Professional Documents
Culture Documents
PTVP-Phương Trình Vi Phân Cấp Một-trang-1-10
PTVP-Phương Trình Vi Phân Cấp Một-trang-1-10
***
1. Phương trình tách biến (Separable ODEs-phương trình có biến phân ly)
Định nghĩa Phương trình tách biến là phương trình dạng
Đăt u = 1 + x u 2 = 1 + x 2udu = dx
(x + 1)dx 2u 3 du u 3 + 1 -1 1 u3 u2
1+ = =2 du =2 u 2 − u + 1 − du = 2( - +u -ln(u+1))
x +1 1+ u 1+ u u +1 3 2
(x + 1) x + 1 x + 1
Suy ra : (*) lny = 2( - + x + 1 - ln( x + 1 +1)) + C
3 2
Vậy nghiệm của phương trình là
(x + 1) x + 1 x + 1
y = 0 ; lny = 2( - + x + 1 -ln( x + 1 +1))+ C
3 2
với C là hằng số tùy ý.
Ví duï 4 Giaûi phöông trình vi phaân caáp moät: y ' = ( y − 2) x x 2 + 1
( ) ( ) ( )
1 3
1 1 2
lny-2 = x 2
+ 1 2 .d x 2 + 1 + C lny-2 = x +1 2 + C
2 3
( )
3
1 2
Vaäy nghieäm cuûa phöông trình laø: y= 2; lny-2 = x + 1 2 + C, C= const
3
y' (2 x + 9) ln y
Ví duï 5 Giaûi phöông trình vi phaân caáp moät : =
y x2 +1
Giaûi
Haøm y = 1 laø moät nghieäm cuûa phöông trình.
dy 2x + 9
Vôùi 1 y 0 , phöông trình töông ñöông vôùi: = dx
y ln y x 2 +1
dy 2x + 9
Tích phaân hai veá phöông trình ta ñöôïc: y ln y = dx + C
x 2 +1
d (ln y ) 2x 9
= dx + dx + C lnlny = x 2 + 1 +9 ln x + x 2 + 1 +C.
ln y x +1
2
x +1
2
x(u 2 + 1)
ln x - ln u + 1 + ln u 2 + 1 = ln C ln = ln C
u +1
x(u 2 + 1) x 2 + y2
=C =C
u +1 x+y
Suy ra tích phaân toång quaùt cuûa phöông trình ñaõ cho coù daïng: x2 + y2 – C(x + y) = 0
• u + 1 = 0 y = - x , cuõng laø nghieäm cuûa phöông trình ñaõ cho.
Vaäy nghieäm cuûa phöông trình laø: x2 + y2 – C(x + y) = 0 vôùi C laø haèng soá tuøy yù; y = - x.
a x+b y+c
Phöông trình daïng: y’ = f 1 1 1
(2’)
2
a x + b2 y + c2
a b a x + b1 y + c1 = 0
Neáu = : Giaûi heä phöông trình 1 ta ñöôïc nghieäm (α , β) .
a b a2 x + b2 y + c2 = 0
x = u + dx = du dy dv
Ñaët (*) y’ = = .
y = v + dy = dv dx du
v
a + b
dv u = g v laø phöông trình ñaúng caáp vôùi v laø haøm
Thay vaøo (2’) ta ñöôïc: = f
du v u
a + b
u
theo bieán ñoäc laäp u. Giaûi phöông trình naøy ta tìm ñöôïc v theo u roài theá vaøo (*) ñeå tìm y
theo x.
Neáu = 0 thì a1x + b1y = k(a2x + b2y). Khi ñoù ñaët z = z(x) = a2x + b2y + c2, phöông
trình ñöôïc ñöa veà daïng:
kz + α
z’ = b2 f + a2 , ñaây laø phöông trình taùch bieán vôùi z laø haøm caàn tìm.
z
Ví duï 7 Giaûi phöông trình (x + y –2)dx +(x–y + 4)dy = 0 (*)
Giaûi
Chöùng minh
Chuùng ta coâng thöùc nghieäm (3’’) nhö sau.
y' e + ye p (x ) = q(x) e
p(x)dx p ( x)dx p(x)dx
'
p( x)dx
y' e p(x)dx + y e = q(x) e p(x)dx
'
p(x)dx
ye = q(x) e
p(x)dx
Laáy tích phaân hai veá ta ñöôïc nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình tuyeán tính khoâng thuaàn
nhaát (3) laø
− p(x)dx p(x)dx dx + C , vôùi C laø haèng soá
y= e
q ( x )e
(3’’)
Böôùc 1 Giaûi phöông trình thuaàn nhaát y’ + p(x)y = 0 (3’) ta tìm ñöôïc nghieäm toång quaùt
döôùi daïng : y = C e
− p(x)dx
(*)
Thay (**) vaøo (3) ta tìm ñöôïc C(x) roài thay C(x) vaøo (**) ta nhaän ñöôïc nghieäm toång quaùt
cuûa phöong trình (3) coù daïng :
− p(x)dx p(x)dx dx + C , vôùi C laø haèng soá
y= e
q ( x )e
Ví dụ 8 Giaûi caùc phöông trình vi phaân:
2
a) y’ + 2xy = x e -x b) y'−2 xy = e x (1 + cos x) c) x(y’ – y) = (1+x2)ex
2
Giaûi
− 2 xdx − x2
2 xdx
a) Nghieäm phöông trình daïng: y = e
xe e dx + C
=e − x2
( xe − x2
e dx + C = e
x2
) − x2
( xdx + C ) = e − x2 x2
+ C
2
x2
Vaäy nghieäm toång quaùt phöông trình laø: y = e − x + C vôùi C laø haèng soá tuøy yù.
2
2
b) Nghieäm phöông trình daïng:
− (−2 x)dx x 2 (−2 x)dxdx + C
y=e e (1 + cos x ) e
= ex
2
( (1 + cos x)e x2
)
e− x dx + C = e x
2 2
( (1 + cos x)dx + C )
= e x (x + sin x + C )
2
1+ x2 x
c) Vôùi x 0 , chia hai veá phöông trình cho x ta ñöôïc: y '− y = e
x
− (−1)dx 1 + x 2 x ( −1) dx
Nghieäm phöông trình daïng: y = e
x e e
dx + C
1 + x2 x −x
= e x e .e dx + C
x
1 x2
= e x ( + x)dx + C = e x (ln x + + C )
x 2
x2
Vaäy nghieäm toång quaùt phöông trình laø: y = e x (ln x + + C ) vôùi C laø haèng soá tuøy yù.
2
Caùch giaûi
Khi = 0 hay = 1 thì phöông trình (4) laø phöông trình tuyeán tính caáp 1.
Xeùt 0 vaø 1, chia hai veá cuûa phöông trình (4) cho y (vôùi y 0) roài ñaët u = y1−α
ta ñöa ñöôïc phöông trình (4) veà phöông trình tuyeán tính vôùi haøm caàn tìm u = u (x) :
1
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (*) coù daïng: y = 2
Ce - x + 1 − x 2
y = 0 cuõng laø nghieäm cuûa phöông trình (*).
Moâ hình logistic (Logistic Models)
Ví dụ 11 Giaû söû daân soá moät quoác gia sau t naêm tính töø naêm 2013 laø p(t ) , ñôn vò tính 10
trieäu ngöôøi, ñöôïc xaáp xæ bôûi moâ hình phöông trình vi phaân logictic (logistic equation)
1
p) , p (0) = 9 (töùc laø, naêm 2013 daân soá quoác gia laø 90 trieäu ngöôøi)
p' (t ) = 0.003 p(1 −
18
Giaûi phöông trình tìm p(t ) vaø öôùc tính giaù trò cuûa p(t ) khi t ñuû lôùn.
Giaûi
Phöông trình ñöôïc vieát laïi
− 0,003 2 p' 1 − 0,003
p' (t ) − 0,003 p = p 2 − 0,003 =
18 p p 18
−1 p'
Ñaët y = y ' = 2 . Thay vaøo phöông trình ñöôïc
p p
− 0,003dt − 0,003 0,003dt
y=e
− 0,003
y'+0,003 y =
18 18
e dt + C
− 0,003 0,003t −1
y = e − 0,003t e dt + C y = e − 0,003t e 0,003t + C
18 18
−1 −1
+ Ce − 0,003t p =
18
=
p 18 1 − 18C.e −0,003t
−1 18
p ( 0) = 9 C = . Suy ra p(t ) =
18 1 + e −0, 003t
18
Vì lim = 18 nên khi t ñuû lôùn thì p(t ) 18 . Noùi caùch khaùc, sau khoaûng thôøi gian t
t →+ 1 + e −0 , 003t
ñuû lôùn, daân soá quoác gia xaáp xæ 180 trieäu ngöôøi.