Urszula Dołżyńska

Więckowska Karolina, 2010, Obraz niepełnosprawności w filmach rysunkowych dla

dzieci, „Szkoła Specjalna”, nr 2 (253), s. 138-146

Temat niepełnosprawności staje się coraz powszechniej obecny w mediach, gdzie

niepełnosprawni bohaterowie pojawiają się w filmach i serialach, a kampanie społeczne
starają się przybliżyć to zagadnienie przeciętnemu odbiorcy. Ta tendencja związana jest z
rosnącą poprawnością polityczną, której korzenie mają miejsce w USA i krajach Europy
Zachodniej, a obecnie przenika również do Polski, gdzie pojawiają się programy poświęcone
życiu i działalności osób niepełnosprawnych. Mimo że taka inicjatywa wydaje się słuszna,
badania wskazują, że często przedstawianie tematyki niepełnosprawności w mediach odbywa
się w sposób znacznie oddalony od rzeczywistości.
- Obecnie temat niepełnosprawności staje się coraz bardziej powszechny w mediach, z
udziałem niepełnosprawnych bohaterów w filmach, serialach oraz poprzez kampanie
społeczne.
- Tendencja ta wynika z rosnącej poprawności politycznej, mającej początki w USA i Europie
Zachodniej, a obecnie zauważalnej także w Polsce, gdzie pojawiają się programy poświęcone
życiu osób niepełnosprawnych.
- Badania, takie jak raport "Od ofiary do herosa" (Stanisławski 2003) czy "Model
niepełnosprawności w mediach a postawy wobec osób niepełnosprawnych" (Bieganowska
2006), ukazują, że przedstawianie tematyki niepełnosprawności w mediach często jest
naznaczone stereotypowym podejściem i zawiera błędy czy wypaczenia, co może być bolesne
dla osób zainteresowanych.
- Dzieci mają obecnie nieograniczony dostęp do mediów, które pełnią rolę edukacyjną i
rozrywkową. Niemniej jednak, wiele programów i publikacji dotyczących
niepełnosprawności charakteryzuje się stereotypowym podejściem i zawiera błędy, co może
mieć wpływ na wyobrażenia dzieci na temat tej grupy społecznej.
- Wartościowe badania, takie jak wspomniane raporty, ukazują potrzebę świadomości i
poprawy jakości przedstawiania niepełnosprawności w mediach, zwłaszcza biorąc pod uwagę
ogromny wpływ, jaki media mają na percepcję społeczną.
Współczesne dzieci są wychowywane nie tylko przez szkołę i rodziców, ale także
przez media, zwłaszcza telewizję, komputery i internet. Chwila zetknięcia się z danym
rodzajem mediów zależy nie tylko od przyzwolenia rodziców/opiekunów, ale również od
chwilowej zachcianki dziecka. Media te prezentują informacje w sposób atrakcyjny i łatwy do
przyswojenia dla najmłodszych. Zważywszy na to, że temat niepełnosprawności jest często
trudny do poruszenia przez rodziców czy nauczycieli, mass media stają się kluczowym
źródłem, dzięki któremu dzieci mają szansę zdobyć informacje na ten temat.
 Badaczka postanowiła skoncentrować się na analizie filmów rysunkowych
przeznaczonych dla najmłodszych widzów, aby sprawdzić, w jaki sposób temat
niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych jest przedstawiany. W analizie uwzględniono
również ewentualne błędy, które często pojawiają się przy kreowaniu wizerunku osób
niepełnosprawnych w mediach.
Najważniejsze nieprawidłowości zidentyfikowane w analizie to:
1. Temat niepełnosprawności jest rzadko podejmowany w mediach.
2. Niepełnosprawność ukazywana jest głównie w odrębnych programach skoncentrowanych
na tej tematyce, a nie w treściach dla szerszego grona odbiorców.
3. Programy telewizyjne dotyczące niepełnosprawności są często emitowane w godzinach
niskiej oglądalności.
4. Stosuje się stereotypy biednego kalekiego oraz herosa.
5. Niepełnosprawność jest ukazywana bardziej dramatycznie niż jest odczuwana przez
samych zainteresowanych.
6. Niepełnosprawność jest przedstawiana jako problem jednostki, a nie społeczny wynikający
z braku wiedzy czy tolerancji.
7. Osoby niepełnosprawne nie są pokazywane w kontekście wydarzeń życia codziennego i
problemów charakterystycznych dla przeciętnego człowieka.
8. Role osób niepełnosprawnych są często odgrywane przez pełnosprawnych aktorów.
Warto zauważyć, że dzieci mają nieograniczony dostęp do mediów, które pełnią rolę
nie tylko rozrywki, ale również edukacji. Dlatego istotne jest, aby analizować i poprawiać
sposób przedstawiania tematyki niepełnosprawności w mediach, zwłaszcza w kontekście
dziecięcej publiczności.
Badaczka przeprowadziła badanie za pomocą techniki analizy materiału filmowego,
która jest obiektywnym, systematycznym i ilościowym sposobem opisu jawnej treści
przekazów informacyjnych (Pilch, Bauman 2001, s. 100). W ramach tej techniki wyróżnia się
trzy główne sposoby analizy materiału symbolicznego:
1. Analiza cech samej treści:
- Badacz skupia się na dokładnym opisie cech treści filmowej.
- Zainteresowanie kieruje się bezpośrednio na tym, co jest przedstawiane w
materiale filmowym.
2. Analiza treści w kontekście autora przekazu:
- Po analizie treści, badacz próbuje wyciągać wnioski dotyczące twórcy przekazu.
- Interesuje się tym, jakie intencje czy przekonania mogą być związane z
tworzeniem danej treści filmowej.
3. Analiza treści w kontekście odbiorców i skutków oddziaływania:
 - Badacz interpretuje treść, starając się zrozumieć, jakie mogą być reakcje odbiorców
na przekaz.
- Analiza ma na celu poznanie skutków oddziaływania danej treści na widza.
Metoda analizy materiału filmowego pozwala na dogłębne zrozumienie zarówno
samej treści filmowej, jak i kontekstu, w jakim ta treść powstaje i jest odbierana. Dzięki temu,
badacz może uzyskać pełniejsze spojrzenie na to, w jaki sposób filmy komunikują pewne
treści oraz jakie mogą być potencjalne efekty ich oddziaływania na widzów.
Badacz skoncentrował się głównie na analizie treści przekazu, przy czym starał się
również wyciągnąć wnioski dotyczące skutków przedstawienia problemu
niepełnosprawności. Analiza obejmowała następujące aspekty:
1. Charakterystyka Bohaterów:
- Skupienie na wybranych postaciach i ich szczegółowej analizie.
- Badacz zwracał uwagę na losy bohaterów, ich cechy charakterystyczne oraz ewolucję
postaci w kontekście przedstawianego problemu niepełnosprawności.
2. Przedstawienie Problemu Niepełnosprawności:
- Analiza tego, w jaki sposób został ukazany problem niepełnosprawności.
- Badacz badał przyczyny niepełnosprawności, sposób, w jaki bohater odczuwa swoją
niepełnosprawność, oraz ewentualne dodatkowe problemy z nią związane.
3. Stosunki Interpersonalne i Społeczne Bohaterów:
- Zainteresowanie tym, jak układają się stosunki interpersonalne bohaterów.
- Analiza, czy niepełnosprawność wpływa na relacje między postaciami oraz jak bohater
jest spostrzegany przez innych.
4. Dodatkowe Problemy Związane z Niepełnosprawnością:
- Badanie, czy niepełnosprawność bohaterów prowadzi do dodatkowych problemów,
których sprawni bohaterowie nie muszą doświadczać.
- Wnikliwe zrozumienie, czy upośledzenie wpływa na codzienne życie bohaterów w
sposób, który różni się od doświadczeń postaci sprawnych.
Analiza treści miała na celu głębsze zrozumienie sposobu, w jaki przedstawiono
niepełnosprawność w kontekście filmów, a wnioski dotyczące skutków miały rzucić światło
na potencjalny wpływ tej reprezentacji na percepcję widza i społeczeństwa.
Badacz dokonał selekcji filmów, koncentrując się na produkcjach wydanych w kinach
oraz na małym ekranie w okresie między 1996 a 2007 rokiem. Warto zaznaczyć, że postacie
niepełnosprawne występują także w serialach rysunkowych, takich jak Sonic X oraz X-Men,
które są emitowane przez stacje dla dzieci dostępne w pakiecie wielu telewizji kablowych.
Niemniej jednak, badacz skupił się wyłącznie na analizie filmów pełnometrażowych.
Podstawowym kryterium doboru produkcji było osobiste doświadczenie badacza,
który zainteresował się tematem kilka lat wcześniej, zauważając postacie niepełnosprawne w
oglądanych przez siebie bajkach. Wybór filmów do analizy był więc motywowany własnym
zainteresowaniem i doświadczeniem, co mogło wpłynąć na głębokość i zaangażowanie w
analizę.
Ze względu na sposób przedstawienia zagadnienia podzieliła wybrane filmy na dwie
grupy:
Grupa 1: Gdzie jest Nemo? Magiczny miecz – legenda Camelotu, Tajemniczy ogród,
Dzwonnik z Notre Dame.
Grupa 2: Shrek, Shrek 2, Shrek Trzeci.
Filmy z pierwszej grupy ukazują bohaterów niepełnosprawnych jako postacie silnie
izolujące się od społeczeństwa, prowadzące życie niemal w samotności. Wyróżnia się u nich
zaburzenia w sferze kontaktów społecznych oraz interakcji interpersonalnych, co prowadzi do
ich egzystencji w odosobnieniu, opartym na własnych wartościach i wyobrażeniach.
Bohaterowie ci często doświadczają niskiej pewności siebie i braku wiary w swoje
umiejętności, co znacznie obniża ich samoocenę.
Charakteryzują się również przekonaniem, że nie zasługują na prawdziwe uczucie ze
strony innych, zdrowych postaci. Często mają poczucie niższości z powodu swojego
upośledzenia i postrzegają świat jako nieprzyjazny. Ich relacje z otoczeniem są zdominowane
przez przeszłe nieprzyjemne doświadczenia, co sprawia, że obawiają się zarówno odrzucenia,
jak i kolejnych niepowodzeń życiowych. W rezultacie zamykają się na możliwość zmiany
swojej sytuacji, obawiając się konfrontacji z trudnościami i negatywnymi reakcjami
społecznymi.
W filmach z drugiej grupy obserwuje się różnorodne postawy wobec postaci
niepełnosprawnych, obejmujące spektrum od odrzucenia i poniżenia po akceptację i
współdziałanie. Warto zauważyć, że mimo tej różnorodności, w każdym z tych filmów
pojawia się podobny motyw: bohater niepełnosprawny napotyka w swoim życiu kogoś, kto
dzięki determinacji, miłości lub innym pozytywnym uczuciom pomaga mu przełamać własne
opory.
W filmach tych dochodzi do głębokiej przemiany wewnętrznej bohatera, który
zaczyna nawiązywać przyjaźnie, zakochuje się, a nawet poprawiają się jego relacje z innymi
ludźmi. W niektórych przypadkach bohater wraca nawet do zdrowia (np. Collin Craven). Ten
rodzaj filmów ukazuje autentyczny przełom w życiu postaci niepełnosprawnej, gdzie
akceptacja i wsparcie jednej osoby skutkują otwarciem się na innych, podjęciem nowych
działań i często zmianą stylu życia.
Niezwykle istotne w tych produkcjach jest podkreślenie znaczenia przyjaźni i miłości
w relacjach międzyludzkich. Kontakt z naturą również odgrywa kluczową rolę, pełniąc
funkcję schronienia, źródła spokoju i pomagając w powrocie do pełni sił. Filmy z tej grupy
silnie akcentują pozytywne aspekty relacji międzyludzkich i przemianę, jaką może przynieść
akceptacja i wsparcie dla osób niepełnosprawnych.