |il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
hơ trong hơi amoniac bão hoà. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị R|
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiêii.
Bảo quản
Đựng trong lọ kín, để nơi mát.
Công năng, chủ trị
Nhuận phế, giảm ho. Chủ trị: Các chứng ho gió, ho lâu
ngày đờm đặc, rát cổ, ráo phổi.
Cách dùng, liều Iưọtig
Ngày dùng 50 ml, ehia 2 - 3 lần. Trẻ em tuỳ theo tuổi.
CAO HY T H IÊM
Công thức
Hy thiêm (Herba Siegesbeckiae) 1000 g
Thiên niên kiện (Rhizoma Homalomenae) 50 g
Ethanol 90% (Ethanolum) 235 ml
Đường trắng (Saccharum) 130 g
Nước (Aqua) vđ 1000 ml
Bào chê
Hy thiêm: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái dài 10-15
cm.
Thiên niên kiện: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái mỏng.
Cho dược liệu vào thùng, đổ nước ngập 10 cm, dùng vi
ghìm cho dược liêu khỏi bồng lên. Đun sôi đều trong 4
giờ, thưòỉng xuyên thêm nước sôi để bù lượng nước đã
bay hơi. Gạn lấy dịch chiết, để lắng, lọc trong. Thêm
đường, cô còn khoảng 800 ml, lọc lại lần thứ hai.
Thêm ethanol 90% và điều chỉnh thể tích, khuấy đều
rồi đóng chai.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận
"Cao thuốc" (Phụ lục 1.1) và các yêu cầu sau:
T ính chất
Chất lỏng màu nâu đen, mùi thơm Thiên niên kiện, vị
ngọt.
Đính tính
Định tính Hy thiêm:
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Cloroform - methanol ( 9:1).
Dung dịch thử: Lấy 25 ml chế phẩm, pha loãng với 25
ml nước, chiết bằng ethyl acetat 2 lần, mỗi lần 25 ml.
Gộp các dịch chiết, cô trên cách thuỷ tới cắn. Hoà tan
cắn trong 1 ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 25 g Hy thiêm, cắt
nhỏ, đun sôi với 100 ml nước trong khoảng 1 giờ (luôn
bù nước bốc hơi), gạn, lọc dịch chiết, cô eòn khoảng
50 ml rồi tiếp tục chiết bằng ethyl acetat như dung
dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 )J,1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối cliiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT), sấy bản mỏng
ở 1 10°c tới khi xuất hiện các vết. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ trong và độ đồng nhất
Sánh, đồilg nhất, không được có váng mốc, bã dược
liệu và vật lạ. (Phụ lục 1.1).
Hàm lượng ethanol
19% ± 1% (Phụ lục 6.15)
Tỷ trọng
ở 20°C: 1,05 - 1,10 (Phụ lục 5.15, phương pháp dùng
tỷ trọng kế).
Bảo quản
Đựng trong lọ kín, để nơi mát.
Công năng , chủ trị
Tán phong, thông kinh lạc, hoạt huyết, trừ thấp. Chủ
trị; Các chứng phong thấp đau nhức, chân tay tê bại,
đau lưng mỏi gối, lở loét do thấp nhiệt.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 60 ml, chia 3 lần. Bệnh nặng dùng nhiều
hơn.
Kiêng kỵ
Kiêng ăn các thứ tanh, lạnh trong khi dùng thuốc.
CAO ÍCH MẪU
Còng thức
Hương phụ {Rhizoma Cyperi} (chế) 250 g
2g
Acid benzoic (Acidum benzpicum)
ích mẫu (Herba Leonuri) 800 g
Ethanol 90% (Ethanolum 90%) 180 ml
Ngải cứu (Herba Artemisiae vulgaris) 200 g
Nước (Aqua) vd 1000 ml
Đường trắng (Saccharum) 600 g
Điều chế
Hương phụ chế (Xem chuyên luận "Hương phụ") sao
vàng, xay thành bột khô.
ích mẫu, Ngải cứu; Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái dài
5-10 cm, trộn đểu, chia đôi. Một nửa cho xuống đáy
thùng, giữa để hương phụ (dựng trong túi vải thưa),
trên cùng cho nốt phầiì ích mẫu, Ngải cứu còn lại. Đổ
nước ngập dược liệu 10 cm, có vỉ ghim cho khỏi bồng
lên. Đun sôi đều trong 4 giờ, thường xuyên thêm nước
sôi để bù lượng nước đã bay hơi. Gạn lấy dịch chiết,
để lắng, lọc trong. Thêm đường, cô còn khoảng 800
ml. Lọc lại lần thứ hai. Thêm ethanol 90% và điều
chỉnh thể tích, khuấy đều rồi đóng chai.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận
"Cao thuốc" (Phụ lục 1.1) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Chất lỏng màu nâu đen, mùi thoìn dược liệu, vị ngọt
hơi đắng.
Độ trong và độ đồng nhất
Chất lỏng sánh, đồng nhất, không được có váng mốc,
bã dược liệu và vật lạ (Phụ lục 1.1).
Thêm cùng thể tích nước không được đục.
Hàm Iưọng ethanol
14% -17% (Phụ lục 6.15)
Tỷ trọng
ở 20°C: Từ 1,20 - 1,23, (Phụ lục 5.15, phương pháp
dùng tỷ trọng kế).
Định tính
Định tính ích mẫu:
Phương pháp sắc ký giấy(Phụ lục 4.1).
Giấy sắc ký FN4 hay Whatman 1.
Dung môi khai triển: n- butanol - aceton - acid acetic -
nước (70: 70; 20; 40).
Dung dịch thử; Lấy 30 ml chế phẩm, cô trên cách
thuỷ đến dạng cao mềm. Để nguội, thêm 20 g bột
nhôm oxyd trung tính (loại dùng cho sắc ký cột),
nghiền nhẹ và trộn kỹ thành hỗn hợp đồng nhất, khô
tơi (nếu cần có thể sấy nhẹ ở 50°c đến khô). Sau đó
nhồi vào một cột thuỷ tinh (dài khoảng 30 cm, đường
kính trong khoảng 2cm) đã được lót bông và có sẩn
Ig nhôm oxyd trung tính. Phản hấp phụ bằng
isopropanol với tốc độ 20 - 25 giọt /phút. Hứng lấy
khoậng 50 - 60 ml dịch chiết isopropanol, cô trên
cách thuỷ tới cạn. cắn được rửa .2 lần, mỗi lần với 3
ml ether dầu hoả (TT) bằng cách lắc nhẹ. Gạn bỏ ỉófp
ether dầu hoả. Làm khô tới cắn trên cách thuỷ, sau đó
hoà tan cắn trong 1 ml nước.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 20 g ích mẫu đã cắt nhỏ,
thêm 150 ml nước, đun sôi hồi lưu trong 1 giờ. Gạn và
lọc lấy dịch chiết nước, cô trong cách thuỷ đến dạng
cao mềm rồi trộn đều với 5 g bột nhôm oxyd trung
tính, nghiền nhẹ và trộn kỹ thành hỗn hợp đồng nhất,
khô tơi (nếu cần có thể sấy rihẹ ở 50°c đến khô). Sau
đó tiếp tục tiến hành như đối với mẫu thử, bắt đầu từ
‘nhồi vào cột thuỷ tinh ....1 ml nước”.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên giấy sắc ký 30 |J,1 Công thức II
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Đoạn triển Ô đẩu {Radix Aconiti Ị(Hai mươi gam) 20 g
khai 14 - 15 cm. Sau khi khai triển xong, sấy nhẹ ở Riềng ấm (Rhizoma Alpiniae officinaliss) 50 g
50°c - 60°c cho khô rồi phun thuốc thử 1 cho vừa đủ Đại hồi (Fructus Anisi stellati) 30 g
ẩm giấy, sấy nhẹ ở 50°c - 60°c trong 5 phút, sau đó Thiên niên kiện (Rhizoma Homalomenae) 50 g
phun tiếp thuốc thử 2. Trên sắc ký đồ của dung dịch Địa liền (Rhizoma Kaempferiae) 50 g
thử phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết Tinh dầu long não (Oleum cinnamomi camphorae) 20 ml
trên sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu. Huyết giác (Lignum Dracaenae) 30 g
Tliuốc thử hiện màu; Quế (Cortex Cinnamomi) 20 g
Dung dịch A: Hoà tan 16 g ure (TT) trong 100 ml Ethanol 90% (Ethanolum) vđ 1000 ml
nước.
Điều chế
Dung dịch B: Hoà tan 0,2 g alpha naphthol (TT) trong
Các dược liệu (trừ tinh dầu Long não) được tán thành
100 ml ethanol 90% (TT).
bột thô.
Thuốc thử 1; Trộn 5 thể tích dung dịch A với 1 thể tích
Lấy 1000 ml ethanol 90% cho vào dược liệu, ngâm 7-
dung dịch B.
Thuốc thử 2: Hoà tan 5 g natri hydroxyd (TT) trong 10 ngày trong bình kín, hàng ngày khuấy. Gạn, ép bỏ
100 ml nước, thêm 0,66 ml nước brom. bã, lọc, cho Long não vào hoà tan, thêm ethanol 90%
vừa đù 1000 ml.
Bảo quản Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu trong chuyên luận
Đựng trong lọ kín, để nơi mát. "Cồn thuốc" (Phụ lục 1.2) và các yêu cầu sau:
Công năng, chủ trị Tính chất
Bổ huyết, điều kinh. Chủ trị; Kinh nguyệt không đều, Chất lỏng trong, màu đỏ nâu, thofm mùi Quế, vị đắng.
khí hư bạch đới, băng huyết, hành kinh đau bụng, làm
cho tử cung chóng hồi phục sau khi sinh đẻ. Hàm lưọTig ethanol
Không ít hơn 70% (Phụ lục 6.15).
Cách dùng, liều luọlỉg
Ngày dùng 50 ml chia 2 lần. Bệnh nặng dùng gấp đôi. Độ trong và độ đồng nhất
Chế phẩm trong, không có bã dược liệu và vật lạ (Phụ
Kiêng kỵ lục 1.2). ‘
Phụ nữ có thai dùng nên thận trọng, kiêng ăn các thứ Chế phẩm đục khi thêm cùng một thể tích nước.
lạnh trong khi dùng thuốc.
Định tính
Chế phẩm cho phản ứng với các thuốc thử alcaloid.
CỚN XOA BÓP Bảo quản
Công thức I Bảng A, dùng ngoài. Đậy kín, để nơi mát.
Mã tiền (Semen Strychni) (Mười gam) 10 g Công năng, chủ trị
Huyết giác (Lignum Dracaenae) 10 g Tán hàn, tiêu viêm trừ thấp, tiêu ứ, thông kinh lạc, thư
Ô đầu (Radix Aconiti) (Mười gam) 10 g cân, hoạt cốt. Chủ trị:Sưng nóng đỏ đau, sưng đau do
Long não (Camphora) 10 g sang chấn, đau nhức các khớp xương, gân, bắp thịt.
Đại hồi (Fructus Illicii veri) 10 g
Một dược (Myrrha) 10 g Cách dùng, liều IưọTig
Địa liền (Rhizoma Kaempferiae) 10 g Dùng xoa bóp ngoài, liều lượng thích hỢp.
Nhũ hương (gu mmiresina Olibanum) 10 g
Kiêng kỵ
Đinh hương (Flos Syzygii aromatici) 10 g Không dùng xoa lên chỗ bị trầy da hay lở loét.
Quế (Ramulus Cinnamomi) 10 g
Gừng (Rhizoma Zingiberis) 10 g
Ethanol 90% (Ethanolum 90%) vđ 1000 ml ĐỘC HOẠT KÝ SINH THANG
Bào chế Thuốc sắc Độc h oạt ký sinh
Mã tiền đồ mềm, thái nhỏ, sấy nhẹ cho khô, rồi tán
thành bột thô cùng với các vị khác (trừ long não). Công thức
Lấy 500 ml ethanol 90% cho vào dược liệu, ngâm 5 Độc hoạt (Radix Angelicae pubescentis) 15 g
ngày trong bình kín, hàng ngày khuấy kỹ. Gạn lấy Quế (Cortex Cinnamomi) 9.g
dịch trong, bã ngâm lại lần thứ hai như trên. Gộp hai Phòng phong (Radix Saposhnikoviae) 9g
dịch chiêt, lọc, cho Long não vào hoà tan, thêm Đương quy {(Radix Angelicae sinensis) tẩm rượu}9 g
ethanol 90% vừa đủ 1000 ml. Tế tân (Herba Asari) 6g
 Xuyên khung {Rhizoma Ligustici w allichii} (tẩm Vỏ quýt (Pericarpium Citri reticulatae) 20 g
rượu) 9g Mật ong (Mel) và tá dược vđ 1000 g
Tần giao (Radix Gentianae macropyllae) 10 g
Thược dược ( Radix Paeoniaẹ lactifloraeị(sao rượu) Bào chế
'30g Ngải cứu: Loại bỏ tạp chất, tẩm ethanol 35% - 40%, ủ
Tang ký sinh (Herba Loranthi) 24 g vài giờ rồi sao đen.
Can địa hoàng (Radix Rhemanniae) 18 g Tục đoạn: Loại bỏ tạp chất, tẩm ethanol 35% - 40%, ủ
' Đỗ trọng {Cortex Euco mmiae} (tẩm gừng sao) 15 g vài giờ rồi sao vàng.
Nhân sâm (Radix Ginseng) 12 g Củ mài, Gai, Hương phụ (chế) (xem chuyên luận
Ngưu tất (Radix Achyranthis bidentatae) 15 g tương ứng). Sa nhân, Tía tô, vỏ quýt đều sao vàng.
Phục linh (Poria cocos) 12 g Các dược liệu được làm khô, tán thành bột mịn (qua
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 6g rây có kích thước mắt rây 0,200 mm). Dùng mật ong
pha loãng (mật nấu kỹ, vớt hết bọt rồi pha nước, cứ 1
Bào chê lít mật ong cho thêm 200 ml nước) để làm hoàn.
Chế biến các vị thuốc trên theo cách đã nêu trong từng Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
chuyên luận dược liệu. luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất Tính chất
Các vị thuốc trong thang phải khô, sạch, không mốc Hoàn hình cầu, đường kính 6-7 mm, màu đen bóng,
mọt. thơm mùi Hương phụ, vị ngọt đắng.
Tạp chất Định tính
Không được có. Soi bột chế phẩm bằng kính hiển vi với độ phóng đại
Độ ẩm thích hợp thấy: Những hạt tinh bột hìiih chuông của
Lấy 3 vị dược liệu bất kỳ trong thang thuốc, xác địiíh Hoài sơn; lông che chở hình chữ T rất đặc biệt của
độ ẩm theo phụ lục 9.6 (đối với dược liệu chứa tinh Ngải cứu
dầu) hoặc theo phụ lục 5.16 (đối với dược liệu khác). Bảo quản
Các vị thuốc phải đạt yêu cầu về độ ẩm đã qui định ở Đựng trong bao bì kín, để nơi mát.
từng chuyên luận.
Công năng, chủ trị
Sai số khối lượng An thai, dưỡng huyết, chỉ huyết. Chủ trị: Động thai,
Đối với từng vị thuốc; ± 10% (đối với vị có khối lượng dong huyết, khi có thai mệt nhọc, nôn, hoa mắt váng
< 10 g) hoặc ± 7,5% (đối với vị có khối lượng > 10 g). đầu, tiểu tiện vàng, đại tiện táo bón.
Đối với thang thuốc: ±10%.
Cách dùng, iiều lượng
Công năng, chủ trị Ngày dùng 60 viên, chia 2 lần. Khi động thai dùng
Khu phong, thắng thấp. Chủ trị; Can, thận đều hư, nhiều hơn. Nên dùng với trứng gà.
phong hàn, thấp tý, thắt lưng, đầu gối đau nhức, cảm
giác nặng nề, sợ lạnh, thích nóng, rêu lưỡi trắng,
mạch trì, đau khớp mạn tính do phong thấp (thiên về HOÀN BÁT TRÂN
chi dưới).
Công thức
Cách dùng, liểu lượng Đảng sâm (Radix Codonopsis) 100 g
Sắc uống mỗi ngày 1 thang. Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 150 g
Bạch truật (Rhizoma Atractylodis macrocephalae)
100 g
HOÀN AN THAI Bạch thược (Radix Paeoniae alba) 100 g
Bạch linh (Poria cocos) lOOg
Công thức
Xuyên khung (Rhizoma Ligustici wallichii) 75 g
Cao ban long (Colla Comus cervỉ) 16 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 50 g
Sa nhân (Fructus Asini stellati) 20 g
Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 150 g
Hoài sơn ( Radix Dioscoreae) 120 g
Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 80 g Bào chê
Gai (Radix Boehmeriae) 80 g Tán 8 vị thuốc trên thành bột thật mịn, rây, trộn đểu.
Tía tô (Caulis et ramulus Perillae) 12 g Nếu làm hoàn cứng thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 40 -
Hương phụ (Rhizoma Cyperi) 20 g 50 g mặt đã luyện và lượng nước thích hợp. Nếu làm
Tục đoạn (Radix Dipsaci) 42 g hoàn mềm thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 110 - 140 g
Ngải cứu (Herba Artemisiae vulgaris) 80 g mật đã luyện.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên Bảo quản
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau: Trong bao bì đóng kín, phòng chống ẩm.
Tính chất Công năng, chủ trị
Hoàn cứng màu đen nâu. Bổ khí, ích huyết. Chủ trị: Khí huyết đều hư sắc mặt
Hoàn mềm màu nâu hơi đen, nhuyễn mịn. vàng úa, chán ăn, tay chân mệt mỏi, kinh nguyệt quá
Vị ngọt, hơi đắng. nhiều.
Định tính Cách dùng, liều íưọng
A. Bạch linh, Cam thảo; Soi bột chế phẩm bằng kính Uống 2 lần/ngày. Hoàn mật ong-nước mỗi lần 6 g
hiển vi thị kính 5, vật kính 40, có so sánh với bột Cam hoặc hoàn mật ong to mỗi lần 1 hoàn (9 g).
thảo và Bạch linh chuẩn, chế phẩm phải có các sợi
nấm đặc trưng của Bạch linh và các sợi tinh thể calci
oxalat của Cam thảo. HOÀN BÁT VỊ
B. Đương quy:
Công thức
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Hoài sơn (Radix Dioscoreae) 96 g
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 1 10°c trong 1
Sơn thù (Fructus Corni) 88 g
giờ.
Dung môi khai triển; Benzen: ethylacetat (95; 5). Đơn bì (Cortex Moutan) 65 g
Dung dịch thử; Lấy 10 g chế phẩm, tán bột thô hoặc Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 105 g
cắt nhỏ, thêm 30 ml ether ethylic, lắc siêu âm 30 phút, Phụ tử (Radix Aconiti lateralis praeparata) 22 g
gạn lọc lấy dịch chiết. Chiết như trên thêm một lần Trạch tả (Rhizoma Alismatis) 65 g
nữa. Gộp các dịch chiết, để bay hơi tự nhiên đến khô. Phục linh (Poria Cocos) 65 g
Hoà cắn trong 1 ml ethanol. Quế (Cortex Cinnamomi) 22 g
Dung dịch đối chiếu: Lấy khoảng 0,5 g bột Đưofng Mật ong, đưcmg trắng (Mel,SaccharuiTi) vđ 1000 g
qui, thèm 15 ml ether ethylic rồi tiến hành tiếp như Bào chế
dung dịch thử. Q uế (nhục) cạo sạch vỏ, thái mỏng tán bột. Nếu là
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 15 quế thường phải gọt vỏ, tẩm nước Ngưu tất, Ngũ vị
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếư. Sau khi (100 ml nước sắc dùng 1 g Ngũ vị, 3 g Ngưu tất) ủ 12
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi giờ cho ngấm, sấy nhẹ (40 - 50°C) cho khô, thái nhỏ,
quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm. tán bột.
Trên sắc ký đổ của dung dịch thử phải cho các vết có Thục địa thái mỏng ( 2 - 3 mm), tẩm rượu cho ưlềm,
cùng màu và giá trị R, với các vết trên sắc ký đồ của trộn với các vị khác, giã và luyện đều với nhau, cho ra
dung dịch đối chiếu. khay, sấy khô, tán thành bột mịn, rây qua rây có kích
D. Đính tính Thục địa thước mắt rây 0,200 mm. Nấu kỹ mật ong, vớt hết bọt,
Phương pháp sắc ký lófp mỏng (Phụ lục 4.4). cứ 1 lít mật ong, thêm 200 ml nước, dùng trộn với bột
Bản mỏng; Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°C trong 1 trên, làm thành hoàn, phơi hoặc sấy khô.
giờ. Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
Dung môi khai triển: cloroform - ethylacetat (9:1). luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Dung dịch thử: Lấy 15 g chế phẩm, tán bột thô hoặc
cắt nhỏ, chiết bằng methanol 3 lần, mỗi lần 40 ml Tính chất
bằng cách đun sôi trên cách thủy 15 phút, để nguội, Hoàn hình cầu, đường kính 5 mm, màu đen bóng, mùi
gạn lọc dịch chiết, gộp các dịch chiết, cô trên cách thơm, vị ngọt.
thuỷ tới cạn. cắn được chiết bằng n- butanol 3 lần, Định tính
mỗi lần 5 ml bằng cách dùng đũa thuỷ tinh khuấy kỹ, Soi kính hiển vi với độ phóng đại thích hợp thấy: Các
gộp các dịch chiết n - butanol, lọc, bốc hơi dịch lọc hạt tinh bột hình chuông của hoài sơn, các sợi nấm
trên cách thuỷ tới cạn. Hoà tan cắn trong 1 ml ethanol. không màu của Phục linh, các sợi dài đặc biệt hình
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1,5 g Thục địa, tiến hành thoi, màu vàng nâu, màng dày khoang hẹp của Quế.
chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm.riêng biệt lên bản mỏng 20 |lì1 Độc tính bất thưòng
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi Đạt yêu cầu ghi trong phụ lục 10.6.
khai triển xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
Bảo quản
phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT), sấy bản mỏng Để nơi khô, trong bao bì kín.
ở 110°c đến khi hiện rõ Các vết. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf Công năng, chủ trị
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. ích thận khí, bổ mệnh môn hoả. Chủ trị; Mệnh môn
hoả suy, tỳ vị hư hàn, thận dương suy kém, đau lưng
mỏi gối, nửa người dưới thường lạnh, đại tiện không
rắn, rốn bụng quặn đau, đêm đi tiểu nhiều, hoặc mạch
hư nhược; hoặc hoả hư, đờm thịnh, chân hàn giả nhiệt,
suyễn thở, cước khí, phù thũng.
Thuốc dùng chủ yếu cho người già yếu.
C ách dùng, liều lưọTig
Ngày uống 15 g, chia làm hai lần, uống lúc đói; uống
xong một lúc, có thể ăn tiếp.
K iêng kỵ
Gảm sốt mới phát, có thai, táo bón, trẻ em dưới 15 tuổi
l^hông nên dùng.
HOÀN BỔ TRUNG ÍC H K H Í
Công thức
Bạch truật (Rhizoma Atractylodes macrocephalae)
23
Hoàng kỳ (Radix Astragali) 102
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 23
Sài hồ (Radix Bupleuri) 23
Đại táo (FruGtus Ziziphi jujubae) 102
Thăng ma (Rhizoma Cimicifugae) 23
Đảng sâm (Radix Campanumoeae) 128
Trần bì (Pericarpium Citri reticulatae perenne) 23
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 23
Gừng (Rhizoma Zingiberis recens) 12
Mật ong (Mel )và tá dược vđ 1000
Bào chê
Bạch truật tẩm hoàng thổ sao, Đẳng sâm tẩm gừng
sao, Cam thảo sao. Hoàng kỳ tẩm mật sao, Trần bì
thái nhỏ sao, các vị trên được sấy khô, tán thành bột
mịn qua rây có kích thước mắt rây 0,200 mm. Đại táo
cắt nhỏ bỏ hạt, gừng cắt nhỏ, cả hai vị được nấu với
300 mỉ nước đến khi táo nhừ tiết hết nước ngọt. Lọc
bỏ bã, lấy dịch lọc cô với 77 g mật ong cho tới khi
dung dịch còn khoảng 280 g. Dùng hỗn hợp này trộn
với bột thuốc trên để làm hoàn. Sấy đến khi đạt độ
ẩm quy định.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
T ính chất
Hoàn hình cầu màu đen, mùi thơm, vị ngột sau hơi
■truặt, thêm 10 ml ether ethylic (TT), lắc kỹ 10 phút,
đắng, cay. Khối lượng mỗi hoàn 10 - 12 g.
Định tính
A. Định tính Hoàng kỳ: Soi kính hiển vi có độ phóng
đại thích hợp thấy: Sợi thành bó hay rải rác, màng dày
với kẽ nút dọc trên bề mặt và nút nẻ dạng chổi hoặc
cụt ở cả hai đầu. Tế bào mô mềm với các bó sợi chứa
tinh thể calci oxalat hình lăng trụ, màng hơi hoá gỗ.
B. Định tính Đảng sâm:
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bẳn mỏng: Silicagel ,G đã hoạt hoá ở 1 lO^C trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: n- hexan - ethylacetat (4:2).
Dung dịch thử: Lấy 15 g chế phẩm, tán bột thô hoặc
cắt nhỏ, thêm 20 ml nước, dùng đũa thủ tinh dần
nhuyễn, thêm 40 ml butanol (TT), khuấy đều rồi đun
trên cách thuỷ 30 phút, gạn, lọc. Bã được chiết như
trên 2 lần nữa. Tập trung các dịch lọc, cô cạn trên cách
thuỷ tới cạn. Hoà tan cắn trong 5 ml methanol, thêm
40 ml dung dịch acid sulfuric 20% (TT), đun sôi hồi
lưu 4 giờ, để nguội, lọc, rửa cắn đến khi nước rửa
trung tính. Sấy khô cắn ở 60°c. Hoà cắn trong 20 ml
cloroform (TT) bằng cách đun nóng trên cách thuỷ,
lọc, cô dịch lọc trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn trong 1
ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 2 g Đảng sâm, cắt nhỏ, thêm
20 ml methanol, đun sôi trên cách thuỷ 20 phút, lọc,
bã được chiết như trrên 2 lần. Tập trung các dịch lọc,
cô cạn trên cách thuỷ còn khoảng 5 ml rồi tiếp tục tiến
hành chiết như dung dịch thử bắt đầu từ câu “thêm 40
ml dung dịch acid sulfuric 20% (TT)...hoà cắn trong 1
ml ethanol”
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ỊLil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun dung dịch vanilin 1% trong acid phosphoric
(TT), sấy bản mỏng ở lOO^C đến khi hiện rõ cac vết.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng
màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
c. Định tính Đương qui và Bạch truật:
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Benzen - ethylacetat (95: 5).
Dung dịch thử: Lấy 12 g chế phẩm, tán bột thô hoặc
cắt nhỏ, thêm 10 ml ether ethylic (TT), dùng đũa thủy
tinh dần nhuyễn, lắc kỹ 10 phút, lọc. Bã được chiết
như trên 1 lần nữa. Gộp các dịch chiết ether, cô trên
cách thuỷ đến cắn. Hoà cắn trong 1 ml ethanol
Dung dịch đối chiếu Đương quy: Lấy 0,3 g bột Đương
quy, thêm 10 ml ether ethylic (TT), lắc kỹ 10 phút,
lọc. Cô dịch lọc trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn trong
1 ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu bạch truật; Lấy 0,3 g bột Bạch
lọc. Cô dịch lọc trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn trong
1 ml ethanol.
Cách tiến hành: Chấm lần lượt riêng biệt lên bản mỏng
20 1^1 mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau
khi triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ
phòng rồi quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại ở
bước sóng 366 nm. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử
phải cho vết phát quang cùng màu và giá trị Rf với các
vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu Đương quy.
Sau đó, phun lên bản mỏng dung dịch vanilin 1%
trong acid sulfuric (TT), sấy bản mỏng ở lOO^C đến
khi hiện rõ các vết. Trên sắc kỷ đồ của dung dịch thử
phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên
sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu Bạch truật.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Bảo quản
Để nơi khô, tronơ bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Bổ trung ích khí, bổi bổ trung tiêu, tăng khí lực, thăng
dương cử hãm. Chủ trị; Tỳ vị suy nhược, trung khí hạ
hãm, thân thể mệt mỏi, yếu sức, ăn ít, bụng trướng tiêu
chảy lâu ngày, sa trực tràng, sa dạ con.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 20 g chia làm hai lần, cách bữa ăn hai giờ.
K iêng kỵ
Nhiệt lỵ mới phát, ra mồ hôi trộm, suyễn cấp, đau đầu
mất ngủ do huyết áp cao, nôn ra máu, thổ máu cam, có
hiện tượng khí nghịch lên không nên dùng. Kiêng ăn
các thứ sống, lạnh trong khi dùng thuốc.
HOÀN C H Ỉ TH Ự C T IÊ U Bĩ
Công thức
Chỉ thực {Fructus Aurantii immàturus} (sao cám) 20 g
Nhân sâm (Radix Ginseng) 12 g
Hoàng liên {Radix Coptidis)} (tẩm gừng, sao) 20 g
Bạch truật {Rhizonna Atractylodis macrocephalae}
(thổ sao) 12 g
Hậu phác {Cortex M agnoliae officinalis} (tẩm gừng,
sao) 10 g
Bạch linh (Poria cocos) 12 g
Bán hạ (Rhizoma Pinelliae) Ỉ2 g
Cam thảo {Radix Glycyn*hizae } (sao) 8g
Mạch nha {Fructus Hordei germinatus}(sao) 12 g
Can khươiig (Rhizoma Zingiberis) 8g
Bào chê
Sấy khô, tán nhỏ các vị thuốc trên thành bột mịn, rây,
trộn đều, chế với nước hồ (bột) thành hoàn, sấy khô.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn nước màu nâu nhạt tới nâu thẫm, mùi hơi thơm,
vị đắng.
Định tính
A. Định tính Bạch linh, Cam thảo: Soi kính hiển vi với
thị kính 5, vật kính 40 có so sánh với bột Bạch linh và
cam thảo chuẩn, chế phẩm phải có các sợi nấm đặc
trưng của Bạch linh và có cẩc sợi tinh thể calci oxalat
của Cam thảo.
B. Định tính Nhân sâm;
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: cloroform - ethylacetat -
methanol - nước (15: 40: 22: 10).
Dung dịch thử: Lấy khoảng ] 5 g chế phẩm, tán bột thô
hoặc cắt nhỏ, thêm 50 ml cloroform (TT), lắc siêu âm
30 phút, bỏ dịch chiết cloroform, bốc hơi hết
cloroform ở phần còn lại, sau đó cho thêm 5 ml nước
rồi chiết với n -butanol đã bão hoà nước 2 lần, mỗi lần
với 50 ml bằng cách lắc siêu âm 30 phút, gạn, lọc.
Gộp các dịch chiết n - butanol, rửci sạch dịch chiết với
đồng lượiig dung dịch amoniac Ỉ0% (TT) bằng cách
lắc kỹ, tách lấy lớp butanol ở trên, cô trên cách thuỷ
tới eắn. Hoà cắn trong 1 ml methanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g bột thô Nhân sâm, tiến
hành chiết như dung dịch thử, số lượng các dung inôi
lấy bằng 1/3 so với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng .biệt lên bản mỏng 20 ỊLil
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT), sấy bản mỏng
ở 105^C đến khi hiện rõ các vết. Trên sắc ký đồ của
dung dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf
với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu,
c . Định tính Hoàng liên:
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: n-butanol - acid acetic - nước (7:
h2).
Dung dịch thử: Lấy 10 g chế phẩm, tán bột thô, thấm
ẩm bằng dung dịch amoniac 10% (TT), để 30 phút,
chiết bằng ether ethylic 2 lần, mỗi lần với 40 ml, để
lắng, gạn, lọc. Gộp các dịch lọc ether, bốc hơi trên
cách thủy tới cắn. Thêm vào cắn 1 giọt dung dịch acid
hydrocloric 10% (TT) rồi hoà tan Cắn trong 1 ml
ethanol 96%.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1,5 g bột thô Hoàng liên,
thấm ẩm bằng dung dịch amoniac 10% (TT), để 30
phút, rồi tiếp tục chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 |Lil
mỗi dung dịeh thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
quan sát dưới ánh sáng tử ngoại, ở bước sóng 366 nm.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết phát
quang có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký
đồ của dung dịch đối chiếu.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Kiện tỳ, tiêu thực, hành khí, hoá thấp, trừ bĩ mãn. Bản mỏng; Silicagel G đã hoạt hoá ở lio ^ c trong 1
Chú trị: Bĩ tức (hư tính), đau thượỉig vị, chán ăn, mệt giờ.
moi. Dung môi khai triển: cloroform - ethylacetat (2:1).
Dung địch thử: Lấy 10 g chế phẩm, cắt nhỏ, thêm 10
Cách dùng, liều lưọììg
ml nước cho rã ra, thêm 50 ml hỗn hợp cloroform -
Mỗi lần 6g, ngày 2 - 3 lần.
methanol (9:1), lắc kỹ trong 1 giờ, lọc, bã được chiết
như trên một lần nữa, tập trung dịch lọc , rửa với nước
3 lần, mỗi lần 25 ml. Bốc hơi dịch chiết cloroform -
HOÀN HÀ XA ĐẠI TẠO
methanol trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn trong 30 ml
Công thức ethanol 90% đã bão hoà ether dầu hoả, rồi rửa bằng
Nhau thai nhi (Tử hà xa) { Plcicenta H o m in is}(sấy khô) ether đầu hoả đã bão hoà ethanol 2 lần, mỗi lần với 20
20 g ml. Bốc hơi dịch chiết ethanọl trên cách thuỷ tới cắn.
N s^li'u tất (Radix Achyranthis bidentatae) 50 g Hoà cắn trong 1 ml ethanol.
Đảng sâm (Radix Campanumoeae) 50 g Dung địch đối chiếu: Lấy 0,4 g tử hà xa đã tán thành
Thiên môn (Radix Asparagi) 65 g bột, thêm 25 ml hỗn hợp cloroform - methanol (9:1),
Đỗ trọng (Cortex Euco mmiae) 60 g lắc kỹ trong 1 giờ, lọc Bã được chiết như trên một lần
Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 100 g nữa. Tập trung dịch chiết, rồi tiếp tục như dung dịch
Hoàng bá (Coitex Phellodendri) 60 g thử bắt đầu từ “ rửa với nước 3 lần ....hoà tan cắn trong
Yếm rùa (Carapax et plastrum Testudinis) 75 g 1 ml ethanol”.
Mạch mỏn (Radix Ophiopogonis) 65 g Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ]Lil
Mật ong (Mel) và tá dược vđ 1000 g mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
Bào chê phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT), sấy bản mỏng
Nhau thai nhi (của người khoẻ mạnh, không có bệnh ở lOO^C tới khi xuất hiện các vết (theo dõi các vết lần
truyền nhiễm, bệnh hoa liễu, đã thử HIV âm tính): Bóc lượt xuất hiện để so sánh giữa 2 sắc ký đồ vì có vết có
hít màng mỏng, lấy dao khía ngang dọc cho các mạch thể sẽ mất đi nếu sấy lâu). Trên sắc ký đồ của dung
máu vỡ ra, dùng dung dịch natri clorid 9% rửa nhiều dịch thử phải cho vết có cùng m àu và giá trị R ị với các
lần cho sạch hết liiáu. Đun sôi 2-3 phút trong nước vết trên sắc ký đổ của dung dịch đối chiếu.
Xuyên tiêu ( 15g Xuyên tiêu đựng trong túi vải, nấu sôi B. Định tính Thục địa:
30 phút, lấy nước dùng cho 10 cái nhau thai), lấy ra để Phương pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4).
ráo nước rồi cho ethanol 40% vào (10 nhau thai dùng Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
300 ml ethanol 40%). Tiếp tục chưng cách thuỷ 30 giờ.
phút chồ chín kỷ. Vót ra, cắt từng miếng 5-10 cm, sấy Dung môi khai triển: cloroform - ethylacetat (9:1).
khô, tán thành bột mịn. Dung dịch thử; Lấy 10 g chế phẩm, cắt nhỏ, thêm 20
Yếm rùa: u cát ướt 15 ngày, bóc lớp màng bao, sấy ml methanol, dùng đũa thiiỷ tinh khuấy kỹ, đun sôi
khô, chặt nhỏ, tẩm gừng, sao vàng, nấu thành cao trên cách thuỷ 10 phút, lọc. Bã được chiết như trên 1
lỏng. lần nữa. Tập trung các dịch chiết rồi cô cạn trên cách
Đảng sâm: Rửa sạch, hấp chín, sấy khô. thiiỷ , cắn được khuấy kỹ với butanol 2 lần, mỗi lẩn 10
Đỗ trọng, Hoàng bá: Cạo sạch vỏ, thái mỏng, tẩm ml. Tập trung dịch chiết butanol, cô trên cách thuỷ tới
nước muối 3% sao vàng. cắn. H oàcắn trong 1 ml ethanol.
Mạch môn, Thiên môn: Rửa sạch, bỏ lõi, sao khô. Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g Thục địa, cắt nhỏ, thêm
Ngưu tất: Bỏ đầu sấy khỏ 15 ml methnol, đun sôi trên cách thuỷ 10 phút, lọc.
Thục địa: Sấy klĩô. Tiếp tục tiến hành như dung dịch thử bắt đẩu từ “bã
Các vị trên đều tán thành bột mịn (qua rây có kích được chiết như trên,...hoà tan cắn trong 1 ml ethanol”.
thước mắt rây 0,200 mm), trộn đều với bột nhau thai Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ịi\
nhi, làm hoàn vởi mật ong và cao lỏng yếm rùa. mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rồi
luận T h u ố c hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau: phun dung dịch vanilin 1% trong acid phosphoric đậm
đặc (TT), sấy bản mỏng ở lOO^C tới khi xuất hiện các
Tính chất vết. Trêii sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có
Hoàn hình cầu, màu đen nhánh, mềm, mịn, mùi đặc
cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của
biệt, vị ngọt hơi đắng. Khối lượng mỗi hoàn 10-12g.
dung dịch đối chiếu,
Định tính c . Định tính Ngưu tất:
A. Đinh tính tử hà xa: Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng; Silicagel G đã hoạt hoá ở 110“c trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: n-hexan- ethylacetat (2; 1). Dung
dịch thử: Lấy 20 g chế phẩm, cắt nhỏ, thêm 30 ml
methanol, đun sôi 10 phút trên cách thuỷ (khuấy kỹ),
lọc, bã được chiết như trên một lần nữa, tập trung dịch
chiết methanol, cô trên cách thuỷ còn khoảng 10 ml,
thêm 10 ml acid hydrocloric (TT), đun sôi hồi lưu
trong 2 giờ, để nguội, lọc. Rửa cắn bằng nước cất cho
hết acid, sấy cắn ở 60 °c đến khô. Hoà cắn trong 10
ml cloroform (TT), lọc. Cô dịch lọc trên cách thiiỷ tới
cắn. Hoà cắn trong 1 ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu; Lấy 1 g Ngưu tất đã cắt nhỏ, rổi
tiến hành chiết như dung dịch thử.
Cách tiến hành; Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 f.il
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng rổí
phun dung dịch vanilin 1% trong acid phosphoric đặc
(TT), sấy bản mỏng ở 100“c tới khi xuất hiện các vết.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết phát
quang có cùng màu và giá trị Rf với các vệt trên sắc ký
đồ của dung dịch đối chiếu.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Bảo quản
Đóng gói kín, để nơi mát.
Công năng, chủ trị
Bồi bổ khí huyết. Chủ trị: Hư lao thương tổn, huyết
khô tinh ráo, thần kinh suy nhược, mỏi mệt hay quên,
người già yếu gân cốt, khí lực suy kém.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 2 hoàn, chia 2 lần.
Kiêng kỵ
Người đang cảm mạo hoặc người tạng hàn không nên
dùng.
HOÀN LONG ĐỞM TẢ CAN
Cóng thức
Long đởm thảo (Radix Gentianae) 120 g
Sài hồ (Radix Bupleuri) 120 g
60 g
Hoàng cầm (Radix Scutellariae)
60 g
Chi tử {Fructus GardeniaeỊ(sao)
120 g
Trạch tả (Rhizoma Alísrnatis)
Quan Mộc thông (Caulis Aristolochiae manshuriensis)
60g
Xa tiền tử {Semen Plantaginis Ị (sao muối) 60 g
Đương quy {Radix Angelicae sinensis} (sao rượu)
60g
Địa hoàng (Radix Rehmanniae) 120g
Cam thảo {Radix Glycyrrhizae} (mật chích) 60 g
Bào chế
Sấy khô, tán các vị thuốc trên thành bột thật mịn, rây,
trộn đều, hoà với nước chế thành hoàn, sấy khô. Che
phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên luận
‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1.16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn cứng, màu vàng sẫm, vị đắng.
Định tính
Soi kính hiển vi thấy: Các tế bào mô mềm kề sát với
các bó sợi chứa các lăng trụ calci oxalat. Các sợi màu
hơi vàng, hình thoi, màng dày với các ống lỗ nhỏ. Các
quản bào, sợi phần ỉớn thành bó, các lỗ viển rõ rệt với
các miệng lỗ hình kẽ hở hoặc hình chũ' thập. Các tế
bào đá của vỏ ngoài màu vàng hoặc hơi nâu, phần lớn
bị gãy; những tế bào nguyên vẹn thuôn dài, nhiều góc
hình chữ nhật hay hình đa giác, màng dày với lỗ tròn
lớn; khoang tế bào chứa chất màu đỏ nâu. Các tế bào
mô mềm gần tròn với các lỗ hình bầu dục tụ họp thành
các khu lỗ. Các tế bào hạ bì của vỏ ngoài hẹp, kéo dài,
khi nhìn từ bề mặt có màng hơi lưọn sóng, một phần
nào đó như lát ván, xếp thành nhóm nhiều tế bào. Mô
mềm màu nâu hơi xám đến nâu sẫm với tế bào phần lớn
teo lại và chứa các chất dạng nhân. Các tế bào ngoại bì
hình con thoi khi nhìn từ bề rtiặt. ô n g dầu chứa các chất
tiết màu vàng hoặc màu vàng nâu.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Thanh can đởm, lợi thấp nhiệt. Ghủ trị: Can đởm thấp
nhiệt, chóng mặt, mặt đỏ, tai ù, tai nghe không rõ, tai
sưng đau, sườn đau, miệng đắng, nước tiểu đỏ, đi tiểu
đau rít, đới hạ thấp nhiệt.
Cách dùng, lưọTig dùng
Mỗi lần 3 - 6 g, ngày dùng 2 lần.
Chú ý
Có thai nên dùng thận trọng.
HOÀN LỤC VỊ
Công thức
Hoài scín (Radix Dioscoreae) 80 g
Thục địa {Radix Rehmanniae praeparata) 160 g
Đơn bì (Cortex Moutan) 60 g
Trạch tả (Rhizoma Alismatis) 60 g
Phục linh (Poria cocos) 60 g
Sơn thù (Fructus Corni) , 80 g
Mật ong(Mel), tá dược vđ 1000 g
Bào chê
Các vị thuốc trên được tán thành bột mịn, rây, trộn
đều. Nếu làm hoàn cứng thì lấy 100 g bột thuốc, thêm
35-50 g mật đã luyện và lượng nước thích họp. Nếu Bảo.quản
làm hoàn inềm thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 80-110 g Để nơi khô, trong bao bì kín.
mạt đã .luyện.
Công năng, chủ trị
C h ế phẩm phái đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
Tư âm bổ thận. Chủ trị: Thận âm suy tổn, chóng mặt,
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
ù tai, thắt lưng đầu gối mỏi yếu, cốt chưng trào nhiệt,
Tính chất mồ hôi trộm, di tinh, tiêu khát.
Hoàn cứn": C h ế phẩm là hoàn hình cầu, màu đen
Cách dùng, liều lưọìig
nhánh. M ùi thơm dược liệu. V ị ngọt hơi chua.
Ngày dùng hai lần. M ỗi lần 6 - 9 g hoàn.
Hoàn mềm: Ch ế phẩm mềm nhuyễn mịn. hình cầu,
màu đen, mùi thơm dược liệu. V ị ngọt hơi chua. Kiêng kỵ
Ản không tiêu, đại tiện lỏng do hư hàn hoặc cảm sốt
Định tính
không nên dùng.
A. Soi kính hiển vi bột chế phẩm với độ phóng đại
thích hợp thấy: Các hạt tinh bột hình chuông của Hoài
sơn, các sợi nấm không màu của Phục linh. Các hạt
HOÀN M INH MỤC ĐỊA HOÀNG
tinh bột hình tam giác trái xoan hay bầu dục đường
kính 24-40|Lim, rốn chẻ ngắn hoặc hình chừ V. Các Công thức
khối phân nhánh không đều, không màu, hoà tan trong Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 160 g
dung dịch cloral hydrat, các sợi nấm không màu, Sơn thù du ( Fructiis Corni) (chê) 80 g
đường kính 4-6 ị.im. Mô mềm màu nâu hơi xám đến Mẫu đơn bì (Cortex Moutan) 60 g
nâu hơi đen, phần lớn các tế bào bị teo và chứa những Hoài sơn (Rhizom a Dioscoreae) 80 g
chất dạng nhân, màu nâu. Các cụm calci oxalat có Bạch linh (Poria cocos) 60 g
trong các tế bào mô mềm, không màu, đôi khi nhiều Trạch tả (Rhizom a AlỊsm atis) 60 g
đám xếp thành dãy. Các tế bào biểu bì của vỏ quả màu Câu kỷ tử (Fructus L y c ii) 60 g
vàng da cam gần như nhiều góc khi nhìn từ bề mặt, có Cúc hoa (Flos Chrysanthemi) 60 g
các màng nếp lồi dẩy lên, xâu thành chuỗi. Các tế bào Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 60 g
mô mềm gần như tròn, với lỗ hình bầu dục, tụ họp Bạch thược (Radix Paeoniae alba) 60 g
thành các vùng lỗ. Tật lê (Fructus T rib uli) 60 g
B. Cất kéo bằng hơi nước 10 g hoàn và hứng lấy 20 ml Thạch quyết minh {Concha Haliotidis}(nung) 80 g
dịch cất, lấy 2 ml dịch cất, thêin 0,5 ml acid Mật ong (M e l) vđ làm hoàn.
benzosLilfonic đã diazo hoá, 1-2 giọt natri carbonat Bào chê
(T T ) xuất hiện dần đần màu đỏ da cam. Tán 12 vị thuốc trên thành bột mịn, rây và trộn đều.
c , Định tính Thục địa: Nếu làm hoàn cứng thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 35-
Phương pháp sắc ký lóp mỏng (Phụ lục 4.4). 50g mật đã luyện và lượng nước thích họp. Nếu làm
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoả ở 110°c trong 1 hoàn mềm thì lấy lOOg bột thuốc, thêm 80-110 g mật
giờ. đã luyện. Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu 2ỳiị
Dung môi khai triến:CloroforiTi - ethylacetat (9:1). trong chuyên luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các
Dung dịch thử: Lấy khoảng 10 g chế phẩm, tán thành yêu cầu sau:
bột thô, nếu là hoàn mềm thì thái nhỏ, chiết bằng cách
đun sôi trên cách thuỷ 15 phút với methanol 3 lần, mỗi Tính chất
lần 30 ml. Gộp dịch chiết methanol, cô trên cách thuý Hoàn cứng: Chế phẩm là hoàn hình cầu, màu đen
đến cắn. Cắn được chiết bằng n- butanol 3 lần, mỗi lần nhánh. M ù i thơm dược liệu. V ị trước ngọt sau hơi
5 ml, gộp dịch chiết n-butanol rồi lọc, cô dịch lọc trên đắng, se.
Hoàn mềm: Ch ế phẩm mềm nhuyễn mịn, hình cầu,
cách thuỷ đến cán. Hoà cắn trong 1 ml ethanol
màu đen. M ùi thơm dược liệu. V ị trước ngọt sau hơi
Dung dịch đối chiếu: L ấy 1,5 g Thục địa thái nhỏ, rồi
đắng, se.
tiến hành chiết như dung dịch thử, bắt đầu từ chiết
bằng cách đun sôi ....hoà cắn trong 1 ml ethanol “ . Định tính
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 ịú A. Soi kính hiển vi với độ phóng đại thích hỢp thấy:
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Đoạn triển Các hạt tinh bột điển hình của Hoài sơn, Trạch tả, các
khai 1 2 - 1 5 cm. Lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ sợi nấm không màu của Bạch linh, có đối chiếu với
phòng, phun dung dịch acid sulfuric 10% trong bột Hoài sơn, Trạch tả, Bạch linh chuẩn.
ethanol (T T). Sấy bản mỏng ở lio ^ c đến khi hiện rõ B. Định tính Cúc hoa:
vết. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°c trong 1
dung dịch đối chiếu. giờ.
Dung môi khai triến; Benzen- ethylacetat (95: 5).
Dung dịch thử: Lấy khoảng 10 g chế phẩm, thái nhỏ,
thêm 30 ml butanol, lắc trong 2 giờ, nếu là hoàn mềm
thì đun sôi nhẹ trên cách thuỷ 30 phút, gạn, lọc lấy
dịch chiết , Bã được chiết như trên một lần nữa. Gộp
các dịch chiết, cô trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn
trong 1 inl ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,6 g Cúc hoa, cắt nhỏ, thêm
15 iTìl ethanol tuyệt đối, ngâm , thỉnh thoảng lắc trong
2 giờ, gạn, lọc lấy dịch chiết. Cô trên cách thuỷ tới
cắn. Hoà cắn trong 1 ml ethanol.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 15 jll1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi
triển khai xong, để khỏ bản m ỏng ở nhiệt độ phòng,
phun dung dịch vanilin 1% trong acid sulfuric (TT).
Sấy bản m ỏng ở 120^c đến khi hiện rõ vết. Trên sắc
ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng màu
và giá trị Rị với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch
đối chiếu.
c. Định tính Thcich quyết minh: Rửa 2 g hoàn trong
một cốc có mỏ với nước, một ít tủa màu trắng hơi xám
đọng ở đáy cốc thành đứng. Thêm 2 giọt dung dịch
acid hydrocloric loãng (TT) vào tủa, thấy sủi bọt và
giải phóng carbon dioxyd, và trở thành đục khi thêm
calci hydroxyd. Thêm 2 ml nước, khuấy và lọc. Điều
chỉnh dịch lọc đến kiềm yếu rồi thêm mỗt giọt amoni
oxalat, xuất hiện tủa trắng.
D. Định tính Thục địa: Xem chuyên luận “Hoàn lục
vị”.
Bảo quản
Để nơi khô, trong bao bi kín.
Công năng, chủ trị
Tư thận dưỡng can, minh mục. Chủ trị; Can, thận âm
hư, khô mắt, sợ ánh sáng, nhìn nhoà mờ, khi ra gió
chảy nước mắt.
Cách dùng, liều lượng
Ngày uống hai lần, mỗi lần 6 - 9 g hoàn.
HOÀN NGÂN KIỂU GIẢI ĐỘC
Còng thức
Kim ngân hoa (Flos Lonicerae) 200 g
200 g
Liên kiều (Fructus Forsythiae)
120 g
Bạc hà^CHerba Menthae)
Kinh giới tuệ (Spica Schizonepetae hoặc Spica
80 g
Elsholtziae)
Đạm đậu xị (Semen Sojae praepaíata) 100 g
Ngưu bàng tử {Fructus Arctii Ị (sao) 120 g
Cát cánh (Radix Platycòdi) 120 g
Đạm trúc diệp (Herba Lophatheri) 80 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 100 g
Mật ong vđ (Mel q.s.)
Bào chế
Tán Kim ngân hoa và Cát cánh thành bột thật mịn,
rây. Cất lấy tinh dầu Bạc hà và Kinh giới để riêng và
hứng lấy nước chảy ra cùng tinh dầu. Thêm Liên kiều
và 4 vị thuốc còn lại vào bã Bạc hà, Kinh giới (sau khi
chưng cất), thêm nước, sắc hai lần, mỗi lần 2 giờ, gộp
các nước sắc lại và lọc. Gộp dịch lọc này với nước
chảy ra cùng tinh dầu ở trên, cô lại thành dạng cao
đặc. Thêm bột Kim ngân hoa, Cát cánh trộn đều, sấy
khô, tán thành bột mịn và rây. Phun tinh dầu Bạc lià và
Kinh giới vào bột này rồi trộn đều. Cứ 100 g bột hỗn
hợp, thêm 80 - 90 g mật ong tinh luyện (mật giọt) để
chế thành hoàn.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
Ịuận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn màu nâu, mùi thơm, vị hơi ngọt, đắng và cay.
Mỗi hoàn 3 g.
Định tính
A. Soi kính hiển vi: Hạt phấn màu vàng, hình cầu,
đường kính 54 - 68 )j,m. Nhiều đám calci oxalat,
đường kính 5 - 1 7 |im, trong mảnh mô mềm có ống
nhựa mủ nối liền nhau, đường kính 1 4 - 2 5 |.im, chứa
hạt nhỏ, màu vàng nhạt.
B. Tán 4 hoàn, thêm 3 g diatomit, trộn đều. Phượng
pháp thử giống như phép thử ghi trong mục định tính
(B), (C), (D) mô tả trong chuyên luận: "Viên nén Ngân
Kiều giải độc".
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Tân lương, giải biểu, thanh nhiệt giải độc. Chủ trị:
Cảm mạo phong nhiệt, phát sốt nhức đầu, ho, miệng khô
họng đau.
C ách dùng, liều lưọTig
Uống với nước sẳc Lô căn hoặc nước đun sôi còn ấm,
mỗi lần uống một hoàn (3 g), ngày 2 - 3 lần.
HOÀN NHỊ TRẦN
Công thức
Trần bì (pericarpium Citri reticulatae) 250 g
Bán hạ {Rhizoma Pinelliae j(che) 25Ü g
Bạch linh (phục linh) ỊPoria cocos} 150 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 75 g
Bào chế
Tán bốn vị thuốc trên thành bột thật mịn, rây và trộn
đều. Ngoài ra, lấy 50 g Sinh khương, giã nát, thêm
lượng nước thích hợp, ép lấy nước. Trộn dịch sinh
khương với bột thuốc nói trên, chế thành hoàn và sấy
khô đến độ ẩm qui định.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
T ính chất
Hòàn màu nâu tro đến màu nâu vàng; mùi thơm nhẹ;
vị ngọt, hơi cay.
Độ ẩm
Không quá 9%, phụ lục 5.16, sấy ở 60 - 70°C; 1 g.
Định tính
A. Soi kính hiển vi với độ phóng đại thích hợp thấy:
Các sợi nấm không màu của Bạch linh, các sợi tinh thể
calci oxalat của Cam thảo. Có đối chiếu với bột Bạch
linh, Cam thảo chuẩn.
B. Lấy 4 g bột kép (hoặc viên hoàn), nếu là viên hoàn
thì tán nhỏ. Cho vào ống nghiệm, thêm 10 ml ethanol
70% (TT). Lắc đều. Đun nóng trên cách thiiỷ 10 phút.
Lọc, dịch lọc cho vào 3 ống nghiệm nhỏ, bay hơi bớt
dung môi trên cách thuỷ, còn 1 ml.
Ông 1: Thêm ít bột magnesi và cho từ từ acid
hydrocloric đậm đặc. Xuất hiện màu đỏ cam.
Ông 2: Thêm 1 mỉ anhydric acetic lắc đều, thêm vài
giọt acid sulfuric đậm đặc, xuất hiện màu hồng.
Ông 3: Thêm vài giọt vanilin 1% trong acid
hydrocloric (TT). Đun trên cách thuỷ, xuất hiện màu
hoa cà.
Bảo quản
Để nơi khô, mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Táo thấp, trừ đờm, lý khí, hoà vị. Chủ trị: Ho, đờm
nhiều, ngực và thượng vị trướng tức, buồn nôn, nôn
mửa.
Cách dùng, liều lưọìig
Uống ngày 2 lần, uống mỗi lần 9 - 15 g.
HOÀN NINH KHÔN
N inh khôn chỉ bảo hoàn
Công thức
A giao (Colla Corii Asini)
Mộc hương (Radix Aucklandiae)
Bạch linh (Poria cocos)
Ngưu tất (Radix Achyranthis bidentatae)
Bạch thược (Radix Paeoniae)
0 dược (Radix Linderae )
Bạch truật (Rhizoma Atractylodis macrocephak
Vò quít (PericarpÌLim Citri reticulatae peieniìe)
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae)
Sa nhân (Fructus Amomi)
Đảng sâm (Radix Campanumoeae)
Sinh.địa (Radix Rehmamiae)
Đương quy (Radix Angelicae sinensis)
Thục địa (Radix Rehmamiae praeparata)
Hoàng cầm (Radix Scutellariae) 24 g
Tía tô (Folium Perillae) 24 g
Hổ phách (Succinum) 24 g
Trầm hương (Lignum Aquilariae) 5g
Hương phụ {Rhizoma Cyperi }(ché) 49 g
Xuyên khung (Rhizoma Ligustia Wallichii) 49 g
ích mẫu (Herba Leonuri) 291 g
Mật ong (Mel) và tá dược vđ 1000 g
Bào chế
Đươiig quy, ích mẫu, Xuyên khung: Đồ chín, sấy khô,
sao vàng.
A giao: Thái phiến mỏng, sao văn cáp cho phồng.
Các dược liệu khác đều được loại bỏ tạp chất, sấy khô.
Tất cả các vị thuốc được tán thành bột mịn (qua răy có
kích thước mắt rây 0,200 mm). Trộn đều và luyện với
mật ong thành hoàn. Chế phẩm phải đáp ứng các yêu
cầu ghi trong chuyên luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1.16) và
các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn hình cầu, màu đen bóng, mềm dẻo, thơm mùi
dược liệiì, vị ngọt hơi đắng, cay. Khối lượng mỗi hoàn
^ ^
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
ĐỊnh tính
A. Định tính ích mẫu bằng sắc ký giấỹ.
Phương pháp sắc ký giấy (Phụ lục 4.1).
Giấy sắc ký FN4 hay Whatman 1.
Dung môi khai triển: n- butanol - aceton - acid acetic -
nước (70: 70: 20: 40).
Dung dịch thử: Lấy 60 g chế phẩm, nghiền mịn, thêm
200 ml nước, khuấy kỹ, để yên 30 phút, lọc. Bã dược
liệu chiết tiếp một lần nữa với 200 mi nước, gộp các
dịch chiết lại, lọc, cố dịch lọc trên cách thuỷ đến dạng
cao mềm. Để nguội, thêm 20 g bột nhôm oxyd trung
tính (loại dùng cho sắc ký cột), nghiền nhẹ và trộn kỹ
thành hỗn hợp đồng nhất, khô tơi (nếu cần có thể sấy
nhẹ ở 50°c đến khô). Sau đó nhồi vào một cột thuỷ
24 g tinh (dài khoảng 30 cm, đường kính trong khoảng 2
24 g cm) đã được lót bône: và có sẩn ỉ g nhôm oxyd trung
49 g tính. Phản hấp phụ bằng isopropanol với tốc độ 20 - 25
19 g giọt/phút. Hứng lấy khoảng 50 “ 60 ml dịch chiết
49 g isopropanol, cô trên cách thuỷ tới cạn. cắn được rửa 2
49 g Ịần, mỗi lần với 3 ml ether dầu hoả (TT) bằng cách íắc
49 g nhẹ. Gạn bỏ lớp ether dầu hoả. Làm khô tới cắn trên
49 g cách thuỷ, sau đó hoà tan cắn trong 1 ml nưóc.
14 g Dung dịch đối chiếu: Lấy 20 g ích mẫu đã cắt nhỏ,
24 g thêm 150 ml nước, đun sổi hồi liai trong 1 giờ. Gạn và
39 g lọc lấy địch chiết nước, cô trong cách thuỷ đến dạng
49 g cao mềm rồi trộn đều với 5 g bột nhôm oxyd trung
49 g tính, nghiền nhẹ và trộn kỹ thành hỗn hợp đồng nhất,
49 8 khô tơi (nếu cần có thể sấy nhẹ ở 50°c đến khô). Sau
đó tiếp tục tiến hành như đối với mẫu thử, bắt đầu từ
‘nhồi vào cột thuỷ tinh.... 1 ml nước”.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên giấy sắc ký 30 |J.1
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Đoạn triển
khai 14 - 15 cm. Sau khi triển khai xong, sấy nhẹ ở 50
°c - 60 °c cho khô rồi phun thuốc thử 1 cho vừa đủ ẩm
giấy, sấy nhẹ ở 50 "c - 60 °c trong 5 phút, sau đó phun
tiếp thuốc thử 2. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử
phải cho vết có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên
sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.
Thuốc thử 1 và 2: Xem chuyên luận “Cao ích mẫu”.
B. Định tính Phục linh
Quan sát bột chế phẩm dưới kính hiển vi có độ phóng
đại thích hợp thấy: Có các sợi nấm không màu hoặc
hơi nâu, đường kính 4-6 )j.ni; đối chiếu với bột Bạch
linh.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Điều hoà khí huyết, thông kinh giảrn đau. Chủ trị;
Phụ nữ kinh nguyệt không đều, hành kinh đau lưng,
đau bụng, cơ thể suy nhược.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 2 lần, mỗi lẫn 6 g hoàn.
Kiêng kỵ
Phụ nữ đang hành kinh hoặc có thai không dùng.
HOÀN PHÌNHI
Công thức
Nhục đậu khấu {Semen M yristicae} (nướng) 50 g
Mộc hương (Radix Aucklandiae) 20 g
Lục thần khúc {Massa medicátafermentataỊ(sao) 100 g
Mạch nha {Fructus Hordei germinatus }(sao) 50 g
Hồ hoàng liên (Rhizoma Picrorhizae) 100 g
Binh lang (Semen Arecae) 50 g
Sử quân tử (Semen Quisqualis) 100 g
Mật ong (Mel) vđ
Bào chế
Tán 7 vị thuốc ti'ên thành bột mịn, rây và trộn đều,
luyện với mật ong, cứ 100 g bột thuốc thêm 100 - 130
g mật ong tỉnh luyện, trộn đều, chế thành hoàn mềm.
Q iế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục I. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn màu nâu hơi đen đến màu nâu đen nhuyễn mịn,
vị hơi ngọt và đắng. Mỗi hoàn 3 g.
Định tính
Soi kính hiển vi: Hạt tinh bột gần như tròn hoặc hình
bầu dục, đường kính 8 -1 0 |j,m, rốn dạng he. Các khối
inulin hình dáng không đều, đôi khi nhìn thấy các vân
nhỏ xuyên tâm. Các giọt dầu béo có nhiều với tinh thể
hình cầu khi để lắng. Các tế bào biểu bì của vỏ ngoài
màu hơi vàng, hình nhiều góc, màng mỏng và gập lại
với tế bào mạng lưới ở bêri dưới. Các mạch xoắn,
đường kính 14-17 |Lim với màng dày 5 p,m. Các mảnh
nội nhũ không màu, có các tế bào màng dày hơn với
nhiều lỗ gần tròn, lổn.
Độ ẩm
Không quá 13% (Phụ lục 9.6).
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín. .
Công năng, chủ trị
Kiện vị, khu tích (loại bỏ thức ăn không tiêu tích lại),
khu trùng (tẩy giun, sán). Chủ trị: Trẻ em tiêu hoá
kém, bị giun sán, đau bụng, mặt vàng, cơ bắp gáy yếu,
kém ăn, bụng trướng, tiêu chảy.
Cách dùng, liều IưọTig
Uống mỗi lần 3 g hoàn, ngày 1-2 lần. Đối với trẻ em
dưới 3 tuổi giảm liều cho thích hợp.
HOÀN QUY TỲ
Công thức
Đảng sâm (Radix Codonopsis) 80 g
Bạch truật {Rhizoma Atractylodis macrocephalae Ị
(sao) 160 g
Hoàng kỳ {Radix Astragali}(mật chích) 80 g
Cam thảo {Radix Glycyrrhizae} (mât chích) 40 g
Bạch linh (phục linh) {Poria cocos} 160 g
Viễn chí {Radix Polygalae Ị(chế) 160 g
Toan táo nhân {Semen Ziziphi mauritianae }(sao) 80 g
Long nhãn (Arillus Longan) 160 g
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 160 g
Mộc hương ( Radix Aucklandiae) 40 g
Đại táo {Fructus Ziziphi jujubae ) (bỏ hạt) 40 g
Mật ong (Mel) vđ
Bào chế
Tán 11 vị trên thành bột mịn, rây và trộn đều. Nếu
làm hoàn cứng thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 25- 40 g
mật ong đã luyện và lưcmg nước thích hợp. Nếu làm
hoàn mềm thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 80-90 g mật
đã luyện.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn cứng, hình cầu mùi nhẹ, vị ngọt sau hơi đắng,
cay.
Hoàn mềm màu nâu, nhuyễn mịn, mùi nhẹ, vị ngọt
sau hơi đắng, cay.
Định tính
A. Định tính Hoàng kỳ: Soi kính hiển vi có độ phóng
đại thích hợp thấy: Sợi thành bó hay rải rác, màng dày Nhân sâm (Radix Ginseng) 3,6 g
với kẽ nút dọc trên bề mặt và nứt nẻ dạng chổi hoặc Bạch linh (Poria cocos) 20 g
cụt ở cả hai đầu. Tế bào mô mềm với các bó sợi chứa Nhung thung dung (Herba Cistanches) 12 g
tinh thể calci oxalat hình lăng trụ, màng hơi hoá gỗ. Bạch triiật (Rhizoma Atractylodis macrocephalae) 18 g
Có đối chiếu với bột Hoàng kỳ. Nhung hươu (Cornu Cervi pantotrichum) 1,2 g
B. Định tính Bạch linh, Cam thảo: Soi kính hiển vi với Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 2,5 g
độ phóng đại thích hợp thấy: Các sơi nấm không màu Hạt sen (Semen Nelumbinis) 44 g
của Bạch linh, cấc sợi tinh thể calci oxálat của Cam Cao Ban long (Colla Cornus cervi) 3,6 g
thảo. Có đối chiếu với bột Bạch linh, Cam thảo chuẩn, Thỏ ty tử (Semen CuscLitae) 20 g
c. Định tính Toan táo nhân: Câu kỷ tử (Fructus Lycii) 20 g
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4). Thục địa (Radix Rehmanniae praeparata) 129 g
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 1lO^C trong 1 Cẩu tích (Rhizoma Cibotii) 15 g
giờ. Trạch tả (Rhizoma Alismatis) 15 g
Dung môi khai triển: Ether dầu hoả - Benzen- Củ mài (Radix Dioscoreae) 38 g
ethylacetat (100; 15: 5). Tục đoạn (Radix Dipsaci) 29 g
Dung dịch thử; Lấy khoảng 30 g chế phẩm, tán hoặc Đảng sâm (Radix campanumoeae) 12 g
thái nhỏ, thêm 50 ml ethanol, lắc siêu âm 30 phút, Xuyên khung (Rhizoma Ligustici wallichii) 14 g
gạn, lọc lấy dịeh chiết. Bã được chiết như trên một lần Đỗ trọng (Cortex Eucommiae) 12 g
nữa. Gộp các dịch chiết, cô trên cách thuỷ tới cắn. cắn Viển chí (Radix Polygalae) 8g
được lắc với ether dầu hoả 2 lần, mỗi lần với 5 ml, bỏ Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 20 g
dịch ether dầu hoả, phần dịch còn lại được bốc hơi Mật ong (Mel) vđ làm hoàn mềm
trên cách thuỷ tới cắn. Hoà cắn tronR 1 ml ethanol,
Bào chế
gạn lấy phần trong để chấm sắc ký.
Ba kích: Rửa sạch, bỏ ruột, thái nhỏ, tẩm nước muối,
Dung dịch đối chiếu: Lấy 2,5 g bột thô Toan toán
sấy khô.
nhân, thêm 20 ml ethanol, tiếp tục chiết như dung
dịch thử. Bách hợp: Rửa sạch, sấy khô.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 20 |il Bạch linh: Cạo vỏ, đồ chín, thái phiến, sấy khô.
mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau khi Bạch truật: Rửa sạch, đồ chín, thái phiến, sấy khô, tẩm
triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ phòng, nước gạo, sao vàng.
phun dung dịch vanilin 1% trong acid sulfuric (TT). Cam thảo: Rửa sạch, cạo vỏ, ủ mềm, thái mỏng, sấy
Sấy bản mỏng ở 120^c đến khi hiện rõ vết. Trên sắc khô, tẩm mật, sao vàng.
ký đồ cửa dung dịch thử phải cho vết có cùng màu Câu kỷ tử: Tẩm rượu, sấy khô.
và giá trị R| với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch Cẩu tích: Cạo sạch lông, ngâm cho mềm, tẩm rượu,
đối chiếu. hấp, thái phiến, sấy khô.
D. Định tính Đương quy (xem chuyên luận Hoàn bát Củ mài; Rửa sạch, ngâm, đồ cho mềm, thái mỏng, sấy
trân). khô, sao vàng.
Đảng sâm: Hấp chín, sấy khô.
Bảo quản Đỗ trọng: Rửa sạch, cạo vỏ, tẩm nước muối, hấp kỹ,
Để nơi khô mát, trong bao bì gói kín. thái nhỏ, sấy hoặc sao nhỏ lửa đến khô.
Công năng, chủ trị Đương quy: Rửa sạch, tẩm rượu, đồ qua, thái phiến,
ích khí, kiện tỳ, dưỡng huyết, an thẩn. Chủ trị: Tâm tỳ sấy khô.
đều hư, hơi thở ngắn, tim đập mạnh, mất ngủ, ngủ hay Hà thủ ô đỏ: Ngâm cho mểm, cạo sạch vỏ ngoài, thái
mê; chóng mặt, xây xẩm, ù tai, tay chân mệt mỏi, yếu phiến. Đậu đen (lượng Đậu đen bằng 1/10 lượng Hà
sức, chán án/bãng huyết, rong huyết, đại tiểu tiện ra thủ ô) nấu lấy nước bằng lượng Hà thủ ô, thêm Hà thủ
máu, cơ thể suy nhược thần kinh; thiếu máu. ô và nấu cạn hết nước, lấy ra sấy khô.
Nhân sâm: Thái mỏng, sấy khô.
Cách dùng, liều lưọng Nhục thung dung: Rửa sạch bằng nước phèn, ngâm 3
Dùng nước ấm hoặc nước gừng (sinh khương thang) giờ cho sạeh muối, hấp chín, thái mỏng, sấy khô.
uống ngày 3 lần; mỗi lần 6 - 9 g hoàn. Nhung Hươu: Cạo sạch lông, rửa nhanh bằng rượu,
quấn giấy hấp chín, thái lát, sấy khô.
Hạt sen: Rửa sạch, bỏ vỏ sấy khô.
HOÀN SÂM NHUNG B ổ THẬN
Thỏ ty tử: Rửa sạch, thêm rượu bằng 1/2 lượng thuốc,
Công thức nấu nhỏ lửa cho cạn hết rượu, sao nhỏ lửa, sấy khô.
Ba kích (Radix Morindae officinalis) 30 g Tliục địa: Thái lát mỏng, sấy khô.
Hà thủ ô đỏ (Radix Polygoni multiflori) 29 g Trạch tả: Rửa sạch, thái phiên, tẩm nước muối,, sao
Bách hợp (Bulbils Lilii) 30 g vàng.
Tục đoạn: Rửa sạch, ủ mềm, thái nhỏ, sấy khô.
Xuyên khung: Rửa sạch, ngâm và đồ cho mềm, thái
mỏng, phơi khô, tẩm rượu, sao khô.
Tất cả các vị thuốc trên đều được tán thành bột mịn
qua rây có kích thước mắt rây 0,2 mm. Trộn đều. Làm
hoàn với mật ong và cao Ban long đã hoà tan trong
mật ong nóng.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1.16 )và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn hình cầu màu đen nhánh, mềm, nhuyễn mịn,
mùi thơin đặc biệt, vị ngọt hợi đắng. Khối lượiig mỗi
hoàn khoảng 10 g.
Độ ẩm
Không qua 12 % (Phụ lục 9.6).
Bảo quản
Để nơi khô mát, troríg bao bì kín.
Công riàng, chủ trị
Bổ thận, cố tinh. Chủ trị: Thận hư, phòng sự yếu, đàn
ông di mộng tinh; kinh nguyệt không đều, khí hư,
bạch đới, mệt nhọc do thận suy.
Cách dùng, liều lưọĩig
Ngày dùng 20 g hoàỉi, chia 2 lần.
Kiêng kỵ
Trong khi đang ngoại cảm, kiết lỵ không nên dùng.
Kiêng ãn các thứ cay nóng, kích thích trong khi dùng
thuốc.
HOÀN TH Ậ P TOÀN ĐẠI B ổ
Công thức
Bạch thược {Radix Paeoniae lactiflorae)(sao rượu) 80 g hơi đến khô. Hoà tan cắn trong 10 ml dung dịch acid
Phục linh (Poria cocos) 80 g sulfuric
Bạch truật (Rhizoma Atractylodis macrocephalae) 80 g
Quế (Cortex Ginnầmomi) 20 g
Cam thảd {Radix GlycyiThizae) (mật chích) 40 g
Thục địa (Radix Rehmanníae praeparata) 120 g
Đảng sâm (Radix Campanumoeae) 80 g
Xuyên khung (Rhizoma Ligustici wallichii) 40 g
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 120 g
Hoàng kỳ {Radix Astragali} (tẩm mật) 80 g
Mật ong (Mel) vđ
Bào chế
Tất cả các vị thuốc được sấy khô và tán thành bột mịn, tan cặn khô trong 20 mỉ nước, chiết bằng n- butanol
rây, trộn đều. Nếu làm hoàn cứng thì lấy 100 g bột bão hoà nước 3 lần, mỗi lần 20 ml. Gộp các dịch chiết,
thuốc, thêm 30- 50 g mật ong đã luyện và lượng nước
thích hợp. Nếu làm hoàn mềm thì lấy 100 g bột thuốc,
thêm 100-120 g mật đã luyện.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn cứng, hình cầu mùi thơm, vị ngọt hơi cav.
.H oàn m ềm m àu nâu, nhuyễn m ịn, m ùi thơiTi, vị ngọt
cay.
Định tính
A. Soi kính hiển vi thấy: Các khối phân nhánh không
đều, không màu, tan trong dung dịch clorai hydrat, các
sợi nấm không màu hoặc hơi nâu, đường kính 4-6 ịim.
Các ống nhựa mủ nối với nhàu, đường kính 12-15 (im,
chứa chất dạng hạt nhỏ. Mô mềm màu nâu hơi xám
đến nâu hơi đen, với đa số các tế bào nhăn co lại và
chứa những hạt nhỏ nhân màu nâu. Các sợi thành bó
hoặc rải rác với màng dày lên và những kẽ nút dọc
trên bề mặt, hai đầu nút rạn của sợi dạng chổi hoặc hơi
phẳng. Các tế bào mô mềm xung quanh các bó sợi
chứa những tinh thể calci oxalat hình lăng trụ hình
thành sợi tinh thể. Tinh thể calci oxalat nhỏ dài 10 - 32
|Lim , không đều, chứa đầy trong các tế bào mô mềm.
Các eụm calci oxalat, đường kính 18-32 Ịim rải rác
trong các tế bào mô mềm thường sắp xếp thành dãy
hoặc mấy đám trong một tế bào mô mềm hình thoi
(con suốt) với màng hơi dày lên, có vân rất nhỏ, xiên
đan chéo. Các tế bào đá hình gần tròn hay hình chữ
nhật với màng tế bào dày lên không bằng phẳng,
mỏng về một phía. Các mạch xoắn ốc có đường kính
8-23 với màng dày nối với nhau một phần giống
như các mạch mạng xoắn.
B. Tán nhỏ 10 g hoàn, thêm 50 ml dung dịch acid
sulfuric 10% trong ethanol (TT), đun sôi hồi lưu 1 giờ,
lọc, trung hoà dịch lọc bằng dung dịch amoniac, bốc
hơi đến khô. Hoà tan cắn trong 10 ml dung dịch acid
sulfuric 2% (TT), lọc, chuyển dịch lọc vào bình gạn,
thêm dung dịch amoniac (TT) tới pH 10, chiết bằng 10
ml cloroform (TT), gạn, tách lấy lớp cloroform, bốc
2% (TT), lọc, lấy ra một phần dịch lọc thêm
thuốc thử Dragendorff, sẽ có tủa màu nấu hơi đỏ; lấy
một phần dịch lọc khác, them thuốc thử Mayer sẽ có
tủa màu trắng hơi vàng.
c. Định tính Bạch thược:
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá.
Dung môi khai triển: Cloroform-ethyl acetat -
methanol - acid formic (40:5:10:0,2).
Dung dịch thử: Nghiền 18 g hoàn với 10 g Kieselguhr,
thêm 80 ml ethanol (TT), lắc siêu âm 20 phút, lọc, lấy
1/2 dịch lọc bốc hơi trên cách thuỷ đến cạn khô, hoà
rửa bằng nước 3 lần, mỗi ĩần 15 ml, gạn bỏ nước rửa,
bốc hơi dịch chiết còn lại đến kho. Hoà tan cắn trong
ethanol (TT).
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan paeoniflorin trong
ethanol để được dung dịch có nồng độ 2 mg/ ml. Nếu
không có paeoniflorin, lấy 2 g bột thô Bạch thược,
chiết bằng n- butanol bão hoà nước 3 lần, mỗi lần 10
ml, rồi tiếp tục tiến hành như dung dich thử bắt đầu từ
“gộp các dịch chiết....hoà tan cắn trong 1 ml ethanol
Cách tiến hành; Chấm riêng rẽ trên bản mỏng lần lượt
dung dịch thử và đung dịch đối chiếu 5 và 10 |.lL Triển
khai sắc ký xong, lấy bẳn mỏng ra để khô ờ nhiệt độ
phòng, phun dung dịch vanilin ]% trong acid sulfuric
(TT). Sấy bản mỏng cho đến khi các vết xuất hiện.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng
màu và giá trị Rị với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Ôn bổ khí huyết. Chủ trị: Khí và huyết đều hư, sắc mặt
trắng xanh, hơi thở ngắn, đánh trống ngực, chóng mặt,
dễ ra mồ hôi, sức yếu, mệt mỏi, tay chân khồng ấm,
kinh nguyệt ra nhiều.
Cách dùng, liều lưọTig
Uống n^ày 2 lần, mỗi lần 6 - 9 g hoàn.
HOÀN T H IÊ N VƯƠNG B ổ TÂM
Công thức
Đan sâm (Radix Salviae miltiorrhizae) 25 g
Huyền sâm (Radix Scrophulariae) 25 g
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 50 g
Viễn chí {Radix PolygalaeỊ (chế) 25 g
Thạch xương bồ (Rhizoma Acori graminei) 25 g
Toan táo nhân {Semen Ziziphi mauritianaeỊ(sao) 50 g
Đảng sâm (Radix Codonopsis) 25 g
Bá tử nhân (Semen Biotae) 50 g
Bạch linh (Poria cocos) 25 g
Cát cánh (Radix Platycodi) 25 g
Ngũ vị tử (Fructus Schisandrae) 50 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 25 g
Mạch mon đông (Radix Ophiopogonis) 50 g
Chu sa (Cinnabaris) 10 g
Thiên môn đông (Radix Asparagi) 50 g
Địa hoàng (Radix Rehmanniae) 200 g
Mật ong (Mel) vđ
Bào chế
Chu sa đem thuỷ phi hay tán thành bột rất mịn. Sấy
khô và tán 15 vị thuốc còn lại thành bột mịn. Nghiền,
rây và trộn thật đều các vị với Chu sa. Nếu làm hoàn
cứng thì lấy 100 g bột thuốc, thêm 20- 30 g mật ong và
lượng nước thích hợp. Nếu làm hoàn mềm thì lấy 100
g bột thuốc, thêm 50- 70 g mật ong đã luyện.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau:
Tính chất
Hoàn cứng màu đeii hơi nâu; hoàn mềm màu đen nâu,
mùi thơm nhẹ, vị ngọt, hơi đắng.
Định tính
A. Soi kính hiển vi thấy: Những khối phân nhánh
không đều, không màu, tan trong dung dịch clorai
hydrat, sợi nấm không màu hoặc nâu nhạt, đường kính
4-6 |.im. Tế bào đá hình thoi hoặc hình nhiều góc với
một đầu hơi nhọn và màng dáy hơn, có những hố xếp
rải rác. Tế bào đá màu nâu vàng nhạt hoặc không màu,
gần giống hình chữ nhật, hoặc hình gần tròn, hoặc
không đều đặn, đường kính khoảng 94 Ịim. Tế bào đá
hình chữ nhật hoặc hình dải dài, đường kính 50-110
|im với nhiều hố nhỏ. Tế bào đá của vỏ biểu bì màu
nâu vàng nhạt, phần nhiều hình nhiều cạnh khi nhìn
theo bề mặt, màng dày với nhĩrng hố nhỏ, khoang chứa
những chất màu nâu thẫm. Những tinh thể calci oxalat
hình kim thành bó hoặc rải rác, dài 24-50 ỊLim, đường
kính khoảng 3 Ịuim. Tế bào bần màu nâu đỏ nhạt, hình
nhiều cạnh với những màng mỏng, ô n g nhựa mủ nối
liền nhau, đường kính 14-25 |Lim, chứa chất dạilg nhân
màu vàng. Những tế bào hình gần tròn, chứa chất dầu
màu vàng hoặc màu nâu vàng nhạt. Những tế bào mô
mềm kề với những bó sợi chứa lãng trụ calci oxalat tạo
thành sợi tinh thể. Những tế bào eủa vỏ quả trong màu
vàng nâu nhạt, hình chữ nhật hoặc hình gần tròn khi
nhìn theo bề mặt với những màng dày kết lại. Những
hạt nhỏ không đều nhau, màu đỏ nâu nhạt, tối, bóng
láng với mép màu sẫm.
B. Tán 1 g hoặc 1/2 hoàn, rải trong một chén kim loại
và đậy bằng một phễu cổ dài. Hơ nóng nhẹ cho tới khi
gần thành than, để nguội, lấy phễu ra và dùng nước
rửa phía trong của phễu. Quan sát nước rửa dưới ánh
sáng tử ngoại (365 nm), xuất hiện huỳnh quang màu
lục lơ nhạt.
c. Rửa 1 g hoặc 1/2 hoàn bằng nước, sẽ thu được một
ít tủa màu đỏ son. Lấy tủa ra, tẩm ựớt bằng acid
hydrocloric và cọ lên bề mặt nhẵn của một miếng
đồng, quan sát thấy màu trắng bạc bóng láng. Màu
này sẽ mất đi khi hơ nóng hoặc nung.
Bảo quản
Để nơi khô mát, trong bao bì kín.
Công năng, chủ trị
Tư âĩĩi, dưỡng huyết, bổ tâm, an thần. Chủ trị: Tâm âm
bất túc, tâm quý (tim đập nhanh, đánh trống ngực),
hay quên, mất ngủ, ngủ hay mê, táo bón.
Cách dùng, liều lưọìig
Uống một ngày hai lần, mỗi lần 6- 9 g hoàn.
HOÀN TIÊU DAO HU YẾT PHỦ TRỤC ứ THANG
T h u ố c sắc H u y ế t p h ủ trụ c ứ
Công thức
Sài hổ (Radix Bupleuri) 100 g
Công thức
Bạch linh (Poria cocos) 100 g
Đào nhân (Semen Persicae) 10 g
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 100 g
Hồng hoa (Flos Carthami) 10 g
Cam thảo {Radix Glycyrrhizae Ị (mật chích) 80 g
Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 12 g
Bạch thược (Radix Paeoniae alba) 100 g
Bạc hà (Herba Menthae) 20 g Xuyên Khung (Rhizoma Ligustici wallichii) 10 g
Bạch truật jRhizom a Atractylodis macrocephalae) Xích thược (Radix Paeoniae rubra) 10 g
(sao) 100 g Sinh địa (Radix Rehmanniae) 12 g
Chỉ xác (Pructus Aurantii) 10 g
Bào chê Sài hồ (Radix Bupleuri) 10 g
Tán 7 vị thuốc trên thành bột mịn, rây và trộn đều. Lấy Cát cánh (Radix Platycodi) 6g
100 g Sinh khương, thêm nước, sắc đặc, lọc qua, lấy Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 3g
dịch lọc trộn với bột thuốc trên làm thành hoàn, phơi
hay sấy khô. Bào chế
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên Các vị thuốc trên phải theo cách chế biến đã nêu trong
luận ‘Tliuốc hoàn” (Phụ lục 1. 16) và các yêu cầu sau: từng chuyên luận dược liệu, rồi đem sắc uống.

Tính chất Tính chất

Hoàn cứng có mầu nâu vàng tới màu nâu, vị ngọt hơi Các vị thuốc trong thang phải khô, sạch, không mốc
cay. mọt.

Định tính Tạp chất

A. Định tính Cam thảo, Bạch linh, Đương quy '(xem
chuyên luận Hoàn bát trân).
B. Định tính Bạch thược.
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G đã hoạt hoá ở 110°G trong 1
giờ.
Dung môi khai triển: Benzen - ethyl acetat (95:5).
Dung dịch thử: Lấy dung dịch thử ở mục định tính
Đương quy.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 1 g bột thô Bạch thược,
thêm 20 ml ether ethylic (TT), lắc 30 phút, để lắng,
gạn và lọc dịch chiết, để bay hơi tự nhiên đến khô.
Hoà cắn trong 1 ml ethanol (TT).
Cách tiến hành: Chấm riêng rẽ trên bản mỏng 30 |J,1
dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Triển khai sắc
ký xong, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng,
phun dung dịch vanilin 1% trong acid sulfuric (TT),
Sấy bản mỏng ở 110 “c cho đến khi các vết hiện rõ.
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng
màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký đồ của dung
dịch đối chiếu.
Bảo quản
Để nơi khỗ, trong bao bì kín, tránh ẩm.
Không được có.
Độ ẩm
Lấy 3 vị dược liệu bất kỳ trong thang thuốc, xác định
độ ẩm theo phụ lục 9.6 (đối với dược liệu chứa tinh
dầu) hoặc theo phụ lục 5.16 (đối với dược liệu khác).
Các vị thuốc phải đạt yêu cầu về độ ẩm đã qui định ở
từng chuyên luận.
Sai số khối lưọtig
Đối với từng vị thuốc: ±10% (đối với vị có khối lượng
< 10 g) hoặc ±7,5% (đối với vị có khối lượng > 10 g).
Đối với thang thuốc; ±10%.
Công năng, chủ trị
Hoạt huyết, hoá ứ, phá huyết, tán kết. Chủ trị: ư
huyết, đầu đau, ngực đau, hoặc- vùng tim đau tức; mất
ngủ, ngủ hay mê, hồi hộp tim đập mạnh, nóng nẩy hay
cáu giận, sườn đau lâu ngày không khỏi, phụ nữ kinh
nguyệt không đều (thuộc thực), đau mắt đỏ, đột nhiên
nhìn không rõ (bạo manh).
Cách dùng, liều Iưọtig
Tliang thuốc sắc nước uống, chia làm ba lần trong ngày,
uống ấm. Mỗi ngày 1 thang.

Công năng, chủ trị

Sơ can, kiện tỳ, dưỡng huyết điểu kinh. Chủ trị:Can RƯỢU BỔ HUYẾT TRỪ PHONG
khí không thư thái, suy yếu, ngực sưcrn đau trướng, Công thức
hoa mắt, chóng mặt, kinh nguyệt không đểu, chán ăn. Cẩu tích (Rhizoma Cibotii) 20 g
Cách dùng và liều lưọng Ngũ gia bì (Cortex Acanthopanacis) 10 g
Uống ngày 2 lần, mỗi lần 6-9 g hoàn. Tang chi {Ramulus Mori) 30 g
Ngưu tất (Radix Achyranthis bidentatae) 10 g
Hà thủ ô đỏ (Radix Polygoni multiflori) 40 g
Thiên niên kiện (Radix Homaloĩĩienae) 30 g Hà thủ ô đỏ (Radix Polygon] multiflori) 80 g
Hoàng tinh (Rhizoma Polygonati) 20 g Vỏ quýt (Pericarpium Citri reticulatae percnne) 30 g
Thổ phục linh (Rhizoma Smilacis glabrae) 10 g Kê huyết đằng (Caulis Spatholobi) 120 g
Huyết giác (Lignum Dracaenae) 10 g Đường kính (Saccharum) 660 g
Tục đoạn (Radix Dipsaci) 20 g Ngũ gia bì (Cortex Acanthopanacis) 80 g
Hy thiêm (Herba Siegesbeckiae) 30 g Ethanol 60% (Ethanolum 60%) 3-4 lít
Đường trắng (Saccharum) Ỉ3 0 g Thiên niên kiện (Radix Homalomenae) 80 g
Kê huyết đằng (Caulis Spatholobi) 40 g Ethanol 40% (Ethanolum 40% ) vđ10lít
Ethanol 28% (Ethanolum 28%) 1300 ml Khối lượng rắn khoảng 600 g ± 10 g. Nếu khối lượng
cao hơn hoặc thấp hơn quy dịnh trên phải điều chỉnh
Bào chê
các vị khác vă thành phẩm cho tương đương với tỷ lệ
Các dược liệu đã được loại bỏ tạp chất, xay thành bột
công thức trên.
thô qua rây có kích thước mắt rây 10 mm, ngâm vơi
1130 ml ethanol 28% chia 2 lần, mỗi lần 8 ngày, Bào chê
hàng ngày khuấy kỹ. Để lắng, gạn, ép và lọc. Lấy Rắn được rửa sạch, ngâm trong 3-4 lít ethanol 60%
dịch ngâm, thêm siro, để lắng 48 giờ, lọc trong, thêm chia 2 lần, mỗi lần 50 ngày, mỗi tuần khuấy 1 lần rồi
nước vừa đủ 1000 ml. gạn, ép, lọc, trộn đều dịch lọc 2 lần ngâm.
Chế phẩm phải đáp ứng các yêu cầu ghi trong chuyên Vỏ quýt, Tiểu hồi: Sao vàng, đã tán thành bột thô,
luận ‘Rượu thuốc” (Phụ lục 1.17) và các yêu cầu sau: chiêt bằng phương pháp ngấm kiệt với ethanọl 40%.
Cẩu tích: Bỏ lông cùng với dược liệu còn lại tán thành
Tính chất bột thô, ngâm với 5 lít ethanol 40% trong 10 ngày,
Chất lỏng trong, màu đỏ nâu, mùi đặc biệt, vị ngọt
khuấy hàng ngày rồi gạn, ép, lọc.
cay.
Trộn lẫn các dịch chiết trên, thêm đường và ethanol
Độ trong 40% vừa đủ 10 lít.
Chế phẩm phải trong. Xem chuyên luận "Rượu thuốc"
Tính chất
(Phụ lục 1.17).
Chất lỏng trong, màu vàng nâu, mùi thơm của Tiểu hồi
H àm lưọng ethanol và Vỏ quýt, vị hơi cay ngọt, hơi tanh.
20% (-1% ;+3% ) (Phụ lục 6.15).
Độ láng cặn
Tỷ trọng Lóp cặn không được quá 0,5 ml (Phụ lục 1. J7).
ở 20"C: Từ 1,02-1,04 (Phụ lục 5.15, phương pháp
H àm lưọTig ethanol
dùng tỷ trọng kế).
40% (-2%*+2%) (Phụ lục 6.15).
Độ láng cận Tỷ trọng
Lớp cặn không được quá 0,5 ml (Phụ lục 1.17). ở 20°C: Từ 0,96 - 0,98 (Phụ lục 5.15, phương pháp
Bảo quản dùng tỷ trọng kế).
Đựng trong chai kín, để nơi mát.
Định iuọìig nitrogen
Công năng, chủ trị Hút chính xác 10 ml chế phẩm cho vào bình Kjeldahl
Bổ huyết, trừ phong thấp. Chủ trị: Trị đau xương, đaụ dung tích 200 ml, cô trên cách thuỷ còn khoảng 1 ml;
lưng, đau bắp thịt, đau khớp xương, đau gân. thêm 1 g hỗn hợp kali sulffat và đồng sulfat tỷ lệ (10:
1) đã được tán nhỏ, 7 ml acid sulfuric (TT), vàivtinh
Cách dùng, liều lượng
thể selen rồi tiếp tục tiến hành theo phương pháp định
Ngày dùng 30 ml trước bữa ăn hoặc trước khi đi ngủ.
lượng nitrogen trong hợp chất hữu cơ (Phụ lục 6.5).
Kiêng kỵ Song song tiến hành 1 mẫu trắng trong cùng điều kiện.
Phụ nữ có thai, trẻ em dưới 15 tuổi không nên dùng. Hàm lượng phần trăm nitrogen trong mẫu thử được
tính theo công thức:

RƯỢU RẮN ( a - b ) x 0,0007x100

x%-
Công thức 10
Rắn hổ mang (Naja hay Agkistrođon) 1 con Trong đó:
Rắn cạp nong ỴBungarus fasciatusj 1 con a: Số ml dung dịch natri hydroxyd 0,05 N dùng cho
Rắn ráo (Zamenis mucosus) 1 con mẫu trắng.
Cẩu tích (Rhizoma Cibotii) 50 g b; Số ml đung dịch natri hydroxyd 0,05 N dùng cho
Tiểu hồi (Fructus Foeniciili) 30g mẫu thử.
Hàm lượng nitrogen trong chế phẩm phải không đượe Định IưọTig nitrogen
ít hcín 0,03%. Xem chuyên luận "Rượu rắn".
Hàm lượng nitrogen trong chế phẩm phải không được
Bảo quản
ít hơn 0,03%.
Đựng trong chai kín, để nơi mát.
Bảo quản
Công nặng, chủ trị
Đựng trong chai kín, để nơi mát, tránh ánh sáng.
Trừ phong tê thấp Chủ trị: Phong tê thấp, đau xương,
nhức cơ, bán thân bất toại, chân tay đổ mồ hôi. Công năng, chủ trị
Còn dùng cho người già yếu, lao động nhiều, gặp thời Bổ phế, ích khí, tráng dưcmg. Chủ trị; Các bệnh hư tổn,
tiết biến chuyển đau nhức gân xưong. ho suyễn, thận suy hay đái rắt, chân tay phù thũng,
người già sức khoẻ kém sút.
Cách dùng, liều lưọTig
Ngày dùng 15-20 ml trước khi đi ngủ. Cách dùng, liều lưọng
Ngày dùng 30 ml trước khi đi ngủ.
Kiêng kỵ
Phụ nữ có thai không nên dùng.
TANGCÚCẨM
T h u ố c u ố n g T a n g C úc
RƯỢU TẮC KÈ
Công thức Công thức
Tắc kè (Gecko) 24 g Tang diệp (Folium Mori) 10 g
Vỏ quýt (Pericarpium Citri reticulatae) 3g Cúc hoa (Flos Chrysanthemi) 4g
Đảng sâm (Radix Gampanumoeae) 40 g Liên kiều (Fructus Forsyth iae) 6g
Bạc hà (Herba Menthae) 3g
Đường trắng (Saccharum) 60 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) 3g
Huyết giác (Lignum Dracaenae) 3g
Hạnh nhân (Semen Armeniacae amarum) 8g
Ethanol 70% (Ethanolum 70%) 150 ml
Khổ cát cánh (Radix Platycodi) 8g
Tiểu hồi (Fructus Foeniculi) Ig
Vi căn (Radix Phragmitis) 8g
Ethanol 40% (Ethanolum 40%) vđ 1000 ml
Bào chế
Bào chế
Chế biến các vị thuốc trên theọ cách đã nêu trong từng
Tắc kè nguyên cả con đã sấy khô, chặt bỏ đầu từ dưới
chuyên luận dược liệu.
mắt, chặt bỏ móng chân, cắt lát, sao vàng, làm thành
bột thô. ' Tính chất
Tiểu hồi và Vỏ quýt (đã cắt nhỏ) trộn với bột Tắc kè, Các vị thuốc trong thang phải khô, sạch, không mốc
ngâm trong 150 ml ethanol 70% trong 20 ngày, mỗi mọt.
ngày khuấy kỹ 2 lần. Để yên 2 ngày, gạn lấy dịch Tạp chất
ngâm, bã để riêng. Không được có.
Huyết giác tán thành bột thô, Đảng sâm hấp chín,, sấy
khô, xay thành bột thô. Trộn bột Huyết giác, Đảng Độ ẩm
sâm với bã Tắc kè rồi ngâm với 700 ml ethanol 40%, Lấy 3 vị dược liệu bất kỳ trong thang thuốc, xác định
chia 2 lần, mỗi lần 8 ngày, mỗi ngày khuấy kỹ 2 lần. độ ẩm theo phụ lục 9.6 (đối với dược liệu chứa tinh
Để lắng, gạn lấy dịch ngâm. dầu) hoặc theo phụ lục 5.16 (đối với dược liệu khác).
Các vị thuốc phải đạt yêu cầu về độ ẩm đã qui định ở
Gộp 2 dịch ngâm trên, thêm siro, thêm nước cho vừa
từng chuyên luận.
đủ 1000 ml, lọc trong.
Sai sô khối lượng
Tính chất
Đối với từng vị thuốc: ±10% (đối với vị có khối lượng
Chất lỏng trong, màu hổ phách, mùi thoím của Tiểu
< 10 g) hoặc ±7,5% (đối với vị có khối lượng > 10 g).
hồi và Vỏ quýt, vị cay ngọt.
Đối với thang thuốc: ±10%.
Hàm lưọiĩg ethanol
Công năng, chủ trị
35% ± 1% (Phụ lục 6.15).
Thanh khí nhiệt, nhuận phế táo. Chủ trị: Thái âm (phế
Tỷ trọng tỳ) phong ôn, ho, sốt (không cao), hơi khát nước,
ở 20°C: Từ 0,94 - 0,98 (Phụ lục 5.15, phương pháp phong tà còn ở phần biểu, trị cảm mạo phong nhiệt.
dùng tỷ trọng kế). Gách dùng, liều lượng
Độ iắng cặn Dạng thuốc sắc, chia làm hai lần, mỗi ngày 1 thang.
Lóp cặn không được quá 0,5 ml (Phụ lục 1.17).
THANG TỨ N G H ỊC H Cam thảo {Radix Glycyrrhizae} (chích) 0,4 g
Cương tàm {Bombyx Botryticatus}(sao vằng) 20 g
Công thức Xuyên khung {Radix Ligustici wallichii) 0,4 g
Phụ tử chế (Radix Aconiti lateralis praeparata) 300 g
Xạ hương {MoschusỊ (tán) 4g
Can khươiig (Rhizoma Zingiberis) 200 g
Cam thảo {Radix Glycyrrhizae) (mật chích) 300 g Bào chế
Chế biến các vị thuốc trên theo cách đã nêu trong từng
Bào chê chuyên luận dược liệu.
Phụ tử chế và Cam thảo: Thêm nước, sắc hai lần, lần
thứ nhất trong 2 giờ, lần thứ hai trong 1,5 giờ. Gộp các Tính chất
nước sắc lại và lọc. Các vị thuốc trong thang phải khô, sạch, khỗng mốc
Can khương: Cất lấy tinh dầu gừng và nước đã tách mọt.
tinh dầu để riêng. Tạp chất
Thêm nước vào bã gừng và sắc trong 1 giờ. Nước sắc Khồng được có.
này trộn với nước đã tách tinh dầu, lọc, sau đó thêm
Độ ẩm
nước sắc Phụ tử và Cam thảo, cô đặc còn khoảng 400 Lấy 3 vị dược liệu bất kỳ trong thang thuốc, xác định
iTil. Để nguội, thêm 1200 ml ethanol và khuấy đều; để độ ẩm theo phụ lục 9.6 (đối với dược liệu chứa tinh
lắng trong 24 giờ, lọc và cô đặc ở áp suất giảm tới cao dầu) hoặc theo phụ lục 5.16 (đối với dược liệu khác).
đặc, pha loãng với nước vừa đủ, để nơi mát trong 24 Các vị thuốc phải đạt yêu cầu về độ ẩm đã qui định ở
giờ và lọc. Thêm 300 ml siro đơn, chất bảo quản và từng chuyên luận.
tinh dầu gừng. Thêm nước tới đủ 1000 ml, khuấy đều.
Sau đó đóng đầy vào lọ và đậy kín. Sai sô khối lưọìig
Đối với từng vị thuốc: ± 10% (đối với vị có khối lượng
Tính chất < 10 g) hoặc ± 7,5% (đối với vị có khối lượng > 1 0 g).
Chất lỏng, màu vàng hơi nâu, mùi thơm, vị ngọt cay. Đối vơi thang thuốc: ± 10%.
Đóng lọ nhỏ 10 mỉ.
Công năng, chủ trị
Sai số thể tích Kiện tỳ, hoá đàm, trừ phong, ngừng co giật. Chủ trị:
± 5 % (Phụ lục 8.1). Trẻ em nôn mửa, tiêu chảy, tỳ vị hư mà sinh phong,
biến thành mạn kinh, trẻ em động kinh, nhức đầu, phát
Độc tính b ất thưòng
sốt co giật.
Đạt yêu cầu ghi trong phụ lục 10.6.
Cách dùng, liều lưọiìg
Bảo quản
Các vị thuốc được tán thành bột, trộn đều (trừ vị Câu
Đóng kín, để nơi khô, mát.
đằng vì phải cho sau khi sắc thuốc gần được).
Công năng, chủ trị Ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng 8g.
Ôn trung, khu hàn, hồi dương cứu nghịch. Chủ trị: Hư
dương sắp thoát, ra mồ hôi lạnh, tay chân quyết lạnh,
tiêu chảy sống phân, mạch vi khó thấy (mạch đập yếu, T ô TỬ GIÁNG K H Í THANG
khó nhận biết). Thuốc sắc tô tử giáng kh í

Cách dùng và liều lưọìig Công thức

Uống mỗi lần 10-20 ml, ngày 3 lần hoặc theo chỉ dẫn của Tô tử (Pructus Perillae) 4g
thầy thuốc. Bán hạ (Rhizoma Pinelliae) 4g
Tiền hồ (Radix Peucedani) 4g
Hậu phác {Cortex M agnoliae}(khương sao) 4g
TH IÊN MA CÂU ĐẲNG THANG Quất hồng (Pericarpium Citri reticulatae) 4g
Thuốc sắc thiên ma câu đằng Đương quy (Radix Angelicae sinensis) 4g
Cam thảo {Radix Glycyrrhizae Ị(chích) 2g
Công thức Nhục quế (Cortex Cinnamomi) 2g
Câu đằng (Ramulus Uncariae cum Uncis) 1,5 g
Thiên ma (Rhizoma Gastrodiae) 20 g Bào chê
Thuyền thoái (Periostracum Cicadae) 20 g Chế biến các vị thuốc trên theo cách đã nêu trong từng
chuyên luận dược liệu.
Phòng phong (Radix Saposhnikoviae) 20 g
Nhân sâm (Radix Ginseng) 20 g T ính chất
Yết vĩ {Scorpio Ị(Khử độc, sao) 20 g Các vị thuốc trong thang phải khô, sạch, không mốc
Ma hoàng (Herba Ephedrae) 20 g mot.
Tạp chất
Không được có.
Độ ẩm
Lấy 3 vị dược liệu bất kỳ trong thang thuốc, xác định
độ ẩm theo phụ lục 9.6 (đối với dược liệu chứa tinh
dầu) hoặc theo phụ lục 5.16 (đối với dược liệu khác).
Các vị thuốc phải đạt yêu cầu về độ ẩm đã qui định ở
từng chuyên luận.
Sai sô khối lượng
Đối với từng vị thuốc: ± 10% (đối với vị có khối lượng
< 10 g) hoặc ± 7,5% (đối với vị có khối lượng > 10 g).
Đối với thang thuốc: ± 10%.
Công năng, chủ trị
Giáng khí, lìoá đàm, giải biểu.Chủ trị: Hư dương
không lên, khí không thăng giáng được, thượng thịnh
hạ hư, đờm rãi nghẽn tắc, ho suyễn, nôn ra máu hoặc
đại tiện không thông lợi, cảm mạo phong hàn khí
suyễn.
Cách dùng, liều lưọĩig
Dùng mỗi ngày một thang, sắc lấy nước uống chia làm
hai lần trong ngày, khi sắc thêm vài lát Sinh khương.
VIÊN NÉN NGÂN KIỂU GIẢI ĐỘC
Công thức
Kim ngân hoa (Flos Lonicerae) 200 g
Liên kiều (Fructus Forsythiae) 200 g
Bạc hà (Herba Menthae) 12 g
Cam thảo (Radix Glycyrrhizae) lOOg
Kinh giới (Herba Schizonepetae hoặc Herba
Elsholtziae) 80 g
Đạm đậu xị (Semen Sojae praeparata) 100 g
Ngưu bàng tử {Fructus Arctii)(sao) 120 g
Cát cánh (Radix Platycodi) 120 g
Đạm trúc diệp (Herba Lophatherỉ) 80 g
Bào chế
Tán riêng từng vị Kim ngân hoa và Cát cánh thành bột
mịn, rây. Cất lấy tinh dầu Bạc hà và Kinh giới, hứng
lấy tinh dầu vào bình riêng và nưỚG đã tách tinh dầu
vào một bình khác. Bã Bạc hà, Kinh giới sau khi cất,
cho thêm Liên kiều, Ngưu bàng tử, Đạm trúc diệp và
Cam thảo, sắc với nước 2 lần, mỗi lần 2 giờ, gộp các
nước sắc lại và lọc. Đun sôi Đạm đậu xị với nước rồi
ngâm nóng ở 80“c hai lần, mỗi lần 2 giờ, gộp các
nước hãm lại và lọc. Gộp các dịch chiết các vị thuốc ở
trên lại rồi cô thành nước sắc đậm đặc, thêm bột Kim
ngân hoa, bột Cát cánh, tá dược rồi trộn đều. Xát cốm,
sấy khô, rồi để nguội. Phun vào cốm tinh dầu Bạc hà
và tinh dầu Kinh giới, trộn đều và dập thành 1000 viên
nén. Chế phẩm phải đáp útig yêu cầu ghi trong chuyên
luận ‘Thuốc viên nén” (Phụ lục 1.15) và các yêu cầu
sau;
Tính chất
Viên nén màu nâu nhạt đến màu nâu, mùi thơm, vị
đắng và cay.
Định tính
A. Soi kính hiển vi thấy; Hạt phấn màu vàng, hình cầu,
đường kính 54 - 68 fxm. Nhiều đám calci oxalat,
đường kính 5 - 7 )Lim, tổn tại trong mô mềm. ố n g nhựa
mủ nối liền nhau, đường kính 14 - 25 ịuim, chứa những
hạt nhỏ màu vàng nhạt.
B. Định tính Kinh giới, menthol.
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng: Silicagel G có chứa natri carboxymethyl
cellulose đã hoạt hoá.
Dung môi triển khai: n-hexan- ethyl acetat (17:3).
Dung dịch thử: Tán 10 viên nén thành bột mịn, thêm
20 ml ether dầu hoả (60 - 90°C), nút kín, lắc luôn tay,
ngâm qua đêm, lọc, bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ
còn 1-ml, dùng làm dung dịch thử.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,8 g Kinh giới. Cho 20 ml
ether dầu hoả (60 - 90°C), chiết như dung dịch thử.
Hoà tan menthol trong ethanol để được dung dịch có
hàm lượng 2 m g /ml.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lần lượt lên bản mỏng
10 |0,1 mỗi dung dịch thử và các dung dịch đối chiếu.
Sau khi triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ
phòng, rồi phun dung dịch anisaldehyd (TT). Sấy bản
mỏng ở 105°c trong 10 phút. Trên sắc ký .đồ của dung
dịch thử phải cho vết có cùng màu và giá trị RfVỚi các
vết trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu,
c . Định tính Liên kiểu.
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng silicagel G có chứa natri carboxymethyl
cellulose đã hoạt hoá.
Dung môi khai triển: Qoroform - methanol (20: 1).
Dung dịch thử; Tán 10 viên nén thành bột mịn, thêm
20 ml ethanol, đun hồi lưu I giờ để nguội và lọc. Bốc
hơi dịch lọc cho khô, hoà tan cắn trong 2 ml ethanol.
Dung dịch đối chiếu: Lấy 2 g Liên kiều, thêm 40 ml
nước, ngâm trong cách thuỷ 1 giờ rồi lọc. Bốc hơi dịch lọc
tói khô, hoà tan cắn trong 20 ml edianol.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lần lượt lên bản mỏng
10 |il mỗi dung dịch thử và dung dịch đối chiếu. Sau
khi triển khai xong, để khô bản mỏng ờ nhiệt độ
phòng, rồi phun dung dịch gồm anhydrid acetic - acid
sulfuric (20:1). Sấy bản mỏng ở 105°c trong 10 phút.
Quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại (365 nm).
Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết huỳnh
quang có cùng màu và giá trị Rf với các vết trên sắc ký
đồ của dung dịch đối chiếu.
D. Định tính Ngưu Bàng tử, Cạm thảo.
Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 4.4).
Bản mỏng; Silicagel G có chứa natri carboxymethyl
celulose đã hoat hoá.
Dunơ môi khai triển: Cloroform - methanol - nước
(40: 10: 1).
Dung địch thử: Dùng dung dịch thử của mục c
Dung dịch đối chiếu: Tán lần lượt 1,2 g Ngưu bàng tử
và 1 g Cam thảo thành bột, rồi thêm vào mỗi loại bột
20 ml ethanol, đun hổi lưu trong cách thuỷ 1 giờ rồi
lọc. Bốc hơi dịch lọc tới khô, hoà tan cắn vào ethanol,
mỗi loại 10 ml, lọc và lấy dung dịch lọc làm các dung
dịch đối chiếu.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lần lưọt lên bản mỏng
10 |Lil mỗi dung dịch thử và các dung dịch đối chiếu.
Sau khi triển khai xong, để khô bản mỏng ở nhiệt độ
phòng, rồi phun dưng dịch acid sulfuric loãng (TT).
Sấy bản mỏng ở 105^c đến khi các vết hiện rõ. Trên
sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có cùng màu
và giá trị R|^ với các vết trên sắc ký đồ của dung dịch
đối chiếu.
Bảo quản
Để nơi khô, trong lọ kín.
Công nầng, chủ trị
Tân lương giải biểu, thanh nhiệt giải độc. Chủ trị;
Cảm mạo phong nhiệt, phát sốt, nhức đầu, ho, miệng
khô, họng đau.
Cách dùng, liều lưọìig
Uống mỗi lần 4 viên, ngày 2 - 3 lần.