Gabriela Matusiak

Harigata – zabawka erotyczna

dla kobiet w Japonii okresu Edo
(1603–1868)
Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wstęp
Za pierwszy udokumentowany przykład trójwymiarowego wizerunku fallicznego
uważa się kamienną rzeźbę wykonaną ze scalonych fragmentów piaskowca, datowaną
na ok. 28 tys. lat, znalezioną w jaskini Hohle Fels w Niemczech1. Trudno jednak jed-
noznacznie stwierdzić, czy rzeźba ta była przeznaczona do zaspokajania seksualnego.
Sztuczne członki służące jako zabawki erotyczne były znane w starożytności między
innymi w Grecji i na Bliskim Wschodzie. W Japonii pierwsze rzeźby falliczne poja-
wiły się w epokach jōmon (12 tys. lat p.n.e. – III w. p.n.e.). Były to tak zwane sekibō
– kamienne lub drewniane pałki prawdopodobnie o znaczeniu rytualnym. W okresie
yayoi (III w. p.n.e. – III w. n.e.) rzeźby falliczne zwane dōsojin, ustawiane między
innymi przy drogach prowadzących do wiosek, pełniły funkcje strażników przed
wtargnięciem złych sił oraz zapewniających dobrobyt, urodzaj i płodność w lokalnej
społeczności2. Dōsojin można spotkać w Japonii do dziś, podobnie jak lokalne kulty
płodności. Przez stulecia idea sztucznego fallusa jako zabawki erotycznej nie była
powszechnie znana w Japonii. Według Yūko Tanaki pierwsze tego typu akcesoria po-
jawiły się w stosunkowo wąskim środowisku dworskim w epoce Heian (794–1185 r.)
i prawdopodobnie pochodziły z Chin3. Rozpowszechniły się dużo później, przypusz-
czalnie przez kontakty dam dworu z żonami wielmoży i zamożnymi mieszkańcami
dużych aglomeracji miejskich.
W epoce Edo (1603–1868 r.) nastąpił gwałtowny rozkwit kultury mieszczań-
skiej, w tym także rzemiosła, sztuki i kultury odmiennej od wysublimowanego świata
skoncentrowanego na dworze cesarskim. Twórczość tamtego okresu charakteryzo-
wała prostota, łatwość w odbiorze dla potencjalnych, niekoniecznie wykształconych
odbiorców i frywolność. Odzwierciedleniem tych cech były tak zwane ukiyo-e – „ob-
razy ulotnego świata”, a dokładniej – obrazkowe publikacje wykonywane najczęściej
1
Por. J. Amos, Ancient phallus unearthed in cave [on-line:] http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/na-
ture/4713323.stm [02.06.2015].
2
Por.: G. Matusiak, Dōsojin. Kochankowie na straży przed złem, „Torii” 2014, nr 23, ss. 14–17.
3
Por. Y. Tanaka, Harigata to Edo onna, Tokyo 2013, s. 21.

69
Gabriela Matusiak

techniką drzeworytniczą, koncentrujące się na doczesności i przyjemności czerpa-

nej tu i teraz. Wśród nich istotną rolę odgrywały shunga, czyli obrazy o tematyce
erotycznej. Inspiracją dla artystów były przede wszystkim kurtyzany zamieszkujące
specjalne wydzielone dzielnice rozrywki. Dziś trudno jednoznacznie stwierdzić, czy
shunga ilustrowały rzeczywiste przyjemności i rozkosze, których można było zaznać
w tych miejscach, czy raczej wyidealizowane wizje artystów bądź obrazy tego, co od-
biorcy pragnęli widzieć i czego pożądali4. Biorąc pod uwagę mnogość materiałów
graficznych, pewne jest jednak, że – w porównaniu do wcześniejszych czasów – epoka
Edo charakteryzowała się wyjątkowym rozerotyzowaniem. Uważa się, że to właśnie
wtedy nastąpił rozkwit biznesu upowszechniającego zabawki erotyczne wśród kobiet.
W tym samym czasie publikowano również shunga, na których kobiety wykorzystują
tego typu akcesoria do zaspokojenia swoich potrzeb seksualnych. Francesco Morena
pisze, że jedna z ówcześnie największych sieci sklepów specjalizujących się w sprzeda-
ży zabawek erotycznych, Yotsumeya (założona w 1716 r.), zamawiała grafiki reklamu-
jące jej artykuły, a niektórzy „artyści i wydawcy spontanicznie umieszczali na swoich
publikacjach erotycznych aluzje do sprzedawanych produktów”5.
Niniejszy artykuł będzie koncentrował się na zagadnieniu tak zwanych harigata,
czyli zabawek erotycznych dla kobiet z okresu Edo. Na podstawie analizy wybranych
shunga ilustrujących sceny, w których używane są te akcesoria, a także opracowań
japońskich badaczy wyjaśnię, czym dokładnie były tego typu przedmioty i w jaki
sposób ich używano. Bazując na materiale ikonograficznym postaram się prześledzić
główne motywy wykorzystujące obecność harigata na obrazach shunga. Najważniej-
sze terminy japońskie zostaną opatrzone zapisem w znakach kanji.

Czym były harigata?

Harigata 張形 oznacza dosłownie „kształt” lub „formę” (kata 形), która „wypełnia”
(od jap. czasownika haru 張る – „wypełniać”). W kontekście zabawki erotycznej
dla kobiet to znaczenie jest bardzo jednoznaczne i dosłowne. Akcesorium to było
jednym z wielu rodzajów tak zwanych warai dōgu 笑道具, czyli „narzędzi śmiechu”.
Śmiech w ówczesnej Japonii często oznaczał nie tyle radość samą w sobie, co radość
czerpaną z seksu6. Warai dōgu odnosiło się nie tylko do sztucznych penisów, ale rów-
nież do innych zabawek erotycznych i akcesoriów nakładanych na członek w celu
zintensyfikowania doznań zarówno kobiety jak i mężczyzny, na przykład Dōkyo no
yoroi kabuto 道鏡鎧甲, himenaki-wa 秘め泣和7 czy rin-no-tama 琳の玉. Pierw-
sze z nich to rodzaj żebrowanego „uzbrojenia” (yoroi) wraz z „nakryciem” (kabuto)
4
Por. G. Matusiak, Shunga ukiyo-e jako przykład obrazów alternatywnego świata erotyki okresu Edo
(1603–1868) [w:] Światy alternatywne. Monografia naukowa, [red. M. Błaszkowska et al.], Kraków
2015, ss. 211–212.
5
F. Morena, Eros w kimonie. Świat niezwykłych rozkoszy, tłum. A. Cieśla, Warszawa 2011, s. 67, 70.
6
Analogicznie obrazy erotyczne i pornograficzne w okresie Edo nazywano m.in. warai-e – obrazy śmiechu.
7
Według zapisu zawartego w albumie Manpuku wagōjin (1821) autorstwa Katsushiki Hokusaia;
ostatni znak odnoszący się do „pierścienia” jest zapisany znakiem 和 (wa) oznaczającym harmonię,
zamiast 輪 (wa) oznaczającym pierścień lub obręcz.

70
 MASKA 31/2016

zakładane na członek i nazwane od imienia mnicha Dōkyo (zm. 772 r.), bliskiego po-
wiernika cesarzowej Kōken (718–770 r.), uważanego przez wielu mieszczan z Edo za
jej kochanka. Kabuto stanowiło również rodzaj zabezpieczenia przed zajściem w cią-
żę, aczkolwiek trudno określić jego skuteczność8. Himenaki-wa to rodzaj obręczy
również nakładanej na członek, tłumacząc dosłownie: „sekretny pierścień [sprawiają-
cy, że kobiety] płaczą [z rozkoszy]”9. Rin-no-tama to inaczej kulki waginalne. Intere-
sującym przykładem harigata było mejima tagaigata め島互形, zabawka w kształcie
dwóch złączonych sztucznych penisów do używania przez dwie kobiety jednocześnie.
Inną zabawką używaną przez kobiety (i nie tylko) było saotome harigata 早乙め針
方10 – sztuczny penis do przywiązywania wokół bioder lub innej części ciała w celu
pobudzenia partnerki seksualnej11. Przykłady wyżej wymienionych akcesoriów znaj-
dują się między innymi na ilustracjach z albumów Onna shimegawa kaeshibumi (ok.
1750 r.) autorstwa Tsukioki Setteia (1710–1787 r.), Manpuku wagōjin (1821 r.) au-
torstwa Katsushiki Hokusaia (1760–1849 r.), czy w serii czterech ilustracji Keichū
nyoetsu warai dōgu (ok. 1820 r.), których autorstwo przypisuje się Keisai Eisenowi
(1790–1848 r.), ukazujących warai dōgu posegregowane według pór roku i instrukcji
dotyczących częstotliwości ich stosowania w danym sezonie.
Harigata wykonywano najczęściej z drewna, bambusa czy metalu, ale zdarzały
się również lepszej jakości akcesoria z rogu, szylkretu, a nawet kości słoniowej. Nie-
kiedy sprzedawano je wraz z instrukcją w postaci shunga dokładnie ilustrującą lub
sugerującą sposób użytkowania12. Jednak rzeczywisty sposób wykorzystania zależał
tylko od fantazji użytkowników. Przykładowo wyżej wspomniana saotome harigata
prawdopodobnie miała służyć kobietom do poczucia namiastki seksu z mężczyzną
‒ jedna z partnerek odgrywała jego rolę, przywiązując sztuczny członek do bioder,
jak to zostało zilustrowane na obrazie z albumu Fumi no kiyogaki (1801 r.) autorstwa
Chōkyōsaia Eiri (publikował w latach ok. 1790–1801 r.). Jak pisze Yūko Tanaka,
tego typu relacja niekoniecznie była relacją homoseksualną, a raczej substytutem re-
lacji heteroseksualnej, która w danej chwili nie była możliwa do spełnienia przez
kobiety widoczne na obrazie13. Jednak harigata tego typu mogła być wykorzystana
w inny sposób, co ukazuje erotyczny obraz malarski (nikuhitsu shunga) pt. Ichinan
jūjo zu (1801–1818 r.) nieznanego artysty14. Przedstawia on seks grupowy, w któ-
rym bierze udział mężczyzna i dziesięć kurtyzan. Mężczyzna jest niemal niewidoczny
w plątaninie nagich kobiecych ciał, jednak można dostrzec jego twarz oraz nienatu-
ralnie umiejscowione ramię i nogę. Nieprawidłowe ułożenie ciała wydaje się mniej

8
Por. Y. Shirakura, Shunga kawarahan [w:] Shunga shoku moyō hyakutai, red. Y. Shirakura, Tōkyō-to
2008, s. 181.
9
Y. Tanaka, Sex toys [w:] Shunga. Sex and pleasure in Japanese art, red. T. Clark, C. A. Gerstle,
A. Ishigami, A. Yano, London 2013, ss. 315–316.
10
Zapis znakami kanji według Manpuku wagōjin (1821 r.) autorstwa Katsushiki Hokusaia.
11
Por. T. Tanaka, Sex toys…, s. 312.
12
Por. O. Shagan, Warau shunga, Tōkyō-to 2014, ss. 186–190.
13
Por. T. Tanaka, Sex toys…, s. 311.
14
Por. Y. Shirakura, Nikuhitsu Shunga, Tōkyō-to 2009, s. 140.

71
Gabriela Matusiak

istotne niż to, że do widocznego łokcia i kolana przywiązane są harigata, którymi

mężczyzna sprawia przyjemność wybranym kobietom. Innym przykładem nietypo-
wego użycia saotome harigata jest ilustracja Tsukioki Setteia Ketsudai enpon (1751–
1772 r.) przedstawiająca podwójną penetrację: analną – członkiem i waginalną – za
pomocą sztucznego penisa15.

Kto używał harigata?

Jak wspomniałam we wstępie, zabawki erotyczne rozpowszechniły się dopiero w epo-
ce Edo. Od początku XVIII wieku panowie feudalni (daimyō) byli zobowiązani wi-
zytować miasto Edo, będące centrum władzy szogunatu, na określony czas lub zo-
stawiać swoje rodziny w tamtejszych rezydencjach w ramach systemu sankin-kōtai16.
Uważa się, że to właśnie kobiety z rodzin wielmoży zaszczepiły ideę zabawek erotycz-
nych poza dworem cesarskim, zjawiając się z tego typu akcesoriami w rozkwitającym
środowisku miejskim17. Nietrudno się domyślić, że długa rozłąka z mężem, wymu-
szona między innymi przez obowiązki wynikające z systemu sankin-kōtai, skłaniała
kobiety do zaspokajania swoich potrzeb seksualnych w inny sposób.
Wstęp albumu Toko no okimono (1681–1684 r.) autorstwa Hishikawy Moro-
nobu (zm. 1694 r.) przedstawia historię żony lorda o imieniu Sakuzō, który z nie-
wyjaśnionych powodów musiał udać się podróż. Przed wyjazdem mąż obdarował
ukochaną wyrzeźbionym przez siebie drewnianym penisem, który miał jej umilić
rozłąkę. Historia ta wydaje się potwierdzeniem powyższej tezy. W albumie zawarte są
inne ilustracje z motywem harigata. Pierwsza przedstawia damy nabywające zabawki
erotyczne od wędrownego handlarza. Zabawnym punktem tej sceny jest moment,
w którym jedna z dam wyraża wątpliwości, czy rozmiar wybranego akcesorium nie
jest dla niej zbyt mały18. Na czwartej ilustracji z tego samego albumu widać służące
i służących, których pokoje oddzielone są papierową ścianką shōji. Mimo pozornej
przeszkody, zarówno kobiety jak i mężczyźni na obrazie zaznają przyjemności. Jedna
ze służących masturbuje się za pomocą harigata, druga – ręki. Trzecia z kobiet wydaje
się przekraczać granicę między domeną kobiecą i męską przez fakt, że jako jedyna
dotyka prawdziwego fallusa widocznego przez dziurę w ściance. Kolejna ilustracja
z tego albumu ukazuje damy dworu, które z powodu zakazu bezpośrednich kon-
taktów z mężczyznami, zaspokajają swoje pragnienia seksualne za pomocą sztucz-
nych członków19. Dziewiąta ilustracja przedstawia damy dworu zabawiające się ze
służkami z użyciem zabawek erotycznych. Na jedenastej ilustracji jedna z kobiet
obejmuje ogromnej wielkości harigata, rozważając możliwość jej użycia20. Wszystkie
15
Por. O. Shagan, op. cit., s. 189.
16
Sankin-kōtai – system, według którego panowie feudalni byli zobowiązani spędzić co drugi rok
w Edo w służbie szoguna, a co drugi w swoich włościach.
17
Por. Y. Tanaka, Harigata…, s. 60.
18
Por. Y. Tanaka, Sex toys…, s. 308.
19
Por. eadem, Harigata…, ss. 38–40.
20
Por. ibidem, ss. 49–50.

72
 MASKA 31/2016

przykłady są raczej humorystycznymi wizjami artysty na temat zabawek erotycznych

i ich potencjalnych użytkowniczek niż ilustracjami obrazującymi rzeczywistość. Były
inspirowane wyobrażeniami mieszczan (a także artystów ukiyo-e) o kobietach z klas
wyższych jako użytkowniczkach zabawek erotycznych. Neokonfucjanizm, szczegól-
nie rozpowszechniony w epoce Edo, narzucał kobietom z tak zwanych dobrych do-
mów wstrzemięźliwość w okazywaniu uczuć oraz pragnień seksualnych i piętnował
kobiety frywolne. Dobrze ułożona kobieta miała być skromna i posłuszna mężowi
oraz jego rodzinie21. Być może fakt, iż mieszczenie mieli utrudniony kontakt z elitą,
a jednocześnie snuli wyobrażenia o jej życiu włącznie z najbardziej kontrowersyjnymi
szczegółami niczym współcześni ludzie o życiu prywatnym celebrytów, powodował
powstawanie obrazów ilustrujących samotne damy z rezydencji wielmożów, używają-
ce zabawek erotycznych. Kontrowersyjność podkreślało swego rodzaju tabu nałożone
przez neokonfucjanizm na spontaniczność kobiet w uczuciach i życiu erotycznym.
W połowie XVIII wieku motyw erotycznej parodii Onna Daigaku22 znalazł się
w serii publikacji erotycznych wyśmiewających niektóre przepisy lub przekształcają-
cych je w erotyczne i dość rubaszne wersje. Na uwagę zasługuje ilustracja z albumu
Onna shimegawa oeshi-bumi (ok. 1768 r.), parodia publikacji dla kobiet dotyczącej
dobrych manier i etykiety według szkoły Ogasawara Onna imagawa oshie-bumi (1768
r.), w której wskazówki dotyczące poprawnego i eleganckiego składania papieru noshi
zostają zamienione na galerię sztucznych członków23. Nawiązując do edukacji, Kitao
Sekkōsai (tworzył w latach 1745–1780) wykorzystał ten motyw w albumie Hyakunin
isshu shikishibako, przedstawiając scenę wykładu-lekcji dla kobiet prowadzonej również
przez kobietę o harigata, a dokładniej o rin-no-tama (w nietypowym zapisie 鳴琳)24.
Jednak istnieje też inna droga rozpowszechnienia zabawek erotycznych dla ko-
biet. Zanim te akcesoria trafiły pod strzechy domów mieszczańskich z Edo, znane
były już w rejonie Kamigata (Kioto, Osaka), zwłaszcza w istniejących tam dzielnicach
rozrywki. Potwierdza to ówczesna twórczość drzeworytnicza, na przykład ilustracja
z albumu Genji on-iro asobi (1681 r.) Yoshidy Hanbei przedstawiająca prostytutkę
z Osaki zabawiającą się harigata, czy ilustracje z różnych albumów autorstwa Nishi-
kawy Sukenobu (1671–1750 r.), ukazującego motywy masturbacji kobiet z pomocą
harigata czy mężczyzn zaspokających dwie kobiety naraz, w tym jedną za pomocą
sztucznego członka25. Można przypuszczać, że dzielnice rozrywki były obszarami naj-
częstszego użytkowania warai dōgu, a artyści chętnie ilustrowali kurtyzany z erotycz-
nymi zabawkami na shunga.

21
Excerpts from The Great Learning for Women (Onna Daigaku) by Kaibara Ekken [on-line:] http://
afe.easia.columbia.edu/ps/japan/ekken_greaterlearning.pdf [06.06.2016].
22
Onna Daigaku – Wielka nauka dla kobiet autorstwa Kaibara Ekkena (1630–1714 r.); publikacja za-
wierająca wskazówki i instrukcje, jaka powinna być idealna kobieta według nauk neokonfucjańskich.
23
Por. C. A. Gerstle, Shunga and Parody [w:] Shunga. Sex and pleasure in Japanese art, red. T. Clark,
C. A. Gerstle, A. Ishigami, A. Yano, London 2013, ss. 326–330.
24
Por. Y. Tanaka, Harigata…, s. 19.
25
Por. ibidem, ss. 63–87.

73
Gabriela Matusiak

Motywy
Motyw masturbacji kobiet, poza wyżej wymienionymi Hishikawą Moronobu, Nishi-
kawą Sukenobu, Tsukioka Setteiem czy Yoshodą Hanbeiem, na swoich drzeworytach
podejmowali między innymi Keisai Eisen w albumie Makura bunko (1822–1832 r.),
Takehara Shunchōsai (daty urodzin i śmierci nieznane) w albumie Makura dōjinuki
sashi manben tamaguki (1782 r.), Katsukawa Shunchō (1726–1798 r.) w albumie
Ehon aratama tsubaki (1788 r.), Kikukawa Hidenobu (daty urodzin i śmierci niezna-
ne) w albumie Furyū sandai makura (1765 r.) czy Utagawa Sadashige (daty urodzin
i śmierci nieznane) na ilustracji w albumie Kon kurabe tama no ase (1825 r.?) I to
właśnie ostatnia z wymienionych ilustracji jest szczególnie interesująca, gdyż kobieta
podczas masturbacji patrzy na portret aktora kabuki. Tym samym harigata w zesta-
wie z podobizną idola stają się substytutem intymnego spotkania z rzeczywistą osobą,
namiastką niemożliwej do urzeczywistnienia relacji. Motyw masturbacji wykorzystu-
je Ishikawa Toyonobu (1711–1785 r.) na ilustracji z trzeciego tomu albumu Iroasobi
(1751–1763 r.) łącząc go z motywem podglądania przez masturbującą się kobietę
pary uprawiającej seks za parawanem26. Podobna scena pojawia się na drzeworycie
w trzecim tomie albumu Ehon haru no akebono (1772 r.) autorstwa Kitao Shige-
masy (1739–1820 r.). Dwie kobiety, oddzielone od łoża nowożeńców parawanem,
trzymają w rękach harigata. Mimo że ilustracja nie ukazuje aktu seksualnego czy
masturbacji wprost, wyobraźnia odbiorcy może podpowiedzieć ciąg dalszy tej sceny.
Sugestywnym obrazem jest grafika autorstwa Utagawy Toyokuniego (1769–1825 r.)
z albumu Ōyogari no koe (1822), na którym znajduje się kobieta czytająca publikację
shunga27. Choć obraz nie ukazuje bezpośredniej sceny seksu czy masturbacji, zawar-
tość pudełka pod stolikiem, na którym opiera się kobieta, wypełnionego zabawkami
erotycznymi, ledwo widoczny zarys sceny erotycznej w jej książce, rozchylone poły
kimona, spod których widać bieliznę oraz rozmarzony wyraz jej twarzy – jedno-
znacznie wskazują na erotyczny charakter ilustracji. Ewentualna kontynuacja tej sce-
ny zależy tylko od wyobraźni czytelnika.
Równie popularnym motywem było przedstawianie stosunków seksualnych ko-
biet, przy czym, jak wspomniałam, te relacje substytuowały relacje z mężczyznami
i raczej nie miały charakteru związków homoseksualnych. Ówczesna twórczość była
zdominowana przez męski punkt widzenia. Kobiety na grafikach shunga, niezależ-
nie od tego, czy były pokornymi żonami, delikatnymi damami, czy uległymi (choć
nie zawsze) kochankami z dzielnic rozrywki, stanowiły grupę podległą mężczyznom
i spełniającą ich fantazje erotyczne, same niekoniecznie doznając pełnej satysfakcji28.
Natomiast jeśli chodzi o relacje homoseksualne, to o ile związki męsko-męskie (zwa-
ne nanshoku) w epoce Edo były dość powszechne, o tyle relacje między kobietami

26
Por. M. Hayakawa, Shunga. Otona no tanoshimi shiriizu, Tōkyō-to 2014, s. 210.
27
Por. Shunga. Edo no eshi yonjūhachi-nin, red. Y. Shirakura, Tōkyō-to 2006, s. 162.
28
Por. Y. Tanaka, Harigata…, s. 15.

74
 MASKA 31/2016

nie posiadały nawet swojej nazwy29. Tym bardziej niewątpliwie stanowiły intrygu-
jącą ciekawostkę dla ówczesnych odbiorców twórczości shunga. Warto zauważyć, iż
harigata na obrazach ukazujących stosunki seksualne kobiet jest swoistym zacho-
waniem pierwiastka męskiego, porównywalnym do zachowania równowagi między
pierwiastkami yin i yang. Mimo że na obrazach brakuje mężczyzn, kobiety doznają
spełnienia tylko dzięki zastępującym ich zabawkom erotycznym, zachowując zasadę
męskiego punktu widzenia. Przykładami drzeworytów tego typu są między inny-
mi ilustracje z albumów: Tsutsui tsutsukyō waranbe (1750 r.) Okumury Masanobu
(1686–1764 r.), Kinoe no komatsu (1814 r.) i Tsumagasane (1818 r.) autorstwa Kat-
sushiki Hokusaia, Konrei hijibukuro (ok. 1771 r.) Tsukioki Setteia, wspomnianych
wcześniej Makura dōjinuki sashi manben tamaguki Takehary Shunchōsaia, Fumi no
kiyogaki Chōkyōsai Eiri czy Toko no okimono Hishikawy Moronobu.
Trzecim motywem harigata na shunga były ilustracje par, mężczyzny i kobiety,
lub grup składających się z mężczyzny i co najmniej dwu kobiet. Ilustracje tego typu
najczęściej ilustrowały sceny z dzielnic rozrywki z udziałem kurtyzan. Przedstawiały
wyidealizowane sceny, w których mężczyźni chwalili się niezwykłą wytrzymałością
i umiejętnościami zaspokajania jednej lub wielu partnerek naraz, pomagając sobie
dodatkowymi akcesoriami w kształcie penisów, zaś kobiety z niekwestionowaną ule-
głością poddawały się rozochoconym partnerom. Tego typu sceny ilustrowali: Hi-
shikawa Moronobu, Nishikawa Sukenobu (obaj we wcześniej wspomnianych albu-
mach), Tsukioka Settei (album Ketsudai enpon, 1751–1772 r.), czy Kitao Shigemasa
(Yūshoku imosegusa, 1778 r.).

Wnioski
W połowie XIX wieku, kiedy w Europie pojawiły się pierwsze akcesoria erotyczne
w zawoalowany sposób tłumaczące leczenie symptomów tak zwanej histerii u ko-
biet30, w Japonii, mimo statusu kobiety o wiele niższego niż mężczyzny, kobiety
bez przeszkód egzekwowały swoje prawo do czerpania erotycznej przyjemności. Jeśli
nie mogły jej zaznać dzięki mężowi czy kochankowi, same były w stanie się o nią
postarać, nabywając odpowiednie akcesoria. Patrząc na źródła ikonograficzne, moż-
na wywnioskować, że użytkowniczki harigata mogło dzielić wszystko, ze statusem
społecznym na czele (na ilustracjach pojawiają się zarówno damy, żony wielmożów,
jak i służące oraz kurtyzany różnych rang), ale nie prawo do samodzielnego zaspo-
kojenia seksualnego. Dziś trudno jednoznacznie stwierdzić, na jaką skalę harigata
były popularne w epoce Edo i czy rzeczywiście stosowano je dokładnie tak, jak to
zostało zilustrowane przez artystów shunga. Niewykluczone, że drzeworyty pornogra-
ficzne z motywem zabawek erotycznych były swego rodzaju reklamą producentów
i sprzedawców tego typu akcesoriów sugerującą, w jaki sposób można wykorzystać
29
Por. T. Screech, Erotyczne obrazy japońskie 1700–1868. Przestrzeń przepływającego świata, tłum.
B. Romanowicz, W. Laskowska, J. Wolska-Lenarczyk, Kraków 2006, s. 74.
30
Female Hysteria during Victorian Era. Its Symptoms, Diagnosis & Treatment/Cures [on-line:]
http://www.victorian-era.org/female-hysteria-during-victorian-era.html [17.06.2016].

75
Gabriela Matusiak

dany produkt w celu osiągnięcia rozkoszy. Jednak inwencja twórcza nie brała się
znikąd. Drzeworyty i malowidła erotyczne ukazywały sceny, które odbiorcy z pew-
nością pragnęli zobaczyć, jeśli nie na papierze, to we własnej alkowie, nawet jeśli nie
zawsze było to możliwe (a może było?). Kurtyzany na ukiyo-e z motywem harigata
stawały się jeszcze bardziej frywolne i podniecające, a żony wielmożów i nobliwe
damy przestawały być nudnymi paniami domu, wręcz przeciwnie, stawały się po-
ciągające i namiętne, przecząc tym samym stereotypowi narzuconemu przez nauki
neokonfucjańskie. Natomiast mężczyźni dzięki dodatkowym akcesoriom przeista-
czali się w superkochanków potrafiących doprowadzić swoją partnerkę do ekstazy.
Brak skrępowania w demonstrowaniu masturbacji i aktów seksualnych z użyciem
dodatkowych akcesoriów intensyfikujących doznania kochanków sugeruje także, iż
tego typu zabawki nie były wiązane z dewiacją.

Bibliografia:
Excerpts from The Great Learning for Women (Onna Daigaku) by Kaibara Ekken
[on-line:] http://afe.easia.columbia.edu/ps/japan/ekken_greaterlearning.pdf
[06.06.2016].
Female Hysteria during Victorian Era. Its Symptoms, Diagnosis & Treatment/Cures
[on-line:] http://www.victorian-era.org/female-hysteria-during-victorian-era.html
[17.06.2016].
Amos J., Ancient phallus unearthed in cave [on-line:] http://news.bbc.co.uk/2/hi/sci-
ence/nature/4713323.stm [02.06.2015].
Fukuda K., Gasei Hokusai Shunga, Tokyo 2009.
Gerstle C. A., Shunga and Parody [w:] Shunga. Sex and pleasure in Japanese art,
red. T. Clark, C. A. Gerstle, A. Ishigami, A. Yano, London 2013.
Hayakawa M., Shunga. Otona no tanoshimi shiriizu, Tōkyō-to 2014.
Matusiak G., Dōsojin. Kochankowie na straży przed złem, „Torii” 2014, nr 23.
Matusiak G., Shunga ukiyo-e jako przykład obrazów alternatywnego świata ero-
tyki okresu Edo (1603–1868) [w:] Światy alternatywne. Monografia naukowa,
red. M. Błaszkowska et al., Kraków 2015.
Morena F., Eros w kimonie. Świat niezwykłych rozkoszy, tłum. A. Cieśla, Warszawa 2011.
Screech T., Erotyczne obrazy japońskie 1700–1868. Przestrzeń przepływającego świata,
tłum. B. Romanowicz, W. Laskowska, J. Wolska-Lenarczyk, Kraków 2006.
Shagan O., Warau shunga, Tōkyō-to 2014.
Shirakura Y., Nikuhitsu Shunga, Tōkyō-to2009.
Shunga. Edo no eshi yonjūhachi-nin, red. Y. Shirakura, Tōkyō-to 2006.
Shunga shoku moyō hyakutai, red. Y. Shirakura, Tōkyō-to 2008.
Tanaka Y., Harigata to Edo onna, Tokyo 2013.

76
 MASKA 31/2016

Tanaka Y., Sex toys [w:] Shunga. Sex and pleasure in Japanese art, red. T. Clark,
C. A. Gerstle, A. Ishigami, A. Yano, London 2013.
Ukiyo K., Shunga Nyūmon, Tokyo 2015.

Summary
Harigata – erotic toy for women in Edo period Japan

In the article I will examine the topic of harigata i.e., Japanese sex toys for women
from the Edo Period (1603–1868). The analysis of Japanese woodblock prints de-
picting scenes including such accessories and the results of Japanese researchers’
studies help me explain what exactly harigata was and how it was used. Basing on
shunga images I will try to underline and describe the main motives of harigata in
such graphics.