SKALE POMIAROWE

• Wiek, płeć, wykonywany zawód, wzrost,

poziom neurotyzmu, wysokość pobieranej
emerytury, wyznanie, ulubiony kolor, częstość
uprawiania aktywności fizycznej, poziom
agresji, iloraz inteligencji – to tylko kilka
przykładów właściwości, które można
przypisać ludziom
• W metodologii badań empirycznych takie
właśnie właściwości nazywamy zmiennymi
• Proszę pamiętać, że przedmiotem badań
empirycznych nie zawsze są właściwości
przypisywane ludziom (= nie zawsze badamy
ludzi)
• Dlatego w metodologii dyscyplin
empirycznych częściej używa się ogólnego
sformułowania „badany obiekt”.
• Ponieważ w psychologii najczęściej badamy
grupy ludzi (chociaż mogą to też być zwierzęta,
instytucje, mniejszości, itd.) będziemy tutaj
opowiadać nie o badaniu obiektów, ale o
badaniu ludzi (tak będzie nam łatwiej).
• Wróćmy więc do zmiennych
• Zmienna to właściwość, która przybiera co
najmniej dwie różne wartości
• Płeć – dwie wartości (kobieta, mężczyzna)
• Wiek – wiele wartości (np. 12 lat, 30 lat)
• Zawód - wiele wartości (np. nauczyciel, murarz,
hydraulik, lekarz)
• Praca zawodowa – dwie wartości (pracuje, nie
pracuje)
• Zadowolenie ze studiów – wiele wartości (bardzo
niezadowolony, niezadowolony, nie ma zdania,
zadowolony, bardzo zadowolony)
• Jeżeli zmienna w grupie osób badanych
przyjmuje tylko jedną wartość, czyli np. :
• Badamy tylko kobiety
• Badamy tylko dzieci w wieku 10 lat
• Wszystkie osoby badane to nauczyciele
• Wszyscy badani pracują zawodowo
• Interesują nas tylko osoby bardzo
niezadowolone ze studiów
• To analizowane właściwości nie są dla nas
zmienną – to są stałe
• Zmienna ma więc co najmniej dwie wartości
(może ich mieć – rzecz jasna – więcej)
• Nazwa zmienna bierze się stąd, że w grupie
badanych mamy do czynienia ze zmiennością
wartości danej cechy (właściwości)
• Nie jest tak, że wszyscy mają to samo - wtedy
mamy do czynienia ze stałą
• Innymi słowy – różni ludzie w grupie muszą
mieć różne wartości tej samej cechy
(właściwości)
• W metodologii badań empirycznych mówimy,
że zmienne mierzymy
• W trakcie badań empirycznych dokonujemy
więc pomiaru zmiennych
• Wyrażenie pomiar jest dla wszystkich
oczywiste wtedy, gdy rzecz dotyczy takich
zmiennych jak wzrost, waga czy ciśnienie
tętnicze
• Nie budzi też specjalnych wątpliwości kiedy
mówimy na przykład o wieku, czy o stażu
pracy
• Ale używane przez nas sformułowanie, że
mierzymy na przykład płeć albo stan cywilny
osoby badanej już nie jest takie oczywiste.
• Co mamy na myśli używając sformułowania
„pomiar zmiennych”?
• Z całą pewnością nie to samo wtedy, kiedy
mówimy o płci i wtedy, gdy mówimy o
wzroście
• Jednak bez względu na to, o jakiej zmiennej
mówimy, to upieramy się przy sformułowaniu
„pomiar zmiennych”
• Weźmy pod uwagę cztery różne zmienne.
Każda z nich mierzona jest na innej skali
pomiarowej:
• (1) rodzaj choroby psychicznej – wartości tej
zmiennej to depresja, schizofrenia, mania
• (2) wykształcenie – wartości zmiennej to
podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe
• (3) iloraz inteligencji – zmienna ma wiele
wartości (np. 98 IQ; 120 IQ, 101 IQ itd.)
• (4) wiek – i ta zmienna ma wiele wartości (np.
12 lat; 24 lata, 60 lat itd.)
 Rodzaj choroby psychicznej
• Depresja, schizofrenia, mania – to wartości tej
zmiennej (kategorie zmiennej)
• Każda osoba badana może zostać zaklasyfikowana
do jednej z tych kategorii
• O dwóch osobach, które są w jednej kategorii
możemy powiedzieć, że się od siebie nie różnią
(chorują na to samo)
• O dwóch osobach, które są w innych kategoriach
możemy powiedzieć, że się od siebie różnią (nie
chorują na to samo, cierpią na inną chorobę)
 Rodzaj choroby psychicznej
• Jedyną relacją, jaka wiąże kategorie zmiennej
„rodzaj choroby psychicznej” jest relacja
„równe – różne od”
• Nie można powiedzieć, że jedna z tych chorób
jest np. większa, cięższa, lepsza niż inna
• Kategorie takiej zmiennej różnią się od siebie
jedynie jakościowo
• Takie zmienne mierzone są na najniższej skali
pomiarowej – na skali nominalnej
 Rodzaj choroby psychicznej
• O tym usłyszycie Państwo z pewnością na
wykładzie, ale przy okazji warto zapamiętać,
że aby zmienna była dobrze skonstruowana, to
ta kategoryzacja powinna być między innymi
rozłączna i wyczerpująca.
• Rozłączna – każda osoba może należeć tylko
do jednej kategorii
• Wyczerpująca – każda osoba musi się znaleźć
w jednej z określonych kategorii
 Rodzaj choroby psychicznej
• Wyobraźmy sobie, że w naszej grupie osób
badanych pojawia się ktoś z diagnozą
„psychoza maniakalno – depresyjna”
• Taka osoba należy równocześnie do dwóch
kategorii (mania i depresja)
• Jeżeli uznamy, że mamy do czynienia z inną
chorobą niż wyodrębnione wcześniej
kategorie - mania, depresja lub schizofrenia –
to nie mamy dla naszego badanego kategorii
 Rodzaj choroby psychicznej
• Tak naprawdę psychoza maniakalno –
depresyjna jest chorobą afektywną
dwubiegunową i w związku z tym jest
jakościowo innym zaburzeniem od chorób
afektywnych jednobiegunowych, czyli manii i
depresji.
• Dlatego jeżeli w badanej grupie pojawiają się
osoby z psychozą maniakalno - depresyjną to
mamy dwa wyjścia z tej sytuacji:
 Rodzaj choroby psychicznej
• Albo – tworzymy dodatkową (czwartą) kategorię
zmiennej i w niej umieszczamy wszystkie osoby z
tą diagnozą psychiatryczną
• Albo – ograniczamy grupę do osób, które mają
jedną z trzech diagnoz (depresja, mania,
schizofrenia), osób z psychozą maniakalno –
depresyjną nie badamy i wnioski z analiz
ograniczamy do populacji osób cierpiących na
jedną z trzech analizowanych zaburzeń
psychicznych
 Rodzaj choroby psychicznej
(mania, depresja, schizofrenia)
zmienna mierzona na
skali nominalnej
relacja między kategoriami
równe lub różne

SKALA
NOMINALNA klasyfikacja
 Wykształcenie
• Podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe – to
wartości tej zmiennej (kategorie zmiennej)
• Każda osoba badana może zostać
zaklasyfikowana do jednej z tych kategorii
• O dwóch osobach, które są w jednej kategorii
możemy powiedzieć, że się od siebie nie
różnią (mają takie samo wykształcenie)
• O dwóch osobach, które są w innych
kategoriach możemy powiedzieć, że się od
siebie różnią (mają inne wykształcenie)
 Wykształcenie
• Widzimy, że między kategoriami zmiennej
wykształcenie pojawia się ta sama relacja, z którą
mieliśmy do czynienia w przypadku zmiennej
rodzaj choroby psychicznej (takie samo albo inne)
• Ale – o osobie z kategorii „podstawowe” i o
osobie z kategorii „średnie” można powiedzieć
nie tylko to, że różnią się one wykształceniem
• Można też powiedzieć, że osoba, która ukończyła
szkołę średnią jest lepiej wykształcona od osoby
po szkole podstawowej
 Wykształcenie
• Nie mogę powiedzieć, że osoba ze schizofrenią
choruje na większą (wyższą) chorobę niż
osoba z depresją
• Mogę jednak powiedzieć, że osoba po
studiach jest bardziej wykształcona od osoby,
która ukończyła szkołę zawodową
• W przypadku wykształcenia pojawia się więc
dodatkowa relacja między kategoriami i to
sprawia, że ta zmienna mierzona jest na
wyższej niż nominalna skali pomiarowej
 Wykształcenie
• Ta dodatkowa relacja to relacja mniejszości i
większości
• Kategorie zmiennej „wykształcenie” da się
uporządkować od najmniejszej do największej
lub odwrotnie
• O osobach z różnych kategorii można więc
powiedzieć nie tylko to, że wartością tej
zmiennej się różnią, ale można wskazać tę
osobę, która ma wyższą wartość analizowanej
cechy
 Wykształcenie
• Do relacji między kategoriami „równe – różne
od”
• dołącza się kolejna relacja między kategoriami:
„mniejsze – większe”
• Ta relacja pozwala na porządkowanie badanych
pod względem wielkości cechy (kategorie różnią
się od siebie nie tylko jakościowo)
• Takie zmienne mierzone są na wyższej niż
nominalna skali pomiarowej zwanej skalą
porządkową
 Wykształcenie
(podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe)
zmienna mierzona na
skali porządkowej
relacje między kategoriami:
równe lub różne oraz mniejsze lub większe

SKALA
NOMINALNA klasyfikacja
PORZĄDKOWA klasyfikacja porządkowanie
 Iloraz inteligencji
• 100 IQ, 79 IQ, 129 IQ – to trzy z wielu wartości tej
zmiennej (kategorii zmiennej)
• Każda osoba badana może zostać zaklasyfikowana
do jednej z tych kategorii
• O dwóch osobach, które są w jednej kategorii
możemy powiedzieć, że się od siebie nie różnią
(mają taki sam iloraz inteligencji)
• O dwóch osobach, które są w innych kategoriach
możemy powiedzieć, że się od siebie różnią (mają
inny iloraz inteligencji)
 Iloraz inteligencji
• O dwóch różnych osobach z kategorii „120 IQ”
i z kategorii „98 IQ” można też powiedzieć, że
ta pierwsza ma wyższy iloraz inteligencji niż
druga (albo, że jest od niej bardziej
inteligentna)
• Ale można też o nich powiedzieć, że jedna z
tych osób ma o 22 IQ więcej niż druga lub że
jedna z nich ma o 22 IQ mniej niż druga
 Iloraz inteligencji
• Nie mogę powiedzieć, że osoba z wykształceniem
średnim ma o „dwa wykształcenia” więcej niż
osoba z wykształceniem podstawowym – dlatego
jest to pomiar porządkowy
• Mogę powiedzieć, że iloraz inteligencji równy 120
jest o 5 IQ niższy od ilorazu inteligencji równego
115
• I to sprawia, że inteligencja mierzona jest na
wyższej skali pomiarowej niż wykształcenie
 Iloraz inteligencji
• Między kategoriami zmiennej „iloraz inteligencji”
pojawia się nowa relacja, której nie ma w
przypadku wcześniej opisywanych cech
• Są to mianowicie równe odległości między
kolejnymi kategoriami zmiennej, czyli jednostka
• Odległości między kolejnymi kategoriami
wykształcenia nie są równe – można te kategorie
uporządkować od najmniejszej do największej, ale
odległość między kategoriami „średnie” i
„zawodowe” jest zupełnie inna niż odległość
między kategoriami „średnie” i „wyższe”
 Iloraz inteligencji
• Pojawienie się równych odległości (równych
interwałów) między kategoriami zmiennej
powoduje, że taka zmienna mierzona jest na
wyższej skali pomiarowej niż porządkowa
• Do relacji „równe – różne od” oraz do relacji
„mniejsze – większe od” dołącza się „jednostka”
• Ta relacja pozwala na ocenę, o ile jednostek
wynik jednej osoby jest wyższy lub niższy niż
wynik drugiej
• Takie zmienne mierzone są na kolejnej skali
pomiarowej zwanej skalą interwałową
 Iloraz inteligencji
wyrażony w jednostkach IQ
zmienna mierzona na
skali interwałowej
relacje między kategoriami:
równe lub różne , mniejsze lub większe,
równe odległości

SKALA
NOMINALNA klasyfikacja
PORZĄDKOWA klasyfikacja porządkowanie
INTERWAŁOWA klasyfikacja porządkowanie jednostka
 Wiek
• Wiek to zmienna, która również może mieć wiele
wartości (kategorii). Gdy badamy dorosłych to
może być np. 20 lat, 60 lat czy 35 lat
• Każda osoba badana może zostać zaklasyfikowana
do jednej z tych kategorii
• O dwóch osobach, które są w jednej kategorii
możemy powiedzieć, że się od siebie nie różnią
(są w tym samym wieku)
• O dwóch osobach, które są w innych kategoriach
możemy powiedzieć, że się od siebie różnią (są w
różnym wieku)
 Wiek
• O dwóch różnych osobach z kategorii „20 lat” i z
kategorii „40 lat” można też powiedzieć, że ta
pierwsza jest młodsza niż druga
• Można też o nich powiedzieć, że jedna z tych
osób ma o 20 lat więcej niż druga (jest starsza o
20 lat) lub że jedna z nich ma o 20 lat mniej niż
druga (jest o 20 lat młodsza)
• Jeden rok życia to jednostka, która jest taka sama
na całej długości skali – są więc równe odległości
między kolejnymi kategoriami zmiennej
 Wiek
• Co więc takiego sprawia, że wiek jest mierzony
na wyższej skali pomiarowej niż iloraz
inteligencji (skala interwałowa)?
• Otóż zmienna wiek – w odróżnieniu od IQ – to
skala, która posiada zero bezwzględne
(absolutny początek)
• Zmienne posiadające absolutne zero
mierzone są na kolejnej (już ostatniej) skali
pomiarowej zwanej skalą ilorazową
 Wiek
• Co dla zmiennej oznacza fakt, że mamy do czynienia z
absolutnym zerem (skala ilorazowa) lub że skala
posiada zero czysto umowne (skala interwałowa)
• W praktyce oznacza to tyle, że:
• - jeżeli zero jest umowne, to możemy orzekać jedynie o
tym, że wynik jednej osoby jest wyższy lub niższy o
pewną liczbę jednostek od wyniku drugiej osoby
• - jeżeli zero jest absolutne, to dodatkowo możemy
powiedzieć, że wynik jednej osoby jest np. dwa razy
wyższy niż drugi, trzy razy niższy, itd. (możemy więc
orzekać o stosunku jednego wyniku do drugiego)
 Wiek
• Mogę więc powiedzieć, że 20-latek jest o 20
lat młodszy niż 40-latek, ale mogę też
powiedzieć, że 40-latek jest dwa razy starszy
od 20-latka
• Mogę powiedzieć, że osoba, która ma 140 IQ
ma o 70 IQ więcej od osoby z ilorazem
równym 70, ale nie mogę powiedzieć, że ta
pierwsza osoba jest dwa razy bardziej
inteligentna od drugiej
 Wiek
• Aby do końca zrozumieć tę różnicę przywołajmy
przykład skali temperatury Celsjusza
• Jeżeli jednego dnia rano mamy na dworze temperaturę
równą 2 stopnie, zaś drugiego dnia temperatura
powietrza wynosi 1 stopień, to nikt z nas nie powie, że
wczoraj było 2 razy cieplej niż dzisiaj (mimo, że
stosunek tych dwóch pomiarów to 2/1=2)
• Nikt z nas tak nie będzie utrzymywał, ponieważ w
istocie drugiego dnia temperatura obniżyła się o 1
stopień Celsjusza, ale wcale nie jest dwa razy chłodniej
 Wiek
• Skala Celsjusza jest skalą z zerem umownym – 0 stopni
w tej skali znajduje się w miejscu, w którym mamy do
czynienia z równowagą termiczną woda – lód (tak
zadecydował Celsjusz)
• Inna skala temperatury z umownym zerem to używana
do dziś w USA skala Fahrenheita – 0 stopni w tej skali to
punkt zamarzania słonej wody (0 stopni w tej skali to
32 stopnie Celsjusza)
• Skala temperatury z zerem absolutnym to skala Kelvina
– punkt zerowy to najniższa teoretycznie możliwa
temperatura – ustają wszelkie drgania cząsteczek (0
stopni w skali Kelvina to -273 stopnie w skali Celsjusza)
 Wiek
• Kończąc wątek skal do pomiaru temperatury warto
zauważyć, że:
• (a) 2 st C = 35,6 st F = 275 st K
• (b) 1 st C = 33,8 st F = 274 st K
• Dlatego stosunek tych dwóch pomiarów w zależności
od użytej skali za każdym razem będzie inny mimo, że
temperatura powietrza jest taka sama:
• (a) Celsjusz – 2/1=2
• (b) Fahrenheit – 35,6/33,8=1,05
• (c) Kelvin – 279/275=1,01
 Wiek
• Podsumowując, orzekanie o stosunkach
jednego wyniku do innego wyniku na tej
samej skali ma sens jedynie wtedy, gdy ta
skala posiada absolutny początek (tak jak np.
skala Kelvina)
• Przykłady innych zmiennych mierzonych na
skalach z absolutnym początkiem to wiek,
wzrost czy masa ciała.
 Wiek
wyrażony jako liczba lat
zmienna mierzona na
skali ilorazowej
relacje między kategoriami:
równe lub różne , mniejsze lub większe,
równe odległości , zero absolutne

SKALA
NOMINALNA klasyfikacja
PORZĄDKOWA klasyfikacja porządkowanie
INTERWAŁOWA klasyfikacja porządkowanie jednostka
ILORAZOWA klasyfikacja porządkowanie jednostka zero absolutne
• Uwaga:
• - zmienne zero – jedynkowe (inaczej zwane
dwuwartościowymi lub dychotomicznymi) zawsze
traktujemy jako nominalne
• - skale szacunkowe (np. bardzo nie lubię, nie
lubię, nie mam zdania, lubię, bardzo lubię) zawsze
traktujemy jako porządkowe – odległości między
poszczególnymi elementami skali nie są równe
• - skale standardowe (np. stenowa, tenowa, skala
ilorazów inteligencji) traktujemy jako interwałowe
(jest jednostka – 1 sten, 1 ten czy 1 IQ)
• Pakiet statystyczny SPSS nie odróżnia od siebie
dwóch ostatnich skal (interwałowej i ilorazowej)
• Obie te skale pomiarowe nazywa „skalą
ilościową”
• Przy stosowaniu technik statystycznych różnica
między skalą interwałową i ilorazową nie ma
znaczenia – będziemy stosowali te same techniki
bez względu na to, czy zmienna jest interwałowa,
czy ilorazowa (żadna z tych technik nie wymaga
porównywania par wyników i dlatego nie ma
znaczenia, czy mamy do czynienia z zerem
bezwzględnym na skali czy też nie)
 ZASADA KUMULATYWNOŚCI SKAL
POMIAROWYCH
poniższy schemat tę zasadę obrazuje:

SKALA
NOMINALNA klasyfikacja
PORZĄDKOWA klasyfikacja porządkowanie
INTERWAŁOWA klasyfikacja porządkowanie jednostka
ILORAZOWA klasyfikacja porządkowanie jednostka zero absolutne
 Zasada kumulatywności skal
pomiarowych
• Skale są ułożone od najniższej do najwyższej
(kumulując zawarte w nich relacje)
• Każda następna skala zawiera te same relacje,
które zawiera skala ją poprzedzająca
• Każda wyższa skala zawiera jedną nową relację w
stosunku do skali, która jest od niej niższa
• Skala pomiarowa (relacje między kategoriami)
wyznacza nam to, jakie matematyczne operacje
możemy wykorzystać, by analizować zmienne