§2.

PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN TUYEÁN TÍNH CAÁP HAI

HEÄ SOÁ HAØM
(Second-Order Linear ODEs with Functions Coefficients)

Sau khi hoïc xong baøi naøy, baïn coù theå:

 Hieåu khaùi nieäm phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp hai thuaàn nhaát, khoâng thuaàn
nhaát heä soá haøm .
 Bieát caáu truùc nghieäm phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp hai thuaàn nhaát heä soá haøm.
 Bieát caáu truùc nghieäm phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp hai khoâng thuaàn nhaát heä
soá haøm.
 Bieát caùch giaûi phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp hai thuaàn nhaát heä soá haøm khi ñaõ
coù moät nghieäm rieâng y1  0 .
 Bieát söû duïng phöông phaùp bieán thieân haèng soá Lagrange ñeå giaûi phöông trình vi phaân
tuyeán tính caáp hai khoâng thuaàn nhaát heä soá haøm khi ñaõ coù nghieäm toång quaùt phöông
trình thuaàn nhaát töông öùng.

 Daïng y' '+ p( x) y '+ q( x) y = f ( x) , vôùi f(x)  0 (2)

y ' '+ p( x) y '+ q( x) y = 0 (2’)
Phöông trình (2) goïi laø phöông trình tuyeán tính caáp hai khoâng thuaàn nhaát vaø phöông trình
(2’) goïi laø tuyeán tính caáp hai thuaàn nhaát.
2.1. Ñònh nghóa
- Caùc haøm y1 ( x), y2 ( x) ñöôïc goïi laø phuï thuoäc tuyeán tính treân [a,b] neáu toàn taïi caùc haèng
soá 1, 2  R khoâng ñoàng thôøi baèng 0 sao cho : 1y1 + 2y2 = 0, x[a,b]. Trong
tröôøng hôïp ngöôïc laïi y1 ( x), y2 ( x) goïi laø ñoäc laäp tuyeán tính.
- Moät hoï goàm hai nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính y1 ( x), y2 ( x) (töùc laø y1 ( x) vaø y2 ( x) khoâng tyû
leä) cuûa phöông trình thuaàn nhaát (2’) goïi laø heä nghieäm cô baûn cuûa phöông trình.
2.2. Ñònh lyù veà caáu truùc nghieäm cuûa phöông trình thuaàn nhaát (2’)
Neáu y1 ( x), y2 ( x) laø heä nghieäm cô baûn cuûa phöông trình thuaàn nhaát (2’) thì haøm
y = C1 y1 ( x) + C2 y2 ( x) laø nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (2’) (vôùi C1, C2 laø haèng soá).

2.3. Coâng thöùc Liouville Neáu bieát moät nghieäm rieâng y1(x)  0 cuûa phöông trình tuyeán tính
thuaàn nhaát caáp hai y ' '+ p( x) y '+ q( x) y = 0 thì coù theå tìm ñöôïc nghieâm rieâng thöù hai ñoäc laäp
tuyeán tính vôùi y1(x) baèng coâng thöùc Liouville.

TOAÙN CAO CAÁP CHO KỸ SƯ ………………………………………………………….….……………….…………………………………… Trang 51

 −  p( x)dx
e
y2(x) = y1(x)  dx
y12 ( x)

Ví dụ 8 Tìm moät nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình : (x2 + 1)y” – 2xy’ + 2y = 0 (*) bieát
moät nghieäm rieâng y1 = x.
Giaûi
2x
 x 2 +1dx
e
Theo coâng thöùc Liouville, nghieäm rieâng y2(x) coù daïng: y2(x) = x  dx = x2–1
x 2

y1(x) = x , y2(x) = x2 – 1 laø nghieäm ñoäc laäp tuyeán tính cuûa phöông trình (* ) neân nghieäm
toång quaùt coù daïng: y = C1x + C2(x2 – 1) vôùi C1 ,C2 laø caùc haèng soá.

Ví dụ 9 Tìm một nghiệm tổng quát của phương trình x 2 ( x + 1) y' '−2 y = 0 biết nghiệm riêng
1
y1 = 1 +
x
Giải

2
Chia hai vế phương trình cho x 2 ( x + 1) ta được: y ' '− y = 0  p( x) = 0
x ( x + 1) 2

Theo công thức Liouville, nghiệm riêng y2 độc lập tuyến tính với y1 là:
1 e −  0dx 1 1 1 x2
x  (x + 1)2
y2 = (1 + ) 
x   1 2
dx = (1 + ) dx = (1 + ) dx
x  1 2
1 +  1 + 
 x  x
1  1 
2

= (1 + )  1 −
1 1  2
 dx = (1 + )  1 − + dx
x  x +1 x  x + 1 ( x + 1) 2 
1  1 
= (1 + )  x − 2 ln | x + 1 | − 
x  x +1
2
Nghiệm tổng quát phương trình y ' '− 2 y = 0 là
x ( x + 1)
1 1  1 
y = C1 (1 + ) + C2 [ (1 + )  x − 2 ln | x + 1 | −  ] với C1 , C2 = const
x x  x +1

4. Caùc ñònh lyù ceà caáu truùc nghieäm cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát
 Ñònh lyù Nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (2) ñöôïc xaùc ñònh bôûi
coâng thöùc
y = Yo ( x) + Y ( x)

trong ñoù Yo (x) laø nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông öùng (2’), coøn Y (x )
laø moät nghieäm rieâng naøo ñoù cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (2).

TOAÙN CAO CAÁP CHO KỸ SƯ ………………………………………………………….….……………….…………………………………… Trang 52

 Ñònh lyù (Nguyeân lyù choàng chaát nghieäm)
Neáu y' '+ p( x) y'+q( x) y = f1 ( x) (1) coù nghieäm rieâng laø Y1

y' '+ p( x) y'+q( x) y = f 2 ( x) (2) coù nghieäm rieâng laø Y2

thì y' '+ p( x) y'+q( x) y = f1 ( x) + f 2 ( x) coù nghieäm rieâng laø Y = Y1 + Y2

 Ñònh lyù (Phöông phaùp bieán thieân haèng soá Lagrange)

Cho : y' '+ p( x) y'+ q( x) y = f ( x) , vôùi f ( x)  0 (2)
y ' '+ p( x) y '+ q( x) y = 0 (2’)
Neáu bieát nghieäm toång quaùt Yo = Yo ( x) = C1 y1 ( x) + C2 y2 ( x) cuûa phöông trình thuaàn nhaát (2’)
thì nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (2) tìm ñöôïc döôùi daïng:
y = y( x) = C1 ( x) y1 ( x) + C2 ( x) y2 ( x) (**)

C1 ( x) y1 + C2 ( x) y2 = 0
' '

trong ñoù C1 ( x), C2 ( x) ñöôïc xaùc ñònh töø heä phöông trình:  ' .

C1 ( x) y1 + C2 ( x) y2 = f ( x)
' ' '

 C1 ' ( x) =  1  C1 ( x) =  1 dx + K1
Giaûi heä phöông trình naøy ta tìm ñöôïc  ⎯tíchphân
⎯⎯ ⎯→   , rồi theá
C2 ' ( x) =  2 C2 ( x) =   2 dx + K 2
vaøo (**) ta ñöôïc nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (2) là

y = y ( x) = K1 y1 ( x) + K 2 y2 ( x) +   1 dx y1 ( x) +   2 dx y2 ( x)
   
Yo ( x ) Y ( x)

Ví dụ 10 Giaûi phöông trình x2 y' '−4xy'+6 y = x 2 ( x2 −1) bieát moät nghieäm rieâng cuûa phöông
trình thuaàn nhaát töông öùng laø y1 = x2.

Giải
Chia hai vế phương trình cho x ta được 2

4 6
y' '− y'+ 2 y = x 2 − 1
x x
4 6
Phương trình thuần nhất tương ứng: y ' '− y'+ y = 0 có nghiệm riêng y1 = x 2
x x2
Theo công thức Liouville, nghiệm riêng y2 độc lập tuyến tính với y1 là
4
 dx
−  p( x)dx 4
e e x eln x
y2 = y1(x)   dx = x  dx = x 2  dx = x 3
2 2
dx = x
y12 ( x) x4 x4

Nghiệm tổng quát phương trình thuần nhất

Yo = C1 x 2 + C2 x3 với C1 , C2 = const

TOAÙN CAO CAÁP CHO KỸ SƯ ………………………………………………………….….……………….…………………………………… Trang 53

Nghiệm tổng quát phương trình không thuần nhất có dạng
y = C1 ( x) x 2 + C2 ( x) x3 (**)

 x C1 ( x) + x C2 ( x) = 0
2 ' 3 '

trong đó C1 ( x), C2 ( x) xác định từ hệ phương trình: 


2 xC1 ( x) + 3x C2 ( x) = x − 1
' 2 ' 2

Giải hệ bằng phương pháp Cramer ta được

 (1 − x 2 ) x 3 1  1
 1C ' ( x ) =
x4
= −x
x  C1 ( x) =  ( x − x)dx + K1
 ⎯tíchphân
⎯⎯ ⎯→ 
C2 ' ( x) = x 2
( x 2
− 1) 1 1
C2 ( x) =  (1 − 2 dx + K 2
= 1− 2 
 x4 x x )

 x2
C1 ( x) = ln x − 2 + K1
 .
 C2 ( x ) = x + 1 + K 2
 x
Thay vào (**) ta được
x2 2 1
y = K1 x + K 2 x + (ln x − ) x + ( x + ) x 3 với K1, K 2 = const
2 3

2 x
Vậy nghiệm tổng quát phương trình đã cho là
x4
y = K1 x + K 2 x + x ln x + + x 2 với K1, K 2 = const .
2 3 2
 2 
Yo 
Y
y'
Ví dụ 11 Giaûi phöông trình : y” - = x.
x
y' y" 1
Xeùt phöông trình thuaàn nhaát töông öùng: y” - =0  =
x y' x

x2
 ln y' = ln x + ln C1  y’ = C1x  y = C1 + C2
2
Nghiệm tổng quát phương trình thuần nhất là
x2
Yo (x) = C1 + C2
2
Nghiệm tổng quát phương trình không thuần nhất có dạng
x2
y = C1 ( x) + C2 ( x) (**)
2
trong đó C1 ( x), C2 ( x) xác định từ heä phöông trình
 '  C1 ( x) = dx + K1
C1 (x)
x2
+ C '2 (x) = 0
 C1' ( x) = 1
  2  C1 ( x) = x + K1

 2   ' x 
2
x  x3
= − = − + K2
C ' (x)x + C ' (x).0 = x
 1 2
C
 2 ( x )
2  2

C ( x ) =  2
− dx + K 2
C
 2 ( x )
6

TOAÙN CAO CAÁP CHO KỸ SƯ ………………………………………………………….….……………….…………………………………… Trang 54