एम.

ए (राज्यशास्त्र)
सत्र - III (CBCS)

राजकीय विचारप्रणाली
POLITICAL IDEOLOGIES

विषय कोड : 99270

© UNIVERSITY OF MUMBAI

डॉ. सहु ास पेडणेकर

कुलगरूु
मंबु ई विद्यापीठ, मंबु ई
प्राध्यापक रविन्द्र कुलकर्णी प्राध्यापक प्रकाश महानवर
प्रभारी कुलगरू
ु संचालक
मंबु ई विद्यापीठ, मंबु ई दूर व मक्तु अध्ययन संस्था
मंबु ई विद्यापीठ, मंबु ई

कार्यक्रम समन्वयक : प्रा. अनिल आर बनकर

सहयोगी प्राध्यापक
दूर व मक्त
ु अध्ययन संस्था, मंबु ई विद्यापीठ, मंबु ई.
अभ्यास समन्वयक : दत्तात्रय म. तोंडे
सहायक प्राध्यापक
दूर व मक्त
ु अध्ययन संस्था, मंबु ई विद्यापीठ, मंबु ई.
संपादक : डॉ.भगवान लोखंडे
सहयोगी प्राध्यापक
डी.जी.तटकरे कला आणि वाणिज्य महाविद्यालय
तळा जि-रायगड.
लेखक : डॉ. श्रीकांत देविदास महादने
सहायक प्राध्यापक
राज्यशास्त्र विभाग
डॉ पतंगराव कदम कला आणि वाणिज्य महाविद्यालय
पेण, रायगड.
: डॉ.भगवान लोखंडे
सहयोगी प्राध्यापक
डी.जी.तटकरे कला आणि वाणिज्य महाविद्यालय
तळा जि-रायगड.

.
जून २०२२, मद्रु ण - १

प्रकाशक
संचालक, दूर आणि मक्त ु अध्ययन संस्था.
मंबु ई विद्यापीठ,
विद्यानगरी, मंबु ई- ४०० ०९८.

अक्षर जुळणी आणि मद्रु ण

मबुं ई विद्यापीठ मद्रु णालय
विद्यानगरी, मंबु ई
 अनक्र
ु मणिका

अध्याय क्र. नाव पृष्ठ क्र.

1 उदारमतवाद.............................................................................................................. १

2 समाजवाद .............................................................................................................२२

3 समदु ायवाद . ..........................................................................................................४३

4 राष्ट्रवाद.................................................................................................................४८

 एम.ए (राज्यशास्त्र)
सत्र - iII (CBCS)
राजकीय विचारप्रणाली
CODE NO: PA POL E 320
POLITICAL IDEOLOGIES
POLITICAL IDEOLOGIES
(6 Credits and 60 Hours)
1. Liberalism अभ्यासक्रम (15 Hours)
a) Capitalism and liberalism
b) Types- classical, modern, egalitarian
c) Neo-liberalism.

2. Socialism (15 Hours)

a) Marxism
b) Democratic socialism
c) Latin American socialism.

3. Communitarianism (15 Hours)

a) Rights vs the Good
b) Self, community and culture
c) Virtue Ethics (Alasdair MacIntyre)

4. Nationalism (15 Hours)

a) Nation and nation state
b) Liberal, civic, cultural, imagined
c) Ethnicity and identity
Reading List:
1. Anderson, Benedict, Imagined Communities, Reflections on the Origin and Spread
of Nationalism, Verso, London, 1991.
2. Baradat, Leon P., Political Ideologies: Their Origins and Impact, Eighth Edition,
Prentice Hall, Upper Saddle River, 2003.
3. Bellamy, Richard, Liberalism and Modern Society, Polity Press, Cambridge, 1992.
4. Eatwell, Roger and Wright, Anthony (Eds.), Contemporary Political Ideologies,
Second Edition, Rawat, New Delhi, 2003.
5. Frieden, Michael, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach,
Clarendon Press, Oxford, 1996.
6. Gellner, Ernest, Nations and Nationalism, Blackwell, Oxford, 1983.
7. Hobsbawm, E.J., Nations and Nationalism Since 1780, Programme, Myth, Reality,
Cambridge University Press, London, 1990.
8. Kymlicka, W., Multicultural Citizenship, Clarendon Press, Oxford, 1995.
9. Laclau, Ernesto, Politics and Ideology in Marxist Theory – Captialism-Fascism-
Populism, Verso, London, 1979.
10. McLellan, David, Ideology, Second Edition, Open University Press, Milton
Keynes, 1995.
11. McLellan, David, Marxism after Marx, MacMillan, London, 1980.
12. McLellan, David, The Thought of Karl Marx, Second Edition, MacMillan, London,
1980.
 4. Nationalism (15 Hours)
a) Nation and nation state
b) Liberal, civic, cultural, imagined
c) Ethnicity and identity
Reading List:
1. Anderson, Benedict, Imagined Communities, Reflections on the Origin and Spread
of Nationalism, Verso, London, 1991.
2. Baradat, Leon P., Political Ideologies: Their Origins and Impact, Eighth Edition,
Prentice Hall, Upper Saddle River, 2003.
3. Bellamy, Richard, Liberalism and Modern Society, Polity Press, Cambridge, 1992.
4. Eatwell, Roger and Wright, Anthony (Eds.), Contemporary Political Ideologies,
Second Edition, Rawat, New Delhi, 2003.
5. Frieden, Michael, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach,
Clarendon Press, Oxford, 1996.
6. Gellner, Ernest, Nations and Nationalism, Blackwell, Oxford, 1983.
7. Hobsbawm, E.J., Nations and Nationalism Since 1780, Programme, Myth, Reality,
Cambridge University Press, London, 1990.
8. Kymlicka, W., Multicultural Citizenship, Clarendon Press, Oxford, 1995.
9. Laclau, Ernesto, Politics and Ideology in Marxist Theory – Captialism-Fascism-
Populism, Verso, London, 1979.
10. McLellan, David, Ideology, Second Edition, Open University Press, Milton
Keynes, 1995.
11. McLellan, David, Marxism after Marx, MacMillan, London, 1980.
12. McLellan, David, The Thought of Karl Marx, Second Edition, MacMillan, London,
1980.
13. Miliband, Ralph, Parliamentary Socialism, Second Edition, Merlin, London, 1973.
14. Nisbet, Robert, Conservatism, Open University Press, Milton Keynes, 1986.
15. Wright, T., Socialisms, Routledge, London, 1996.

40
 १
उदारमतवाद
घटक रचना
1.1 उद्दिष्टे
1.2 भाांडवलवाद सांकल्पना
1.3 उदारमतवाद सांकल्पना
1.4 नवउदारमतवाद
1.5 साराांश
1.7 आपण काय द्दशकलो?
1.8 सांदभभ सूची
1.1 उद्दिष्टे
समाज जीवनाच्या सवभ अांगाांना स्पशभ करणारी आद्दण आद्दण तयाांना एकत्र गांफणारी तत्त्वप्रणाली
समाजाचे सांघटन, समाज जीवनाचा अर्भ , हेतू, समाजाच्या द्दवद्दवध घटकाांची अांतगभ त सांस्र्ा
बाांधणी व तयाांचे परस्पर सांबांध द्दनद्दित करून व्यक्ती व समाज जीवन याांना आशय देते व
तयाांच्या द्दवकासाची द्ददशा द्दह स्पष्ट करते. तयामळे च समाज बाांधणी मध्ये द्दवचार
प्रणालीस समन्वयक व सार्भ कतव या दोन्ही अर्ाभ ने महत्त्वाचे स्र्ान प्राप्त होते. मानवी
समाजाच्या द्दवकासात उदारमतवाद, समाजवाद, राष्ट्रवाद, समूहवाद यासारख्या
तत्त्वप्रणाली चे स्र्ान अतयांत महत्त्वाचे आहे. या घटकाांमध्ये उदारमतवाद या ततवप्रणाली ची
सांकल्पना, द्दवकास, प्रकार व नवउदारमतवादाची प्रमख ततवे याांची माांडणी करण्यात आली
आहे. ज्या माध्यमातून उदारमतवाद व भाांडवलवाद याांचा द्दवकास, नवउदारमतवादाची
प्रमख ततवे याांचे आपले आकलन अद्दधक समद्ध ृ होऊ होऊन उदारमतवाद व भाांडवलवाद
याांची मानवी द्दवकासातील भूद्दमका व स्र्ान याांची ही माांडणी करता येईल.
1.2 भाांडवलवाद सांकल्पनात्मक अर्थ:-
भाांडवल वाद ही एक अशी द्दवचारधारा आहे जी अशी आद्दर्भक व्यवस्र्ा द्दनमाभ ण करण्यासाठी
आग्रही असते ज्यामध्ये उतपादन साधनाांची खाजगी मालकी व नफ्याच्या तत्त्वास प्राधान्य
देते.भाांडवल वादाच्या मध्यवती तत्त्वाांमध्ये भाांडवल सांचय, स्पधाभ तमक बाजार, द्दकांमत
व्यवस्र्ा, खाजगी मालमत्ता या ततवाांचा प्रामख्याने समावेश होतो.
इांग्रजी भाषेतील कॅ द्दपटॅद्दलझम (Capitalism) या शब्दा कररता मराठी भाषेत भाांडवलवाद हा
शब्द योजला जातो. कॅ द्दपटॅद्दलझम हा शब्द लॅद्दटन भाषेतील ‘कॅ पूट’ व ‘चॅटेल’ या शब्दापासून
सून तयार झाला आहे. आहे ज्याचा मूळ अर्भ ‘ डोके ’ व ‘ गरे’ असा होतो. तयाकाळी पशधन
या सांपत्तीचा एक मोठा मान्यताप्राप्त प्रकार होता. यावरून तयाचा आशय आपण भाांडवलाशी
जोडू शकतो. पढच्या काळात भाांडवलाच्या सांकल्पना व साधनाांमध्ये जसा बदल घडत गेला
1
राजकीय द्दवचारप्रणाली तसा भाांडवल वादाचा अर्भ ही बदललेला द्ददसतो. भाांडवलवाद हा शब्द पाररभाद्दषक दृष्ट्या
17 व्या शतकाच्या मध्यापासून वापरला जात असला तरी आधद्दनक अर्ाभ ने भाांडवलवाद या
शब्दाांची माांडणी सवभ प्रर्म 1850 साली लई ब्लॅ ांक याांनी के ली. ऑक्सफडभ इांद्दललश
शब्दकोशात या शब्दाचा अांतभाभ व 1854 साली झाला. भाांडवल वादाची मूळ प्राचीन ग्रीक
नगर राज्याांमध्ये व कृषी आद्दर्भक जीवनामध्ये आढळत असली तरी भाांडवल वादाचा द्दवस्तार
व द्दवकास खऱ्या अर्ाभ ने औद्योद्दगक क्ाांतीनांतर घडून आला. तयानांतरच्या काळात
वसाहतवाद काळात तयास एक प्रकारे मान्यताप्राप्त झाली. पद्दहल्या व दसऱ्या महायद्धाच्या
काळात भाांडवल वादाने द्दनमाभ ण के लेल्या प्रश्ाांना उत्तर म्हणून लोकशाही शासन व्यवस्र्ेचा
व द्दवचारधारेच्या पातळीवर उदारमतवादाचा पयाभ य प्रस्तत के ला गेला. उदारमतवादी
द्दवचाराांचा उगम व द्दवकास हा भाांडवलशाही नाही व भाांडवलवाद याांच्या सार्ीने व
प्रभावाखाली घडून आलेला द्ददसतो. यादृष्टीने उदारमतवादी सांकल्पनेचा द्दवकास, ततवे व
प्रकार ही भाांडवल वादाचे आकलन करून घेण्यासाठी ही अद्दधक उपयक्त ठरू शकते.
1.3 उदारमतवाद अर्थ व सांकल्पना:-
उदारमतवाद ही सांकल्पना स्पष्ट करताना मॅक्गबनभ याांनी म्हटले होते, “ एका राजकीय
द्दसद्धाांताच्या रूपात उदारमतवाद दोन पर्ृ क तत्त्वाांचे द्दमश्रण आहे. यापैकी एक लोकशाही
ही तर दसरा व्यक्ती वाद आहे.” उदारमतवादाचा इद्दतहास हा एक प्रकारे पािातय
तत्त्वज्ञानाचा इद्दतहास मानला जातो. उदारमतवाद ही आजपयंतची ची सवाभ द्दधक
प्रभावशाली द्दवचारधारा मानली जाते. या द्दवचारधारेने एका बाजूने अनेक सामाद्दजक व
राजकीय या आांदोलनाांना प्रेरणा द्ददलेली आहे आहे तर दसऱ्या बाजूने अनेक
सामाद्दजक, राजकीय व आद्दर्भक आांदोलनाांना द्दवरोधही के लेला आहे. हे उदारमतवाद या
सांकल्पनेच्या आशय समजून घेताना एक बाब स्पष्ट होते की, उदारमत ही अन्य राजकीय
ततव प्रणाली प्रमाणे द्दनद्दित व क्मबद्ध अशी द्दवचारधारा नाही. उदारमतवाद एका
व्यक्तीच्या द्दवचाराांचा पररणाम नाही वा एका द्दवद्दशष्ट काळाशी ही सांकल्पना द्दनगद्दडत नाही.
तर या द्दवचारधारेत अनेक द्दवचाराांचे द्दमश्रण आहे. आहे ही एक जीवनदृष्टी, जीवन क्म व
मानवी द्दवचाराांची प्रवत्त
ृ ी आहे.
उदारमतवादाचा अर्थ :
इांग्रजी भाषेतील Liberalism या शब्दाचे उदारमतवाद हे मराठी रूपाांतर होय. Liberalism
हा शब्द मूळ लॅद्दटन Liber शब्दापासून बनलेला आहे. ज्याचा अर्भ स्वतांत्र - free असा
होतो.
उदारमतवादाची व्याख्या :-
उदारमतवाद ही सांकल्पना पढील काही व्याख्याांच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करता येईल.
1) साटोरी :-
उदारमतवाद हा व्यद्दक्तगत स्वातांत्र्य, न्याद्दयक सरक्षा व सांद्दवधाद्दनक राज्याचा द्दसद्धाांत
व व्यवहार आहे.
2
2) हेलीवेला :- उदारमतवाद

उदारमतवाद जीवनाच्या मानद्दसक, सामाद्दजक, धाद्दमभक राजकीय व आद्दर्भक या सवभ

क्षेत्रात स्वातांत्र्याच्या मागणीचे सूचक आहे.
3) हाबहाउस :-
उदारमतवादाचा सांबांध या सांकल्पनेशी आहे की समाजाची रचना व्यक्तीच्या
स्वयांद्दनदेद्दशत शक्तीवर आधाररत कशलतापूवभक के ली जाऊ शकते तसेच स्वतांत्रता
फक्त व्यद्दक्तचाच अद्दधकार नाही तर समाजाची ती गरजही आहे.
4) सेबाइन :-
उदारमतवाद हा सांपूणभ समाजाच्या कल्याणासाठी द्दनषेधातमक स्वातांत्र्याऐवजी
सकारातमक स्वातांत्र्याची व्यवस्र्ा करण्याचे समर्भ न करतो.
उदारमतवादाची वैद्दिष्ट्ये :
उदारमतवादी ततवप्रणालीची प्रमख वैद्दशष्ट्ये पढील मद्याांच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करता
येतील.
1) मानवी द्दववेकास प्राधान्य :
मानवी सदसद्दिवेक बद्धीवरील अढळ द्दवश्वास हा उदारमतवादाचा आधार मानला
जातो. यूरोपमध्ये मध्ययगात चचभ व पोप याांनी मानवी द्दववेकास एक प्रकारे बांद्ददस्त
के ले होते. प्रबोधनाच्या चळवळीने द्दवचारबांदी द्दवरोधात बांड करून मानवी
द्दववेकास चचभ च्या तावडीतून मक्त के ले. र्ॉमस पेन या द्दववेकी चळवळीचा प्रमख
प्रवतभ क मानला जातो. “ माझे स्वतःचे मनच माझे चचाभ आहे.” ही घोषणाच तयाांने
द्ददली. अशा पद्धतीने मानवी द्दववेका वरील द्दवश्वास हे ततव उदारमतवादाचे प्रमख
वैद्दशष्ट्य ठरले.
2) इद्दतहास व परांपराना नकार:-
उदारमतवादाचा आधार द्दववेक असल्यामळे इद्दतहास व परांपरा जर द्दववेकाच्या
कसोटीवर उतरत नसतील तर उदारमतवाद तयास स्पष्ट नकार देतो. मानवी द्दवकास
व प्रगतीमध्ये इद्दतहास, पर या अडर्ळा वा अडगळ ठरत असतील तर
तयास तयाज्य मानावे हे उदारमतवादाचे मख्य तत्त्व आहे. या तत्त्वाच्या आधारेच
इांललांडमध्ये उपयोद्दगतावादाच्या नावाखाली कायभ रत असणाऱ्या परांपराांनाही द्दवरोध
के ला व बौद्दद्धक पररवतभ नास प्राधान्य द्ददले. तयामळे च इांललांडचा तयाकाळी सवभ क्षेत्रात
द्दवकास घडून आला.
3) मानवी स्वातांत्र्याचा स्वीकार:-
मानवी स्वातांत्र्याचे द्दनद्दवभवाद अद्दस्ततव हा उदारमतवादाचे महत्त्वाचे सूत्र
होय. उदारमतवाद व्यक्तीस स्वतांत्र व स्वयांपूणभ असे स्र्ान देतो. उदारमतवादी
3
राजकीय द्दवचारप्रणाली ततवप्रणाली ची अशी श्रद्धा आहे की, ‘ मनष्ट्य द्दनसगभ तःच स्वतांत्रपणे जन्माला आलेला
आहे व तयास काही नैसद्दगभक व अहम स्वरूपाचे हक्क प्राप्त आहेत. तयामळे व्यक्तीस
तयाच्या व्यद्दक्तमत्त्वाचा पररपूणभ द्दवकास करण्याचे स्वातांत्र्य कोणतयाही अटी व
बांधनाद्दशवाय प्राप्त व्हावयास हवे. तयामळे च उदारमतवाद असा आग्रह धरते की, ‘
राज्याने व्यक्तीच्या व्यक्तीमतव द्दवकासाच्या मागाभ त येणाऱ्या अडर्ळयाांना दूर करून
व्यक्ती द्दवकासासाठी आवश्यक पूरक पररद्दस्र्ती वा पररद्दस्र्तीचे घटक द्दनमाभ ण
करावेत. तयासाठीच उदारमतवाद सामाद्दजक, आद्दर्भक, राजकीय, साांस्कृद्दतक,
बौद्दद्धक, धाद्दमभक अशा सवभ च क्षेत्रात मानवी स्वातांत्र्याचे द्दनद्दवभवाद समर्भ न करते.
4) व्यक्ती साध्य राज्य साधन:-
उदारमतवाद व्यक्तीस कें द्रीय स्र्ान देतो. व्यक्तीने स्व कल्याणासाठी राज्य, समाज
व ततसम सांस्र्ा, व्यवस्र्ा द्दनमाभ ण के ल्या आहेत. तयामळे व्यक्तीसाठी या सवभ सांस्र्ा
व्यवस्र्ा आहेत, व्यक्ती तयाांच्यासाठी नाही. तयामळे राज्य व समाज याांनी व्यक्तीस
कें द्र म्हणून कायभ करावे. जॉन लॉक या सांदभाभ त म्हणतात, “ राज्य जनतेच्या सहमती
तून द्दनमाभ ण झालेले आहे. जोपयंत सहमती आहे तोपयंत राज्य द्दटकून राहते. राज्य
लोकाांच्या अपेक्षा पूणभ करू शकत नसेल तर अशा राज्याांतगभ त शासनाला बदलण्याचा
अद्दधकार लोकाांचा आहे.”
5) समाज, राज्य या कृद्दत्रम सांस्र्ा:-
उदारमतवादी ततव प्रणाली अद्दस्ततवात येण्यापूवी राज्यास दैवी व ईश्वरीय स्र्ान प्राप्त
झालेले होते वा तयास नैसद्दगभक दजाभ प्राप्त होता. उदारमतवादी द्दवचार प्रणाली मात्र
समाज व राज्य सांस्र्ेस नैसद्दगभक न मानता कृद्दत्रम वा मानव द्दनद्दमभत सांस्र्ा
मानतात. उदारमतवादी ततवप्रणाली च्या मते, “ व्यक्तीने राज्यसांस्र्ेची द्दनद्दमभती
आपल्या काही मयाभ द्ददत गरजा पूणभ करण्यासाठी के ली आहे. व्यक्ती स्वतः पूणभ
आहे. समाज आद्दण राज्य सांस्र्ा व्यक्तींनी द्दनद्दित योजना नसार द्दनमाभ ण के ले
आहेत. तयामळे या व्यवस्र्ाांमध्ये आवश्यक ते बदल करण्याचे अद्दधकार वा तयात
सांशोधन करण्याचे अद्दधकार नागररकाांना प्राप्त असावयास हवे.”
6) नैसद्दगभक अद्दधकाराांचा परस्कार:-
उदारमतवाद समाज, राज्य, धमभ या सारख्या सांस्र्ाांचे नैसद्दगभक स्र्ान
नाकारून व्यक्तीच्या हक्क व अद्दधकाराांना नैसद्दगभक दजाभ बहाल
करतो. उदारमतवादी तत्त्वप्रणाली च्या मते, “ व्यक्तीस जन्मताच काही नैसद्दगभक व
अदेय स्वरूपाचे हक्क प्राप्त होतात. ते कोणीही, कोणतयाही पररद्दस्र्तीत तयापासून
द्दहरावून घेऊ शकत नाही.” जॉन लॉक याांनी जीवीद्दतचा अद्दधकार, स्वातांत्र्याचा
अद्दधकार व मालमत्तेचा अद्दधकार या व्यक्तीच्या तीन नैसद्दगभक हक्काांची सांकल्पना
माांडून हे स्पष्ट के ले होते की, व्यक्तीचे हे अद्दधकार कोणासही काढून घेता येणार नाहीत
वा तयावर आक्मण ही करता येणार नाही. हा अद्दधकार राज्यसांस्र्ेसही
नाही. लॉकच्या मते, राज्यसांस्र्ेची द्दनद्दमभती या हक्काांच्या रक्षणाकररता व
सांवधभ नाकररताच झालेली आहे.
4
7) धमभ द्दनरपेक्षता तत्त्वाचा स्वीकार:- उदारमतवाद

उदारमतवाद राज्याचे धमभ द्दनरपेक्ष स्वरूप व प्रद्दतमान स्वीकारते. राज्य व चचभ या

सांघषाभ त उदारमतवाद राज्याच्या बाजूने उभे असलेले द्ददसते. उदारमतवाद राज्यात
कोणताही अद्दधकृत धमभ असता कामा नये या तत्त्वाचा परस्कार करते. अर्ाभ त
उदारमतवाद धमभ द्दवहीन राज्याची कल्पना माांडत नाही. उदारमतवादी तत्त्वप्रणाली
च्या मते ‘ धमाभ च्या आधारावर आपल्या नागररकात कोणतयाही प्रकारचा भेदभाव
करण्यात येऊ नये. व्यक्तीस धाद्दमभक बाबतीत पूणभ स्वातांत्र्य असावे. द्दशवाय धमाभ च्या
नावाखाली व्यक्तीचे शोषण होणार नाही याची काळजी राज्याने घ्यावी.’
8) कायद्याच्या राज्यास प्राधान्य:-
उदारमतवाद कायद्याचे राज्य ही सांकल्पना द्दनरांकश शासनास द्दवरोध व कायद्यासमोर
व्यक्ती श्रेष्ठ ते ऐवजी कायद्याच्या श्रेष्ठतवास मान्यता देते. शासनाने द्दनरांकश स्वरूप
धारण के ले तर व्यक्तींनी अशा शासनाद्दवरोधात बांड करावे व पररवतभ न घडवून आणावे
असे उदारमतवाद मान्य करत असला तरी हे पररवतभ न शाांततामय मागाभ ने व
अराजकता व्यवस्र्ा पररवतीत करणारे नसावे यासाठी आग्रही राहते. उदारमतवादी
क्ाांती म्हणून इांललांडमधील 1688 साली घडून आलेल्या वैभवशाली राज्यक्ाांतीचे
आदशभ उदाहरण द्ददले जाते.
9) लोकशाही शासन व्यवस्र्ेचा परस्कार:-
लोकशाही शासन व्यवस्र्ा व उदारमतवाद याांचा सहसांबांध अद्दभन्न स्वरूपाचा मानला
जातो. उदारमतवादी व्यवस्र्ा ही लोकशाही व्यवस्र्ेतच द्दवकद्दसत होऊ शकते असे
मानले जाते. जन प्रभतव हे उदारमतवादाचे आधारभूत तत्त्व लोकशाही शासन
व्यवस्र्ेतच कायाभ द्दन्वत होऊ शकते. लोकशाही शासन व्यवस्र्ा जनतेचे सावभ भौमतव
हे ततव अांगीकारून उदारमतवादाच्या मूल्य तत्त्वाांना मूतभ स्वरूप देण्याचे महत्त्वाचे कायभ
करते.
10) जागतीक शाांततेचा स्वीकार :-
उदारमतवाद आांतरराष्ट्रीय राजकारणात सहकायभ व सांवाद या माध्यमातून सवभ क्षेत्रात
सहभागी सहजीवनाच्या द्दवश्व रचनेचा स्वीकार करतो. याकररता उदारमतवाद सांघषभ
व यद्धाचे मागभ न वापरता जगामध्ये शाांतता प्रस्र्ाद्दपत करण्यास प्राधान्य
देतो. उदारमतवादी तत्त्वाप्रमाणे आांतरराष्ट्रीय पातळीवर शाांतता असेल तरच प्रतयेक
राष्ट्रास आपला द्दवकास साध्य करता येऊ शकतो व राष्ट्रा राष्ट्राांमध्ये समन्वय
प्रस्र्ाद्दपत होऊ शकतो.
11) व्यक्तीहीतास आतयांद्दतक महतव:-
उदारमतवादी द्दवचारधारेचा कें द्रद्दबांदू व्यद्दक्तद्दहत आहे हे पदोपदी जाणवते. कारण
एकूणच उदारमतवादात व्यक्ती, द्दतचे व्यद्दक्तमतव, द्दतचे स्वातांत्र्य, व्यद्दक्तद्दवकास यास
महत्त्वाचे स्र्ान आहे. उदारमतवाद व्यक्तीच्या सज ृ नशीलतेवर दृढ द्दवश्वास व्यक्त
5
राजकीय द्दवचारप्रणाली करतो. उदारमतवादी ततवप्रणाली चे महत्त्वाचे गहृ ीतक म्हणजे व्यक्तीच्या द्दठकाणी
सज
ृ नशीलता असते व प्रतयेक व्यक्तीस स्वद्दहत कळते. व्यक्ती आपल्या द्दववेकाच्या
आधाराने व्यक्ती या क्षमताांचा वापर करून स्वतःच्या द्दहताची पूतभता करते. एकां दरीत
चाांगलपणा व नैद्दतकतेच्या दृष्टीने माणसाांचा द्दवचार झाला पाद्दहजे यावर उदारमतवाद
भर देतो. व्यक्ती जीवनाच्या सामाद्दजक, आद्दर्भक, धाद्दमभक, राजकीय अांगाचा
उदारमतवादातून पररपोष होईल यावर उदारमतवाद द्दवश्वास व्यक्त करतो.
उदारमतवादाचा द्दवकास:-
उदारमतवाद ही सांकल्पना स्पष्ट करताना उदारमतवादाच्या द्दवकासाचा आढावा घेणे ही
क्मप्राप्त ठरते. उदारमतवादाचा द्दवकास घडून येण्यास कारणीभूत घटकाांच्या आधारे
उदारमतवादाचा द्दवकास पढील मदद्य
् ाांच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करता येईल.
1) ऐद्दतहाद्दसक पाश्वभ भूमी:-
साधारणतः 17 व्या शतकापासून 20 व्या शतकापयंत उदारमतवादाचा द्दवकासाचा
प्रवास मानला जातो. यरोप खांडात प्रामख्याने राष्ट्र राज्य व्यवस्र्ा द्दस्र्रस्र्ावर होत
असतानाच ज्या अनेक घडामोडी व उलर्ापालर्ी घडवून आणणाऱ्या
चळवळी, आांदोलने झाली, ततव वैचाररक मांर्न झाले तयातूनच उदारमतवादाची ततवे
व द्दवचारसरणी ही माांडली गेली. सनातन राजकीय तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात ही
उदारमतवादाची मळे शोधली जातात. प्राचीन ग्रीक गणराज्य, रोमन साम्राज्य यातही
उदारमतवादी ततवाांची भलावण होती हे दाखवून द्ददले जाते. आधद्दनक काळात
इांललांडमधील घटनातमक द्दवकासाचा इद्दतहास मॅलनाचाटभ अॅक्ट , द्दबल ऑफ
राइट् स, वैभव शाली राज्यक्ाांती यासारख्या घटना व घटकाांमधून उदारमतवादाचा
द्दवकास घडून आल्याचे द्ददसते. ततवप्रणाली या अर्ाभ ने 17 व्या शतकात उदारमतवाद
अद्दवष्ट्कृत झाला. तयाचे प्रवतभ क करण्याचे श्रेय द्दनद्दितच जॉन लॉक याांना
जाते. अद्दनयांद्दत्रत सत्ताधीशाांच्या दाहक अनभवातून उदारमतवादा कडे जग
अद्दधकाद्दधक आकद्दषभत होत गेले व आज सबांध जगभर उदारमतवादी तत्त्वाांचा द्दवस्तार
घडून येत असल्याचे द्ददसते.
2) औद्योद्दगक क्ाांती व भाांडवलदार वगभ :-
मध्ययगीन काळ हा सरांजामदारी व्यवस्र्ा व चचभ च्या प्रभावाचा कालखांड
होय. आद्दर्भक जीवनाच्या बाबतीत अनेक धाद्दमभक व नैद्दतक द्दनयम होते ज्यामळे व्यक्ती
स्वतांत्रपणे द्दनणभ य घेऊ शकत नव्हती. 18 व्या शतकात औद्योद्दगक क्ाांतीने उतपादन
क्षेत्रात क्ाांद्दतकारक बदल घडवून आणले. पारांपररक उतपादन साधनाांची जागा
आधद्दनक तांत्रज्ञानाने घेतली. उतपादन क्षमता व वेग प्रचांड प्रमाणात
वाढला. उतपादनाच्या या वेग व द्दवस्ताराने आद्दर्भक बांधने गळून पडली व नवीन
भाांडवलदार वगभ उदयास आला. भाांडवलदार वगाभ ने आद्दर्भक क्षेत्रावरील हस्तक्षेपास
प्रखर द्दवरोध के ला. भाांडवलदार हा वगभ समाजातील प्रस्र्ाद्दपत वगभ म्हणून लवकरच
द्दस्र्रस्र्ावर झाला व या वगाभ ने राज्यसांस्र्ेला व्यक्तीच्या आद्दर्भक,राजकीय,

6
 सामाद्दजक व नैद्दतक क्षेत्रात हस्तक्षेप करण्यास प्रखर द्दवरोध के ला. अशा पद्धतीने उदारमतवाद
आद्दर्भक स्वातांत्र्याची भावना उदारमतवादाचा प्रमख स्त्रोत बनली.
3) पनजाभ गरण चळवळ:-
प्राचीन काळात ज्या वैभवशाली सांस्कृती मानवी जीवनाने अनभवल्या तयात ग्रीक नगर
राज्य सांस्कृतीचा आवजभ ून उल्लेख के ला जातो. परांत भारतात जसे बौद्ध गणराज्य
नांतर एक दीघभ अांधार यग आले तसेच ग्रीक नगर राज्याांच्या सांस्कृती नांतर यरोपाने ही
अांधारयग अनभवले. मध्ययगीन काळात पारलौद्दकक दृद्दष्टकोनाचा अद्दत स्वीकार हा
एकूण समाजाच्या प्रगती व द्दवकासातील महत्त्वाचा अडर्ळा होता. कॉन्स्टँद्दटनोपल
च्या पाडावानांतर मात्र जगास आधद्दनक यगाची चाहूल द्दमळाली. आधद्दनक यगाच्या
प्रारांभी लोकाांची दृष्टी परत ग्रीक द्दचांतनाकडे आकृष्ट झाली. यातूनच यरोप मध्ये
पनरुज्जीवन वादाचे आांदोलन सरू झाले. ज्यास पनजाभ गरणाची चळवळ असेही
सांबोधले जाते. या चळवळीने बद्दद्धप्रामाण्य वाद, अनभव वाद व वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोन
यास प्राधान्य द्ददले व तयामळे समाजात सवभ क्षेत्रात क्ाांद्दतकारक बदल घडून आले. हे
सवभ बदल उदारमतवादाच्या द्दवकासाच्या दृष्टीने पोषक ठरले. कारण
पनजाभ गरणाच्या चळवळीने व्यक्तीच्या दृद्दष्टकोनाला लौद्दकक बनवले. व्यक्ती आद्दण
तयाचे व्यद्दक्ततव यास सवोच्च महत्त्व प्राप्त झाले. साराांश, पनजाभ गरण चळवळीने व्यक्ती
स्वातांत्र्यास प्रद्दतष्ठा व प्राधान्य प्राप्त करून द्ददल्यामळे उदारमतवादाच्या द्दवकासाचा
मागभ सकर झाला.
4) धमभ सधारणा चळवळ:-
मध्ययगीन काळात व्यक्ती जीवनाच्या सवभ च क्षेत्रात पोप व चचभ चे द्दनयांत्रण प्रस्र्ाद्दपत
झालेले होते. राजा व चचभ या सांघषाभ त ही चचभ चे पारडे जड राहत आले होते. धमभ
या सांस्र्ेवर तर पोपचे अद्दनबंध स्वरूपाचे द्दनयांत्रण प्रस्र्ाद्दपत झालेले होते. पोप
साांगतील तोच आद्दण तेवढाच धमाभ चा अर्भ या तत्त्वास अद्दतरेकी स्वरूपाचे स्र्ान प्राप्त
झाले होते. या द्दवरोधातील बांड धमभ सधारणा चळवळीच्या या माध्यमातून घडून
आले. 16 व्या शतकात धमभ सधारणा चळवळ पढे आली. या चळवळीचे नेततृ व माद्दटभन
ल्यर्र द्दकांग, द्दज्वगली यासारख्या धमभ सधारकाांनी के ले. या धमभ सधारकाांनी अद्दनष्ठ
परांपरा, प्रर्ा, अांधश्रद्धा नाकारून अध्याद्दतमक स्वातांत्र्याचा मागभ सकर के ला. माद्दटभन
ल्यर्र द्दकांग याांनी स्पष्ट शब्दात जाहीर के ले की, “ व्यक्ती व ईश्वरा मध्ये सांबांध
प्रस्र्ाद्दपत करण्याकररता मध्यस्र्ाांची आवश्यकता नाही. व्यक्ती स्वतः स्वप्रयतनाने
ईश्वर कृपा प्राप्त करू शकतो.” धमभ सधारकाांनी अशा पद्धतीने धमभ सधारणा घडवून
आणून व्यक्तीस धाद्दमभक स्वातांत्र्य प्राप्त करून द्ददले. जे पढे उदारमतवादाच्या
द्दवकासाच्या दृष्टीने सवाभ द्दधक फलदायी ठरले.
5) द्दनरांकश शासन व्यवस्र्ेद्दवरोधातील बांड:-
द्दनरांकश शासन व्यवस्र्ेच्या द्दवरोधातील प्रद्दतद्दक्या म्हणूनच उदारमतवादाचा
आद्दवष्ट्कार झाला असे मानले जाते. 16 व 17 व्या शतकानांतर यरोप खांडामध्ये
द्दनरांकश शासन व्यवस्र्ेने कळस गाठला होता असे म्हणावे लागेल. अनेक राजाांनी
7
राजकीय द्दवचारप्रणाली स्वतः ईश्वरी अवतार जाहीर करून द्दनरांकश शासनास एकप्रकारे दैवी स्वरूप बहाल
के ले होते. या द्दनरांकश शासन व्यवस्र्ेच्या जाचास कां टाळून अनेक देशाांमध्ये बांड,
क्ाांतया झाल्या. इांललांड, फ्रान्स याचे पडसाद प्रामख्याने उमटले. या राजकीय
क्ाांतयाना तत्त्वज्ञानातमक आधार देण्याचे कायभ जॉन लॉक, रुसो, द्दमल, स्पेन्सर, ग्रीन
याांनी के ले व तयातूनच उदारमतवादाची तत्त्व वैचाररक पायाभरणी झाली.
1.4 उदारमतवादाचे प्रकार
उदारमतवाद ही सांकल्पना काळाच्या ओघात बदलत व द्दवकद्दसत होत आली
आहे. उदारमतवादाचे प्रमख प्रकार पढील मदद्य
् ाांच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करता येतील.
1) अद्दभजात उदारमतवाद:-
बेर्ॉांब, ॲडम द्दस्मर्, ररकाडों व जेम्स द्दमल हे अद्दभजात उदारमतवादाचे प्रमख प्रवतभ क
मानले जातात. तर अद्दभजात उदारमतवादाच्या दृष्टीने जे. एस. द्दमल याांचे स्र्ान हे सांक्मण
कालीन द्दवचारक असे मानले जाते. ‘हस्तक्षेपद्दवरद्दहततेचे ततव’ (Laisses fair)
हा अद्दभजात उदारमतवादाचा प्रमख आधार मानला जातो. ॲडम द्दस्मर् या तत्त्वाचा प्रमख
परस्कताभ होय. ररकाडो हा या तत्त्वाचा दसरा प्रवतभ क ज्याने शासन व अर्भ रचना या द्दभन्न
बाबी असून तया आपापल्या क्षेत्रात असाव्यात असे प्रद्दतपादन के ले. ररकाडोचे असे
प्रद्दतपादन होते की, ‘ शासन व अर्भ रचना या एकमेकाांपासून द्दभन्न असतात व तयाांचे सांबांध
असलेच तर अप्रतयक्ष असतात. कारण तयाांच्यात मानद्दसक जवळीकता नाही. माणसाच्या
प्रेरणा महत्त्वपूणभ असतात व तयाांचा फायदा समाजात होतो, असे अद्दभजात उदारमतवादाचे
प्रद्दतपादन आहे.
औद्योद्दगक क्ाांती व भाांडवलदार वगाभ चा झालेला उदय यातून नवीन समाजव्यवस्र्ेचा प्रारांभ
झाला. ही नवीन समाजव्यवस्र्ा उदारमतवादाचा आग्रह धरत होती. तयास ॲडम
द्दस्मर्, ररकाडो, बेर्ॉांम, जेम्स द्दमल यासारख्या तत्त्ववेत्त्याांनी ताद्दत्त्वक अद्दधष्ठान प्राप्त करून
द्ददले. या कालखांडात ‘ स्वातांत्र्य’ हा उदारमतवादाचा मख्य आधार होता.
अद्दभजात उदारमतवादाची राजकीय द्दसद्धाांताच्या स्वरूपात उभारणी करण्यात
इांललांड, फ्रान्स व अमेररका या देशातील पररद्दस्र्ती व तत्त्ववेतयाांचे द्दचतां न याांनी महत्त्वाची
भूद्दमका बजावलेली द्ददसते. राजकीय द्दसद्धाांताच्या दृष्टीने उदारमतवादाचा आरांभ र्ॉमस
हॉब्ज या सामाद्दजक करार वादी द्दवचारवांता पासून मानला जातो. हॉब्ज याांनी असे प्रद्दतपादन
के ले की, ‘ राज्य एक उपयोद्दगता वादी सांस्र्ा आहे. राज्याच्या स्र्ापनेची मख्य कारण
व्यक्तीची सरक्षा आहे. आहे मनष्ट्य स्वभावत:च स्वद्दहताने प्रेररत असतो. समाज व्यक्तीने
द्दनमाभ ण के लेला समूह आहे. हे राज्याचा आधार ईश्वराची इच्छा नसून मनष्ट्याची सहमती
आहे.’ अद्दभजात उदारमतवादास स्पष्टता देण्याचे महान कायभ जॉन लॉक याांनी के ले असे
मानले जाते. जॉन लॉक याांनी उदारमतवादाची व्यापक माांडणी के ल्यामळे च उदारमतवादी
द्दवचाराांची द्दपतामह द्दकांवा आद्यप्रवतभ क म्हणून जॉन लॉक याांना गौरद्दवले जाते. जॉन लॉक
याांनी मयाभ द्ददत सांवैधाद्दनक शासनाचे जोरदार समर्भ न के ले व राज्याच्या
सावभ भौमतवाला व्यक्तीच्या अद्दधकारा िारे मयाभ द्ददत के ले. द्दशवाय लॉक शासनाचा आधार
सहमती, बहुमत शासन पद्धती, सत्ता द्दवभाजन, कायद्याचे शासन, धाद्दमभक सद्दहष्ट्णता व
8
धमभ द्दनरपेक्षता या तत्त्वाांचा ही स्वीकार करतो. उदारमतवादाची सांपूणभ ततवे जॉन लॉक याांच्या उदारमतवाद
माांडणीत आल्याकारणाने तयाांना उदारमतवादी द्दवचाराांचा जनक असे सांबोधले जाते.
18 व्या शतकात उदारमतवादास द्दवकद्दसत करण्यात वॉल्टेअर व मॉटेस्क्यू या दोन
द्दवचारवांताांचे ही योगदान महत्त्वाचे आहे. मॉटेस्क्यूने आहे सत्ता द्दवभाजनाच्या या द्दसद्धाांताची
माांडणी करून द्दनयांद्दत्रत शासन व्यवस्र्ेचा स्वीकार के ला तर वॉल्टेअर याांनी नागरी
स्वातांत्र्याची सांकल्पना माांडली. 18 व्या शतकाचा शेवट व 19 व्या शतकाचा प्रारांभ या
काळात इांललांड मध्ये उपयोद्दगता वादी द्दवचारवांताांनी अद्दभजात उदारमतवादाच्या द्दवस्तारात
महत्त्वाचे योगदान द्ददले. तयामध्ये जॉन बॅर्ॉम, जेम्स द्दमल व जे. एस. द्दमल याांचे कायभ
महतवाचे आहे आह. या सवभ द्दवचारवांताांच्या द्दवचार व कायाभ तूनच व्यापार, औद्योद्दगक
क्षेत्र, राजकीय व आद्दर्भक रचना, ना सामाद्दजक जीवन यात अद्दभजात उदारमतवादाची
ततवे जगातील द्दवकद्दसत राष्ट्राांनी अांगीकृत के ल्याचे द्ददसते.
अद्दभजात उदारमतवादाची प्रमख
ु तत्वे:-
प्रा. हॉब हाऊस याांनी उदारमतवाद (Liberalism) या ग्रांर्ात अद्दभजात उदारमतवादाची
प्रमख नऊ ततवे प्रद्दतपाद्ददत के ली आहेत ती पढील प्रमाणे -
i) नागरी स्वातांत्र्य:-
नागरी स्वातांत्र्य हे शासनाच्या द्दनरांकशतेस प्रद्दतबांध करते. अद्दभजात उदारमतवादी
द्दवचारवांताांनी हे स्पष्ट के ले की, ‘ की समाजावर व्यक्तीचे वचभ स्व नसून ते कायद्याची
असावे. सरांजामशाही शासन व्यवस्र्ेमध्ये काही वगाभ ना द्दवशेष अद्दधकार बहाल
करण्यात आले होते. सवभ सामान्य जनतेला मात्र मूलभूत स्वरूपाची स्वातांत्र्यही
नाकारण्यात आली होती. तयामळे च अद्दभजात उदारमतवादाच्या परस्कतयांनी
नागररक स्वातांत्र्याच्या ततवाचे प्रद्दतपादन करून ‘स्वेच्छाचाररतेचा’ द्दवरोध के ला व
प्रतयेक व्यक्तीस आपल्या इच्छे नसार जीवन जगण्याचा अद्दधकार असावयास हवा हे
जाहीर के ले.
ii) द्दवत्तीय स्वातांत्र्य:-
द्दवत्तीय स्वातांत्र्याचे समर्भ न हे अद्दभजात उदारमतवादाचे एक प्रमख तत्त्व
होय. द्दनरांकश शासन व्यवस्र्ेमध्ये राज्यकतयांवर कर लावण्यासांदभाभ त यात
कोणतीही बांधन नसतात. मात्र अद्दभजात उदारमतवादात शासनाच्या कर
लावण्याच्या अद्दधकारास द्दनयांद्दत्रत के ले व प्रसांगी नाकारलेले ही द्ददसते. जॉन लॉक
याांनी मालमत्ता प्राप्त करण्याचा हक्क नैसद्दगभक हक्क असून शासनाने व्यक्तीच्या
परवानगीद्दशवाय कोणताही ही कर लावू नये हे असे स्पष्ट के ले होते. अद्दभजात
उदारमतवाद सांपत्ती हा व्यक्तीचा पद्दवत्र अद्दधकार मानतात जात व तयामळे द्दवत्तीय
दृष्ट्या तो स्वतांत्र असावा व शासन मात्र उत्तरदायी व मयाभ द्ददत राहावे असे प्रद्दतपादन
करतात.

9
राजकीय द्दवचारप्रणाली iii) आद्दर्थक स्वातांत्र्य:-
द्दवत्तीय स्वातांत्र्याबरोबरच अद्दभजात उदारमतवादी व्यक्ती द्दवकासाकररता आद्दर्भक
स्वातांत्र्याच्या तत्त्वाचा परस्कार करतात. आद्दर्भक स्वातांत्र्य म्हणजे व्यक्तीचे आद्दर्भक
जीवन व तयाच्या िारे सांचद्दलत उद्योग व व्यापार हस्तक्षेप करू नये अशी अद्दभजात
उदारमतवादाची भूद्दमका आहे. अद्दभजात उदारमतवादाच्या मते व्यक्तीस आद्दर्भक
बाबींसांदभाभ त द्दनणभ य घेण्याचा सांपूणभ अद्दधकार असावा. समाज, राज्य व इतर दय्यम
घटकाांचा अडर्ळा येता कामा नये. कारण प्रतयेक खास आपले द्दहत अद्दहत काय हे
समजते. तयामळे व्यक्तीस आद्दर्भक दृष्ट्या सांपूणभ स्वातांत्र्य द्यावे व राज्याची भूद्दमका
अहस्तक्षेपाची असावी.
iv) व्यद्दिगत स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवाद व्यक्ती स्वातांत्र्यास सवोच्च स्र्ान व प्राधान्य देतो. अद्दभजात
उदारमतवादाच्या मध्ये, ‘ व्यक्तीस जीवनाच्या सवभ क्षेत्रात स्वद्दनणभ य घेण्याचा सांपूणभ
अद्दधकार असावा. राज्य व समाजाने तयात कोणताही हस्तक्षेप करू
नये. जे. एस. द्दमल या सांदभाभ त म्हणतात, “ व्यक्तीला आपल्या जीवनासांदभाभ त
नवनवीन प्रयोग करण्याचे ही स्वातांत्र्य असले पाद्दहजे. जे फक्त तयाच्या प्रयोगाचा
द्दवपरीत पररणाम समाजावर पडता कामा नये.” एकां दरीत अद्दभजात उदारमतवाद
व्यद्दक्तगत स्वातांत्र्याचे ततव अद्दनबंध स्वरूपात मान्य करतात.
v) सामाद्दजक स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवादाने सामाद्दजक स्वातांत्र्याचा ही द्दवचार व्यापक स्वरूपात
माांडलेला आहे. अद्दभजात उदारमतवादाच्या दृष्टीने सामाद्दजक स्वातांत्र्य
म्हणजे जन्म, सांपत्ती, वणभ , जाती वा द्दलांग या आधारावर व्यक्तींमध्ये, समाजामध्ये
कोणतयाही प्रकारचा भेदभाव असता कामा नये. अद्दभजात उदारमतवाद समाजातील
सवभ नागररकाांना याांना द्दवकासाची समान सांधी उपलब्ध असावी याचा आग्रह
धरतो. वांशपरांपरागत कोणासही द्दवशेष सांधी ही परवली जाऊ नये हे ही अद्दभजात
उदारमतवाद स्पष्ट करतो.
vi) कौटुांद्दिक स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवादाच्या दृष्टीने कौटांद्दबक स्वातांत्र्य म्हणजे सवभ व्यक्तींना आपल्या
कटांबाचे सांघटन व पररवाररक जीवन जगण्याचे स्वातांत्र्य प्राप्त असले पाद्दहजे. द्दशवा
द्दस्त्रयाांना द्दववाह व सांपत्तीच्या बाबतीत परुषाांच्या बरोबरीचे अद्दधकार असावेत.
अद्दभजात उदारमतवादी कौटांद्दबक स्वातांत्र्य मध्ये बालकाांना आई-वद्दडलाांच्या,
पालकाांच्या दव्यभ वहारापासूनचे स्वातांत्र्य, बालकाांचे मानद्दसक, शारीररक व नैद्दतक
द्दवकासाचे स्वातांत्र्य याांचाही अांतभाभ व करतात.

10
vii) जातीय व राष्ट्रीय स्वातांत्र्य:- उदारमतवाद

अद्दभजात उदारमतवाद धमभ द्दनरपेक्ष राज्याचे प्रद्दतमान स्वीकारतात. अद्दभजात

उदारमतवादाच्या दृष्टीने धाद्दमभक, वाांद्दशक जातीय भेदभाव न करता सवांना समान
स्वातांत्र्य असावयास हवे. अद्दभजात उदारमतवाद प्रशासकीय व भौगोद्दलक अशा
दोन्ही आधारावर स्व शासनाच्या द्दसद्धाांताचे प्रद्दतपादन करतात.
viii) आांतरराष्ट्रीय स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवाद आांतरराष्ट्रीय शाांतता व सहकायाभ च्या तत्त्वास प्राधान्य
देतात. तयामळे च अद्दभजात उदारमतवाद सांघषभ , बल प्रयोग, यद्ध यासारख्या बाबींना
प्रखर द्दवरोध करतो. अद्दभजात उदारमतवादी आद्दर्भक व साांस्कृद्दतक क्षेत्रात सवभ
राष्ट्राांनी जवळीकता साधावी, प्रतयेक राष्ट्रास स्वद्दनणभ याचा व परराष्ट्र धोरण
ठरद्दवण्याचा अद्दधकार असावा व इतर राष्ट्राांनी याचा आदर करावा असे अद्दभजात
उदारमतवादात अांतभभ ूत आहे.
ix) राजकीय स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवादाची सवोच्च द्ददन म्हणून स्वातांत्र्याच्या बाबीचे हॉब हाऊस
प्रद्दतपादन करतात. अद्दभजात उदारमतवाद राजकीय स्वातांत्र्य मध्ये पढील बाबींचा
अांतभाभ व करतो -
1) नागररकाांना आपले प्रद्दतद्दनधी द्दनवडण्याचा अद्दधकार असावा.
2) द्दनवडणूक लढद्दवण्याचा अद्दधकार
3) सावभ जद्दनक पद ग्रहण करण्याचा अद्दधकार
4) राजकीय कायाभ सांदभाभ त योलय माद्दहती द्दमळद्दवण्याचा अद्दधकार
या चार बाबींची माांडणी करून राज्याच्या कायाभ त सद्दक्य रुपाने भाग घेणे म्हणजेच
राजकीय स्वातांत्र्य होय अशी माांडणी अद्दभजात उदारमतवाद करतो.
अशा पद्धतीने अद्दभजात उदारमतवाद राजकीय स्वातांत्र्य लोकशाहीची मूल्ये ततवे
याांचे प्रद्दतपादन करणारी द्दवचारधारा म्हणून द्दवकद्दसत झाली. मात्र अद्दभजात
उदारमतवादाची स्वातांत्र्याची एक द्दवचारधारा ही नकारातमक स्वरूपाची द्ददसते.
2) आधुद्दनक उदारमतवाद:-
19 व्या शतकाच्या मध्यापयंत चा कालखांड अद्दभजात उदारमतवादाचा कालखांड मानला
जातो. नांतरच्या काळात बदलतया पररद्दस्र्तीत अद्दभजात उदारमतवादाची तत्त्वप्रणाली
अपरी व असमाधानी ठरू लागली. तयाचे नकारातमक स्वरूप साततयाने स्पष्ट होऊ
लागले. नव्याने द्दनमाभ ण झालेले प्रश् व द्दवचारधारा याांनी अद्दभजात उदारमतवादाच्या मयाभ दा
अद्दधक स्पष्ट करावयास सरुवात के ली. अद्दभजात उदारमतवादाने अद्दनबंध स्वातांत्र्य व
अहस्तक्षेपाच्या या धोरणास अद्दतरेकी महत्त्व द्ददल्याने सामान्य कष्टकरी एका बाजूने उपास
11
राजकीय द्दवचारप्रणाली मार ओढवली होती तर दसऱ्या बाजूने कालभ माक्सभ ने साम्यवादाची माांडणी करून अद्दभजात
उदारमतवादास हादरा द्ददला होता. ाा पाश्वभ भूमीवर अद्दभजात
उदारमतवादास सकारातमक स्वरूप देणे अद्दनवायभ होते. तयातूनच आधद्दनक व सकारातमक
उदारमतवाद ही द्दवचारधारा पढे आली.
उदारमतवादी द्दवचारधारेचे हे सकारातमक रूप र्ॉमस द्दहल ग्रीन याांच्या पढाकाराने सरू
झाले असे म्हटले जाते. सैद्धाांद्दतक दृष्ट्या कालाभ इल, रद्दस्कन, स्पेन्सर, जे. एस. द्दमल याांनी
तयात महत्त्वाचे योगदान द्ददलेले द्ददसते. आधद्दनक उदारमतवाद
हा व्यक्तीद्दहताबरोबरच सामाद्दजक द्दहतास ही प्राधान्य देतो. प्रागद्दतक कायदे द्दनमाभ ण करून
सामाद्दजक कल्याण साधण्याचा प्रयतन करणे हा ही आधद्दनक उदारमतवादाचा महत्त्वाचा
घटक आहे. आधद्दनक उदारमतवादाच्या मते, ‘ राजकीय स्र्ैयभ व सामाद्दजक सरद्दक्षतता याांना
मक्त व्यापार, औद्योद्दगकीकरण यासारख्या घटकाांमळे धोका द्दनमाभ ण झाला असून तयातील
अद्दनष्ट घटकाांवर द्दनयांत्रण ठेवणे आवश्यक आहे. हे अद्दभजात उदारमतवादाने व्यक्ती वादास
आतयांद्दतक महत्त्व द्ददले होते. आधद्दनक उदारमतवादाने मात्र व्यद्दक्तवादा ऐवजी समदाय
वादाचे ततव अांद्दगकारले. व्यद्दक्तवादाऐवजी मानवतावादाची प्रेरणा आधद्दनक उदारमतवादाने
प्रस्तत के ली. सामाद्दजक कल्याणासाठी आधद्दनक उदारमतवादाने अद्दधक व्यापक स्वरूप
ही धारण के ले.
आधुद्दनक उदारमतवादाचा द्दवकास:-
अद्दभजात उदारमतवादाच्या मयाभ दा उघड झाल्यानांतर उदारमतवादास नवीन स्वरूप
देण्याची व नव्याने तयास समाज मान्यता द्दमळावी याकररता उदारमतवादास नवीन स्वरूप
देण्याचा जो प्रयतन झाला तयातूनच आधद्दनक उदारमतवादाचा द्दवकास घडून आलेला
द्ददसतो. यामध्ये जे. एस. द्दमल, टी. एच. ग्रीन, जी. डी. ररशे, हॉक्सन, हॉब हाऊस याांचे
योगदान या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे. आधद्दनक उदारमतवादाचा द्दवकास प्रामख्याने दोन
द्दवचारवांताांच्या प्रभावातून घडून आलेला द्ददसतो. तयातील एक प्रवाह
हा जे. एस. द्दमल याांचा असून दसरा प्रवाह हा टी. एच. ग्रीन याांचा आहे.
जे. एस. द्दमल स्वातांत्र्यवादी व उदारमतवादी द्दवचाराांचे कट्टर परस्कते म्हणून सवभ पररद्दचत
आहेत. जे. एस. द्दमल याांनी उदारमतवाद आस भौद्दतकता, उपयोद्दगता वादी सांकीणभ ता व
शासनाच्या कतभ व्याच्या सांदभाभ त नकारातमक दृष्टीकोनातून मक्त करण्यात महत्त्वाचे योगदान
द्ददले आहे. जे. एस. द्दमल याांच्या ततव वैचाररक माांडणीचा प्रवास जॉन बेर्ॉम याांच्या
उपयोद्दगता वादी ततवज्ञानाच्या प्रभावापासून झाली आली असली तरी बदलतया पररद्दस्र्तीत
तयाांनी उपयोद्दगता वादास सधाररत स्वरूप धारण करावयास भाग पाडले. जे. एस. द्दमल
याांची अशी भूद्दमका होती की, ‘ प्रतयेक व्यक्तीस द्दवचार व अद्दभव्यक्तीचे स्वातांत्र्य प्राप्त असले
पाद्दहजे तसेच तयास याचीही जाणीव असावयास हवी की, तयाच्या स्वातांत्र्यामध्ये व्यक्ती द्दकांवा
राज्य याांच्यािारे हस्तक्षेप के ला जाणार नाही. व्यक्तीला जर पूणभ स्वातांत्र्य वगाभ िारे
अल्पसांख्याांक वगाभ च्या स्वातांत्र्यावर अद्दतक्मण के ले तर राज्यसांस्र्ेने अल्पसांख्याांकाांच्या
स्वातांत्र्याची रक्षण के ले पाद्दहजे. अशा पद्धतीने जे. एस. द्दमल याांनी आपल्या द्दवचाराांची
माांडणी पारांपाररक उदारमतवादाच्या प्रभावातून सरू के ली असली तरी तयाांनी अल्पावधीतच
आपल्या द्दवचाराांमध्ये क्ाांद्दतकारी बदल घडवून आणले. जे. एस. द्दमल याांच्या पढील
12
द्दवधानातून याची प्रद्दचती येते, “ व्यक्तीच्या स्वातांत्र्याचे रक्षण तेव्हाच होऊ शकते की जेव्हा उदारमतवाद
सवभ सामान्याांसाठी योलय प्रकारची सामाद्दजक द्दस्र्ती द्दवद्यमान असेल, तो म्हणतो
की, राज्याची द्दनद्दमभती व्यक्ती व समाजद्दहतासाठी झालेली आहे. तेव्हा राज्याचे कतभ व्य बनते
की व्यक्तीच्या नैद्दतक व बौद्दद्धक द्दवकासासाठी सद्दवधा उपलब्ध करून द्यावी. राज्यसांस्र्ेने
असा मक्त समाज द्दनमाभ ण करावा की ज्यात सवभ मनष्ट्य शाांततामय मागाभ ने आपला द्दवकास
करतील. द्दशक्षण, आरोलय, भयमक्त जीवन उपलब्ध करून देण्याची जबाबदारी राज्यसांस्र्ेची
आहे.” एकां दरीत जे. एस. द्दमल याांनी राज्याच्या कायभ क्षेत्रास मान्यता देऊन अद्दभजात
उदारमतवादाची आधद्दनक स्वरूप प्रधान के लेले द्ददसते.
अद्दभजात उदारमतवादास आधद्दनक उदारमतवादाचे सकारातमक स्वरूप देणारा दसरा
द्दवचार प्रवाह टी. एच. ग्रीन याांच्या पढाकाराने कायाभ द्दन्वत झालेला द्ददसतो. टी. एच. ग्रीन तो
हे इांललांडमधील एक महत्त्वाचे द्दवचारवांत होत. तयाांनी Lectures on the Principles of
Political obligations या ग्रांर्ात आदशभ वादी द्दसद्धाांताची माांडणी के ली. या द्दसद्धाांताच्या
माध्यमातून ग्रीन याांनी नकारातमक उदारमतवाद्याांनी माांडलेल्या राज्याच्या
अहस्तक्षेपाचा द्दसद्धाांत तसेच राज्यात दैवी स्तर प्रदान करणारा हेगेल चा आदशभ वादी द्दसद्धाांत
याांचे खांडन करून औद्योद्दगक क्ाांतीने उतपन्न पररद्दस्र्तीला समोर ठेवून लोकतांत्रातमक
उदारमतवादाची माांडणी के ली आहे.
टी. एच. ग्रीन हे हे आदशभ वादी द्दवचारवांत होते द्दशवाय ते उदारमतवादाचे ही परस्कते
होते. ग्रीन याांनी राज्यात साध्य न मानता साध्याची प्राप्ती करण्याचे एक महत्त्वाचे साधन मात्र
मानले. ग्रीन याांच्या मते, “ राज्य एक नैद्दतक व जैद्दवक सत्ता मात्र आहे तेव्हा राज्यातांगभत
राहणाऱ्या नागररकाांच्या नैद्दतकतेच्या द्दवकासाची जबाबदारी राज्याची आहे. तयामळे
व्यक्तीच्या नैद्दतक द्दवकासासाठी आवश्यक असणाऱ्या घटकाांची द्दनद्दमभती राज्याने करणे
आवश्यक आहे. ग्रीन याांच्यामध्ये व्यक्तीच्या नैद्दतक द्दवकासात गरीबी, मागासलेपण,
धमांधता, अद्दशद्दक्षतपणा, अांधद्दवश्वास, द्दवषमता, शोषण यासारख्या समस्या घटक प्रमख
अडर्ळे ठरतात. अशा पररद्दस्र्तीत या घटकाांना दरू करून व्यक्तीच्या आद्दर्भक द्दवकासासाठी
पूरक पररद्दस्र्ती राज्य द्दनमाभ ण करू शकते. ग्रीन अशा पद्धतीने राज्याच्या सकारातमक पैलूवर
भर देऊन राज्याने न्याय, समता व मानवता या घटकाांना कायदा करताना प्राधान्य
द्यावे. ग्रीन याांच्या मते उदारमतवादी धोरणाांमधून सकारातमक प्रद्दतसाद द्दमळणे आवश्यक
आहे हे कारण लोक मध्ये स्वभावताच सांवेदनशील असते. टी. एच. ग्रीन याांनी नैद्दतकता व
सामाद्दजकता या घटकाांना प्राधान्य देत आधद्दनक उदारमतवादाची सकारातमक माांडणी
के ली. वेपर याांनी ग्रीन याांचे योगदान स्पष्ट करताना म्हटले आहे “ ग्रीन ने उदारमतवादाला
स्वार्ाभ तून अजून बाहेर काढून आस्र्ेच्या ततवावर प्रद्दतद्दष्ठत के ले आद्दण व्यक्ती वादास
नैद्दतकता व सामाद्दजक एक बाजू प्रदान के ली व आदशभ वादास सभ्य तर्ा द्दनरपराध बनवले.”
टी. एच. ग्रीन याांच्यानांतर आधद्दनक उदारमतवादी द्दवचार प्रवाहामध्ये हॉबहाउस या
द्दवचारवांताने आद्दण महत्त्वाचे योगदान द्ददले. हॉबहाउस याांनी उदारमतवाद व समाजवाद यात
समन्वय साध्य करणाऱ्या घटकाांची माांडणी के ली. हॉबहाउस याांचे आधद्दनक उदारमतवाद
द्दवषयीची द्दवचार 1922 साली प्रकाद्दशत झालेल्या एद्दलमेंट्स ऑफ सोशल जद्दस्टस या ग्रांर्ात
प्रामख्याने आहेत. हॉबहाउस या ग्रांर्ात असे प्रद्दतपादन करतात की,” सामाद्दजक बांधनाांची
अध्याद्दतमक एक प्रकृती व सामूद्दहक द्दहत हीच स्वातांत्र्याची ची आधारद्दशला आहे.” हॉबहाउस
13
राजकीय द्दवचारप्रणाली ची भूद्दमका वाद्याांशी जवळीक साधणारी द्ददसते. वैयद्दक्तक द्दहत सामूद्दहक द्दहताशी जोडलेले
आहे व सामूद्दहक द्दहताचा आधार वैयद्दक्तक द्दहत आहे हे हे वाद्याांचे ततव हॉबहाउस ही
स्वीकारताना द्ददसतात. राज्याच्या अद्दधकार क्षेत्राबाबत आपली भूद्दमका स्पष्ट करताना
हॉबहाउस म्हणतात “ राज्याची परम पद्दवत्र नाही नाही व द्दनरांकश सद्धा नाही. तर राज्याची
आधार द्दशला नैद्दतक अद्दधकार आहे. तयामळे राज्य स्वयां साध्य होऊ शकत नाही नाही तर
राज्य साध्याचे साधन आहे. जीवनाची द्दसद्धी करणे हे राज्याचे महत्त्वाचे साध्य
आहे.” एकां दरीत हॉबहाउस याांनी सावभ जद्दनक द्दहताचे गांठण करण्या कररता राज्य आपल्या
सदस्याांना स्वस्र् व कशल नागरी जीवनाकरता पररपूणभ पररद्दस्र्ती उपलब्ध करून देते. या
पररद्दस्र्तीमध्ये राहून आपल्या व्यद्दक्तमत्त्वाचा द्दवकास करून घेणे हे व्यक्तीचे महत्त्वपूणभ कायभ
आहे अशी भूद्दमका हॉबहाउस याांच्या द्दवचाराांमधून प्रकषाभ ने व्यक्त होते.
आधद्दनक उदारमतवादाच्या उभारणीत हेराल्ड लास्की याांचे स्र्ानही महत्त्वाचे आहे. प्रो.
लास्की याांनी 20 व्या या शतकाच्या पूवाभ धाभ मध्ये राज्याच्या उदारमतवादी
द्दसद्धाांतामध्ये महत्त्वाचे योगदान द्ददले. प्रो. लास्की याांनी ही उदारमतवाद व समाजवाद या
दोन तत्त्वाांमध्ये सवणभ मध्य साधून उदारमतवादी प्रद्दक्येच्या सहाय्याने ही समाजवादी उद्दिष्टे
साधली जाऊ शकतात असे प्रद्दतपादन के ले. प्रो. लास्की याांनी आधद्दनक उदारमतवादाची
ची माांडणी करणारे द्दवचार प्रामख्याने ‘ द्दलबटी इन द मॉडभ न स्टेट’ या आपल्या ग्रांर्ात माांडले
आहेत. या ग्रांर्ात प्रो. लास्की म्हणतात, “ स्वातांत्र्याची पररभाषा ग्रीनने द्ददली आहे ती
वतभ मान काळात स्वातांत्र्याच्या नकारातमक सांकल्पने पेक्षा अद्दधक महत्त्वपूणभ आहे. कारण
ग्रीन ची पररभाषा ही स्वातांत्र्याच्या सार तत्त्वास कें द्रीभूत मान प्रस्तत करण्यात आली
आहे. प्रो. लास्की याांनी कल्याण कारी राज्य सांकल्पनेचा स्वीकार करून राज्याचे कायभ
सवांच्या मूलभूत गरजाांची पूतभता व मनष्ट्याच्या नागरी जीवनाशी सांबांद्दधत असलेल्याभताचे
सांरक्षण करणे आहे हे हे स्पष्ट के ले. एकां दरीत आधद्दनक उदारमतवादाने लोकशाही
पररप्रेक्षातून सामाद्दजक न्यायाच्या उद्दिष्टाांना महत्त्वाचे स्र्ान द्ददले आहे हे स्पष्ट होते.
आधद्दनक उदारमतवादाची प्रमख तत्त्वे:-
आधद्दनक उदारमतवादाची तत्त्वे पढील प्रमाणे स्पष्ट करता येतील-
1) मि
ु मानव व मि
ु समाजाचा स्वीकार:-
आधद्दनक उदारमतवादाने मानवी स्वातांत्र्य व अद्दधकाराांचा स्वीकार करून मक्त माने
व मक्त समाजाची कल्पना माांडलेली द्ददसते.
2) सकारात्मक स्वातांत्र्य:-
आधद्दनक उदारमतवादास सकारातमक स्वातांत्र्य असेही सांबोधले जाते. आधद्दनक
उदारमतवादाने सकारातमक स्वातांत्र्याची कल्पना माांडली. आधद्दनक
उदारमतवादाच्या दृष्टीने स्वातांत्र्य राज्याच्या द्दनयांत्रणापासून द्दमळद्दवण्यासाठी नसून
राज्याच्या माध्यमातून ते प्राप्त होते. राज्याच्या माफभतच स्वातांत्र्यासाठी आवश्यक ती
पररद्दस्र्ती द्दनमाभ ण के ली जाऊ शकते. द्दशवाय स्वातांत्र्याच्या मागाभ त येणारे अडर्ळे
दूर करण्याची क्षमता ही राज्याकडेच असते.

14
3) लोकिाही िासन व्यवस्र्ेचा स्वीकार :- उदारमतवाद

आधद्दनक उदारमतवाद लोकशाही शासन व्यवस्र्ेच्या स्र्ापनेस प्रमख स्र्ान

देतो. स्वातांत्र्य, समता, न्याय यासारख्या आधद्दनक मानवी मूल्याांची उभारणी
लोकशाही शासन व्यवस्र्ेच्या स्वीकारा द्दशवाय होऊ शकणार नाही ही आधद्दनक
उदारमतवादाची भूद्दमका आहे.
4) कल्याणकारी राज्याचा स्वीकार:-
अद्दभजात उदारमतवादाने राज्याचे कायभ क्षेत्र एक प्रकारे शाांतता व सव्यवस्र्ा
एवढ् यापरते मयाभ द्ददत करून ठेवले होते. आधद्दनक उदारमतवादाने मात्र व्यक्ती
द्दवकासाकररता राज्याचा सकारातमक हस्तक्षेप आवश्यक मानला. आहे तयाकररता
आधद्दनक उदारमतवाद राज्याच्या कल्याणकारी स्वरूपाचा स्वीकार करतात.
6) द्दनरांकुि िासनव्यवस्र्ेस नकार:-
आधद्दनक उदारमतवादाने व्यक्ती द्दवकासाकररता राज्याच्या सकारातमक हस्तक्षेपास
मान्यता द्ददली असली तरी राज्याने अवाजवी हस्तक्षेप करू नये व राज्यास द्दनरांकश
स्वरूप प्राप्त होऊ नये यासाठी आधद्दनक उदारमतवाद सतकभ असल्याचे प्रतययास
येते. तयामळे च आधद्दनक उदारमतवाद वेळोवेळी हे स्पष्ट करतो की राज्य हे साध्य
नसून ते व्यक्ती द्दवकास साध्य करण्याचे एक साधन मात्र आहे. ा्यामळे कोणतयाही
पररद्दस्र्तीत व्यक्तीची अवहेलना राज्याकडून होता कामा नये.
6) आद्दर्थक क्षेत्रात राज्याच्या हस्तक्षेपास मान्यता:-
अद्दभजात उदारमतवादाने आद्दर्भक बाबींमध्ये राज्यासाठी कटाक्षाने अहस्तक्षेपाचे
धोरण आखून द्ददलेले होते. आधद्दनक उदारमतवाद मात्र आद्दर्भक क्षेत्रात
अहस्तक्षेपाच्या धोरणास बाजूला ठेवून लोकोपयोगी कायाभ कररता राज्याच्या
हस्तक्षेपास मान्यता देतात.
7) समता तत्त्वास प्रद्दतष्ठा:-
अद्दभजात उदारमतवादाने स्वातांत्र्याच्या मूल्यास अद्दतरेकी महत्त्व द्ददल्याने समतेचे
ततव काहीसे झाकोळले गेले. आधद्दनक उदारमतवादाने मात्र स्वातांत्र्याच्या ततवा
बरोबरीनेच समतेच्या तत्त्वासही प्राधान्य व प्रद्दतष्ठा द्ददली. सांमती द्दशवाय लोकशाहीची
प्रस्र्ापना होऊ शकत नाही व लोकशाही द्दशवाय स्वातांत्र्य अबाद्दधत राहू शकत नाही
असे आधद्दनक उदारमतवादाने स्पष्ट करून स्वातांत्र्य व समता ही मूल्ये
परस्परद्दवरोधी नसून परस्परपूरक असल्याचे दाखवून द्ददले.
8) राज्यापासनू स्वातांत्र्य ऐवजी राज्याद्वारे स्वातांत्र्य:-
अद्दभजात उदारमतवादाने राज्यास एक बांद्ददस्त स्वरूप प्रदान करून व्यक्तीस
राज्यापासून स्वातांत्र्य असे समीकरण पढे आणले होते. आधद्दनक उदारमतवाद मात्र
राज्यापासून स्वातांत्र्य ऐवजी राज्यािारे स्वातांत्र्य या तत्त्वाचा अांगीकार
15
राजकीय द्दवचारप्रणाली करतो. आधद्दनक उदारमतवादाची अशी धारणा आहे की, “ अद्दधकार व स्वातांत्र्य ही
नैसद्दगभक नसतात तर तयाांचे स्वरूप हे प्रामख्याने सामाद्दजक असते. सामाद्दजक
सांदभाभ द्दशवाय व्यक्तीच्या स्वातांत्र्य व हक्काांना कोणताही अर्भ नसतो. तयामळे सांपूणभ
समाज कल्पना द्दवरोधात व्यक्ती अद्दधकार उपभोगत असेल तर अशा प्रसांगी राज्याने
हस्तक्षेप करणे आवश्यक ठरते.
9) सांद्दवधानवादाचा स्वीकार :-
आधद्दनक उदारमतवादाने मयाभ दीत शासन व्यवस्र्ेचा स्वीकार करत सांद्दवधान
वादाच्या तत्त्वास मान्यता द्ददली. आधद्दनक उदारमतवादाच्या दृष्टीने राज्य व्यक्तीच्या
जीवनात एका द्दवद्दशष्ट घटका परताच हस्तक्षेप करतात की ज्याचा सांबांध व्यक्तीचे
स्वातांत्र्य व समाज कल्याण यामध्ये सामांजस्य स्र्ाद्दपत करण्यापरता मयाभ द्ददत
असतो. शासनाच्या द्दनरांकश तेवर द्दनयांत्रण ठेवण्याकररता सांद्दवधानाची द्दनद्दमभती
करण्यात आलेली असते व या सांवैधाद्दनक चौकटीतच शासनास आपले अद्दधकार
वापरणे बांधनकारक असते. या तत्त्वाच्या आधारे आधद्दनक उदारमतवाद सांद्दवधानाचा
स्वीकार करते.
10) लोकिाही समाजवादास मान्यता:-
स्वातांत्र्य व समतेचा समन्वय जसा आधद्दनक उदारमतवादात घडून आला
तसाच समन्वय लोकशाही व समाजवाद या दोन तत्त्वाांमध्ये आधद्दनक उदारमतवाद
घडवून आणतो. आधद्दनक उदारमतवादाच्या मते समाज वादाद्दशवाय लोकशाही
शासनव्यवस्र्ा अपूणभ ठरतो. तयामळे लोकशाही
समाजवादाचे प्रद्दतमान स्वीकारावयास हवे.
11) वगथ समन्वयास प्राधान्य :-
आधद्दनक उदारमतवाद समाज हा अनेक द्दहतसांबांधी गटाांचा द्दमळून बनलेल्या समूह
आहे असे मानतो. आधद्दनक उदारमतवादाच्या दृष्टीने राज याांचे कायभ द्दवद्दभन्न
समदायाांचे द्दहत साधणे तसेच द्दवद्दभन्न वगाभ त समन्वय प्रस्र्ाद्दपत करणे होय.
12) व्यिी द्दहत व समाद्दजक यातील फरक अमान्य:-
आधद्दनक उदारमतवादास व्यक्तीचे द्दहत व सामाद्दजक द्दहत अशी द्दवभागणी ततवतः
अमान्य आहे. तयातही प्राधान्यक्म द्यावयाचा असेल तर आधद्दनक उदारमतवाद
सामाद्दजक द्दहतास अद्दधक प्राधान्य देते.
13) क्ाांद्दतकारक पररवतथनास नकार :-
आधद्दनक उदारमतवाद क्ाांद्दतकारक पररवतभ न याची कल्पना तयाज्य
मानतो. तयाऐवजी कायदेशीर व शाांततामय समाजपररवतभ नाचा द्दवचारआधद्दनक
उदारमतवाद प्रस्तत करतो. अशा पद्धतीच्या सामाद्दजक पररवतभ नामध्ये माझ्यातील
सवभ वगभ , समूह व सांस्र्ाांचा सहयोग असणे आवश्यक असल्याचे आधद्दनक

16
 उदारमतवाद प्रद्दतपादन करतो. अशा पद्धतीने सामाद्दजक पररवतभ न झाले तरच तयातून उदारमतवाद
नाईक समाज द्दनमाभ ण होऊ शके ल असे अद्दभजात उदारमतवादास वाटते.
14) सहभागी व पारदिथक िासनाचा स्वीकार:-
आधद्दनक उदारमतवादा मध्ये सहभागी व पारदशभ क शासनाच्या घटकाांवर भर द्ददला
जातो. राज्यातील सवभ नागररकाांना सहभागी पद्धतीने शासन व्यवहारात कायभ कताभ
यावे, शासनाच्या धोरणाांवर द्दनभीडपणे टीका करता यावी, सावभ भौम प्रौढ मताद्दधकार
असावा द्दनवडणूका द्दन:पक्षपाती व मक्त वातावरणात पार पाडल्या जाव्यात, अद्दभव्यक्ती
स्वातांत्र्य जपले जावे यासारख्या ततवाांना आधद्दनक उदारमतवाद प्राधान्य देऊन
सहभागी व पारदशभ क शासनाचा स्वीकार करते.
3) समतावादी उदारमतवाद :-
उदारमतवादी द्दवचार प्रवाहाच्या इद्दतहासात समतावादी उदारमतवादाचे स्र्ानही महत्त्वाचे
आहे. Equalitarian हा शब्द फ्रेंच भाषेतील equl व equal या शब्दापासून तयार झाला
असून तयाचा अर्भ समता असा होतो. उदारमतवादी द्दवचारधारे समोर साम्यवादाने जे
आव्हान उभे के ले होते तयास पडतो लावण्यासाठी समतावादी उदारमतवादाचा द्दवचार प्रवाह
पढे आला.
समतावादी उदारमतवादाची मूलभूत ततवे :-
समतावादी उदारमतवादाची मूलभूत ततवे पढील प्रमाणे माांडता येतील.
1) कायदेिीर समतावाद :-
समतावादी उदारमतवाद कायदेशीर समानतेच्या तत्त्वाचा अांगीकार करते.
2) व्यिी व्यिी मधील समानता:-
समतावादी उदारमतवाद व्यक्ती व्यक्ती मधील समानता वादास सवोच्च स्र्ान देतो.
3) स्त्री पुरुष समानता:-
अद्दधकार व जबाबदारीच्या दृष्टीने स्त्री-परुष समानतेस समतावादी उदारमतवाद
प्राधान्य देतो.
4) सामाद्दजक समतावाद:-
समतावादी उदारमतवाद सामाद्दजक समता वादाची माांडणी करतो.
5) धाद्दमथक व आध्याद्दत्मक समतावाद:-
समतावादी उदारमतवादाने धाद्दमभक व अध्याद्दतमक समता वादास ही मान्यता द्ददली
आहे.
अशा पद्धतीने समतावादी उदारमतवादाने समतेच्या तत्त्वास उदारमतवादी
ततवज्ञानात महत्त्वाचे स्र्ान द्ददले.

17
राजकीय द्दवचारप्रणाली 1.5 नवउदारमतवाद :-
20 व्या या शतकाच्या पूवाभ धाभ त सवभ च द्दठकाणी राज्याचे कायभ क्षेत्र साततयाने वाढत
गेले. कल्याणकारी राज्याच्या वाढतया द्दवस्ताराबरोबर लोकाांमध्ये सामाद्दजक सरक्षेची
भावना वाढीस लागली. मात्र आद्दर्भक द्दवकासाचा वेग मात्र मांदावला. कारण सवभ सामान्य
जनतेत सामाद्दजक सेवाांचा घेऊन आरामदायी जीवन जगण्याची भावना वाढीस
लागली. तयामळे श्रमापासून द्दवन्मख होण्याची प्रवत्त
ृ ीही बळावली. याचा बोजा समाजातील
प्रद्दतभाशाली व कष्टकरी समूहावर प्रचांड स्वरूपात पडला व आतयांद्दतक श्रमाचा पररणाम
म्हणून हे समूह श्रमा पासून द्दवन्मख होण्यास सरुवात झाली. या पाश्वभ भूमीवर आद्दर्भक
द्दवकासाच्या गतीस चालना देण्याचे आव्हान उदारमतवादी द्दवचार समहा पढे होते. या
आव्हानाचा सामना करण्यासाठी नव-उदारमतवादी द्दवचार प्रवाह पढे आला.
नवउदारमतवादाचा उदय व द्दवकास हा सवाभ द्दधकारवादी द्दनरांकशतेपासून मानवाचे सांरक्षण
करण्याच्या उिेशाने झाला. आधद्दनक उदारमतवादाने राज्याचे कायभ क्षेत्र प्रचांड स्वरूपात
वाढवले. तयामळे राज्याचा व्यक्ती जीवनातील हस्तक्षेप वाढला होता. या हस्तक्षेपापासून
व्यक्तीचे सांरक्षण करण्याच्या हेतूने नवउदारमतवाद पढे आला. नवउदारमतवादाने व्यक्ती व
सामाद्दजक समूहाच्या व्यद्दक्ततवावर भर द्ददला आहे. उदारमतवाद राज्यास सामाद्दजक समूह
व समदायाांचा सांघ मानतो. नवउदारमतवादाच्या दृष्टीने राज्य समदायानी द्दमळून
बनते. याचाच अर्भ राज्य हे समदायापेक्षा मोठे नाही. तयामळे द्दवद्दभन्न
समदायाांमध्ये समन्वय प्रस्र्ाद्दपत करणे हे राज्याचे कायभ होय.
नवउदारमतवादाच्या उभारणीत इसाचा बद्दलभन, शांद्दपटर, रॉबटभ ढॉल,
एफ. ए. हायेक, द्दफल्टर फ्रीडमन, चापमॅन, रॉल्स, रॉबटभ नॉद्दजक, जॉन द्दडव्ही, मॉररस
रफीएल कॉटन इतयादींची योगदान महत्त्वाचे आहे. जॉन डीव्ही व मॉररस
रफीएल कॉटन याांनी नवउदारमतवादास एक प्रवत्त ृ ी व एक कायभ क्म या स्वरूपात माांडले. हे
द्दवचारवांत नवउदारमतवादास प्रवत्तृ ीच्या रूपाने हा द्दववेक व वैज्ञाद्दनक पद्धतीस सामाद्दजक
द्दक्याकलापाचा द्दनदेशक मानते. समकालीन समाजातील समस्याांच्या समाधानाच्या
सांदभाभ त ही प्रवत्त
ृ ी उदार बनते व खल्या वातावरणात काम करण्याचे स्वातांत्र्य देते.
नवउदारमतवादाची प्रमख
ु तत्वे:-
डेद्दव्हड जी. द्दस्मर् याांनी नवउदारमतवादी तत्त्वज्ञानाची प्रमख ततवे पढील प्रमाणे नमूद
के ली आहेत.
1. व्यक्तीच्या व्यद्दक्तमत्त्वाच्या स्वतांत्र अद्दभव्यक्तीचे मूल्याांकन
2. व्यक्तीच्या अद्दभव्यक्ती स्वतःकररता व समाजा कररता उपयोगी बनद्दवण्याकररता
व्यक्तीच्या योलयते मध्ये द्दवश्वास द्दनमाभ ण करणे.
3. स्वतांत्र अद्दभव्यक्ती व स्वातांत्र्य यात द्दवश्वासाला सरद्दक्षत ठेवणारी सांस्र्ा व धोरणाांना
कायम राखणे.

18
नवउदारमतवादाच्या मान्यता:- उदारमतवाद

नवउदारमतवादाने उदारमतवादाच्या काही मूळ मान्यताांना परत चालना द्ददली तर काही

मान्यता नव्याने प्रस्र्ाद्दपत के ल्या. तयातील प्रमख घटकाांचा आढावा पढीलप्रमाणे घेता
येईल-
1) राज्याची माघार:-
अद्दभजात उदारमतवादाची मख्य मान्यता अशी होती की राज्याने व्यक्तीच्या आद्दर्भक
व्यवहाराांमध्ये कमीत कमी हस्तक्षेप करावा. या आधारेच नवउदारमतवाद राज्याच्या
दूर दूर पयंत पसरलेल्या कायभ क्षेत्रास पन्हा सीद्दमत करण्याचे समर्भ न
करतात. यालाच राज्याची माघार असे सांबोधले जाते. या पद्धतीची द्दवचारधारा
प्रामख्याने 1980 च्या दशकात अमेररका व इांललांड मध्ये रूढ झाली. 1990 च्या
दशकात सोद्दव्हएट रद्दशयाच्या द्दवघटनानांतर यूरोपमध्ये द्दनमाभ ण झालेल्या या आद्दर्भक
सांकटाने ही धारणा अद्दधक बळकट झाली. सोद्दव्हएत रद्दशयाच्या पतनाने यास दजोरा
द्दमळाला की अल्पद्दवकद्दसत क्षेत्रामध्ये राज्य प्रद्दणत द्दवकासाच्या सहाय्याने
अर्भ व्यवस्र्ेस दूर नेले जाऊ शकत नाही.
2) िाजार व्यवस्र्ेला चालना:-
उदारमतवादाच्या मते, ‘व्यक्तींची उतपादनक्षमता व अर्भ व्यवस्र्ेची कायभ कशलता यास
चालना देण्याकररता बाजाराच्या शक्तींना आपले कायभ करू द्ददले
पाद्दहजे.’ नवउदारमतवादाचे समर्भ क स्वेच्छे ने प्रेररत व्यवस्र्ेस उत्तम व्यवस्र्ा
मानतात. तयाांच्या मते मक्त बाजार अशा व्यवस्र्ेस चालना देत असतो जी मानवी
गरजाांच्या द्दनद्दित ज्ञानाचा दावा करते. नवउदारमतवादाची अशी धारणा आहे
की, मानवी गरजा मक्त समाजात द्दवद्दभन्न व्यक्ती मधील परस्पर व्यवहाराच्या रूपाने
व्यक्त होत असतात. तयासाठी सामाद्दजक जीवनाचे काही द्दनणभ य बाजारावर सोडून
द्ददले जाऊ शकतात ते अवश्य सोडून द्यावयास हवे असे नवउदारमतवादी स्पष्ट
करतात.
3) िाजारव्यवस्र्ेतूनच वास्तव लोकिाहीची अद्दभव्यिी:-
नवउदारमतवादाची अशी धारणा आहे की, बाजार द्दवद्दभन्न व्यक्तींना आपापल्या
पसांतीप्रमाणे व्यवहार करण्याची अद्दधकाद्दधक सांधी उपलब्ध करून देत असतो.
तयामळे खऱ्या लोकशाहीची व्यावहाररक अद्दभव्यद्दक्त होते. नवउदारमतवादी म्हणतात
औपचाररक लोकशाही स्वयम् एका राजकीय बाजाराचे स्वरूप धारण करीत
असते. यामध्ये नागररक आपले मत देऊन तया बदल्यात द्दवद्दवध प्रकारच्या
द्दहताांचे लाभ व सेवा द्दमळवत असतात. बाजारात सवभ लोकाांना आपापल्या
क्षमतेनसार व आपापल्या सांसाधनानसार सवोत्तम कामाची प्रेरणा व प्रोतसाहन देत
असतो. तयामळे राज्याने बाजारव्यवस्र्ेत पूरक भूद्दमका पार पाडली
पाद्दहजे. एकां दरीत नवउदारमतवादाच्या दृष्टीने राज्याचे उपयक्त कायभ बाजार
व्यवस्र्ेला सांरक्षण देणे आहे. तयाच्या स्वाभाद्दवक कामकाजामध्ये अडर्ळा द्दनमाभ ण
करणे नाही.
19
राजकीय द्दवचारप्रणाली साराांश, नवउदारमतवाद हा अद्दभजात उदारमतवादाचेच नवीन स्वरूप
होय. सोद्दव्हएट रद्दशयाच्या द्दवघटनानांतर भाांडवलशाही द्दवचारसरणीचा प्रभाव
अद्दधकच वाढला. राज्य द्दनयांद्दत्रत अर्भ व्यवस्र्ाांच्या मयाभ दा जगाने
अनभवल्या. तयातून राज्याचा हस्तक्षेप कमीत कमी असावयास हवा या मतास
चालना द्दमळाली. राज्याचे कायभ क्षेत्र जेवढे मयाभ द्ददत असेल तेवढा आद्दर्भक द्दवकास
अद्दधक हे नवउदारमतवादाचे महतवाचे सूत्र होय.
1.6 साराांि:-
उदारमतवाद ही जगाने अनभवलेली सवाभ द्दधक प्रभावी तत्त्वप्रणाली होय. कालससांगत
स्वतःमध्ये बदल करून ही द्दवचारधारा वेगवेगळया स्वरूपात व्यक्त होत आजतागायत
आपला प्रभाव कायम राखून असल्याचे द्ददसते. तयामळे च उदारमतवाद ही इतर
द्दवचारधाराांप्रमाणे द्दनद्दित व क्मबद्ध अशी द्दवचारधारा नाही. उदारमतवाद ही एका व्यक्तीची
द्दवचारधारा नसून ही अनेक व्यक्तींच्या द्दवचाराांचे द्दमश्रण आहे. तयामळे उदारमतवाद ही एक
जीवन दृष्टी, जीवन क्म व मानवी द्दवचाराांची प्रवत्त ृ ी आहे.
1.7 आपण काय द्दिकलो?
प्र. 1 ला उदारमतवाद म्हणजे काय? उदारमतवादाचा द्दवकास सद्दवस्तर द्दलहा.
प्र. 2 रा उदारमतवादाचे प्रमख प्रकार द्दलहा.
प्र. 3 रा अद्दभजात उदारमतवादाची मख्य ततवे व द्दवकास स्पष्ट करा.
प्र. 4 र्ा आधद्दनक उदारमतवादी सांकल्पना स्पष्ट करून आधद्दनक
उदारमतवादात भर टाकणारे द्दवचार प्रवाह द्दलहा.
प्र. 5 वा नवउदारमतवादावर द्दनबांध द्दलहा.
प्र. 6 वा द्दटपा द्दलहा
1. समतावादी उदारमतवाद
2. नवउदारमतवाद
3. उदारमतवादाचा द्दवकास
4. अद्दभजात उदारमतवाद
5. उदारमतवादी ततवे
6. आधद्दनक उदारमतवाद

20
 उदारमतवाद
1.8 सांदभथसचू ी :-
1) डॉ. वैकण्ठ नार् द्दसांह - राजनीद्दतक द्दसद्धाांत
2) ओम प्रकाश गाबा - राजनीद्दतक द्दसद्धाांत की रूप रेखा
3) द्ददयोल - उदारमतवाद व माक्सभ वाद
4) डॉ. एस. एल. दभाषी - आधद्दनकता एवां उत्तर आधद्दनकता
5) डॉ. एस. एस बी. फड - उच्चतर आधद्दनक राजकीय द्दसद्धाांत.


21
राजकीय विचारप्रणाली
२
समाजवाद
घटक रचना
२.१ उविष्टये
२.२ समाजवाद संकल्पना
२.३ मार्कसस वाद
२.४ लोकशाही समाजवाद
२.५ लॅटिन अमेरिकन समाजदवाद
२.६ साराांश
२.७ आपण काय टशकलो?
२.८ संदर्स सूची
२.१ उद्दिष्टये
समाजवाद ही िाजकीय तत्वज्ञानातील एक आधूटनक तत्वप्रणाली म्हणून मान्यताप्राप्त झाली
असली तिी समाजवादी टवचाि हे प्राचीन काळापासून सातत्याने मांडले गेल्याचे संदर्स ही
आढळतात. पिंतु आधूटनक अर्ास ने समाजवाद ही टवचािधािा १८ व्या व १९ व्या शतकामध्ये
मांडली गेली. समाजवाद ही तत्वप्रणाली लोकशाहीतील अटतिेकी व्यटिवाद व
र्ांडवलशाहीतील संवसकष शोषण या दोहोंची प्रटतटिया मानली जाते. समाजवाद अटतिेकी
व्यटिवादास टविोध कितो. समाजवादाची अशी धािणा आहे की, व्यटिवादाच्या
अटतिेकामळ ु े शासनाने समाजजीवनात टनहस स्तक्षेप नीती स्वीकािावी ही र्ूटमका मांडली जाते.
परिणामत: अटनर्बंध स्वातंत्र्य शोषण व टवषमता यांचा पिु स्काि होतो. समाजात अन्याय,
संघषस व अशांतता याचे वाताविण टनमास ण होते. हे सवस दोष िाळण्याकिीता व्यिी पेक्षा समाज,
व्यटि‍िहीतापेक्षा समाजटहत यास महत्व टदले जावे हा समाजवादाचा आग्रह आहे या अर्ास ने
समाजवाद व्यटर्कवादा टविोधी प्रटतिया मानली जाते. टशवाय समाजवाद हे र्ांडवलशाही
टवरूद्धचे ही र्बंड ठिते कािण र्ांडवलशाहीतील मूलर्ूत तत्वांना समाजवाद त्याज्य ठिवतो.
या दृष्टीने या घिकामध्ये समाजवाद या तत्वप्रणालीची संकल्पनात्मक मांडणी करून
समाजवादाच्या टवकास व समाजवादाचे प्रमख ु प्रकाि यांची मांडणी किण्यात आली. ज्यामळ ु े
समाजवाद टवषयक आपले आकलन अटधक प्रगल्म होण्यास मदत होऊ शके ल.
२.२ समाजवाद संकल्पात्मक अर्थ
समाजवाद ही संकल्पना पढु ील काही घिकांच्या आधािे आपणांस अटधक समजून घेता
येईल.

22
१) समाजवाद अर्थ :- समाजिाद

समाजवाद संकल्पना समजून घेण्याकरिता ‘समाजवाद’‍िया शब्दाचा अर्स समजून

घेणे आवश्यक ठिते. Socialism या इांग्रजी शब्दाकररता मराठी भाषेत ‘समाजिाद’
हा पाररभावषक शब्द योजला जातो. Socialism हा शब्द फ्रेंच भाषतील Socious
या शब्दापासून तयार झालेला असून त्याचा अथ ‘समाज’ असा होतो. याचा अथथ
समाजिाद ही विचारधारा ही समाजाशी सांबांवधत िा समता असलेला समाज वनमाथ ण
करण्यासांबांधीचा विचारप्रिाह ि त्यानस
ु ार के लेली कृती म्हणजे समाजिाद होय. फ्रेंच
विचारिांत फे बूब याांनी सिथ प्रथम ‘समाजिाद’ हा शब्द िापरला असे म्हटले जाते.
काही विचारिांत हे श्रेय रॉबथ ट ओिेन याांना देतात. इग्लांड मध्ये ‘Poor Man's
Guardian’ या ित्त ृ पविके त १८३७ साली ‘समाजिाद’ हा शब्द िापरण्यात आला
तर १८३५ साली रॉबटथ ओिेन प्रवणत ‘An Association of all Classes of all
Nations’ या सांघटनेच्या चचाथ सिात हा िापरला गेला. १९व्या शतकात एक
तत्िप्रणाली म्हणून समाजिाद हा शब्द प्रचवलत झाला.
२) समाजवाद व्याख्या
समाजिाद ही सांकल्पना पढु ील काही व्याखयाांच्या आधारे अवधक स्पष्ट करता येईल.
रोशरा – ‘‘समाजिाद ही सांपत्तीच्या समान हक्कासांबांधी आवध उपयोगासाठी के लेली
मागणी होय’’
हॅडन गेस्टने – स्थावनक, राष्ट्रीय ि आांतरराष्ट्रीय क्षेिात स्पधेऐिजी सहयोगाची
भािना वनमाथ ण करणे म्हणजे समाजिाद होय.’’
हयूगन – ‘‘समाजिाद ही श्रवमक िगाथ ची राजकीय चळिळ आहे. त्या चळिळीचे उविष्ट
आवथथ क उत्पादनाच्या साधनािर सामदु ावयक मालकी प्रस्थावपने ि कामगाराांची
वपळिणूक नष्ट करणे हे आहे.’’
बेबेल – समाजिाद हा िस्तूत: एक दाशथ वनक विचार आहे. धावमथ क क्षेिात नावस्तकता,
राजकीय क्षेिात लोकतांविय गणराच्याच्या व्यिसाय क्षेिात सािथ जवनक समाप्तीिादाचा
नैविक क्षेिात अांतहीन आशािादाचा, अध्यावत्मक क्षेिात प्राकृवतक भौवतकिादाचा
पररचाररक क्षेिात पररिार ि िैिावहक सांबांधाचा प्रवतक म्हणजे समाजिाद होय.’’
वेबस्टर – ‘‘समाजिाद हा सामावजक सांघटनेचा आवथथ क ि राजवकय वसध्दात आहे.
स्पधेच्या ऐिजी सहकायथ ि आवथथ क कायाथ िर शासकीय वनयांिण वनमाथ ण करणे हे
समाजिादाचे प्रमखु िैवशष्टये आहे. समाजिादामध्ये सांधी आवण फळाची समान
विभागणी होते.
एद्दलएट – ‘‘ज्या वसांध्दातानसु ार उत्पादन, विभाजन ि विवनमयाची साधने जनतेच्या
अथिा समाजाच्या मालकीची व्हािीत, त्या साधनाांिर समाजाचे वनयांिण प्रस्थावपत
व्हािे. प्रत्येक व्यक्तीस आपल्या गणु ाांची जोपासना करण्याची समानसांधी वदली जािी

23
राजकीय विचारप्रणाली आवण समाजाची सांपत्ती न्याय्य पद्धतीने िाटली जािी असे सचु विले जाते. तो
राजकीय ि सामावजक वसद्धाांत म्हणजे समाजिाद होय.’’
कामगार चळवळीचा ज्ञानकोश – ‘‘समाजिाद ही कामगार िगाथ ची विचारप्रणाली ि
चळिल असून िगथ सांधानथ च्या मागाथ ने राजकीय िय्िस्थेिर कब्जा करून सामावजक
वनयांिणाद्वारे उद्योगधांद्याच्या क्षेिात स्िायत्त कारभार स्थापन करण्याचे त्या चळिळीचे
उविष्ट्य असते.’’
समाजवादाची गृहीत तत्वे :-
समाजिादी तत्िप्रणालीची प्रमख
ु गहृ ीत तत्िे पढु ील प्रमाणे आहेत.
१) सिथ सामान्य व्यवक्तस वहत म्हणजे काय? आपले वहत कशात आहे? याचे आकलन
नसते.
२) व्यक्तीस यदाकदावचत आपले वहत समजले तरी ते प्राप्त करण्याची क्षमता िा पािता
त्या व्यक्तीजिळ याची शाश्वती नसते.
३) व्यक्तहीत ि समाजवहत यात वभन्नता असू शकते ि त्यात सांघषथ ही उदभिू शकतो.
४) व्यवक्तवहत साध्य झाले म्हणजे समाजवहत साध्य होईलच याची शाश्वती नाही.
समाजिादाची अशी धारणा आहे की, ‘समाज हा व्यक्ती गवणती पद्धतीने एकि आल्याने
वनमाथ ण होत नाही. समाजालाही व्यक्ती प्रमाणेच स्ितांि अवस्तत्ि, व्यवक्तत्ि ि
समाजमानस असते.
एकदांरीत िरील गहृ वनकाांच्या आधारािर समाजिादी तत्ि प्रणाली व्यवक्िादास प्रवतिाद
करते. समाजिादी तत्िप्रणाली असे प्रवतपादन करते की, व्यक्तीवहत वनविती, अविष्ट्करण ि
प्रस्थापना समाजाने करािी. शासनााने वहतसांिधथ नात व्यक्तीला येणारे अडथळे दूर करािेत.
त्याकररता व्यवक्तची क्षमता, पािता ि कौशल्य िाढेल असे पाहािे. वहतसांघषथ टाळण्याकररता
शासनाने हस्तक्षेप करािा. व्यक्तीपेक्षा समाज व्यापक असल्याने समाजवहत साध्य के ले तर
व्यक्तीवहत सहज साध्य होते असे समाजिादाचे िैचाररक अवधष्ठान आहे.
समाजवादाची प्रमख
ु तत्वे :-
समाजिाद या तत्िप्रणालीची प्रमख
ु तत्िे पूढील प्रमाणे माांडता येतील.
१) सामाद्दजक द्दहतास महत्व :-
समाजिादी विचारधारा व्यक्ती ि व्यक्तीहीत यापेक्षा समाज ि सामावजक वहत यास
अवधक प्राधान्य देते. सामावजक वहतापढु े व्यवक्तगत वहतास गौण स्थान घ्यािे ही
समाजिादाची धारणश आहे.
२) भाांडवलशाहीस द्दवरोध
समाजिादी तत्िप्रणाली भाांडिलशाही विरोधी आहे. भाांडिलशाहीत श्रवमकाांना
त्याांच्या श्रमाच्या योग्य मोबदला वमळत नाही. भाांडिलदारिगथ साांपवत्तक सभेच्या
24
 बळािर बहुसांखय श्रवमकाांचे शोषण करतो. श्रवमकाांना न्याय्य मोबदला वदला जात समाजिाद
नाही. त्यामळ
ु े भाांडिलशाही नष्ट करणे हे समाजिादाचे प्रधान उविष्ट आहे.
३) अद्दनबंध आद्दथिक स्पधेस द्दवरोध :-
भाांडिलशाही व्यिस्था मक्त ु अथथ व्यिस्था ि अवनबंध आवथथ क सभेस प्राधान्य ि
प्रोतसहन देते. अशा पद्धतीच्या प्रवियाांना समाजिाद विरोध करतो. यादृष्टीने अवनबंध
स्पधाथ नष्ट करणे हा समाजिादाचा एक महत्िाचा हेतू ठरतो. समाजिाद्याांच्या मते
यामळ ु े आवथथ क तेजी मांदीचे अररष्ठ ही टळते. बेकारी ि रोजगार अवनवितताही सांपते.
४) द्दवषमतेस द्दवरोध :-
समाजिाद समस्येच्या तत्िास विशेषत: आवथथ क समतेस प्राधान्य देतो. भाांडिलशाही
व्यिस्थेमध्ये सांपत्तीचे समाजात होणारे विषम वितरण ि त्यातून वनमाथ ण होणारी
आवथथ क विषमता सामावजक न्याय प्रस्थापनेस अडथळा ठरतो. दबु थ ल घटकास
विकासाची समान सांधी वमळत नाही. त्यामळ ु े समाजिाद प्रत्येक व्यक्तीस विकासाची
समान सांधी वमळािी याकररता प्रयत्नशील राहतो. त्याकरीता आवथथ क समता
प्रस्थावपत करण्याकररता समाजिाद प्राधान्य देतो. त्याकररता समाजिाद सांपत्तीचे
सामावजकरण, आवथथ क वनयोजन इत्यादी मागाथ चा आग्रह धरतात.
५) सांपत्तीचे सामाद्दजकरण –
समाजिाद शोषन व्यिस्थेचे वनमथ ूलन करण्याकररता खाजगी सांपत्तीचा हक्क नाकारणे
आिायक मानतात. सांपत्ती उत्पादन साधनािर समाजाची सामूदायवक मालकी
प्रस्थावपत होणे समाजिादास आिश्यक आहे. याकररता समाजिाद उत्पादन
प्रवियेिर समाजाचे वनयांिण प्रस्थावपत करून ‘ना नफा ना तोटा’ या तत्िािर
समाजोपयोगी ि जीिनािश्यक िस्तूांच्या उत्पादनास अग्रिम वदला जातो. याकररता
समाजिाद सांपत्तीच्या उत्पादन साधनाांिर समाजाची मालकी प्रस्थावपत करताना
राज्य वनयांिण, राष्ट्रीयकरण, सहकार इत्यादी साधनाांचा आग्रह धरतो.
६) प्रद्दतद्दनद्दधक तत्वाचा स्वीकार –
लोकााही शासन व्यिस्थेतील प्रवतवनवधत्िाचे तत्ि समाजिाद राजकीय सामावजक ि
आवथथ क क्षेिात ही लागू करण्याचा आग्रह धरतात.
७) राज्याचे कायिक्षेत्र
समाजिाद राज्यसांस्थेकडे व्यापक अवधकार क्षेि म्हणून पाहतो. समाजिादी
विचारधारा राज्याच्या वनहथ स्तक्षेप नीतीचा राज्याने त्याग करून समाजवहतासाठी
मानिी जीिन क्षेिाच्या प्रत्येक क्षेिात हस्तक्षेप करािा. राज्याने आपले कायथ क्षेि के िळ
शाांतता, कायदा ि सव्ु यिस्था ि सांरक्षण या परु ते मयाथ वदत ठेिू नये. राज्याने सिांगीण
विकासात येणारे अडथळे दूर करािेत यामळ ु े समाजिादी व्यिस्थेत राज्याचे कायथ क्षेि
अवधक व्यापक ठरते.

25
राजकीय विचारप्रणाली समाजवादाचा द्दवकास –
समाजिाद ही विचारधारा आधूवनक समाजात १७५० मध्ये इांग्लांडमध्ये प्रथम उद्यास आली.
त्यानांतर इतर यरु ोवपय देशाांमध्ये ही विचारधारा प्रसारात आली. औद्योवगक िाांतीने जी निी
भाांडिलशाही अथथ ि समाजव्यिस्था वनमाथ ण के ली त्यात श्रवमक िगाथ ची दरु ािस्था झाली
होती. तो िगथ आवथथ कदृष्टया विपन्निस्थेत होता. दाररद्रय, द:ु ख, दैन्य, अज्ञान, अनारोग्य,
उपासमार इत्यावदांनी वपचला होता. या विपन्नािस्थेतून समाजास कसे सािरािे यािर
विचारमांथन चालू झाले. यासांदभाथ त सरांजामशाही ि भाांडिलशाही अिस्थेत पदापथ ण करणाऱ्या
सांिमण काळातील समाजात सिथ प्रथम वलस्मााँडी याांनी भाांडिलशाहीतील व्यवक्तिाद विरोधी
विचाराांची माांडणी के ली. िास्तविक वलस्मााँडी हे समाजिादी विचारधारेचे नव्हते तरीही
त्याांच्या विचाराांचा प्रभाि टनेंट सायमन पासून कालथ माक्सथ पयंत सिथ समाजिादी
विचारिांतािर आढळून येतो.
१८५० पयंत सेंट सायमन ि त्याच्या अनयु ायाांनी माांडलेला वििन समाजिाद प्रभािी होता.
त्यानांतर रॉबटथ ओिेन, चाल्सथ , फोररमरल लईु ब्लाँक इत्यादींनी स्िप्नाळू ि सहकारी
समाजिादाची माांडणी के ली. या समाजिादामध्ये आदशथ िादािर अवधक भर होतो. त्यामळ ु ेच
त्यास स्िप्नाळू समाजिाद असे सांबोधन िापरले जाते. त्यानांतर सेंय प्रधााँ याांनी अराजकिाद
ि समाजिाद यात समन्िय साधणारी विचारधार प्रस्तूत के ली. तर रॉड बटथ ल ि लॅसाली याांनी
राज्यवनयांवित समाजिाद ि राज्यसमाजिादी विचारधारा माांडळी. या सिथ विचारधाराांना
‘माक्सथ पूिथ समाजिाद’ असे सांबोधले जाते.
कालथ माक्सथ ि फ्रेडररक एजांल्स याांनी शास्त्रीय समाजिादाची माांडणी के ली. त्यालाच
साम्यिाद, माक्सथ िाद असे ही सांबोधले जाते. कालथ माक्सथ च्या नांतर नि-माक्सथ िाद,
लोकशाही समाजिाद, लेवननिाद, स्टॅवलनिाद, माओिाद, फे वियन, समाजिाद, श्रवमक
सांघिाद, व्यिसाय सांघिाद, लॅवटन अमेररकन समाजिाद इत्यादी समाजिादी प्रिाह विकवसत
झालेले वदसतात.
२.३ मार्कसिवाद
१९व्या शतकाच्या उत्तराधाथ त कालथ माक्सथ ने समाजिादास निे िळण देणारे िाांतीकारक
विचार प्रस्तूत के ले. १८४१ साली लांडन येथे यरु ोप मधील सिथ साम्यिादी गटाांनी एकवित
येऊन विचाराांची देिाण-घेिाण करण्याकररता ‘इांटरनॅशनल कम्यूवनस्ट वलग’ ची स्थापना
झाली. याचे प्रथम सवचि म्हणून फ्रेडररक एजांल्स याांची वनिड करण्यात आली होती. फ्रेडररक
एजांल्स ि कालथ माक्सथ याांनी १८४८ साली ‘साम्यिादी जाहीरनामा’ प्रवसद्ध करून आपल्या
विचाराांची गाभा तत्िे प्रस्तूत के ली.
काल माक्सथ याांनी आपला समाजिाद विषयक विचार आजपयंत माांडल्या गेलेल्या समाजिादी
विचाराांपेक्षा के ले आहेत. हे दशथ विण्याकररता त्यास ‘साम्यिाद’ िा ‘शास्त्रीय समाजिाद’ अशी
शब्दरचना के ली. साम्यिादी जावहरनामा, राज्य ि सांपत्ती, दास कॅ वपटल या ग्रांथामधून
प्रामखु याने साम्यिादाची तत्िप्रणाली स्पष्ट होते. कालथ माक्सथ ने साम्यिादी तत्िज्ञानातील
गाभा तत्िे माांडली असल्यामळ ु े त्यास ‘माक्सथ िाद’ असे ही सांबोधले जाते. कालथ माक्सथ ि
इतर समाजिादी विचारप्रिाह विशेत: माक्सथ पूिथ समाजिादी प्रिाह यामद्ये महद अांतर
26
असल्याचे स्पष्ट होते. माक्सथ पूिथ समाजिादी विचार प्रिाहाांनी प्रामखु याने समाजिादी समाजिाद
समाजरचनेचे कल्पनारम्य वचिण करताना आदशथ समाजव्यस्थेचे के िळ काल्पवनक वसद्धाांतन
के ले होते. त्याांच्या मते, भाांडिलशाही व्यिस्थेिर समाज ि राज्याचे वनयांिण प्रस्थावपत करून
िमािमाने समाजिादी समाज प्रस्थावपत करता येऊ शके ल. कालथ माक्सथ ने माि या
विचाराांना नाकारले. माक्सथ च्या मते या पद्धती समाजिादी समाज वनमाथ ण करण्यात असमथथ
आहेत. िाांतीच्या मागाथ नेच हे पररितथ न साध्य करता येऊ शकते. याकररता माक्सथ ने
इवतहासाचा आधार घेत भाांडिलशाही मध्ये भविष्ट्यात होणाऱ्या समाजिादी पररितथ नाचे वचि
रेखाटले. माक्सथ च्या मते, पररितथ न हा विश्वाचा अटळ वनयम असून समाजव्यिस्था ि त्यातील
अथथ व्यिस्थेतही पररितथ न होणे अपररहायथ आहे. त्यामळ ु े भाांडिलशाहीचे पररितथ न भविष्ट्यात
समाजिादी समाजरचनेत होणे अपररहायथ आहे. या माक्सथ च्या विचार माांडणीमध्ये
कल्पनारम्यतेस कोणतेही स्थान नव्हते तर त्यात तकथवसद्ध ि शास्त्रीय मीमाांसा होती. म्हणूनच
माक्सथ च्या विचाराांना ‘शास्त्रीय समाजिाद’ असे ही सांबोधन िापरले जाते.
मार्कसिवादाची प्रमख
ु तत्वे –
माक्सथ िादाची प्रमख
ु तत्िे पढु ील प्रमाणे स्पष्ट करता येतील.
१) भौद्दतक पररद्दस्थतीत मध्यवती स्थान –
माक्सथ िाद आपल्या तत्िज्ञानात्मक माांडणीमध्ये कल्पनाांपेक्षा भौवतक घटकाांना
मध्यिती स्थान आहे. माक्सथ िादी धारणे प्रमाणे बाह्य भौवतक जगाचा पररणशम
मानिाच्या मनािर होतो. नैसवगथ क ि सामावजक िातािरणाच्या अिलोकनातून मानिी
मनात अनेक कल्पना व्यक्त होतात. माक्सथ िादी विचारधारे प्रमाणे आपल्या भोितालचे
जग बदलून आपले जीिन सक ु र करण्यास मानि या कल्पनाांचा उपयोग करून घेतो.
२) द्वदाांत्मक भौद्दतकवाद –
Dialectic हा शब्द ग्रीक भोषतील ‘डायलॉग’ या शब्दापासून तयार झाला आहे. त्याचा
मूळ अथथ ‘िाद-वििाद’ असा होतो. द्वांदिादाची तत्िज्ञानात्मक पातळीिर माांडणी
करण्याचे श्रेय हेगेल याांना वदले जाते. कालथ माक्सथ याांनी हेगेल पासूनच द्वांदात्मक पद्धती
स्िीकारली आहे मग हेगेल याांच्या माांडणीतील वचदिाद नाकारून त्यास भौवतक
स्िरूप प्रदान के ले आहे. िाद-प्रवतिाद, सांस ु ांिाद ही समाजातील पररितथ नाची जी चाल
हेगेल याांनी द्वांदिादातून प्रस्तूत के ली होती तेिढीच माक्सथ ने स्िीकारली ि त्यास
भौवतकिादाची जोड वदली. त्यामळ ु े च माक्सथ हेगेल सांदभाथ त बोलताना म्हणतात,
‘माझा गरू
ु डोक्यािर उलटा उभा होता मी त्यास पायािर उभे के ले.’
हेगेलच्या द्वांदिादाच्या पायािर भौवतकिादाची माांडणी करताना माक्सथ ने स्पष्ट के ले
की, ‘सामावजक ि आवथथ क पररवस्थती ह्याच्या परस्पर सांघषाथ तून मानिाचा विकास
झाला ि आज ही तो होत आहे. प्रत्येक िस्तू गवतमान असून काल परत्िे िस्तूत
पररितथ न होत असते. त्याचाच पररणाम म्हणून समाजाचेही पररितथ न होते.

27
राजकीय विचारप्रणाली साराांश, माक्सथ असे मानतात की, समाजाचा विकास हा भौवतक िस्तूांच्या सांघषाथ तून होतो.
भौवतक जगाच्या विकासाचे टप्पे िाद-प्रवतिाद-सांिाद असे आहेत. मानिी जीिनाचा विकास
हा गांतु ागांतु ीच्या ि जवटल स्िरुपाच्या प्रवियेतून झाला आहे.
३) ऐद्दतहाद्दसक भौद्दतकवाद –
माक्सथ ने द्वांदात्मक भौवतकिादाच्या आधारे ऐवतहावसक भौवतकिादाची माांडणी के ली
आहे. माक्सथ च्या मते, आवथथ क व्यिस्था ही समाजाच्या विकासाची वदशा वनवित करते.
इवतहासकालीन घडलेल्या घटनाांच्या मळ ु ाशी ‘आवथथ क’ कारण असते. त्या
आधारािरच इवतहासाचे मूल्यमापन व्हाियास हिे. उत्पादनाच्या साधनात होणाऱ्या
बदलाांमळु े इवतहासाचा विकास होतो. अशा पद्धतीने भौवतक पररवस्थतीत फरक झाला
म्हणजे मानिी इवतहासात बदल घडून येतो. माक्सथ च्या मते, भौवतक जग ि भौवतक
पदाथथ हेच शाश्वत असतात. अन्न, िस्त्र ि वनिारा ह्या प्राथवमक गरजाांची पतु थ ता करणे
ही गोष्ट मानिास राजकारण, धमथ ि तत्सम घटकाांपेक्षा अवधक महत्िाची िाटते.
उत्पादनाांची पद्धती िाटणी ि विवनमय ह्या गोटी समाजाच्या राजकीय सामावजक,
नैवतक ि साांस्कृवतक विकासाची वदशा वनवित करतात. सांपत्तीची वनवमथ ती करणे हेच
मानिाचे प्रमख ु कायथ आहे. सांपत्तीच्या िाटणी, उपभोग, विवनमय ि वनवमथ ती इत्यादी
पध्दतींमध्ये बदल घडून आला म्हणजे समाजात पररितथ न होते. ह पररितथ न आवदम
अिस्था, शेती अिस्था, सांरजामदारी अिस्था भाांडिलशाही अिस्था, कामगाराांची
हुकूमशाही ि साम्यिादी समाज रचना या िमाने घडून येईल ि साम्यिादी
समाजरचना वनयोजन इत्यादी मागाथ चा आग्रह धरतात.
४) सांपत्तीचे समाजीकरण –
समाजिाद शोषण व्यिस्थेचे वनमथ ूलन करण्याकररता खाजगी सांपत्तीचा हक्क नाकारणे
आिायक मानतात. सांपत्ती उत्पादन साधनािर समाजाची सामूदावयक मालकी
प्रस्थावपत होणे. समाजिादास आिश्यक आहे. याकररता समाजिाद उत्पादन
प्रवियेिर समाजाचे वनयांिण प्रस्थावपत करून ‘ना नफा ना तोटा’ या तत्िािर
समाजोपयोगी ि जीिनािायक िस्तूांच्या उत्पादनास अग्रिम वदला जातो. याकररता
समाजिाद सांपत्तीच्या उत्पादन साधनाांिर समाजाची मालकी प्रस्थावपत करताना
राज्य वनयांिण, राष्ट्रीयकरण, सहकार इत्यादी साधनाांचा आग्रह धरतो.
५) प्रद्दतद्दनद्दधक तत्वाचा स्वीकारा –
लोकशाही शासन व्यिस्थेतील प्रवतवनवधत्िाचे तत्ि समाजिाद राजकीय, सामावजक
ि आवथथ क क्षेिात ही लागू करण्याचा आग्रह धरतात.
६) राज्याचे कायिक्षेत्र –
समाजिाद राज्य सांस्थेकडे व्यापक अवधकार क्षेि म्हणून पाहतो. समाजिादी
विचारधारा राज्याच्या वनहथ स्तक्षेप नीतीचा राज्याने त्याग करून समाजवहतासाठी
मानिी जीिन क्षेिाच्या प्रत्येक क्षेिात हस्तक्षेप करािा. राज्याने आपले कायथ क्षेि के िळ
शाांतता, कायदा ि सव्ु यिस्था ि सांरक्षण या परु ते मयाथ वदत ठेिू नये. राज्याने सिांगीण
28
 विकासात येणारे अडथळे दूर करािेत यामळ
ु े समाजिादी व्यिस्थेत राज्याचे कायथ क्षेि समाजिाद
अवधक व्यापक ठरते.
समाजवादाचा द्दवकास –
समाजिाद ही विचारधारा आधूवनक समाजाला १७५० मध्ये इग्लांडमध्ये प्रथम उदयास
आली. त्यानांतर इतर यूरोवपय देशाांमध्ये ही विचारधारा प्रसारीत झाली. औद्योवगक िाांतीने
जी निी भाांडिलशाही अथथ ि समाजव्यिस्था वनमाथ र के ली त्यात श्रवमक िगाथ ची दरु ािस्था
झाली होती. तो िगथ आवथथ कदृष्टया विपन्निस्थेत होता. दाररद्रय, द:ु ख, दैन्य, अज्ञान,
अनारोग्य, उपासमार इत्यादींनी वपचला होता. या विपन्नािस्थेतून समाजास कसे सािरािे
यािर विचारमांथन चालू झाले. यासांदभाथ त सरांजामशाही ि भाांडिलशाही अिस्थेत पदापथ ण
करणाऱ्या सांिमण काळातील समाजात सिथ प्रथम वलस्मााँडी याांनी भाांडिलशाहीतील
व्यवक्तिाद विरोधी विचाराांची माांडणी के ली. िास्तविक विस्मााँडी हे समाजिादी विचारधारेचे
नव्हते तरीही त्याांच्या विचाराांचा प्रभाि सेंय जायमन पासून कालथ माक्सथ पयंत सिथ समाजिादी
विचारिांतात आढळून येतो.
१८५० पयंत सेंय सायमन ि त्याच्या अनयु ायाांनी माांडलेला विचन समाजिाद प्रभािी होता.
त्यानांतर रॉबटथ ओिेन, चाल्सथ फोररयर, लईु ब्लाँक इत्यादींनी स्िप्नाळू ि सहकारी
समाजिादाची माांडणी के ली. या समाजिादामध्ये आदशथ िादािर अवधक भर होता. त्यामळ ु ेच
त्यास स्िप्नाळू समाजिाद असे सांबोधन िापरले जाते. त्यानांतर सेंट प्रधााँ याांनी अराजकिाद
ि समाजिाद यात समन्िय साधणारी विचारधारा प्रस्तूत के ली. तर रॉड बटथ ल ि लॅसाली
याांनी राज्यवनयांवित समाजिाद ि राज्यसमाजिादी विचारधारा माांडली. या सिथ विचारधाराांना
‘माक्सथ पूिथ समाजिाद’ असे सांबोधले जाते.
कालथ माक्सथ ि फ्रेडररफ एजांल्स याांनी शास्त्रीय समाजिादाची माांडणी के ली. त्यालाच
साम्यिाद, माक्सथ िाद असे ही सांबोधले जाते. कालथ माक्सथ च्या नांतर नि-माक्सथ िाद,
लोकशाही समाजिाद, लेवननिाद, स्टॅवलनिाद, माओिाद, फे वियन, समाजिाद, श्रवमक
सांघिाद, व्यिसाय सांघिाद, लॅवटन अमेररकन समाजिाद इत्यादी समाजिादी प्रिाह विकवसत
झालेले वदसतात.
२.३ मार्कसिवाद
१९ व्या शकतकाच्या उत्तराधाथ त कालथ माक्सथ ने समाजिादास निे िळण देणारे िाांतीकारक
विचार प्रस्तूत के ले. १८४१ साली लांडन येथे यरु ोप मधील सिथ साम्यिादी गटाांनी एकवित
येऊन विचाराांची देिाण-घेिाण करण्याकररता ‘इांटरनॅशनल कम्यूवनस्ट वलग’ ची स्थापना
झाली. याचे प्रथम सवचि म्हणून फ्रेडररक एजांल्स याांची वनिड करण्यात आली होती. फ्रेडररक
एजांल्स ि कालथ माक्सथ याांनी १८४८ साली ‘साम्यिादी जाहीरनामा’ प्रवसध्द करून आपल्या
विचाराांची गाभातत्िे प्रस्ततु के ली.
कालथ माक्सथ याांनी आपला समाजिाद विषयक विचार आजपयंत माांडल्या गेलेल्या समाजिादी
विचाराांपेक्षा िेगळे आहेत हे दशथ विण्याकररता त्यास ‘साम्यिाद’ िा ‘शास्त्रीय समाजिाद’ अशी
शब्द रचना के ली. साम्यिादी जावहरनामा, राज्य ि सांपत्ती, दास कॅ वपटल या ग्रांथामधून
29
राजकीय विचारप्रणाली प्रामखु याने साम्यिादाची तत्िप्रणाली स्पष्ट होते. कालथ माक्सथ ने साम्यिादी तत्िज्ञानातील
गाभा तत्िे माांडली असल्यामळ ु े त्यास ‘माक्सथ िाद’ असे ही सांबोधले जाते. कालथ माक्सथ ि
इतर समाजिादी विचारप्रिाह विशेषत: माक्सथ पूिथ समाजिादी प्रिाह यामध्ये महदअांतर
असल्याचे स्पष्ट होते. माक्सथ पूिथ समाजिादी विचार प्रिाहाांनी प्रामखु याने समाजिादी हा मानिी
विकासाला अांवतम वबांदु असेल. या अिस्थेत ‘प्रत्येकाला त्याच्या गरजेप्रमाणे ि प्रत्येकाकडून
त्याच्या क्षमते प्रमाणे हे तत्ि प्रत्यक्षात येईल ि िगथ विहीन, सांघषथ विहीन, राज्यविहीन
साम्यिादी समाज प्रत्यक्षात येईल.
४) अद्दतररक्त मूल्य द्दसध्दाांत
िस्तू मूल्य वनवितीचा मागणी ि परु िठा वसध्दाांत नाकारून माक्सथ श्रमािर आधाररत
मूल्य वसध्दाांताचे समथथ न करतो. माक्सथ ररकाडोच्या श्रममूल्य वसध्दाांताच्या पढु े
जाऊन हे स्पष्ट करतो की, ‘वनवमथ त िस्तू वकती प्रमाणात उपयोगी आहे त्यानस ु ार
िस्तमु ूल्य ठरत असते. वनव्िल श्रमाद्वारे िस्तमु ूल्य ठरत नाही तर ते वतच्या
उपयोवगतेच्या आधारािरही वनवित होत असते. िस्तू प्राप्त करण्यासाठी आपर कोणती
वकमांत घ्याियास तयार असतो ह्यालाच माक्सथ विवनमय मूल्य म्हणतात. त्याद्वारेच
िस्तूची वकमांत ठरत असते. ही िस्तूची वकमांत बाजारात त्या िस्तूची होणारी मागणी
ि वतचा परु िठा ह्यानस
ु ार बदलत असते. अशा पद्धतीने िस्तूमूल्य ि िस्तूची वकमांत
ह्यामध्ये फरक आहे. िस्तूचे मूल्य हे त्या िस्तूिर होणाऱ्या श्रमािरच आधारलेले
असते.
कालथ माक्सथ याांनी कामगाराांचे शोषन कसे होते याचे स्पष्टीकरण देण्याकररता ‘अवतररक्त
मूल्य वसध्दाांत’ माांडला आहे. त्याच्यामते िस्तूचे मूल्य ती िस्तू वनमाथ ण करण्यासाठी
कामगाराचे जे श्रम खची पडतात त्यािरून ठरते. परांतु िस्तूचे मूल्य ि कामगारास
वदला जात असलेला श्रमाचा मोबदला यामध्ये फार मोठी तफाित असते. ही तफाित
म्हणजे अवतररक्त मूल्य वकां िा नफा. नफा फक्त भाांडिलदार घेतो. त्यात कामगाराांना
िाटा वमळत नाही. त्यामळ ु े कामगारास श्रम करूनही अल्प मोबदला वमळतो ि श्रम न
करणाऱ्या भाांडिलदारास नफा रूपाने सतत सांपत्ती प्राप्त होत जाते. त्यामळ ु े श्रीमांत हा
अवधक श्रीमतां होत जाते ि गरीब अवधकच गरीब होत जातो. श्रम करणारा कामगार
उपासमार, रोगराई, अज्ञान, अन्याय याांनी वपडला जातो. तर श्रमाचे शोषण करणारा
भाांडिलदार िगथ सख ु ासीन चैनी जीिन जगतो.
एकां दरीत, माक्सथ च्या मते भाांडिलदाराांनी असे अवतररक्त मूल्य स्ित:च हडप करणे हा
अन्याय आहे. गल ु ामवगरीपेक्षा ही प्रथा फारसी िेगळी नाही. श्रवमकाांजिळ श्रम ही एकच
िस्तू असते जी श्रवमक विकतात ि भाांडिलदाराांना अवतररक्त नफा वगळकृत करण्याची
सांधी देतात. त्यामळ ु े च कामगाराांनी आपले सांघटन करून भाांडिलदाराां विरोधात लढा
उभारला पावहजे.
५) वगि सांघषि –
‘मानिी समाजाचा इवतहास ि िगथ सांघषाथ चा इवतहास होय’ हे माक्सथ चे प्रवसद्ध विधान
आहे. माक्सथ च्या मते, मानिी समाजाच्या प्रत्येक टप्प्यािर समाजात आहे रे ि नाही रे
या दोन िगाथ मध्ये वहतसांबांधाचा सांघषथ वनरांतर चालत आला आहे. िगथ सांघषाथ चे कारण
उत्पादन साधनाांची खाजगी मालकी हेच आहे. आजही भाांडिलदाराांकडे उत्पादनाची
30
 साधने असतात. मजरु चां ी िाढती बेकारी ि मजरु ाांचे असांघटन याचा गैर फायदा घेऊन समाजिाद
धवनक िगथ मजरु ाांची वपळिणूक करतो. त्यातून कामगाराांचे शोषण होते. या शोषराच्या
विरोधात कामगार िगथ िाांती करतो ि सांपूणथ सत्ता आपल्या हाती घेऊन साम्यिादी
समाज रचनेच्या मागाथ तील अडथळे दूर करतो अशी माक्सथ याांची माांडणी आहे.
६) भाांडवलशाहीचा द्दवनाश –
माक्सथ ची अशी धारणा होती की, प्रत्येक िस्तू ि व्यिस्थेत आत्मनाशाची बीजे
असतात. भाांडिलशाहीत भाांडिलदार नफा, व्याज, खांड ि भाडे या मागाथ ने आपल्या
हाती सांपत्तीचे कें वद्रकरण करतो. तीच सांपत्ती परत उद्योग ि व्यिसायात मूांनितो
कालाांतराने भाांडिलदाराांची मक्तेदारी प्रस्थावपत होते. उत्पादनाकररता भाांडिलदार
निे तांि, यांिे याचा मोठया प्रमाणािर उपयोग करतात, कामगार कपात करतात.
त्यामळु े कामगार िगाथ त बेकारी िाढते. कामगार िगाथ चे उत्पन्न कमी-कमी होत जाते ि
दसु ऱ्या बाजस ु याांविकी करणामळु े उत्पादन िाढते. कामगार िगाथ ची खरेदी शक्ती कमी
झाल्यामळ ु े िाढीि उत्पादनास मागणी राहत नाही. ते पडून रावहल्याने भाांडिलदाराांना
उत्पादन थाांबविणे भाग पडते. आवथथ क मांदी ि आररष्टये याांनी भाांडिलशाही जजथ र
होऊन कोलमडून पडते. वतचा विनाश होतो. अशी माक्सथ िादाची धारणा आहे.
७) साम्यवादी समाजरचना व राज्याचा द्दवलय –
माक्सथ साम्यिादी समाजरचनेस मानिी विकासाचा अांवतम वबांदु मानतो तर राज्यास
शोवषताांच शोषन करण्याच हत्यार म्हणनू प्रस्ततु करतो. िगथ सांघषाथ च्या एकूण
प्रवियेमध्ये भाांडिलदार ि कामगार िगथ यातील सांघषथ ज्यािेळी तीव्र होतो त्यािेळी
राज्ययांिणा ही भाांडिलदार िगाथ च्या बाजूने उभी असते. कामगार िगाथ च्या सांघषाथ त
विजय झाल्यानांतर कामगारिगथ सांपूणथ राज्यव्यिस्था ताब्यात घेतो यालाच माक्सथ
कामगाराांची हुकूमशाही असे सांबोधन िापरतात. कामगाराांची हुकूमशाही समाजिादी
समाजरचना स्थावपत करण्याच्या मागाथ तील सिथ अडथळे दूर करते. या कालखांडास
माक्सथ सांिमणकाळ असे सांबोधतात. साम्यिादी समाज रचना स्थावपत झाल्यानांतर
खाजगी सांपत्ती नष्ट होते. खाजगी सांपत्तीचे वनमथ ूलन झाल्यामळ ु े िगथ रचना मोडीत
वनघते. िगथ रचनाच नसल्यामळ ु े िगथ सांघषथ असवत्तत्िात राहत नाही. िगथ सांघषथ
नसल्यामळ ु े पोवलस, तरू
ु ां ग या सारखया राज्याच्या यांिणाची आिश्यकता राहत नाही
ि हळूहळू राज्य ‘सक ु लेल्या फुलाांप्रमाणे गळून जाते’.
अशा प्रकारे भाांडिलशाहीचा अांत करून स्ियांस्फूतथ श्रम, परस्पर सहकायथ ि सेिाभाि
ह्याांनी यक्त
ु असलेला निसमाज म्हणजेच राज्यविहीन ि िगथ विहीन समाज होय. अशा
नि समाजाची वनवमथ ती करणे हेच साम्यिादाचे अांवतम ध्येय होय.
२.४ लोकशाही समाजवाद
लोकशाही समाजवाद हा समाजवादातील आधूटनक व महत्वाचा प्रकाि होय. लोकशाही
समाजवादाची वैचािीक र्बैठक नव आदशस वाद व नैटतक समाजवाद यावि आधािलेली आहे.
लोकशाही समाजवाद कोणत्याही एका ग्रंर्ातून मांडला गेलेला नाही. इग्लंड व इति यूिोटपय
देशांच्या मजूिपक्षांचे अर्वा समाजवादी पक्षांचे जाहीनामे, टवचािवंताचे लेखन व १९५१
31
राजकीय विचारप्रणाली मध्ये फ्रँकफिस येर्े संपन्न झालेल्या ‘आंतििाष्ट्रीय समाजवादी काँग्रेस’‍िच्या जाहीिनाम्यातून
लोकशाही समाजवादाची मांडणी झालेली आहे.
लोकशाही समाजवाद उदय व ववकास –
साम्यवादाची मांडणी इग्लंडमध्येच कालस मार्कसस ने के ली. सवस प्रर्म साम्यवादी िांती
इग्लंडमध्येच घडून येईल असे र्ाटकत मार्कसस ने के ले होते. मात्र मार्कसस वादाची जहाल तत्वे
सौम्य प्रवत्त
ृ ीच्या जनतेस मानवली नाहीत. टशवाय इंग्लंडमधील संसदीय शासन पध्दतीच्या
चौकिीत शांततामय, सनदशीि आटण कायद्याच्या ?????? मागास ने कामगाि वगास ने आपले
टहत सिु टक्षत ठेवले होते. इग्लंडच्या साम्राज्यामळ ु े सवस मागास ने देशात संपत्ती येत होती. देशात
समध्ृ दी होती व त्यातच इग्लंडमधील र्ांडवलदाि वगास ने देखील र्बदलल्या परिटस्र्तीशी
जळ ु वून घेऊन कामगाराांना ि योग्य िेतन ि सामावजक सरु क्षा योजना उपलब्ध करून वदल्या
होत्या. या सिथ पररवस्थतीमळ ु े इांग्लडमधला कामगार िगथ सख ु ी, समाधानी ि सांपन्न
असल्यामळ ु े तो सांघवटत असूनही िाांवतिादी न बनता लोकशाही समाजिादाचा परु स्कताथ
बनला. रॉबटथ ओिेन, आर.एच. टोनी, जी.डी.एच कोल, वपॲवरस ि वसडने िेब, जॉडथ बनाथ ड
शॉ, प्रो. लास्की याांनी लोकशाही समाजिादाचे प्रभािी समथथ न के ले. हे सिथ विचारिांत जागवक
वकतीचे होते त्यामळ ु े त्याांचा प्रभाि इांग्लांडमधील जनतेिर पडने ही स्िाभाविक होते. यातील
काही विचारिांत हे राजकीय पक्षाशी वनगडीत होते तर काही राजकीय मत्ु सदी होते. काही
सदस्याांचा मजूर पक्षाशी थेट सांबांध होता. त्याचाच पररणाम म्हणून मजूर पक्षाने त्याांच्या
धोरणात्मक दस्ताऐिजात समाजिादी कायथ िमाचा समािेश के ला, ि सत्तास्थापन
झाल्यानांतर त्याची अमांलबजािणी करण्याचा ही प्रामावणक प्रयत्न के ला. या सिाथ चा पररपाक
म्हणून इांग्लांडमध्ये लोकशाही समाजिादी विचार धारेचा उदय ि विकास घडून आला.
त्यानांतर यरु ोपमधील अन्य राज्याांमध्ये ि अमेररके तही लोकशाही समाजिादाची विचारधारा
लोकवप्रय झाली. इांग्लांडच्या िसाहती जगभर पसरलेल्या होत्या. दस ु ऱ्या महायद्ध
ु ानांतर या
िसाहती राज्याांना स्िातांत्र्य प्राप्त झाल्यानांतर त्याांनीही ‘लोकशाही समाजिादाचाच स्िीकार
के ला. भारत, इवजप्त, वचली, टाांझावनया, घाना ही याची काही महत्िाची उदाहरणे होत. या
देशाांनी आपआपल्या सामावजक पररवस्थतीनस ु ार लोकशाही समाजिादाचे प्रवतमान अांवगकृत
के ले.
लोकशाही समाजवादाची मल
ु भूत तत्वे –
लोकशाही समाजवादाची मल
ु भूत तत्वे पुढील प्रमाणे साांगता येतील
१) लोकशाही शासन व्यवस्थेचा स्वीकार –
लोकशाही समाजिाद, समाजिाद प्रस्थापनेचे उविष्ट पूती करीता लोकशाही व्यिस्थेचे
साधन म्हणून िापर करण्याचा आग्रह धरतात. त्याच्या मते स्िातांत्र्यावशिाय म्हणजेच
लोकशाही वशिाय समाजिाद साध्य होऊ शकणार नाही. माि लोकशाही व्यिस्था
समाजात व्यापक व्हायला हिी. राजकीय लोकशाही बरोबरच सामावजक ि आवथथ क
लोकशाही प्रस्थावपत करण्यासाठी अथथ व्यिस्थेच्या उत्पादन ि वितरण क्षेिात
लोकशाही मूल्याांची प्रस्थापना व्हाियास हिी. यासाठी लोकशाही समाजिाद आग्रही
असतो.
32
२) सामाद्दजक प्रबोधनास महत्वाचे स्थान – समाजिाद

लोकशाही समाजिादाची अशी धारणा आहे की, समाजिादी समाजरचना वनवमथ ती ही

एक नैवतक बाब आहे. त्याकररता समाजाचे समाजिादी प्रबोधन होणे अत्यांत आिश्यक
आहे. लोकशाही समाजिादी विचारिांताच्या मते के िळ राजकीय लोकशाहीचा,
वनिडणक ु ाांचा ि राजकीय पक्ष स्थापन करण्याचा मागथ निसमाज वनवमथ ती करीता परु स
े ा
नाही. त्याकररता जनमताचा, जनआांदोलनाचा ि पाठपरु ाव्याचा दबाि शासनािर
सतत राहणे आिश्यक आहे. हा दबाि वनमाथ ण करण्याकररता जनतेस समाजिादी
विचाराांचे दशथ न घडविण्याकररता लोकशाही समाजिाद सामावजक प्रबोधनाची गरज
प्रवतपादन करतो.
३) सामाद्दजक द्दहतास प्राधान्य –
भाांडिलशाही व्यिस्थेने अत्यांवतक व्यवक्तिाराचा परु स्कार के ला होता. त्यामळ ु े
व्यवक्तवहताच्या नािाखाली एकूण समाजाची मोठया प्रमाणात िाताहात होत होती
काही व्यक्तींच्या स्िाथी प्रित्त
ृ ीने एकूण समाजाचे वहत धोक्यात येत होते. त्यामळ ु े
व्यक्ती स्िातांत्र्यािर समाजवहताच्या दृष्टीने काही बांधने, मयाथ दा असणे यास लोकशाही
समाजिाद मान्यता देतो. अथाथ त लोकशाही समाजिाद यामाध्यामतून
व्यवक्तस्िातांत्र्याचा विरोध करत नाहीत तर व्यवक्तवहतापेक्षा सामावजक ि राष्ट्रीय वहत
यास प्राधान्य देतात. लोकशाही समाजिाद व्यवक्तस्िातांत्र्य मयाथ वदत करण्याची
जबाबदारी राज्यािर सोपितात. त्यामळ ु े जनकल्याण कायथ िम राबविताांना व्यक्त
त्यात अडथळे उत्पन्न करणार नाहीत ि सबलाांबरोबच दबु थ लाांचेही कल्याण साधले
जाऊ शके ल अशी लोकशाही समाजिादाची धारणा आहे.
४) भाांडवलशाही अथिव्यस्थेस द्दवरोध –
भाांडिलशाही व्यस्थेची प्रमख ु तत्िे म्हणून मक ु स्पधेस, मक्तेदारीस, कामगार
शोषणास, सांपत्तीच्या भाांडिलदाराांच्या हाती कें वद्रकरणास ि आवथथ क विषमता
वनवमथ तीस सांधी देतात. वशिाय भाांडिलदार िगथ आपला नफा मोठया प्रमाणािर
वमळािा म्हणून समाजवहतास अपायकारक िस्तू ि सेिाांचेही उत्पादन करतात.
भाांडिलशाहीमळ ु े सामावजक अन्याय, िगथ सांघषथ , अशाांतता ि असांतोष याांचे िातािरण
समाजात वनमाथ ण होते त्यामळु े एकूण समाजस्िास््य धोक्यात येते.
भाांडिलशाही व्यिस्थेतील या दोषाांमळ ु े लोकशाही समाजिाद भाांडिलशाही व्यिस्थेचे
प्रवतमान नाकारतो. भाांडिलशाहीस िाांतीच्या मागाथ ने नष्ट करण्याऐिजी
लोकशाहीतील शाांततामय ि सनदशीर मागाथ ने समाजिादी योजना अांमलात आणनू
भाांडिलशाहीचे विसजथ न करणे इष्ट आहे. याकररता समाजिादी कायथ िमामध्ये बेकारी
वनमथ ूलन, िाढीि उत्पादन, गरीबाांचे जीिनमान उांचािणे, त्याांना सामावजक सरु क्षा प्राप्त
करून देण,े सांपत्तीचे समाजात न्याय्य वितरण करणे यासारखया योजनाांचा समािेश
लोकशाही समाजिादात के ला जातो.

33
राजकीय विचारप्रणाली ५) समाजसेवी राज्याची माांडणी –
‘राज्य हे श्रवमकाांचे शोषण करण्याचे एक हत्यार आहे ही माक्सथ याांची माांडणी
लोकशाही समाजिादास मान्य नाही. लोकशाही समाजिाद राज्यास इष्ट आपत्ती
असेही सांबोधन िापरत नाहीत. लोकशाही समाजिादाच्या दृष्टीने राज्य हे लोक
कल्याणकारी ि समाज सेिा सेिा उपलब्द करणारी सांघटना आहे असे मानतात.
समाजाचा विश्वस्त म्हणून राज्य शाांतता ि सूव्यिस्था सांरक्षण या बरोबरच सामावजक
पररितथ न ि आवथथ क विकास साध्य करणारे उपयक्त ु साधन आहे असे समजतात.
एकदांरीत लोकशाही समाजिादाने कल्याणकारी राज्याची सांकल्पना अवधक व्यिहायथ
बनिली आहे असे म्हणता येईल.
६) वगिसहकायािची भूद्दमका –
‘मानिी समाजाचा इवतहास हा िगथ सांघषाथ चा इवतहास आहे हे माक्सथ िादाचे मूलभूत
तत्ि लोकशाही समाजिादास मान्य नाही. तर लोकशाही समाजिाद िगथ सहकाराचा
आग्रह धरतात. सिथ च िगांनी एकमेकाांना सहाय्य करून राष्ट्रीय उत्पादनात िाढ
घडिून आणािी ि या िाढीि राष्ट्रीय सांपत्तीचे न्याय्य वितरण समाजात होण्याकररता
आिश्यक ती उपाययोजना करािी असे लोकशाही समाजिादी सूचवितात. लोकशाही
समाजिाद साधनाांिर समाजाची मालकी प्रस्थावपत करािी, उत्पादन प्रवियेिर
सामावजक वनयांिण असािे. ‘ना नफा ना तोटा’ या पध्दतीने उत्पादन व्हािे, उत्पादन
समाज उपयक्तु असािे यासाठी आग्रह धरतो. नफा ही सांकल्पना नष्ट के ली की
समाजात न्याय्य सांपत्ती वितरण शक्य होईल ि सामावजक न्याय प्रस्थावपत होईल
असा विश्वास लोकशाही समाजिादास िाटतो.
७) कामगाराांच्या हुकूमशाहीस द्दवरोध –
माक्सथ ने ऐवतहावसक भौवतकिादाची माांडणी करताना मानिी विकासाचा अांवतम वबांदु
म्हणून साम्यिादी समातर रचनेची कल्पना माांडली होती. साम्यिादी समाजरचना
प्रत्यक्षात आणण्यासाठी भाांडिलशाहीच्या विनाशानांतर कामगारिगाथ ची हुकूमशाही
योजना माांडली होती. त्यास माक्सथ साम्यिादी समाजरचना स्थावपत करण्याचा
सांिमण काळ असे सांबोधले होते. यास लोकशाही समाजिाद माि मान्यता देत नाही.
त्याऐिजी लोकशाही समाजिाद असा पयाथ य सचु ितात की, समाजाने जागतृ पणे
निसमाज वनवमथ ती प्रवियेत सहभागी व्हािे ि नव्या व्यिस्थेत सिथ समाजच सत्ताधारी
असेल. राज्याचे अथिा राजकीय सभेचे स्िरूप िगीय असणार नाही.
८) मयािद्ददत स्वरूपात राष्ट्रीयकरणाचा स्वीकार –
माक्सथ िाद खाजगी सांपत्तीची कल्पना त्याज्य ठरिून साधन सांपत्तीच्या सांपूणथ
राष्ट्रीयकरणाची कल्पना माांडतात. ही कल्पना ही लोकशाही समाजिादास मान्य
नाही. तर लोकशाही समाजिादाच्या मते, सांपत्तीचे कें वद्रकरण ि त्यातून वनमाथ ण
होणारी आवथथ क विषमता टाळण्याकररता महत्िाचे मूलभूत उद्योगधांदे ि सेिा याांचेच
के िळ राष्ट्रीयकरण व्हािे ि अन्य उद्योगधांद्यािर फक्त समाजवहता करीता राज्याचे
वनयांिण असािे. या व्यिस्थेमळु े कामगाराांचे शोषण ही थाांबेल ि उत्पादन आवण ग्राहक
34
 याांच्या सहकारी सांस्थाही वनमाथ ण करणे राज्य होईल. एकां दरीत लोकशाही समाजिाद समाजिाद
मयाथ वदत प्रमाणात राष्ट्रीय करणाच्या तत्िास मान्यता देतात.
९) मयािद्ददत स्वरूपात खाजगी सांपत्तीचे तत्व मान्य –
लोकशाही समाजिाद व्यक्तीच्या खाजगी सांपत्तीस मयाथ वदत स्िरूपात मान्यता देताांना
वदसतात. लोकशाही समाजिाद व्यक्तीच्या भौवतक विकासाकरीता मयाथ वदत प्रमाणात
समाजवहतास धक्का न लािता सांपत्तीचा अवधकार असािा अशी माांडणी करतात.
लोकशाही समाजिादाच्या मत, व्यक्तीचे खाजगी घर, शेती, व्यिसाय ि उद्योग
असािेत. माि इतराांचे शोषण करण्याची त्यास मभु ा नसािी. साराांश, व्यक्तीस एिढीही
खाजगी सांपत्ती सांग्रही करण्याचा अवधकार असू नये की ज्यातून इतराांचे जो शोषण
करू शके ल यािर लोकशाही समाजिादाचा कटाक्ष वदसतो.
१०) आद्दथिक द्दनयोजनाचा स्वीकार –
लोकशाही समाजिादी आवथथ क वनयोजन या तत्िास मान्यता देतात. सामावजक न्याय
ि समता प्रस्थावपत करण्याकररता ि राष्ट्रीय विकासासाठी लोकशाही समाजिादी
आवथथ क वनयोजनाचा स्िीकार आिश्यक असल्याचे मान्य करतात. लोकशाही
समाजिादाची अशी धारणा आहे की, वनयोजनबद्ध आवथथ क विकासामळ ु े लोकाांचे
जीिनमान उांचािता येईल, सिांना व्यिसाय-काम प्राप्त करून देता येईल.
यामाध्यमातून न्याय ि समता समाजात स्थावपत होईल. लोकशाही समाजिादी
आवथथ क वनयोजनाची शासकीय िा कें द्रात असण्याऐिजी ते उद्योग – घटक स्तरािर
विकें द्रीत स्िरूपाचे असेल. एकां दरीत आवथथ क सक्तेचे विकें द्रीकरण लोकशाही
समाजिाद्याांना अपेवक्षत आहे. तसेच या वनयोजन प्रवियेत जनेतचा उस्फूतथ सहभाग
ि सहकायथ असािे अशीही कल्पना त्यात अांतभथ ूत आहे.
११) समतेच्या तत्वास मान्यता –
लोकशाही समाजिाद समता तत्िाच्या दृष्टीने अवधक िास्तिादी दृष्टीकोन
स्िीकारतात. पररपूणथ स्िरूपाची समता प्रस्थावपत करणे शक्य नाही. तसा आग्रह
धरणे आिायक आहे याची जाणीि लोकशाही समाजिाल्याांकडे प्रकषाथ ने आढळते.
लोकशाही समाजिादी आवथथ क समतेच्या तत्िास प्राधान्य देतात. समाजामध्ये
टोकाची आवथथ क विषमता वनमाथ ण होऊ नये ि श्रीमांत ि गरीब ही दरी अवधक रूांदािू
नये यासाठी राज्याने सतत खबरदारी घेणे आिश्यक असल्याचे लोकशाही समाजिाद
स्पष्ट करतो. राज्याने प्रत्येक व्यक्तीस आवथथ क न्याय देण्याचा प्रयत्न करािा, आवथथ क
दृष्टया दबु थ ल घटकाांना त्याांच्या कल्याणाकररता सिथ प्रकारचे ???? करािे यासाठी
लोकशाही समाजिाद आग्रही असतो.
लोकशाही समाजिादाच्या दृष्टीने विकासाची समान सांधी सिांना प्राप्त होणे आिश्यक
आहे. याकररता समाजात समता ि आवथथ क न्याय प्रस्थावपत करण्याच्या दृष्टीने
शासनाने खाजगी उद्योगाांच्या समाजविघातक कृतीिर वनयांिण ठेिण्याचा आग्रह
लोकशाही समाजिाद धरतो. लोकशाही समाजिाद समतेच्या प्रस्थापनेच्या दृष्टीने

35
राजकीय विचारप्रणाली कायदेविषयक, आवथथ क, राजकीय, सामावजक, प्रादेवशक ि िाांवशक या सिथ प्रकारचे
भेद नष्ट करण्याचा ही विचार माांडतात.
१२) मानवतावादी राष्ट्रवाद –
लोकशाही समाजिादास आिमक ि सांकूवचत राष्ट्रिाद मान्य नाही. लोकशाही
समाजिाद मानितािादी राष्ट्रिादाचा परु स्कार करतात. लोकशाही समाजिादाच्या
मत राष्ट्रा-राष्ट्रात सामावजक साांस्कृवतक, राजकीय ि आवथथ क वभन्नता असली तरी
सिथ राष्ट्राांनी शाांततामय सहजीिन आांतरराष्ट्रीय समाजात वनमाथ ण के ले पावहजे अशी
त्याांची भूवमका होती.
१३) आांतरराष्ट्रीय शाांततेचा पुरस्कार
लोकशाही समाजिाद आांतरराष्ट्रीय शाांतता ि सहकायथ भािनेचा विकास यास
जागवतक राजकारणात आिश्यक तत्ि म्हणून प्रस्तूत करतात. सांपूणथ मानि समाजाचे
कल्याण होणे कररता जागवतक स्तरािरील नैसवगथ क साधन सांपत्तीचे सिथ राष्ट्रात
न्याय्य वितरण व्हािे यासाठी आांतरराष्ट्रीय विकासाची तत्िे स्िीकारून आवथथ कदृष्टया
दबु थ ल राष्ट्राांना त्याांचे राष्ट्रीय उत्पादन ि उत्पन्न िाढविऱ्याकररता बाध्य के ले पावहजे
असे सूचवितात. याकरीता लोकशाही समाजिाद राष्ट्रीय स्िातांत्र्यास मान्यता ि
महत्ि देतात. राष्ट्रीय स्िातांत्र्यावशिाय आांतरराष्ट्रीय शाांतता ि स्िास्थ वनमाथ ण होऊ
शकणार नाही. राष्ट्रीय स्िातांत्र्याच्या प्रस्थापने करीता लोकशाही समाजिाद सिथ
प्रकारच्या साम्राज्यिादास विरोध करतो.
लोकशाही समाजवाद मूल्यमापन –
लोकशाही समाजिाद या सांकल्पनेचे गूण-दोष या आधारे लोकशाही समाजिादाचे मूल्यमापन
करता येईल.
लोकशाही समाजवादाचे गुण –
लोकशाही समाजिादाच्या जमेच्या बाजू िा गूण पढु ील साांगता येतील.
१) मानवी व्यद्दक्तमत्वास प्रद्दतष्ठा –
लोकशाही समाजिादाचा महत्िाचा गूण म्हणजे लोकशाही समाजिाद मानिी
व्यवक्तमत्िास प्रवतष्ठा प्राप्त करून देणारी तत्ि प्रणाली आहे. लोकशाही समाजिाद
मानिी व्यवक्तमत्िास जी प्रवतष्ठा प्रदान करतो तशी प्रवतष्ठा भाांडिलशाही प्रधान
लोकशाही ि साम्यिादी व्यिस्थेत ही प्राप्त होत नाही.
२) वास्तद्दवक व्यद्दक्तस्वातांत्र्यास मान्यता –
व्यवक्तिादी विचारधारेत आत्यांवतक व्यवक्तिादाचा आग्रह धरला जातो तर साम्यिादी
विचारधारा समाजवहताच्या नािाखाली व्यवक्तस्िातांत्र्य वचरडते असा अनभु ि
सािथ विक होता. या पाश्वथ भूमीिर लोकशाही समाजिाद व्यवक्तस मयाथ वदत आवथथ क ि
राजकीय हक्क ि पररपूणथ सामावजक ि साांस्कृवतक अवधकार प्राप्त करून देतो.
36
३) समाजद्दहतास प्राधान्य – समाजिाद

लोकशाही समाजिाद व्यवक्तवहन ि समाजवहत यातील भेद मान्य करून समाजवहतास

प्राधान्य देतो. लोकशाही समाज िादाची अशी धारणा आहे वक समाजातील सिांचे
वहत हे एका व्यवक्तच्या वहतापेक्षा वनवितच महत्िाचे आहे त्यामळ ु े समाजवहतास
प्राधान्य घ्याियास हिे. सामावजक न्याय प्रस्थावपत करण्याच्या दृष्टीने लोकशाही
समाजिादाचे ‘सामावजक वहत प्राप्ती’ हे मूल्य महत्िाचे ठरले ि लोकवप्रय झाले.
४) समता तत्वास प्राधान्य –
समता विशेषत: आवथथ क समतेच्या मूल्य प्रस्थापनेस लोकशाही समाजिादात
सिथ श्रेष्ठत्ि देण्यात आलेले आहे. त्याची प्रस्थापना करताना स्िातांत्र्य देखील
जपाियाचे आहे. समता ि स्िातांत्र्य याांचा सूयोग्य समन्िय लोकशाही समाजिादी
विचारप्रणालीत घातला गेला.
५) भाांडवलशाहीचे दोष दूर करण्याचा प्रयत्न –
लोकशाही समाजिादाने आवथथ क ि नैवतक शोषण, सांपत्तीचे कें वद्रकरण, गळे कापू
स्पधाथ , मक्तेदारी, अन्याय, अवतररक्त उत्पादन, तेजीमांदीचे दष्टु चि ि
जाहीरातबाजीतील फसिणूक ि सांपत्तीचा अपव्यय हे दोष दूर करून जनसामान्याांना
सरु वक्षत, स्िस््य ि समाधानी जीिनमान लोकशाही समाजिादाने प्राप्त करून वदले.
६) मालमत्तेचा समाज उत्थानाकररता द्दवद्दनयोग –
भाांडिलशाहीतील ही परान्तपष्ठु ता टाळण्याकररता लोकशाही समाजिादात मयाथ वदत
प्रमाणात खाजगी मालमत्तेचा हक्क वदला जातो. धवनक िगाथ कडील अवतररक्त सांपत्ती
कायदेशीर मागाथ ने सधु ाररत चढत्या श्रेणीचे कर श्रीमांतािर बसिून त्या कराांचे उत्पन्न
शासकीय लोककल्याणकारी योजना राबविण्याकररता िापरािे असे लोकशाही
समाजिाद सूचवितो. यामळ ु े समाजातील आवथथ क दृष्टया दबु थ ल घटकाांचे उत्थापन
करणे शक्य झाले. सिांना सामावजक-आवथथ क न्याय सनदशीर ि शाांततामय मागाथ ने
प्राप्त करणे शक्य झाले. त्यामळु े लोकशाही समाजिाद सिथ करात लोकवप्रय झाला.
७) साधनशूद्दचता –
लोकशाही समाजिादास रक्तरांवजत िाांती मान्य नाही. समाजिाद अांवहसक,
शाांततामय ि लोकशाहीच्या सनदशीर मागाथ ने प्रस्थावपत करण्याचे ध्येय आहे. उच्च
ि उदात्त ध्येय प्राप्तीची साधने ही वततकीच शध्ु द असली पावहजेत अशी नैवतक भूवमका
या लोकशाही समाजिादाने स्िीकारली. त्यामळ ु े च ‘मतपेटी द्वारा समाजपररितथ न’
लोकाांनी स्िीकारले.
लोकशाही समाजवादाचे दोष –
लोकशाही समाजिादातील दोषाांची माांडणी पढु ील प्रमाणे के ली जाते.

37
राजकीय विचारप्रणाली १) सविकष व्यवस्थेस प्रोत्साहन –
लोकशाही समाजिादािर वटका करताांना वटकाकार सिथ कष व्यिस्था वनमाथ ण होण्यास
लोकशाही समाजिादाची तत्िे पूरक ठरतील अशी भीती व्यक्त करतात. वटकाकाराांच्या
मते ‘समाज कल्याणाच्या नािाखाली प्रशासनकीय अवधकारी आपल्या अवधकाराांचा
गैरिापर करून व्यवक्तस्िातांत्र्यािर मयाथ दा टाकतात. व्यवक्तस्िातांत्र्य ि शासकीय
हस्तक्षेप यातील सीमारेषा हळूहळू पूसट होत जाते. सिथ ि शासकीय वनयांवणे प्रस्थावपत
होऊन सिथ कष व्यिस्था समाजात मागील दाराने प्रिेश करते.
२) उत्पादन वाढीस मयािदा –
लोकशाही समाजिाद उद्योगधांद्याच्या राष्ट्रीयकरण ि शासकीय वनयांिणास उत्तेजन
देतो. लोकशाही समाजिाद आवथथ क क्षेिात उत्पादनाबरोबरच वितरणािरही वनयांिण
प्रस्थावपत होते. वटकाकार म्हणतात. कुशल ि कायथ क्षम कामगार तसेच आळशी ि
अकुशल कामगार याांना एकाच मापाने मोजले जाते. त्यामळ ु े कायथ क्षम कामगारातील
उद्यमशीलता हळूहळू घसरणीस लागते. उत्पादन घसरते. सािथ जवनक उद्योग प्रत्यक्षात
कुणाच्याही आस्थेचा राहत नाही. बेवशस्त, अकायथ क्षमता ि बेजाबदार प्रित्त ृ ी िाढीस
लागते. त्यातच मजूर सांघटनाांची अरेरािी िाढते. एका बाजूस शासन वनयांिण ि दस ु ऱ्या
बाजूस मजरु ाांची उदावसनता ि सख ु ावसनता या दहु ेरी सांकटात उद्योग-व्यिस्थापन
सापडत उद्योग क्षेिात अशाांतता, असरु वक्षतता ि अवस्थरता वनमाथ ण होते ि त्याचा
अवनष्ट पररणाम राष्ट्रीय उत्पन्नािर होतो.
३) अकायिक्षमतेस आमांत्रण
राष्ट्रीयकरण ि औद्योवगक क्षेिािर शासकीय वनयांिणे बसविल्यामळ ु े प्रत्येक गोष्ट
शासनाने करािी ही भूवमका वनमाथ ण होऊन उद्योगाचे व्यिस्थापन ि कामगार उदासीन
बनतात. पररणामत: औद्योवगक क्षेिात अकायथ क्षमता िाढत जाते. कारखान्यातील
उत्पादकता घसरते, खचथ िाढतो, उत्पादन क्षेिात सािथ जवनक उद्योगाांची मक्तेदारी
िाढल्यामळ ु े स्पधाथ सांपते. स्पधाथ च अवस््िात न रावहल्यामळ
ु े उत्पादनाच्या सांखयात्मक
बाजूस महत्ि येते त्यामळ ु े उत्पादनातील गणु ित्ता ि नाविन्यवनवमथ ती नष्ट होते.
४) दफ्तर द्ददरांगाई व भ्रष्टाचारास वाव –
उद्योगाांचे धोरणात्मक वनणथ य शासन घेत नसल्या कारणाने ते लिकर घेतले जात
नाहीत. शासकीय यांिणेतील दफ्तर वदरांगाईच दोष औद्योवगक क्षेिात वशरतो. जे वनणथ य
खाजगी उद्योगात स्थावनक स्तरािर त्िरीत घेतले जातात त्यासाठी शासकीय
आदेशाची वदघथ काळ िाट पाहािी लागते. त्याचा एकूण दष्ट्ु पररणाम उत्पादनािर होतो.
त्यातूनच शासकीय यांिणेतील लाचलचु पत, भ्रष्टाचार ि ???वगरी असे दोष औद्योवगक
क्षेिात प्रिेश करतात. पररणामी सिथ यांिणा वखळवखळे होते ि देशाची अथथ व्यस्था
उध्िस्त होण्याची शक्यता अवधक िाढते.

38
५) व्यक्ती व राष्ट्रीय पाररज्यास हाद्दनकारक – समाजिाद

राष्ट्रीयकरण ि वनयांिने यापढु े जिळ-जिळ प्रत्येक वनणथ य शासकीय असल्यामळ ु े

व्यक्तीचा पढु ाकार ि स्ियांकतथ त्ु िास िाि राहत नाही. त्यातच व्यवक्तस्िातांत्र्याचा
समाजवहताच्या नािाखाली सांकोच के ला जातो. सिथ ि भ्रष्टाचार, लाचलचु पत,
िवशलेबाजी ि पूतणेवगरी याांचे साम्राज्य वनमाथ ण झाल्यानांतर ‘भ्रष्टाचार हाच वशष्टाचार’
बनतो. व्यवक्तगत चाररत्र्याचा ऱ्हास होण्याची रास्यता वनमाथ ण होते ि पररणामत:
राष्ट्रीय चाररत्र्य देखील धोक्यात येते.
६) ग्राहक द्दहताय बाधा –
उत्पादन क्षेिातील शासकीय वनयांिणे ि हस्तक्षेपामळ ु े उत्पादन खचथ िाढतो.
सािथ जवनक उद्योगातील सांघवटत कामगाराांच्या मागण्याांची पूतथता करता करता
व्यिस्थापनाच्या नाकीनऊ येतात. उत्पादनाचा िाढता खचथ ि घसरते उत्पादन यामळ ु े
उदयोग अडचणीत येतात. नक ु सान होऊ नये म्हणून उत्पादनाच्या वकमांतीत सतत
िाढ के ली जाते. उत्पादनातील मक्तेदारीमळ ु े तेच महाग उत्पादन ग्राहकाांना खरेदी
करािे लागते. त्यातच कामगार सांप घडून आल्यास िस्तूांची टांचाई वनमाथ ण होते.
ग्राहकाांचे हाल िाढतात. एकाच प्रतीचे उत्पादन िस्तूांचे के ल्याने ग्राहकाांच्या आिड-
वनिड यास िाि राहत नाही. यातून ग्राहकाांचे सतत नक ु सान होते ि क्लेशही सहन
करािे लागतात.
७) अद्दत भौद्दतकवादाची समस्या –
लोकशाही समाजिादािर प्रामखु याने अशी वटका के ली जाते की, लोकशाही समाजिाद
नैवतक बाजक ु डे दल
ु थ क्ष करून भौवतकिादास अवधक प्राधान्य देतो. त्यामध्ये िस्तूचे
उत्पादन, वितरत, विवनमय, उद्योगधांद्याचे राष्ट्रीयकरण या आवथथ क बाबींना अवधक
महत्ि देतो.
एकां दरीत लोकशाही समाजिादामध्ये तावत्िक ि पररवस्थतीजन्य दोष अवधक वनमाथ ण
झालेले वदसतात. असे असले तरी लोकशाही समाजिादाने व्यक्ती ि राष्ट्राांचे स्िातांत्र्य
ि विकास यास महत्ि वदले. लोकशाहीतील शाांततामय सनदशीर ि जनपाठींब्याच्या
मागाथ ने समता, न्याय, स्िातांत्र्य, बांधत्ु ि या मल्ु याांची प्रस्थापना करणारा, शोषण यक्त
ु
समाज वनमाथ ण करण्याची वदशा देणारा लोकशाही समाजिाद अल्पािधीत लोकवप्रय
झालेला वदसतो.
२.५ लॅद्दटन अमेररकन समाजवाद –
१९८० च्या दशकात लॅवटन अमेररका हा समाजिादी विचारसरणीच्या प्रसारासाठी
प्रस्थावपत समाज होता. त्यािर वनरांकूश ि कुलीन िगाथ चे राज्य होते जे िाढत्या असांतोषी
शेतकरी लोकाांचे शोषण करत होते ि तीव्रपण विभावजत दोन िगीय सामावजक सांरचना कायम
ठेित होते. या काळात िाढीि उत्पादकता ि परांकीय गांतु िणकु ीमळ
ु े शोषक भाांडिलशाहीच्या

39
राजकीय विचारप्रणाली प्रारांभीच्या टप्प्यात यूरोपमध्ये समाजिादी ि साम्यिादी चळिळींचा परु स्कार होत असलेल्या
देशाांमध्ये स्थलाांतराची लाट आली.
समाजिादी वबगर प्रिाह लॅवटन अमेररके तील सावहत्य ि कला विश्वाने प्रसारीत करण्यात
महत्िाची भूवमका बजािलेली वदसते. १९२० ि १९३० च्या दशकामध्ये मेवक्सकन
वभत्तीवचिाांच्या चळिळीपासून याचा प्रभाि िाढत गेला. या चळिळीत वडएगो ररिेरा हॉसु
प्रवसद्ध कलाकार नेता म्हणून वमळाला. पढु ील काळात जोश कलोमेंटे ओरोझको (१८८३ ते
१९४९) ि डेव्हीड उनल्िारो वसक्िेरोल (१८८९ ते १९७४) याांच्या प्रभािाखाली झालेल्या
म्यरु ल चळिळीने ही आपले मोठे योगदान वदलेले वदसते.
१९व्या शतकाच्या उत्तराधाथ मध्ये लॅवटन अमेररके मध्ये िाढलेली उत्पादकता ि परवकय
गांतु िणूकीच्या काळात इटावलयन, जमथ न ि स्पॅवनश स्थलाांतररताांची आलेली लाट यातून
सांपूणथ लॅवटन अमेरीका खांडात साम्यिादाचा प्रसार घडून आला. सरांजामशाही, मध्ययगु ीन,
कॅ थॉवलक ि परुु ष प्रधान सांस्कृतीच्या पाठीराखयाांनी या कल्पनाांचे त्याचे श्रेणीबध्द दोन िगीय
कृषी आधाररत व्यिस्थेविरूद्धच्या चळिळीत रूपाांतर के ले. १९३० च्या जागवतक
महामांदीनांतर डाव्या राजकीय पक्षाांची सांखया मोठया प्रमाणात िाढली या राजकीय पक्षाांनी
अमेररका विरोधी राष्ट्रिादास मोठया प्रमाणात चालना वदली. जागवतक महामांदीनांतरची दोन
दशके लॅवटन अमेररकन देशाांच्या दृष्टीने सिथ च बाबींमध्ये अवस्थरतेचा अनभु ि देणार होती.
कारण हुकुमशाही, लोकशाही ि कम्यवु नस्ट गट सतत सत्तेसाठी सांघषथ उभा करत होते.
१९५४ साली अमेररके ने ग्िाटेमाला मधील कम्यवु नस्ट सरकार पाडले. पढु े चार िषाथ नांतर
क्यूबा मध्ये वफडेल कॅ स्रो याांनी साम्यिादी िाांती घडिून आणली ि सोवव्हएट रवशयाशी
वमित्िाचे सांबांध प्रस्थावपत के ले. अमेररके कडे पाठ वफरविणारा ि रवशयाशी उघडपणे मैिी
प्रस्थावत करणारा क्यूबा लॅवटन अमेररके तील पवहलाच देश ठरला. क्यूबाने लॅवटन अमेररके न
एक निीन माक्सथ िादी – लेवननिादी प्रवतमान प्रस्तूत के ले. क्यूबाच्या या मॉडेलचा लॅवटन
अमेररके तील इतर देशाांमध्ये प्रभाि िाढू नये िा प्रसार होऊ नये याकररता अमेररके ने
साम्यिाद विरोधी उघड ि छूप्या अशा दोन्हीं पातळ्यािर आघाडया उघडल्या. त्यासाठी
अमेररके ने लोकशाहीची मूल्ये पायदळी तडु िणाऱ्या लष्ट्करी राजिटींना पाठींबा ि बळ वदले.
क्यूबा मधील साम्यिादी सरकार पाडण्यासाठी ही अमेररके ने मोठया प्रमाणात प्रयत्न
कराियास प्रारांभ के ला. ‘१९६१ चे बे ऑफ वपवग्स’ ही मोहीम सिाथ वधक चचेची ठरली. या
मोवहमेअांतगथ त सीआयए ने १४०० क्यूबन वनिाथ वसताांना प्रवशक्षण ि विमापरु िठा करून
वफडेल कॅ स्रोची सत्ता उलथिून टाकण्यासाठी प्रयत्न के ले. परांतु वदघथ प्रयत्नानांतरही
अमेररके स वफडेल कॅ स्रोचे िचथ स्ि नष्ट करता आले नाही.
लॅवटन अमेररकन अांतगथ त कम्यूवनस्ट विरोधी चळिळींनी ही जोर धरला. वचली हे त्याचे एक
महत्िाचे उदाहरण होय. १९७३ मध्ये वचलीच्या लष्ट्कराचे प्रमख ु जनरल ऑगस्टो वपनोशे
याांनी लोकशाही पध्दतीने वनिडून आलेले माक्सथ िादी साल्िाडोर अलेंडे याांचे सरकार
पदच्यूत करून कम्यूवनस्ट डाव्या पक्षाांतर बांदी घातली ि लष्ट्करशाहीचा अांमल सरू ु के ला.
अथाथ त यामागे अमेररके चा हात होता म्हणून त्यास अमेररके चा ‘वचली प्रयोग’ असे म्हटले जाते.
वनफाराग्िामध्ये सॅवडवनष्टा वलबरेशन फ्रांट या नािाने पररवचत असलेल्या माक्सथ िादी गरु रल्ला
चळिळीत १९७० च्या दशकात जागवतक समथथ न प्राप्त झाले. या चळिळीने सोमोझा

40
कुटूांबास सजेिसन पायउतार करून साम्यिादी सरकारची स्थापना के ली. लॅवटन अमेररके न समाजिाद
साम्यिादी सरकार स्थापन करणारे हे दस
ु रे राष्ट्र होते.
लॅवटन अमेररके त साम्यिादाचे विविध प्रकार विकवसत झाले. हे प्रकार त्या-त्या देशाचे
इवतहास, समाज ि विकासाचे स्तर एक प्रकारे प्रवतवबांबत करत होते. साम्यिादाच्या दृष्टीने
त्यामळु े ती एक समस्या म्हणून पढु े आली होती. उदा. पेरू मध्ये समाजिादी अवप्रष्टा ि कडिे
कम्यवु नस्ट गट याांच्यात अनेक दशके शित्ु ि होते. वनकारम्बामध्ये वििन समाजिादी ि
स्ितांि माक्सथ िादी, लेवननिादी असे गट कायथ रत होते. कोलांवबया मध्ये चार िेगिेगळ्या
गटाांमध्ये याांच्या िैचाररक ि सत्ता सांघषथ होता.
२० व्या शतकाच्या शेिटच्या दशकामध्ये, विशेषत: सोवव्हएट रवशयाच्या विघटनाांतर लॅवटन
अमेररके न ही साम्यिादी विचार प्रिाह ि प्रवतमाने क्षीण होऊ लागले ि लोकशाही, उदारमिाद
याांचे सांिमण या देशाांमध्ये िाढले. क्यूबामध्ये ही साम्यिादा पासून अपूिथ लोकशाहीकडे
प्रिास सरू ु झाला. चीन, उत्तर कोररया, वव्हएटनाम या देशाांमध्ये नव्या विचाराांना प्रवतसाद
प्राप्त होत होता या पाश्वथ भूमीिर लॅवटन अमेररके त लोकशाही शासनप्रणालीस मान्यता प्राप्त होत
गेली. क्यूबा िगळता १९ राष्ट्रे लॅवटन अमेररके त लोकशाही शासनाच्या अांवगकार करू
लागली.
एकां दरीत १९व्या शतकाच्या प्रारांभ समाजिादी विचारधारेची जी लाट आली त्यातून लॅवयन
अमेररके तील कला, सांस्कृती ि राजकारणास मोठी गती प्राप्त झाली. २० व्या शतकामध्ये
लॅवटन अमेररके न साम्यिादी चळिळीचे विविध प्रिाह उद्यास आले. २०व्या शतकाच्या
शेिटच्या दशकात लॅवटन अमेररके त लोकशाही शासन व्यिस्थेस चालना वमळाली. तरीही
लॅवटन अमेररके मध्ये सामावजक, आवथथ क ि राजकीय दृष्टया आजही मोठे पेच प्रसांग कामय
असलेले वदसतात.
आपण काय द्दशकलो?
प्र. १. समाजिाद ही सांकल्पना स्पष्ट करताना समाजिादाचा विकास वलहा.
प्र. २. समाजिादाचे विविध प्रकार स्पष्ट करा.
प्र. ३ रा. समाजिादाची प्रमख
ु तत्िे वलहा
प्र. ४. माक्सथ िादाची प्रमख
ु तत्िे वलहा
प्र. ५. लोकशाही समाजिादाचे मूल्यमापन करा.
प्र. ६. लोकशाही समाजिादाची िैवशष्टये स्पष्ट करा.
द्दटपा द्दलहा
१) समाजिाद
२) लोकशाही समाजिाद
३) लॅवटन अमेररकन समाजिाद
४) समाजिादाचा विकास
41
राजकीय विचारप्रणाली सांदभि सूची
१) गगे स. मा. – समाजशास्त्रीय कोश
२) घारे पा. श्री. – राजकीय विचाराांचा इवतहास
३) डोळे ना. य. – राजकीय विचाराांचा इवतहास
४) दाभोळकर देिदत्त – लोकशाही समाजिाद
५) दाभोळकर सूमन – समाजिाद
६) कुलकणी अ. ना. – आधूवनक राजकीय विचारप्रणाली


42
 ३
समदु ायवाद
घटक रचना
३.१ उद्दिष्ट्ये
३.२ प्रस्तावना
३.३ अद्दिकार द्दवरुद्ध चाांगले जीवन
३.४ सदगणु द्दनतीमल्ु ये (अलास्डेयर मॅकइन्टायर)
३.५ समारोप
३.६ सरावासाठी प्रश्न
३.७ सांदर्भ
३.१ उद्दिष्ट्ये
उदारमतवाद व्यक्तीच्या वैयद्दक्तक अद्दिकाराांना सवोच्च स्थान देतो. या व्यक्तीअद्दिकाराांच्या
अद्दतरेकी महत्वास समदु ायवादाने आव्हान द्ददले असून उदारमतवादी द्दवरुद्ध समदु ायवादी
असा सांघर्भ १९८०-९० च्या दशकात प्रबळ द्ददसून येतो.
३.२ प्रस्तावना
उदारमतवादातील मूलर्ूत तत्वाांचा ठळकपणे उल्लेख करत स्टुअटभ हॅम्पशायर याने असे
म्हटले आहे की उदारमतवादी नैद्दतकतेचा सार हा कोणत्याही अांद्दतम आद्दण अद्दिकृत
अद्दिसत्तेला नाकारणे आद्दण अद्दिसत्ता व द्दनबंि याांची अांमलबजावणी करणे हा आहे.
उदारमतवादी नैद्दतकता व्यद्दक्तगत स्वातांत्र्याला सवभ श्रेष्ठ स्थान देते. उदारमतवादाने व्यद्दक्तगत
स्वातांत्र्यास द्ददलेला अवाजवी महत्त्वामळु े १९८०-९० च्या दशकात राजकीय द्दसद्धाांतात
समदु ायवाद (Communitarianism) हा नद्दवन प्रवाह द्दनमाभ ण झाला. राजद्दकय तत्वज्ञानाच्या
क्षेत्रात या दशकात ‘उदारमतवाद द्दवरुद्ध समदु ायवाद सांघर्भ ’ उफाळून आला. यामध्ये
प्रामख्ु याने मायके ल सँडेल आद्दण मायके ल वाल्झर या समदु ायवादी अभ्यासकाांचा महत्वाचा
वाटा आहे. समावेश आहे.
३.३ अद्दिकार द्दवरुद्ध चाांगले जीवन
अमेररकन राजद्दकय तत्वज्ञ मायके ल सँडेल याांनी Liberalism and the Limits of Justice
व Democracy's Discontent या आपल्या दोन पस्ु तकाांतून वतभ मान उदारमतवादाची
(Contemporary Liberalism) द्दचद्दकत्सा के ली आहे. वतभ मान उदारमतवादातील ‘स्व’
(Self) ही सांकल्पना स्पष्ट करीत असताांना सँडेल याांनी या सांकल्पनेस ‘द्दनबंि रद्दहत स्व’
(Unencumbered Self) ची सांकल्पना असे म्हटले आहे. सँडेल याांनी म्हटल्याप्रमाणे ‘स्व’

43
राजकीय द्दवचारप्रणाली चे उद्दिष्ट हे तत्वज्ञान अमेररके तील वतभ मान सावभ जद्दनक तत्वज्ञानात व्यक्त करते ज्याला
प्रद्दियात्मक गणराज्य असेही म्हणता येईल.
वतभ मानकाळातील राजकीय तत्वज्ञानावर प्रामख्ु याने उदारमतवादी द्दसद्धाांताचा प्रर्ाव आहे.
उदारमतवादी द्दसद्धाांत हा ‘नागररकाांच्या नैद्दतक तसेच िाद्दमभक दृद्दष्टकोनाबाबत शासनाने
तटस्थ राहणे’ या मध्यवती सांकल्पनेर्ोवती आकारला आहे. लोकाांमध्ये चाांगल्या
जीवनाबाबत (Goods) एकमताचा अर्ाव असतो. अशावेळी राज्याने जीवन जगण्याच्या
कोणत्याही पद्धतीबाबत द्दनद्दित कायदा बनवणे चक ु ीचे ठरते असे मायके ल सँडेल याांना वाटते.
अशावेळी त्या राज्याने ‘व्यद्दक्तच्या मक्त
ु आद्दण स्वतांत्र जीवनाचा आदर करु शके ल व व्यक्तीला
स्वतःचे मूल्य आद्दण उद्दिष्ट ठरवण्यात सहाय्यर्ूत ठरेल’ अशा स्वरुपाची अद्दिकाराांची चौकट
द्दनमाभ ण के ली पाद्दहजे. परांतू उदारमतवादी राज्य हे कोणत्याही उद्दिष्टाांपेक्षा ‘योग्य प्रद्दिये’स
(Fair Procedure) अत्याद्दिक महत्व देत असल्याने द्दनमाभ ण होणारे सावभ जद्दनक जीवन हे
एकप्रकारे ‘प्रद्दियात्मक गणराज्य’ (Procedural Republic) बनते.
मायके ल सँडेल याांच्या मते, वतभ मान अमेररकन राजकारणासमोर दोन प्रमख ु आव्हाने आहेत.
यातील पद्दहले आव्हान ‘व्यद्दक्तगत जीवनावर शासन करणाऱ्या यांत्रणाांवरील द्दनयांत्रण तटु ण्याची
र्ीती’ हे असून दस ु रे आव्हान ‘समदु ायातील नैद्दतक चौकट नष्ट होण्याची र्ीती’ हे आहे.
आजच्या अमेररकन राजकारणातील या आव्हानाांना सामोरे जाण्यात ‘प्रद्दियात्मक गणराज्य’
कुचकामी ठरत असल्याने ‘प्रद्दियात्मक गणराज्य’ ही एक द्दिसाळ सांकल्पना असल्याचा
आरोप मायके ल सँडेल याांनी के ला आहे.
मायके ल सँडेल याांच्या उदारमतवादावरील समदु ायवादी टीके चे दोन प्रमख ु पैलू आहेत.
सँडेलच्यामते उदारमतवाद हा ‘स्व’ च्या अद्दनबंितेवर आिारलेला आहे. तर दस ु रे असे
द्दक, ‘अद्दनबंि स्व’ ही सांकल्पना दूरगामी पररणाम करणाऱ्या सावभ जद्दनक तत्त्वज्ञानास चालना
देणारी आहे.
मायके ल सँडेल याने आपल्या समदु ायवादी सद्दमक्षणातून उदारमतवादाच्या ‘अद्दिकार
कें द्दितते’वर आघात के ला आहे. मायके ल सँडेल याने ‘अद्दिकाराां’चे महत्त्व नाकारले नसले
तरीही ‘चाांगल्या जीवन’द्दशवाय ‘अद्दिकाराां’चे स्थान आद्दण महत्त्व साांगता येऊ शकते का?
असा प्रश्न उपद्दस्थत के ला आहे. जॉन रॉल्सने ‘अद्दिकाराां’ना ‘चाांगल्या जीवना’आिी ठेवले
आहे. जॉन रॉल्सचा ‘चाांगल्या जीवनाआिी अद्दिकार’ हा तकभ कतभ व्यशास्त्र द्दसद्धाांताशी
(Deontological Theory) द्दनगडीत आहे. हा तकभ दोन वेगवेगळ्या पद्धतीने समजून घेता
येईल. सवभ प्रथम ‘न्याय हा प्राथद्दमक आहे’. या तकाभ चा द्दवचार करता नैद्दतक, राजकीय द्दकांवा
अन्य कोणताही द्दहतसांबांिाांपेक्षा न्यायाची मागणी ही तल
ु नेने महत्त्वाची ठरते. दस ु रा तकभ असा
की, न्यायास प्रथम महत्व हे के वळ नैद्दतक प्राथद्दमकता स्पष्ट करत नसून द्दवशेर्ाद्दिकाराांच्या
समथभ नाची बाजूही उचलून िरते. अशावेळी ‘अद्दिकार’ हे ‘चाांगले जीवन’ या सांकल्पनेआिी
आहेत हे म्हणणे परु स
े े ठरत नाहीत तर अद्दिकाराांची तत्वे ही स्वतांत्रपणे द्दवकद्दसत झाली आहेत
हेही येथे लक्षात घेतले पाद्दहजे.
मायके ल सँडेलच्या मते जॉन स्टुअटभ द्दमल आद्दण जॉन लॉक याांच्यासारखे उदारमतवादी
अभ्यासावर पद्दहल्या तकाभ शी जोडलेले आहेत. जॉन रॉल्स हा काही द्दठकाणी पद्दहल्या तकाभ चे
समथभ न करताांना द्ददसतो. उपयक्तु तावादावरील त्याचे सद्दमक्षण हे नैद्दतकतेच्या तत्त्वाांवर
44
आिारलेले असून त्यामध्ये रॉल्स न्यायाला प्रािान्य देताांना द्ददसतो. मात्र काही द्दठकाणी समुदायवाद
रॉल्स हा दस ु ऱ्या तकाभ चेही समथभ न करताना द्ददसतो. त्यामळ ु े रॉल्स याने माांडलेला
उदारमतवादाचा नवीन प्रकार हा कतभ व्यशास्त्रीय द्दसद्धाांताचा एक र्ाग ठरतो. कतभ व्यशास्त्रीय
द्दसद्धाांतानस
ु ार ‘अद्दिकाराांना चाांगल्या जीवनापेक्षा अद्दिक महत्त्व’ हा र्ाग नैद्दतक मागणीपेक्षा
ज्ञानशास्त्रीय (Epistemological) मागणीचा असल्याचे मायके ल सँडेल याला वाटते. या
ज्ञानशास्त्रीय मागणीनस ु ार आपल्याला चाांगल्या जीवनाद्दशवायही आपल्याला आपल्या
अद्दिकाराांची जाणीव होऊ शकते.
जॉन रॉल्सच्या द्दसद्धाांताचे द्दवश्लेर्ण करताांना मायके ल सँडेल याांनी असे म्हटले आहे की हा
द्दसद्धाांत ‘स्व’ या सांकल्पनेच्या वैद्दशष्ट्यपूणभ गहृ ीतकावर आिाररत आहे.
न्याय हा सदगणु ठरण्यासाठी द्दनसगाभ वस्थेतील सवांना त्याांच्या पार्श्भर्मु ीपेक्षा तसेच सवभ
प्रकारच्या साांपत्तीक जबाबदाऱ्याांपासून द्दवर्क्त करण्यात आले आहे. जॉन रॉल्सचा द्दसद्धाांत
‘अद्दनबंि स्व या सांकल्पनेवर आिारीत आहे’ हे आपले म्हणणे पटवून देण्यासाठी मायके ल
सँडल याने या द्दसद्धाांतातील मूलर्ूत द्दस्थती आद्दण न्यायाच्या द्दवतरणाचे तत्व या दोन
घटकाांचा आिार घेतला आहे. जॉन रॉल्स याांनी माांडलेल्या मूलर्ूत द्दस्थतीमध्ये उपद्दस्थत
सवभ पक्ष एकमेकाांद्दवर्यी द्दनरुत्साही असतात. हा परस्पर द्दनरुत्साह हा मानसशास्त्रीय नसून
त्यामागे द्दवद्दशष्ट ज्ञानशास्त्रीय मागणी आहे. ही मागणी आपण कशा द्दवर्यी सक्षम आहोत याच्या
‘स्व’ ज्ञानाशी द्दनगद्दडत आहे. कराराच्या द्दस्थतीतील सवभ च पक्ष ‘चाांगले जीवन’ या
सांकल्पनेबाबत अद्दनद्दित असतात. अशावेळी उद्दिष्टप्राप्तीच्या दृष्टीने ‘चाांगले जीवन’ ही
सांकल्पना दीघभ कालीन योजना ठरते. दरम्यानच्या काळात व्यक्ती आपापल्या उद्दिष्टाांबाबत
आद्दण ‘स्व’ द्दहतासाठी िडपडत असतात. येथे स्वद्दहत ही सांकल्पना स्वाथभ द्दकांवा अहांर्ावाने
र्रलेली नसते. मात्र, व्यक्ती जेव्हा सांपत्ती, दजाभ , प्रर्ाव आद्दण सामाद्दजक प्रद्दतष्ठा याांना आपले
अांद्दतम उद्दिष्ट मानू लागतो तेव्हा व्यक्तीचे द्दहतसांबांि हे स्वतः परु ते मयाभ द्ददत राहतात. जॉन
रॉल्सच्या या यद्दु क्तवादाचा आिार घेत मायके ल सँडेल याने स्पष्ट के ले आहे की ‘रॉल्स हा
व्यक्तीच्या ‘स्व’ द्दहताला सावभ जद्दनक सांपत्ती बनवू पाहतो’. खरेतर एखादी सवय, महत्त्वाकाांक्षा
याांसारख्या द्दवद्दशष्ट गोष्टींचा मालक मी असेल तर त्याअथी ती वस्तू पूणभपणे माझ्या मालकीची
ठरते.
‘स्व’ सांकल्पनेचे उदारमतवादी द्दवश्लेर्ण हे व्यक्तीच्या रचनात्मक अांद्दतम उद्दिष्टाांबाबत (ज्या
उद्दिष्टाांची द्दनवड आपण के लेली नसली तरीही) चचाभ करत नाही. अद्दनबंि ‘स्व’ ही सांकल्पना
जॉन रॉल्स याांनी माांडलेल्या ‘मूलर्ूत स्थान’ आद्दण त्याच्याशी द्दनगडीत ‘अज्ञानाचा पडदा’
एविी मयाभ द्ददत नसून ती न्यायाच्या दस ु ऱ्या तत्त्वाशी ही द्दनगद्दडत आहे. रॉल्सने नैसद्दगभक
स्वातांत्र्य आद्दण समता या सांकल्पनाांना नाकारले असून या सांकल्पना सामाद्दजक आद्दण
नैसद्दगभक जीवनातील वाटाघाटी करण्यासाठी अपऱ्ु या आहेत असा यद्दु क्तवाद माांडला. मायके ल
सँडल याने रॉल्सच्या यद्दु क्तवादावर आक्षेप घेतला असून त्याच्या मते, रॉल्सने प्रद्दतपादन
के लेल्या नैसद्दगभक स्वातांत्र्य ते लोकशाहीत समता या स्थलाांतरणात व्यक्ती स्वतःपासून
र्रकटते. या प्रत्येक टप्पप्पयावर व्यक्तीच्या ‘स्व’ सोबत जोडलेल्या गणु वैद्दशष्ट्याांचा
टप्पप्पयाटप्पप्पयाने ऱ्हास होत जातो आद्दण व्यक्ती के वळ एक घटक उरतो. नैसद्दगभक स्वातांत्र्याचा
द्दवचार करतानाही ‘स्व’ ही सांकल्पना सामाद्दजक आद्दण साांस्कृद्दतक सांद्दचताचा र्ार असलेली
माांडण्यात आली आहे. फक्त खल्ु या सांिींतून व्यक्तीला ‘स्व’ द्दवकासाची सांिी देणे परु स े े नाही.
45
राजकीय द्दवचारप्रणाली तर लोकशाही समता स्थापन करण्याच्या प्रयत्नात द्दनमाभ ण होणाऱ्या समस्येमळ
ु े तर
व्यक्तीतील उरलीसरु ली गणु वैद्दशष्ट्येही सांपष्टु ात येतात.
मायके ल सँडेल याांच्याप्रमाणे मायके ल वाल्झर याांनीही आपल्या समदु ायवादी टीके तून
अमेररकन तत्वज्ञानाचा परामशभ घेतला आहे. वाल्झर याांनी आपल्या टीके चा कें िद्दबांदू हा
वतभ मान उदारमतवादाने न्यायाचा द्दसद्धाांत प्रद्दतपादन करताांना अांद्दगकारलेल्या
‘पद्धतीशास्त्रास’ बनवले आहे. न्यायाचा द्दसद्धाांत द्दनमाभ ण करत असलेल्या या पद्धतीशास्त्र
बाबत द्दवचार होणे महत्त्वाचे आहे. न्यायाबाबत वाल्झर याांनी बहुलवादी दृद्दष्टकोन (Pluralist
Approach) स्वीकारला आहे. उदारमतवादी अभ्यासकाांनी स्वीकारलेल्या वैद्दर्श्क
दृद्दष्टकोनातून द्दनमाभ ण होणारा ‘न्याय’ हा समाजातील सवभ घटकाांना समान पद्धतीने कसा लागू
करता येईल? असा प्रश्न वाल्झर याांनी उपद्दस्थत के ला आहे. वाल्झरच्या मते, न्याय ही
मानवद्दनद्दमभत सांकल्पना असल्याने समाजातील सवभ घटकाांचा द्दवचार करू शके ल असा न्याय
द्दसद्धाांत प्रस्थाद्दपत करणे काहीसे कठीण आहे. आपण न्यायाची वस्तूद्दनष्ठ आद्दण सवभ मान्य
तत्वे प्रस्थाद्दपत करू शकत नाही. रॉल्सच्या सामाद्दजक न्याय द्दसद्धाांतात माांडलेल्या नैसद्दगभक
अवस्थेत, आपल्या ध्येय- उद्दिष्टाांबाबत काहीही माद्दहती नसलेली व्यक्ती कोणता द्दनणभ य घेईल
याद्दवर्यी मत माांडताांना मायके ल वाल्झर याांनी म्हटले आहे द्दक, आपण अशा पररकल्पेनेचा
आिार घेऊन न्यायासाठीचे अमूतभ द्दनयम ठरवू शकत नाही. प्रत्येक समदु ाय आद्दण
समदु ायातील प्रत्येक व्यक्ती याांनी चाांगले जीवन याद्दवर्यी आपली स्वतांत्र मते तयार के ली
आहेत. समदु ायातील स्तराांच्या (जसे द्दक जातीय उतरांड) चाांगल्या जीवनाबाबत वेगवेगळ्या
िारणा असू शकतात. वेगळ्या र्ार्ेत साांगायचे झाल्यास चाांगले जीवन ही सांकल्पना व्यक्ती
आद्दण समदु ायसापेक्ष आहे. अशावेळी सामाद्दजक न्यायाच्या द्दवतरणासाठी रॉल्सने प्रद्दतपादन
के लेली द्दवतरणात्मक न्यायाची पद्धती अपरु ी पडते. यावर उपाय म्हणनु वाल्झर याने ‘जटील
समते’चे तत्व (Complex Equality) साांद्दगतले आहे.
३.४ सदगुण द्दनतीमल्ु ये (अलास्डेयर मॅकइन्टायर)
समदु ायवादाच्या प्रारांद्दर्क समथभ कामध्ये अलास्डेयर मॅकइन्टायर याांचे नाव प्रामख्ु याने घेतले
जाते. त्याांचा After Virtue हा ग्रांथ प्रद्दसद्ध आहे. मॅकइन्टायरच्या मते, व्यक्तीच्या द्दहतामध्ये
त्याच्या सांपणु भ मानवी जीवनाचा द्दवचार असतो. त्यामध्ये मल्ु याांना (Virtue) द्दवशेर् महत्व
आहे. मल्ु याांद्दशवाय व्यक्तीच्या चाांगल्या जीवनाची कल्पनाच करता येत नाही. उदारमतवादी
दृष्टीकोनातील ‘व्यक्ती हा स्वायत्त नैद्दतक घटक आहे’ हा यद्दु क्तवाद मॅकइन्टायर याने हाणनु
पाडला आहे. व्यक्तीला सामाद्दजक पररघातून बाहेर ठेवत स्वायत्त नैद्दतक घटक बनवणे शक्य
नाही. व्यक्तीचा सवांद्दगण द्दवकास हा के वळ सामाद्दजक पररघातच होऊ शकतो. सद्दहष्णतु ेचा
परु स्कार करताांना उदारमतवाद हा नैद्दतकतेबाबत सापेक्षतेची र्द्दु मका द्दस्वकारते. त्यामळ ु े
नैद्दतकमल्ु ये ही जगर्रात प्रस्थाद्दपत करताांना स्थाद्दनक सांस्कृती आद्दण इद्दतहास द्दवचारात
घ्यावाच लागतो. त्यामळ ु े न्यायाबाबत उदारमतवादी कठोर र्द्दु मका द्दस्वकारू शकत नाही.
याचाच पररणाम असा द्दक, उदारमतवाद समाजघटकाांसाठी ठोस नैद्दतक दाद्दयत्वाांची आद्दण
खऱ्या अथाभ ने समदु ायाची रचना करु शकले नाहीत. सरु वातीला मॅकइन्टायर याने
उदारमतवादी सद्दहष्णतु ेवर तोंडसख ु घेतले असले तरी नांतर त्याांचे कौतक
ु के ल्याचेही द्ददसते.

46
 समुदायवाद
३.५ समारोप
समदु ायवाद ही नद्दजकच्या काळातील द्दवचारप्रणाली असून यात मायके ल सँडेल, मायके ल
वाल्झर, अलास्डेयर मॅकइन्टायर इ द्दवचारवांताांचे मोलाचे योगदान आहे. जॉन रॉल्स याने
आपल्या Theory of Justice या पस्ु तकातून माांडलेल्या सामाद्दजक न्यायाच्या द्दसद्धाांतावर
द्दवद्दवि प्रद्दतद्दिया उमटल्या. यात मायके ल वाल्झर याने सादर के लेला जटील समतेच्या
तत्वाचा द्दसद्धाांत हा महत्वपणु भ आहे. समदु ायवाद हा राज्याच्या तटस्थेबाबत आक्षेप घेत असून
व्यक्तीच्या अद्दनबंि स्वातांत्र्यास आक्षेप घेतो.
३.६ सरावासाठी प्रश्न
• मायके ल सँडेलच्या समदु ायवादी द्दवचाराांची थोडक्यात चचाभ करा

• अद्दिकार द्दवरुद्ध चाांगले जीवन या द्वांद्वाचा परामशभ घ्या.

• टीपा द्दलहा-
➢ समदु ायवाद
➢ अद्दनबंि स्व
३.७ सांदर्भ
• Contemporary Political Theory: A Reader- Collin Ferrelly (Sage
Publication)

• An Introduction to Political Theory- O. P Gauba (Mayur Paperbacks)



47
राजकीय विचारप्रणाली
४
राष्ट्रवाद
घटक रचना
4.1 उविष्टे
4.2 राष्ट्र राज्य संकल्पना
4.3 राष्ट्र राज्याचे घटक
4.4 सारांश
4.5 आपण काय वशकलो ?
4.6 संदर्भ सूची
4.1 उद्दिष्टे
राष्ट्रिाद एक आधवु नक ि बहुचवचभ त संकल्पना आहे 19व्या शतकाच्या उत्तराधाभ त
राष्ट्रिादाचा विकास झाला. राष्ट्रिाद ही एक प्रेरक ि लढाऊ राजकीय संकल्पना मानली
जाते. जॉन एच रॅन्डॉल यांनी या संदर्ाभ त म्हटले आहे की, ‘राष्ट्रिाद ही अशी एकमेि कल्पना
िा विचार आहे की वजच्या करीता आजही अनेक लोक आत्मसमपभ ण कराियास तयार
असतात.’ तर हॅन्स कोहन यांनी यासंदर्ाभ त असे प्रवतपादन के ले आहे की, ‘राष्ट्रिाद ही
प्रथमतः ि मख्ु यतः मानवसक अिस्था आहे. आवत्मयतेच्या जावणिेची ती कृती आहे.’ तर
आल्रे ड डी. ग्राझीया यांनी राष्ट्रिाद हा धमाभ प्रमानेच मानिी सहज प्रितृ ीशी सलग्न असल्याचे
प्रवतपादन के ले आहे. एकं दरीत राष्ट्रिाद ही एक सामावजक पयाभ िरणात आविष्ट्कारीत होणारी
समाज घटकातील एक र्ािना िा मानवसक वस्थती आहे. या घटकामध्ये आपण राष्ट्रिाद ही
संकल्पना अभ्यासताना राष्ट्रिादाचा विकास, राष्ट्र-राज्य व्यिस्था, राष्ट्र-राज्य व्यिस्थेचे
घटक ि राष्ट्रिादाचे प्रकार याची मांडणी करणार आहोत. ज्यामळ ु े राष्ट्रिाद या मानिी
जीिनास व्यापक अथाभ ने प्रर्ावित करणाऱ्या कल्पनेचा ि विचारधारेचा आपणास संपूणभ
पररचय होऊ शके ल.
4.2 राष्ट्र - राज्य संकल्पना
राष्ट्र - राज्य संकल्पना पढु ील घटकांच्या आधारे आपणास अवधक अिलोकन करता येईल.
राष्ट्रिाद संकल्पनेचा अथभ :
राज्यशास्त्रीय पररर्ाषेमध्ये राष्ट्र , राष्ट्रक शब्दाना विवशष्ट अथभ प्राप्त झालेला वदसतो.
Nation हा शब्द लॅवटन र्ाषेतील Neutus या शब्दापासून आलेला असून त्याचा अथभ िंश
िा जन्म असा होतो. याचाच अथभ राष्ट्र या संकल्पनेचा िंश ि जन्म या घटकाशी जिळचा
48
संबंध आहे. जमभ नी मध्ये या पद्धतीच्या र्ािनेचा प्रथम उच्चार झाला असे मानले जाते. जमीन ि गृहवनमाभ ण
‘आमच्या र्ूमीिर रोमन सम्राटाचे िचभ स्ि आम्हास मान्य नाही ते आम्ही झूगारून देऊ' अशी
प्रखर र्ािना जमभ न क्ांतीकारकांनी व्यक्त के ली. त्याचीच पूनराित्त
ृ ी यूरोपातील ि क्माने
जगातील इतर राष्ट्रंमध्ये ही झाली.
राष्ट्रवादाची व्याख्या :-
राष्ट्रिाद ही संकल्पना पढु ील व्याख्यांच्या आधारे अवधक स्पष्ट करता येईल .
1. हंसर
‘समान र्ाषा िा समान िंश या घटकामळ ु े नव्हे तर लोकांच्या एकत्र जीिन व्यतीत
करण्याच्या इच्छे मळ
ु े वनमाभ ण होते.’
2. बजेस
‘अखंड र्ौगोवलक प्रदेशािर िास्तव्य करणारी ि िांवशक एकतेच्या बंधनाने एकसूत्रात
बांधली गेलेली जनता िा बांधला गेलेला लोकसमदु ाय म्हणजे राष्ट्र होय.’
3. ब्राइस
‘राष्ट्र हे राष्ट्रक आहे ते स्ित:ला राजकीय संघामध्ये संघवटत करून घेणारे ि स्ितंत्र
झालेले अगर स्ितंत्र होऊ इवच्छणारे असते.’
4. बाकभर
‘लोकसमदु ायात ऐक्याची र्ािना वनमाभ ण करणारे सिभ च घटक अवस्तत्िात असले
पावहजेत, असे नाही. उदा. िंश, र्ाषा, संकृती, धमभ िैगेर.े हे स्पष्ट करून बाकभर असे
म्हणतात की जेंव्हा एखादा लोकसमदु ाय स्ितःला राष्ट्र म्हणून संबोधतो तेव्हा त्याचे
राष्ट्र बनते.’
5. ग्रॉस
'राष्ट्रिाद ही अशी र्ािनात्मक राजकीय कल्पना आहे की जी सत्ता ताब्यात
घेण्याच्या प्रयत्नांशी वनगडीत असून राज्याच्या व्यवक्तगत अवस्तत्िािर र्र देते ि
शासन आवण कायद्यातील विविधता, समान र्ािना ि तत्िािर आधाररत गटांची
पथृ कता मान्य करते.’
6. आल्रे ड डी ग्राझीया
‘राष्ट्रिाद स्िदेशासाठी प्रेम ि विदेशाविषयी जागरूकता वनमाभ ण करतो.’
7. प्रा. लईु स्नायडर
“राष्ट्रिाद हा इवतहासाच्या विवशष्ट अिस्थतेतील राजकीय, आवथभ क, सामावजक आवण
बौद्धीक घटकांचा पररणाम आहे. वनवित स्िरूपाच्या र्ौगोवलक क्षेत्रात राहणाऱ्या,
समान र्ाषा बोलणाऱ्या, राष्ट्राच्या र्ािना व्यक्त करणारे सावहत्य असणाऱ्या, समान
रूढी आवण परंपरांनी प्रर्ावित झालेल्या, क्िवचत समान धमभ असणाऱ्या, आपल्या

49
राजकीय विचारप्रणाली राष्ट्र परुु षांचा गौरि करणाऱ्या लोकांची र्ािनात्मक अथिा मानवसक अिस्था म्हणजे
राष्ट्रिाद होय.”
राष्ट्रवादाची वैद्दिष्ट्ये :-
िरील व्याखांच्या आधारे राष्ट्रिादाची प्रमख
ु तत्िे िा िैवशष्ट्ये पढु ील प्रमाने सांगता येतील.
1. मानवसक अिस्था:- राष्ट्रिाद ही समाज मानसात िसणारी एक र्ािना िा मानवसक
अिस्था आहे. झॅगिॉल यासंदर्ाभ त म्हणतात, “राष्ट्रिाद ही एक राजकीय िास्तिाशी
संबंवधत असलेली मानवसक अिस्था आहे. या मानवसकतेत जसे स्िवकयांबिल प्रेम,
आस्था आहे त्याचिेळी परकीय ि परराष्ट्रे याबाबत वतरस्कार, साशंकता ि
परके पणाची र्ािना असते.
2. स्ितंत्र राजकीय अवस्तत्ि:- राष्ट्रिादाच्या र्ािनेने प्रेररत झालेला प्रत्येक राष्ट्रीय
लोकसमूह हा स्ितंत्र राजकीय अवस्तत्िाची अपेक्षा ठेितो. उदा. ज्यू हा अनेक िषभ
राष्ट्राच्या वनवमभ तीकरीता प्रयत्नशील होता. तो दसु ऱ्या महायध्ु दानंतर इस्त्राईलच्या
स्िरूपात राज्य स्थापन करून यशस्िी झाला.
3. स्िंयवनणभ मयाचे तत्ि :- राष्ट्रिादामध्ये स्ियंवनणभ याच्या तत्िाचे अवस्तत्ि असते.
राष्ट्रीय र्ािनेने र्ारलेला लोकसमूह जर परवकय राजिटीच्या वनयंत्रणा खाली असेल
तर तो स्िंयवनणभ मयाची मागणी करतो.
4. राष्ट्रीय स्िातंत्र्यास प्रथम स्थान :- राष्ट्रिादामध्ये राष्ट्रीय स्िातंत्र्यास प्रथम स्थान
वदले जाते. राष्ट्रीय स्िातंत्र्य नसेल तर ते परत प्राप्त करण्यासाठी तीव्र प्रयत्न के ले
जातात.
5. राष्ट्राप्रती श्रद्धा:- लोकजीिनामध्ये धमभ या घटकास जे श्रद्धा स्थान असते तेच स्थान
राष्ट्रीय जीिनात राष्ट्रिादास आहे.
6. त्यागाची र्ािना :- राष्ट्रिादाची संकल्पना ही त्यागाशी वनगडीत आहे. धमाभ साठी ज्या
प्रमाणे व्यक्ती त्याग करतात त्याप्रमानेच राष्ट्रासाठी व्यक्ती त्याग वकं िा प्रसंगी
आत्मबवलदानही करतात. उदा. रांन्स राष्ट्राच्या वनवमभ ती कररता जॉन ऑफ आकभ
यांनी के लेले बवलदान .
7. आकषभ क स्िरूप :- राष्ट्रिाद ही आजच्या काळातील सिाभ वधक आकषभ क तत्ि प्रणाली
आहे. राष्ट्रीय ऐक्य, वशस्त, सामर्थयभ , संपन्नता यांचा परु स्कार ती करते ि त्याचा
स्िीकार समाज घटक आनंदाने करतात.
राष्ट्रवादाच्या उदयाची कारणे :-
राष्ट्रिादाची र्ािना िाढीस लागल्यास काही प्रमख
ु घटना ि घडामोडी कारणीर्ूत झालेली
वदसतात, त्यांची मांडणी पढु ील मदु यां
् च्या आधारे करता येईल.
1. प्रबोधन चळवळ :-

50
 धमभ यद्ध
ु ,े ज्ञानाचे पनु रुज्जीिन, धमभ सधु ारणा ि प्रबोधन या घटकांमूळे यूरोपमध्ये जमीन ि गृहवनमाभ ण
मध्ययगु ीन सरंजामशाही व्यिस्था लोप पािली. त्याची जागा अवनयंवत्रत ि कें द्रीय
राजकीय सत्तांनी घेतली. या राजसत्तांच्या स्थापनेनंतर राजवनष्ठेच्या र्ािनेतून
जनतेच्या मनात राज्यवनष्ठा ि देश प्रेम वनमाभ ण झाले ि राष्ट्रिादाच्या उद्या कररता
सिाांगीण अनक ु ू ल पार्श्भर्ूमी वनमाभ ण झाली. धमभ सधु ारणा प्रवक्येतून ‘राष्ट्रीय
चचभ ’ सारख्या संस्था वनमाभ ण झाल्या. त्यांनी राष्ट्रीय विचारास प्रोत्साहन वमळाले.
2. वैज्ञाद्दनक िोध व औद्योद्दिक क्ांती:-
यूरोपमध्ये िैज्ञावनक शोध, नितंत्र ि यंत्र वनवमभ ती, यंत्राच्या सहाय्याने मोठ् या
प्रमानािर उत्पादन यातून श्रौदयोवगक क्ांती झाली. अवतररक्त उत्पादनाकरीता नव्या
बाजारपेठांचा शोध, व्यापारी शहरांचा उदय या घटकां मळ ु े व्यापारी क्ांती घडून
आली.त्यातूनच र्ौगोवलक एकात्मतेची वनिड झाली. इटली,जमभ नी ही राष्ट्रीय याच
प्रवक्येचीच वनवमभ ती होय.
3. भाषा व साद्दित्याची भूद्दिका :-
यूरोप मध्ये ग्रीक ि लॅवटन र्ाषा यांचा दीघभ काळ प्रर्ाि होता. या दोन र्ाषातंगभत इंग्रजी,
रें च, जमभ न, इटावलयन, स्पॅवनश इ. र्ाषा मोठ् या प्रमाणात विकवसत
झाल्या. त्यातूनच र्ावषक अवस्मता ि पयाभ याने स्ितंत्र राष्ट्रीयत्िाची र्ािना िाढीस
लागली.या विविध र्ाषांमधून मद्रु णकलेच्या शोधानंतर मोठ् या प्रमाणात सावहत्य
वनमाभ ण होऊ लागले, या सावहत्यातून सांकृवतक ऐक्य ि राष्ट्रिाद वनमाभ ण होण्यास
पोषक पररवस्थती वनमाभ ण झाली.
4. संस्थात्िक द्दिक्षण प्रणाली:-
मध्ययगु ात यरु ोपमध्ये औपचाररक वशक्षणाकरीता संस्थात्मक प्रणाली विकवसत
झाली. या संस्थात्मक वशक्षण प्रणालीतून उदारमतिादी मूल्य ि विचारांची
रुजिात मोठ् या प्रमाणात झाली. या उदारमतिादी मूल्यांनीच राष्ट्रिादास
िैचाररक अवधष्ठान ि राष्ट्रिादाच्या प्रसारास पोषक पररवस्थती वनमाभ ण झाली.
5. अद्दनयंद्दित राजसत्तेद्दवरुद्ध बंड :-
यूरोप मध्ये अवनयंवत्रत राजसत्तांविरोधात जे बंड, क्ांती के ली त्यातून लोकशाही
शासनव्यिस्थांचा स्िीकार मोठया प्रमाणान घडून आला. उदा. इंग्लंडमध्ये
िैर्िशाली राज्यक्ांती घडून आली ि वतने मयाभ वदत राजसता िा संसदीय
लोकशाहीचा पाया घातला तर रान्समधील राज्यक्ांतीने लोकशाही प्रजासत्ताकाची
पायार्रणी के ली. या बाबत लाडभ ॲक्टन असे म्हणतात, “राष्ट्रिाद ही अवनयंवत्रत
सत्तेची एक जबरदस्त प्रवक्या ि प्रवतवक्या आहे. राष्ट्रिाद क्ांतीतून प्रवतध्िणीत
झाला तरी तो त्यातून वनमाभ ण झालेला नाही.
6. नव्या भूिींचा िोध:-

51
राजकीय विचारप्रणाली औध्योवगक क्ांतीच्या नंतर यूरोवपयन राष्ट्रांनी नव्या बाजारपेठांच्या शोधा
करीता मोवहम हाती घेतली. त्यातून अमेररका, र्ारत या देशांचा नव्याने यूरोवपयन
राष्ट्रांना पररचय झाला. या नव्या र्ूमीमध्ये िसाहती स्थापण्यािरून यूरोवपयन
राष्ट्रांनी स्पधाभ सरू
ु के ली तर दस
ु ऱ्या बाजूने या िसाहतींच्या गल
ु ामीतून मक्त
ु
होण्यासाठी तेथील नागरी समूहानी आंदोलने उर्ारली त्यातून राष्ट्रिादाची र्ािना
िाढीस लागली.
7. स्वंयद्दनणणयाचे तत्व :-
पवहल्या महायध्ु दानंतर व्हसाभ यचा तह घडून आला. या तहामध्ये अमेररके चे तत्कावलन
राष्ट्राध्यक्ष िड्रु ो विल्सन यांनी 14 मागभ दशभ क तत्िे मांडली होती. त्यातील
‘स्िंयवनणभ याचे तत्ि’ हे एक महत्िाचे कलम होते. त्यामध्ये असे नमूद करण्यात आले
होते की “एका राष्ट्रीयत्िाच्या लोकांचे एक राज्य असािे ि आपले स्ितःचे शासन
स्ितः चालविण्याचा अवधकार प्रत्येक स्ितंत्र राष्ट्रीयत्ि असलेल्या समाजास असला
पावहजे.” या तत्त्िाच्या स्िीकाराने यरु ोपमध्ये नव्याने अनेक राष्ट्र-राज्य उदयास
आली. त्यामळ ु े राष्ट्रिाद राष्ट्र आवण राष्ट्र राज्य या संकल्पना प्रसारास जोराची
चालना वमळाली.
8. द्दवचारवंताचा प्रभाव:-
विचारिंताचा प्रर्ाि हा घटक ही राष्ट्रिादाच्या विकासात महत्िाचा ठरलेला वदलतो.
उदा. मॅवझनी यांनी लोकशाहीला पोषक अशा प्रगतीसाठी राष्ट्रिादाचा परु स्कार के ला.
त्यांनी शांतता, सह जीिन, सह अवस्तत्ि तसेच िांवशक, र्ावषक ि धावमभ क ऐक्य यािर
आधारीत राष्ट्रिादाचा आग्रह ठरला तर जे. एस. वमल. िड्रु ोविल्सन यांनी एक राष्ट्र
एक राज्य, स्ियम् वनणभ याचा अवधकार याचा आग्रह धरला.
9. जािद्दतक संघटनांची स्थापना :-
पवहल्या महायद्ध
ु ानंतर स्थापन झालेला राष्ट्र संघ
ि दस ु ऱ्या महायद्ध
ु ानंतर अवस्तत्िात आलेले संयक्त ु राष्ट्रे यांनी स्ितंत्र राष्ट्र
राज्याचा आग्रह धरल्यामळु े राष्ट्रिादास एक प्रकारे जागवतक मान्यता प्राप्त झाली.
10. िंशिादाचा िाढता प्रर्ाि :-
राष्ट्िादाच्या र्ािने मध्ये िंश हा घटक सिाभ वधक प्रर्ािी रावहलेला वदसतो. आधवु नक
यगु ामध्ये ही िंशिाद हा राष्ट्रिादाच्या विस्तारात महत्िाची र्ूवमका पार
पाडतांना वदसतो आहे. उदा. सोवव्हएट रवशयाच्या विघटनानंतर बोवस्नया,
यगु ोस्लावव्हयात, हजेगोवव्हएन्स, क्ोटस इ. राष्ट्रिादी संघषभ याची ठळक उदाहरणे
आहेत.
राष्ट्र - राज्याचा द्दवकास :-
आधवु नक राज्य ही राष्ट्र - राज्य मानली जातात. राष्ट्र राज्य स्िरूप धारण करण्याअगोदर
राज्यास दीघभ कालीन प्रिास करािा लागलेला आहे. राज्य एक प्रकारे अनेक शतकांच्या
52
क्वमक विकासाचा पररणाम होत. बगेस यासंदर्ाभ त म्हणतात, राज्य अपूिभ तथा अव्यिवस्थत जमीन ि गृहवनमाभ ण
रूपाने आरंर् होऊन संत गतीने विकवसत होताना मानि जातीचे पूणभ तथा विर्श्व्यापी
संघटनेचे घेत रुप आहे. राष्ट्र - राज्याचा विकास पढु ील प्रमाने स्पष्ट करता येईल.
1) भटक्या टोळ्या:-
र्टकणारी रानटी टोळी ही राज्याची प्राथवमक अिस्था मानली जाते. प्रत्येक टोळी
ही स्ियंपूणभ असे ि टोळीतील घटकांिर वनयंत्रण ठेिण्याचे काम टोळीचे प्रमख ु करीत
असत. प्राथवमक अिस्थेतील मानिाच्या राजकीय जीिनाच्या दृष्टीने विचार करता
ही होळीची वनयंत्रणािस्या परु शे ी होती. मानिाचे र्टके जीिन संपून ज्यािेळी वस्थर
जीिनास प्रारंर् झाला त्यािेळी ही वनयंत्रणे ि राजकीय यंत्रणा अपूरी पडू
लागली. त्यामळ ु े वस्थर जीिनात प्रारंर् झाल्या बरोबर होळीच्या
अवधपत्या खालील जमीन वनवित झाली. त्यातून कुटुंब वनष्ठा रक्तसंबंधवनष्ठा
ि टोळीशी वनष्ठा यांच्याबरोबर र्ू वनष्ठेचा सामदु ावयक बंध वकं िा वहतसंबंध वनमाभ ण
झाला. त्यातूनच एक निीन प्रादेवशक वनष्ठा जन्मास आली. रक्त संबंध ि प्रादेवशक
वनष्ठा याच्या समन्ियातून प्रादेवशक राज्य वनमाभ ण झाले.
या कालखंडात टोळीच्या सरदारास सत्ता बहाल करण्याकरीता एक सर्ा कायभ रत
असे. ही सर्ा आवदिासी आप्तजन समूहांिर आधारलेली असे, तर काही टोळ्या
जात, धमभ ि आवथभ क वहतसंबंधांमळ ु े एकत्र जोडले गेले होते ि शत्रूचा मक
ु ाबला
करण्यासाठी एकजूटीने लढत असत. आस्रेवलयातील आवदिासी संघटना या
स्िरूपातील राज्याचे उत्तम उदाहरण प्रस्ततु के ले जाते.
2) प्राचीन भारतातील िणराज्य:-
प्राचीन र्ारतामध्ये गणराज्याचे अवस्तत्ि वनसंशय स्िरूपात मान्य के ले
जाते. मात्र त्यांचे स्िरूप नेमके काय होते याबाबत मात्र परु शे ी स्पष्टता आढळत
नाही. प्राचीन र्ारतामध्ये गणराज्याचे अवस्तत्ि होते हे आपणास बद्ध ु िाङ् मय,
महार्ारत, कौवटल्याचे अथभ शास्त्र, पावननीचे व्याकरन, ग्रीक इवतहासकारांचे िाङ् मय
इत्यादीच्या आधारे स्पष्ट होते. प्रो. अळतेकर ि अग्रिाल यांनी या संदर्ाभ त
अवलकडच्या काळात मूलगामी स्िरुपाचे संशोधन के ल्याचे आढळते. त्यांच्या मते
“र्ारतातील प्राचीन गणराज्य ि ग्रीकांची नगरराज्य यांचात साम्य होते. तथावप
र्ारतातील गणराज्यां विषयी ग्रीक नगरराज्याच्या तल ु नेत फारच कमी मावहती
उपलब्ध आहे. मात्र दोन्ही वठकाणी धमभ बंधनातून वनमाभ ण होणारी एकता अवस्तत्िात
होती. राज्याच्या कारर्ारामध्ये र्ाग घेण्याची संधी दोन्ही वठकाणी समाजातील फार
मोठ् या िगाभ स वमळत नव्हती. ग्रीक नगरराज्यात वस्त्रया, मलु े, गल
ु ाम ि परकीय यांना
मतावधकार नव्हता. र्ारता मध्ये क्षवत्रय स्िायत्त जमातीन ब्राम्हण ि िैशयांना स्थान
नसािे ि क्षद्रु तर सिभ त्र िगळले जात. र्ारतीय गणराज्याच्या विस्तारा बाबत वनवित
काही सांगता येत नाही. ग्रीकांची नगरराज्ये ही वकल्ल्याच्या सर्ोिती िसिली जात.
र्ारतातील नगरे तटबंदीच्या आत िसिली जात.
3) ग्रीक निरराज्य:-
53
राजकीय विचारप्रणाली ग्रीस हा देश डोंगराळ ि बेटांचा प्रदेश आहे. ग्रीस मधील विवशष्ट र्ौगोवलक पररवस्थती
मळ ु े टोळ्यांचे विविध र्ागात िास्तव्य होते. त्या र्ागािरच टोळ्यानी कालांतराने
आपले राज्य वनमाभ न के ले. त्यालाच नगरराज्य असे संबोधले जाते. ग्रीसमधील नगर
राज्य ही साधारणतः एक- एका शहरापरु ती मयाभ वदत होती. तत्कावलन ग्रीस मध्ये
150 हुन अवधक नगरराज्य अवस्तत्िात होती. अथेन्स ि स्पाटाभ ही नगरराज्य
सिाभ थाभ ने संपन्न नगरराज्य म्हणनू ओळखली जातात. ग्रीस नगर राज्याची प्रमख ु
िैवशष्ट्ये पढु ील प्रमाणे सांगता येतील.
i) ग्रीक नगर राज्य क्षेत्रफळ ि लोकसंख्या या दोन्ही दृष्टीने मयाभ वदत होते.
ii) नगरराज्याच्या कामकाजात र्ाग घेणाऱ्या व्यवक्तनांच नागररकत्िाचा दजाभ
प्राप्त होता. वस्त्रया, गल
ु ाम, लहान मल
ु े यांना नागररकत्िाच्या अवधकारापासून
िंवचत ठेिण्यात आले होते.
iii) ग्रीस मध्ये नगर राज्यात जनतेचे नागरीक गल ु ाम ि परकीय असे तीन िगभ
होते. यातील परवकं य या गटास काही मयाभ वदत स्िरूपाचे अवधकार होते. मात्र
गल ु ामांना मात्र कोणताही अवधकार नव्हता.
iv) ग्रीक नगर राज्यात शासन संस्थेचे प्रवतमान म्हणनू राजसत्ता, लोकसत्ता ि
उमराि सत्ता असे तीन प्रकार प्रचवलत होते.
v) ग्रीक नगरराज्यात प्रत्यक्ष लोकशाहीचे प्रवतमान प्रचवलत ि लोकवप्रय होते.
अशा पद्धतीची नगरराज्ये इ.स. पूिभ चौर्थया शतकात अवस्तत्िात होती, परंतु मयाभ वदत
र्ूप्रदेश, कमी लोकसंख्या, नगरराज्यांची स्िंयकें द्री ित्त
ृ ी, त्यांच्यामधील एकतेचा अर्ाि,
स्िातंत्र्याच्या अवतरेकी कल्पना यासारख्या कारणामळ ु े ही नगरराज्य दबु भ ल ठरली
ि मॅवसडोवनयाच्या प्रबळ सत्तेपढु े ही नगरराज्ये नामशेष झाली.
4. पौवाणत्य साम्राज्य:-
शेतीच्या शोधामळ ु े मानिी जीिनात अनेक क्ांतीकारक बदल घडून आले त्यास राज्य
हा घटक ही अपिाद करता येणार नाही. शेतीच्या शोधामळ ु े िालकु ामय ि डोंगराळ
प्रदेशातील मानिी िस्ती नदी काठच्या र्ूप्रदेशात स्थावयक झाल्या. त्यातूनच
यक्ु े वटस, तैग्रीस, नाईल, गंगा, वसंध,ु यांगल्सी ि पीत नद्यांच्या खोऱ्यामध्ये मानिी
िस्ती मोठ् या प्रमानात िाढली. त्यातूनच शहरे वनमाभ ण झाली. अनेक नगरराज्य
वनमाभ ण झाली. त्यातूनच कतभ त्ृ ििान गणराज्य प्रमख ु ांनी शेजारच्या नगरराज्यािर
आक्मण करून आपल्या राज्याचा विस्तार िाढविला. दबु भ ल ि लहान नगरराज्ये
त्यांनी पादाक्ांत के ली. गणराज्याचे रूपांतर साम्राज्यात झाले. ही साम्राज्य मानिी
संस्कृतीची कें द्रे बनली. शासन व्यिस्था, सैवनकी व्यिस्था, सावहत्य, कला इत्यादी
बाबतीत ही साम्राज्ये श्रेष्ठ ठरली. समु ेररयन, पवशभ यन, इवजवशशयन, बॅवबलोवनयन,
वचनी, र्ारतीय साम्राज्य याचीचं उदाहरणे होत.

54
 या साम्राज्यांमध्ये सम्राटाची सत्ता ही एकमेि होती. अशा साम्राज्यातील समाजात जमीन ि गृहवनमाभ ण
जाती ि सामावजक र्ेद वनमाभ ण झाले. मंवदर पूजेला महत्ि प्राप्त झाले. परु ोवहतांचा
िगभ वनमाभ ण झाला. सामान्य जनतेची राहणी ि दजाभ सधु ारण्याबाबत सम्राटानी
काहीही कृती के ली नाही. वशिाय राजकीय ि सामावजक प्रश्ांची सोडिणूक कराियास
ही साम्राज्य अपयशी ठरली. त्यातच साम्राज्यांमध्ये सत्तास्पधाभ वनमाभ ण
झाली. त्याचा पररणाम म्हणनू साम राज्यांमध्ये परस्पर यद्ध ु े होऊ लागली. या
साम्राज्याने संकुवचत ि स्थानीय स्िरूप नष्ट के ले ि लोकांमध्ये प्रादेवशक सत्तेशी
वनष्ठािंत रहाण्याची सिय वनमाभ ण के ली.हे पौिाभ त्य साम्राज्याचे एक योगदान मानािे
लागेल.
5) रोिन द्दवश्वसाम्राज्य
राज्याचा विकासामध्ये रोमन साम्राज्याचे योगदान महत्िपूणभ मानले जाते, इ. स.
पूिभ 500 च्या समु ारास रोम हे एक छोटेस नगरराज्य होते.
कालांतराने रोममध्ये राजसत्ता आली. रोमच्या राजाने साम्राज्यविस्तार करण्याचे
धोरण स्िीकारले. इटलीमधील र्ौगोवलक पररवस्थतीमळ ु े रोमन नगर राज्य रोमच्या
नेतत्ृ िाखाली संघवटत झाली. रोमन सत्ताधारी िगाभ ने यद्ध ु ात वजंकलेल्या सिभ च नगर
राज्यातील नागररकांना नागररकत्ि वदले. त्यामळ ु े सिभ च राज्यांमध्ये एकता वनमाभ ण
झाली. दरम्यानच्या काळात वििन धमाभ चा प्रसार ही मोठ् या प्रमाणात झाला ि रोमन
सम्राट ईर्श्राचा प्रवतवनधी आहे, त्याची आज्ञा म्हणजे ईर्श्राची आज्ञा ही विचारसरणी
मान्यता पािली. या रोमन साम्राज्याचा विस्तार यरु ोप, आवशया ि आवरका खंडात
झाला. वनरवनराळ्या प्रदेशातील लोकांना एकाच राज्याच्या वनयंत्रणाखाली
आणण्याचे कायभ रोमन साम्राज्याने के ले. शासन संस्थेचे कें द्रीकरण, विधी वनयमांची
समानता, सस ु ंघटीत राज्यव्यिस्था, नागररकत्ि ि स्थावनक कारर्ाराच्या संस्था ि
सािभ र्ौमत्ि याबाबत अनेक चांगल्या बाबी रोमन साम्राज्यात वनमाभ ण झाल्या. विर्श्
साम्राज्याची कल्पना काही प्रमाणात रोमने सत्य स्िरूपात आणली. रूम सारखे
विशाल ि अनेक देशातील अनेक लोकांचे साम्राज्य सवु स्थर तसेच सव्ु यिवस्थत
स्िरूपात चालू शकते हे रोमन साम्राज्याने वसद्ध के ले. सािभ र्ौम सत्ता, राजकीय विधी
वनयमांची समानता ि राजकीय एकता ही तत्िे रोमन साम्राज्याने जगास
वदली. गेटेल रोमन साम्राज्याचे महत्त्ि अधोरेवखत करताना म्हणतात, “ ग्रीकांनी एक
ते वशिाय लोकशाहीचा विकास के ला परंतु रोमन साम्राज्याने लोकशाही शासना
वशिाय लोकांमध्ये ऐक्य वनमाभ ण के ले.”
6) सरंजािी राज्य :-
रोमन साम्राज्य ई.स. पाचव्या शतकामध्ये लयास गेले ि निीनच अशी सरंजामी
राज्यपध्दती तीच िाट आली. ती पढु े पंधराव्या शतकापयांत म्हणजे जिळपास एक
हजार िषभ अबावधत होती. रोमन साम्राज्याच्या अध:पतनानंतर सरजामशाहीचा
विकास झाला. रोमन सम्राटाने मांडवलक राज्यांना सत्ता ि अवधकार वदले होते.
मांडवलक राज्य रोमन साम्राज्याशी एकवनष्ट होती. मांडवलक राज्यांनी शाशनाच्या
सोयीकरीता आपल्या प्रदेशाचे लहान- लहान विर्ाग पाडले. त्या विर्ागाचा प्रमख
ु ास
55
राजकीय विचारप्रणाली सरंजामदार असे म्हणत. सरंजामदारांच्या िगाभ मध्ये लष्ट्करी
अवधकारी, संरक्षणासाठी नेमलेले अवधकारी ि धमभ गरू ु यांचा समािेश होता.
सरंजामदार मांडावलक राजांच्या मध्यस्थीने सम्राटास जबाबदार होते. रोमन
साम्राज्यशाही नष्ट होताच सरजामदारांमध्ये सत्तास्पधाभ सरुु झाली
ि त्यातूनच सरंजामशाही वनमाभ ण झाली.
सरंजामशाही राज्यामध्ये समान नागररकत्ि ि समान विवधवनयमांचे अवस्तत्ि नव्हते
त्यामळु े सरंजामशाही व्यिस्थेस राज्य ही संज्ञा िापरता येणार नाही अशी ही वटका
के ली जाते. सरंजामशाहीच्या काळात अनेक स्तरािर संघषाभ त िाढ झाली. मालक ि
र्दु ास, धमभ सत्ता ि राज्यसत्ता यांच्यामध्ये मोठ् या प्रमाणात संघषभ सरुु झाले.
पररणामी सरंजामशाही व्यिस्थेमध्ये गोंधळ, विस्कवळतपणा ि एक सूत्र तेचा अर्ाि
इत्यादी कारणामळ ु े सरंजामशाहीचा शेिट झाला.
7) राष्ट्र-राज्य व्यवस्था :
15 व्या ि 16 व्या शतकापासून यूरोपमध्ये राष्ट्र राज्याचा उदय घडून येण्यास प्रारंर्
झाला. तत्कावलन पररवस्थवत मध्ये जमीनदार ि धमभ गरू ु ं ची सत्ता क्षीण झाली ि नव्या
आवथभ क संबंधा बरोबरच लोक राष्ट्रीयत्ि, र्ाषा सांस्कृवतक एकता तसेच देशाच्या
र्ौगोवलक सीमा इत्यादीच्या विचाराने एकसंध अशा स्थायी स्िरूपाच्या समूह हात
परस्परांशी जोडले गेले. अशा पद्धतीने प्रथमतः रान्स, स्पेन, इंग्लंड, वस्ित्झलांड,
नेदरलैंड, रवशया ि कालांतराने जमभ नी ि इटलीमध्ये राष्ट्र राज्याचा विकास झाला.
प्रारंर्ीच्या राष्ट्र-राज्यात राजेशाही प्रचावलत होती. ज्यामध्ये सिभ सत्ता राजा अथिा
सम्राटाच्या हातात कें वद्रत झालेली असे. परंतु 18 व्या शतकात यूरोपात संविधावनक
शासनाचा उदय झाला. इंग्लंडमध्ये हे वस्थत्यंतर शांततामय ररत्या तर रान्समध्ये
ते क्ांती द्वारे घडून आले.
18 व्या 19 व्या शतकामध्ये यूरोपमधील प्रमख ु राष्ट्रांनी आपापले राष्ट्र प्रबळ
के ल्यानंतर आवथभ क समद्ध ृ ी करीता िाहतिादाचा आधार घेतला. या स्पधेमध्ये
वब्रटन, रान्स, हॉलंड, पोतभ गु ाल इत्यादी देशांनी आवशया, अवरका ि दवक्षण अमेररके त
आपल्या िसाहतिादाचे जाळे पसरिून त्या देशांचे मोठ् या प्रमाणात शोषण के ले.
दसु ऱ्या महायद्ध ु ानंतर मात्र िसाहतिादाच्या पतनास प्रारंर् झाला. 20 व्या शतकाच्या
मध्यािर त्यातूनच अनेक निी राष्ट्रीय जगाच्या नकाशािर अितरली. या नव्याने स्थापन
झालेल्या राष्ट्रांना अनेक राजकीय ि आवथभ क विकासाच्या गंर्ीर समस्येचा सामना करािा
लागला. या नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्र-राज्यांची प्रमख ु समस्या म्हणजे
समाजातील वर्न्न जात, धमभ , संस्कृती, र्ाषा या संकुवचत र्ािनेतून बाहेर काढून त्यांना
एका राष्ट्रीयत्िाच्या धाग्यात बांधािे लागेल यासाठी त्यांच्या र्ाि - र्ािनांचा विचार करूनच
हे साध्य करता येईल.
राष्ट्र-राज्य व्यवस्थेतील सिकालीन पेच :-
मानिी इवतहासाच्या विविध टशयांमध्ये वर्न्न स्िरूपाच्या राजकीय व्यिस्था अवस्तत्िात
आल्या; परंतु यातील कोणतीही व्यिस्था लोकांस स्थायी स्िरूपाची शांतता ि सरु क्षा
56
प्रदान करू शकली नाही. प्राचीन ग्रीक नगर राज्यापासून सरंजामशाही व्यिस्थेपयांत जमीन ि गृहवनमाभ ण
विर्श्ासास पात्र ठरल्या नाहीत. समकावलन राष्ट्र-राज्य यिस्थेस मानितेस सरु क्षा ि शांतता
प्रदान करण्यात मध्ययगु ीन व्यिस्थेपेक्षा कायभ क्षम असल्याचे वसद्ध झाले आहे. तरीही
बदलत्या काळात ि बदलत्या पररवस्थतीमध्ये आपल्या र्ूवमका पार पाडण्यात राष्ट्र राज्य
व्यिस्थेस ही मयाभ दा पडत आहेत हे स्पष्टपणे वदसते. त्यामळ
ु े च 21 व्या शतकामध्ये नव्याने
विर्श् राज्याची संकल्पना मांडली जात आहे जी मानितेच्या आशा ि आकांक्षा ची पूतभता
करण्यात अवधक कायभ क्षम ठरेल. परंतु राज्याचे र्ािी स्िरूप कसे असेल या संदर्ाभ त
अद्यापही वनवित मांडणी होताना वदसत नाही.
समकालीन काळामध्ये सिभ साधारणतः राष्ट्र ि राज्यास मध्यिती मानली जाते परंतु अशी
अनेक उदाहरणे सांगता येतील यामध्येही दोन्ही घटीते वर्न्न स्िरूपाची आहेत. आज
जगामध्ये अनेक र्ागांमध्ये असे समदु ाय आहेत जे समाज संस्कृती, र्ाषा ि धमाभ च्या आधारे
एकत्िाचा अनर्ु ि घेतात ि राष्ट्रीय जावणिेचा उदघोष करतात. परंतु ते स्ितःस एका
राज्याच्या या स्िरूपात संघवटत करू शकत नाहीत. उदा. कुदभ लोक इराण इराक ि
तकु भ स्थान मध्ये मोठ् या प्रमाणात विखरु लेले आहेत. मात्र तरीही ते स्ितःस एक राष्ट्र
मानतात. वशिाय समकालीन संदर्ाभ त हेही िास्ति आहे की, अशी अनेक राज्य आहेत
ज्यामध्ये वर्न्न वर्न्न समूहांचे सह अवस्तत्ि आहे. मात्र ते स्ितः एका राष्ट्रात परािवतभ त
करू शकलेले नाहीत. लेबनान ि सायप्रस याचे महत्त्िाचे उदाहरण होय.
आपल्या देशातील नागररकांना सरु वक्षतता प्रदान करणे हे राष्ट्र राज्याचे प्रधान कायभ
होय. परंतु राष्ट्र राज्याच्या या प्रमख ु कायाभ िर ही आधवु नक शस्त्रास्त्रांच्या विकासामळु े मयाभ दा
आलेल्या वदसतात. हिामान बदल, प्रदूषण, एड् स, कोरोना सारख्या महामारी यामळ ु े राष्ट्र
राज्यािर मयाभ दा पडत असताना वदसतात. समकालीन संदर्ाभ मध्ये दळणिळणाच्या
साधनांमध्ये झालेली िाढ ही एका बाजूस विकसनशील देशांच्या विकासास सहाय्यर्ूत ठरत
असतानाच् दस ु ऱ्या बाजूने बहुराष्ट्रीय कं पन्यांच्या या िाढत्या प्रर्त्ु ि िास ि विकसनशील
राष्ट्रांच्या सूचना ही कारणीर्ूत ठरत आहे.
एकं दरीत सद्य पररवस्थतीमध्ये राष्ट्र राज्याच्या क्षमता बऱ्याच प्रमाणात सीवमत झालेल्या
वदसून येतात. त्यामळ ु े मानि ि त्याचे संरक्षण ि सखु शांतते कररता िैवर्श्क पातळीिर अशा
संघटनेची वनवमभ ती अपेवक्षत आहे जी वर्न्न राष्ट्रात जिळचे संबंध प्रस्थावपत करू शके ल ि
संपूणभ विर्श्ासमोर संकट म्हणून पढु े आलेल्या विनाशकारी शक्तींिर विजय प्राप्त करील.
4.3 राष्ट्र राज्याचे घटक
राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक:- राष्ट्रिादाचा उदय, विकास ि विस्तार यास अनेक घटक
कारणीर्ूत झालेले वदसतात. कालखंड, प्रदेश ि समाज परत िीर राष्ट्रिाद वनवमभ तीमध्ये हे
घटक िेगिेगळे ि एकवत्रतपणे कायभ करताना आढळतात. यातील प्रत्येक घटक महत्त्िाचा
असला तरी तो अपररहायभ असेलच असे नाही. या प्रेरक घटकांचा आढािा पढु ीलप्रमाणे घेता
येईल.
1) भौिोद्दलक एकता:-

57
राजकीय विचारप्रणाली र्ौगोवलक एकता ि समान र्ूगोल हा घटक राष्ट्रिादाच्या प्रेरक घटकांमध्ये प्रमख ु
घटक मानला जातो. प्रो. बजेस यांनी या संदर्ाभ त असे म्हटले आहे की,” र्ौगोवलक
ररक्त असलेल्या प्रदेशात िस्ती करणार ि िांवशक एकता असलेला लोक समदु ाय
म्हणजे राष्ट्र होय. याचाच अथभ समहु ात राष्ट्रिादाची र्ािना उत्पन्न करून ती
विकवसत करण्यात समान र्ूप्रदेशाची र्ूवमका महत्त्िाची असते. र्ौगोवलक एकतेमळ ु े
समाजात र्ौगोवलक दृष्ट्या मानवसक एकता वनमाभ ण होते. कारण साधारणतः विवशष्ट
र्ूप्रदेशात िसाहत करणाऱ्या लोकांची शरीरयष्टी, मानवसक प्रित्त ृ ी ि स्िर्ाि ि
गणु िैवशष्ट्ये यािर त्या र्ूप्रदेशाची नैसवगभ क रचना, हिामान ि उपलब्ध नैसवगभ क साधन
सामग्री यांचा पररणाम होत असतो.
र्ौगोवलक एकता ि र्ूमी हे राष्ट्रिाद संस्काराचे प्रतीक ठरलेले वदसते. मात्र ही र्ूमी
सलग असािी की वमलन याबाबत राज्य शास्त्रज्ञांमध्ये मतमतांतरे
आढळतात. समान र्ूप्रदेशातून िा सलग र्ूमी मळ ु े राष्ट्रीय र्ािना वनमाभ ण होऊन
विकवसत होते हे खरे असले तरी सलग र्ूमी मध्येच रान्स, जमभ नी, स्पेन, पोतभ गु ाल
ही वर्ंत राष्ट्र राज्ये ि त्यातील वर्न्न राष्ट्रिाद वनमाभ ण झालेला वदसून येतो. याउलट
इंग्लंड ि जपान हे राष्ट्रे बेटांचा समदु ाय आहेत. आहेत तरी त्यांचा एक राष्ट्रिाद
विकवसत झाला आहे. रेनान यासंदर्ाभ त असे प्रवतपादन करतात की, “ के िळ र्ूमी
मळ ु े राष्ट्र तयार होत नाही. ही माणूस हा राष्ट्रिादाचा आत्मा आहे. राष्ट्र हे एक
अध्यावत्मक तत्ि आहे. इवतहासाच्या गंतु ागंतु ीच्या घडामोडींचा तो पररणाम
आहे. आहे एक अध्यावत्मक एक कुटुंब आहे. हे के िळ जगाच्या र्ौगोवलक रचनेने
ठरलेला समूह म्हणजे राष्ट्र नव्हे.” याचे प्रबळ उदाहरण म्हणून ईस्राईल चा दाखला
वदला जातो. पॅलेस्टाईन ची र्ूमी उपलब्ध नसतानाही दस ु ऱ्या महायद्ध
ु ापूिी ज्यूं
चे राष्ट्र ि राष्ट्रिाद अवस्तत्िात होता. र्ूमी प्राप्त झाल्यानंतर त्यांचे राष्ट्र राज्य
साकार झाले.
2 ) वांद्दिक एकता:-
समान िंश िा िांवशक एकता हा राष्ट्रिादाचा सिाभ त प्राचीन घटक मानला
जातो. समान िंशाच्या लोकांमध्ये परस्पर आपल ु कीची र्ािना नैसवगभ करीत्या वनमाभ ण
होते. या घटकामळ ु े च स्िकीयांबिल आत्मीयता ि परकीयांबाबत परके पणाची
र्ािना वनमाभ ण होते. वझमनभ , बजेस ि वलकॉक यांनी िंश या घटकास राष्ट्रिादीचा
मख्ु य प्रेरक घटक मानले आहे. तर ब्राईस, मॅवझनी, रेनान सारखी विचारिंत मात्र
राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक म्हणून िांवशक एकतेस दय्ु यम स्थान देतात. या
विचारिंतांच्या मते, आधवु नक समाजात िंश संकर िाढीस लागल्याने िांवशक एकता
घटक दय्ु यम मानािा लागेल. प्रो. हेस यांनी या संदर्ाभ त असे म्हटले आहे की, ‘ की
आज जर कुठे िांवशक शद्ध ु ता असेलच तर ती असंस्कृत टोळ्यांमध्येच शक्य आहे.”
िंशी वर्न्नता हा घटक आजही अनेक मध्ये संघषाभ चे प्रमख ु कारण ठरते
आहे. सायप्रस मधील ग्रीक ि दगु भ , रवशयामधील स्लॉव्ह ि बोवस्नयन, अमेररके तील
काळे ि गोरे, र्ारतातील आयभ ि द्रविड ही याचीच उदाहरणे होत. त्यामळ ु े राष्ट्र
राज्यात िांवशक एकता या घटकास दल ु भ वक्षत करून चालणार नाही हे ही तेिढेच खरे.
58
 जमीन ि गृहवनमाभ ण

3) भाद्दषक एकता:-
राष्ट्रिाद ही एक मानवसक अिस्था ि र्ािना मानली जाते. र्ाषा हे र्ािना अवर्व्यक्ती
करण्याचे प्रधान साधन होय. त्यामळ ु े राष्ट्रिादाच्या र्ािनेचा प्रसार िेगाने घडून
येण्यात र्ाषा या घटकाचे स्थान महत्त्िाचे आहे. र्ावषक एकता असणाऱ्या लोकांमध्ये
र्ािवनक ि िैचाररक आदान-प्रदाना ची प्रवक्या गवतमान असते ि ती त्यांच्यात
एकत्िाची र्ािना वनमाभ ण करण्यात उपयक्त ु ठरते. प्रो. रॅस्मे मूर म्हणूनच राष्ट्र
वनवमभ तीच्या कायाभ त र्ाषेची एकता या घटकास महत्त्िपूणभ स्थान देतात. र्ाषा या
घटकाचे राष्ट्रिादाच्या जडणघडणीतील योगदान स्पष्ट करताना जोसेफ असे
म्हणतात की, “ समान र्ाषेमळ ु े नीवतमूल्ये, चालीरीती, परंपरा इ. बाबतीत के िळ
समान आदशभ वनमाभ ण होतात. एिढेच नव्हे तर संपूणभ राष्ट्राचा मानवसक वपंडच एकात्म
करू शकतो.”
र्ावषक एकता या तत्त्िाचे राष्ट्रिादाच्या उर्ारणीतील स्थान यरु ोवपयन राष्ट्रांच्या
राष्ट्रउर्ारणीत प्रकषाभ ने प्रत्ययास येते. उदा. इंग्लंडमध्ये के ल्टा, नॉमभ न, सॅक्शन,
जमभ न असे िांवशक वमश्रण असले तरी इंग्रजी या समान र्ाषेमळ ु े इंवग्लश अवस्मता
तयार झाली ि इंग्लंड हे राष्ट्र-राज्य वनमाभ ण झाले. रांस, इटली, जमभ नी, स्पेन ही
राष्ट्र-राज्य ही र्ावषक आधारािरच वनमाभ ण झालेली आहेत. तर र्ावषक विवर्न्नता
राष्ट्राचे विघटन घडिून आणू शकते हे पावकस्तानच्या विर्ागणीतून जगाने
बांग्लादेशच्या स्िरूपात अनर्ु िले आहे. तरीही आधवु नक समाजामध्ये राष्ट्रिादाची
प्रमख ु प्रेरणा म्हणनू र्ाषा या घटकाकडे पावहले जात नाही. तो अगदीच अपररहायभ
घटक आहे असे िाटत नाही. र्ारत ि वस्िझरलँड याचे उत्तम उदाहरण होय.
4) धाद्दिणक एकता:-
धमभ हा मानिी जीिनाच्या प्रतेक टशशयािर प्रर्ािी घटक म्हणनू कायभ रत असलेला
वदसतो. धमभ ही व्यक्ती आवण समाज यातील एक आस्थेची बाब मानली
जाते. मध्ययगु ामध्ये विशेषता यरु ोवपयन देशांमध्ये राष्ट्रिादाची प्रेरक शक्ती म्हणून
धमभ या घटकाने महत्त्िाची र्ूवमका बजािलेली वदसते. यरु ोपमध्ये प्रारंर्ीच्या काळात
राष्ट्र राष्ट्रिाद वनवमभ तीस वििन धमभ ि संप्रदाय हे घटक प्रेरक रावहलेले वदसतात.
ज्यू धमीयांची इस्राईली र्ािना या राष्ट्रिादाचे प्रखर उदाहरण
होय. पावकस्तानच्या वनवमभ ती असलेली इस्लामची र्ूवमका, श्रीलंकेत बौद्ध धमाभ चे
असणारे स्थान राष्ट्रिादाच्या उर्ारणीत धावमभ क एकतेच्या तत्िाची ताकद
दाखविण्यास परु शे ी आहेत.
आधवु नक काळामध्ये मात्र धमभ या घटकास राष्ट्रिादाची प्रमख ु प्रेरणा मानले जात
नाही. समान धमभ हा राष्ट्रिादाची प्रेरक शक्ती म्हणनू सहाय्यक ठरू शकत असला
तरी तो अपररहायभ घटक मात्र ठरू शकत नाही हे जगर्रातील विविध देशांच्या
अनर्ु िातून प्रत्ययास येते. समकालीन संदर्ाभ त तर धमभ वनरपेक्ष राज्याचे प्रवतमान
59
राजकीय विचारप्रणाली अवधक गवतमान ि उपयक्त ु ठरत असल्याचे वदसते. प्रो. हेस या संदर्ाभ त म्हणतात,
“ बहुतेक आधवु नक राष्ट्रीय समाज धावमभ क विर्श्ासाचा आवण व्यिहारांचा आग्रह न
धरता विकास पाितात.”
5) सांस्कृद्दतक एकता:-
समाजशास्त्रज्ञ राष्ट्रिाद हा सांस्कृवतक संकल्पना मानतात. समाजातील सांस्कृवतक
एकता ही राष्ट्रिादाच्या विकासात महत्त्िाची र्ूवमका बजाितो. समाजामध्ये
सांस्कृवतक एकात्मता वनमाभ ण करण्यात समाजाच्या स्िीकृत रूढी, परंपरा,
चालीरीती, सावहत्य, लोकिाङ् मय, महाकाव्य, कला अविष्ट्कार, तंत्रज्ञान, वशक्षण ि
नीवतवनयम यांची महत्त्िाची र्ूवमका असते. या सिभ घटकातील समान स्िीकृत
बंधामळ ु े परस्पर आपल ु की, अवर्मान, सहजीिन ि दृष्टी प्राप्त होते जी राष्ट्रिादाची
र्ािना िाढीस लािण्यास उपयक्त ु ठरते. सामावजक संस्कृती राजकीय संस्कृती
घडिीत असते. ि राजकीय संस्कृतीच्या प्रर्ािात राजकीय व्यिस्था कायभ रत
राहतात. राष्ट्रीय अवस्तत्ि अबावधत ठेिण्याकररता व्यिस्था सामावजक संस्कृती
हेतूपरु स्पर घडवितात. त्याकररता राष्ट्रीय वशक्षण, सावहत्य, कला, नैवतकता, परंपरा
ि प्रथा यांचा आग्रह राष्ट्र राज्य धरतात. याचाच एक र्ाग म्हणनू प्रत्येक देशात
राष्ट्रीय वदन, राष्ट्रीय खेळ, राष्ट्रीय घटनांचे महोत्सि इत्यादी चा उपयोग राष्ट्रिादाची
र्ािना सतत सतेज ठेिण्याकररता के ला जातो.
6) सिान इद्दतिास:-
इवतहास हा राष्ट्रिादाच्या प्रेरणा घटकांमध्ये महत्त्िाची र्ूवमका
घडितो. इवतहासामध्ये समाजात र्ूतकाळात घडलेल्या घटना, चळिळी, वनमाभ ण
झालेले विचार प्रिाह, लागलेले शोध, इत्यादीची कालमानानस ु ार नोंद के लेली
असते. इवतहास हा राष्ट्रीय संस्कृती वनमाभ ण करणारा महत्त्िाचा घटक
ठरतो. इवतहासातील घटना ि घडामोडींनी, त्यांच्या िाचन ि मननाने तरुणांना प्रेरणा
प्राप्त होतात. यातून राष्ट्र ि राष्ट्रिाद विकवसत होतो. रॅस्मे मूर या संदर्ाभ त म्हणतात
की, “ ऐवतहावसक पराक्म, िीरश्री ने सोसलेली संकटे आदींमळ ु े राष्ट्रीय र्ािनेच्या
सदृु ढ िाडीस खतपाणी घातले जाते.” तर जे. एस. या संदर्ाभ त आपली र्ूवमका स्पष्ट
करताना म्हणतात, “ राष्ट्राचा गौरिपूणभ इवतहास ि त्यासंबंधी स्मतृ ी, ऐवतहावसक
घटना संबंधी िाटणाऱ्या अवर्मान आवण अपमान, सख ु आवण दःु ख अशा सामदु ावयक
र्ािना या राष्ट्रिादाच्या वनवमभ तीत महत्त्िाची र्ूवमका बजाितात.” एकं दरीत
इवतहासामळ ु े राष्ट्रावर्मान, राष्ट्रीय प्रेम वनवितच वद्वगवु णत होतो. त्यामळ ु े च राष्ट्र
राज्य आपापल्या राजकीय व्यिस्थेस अनक ु ू ल असे इवतहासाचे पनु लेखन करून
घेताना आढळतात.
7) सिान आद्दथणक द्दितसंबधं :-
समान आवथभ क वहतसंबंध हा घटक आधवु नक काळात राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक
म्हणून प्रामख्ु याने पढु े आलेला वदसतो. आवथभ क संबंध जपण्यासाठी एकत्र कृती
करण्यातून एक विवशष्ट अवस्मता घडण्याची प्रवक्या पार पडते. ती विवशष्ट राष्ट्रीय
60
 र्ािना विकवसत होण्यास पूरक ठरते. ‘ अमेररका राष्ट्रिाद’ याचे सिोत्तम उदाहरण जमीन ि गृहवनमाभ ण
मानले जाते. अमेररकन स्िातंत्र्ययद्ध ु ाची मख्ु य प्रेरणा ही समान आवथभ क वहतसंबंधच
होती. िंश, ि, धमभ , संप्रदाय यामध्ये मोठ् या प्रमाणात वर्न्नता असूनही या सिभ
प्रवतकूल घटकांिर मात करून अमेररकन राष्ट्रिाद विकवसत झाला त्याची मख्ु य प्रेरणा
समान आवथभ क वहतसंबंध हीच होती. वस्ित्झलांड, जमभ नी, ऑस्रेवलया या राष्ट्र
राज्यास ही आज आवथभ क घटकच राष्ट्रिादाचे मख्ु य प्रेरक घटक म्हणून सहाय्यक
ठरताना वदसतात. अथाभ त राष्ट्रिादाचा प्रेरक घटक म्हणून आवथभ क
वहतसंबंधातील समानतेचे तत्ि सािभ वत्रक स्िरूपात मान्य होऊ शकत नाही. रेनॉन
यांनी या संदर्ाभ त असे म्हटले आहे की,” आवथभ क वहतसंबंधाच्या एकात्मते मळ ु े
जमातींचा संघ वनमाभ ण होतो राष्ट्र नव्हे.” यरु ोवपयन महासंघ ि तत्सम आवथभ क
आधारािर वनमाभ ण झालेले संघ याचे उदाहरण म्हणून आपल्यासमोर आहेत. या
व्यापारी संघामळ ु े सदस्य राष्ट्रांमध्ये आवथभ क संबंध वनमाभ ण झालेले असते तरी प्रत्येक
राष्ट्राचे अवस्तत्ि ि अवस्मता अबावधत आहे.
8) सिान राजकीय आकांक्षा:-
आपली स्ितःचे स्ितंत्र राष्ट्र असािे या आकांक्षेतून लोक ज्यािेळी एकत्र येतात
त्यातून त्यांच्यात ऐक्याची र्ािना अवधक तीव्र होते. लोकांमध्ये धमभ , िंश, र्ाषा,
संस्कृती इत्यादी बाबतीत वर्न्नता असली तरी त्यांच्यामध्ये समान राजकीय जीिन
जगण्याची र्ािना वनमाभ ण होऊ शकते. हा समकालीन कालखंडातील सािभ वत्रक
अनर्ु ि आहे. अशा पररवस्थतीत लोक जर पारतंत्र्यात असतील तर स्िातंत्र्य प्राप्ती
करणे हाच त्यांच्या राष्ट्रीय ऐक्याचा मूलाधार ठरतो. लोक साम्राज्यिादास विरोध
करतात. वझमनभ यांनी या संदर्ाभ त असे म्हटले आहे की, “ राजकीय दडपशाहीमळ ु े
राष्ट्रिादी र्ािना बळािते ि स्िातंत्र्य चळिळीला प्रोत्साहन वमळते. समान राजकीय
आकांक्षा ि वहतसंबंध वनवमभ तीस दस ु रा पूरक घटक म्हणून समान शासन व्यिस्थेच्या
घटकाचा उल्लेख के ला जातो. एकाच शासनाच्या अंमलाखाली असणे, त्या शासनाचे
एकच राजकीय धोरण, कायदा, प्रशासन, न्याय यामळ ु े देखील राष्ट्रिादाच्या र्ािनेस
पूरक पररवस्थती वनमाभ ण होऊ शकते. अथाभ त समान शासनव्यिस्थेचे अवस्तत्ि
असूनही राष्ट्रिाद ऐिजी अलगाि िाद फोफाऊ शकतो. याचा अनर्ु ि पावकस्तान,
सोवव्हएट रवशया, सायप्रस या देशांच्या विघटनातून वमळतो.
सारांश, राष्ट्रिादाच्या प्रेरक घटकांच्या या मांडणीतून हे स्पष्ट होते की, र्ूप्रदेश, िंश,
र्ाषा, धमभ , संस्कृती, इवतहास, परंपरा तसेच राजकीय ि आवथभ क वहतसंबंध यापैकी
काही घटक एकाच िेळी राष्ट्रिाद वनवमभ तीस होतातच असे नाही. या घटकांच्या
बरोबरीने समाज घटकात एक सामावजक, राजकीय ि आवथभ क जीिन जगण्याची तीव्र
इच्छा असणे ही अवनिायभ असते. त्यामळ ु े च टॉयन्िी यांचे पढु ील विधान संयवु क्तक
िाटते, “ एक राष्ट्रीय जीिन जगण्याची इच्छा हाच राष्ट्रिादाचा सिाभ त प्रमख ु घटक
होय.”
राष्ट्रवादाचे प्रकार:-

61
राजकीय विचारप्रणाली राष्ट्रिादाच्या प्रकाराबाबत विचारिंतांमध्ये मोठ् या प्रमाणात मतर्ेद
आढळतात. राष्ट्रिादीचे काही प्रमख
ु प्रकार पढु ीलप्रमाणे सांगता येतील.

1. जॅकोबीन राष्ट्रवाद :
जी. पी. गचु यांनी राष्ट्रिाद आस रें च राज्यक्ांती चे अपत्य अशी उपमा वदली
आहे. कारण प्रबोधन ि धमभ सधु ारणा चळिळ यांनी राष्ट्रिादाची आिशयक पार्श्भर्ूमी
तयार के ली असली तरी राष्ट्रिादाचा खरा उदय 18 व्या शतकामध्ये रें च राज्यक्ांती
च्या माध्यमातून खऱ्या अथाभ ने झाला असे मानले जाते. रें च राज्यक्ांतीने
राजसत्ताक रान्सचे रूपांतर लोकसत्ताक राष्ट्र राज्यांमध्ये के ले. त्यानंतर सत्तेिर
आलेल्या नेपोवलयन बोनापाटभ ने जी यद्ध ु े के ली त्यामळ
ु े राष्ट्रिादास निे स्िरूप, वदशा
ि पररणाम प्राप्त झाले. रान्समधील या राष्ट्रिादास हेस यांनी ‘जॅकोबीन’ राष्ट्रिाद
असे संबोधले. जॅकोबीन या शब्दाचा अथभ ‘ जहाल विचारांचे लोक’ असा
होतो. जॅकोबीन राष्ट्रिादाचे प्रारंवर्क स्िरूप हे लोकशाहीशी सस ु ंगत होते मात्र पढु े
त्यास हुकुमशाही स्िरूप प्राप्त झाले. कारण नेपोवलयन बोनापाटभ ने राष्ट्रिादाचा झेंडा
हातात घेऊनच यरु ोवपयन जनतेिर िचभ स्ि गाजविण्याचा प्रयत्न के ला ि त्यास
प्रवतवक्या म्हणून नेपोवलयन पासून मक्त ु ता वमळविणाऱ्या गटांनी देखील पारंपररक
राष्ट्रिादाचाच आधार घेतलेला वदसतो.
2. उदारितवादी राष्ट्रवाद:-
राष्ट्रिादाच्या प्रकारांमध्ये उदारमतिादी राष्ट्रिाद महत्त्िाचा मानला
जातो. औद्योवगक क्ांती नंतर नव्याने उदयास आलेल्या मध्यमिगाभ ने व्यवक्तस्िातंत्र्य,
राष्ट्रीय स्िातंत्र्य, लोकशाही ि राष्ट्रिाद याचा आग्रही परु स्कार के ला. पररणामी
19 व्या शतकात राष्ट्रिादाचा र्ौगोवलक विस्तार लोक समथभ न व्याप्ती विस्ततृ होऊन
त्यांची िैचाररक बैठकही बळकट झाली. याच आधारािर उदारमतिादी राष्ट्रिादाची
उर्ारणी झाली. व्यक्ती विकास ि व्यक्ती स्िातंत्र्य प्राप्तीसाठी उदारमतिादी
राष्ट्रिादाची उर्ारणी झाली. व्यक्ती विकास ि व्यक्ती स्िातंत्र्य प्राप्तीसाठी राजकीय
संस्थांची वनवमभ ती, लोक र्ािनांची कदर यासारख्या घटकांना उदारमतिादी
राष्ट्रिादात महत्त्ि वदले गेले.
उदारमतिादी राष्ट्रिादाच्या स्िीकारा मळ ु े इटलीचे तसेच जमभ नीचे 19 व्या शतकात
एकीकरण घडून ती बलिान राष्ट्र राज्य बनली. ग्रीस, बेवल्जयम, पोलंड, आयलांड,
ऑस्रेवलया इत्यादी यरु ोवपयन राज्याबरोबरच अमेररका खंडातील स्पेन ि पोतभ गु ाल
च्या िसाहतींमध्ये ही राष्ट्रिाद लोकवप्रय झाला. या दरम्यानच्या काळात र्ारत ि
अन्य आवशया खंडातील देशातही राष्ट्रिादी चळिळीचा उदय झाला. 19 व्या
शतकातील हा राष्ट्रिाद प्रामख्ु याने उदारमतिादी मानला जातो. कारण हा राष्ट्रिाद
स्िातंत्र्य, समता, बंधत्ु ि, शांतता या मूल्यांना महत्त्ि देणारा होता. 20 व्या
शतकामध्ये या राष्ट्रिादाचा पाया अवधक व्यापक झाला ि हा राष्ट्रिादाचा प्रकार
62
 अवधकच लोकवप्रय झाला. पवहल्या महायद्ध ु ानंतर झालेल्या व्हसाभ यच्या तहात िड्रु ो जमीन ि गृहवनमाभ ण
विल्सन यांच्या पढु ाकाराने ‘स्ियम् वनणभ याचे तत्ि’ स्िीकारले गेले ि अनेक राष्ट्र
राज्य नव्याने अवस्तत्िात आली. दस ु ऱ्या महायद्ध
ु ानंतर आवशया ि आवरका
खंडातील अनेक िसाहती स्ितंत्र झाल्या ि त्यांनीही उदारमतिादी राष्ट्रिादाचा
स्िीकार के ला. सारांश, उदारमतिादी राष्ट्रिाद जगातील प्रर्ािी राष्ट्रिादाचा एक
प्रकार होय.
3) सवंकष राष्ट्रवाद:-
पवहल्या महायद्ध ु ानंतर सिांकश राष्ट्रिाद प्रामख्ु याने विकवसत झाला. यरु ोपमध्ये
इटली, जमभ नी, रवशया, स्पेन, पोतभ गु ाल या प्रमख ु देशांमध्ये सिांकष िादी शासन
व्यिस्था अवस्तत्िात आल्या. आवशया खंडामध्ये ही जापान या विकवसत
देशात वनरंकुश शासन व्यिस्था कायाभ वन्ित झाली. या सिभ सत्ताधीशांनी एक
राष्ट्र, एक नेता, एक विचार, राष्ट्रीय वशक्षण, राष्ट्रीय व्यापार, राष्ट्रीय
सैन्य, राष्ट्रीय िैर्ि या कल्पनांचा परु स्कार करून त्यासाठी व्यक्तीने त्याग करािा
अशी र्ूवमका घेतली. त्यामळ ु े उदारमतिादी राष्ट्रिादाचे प्रवतमान मागे पडून सिांकष
िादी राष्ट्रिादाचे आकषभ ण िाढीस लागली. व्यवक्तस्िातंत्र्य, समता ि बंधत्ु ि या
उदारमतिादी मूल्यां ऐिजी राष्ट्रासाठी कतभ व्य पालन, वशस्त ि प्रसंगी आत्मबवलदान
ही करािे अशी निी मल्ु ये परु स्कारीली गेली. राष्ट्र विकासात व्यवक्तविकास
समाविष्ट आहे ि तो प्राप्त करण्याकररता व्यक्तीने त्यागास वसद्ध राहािे असा आग्रह
धरला जाऊ लागला.
पवहल्या महायद्ध ु ाच्या दरम्यानच्या काळात रवशयामध्ये बोल्शेवव्हक क्ांती होऊन
साम्यिादी सत्ता प्रस्थावपत झाली होती. सोवव्हएट रवशया ने साम्यिादाचे विस्ताराचे
धोरण दस ु ऱ्या महायद्ध ु ानंतर अवधक आक्मकपणे राबिले. त्यातूनच
पोलंड, हंगेरी, चेकोस्लोव्हावकया, यगु ोस्लॉवव्हया, अल्बावनया, रुमावनया आवद पूिभ
यरु ोपीय देशात तर चीन, उत्तर कोररया, वव्हएटनाम, लाओस या आवशयाई देशात
ि अमेररका खंडातील क्यबु ा सारख्या देशात साम्यिादी सत्ता प्रस्तावपत झाल्या तर
काही आवरका, आवशया खंडात लष्ट्करी सिांकष सत्ता अवस्तत्िात आल्या. या
सिभ सत्तानी एकपक्षीय अथिा गटाच्या राजिटी खालील आपल्या देशात सिांकष
राष्ट्रिाद जोपासला.
सिांकष िाद हा िंश श्रेष्ठत्ि, लष्ट्कर िाद, एकावधकारशाही, यद्ध
ु यांचा परु स्कार करून
लोकशाही, उदारमतिाद, शांतता यास विरोध करतो. आज त्यात धमभ पनु रुज्जीिन
िादी प्रवतगामी राष्ट्रिादाची र्र पडली आहे. दस ु ऱ्या महायद्ध
ु ात फॅ वसस्ट प्रित्त
ृ ी
परार्ूत झाल्या ि अलीकडील काळात सोवव्हएट रवशयातील साम्यिादी राजिट
संपली तरी नि फॅ वसस्टिाद साम्यिादी पनु रुज्जीिन पन्ु हा डोके िर काढत आहे ि
उदारमतिादी राष्ट्रिादास आव्हान देत आहे.
सिांकष राष्ट्रिादास आक्मक राष्ट्रिाद असेही म्हटले जाते. कारण राष्ट्र िैर्िा
कररता सैन्य उर्ारणी, यद्ध
ु सज्जता साम्राज्य प्रस्थापना यांचा आग्रह धरला
जातो. यद्ध
ु ज्िर वनमाभ ण करण्यासाठी िंश, धमभ , संकृती श्रेष्ठत्िाच्या कल्पना
63
राजकीय विचारप्रणाली समाजापढु े ठेिल्या जातात. उदा. नाझी जमभ नीत वहटलरने ‘ आयभ िंश श्रेष्ठत्िाची’
कल्पना परु स्कारून जमभ न समाजात आक्मक राष्ट्रिाद रुजविला तर
इटलीत मस ु ोवलनीने ‘ इटलीने साम्राज्य विस्तार करािा अथिा सिभ नाशास वसद्ध
व्हािे’ असा इशारा देऊन इवथओवपयािर आक्मण के ले. जापान च्या सिांकष
िादाला विस्तार िादा बरोबरच आवथभ क उविष्टांची जोड वदली गेली होती.
4) द्दवकसनिील देिातील राष्ट्रवाद :-
दसु ऱ्या महायद्ध
ु ानंतर इंग्लंड, रान्स, जमभ नी, इटली, हॉलंड, पोतभ गु ाल, स्पेन ि
बेवल्जयम इत्यादी यरु ोवपयन राष्ट्रांच्या साम्राज्यिादाला आवशया, आवरका अमेररका
खंडात आव्हाने वनमाभ ण झाली. आव्हाने िसाहतीतील एतिेशीय राष्ट्रीय चळिळींनी
वनमाभ ण के ली. दसु ऱ्या महायद्ध
ु ात विजय होऊनही कमकुित झालेल्या यरु ोपीयन
साम्राज्यिादी राष्ट्रांना आपल्या िसाहतींना स्िातंत्र्य बहाल करािे
लागले. आवशयात र्ारत, पावकस्तान, ब्रह्मदेश, कं बोवडया, इंडोनेवशया, मलेवशया,
इवजप्त तर आवरके त के वनया, नायजेररया, यगु ांडा यांना ि लॅवटन अमेररके त ब्राझील,
वचली, पेरू इत्यादी अशी अनेक निी राष्ट्र-राज्य िसाहत मक्त ु झाल्याने वनमाभ ण
झाली.
ही निोवदत राष्ट्रे आवथभ क ि लष्ट्करी दृष्ट्या दबु भ ल असल्याने शीत यद्ध
ु काळातत्यातील
काही राष्ट्रे अमेररका का ि रवशया यांच्यात अंवकत झाली. लष्ट्करी तांवत्रक अथिा
आवथभ क मदतीच्या आवमषाना ती राष्ट्रे बळी पडली. परंतु र्ारत, इवजप्त, इंडोनेवशया
ि यगु ोस्लावव्हया यांच्या नेतत्ृ िाखाली बहुसंख्य राष्ट्रीय अवलप्तता िादी बनली ि
आपली राष्ट्रीय अवस्मता वटकिती झाली. र्ारताचे याबाबत उदाहरण घेतले
जाते. अमेररके कडून आपल्या आवथभ क विकास आवथभ क मदत घेत असतानाच
अमेररके चा हस्तक्षेप अथिा दबाि र्ारताने काशमीर, बांगलादेश वनवमभ ती, पर्थृ िी
क्षेपणास्त्र विकास कायभ क्म, अनचु ाचणी बंदी करार या प्रश्ांसंबंधी चालू वदला
नाही. स्ितंत्र राष्ट्रिादी ि राष्ट्रीय अवस्मता जोपासली.
विकसनशील देशांच्या राष्ट्रिादाची िैवशष्ट्य म्हणजे पारंपररक िंश, र्ाषा, धमभ इत्यादी
घटकांपेक्षा समान राजकीय आकांक्षा, सिाांवगन विकास, समान सांस्कृवतक िारसा,
विविधता असूनही एक राष्ट्रीय जीिन जगण्याची दृढ इच्छा या घटकांना महत्त्ि वदले
गेले. या राष्ट्रात धमभ वनरपेक्ष स्िीकारली गेली असली तरी धमभ पनु रुज्जीिन िाद तेथे
डोके िर काढू लागलेला आहे आहे.
5) प्रािद्दतक राष्ट्रवाद:-
जोसेफ मॅवझनी प्रवणत राष्ट्रिाद 19 व्या शतकामध्ये विकवसत झाले त्यास शद्ध ु
राष्ट्रिाद ि प्रागवतक राष्ट्रिाद असे संबोधले जाते. प्रागवतक राष्ट्रिादाचे प्रमख
ु तत्त्ि
म्हणजे तो अनाक्मण िादी आवण सहजीिन सहअवस्तत्ि तसेच समान िंश, र्ाषा,
धमभ इ. चा परु स्कताभ आहे. त्यात लोकशाहीिादी ित्तृ ी आहे. स्िातंत्र्य, समता, बंधत्ु ि,
न्याय, धमभ वनरपेक्षता या सारख्या मूल्यांचा तो स्िीकार करतो. जागवतक ऐक्य,
शांतता, सहजीिन ि सहकायभ यािर प्रगवतिादी राष्ट्रिादाचा विर्श्ास आहे. तसेच
64
 उन्नत ि उदात्त समाजव्यिस्था ि सामावजक संघटना यांच्या वनवमभ तीबिल आग्रह जमीन ि गृहवनमाभ ण
धरतो. बवु द्धिाद ि िैज्ञावनक दृवष्टकोन स्िीकारा बरोबरच मानितािादासही महत्त्ि
देतो. या राष्ट्रिादाचे चांगले उदाहरण इंग्लंड मधील राष्ट्रिाद.

6) प्रद्दतिािी राष्ट्रवाद :-
प्रवतगामी राष्ट्रिादास आक्मक िाह प्रवतवक्यािादी राष्ट्रिाद असेही संबोधले
जाते. या राष्ट्रिादाचा परु स्कार प्रथम मॅकेव्हलीने के लेला वदसून येतो. मॅकेव्हलीने जे
आक्मक तत्िज्ञान मांडले त्याचा पररपाक म्हणजे फॅ वसस्ट इटलीचा वनमाभ ता
मस ु ोवलनी यांनी इटलीच्या राष्ट्रिादात साम्राज्यविस्तार, सैवनकीकरण, यद्ध ु
सज्जता, यद्ध ु यांचा के लेला परु स्कार. मस ु ोवलनीने आक्मक राष्ट्रिादी तत्त्िज्ञ
मांडताना म्हटले होते की इथली पढु े दोनच पयाभ य आहेत. इटलीने साम्राज्यविस्तार
के लाच पावहजे अथिा नष्ट झाले पावहजे. या आक्मक राष्ट्रिादाचे बीज औद्योवगक
क्ांतीनंतरच्या अवतररक्त उत्पादनास नव्या बाजारपेठा शोधण्याच्या प्रयत्नात
आढळते.
प्रवतगामी राष्ट्रिादाने आवथभ क विकासाकररता विस्तार िादाचा आवण सीमा विस्तारा
करीता यद्धु ाचा आधार घेतलेला वदसून येतो. प्रवतगामी राष्ट्रिाद आत समाज
घटकांच्या मनात राष्ट्रीय अहंकार रुजिून व्यापक करण्याकररता िांवशक,
सांस्कृवतक, धावमभ क, तांवत्रक, लष्ट्करी श्रेष्ठत्िाचा कुशलतेने िापर करून घेतला
जातो. यूरोपमध्ये ि आवशयात प्रवतगामी राष्ट्रिादाच्या प्रसाराचा पररणाम दोन
जागवतक महायद्ध ु ात झाला. प्रवतगामी राष्ट्रिाद आत एकावधकारशाही प्रित्त
ृ ीचे नेतत्ृ ि
उदयास येते. फॅ वसस्ट इटलीतील मस ु ोवलनी, नाझी जमभ नीतील अॅ डोल्फ वहटलर,
स्पेन मधील जनरल रँ को, पोतभ गु ालमधील डॉ. सालाझार हे याचे उत्तम उदाहरण
होय. प्रवतगामी राष्ट्रिादाचे आणखीन एक िैवशष्ट्य म्हणजे प्रवतगामी राष्ट्रिाद विर्ूती
पूजेस महत्त्िाचे स्थान देतो. ‘ मस ु ोवलनी कधीच चक ु त नाही’ हे इटलीतील िचन
याचेच एक उदाहरण होय. एकं दरीत, प्रवतगामी राष्ट्रिादास लष्ट्करी करण, आक्मण
ि आवथभ क साम्राज्यिाद असे स्िरूप प्राप्त झालेले वदसून येते.
एकं दरीत राष्ट्रिादाचे विविध प्रकार जगामध्ये प्रचवलत आहेत. विचारिंतांमध्ये ही याबाबत
मूलगामी स्िरूपाचे मतर्ेद आढळतात. जसे की, हॅन्स कोहेन यांनी प्रादेवशक ि सांस्कृवतक
आधारािर पािात्त्य ि पािात्त्येत्तर असे राष्ट्रिादाचे मांडले आहेत. प्रो. हॅन्स यांनी तावत्िक
स्िरूपानस ु ार मानितािादी, पारंपररक, जॅकोवबन, उदारमतिाद ि एकात्म राष्ट्रिाद असे
प्रकार सांवगतले आहेत. तर वक्िंन्सी राईट यांनी राजकीय व्यिस्था
स्िरूपानस ु ार मध्ययगु ीन, राज्यसत्ताक, क्ांवतकारक, उदारमतिादी ि सिांकष राष्ट्रिाद
असे प्रकार स्पष्ट के ले आहेत. राजकीय प्रवक्येच्या आधारे एकीकरण घडविणारा, विघटन
करणारा, आक्मक ि विद्यमान राष्ट्रिाद या प्रकारची मांडणी प्रो. स्नायडर यांनी के ली
आहे. रे डररक ग्रॉस हे लोकशाहीिादी, पारंपररक, उदारमतिादी, एकात्म िादी राष्ट्रिाद
असे राष्ट्रिादाचे प्रकार कवल्पतात.

65
राजकीय विचारप्रणाली

सारांि :
एकं दरीत राष्ट्रिादाने एक विचारप्रणाली म्हणून स्ित:ची अशी काही गणु िैवशष्टये वनमाभ ण
के लेली आहेत. राष्ट्रिादाने सामावजक राजकीय ऐक्य घडविण्यास प्रेरणा वदली. तसेच अनेक
राजकीय संघटना ि सस्था वनमाभ ण करून त्या बलिान होण्यासाठी सामर्थयभ वदले. राष्ट्रिादाने
समाज घटकांची अवस्मता जागतृ के ल्याने मातर्ृ ूमी इवतहास, परंपरा, धमभ , र्ाषा, िंश,
सावहत्य संस्कृती, कला इ. विषयी अवर्मान वनमाभ ण होऊन त्या जतन करण्याकडे कल
वनमाभ ण झाला. त्यामळ ु े समाजाचा सिाांगीण विकास होण्यास मदतच झाली. राष्ट्रिादाने
समाजात राष्ट्रीयत्िाची र्ािना रुजविल्या मळ ु े प्रत्येक राजकीय समाजास ‘ राष्ट्रीय
स्िातंत्र्याची’ आस लागली. त्यातून निनिी स्ितंत्र सािभ र्ौम राष्ट्र राज्य जन्मास येऊन
जगाचा राजकीय नकाशा पार बदलला.
राष्ट्रिादाची तत्िप्रणाली मानिी जीिनािर काही प्रमाणात प्रवतकूल प्रर्ाि टाकताना ही
वदसते. संकुवचत ि आक्मक प्रवतगामी राष्ट्रिादामळ ु े राष्ट्राराष्ट्रा मध्ये परस्पर मारक स्पधाभ
वनमाभ ण झाली अवतरेकी राष्ट्रिादने राष्ट्रप्रवतष्ठा, िैर्ि याकररता
यद्ध
ु सज्जता, सैवनकीकरण, शस्त्रास्त्र स्पधाभ ि लष्ट्कर िाद जोपासला गेल्याने
यूरोपमध्ये सततची यद्ध ु मावलका सरू ु झाली. प्रबळ यूरोवपयन राष्ट्रांनी
साम्राज्यिादी धोरण स्िीकारून दबु भ ल राष्ट्रांना आपल्या िसाहती बनविले, त्यांचे आवथभ क
शोषण के ले. त्याविरुद्ध राष्ट्रीय जागतृ ी होऊन स्िातंत्र्य चळिळी उभ्या
रावहल्या. साम्राज्यिादी राष्ट्रीय विरुद्ध िसाहतिादी राष्ट्रीय असे संघषभ होऊ
लागले. जागवतक शांतता र्ंग पािली. आज राजकीय िसाहतिाद संपलेला असला तरी
आपल्या राष्ट्रीय स्िाथाभ करता आवथभ क ि सांस्कृवतक िसाहतिाद सरू ु झाला आहे. हे सिभ
दोष दूर व्हािेत याकररता उदार राष्ट्रिाद ि मानितािादी आंतरराष्ट्रीयिादाचा परु स्कार
के ला जातो. मानि जातीच्या उज्िल र्विष्ट्या करता ि कल्याणासाठी िैवर्श्क दृष्टीकोन
असलेला उदार राष्ट्रिाद विकवसत करणे अपररहायभ ठरते.
आपण काय द्दिकलो?
प्र. 1 ला राष्ट्रिाद ही संकल्पना स्पष्ट करून राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक वलहा.
प्र. 2. रा राष्ट्रिादाचा विकास सविस्तर वलहा.
प्र. 3. रा राष्ट्र-राज्य ही संकल्पना स्पष्ट करून राष्ट्र राज्याचा विकास सविस्तर वलहा.
प्र. 4. था राष्ट्रिादाची प्रमख
ु प्रकार वलहा.
प्र. 5 िा राष्ट्रिाद विकवसत होण्यामागील प्रमख
ु घटक सविस्तर वलहा.
द्दटपा द्दलिा:-
66
1) उदारमतिादी राष्ट्रिाद जमीन ि गृहवनमाभ ण

2) सिांकष िादी राष्ट्रिाद

3) राष्ट्रिादाचे प्रेरक घटक
4) विकसनशील देशातील राष्ट्रिाद
संदभणसूची
1) आधवु नक राजकीय विचार प्रणाली - प्रा. अ. ना.कुलकणी
2) समाजशास्त्रीय कोश - स. मा. गगे
3) राजकीय विचारांचा इवतहास - पा. श्री. घारे
4) राजकीय विचारांचा इवतहास - ना. य. डोळे
5) राज्यशास्त्राची मूलतत्िे - प्रा. वच. ग. थांगरेकर
6) उच्च तर आधवु नक राजकीय वसद्धांत - डॉ एस बी फड
7) राजकीय वसद्धांत आवण विश्लेषण डॉ र्ा. ल. र्ोळे



67