T.C.

BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

Ailede ocuk Eitimi

Yayna Hazrlayan :

rfan AYBOYLU

ANKARA 2004

YAYIN KURULU BAKAN Prof. Dr. Suna BAYKAN

YELER Ahmet KOT Dr. Erol GKA Dr. Ahmet ERDEM

BLMSEL DANIMA KURULU Prof. Dr. Alev ARIK Prof. Dr. Kemal AKMAKLI Prof. Dr. Ayla OKTAY Do. Dr. Vedat BLGN Dr. Blen ZLFKAR

EDTR Ahmet KOT

T.C. BABAKANLIK ALE VE SOSYAL ARATIRMALAR GENEL MDRL Genel Yayn No. : 124 Seri ISBN Dizgi-Bask : Bilim : 975-3676-4 : Babakanlk Basmevi - ANKARA

SUNU
Sorunlarn am, mutlu ve mreffeh bir Trkiye adna verdiimiz mcadelenin temel talarndan biri hkmetimizin stnde srarla durduu sosyal politikalardr. Sosyal politikalarn merkezi durumundaki kurum phesiz ailedir. Aile kurumuna yklenen bu misyonun pek ok hakl sebebi vardr. Modern medeniyetin ncs durumundaki toplumlar ancak byk kten sonra aile kurumunun nemini fark etmi ve bu ynde kurumsal dzenlemelere gitmilerdir. Modernleme ile ba gsteren toplumsal sorunlar nce aile kurumunu zayflatm ardndan ar toplumsal sorunlara yol amtr. Gelimi toplumlarda son elli ylda verilen youn mcadelenin k noktas aile btnln korumak ve bireyi her adan destekleyecek aile atsn glendirmektir. Ailenin toplumsal hayatn temeli olduu gerei Anayasamzda ifade edilirken, devletin bu yndeki koruyucu hizmetlerle ilgili ykmll de hatrlatlmtr. Hzla byyen ar sorunlar karsnda etkin bir mcadelenin yrtlmesi ancak konuyla ilgili kurumlarn verimli almas ile mmkndr. Bu ynde attmz nemli admlardan biri de Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrlnn kurulmasdr. Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrlnn temel ilevlerinden biri aile eitimindeki boluklar dolduracak yntem ve teknikler gelitirmektir. rgn eitim srecinde kazanlmas byk lde mmkn olmayan ancak salkl nesiller iin hayati nemi olan temel bilgileri yaygn bir ekilde paylamak ve hayata geirmek zorundayz. Aile eitimindeki derin boluun pek ok sebebi vardr. Sebebi ne olursa olsun, bilgi toplumuna doru hzl admlarla ilerleyen Trkiye bu boluu mutlaka doldurmak zorundadr. zellikle ocuk eitimindeki eksik ve yanl uygulamalarn yetimekte olan nesiller iin nemli bir engel olduunu grmezlikten gelemeyiz. Salkl nesiller yetitirebilmek iin verdiimiz mcadele ancak anne-babalarn gayreti ile amacna ulaacaktr. Elinizdeki bu yayn, bilginin ve dolaysyla eitimin hayati nemini de ortaya koymaktadr. Bilgi ve deneyimle hayatn ne denli kolaylatn en iyi anne babalar bilmek zorundadr. Salkl bir aile ve salkl nesiller iin atlan bu kk admlarn sre iinde gl hamlelere dnmesini temenni ediyorum. Bu yaynlar okuyarak ve buradaki bilgileri en azndan aile iinde paylaarak yalnz kendimizin ve ocuklarmzn salna deil ayn zamanda Trkiyenin salna da destek verdiimizi unutmayalm. Mutlu ve huzurlu gnler temennisiyle.

Gldal AKT
Devlet Bakan

III

NSZ
Aile insanlk tarihi boyunca varolan ve deimeler karsnda srekliliini her zaman koruyan bir kurumdur. Bugne kadar kurulmu btn medeniyetlerde, btn hukuk sistemlerinde ve dinlerde birlik ve btnl salamaya ynelik dzenlemelerin esas objesi aile olmutur. Btn toplumlarda kltr tayan ve temsil eden en esasl kurum yine ailedir. Gnmzde ekonomik ve sosyal alanda kaydedilen gelime ve deiimin beraberinde getirdii olumsuzluklara ramen sosyal yapmzn salam kalmasnn temelinde aile kurumu vardr. Bundan dolay aile kurumunu yeni artlarn ve hzl deimelerin ykc etkisinden korumak sosyal bir zarurettir. Yaadmz dnemde, ailenin toplumsal ve teknolojik evresi ok karmak bir hal alm, ekonomik ve kltrel sorunlar artmtr. lkemizde kyden ehire g ile yaanan hazl kentleme srecinde ortaya kan toplumsal deiim, beraberinde yeni sorunlar ve bunlara bal ihtiya skalalarn da getirmitir. Bu ihtiyalardan biri de eitim ihtiyacdr. rgn eitimin yan sra, yaygn eitim programlar ile yetikin nfusun deien artlar erevesinde srekli bilgilendirilmesi gerekmektedir. Salk ve fonksiyonel bir aile, hem toplumun bekasnn, hem de bireyin geliiminin sigortasdr. Bu itibarla Genel Mdrlmz, ailelerimizin ocuklarn yetitirirken ihtiya duyacaklar temel bilgileri ieren ve daha nce yaynlanan "Bizim Dnyamz" isimli eitim serisi iinde yer alan 10 adet kitap yeniden gzden geirerek, daha geni kitlelere ulaabilmesi amacyla tek kitap halinde ailelerimizin istifadesine sunmaktadr. Kitabn ocuk eitimi konusunda ailelerimize yardmc olacana inanyor ve kitabn hazrlanmasnda katks bulunanlara teekkr ediyorum.

Nesrin AFAR ELK

Genel Mdr V.

NDEKLER
^ 0-1 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi zgr DEMREL ^ 1-3 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi engl GEN ^ 3-6 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi Glseren TR ^ 6-12 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi ........................................................................ zgr DEMREL ^ Ergenlik Dnemi .......................................................................................................................... 103 Do. Dr. Adnan KULAKSIZOLU ^ ocuk Nasl Eitilir ?
................................................................................................................ .......................................................................... ..........................................................................

..........................................................................

25

51

79

135

Do. Dr. Ali Osman ZCAN ^ ocuk ve evre ............................................................................................................................ 169 Dr. Erol GKA ^ ocuk ve Oyun
............................................................................................................................

199

Prof. Dr. Ayla OLCAY ^ ocuk ve Oyun

............................................................................................................................

233

Dr. Esra MEROLU ^ Sorunlu ocuklar

........................................................................................................................

261

Prof. Dr. Kemal AKMAKLI

VII

GR
ocuk sahibi olmak ve onu yetitirmek zevkli, ancak zevkli olduu kadar da g bir uratr. Karlalan glklerin kayna ou zaman bilgisizlik tecrbesizlik ve aresizliktir. Her yeni doan ocuk, hayatta kalmay baarabilirse, byr ve geliir. nemli olan onun salkl ve arzulanan niteliklere sahip olarak yetimesidir. Pek oumuz ocuklarmz kendi byklerimizden grdmz ve rendiimiz biimde yetitiririz. Elbette ki, byklerimizin tecrbelerinden yararlanmak ok nemlidir; ancak ocuumuzun, byklerimizin yaam tecrbelerini edindiklerinden ok farkl bir dnyada yaayacan ve bu yaama hazrlanmas gerektiini de unutmamalyz. Unutmayn ki, ocua ne verirseniz, sonuta onu alrsnz. Bunun iin de her eyin taze bir filiz niteliinde olduu bebeklik dnemi son derece nem tamaktadr.

IX

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

0-1 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi

l zgr DEMRAL

Bir Bebek Geliyor

Aileye yeni bir bireyin katlmas son derece heyecan verici ve sevindirici bir olaydr. Anne ve baba kadar kardeler ve yakn akrabalar da bebein heyecann tarlar. Bu heyecanla birlikte bir yandan hazrlklar devam etmektedir. Evin artlar yeni doacak bebee gre hazrlanr. En aydnlk ve en fazla gne alan oda bebein odas olarak seilmelidir. Ayrca mevsim koullarna gre oda ssnn nasl ayarlanaca da gz nnde tutulmaldr. Bebein gereksiz yere terlemesi de en az mesi kadar sakncaldr. Bebein srekli olarak dier aile bireyleri ile ayn ortamda bulunmamasna dikkat edilmelidir. Radyo veya televizyonun grlts ile sigara dumannn bebek iin sakncal olduu unutulmamaldr. Hatta annenin doumdan nce de sigara ve dumanndan saknmas gerekir. Sigarann annenin sal zerindeki etkileri saylmayacak kadar oktur. Kald ki, yeni gelimekte olan insan yavrusu sigarann zararlarna kar tamamen aresizdir. Annenin kanndaki enzimler, henz bebekte olumadndan gelimekte olan bebek kendini savunamaz. Bu yzden annenin ocuunu dnmeden hamilelikte sigara imesi en azndan byk bir acmaszlktr ve annelik duygular ile badamaz. lkemizde yaygn olmamakta birlikte alkol de hamilelikte mutlaka kanlmas gereken zararllar arasndadr ve ocuk iin ok tehlikelidir. Evin dzenlemesi yaplrken sadece bebein ilk doduu gnler deil, daha sonraki gnleri de dnmek zorunludur. Bebeiniz bir sre sonra yatmay brakp hareketlenmeye balyacaktr. ocuun yaayaca oda bymesi iin elverili nitelikler tamaldr. Yerin hal kapl olmas, gerektiinde yaln ayak dolaabilmesi asndan nemlidir. Yaadmz evreyi ocua gre dzenlemeyecek olursak, bir ok kazaya zemin hazrlam oluruz. Bebek merakldr; eline ald her eyi azna gtrr ve yutabilir; ya da elindeki iletken bir cismi prize sokabilir. Bu yzden bebek iin zararl olabilecek nesneleri ortadan kaldrmak en iyi zm yoludur. Ayrca kartrmaya, daha dorusu yeni mekanlar kefetmeye pek merakldr. Dolaplar kartrmak, iindekileri boaltmak onun iin ok elenceli bir ura olabilir.

ALEDE OCUK ETM

Dnyaya lk Adm
Doum gebeliin sonucunda meydana gelen son derece doal bir olaydr. Ancak hem anne, hem de ocuk iin byk riskler tar. Anne doum sanclar ekerken, bebek de son dokuz ay boyunca bulunduu ortam terk etmeye hazrlanmaktadr. Bebein anne karnndaki alt ortamdan bambaka bir dnyaya uyum salamas uzun bir dnemi gerektirir. Bu uyumun en rahat biimde gereklemesini salamak anne ve baba ile dier byklere dmektedir. En nemli arac ise sevgidir. ocuk alayarak doar. Aslnda bu alamann nedeni cannn yanmas deil, akcierlerinin hava ile dolma ihtiyacdr. Anne karnnda akcierleri almad iin bu organlarda hava yoktur. Dolays ile ilk nefes aynen soukken altrlan bir motor gibi organlar zorlar.

unda ise hemen emme hareketi yapar. Bebeiniz doduu andan itibaren kiilik sahibidir. Kimi bebek st emerken aceleci davranrken, kimisi anneyi skacak lde yavatr. Kimisi annenin yanna gelmesini beklerken, kimisi adeta anneye hkmedercesine onu yanna arr. Siz de zaman ierisinde byttnz ocuklarnzn aralarndaki farklar grebilirsiniz. nemli olan bu farklar kavrayp anlayl davranma olgunluunu gsterebilmenizdir. Gbein dme sresi, bebekten bebee farkllk gsterir. Bu sre ile yirmi gn arasnda deiir. Ge ya da erken dmesi deil, gbekte kzarma, iltihaplanma veya ilik olmamas nemlidir.

Yeni Doan Bebeinizi Tanyor musunuz?

oumuz yeni doan bebei yetikin insann kk bir modeli olarak grme eilimini tarz. Oysa bebek kendine zg bir dnyann zelliklerini tamaktadr. Bu zellikleri bilmek bebein bakmn ve eitimini kolaylatracaktr. Yeni doan salkl bir bebein ba vcudunun te biri kadardr. Boynu ksa, gz kapaklar i, burnu basktr. Bata 8 adet bngldak mevcuttur; salar seyrektir. Kollar ve bacaklar vcuda oranla olduka uzundur. Deri ince, narin ve pembe renktedir. Yeni doan bebein avucuna parmakla dokunulduunda elini kapatr, azna dokunuldu4

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

BEBENZ BYYOR
Bebeklik dnemi, ocuklarn en hzl byyp gelitikleri dnemdir. Bebein gsterdii geliim hakknda ne kadar fazla bilgi sahibi olursak, ihtiyalarn o kadar kolay anlayabiliriz. Zaten eitim, ocua zorla baz davran kalplarn benimsetmek deil, onun kendiliinden doruyu seebilecei ereveyi kurmaktr. Bebei, geliimi esnasnda kiiliine sayg duyulmas gereken bir aile bireyi olarak kabul etmek, eitimin temel tadr. ocuun geliimi bir btndr. rnein bedensel sakatl olan bir ocuun sosyal geliiminde de bir akm aksaklklar kacaktr. ocuun geliimi belirli basamaklar izler. Ancak bu basamaklarn sras ocuun iinde bulunduu koullara ve doutan gelen zelliklerine gre farkllklar arzeder. Bebein baz hareketleri yann tesinde olduu kadar baz davranlar da akranlarnn gerisinde kalabilir. Bu durumda endieye gerek yoktur. Ancak geliim ok bariz biimde aksyorsa, rnein 10 aylk bebek hl oturamyorsa, doktora gitmek gerekebilir.

2 aylk

Desteklendii zaman ban dik tutar. Yzkoyun yatrldnda ban havaya kaldrr. Srt st yatarken ellerinden tutularak kaldrldnda ba arkaya devrilir. Sert bir zemine yzkoyun yatrldnda ban ve gsn kaldrr. Koltuk altlarndan desteklendiinde adm atar. Nesnelere uzanr, ama yakalayamaz. Eline verilen nesneleri tutsa bile bir sre sonra drr. Arl 6 kiloya, boyu da 60 santime yaklamtr. Srtst yatarken ban kaldrp dnebilmektedir. Destek verildiinde oturmaya abalar. Grd eylere uzanr ve onlar bir sre elinde tutabilir. Eline ald nesneleri sallar. Ban tam anlam ile dik tutar. Kucaa oturur. Kendini ne ve arkaya ittirir (kayk oyunu). Nesneleri avucu ile yakalar ve bunlar azna gtrr. Ellerinin destei ile oturur. Sallanan bir nesneyi yakalar. Eline al5

3 aylk

4 aylk

BEBEN NORMAL GELM ZELLKLER

1 aylk 4-4.5 kilo arlnda ve 50 santim uzunluundadr. Ban ara sra dik tutabilir. Yzkoyun yatrldnda enesini kaldrr. Arka st yatarken kollarn sratle hareket ettirir. Doutan itibaren ban dndrebilmelidir. Saa sola hareket eder. 5 aylk

6 aylk

ALEDE OCUK ETM

d bir nesneyi dier eline aktarabilir. Ayakta tutulduunda yere kuvvetle basar. 7 aylk Dileri kmaya balar. Bngldak klr. Desteksiz oturabilir. Yz st yatarken srt st dnebilir. Ayan azna gtrebilir. Yerde srnmeye ve emeklemeye balar. Yardmla ayakta durur. Emekler. Nesneleri ba parman da kullanarak yakalar. ki eli ile farkl iki nesneyi kavrayabilir. Bu nesneleri birbirine vurabilir. Etrafndaki her ey onun iin ilgi odadr. ki ya da dii vardr. Bir yere tutunarak ayakta durabilir. Kendinden istenen cismi uzatr. St iesini iki eli ile tutarak azna gtrr. nndeki kaba doldurulan suyu, kab ters evirerek boaltr. Kolayca oturabildii gibi tutunarak ayaa kalkabilmektedir. aret parma ile istedii nesneleri gsterir. El rpar ve baba yapar. Eline verilen yiyecekleri tek bana yemek iin aba sarf eder. El ve ayaklarnn stnde emekler. Tutunarak bir ka adm sralar. Elinden tutulduunda yryebilir. aret parman deliklere sokmaya abalar. Yardmsz bir ka adm sralar. 6-

8 adet dii vardr. Boyu 75 santimi, arl 10 kiloyu gemitir. Eline verilen nesneleri skca kavrar. Topu karsndakine yuvarlar. Kendinden istenen baz eyleri yerine getirir.

0-12 Aylk Bebeklerde Dil Geliimi

ocuk ilk aylarda tm istediklerini alayarak dile getirir. Karn acktnda, alt slandnda gsterebilecei yegne tepki alamaktr. 6. aydan itibaren ocuk baz anlamsz sesler karmaya balar. Sylenenleri ise dikkatle dinler ve hafzasna kaydeder. 10. aydan itibaren 8-10 kelimenin anlamn bilmekte, fakat bunlar kullanamamaktadr. Yandan itibaren baz kelimeleri bilinli olarak telaffuz eder. Bunlar baba ve dede gibi basit ve hece tekrarlamasna dayanan kelimelerdir. Anne kelimesinin telaffuzu olduka zordur. ocuunun her eyi ile ilgilenen anne, ocuunun anne demesini drt gzle bekler. Ancak bu beklenti anneyi aldatmamal, ocuk konumak iin zorlanmamaldr.

8 aylk

9 aylk

10 aylk

0-12 Aylk Bebeklerde Zihin Geliimi

Bu aylarda bedensel geliimi ve davranlarnda gsterdii ilerleme bebein zihin geliimi iin en iyi gstergedir. lk alt ayda bebek duyu organlarnn yardm ile erevesindeki nesneleri tanmaya alr. nne konan nesneleri eline alr, azna gtrr. Onlar srr, elinde sallar, ya da yere atar. Annesini ve dier yaknlarn tanmad kiilerden ayrt eger. Yandan itiba-

11 aylk

12 aylk
6

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ren de nesneleri bilerek kullanr; rnein almayan bir televizyonu gstererek amanz isteyebilir. Zihin geliimi, eitim ile doru orantldr. Sanlann aksine eitim okulda deil, ocuun doduu andan itibaren balar. Annenin gsterdii ilgi, oynamak iin kulland oyuncaklar, yaad evredeki uyaranlarn farkllklar ve eitlilikleri ocuun zihinsel geliimini byk apta etkiler. Oyuncak ve oyun, ocuun zihinsel geliimi asndan byk neme haizdir. Oyuncak, ocuk iin dnyay tanma aracdr. Masann sert, yatann yumuak olduunu elindeki tahta paras ile vurarak renir.

delerine gre daha fazla vaktinizi alacaktr. Ancak bu, daha nceki ocuklarnz ihmal anlamna gelmemelidir. itibaren kendisini ailenin bir ferdi olarak hissetmelidir. Anne ve baba arasndaki ilikinin dzenlilii ve verimlilii ocuu sizin beklediinizin ok tesinde etkiler. Belki bunu dile getiremeyebilir, ama kendisinden ummayacanz pek ok eyi anlar ve bundan etkilenir. lk 3 ay Rahatszla tepki gsterir. Houna giden durumlarda ise glmser ve tatl mrldanma sesleri kartr. Ayrca beden hareketlerinde artma grlr. Sevildiini hissettiinde gever rahatlar. Huzursuz olduunda kaslr. Holand ve holanmad nesneleri ayrr. Anne ve babaya sevin tepkileri gsterir. Yabanclar yadrgar. Anneden ayr kaldnda tedirginleir. stekleri engellendiinde kzgnlk belirtileri gsterir. Yabanclarn yannda tedirginlik, yaknlarnn yannda ise huzur duyar. Korku, kzgnlk ve tedirginlik artk duygusal yaamnda yer etmi bulunmaktadr. Yatlarna glmser ve onlarla

0-12 Aylk Bebekte Duygusal ve Sosyal Geliim

Bu dnemde, duygusal ve sosyal geliimi birbirinden ayrmak hemen hemen mmkn deildir. ocuun duygusal geliimi tmyle anne ile olan ilikisine baldr ve ayn zamanda anne, ocuun btn sosyal evresidir. Bu iliki ocuun sosyallemesi ve d dnyaya almasnn temelidir. ocuun sosyal kiiliinin gelimesi asndan verecei ilk snav, kardeleri ile olan ilikisidir. ocuk asla kardelerine kar kayrlmamaldr. Kk olmas, ona zel muamele yaplmas anlamna gelmemelidir. Yeni doan ocuun ihtiyalar doaldr ki, kar6-7 aylk 4-5 ay

8 aylk

ALEDE OCUK ETM

dostluk kurma eilimindedir. Yabanclar yadrgadnda ar tepkiler gsterebilir. 9 aylk Kucaaa alnmak iin byklere uzanr. Sevgisini size glmseyerek dile getirir. 12 aylk Oyuncaklarla oynamasn sever. Akranlar ile oyuncaklar uruna kavga eder. Sevin ve mutluluunu anlalr biimlerde ifade eder.

kandnda deri yolu ile solunum gleir. Bu deliklerin almas ile deri canlanr. Gbek dmeden nce yaraya su dedirilmemesine dikkat edilmelidir. Daha sonraki gnlerde gnar ykamak yeterlidir. Suyun scaklna olduu kadar banyonun ssna da nem verilmelidir. Bebeinizi sudan rktmediiniz takdirde ve hele su ierisinde oynamasna da izin verecek olursanz; yapaca her banyo onun iin zevkli bir ura olacaktr. Aslnda bebekler banyo yapmaktan byk zevk alrlar. Su ile oynamak onlar iin bir ihtiyatr. Bebeinizi en ok kzdracak ey, gzne sabun kamasdr. Bebe ampuanlar kullanarak buna engel olabilirsiniz. Yaz aylarnda banyo yerine ocuunuzu denize sokabilirsiniz. Ancak suda uzun sre tutmanz sakncaldr ve ocuk suda yebilir. Yaplacak baynonun saati sizin tercihinize kalmtr. alan anneler iin akam saatleri tercih edilebilir. Banyo yapmak bebei yorar ve bylece daha itahl olarak st emmesini salayabilir.

Bebein Banyosu
Banyo, sadece bebein temizlii iin deil rahatlamas asndan da iyi bir vesiledir. Scak su, vcutta kan dolamn hzlandrr. Derinin st tabakalarndaki delikler kirle t-

Altnn Temizlenmesi
Bebeinizin altn temizlerken ister hazr bez ister kuma bez kullanlsn nemli olan ocuun cildinin hijyen kurallarna uygun olarak temizlenmesidir. zellikle yeni doan bebeklerin ilk 6 aylk dnemlerinde alt temizlii iin lk su ile slatlm pamuk temizlii tavsiye edilmektedir. Kz ocuklarnda alt temizliinin nden arkaya doru yaplmas, olas salk prob8

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

lemlerinin nlenmesi iin dikkatle yaplmas gereken bir husustur. lk 12 aylk dnem tuvalet eitiminden sz etmek iin ok erkendir. ocuun kk ve byk abdestini denetleyecek kaslarn geliimi iki ila ya arasndadr. Ayrca konumay bilmedii iin ihtiyalarn haber vermesi de mmkn deildir. Bu konuda ona asla bask yapmamalsnz. Yapacanz her bask onu rkekletirecek ve belki de geri teperek tuvalet eitimini de geciktirecektir. Ayrca, bu tr bir eitim iin ocuun tand, bildii bir ortam tercih edilmelidir. Tatil iin gidilen bir yrede bu eitime balamak ocuk asndan sakncaldr. Ayrca bu eitim tek bir kii tarafndan verilmelidir. ocuun iki gnlne bakm iin brakld bykanne, asla bu tr giriimlerde bulunmamaldr.

risinde birikerek nefes yollarn tkayacak boyutlara ularlar. Bu durumun nne gemek iin burun yollarn belirli aralklarla temizlemeli ve amalsnz. Ayrca kulaklar da belirli aralklarla temizlenmelidir. Kulak delikleri de kir birikimi iin uygun bir ortamdr. Buralarda birikecek kir, ocuunuzun iitmesini gletirecektir.

Giyimi
Bebeinizi giydirirken tmemeye dikkatt ettiiniz kadar terlememesine de zen gstermelisiniz. Giyimin mevsim ve oda scaklna gre ayarlanmas her eyin banda gelmelidir. Bebein derisi scak ve soua kar ok daha duyarldr. Bu nedenle sizin mediiniz yerlerde yebilir ya da sizin terlemediiniz yerlerde fazlas ile terleyebilir. Ayrca sizden ok daha fazla hareketli olmas nedeniyle terlemeye daha yatkndr.

Trnak ve Burun Temizlii

Bebeinizin trnaklarn kesmeniz hem trnak altlarna pislik dolmasn ve hem de yzn gzn izmesini nlemek asndan nemlidir. Trnaklar kesilirken rahat vermeyebilir, bu gayet doaldr. Bunu bir oyun haline getirdiiniz takdirde daha rahat durmasn temin edebilirsiniz. Bebeinizin burnunu temizlemek iin ise tuzlu sudan faydanalanabilirsiniz. Tuzlu su ucuzdur ve kremlerin yan etkilerinden uzaktr. Bebeiniz genellikle burun yolu ile nefes alr, bu adan nefes yollarnn ak olmas byk nem arz eder. Burun kllar ise nefes yollarnn banda yer alarak bir filtre grevi grrler. Akcierlere ulamas sakncal tozlar szerler. Bu toz paracklar zaman ie-

ALEDE OCUK ETM

Bebeinizin amarlar
Bebeinizin derisi nazik ve hassastr. Bu yzden bebek giyiminde derinin hava almasn salayan kumalar kullanlmaldr. Ynl elbiseler belki pahaldrlar; ama bebeinizin sal asndan olduka faydaldrlar. Yn, slakl emer ve derinin hava almasn salar. Scak tutar; ama piirmez. Naylon, bebeinizin derisinin havalanmasn engelledii gibi ayn zamanda da bacaklar skarak piiklere neden olabilir. Bebeinizin amarlarnda amar tozu artklar kalmamasna zen gstermelisiniz. Hatta mmknse sabun tozu kullanmanz daha yerinde olur. Deterjanlar, yaplan tm reklamlara ramen bebeinizin derisi iin tahri edici zelliktedirler. Ayrca kat bezler yerine pamuklu bezleri tercih etmeniz piiklere kar iyi tedbirdir. Kat bezlerin d ksmlar plastik hammaddesinden mamuldur ve bebek iin tahri edici olabilir.

kylerde yaygndr ve bebeinizin beden geliimi iin ok byk bir engeldir. Bu yzden size bunu nerecek byklere, krc olmadan bu sakncay anlatmanz yararl olacaktr. Kundak, bebek iin adeta bir deli gmleidir. Rahat hareket etme imkann azaltr. Rahat hareket edemeyen ocuk ise huzursuzlar, evresini tanmas gleir. Btn bu olumsuz gelimelere zemin hazrlamamak iin bu yanl gelenekten kanlmaldr.

Bebein Uykusu
gnlerde aynen ana rahmindeki gibi devaml uyur. Ancak bir ihtiyac olduunda uyanr. Onun iin gece-gndz fark yoktur. Bu yzden de sizi yorar. Zaman ierisinde uyku dzeni sizinkine uyum salayacaktr. Karnnn acktn dndnzde bebeinizi uyandrmanza gerek yoktur. Rahatlkla uykuda da meme emebilir ve bunun iin bir sakncas yoktur. Bebeinizi devaml ayn biimde yatrmamanz en doru olandr.

Kundaklama
Bebein kundaklanmas adeti daha ok

10

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Yerine gre srt st, yerine gre de karn st yatrabilirsiniz. Bebeinizin yata evinizin en aydnlk kesinde bulunmal mmkn olduunca gne almaldr. Yatrdnz yatan iltesi sert olmaldr. Kullandnz yastk da mmkn olduunca ince olmaldr.

nerek bakmn ihmal etmek yanltr. Bu yzden bebek bir yan doldurduktan sonra dilerini fralayabilirsiniz. Macun kullanmanza gerek yoktur. Daha sonralar kendimiz dilerimizi fralarken onu da yanmza alrsak, yava yava o da renmeye balar. Azmzda yaayan ve rkl olarak beslenen baz bakteriler ekerlerden asit retirler. Oluan bu asit, diler iin ok tehlikelidir ve rmelere yol aar. amzda di rmeleri tarihte hi grlmemi boyutlara ulamtr ve ocuklarmzn bu yalarda di rmeleri ile tanmalar ilerisi iin ok tehlikelidir. eker denince oumuzun aklna beyaz toz eker gelir, fakat yediimiz ekmekte bile eker vardr ve ekmek yendikten sonra da azmzda asit retilir. Bu yzden di bakm ciddiye alnmal ve her yemekten sonra diler mutlaka fralanmaldr. Bunun mmkn olmad durumlarda az bol su ile alkalanmaldr. Her eyden nemlisi, ocuklarmzn reklamlarn etkisi altnda kalmaktan kurtarlmas ve gereksiz eker tketmemeleridir. Gereksiz ekerleme tketimi sadece di sal asndan deil, genel salk asndan da nemlidir. Gerekli, gereksiz her vesileyle bir eyler attran ocuk asl besleyici gdalara kar itahsz olur.

Gne ve Ak Hava
Bebeinizi dolatrmaya karmak; hem sizin iin bir deiikliktir, hem de bebeinizin geliimi asndan nem tar. Gne nlar kemik geliimi iin arttr. Ayrca temiz hava bebeinizin gelimekte olan cierleri iin hayati niteliktedir. Ak hava bebeinizi yorar, ancak bu sizi rktmemelidir. Brakn yorulsun ve yorulduu zaman rahata uyusun.

Di Bakm
Bebeklerde st dileri genellikle altnc aydan itibaren kmaya balar. Di kartrken bebek bir hayli rahatszlanr. Atei ykselir; itah azalr; ishal olabilir. kan diler nedeniyle di etleri kand iin bebek eline ald sert cisimleri azna sokar ve kemirir. Genellikle ilk olarak alt enede ortadaki iki n di kar, daha sonra st ortadaki iki n di, bunlarn ardndan da alt ve st az diler kmaya balar. St dileri yirmi tanedir. Dilerin hepsinin tamamlanmas 3 yana kadar srer. St dilerinin ileride dkleceini d-

BEBEN SALII
Bebein Salk Muayeneleri
11

ALEDE OCUK ETM

Bebei yalnzca hastaland zaman doktora gtrmek yanltr. Normal geliimini takip etmek iin de belli aralklarla doktora gitmekte fayda vardr. Bebein sk sk doktora gtrlmesinin nedeni ilk yalardaki geliiminin neminden kaynaklanmaktadr. Hem bedensel hem de zihinsel olarak salkl byyebilmesi bu yalarda gsterilecek zene baldr. Zamannda saptanabilecek herhangi bir aksakln tedavisi daha kolay ve baar oran da daha fazla olacaktr. ocuunuzu mmknse devaml ayn doktora gtrmeniz yararl olacaktr. Bylece hem doktor bebeinizi daha iyi tanyacak ve geirdii hastalklar bilecek, hem de zamanla bebeiniz de doktora kar ainalk kazanacaktr. Aslnda lkemizde de giderek yaygnlk kazanan aile hekimliinin ana prensibi de budur.

salar. Ayrca alarnn yaplaca zaman bebein rahatsz olmamasna dikkat etmek gerekir. nk a, bebei hafif de olsa sarsaca iin hastalkla birlikte her ikisi fazla ar gelecektir. Verem as bir ok hastanede doumun ilk gnlerinde yaplmaktadr. Bu durum baz ocuklarda sakncal olabilir. zellikle erken domu ve yeni doan sarl geirmi bebeklerde bu uygulamadan kanlmaldr.

Hasta Olduunu Nasl Anlarz?

anlatamayacak kadar kk olduu iin rahatszlandnda hastaln da dile getiremez. Buna ramen yine de birtakm belirtiler bize yolunda gitmeyen bir eyler olduunu gsterir. Srekli alamas, yediklerini karmas, gz sulanmas, bir ey yemek istememesi, ateinin ykselmesi, yznn sararmas veya kzarmas gibi belirtiler bebein hasta olduunu bize dolayl olarak anlatr. lk ya iinde bulunan bebeklerde bize normal gelmeyen her belirtiye nem vermemiz gerekir. Kkl nedeniyle hastalklara kar olan direnci de zayftr.

Alar
Bebein dzenli olarak doktora gtrlmesinin yansra alarnn da dzenli olarak yaptrlmas gerekir. Alarn dzenli bir ekilde zamannda yaptrlmas bebein salkl geliimi asndan nemlidir. A ancak zamannda yapld takdirde gerekli fayday

12

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Hibir ekilde doktora gstermeden evdeki ilalardan veya bakalarnn tavsiyesi ile ila vermemek gerekir. Hastalklarda gereken tedavi ve bakm doktorun tavsiyesine gre yaplmaldr. Doktorun vermi olduu ilalar gerektii ekilde kullanlmad taktirde hibir faydas olmayaca unutulmamaldr.

Deriye yapmasn nlemek iin giysiler karlmaldr. Suyla temizlenip, temiz bezle sarlr. Hafif yanklarda yank kremi ile tedavi yaplr. Meydana gelen yank kabarcklarn kesinlikle patlatmamal ve zerine herhangi bir ey srlmemelidir.

Zehirlenmeler
ocuklar, yetiebilecekleri yerlerde braklan ve deiik renkleri dolaysyla ilgilerini eken ilalar yutabilirler. Kl tablalarnn iinde ya da yere dm izmaritler de ayn tehlikeyi oluturabilir. Bu gibi durumlarda ocuu hemen bir salk kuruluuna gtrmek gerekir. Eer itii ilasa mutlaka kutuyu da yanmza almalyz. nk her madde iin yaplacak tedavi farkl olabilir.

lk Yardm
Her ne kadar evin artlarn ocuklara uygun hale getirirsek getirelim yine de istenmeyen bir takm kazalarn nne geemeyiz. zellikle bebek kendi kendine hareket etmeye baladktan sonra ok daha dikkatli olmak gerekmektedir. nk ocuk evresindeki her eyle ilgilidir ve onlara ulamaya alr. ocuk nelerin kendisine zarar vereceini bilmedii, bilemedii iin de her eyi eline almak ve azna gtrmek ister. Bir kaza olduu zaman ocuu en ksa zamanda bir salk kuruluuna gtrmek gerekir. Ama bu arada da ocuun fazla zarar grmemesi iin hemen yapmamz gereken ilk yardm bilmek zorundayz.

Haere Sokmalar
ocuklar sivrisinek, ar, bit, pire gibi haerelerden korumak gerekir. Bunun iin yata sk sk kontrol edilmeli ve zeri cibinlikle rtlmelidir. Haere koruyucu ilalar kullanlyorsa, ocuklar bundan uzak tutulmal ve bu ilalar kullanldktan sonra oda ok iyi havalandrlmaldr. Zehirli bcek ve ylan sokmalarnda srlan yerin st ksmndan skca balanmal ve en ksa zamanda bir salk kuruluuna bavurulmaldr.

Yaralanma ve Kesikler
Kk yaralarda yaray temizleyerek sarn veya bantlayn. Eer yara mikrop kapacak olursa, tetanoz inesi gerekebileceini dnerek doktora gitmekte fayda vardr. Kesiklerde ncelikle kan ak durdurulmaldr. Bunun iin kesik yer sarlmaldr. Yaraya ttn ya da baka eyler bastrlmas sakncal olabilir.

Hasta ocuunuzun Evde Bakm

Hasta ocuk gergin ve huzursuzdur. Her zamankinden daha ok ilgi ve efkatinize ihtiyac vardr. Hafif rahatszlklarda uyku ve terleme en iyi tedavidir. ocuunuz uyur, ama uyandnda sizi yannda grmek ister. Atei olan ocuk itahszdr. Onu yemesi iin zorlamamalsnz. Byle durumlarda ca13

Yanklar
Deri kaynar suyla halanabilir, soba veya t gibi kzgn eyalar vastasyla yanabilir.

ALEDE OCUK ETM

n ne istiyosa onu verebilirsiniz, birazck marmasna izin vermeniz yerinde olacaktr. En nemli ey kat gdalardan ok yeterince sv almasdr. Vcutta birka gnlk ihtiyac karlayacak kadar ya deposu mevcuttur. Ancak su iin bir depolama szkonusu deildir ve ok ksa srede yetersizlik ba gsterebilir. Ateli hastalklarda terlemenin de etkisi ile su ihtiyac had safhadadr. Bu nedenle sv almna byk nem vermelisiniz.

ocuun hastaneye yatmas gerektiinde...

Btn iyi niyetinize ve abalarnza ramen baz hastalklar nlemeniz mmkn olmayabilir. Yaralanma ya da nceden kestirilemeyecek baz rahatszlklar ocuunuzun yatakl bir salk kuruluuna tedavi altna alnmasn gerekli klabilir. Bu durumu skunetle karlamal ve gereksiz telaa kaplmamalsnz. ocuklarn kabul edildii hastanelerin ziyaret saatleri olduka esnektir ve ou vakada ocuunuzla birlikte kalabilirsiniz. Sizden ayr kalmak ocuunuz iin bir oktur; bu oku mmkn olduunca az zararla atlatmasn salamak sizin elinizdedir. Yannda srekli kalamasanz bile kendisini yalnz ve terk edilmi hissetmesini mutlaka engellemelisiniz. Bedeni hastalklar geebilir; ancak bu hastaln tedavisi srasnda ocuunuz ruhi bir zarar grecek olursa, bunun telafisi ve tedavisi ok zor olabilir.

mek; annenin ise dinlenebilmek ve ocuuna gereken ilgiyi gsterebilmek iin skunete ihtiyac vardr. Dolays ile annenin hamilelikleri arasnda yeterli vakit bulunmaldr. Halkmz arasnda yaygn kanaate gre emzirmenin hamile kalmay nleyici bir etkisi bulunduu varsaylr, oysa bu kanaat tamamen yanltr ve tbbi hibir dayana yoktur. Elbette ki, ocuk says anne ve babann tercihidir ve bu konuda bir zorlama yaplmamaldr. Ancak hamileliin gerekten risk tad durumlar gz nnde bulundurularak doum kontrol yntemlerinin de bilinmesi anne ve baba asndan yararldr.

zrl ocuk
Her ailede, gerek katlm ve gerekse annenin hamilelik srasnda maruz kald zararl etmenlerden tr zrl ocuklar doabilmektedir. Srf bu nedenden tr anne ve babann zntye kaplmasna ve kendilerini sulamalarrna gerek yoktur. zr ortadan kaldrmak iin elinizde hibir ey bulunmadn kabullenmek her eyin balangcdr. Bir kez bunu kabullendikten sonra zrn yol at sorunlarn mmkn olduunca dar evrede kalmas iin gereken nlemleri dnmeye balayabilirsiniz. zrl ocuk, efkat ve ilgi bekler; fakat asla ona acmamal ve bu zrn nedeni ile onu zel bir muameleye tabi tutmamalsnz. Ona yardm edin; ama kendi bana yapabilecei eyleri onun adna yapmaktan da mutlaka kanmalsnz. ocuunuz zrl de olsa, sorumluluk almasn renmelidir. Yapt, becerebildii iler iin onu vmeyi, tevik etmeyi de ihmal etmeyin. Bylece o da

Baka ocuunuz Olmasn stiyor Musunuz?

Hamilelik hem anne, hem de ocuk iin yorucudur. Bu nedenle ocuun geliebil14

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ufak baarlarndan zevk almasn renecek ve bylece kendisini gelitirmek iin motive olacaktr. Baz zrleri, rnein bir sinirin fel olmasna dayanan bozukluklar ortadan kaldrmak mmkn olmayabilir. Ancak sarlk gibi, durumlarda anne ve babann uyank davranmas ve ocuu mmkn olduunca erken bir safhada doktora gtrmesi byk faydalar salayabilir. Bu ekilde sar bir ocuun dilsiz olmasnn nne geilebilir.

kurmak demektir. ocuun besine olduu kadar bu tr bir ilikinin scaklna da ihtiyac vardr. Btn bu olumlu niteliklerinin yan sra ana st doal bir besindir ve cretsizdir. ocua gstereceiniz ilgi ona pahal giysiler ya da besin maddeleri satn almak ile deil ona ayracanz vakitle llmelidir. ocuunuz kendisine pahal mamalar satn aldnz iin deil, onu emzirmek iin vakit ayrmanzdan tr size mteekkir olacaktr. Anne stnn gzde olmad yllarda bebek mamalar iin youn propaganda yaplm ve bu mamalar gelime olarak sunulmutur. Bu tutum ok hataldr ve bebek mamalar ancak aresiz kalnd durumlarda bavurulmas gereken koltuk denekleridir. Koltuk denekleri belki zrl bir insan iin kanlmaz olabilir, ama salkl bir insann normal yryn terk edip koltuk denei ile yrmesi ne kadar abesse, st gelen bir annenin ocuunu emzirmekten kanmas da o kadar abestir. Bebek doar domaz, hi vakit kaybetmeden emzirilmeye balanmaldr. Bebek emmeye alana kadar annenin biraz sabrl olmas gerekmektedir. Anne kendi istedii zaman deil, bebek emmeyi brakt zaman beslenme saatine son vermek gerekir. Emzirilen yerin sessiz ve sakin

BEBEN BESLENMES
Bebek in Anne Stnn nemi
Anne st bebein salkl bir ekilde byyp geliebilmesi iin gerekli her trl besini iinde bulundurur. Anne st bebek iin daima hazr ve taze bir besindir. Havayla ve mikroplarla temas etmeden bebek tarafndan emildii iin bozulma ve ocua zarar verme tehlikesi yoktur. Anne st yeni doan bebei hastalklara kar korumas bakmndan da nemlidir. Ayrca anne stnn iindeki besinler bebein ihtiyalarna gre dzenlenmi olduundan sindirimi de kolaydr. Anne stnn tbbi faydalarnn yannda ocuun duygusal geliimine de byk katks mevcuttur. Emzirmek, ocukla duygusal iliki

15

ALEDE OCUK ETM

olmas rahata emebilmesi asndan nemlidir. Emziren annenin kendi beslenmesine de dikkat etmesi arttr. Bol sebze meyve, st, yourt, yumurta ve tahllar anne iin en ideal olandr. Ayrca halk arasnda yaygn olarak st arttrd bilinen bitkilerden de ay yaplarak istifade edilebilir. Gnde alnan sv miktar 3 litre olmaldr. Dier nemli bir husus da st veren annelerin zorunlu olmadka ila kullanmamalardr. Bir ok ila anne st ile bebee geebilir ve anne iin uygun olan bir doz bebek iin ok ar gelerek zehirlenmelere sebep olabilir. Annenin meme temizliini ihmal etmemesi hem anne, hem de bebek asndan nemlidir. Emzirmeden nce ve sonra meme ular suyla temizlenmelidir. Stn gelmesi iin ocuun emmesi yeterlidir. Ancak anne de meme ularn eli ile ovmal ve masaj yapmaldr. Bu hareketler ritmik olarak tekrar edilmelidir.

lirsiniz. Unutmayn ki, anne stnn hi bir biimde telafisi mmkn deildir ve anne stnden mahrum kalmak her ocuk iin byk bir mahrumiyettir. leride sizin ocuunuzun da belki bylesi bir durumla karlaabileceini gz nnde bulundurarak ihtiya fazlas st balamaktan kanmamalsnz. Stannelik sadece bizim toplumumuzda deil bir ok medeni toplumda da yer etmi bir hizmettir. Bir ok Avrupa lkesinde belediyeler zel kiilerin de gayretleri ile st fazla gelen annelerin stn toplamakta ve st az gelen annelerin ocuklarna bu en doal gda ile beslenme imkann salamaktadrlar. Bazen ilk zamanlar meme ularnn hassaslndan dolay bebein emmeye balamas ile ularda ar ve sanc olabilir. Bu durumda meme ularn sk sk ykayp kurutmakta ve kuruturken havlu ile masaj yapmakta byk fayda vardr. Bazen de annede fazlasyla st olur ve bebek de bu st yeterince iemez. Bu durumda annenin memeleri ier, ar ve ate yapar. Bebek st emerken anne bir hayli glk eker. Buna ramen bebek iin en iyi olan besinin anne st olduunu unutmamak ve bebei bu eiz nimetten mahrum brakmamak gerekir.

Anne ya da Bebek Hasta ise Ne Yapmal?

Doumdan hemen sonra anne veya bebekten dolay emzirme ilemi hemen gerekleemeyebilir. Bebek biberondan imeye balar. Daha sonra da anneden emmek bebee zor gelebilir. Bu durumda bebei hazr mamayla beslemekten baka are yoktur. Bu duruma yol amamak iin yeni doum yapm bir anneden de yardm istenebilir. Bakalarnn ocuklarna st vermek kimseyi rktmemelidir. Bu durumu aynen kan vermek gibi bir insanlk grevi olarak grebi16

Memeden Kesme
Bebek anne stn iki yana gelinceye kadar emmeye devam etmelidir. Brakaca zamann scak havalara rastlamamasna dikkat etmek gerekir.

Anne St Almayan Bebekler Nasl Beslenmeli?

Anne herhangi bir nedenle bebei emzi-

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

remeyebilir. St yoktur, ya da meme vermesini engelleyen bir hastal vardr. Bu durumda bebek hazr mama ile beslenebilir. Hazr mamalarda kullanlan malzemeye gre iyice kaynatlmadan mama hazrlanmamaldr. Mamann kullanma srelerine de zellikle dikkat etmek gerekir. Eer az da olsa stnz geliyorsa, emzirmeyi de ihmal etmeyin unutmayn ki bebek iin en iyi besin kayna anne stdr. Anne st ile bymek bebeiniz iin bir ayrcalktr. zellikle ilk 6 ay sadece anne st vermek gereklidir, ve yeterlidir.

gerektiini gnmzde hemen her anne bilmekte ve uygulamaktadr. Dayankl camdan yaplm biberonlar kaynatmak daha kolaydr; ancak yolculuklarda plastik ieler de kullanlabilir. Biberonlarn delikleri bilerek ufak tutulmutur. Bu delikleri gereksiz yere bytmemeniz, bebeinizin emii asndan en uygun olandr. Deliklerin ufak olmas, bebein daha kuvvetli emmesine neen olur, ayrca bebeinizin aznda st birikmesine de engel oluturur.

Bebein Beslenmesinde n Aralklar

Bebek ilk zamanlarda srekli emmek ister. Belli bir dzene oturuncaya kadar n aralklar doal olarak dzensizdir. Bu yzden bebei saate bal olarak emzirmeye kalkmamaldr. Zaman getike n aralklar kendiliinden dzene girecektir. Bebekler gece gndz ayrm yapamadklarndan, gece de emmek iin uyanrlar. Yine de kendimiz yatmadan nce emzirmekte veya mamasn vermekte fayda vardr.

i susturmak iin verilen bir rvettir. Yaygn kanaatin aksine Bu bahi de gerekli deilir. yzden

ndan itibaren bu tr kt alkanlklara zemin hazrlanmamaldr. Ancak bebeiniz bir kez bu alkanl elde etmise, az ve damak yapsna uygun emzikleri kullanmaya zen gstermelisiniz. Emzik, ocuunuzun ene yapsn bozabilir ve ileride sindirim glklerine zemin hazrlayabilir.

BEBEN ETM
Eitimin nemi
Bebeklik insann yaamnda en duyarl ol-

Mama isesi ve Emzik

Mama isesi ve emziklerin kaynatlmas

17

ALEDE OCUK ETM

hibi olduunu bilmeniz ona sayg gstermek iin yeterli bir sebep olmaldr. ocuunuza yapacanz asil insan muamelesi, ileride onu gerekten asil bir insan yapacaktr. ocuk sadece verdiiniz komutlarla deil, ondan ok daha fazla sizden grdkleri ile kiiliini oluturur. O yzdendir ki, ocuunuzda grmek istemeyeceiniz davranlardan ncelikle kendiniz kanmalsnz. Elinde sigara ile ocuuna sigara imemesini tleyen baba karikatr klasiklemitir. Ancak ocuuna kfr etmemesi iin t veren ve kzdnda kendini tutamayan bir ebeveyn veya, dnebileceiniz rneklerin en ktsdr. Ksacas, ocuunuzun yapmamasn istediiniz eyleri sizin de yapmamanz ve yapmasn istediklerini sizin de fazlas ile yerine getirmeniz en ideal olandr.

duu ve evreden en fazla etkilendii dnemdir. Bu dnemdeki iyi ya da kt tecrbeler asla unutulmaz ve ilerideki yaamn temel talarn oluturur. Bu dnemdeki eitim eksikliklerini gidermek asla mmkn olamaz. Bebek bytmek sadece bakmn yapmak deil ona istenilen, arzulanan nitelikleri kazandrmaktr. ocuun salkl geliebilmesi iin gerekli sevgi ve efkat ortamn, ilgi ve gven atmosferini salamak her eyden nce gelmelidir. Bunu yaparken elinizdeki kitabn nceki blmlerinde ilenen geliim tablolarn rehber edinebilirsiniz. Bebeinin normal geliimini izleyen ve verdiimiz geliim tablolarnn yardm ile bu gelimeyi deerlendiren uyank anne ve babalar eitim konusunda zerlerine deni yapmann gnl rahatln hissedebilirler. Bebeinizin gelimesini dzenli olarak izlemenin bir takm zorluklarn nceden saptanarak tedbir alnmasnda byk faydas vardr. ocuunuzun doutan itibaren kiilik sa18

Anne ve Babann Rol

ocuunuzu eitmenin ilk adm onunla ilgilenmek, onunla oynamaktr. ocuk yetitirmenin bir okulu yoktur. Dnyann her tarafnda ocuklar birbirlerine benzerler. Merakldrlar, ne yapacaklarn kestirmek mmkn deildir. Tehlikelerden habersiz olduklar iin her eyi denemek isterler. Tehlike douracak davranlarn engellemek istediinde alayarak tepki gsterirler. Braksanz evinizi yakabilecek bir kibriti akabilir, ya da balkondan aa atlyabilirler. Sobann elini yakabileceini ya da yksekten atlad zaman bana gelebilecekleri siz retmek zorundasnz. te bu noktada sizin kiiliiniz devreye girer. Bebeiniz sizin kiiliinizin, kiiliinizi oluturan toplumsal geleneklerin ve sizin

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

kendi ebeveyninizden aldnz eitimin tm etkilerine sonuna dek aktr. Yeni doan her gnde bebeinizin yeni bir eyler rendiini, daha bir gn nce yapamadklarn yapmaya baladn gzlemleyebilirsiniz. Sizin iin gnlk olan birok nesne bebeiniz iin bir ilgi oda olabilir. Gzlnz ekip almak, onu azna gtrmek cazip gelebilir. Hatta bu arada yere dm bir dmeyi azna gtrp yutabilir de. Bu onun iin bir renme yntemidir. Tabii onu bu tehlikelerden uzak tutabilmek de anne-baba olmann gereidir. Bebeinizin gdadan sonra, hatta belki de ondan nce en byk gereksinimi sevgi ve ilgidir. ocuk devaml ilgi ve kendini gven ierisinde hissedebilecei bir ortam arar. Bu ilginizin devaml olup olmad konusunda sizi snar. En byk korkusu bu ilginizi kaybetmek, ondan mahrum kalmaktr. Sevgi, ocuk eitiminde vazgeilemeyecek temel talarndan birisidir. Sevgi tutarl olmal ve devamllk arzetmelidir. ocuk benzer davranlara benzer tepkiler ald zaman iyi renir. Ay-

n davrana babasnn vg, annesinin ise yergi yadrmasn anlayamaz. Bu tr tutarszlklar anne ile baba arasnda olduu gibi bykanne ile bykbaba yannda byyen ocuklarda da sorunlara yol amaktadr.

sorun da, lkemizde bir ok aileyi etkileyen i ve d gtr. Babas Almanyada yada byk ehirde yaayan, teyze ya da amcann eiticiliine terk edilmi ocuklar benzer olaylara farkl tepkiler gsteren byklerin verdii huzursuzluu zerlerinde hissederler. ocuk eitimi sabr ister. ocuk iin zaman kavram yoktur. Ayn davran defalarca tekrarlyabilir. Topunu size verir ve sizden onu iade etmenizi bekler. Bu alverii ancak o bkt zaman brakabilirsiniz. Bu al verii kmsememelisiniz, nk bu onun iin yegane renme biimidir. Oyun onun iin ok ciddi bir uratr. Gazetenizi yrtmak ya da ay bardanza elini sokmak onun oyununun bir paras olabilir. Brakn bir kez aynza elini batrsn ve scak ayn elini yakabileceini rensin. Bir

19

ALEDE OCUK ETM

daha siz isteseniz de, byle bir davranta bulunmayacaktr. Gazeteniz yrtt zaman kzp barmayn, ama bu davrannn sizi zdn de hissettirin. ocuk eitimindeki en byk yanl ocuun anlamadn varsaymaktr. unu hi aklnzdan karmayn ki, ocuk her eyi, ama her eyi anlar. Belki her eyi kelimesi kelimesine yorumlayamaz, ama davrannzn ne anlama geldiini gayet iyi kartr. ocuunuzun istekleri sizin isteklerinizle ister istemez atacaktr. Buna gz kapamaya deil, ara yolu bulmaya aln. Onu bandan itibaren kiilik sahibi bir asil insan olarak kabul etme bykln gsterecek olursanz, eitimde en byk aamay yapmsnz demektir. Gerisi gelecektir. ocuunuza asil insan muamelesi yapmanz demek, onu ciddiye almanz demektir. Sorularna anlayabilecei, kavrayabilecei cevaplar vermeniz, anlamas iin aba sarf etmeniz byk deer ifade eder. unu unutmayn ki, ocuunuzun anlayamaca ey hemen hemen yoktur, sadece sizin anlaynz ile onun anlay farkldr.

ve renilmesi byk abalar gerektirir. Bu sre bir ok alt srecin sonucudur. Duymak, duyduunu kavramak, renmek, rendiini hafzasnda tutmak ve bunlar gerektiinde aktif olarak kullanabilmek ve btn bu alt srelerin bir koordinasyon ierisinde alabilmesi hi de kolay deildir. ocuunuz sizi taklit ederek renir. Sizi taklit edebilmesi iin onunla ak bir biimde konumalsnz. ocuklar okuma yazma bilmedikleri iin ana dillerini ve bu dildeki kelimeleri duyarak ezberlerler. Duyarak ezberlemek sanldnn aksine ok gtr. ocuun ilk olarak renecei szckler, baba ve dede gibi tekrara dayal szcklerdir. ocuk bu gibi heceleri devaml ederek bu kelimeleri hafzasna kazr. Yeni konumaya balayan ocuklar, sz olarak ifade edemedikleri ihtiyalarn ses taklitleri ile dile getirirler. rnein arabaya nnya da suya buva gibi isimler takabilirler. Bu bir aamadr. Ancak bu tr deyilere asla prim verilmemelidir. Bu tr kelimelerden holandnz belirtmeniz ocuun bu aamay geirmesini gletirir. 12. ayn sonuna doru ocuunuz bu ynde admlar atmaya balar. Kendi hakkntekrar

lk Kelimeler ve El Hareketleri
Konumak, olduka karmak bir sretir
20

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

da sylediklerinizi anlar, vgden holanr ve kzdnz zaman zlr. Konuabildiinden ok daha fazlasn anlayabilir. Tandk ve yabanclar birbirinden ayrdeder. Yabanc bireylere tepki gsterir ve onlardan ekinir. Tand kiilere ise dosta davranr ve bu kiilerin yannda kendisini rahat hisseder.

arar. Kolayca debilir. Bu d onu rktr ve daha sonraki denemeleri iin bir engel tekil edebilir. Elinizden geldiince korkularn engellemeye ve abalarn dllendirmeye gayret gstermelisiniz. Ayakta durmay baardktan sonra adm atmak kendiliinden gelecektir. Ayakta durmasn tevik ettiiniz gibi birka adm mesafeden size doru yrmesini de zendirmelisiniz. Balangta yaplacak birka hata kolayca ocuun evkini krabilir. Bu yzden onu yrmek iin tevik etmeli ve ellerinden tutarak desteklemelisiniz.

ocuunuz Yrmeye Balyor

Yrmenin ilk adm ayakta durmaktr. Anatomik olarak iki ayak zerinde durmak pek de kolay deildir ve bu yzden de renilmesi alr. Bir vakit ok

hayvann yavrusu doar domaz yrmeye balar. Doduktan sonra yryemeyen tek canl insan yavrusudur. Ayrca hi bir hayvan yavrusunun eitimi insann eitimi kadar zaman almaz. Bir ok hayvan yavrusu doduktan birka hafta, bilemediniz birka ay sonra kendi kendine yeterli hale gelmeye balar. nsan yavrusunun bu noktaya gelmesi yllar alr. Aile kuracak ve kendi bana yetecek hale gelmek insan mrnn en az te birine yakn bir sre alr. Sadece bu nokta bile, insan eitiminin bir ayrcalk olduunu gstermeye yeterlidir. ocuk ayaa kalkar; fakat uzun sre ayakta kalmakta zorlanr. Dmekten korkar ve tutanacak bir yer

yrmeden nce emeklerler. Ancak emeklemek yrmenin n koulu deildir. Baz ocuklar hi emeklemeden ayakta durmaya ve yrmeye balayabilirler. Bu yzden ocuunuzun emeklememesi sizi endieye sevk etmemelidir.

ocuunuzun Sesi ve Siz

Bebeiniz bazen hibir neden bulunmakszn alayp lk atabilir. Belki de tm istei o an iin ilginizi ekmek, sizin gsnzde uykuya dalmaktr. Alamak onun yegane iletiim aracdr, baka bir dil bilmez. lgile-

21

ALEDE OCUK ETM

nin onunla, Karn tok, srt pekse ve gene de alyorsa nedenini aratrn. Kucanza almanz da yeterli olmad ise bir bye dann. En son are ise doktora gitmektir. Doktora gitmekten ekinmeyin, ama her sorununuzu doktora tamaktan da kann. Doktor size sadece ne yapmanz gerektiini syler, ama yaplmas gerekeni yapmak sizin grevinizdir. Annelik bir i gddr ve annelik duygusunu veren onu gereken niteliklerle donatmtr.

ocuunuzla Konuun
ocuunuz iin sizin sesiniz dnyann en tatl mziidir. Sevgidir, ilgidir, yaknlktr. ocuk, belki ne dediinizi anlamaz; ama ses tonunuzu gayet iyi yorumlar. Konuun ocuunuzla. Asil insan gibi anlatn ona. ocuksu ifadeler kullanmayn, kmsemeyin onu. Doruyu retin ve kavramasna yardmc olun. Tekrar etmekten kanmayn. Hevesini krmayn ve asla yanllarna glmeyin. zgvenini krm olursunuz ki, bunun tamiri ok zordur. Bir arkada gibi davrann ona. Ve en ksa zamanda da bu dostluun semeresini alacanzdan emin olun.

getirdii ellerini ve hareketlerini uzun uzun izler. Gznn hizasnda olan renkli, hareketli ve ses karan eyalar inceler, sevin belirtileri gsterir. Bebek 4-5 aylk olunca ellerinin yakalama iine yaradn kefeder. Bu defa ilgisini eken nesneleri yakalamaya alr. Yatann baucuna aslan hareketli oyuncaklar izlemek; yorgann, elini ve hatta ayan azna gtrmek onun iin bir oyundur. Oturmaya baladktan sonra evresindeki nesneler onun iin daha ilgi ekici hale gelmitir. Eline verilen kat paralarn buruturmak, elindeki bir objeyle dier bir objeye vurarak ses kartmak onun iin zevkle oynanan oyunlardr. Bebek hareketlenmeye baladktan sonra ok dikkatli olmak gerekmektedir. nk artk ilgisini eken objelere rahatlkla uzanabilmektedir. Bu dnemler ocuklarn tehlikelere en ak olduklar dnemdir. En kk bir dalgnlk tehlikeli kazalara yol aabilir. ocuun houna gidecek oyuncaklarla onu oyalamak, dikkatini oyuncaklara yneltmek onu evresinden biraz olsun alkoyacaktr. Onunla birlikte oyun oynamamz ok houna gidecektir. Srekli ayn ekilde oynamas veya ayn eyleri yapmak istemesi bizi usan-

BEBEKLER VE OYUN
ocuk doduu gnden itibaren oyun oynar. Bu oyunlar ou zaman bizim oyun diye nitelendirdiimiz davranlardan ok farkldr. Oyun ocuk iin bir ihtiyatr. Oyunun nitelikleri ocuun yayla birlikte farkllklar gsterir. Yeni doan bir bebek ellerini ve ayaklarn oynatr. Annenin memesini tutar, bunu saa sola evirir. Daha sonra gznn nne
22

0-1 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

drmamal, sabrla onun oyununa elik etmeyi srdrmeliyiz.

6 - Dayankl olmal, abuk bozulmamaldr. 7 - Temizlemesi kolay olmaldr.

Bebek Oyuncaklarnn zellikleri

Bebeklere verilecek oyuncaklarn neler olduu ve hangi zellikleri tamas geretiini bilmek ok nemlidir. 1 - Oyuncaklar bebein rahata tutulabilecei byklkte ve arlkta olmaldr. 2 - Bebek her eyi azna gtrd iin oyuncan yapld malzeme ve boya sala zarar vermeyecek trden olmaldr. 3 - Oyuncaklarn sivri ulu ve kesici olmamalarna dikkat edilmelidir. 4 - Bebein yutabilecei kklkte olmamaldr. 5 - Oyuncaklarn canl renkte, hareket edebilen ve ses karan trden olmalar bebein dikkatini ekmesi asndan nemlidir.

ocuunuzu Ev Hayatnn Getirdii Tehlikelerden Nasl Koruyabilirsiniz?

ocuunuz eline ald ince, sivri cisimleri prize sokmay pek sever ve bunun tehlikelerinden habersizdir. Bu nedenle prizlerin nne ocuunuzun erimesini engelleyici eyalar koymalsnz. Bunun mmkn olmad durumlarda prizlere mutlaka kapyak taklmaldr. Krlabilecek ve krldnda ocuk iin tehlikeli olabilecek cam ve benzeri nesneler ortadan kaldrlmaldr. ocuunuzun kartrp yrtabilecei kitap ve dkmanlar st raflara kaldrmalsnz. ocuunuz koltuklarn tepesinde dolamay pek sever. Koltuklarnz kirletebilir; bu nedenle kolay temizlenebilen koltur klflar kullanmanz yararl olacaktr. ocuunuz, masa rtlerini bir ucundan tutup masann stndekilerini aaya ekebilir. Bu ekilde hem stndeki nesnelerin krlmasna neden olabilir, hem de kendisini yaralayabilir. Bu tr masa rtleri kullanmaktan kanmalsnz. Renkli tabletler ya da beyaz amar tozu ocuk iin byk bir albeni tar. Eline ald eyleri azna gtrecek ve belki de yutmak isteyecektir. Bu gibi tehlikelere maruz
23

ALEDE OCUK ETM

kalmamak iin evinizde bir ila dolab bulundurmalsnz ve ilalar mutlaka ocuun ulaamayaca yerlerde muhafaza edilmelidir. ocuunuzun kibrit veya akmakla oynamasn mutlaka engellemelisiniz. Bu tr yanc ve yakc maddeler ocuun ulaamayaca yerlere kaldrlmaldr.

gortas olarak grlmesidir. Ayrca aile isminin srdrlmesi de deer ifade edebilir. Unutulmamas gereken nokta ocuun cinsiyeti konusunda annenin hibir fonksiyonun bulunmaddr. Doacak ocuun cinsiyeti sadece ve sadece babadan gelen kromozon tarafndan belirlenir. Bu nedenledir ki, erkek ocuk douramad iin anneyi sulamak her ynden abestir. te yandan baz babalar da nazl ve kendilerine daha dkn olmalar nedeni ile kz ocuklarn tercih edebilirler. Her iki durumda da anneye anlay gsterilmeli ve doan ocuk, cinsiyetinden tr deil, insan olmas nedeni ile aile ierisinde kabul grmelidir.

KIZ MI, OLAN MI?

nsanlar tarih boyunca ocuunun cinsiyetini merak etmi ve doacak ocuun cinsiyeti hakknda tahminlerde bulunmutur. Doacak ocuun cinsiyetini nceden tayin etmek mevcut hibir yntemle mmkn deildir. Bunda da gizliliin verdii bir gzellik sz konusudur. Baz babalar iin ilk ocuklarnn erkek olmas byk nem arz eder. Genellikle bunun nedeni, erkek ocuun bir emeklilik si-

24

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

1-3 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi

l engl GEN

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

OCUUN SALII VE BAKIMI

st Giysileri
ocuunuz, yrmeye balad andan itibaren bir eyler yapabilmenin sevincini tamaktadr. evresini tanmak ister. Bu onun en doal hakkdr. Verebilecei zarar dnerek ona gereksiz yasaklar koymamal ve kiiliini zedeleyecek biimde onu azarlamamalsnz. Elbiselerini kirletip amurlu sulara elini uzatabilir. Bu eylemin onun asndan hibir ktl yoktur. Bu yzden ocuunuza, kirlendii zaman sizi zmeyecek elbiseler giydirin. Elbise her eyden nce rahat olmal ve ocuu kstlamamaldr. Brakn kk afacan, abisinin ya da ablasnn klm elbiselerini kirletsin, yrtsn, Pahal elbiselerini zel gnlere saklayn.

dar olup aya skmamal, srklenecek kadar geni olmamaldr. Ksele tabanl deri ayakkablar tercih edilmelidir. Ayakkabnn eni, ocuun ayann eninden yarm santim geni olmaldr. Boyunun ise en az bir buuk-iki santim uzun olmas beklenir. Ayakkabnn alt dz, burnu geni olmal ve ocuk ayak parkmaklarn rahata oynatabilmelidir. Yeni olsa bile, bakalarnn ayakkablarn ocuunuza giydirmeyin. Her ocuun basma ekli farkl olduundan, bir bakasnn ayak biimini alm ayakkablar giydirmek sakncaldr. Ayakkab seimi kadar ocuunuzun yaln ayak dolamas da nemlidir. Her gn en az bir saat yaln ayak dolamasna msaade edin. tmemek koulu ile kn odada, yazn ise ayrda veya kumda bir saat kadar yaln ayak gezmesine imkan salayn. Bu sayede ayak kaslar daha salkl biimde geliecek ve kuvvetlenecektir.

Vcut Bakm Ayakkablar

Salkl byme ve gelime iin ocuumuzun vcudunun dik durmas byk nem tar. Bu yzden bu imkan salayan ayakkablar seilmelidir. Giydireceiniz ayakkablar ocuunuza bir yandan itibaren haftada hi deilse bir kez banyo yaptrmalsnz. Banyo ocua sevdirilmelidir. Zaten bir kez suda oynamay sevmise, gle oynaya banyoya girecektir. tmeyin, ama gereksiz ye27

ALEDE OCUK ETM

re de terletmeyin. Yemeklerden sonra ellerini ykamaya bandan beri almal, altrlmaldr. Trnaklar ksa kesilmelidir. Bylece hem diplerine pislik dolmas nlenir hem de akranlarn trmalamas imkan ortadan kalkar. Salarn ise banyodan sonra ve hi deilse her sabah kalktnda fralamalsnz.

lisiniz. Btn bunlar, ocuun kendisinden beklenenleri anlamas ve yerine getirmesi, dzenli olmaya almas asndan hayati nem tar. ocuk, anne ve baba ile ayn yatakta yatrlmamaldr. Bylece hem anne bamllndan daha abuk kurtulur hem de cinsel gdleri gereksiz yere kkrtlmam olur.

Uykusu
ocuunuzun uyku gereksinimi sizinkinkinden ok daha fazladr. Bu yzden gndz uykusuna mutlaka yer verilmelidir. Uyuduu yer sakin ve lo olmaldr. Yatt yatak ne fazla yumuak, ne de fazla sert olmaldr. ekli bozulmayan ve ortas ukurlamayan yataklar tercih edilmelidir. Yastk ise, yass olmaldr. ocuklar yetikinlere gre daha abuk snr ve terlerler. rttnz yorgan hafif olmal, ama tmemelidir. Gene de teceinden korkuyorsanz, daha sk giydirebilirsiniz. ocuunuzu asla gnlk elbiselerle yatrmayn. Ayrca her gn baka bir saatte, ya da baka bir yerde yatrmamaya da zen gsterme-

Beslenmesi
Bir yandan itibaren ocuklarn bymesi yavalar. Doumdan yana kadar ortalama arlk ve boy artna baktmzda, bunu daha iyi gzlemleyebiliriz. ocuunuz, bir yandan itibaren byme hznda meydana gelen bu yavalama nedeni ile, nceki aylara gre daha az ackr. nceki aylardaki kadar yemesi iin zorlamamalsnz. Anne ve babalarn ou, ocuklar gayet salkl olduu halde, az yediinden ikayet etmeyi pek severler. nemli olan ocuun tka basa yemesi deil, yeterince besin almasdr. Sizler gibi, kk afaacann da itah deiebilir. Hareketsiz bir ocuk, yerinde duramayan bir afacan kadar itahl olamaz. Aslnda ocuunuz ackp akmadn, doyup doymadn sizden daha iyi bilir. Srekli yemesi iin zorlanan ocuklar, bu baskdan dolay gerekten itahsz olabilirler. imanln salkl olmak anlamna gelmedii, hatta zararl olduu unutulmamaldr. Bunun tam tersi bir tutum olarak naslsa acktnda yer dncesi ile, beslenme hafife alnmamaldr. Vakitli vakitsiz ne bulursa onu yiyen, bir para ekmek kaporp onu geveleyen ocuk, normal bir beslenme dzeni-

28

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ni

tutturamaz.

te yandan byklerin yemek saatini beklemesi iin ocuk uzun sre a braklmamaldr. Sadece damak zevkini tatmin etmesi iin piirilmi, besleyici deeri dk yiyeceklerle beslenen ocuklar salkl geliemezler. yi beslenmek, sadece al gidermek deildir. Kalori an kapatmak ve besin elerini gerektii miktarda almak n planda gelmelidir. Bir yandan itibaren ocuunuz, sizin yediiniz yemeklerin aynsn yiyebilir. Ancak kendiniz iin piirdiiniz yemekleri, ocuunuzun da yiyebilmesi iin az baharatl ve az yal olmasna zen gstermelisiniz. Kahvaltda sofranzda yer alan btn yiyeceklerden gnl rahatl ile ona da verebilirsiniz. le ve akam yemeklerinde ise her trl orba, etli sebze yemei, zgara ya da suda pimi kfte, taze ve klksz olmak koulu ile balk gibi yiyecekleri yiyebilir. Daha ileriki yalarda da ayn ekilde beslemeye devam edebilirsiniz. Bir ndeki yemek miktarndan ok, yemein eidine nem verilmelidir. ocuk her eitten azar azar yese bile, ihtiyacn giderebilir. Yemeklerin yannda salata, yourt veya stl bir besin maddesi bulundurulmaldr. Bu yalardaki ocuklarn gnde en az lidir.

iki bardak st veya yourt ihtiyalar vardr. ocuunuz, st sevmiyorsa muhallebi, stla gibi besinler verebilirsiniz. St kaynatmanz mikroplar bertaraf etmeniz andan nemKahvaltda reel yerine kana daha kolay karan pekmez ya da bala ncelik verilmelidir. orbalar beslenmede byk neme sahiptir. Bu yzden imkanlarnz elverdii takdirde, orbalarnz etsuyu ile hazrlamaya gayret etmelisiniz . Etsuyu yoksa, piireceiniz orbalara havu, kemik, domates, maydanoz veya halanm nohut katabilirsiniz. Yiyecekleri hazrlarken az su ile piirmeli, piirme ilemi ise ksa tutulmaldr. ocuunuzun her gn meyve yemesi ok yararldr. i meyveler kompostodan ok daha faydaldr. Meyve sularn ise bekletmeden iirmek gerekir. Gazoz, kola gibi suni iecekler yerine ayran ve meyve sular tercih edilmelidir. ocuunuz bir yandan sonra kendi bana yemek yemeye gayret gsterir. Onu bu abasnda desteklemelisiniz. Bu davran, kendi sorumluluunu stlenme yolundan atlm nemli bir admdr. Baardn grmek, kendine olan gvenini pekitirecektir.

29

ALEDE OCUK ETM

Di Bakm
Bir yan dolduran ocukta genellikle sekiz d kmtr. St dileri diye isimlendirdiimiz bu diler toplam 20 tanedir. 2,5-3 yana kadar bu diler tamamlanr. Baz anneler nasl olsa deiecek diye st dilerinin bakmna zen gstermeyi ihmal ederler. Bu yanl bir davrantr. nk st dilerinin biri rynce, bu rk dier dilere de yaylr. Bununla birlikte olumaya balayan kalc diler de zarar grr. Bu nedenle st dilerinin bakm ihmal edilmemelidir. Dilerin rmesine yol aan, di aralarnda kalan ekerli ve unlu yiyecek artklardr. ekerlemeler; ikolata, gofret gibi tatl yiyecekler dilerin ba dmandr. Bu demek deildir ki, ocuklar bunlardan hi yemesin. Dozunu iyi ayarlamak artyla her trl besinlerin tadna baklmaldr. Ancak bu tr yiyecekleri yedikten sonra zellikle yatmadan nce dilerin fralanmas, rkleri nleme asndan nemlidir. Di fralamay ocuklara bu yalarda retmek gerekir. Bu ilemi oyun eklinde retmeye balarsak, zamanla bir alkanlk halini alacaktr. Bilinmeden verilen antibiyotiklerin de di sal asndan zarar olabilmektedir. Hi-

bir zaman doktora danmadan ila kullanmamalsnz. Bu yalarda di doktoruna giderek kk rklerini zamannda tedavi ettirmeniz gerekir. Bylelikle ocuunuz, di doktorunun koltuuna oturmaya da alacaktr.

Temiz Hava
ocuklarn hibiri kapal yerlerde olmay sevmez. Ancak anneler tr, hastalanr korkusuyla hava durumunu uygun grmedikleri zaman ocuklar evde tutmay tercih ederler. Oysa ocuun herzaman temiz havada serbeste oynamaya ihtiyac vardr. Bu nedenle ocuunuzu her mevsimde ak havaya karmanz gerekir. ocuk yazn gnn byk ksmn, kn ise bir iki saatini darda hareket ederek geirmelidir. ocuun temiz hava ihtiyac sadece dardan karlanmaz. Evin havasnn temiz olmas ok daha nemlidir. nk ocuk ne kadar ok darya karlrsa karlsn, zamannn ounu yine evde geirir. Ancak ev havalandrlrken hava cereyanna da dikkat etmek gerekir. Sigara alkanl da ocuklarn salklar asndan nemli olan bir baka sorundur. Byklerin devaml sigara itikleri yerde kalan ocuklarda solunum yolu hastalklarna

30

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

kar diren zayflar. abuk ve kolay hastalanrlar ve ge iyileirler. zellikle ocuklarmz dnerek onlarn yannda sigara imemeye ve mmknse kendimizi dnerek de hi imemeye gayret gstermeliyiz.

Televizyon ve Video
Televizyon ve video gibi elektronik aletler evlerimize girdiinden beri bizi de karlarnda adeta esir almlardr. Hem gze, hem de kulaa hitap ettikleri iin iyi bir elence ve eitim arac olan bu aralar, dikkatli kullanlmad zaman ocuklarn salkl gelimesini engellerler. Her gece saatlerce veya gn boyu televizyon seyreden bykler, birbirleriyle ve ocuklaryla olan ilikilerini derinletirme ve gzelletirme imkann da azaltmaktadrlar. Saatlerce televizyon seyretmek, ocuklara byklerden daha ok zarar verir. ocuk yana ve geliimine uygun olmayan programlar izlediinde grd resimlerin ve seslerin anlamn kavrayamaz. Bu da onu huzursuz eder. zellikle grltl, kavga sahneleriyle, kfrlerle dolu filmler ok daha zararldr. Bu yzden korkular olan bir ouun bu sahnelerle, korkular daha da artarak uyku dzeni bile bozulabilir. Devaml televizyon seyreden ocuk, oyun oynama ve kendi kendine aratrmalar yapma imkanlarn da yeterince deerlendiremez. Televizyon, ocuun ne bizimle olan

ilikisinin, ne de dier uralarnn yerini almaldr. Bu yzden ocuunuza televizyon veya video seyrettirirken u hususlar da gz nne bulundurmak gerekir:

zleyecekleri filmler konu ve ileni asndan ocuklarn rahatlkla anlayabilecei ekilde olmaldr. ocuk uzun sre ve aralksz televizyonun nnde oturtulmamaldr. ocuun izleyecei program ve filmlerdeki olay, kahraman ve tiplerde olumlu zellikler arlkta olmaldr. ocuklar yalnz balarna televizyon seyretmemelidirler. Yalnz olan ocuk, korku veren ve anlayamad sahnelerde kimseye bir ey soramaz. ocukla filmde izledii sahneler ve szckler hakknda konumak geliimi iin yararldr. ocuk, televizyonu yakndan seyretmemeli, rahat edebilecei bir ekilde oturtulmaldr. Bylece gzlerinin, kas ve kemik yapsnn bozulmas nlenmi olur.

Salk Kontrolleri ve Alar

ocuun bu dnem boyunca dzenli olarak alt ayda bir salk kontrolnden gemesi gerekir. Bu kontroller her salkl ocuk iin gereklidir. ocuunuzu doktora gtrmek iin hastalanmasn beklememeniz gerekir. ocuun dzenli bir ekilde salk mu31

ALEDE OCUK ETM

ayenelerine gtrlmesi sayesinde, ebeveyn ve ocuk iin byk znt olabilecek sakatlklarn ve hastalklarn nceden ortaya karlmas mmkn olur. Salk problemlerinin zamannda ortaya kmas, tedavi asndan byk nem tar. Bu muayeneler srasnda doktor, ocuun normal bir fiziksel ve zihinsel geliim gsterip gstermediini kontrol eder. ocuunuzu tehlikeli hastalklara kar korumann en iyi yolu alarnn zamannda yaptrlmasdr. ocuk bir yan dolduruncaya kadar alarnn tamamlanmas gerekir. Bunlar verem, ocuk felci, difteri, tetanoz, hepatit, bomaca ve kzamk alardr. Bu alardan bazlar belirli aralklarla tekrarlanr. Bu nedenle ay bir kere yaptrp brakmak ocuu hastalktan korumaz. O halde alar zamannda ve eksiksiz olarak yaptrmak arttr. ocuunuzun alarn bir yana kadar dzenli olarak yaptrdysanz 1,5 yana geldiinde karma a ile ocuk felci alarnn tekrarlanmasnn zamandr. Ayn alar 3 yanda tekrar yaptrlr. A yapldktan sonra ocuunuzda huzursuzluk ve ate grlebilir. Ateini drmek iin elbiselerini kartn. Koltuk altlarna, kasklarna, boynuna ve alnna slak bez koyun. Bu sre iinde bol miktarda sulu gdalar verin.

Hasta olan bir ocuk, grn ve davran itibariyle bir takm deiiklikler gsterir. Bu deiiklikler baz hastalklarn habercisidir. Her hastaln belirtisi ayn deildir. Bu konuda size den grev, hastalk belirtisi saylabilecek deiikliklerin farkna varmaktr. Hastalk belirtilerinin neler olduunun bilinmesi, hastalklarn hemen banda farkedilerek tedavi edilebilmesi ynnden nemlidir. Hastalk belirtileri genel olarak unlardr: Atein ykselmesi ve buna bal olarak; me ya da titreme Halsizlik ve yorgunluk tahszlk Terleme (snn abuk dmesi halinde) Kalp atlarnda ve solunumda hzlanma Ba ars ve durgunluk Huzursuzluk ve uyku bozukluklar Gzlerin sulanmas, kzarmas ve akmak akmak grnmesi Uyku hali Boaz ars, boazn i ve kzark olmas Sesin kalnlamas, kslmas, hrltl konuma Bulant, kusma, ishal Boyun veya srt arlar Ba, kulak, gs, karn ve eklem arlar Deride kzarklk, dknt, leke veya kabarcklar Havale

ocuunuz ve Hastalklar
ocuumuzun hastalanmamas iin elinizden gelen her trl tedbiri mutlaka almaya alrz. Ancak gene de hastalanabilir.

32

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Huzursuzluk ve sinirlilik Bu saylan belirtiler hastaln tehisi iin elbette ki yeterli deildir. Hele kendinize gre karar verip ila kullanmak, yapmamanz gereken ilk davrantr. nemli olan telaa kaplmadan, yapmanz gerekenleri programlamaktr. Eer ocuunuz yuvaya gidiyorsak her ihtimale kar gndermemeli, evde bakmalsnz. ocuu rahat edecei bir yere yatrarak termometre ile ateini lmelisiniz Ate 38 dereceden fazla ise yksek demektir. Bu durumda ocuunuza kaln giysiler giydirmeyin, scak olmayan bir yerde yatrmaya ln ocuun havale geirmesinin sakncal olduunu dnerek, ateinin ok fazla ykselmemesine allmaldr. Her eye ramen ocuun atei 40 dereceden yksekse, slak bir arafa sarmak veya lk suya sokmak gerekir. Genel olarak bulac hastalklar, birka gn sren atele birlikte vcudun eitli yerlerinde beliren krmz lekelerle ve halsizlikle balar. Byle bir durum sz konusu ise hemen bir doktora gitmelisiniz. Bu yalardaki ocuklar olgunlamam meyve, ar miktarda pasta veya ikolata nedeniyle ishal olabilirler. Ayrca hastalnn eidine gre ishal veya kusma grlebilir. Balangta hafif grlen bir ishal, zamanla tehlikeli bir hale gelebilir. Byle durumlarda ocuun midesini dinlendirmek gerekir. shal ve kusma nedeniyle vcuttaki su kayb fazlalar. Bu su kaybn, sulu gdalar vererek telafi etmek arttr. Bunun iin ocua azar azar ve sk sk su, ok az ekerli ak ay verilmelidir. Bunlarn yannda ayran, meyve

sular, yasz orbalar, pirin lapas, yourt, patates halamas gibi gdalar verilmelidir. ocuklar genellikle hastalklar srasnda ok hassas olurlar. Bu nedenle iyilemesi iin yaptnz tedavi ve bakmda glkler karabilir, huysuzlaabilir ve korku gibi tepkiler gsterebilir. Hastalk srasnda dzenli bir tedavinin yan sra, ocuunuza en iyi ila sizin anlayl ve sevgi dolu tavrlarnzdr.

Kazalar ve Alnacak nlemler

lalar ve zehirlenmeler: ocuklar, ekere benzeterek yuttuklar ilalardana veya bilmeden iilen temizlik maddeleri ve bcek ilalar gibi eylerden zehirlenebilirler. Bunlar engelleyebilmek iin bu tr zararl maddeler ve ilalar, ocuklarn eriemeyecei yerlere koymak gerekir. Ayrca beklemi bayat yiyecekleri yedirmekten de kann. Yanmalar: Ocak zerinde veya baka bir yerde ocuun eriebilecei ekilde iinde kaynar su, st veya yemek bulunan tenecere ve tavalar kesinlikle brakmayn. Ortaklkta bulunan kibritleri yakmay deneyebilir; yrrken sobann stne debilir; elektrik prizlerine fileri veya baka cisimleri sokmaya alabilir. Btn bu tehlikeleri gznnde bulundurarak gerekli nlemler alnmaldr.

33

ALEDE OCUK ETM

Dmeler: ocuunuz ak braklm bir pencereden veya balkondan sarkarak debilir. Bu nedenle pencerelerin nne veya balkona, zerine trmanabilecei eyalar koymayn. Pencereleri, ocuunuz odada yalnzken, ak brakmayn. Balkon demirlerini ykseltin. Boulmalar: ocuunuz naylon torbalarla oynarken, bunlar bana geirmekten zevk alr. Bu tehlikeli bir oyundur. Naylon torba azna, burnuna yaparak boulmasna sebep olabilir. Yine bunun gibi amar ipi, kemer tr eyalarda da ayn tehlike sz konusudur. Evde tpgaz ve havagaz ile alan aralarda gaz kaa olmamasna dikkat edin. Bu aralar kullandktan sonra ana musluu da kapatn. ocuklar bu tr aralarn dmeleriyle oynamay ok sever. Sk sk bu dmeleri kontrol edin. Evdeki su dolu kaplar, kazanlar yine ocuklar iin tehlikelidir. lerindeki su az bile olsa boulmasna sebep olabilir. Bunlar ocuklarn eriemeyecei yerlerde bulundurun. Nefes Borusu, Kulak ve Buruna Yabanc Cisim Kamas: ocuklar bu yalarda para, boncuk, misket veya dme gibi kk cisimlerle oynarken bunlar azlarna sokarlar. Bunlar veya yemeleri iin verdiiniz leblebi, fn34

dk veya fstk gibi yiyecekleri soluk borusuna karabilir. Ayrca bu maddeleri burun deliklerine ve kulaklarna sokarlar. Bu da onlarn boulmalarna neden olabilir. Bu yzden sz konusu cisimleri oyuncak olarak vermeyin. Oyuncaklarnda byle kk paralar olmamasna dikkat edin. Bir eyler yerken yannda olun, yatarak yememesine ve azna byk lokmalar almamasna dikkat edin. Kesici, Batc ve Yaralayc Aralar: ocuklar byklerini taklit etmeye ok merakl ve aratrc olduklar iin bak, makas, tornavida gibi aletlerle oynarlar. Bu ekilde oynarken bir yerlerine batrabilirler veya kesebilirler. Ortada braklan ine, t, i gibi malzemeler de ayn oranda tehlikelidir. Bu tr eyalar kesinlikle ortada brakmayn ve onlarn eriemeyecekleri yerlere koyun. Trafik Kazalar: ocuklarn araba iindeki yeri arka koltuktur. ocuklarnzn gvenlii asndan bu kurala hibir zaman uymamazlk etmeyin. ocuklar iin asl tehlike, yaya olarak katldklar trafiktir. Ona trafikte uymas gereken kurallar en gzel, kendimiz gstererek retebiliriz. ocuklar anne babalarn taklit ederek renirler. ocuklar oyunla rendiklerini dahi iyi akllarnda tutarlar. Trafik kurallarn bir oyun eklinde retmeyi deneyebiliriz.

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

OCUUN OYUN DNYASI

Hareket Etme htiyac
Yetikinler gibi ocuun da hareket etmeye ihtiyac vardr. Doduundan beri bu ihtiyacn gidermek iin, yatt yerden ban kaldrma, gsn kaldrma, ellerini, kollarn, bacaklarn hareket ettirme, dnme, emekleme gibi davranlar kazanr. Btn bunlar kaslarnn yeterli olgunlua ulamasna baldr. Emeklemeye baladktan sonra, srasyla destekle yryebileri, eyaya tutunup ayaa kalkabilir, kendi bana ayakta durabilir ve yryebilir. Yrmeye balamasyla dier hareketleri de rahatlkla yapabilir. Sz edilen hareketlerin gelime hz ocuktan ocua farkllk gsterir. Bunun iin bakasnn ocuuna bakarak bir karlatrma yapmak yerine, ocuun nceki aylardaki durumu ile bugnk dzeyi arasndaki farklla dikkat etmek gerekir.

ocuunuzun hareket etme ihtiyacn karlamanz, ona ne gibi yararlar salar:

Gelitiini, bir eyler baarabildiini kendisi de fark eder. Bylece kendine gveni geliir, daha etkin davranlar sergiler. evresindeki eyalar inceleme frsat bulduu iin yeni tecrbeler kazanr ve zihni melekelerini gelitirir. Hareketleri evresindekiler tarafndan takdir edildiinde, olumlu bir kiilik yapsna kavuur. Vcudunu ve kaslarn kontrol altna alabilir ve insiyatif gelitirme ynnde olumlu admlar atar. Kendi kendini megul etmesini, oyalamasn renir ve bylece evresindekilerin srekli kendisi ile ilgilenmesini beklemez.

Hareket htiyacnn Karlanmas

Bu konuda yapabileceiniz en byk yardm, ocua serbest hareket etme imkann tanmanzdr. Srekli olarak dur, otur, elleme gibi komutlarla onu sindirme yerine, evin iinde rahat hareket etmesine imkan verecek deiiklikleri yapmanz daha yararldr.
35

ALEDE OCUK ETM

Bunun iin ocua rahata oynayabilecei, dkp saabilecei bir yer ayarlamanz gerekir. Bylece ocuunuz kendisinin aile ierisinde bir deer tadn kavrayabilir. Ancak onu sadece ayrdnz oyun mahalli ile kstlamamalsnz. Zarar verebilecei eyalar ortadan kaldrdktan sonra evde rahata gezmesine izin vermeliniz. Gene de ufak tefek krp dkmelere gz yummalsnz. Oynad eyleri zorla elinden almaktansa dikkatini baka ynlere ekmeye gayret gstermelisiniz. Sert davranp onu fkelendirmemelisiniz. Neden byle yaptnz anlyamayaca iin huysuzlanr. ocuunuzu parka, baheye gtrmeniz veya en azndan sokaa karmanz bile onun hareket ihtiyacn gidermek asndan nemlidir. Bunun iin zaman ayrn. Oyuna doymasna frsat tanyn, zaten bir sre sonra yorulacaktr. Hareketlerini denetleyin, ama kstlamayn. Gznz zerinde olsun, ama gereksiz mdahalelerden de kann. ocuunuz yardma ihtiyac olduunu size belli eder ve yardmnz kabullenir. Yardm edin, ama asla onun sorumluluklarn stlenmeyin.

ne kendi i dnyasn da katar. Kendi beklentilerini, zntlerini oyun yolu ile dile getirir. Oyunun ocuklara salad yararlar ylece sralayabiliriz:

Oyun, ocuun bedensel geliimini kolaylatrr. Ak havada oynarken gerekli oksijeni alr, itah artar ve bunun sonucunda daha rahat uyur. Oyun, ocuun tm kaslarn gelitirir. Hareketlerinde eviklik salar. Kaslarn kontrol altna almasna ve gerekli biimde kullanmasna yardm eder. Oyun, ocuun enerji fazlasn boaltmasna vesile olur, gerilimini azaltr. Zararl maddeleri terleme yolu ile atmasna imkan salar. Bylece gereksiz saldrganlklar da nlenir. Oyun ocuun kavrama ve mantkl dnme gcn gelitirir. Doay ve d dnyay kefetmesine yardmc olur. Merak duygusunu giderir. evreye uyum salamasn kolaylatrr.

Oyun ve Oyuncak
ocuk, yaamn gereklerini ve toplumun kendisinden beklediklerini oyun yolu ile renir. Bydnde srdrecei uralara, stlenecei rollere oyun sayesinde hazrlanr. Oyuna bykleri taklit ederek renir, onlarn dnyasna snr, onlar gibi olmaya abalar. Bu nedenle ocuk oyuncaklar genellikle yetikinlerin uratklar ilerin tekrar gibidir. Ancak oyun bal bana taklit deildir; aksine ocuk, byklerden grdkleri-

36

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Oyun, ocuun dil geliimine faydaldr. ocuk, bu sayede yeni kelimeler renir; dzgn cmle kurma, dncelerini rahata aklama yetenei geliir. Oyun ocuun problem zme yeteneini gelitirir. Bu sayede ocuk, kendini bir ama iin ynlendirmeyi ve dikkatini bu ama dorultusunda toparlayabilmeyi renir. Ortaya kan sorunlara deiik zmler aramaya balar. Oyun, ocuun karar verme yeteneini gelitirir. ocuk oyun srasnda dnr, nasl oynayaca konusunda planlar yapar ve her eyin nemlisi karar verir. Oyun ocuun kendini tanmasna, becerilerini aa karmasna yardmc olur. Giriken, cesur ve kendine gveni gelimi bir kiilik oluturmasna katkda bulunur. Oyun srasnda ocuk kendi cinsinin bireylerini taklit ederek adeta ilerideki hayatn prova eder. Anne ya da babala hazrlanr.

Kurallara saygl olmay ve onlar inememesi gerektiini renir. Doru-yanl, gzel-irkin gibi kavramlar gelitirir. Gereki bir kiilik yaps oluturma yolunda admlar atar. Baz konularda kendisinden daha becerikli arkadalarnn olabileceini kabullenir; bylece yerine gre nder, yerine gre de ye olmay renir.

Oyunun Kazandrdklar
ocuk bir yandan itibaren evresindeki her eyi kefetme abas ierisindedir. Evin iinde kendine ilgin gelen her eye uzanr. Kendince denemeler yapar. Ayn eyleri defalarca tekrarlar ve bu tekrarlar sayesinde renir. Oyuncaklarn ya da eline geirdii dier eyalar birbirine vurur, kardklar sesleri inceler. ocuun bu merak giderilmeli, hatta tevik edilmelidir. Tabii eline verilen eyalarn krlr cinsten olmamasna zen gsterilmelidir. Bir buuk yandan itibaren ocuunuz, etrafndaki kiilerin kendisine ynelik olarak oyun amac ile yapt basit hareketleri taklit edebilecek zeydedir. Bu nedenle parmak oyunlar ve ufak hokkabazlklardan byk zevk alr ve bunlar kendisi de taklit etmeye alr. Ayrca byklerin davranlarn da taklit eder, rnein siz gazete ya da kitap okurken, o da ayn abay gsterir. Bu yalarda ocuklar, ellerine verilen gazete ve dergileri buruturmay ve yrtmay pek severler. ki yandan itibaren ocuklar bykleri taklide dayanan oyunlara ynelirler. Hayal gc gelimitir. Oyuncaklarn da

ocuk arkadalar ile oynarken yukardakilere ek olarak u davranlar gelitirir:

evresindeki bireylerin davranlarndaki ve tepkilerindeki farkllklar grerek, bu farkllklar olduu gibi kabullenmeyi renir. Uyumlu ilikiler kurmaya ynelir. Kendi hak ve sorumluluklar olduu kadar bakalarnn da ihtiyalar olduunu kavrar. Sra beklemeyi, bakalarnn haklarna saygl olmay, paylamay ve dayanmay renir.

37

ALEDE OCUK ETM

canl birer birey olarak alglarlar. Bu sizi rktmemelidir; nk o da bebeine aynen sizin ona davrannz gibi davranmaktadr. Eyalara deiik nitelikler atfeder; rnein bir kibrit kutusunu araba yapabilir. Bo bir ay tabandan yemek yiyebilir. Kz ise anne; erkek ise baba olur, ya da bakkalla soyunup sat yapar. ocuunuz sizden grdklerini aynen oyuncaklarna ve oyun arkadalarna yanstr. Bu yzden dikkatli davranrsanz ve iyi bir gzlemci iseniz kendi hatalarnz gzlemliyebilirsiniz. O da bebeini sizin onu azarladnz kadar azarlayacak, ama te yandan sizin onu sevdiiniz kadar sevecek, sizin ona iyi davrandnz kadar iyi davaranacaktr.

Oyuncaksz Oyun
Anne ve babalar ocuklarna pahal oyuncaklar almay pek severler. Bunlar genellikle abuk bozulabilen ve krlan oyuncaklardr. ocuk oyuncan pahal olmasn deil, kendisine at imkanlara nem verir. Bu oyuncakla merakn giderebilmeli, yeni oyunlar retebilmelidir. En pahal oyunca bile merakn gidermek iin skp takar. Bu yzden oyuncak alrken pahal olup, sizi tatmin etmesine deil, kullanl ve dayankl olmasna ncelik tanyn.

Oyuncaklarn Nitelikleri
Oyuncak, ocuun merakn, hayal gcn ve problem zme yeteneini gelitirici, tevik edici nitelikte olmaldr. ocuk aldnz oyunca skp takabilmeli, kendince oynayabilmeli ve bu oyuncakla yeni oyunlar retebilmelidir. Oyuncak, ocuun yana ve geliimine uygun olmaldr. ocuk oyunca rahatlkla tutabilmeli, kavrayabilmeli ve tayabilmelidir. Oyuncak sade olmaldr. Fazla afafatl ve kk paral oyuncaklar ocuu bktrr. Oyuncak salam ve kullanl olmal,

Tek Bana Oyun

Bir ila yalar arasnda ocuklar akranlar ile oynamay pek sevmezler. rnein kendi yanda ocuu olan bir misafiriniz geldiinde, ocuunuz onunla oynamaktansa sizin yannzda kalmay tercih eder. Bunun nedeni, kendi bana oynamay daha ok sevmesinde yatmaktadr. Yatlarnn oyunlarn sadece seyreder. Akrannn ya oyuncan elinden alr ya da san eker. Ald oyunca geri vermek istemez, benim diye ekitirir. Mdahale edildiinde ise alar. Mdahale etmekte aceleci davranmaynz, ancak genede srmak, ya da sa yolmak gibi davranlar engellemelisiniz. Yapacanz en olumlu mdahale, ocuun dikkatini baka ynlere yneltmektir. Bu yata oyuncan paylamasn beklememelisiniz.

38

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

boyalar dklmemelidir. Kolay temizlenebilmelidir. Oyuncak sivri ulu ve kesici olmamaldr.

Yararl Oyuncaklar
Kk Oyuncaklar Kk-byk toplar Tahta paralar Paral boz-yap oyunlar Kpler ve boz-yap tahtalar tilip ekilebilen oyuncaklar Bebekler tekerlekli bisiklet

mak ocuk iin ok nemlidir. Bu yzden onu oynamaya gtrrken mevsim artlarna gre giydirin ve kirletebilecei elbiselere ncelik tanyn. Brakn stn, ban rahata kirletsin, amura bulansn. Yorulsun; yorulup acksn. Banyo yaptrn ve yemeini yedirin. Dosta bir gl btn bu abalarnz dllendirmeye yetecektir.

OCUUNUZUN DI DNYASI
Bamszlk Dnemi
Yrmeye ve konumaya balamas ile birlikte ocuunuz bu davranlarn size ve bakalarna gstermek isteyecek, takdirinizi kazanmaya alacaktr. Yrmeyi balan-

Ayrca ocuun yaratcln tevik iin evdeki eski eyalardan da faydalanlmaldr:

Eski dergiler, gazete katlar Yuvarlak kartonlar Yumurta kartonlar Sigara paketlerinin yldzlar Plastik bardak ve kutular
Bu tr maddeleri ocuklara vereceiniz zaman, mutlaka temizlenmi olmasna ve tehlike oluturabilecek ksmlarn bulunmamasna zen gstermelisiniz. ocuunuzun kum havuzunda oynamas ok yararldr. Kum havuzu ocuun hayal gcn arttrr. ocuk kumdan yapt atolarla uzun sre oyalanr, rahatlar, yeteneklerini gelitirme frsat bulur. Toprakla oyna-

39

ALEDE OCUK ETM

gta hi de beceremedii halde elinizden tutmanz istemez. Bu davran ile adeta bamszln ilan etmi gibidir. Evin iinde her yeri dolar, ekmeceleri boaltr. Bylece becerilerini sergilemekte ve d dnyay kefetmektedir. Her eyi denemek ister, ama tehlikelerden habersizdir. lalarn tadna bakar, ya da prizlere elini sokmay dener. Oyuncaklar ile deil, gnlk eyalarla oynamaya baylr. Her ey onun iin bir oyuncak, her davran bir oyundur. Bamszlna dkn olduu kadar size bamldr da. Bamszl denemekte, ama bunu yaparken bile ilginizi beklemektedir. htiyalarn karlamanz bekler; bu onun iin gayet doaldr, ama baz davranlarn kstlamanz anlayamaz. Adeta sizi ynetmek ister. Bunu baaramayacak olursa, alayarak ve bararak tepki gsterir. Bu tr inat ve hrnlklar gelip geicidir. Bunu huy edinmesinden korkmanza gerek yoktur. Ona stnlk taslamayn, ama karsnda aresiz de kalmayn. Ona gven vermeye aln. Otoritenizi hissetsin, size gvensin, ama bamszln kstlamayn. Bu size zor gelebilir ama, en canl rnei sizsiniz. Anne ve babanz sizin kiliinizde bunu gerekletirmise, sizin de baaramamanz

iin bir neden yoktur. Her dnem iin geerli olduu gibi, bu ya ocuklarnn da yapt her olumlu davran desteklenmeli ve hi bir zaman gveninin sarslmasna izin verilmemelidir. Bu yalardaki ocuklarn kendi kendine giyinmek iin byk aba gsterdikleri gzlemlenir. Yemek yeme konusunda da ayn durum sz konusudur. Btn bu davranlar, bize ocuun sorumluluk yklenme konusundaki isteini gsterir. Ortal datp kirletebilecei endiesiyle bu isteinin engellenmesi yerine, uygun koullar hazrlanarak kendisinin yapabilecei sorumluluklar verilmeli ve gsterdii baar karsnda tevik edici szlerle yreklendirilmelidir.

ocuk ve Konuma
baren ocuunuz kelimeleri yerli yerinde kullanmaya balar. Balangta tek heceli veya hece tekrarna dayal kelimeleri telaffuz eder. ocuklarn kulland bu dili hepimiz biliriz. Bu dil sayesinde sizinle gayet iyi iletiim kurar. Ayrca konumasn mimik ve hareketleri ile de pekitirir. rnein babasnn terliklerini gstererek baba der, bununla bu terlikler babamn, demek istemektedir. Ancak btn erkekler onun iin babadr. Elma ya da patates onun iin toptur. Ara-

40

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

daki farklar anlamas zamana baldr ve zeka geliimi ile birlikte seyreder. Onun konumalarn taklit etmekten kann. Byle davrandnz takdirde dorusunu renmesini geciktirmi olursunuz. ki yana doru, iki yar kelimeden meydana gelen cmleler kurmaya balar. Anlad, anlamn bildii kelime says kullandklarndan kat kat fazladr. Verdiiniz komutanlar gayet iyi anlar. Ancak anlad her eye tepki gstermesini beklemeyin, anlad halde duymazdan gelebilir. Kurduu cmlelerde vurgunun da byk nemi vardr. Ayn ifade vurgusuna gre hem cevap, hem de soru, hatta bir rica da olabilir. rnein baba, atta, demesi, babam dar gitti, anlamna geldii gibi, ayn zamanda babacm, beni gezmeye gtrr msntrnden bir rica da ifade edebilir. ya civarndaki ocuk, artk daha bol szck kullanabilmektedir. Cmleleri dilbilgisi ynnden bozukluklar gsterebilir, ama nemli olan ifade etmek istedii fikirdir. Bu yata bile ya da r gibi baz harfleri karamayabilir. Bunun iin telaa kaplmanza gerek yoktur; asla da alay etmeyin. Ancak tam tersi bir davranla doru telaffuz etmesi iin de zorlamayn. Zamana brakmak en iyisidir. Sklkla karlalan sorunlardan birisi, bu yalarda ocuun kekemesidir. Bu yata kekelemek doal karlanmaldr. Kk yumurcak yeni kelimeler renmekte ve bunlar kullanmak istemektedir. lgin cmleler kurar, kelimeleri yersiz kullanr. Bu gibi durumlarda konumasna mdahale etmektense sa-

brla dinlemeyi tercih etmelisiniz. Kekelemenin bir baka nedeni de, ocuun gereksiz yere korkutulmasdr. Seni dilenciye veririm ya da seni brakrm trnden tehditleri ocuk gayet ciddiye alr ve bundan korkar. Korku ile beraber gerginleir, huysuzlar. Buna mahal vermemelisiniz. ocuun gzel konumas iin yapabileceklerinizi yle sralayabiliriz:

1 - htiyalarn zamannda karlayn. 2 - Davranlarnz sevgi ile ssleyin. Sevginizi ifade etmekten kanmayn ve ondan gelecek sevgi tezahrlerine olumlu cevaplar verin. 3 - Konumalarn sabrla dinleyin. 4 - Sorularn asla cevapsz brakmayn, merakn mutlaka giderin. 5 - Yapt telaffuz yanllklarn dzeltmek iin zerine varmayn, asla alay etmeyin. 6 - Kulanza ho gelse de, ocuka konumalarna prim verip onu taklit etmeyin. 7 - Yapacanz konumalar zekasn tevik etmelidir; ona asil insan muamelesi yapn. 8 - Yana uygun oyun malzemeleri ve resimli kitaplar verin. 9 - Resimli kitaplardan hikayeler okuyun. 10 - Ses tonunuza ve mimiklerinize zen gsterin, nk o sizi taklit ederek renmektedir. 11 - Gerektii zaman radyo, plak ve kasetlerden faydalann.

41

ALEDE OCUK ETM

Bir yandan sonra kelime kelime konumaya balayan ocuk, kendine sylenenleri hafzasna kaydeder. Daha sonra doru veya yanl, kelimeleri kullanmaya balar. Kelime hazinesi zamanla zenginleir. yana doru cmle kurmaya, istek ve dncelerini aka anlatmaya balar. Baz ocuklar konumakta ge kalm olabilir. Bu durumu, telaa kaplarak, zeka geriliine yorumlamak yersiz bir davrantr. ncelikle zeka gerilii olan bir ocuun dier ynlerden de geri kalacan unutmamak gerekir. ocuun her eyinin normal olup henz konumamas yalnzca ocuktan kaynaklanan bir durum deildir. Byle bir ey sz konusu olduunda ocuumuzla yeterince ilgilenip ilgilenmediimizi kendimize sormamz gerekir. ocuumuzla yeteri kadar megul oluyor muyuz? Bu yalardaki ocuklarla basit ve ksa cmlelerle konumak olduka nemlidir. Uzun cmleler onu artr, anlamasn zorlatrr. Bunun yan sra onun dier ocuklarla birlikte olmas, konumasn hzlandrmas asndan yararl olacaktr. Genellikle btn ocuklarn ilk zamanlarda kelimeleri yanl telaffuz ettii grlr.

Bu, dil ve dudaklarnn acemiliinden kaynaklanmaktadr. Bu durum houmuza gidebilir. Hatasn dzeltmesine yardm etmediimiz iin, bu eksiklik daha sonra ocuun dilinde alkanlk yapabilir. Bu yanllar sevgi ve tatllkla dzeltmeye almak en iyi zm yoludur. Kekemelik genellikle erkek ocuklarnda ve bir-drt ya arasnda grlebilir. Bu baz durumlarda rsi de olabilmektedir. Solak olan bir ocuun sa elini kullanmas sonucunda da kekemelikle karlalabilir. Heyecanl olaylar karsnda da ocuun kekeledii grlebilir. Bu yalarda kekelemeye balam olan ocuklarda sz konusu durum bir sre sonra geer. Eer kekelemenin sebebi bilinmiyor ve uzun sredir devam ediyorsa bir doktora gitmekte fayda vardr.

Zeka Geliimi
ocuunuz, bydnde ulaa zeka kapasitesinin heman hemen yarsn bu dnemde gelitirir. Srekli yeni bir eyler renir ve nediklerini kullanr. Sorunlara zm aray ierisinde uyum yeteneini gelitirir. rnein, sizin istemediiniz bir davran yaparken kzacanz gayet iyi bilir. Bir

42

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

eyler kartrrken en iten davran ile tepkinizi yumuatmay dener. Tepkiniz kararl deil ise, bu zaafnz sonuna kadar kullanr. Btn bu davranlar zekasndaki gelimenin bir belirtisidir. Yznzn ask olduunu bir kez grmesin, btn marifetlerini sergileyerek sizi elendirmeye alr. Zeka, olaylara uyum yeteneidir. Zeki insan olaylara abuk uyum salar. Ancak tek bir davran abuk kavramak zeka deildir, nemli olan bu yetenei eitli alanlarda gsterebilmektir. Bir yandaki ocuunuz, zekasnn gelimesine bal olarak bir amaca ynelik davranlar sergiler. Amacnn nndeki engelleri bertaraf etmesini renir. Bildii zm yollarndan faydalanarak amacna varmay dener, rnein sandalyeyi ekerek bir yere trmanmaya abalar. Kaybolan oyuncan arar, fakat en son nerede brakt ise orada aranr. Eyann saklanm olabileceini akl edemez. rnein kafasn bir yere sakladnda, sizin onu gremediinize inanr. Bu tr oyunlar onun zeka gelimesi asndan byk nem tar. ocuk bu yata baz davranlar nceden kestirebilir. rnein gezmelik elbiselerinin sokaa kmak anlamn tadn gayet iyi bilir. Sevmedii yiyecekleri grr grmez azn kapar. ki yandan itibaren ocuunuz, sorunlarn dnerek zme yeteneini gelitirir. Yapmak istediini kafasnda belirler ve ondan sonra ie giriir. rnein uzunca bir sopa kullanarak divann altna kam topunu almaya abalar. Artk baz davranlarn hafzasnda saklayabilmektedir. Daha nce gittiiniz bir ye-

re ikinci kez gittiinizde bunu hatrlar. Misafir ocuklarn davranlarn onlar gittikten sonra tekrarlar. Olaylar soyutlamasn renmeye balamtr. Evcilik oynarken kendi hayal gcn de zorlayarak deiik roller stlenebilir. Btn bu davranlarn yan sra, artk birka sayy da aklnda tutabilmektedir. Buna karlk zaman kavram henz gelimemitir. Sadece imdiki zaman vardr ve ancak baz olaylara dayanarak zaman kavramn gelitirir. rnein babas eve geldii zaman akam olmutur. yandan itibaren kare, gen veya daire gibi ekilleri birbirinden ayrt edebilir. Ayn renkteki benzer ekilleri eletirebilir. Baz renkleri tanr. Tand kiilerin fotorafn grdnde kim olduunu bilebilir. ocuunuzun bu davranlar sergileyebilmesi, ok byk lde doutan getirdii zeka dzeyi ile doru orantldr. Ancak ayn lde de, sizin gstereceiniz ilgi ile yeteneklerini gelitirecektir. Merakn gidermek yolunda atacanz her adm, eitimi iin harcayacanz her aba, bir tohum halindeki zekasnn filizlenmesine katkda bulunacaktr.

ocuk ve Merak
ocuunuz evresinde olup bitenle yakndan ilgilidir. Kendince bu olup biteni aratrr, deneyler yapar, yenilikler peinde dolar. Zekasnn geliimi iin bunun art olduunu artk biliyorsunuz. Grd, duyduu her eyi merak eder. Bu merak yaradlnn gereidir, belki bu ok zaman sabrnz zorlayabilir, ancak ona anlay gstermelisi43

ALEDE OCUK ETM

niz. Bu merak olmasa idi, hibir ey renemeyebilirdi. ocuk baz eyleri deneyerek renir, rnein soba elini yakmaldr, ancak o zaman sobann elini yakacan anlar. Gene de kefedemeyecei eyleri size sorarak renmek ister. Batan savma cevaplarla yetinmez. Ayn soruyu tatmin oluncaya dek defalarca sorar. ki yandan itibaren cinsiyetinin farkna varr ve bununla ilgili sorular yneltir. Vereceiniz cevaplar mutlaka geree uygun olmaldr. ocuk, kadn erkek farkllklarn kavrayabilmelidir. Ayn biimde, nasl doduunu da renmek isteyecektir. Aynen cinsellik konusunda olduu gibi, bu konuda da yana uygun ve gerekle elimeyen cevaplar vermelisiniz. Hibir ocuk kendisini leyleklerin getirdii masalna inanmaz. Bu tr yalanlarla inanrlnz da sarsm olursunuz, ki bu ona yapabileceiniz en byk ktlktr. Gereksiz ayrntlara girmeyin, ama istedii cevab mutlaka verin. Verdiiniz cevap onu kmsememelidir; byynce, anlarsn demek bir cevap deil, aksine merakn daha da arttrmak demektir. Bu soruyu soracak yaa gelmesi, cevabn
44

alacak yaa geldii anlamn tar. Bu yalar arasndaki ocuklarda, eline ald hereyi frlatp atma ve eyalar birbirlerine vurarak deiik sesler kartma ok sk grlr. Bu ekilde davranarak, yapt hareketin sonularn gzleyecek, alglayacak ve renecektir. Bu ura gerekletirirken kaslaryla birlikte eitli organlarn da uyumlu bir biimde altrmas bedensel geliimini de hzlandracaktr. Btn bunlarn yan sra yaptklarndan ve baardklarndan byk bir zevk duyacaktr. Renkli resimli kitaplar bu ya ocuklar iin zihin geliimi asndan olduka faydaldr. Bu kitaplar vastasyla, varlklar ve onlarn grntleri ile balant kurar. Bu resimlerin yardm ile eitli hayvanlarn adlar ve kardklar sesler retilebilir.

nzca atmak, vurmak, etrafa datmak iin kullanlan malzemeler, daha sonra yanyana, stste konularak yaplan almalarn malzemesi olurlar. Bu ya ocuklarnda izmek ve karalamak iin de byk istek vardr. Kendisinin rahata kullanlabilecei byk bir kada yapaca karalamalar, gz ve el uyumunun yan sra renk konusundaki bilincinin temellerinin de atlmasn salar.

ocuk ve Vcudu

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ocuklar kk yalardan itibaren cinsel organlar ile oynamay pek severler. Anneler de bu tr davranlar engellemek gereini hissederler. Oysa, ek elini trnden bir yasaklama ocuun merakn iyice tahrik eder. ocuk aybn ne olduunu henz bilmemektedir, cinsel organ ellemek onun iin baparman emmek kadar doaldr. Bakalarnn yannda da bu tr davranlarda bulunduunda, ocua gereksiz cezalar verilmemelidir. rnein bakalarnn yannda plak gezilmemesi gerektiini ancak zaman ierisinde anlar. ocuk, ayb bask ve tehditle deil, uyulmamasnn sonularn grerek, hissederek renmelidir. Bask ile ancak bu davrann gizli biimde srdrmesine zemin hazrlarsnz. Alabileceiniz en byk nlem, ocuun dikkatini baka yne ekmektir. Bu davran sizi rktmesin, ama arya varmasna da izin vermeyin. Sevgiye muhta, istedii sevgiyi istedii biimde alamayan ocuklar cinsel organlar ile arya varan boyutlarda oynarlar. Byle bir durum varsa, nce ocuun sevgi al giderilmelidir; gerisi kendiliinden gelecektir. Abartmayn, panie kaplmayn ve asla gereksiz ceza vemeyin. Byklerin holanmad, ocuklarn ise severek yapt davranlardan bir dieri de

parmak emmektir. Bu davran bir yana kadar ocuun vcudunu tanma ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. yana kadar normal karlanmaldr. Burada da nemli olan sevgi ihtiyacnn karlanmasdr. Ayrca ocua toprakla oynamas iin imkan tannrsa, bu davrannn azald grlecektir. Dikkatini baka ynlere ekmek de, alnacak dier bir nlemdir.

Tuvalet Eitimi
Tuvalet eitimi, ocuun ihtiyacn demektir. Eitimin temeli, ocuun bu ihtiyacn dzenleyen kaslarn denetim altna almaya balamasdr. ocuklar bu olgunlua bir buuk iki yalarnd ularlar. Ancak eitime balayabilmek iin ocuunuzun bu eitime hazr olup olmadn bilmeniz gerekir. tuvalet haber

vermeye balamas

ocuunuzun tuvalet eitimine hazr olup olmadn nasl anlarsnz?

Gn boyunca iini az az m karyor, yoksa bir ka seferde btn ihtiyacn giderebiliyor mu?

45

ALEDE OCUK ETM

ki saatte bir altn atnzda kuru bulduunuz oluyor mu? htiyac belirdii zaman yz kaslarnda ve mimiklerinde bir deiiklik oluyor mu? Kk oyuncaklarn elinde tutabiliyor mu? Yzndeki organlar gsterebiliyor mu? Evin iindeki odalara kendi bana gidebiliyor mu? Basit ilerde sizi taklit edebilir mi? stediiniz bir eyay size getirebiliyor mu?
ocuunuz bu davranlar yapabiliyorsa, tuvalet eitimi iin hazr demektir. ki yandaki bir ocuun bu davranlar becerebilmesi gerekir, ancak birka aylk bir gecikme sizi rktmemelidir. Bunun yansra, ocuun eitimle ilgili baz kelimeleri anlayabilmesi de gereklidir. Islak-kuru, tuvalet ya da oturmak gibi kelimeleri anlayamayan ocua gerekli eitimi veremezsiniz; nk zaten sizi anlayamayacaktr. Bu yata ocuunuz olumsuz bir dnem geirmektedir. Bamszln aramakta ve bunun yolu da size kar kmaktan gemektedir. Bu yzden becerebildii halde tuvalet konusunda size direnebilir. natlamayn. atmaya girmeyin. Gereksiz yere otoriter davranmayn. Onu korkutmak yerine temiz olmann verecei rahatl anlatn, bu tutumunuz iinizi daha da kolaylatracaktr.
46

Tuvalet eitiminde dikkat edilmesi gereken noktalar:

ocuunuzun bu ie hazr olduundan, yani yukardaki artlar tadndan mutlaka emin olun. Tuvaletini rahata yapmas iin gerekli artlar temin edin, rnein tuvalet iskemlesi veya lazmlk aln. Gndzleri bez balamay brakn, ancak geceleri bunu srdrmelisiniz. ocuunuzun hangi saatlerde ihtiyacn giderdiini gzlemleyin ve onu bu saatlerde tuvalete oturtmaya aln. Ancak oturtma iini abartp bunu bir ikenceye dntrmeyin. Tuvalette yapmas gerekenleri defalarca ve sevgi ile gsterin. Sabr elden brakmayn. Kakasn ellemek istemesi gayet normaldir. Bu davran sizi rktmesin. Kakasnn kt, iren bir ey olduunu sylemeyin. Bu yata ocuk, kakasn vcudunun bir paras olarak grr. Dklmesini anlyamaz. Brakn sifonu kendisi eksin ya da lazmln kendi dksn. Baardnda dllendirin, sarln, pn, ama tuvaletini sylemezsen seni sevmem gibilerinden tehditlerin onu rkteceini ve geri tepebileceini de unutmayn. Eitimine gereken sreyi ayrn. Birka gne sdrmaya almayn. Sinirli, telal davranmayn; mitsizlie kaplmayn; asla yalvarmayn. Uzun sre bu ii baardktan sonra arada ufak tefek baz karmalar ho grmelisiniz. zellikle huzursuzluk anlarnda bu ga-

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

yet normaldir. Bunu bir kaza olarak niteleyin ve zerinde durmayn.

ocuun Korkular
ocuklarn korku ile tanmalar daha ilk aylardan itibaren balar. lk korkusu, anesinin kendisini terkedecei korkudur. Bymeye baladktan sonra sk sk alayarak uykusundan uyanabilir. O anki korkularn kucanza alp, severek, okayarak giderebilirsiniz. evresiyle olan iletiimi arttka evreyi daha iyi tanmaya baladka, korkularnn boyutlar da deimektedir. Her ne kadar evre ile iletiim kuruyorsa da, her eyi tam olarak kavrayamad, evreye gre daha gsz oluu yznden birtakm korkulara kaplabilmektedir. ocuklarn en byk korkusu, yukarda da belirttiimiz gibi anne-babasndan ayrlma korkusudur. Bunu pekitirecek davranlarn meydana gelmesi, bu korkularnn daha ok artmasna neden olur. Gnlk hayatta ocuklarn kavrayamadklar birtakm olaylar da korku duymalarna neden olur. Gkgrlts, karanlk, kedi, kpek, kavrayamad grltler ocuklar korkutabilir. Bunlarn yansra, aile iindeki huzursuzluklar da ocuklar zerinde olumsuz etki yapar. Tm bu korkularnn stne ocukla alay edilmesi, ayplanmas gibi yanl davranlar asla gereklememelidir. Dier korkularnn zerine bir de ayplanma korkusu eklenmesi, ocuun geliimi zerinde olumsuz etki yapar. ocuklarda yaygn olarak gece ryalarnn neden olduu korkular da grlebilmektedir. Normalin dnda bir ey olmasa bile, karanlkta her ey baka grnd iin geceler ocuklara korku verebilir. Perdenin ha-

fifa sallanmas, ieriye birinin girdii hissini verebilir. Gndz fazla kulak verilmeyen sesler, gecenin sessizliinde ok farkl olarak alglanrlar. Bu gibi durumlarda ocuklarn hayal gleri olaanst alr. Televizyonda grdkleri veya dinledikleri masallar, daha sonra ok farkl biimlerde canlandrlrlar. Kkken ocuklarn bu durumlarnn nne gemek zordur. Byle zamanlarda en iyi zm, anne-babann ocuklarna mmkn mertebe yakn olmalardr. ocuk ayr bir odada kalyor ise, kaps ak braklmal ve gerektiinde anne-babasnn yanna gidebilmelidir. ocuklarn korkularn yenmeleri iin mutlaka zaman gerekecektir. Bu zaman ierisinde bizden gelecek olan sevgi ve ilgi onlara en byk destektir. Onlar iin yapacamz dier bir yardm da korkusuna inanmak ve durumuna anlay gstermektir.

Kskanlk
Bu yalardaki ocuklarda kskanlk hissi olduka fazla grlr. Bu durum ocuu sinirli ve huysuz yapar. Yeni bir kardein gelmesi o gne kadar tek olan ocuu olduka zor bir durumda brakr. Kskanmamak gibi

47

ALEDE OCUK ETM

bi durumlarla karlatnzda ocuu azarlamak doru deildir. Azarlamak yerine yapmak istediini engelleyip kucanza almak ve kk kardeinden daha fazla sevildiine ikna etmek en doru davran olacaktr. Kimi ocuklarda bu kskanlk kardeinden sk sk bahsetme eklinde ortaya kabilir. Bir bakasnda ise bu durum srekli annesinin peinde dolama eklinde grlebilir. Kimi ocuk ise bu davrann yatan slatarak aa kartr. Bu durumdaki ocuklar kskanlklarn belli edenlere nazaran daha ok sevgi ve ilgiye ihtiya duyarlar. Davranlarmz ayarlarken bu durumu gznnde bulundurmamz gerekir.

bir durum sz konusu deildir. Ancak bu kskanl en aza indirgemek iin ok dikkatli hareket etmek gerekecektir. Bu yzden aileye yeni bir bireyin, kendisine yeni bir kardein geleceini nceden altrarak sylemek gerekir. Doumdan sonra ise ocuun yaantsnda fazla bir deikilik yaplmamas, bu duruma uyum gstermesi asndan olduka nemlidir. ocuunuzun yannda bebekten fazla sk bahsetmemeniz gerekir. Bebee olan ilginizi grmemesi, aradaki kskanl azaltmas asndan nemlidir. Bebekle megul olurken yannza gelmek istediinde onu engellememek gerekir. ocuunuz kardeini kskandndan o de emzik emmek ya da st biberondan imek isteyecektir. Bu isteini geri evirmeyin; yerine getirin. Bir sre sonra kendiliinden vazgeecektir. Ayn zamanda kskanla da kaplmayacaktr. Zaman zaman ondan bebee yardm etmesini isteyebilirsiniz. Arasra kardeini kucana almas aradaki mesafeyi kapatmas asndan faydal olacaktr. Kardeini kskanan bir ocuk zalimce davranarak cann actmak isteyebilir. Bu gi48

ocuun Eitiminde Cinsiyetin nemi

ocuklarn cinsiyetlerine gre yetitirilmesi, onlarn kz ve erkek olularna gre uyguladmz eitimle olmaktadr. Kz ocuklarnn daha ilk aylardan itibaren ssl psl giydirilmesi, erkek ocuklarna gre daha ok zen gsterilmesi, bizim bu konudaki tutumuzu belirler. Kz ocuklar ile erkek ocuklarna alnan oyuncaklar da farkllk gsterir. ocuk bymeye baladka, ondan beklenen davran biimleri de cinsiyetinin verdii zelllikleri tayacaktr. Erkek ocuklarnn hoyrata davranmalar hogr ile karlanrken, kz ocuklarn daha kibar ve grgl hareket etmeleri beklenir. Kz ocuklar, cici kzm, tatl km diye sevilirken, erkek ocuklar, benim aslan olum biiminde vgye tabi tutulurlar. Bilinli ya da bilinsiz olarak anne-baba-

1 - 3 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

lar, ocuklarnn bu ekilde cinslerinin zelliklerini tayan hareketlerini desteklerler. Asi davranlar ho karlanmaz ve engellenir. Zaman zaman bu tr davranlara ceza bile verilebilir. ocuun cinsiyetine uygun eitim verilmesi byk nem tar. Ne var ki, erkek ocuun sofra hazrlanmasna yardmc olmas ya da kz ocuunun basit bir tamir iini stlenmesi abes karlanmamaldr. Hatta tevik bile edilebilir. Bu ekilde yetitirilen ocuklar bydklerinde aile hayatnn mterekliini daha iyi kavrayacak ve buna uygun davranacaklardr. Bu yzden, ileride doabilecek bu tr sorunlarn en aza indirgenmesi, bizim bu yalarda vereceimiz eitime baldr. ocuk, kendisine verilen tlerden ok evresinde grd gerekleri esas alr. Kendisi eve geldii zaman ayak ayak stne atp hibir eye elini srmeyen bir babann erkek ocuu da ileride byk bir ihtimalle ayn ekilde davranma hakkn kendisinde grecektir. Kz ocuunun, hoplayp zplayarak oynamaya hakk olduu gibi erkek ocuunun da sylenenin tam tersine alamaya hakk olmaldr. Alamak da glmek kadar tabii bir davrantr. Erkek ocuunu alad iin kmsemek onun duygusal geliimine olumsuz ynde etki yapar.

kalktktan sonra gezmeye gideceiz dememiz onun daha iyi anlamasn salayacaktr. ocuumuzun birtakm istekleri bazen bulunduumuz durum itibariyle yerine getirilmeyecek trden olabilir. ocuk, istei yerine getirilmedii iin huysuzluk edecek ve sonuta da cezalandrlacaktr. Bu gibi durumlar hem ocuu hem de bizi elbette ki zecektir. ocuunuzun huysuzluu alkanlk haline getirmemesini ve bu ekilde inatlaarak isteklerinin yerine getirilmeyeceini retmek istiyorsunuz. Peki, bunu nasl reteceiz? Artk birtakm eyleri kendi bana yapabilen ocuunuz, istersiniz ki hep kendisi yapsn. Bazen sizden ilgi grmek iin yemeini sizin yedirmenizi veya yryebildii halde kucanzda gitmeyi isteyebilir. Byle durumlarda siz yine de kendi iini kendi yapsn diye srar eder ve bu tr davranlarnn karland dnemin getiini hatrlatrsanz ocuk ister istemez byk bir hayal krklna urayacaktr. ocua hem byk hem de kk muamelesi yapmak, onun i dnyasnda frtnalar kopmasna neden olacaktr. ocuk srekli olarak yasaklar ve snrlamalarla karlatnda hangi isteinin gerekleeceini, hangisinin gereklemeyeceini
49

ocuumuz ve stekleri
Bu yalardaki ocuklarn birok kavram tam olarak anlayamadklar bilinen bir gerektir. Ancak okul yana geldikleri zaman tam olarak kavramay renirler. ocua daha sonra gezmeye gideriz dememiz birey ifade etmeyebilir ama, kere yatp

ALEDE OCUK ETM

kestirmekte glk ekecektir. Bu durum ocuun gereksiz yere bocalamasna neden olur. ocuun isteklerinin ar ekilde engellenmesi onun zamanla inat ve srekli kar kan bir tabiat gelitirmesine neden olacaktr. Bu huylarnn iddeti bizim ona gstereceimiz tutuma baldr. Genel olarak bu tr davranlar engellemenin en yaygn yolu, dayak olarak tanmlanr. Fakat dayak bir zm olmad gibi, pek ok sorunu da beraberinde getirir. Srekli dayak yiyen bir ocuk zamanla buna alacak ve dayak ilk balardaki etkinliini elbetteki azaltacaktr. Srekli dayak, ocuun istenmeyen bir takm huylar edinmesine de neden olur. Dayak yiyecei iin, anne-babasnn istemedii bir eyi yaptnda yalancla ve gizleme yntemine bavuracaktr. Alt taraf bir dayak diye dnerek, yapaca hareketin onaylanp onaylanmamas fazla bir ey ifade etmeyecektir. ocuk, ilgiyi zerine ekmek iin hrnlk ve sinirlilik gsterecektir. Tutarl bir davran sergilemeyen anne-babaya kar ocuk, istek istemez gvensizlik duyacaktr. Ne yaparsa yapsn yanl olduunu dnp; beni sevmiyorlar diye dnen ocuun, anne-babasna kar korku duymas kanlmazdr. Ksa bir sre iin zm olan dayak, ilerisi iin pek ok zarar da beraberinde getirir. nemli olan ocuun yanl davrannn kkenine inebilmektir. Hi kimse doutan kt deildir, ancak evrenin kii zerindeki olumsuz etkileri dikkate alnmaldr.
50

ocuunuzu dvmek kadar, onu hayal mahsul yaratklarla rktmek de sakncaldr. c ya da polis korkusu ocuunuzu sindirebilir, belki uslu davranmasn da salayabilir. Ancka korku ile tesis edilmi bir otorite gerek otorite deildir ve her an iin yklmaya adaydr. Bu konuda yaplabilecek en byk yanllk, ocuu babas ile korkutmaktr. Akam, baban eve geldiinde seni syleyeceim trnden tehditler ok yanltr. Bylesi bir davran ierisindeki anne her eyden nce kendi yetersizliini ifade etmektedir ve kendisini ocuu ile baedemeyen bir konuma sokmaktadr. Ayrca ocuk, babasn kendisini seven bir byk olarak deil sadece cezalandran bir hakem olarak grmeye zorlanmaktadr. ocuunuzun evdeki hayat; baarlar ve baarszlklar; vgye deer davranlar ve yaramazlklar konusunda babasna bilgi vermek anne olarak hakknzdr. Ancak bu, hibir zaman bir ikayet havasna brndrlmemelidir. Vurgulanmas gereken temel bir nokta da, asla ocuunuza kar sevgiyi bir tehdit unsuru olarak kulanamamanz gerektiidir. Byle davrandn iin seni sevmiyorum diyerek ocuu tehdit etmek ok sakncldr. Bu tr tehditleri, ocuklar ok fazla nemserler ve krlrlar. Onu her artta sevdiinize ve ancak onun iyiliini istediinize inanmaldr. Buna inanmad takdirde kendisini bir bolukta hisseder. Sevilmek onun en doal hakkdr ve bu doutan elde edilmi, vazgeilemez bir haktr. Bu hakkn elinden almamalsnz. Sizin ocuunuz olmas, onu sevmek iin yeterli olmaldr.

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

3-6 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi

l Glseren TR

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

OCUUNUZUN GELM
lk iki sene, bebein ok hzl gelitii adr; nc yatan itibaren bu gelime yavalar. ocuk aile ierisinde kendisine bir yer edinmitir ve dertlerini, arzularn sizin dilinizle ifade edebilmektedir. lk iki sene ierisinde edindiiniz tecrbelerin nda bilgi edinmenizin ocuunuzun eitimini ne kadar kolaylatrdn bilmektesiniz. Bu kitabn amac da karlaabileceiniz yeni durumlara kar hazrlkl olmanz temin etmektir.

da kaldrabilmekte, barda kulpundan tutabilmektedir. Sofray kurarken size yardmc olur. 5 ya civarnda el becerileri iyice artar: Kattan ekiller kesebilir, resim yapabilir ve bunu da severek yapar. tekerlekli bisiklete biner, top oynar.... Bu yalarda artk kavramlar olumaya balar. Eskiden de scak bir eye elini dokundurmaktan kandn bilirsiniz. Scan el yaktn bilmekte, ama bunu adlandrmay becerememektedir. Artk bu aamaya gelmitir. Tatly, ekiyi renmitir. Yiyecek seer ve beendii eyleri yemek ister. Kula da yana paralel olarak geliir. 5 ya civarnda mzik paralarn seebilir. Sevdii mzii duyunca mutlu olur. Btn bu gelimeler sizi mutlu etmelidir ve etmektedir. Artk yzn tek bana ykayabilmekte, size yardmc olmaktadr, bundan da son derece mutludur.

Bedensel Geliim
lk yllardaki hzl byme hatrnzdadr. ocuunuz bu dnemde de bymesini srdrmektedir, ancak ilk yllara gre byme daha yavatr. Boy uzar; kilo artar; kol ve bacaklardaki boumlar kaybolur. Kk afacan kol ve bacaklarn daha bilinli kullanmaktadr. Yrmesi emin admlarladr. Merdivenlerden rkmez, hatta birer ikier atlayarak bile kabilmektedir. Enerji doludur. Koar, zplar, trmanr, atlar; ksacas oynar. Bundan da byk bir zevk alr. Eskiden su imek iin barda iki elle tuttuunu hatrlarsnz. Artk tek eliyle bile bar-

Duygusal Geliim
ocuk devaml yeni araylar ierisindedir; her eyi denemek ister; kurcalar, aratrr.... stekleri engellendiinde gerginleir, tepki gsterir, yz buruur; oynamak istedii nesne elinden alndnda alar. Bu zellikler, ocuun geirmekte olduu olumsuz

53

ALEDE OCUK ETM

dnemin tipik belirtileridir. Doal karlamak gerekir. ocukla inatlamaktansa dikkatini baka yne ekmeye almak daha akllcadr. yana doru bu an aldn gzlemleyebilirsiniz. Bu dnem ilgin bir dnemdir. Yemek yedirmek istediinizde: Yemiyeceim, diye tutturabilir. Oysa masaya oturtursanz gayet sakin yemek yemeye balar; sylediini unutmutur bile. yandan itibaren ocuunuz duygularn daha kolay denetim altna alabilecektir. Sadece fke ve kzgnln deil, mutluluunu da mimik ve szleri ile ifade edebilmektedir. Bykler arasndaki gerginliklerden ar derecede etkilenir. Szle ifade edilmeyen gerginlikleri kolayca sezebilir. Buna karlk sevgi ortamn da gayet iyi zmser ve bu ortama kendisi de katkda bulunmay sever. Anne ve babasna bir arada sarlmak, ikisini birbirine kaynatrmak onun iin ok byk bir duygusal tatmin vesilesidir.
54

kinci bir karde gelmesi ocuk iin bir oktur. Sahip olduu yerin sarsldn hissetmek onu zer, gereksiz endielere sevk eder. Buna kesinlikle mahal verilmemelidir. Yeni doan karde ocua sevdirilmeli ve bir rekabet ortamnn domas kesinlikle nlenmelidir. ocuk mutlaka ona olan sevginizin azalmadn hissetmelidir. Kardeinin bakm konusunda ordan yardm isteyebilirsiniz. rnein biberonu eline verip st iirmesini isteyin ve bunu severek yapacandan emin olun. Aslnda o da kardeine yakn olmak istemektedir. Onu kardei ile rekabete srklememek iin gereksiz kyaslamalardan kanmalsnz. Hele, benim istediim gibi davranmazsan, kardeini daha ok severim, eklindeki bir yaklam ok tehlikelidir. Adil davrann. Anne ve babann ocuklarna olan sevgisi derindir, paylatka artar.

ocuunuz ve Oyun Arkadalar

Anne, yana kadar ocuk iin her eydir. Besler, bytr, sever; oyun arkadadr; retmenidir.... ocuk baka hi kimseyi aramaz, hatta reddeder. Yatlarndan pek holanmaz. Onlarla oynamak kendisi iin pek bir ey ifade etmez. yandan itibaren ocuk artk sosyal kiiliini kazanmaya balar. Yatlarn arar. Onlarla oynamaktan holanr. Bir komu ocuu ya da akrabasnn ziyarete gelmesi onu mutlu eder. Oyun srasnda anlamazlklar hi eksik olmaz: Darlrlar, itiirler... Ancak bir bakarsnz, tekrar barm ve kaynamlardr. Bu yzden mdahale etmemeye zen gstermelisiniz. Brakn kozlarn kendileri paylasn-

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

lar. Bu yataki ocuklar iin en nemli ey paylamasn renmektir. Bunun yolu oyuncaklarn paylamaktan geer. Almasn rendii kadar vermesini de renmelidir.

yadr. Yapt kule ve evcilik oyununda kurduu ev dzeni, ocuk iin kutsaldr. Bu bakmdan sevgi ve anlay kadar i dnyasna ve oyun alemine de sayg duymamz bekler. Bunu ondan esirgememelisiniz. Onu ciddiye aln ve asil adam muamelesi yapn. ocuk oyun oynarken kendisin zgr hissedebilmelidir. Bunun iin ona kendisini zgr hissedebilecei ortamlar hazrlamalsnz. ve alt ya arasndaki ocuklarn oyunlar hayal gcne dayaldr. Bu yataki kz ocuu kendisini annesi yerine koymay pek sever. Aynen annesinin davranlarn taklit eder. Annesi kendisine nasl davranyorsa, o da bebeine yle davranr. Bebeini avutur, okar, ama yeri geldii zaman da azarlar. Konuurken kulland kelimelerin, azar ve vglerin aynen sizinkilere benzediini, hatta ou zaman ayn olduunu fark edersiniz. Bu noktada ocuunuz sizi taklit etmektedir. Oyun ad verilen tiyatro sahnesinde sizi canlandrmaktadr. Bununla da kalmayarak holand davranlarnz gayet gzel dile getirir. yi bir gzlemci iseniz, yaptnz hatalar, onu zen davranlarnz grebilirsiniz. ocuk sadece sizi taklit etmekle kalmaz. Bazen can yakan bir doktor olur. Ekmek getiren kapc olur. Neyi beyeniyorsa, son gn-

OCUUNUZ VE OYUN
Yetikinler iin oyun vakit geirmeye ynelik bir uratr. Oysa ocuk, oyunu olduka ciddiye alr. Oyun onun iin her eydir. Gn boyu durup dinlenmeksizin oynar. Bazen kendisini oyuna ylesine kaptrabilir ki, ihtiyalarn bile unutabilir. Oyunu kesmemek iin karnnn aln gz ard edebilir. ardnz zaman oyuna ylesine dalmtr ki, sizi duymayabilir. Oyun sanki bitirilmemesi gereken bir devdir. ocuun geliimi iin oyun en nemli yap tadr. Oyun, onun iin bir denemedir ve her eyi deneyerek renir. En iyi renme yntemi ise kyaslamalar yapmaktr. Bkp usanmadan defalarca ayn eyi tekrarlar. En byk tutkusu akranlar ile oynamaktr. Byklerin mdahalelerinden holanmaz ve bunu aka belli eder. Oyun ayr bir dn-

55

ALEDE OCUK ETM

lerde neden etkilenmise o rol oynar. ocuk bu aray ierisinde kendisini, kiiliini bulur. Bu aray ierisindeki ocua sunacanz modellerin, olumlu tipler olmasnn ne kadar nemli olduu, bylece ortaya kmaktadr.

OCUUNUZ VE OYUNCAK
Oyun iin oyuncak gerekecei aikardr. Ancak oyuncak deyince, muhakkak bizim oyuncak snfna soktuumuz nesneleri anlamamz gerekmez. Basit bir kibrit kutusu ya da okunmu bir gazete bile ocuu en pahal oyuncaktan daha fazla elendirebilir. ve alt ya arasndaki ocuun hayal dnyas bizin anlamayacamz kadar genitir. Bir sopay at olarak tasavvur edebilir; ona biner; onun kinediine bile inanabilir. Bo konserve kutularndan kuleler yapar. Bu yzdendir ki, anladnz oyuncan, trnn en pahals olmasna gerek yoktur. stelik bylesi bir oyuncak ocuun dikkatini ekmeyebilir, hatta aldnz pahal oyuncaktan ok onun ssl kurdelesini beenebilir. Alacanz oyuncakta en fazla dikkat edeceiniz zellik, ok deiik biimlerde kullanma imkan salamasdr.

Oyuncak sklp taklabilmeli ve her seferinde ocua yeni hayaller kurma imkan vermelidir. Ayrca oyuncan dayankl olmas da byk nem tar. ocuk sizin ona ne kadar para verdiinizi bilmez; oyuncan duvara vurur; yeter srter; saa sola frlatr. Alacanz oyunca seerken bu hususlar gznnde bulunduracak olursanz, kk afacann sevincini artrm olursunuz. Bu yalardaki ocuklar resim yapmaktan da byk zevk alrlar. Bu da bir eit oyundur. ocuk dncelerini izgilerle ifade eder. Bir kutu pastel boya onu btn gn oyalamaya yeter. Boyalar nne koyun ve brakn istediini izsin. Onu unu veya bunu iz diye snrlamayn; engeller koymayn. Kulland sembolleri anlamaya aln. Babasn ya da annesini hangi eylemi yaparken izdii ok nemlidir. Anne ve babas srekli kavga eden bir ocuk kargaa halinde resimler izebilecei gibi, mutlu bir aile tablosunu da resme dkebilir. Burada ocuk grd deil grmek istediini resmetmektedir. ocuu snrlayacak olursanz, duygu ve hayallerini kstlam, geliimini engellemi olursunuz. ocuklar evde oyuncaklar ile oynarlarken ister istemez etraf bir hayli datacaklar-

56

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

dr. Bu durumun normal olduunu inkar edemeyiz. Ancak hem ocuun rahata oynayabilmesi ve hem de evin gereinden daha az dalmasn salamak iin onlara ayr bir oda veya ayr bir oyun kesi dzenlemek en iyi zm yoludur. Burada nemli olan ocuun rahata oyun oynayabilmesinin yan sra yava yava dzenli olmay da renmeleridir. Ne yazk ki bu alkanl edinmeleri o kadar kolay deildir. ocuklar oyun oynarken srekli deiik deiik oyuncaklarla oynarlar ve btn bu oyuncaklar da ortalkta durur. Oyuncaklarn toplanmas iin srekli ikazda bulunmak hem gereksiz hem de ocuun tmas oyuna bakolan ilgisini damndan sakncaldr. Ayr bir kede rahatlkla oynamas en gzeldir. Ancak oyuncaklar kendi alann at zaman ikaz etmek ve ayrca oyun bittikten sonra da yine kendisinin sorumluluunu renmesi asndan faydaldr. ocuunuz oyun oynarken yemek veya baka bir i iin oyundan kalkmas gerekiyorsa bunu ona nceden sylemek, oyunundan kendi istei ile ayrlmasn salar ve hem bizin iin hem de onun iin ii kolaylatrm olur.

OCUUNUZ NASIL RENR?

ocuk dnyaya geldii andan itibaren renmeye balar. Dnyas geniledike daha fazla renmek ister. Grdklerini anlamak iin aba gsterir. Her ey onun iin merak konusudur. Merakn gidermek iin de devaml sorar. Neden ve niin, azndan en ok duyacanz kelimelerdir. Sizin her eyi bildiinizi dnr. Sorular sizi bktrmamaldr. nk soru sormak onun iin en nemli renme yntemidir. Yorgun da olsanz, sorularna kaytsz kalmayn. Sorular bildiiniz kadar ve onun anlyabilecei kadar cevaplandrn. En pahal oyunca alrsnz; bir sre sonra paralandn ve bir keye atldn grrsnz. ini am, kendince incelemi ve iini bitirmitir. Merakn tatmin etmitir. Bu ilgisizlik sizi zmesin, aksine o oyuncaktan alabileceini ald iin sevinmelisiniz. yandaki bir ocuk iin grd drt ayakl btn hayvanlar havhavdr. Hepsini ayn snf ierisinde deerlendirir. Ya geli57

ALEDE OCUK ETM

tike kediyi, kpekten; at, tavandan ayrmaya balar. Drt ya civarnda olanlara isim verir. Alt ya civarnda ise artk hayvanlar zellikleri ile tanmaktadr: At, kiner; kedi ise miyavlar. Bu geliim sizi de mutlu edecektir. Bu geliime paralel olarak olaylara yeni zmler getirme yetenei de artar. Artk size: Anne, bu ii neden byle yapmyorsun, diyebilmektedir. Kardeinin kendisinden kk; aabeyinin ise kendisinden byk olduunu renmitir. Geri tek lt boy uzunluudur, ama bu da bir geliim basamadr ve zaman ierisinde boyu kendisinden uzun herkesin kendisinden byk olmadn renecektir.

tede olmas yeter. Seni leylek getirdi trnden samalklarn ocuk asndan hibir inandrcl yoktur ve hatta sizin inandrclnz, gvenirliliinizi bile sarsabilir. Bebein annenin karnnda bydn sylemekten kanmayn. Bunu gayet kolay anlayabilir. Geri gbekli bir erkek grd zaman size o amcann ocuu olup olmayacan soracaktr. Erkeklerin anne olamayacaklarn da o zaman anlatabilirsiniz. Merakn mutlaka tatmin edin, ama gereksiz yere kkrtmaktan da kann. ocuk iin zaman ve yer kavram henz gelimemitir. Bu tr bir soruyu otobste herkesin ortasnda sorabilir. evredekilerden tutunarak ocuu azarlamayn. Cevabn o anda verebilmelisiniz. O yzden bu tr sorulara hazrlkl olmalsnz. Hemen cevabn veremeseniz bile, eve gittiiniz zaman anlatmaya sz vermeli ve bu sznz mutlaka tutmalsnz. Sznz bir kez tutmayacak olursanz, ocuk bunu asla unutmayacak ve size kolay kolay inanmyacaktr. Oysa ald cevaplarla tatmin olursa, ileride baka konularda da size danrken kendini rahat hissedecektir.

ocuunuz ve Cinsel Meraklar

Cinsellikte ilk aama, ocuunuzun erkek ya da kz olduunun bilincine varmasdr. Arkasndan gelecek soru, her ocuun mutlaka sorduu: Ben dnyaya nasl geldim sorusudur. Anne ve baba olarak sizin bu tr sorular karsnda aldnz tavr ok nemlidir. Anne ve babalarn bir ou, bu tr sorular muhatap olmay pek sevmezler ve geitirmeyi denerler. Bu tr sorulara cevap vermenin saygnlklarn zedeleyebilecei gibi bo inanlara kaplrlar. ocuun zaman ierisinde bu tr sorularn cevabn reneceini dnmek ok yanltr. ocuk elbette, sizden olmasa bile bakasndan bir sorunun cevabn alacaktr. Ancak bu gecikme srasnda kafasndaki birok speklasyona da zemin hazrlam olursunuz. ocuunuzun bu merak sizi hi artmasn, kzdrmasn; gayet doaldr. ocua detay borlu deilsiniz, vereceiniz cevabn onun anlyaca kapasi58

OCUUNUZ KONUUYOR
yana kadar ocuun konumas yarmdr. Szck seimi isabetli olmayabilir. Ancak bu yalardan itibaren konuma melekeleri yerine oturmaya balar. Szckleri bilerek seer. Bu yaa kadar szckleri ekimsiz halde bir araya getirmekte ve kendini de bu ekilde ifade etmektedir. Bu yalardan iti-

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

baren artk bilinli cmleler kurmaya balar. Basit aklamalar yapabilmekte ve ekimli fiiller kullanmaktadr. Anne ditti, annem getmeye gittiye dnr. Gene de baz szckleri telaffuz edemez. Ar kelimesini telaffuz etmek ona ok zor gelebilir. Ar ile ay arasnda ayrm yapamayabilir. Arabay, alaba olarak dile getirebilir. Btn bunlar gayet doal geliim basamaklardr. R harfi ocuklar iin byk glkler arz eder. Aslnda bu tr aksaklklar ocuun konumasna bir tatllk verir. Endieye kaplmanza gerek yoktur, ancak bu tr konumalarna prim vermeyerek, yerlemesine engel olmalsnz. Okul a yaklatka ocuunuz konumasn dzeltmelidir. Balangta tatl gelen harf hatalar zaman ierisinde rahatsz edici hale gelebilir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bu tr hatalarn yerleip kalmas ok zcdr. Kurduu cmlelerin daha karmak hale geldiini fark edersiniz. art cmleleri kurmakta, olumsuz cmlelerde neden belirtmektedir. Dil geliimi ocuk iin ok nemlidir ve tevik edilmelidir. Bunun iin resimli kitaplardan faydalanabilirsiniz. Her yerden kolaylkla temin edebileceiniz bu kitaplar ona okuyabilirsiniz. Birka kez okuduktan sonra

bu hikayelerin kafasnda yer ettiini greceksiniz. Bir sre sonra da, resimlere dayanarak olaylar onun anlatmasn bekleyebilirsiniz. Bunu byk bir sevinle yapacaktr. Ayrca hayal gcn de kullanarak olaylar geniletecek ve olay kendi dili ile ifade edecektir. Gerek dil geliimi ve gerekse hayal dnyasnn zenginlemesi iin ona bu anlamda vakit ayrn. ocuklar elle tutabildikleri somut eyleri daha kolay kavrar ve yerine oturtabilirler. Masa ve sandalye, anne ya da baba kelimelerinin anlamn kavramak kolaydr. Sevgi ve saygy ise anlamalar zordur. Geri sevgi kelimesinin anlamn bilemeyebilirler, ancak sevgiyi anlamakta pek mahirdirler. Yapmack sevgiyi ok kolay ve byk insandan ok daha ustaca anlarlar. Bu yzden ocuk soyut kavramlar anlamak iin zorlanmamal ve edinecei yeni bilgiler mevcudun zerine bina edilmelidir. Ayp kelimesi ocuk iin pek fazla ey ifade etmeyebilir. Ancak ayp eyleri yapan ocuklarn bykler tarafndan sevilmediini kolaylkla anlayabilir. Bir de ayp bir davran iin rnek verecek olursanz, kavramn yerine oturmasn salam olursunuz. ocuklar ya civarnda baz eyalara
59

ALEDE OCUK ETM

kendilerine mahsus adlar vermeyi severler. Arabaya dtdt, ya da bebee nga diyebilirler. Altnc yaa doru bu tr szckler artk terk edilmelidir. Bebeksi konumalar size tatl gelebilir. Ancak onun bur tr szlerini asla tekrarlamamalsnz. Aksine sizin gibi konumasna dl vermelisiniz. Yanllklarn kabullenip onaylamayn. Byle yapmakla dil geliimine kstek olursunuz; onunsa kstee deil destee ihtiyac vardr. Harf ve szck hatalarn dzeltmesi iin ona yardmc olun. Dorusunu telaffuz ederek ve defalarca tekrarlayarak nayak olun ama asla bask yapmayn. Kendine olan gvenini sarsmayn. Byle yapmakla sadece bu tr hatalarn yerlemesini temin edersiniz. Sevgi ile yaklan. Bazen sevgi ocuk eitiminin anahtar kelimesidir ve amayaca kap, halledemeyecei glk yoktur. ocuklar anlatmak istediklerini uzun uzun dnerek bulurlar ve bu yzden de yava konuurlar. Bu gibi durumlarda ocua kar sabrl davranmak ve onu sonuna kadar dinlemek, kendine gven duymas ve akc konumas konusunda yardmc olacak-

tr. ocuunuz her ne kadar konumay artk renmi olsa bile zaman zaman sylemek istediklerini eksik veya yanl ifade edebilir. ekille olsa ile bize mutlaka bireyler anlatyor demektir. Bu yzden ocuunuzun sylediklerini dikkatle dinlemeniz ve dikkate almanz gerekir. Bu yataki ocuklar gerekten ok konuur ve ok soru sorarlar. O kadar kolay olmasa bile onu dikkatle dinlemek ve sorduklarn anlayabilecei bir ekilde cevap vermek ocuunuzu rahatlatr. Her sorduuna srasyla cevap vermek kolay olmasa bile, onunla birlikte dnp sorularna cevap vermek onun renme ve soru sorma merakn, bu konudaki hevesini kamlayaca muhakkaktr.

OCUUNUZ VE KARDELER
lkemizde ailelerin ocuk says genelde birden fazladr. ocuklarn herbiri ilgi bekler; zen ister. Aralarnda ayrm yapamazsnz. Herbirisinin beklentisi ayrdr ve bir an nce yerine getirilmesini ister. Bir dierine

60

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ncelik tandnzda krlr. Ana okuluna gndereceiniz kznzn san tararken, byk olunuz srarla kalem kutusunu sorabilir ve bu arada en ufaklar da alamaya balayabilir. ok ocuklu ailelerde bu tr sahnelere sklkla rastlanr. Tm bunlara katlanmak iin elikten sinirler gerekebilir.... Ancak tam tersi de mmkndr. En ufa ieride aabeyi ile oynarken ortanca kznz hem size salata yapmakta yardm etmekte, hem de okulda cannn neye skldn anlatmaktadr. nemli olan bu tr anlarn birbirini dengeleyebilmesidir. Baz ocuklar annelerini, bazlar ise babalarn srda olarak seerler. Hatta evde yaayan bykanne ve baba da bu i iin tercih edilebilir. Bu tr tercihlerde aranan kii olmamak sizi zmemelidir. Ancak byle bir kii mutlaka mevcut olmaldr. ocuk kimin kendisini daha iyi anladn gayet iyi kavrar. Kimin kendisine yardmc olabileceini gayet iyi bilir ve ok usta bir diplomattr. Birden fazla ocuu bir arada bytmek sadece zorluklar ynnden ele alnamaz. Belirli bir yaa gelmi kz ocuu, yeni domu bebein bakm konusunda annesine yardmc olmaktan byk bir zevk alr. Kk karde annesine ya da babasna soramad sorularn cevabn ablasndan ya da aabeyinden daha kolay alabilir. Kk karde dierlerine bakarak geirecei aamalar daha kolay tasavvur edebilir. Ablas okula balad zaman, vakti geldiinde kendisinin de okula gideceini daha rahat kavrayabilir. Ablas, onun nnde bir

ufuktur. Onu kskanabilir, ama yine de gizli bir hayranlk duyar. Geri ayn hayranl ana ve babasna da duymaktadr. Ancak bu hayranlk ok zor ulalabilecek bir hedeftir; oysa ablas ya da aabeyi gibi olmak yakn bir hedeftir. Dier yandan byk karde ufak kardein neleri baaramadn grerek kendisine olan gvenini pekitirmektedir. Kardeler arasndaki ilikiler, ocuun ilerideki ilikileri iin bir idman sahasdr. Her tr duyguyu nce bu alanda grr, hisseder: Sever ve kskanr; kzar ve affeder; darlr ve barr; verir ve alr.... Okulda ve i hayatnda tadaca birok duyguyu ilk olarak kardeleri ile olan ilikilerinde yaar. Anne ve baba arasndaki iliki ne kadar olumlu, uyum ne kadar fazla ise, kardeler arasndaki iliki de o derece olumlu ve uyumlu olacaktr. Anne-babas srekli tartan bir ocuk, kardeleri ile tartmay renir; Anne-babas anlaan bir ocuk, kardeleri ile anlamay renir stelik tartan bir anne-baba bir sre sonra barabilirler, ama ocuun bu etkiyi zerinden atmas ok daha fazla vakit alr. ocuklarnza yapacanz en byk iyilik aralarnda adil davranmaktr. Asla birini dierlerine tercih etmemelisiniz. Hi tasalanmayn; gerisini onlar kendi aralarnda halledeceklerdir.
61

ALEDE OCUK ETM

OCUKLARINIZIN DOUM SIRASI

lk ocuk
Birinci ocuk anne-babann ilk gz arsdr. Sevilir, fakat tam bir tecrbe sahasdr. Anne-baba her eyi onun zerinde deneyerek renir. Doumu byk bir hadisedir. Cinsiyeti byk bir merak konusudur. Anne-baba ocuu kendilerinin kk bir modeli olarak grme eilimindedir. Kendilerinde grdkleri ve beendikleri btn zelliklere ocuklarnn da sahip olmasn beklerler. Ayrca kendilerinin baaramad her eyi de ocukta grmek isterler. Yetenei olduu halde istedii mzik eitimini alamam bir anne bu konuda hi de yetenei olmayan kzn piyano dersi almaya zorlayabilir. Unutulmamas gereken nokta ocuun sahip olduu kiiliktir. Her eyin ba, ocuun gelitirmekte olduu kiilie duyulan, duyulmas gereken saygdr. Anne ve baba ilk ocuk zerinde ve bu ocuun eitiminde gereinden fazla hassas davranrlar. Umutlu, ancak gergindirler. Aslnda annelik ve babalk bir igddr.

nemli olan bu igdy sevgi ve bilgi ile desteklemektir.

Ortanca ocuk
lk ve son ocuk arasnda yer alan kardelerin durumu dierlerine gre daha deiiktir. Anne ve baba ilk kardete olduu kadar tecrbesiz deillerdir. Hogrleri artm ve kayglar, endieleri azalmtr. ocuun birlikte oynayabilecei bir oyun arkada vardr. Abla veya aabeyini belki kskanr, ama gene de gizli bir hayranlk duymadan edemez. Arkadalar ile konutuu zaman ablas ya da aabeyi ile vnmeyi sever. En nemli sorun; byk karde ile aileye yeni katlan birey arasnda skp kalmaktr. En byk, ilk olmann avantaj ile kendisini kabul ettirmitir. En kk, btn bebekler gibi anneyi esareti altna almtr. te byle bir durum, ortanca karde iin en kt olandr. nnde bir ka ihtimal vardr. Aabeyi gibi olmay deneyebilir, yani erken olgunlar. Ya da tam tersi, yeni gelen bebee zenerek bebeksi tavrlar taknr. En kts de iine kapanmasdr. Bu durumlarn hibirisine mahal vermemek iin onu sevdiinizi belirtin; bunu davramasna yardmc olun ve adil davrann. Onu gerek-

62

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

siz rekabetlere srklemeyin.

En Kk ocuk
Aile ierisinde kk ocua erikin yaa geldii, hatta evlenip oluk ocuk sahibi olduu zaman bile ailenin bebei olarak baklr. Anne ve baba yalar ilerledike ve tecrbeleri arttka daha hogrl davranabilmektedirler. ocuk iyi bir diplomattr ve bu imtiyazn kendisine kazandrd avantajlar sonuna kadar kullanr. Anne-baba tarafndan dier kardelere kar himaye edilir. Yapt yaramazlklara sklkla gz yumulur. Grld gibi ocuklarn dou sras aile iinde edindikleri yeri etkilemekte ve kiiliklerinin oluumuna, yerine gre olumlu veya olumsuz katkda bulunabilmektedir. Tabii ki bir ocuun kiiliini ilk ya da son veyahut tek ocuk oluuna balamak yanltr; ancak bu durumun, kiilie kalc bir damga vurduu da aikardr.

leceiniz ilk kii aabey ya da ablasdr. Hatta siz evde iken bile baka bir i ile uramak istediinizde onlardan medet umarsnz. Burada u noktay unutmamak gerekir. imdiye kadar ocuk olan, yani isteklerini kolayca kabul ettirebilen ocuunuz yeni kardeinin gelii ile birlikte ocuk olmaktan km ve sorumluluklar bulunan bir aile bireyi haline gelmitir. marklklar artk tahamml edilemeyecek kaprisler kabul edilmektedir. Annesine sarlmak, en azndan onunla konumak istediinde annesi kk kardei ile megldr. Kardei ile kendisini kyaslar. Kendisi annesini memnun etmek iin o kadar aba gsterdii halde, annesi kendisinin bekledii ilgiyi gstermemektedir. Aksine altn pisleten ve gerekli gereksiz alamaktan baka hibir marifeti bulunmayan kardeinin bandan ayrlmaz. Ksacas tahttan indirilmi bir kral gibidir. Bu bir oktur. Kimi ocuk anne ve babasnn yardm ile bu oku kolay atlatr. Aslnda atlatlmayacak bir ok da deildir. nemli olan ocuun kardei geldii iin kendisinin pabucunun dama atld imajna kaplmamasdr. Onu, kendisini halen eskisi kadar sevdiinize inandrmalsnz. Hi kimse yenisi geldi diye mevcut ocuklarn sevmekten vazgemez, fakat gsterilen ilgi dalmakta ve ocuk bu ilgi dalmasn, azalma olarak alglamaktadr. Ondan kardeinin bakm konusunda yardm isteyin; sorumluluk ykleyin; yetki verin; bunu sevinle karlayacaktr. Kardei iin bir eyler yapabilmek onu mutlu edecektir. Sorumluluk verirken arya gitmemek akln gereidir. Alt yanda bir kz ocuundan yemein suyunun azalp azalmadna bak63

Byk Kardelerin Sorumluluk stlenmeleri

Abla ya da aabey kendisi de ocuk olsa bile aileye en son katlm olan bireye oranla kdemli bir aile bireyidir. Bu nedenle kardei ile ilgili olarak bir sorumluluk stlenmi bulunmaktadr. Bu sorumluluk birtakm yetkileri de beraberinde getirir. Tpk sizin gibi o da birtakm dncelerini kardeine kabul ettirmek, yani onu eitmek isteyecektir. Buna hogr ile bakmaya hazr olmalsnz. Aksi takdirde onu kardeine kar kk drm olursunuz ki, buna gsterecei tepkiyi tahmin bile edemezsiniz. Bir yere gitmek istediinizde en kk ocuu emanet edebi-

ALEDE OCUK ETM

masn isteyebilirsiniz, ama ona yemek yapmasn retmeye almak onu yann stnde zorlamak demektir. Brakn yan yaasn. Yapabilecei eyleri istemekten kanmayn, ama zorlamayn da. Kk ocuklar bir yere giderken yalnz brakmamaya zen gstermek gerekir. Hele kapy zerlerinden kilitlemek ok byk bir yanltr. Evde yalnz kaldklarnda akllarna gelmeyecek ey yoktur. Hey eyi, ama akllarna gelebilecek her eyi denemek isteyebilirler. Hatta kibritin nasl yakldn bile.... Sorumsuz kiilerin bu tr hatalarnn sebebiyet verdii yangnlar gazetelerde okuruz. O yzden kesinlikle ocuklar evde yanlz brakmamalsnz. Sorumluluk yklerken yukarda da belirttiimiz gibi birtakm yetkiler de vermelisiniz. Ayrca sorumluluk birtakm haklarn kstlanmas anlamna da gelmemelidir. En sevdii televizyon programn seyrederken onu, kardei ile ilgili bir ie komanz en olgun abla ya da aabeyi bile isyan ettirebilir.

tim kurumlarna gnderilmektedir. Okul ncesi bu eitim kurumlar ocuklar iin yeni bir arkada evresi, zengin bir oyun ortam ve eitli deneyimler kazanaca bir yer olmas nedeniyle olduka nemlidir. ocuklarn bu yalarda bir hayli hzl rendii gz nnde bulundurulursa, bu eitim kurumlar evde salanamayan birtakm imkanlar takviye etmesi asndan byk nem tar. ocuk yle bir yerde, evde yeterli dzeye gelmeyen birtakm zorunlu alkanlklar-ki bunlar yemek yeme, tuvalet, temizlik gibi alkanlklardr - renme konusunda nemli gelimeler gsterir. ocuun kendi yatlar ile bir arada olmas birbirlerinin haklarna sayg gstermeyi,

OKUL NCES KURUMLAR

Gnmzde hayat artlarnn getirdii zorunluluklar sebebiyle, babann yan sra anne de almak zorunda kalmaktadr. Anne ve babann almas durumunda ocuk henz okula gitmiyor ise, bir byn yanna brakld gibi ocuklara daha iyi eitim verecei ve evde kazanamad bir takm alkanlklar daha kolay edinecei dncesi ile ocuklar yandan itibaren anaokulu, ocuk yuvas, ocuk evi gibi isimlerle kurulan ei64

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

paylamay ve birbirleri iin bireyler yapabilme gibi davranlar renmesini salar. Bu kurumlar kendilerine zg birtakm kurallar erevesinde faaliyetlerini gerekletirirler. ocuk burada belirli bir dzene gre programlanm faaliyetleri, belli bir zaman iinde yaparak zaman kavramn ve bunun nemini renmede byk gelime gsterir. ocuklarn burada birlikte yemek yemeleri, bu yemek srasnda birbirlerine hizmet etmeleri, oyuncaklar paylamalar, birbirlerinin srasn ve hakkn korumalar gibi alkanlklar kazanarak ileride kuracaklar insan ilikileri konusunda olumlu bir altyap olutururlar. Okul ncesi kurumlarn verimli bir ekilde hizmet salayabilmesi, eiticinin niteliinin yan sra kurumun ocuklar iin ayrd malzemenin nitelii ve nicelii de nemli bir konudur. Kurumda bulunan ocuklar iin kaliteli ve yeterli miktarda oyuncak ve ura malzemelerinin bulunmas gz nnde bulundurulmas gereken bir husustur. Bu malzemelerin yeterli miktarlarda salanm olmasnn yan sra, oyun alanlarnn da rahat hareket imkann salayacak kadar geni olmas gerekir. Bu sayededir ki, ocuklar arasnda doabilecek srtme ve tatsz olaylar ok daha kolay zme kavuturulabilir. Masal ve hikaye anlatm trnden fazla szl faaliyetler bu gibi kurumlarda nemli bir yer tutar. ocuklar bu yalarda hikaye, masal dinlemekten ve anlatmaktan byk zevk duyarlar. Bu yzden renkli resimli ki-

taplar ve eitici, elendirici filmler hoa vakit geirebilmeleri iin idealdir. Yine bu kurumlarda mziin de nemli bir yeri vardr. ocuklarn birlikte ark sylemeleri, eitli basit melodileri renmeleri eitimleri asndan almas gereken bir admdr. Bu gibi faaliyetlerin yan sra okula hazrlk amacyla renklerin, saylarn, ekillerin, gndelik hayattaki ve doadaki deimez olaylarn oyunla kark olarak retilmesi gerekir. Okul ncesi kurumlar, ocuun eilimlerini ve yeteneklerini belirlemede ok iyi bir gzlem ortam olutururlar. Okulda ve evde verilen eitimin birbirlerini tamamlayc nitelikte olmas bu bakmdan byk nem tar. Eitimin verimlilii asndan okulda oluturulan gruplar arasnda ya itibariyle fazla fark olmamasna dikkat edilmesi gerekir. nk ocuklarn dikkat sreleri, anlama kabiliyetleri yalar ile doru orantl olacandan, eitimin verimlilii de bu ayrmn zenli yaplmasna bal olacaktr.

ocuk Eitiminde Yardmc Aralar

Hi kukusuz, ocuun eitimini etkileyen en byk faktr, ailesi, yani anne, baba ve kardeleridir. Ancak ne var ki, zellikle gnmzde kitap, radyo, televizyon ve video gibi birok ara, ocuun eitimine olumlu veya olumsuz, ama asla kmsenemeyecek boyutlarda katkda bulunmaktadr. Eitime yardmc nitelik tayan bu tr aralarn olumlu veya olumsuz etkilerini irdelemekte fayda grmekteyiz.

Kitaplar
65

ALEDE OCUK ETM

yan bitirmi bir ocuk, kendisine okunacak resimli hikayelere byk ilgi gsterir. Kendisine okunan kitaptaki hikayeyi dikkatle dinler ve duyduklar ile grd resimler arasnda kafasnda balant kurmaya alr. Kendisine kitap okunmasndan o kadar memnundur ki, ayn hikayeyi defalarca dinlemek isteyebilir. Bundan hi bkmaz. Bir sre sonra resimlere bakarak ayn hikayeyi kendisi de anlatacak dzeye ular. Ayrca hayal dnyas da olduka gelimitir. yle ki, anlatrken kendisinden de birtakm yan olaylar ekler. Hayal dnyasnn genilii, zeka ile doru orantldr. Aabeyi okula balyacak olan bir ocuk, resimli hikaye kitabnda kendi yalarnda bir ocuk grdnde onun da aabeyinin yannda okula balayacan rahatlkla hayal edebilir. ocuunuzun hayal dnyasn asla kstlamamalsnz. Baz cmleleri aynen tekrarladn gzlemleyebilirsiniz. ocuunuz bylece baz cmle kalplarn ve deyimleri renmektedir. Ancak okuduklarn satr satr tekrarlamasn da beklemeyin, brakn olay istedii gibi yorumlasn. Bu yalardaki ocuk, kitaplarn bir arkada gibi grr. ocuk, kendisini hikayedeki

kiilerin yerine koyar. Kahramanlar kendi yakn evresi ile zdeletirir. Byk bir gayretle size gelir ve belki daha nce yirmi kez dinledii bir kitab yeniden okumanz ister; sklmaz; usanmaz; size sorular yneltir. Hikaye kahramanlar ile sevinir ve zlr. Bylece duygu dnyas da genilemi olur. Ayrca bakalarnn duygularn da anlama yolunda admlar atar. Bu yzden izilen tiplerin olumlu kiilik zellikleri tamalarna byk nem gstermelisiniz. Okuyacanz hikayedeki en basit yalan bile herhangi bir su ilediinde size kar kullanmak isteyecektir. Buna asla mahal vermemelisiniz. ocuklarnzn gereksiz korkulara kaplmamas iin okuyacanz hikayede gulyabani ya da c gibi gerek d varlklarn asla yer almamalar gerekir. Bu tr soyut varlklar ocuk tasavvur bile edemez ve bunun sonucunda yalnz kalmaktan korkar hale de gelebilir. Yukarda da deindiimiz gibi, kitabn ocuk zerindeki olumlu etkileri saylamayacak kadar oktur. Bu nedenle ona ikolata ya da ekerleme yerine kitap almanz ok daha yararldr. Onu sevin ve ona kitap okuyun. Kitap okumann zaman yoktur. Yatmadan nce ya da onu sevmek istediinizde; yolculukta ya da doktor muayenehansinde sra beklerken.... nemli olan sizin de kitap okumay sevmeniz ve bunun nemini kavrayarak ona kitap iin vakit ayrmanzdr.

66

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Bu yataki ocuklar iin rnek bir hikaye: Unutkan Fil Favrusu

Ormanda yaayan btn fil yavrular ok akllydlar. Yalnz kk yavru Domka ok unutkand. Ormandaki fil yavrular sabahleyin pija-

yorlard: Keke o da dier fil yavrular gibi akll olsa diyorlard. Baba fil, Domkay ne zaman keser almaya gnderse o, eki alp geliyordu; anne fil; Domkay ne zaman sprge almaya gnderse o, fra alp geliyordu. Bu da anne ve baba fili ok zyordu. Acaba ne yapabiliriz diye birbirlerine soruyorlard. Domkann retmeni bayan Dido: Kuyruuna unutmamas iin kurdele balayn dedi. Fakat o da ie yaramad. Domka hereyi unutmaya devam etti. Ormanda yaayan dier fil yavrular harfleri renmilerdi. Teekkr ederim, Ltfen demesini biliyorlard. Okulda retmenlerinin rettii iirleri ve arklar hatrlyorlard. Yalnz btn bunlar unutan biri vard: Domka. retmen: ki elma, iki elma daha ka elma eder, Domka diye sorduu zaman, Domka cevap veremiyordu. Hatta kuyruunda pembe bir kurdele bal olduu zaman bile... Domka, Pazartesiden sonra hangi gnn geldiini bilemiyordu. Byk annesine gittii zaman hep yolu aryordu. Ama Domka yemek zamann hibir zaman unutmuyordu; hele karpuz olduu zaman... Birgn anne fil, Aklma bir ey geldi dedi. Sonra Domkaya dnd, Haydi! Pazara git; en byk ve en sulu karpuzu al, gel; ama sakn unutma dedi. Domka: Hayr! Byle bir eyi nasl unutabilirim? dedi. Sevinle dans ederek btn
67

malarn yerine koymay, ykanmay, dilerini fralamay ve di macununun kapan kapatmay her zaman hatrlarlard. Domka bunlar yapmay hep unuturdu. Hatta doum gnn bile unuttu. Unutmad tek ey yemek yemekti; yemek zamanlarn hep hatrlard. Domka, kalvaltda meyva presi yer, st ierdi. le yemeinde spanak, akam yemeinde et ve patates, zerine de fstk yemeyi ok severdi. Bazen de annesi ona karpuz verirdi. Domka en ok da karpuz yemeyi severdi. Domka byd, byd, fakat bydke daha da unutkan oldu. Anne ve baba fil, Domkann her eyi unutmasna ok zl-

ALEDE OCUK ETM

orman geti ve pazar yerine geldi. Fakat pazar yerine gelince annesinin ne istediini unutmutu. Dier fil yavrular annelerinin onlardan istedii ekmek, reel, meyve gibi eyleri hatrlamlard. Satc, Domkaya yardm etmek iin: Acaba eker, tuz ya da sabun mu alacaktn? diye sordu. Domka: Hayr! dedi. Satc: Acaba ay, kahve ya da peynir mi? diye sordu. Domka: Hayr, onlar da deil! dedi. Satc: yleyse otur, ne almak iin geldiini hatrlamaya al dedi. Domka: Evet! yle yapmalym diye cevap verdi. Bir kenara oturdu. Dnd, dnd... Fakat bir trl hatrlayamad. O kadar uzun dnd ki, sonunda ok ackt. Can st, spanak, patates, sonra da tatl istedi. Can en ok da karpuz istiyordu. Domka: Karpuz! diye bard. Hatrladm, kocaman ve sulu bir karpuz istiyorum dedi. Domka, hayatnda ilk defa bir eyi hatrlayabilmiti. Kocaman bir karpuzla eve dnd. Annesi ona byk dilim karpuz verdi.

Domka, itahla karpuz dilimlerini abucak yedi, sonra: Ben de arkadalarm gibi her eyi hatrlayacam! diye sz verdi. Domka szn tuttu. Artk pijamalarn yerine koymay, ykanmay, diini fralamay, hatta di macununun kapan kapatmay bile hatrlyordu, tpk dier fil yavrular gibi. Domka harfleri hatrlyordu. Teekkr ederim, Ltfen demeyi hatrlyordu. Hatta doum gnn bile hatrlyordu. Anne ve baba fil ok seviniyorlard. Annesi: Domka, doum gnn kutlamalyz dedi. Domkann doum gn partisi ok elenceli oldu. Annesi ona kocaman bir doum gn pastas yapmt. Arkadalar iin dondurma ve eker de vard. Fil yavrular ona doum gn hediyesi getirmeyi unutmamlard. Domka da onlara: Teekkr ederim demeyi unutmad.

TELEVZYON
Televizyon artk evlerimizin ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Hem kulaa, hem gze hitap etmesi onu daha da ekici hale getirmitir. Bir elence arac olmasnn yan sra eitici ve retici yanyla da bi-

68

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

zi kendisine ekmektedir. Akamlar btn bir aile yemekten sonra genellikle televizyonun karsna oturur ve vakit bu ekilde geirilir. Bylelikle aile arasnda yaplmas gereken sohbetler kelimenin tam anlam ile ldrlr. Ailenin bir arada olduu bu saatler televizyon seyredilerek geirildiinden, aile iindeki iletiim de zayflar.

ler, korku filmleri ocuklar zerinde tahmin edemeyeceimiz kadar byk etki yapar. Bazen bizlerin bile bu tr filmlerin gerek olmadklarn bildiimiz halde etkisinde kalarak huzursuz bir gece geirdiimiz olmutur. Henz olaylar tam olarak kavrayamayan ocuumuzun bu tr filmleri seyrettiini dnecek olursanz, onlar zerinde nasl olumsuz bir etki yapabileceini tahmin edebilirsiniz. Okul ncesi ocuklarn seyrettii programlar genellikle izgi filmlerdir. Srekli hareketlilik onlara ilgi ekici gelmektedir. ocuklarla hayvanlarn arkadaln konu alan diziler ve komedi filmleri yine ocuklarn ilgisini eken programlar arasndadr. ocuklar televizyonu srekli tek balarna seyredecek olurlarsa, kendilerine verilen mesaj tam olarak anlamayacaklarndan televizyonun olumlu nitelii ortadan kalkacaktr. Onlarn izledii programlardan byk lde etkilendikleri bir gerektir. Bu programlar seyrederken olaylarn akna kendilerini tam anlam ile kaptrrlar. Bu durum ocuun i dnyasnda tahmin edemeyeceimiz frtnalarn kopmasna yol aacaktr. Zihninde beliren birok sorunun cevabn

Televizyonun ocuklar zerindeki etkisi:

Televizyon programlar her yataki seyirciler dnlerek hazrlanmaktadr. ocuklarn seyredecei programlar genellikle onlarn ayakta olduu, uyumad saatler gz nnde bulundurularak yaynlanr. Fakat yine de baz aileler ocuklarnn uyku saatlerinin dzenlilii konusunda fazla duyarl deillerdir. Bu yzden ocuklar iin sakncal olan programlarn seyredilmesine de gz yumarlar. ocuklar, henz yalarnn gerei televizyonda gsterilen programlarda hangisinin gerek, hangisinin hayal rn olduunu kavrayamazlar. zellikle iddet ierikli film-

69

ALEDE OCUK ETM

kendisi cevaplayamaz. Bu da elikilere dmesine neden olur. Oysa bu yataki ocuklarn gzel ve olumlu etkilerle bezenmi bir i dnyalarnn olmas gerekir. Bu duygusal ynden salkl gelimeleri iin zorunludur. Televizyon seyrederken ocuklarn yannda bir byklerinin olmas bu bakmdan zorunludur. Zihninde oluabilecek bir ok soruya cevap verebilecek birinin olmas, onun doabilecek korku ve endielerini engeller; gerilimlerini ortadan kaldrr. zlenen programla ilgili onunla konumak, tartmak, ocuun dnmesini, bu olaylarla ilgili olarak kendi dncesini ortaya koymasn salar. Olaylar nasl grdn anlamamz ona yardmc olmamz kolaylatrr. ocuun yatma saati ve hangi programlar kaa kadar izleyecei nceden ocukla konuularak belirlenmi olmaldr. Sonradan meydana gelecek kargaal nlemenin en iyi zm yolu da bu olabilir. Fakat ocua niin erken yatmas gerektii - salkl byyebilmesi, erken kalkabilmesi vb.. - izah edilmelidir. ocuk da kendisinin erken yatmas gerektiine inandrm olursa, yatma vakti geldiinde herhangi bir huysuzlukla karlalmadan bu i gerekletirilir. ocuk uyumadan nce kendisine masal veya yk anlatlacak olursa, televizyonun ekicilii kendiliinden ortadan kalkacaktr.

ler kazanarak evresine uyum salarken; dier yandan geliiminin bir gerei olarak yeni sorunlarla karlamaktadr. ocuun zmledii her sorun, at her yeni engel onun ruhsal gcn arttrmaktadr. Yani ocuk olgunlatka kendine gvenmekte, pek ok ii baarabildiini grmektedir. ocuklarn kk yalarda karlat sorunlar ok eitlidir. Bunlarn birou o dneme zg olan, anne ve babann desteiyle zmlenebilecek nitelikteki sorunlardr. Eer anne baba yle bir durumla kar karya geldiklerinde gerekli ilgi ve yardm salayamazsa bu, sorunun daha da bymesine, belki de ileri yalara kadar devam etmesine neden olabilir.

fke
Byklerin bile zaman zaman sinirlendii, fkeye kapld zamanlar olur. Bu yzden byme aamasndaki ocuun karlat deiik olaylar karsnda bazen fkeye kaplmasn doal karlamak gerekir. Daha bebekken en kk kaprisinde bile isteini yerine getirmeye aba gsterirken, ocuumuz bydke bu tutumumuzu deitirmeye balarz. Srekli ilgiye alk olan ocuk bu deien tutum karsnda bocalamakta ve isteinin yerine gelmesi iin fkeli davranlara ynelmektedir. Bu yeni durumu kavrayabilmesi, alabilmesi elbette ki zaman alacaktr. ocuunuz kendi ihtiyalar dorultusunda hareket etme yeteneine sahip olmadndan ne yapacana, ne yiyeceine nasl davranacana biz bykler karar veririz. Bu koullandrma ilgi ve sevgi ile desteklendiinde

OCUUNUZUN ZEL SORUNLARI

ocuk byme ve gelime safhalarnda en uygun ortamlarda bulunsa bile birtakm sorunlarn ortaya kmas engellenemez. ocuk bir yandan yeni yetenekler,yeni beceri70

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ocuu ynlendirmek zor olmayacaktr. Fakat ilgi ve sevgiden yoksun bir istek, direnme ile karlar. Anne-baba olarak ocuun davranlarna ok fazla yasaklar koymamz, bu yasaklar koyarken ocuun o andaki ihtiyalarn gznnde bulundurmamz fkeli davranlaryla sk sk karlamamza neden olur. ocuklardaki fke belirtileri alama, kendilerini yere atma, ban duvara vurma, elindeki oyuncaklar etrafa savurma eklinde olabilir. Bu tr davranlar bizim tutumumuza bir kar koyma, kendini savunma ya da skntsn dile getirme biimidir. Anne-baba olarak ocuumuzu etraftan gelebilecek tehlikelere kar srekli savunma ihtiyacn hissederiz. nk ocuk henz etraftan gelebilecek tehlikeleri kavrayamamaktadr. Bu gibi durumlarda ocuu tamamiyle engellemeden nce, ona niin yapmamas gerektiini, anlayabilecei bir ekilde izah etmek gerekir. Hibir aklamada bulunmadan yalnzca azarlamak, yasaklar koymak ocuumuzu fkeli ve arsz bir ocuk yapmaktan ileriye gitmez. Anne ve babann srekli yasaklar koymas, fkeli davranlar ocua da yansyacaktr. stediini gerekletirmenin en iyi yolunun barp armak, fke gstermek olduunu sanan ocuk, bu tutumu zamanla benimsemeye balayacaktr. Artk anne ve babaya isteklerini yaptrabilmek iin elinde gl bir silah vardr. O halde bir baka yol denemesine gerek yoktur. Anne-baba olarak koyduumuz yasaklarda kararl olmamz ocuumuzun fkesini en aza indirgeyecektir. Ayrca anne-babann yasaklar konusunda ayn ekilde hareket et-

mesi de olumlu netice verecektir. ocuumuzun da bizler gibi duygularnn deieceini bilmemiz gerekir.Onlar da zaman zaman endielenirler, fkelenirler, zlrler. Bu durumu bilerek hareket etmemiz onlarn kiiliklerinin geliiminde olumlu etkiler yapacaktr. ocuk yanl yapt zaman bile anne-babasnn kendisini her zaman balayacana, seveceine inanmak ister. Bu duygunun verdii gvenle byyen ocuun kiilii daha iyi geliir. Gvenli bir ocuk gelecee de gvenle bakacaktr. En skntl anmzda bile ocuumuza sevgi ve anlayla yaklaabiliyorsak, onu dinleyebiliyorsak sorunu zmlemek daha kolay olacaktr.

Korku
Bu yalardaki ocuklarn hayal dnyalarnn geni olmas, hayalle gerei birbirinden ayrabilme yeteneini henz kazanmam olmalar sebebiyle bir ok olay onlarn korku duymalarna neden olur. zledii korkun bir filmin, anlatlan devli, perili bir masaln etkisinden gnlerce kurtulamazlar. Gerekte var olmayan birok eyi zihinlerinde hayal edip bundan korkarlar. 3 - 4 yandaki ocuklar karanlk bir odaya girmekten ya da karanlk bir odada yatmaktan huzursuz olurlar; anne-babasnn yannda yatmak isterler. Yalnz kaldklarnda odada birtakm ekiller grdklerini sylerler; bunun da ne olduunu tam olarak aklayamazlar. lk defa karlatklar hayvanlardan korkarlar; bir yerleri izilip kanadnda korkup alarlar. 3 - 6 ya arasndaki ocuklar anne-babalaryla birlikte olduklarnda kendilerini g71

ALEDE OCUK ETM

ven iinde hissederler. Onlar iin en byk korku nedeni zellikle anneden ayr kalmaktr. Eer anne ocuunun yaramazlklar ve huysuzluklar karsnda onu brakp gitmekle ya da annesi olmamakla korkutarak sindirmeye ve yattrmaya kalkyorsa, ocuk bu korkuyu daha youn olarak hisseder. Bu yalarda ocuklar kendilerine syleneni hep gerek olarak dnrler ya da grdklerini rktc varlklara benzeterek korku duyacaklar sonular kartrlar. ocuun hayal dnyasnn geniliinden doan veya aileden kaynaklanan korkularn yansra bir de ocuun gerek hayatta karlat olaylar sonucu ortaya kan korkular da olabilir. Mesela bir kpein saldrp srmasndan, yksek bir yerden dmekten korkabilir. Yapt bir hatadan dolay cezalandrlmaktan korkar. Anne ve baba kendi korkularn ocuklarnn yannda aka ifade ediyorsa, ocuun da ayn korkular duymasna neden olurlar. ocukta korkunun olumasndaki bir baka neden de, ar koruyucu davranlardr. Srekli olarak dersin, yapamazsn, korkarsn diye uyarlar ocua evresinin tehlikelerle dolu olduu izlenimini verir. Srekli yannda bulunan birisi tarafndan kollanan ocuk neyin tehlikeli, neyin tehlikesiz olduunu renmeye frsat bulamaz. Sonunda her eyden korkan, rken biri olup kacaktr. Hele ocuk korkusunu pekitirecek baz olaylar yaamsa korkular daha da yerlemi olacaktr. Ancak unu unutmamak gerekir ki, ocuu tehlikelere kar ar ekilde koruyup kollamak, onun korkak yetimesine, olaylardan daha fazla etkilenmesine ve izlerin daha derin olmasna sebebiyet verir.
72

Birtakm korkular olan ocuklar ekingen olurlar. evresindeki olaylardan her an bir tehlikenin gelecei endiesi iindedirler. Bu nedenle evredeki olaan olaylara kar ilgisiz ve isteksizdirler. Korku duygularndan dolay kendilerini gsz ve aresiz hissederler. Daima kendilerini koruyacak bir yetikine gereksinim duyarlar. Tek balarna bir ey yapmak istemezler. Kimi ocuklarda korkular daha baka ekillerde kendini da vurur. Korktuklarnda hrnlarlar, sert davranrlar, krc ve huysuz olurlar. Kimi zaman da ilerindeki korkuyu bastrabilmek iin altn slatma, trnak yeme, yalan syleme gibi alkanlklar da huy edinebilirler. ocuk kendi kendine yetebilecek aa gelinceye kadar bir koruyucunun verdii gvenlii hissetmek ister. Sevildiini, anlaldn, korunduunu bilen bir ocuk kendine gven iinde duyabilir. ocuu devler, cler, hortlaklar, inecilerle korkutmak yerine ona durumu aklama yolunu semek en dorusudur. Beyenmediiniz bir davrann sakncalarn mantkl bir biimde ortaya koymak ocuun bize olan inancn kuvvetlendirir. ocuk herhangi bir nedenden dolay korkuya kaplmsa ve korkusunu bize anlatmak istiyorsa onun almasna frsat vermelidir. Korku konusunda sert tepkilerden kanmak gerekir. Erkek ocuk korkmaz, kocaman oldun, korkulmaz ayp gibi szler ocuun bize gelmesini engeller; korkuyu da azaltmaz. Korkusundan dolay ocuu ayplamak, utandrmak, korkusu ile alay etmek yerine ocuu rahatlatacak zm yollar aranmaldr. ocuun korkularnn nedenleri aratrlmaldr. ncelikle ocuun durumunu

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

olaan karlamak, onun endielerini anlamak, ciddiyetle dinlemek korku nedenlerinin daha kolay bulunmasna yardm eder. ster yorgun, ister mutsuz olalm, durumumuz ne olursa olsun karmzdakinin bir ocuk olduunu asla unutmayalm. unu bilmek gerekir ki bizim sevgimiz, scaklmz, ilgimiz olmadan ocuk tek bana hibir zorluu yenemeyecektir. ocuun kendine gvenini kazanabilmesi iin kendi ilerini kendisinin yapmasna frsat verin. ocuunuzun korkusunu yenmesi iin ona zaman tanyn. zellikle ivi iviye sker yntemi ile korkularn bastrmaya, bir korkuyu baka bir korku ile yenmeye almayn. Kpekten korkan bir ocua byk bir kpei sevdirmek yerine, ie yavru bir kpekle balayn. ocuunuza salayacanz, anlaya dayanan, scak, huzurlu bir ortam onun gelecekteki yaamnda daha cesur, daha gvenli hatta daha baarl bir kii olmasn salayacaktr. Ancak btn bunlar sizin ocuunuzu tanmazna ve ona nasl davranmanz gerektiini bilmenize baldr.

bir doktora gitmeniz gerekecektir. Doktor her eyden nce bunun bir hastalk sonucu olup olmadn aratracaktr. Eer bir hastalk sz konusu ise, bir an nce tedavi edilmelidir ve ocuunuzun bunda bir suu olmadn kabullenmelisiniz. Onu gereksiz yere sulamamal ve cezalandrmamalsnz. Bu ona yapacanz bir ktlk olacaktr. Sidik torbas, vcudumuzdaki birok organ gibi kaslardan yaplmtr. Bu kaslardan bir ksm iradeyle denetlenebildii gibi, bir ksm da bizin irademiz dnda baz olaylara reaksiyon olarak kendiliinden kaslr. Korktuumuzda veya heyecanlandmzda kalbimizin hzlandn hepimiz biliriz. Sidik torbamzn da benzer tepkileri sz konusudur. Uyku srasnda kaslar gever ve sidik torbas daha fazla idrar biriktirebilir. Bylece daha ok sv alabilir. Bu yzden bir oumuz geceleri daha az tuvalete gitme ihtiyac duyarz. Ancak bir kabus sonucu korkuya kaplacak olursak, idrar torbas da bzlr ve ime hissi verir; uyanr ve tuvalete gitme ihtiyac hissederiz. Detayl olarak anlattmz bu olaylar ocuumuzda bu kadar iyi ilemeyebilir ve korku sonucu gece iini altna karabilir. Bu yzden de anlaynza muhtatr. fke, korku, yeni bir kardein dourduu kskanlk hissi, aile ii gerginlikler, ev deitirme gibi akla gelebilecek birok nedenden tr ocuunuz gece geveyemeyebilir. Huzursuzdur ve bu huzursuzluk rahatlamasna engel olur Yapabileceimiz en byk yardm, bu huzursuzluun nedenini bilmek ve bunu bertaraf etmektir. Bunun dnda her trl nlem baarsz kalmaya mahkumdur.
73

Altn Islatma
ocuk iki yana doru tuvalet ihtiyacn haber vermeye balar. Ancak organlar zerinde henz tam kontrol salayabilmi deildir. zellikle geceleri kaslarn denetim altnda tutmakta zorlanrlar ve bunu baaramadklarnda altlarn slatabilirler. Gece doabilecek ihtiyalarn giderilmesi zaman alacaktr. Bu yzden geceleri altna karmas sizi pek rktmemelidir. Ancak ocuunuz drt, hatta be yana geldii halde geceleri hala altn slatyorsa,

ALEDE OCUK ETM

Altn slatan bir ocuk, her ne kadar belli etmese de bu durumdan dolay sululuk duyacaktr. Altn slatt iin cezalandrlmaktan ve bu durumdan dolay kendisine olan sevginin azalacandan korkar. Anne-baba bu durumda ocua daha anlayl ve sevecen yaklatklar takdirde sorunun zm de daha kolay olacaktr. Her eyden nce ocua bu durumunun srekli olmad ve yine kendisi gibi ocuklarn da olduu anlatlmaldr. ocuk kendisiyle alay edilmeyeceini ve cezalandrlmayacan bilmeli ve bu konuda byklerine gvenebilmelidir. Gece uyumadan nce ocua anne ve babas tarafndan masal veya yk anlatlmas, o gnk olaylarn deerlendirilmesi, karlkl konuularak eitli problemlere zm aranmas, uyumadan nce ocukta sevilme ve korunma hissinin verecei huzurla rahata uyumasn salayacaktr. Bu sorunun zm de, ocuk eitiminin her alannda olduu gibi sevgiden gemektedir. Ona sevgi ile yaklatnz srece bu sorunun da kolaylkla stesinden gelebileceksiniz.

meye sevk etmelidir. Aile ii ilikilerdeki gerginlikler veya kardeleri ile uyumsuzluklar bu trden bir rahatszla yani ocuklua, bebeklie geri dnme ihtiyac dourabilmektedir. Bylece sorunlardan kamakta ve her eyin kendi istedii gibi olduu bebekliine zenmektedir. Hele yeni gelen bebein kendisinden ok daha fazla ilgi topladn grdnde bu tepkisi baya iddetli olacak ve adeta sizin gznze sokarcasna parman emecektir. Onu asla sulamayn ve gereksiz yere cezalandrmayn. Her eyden nce neye tepki gsterdiini renmeye aln. Sevdiinizi belli edin. Konuyu gerekli gereksiz her yerde konuarak onu tedirgin etmeyin; onu bu davran nedeniyle arkadalarnn ya da kardelerinin yannda kk drmeyin. Bask yapmak yerine dikkatini baka alanlara yneltmeyi deneyin. Sevin ve sevdiinizi uygun bir dille ve davranlarnzla aka belirtin.

Trnak Yeme
Trnak yeme de, parmak emme ya da gece altn kirletme gibi davranlar grubuna girmektedir. Genel olarak ocuun kendine olan gveninin yerlemediini belirtir. Srekli azarlanan ve gereksiz yere cezalandrlan ocuklarda sklkla grlr. Ayrca kardeler aras kskanlk, yetersiz ilgi ve sevgi gibi birok nedeni bulunabilir. Gereksiz yere srar edip bu davrann dilinize dolamayn. Yapabiliyorsanz, bazen grmezden de gelebilirsiniz. Gerekli gereksiz mdahale ettiiniz zaman trnak yemeyi brakmasn deil, sadece ve sadece bu davrann sizden gizli gerekletirmesini salarsnz ki, bu da ok tehlikelidir.

Parmak Emme
Parmak emme zellikle bebeklerde sklkla grlr, nk bu onun en kuvvetli refleksidir. Tamamiyle zararszdr, ancak drt yana doru kaybolmas gerekir. 5 yan gemi bir ocuun hala parmak emiyor olmas ise bizi dndrmelidir. Bu durum, dilerde bozukluklara neden olabilmektedir. leri yataki bir ocuun parmak emmesi bizi duygusal ihtiyalar konusunda dn74

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Trnak yemeyi brakmasn istiyorsanz, konunun nedenini aratrn ve bu aratrmanza kendinizden balayn. Her eyden nce kendinize nerede hata yapm olabileceinizi sorun. Aranzdaki ilikide bir kopukluk bulunup bulunmadn ortaya koyun. Onu sevdiinizi hissettirin. Dikkatini baka yne ekmek iin deiik uralar bulun. Onu asla kk drmeyin ve asla trnak yedii iin kmsemeyin. Gururunu okayn. Trnak yemenin ne gibi sakncalar dourabileceini anlatn. Mikrop kapmann ne demek olduunu, trnak yemenin midesini bozabileceini onun anlyaca bir dille anlatn. Anlamas belki vakit alacak ama, davranlarnz mutlaka semeresini verecektir.

Kekeleyen ocuun toplum ierisindeki uyumu da zorlamaktadr. Kekeledii zaman alay edilir ve alay edildike korkusu yerleir. Bu, tam bir ksr dngdr. ki ya civarndaki ocuklarda grlen kekemelik geicidir ve anne-babay rktmemelidir. Anne ya da baba byk bir yanllk yapmad takdirde yerleme ihtimali dktr. Anne-babann yapabilecei en byk yanllk, ocuu srekli eletirerek ona: Doru konu demesidir. Byle davranmakla korkusunu pekitirmi olursunuz. Konutuunda sabrszlk gsterilmemeli ve kekelemesinden tr zgn bir tavr ierisine girilmemelidir. Yapabileceimiz en yararl davran, zellikle hangi durumlarda kekelediini aratrmak ve bu gibi durumlarn tekrarnn nne gemektir. Her eyden nemlisi kekelemesi sizin ona olan sevginizi azaltmamal ve bu sevgi ona hissettirilmelidir. Ayrca kekeledii iin kardeleri arasnda zel bir muameleye tabi tutulmamaldr. nk bunu hissettii takdirde ilginizi ekmek iin kekelemeyi srdrebilir.

Kekemelik
Zaman zaman yerine gre erikin insanlar bile kekemelik ekebilirler. Kimisi baz zel hallerde heyecanlanr, kimisi de baz szcklere taklr. ocuklarda ise kekemelik daha ok 7 yann altnda grlr. Bir yaa kadar dzgn konuan ocuk birden kekelemeye balayabilir. Kimi ocuk ayn yetikinler gibi baz szcklerde taklrlar, kimi ocuk da cmleye balarken zorlanr. Bazlar ise genelde dzgn konuurken, korku ve heyecan gibi durumlarda kekelemeye balar. Kekemelik de trnak yeme, parmak emme gibi ruhi bir rahatszln ifadesidir. ocuun ahit olduu bir cinayet vakas ya da atlatt bir trafik kazas kekemeliine neden olabilmektedir. Bunun dnda aile ierisinde srekli gerginlik ve huzursuzluk ya da anne veya babadan yoksunluk gibi srp giden sebepler de szkonusudur.

SON SZ
Bu yalardaki ocuunuz her ne kadar konumaya balamsa da henz duygularn ifade etmekten acizdir. ocuk ruhunu gayet iyi tanyan bir bilim adammzn, Atalay Yrkolunun, bir ocuun dilinden kaleme alnm dilekesi ile konumuzu noktalamay uygun grdk.

Sevgili Anneciim, Babacm,

75

ALEDE OCUK ETM

Btn duygu ve dncelerimi dile getirebilseydim, size unlar sylemek isterdim: Srekli bir byme ve deime ierisindeyim. Sizin ocuunuz olsam da sizden ayr bir kiilik gelitiriyorum. Beni tanmaya ve anlamaya aln. Deneme ile renirim. Bana ayak uydurmakta glk ekebilirsiniz. Bana oyunda, arkadalkta ve uralarmda zgrlk tanyn. Beni her yerde, her iimde koruyup kollamaya almayn. Davranlarmn sonularn kendim grrsem daha iyi renirim. Bana yanlma pay brakn. Kendi iimi kendim grmeye altrn. Bydm baka nasl anlarm? Bymeyi ok istiyorsam da ara sra yamdan kk davranmaktan kendimi alamyorum. Bunu nemsemeyin. Ama siz beni martmayn. Hep ocuk kalmak isterim sonra. Her istediimi elde edemeyeceimi biliyorum. Ancak siz verdike almadan edemiyorum. Bana yerli yersiz sz de vermeyin. Sznz tutmaynca sizlere gvenim azalyor. Bana kesin ve kararl davranmaktan ekinmeyin. Yoldan saptm grnce beni snrlayn. Koyduunuz kurallar ve yasaklarn hepsini beendiimi syleyemem. Ancak, hi kstlanmaynca ne yapacam aryorum. Tutarsz davrandnz grnce hem bocalyor, hem de bundan yararlanmadan
76

edemiyorum. Beni dinleyin. renmeye en yatkn olduum anlar, soru sorduum anlardr. Aklamalarnz ksa ve ak olsun. tlerinizden ok davranlarnzdan etkilendiimi unutmayn. Beni eitirken ara sra yanllklar yapabilirsiniz. Bunlar abuk unutturun. Ancak birbirinize sayg ve sevginizin azaldn grmek beni yaralar ve srekli tedirgin eder. ok konuup, ok barmayn. Yksek sesle sylenenleri pek duymam. Yumuak ve kesin szler bende daha iyi iz brakr. Ben senin yanda iken... diye balayan sylevleri hep kulak ardna atarm. Kk yanlglarm byk sumu gibi bama kakmayn. Beni, korkutup sindirerek, sululuk duygusu alayarak uslandrmaya almayn. Yaramazlklarm iin beni kt ocukmuum gibi yarglamayn. Yanl davranm zerinde durup dzeltin. Ceza vermeden nce beni dinleyin. Suumu amad srece cezama katlanabilirim. Beni yeteneklerimin stnde ilere zorlamayn. Ama baarabileceim ileri yapmam bekleyin. Baarmam iin beni destekleyin. Hi deilse abam vn. Bana gvendiinizi belli edin. Beni bakalaryla kartrmayn; umutsuzlua kaplrm. Benden yamn stnde olgunluk bekle-

3-6 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

meyin. Btn kurallar birden retmeye kalkmayn. Bana sre tanyn. Yzde yz drst davrandm grnce rkmeyin. Beni keye sktrmayn; yalana snmak zorunda kalrm. Sizi ok bunalttm srada bile soukkanllnz yitirmeyin. Kzgnlnz hakl grebilirim, ama beni aalamayn. Hele bakalarnn yannda onurumu krmayn. Unutmayn ki, ben de sizi yabanclarn yannda g durumlara drebilirim. Bana hakszlk ettiinizi anlaynca aklamaktan ekinmeyin. zr dileyiiniz size olan sevgimi azaltmaz; tersine, beni size daha ok yaklatrr. Aslnda ben sizi olduunuzdan daha iyi gryorum. Bana kendinizi yanlmaz ve eriilmez gstermeye abalamayn. Yanldnz grnce zntm byk olur. Biliyorum, ara sra sizi zyor, belki de d krklna uratyorum. Bana verdiklerinizin yannda benden istediklerinizin ok olmadn da biliyorum. Yukarda sraladm istekler size ok geldiyse bir oundan vazgeebilirim; yeter ki beni ben olarak seveceinize olan inancm sarslmasn.

Benden rnek ocuk olmam beklemezseniz, ben de sizden kusursuz anababa olmanz beklemem. Sevecen ve anlayl olmanz bana yeter.

Sizin ocuunuz olarak domak elimde deildi. Ama seme hakkm olsayd, sizden baka kimsenin ocuu olmak istemezdim.!

Sevgiler

ocuunuz

77

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

6-12 Ya ocua Sahip Ailelerin Eitimi

l zgr DEMRAL

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

612 YA OCUKLARININ GELM

Beden ve Davran Geliimi
Bu yalar ocuun ilkrenim adr. Eer olaan d bir durum sz konusu deilse, ocuk bu yllarn ilkrenimde geirir. Bu yalarn balangc ilkokula yeni balama asndan, son yllar ise ocuun ergenlik dnemine girmeye yaklamas asndan son derece nemlidir. Anne baba alt yandaki ocuunun artk bir bebek olmadn grr. Pek ok ihtiyacn kendisi karlayabilmekte, baz ileri baaryla yapabilmektedir. Fakat buna ramen yine de anne-babasnn ilgi ve desteine ihtiyac vardr. ocuk pek ok ii baarabilmektedir ama geliimi devam etmektedir. Henz bir yetikin gibi hereyi yapabilecek dzeyde deildir. Bu yaa gelmi bir ocuk eer normal artlarda byyp gelimise ve ocua deneyim kazanmas iin yeterince frsat tannmsa,

daha sonra geliim alanlarna gre belirlenecek davranlar kazanabilir. Elbette ki bu davranlar incelerken, ocuklarn ayn yata olsalar bile birbirinden farkllklar gstereceklerini akldan karmamak gerekir. Bir davran baz ocuklarda erken geliim gsterirken, baz ocuklarda daha ge geliebilir; ya da hi grlmeyebilir. Bunun nedenlerini dnmek ve ocua bu davran kazanmas iin frsat tanmak en uygun olan davrantr. Alt ya ocuunun beden ve hareket geliimi ynnden kazanabilecei davranlar u ekilde sralayabiliriz: Ayakkablarn balar. Kendi kendine giyinir, soyunur. Topu belirlenen bir hedefe atar. Ayan deitirerek sek sek yapar. Tek ayakla ortalama on defa srar. Yerden 40-50 cm. ykseklikteki bir tahta zerinden ne ve arkaya yrr. On saniyede 35-40 metre koar. 75-80 cm. uzunlukta atlar. Basit geometrik ekilleri, harfleri ve rakamlar kopya eder.

81

ALEDE OCUK ETM

Kurun kalemi dzgn bir ekilde kullanabilir. Ba ya srmek ve kesmek iin kullanabilir. Buradaki davranlar bize olduka basit grnebilir. Ne var ki ocuklar bu davranlar ancak be ya civarnda sras ile kazanmaya balarlar. Alt yana geldiklerinde ise, aa yukar bu davranlarn tmn kazanm olurlar. 6 yatan sonra ocuklarn bymeleri, daha ncesine gre olduka yava seyreder. Bu durum kzlarda 9-10, erkeklerde ise 11-12 yana kadar devam eder. Daha sonra byme yeniden hzlanr. Bu yalardan itibaren artk ocukluktan klmakta ve genlik ann ilk adm olan ergenlik dnemine balanmaktadr. ocuk iin, bedensel ve ruhsal olarak birok deiiklikler gsterdii bu dnem olduka nemlidir. Biz bu dnemi ergenlik ncesi dnem olarak adlandryoruz. Doal olarak ocuklarda bu yalardan itibaren fiziksel birtakm deiiklikler de meydana gelir. Kz ve erkek ocuklarda ortak olarak grlen el ve ayaklarn bymesi, vcudun belirli blgelerindeki tylenme, yz hatlarnn farkllamas artk ocukluk dnemini terketmeye baladklarnn habercisidir. Bunlardan baka her iki cinste de kendilerine zg deiiklikler oluur. Kz ocuklarda gslerin bymesi, vcut hatlarnn belirginlemeye balamas ve en son aamada regl (ayba kanamas) olmas ile ergenlik ana girilir. Erkek ocuklarnda bu dnemde grlen en byk farkllk, sesin nce kslmas ve zamanla kalnlamasdr. Dier nemli aama
82

da erlik bezlerinin dolmasyla, uykuda meydana gelen bilinalt boalmasdr. Bu en son gelimeden sonra erkek ocuklar da ergenlik ana girmi olur. Grnte meydena gelen deiikliklerden bir tanesi de dilerde olmaktadr. ocuklar alt yandan itibaren 20 tane olan st dilerini deitirmeye balar. Diler genellikle k srasna gre deiir. Bu dnemde eksik olan kalc az dileri de kmaya balar. Drt tane olan yirmi ya dileri dnda geri kalanlarn hepsi tamamlanr. Aznn grn bozulduundan ocuk iin olduka nemli bir dnemdir. Bu yzden ocukla alay edilmemeli, bunun bymesinin bir aamas olduunu kabul etmesi salanmaldr. Bu arada di sal asndan az bakm ve temizlii ihmal edilmemelidir.

DL GELM
6 ya ocuunun dil geliimi ynnden kazanabilecei davranlar u ekilde sralanabilir:

Anlaml sorular sorar. Sorulara anlaml cevaplar verir. Baz kelimelerin anlamlarn aklar. Be alt kelimelik cmleler kurar. Birka olay birbirine kartrmadan anlatr. Bir olay ve hikayeyi sz ve hareketlerle anlatr. Nezaket kelimelerini kullanr. Konuulan bir konu hakknda fikirlerini syler.
Grld gibi, alt yandan itibaren, ocuklarn konumalarndaki geliim byk bir

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

ilerleme gstermitir. 7-8 yalarndan itibaren ise yetikin diline yakn bir konuma yeteneine sahip olurlar. Karlkl konuma artmtr; konumaktan zevk alrlar. ocuksu konumay tamamen terkeder; yanl rendii sesleri, kelimeleri dzeltmeye alrlar. nceleri tek tarafl gelien anlatm yetenekleri, yan ilerlemesiyle tamamen deimi ve dnceleri bakalarna aktarmaktan byk zevk alr hale gelmitir. Alt yanda evresiyle konuarak ilikide bulunan ocuk, okula baladktan sonra iletiim kurmak iin konumaya ynelir.

cu syler. Sonuca gre nedeni syler. Kendine sylenen be - alt kelimelik cmleyi tekrarlar. Amacna ulamak iin karlat gl ortadan kaldrr.
7 yandan sonra ocuklarda mantksal dnme gelimeye balar. Kavram geliimi hzlanr. Yaparak, yaayarak, duyu organlarn kullanarak deneyim kazanr. Kurallar deitirebileceini kabul eder. Kendisinin de kurallar koyabileceini renir. 11 ya civarnda ocuk hi grmedii bir nesneyi zihninde canlandrabilir. Dncesini eletirir; dzeltir. Deyimlerin, ataszlerinin anlamlarn sezmeye balar. Mantksal dnce hemen hemen yetikinlerin dzeyine erimitir. Zihinsel tartmalar yapar. Grlerini hakl gsterecek kantlar ve mantk yollar bulmaya alr. Okula balayan ocuk dnmeyi n planda tuttuu iin, kendisine bilgi ve renme konusunda da nemli bir adm attrm olacaktr.

ZHN GELM
6 ya ocuunun zihinsel olarak gsterdii geliim iin unlar syleyebiliriz:

evresindeki eyalarn nelerden yapldn syler. Mesleklere gre yaplan ii syler. Rakamlar sayabilir. Zt olan syler. San solunu bilir. Nedene gre sonu-

DUYGUSAL VE SOSYAL
83

ALEDE OCUK ETM

GELM
6 yana gelen bir ocuun duygusal ve sosyal ynden gsterebilecei gelimeler:

Gnlk ilerde sorumluluk alr. Oyunu kurallarna gre oynar. Balad ii bitirir. Kiileri ve eyalar paylar. Byklerini memnun etmeye alr. Kendinden kklere kar koruyucudur. Deiik arkadalar edinir. Hakszla urad zaman kendini savunur. Adil olan cezay kabul eder. Korkularn syler. Kendine yetikin gibi davranlmasndan holanr.
Alt yandan sonra fke ve kskanlk duygular azalmaya balar. lkokula balad iin evresi genilemitir. Bundan dolay duygularnda deimeler olur. Alama, hrnlama, barp armalar zellikle okulda azalr. Bamsz olma eilimindedirler. Bamszlnn engellenmesi ve tler fkelenmesine neden olur. Kendi cinsinden olan
84

arkadalarna daha sk balanrlar. Kar cinsten olanlara menfi tavr taknrlar. retmenlerine ise hayrandrlar. Onun her dediini buyruk olarak kabul ederler. Kendi yatlaryla birlikte olmak ve onlarla birlikte oynamaktan, akalar yapmaktan, fkra anlatmaktan ok holanrlar. Kahramanlk hikayelerine baylrlar; kahramanlara hayrandrlar. Sporculara ve artistlere kar ilgileri artar. Ergenlik dnemine adm atan ocuk - kz olsun, erkek olsun daha nceki sakin dnemini de geride brakmtr. Daha nceki uyumlu hali, dengeli davranlar ruhsal ve duygusal dnyasndaki frtnalarla birlikte byk deiim gsterir. Uyumlu halin gitmesiyle anne ve babayla olan srtmeler de balar. Artk anne ve babaya olan bamllk azalma eilimindedir. Onlarn yerini imdi arkadalar alr. Hareketlerinin kstlanmas, isteklerinin yerine getirilmemesi ve daha birtakm deiik snrlamalar nedeniyle duygusal ini ve klar srekli deimektedir. Duygusal olarak ar hassas olduklar iin ok abuk sevinir ve zlrler. Bu yalardaki ocuklar kendilerine eitli ilgi ve ura alanlar bulurlar. Pul, kartpostal biriktirmek; iir yazmak; hatra defteri, gnlk tutmak bunlardan bazlardr. Toplumsal olaylara il-

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

gileri artar. Spor, mzik - zellikle grltl mzk - hobileri arasnda ilk sralarda yer alr. Arkadalar ile olan ilikileri onlar iin byk nem tar. Arkada gruplar, saklanlan eitli srlar gnlk hayatlarnda nemli birer paradr.

ARKADA - AKRAN GRUBU

Akran gruplar baz ihtiyalar, rnein yetikin denetiminden kamak gibi bir istei cevaplad iin oluur. 6-12 ya dneminde geliir. Bu gruplar seicidir. zellikle cinsiyet, ya ve sosyal stat bu yata akran grubuna seilmede nemli tercihlerdendir. ocuklarn sosyallemesinde akran gruplar nemli rol oynar.

OCUK VE SORUMLULUK
ocuunuzun hayata hazrlanmas asndan sorumluluk tamaya balamas byk nem tar. ocuk ynnden sevildiini bilmek ve hissetmek son derece nemlidir. ocuk sevildiini bilmeli ve bu kendisine lafla da sylenmelidir. Bazen birok aksi davrannn arkasnda sevildiini hissetme ihtiyac yatar. Sevgi, asla pazarlk konusu yaplmamal ve ocuk hata yapt zaman da sevileceini bilmelidir. Bilinli bir sevgi ve bunun ifadesi zayflk belirtisi olarak yorumlanmamal ve bunun ocuu martaca dncesine yer verilmemelidir. ocua davranlarnz yumuaka olmaldr, ancak kararl ve tutarl davranmay da

becerebilmelisiniz, ocuklar diplomata davranmay ok iyi becerirler ve zaaflar iyi deerlendirirler. zellikle bykanne ve bykbabann yzleri yumuaktr ve ocuklar anne ve babalarna yaptramadklar birok eyi onlara kabul ettirebilirler. Yumuak olmak demek otorite boluu anlamn tamamaldr. ocuunuzun kiiliini kazanabilmesi iin kendisine izeceiniz ereve ok nemlidir. Gereksiz yasaklar koymaktan kanmalsnz. zellikle, kendi uyamayacanz kurallar ocuunuza dikte etmeye almayn. ocuuna krmz kta gememesi iin t verdii halde, kendisi krmz kta gemeyen bir anne ya da baba, ocuunun kendisine ve koyduu kurallara saygl davranmasn beklememelidir. Gereksiz yasaklardan kanmak demek ocuu babo brakmak demek de deildir. ocuk yapama85

ALEDE OCUK ETM

yaca davranlar olduunu bilmelidir. Hata yapt zaman affetmesini bilmek ve kk kusurlarn grmezden gelebilmek byk olmann anndandr. ocuunuzun kendi bana i yapma ve sorumluluk alma ynndeki giriimlerini de desteklemelisiniz. Bu yndeki giriimler zendirilmeli ve baar kazand takdirde dllendirilmelidir. ocuunuz sorumluluk kazanmaya nce kendi sorumluluklarn tayarak balar. Ancak ykleyeceiniz sorumluluk ocuunuzun yan ve kapasitesini amamaldr. nk bu takdirde evkini krm olursunuz ve bundan sonraki giriimlerinde daha rkek olmasna yol aarsnz. Eletirebilirsiniz, ama eletiriniz daima yapc olmaldr. Ykc eletirilerden kanmal ve bu nitelikteki kiilerden ocuunuzu korumalsnz. Ona kzsanz bile bakalarnn yannda eletirmekten ve azarlamaktan kanmalsnz. Kendinize ve ocuunuza duyduunuz sayg asndan bu ok nemlidir. Onu sevdiiniz kadar ona gvenmeniz de nemlidir. ocuk sevildiini ve kendisine gvenildiini hissetmek ve bunu sizin aznzdan duymak ister. Sizden alaca bir vg onun iin ok nemlidir. Duygularnz ifade etmekten ekinmeyin. ocuklarn sezgileri ok gldr. Sizin dille ifade etmediiniz birok eyi hissedebilir.

ocua belirli seyler yapmas karlnda hediye vaad etmeyiniz. Bu bir nevi rvettir. ocuu, olumlu davranmann kendisine daha yararl olduuna ve bunu kendisi iin yaptna inandrmalsnz. Ancak o zaman kendi iradesi ile olumlu davranlar ierisine girecek ve bundan haz duyacaktr.

ERGENLK NCES DNEMDE ANNE VE BABANIN TUTUMU

Ergenlik ncesi dnemin ocuk iin ne kadar nemli olduunu aklamaya altk. Bu dnemin daha rahat ve huzurlu gereklemesi anne ve babann izleyecei tutum ile de yakndan ilgilidir. ocuklarnn artk byme yolunda ilk adm attn, ocukluu geride brakmaya baladn grmek, ocuk iin olduu kadar anne ve baba iin de yenidir. Anne ve babalar ocuklarna bazan bir byk gibi davranarak ocukluu brak dedikleri gibi, sen daha ocuksun da diyebilmektedirler. Kukusuz anne ve babann bu ikili tutumu ocuu da olumsuz ynde etkilemektedir. Ne zaman byk, ne zaman kk olacaklarna kendileri de karar veremezler.

86

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

Bu yalardan itibaren kz ve erkek ocuklar arasndaki ayrm da iyice belirginleir. zellikle geleneksel ailede ve krsal yerlerde, kentte oturan ailelere oranla kz ocuklar, erkek ocuklara gre daha sk bir denetime maruz kalrlar. Kzlarn yeri evidir diyerek ocuklar srekli eve hapsetmek fazla hakszlk saylmaz m? Elbette ki zaman geldiinde kadn cinsinin gerektirdii alkanlklar kazanacaklardr. Aradaki dengenin ok iyi salanm olmas gerekmektedir. Anne ve babalar bu yalardaki ocuklarna kar olan davranlarn kendi ocukluklarn gz nne getirerek ayarlamaldrlar. Artk onlarn da kendilerine ait dnceleri vardr. Haliyle bu dncelerin bize uymad, ters geldii zamanlar olacaktr. Hatta bazan bize karlk verecekler, asileeceklerdir. Bu gibi durumlarda sakin ve sabrl davranmak, duruma bir de onlar asndan yaklamak aradaki buzlar daha kolay eritecektir. Davranlarnn onaylanmayaca dncesiyle, gizli bir ii saklamak amacyla yalana bavurabilirler. Kukusuz bunu engellememiz mmkn deildir. En aza indirgemek iin onlara kar daha anlayl, sabrl ve kendinizi smrtmemek kaydyla - hogrl davranmak en iyi zm yoludur. Kiiliin salkl gelimesi asndan bizin davranlarmzdaki tutarllk en nemli etkendir. Ergenlik ncesi dnemde ocuklarn cinsel konulara olan ilgileri de artar. imdi sorduklar, daha kk yalarda sorduu sorulardan farkldr. Bu sorulara verilecek kaamak cevaplar, yaplabilecek en byk hatadr. Sorulan sorular gerektii ekilde ve yol gsterici bir biimde akalmaya almal-

dr. Yine sylemek gerekir ki, onlara yardmc olmann en iyi yolu anlayl, sabrl ve hogrl davranmaktr.

OCUUNUZ OKULA BALIYOR

ocuk lkokula Hazr m?
Okula balama ocuun geliiminde nemli admlardan biridir. ocuklar her ne kadar ya geldii zaman okula balyorsa da, ocuk iin okul, aslnda evde balar. Okula balamadan nce evde yaplan okul nceki hazrlk veya ocuun anaokuluna gnderilmesi olduka nemlidir. Byle bir

87

ALEDE OCUK ETM

n hazrlktan geen ocuk, hem okula alma hem de renme asndan glk ekmeyecektir. Bu aamalardan gemi ocuklarn okulda daha baarl olduklar grlmtr. Yine bu ocuklar okulda karlacaklar problemlerin stesinden daha kolay gelebilmektedir. Tm bunlara ramen, okula balayan ocuun imdiye kadar alt dzenin deimesi karsnda tedirgin ve huzursuz olmas normaldr. O, erken yatmak, erkek kalkmak, okula gitmek, ders yapmak, zamann kontroll olarak kullanmak isteyince oyun oynayamamann getirdii snrlamay kabullenmek, snf geerek baarl olmak gibi sorumluluklar altna girmitir artk. Bunlar onun iin olduka ar ve giderek de arlaacak olan ykmllklerdir. Anne ve babann bunlar gz nne alarak ocua okul ncesinde ve baladktan sonra gerek psikolojik, geresi fiziksel koullar asndan destek olmalar gerekmektedir. ocuun zihinsel veya fiziksel (ar iitme gibi) herhangi bir rahatszl olmad srece eitimini srdrememesi iin bir neden yoktur. Fakat yeni bir ortamda bulunmalar, kendilerinden bir takm grevlerin istenmesi bu minicik ocuklarda bir eit korku meydana getirebilir. Yanl yapmak, arkadalar tarafndan dlanmak, arkadalarnca alaya alnmak, retmeninden azar iitmek gibi dnceler korkulara neden olur. Bu korkular, davranlarna deiik ekillerde yansr. Baz ocuklarda korku kendini haarlk, saldrganlk ekilde gsterir. Kimilerinde dlanmak, aalanmak, yalnz kalmak korkusuyla ar derecede boyun eme durumu oluabi88

lir. Kimi ocuklarda ise bu durum, iine kapankla neden olabilir. Olaylarn basksndan kurtulmak iin evresiyle ilgilenmeyi tercih eder. Ayrca aileden ilk defa - kendi istei dnda, ksa srelerle de olsa ayr kalan ocuk, kendisinin istenmedii hissine de kaplabilir. Evde kendisinden baka bir kardeinin bulunmas, bu sevilmeme ve istenmeme hissini perinleyebilir. ocuun bu dnemleri gerekten ok kritiktir. ocuk okula balamakla birdenbire bym deildir. Bir gei evresindedir ve gerek maddi gerekse manevi destee, en az nceki kadar ihtiyac vardr. Sevgi dolu, anlayl, destekleyici ve bilinli bir tutum ocuklarmzn gerek ilkokul, gerekse ilkokul sonras yaamlarnda daha salkl ve mutlu olmalarnn ilk artdr. Onlar mmkn olduunca yakndan tanmalyz. Bylece onlara gerekten ihtiyalar olan verebiliriz. Snrlarn ve yeteneklerinin dzeyini bilirsek onlar gereksiz yere zorlamayz; ayrca yetersizliklerini zamannda fark eder, gereken en salkl tedbiri alma ansna sahip oluruz. Aada vereceimiz maddeler bir ocuun ilkokula balarken zihinsel, bedensel ve psikolojik geliimi asndan yapabilmesi gereken davranlarn bir listesidir. Bu listeden yararlanarak mmkn olan en doru deerlendirmeyi yapabilir, ocuunuzun ilkokula hazr olup olmad konusunda bir fikir edinebilirsiniz. Sizi tatmin etmeyen bir durum sz konusu ise okula balatp balatmamaya bir uzman yardmyla karar vermelisiniz.

1 - ocuunuz mutlu mu? 2 - Temizlik, giyinme, yemek yeme ve tu-

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

valet ihtiyalarn kendi bana giderebiliyor mu? 3 - Eletiri kabul ediyor mu? 4 - Arkada grubuna katlyor mu? 5 - Tartmalara ve sohbetlere kendi istei ile katlyor mu? 6 - Eyalarn paylayor mu? 7 - Sraya uyuyor mu? 8 - Balad ii bitiriyor mu? 9 - birlii yapabiliyor mu? 10 - Kitap sayfalarn evirebiliyor mu? 11 - Makas doru kullanyor mu? 12 - Yapt bir ii sras ile yapabiliyor mu? 13 - Basit emirleri hatrlyor mu? 14 - Basit hikayeleri dzgn bir ekilde anlatabiliyor mu? 15 - Fikirlerini net ve ak bir ekilde ifade edebiliyor mu? 16 - Bebeke konumas bitti mi? 17 - Kelimeleri doru telafuz ediyor mu? 18 - Yaad evreyi tanyor ve evre hakknda konuuyor mu? 19 - Geni bir kelime hazinesine sahip mi? 20 - Grme alglamas iyi mi? 21 - itme alglamas iyi mi? 22 - Sa ve sol elini ayrdedebiliyor mu? 23 - Yazlarn soldan balayp saa doru gittiini biliyor mu?

24 - Resimlere bakp basit sonular kartarak hikaye anlatabiliyor mu? 25 - Kitaplara bakmaktan holanyor mu? 26 - Yazl kelimelere ilgi gsteriyor mu? 27 - Kalemi doru tutabiliyor mu? 28 - Dzgn izgi izebiliyor mu? 29 - Daire, kare, apraz ve dikdrtgeni kopya edebiliyor mu?

OKULA BALAYAN OCUUN HTYALARI

Okula gitme yana gelen ocuk, daha okula balamadan kendisini okulun heyecanna kaptrmtr. Oturduu yere gre hangi okula gidecei kararlatrlr. Okula kayt yaplmasyla da artk ilk adm atlmtr. Okullu olmann heyecan ve sevinci ocukla birlikte ailenin dier fertlerine de yansr; kk ocuklar byme yolunda bir adm daha atmtr. Okula balamasyla kendisine yeni bir evre edinmi olacak ve bize olan bamll biraz da olsa kaybolmaya balayacaktr. antas : Okula hazrlk iin, kayt yaplmasnn yansra okul ihtiyalarnn giderilmesi de gerekmektedir. anta, nlk ve dier giysiler bu ihtiyalarn iindedir. Bunlarn iinde ocuklar iin en nemlisi anta89

ALEDE OCUK ETM

lardr. Bu yzden antay alrken ocuumuzun zevkine ve isteine de kulak vermeniz gerekir. Fakat ocuunuz istiyor diye, abuk bozulabilecek, kullansz, salam olmayan bir antay da tercih etmemelisiniz. Konuarak ve aklayarak ocuunuzun gnln yapmanz ve ortak bir karara varmanz en gzel zm yoludur. anta alrken zellikle dikkat etmeniz gereken hususlar belirtmek gerekirse; ocuunuzun srtnda tayabilecei bir antay tercih etmelisiniz. Srtta tanan bir anta rahat hareket etmeyi salamas asndan pratiktir. Fakat srtta tanyor diye arl fazla olan bir anta da almamalsnz. antann omuz asklarnn geni olmas salamlnn yan sra omuzu daha az incitmesi bakmndan da nemlidir. antada eitli blmlerin bulunmas kullanln artrc bir zelliktir. ocuklara zg, canl renklerdeki bir anta hem sevimlilii, hem de trafikte daha kolay seilebilecei iin tercih edilmelidir. Kyafet : lkemizde ocuklarmz okula giderken yalnzca nlk deil, eitli formalar giymektedirler. Bu giysileri seerken, ne ok gnlk ne de ok ssl olmalarna dikkat etmemiz gerekir. Kullanm ve temizlii rahat, gze batmayan kyafetler hem ocuk hem de bizim iin kolaylk salar. Dier konularda olduu gibi kyafetlerin seiminde de ocuunuzun isteklerini gz nnde bulundurmalsnz. Okula gnderirken memesi iin ocuu kat kat giydirmek yanl bir davrantr. Srekli hareket halinde olacan ve snfta hem scak, hem de kalabalk bir ortamda bulunacan dnerek ocunuzu ar bir ekilde giydirmemelisiniz.
90

Okul Yolu : Okula yeni balayacak olan bir ocuk, evrenin ve yolun yabancs olacaktr. imdi bir ocuk okula, aileler tarafndan ortaklaa tutulan servisler araclyla gidip gelmektedir. Bu, ocuun dzenli olarak vaktinde okula gidip gelmesi ve gvelii bakmndan gzel bir zm yoludur. Fakat byle bir imkan her ocuk iin szkonusu deildir. Okula yryerek gitmek durumunda olan ocuklar iin yolun gvenlii ve kolayl nemlidir. lk zamanlar mecburen bir byk tarafndan okula gtrlmesi gerekir. Bu zaman zarfnda, ocuun yolu tanmas ve renmesi iin birlikte gittiiniz mesafeyi yava yava ksaltmanz yararl olacaktr. Bir sre sonra beraber gidebilecei bir arkada grubu edindiinde, yol sorunu byk lde ortadan kalkm olur. Bu arada yolda gelip giderken dikkat etmesi gereken trafik kurallarn ok iyi renmi olmas gerekmektedir. nemli olan okul yolunu rendikten sonra acele etmeden sakin bir ekilde yolu takip edebilmelidir. Bunu salamak byk lde bize dmektedir. Vaktinde kaldrmak ve kahvaltsn yapmasn salamak, bu arada kyafetlerinin giyilecek ekilde hazr olmas nemlidir. Bunlarn zamannda ve aceleye getirilmeden yaplmas, okula gitme vaktinin de iyi ayarlanmasn salayacaktr. Bazen ocuunuz, bir takm nedenlerle ge kalm olabilir. Anne ve babasnn kzacan dnerek acele hareket eder. Acelecilii yanl ve dikkatsiz davranmasna neden olacandan kendisi iin tehlikeli olabilir. Byle

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

bir durum olduunda ocuunuza, ge kald iin kendisine kzmayacanz ve bu yzden acele etmeden yolu takip etmesi gerektiini sylemelisiniz. Harlk : Okula balayan bir ocuk art paray tanyordur. Kk de olsa kendi bana baz eyleri satn alabilir. Okuldaki ocuklarn kendilerine bir eyler almas o ortamda bulunan tm ocuklar zendirecektir. Bu yzden kk miktarlarda da olsa ocuunuza harlk vermeniz, onun dier ocuklar yannda zor durumda kalmamasn salar. Ayrca haftalk olarak vereceiniz harlk ona belirli bir sre iinde belli bir parayla geinmeyi retir. Zamanla harlndan para biriktirmek gibi bir alkanl da edinebilir. Ders alma Yeri : Okula yeni balayan ocuun dersi olmayacandan almak iin zel bir yere ihtiyac yoktur, diye dnebilirsiniz. Fakat okulu ve almay sevdirmek istiyorsanz, daha ilk gnlerden kendisine almak iin bir yer ayarlamalsnz. En uygun yer ocuklarn yatak odalardr. Kk bir masa ile kitap ve defterlerini koyabilecei bir raf bu i iin yeterlidir. ocuk, dersi olmad zaman bile kitap okumak iin veya resim yapmak iin kendine ait olan bu yerde alabilmelidir. Kendine ait zel bir yerinin olmas almasn da verimli klacak-

tr. Bu zel yerin evin grltl blmlerinden, kalabalndan uzak olmas gerekir. Okul ara ve gerelerini belli bir yere koyduu iin gerektiinde aradn bulabilmemsi de kolay olur. Okul - Aile birlii : ocuklarn okuldaki durumunu, derslerle ve arkadalaryla olan ilikilerini yakndan takip etmek baars iin nemlidir. Bunun iin sk sk ocuunuzun retmeni ile grmek, dzenlenen veli toplantlarna katlmak, dier velilerle tanp kaynamak greviniz olmaldr. ocuunuzun baarl olmas iin yalnzca onun aba gstermesi yeterli deildir. Sizin de onunla birlikte bu abaya katkda bulunmanz gerekmektedir. Beslenme ve Uyku : ocuk okulu ne kadar ok severse sevsin, kendisi iin bir yorgunluk kayna olduu inkar edilemez. Okula giden bir ocuk tm enerjisini harcar. Bu bakmdan beslenmesine, dinlenmesine ve uyku dzenine mmkn olduunca dikkat edilmelidir. ocuk artk okul yana gelmi olsa bile, yetikin bir birey gibi her eyi yiyemez. Salkl bir ekilde beslenebilmesi iin iyi piirilmi, sindirimi kolay besleyici gdalar tercih edilmelidir. yi bir beslenmenin ilk kural gnlk yiyecekler arasnda hereyi bulundurmaktr. Biz byklerde olduu gibi ocuklarmzn da yemekte zorland baz yiyecekler vardr. Bunlar sevmiyor diye yedirmekten vazgememeliyiz. Deiik ekillerde ve deiik yiyeceklerle birlikte sevdirmeyi deneme-

91

ALEDE OCUK ETM

liyiz. Yemek saatlerinin dzenli olmas, hem bizim amzdan hen de ocuk asndan nemlidir. Yemein dzenli aralklarla yenmesi ve yemek aralarnda abur cubur diye nitelendirdiimiz eyleri attrmamas iyi bir beslenme asndan arttr. ocuklara her istediini istedii saatte yedirmenin hibir faydas yoktur. Kzartmalar, ar yal yemekler ocuklara yedirilmemelidir. ocuklardan uzak tutulmas gereken dier eyler de kahve, bir yarar olmayan asitli iecekler vb.dir.

ocuklarn en ge saat 9-9 buuk srasnda yatmalar gerekir. Bu ekilde yatmalarn salamak iin de dikkat etmemiz gereken hususlar vardr. zellikle devlerinin yemekten nce bitmi olmas gerekir. Yemekten sonra dev yapmak iin uyku saatinin aksatlmas nlenmelidir. Uyku saatinin gecikmemesi iin yemek vaktinin de iyi ayarlanmas arttr. Yemekten sonra televizyon seyretmek uyku saatini yine aksatacaktr. ocuk yattktan sonra fazla grlt yaplmamas gerektii unutulmamaldr. ocuun uykusuz kalmas, uykuya olan ihtiyalarnn geciktirilmesi fiziksel ve zihinsel saln da etkileyecektir. Bu durum okuldaki baarsna da yansr.

6-12 YA ARASI OCUKLARIN GNLK BESN MKTARI

Besinler Et St Yumurta Sars Peynir Patates Ekmek Hamur leri Sebzeler Meyveler eker Miktar (gram) 100-150 500 20-50 20-40 100 200-250 80-100 300 250 30

OCUK N RETMENN NEM

ocuun okula balamas ile birlikte retmeni, yaamnn en nemli paras haline gelir. ocuklarn retmenine olan ball kimi zaman anne ve babasna olan yaknlndan ok daha fazla olur. Her eyin en iyisi, en dorusunu yapan retmenidir. Bunu doru olarak kabul eden ocuun anne ve babas ile srtmelere girdiide grlebilir. ocuklarn hayatndaki en nemli eyin sevgi olduu tartmasz kabul edilen bir gerektir. Bu yzden ocuun snfa girdii ilk gnden itibaren gleryzl, sevecen bir retmenle karlamas, onun tm renim hayatn etkileyecek en nemli nedenlerin banda gelir. ocuun, retmeni kendisine model ald ve davranlar zerinde byk etkisi ol-

6-12 yalar, yani okul andaki ocuklarn gnlk uyku ihtiyac ortalama 10-11 saattir. Sabah erken kalkmak durumunda olan
92

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

duu gz nnde bulundurulursa retmenin tad nitelikler son derece nem kazanr. yi bir retmenin her eyden nce kendi kiisel sorunlarn snfa yanstmamas gerekir. ocuklarla iyi bir iletiim kurabilmesi ve derslerin verimli olabilmesi, retmenin yalnz bilgili olmasna deil, bu tr problemleri snftan uzak tutmasna, ayrca ocuklarla iyi bir iletiim kurabilmesine baldr. Gn boyu ocuklarla birlikte olduu iin retmenin iyi bir gzlemci olmas, ocuun davranlarn taraf tutmadan deerlendirmesi nemli bir konudur. Bu ekilde anne ve babaya da ocuklar hakknda onlarn gzlemleyemedikleri gerekli bilgileri doru olarak verebilir. retmenden - ne kadar iyi olursa olsun ocuun o gne kadar edindii davran biimlerini ksa bir srede olumlu ynde deitirmesini bekleyemeyiz. Bu aba retmen-renci ilikisine bal olarak zamanla kendisini gsterecektir. Bu abann gerektii ekilde baarl olabilmesi retmen-

renci ilikisinin yan sra, anne-babann da bu konuda katkda bulunmasna baldr. Annebabann katks olmadan, yalnzca retmenin ocuun eitiminde baarl olabileceini dnmek fazla iyimserlik olur.

OCUUN OKULDAK BAARISI

Her ocuun okula baladktan sonra baarl olmas beklenir. Kimi ocuk okula uyum salamakta ve yeterli baary gstermede zorluk ekmezken, bazlar iin bu o kadar kolay olmayabilir. ocuklarn okulda yeterli baary gsterememeleri birok nedenden kaynaklanabilir. Bunlar genel olarak ocuktan doan sebepler olabildii gibi, aileden veya okul ortamndan kaynaklanan problemler de olabilir. ocuktan kaynaklanan en nemli faktrlerin banda ocuun henz yeterli zeka seviyesine sahip olmamas gelir. Byle bir durum sz konusu ise - ileri safhada olmad

93

ALEDE OCUK ETM

takdirde- ocua anlay gstermek ve yardmc olmak gerekir. ocuun sklgan, utanga ve ar heyacanl oluu da derslerinde yeterli baar gstermesini engelleyen nedenler arasnda yer alr. ocuklarn ar hassas olmalar, evdeki problemlerden de ar ekilde etkilenmelerine neden olur. Yine hassas rencilerin, retmenlerinden yeterli ilgiyi grmemeleri de baarlarn etkileyen faktrler arasndadr. ocuun okulu ve retmenini sevip sevmemesi baarsn da olumlu veya olumsuz ynden etkileyecektir. Ailenin okula kar olan tutumunun ocua yansmamas mmkn deildir. Bu yzden kimi aileler okulu, ocuu batan savma yeri olarak grp, bunu da ocuklarna yanstrlar. Byle bir durum sz konusu olduunda da ocuun ister istemez okuldan soumasna neden olunur. Ailenin, retmen ve Okul-Aile Birlii ile diyalog halinde olmas ocua da olumlu ekilde yansr. Ayrca ailenin gelir durumu da okuldaki baarya yansyan faktrlerden biridir. Ev iinde ocuk iin ayr bir alma kesinin bulunmas, almasna yardmc olacak kaynaklarn salanmas nemli olan hususlardandr. Ailenin ekonomik durumunun yan sra eitim seviyesi de ocua derslerinde yardmc olunmas asndan nemlidir. Fakat ailenin ocuk zerinde ar bask yapmas veya verilen ev devlerini iyi olsun diye kendilerinin yapmalar, olumsuz ynde etki eden nedenler arasndadr.
94

Anne-babann ocuktan kendi kapasitesi ve ilgi alan dnda isteklerde bulunmas ve ynlendirmeye almas ocua olumsuz ynde yansyacaktr. Okul atmosferi ve snflarn genel durumu ocuun baarsn etkileyen dier aktrlerdendir. Snflarn karanlk, bask ve kalabalk oluu, malzemelerin yetersizlii, kalitesi yine baary etkilemektedir. Ynetici ve retmenlerin ocuklar zerindeki tutumu, onlarla kurduklar iliki, kiisel zellikleri ve mesleki bilgileri baary ynlendiren nedenlerdir. Okulda verilen eitimin kalitesi de baary etkileyen faktrlerdendir. Okul sonunda verilen karne, baz ocuklar zerinde tevik edici etki yapabildii gibi, baz ocuklar iin ise -zellikle karne zaman- kabusa dnebilir. Ailelerin bu konudaki bilinsizce tutumlar ocuklar zerinde byk bir baskya neden olurken, karnenin ocuun ilgi ve yeteneklerini tam olarak yanstmamas itibariyle de yetersiz kalmaktadr.

ANNE-BABA RETMEN LKS

retmenlik zveri isteyen bir meslektir; iyi bir retmenin rencilerini sevmesi ve rencilerinin kendisini sevmesini becerebilmesi gerekir. Ayrca kendi sahasnda yeterli bilgi dzeyine sahip olmal ve bu bilgisini rencilerine aktarabilmelidir. Hi kukusuz, btn bu niteliklerini ahsnda birletirmi bir retmen bulabilmek kolay deildir ve her ocuk bylesi bir retmenin elinde yetime ansna sahip olmayabilir. Bu tr bir

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

retmenin elinde yetien ocuklar hayatta byk baarlar kazanmaya adaydrlar. retmenin ocuk zerinde olumlu etkiler yapabilmesi iin ocuun anne ve babas ile olumlu ilikiler ierisinde ve her eyden te uyum ierisinde bulunmas gerekir. ocuun okulda ald eitim, evde ald eitimi tamamlamaldr. Bu yzden de gerek anne, gerekse baba ocuun retmeni ile yakn iliki iinde olmaldrlar. ocuu fazlas ile seven anne ve babann ocuk hakknda tarafsz bir gzlemde bulunmalar mmkn deildir. Oysa retmen ayn yataki ocuklarla har neirdir; ocuun eitimi ve tutumu hakknda daha tarafsz bir gzlemde bulunarak anne-babaya rehberlik edebilir. Anne ve baba ocuun birok olumsuz davranna gz yumma eilimindedirler. Bu konuda ocuun retmeninden gelecek uyarlara kulak asmalar ocuun geliimi asndan byk nem tar. retmenle iliki kurmann en kolay yolu okullarda dzenlenen veli grme gnlerine katlmaktr. Bu gibi gnlerde rahatlkla ocuunuz retmeni ve dier velilerle temas kurabilirsiniz. Sizin retmeni tanmanz kadar ocuunuzun retmeninin de sizi tanmas nem tar. 50 hafta 60 kiilik snflarda retmenin btn ocuklarla yakndan

ilgilenmesini beklemek hayalcilik olur. Ancak anne ve babasn tand, ne ilerle megul olduklarn bildii ve kendisine yakn hissettii ocuklara daha yakn davranaca da gn gibi aikardr. Veliler iin dzenlenen grme gnleri ayrlan vakit asndan yeterli olmayabilir, bu adan retmen tarafndan yaplan davetlere icabet etmek ocuumuzun menfaatinedir.

OKUL AI OCUUNUN SORUNLARI

Sk Hastalanma :
Kendisi iin olduka yeni ve yabanc olan bir evreye giren ocuk, bazen bu duruma almakta glk ekebilir. Kimi ocuklar yeni evrelerine ok abuk alrlarken, kimilerine ise bu yeni evreye almak g gelebilir. Bu gln verdii sknt ocukta karn ars, ba ars gibi rahatszlklara neden olabilir. Bu sebepledir ki, retmenler ocuklarn fazla sknt ekmemeleri iin onlar yormamaya alrlar. ocuun okula balad yalar, baz bulac hastalklarn da geirildii yalardr.

95

ALEDE OCUK ETM

Okulda birok ocukla birlikte olmas onun hastalklara yakalanma riskini de arttrr. Byle bir durum sz konusu olduunda gerekli kontroln yaplmasndan sonra, dier arkadalar ile olan temas engellenmelidir. Tamamen iyileinceye kadar da okula gnderilmemesi gerekir.

Halsizlik ve steksizlik :
Bizler gibi ocuklarmzn da zaman zaman durgunlatn; canlln, hareketliliini kaybettiini grrz. Her zaman ele avuca smayan yumurcaklar bu gibi durumlarda itahsz, halsiz, yorgun olurlar. Severek yaptklar birok eyi yapmak istemediklerini grrz. Onlarn bu ekilde durgunlamalarnn birok nedeni olabilir. Evde meydana gelen tatszlklar, huzursuzluklar, annebabann geimsizlii gibi durumlar ocuu tedirgin eder. Okulda kendisinin zlmesine neden olan olaylar cereyan edebilir. Sevdii bir arkadann hastalanmas, retmeninin kendisine kzmas onu zebilir. En nemlisi ise,
96

uyku dzeninin dengesizliinden meydana gelen halsizliklerdir. Ge saatlere kadar ocularn televizyon seyretmesi, oturmas onlarn bou bouna uykusuz kalmalarna neden olur. Uykusuzluktan dolay meydana gelen rahatszlklarn ocuun okuldaki baarsn da etkileyeceini unutmamak gerekir. ocuklarn bu yalarda salkl bir ekilde byyebilmeleri uykuya olan ihtiyalarn tam olarak giderilmesine de baldr.

Okula Gitmekten Korkma :

Kimi ocuklar okulun ilk gnnden itibaren yeni evrelerine uyum salarlarken, kimisinde de bir takm korkularn olutuu grlebilir. Anne ve babasna ar derecede dkn olan ocuklarda anne ve babasndan ayr kalmak, korku duymasna ve huzursuz olmasna yol aabilir. Arkadalar tarafndan benimsenmemek, retmeninden azar iitmek, derslerinde baarsz olmak gibi nedenler ocuklarn korku duymalarna yol aan nedenlerden bazlar-

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

dr. Okula gidip gelirken getii yolun trafiinin youn olmas ocuu rktebilir. Aile iinde ocuun okuldan soutulmas; severek gidebilecei bir yer deil de, yapt hatalar veya baarszlklardan dolay srekli cezalandrlaca bir yer olarak gsterilmesi; ocuun okuldan korkmasna, soumasna yol aar. ocuunuzun byle bir problemi olduunu davranlarndan anlayabiliriz. Okula gitme vakti geldii zaman karnnn veya bann armas, yataktan g kalkmas, gece yatan slatmas, rahat ve huzurlu uyuyamamas bu belirtilerden bazlardr. Bu gibi durumlarda anne ve babalarn ocuklarna kar daha anlayl olmalar gerekmektedir. Korkularndan dolay okula gitmek istemeyen ocuun bu korkusunu pekitirecek ekilde zerine gidilmesi, yaplmamas gereken ilk davrantr. Hem kendisiyle, hem de retmeni ve arkadalar ile diyalog kurarak probleminin ne olduunu anlamaya almaldr. Problem dorultusunda zm yollar aranmaldr. Korkusunun sebebi yoldan kaynaklanyorsa, kendisine elik edilmelidir. Zaten bir sre sonra alacaktr da. Eer problem retmeninden ve arkadalarndan kaynaklanyorsa ve zm de mmkn olmad takdirde, retmen veya yolu deitirme yoluna gidilmelidir. Unutulmamaldr ki, ilkokul dneminin ocuk zerindeki olumlu-olumsuz etkileri tm renim hayatna yansyacaktr.

Yalan Syleme :
Okul dnemine kadar ocuk srekli aile iindedir. Okula balamasyla birlikte deiik anlay ve kltrdeki ailelerin ocuklaryla beraber olmaya balar. Bu dneme kadar anne ve babasnn yetitirdii ekilde hareket eden ocuk bu yeni evreyle birlikte, birtakm yeni ve farkl davranlarla da tanacaktr. imdiye kadar yalan sylediine ahit olmadmz ocuumuzun, bazen yalana bavurduunu farkedersiniz. Ya da istemediiniz bir takm davranlar yapmaya baladn grrsnz. Bu dneme kadar akll uslu bildiiniz ocuunuz ele avuca smaz olmutur. Peki btn bunlarn sebepleri neler olabilir? Yeni bir arkada evresine girmesi ile ocuunuz kendini farkl ailelerden, farkl anlaylardan gelen bir evrede bulur. Sizin olumsuz baktnz bir davran ocuunuzun arkadann ailesi tarafndan olumlu karlanabilir. Bu tavr haliyle ocuklarna da yansr. ocuklarn ise birbirlerinden etkilenmemesi mmkn deildir. ocuun okula balamas ve genileyen evresi, kendisinden beklenen isteklerin de farkllamasna yol aacaktr. Bu sebepledir ki, kimi zaman arkadalarnn istedii fakat ailesinin istemedii bir eyi yapmak iin yalana bavuracaktr. Bizlerin bu durumu gz nne alarak hareket etmemiz, ocuklarmzn zerine gitmekten ok daha iyidir. Bazen ocuklarmzn ar derecede hrnlatn, yaramazlatn grrz. ocuklarn bu ekilde davranmalar genellikle ilgi ve sevgi
97

Yaramazlk, Sz Dinlememe,

ALEDE OCUK ETM

zerlerine ekmek iindir. Bu ihtimali dnerek haylazlklar yznden onlara ters davranmamaya almal, kendi ihmalimiz sz konusu ise gidermeye aba sarfetmeliyiz.

Derslerden Geri Kalma :

Okula balayan her ocuun ayn derecede baar gstermesi beklenemez. Baz ocuklara dersler g, ar gelebilir. renmekte zorluk ekebilir. Byle bir durumda ocuunuzun retmeni ile daha fazla temas halinde olmanz gerekmektedir. Gerektiinde okuldaki takviye kurslarna gitmesine veya ayn durumda olan arkadalar ile birlikte zel ders almasna almalsnz

bakm ve ilginin ihmal edilmemesi asndan da evde ocua bakacak birinin olmas nemlidir. Olduka youn geen bir okul gnnden sonra olaylar anlatabilecei, heyecann paylaabilecei birinin olmas ocuunuz asndan byk nem tar. Bunun yan sra beslenmesinin dzenlilii iin de evde onu bekleyen bir byn olmas arttr.

OYUN VE BO ZAMANLARIN DEERLENDRLMES

ocuunuz okula baladktan sonra kukusuz kendini youn bir kouturmacnn iinde bulacaktr. Artk okula gidiyor, dersleri ve bununla ilgili uralarla vaktini geirmesi gerekir diye dnyor olabilirsiniz. Fakat hangi yata olursa olsun, ocuun oyuna ihtiyac olduunu da unutmamanz gerekir. ocuk ister arkadalar ile olsun, ister yalnz bana oynuyor olsun, oynad oyun srekli olarak onun kiiliine yeni ufuklar aacaktr. Arkadalar ile oynarken oyunun kurallarna gerektii ekilde hareket etmesi, ona disiplini, kurallara uymay, arkadalarnn hakkna tecavz etmemeyi, karlkl sevgi ve saygya dayanan bir birliktelii yaamasn salar. Bize gre gnn skntlarn bir kenara itip, biraz rahatlamak iin oynanan oyun, ocuklar iin ok nemli bir uratr. ocuk, oyun oynarken evresinde yaad olaylar, grdklerini, kendi duygu ve dnceleriyle

Okul Sonras Bakm ve lgi :

lkemizdeki okullar tam gn veya sabah ve leden sonra olmak zere ift eitim vermektedir. ocuunuz tam gn eitim veren bir okula devam ediyorsa, okul sonras bakm fazla problem olmayacaktr. nk aradan ok gemeden (eer evde yalnz kalyor ise) ev halk toplanacaktr. Fakat siz alyorsanz ve ocuunuz yalnz kalmak zorunda ise, stelik yarm gn okula gitmesi gerekiyorsa olduka zor bir durumda kalyorsunuz demektir. Tabii bu durum evde yalnz kalamayacak kadar kk olanlar iin geerlidir. Kklerin evde yalnz kalmaya altrlmalar bir ok bakmdan yararldr. Fakat alt yedi yalarndaki bir ocuun srekli evde yalnz kalmas sakncaldr. Henz yapaca birok hareketin dourabilecei tehlikeli durumlar tam olarak kestiremez. Ocakla veya atele oynamas akla gelebilecek tehlikeli durumlardan yalnzca iki tanesidir. Yalnzca bu tehlikeli olaylara kar deil,
98

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

birletirerek oyununa aktarr. Oyun, ocuk iin hayata bir n hazrlktr. ocuklar iin alnacak olan oyuncaklar onlar asla mekanik bir ekilde oynamaya ynlendirmemelidir. Seilen oyuncaklar veya oyun malzemeleri ocuun da katlmn gerektiren trden olmal, ocuk oyunca ile kendini btnletirerek oyun eylemini gerekletirebilmelidir. Her yaa ve standarda gre oyuncak ve oyun malzemesi bulabilmek bir problem olmaktan kmtr artk. Fakat ocuunuz mutlaka ya ve standartlara uygun oyuncaklarla oynayacak diye bir kural yoktur. Her ocuun ayn dzeyde geliim gstermesi beklenemez. Yukardaki zellikler gz nnde bulundurularak aadaki liste oyun ve oyuncak seiminde size yardmc olabilir.

oyunlar meraklsdrlar. p holanrlar. Krebe, saklamba oynarlar. Kolay kat oyunlar renebilirler. Tarih ve bilime ilgilerini ekecek kitap ve oyuncaklarla oynarlar. Ev ilerine yardm edebilir, kk alveriler yapabilirler. atlamaktan

7 Ya in :
Bisiklete binebilirler. Uurtma uurabilirler. Yzmekten holanabilirler. Deneyler yapabilecei aletlere baylrlar. Kolay dikiler ve nak ilgilerini ekebilir. iir, bilmece kitaplarndan holanabilirler. Konser kasetleri mzik eitiminin gelimesi iin faydaldr.

6 Ya in :
Byk arabalar severler. Elde oynanan kuklalara baylrlar. Seksek, bilye

8 Ya in :
Bu yatan itibaren ocuk kendisi kitap

99

ALEDE OCUK ETM

okumaya balayabilir. Hrsz-polis oyunu. Kolay zebilecei bilmeceler. Elektrikli tren veya yar dzenekleri. Pul veya davetiye gibi koleksiyonlar. Basit bilimsel deneyler.

siklete binebilirler. Bilim ve spor kitaplar okuyabilirler. Problem zmeyi, bilmece ve bulmacalarla uramay severler.

12 Ya in :
Fotoraf makinesi verilebilecek en uygun yatr. Fazla karmak olmayan elektronik aralarn yapm iin malzemeler. Akvaryumda balk besleyebilirler, mikroskop birok meraklarn gidermek iin en uygun aratr. Dzenli gazete okuma alkanl edinebilirler. Bilimsel proje kitaplar ilgilerini eker.

9 Ya in :
Futbol veya basketbol gibi oyunlar iin malzeme. Kzlar iin el rgs veya oya ileme. Ansiklopediler. Macera kitaplar. Rekabete dayal oyunlar, rnein kzma birader. Ev ilerine yardm edebilir.

10 Ya in :
Takm halinde oynayan oyunlar. Bu yataki kzlar ev demesi ile ilgili planlar yapmay pek severler; elbise dikmeye zenirler ve kafalarnda belirli modeller tasarlarlar.

EVDE HAYVAN BESLEMEK :

ocuk olan bir evde, havyan besleme konusunun gndeme gelmemesi mmkn deildir. Her ocuk, hayvanlara kar zel bir korku duymad srece, bir evcil hayvan beslemek isteyecektir. Onlarn bu isteklerinin nne gemenin -eer gerekten bu ie hazrlarsa- hibir sakncas yoktur. Aksine bunun onlar iin eitici ve retici bu ura olaca kesindir. Gnn birinde ocuunuz evde kedi, kpek veya ku beslemek istediini sylediin-

11 Ya in :
Bu yalardaki erkek ocuklar kendi aralarnda sadece belirli ocuklarn alnd gizli arkadalklar kurmay pek severler Geziler dzenlenebilir. Koleksiyon konusunu ciddi olarak srdrebilirler. Kz olsun, erkek olsun bi-

100

6-12 YA OCUA SAHP ALELERN ETM

de ona hemen, olmaz cevabn vermeyin veya kuru bir evetle geitirmeye kalkmayn. ocuk iin hayvan beslemek kendisine kar sevgi dolu bir dost kazanmaktr. Bu ayn zamanda da ocuk iin zevkli ve retici bir ura olacaktr. ocuun bir hayvanla birlikte yaamas, onu sevmesini, anlamasn salayacak; onun isteklerine kar sayg duymasn retecektir. ocuun evde beslenen hayvann bakm stenmesi, ald sorumluluklar gerektii ekilde yerine getirmesi asndan olduka nemlidir.

iletiim kurarak onu sevmeyi, ona sayg duymay ve onu korumay renecektir.

OCUKLAR VE SPOR :
ocuklarn fiziksel geliimleri asndan srekli hareket halinde olmas, bir ok anne baba iin yeterlidir. Oysa ocuk okula baladktan sonra bu hareketlilii azalr. Daha az esnek, daha hantal ve arpk olduu bir dneme girer. Okul sralarnn ocuun bedensel geliim gz nne alnarak hazrlanmam olmalar, ocuklarn bu sralarda oturularna dikkat etmemeleri gibi sebepler, ergenlik dnemi ile de birletiinde olumsuzluklar daha ok artrr. Beden ve kemik yapsnn ok daha esnek olduu kk yalarda ocuklarn sporla ilgilenmeleri salanmaldr. ocuk bydke hareketlerini ve bu hareketlerinin denetimini salamakta yetersiz ve dzensizdir. Bu adan bakldnda ocuk fiziksel potansiyelini deerlendirebilecei imkan spor vastas ile kazanacaktr. Hangi tr olursa olsun spor, dikkatin bir noktada toplanmasn zorunlu klar. ocuklarn yalarna ve bedenlerine uygun bir spor dalyla uramalar onlarn yava yava kaslarnn denetimini kazanmalarn salayacaktr. Dikkatinin belirli bir noktada younlamas sonucu abuk ve hzl karar verme yetenei geliecektir. Sporla uraan bir ocuk kaslarnn denetimini kontrol altna almay da renecektir. Bylelikle ocuk kendi kendini ynetebilen, kendine gvenen bir kiilik gelitirecektir. ocukta kendine gvenin gelimesi, iindeki saldrganl bastrmas asndan byk nem tar. Kendi hareketlerini denetim altnda tutmay baarabilen bir ocuk souk101

BTKLER :
ocuklarn kk yalarda bitkilerle uramaya balamas, onlara doa sevgisi alamas ve bo zamanlarnda iyi vakit geirebilecekleri bir ura edinmeleri asndan faydal olacaktr. Kukusuz evinde iek yetitirmeyen kimse yoktur. Evlerimizdeki bu ieklere bakmaktan, onlarla uramaktan byk zevk alrz. Bizim iin gzel bir ura olan bu iek bakm, ocuklarmz iin niye olmasn? zenli bir bakm istemeyen, kolay byyen bitkilerden uygun grdmz eitleri yetitirmeleri iin gerekli bilgileri de verdikten sonra, gzel ve yararl bir ura olarak ocuklarmza zendirebiliriz. ocuk kendi bana topra kartrp, kurcalayarak, yetitirmek istedii bitkiyi ekecek; bitkinin bakmn yapacak ve bylelikle bir oyun eklinde her geen gn yeni eyler renecektir. Bir tohumun nasl byyp gelitiini, bir bitki haline gelip nasl iek verdiini izleyecektir. Bylelikle arada bir ba olmakszn doayla

ALEDE OCUK ETM

kanl hareket etmeyi de baarabilecektir. ocuk sporla urarken arkadalarndan oluan bir grupla da beraber olacaktr. Ortaklaa yrtlen bir etkinlik, beraberce oluturulan bir aba dayanma duygusunu ve paylamay da glendirecektir. ocuk sporla, bazen kaybetmenin acsn, bazen de kazanmann zevkini tadacak, fakat her iki durumda da sportmenlii elden brakmamay renecektir.

ullarnn gerektii zel tedavi, bakm ve eitimden yararlanmaldr.

Kiiliin uyum iinde geliebilmesi iin sevgi ve anlay grmelidir. ocuk ana-babasnn sorumluluu ve bakm altnda bymeli, zel durumlar dnda, kk yalarda annesinden ayrlmamaldr. Toplum ve devlet kimsesiz ocuklara bakmakla ykmldr.

OCUK HAKLARI BLDRS

ocuklarn hibir rk, renk, cins, dil, din, siyasal dnce...., ulus, toplumsal ilikiler, iktisadi koullar, doum... ayrm gzetilmeksizin, 1959 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulunda oylanan aadaki bildiriden yararlandrlmalar gerekir. ocuk, yasalar nnde alnacak baka yasal nlemlerle, beden, dnce, ahlak bakmndan, ruhsal ve toplumsal bakmdan, zgr ve saygl bir ortam iinde zenle korunmal, eitli kolaylklardan ve olanaklardan yararlandrlmaldr. ocuun, doumundan balayarak bir ad tamaya ve bir lkenin uyruu olmaya hakk vardr. ocuk toplumsal gvenlikten yararlanmaldr. Salkl bir biimde byyebilmeli ve geliebilmelidir. ocua ve annesine zellikle doum ncesi ve sonrasnda uygun bir tbbi bakm ve toplumsal gvenlik salanmaldr. ocuk yeterli beslenmeli, bir konutta bymeli, tbbi bakm grmelidir. Bedensel, zihinsel ve toplumsal bakmdan yeterli olmayan ocuk, durumunun ya da ko102

ocuun eitim grmeye hakk vardr ve hi deilse ilkretim zorunlu ve cretsiz olmaldr. Bu eitim, ocuun genel kltrn artrmasn, eit olanaklardan yararlanmasn, zel yetkilerini, kiisel bak asn, ahlaki ve sosyal adan sorumluluk duygusunu gelitirmesini, topluma yararl bir birey olmasn salayacaktr. Kendilerini ilgilendiren konularda ocuklar, ynelimlerinden ve eitimlerinden sorumlu olan bykler tarafndan ynlendirilmelidirler. ocuk yardm grecek ve korunacak ilk kiiler arasnda yer almaldr. ocuk uygun bir yaa gelmedike altrlmamaldr. Hibir nedenle salna zarar verecek ya da bedensel, zihinsel ve ahlaksal gelimesini engeleleyecek bir uraa zorlanmamaldr. Halklar arasnda doslua, evrensel kardelie, bara inanan bir anlay ve hogryle eitilmelidir; gcn ve akln, benzerlerinin hizmetinde kullanmak zorunda olduunu bilmelidir.

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

Ergenlik Dnemi

l Do. Dr. Adnan KULAKSIZOLU

ERGENLK DNEM

NSAN GELMNN ANA NOKTALARI

Hayatmzn Balangc
Yeryznde yaayan herkes hayata, bu cmlenin sonundaki noktadan ok daha kk, mikroskobik bir zerrecik olarak balad. Bu kck hcre dllenmi yumurta hcresidir ve babann sperm hcresinin, annenin yumurta hcresi ile tek bir hcre oluturmak zere kaynamasndan oluur. Bu birleim hcre yle hayret verici bir byme sistemine sahiptir ki, blnerek kendine benzeyen hcreler retebilir ve bu dllenmi tek hcreden insan oluur.

Doum ncesinde, bebeklik, ocukluk, ergenlik, yetikinlik gibi eitli hayat dnemlerindeki insanlar belirli aamalardan geerek olgunlarlar. Bu olgunlama aamalar, bir nceliksonralk ve devamllk gsterir. Her aamadaki insan davranlarnn kendisine has nitelikleri vardr. Bu aamalar btn rklar ve kltrler iin evrenseldir. Szgelimi insann beden geliimi belirli kurallar dahilinde olur. Bebein ilk admn atmadan nceki bedence olgunlamas adeta yrmeye n hazrlk gibidir. Bebek nce destekli, sonra desteksiz oturabilir; sonra desteklenerek ayaa kalkar; sonra emekleme gelir; daha sonra desteksiz olarak ayaa kalkabilecek iskelet ve kas olgunluuna ular. Bu gelime aamalarnda bir ncelik-sonralk vardr. Sras deitirilip hzlandrlamaz. Aamalar her kltrde ayndr. nsann byme ve gelimesinde baz safhalar ok zel nem arzeder. Bu safhalara hassas dnem (kritik dnem) denir. Hassas dnem, gelime sresince karlatmz dnemlerdir ki, bu dnemlerde sevgi eksiklii, besin azl gibi yoksunluklarla karlaldnda telafi edilemeyen, kalc hasarlar ortaya kar. Bebeklik ve ilk ocukluk yllarn da kapsayan hayatn ilk be yl has105

Geliimde Temel Kurallar

nsan geliimi fiziksel (bedence, boyca), cinsel, fizyolojik (hormonal), duygusal, sosyal, zihinsel, kiisel ve ahlaki olmak zere sekiz boyutta incelenebilir. nsan geliiminin baz boyutlar sreksizlik gsterir. Baz gelime boyutlar ise sreklidir; mr boyu devam eder. Duygusal, sosyal, kiisel ve ahlaki gelime boyutlarnda bir devamllktan sz edebilir. Fiziksel, cinsel, hormonal, zihinsel gelime boyutlarnda ise bir sreksizlik szkonusudur. Sz edilen gelimeler belirli kurallar dahilinde olur. nsan gelimesinin hibir safhasnda rastgelelik yoktur.

ALEDE OCUK ETM

sas dnemdir. Ergenliin balarndaki bulu ve onu izleyen ergenlik yllar hassas dnemdir. Bu yllardaki sevgi yoksunluu ve beslenme bozukluu olumsuz etkiler brakr.

gemek de farkl toplumlarda birbirinden baka kriterlere bal olabilir. Bir gencin yetikin snfta yer almas, yetikin sorumluluklarn tamas ve rollerini oynamas onun yetime artlarna, zekasna, evresindeki bireylerle kurduu ilikiye baldr. Bu bakmdan kesin ya snrlar yerine, yaklak zaman dilimleri belirlemek yerinde olur. Bedence ve boyca bymenin durduu ya snrlar, biyolojik olarak genlik ann bittiine bir iaret olarak gsterilebilirse de, bu kesin bir belirti olamaz. Bymenin sona ermesinde nemli ferdi farklar grlmektedir. Biyolojik faktrlerin yannda daha ok sosyolojik veriler gen ve yetikin ayrmlar konusunda fikir vermektedir. Toplumumuzda evli olmak, askerliini yapm olmak, ekonomik bamszln kazanm olmak, bir i veya meslek sahibi olmak, ebeveyninden ayr yaamak, niversiteden mezun olmak veya seimde oy kullanmak dierleri tarafndan yetikin bir kii gibi alglanmaya yol aan deiikliklerdir.

ERGENLK DNEM
(11-21 Yalar) Bulu ncesi Geliim
Kzlar iin 10, erkekler iin 12 yalar civarnda, bedende dikkati ekecek deiiklikler ortaya kar. tah alr; ok yemek yemeye balanr; boy ve arlk art gzle grnr ekildedir. Ergenliin balangcnn en belirgin iareti, boyda ve arlkta grlen arttr. Bulu ncesinde kzlar salarn uzatmak isterler. Kaltmsal olarak her iki cins de, kendi cinsine has zellikleri gstermeye balar.

Ergenlikle (Genlikle) lgili Ya Snrlar

Genliin balangc, sonucu ve bulu a hakknda ileri srlen zamanlar izafi (greceli) ya snrlamalardr. Genlik ann balangc gibi, genlikten yetikinlie
106

ERGENLK DNEM

gen yetikinliin balar olarak kabul edilebilen ya snrlar 21 yalar civardr. Okumakta olan genler, hi sene kaybetmediklerinde, bu yalarda niversiteyi bitirmek zere olacaklardr. Okumayan erkek genler ise, 21 yalarndayken askerlik hizmeti iindedirler. Bu yalardan sonra; niversiteli genler iin askerliini yapma, okul dndaki genler iin ise, i bulma gibi grevler iin zamana ihtiyalar vardr. Ayrca tahsil hayatndaki uzamalar, lisans st almalar, okul d genlerde i kurma veya i bulmadaki gecikmeler bireyin hayata atlmasn, ekonomik bamszln kazanmasn ve dolaysyla evliliini ve yetikin rollerini kazanmasn ertelemesine sebep olmaktadr. O zaman da uzam genlikten sz edilebilir. Bu aklamalardan sonra insan hayatndaki nemli dnemleri ve ya snrlarn u ekilde belirtebiliriz:

B. Yetikinliin ortalar (30-40) C. Yetikinliin sonlar (Orta Yaa Gei) (40-45)

IV. Orta Yallk (45-65) V. Yallk (65-75) VI. htiyarlk (75 ve st)
Yukarda belirtilen ya snrlarnn olduka genel nitelikler tad kabul edilmelidir. Ergenlik; insanda bedence, boyca bymenin hormonal, cinsel, sosyal, duygusal, kiisel ve zihinsel deime ve gelimelerin olduu, bulula balayan ve bedence bymenin sona ermesi ile sonland dnlen zel bir evredir. Genlik ise; ergenlii de kapsayan ve st ya snrlarnn daha geni olduu bir adr. Genlik tabirinin ergenlik yerine kullanlmas yanl olmaz. Ancak ergenlik derken byme ve gelimenin olduu zel bir a kastedilmektedir. Gen; okuyan veya tam bir meslek sahibi olmam, evlenmemi, anne ve babas ile beraber yaayan veya anne ve babasnn (ailesinin) desteiyle yaamn srdren bir birey olarak da tanmlanabilir.

I. ocukluk
A. Bebeklik (Doutan 2 yana kadar) B. lk ocukluk (2-6 Ya) C. Okul ocukluu (7-13 Ya)

II. Ergenlik
A. Bulu (Erinlik) (Kzlar 11-13 Ya) (Erkekler 13-15 Ya) B. Ergenliin Balar (11-13 Yalarndan 17 yalarna kadar) C. Ergenliin sonlar (18-21 yalar)

Ergenlik (Genlik) a ile lgili Snflandrmalar

Genleri, yaptklar ie gre veya yaadklar eylere gre veya zihin ve beden zelliklerine gre snflandrmak mmkndr. Genel olarak rgn eitime devam eden veya okumayan (okul d) genlik grubundan sz edilmektedir. Her iki grup da yaptk107

III. Yetikinlik
A. Yetikinliin balar (Gen Yetikinlik) (22-30)

ALEDE OCUK ETM

lar ie gre farkl problemlere sahiptirler. Okullu genlii; ilkretim kademesindeki genlik, ortaretim genlii ve yksekretim genlii olarak ele almak, bulunduklar ya grubu ve eitim kurumlarnn farkl zellikler tamas asndan gereklidir. Okul d genlik, okullu genlie gre daha geni bir nfus kesimini kapsar. Bu kesimde alan, isiz, kyde yaayan ve askerlik hizmetini yapanlar, gene yaadklar yreye ve yaptklar ie gre deiik tutum, tavr ve gelecee ait dnceler iinde olacaklardr. Genlii, tadklar bedeni ve zihni zelliklere gre, iinde bulunduklar duruma gre snflandrmak da mmkndr. Yaama ve yetime artlar, beden ve zihin zellikleri dierlerinden farkl olanlar gsterdikleri ortak zellikler bakmndan gruplandrlabilirler. Bir bakma genlik kesimi iinde en ok sorunu olan da bu gruptakilerdir. Bunlar zel Eitime Muhta Genlik balnda toplamak mmkndr. Buna gre genlik kesimi aadaki gibi snflandrlabilir:

2. Ortaretim Genlii 3. Yksekretim Genlii

II. Okul D Genlik

1. alan Genlik 2. siz Genlik 3. Gecekondu Genlii 4. Ky Genlii 5. Asker Genlik

III. zel Eitime Muhta Genlik

1. Zihni Olarak zrl Genlik 2. Bedence zrl Olan Genlik 3. Kurum Bakmna Muhta Genlik 4. Sulu Genlik 5. Yurt Dnda Yaayan Genlik 6. stn Yetenekli Genlik

Bulu Dnemi ve Ergenlik ann Genel zellikleri

nsanolu doumu ile lm arasndaki mr izgisi iinde farkl dnemlerden gemekte ve beden yapsna gre, iinde bulunduu yaa gre, bu dnemlerde farkl zellikler gstermektedir. nsan hayat genel olarak ocukluk, genlik, yetikinlik, orta yallk, yallk ve ihtiyarlk olmak zere alt evreye ayrlabilir. Bir evreden dierine geite kesin ya snrlar yoktur. nsann btn ynleri ile nasl birisi olaca, sann, teninin ve gznn rengi; mizac veya kiilik zellikleri, duygu ve heyecan,

I. Okullu Genlik
1. lkretim kinci Kademesindeki (Ortaokul) Genlii

108

ERGENLK DNEM

tepkileri, boyu ve kilosu veya zihni zellikleri, kaltmla soyundan ald mirasa ve iinde yaad evre artlarna baldr. Genel olarak bulua girme, ocukluktan genlie geiin bir iareti olarak kabul edilmektedir. Deiik rklara mensup, farkl iklim ve beslenme artlarnda yetien ocuklarn bulu dnemine girme yalar da farkldr. ocukluk dneminin sonlarnda ve genlik dneminin balarnda grlen boy artnn genlik dnemine geite nemli bir belirti olduu kabul edilirse, lkemizde yaplan bir aratrmaya gre boy art hznn en yksek olduu yalar: Kzlar iin 12, erkekler iin 14tr. Kzlar iin 11-13, erkekler iin 13-15 yalar bulu-ergenlik dnemi olarak kabul edilebilir. Bilindii gibi cinsel deime ve gelimenin olduu, cinsel zelliklerin kazanld dnem, bulu dnemidir. Bulu andaki gencin vcudunda, bedenin boyunu ve yapsn deitiren hzl deiiklikler olur; zihni yapsnda ve ilgilerinde gelime grlr; her iki cins de, fizik ve fizyolojik (hormonal) olarak cinsel gelimelerini tamamlarlar. Kzlar erkeklere gre iki yl kadar nce genliin balangc olan bulu ana girerler. Erkek ocuklarn seksel olarak olgunlamalar ortalama 13 yalarnda balayp iki yl kadar srd halde, kzlar 11-12 yalarnda bulu ana girerler ve erkeklere gre daha ksa bir zaman srecinde cinsi olgunlua ularlar. Pek ok uzman, genlik dnemini, ocukluk dneminin sonu ile yetikinlik dne-

minin balangcnda yer alan bir gei dnemi olarak nitelemitir. Bu dnem hzl ve srekli bir geliim ve deiim dnemi olarak bilinmektedir. Gen, bu ada anne babas ve evresindeki yetikinler tarafndan ne tam yetikin, ne de ocuk olarak alglanmakta, anne-baba ve yetikinler, genlerin neleri yapabilecekleri ve neleri yapamayacaklar konusunda birbirlerinden farkl fikir ve yaklamlar ileri srmektedirler. 13 ile 17 yalar ergenliin balar olarak kabul edilir. 17 yalarndan sonra genler hen bulunduklar ya grubu gerei, hem de iinde bulunduklar snf seviyesi dolaysyla, gelecekleri ile ilgili olarak nemli kararlar almak durumunda kalrlar. Bu nedenle 17 yatan sonraki yllar ergenlik dneminin son yllardr. niversite yllarna karlk gelen 1821 yalar arasnda genlerde dengeli hareketler artar. Karlat sorunlar ele alma ve onlarla ba etme konusunda daha uyumludur. Yetikinler de gence kar gsterdikleri tavrlarda daha az mdahaleci dvaranmaktadr. Hemen btn toplumlarda genlik a frtnal geen bir dnem olarak gsterilmektedir. Ergenlerdeki problem ve atmalar birbirinden ok farkl nedenlere bal olarak ortaya kmakla beraber, bunlar ergenlik srasnda gente meydana gelen bedensel, cinsel, duygusal, sosyal ve kiisel gelimelerin gente yaratt farkllamaya bal olarak aklamak mmkndr.

Ergenlikte Bedensel Gelime

Ergenlik dneminde insanda oluan en
109

ALEDE OCUK ETM

nemli deiiklik, boyca ve bedence gelimeyi ieren fiziksel ve fizyolojik byme ve gelime, cinsel gelime ve bunlara bal olarak meydana gelen duygusal ve sosyal deime ve gelimelerdir. Bu dnemde gencin, kendi bedenindeki fiziksel, fizyolojik, cinsel ve duygusal deiikliklerin nedenini anlamas, byme ve gelimenin dourduu yeni durumlara uyum salamas gereklidir. Kzlar ve erkekler arasnda, arlk ve boyca byme asndan farklar vardr. Byme, kz ve erkek ocuklarda ayn srat ve zamanlarda olmaz. ocukluk dneminde kzlar, erkeklerden ortalama olarak 4-5 cm. daha ksa ve 450500 gr. kadar daha hafif olduklar halde; 1213 yalarndaki kzlar, ortalama olarak ayn yataki erkeklere oranla daha uzun ve kiloca ardrlar. 11-14 yalar arasndaki kzlarn ayn yataki erkek ocuklara oranla 3-3,5 kg. daha ar olduklar grlmektedir. 15 yalarndan sonra, kzlarla erkeklerin boyca ve arlka farkllklar erkeklerin lehine deimeye balar. Kzlarn boyca bymeleri 18 yalarna doru durduu halde, erkekler 20-21 yalarna kadar bymeye devam ederler. Bu dnemde (20-21 yalarnda) kzlar ortalama olarak erkeklerden 12-15 cm. daha ksa ve 10 kg. kadar daha hafiftirler. Kz ve erkekler arasnda boyca ve arlka byme ynnden farkllklar olabilecei gibi, erkekler ve kzlarn kendi aralarnda da byme ve gelime hz asndan farkllklar olabilir. Boy ve arlk artnda ergenlerin akranlarndan farkl olular salk, beslenme ve ergenin yetitii iklim artlarna bal olabile110

cei gibi, anne ve babasndan ald kaltmsal zelliklere de bal olabilir. Boyca ve arlka byme farkllklar, tamamen geliimin normal bir seyridir. Yukarda anlatlan artlara baldr. Ergenlik dneminin balangcnda, gente grlen boyca ve arlka bymenin yansra, dier organlarda da gzle grlen byme ve farkllamalar olur. Ergenliin balangcnda nce el ve ayaklar byr. Daha sonra kollar uzar. Bu dengesiz byme gencin duruuna, hareketlerine ve bedenini istedii gibi kontrol etmesine engel olabilir. Ar boy uzamas sonucu ergende kambur duru grlebilir. Kas ve kemikler ayn hzla geliemediinden, bedenin kontrol edilmesi balangta g olabilir. Ergenlikte, yzn yapsnda da orantsz byme ve gelime grlr. Bu bymeler burun, ene ve yz uzunluunda belirgindir. nce burun eski haline oranla byr, gzlerin aras alr. Yz, orantsz bir grn alr. Yzn grnnde grlen bu simetrik olmayan byme ve gelimeler, vcudun eitli organlarndaki oransz bymelerden kaynaklanan beden kontrolndeki glkler, ergenliin balangcndaki gen iin kayg verici olabilir. Oysa yz ve vcudun eitli organlarndaki (el, ayak, kol ve bacaklardaki) bu orantsz byme ve gelimeler, ergenlik balangcnda grlen, tamamen doal gelime seyridir. Gencin, bunu normal olarak karlamaya almas ve ksa bir zaman sonra grnnn normale dneceini bilmesi gerekir.

ERGENLK DNEM

Ergenin Bedensel Geliimi ile lgili htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar
1 - Kendi bedensel geliim seyrini anlamak ister. 2 -nsanlar arasnda beden gelimelerinin farklln anlamak ister ve kendi bedenini bakalar ile kyaslayarak kayglanr. 3 - Uygun duru ve oturma alkanlklar kazanmak ister; ani boy uzamas ile oluan kambur duruuna kar yaplan, ar dik durma ve oturma telkinleri karsnda kambur kalabilecei endiesine kaplabilir. 4 - Vcudundaki arlk artnn nedenini anlamak ister. 5 - El ve ayaklarndaki ani bymenin nedenini anlamak ister. Ayaklarn ani bymesi sonucu uygun ayakkab samek ve giymek ihtiyacndadr. zellikle ayaklarn byk olduu duygusuna kaplp, kayglanabilir. 6 - Byme sonucu ksa kalan elbiseleri yerine uygun ve yakan elbiseleri giymek ister. Ksa elbiselerin giyilmesi ergende zntye yol aabilir. 7 - Yzndeki orantsz bymenin ve yz ifadesinin deimesinin nedenini anlamak ister. Yznde beliren ifade deiiklii ergeni kayglandrr.

psndaki deiiklik ve olgunlamadr.

Kzlarn reme Organlarndaki Deiiklikler

Kzlar erkeklerden 1-2 yl nce ergenlik dnemine girerler. Deri alt ya dokusunun birikiminin artmas sonucu, omuzlar oval bir hal alr, gsler byk, gs ular olgunlar. Kzlarda ergenlie girerken grlen en nemli deiiklik adet kanamasdr. lk adet kanamasndan yaklak bir yl sonra yumurta retimi balar. Yaklak her 28 gnlk dnemde yumurtalklarndan bir yumurtac yumurtalk kanalna brakrlar. Dllenme olmad srece, kadn reme organ iinde oluan dokular vcuttan dar atlr. Bu olay adet kanamas eklinde adlandrlr. Bu kanama dnemi ortalama olarak 6 gn devam edebilir. Kzlar bu srada hassas ve sinirli olabilirler.

Erkek reme Organlarndaki Deiiklikler

Erkeklerde reme organlarndaki deiiklik ortalama olarak 13 yalarndan sonra balar. Bu dnemde erkek reme organ ve erbezleri byr, erkek reme hcresi (sperm) karmaya balar. kinci cinsel gelime, reme organlarndaki gelime ve olgunlamaya bal olarak vcutta meydana gelen cinsel kaynakl deime ve gelimelerdir. Bunlar aada sralanmtr.

Ergenlikte Cinsel Gelime

Ergenlik anda cinsel gelime, kz ve erkek ocuklarda ayn zamanda ve ayn hzda olmaz. Cinsel gelime iki trl incelenir. Birincisi, her iki cinsin reme organlarnn ya-

Beden Yapsndaki Deiiklikler

Erkek ocuklarda, ergenlik dneminde kzlardan farkl olarak, kol ve bacak adelele111

ALEDE OCUK ETM

rinde bir gelime grlr. Gs kafesi ve omuzlar geniler. Kzlarda ise omuzlar yuvarlaklar, gs ve kalalarda byme ve gelime grlr. Ya dokusunun artmas ile zellikle gs ve kalalarda deri altnda toplanan ya miktar da artar.

genlik dneminin balangcndaki deiikliklerden biri de, koltuk alt ve reme organlar blgesindeki kllanmadr. Erkeklerde bu kllanma, ergenliin sonlarna doru gse, bacak ve kollara yaylr.

Ter Bezlerinin almasnn Artmas

Bu dnemde koltuk alt ve kasklarda ve de vcudun dier yerlerinde, ter bezleri ocukluk dneminden daha fazla alr. Sk terleme sonucu ortaya kan kirlilii nlemek iin vcut temizliine dikkat etmek, en az haftada bir kez su ve sabunla temizlenmek, koltuk alt ve reme organlarndaki tyleri ter ve kir tutaca iin uzamadan almak insan sal iin gereklidir.

Seslerin Kalnlamas
Ses ocukluktakinin aksine kalnlamaya balar. Bu dnemde ergen ses tonunu ayarlayamaz, nceleri ses atallayarak kar. Daha sonra ses telleri gelimesini tamamlar, ergenin ses tonu da olgunlar.

Yzdeki Sivilcelerin Artmas

Derideki ya bezlerinin fazla almas sonucu, salglanan yalar bez kanallarn tkar ve yzde siyah noktalar oluturur. Ya birikimi ier ve ergenlik sivilcelerini meydana getirir. Bu dnemde grlmesi normaldir. Sklmamas, sk sk elle oynanmamas, yzn temiz tutulmas gerekir.

Grtlakta Kkrdaklama
zellikle erkek ergenlerde grtlan ene altna gelen ksmdaki halk arasnda adem elmas denen boum byyerek sertleir.

Yzde Byk ve Sakaln kmas

Ergenlik dneminde erkeklerde yzde meydana gelen belirgin bir deiiklik de, byk ve sakallarn kmasdr. nce byklar belirgin hale gelir, sonra akak kemikleri zerinde sakallar grlmeye balar. Sakal ve byklarn kmasnda genler arasnda bireysel farklara bal olarak deiiklikler olabilir. Ayn yataki iki kiinin sakal ve byk byme hz farkl olabilir. Bu boyca ve bedence bymede olduu gibi, soyaekime, salg bezlerinin salgland hormonlarn miktarna ve beslenmeye baldr.

Gslerde Dmcklenme
Erkek ergenlerde genellikle 14-16 yalar arasnda rastlanlan gslerin her ikisinde veya birinde grlen arl bymelerdir. Hormon kaynakldr. 6 ay ile 3 yl arasnda iyileme grlr.

Ergenlik Dneminde Grlen Cinsel Ryalar

zellikle erkek ergenler, artan cinsel itepilerin sonucu cinsel kaynakl ryalar grrler. Bu rya esnasnda retilen fazla spermler boalma sonucu vcudun dna atlr. Halk dilinde ryalanma, eski dilde ihtilam olma denilen bu olay, sebebini bilmeyen er-

Vcuttaki Kllanma
Hipofiz bezinin salglar ile balayan er112

ERGENLK DNEM

genler iin rktcdr, eitli tedirginlikler yaratabilir. Yukarda sz edilen deiikliklerle beraber, ergenlik dneminde cinsel deiikliklerden kaynaklanan baz kayglar ve davran bozukluklar ortaya kabilir. Bu konuda anne-babaya ksaca bilgi vermek yararl olacaktr.

kzlarla bir arada olmak isterler ve 16 yalarndan sonra da kzlarla tek tek arkadalk etme istei doar. Anne-baba ve yakn evrenin, genlik dnemi zellikleri hakknda bilgi sahibi olmas, bu dnemin genler iin ne kadar nemli ve kritik bir gei devresi olduunu bilmesi, genlere kar daha olumlu yaklamlarn salayacaktr. ocukluk ve ergenlik yllarndaki kz-erkek beraberliinde geirilen gelime tamamen o aa has, yalara bal ve btn toplumlarda grlen bir zelliktir.

Kz-Erkek Beraberliindeki Gelime

ocukluktan yetikinlie doru, kz-erkek arkadalnn belli bir seyir izledii gzlenebilir. Yeni domu bebeklerin ilgileri daha ok kendilerine, yakn evrelerindeki eyalara ve annelerine yneliktir. Yedi yalarna kadar sren ilk ocukluk dneminde kz ve erkek ocuklar bir arada, beraberce oynarlar. Sekiz yalarndan sonra ise kzlarn ve erkeklerin oyun gruplarnda bir ayrlma grlr. Artk kzlar ve erkekler kendi aralarnda oynamaya balamlardr. On, onbir yalarna doru kz ve erkek gruplar arasnda bir atma, ztlama ve geersizlik ortaya kabilir. Birbirlerine kar gruplar olutururlar ve bu, atmaya kadar varabilir. lkokulun drt ve beinci snflar ile orta birinci snflarda kz ve erkekler arasndaki benzeri ztlamalar gzlemek mmkndr. Kzlar erkeklere gre iki yl kadar nce bulu dnemine girdiklerinden, 11 yalarndan sonra erkek ocuklarn ilgisini ekmeye alrlar. Buna karlk 11-13 yalarndaki erkek ocuklar kzlara kar kaytsz grnrler. Ancak 14 yalarndan sonra kzlarn ilgisini ekmeye alrlar. Ortalama olarak 14-16 yalar arasnda erkekler, yatlar olan

Cinsel Olgunlamada Biriysel Farklar

Ayn yataki iki genten biri 13, dieri 15 yalarnda cinsel olgunlua eriebilir; bu tamamen soya ekime, beslenmeye ve salg bezlerinin salglad hormon miktarna ve gencin yetitii iklim koullarna baldr. Akranlarna gre erken olgunlaan veya akranlarna oranla olgunlamada ge kalan genlere kar anne ve babann dikkatli olmas gerekir. Kz ocuunun kendi yandakilere gre erken gelimesi, henz ocukluk dnemini tam yaamam bir ocuktan, evrenin ve anne-babann gen kz tavr beklemesine yol aar. Oysa o, daha gen kz tavrlar ve olgunluu gsterecek ruh halinde deildir. Erkek ocuk iin akranlarndan daha nce olgunlam olmak bir avantaj olabilir. Erken gelien erkek ocuklar, evresi ve akran grubu tarafndan daha abuk benimsenmekte ve kabul grmektedir. Bu tip ocuklar, daha erken bamsz olmay renmekte ve akranlarnn gznde lider vasfn kazanmaktadr.
113

ALEDE OCUK ETM

Akranlarna gre sakal ve byk kmasnda, sesin kalnlamasnda ve cinsel olgunlamada ge kalm olma, erkek ocuklar iin znt kaynadr. Ayn ekilde kala ve gs geliiminde ve olgunlamann dier boyutlarnda akranlarndan ge kalm olmak da kzlar zecektir. Ge olgunlaan ocuklar iin akran grubuna girmek ve o grup tarafndan benimsenmek zordur. Cinsel olgunluk safhasn geirenler, ilgileri ve sosyal-duygusal geliimleri bakmndan, ge gelimekte olanlardan ayr arkada gruplar oluturacaklardr. Akranlarndan iki yl kadar sonra cinsel olgunluk belirtileri gsteren bir gen, ge olgunlamaktadr. Bu gecikme hormonal bir bozukluktan kaynaklanmad srece, insanlar arasndaki bireysel farklara baldr. Ge olgunlaan ergenin arkada ve akran grubu tarafndan benimsenmesi iin ailesi tarafndan ona destek olunmaldr. Gecikmenin neye bal olduunu anlamak ve gerekli nlemleri almak iin tbbi muayene gerekir.

uraca ruhsal etkiler, fiziksel etkilerden daha nemlidir. lginin, devaml reme organlarna ynelmesi ve mastrbasyonun alkanlk haline gelmesi, ergende yorgunluk, uykusuzluk gibi fiziksel bozukluklara neden olabilecei gibi, ergen zerinde sululuk duygusu yaratabilir. Kendi kendini tatmin etmenin en nemli mahsurlarndan biri, bunun tek cinsel ilgi haline gelmesidir. Bu konuda yetikinlerden genlere ynelen yanl bilgilendirme de genlerin sululuk duygusunu arttrr.

Cinsel Organlarla lgili Kayglar

Ergenlik dnemi cinsel olgunlua giri a olduu iin, cinsiyetle ilgili konular nem kazanr; cinsel organlara ilgi oalr. zellikle baz ergen erkeklerin, kendi cinsel organlarnn normal olup olmad konusunda kayglar olabilir. Cinsel konularda yayn yapan dergilere gelen okuyucu mektuplarndan anlaldna gre, erkek cinsel organnn boyu yaygn bir ikayet konusudur. Bir ksm ergen, kendi cinsel organn kk bulabilir ve bununla cinsel kudret arasnda olumsuz bir iliki kurabilir. reme organ boyu ile cinsel kudret arasnda bir ilikinin olmad bilinmektedir. Bu tamamen gencin beden yaps ile ilgilidir.

CNSEL GELMLE LGL SORUNLAR

Kz ve Erkekte Grlen Kendi Kendini Tatmin
zellikle ergenlik dnemindeki her iki cinse mensup genlerin ok nemli bir ounluunun mastrbasyon yapt sylenebilir. Kendi kendini tatmin etmenin kiide do114

Kar Cinse Gsterilen lgisizlik

Ergenlerin bir ksm, kar cinse kar korku ve ekingenlik gstermektedirler. Bu ekingenlik balangta kt artlanmaya, cinsiyet konularnda bilgisizlie balanabilir. Gencin, farkl cinsler arasndaki arkadalk ve dostluun tamamen normal olduunu bilmesi ve kar cinse olan ekingenliini yen-

ERGENLK DNEM

meye almas gerekir. Burada ergenin bilmesi gereken husus, cinsler arasndaki dostluu ve arkadal engelleyen korku ve ekingenlik hislerinin tamamen geici olduudur.

11 - Bedensel enerjisini faydal alanlara yneltmek ihtiyacndadr. 12 - Ecinsellik konusunda ok duyarldr; bunun nasl baladn bilmek ister. 13 - Zhrevi hastalklarn bulama yollarn bilme ihtiyacndadr. Yukarda sralanmaya allan ihtiya ve kayglar hemen her gen tarafndan duyulur. Anne-babann ve eitim kurumlarnn, genlerin bu konudaki ihtiya ve kayglarn ortadan kaldrmak iin onlar bilgilendirmeleri gerekir. Olumlu bir ruh sal kazanmak iin, ocuk ve genlerin kendi geliimlerinden haberli klnmalar arttr.

Ergenin Cinsel Geliimle lgili htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar :

1 - Sesin kalnlamas sonucu ortaya kan yeni ses tonuna ve ifade tarzna uyum salamak ihtiyacndadr. 2 - Kaslarn ve vcudun gelimesi sonucu uygun hareketler yapmak ihtiyacndadr. 3 - Bu devrede yzde ortaya kan sivilcelerden dolay kayglanr. 4 - ok sk veya ok seyrek sakall olmak, sakal ve byk knda akranlarndan ge kalm olmak, znt konusu olabilir. 5 - reme organlarndaki deime ve cinsel olgunlama sonucu ortaya kan yeni duruma intibak etme ihtiyacndadr. 6 - reme organlarnn almas ve yaps hakknda bilgi sahibi olmak ister. 7 - Erkek ergenlerde sklkla grlen cinsel kaynakl ryalarn ve ryada vcuttan darya sperm boaltlmasnn (ryalanmann) sebebini merak eder. 8 - Cinsel olgunlamas akranlarna oranla ge kalm olan ergenler, kendilerini onlarla kyaslayp, zlrler. 9 - Kendi kendini tatminden sonra sululuk hissi duyar. 10 - Cinsel igdlerinin basks altnda bunalr.

Cinsel Eitim
Gencin byme, olgunlama ve cinsel kimliini kazanmas srasnda, karlat sorunlar giderme eylemine cinsel eitim diyebiliriz. Bu eitimin ana amac, biyolojik ve cinsel geliimleri konusunda genleri bilgi sahibi yapmak ve bu alandaki gerginliklerinin azalmasn salamaktr. Anne-baba ve ocuklar arasnda sevgi ve saygya dayal bir iliki olduu oranda ocuklar salkl yetiirler. Hayatnn ilk yllarndan beri, her trl sorununu anne ve babas ile konuabilen, byle yetitirilen bireyin bulu dneminde sorunlar daha az olur. nk kendilerine danabilecei, gvenebilecei yetikine sahiptir. Gerekte bu eitim, aile iinde, ta ocukluun ilk yllarndan balayarak ergenliin sonlarna kadar devam etmelidir. ocuklar 3-4 yalarnda kendi cinsiyetlerinin ne olduunu bilirler ve yine bu yalar115

ALEDE OCUK ETM

da geirdikleri sorgulama dneminde annebabalarna, nereden geldiklerine ilikin sorular yneltirler. Anne-babann bu tr sorulara doru, ocuun anlayabilecei dili kullanarak ve rnekleri vererek ve ihtiyac nisbetinde bilgi vermeleri gerekir. Anne-babann syledikleri yannda davranlar da nemlidir. ocuklar, anne ve babalarnn birbirlerine olan davranlarn gzleyerek farkl cinslerin rolleri hakknda bilgi sahibi olurlar. Bu nedenle anne-babalar ocuklarna rnek olabilecek dengeli bir hayat srmelidir. Bulu ana girmeden nce ocuklar, cinsel konulara artan bir merakla ilgi duyarlar ve kendi vcutlarndaki deiiklikleri dikkatle izlerler. Anne-baba, ocuunun yana uygun olarak gstermesi gereken deiiklikleri gsterip-gstermediini incelemelidir. Ancak bu konudaki ilgisini belli etmek, sk sk soru sormak doru deildir. Kz ocuunun, annesi; erkek ocuunun, babas tarafndan, daha cinsel gelime belirtileri balamadan bu devreye hazrlanmalar arttr. ncelikle kz ocuklarn karlaacaklar zel durumlar hakknda annesi tarafndan aydnlatlmas, gerekli salk ve temizlik kurallarnn retilmesi, ocuklarn olumlu ruh ve beden sal gelitirmeleri iin gereklidir. Genlerin salkl bir insan olarak yetimeleri iin, byme ve gelime merhalesinde karlacaklar fiziksel, duygusal ve sosyal deiikliklerin mahiyeti konusunda uyarlmalar ve bilgilendirilmeleri gerekir. ok ksa denebilecek bir srede, vcutta ortaya kan bu byme ve farkllama srasnda genler artan bir oranda kayg ve skn116

t duyabilirler. Genler btn bu deiikliklere uyum salama ihtiyacndadrlar. Vcudundaki biyolojik ve cinsel kaynakl deiikliklere uyum salamak iin ne ekilde davranmas gerektiini nceden renmi bir gen, kendi vcudundaki farkllamalara daha kolay alabilir. Bundan doacak problemleri de daha kolay zebilir; yeni bedenine daha kolay alabilir ve kendi cinsel kimliini daha kolay kazanabilir. Bylelikle kendine gvenli ve yetikin yannda kendine daha kolay yer salayan bir birey olur. Ergen, byme ve gelime dnemindeki deiiklikler hakkndaki bilgileri ailesinden, okuldan, baz yaynlardan ve kendi arkadalarndan alabilir. Toplumumuzda, anne ve babalar ocuklarna kendi geliim ve deiimleri konusunda, ya ok kstl bilgi vermekte veya deimeler, cinsel byme ve gelimeyi de ierdii iin, bu tr bilgiler yasak saylp hi verilmemektedir. Yetikinlerin ocuklar ile cinsel konularda konumaktaki tedirginlikleri ve bu konudaki yasaklar, ocuklarn salkl olmayan kanallardan bu bilgileri almalarna yol aar. Okullar tarafndan salanacak sistemli bir eitimle, rencilere (bu konuda) salkl bilgiler verilebilir. Bu eitimin genlere, daha ergenlik dneminin banda iken verilmesinde yarar vardr. Ergenler, vcutlarnda biyolojik ve cinsel deiiklikler olmaya balamadan nce, bunlar hakknda haberdar edilmelidir. Aslnda bu eitim evde balamal, okul tarafndan devam ettirilmelidir. Bu eitimde anne-baba ve eitim kurumlarnn ibirlii ve uyum iinde olmas, toplumun bu konudaki beklentileri ve deer yarglar ile okulda veri-

ERGENLK DNEM

len bilgilerin atmamas, tutarllk iinde olmas gerekir. Bu konuda hazrlanacak programlar veya ksa devreli kurslar, liselerde biyoloji ve psikoloji dersleri bnyesinde uygulanabilir veya okul rehberlik servisleri yolu ile rencilere ksa devreli kurslarla duyurulabilir. Byle bir programn, rencilerde duygusal olarak tepki douracak Cinsel Eitim gibi bir balkla verilmesi yerine, nsann Gelimi zellikleri veya Fizyolojik Gelime gibi bir balkla sunulmas da nerilebilir. Ergenlik yllarnda, zellikle bulu anda cinsel konulara kar zaten ok youn olan ilginin, byle bir isimle sunulan bir programla arttrlaca dnlmektedir. Oysa bu eitimle amalanan, geliimleri hakknda ergenin bilgilenmesine yardm etmek ve bu alandaki gerginliklerinin ve bilgisizlikten doan sorunlarnn ve kayglarnn azalmasn salamaktr. Kald ki byle bir eitimi sadece cinsellikle snrl tutmayp, insan geliiminin btn boyutlarn sergilemek gerekir. Gelitirilecek byle programlarn, genlerin bulunduu eitli kurumlarda uygulanma imkan vardr. Bu programlar, grubun eitli istek ve ihtiyalar dorultusunda ekillendirilebilir; konularda grubun istek ve ihtiyalar dorultusunda deiiklik yaplabilir. Lise ve ortaokullarda uygulanacak programlarda, anne-baba, retmen ve okul rehberinin renciye kar farkl tutum ve davran iinde olmamas iin ve ayrca ebeveynin de bu konuda eitilmesi iin, bu programn ierii, uygulama srasnda ve sonrasnda rencide yaplan gzlemler, rencideki olumlu ve olumsuz tavr allar, okulda yap-

lacak toplantlarla velilere ve dier ilgililere anlatlmaldr. Baz hallerde genlere, byme ve gelimeleri hakknda grafikler ve resimler gstermek, bu konuda detayl konumaktan daha yararl olmaktadr. Fazla konumak da genleri gereksiz yere uyarabilir ve gerginlikleri azalaca yerde artabilir.

Ergenlikte Duygusal Gelime

nsann duygusal geliimi, doumdan itibaren hayat boyu devam eden bir geliim iindedir. zellikle genler, evrelerindeki birok olaya kar duyarllk gsterirler ve farkl ekilde tepkide bulunurlar. Genlerin duygusal olarak gsterdikleri belirtilen en belirgin zellii duygusal durumdaki dzensizlik ve duygusal durumun abuk deimesidir. Gencin, ayn olaya birgn nceki tepkisi ile birgn sonraki tepkisi farkldr. Ayrca gen, neeli ve mutlu bir durumda iken, ksa bir sre sonra duygusal durumu tamamen farkl ve deiik olabilir veya karamsar ve zntl iken ok neeli bir insan haline gelebilir. Yani gencin duygusal durumunun deiim hz abuktur. Ayrca ergen, her insan gibi eitli ya seviyelerinde ve farkl faaliyetlerde farkl duygular hissedebilir. evresel artlar ve uyaranlar deitike, holanma ve holanmama duygular da deiir, deien yala beraber ilgi ve tavrlarn deitii gibi. Genel olarak kzlarn erkeklere oranla daha abuk duygusal olgunluk gsterdiini sylenebilir. ocukluk dnemi ile genlik dnemi arasnda duygusal ynden u farkllklar olabilir: ocukluk da, ergenlik de sosyal ynden
117

ALEDE OCUK ETM

tasvip arar ilgilerin younluu ocukta daha azdr. u belirgin fark gze arpar: ocuklar fke, kzgnlk, sevin gibi duygularn daha ak davranlarla ve annda ifade ederler. Buna karlk gente bu tr duygular daha fazla gizlenebilir. Duygusal davranlar zerinde yaplan aratrmalarda, trl renilmemi duygu trnn varolabilecei gsterilmitir. Bunlar kuku, hiddet ve sevgi duygusudur. Yksek sesten korkma, bir destee dayandktan sonra destein yokluundan duyulan korku ve ksa mesafeden dme korkusu gibi korkular, daha nceden ilk artlanma olmakszn duyulan korkulardr. Buna mukabil, karanlktan, yangndan, yabancdan, ylandan ve benzeri hayvanlardan korkma artlanmaya baldr. artlanma olmakszn insan bu tr nesne ve olaylardan korkmaz. Erkeklikte korkuya olan reaksiyon ocuklukta yapt ile hemen hemen ayndr. ocukluk dnemindeki korkular ergenlik dneminde de devam eder. Ancak, olgunlama devam ettike korkunun temeli de zaman iinde deiir. Yeni insanlarla tanma, zellikle kar cinsten tanmad insanlarn olduu grupta bulunma, bir toplantda bulunma, yetikinlerin bulunduu bir toplantda bulunma, snfta ders anlatma, bir toplantda konuurken heyecanlanma veya bir toplantda konuma, kalabalkta bulunma, bir toplantda yalnz kalma hep ergenlik dnemine has, bu devirde sklkla rastlanan korkulardr. niversiteye girme konusunda, bir lise son snf gencinin duyduu tedirginlik de sk
118

rastlanlan genel korkulardandr. ncelikle bulu yllarnda (kzlar iin 1113, erkekler iin 13-15 yalar) ve ergenliin ilk yarsnda (11-17 yalar) bir ksm gente deien beden yaps ve gelimekte olan cinsel yapyla beraber ortaya kan yeni duygusal durum karsnda gzlenen tutum ve davranlar yle zetlenebilir: Bedendeki deimeyle beraber hormonal durumda meydana gelen deiiklikler, kiide bir huzursuzluk dourabilir. Buna bal olarak can sknts, ne yapacan bilememe de davranlarna yansr. skelet ve kaslardaki gelime ayn hzda ve ayn zamanda olmadndan davranlarda bir dzensizlik gze arpabilir. Bedensel bymenin ok hzl olmas, baz genleri almaya kar isteksiz klabilir. Bu yzden bulu yllarnda okul baars azalabilir. Beden enerjisi adeta bymeye harcanm gibidir. Baz genlerde ie dnme, yalnz kalma istei, vcudunu saklama arzusu grlr. Gen her zaman beraber olduu anne ve babasnn yannda amarlar ile grnmek istemez. Bundan utanr. Yetikinin otoritesine ve otorite simgesi olarak grd anne-babasna ve retmene kar direnme gsterebilir ve toplumdaki hakim kesimle ztlaabilir. Yetikinin otoritesine kar olmann yannda, tamamen denetimsiz ve bana buyruk da olmak istemez. Duygusal durumda younluk gze arpar. Kar cinsten holanr ve onlarn da beenisini kazanmak ister. An olma sk rastlanan bir durumdur. Aklar, genellikle duygusal yan ar basan platonik ilikilerdir. Kar cins tarafndan beenilmeme veya yle sanma, akta hayal krklna urama genci ar ekilde

ERGENLK DNEM

zebilir. Baz durumlarda kar cins tarafndan reddedilmek, gencin kendini ldrmesine neden olur. Duygululuun artmas ile gen, hatra defteri tutarak ve iir yazarak kendini ifadelendirir. Yetikinle ve kar cinsle ilikilerinde abuk heyacanlanma, mahcubiyet ve ekinme gsterebilir. Bu dnemde, zellikle ergenliin ilk yarsnda duygusal durumda grlen belirgin bir zellik de hayal kurmadr. Baz genler ylesine youn hayal kurarlar ki, gerek dnyadan kopmu gibidirler. Ar hayal kurma, genlerin ba edemedikleri olaylar karsnda bir snma arac olabilir. Hayal konular genellikle kar cinsle ve gencin arzu ettii, ona gven kazandran bir durumla ilgilidir. Ergenlik anda fkeli ve sinirli olma hali de sk grlr. zellikle erkek ergenlerde abuk sinirlenme grlebilir. Kk kardele olan geimsizliklerde, akranlar ile olan srtmelerde ve aile ii atmalarda genellikle anneye yneltilen fkelilik hali ergenlerde ska rastlanan bir durumdur.

2. Anlalmamak, bu ya gencinin en belirgin sorunlarndandr. Anne ve babann gencin sylediklerini, onu eletirmeden, kmsemeden ve yarglamadan dinlemesi ve bylelikle kendisini anlatmasna frsat tanmas genci rahatlacaktr. 3. zellikle kar cinsle ilgili hayal krklklarnda, gen kendisini anlayacak birine ihtiya duyar. 4. Anne ve babadan daha fazla izin ister. Bamszca davranlar engellenince gerginleebilir ve anne-babas ile atmaya debilir. 5. Anne ve babann genci isteinden farkl alanlara yneltmesi, ondan yapabileceinin stnde grevler beklemesi, onu aalamas, onu bakalar ile kyaslamas, ona akranlar yannda kaba davranmas, sk sk eletirmesi ve ocuklarn yannda elerin kavga etmesi, genci kaygalandran tipik anne-baba davranlardr.

ERGENLKTE SOSYAL GELME

Sosyal gelime, kiinin iinde yaad toplum tarafndan kabul edilir tarzda davranmay renme sreci demektir. Trnden olanlarla bir arada olma zellii en dk seviyeli canllarda bile grlr. nsanlar da dier insanlarla bir arada yaamak isterler, evresi ile bir uyum iinde olma ihtiyacndadrlar. ocuk nasl bir insan olacan renirken evresindeki insanlarn, ncelikle anne ve babasnn davranlarn gzler; onlarn davranlarn rnek alr. Anne, baba ve ya119

Ergenin Duygusal Geliimi ile lgili htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar;
1. Karamsarlk, huzursuzluk ve i sknts gibi hoa gitmeyen duygulardan bunalr. Kendisine gven verecek ve bu duygusal durumlarn yaa bal, bu aa has ve geici olduunu anlatacak bir anne-babaya ihtiyac vardr.

ALEDE OCUK ETM

kn evredeki yetikinler ocuklar iin her konuda model kiilerdir. ocuun dier insanlarla olan davranlarnn ve sosyal ilikilerinin nasl olaca, baka insanlara nasl davranaca, hayatn ilk yllarndaki renme deneyimlerine baldr. nsanlarla scak ilikiler kurmaktan holanan ocuklar bu davran biimlerini douta edinmekten ok renme ile kazanrlar. Bu bakmdan ocuklarn ilk renme deneyimleri ve model aldklar anne ve babalarnn sosyal davranlar ok nemlidir. ocuun tek ocuk, ortanca veya byk ocuk olup olmad, karde says, cinsiyeti, ailenin bykl, ailenin katld sosyal deneyimlerin kalitesi, eve misafir gelii, misafir arlama biimi, ebeveynin evdeki ocuklardan misafirlere kar taknmasn istedii tavr, ailenin sosyo-ekonomik ve kltrel seviyesi hep ocuun topluma uymasn, sosyallemesini etkileyen belli bal faktrlerdir. Tek ocuk olma, aralarnda ok ya fark olan kardei olma, hep ayn cinsten kardei olma sosyallemeyi gletirebilir. Kardelerin ve ev halknn hep ayn cinsten olmas, kar cinsle iliki kurmay g hale getirebilir. ocuk,
120

evresinde kendisine yaplan sosyal muameleyi yanstr. Akran ve arkadalar ile mnasebeti kstlanan, yetikinlerle olan mnasebetinde horlanan ocuk, bunun etkilerini ergenlik ve yetikinlik dneminde de tar. ocuk yetitirme davran anne ve babann demokratik olmas veya baskl bir eitim olmas veya ok serbest braklmas da ocuun sosyallemesini etkiler. Demokratik bir ortamda yetien ocuk daha kendine gvenli ve daha sosyal olmaktadr. zerine fazla dlen, ok ilgilenilen ocuk daha az aktif, kas gc bakmndan daha eksik ve sosyal ilikilerde daha geridir. dndaki ilikileri olumsuzsa, bu ilikilerden reddedilmi, itilmise bu tr sosyal ilikileri tekrarlamak istemeyecektir. Olumlu sosyal ilikiler tekrar edilir. Mutlu sosyal deneyimler ocuun sosyal deneyimlerini tekrarlamaya tevik eder. Sosyalleme, mr boyu devam eden bir sretir. Sosyal gelime devre devredir. Hzl bir gelimenin ardndan ocukta bir duraklama gzlenebilir. Bu duraklamann ebeveynin ve retmenin cesaretini krmamas gerekir.

aile

ERGENLK DNEM

Gencin zeka seviyesi, okul baars, fiziki grn, yetenekleri, duygusal olgunluu da evre tarafndan kabul edilme ve benimsenme derecesini etkilemektedir. Okul ncesi dnemde anne ve baba en etkili kiilerdir. Yedi yalarndan sonra arkadalarnn ocuk zerindeki etkisi hissedilmeye balanr. Ergenlik yllar, arkada-akran deerlerinin nem kazand senelerdir. Buluda kzlar ve erkekler vcutlarndaki deiimleri tartabilecekleri, duygusal durumlarn paylaabilecekleri az sayda arkadaa ihtiya duyarlar. Bylelikle kendilerini tanyabilir ve bakalarnn dnyalarn anlayabilirler. Bulu an izleyen yllarda ergenin arkada evresi geniler. Bu sralarda annenin, babann ve dier yetikinlerin dnya grleri reddedilir. inde bulunduu arkada evresinin deerleri ve dnya gr gen iin nem kazanmaya balar. Baz durumlarda ergen, akran grubuna kabul edilmek iin veya arkadalar tarafndan onay grmek iin onlarn hareketlerini, tutumlarn benimser grnr. Arkada grubu tarafndan itilme, arkada olmay arzu ettii insanlar tarafndan dlanma genci fazlasyla zer. Arkadalarnca kabul grmeyen ocuk, gvensiz, krgn ve kskn olur. Gencin belli bir alanda hneri veya becerisi olmas, onun arkadalarnca daha kolay benimsenmesine yol aar ve byle genler arkadalar arasnda sivrilebilir. Grup tarafndan kabul grme, gencin kendine olan gvenini pekitirir, arkadalar arasnda duygu ve dncelerini rahata dile getirebilir, bakalarnn etkisinde daha az kalabilir. Arkada-

larnca yeterince benimsenmeyenler grubun etkisinde daha kolay kalabilir. Kendilerine gvenleri yeterince gelimemi genler de arkadalarnn telkinine daha ak olurlar. Baz gen gruplar darya kapal, kendi aralarnda iliki kuran, ounlukla evresini etkisi altnda tutan bir-iki gencin nayak olduu gruplardr. zellikle bu eit gruplarda genler kolayca sua ynelebilir. Ksaca, arkadalarnn tutum ve davranlar gen iin iyi ya da kt rnekler olabilir.

Ergenlik Dnemi ve Televizyon

Televizyonun gnlk hayatmz biimlendirmedeki etkisi gzard edilemez. nsann renme yollarndan biri de gzleyerek, taklit ederek veya rnek alarak renmedir. ocuklar ve genler yetikinlere gre daha fazla renmeyi arzulayan, deiikliklere ak bir adadrlar. Televizyon bu bakmdan ocuk ve genleri daha ok etkilemektedir. Aratrmalar, zellikle iddet ve saldrganlk unsuru tayan davranlarn seyretme yolu ile taklit edilebileceini gstermitir. Televizyon giderek daha fazla bir ekilde genlerin tutum ve davranlarna ekil vermekte ve onlarn dnya grlerini etkilemektedir. Bu bakmdan denebilir ki, baz durumlarda Televizyon genler zerinde aileden ve eitim kurumlarndan da etkili olmaya balamtr. Televizyon yolu ile genler baka toplumlarda yayanlar gzlemekte ve onlarn mziklerinden, giyim tarzlarndan, yaama biimlerinden ve giderek dnya grlerinden etkilenmektedir. Bylelikle dnyann birok yresinde bir rnek giyinen, benzer tr mzikten holanan, gnlk hayatn benzer davranlarla geiren geni bir genlik
121

ALEDE OCUK ETM

kesimi vardr ve bata televizyon olmak zere iletiim aralar dnyamzda ortak bir genlik kltr oluturmulardr. Televizyon bu yn ile gencin sosyallemesi iin nemli bir ara olarak kullanlabilir. Toplumca arzu edilen ortak deerlerin yayn yolu ile genlere kazandrlmas mmkndr. Bylelikle televizyon, toplumu ayakta tutan ahlaki deerlerin devamllna yardm edebilir. Bu adan bakldnda televizyon programlarnn kalitesi nemlidir. Yayn yolu ile verilecek mesajlarn, toplumca kabul edilen doru davranlarla eliik olmamasna zen gsterilmesi gerektii ortaya kar. nk zellikle geliim srecindeki fertler, renme srasnda daha az seicidirler ve gzlem yolu ile rendiklerini daha abuk benimseyebilirler. Toplumdaki deer hkmlerinin vermek istedikleri ile, yayn yolu ile edinilen tutum ve davranlar elitiinde, genlerde bir deerler karmaas ortaya kar ve hangisi doru? sorusu sorgulanr.

midir. 15-20 ya grubundaki genler deiik mekanlarda bir araya gelerek saatlerce konuabilirler. Konuma konusu kar cins veya spordur. Daha ok erkek genler bir araya gelir. Bu genlik ana has bir davran biimidir. Baz genlerin bu tr arkada toplantlarnda kenarda kaldklar gzlenir. Arkadalar ile tartmaya katlamaz veya katldnda fikri dinlenmez. Bu genler muhtemelen bir gvensizlik nedeni ile veya bir i atma yznden yeterince kendilerini ifade edememektedirler. Bu genlerin anne-baba ve eitimciler tarafndan gzlenmeleri ve sorunlarna eilmeleri gerekir. 3. Yeni tanmalar, tanmad insanlar arasnda olma, kar cinsten insanlarn olduu bir gruba girme, grup iinde konumak zorunda olma genci heyecanlandrr. Heyecanlandnda yz kazarr ve kendini tam olarak ifade edemez. Bazen srf yznn kzarmasn istemedii iin grupta konumaktan kanr. Bu nedenle liselerde snfta konumaktan, derse kalkmaktan, szl snav olmaktan ekinen genler oktur. Heyecanlar dengelenmedii iin kan basncndaki ani ykselmeler olmakta, bu da yz kzarmasna yol amaktadr. Bu zamanla azalmaktadr. Uygun nefes alma ve kaslar gevetmeyi renerek, baetmek mmkndr. 4. Gvendii bir arkadann olmamas, arkadalar tarafndan yanl tannmak, hakknda olumsuz dnldn zannetmek, genler arasnda srtmelere yol aar. Akranlarla ve yetikinlerle olan ilikilerindeki bozukluk, genci zer. 5. Ergenlik dnemindeki gen tutum ve davranlarn rnek alaca, kendisini onlar-

Ergenin Sosyal Geliimi ile lgili htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar
1. Bir gruba ait olma duygusu, sosyal gelime iin nemli bir duygudur. Ergen de bir grubun yesi olmak ister. Bu bir spor kulb, siyasi amal bir rgt veya mahalledeki arkadalarndan oluan bir grup olabilir. Girmek istedii evre tarafndan benimsenmemek gen iin znt kaynadr. 2. Konumak veya ene almak ergenlik anda olduka nemli bir davran bii122

ERGENLK DNEM

la zdeletirecei uygun bireylere ihtiya duyar. Modelin kiilii sosyal gelime asndan nemlidir. Bir ergen iin en etkili rnekler kendi anne ve babasdr. Erkek ocuun baba ile kz ocuun anne ile zdelik kurabilmesi gerekir. Anne ve babann ev iindeki rollerindeki aksaklklar ergenin uygun olmayan modelleri gzlemesine yol aar; bu da ergenin geliiminde aksamalara sebep olabilir.

bamsz ve yetenekli olduu dnlerek, evresi tarafndan daha olumlu davranlarla karlatn syleyebiliriz evresindeki insanlarn ona kar olan davranlar, ocuun evresini, grn, alglayn, beklentilerini ve onlara kar olan reaksiyonlarn etkiler. Bunlarn kiilik gelimesi zerinde olumlu-olumsuz sonular vardr. nsan hayatnn geleceini belirleyen evresel etkilerin en nemli ksm, 0-5 ya aras anne-baba ve yakn evreden ald etkilerdir. ocuk bu dnemde yeterli anne sevgisi alm ise, gven duygusuna sahip olarak yetiir. Bebeklik ve ilk ocukluk yllarnda ocua duygusal gven kazandrlmamsa, ileriki yllarda bireyin kskanlk, egoistlik, hogrszlk gibi belirtiler gsterecei sylenebilir. Her toplumun dierinden ayr olan bir kltr, dnce ve hissetme zellii, hedefi, tavr al vardr. Her kltrn kendi ocuk yetitirme tutumu, kendi dini-ahlaki zellikleri vardr. Mesela Trk ocuklar ile Amerikan ocuklar farkl anlaylarla yetitirildii gibi, Amerikan ocuklar ile Japon ocuklar da farkl anlaylarla yetitirilirler. ocuk ve gen, iinde yaad toplunun standartlarn benimser. O standartlara ister istemez uyar. Toplumlarda ortak bir kltrden sz edilmekle beraber, o toplumun iinde, eitli yresel ve dini faktrlere bal olarak gelien eitli alt gruplar ve bu gruplarn da kendilerine has kltrleri vardr. Bunlar arasnda da farkl standartlar vardr ve farkl ahsiyet zellikleri bu alt kltrlerin yelerinde gzlenebilir.
123

Ergenlikte Kiisel Gelime

Kiiliin olumasnda genetik yapnn ve evrenin etkilerini birbirinden ayrmak hemen hemen imkanszdr. Fiziksel grn boy, arlk byk oranda genetik yapmz tarafndan belirlenir. Vcut yaps ile kiilik arasnda anlaml ilikiler vardr. Fiziksel yaps gelimi olan ocuklar olumlu benlik kavram gelitirirler. Buna karlk elimsiz vcutlu ve zayf grnl olanlar kendilerini dier akranlar ile karlatrdklarnda olmusuz benlik kavramlar gelitirebilirler. nk genellikle ocuklarn dnyasnda fiziksel g, baar ve prestij kazandrr. Bunun yan sra bedensel gelimeleri stn, fakat okulda baarl olmayan ocuklarn kendilerine olan gvenleri olumlu olmaz. elimsiz grnl olan, fakat akademik baarlar iyi olan ocuk ve genlerin olumlu benlik kavramlar gelitirdikleri gzlenmitir. Yetikinlerin ocuklara ve ergenlere olan davran ou kez, ocuklarn ve ergenlerin fiziksel ve zihinsel geliim durumlar ile etkilenir. Ufak tefek olan ocuklara evresindeki yetikinler hassas, baml, fazla yetenekli grnmeyen ekilde davranrlar. Kuvvetli ve salam grnl ocuklarn ise daha olgun,

ALEDE OCUK ETM

Sosyal ve ekonomik seviyeye bal olarak aileler, sosyal aratrmaclar tarafndan alt, orta ve st sosyal snflara ayrlrlar ve her aile tipinde ocua ait beklentiler ve eitim tutumlar farkl olabilir. Orta halli bir ailenin ocuundan bekledii tavr al ve baar, alt sosyo-ekonomik veya st sosyo-ekonomik seviyedeki ailelere oranla ok farkldr. Ebeveyn beklentileri de ocuun kiilik zelliklerini etkiler. Gene ocuk yetitirme tutumu, demokratik, otoriter, baskl, serbest brakma gibi tutumlar kiilii oluturan yap talarn hazrlar.

6. Etrafndakilerle olumlu sosyal ilikiler kurma arzusu. 7. Mutlu olma arzusu. Her ergen, hayatn yukarda sralanan istek ve arzular dorultusunda ynlendirmek ister. Bu arzu ve istekler ergenin gelitirmekte olduu benlik kavram ile de yakndan ilgilidir. Gelime yllarnda kii kendisine Ben kimim, Ne olmak istiyorum, Nasl davranmalym, Hangi hayat tarz en dorusu eklinde sorular yneltir ve bu sorulara cevap arar. Bu tr sorulara verilen cevaplar dorultusunda bireyin dnya gr, iyilik ve doruluk anlay, deer hkmleri, dini inanc ve gelecek hakkndaki dnceleri biimlenir. Benlik kavram, bu konudaki grlerinin kiiine yansmasdr. Benlik kavram, kiinin kendisini nasl alglad, nasl grddr. Benlik kavram, kiinin kendisini deerlendirmesinin yannda, evresinin onu deerlendirmelerini de ierir. Kiiler, kiilik yaplar ve benlik kavramlar erevesinde evrelerini alglamakta ve yorumlamaktadrlar. Bireylerin benlik kavramlar dorultusunda davranmalar gerekir. Kiiler, kendilerini tanmladklarndan farkl olarak davranmaya zorlandklarnda, yani dnce ve inanlarnn aksine davranmaya mecbur edildiklerinde skntya derler. Kendilerine olan gvenleri azalr. Kiiler evrelerini nasl gryor, alglyor ve yorumluyorsa ona gre davranrlar. Herkes iin gerek, kendi tecrbeleri, kendi alglama biimleri ve bunlara bal yorumlardr. Ayn olaya kiilerin birbirinden farkl tepkiler gstermeleri, bireylerin evrelerini farkl alglamalar ve farkl yorumlama-

Ergen Kiiliinin Genel zellikleri ve Benlik Kavram

Ergenliin ilk yars (11-17 yalar) genel olarak olumsuzluk a diye adlandrlr. Ya ve evresel koullar deitike, ergenlik dneminin sonlarna doru gen daha olumlu ve uyumlu birey haline gelir. Belli ihtiya ve istekler genlerin ounda yaygn olmasna ramen, bu davranlarn ifadesi ergenin birinden dierine farkllk gsterir; yetikin otoritesine kar olma, kiiliin ortak bir zelliidir. Gen bununla beraber yetikin kontrolnn btn ile zerinden kalkmasn istemez. Ergenin kiiliini ekillendiren belli bal istekleri u ekilde sralayabiliriz : 1. Byme, gelime ve kuvvetlenme istei, 2. lerleme, olgunlama ve deime istei. 3. Bireysel bamszlk elde etme istei. 4. Baarma ve gven kazanma istei. 5. Beenilme ve takdir edilme arzusu.
124

ERGENLK DNEM

lar, farkl kiilik ve benlik sahibi olmalar yzndendir.

Ergenliin balar cinsel olgunlama ile balayp, 17 yalarna kadar devam eden bir dnemdir. Bu dnemin sonlarnda kzlar erkeklerden daha olgun olarak davranmaktadr. Okullu genler, bu yata lise son snf seviyesinde olmaktadrlar. Bu yalar okullu ve okul dndaki genler iin, ie veya meslee girmek ve bir st okula gitmek gibi ciddi kararlarn verildii yalardr. Bymenin abuk olmas, deien bedenle duygularn, davranlarn ve tutumlarn da deimesini gerektirmektedir. Deiimin hz yksektir ve ergen buna uyum salamakta glk eker. Cinsel deime ile ergenin duygularnda farkllklar olur. Gen, yeni bir his dnyasn tanr. Dier cinse kar duyulan ak, coku, nee, karamsarlk, i sknts, keder ergenin tad ikizli hislerdir. Bu ikizli duygular ergenin davranlarna da yansr. Dengesiz ve kararsz olma, ilk yardaki ergenin davranlarna da yansr. Ergenliin ilk yarsndaki gen, gelime ve farkllamann getirdii birok sorunlara da sahiptir. 17 yalarndan sonra ergen, sorunlarn daha olgun biimde karlamay renir. Bu yalardan sonra kendisine sorun ettii meselelerin nitelii deimektedir. Ergenliin son dnemindeki gen daha dengeli davranlar iine girer. Duygusal bakmdan ilk yardaki youn duygululuk hali azalm; daha sakin hale gelmitir. 18-21 ya grubundaki genlere anne-babann yaklamnda da deimeler olur. Anne babalar olgun davranlarndan dolay ergenlere kar daha az mdahalesi olmaktadr. Gerekten de bu ya
125

Ergenin Kiisel Geliimindeki htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar

1. Otoriteye kar olma, sz dinlememe, eletirme, hata bulma gencin tutumlarndandr. 2. Gelime dneminde anne-baba tarafndan bazen ocuk, bazen yetikin gibi alglanan ocuk, ne zaman, ne ekilde davranacan bilemez. Gelimekte olan bedenine, cinsel ve duygusal deiimlerine ayak uyduramaz; kimlik bunalmna der. 3. Yetikinin baskl ve disiplinli davranmaktan ok, gence kar sevgi gsteren, gven veren, nemseyen ve deer veren bir tutum iine girmesi onun kimlik gelitirmesini kolaylatracaktr. 4. Birbirinin kart ikizli duygular dile getirebilir. 5. Yetikinin uzaktan denetimine ihtiya duyar. 6. Ayn zamanda anne-babann ve yetikinin gvenini kazanmaya, kendisine gvenilen bir insan olmaya ihtiya duyar. Kendisine gven duyulmamas kayg yaratr.

Ergenliin lk Yarsndaki (11-17 Yalar) ve kinci Yarsndaki (18-21 Yalar) Genler Arasndaki Farklar

ALEDE OCUK ETM

grubundaki genler, yetikin safnda yer alma yolunda abalar gsterir ve yetikin tavrlarn daha ok benimser. Olaylar karsnda daha gereki bir tutum izler. Ergenliin ilk yarsndaki genler gibi gereklemeyecek isteklerin peinde daha az koar. Toplumsal konulara artan bir ilgi gze arpar. Toplumsal aksaklklarn ve az gelimiliin nedenleri, lkenin ve dnyann ekonomik ve siyasi yapsnn nasl dzelecei gibi konularla megul olabilir. ocukluk dneminde kendisine retilmi dini ve ahlaki bilgileri yeniden gzden geirip onlar sorgulayabilir. Bu retileri akl ve mantk temeline oturtmaya alr. Baz genlerin bu ada din d dncelere saplandklar da grlmtr.

ocuk ana rahmine dt andan itibaren etkisini gstermeye balar. Rahmin ss, annenin ald besinler hep evre etkileridir. Zeka, doumdan itibaren dzenli merhalelerde geliir. 0-2 yalarndaki bebek, zeka geliimi bakmndan duyu-hareket zekas diya isimlendirilen dnemdedir. 2-6 yanda zihni olgunluk bakmndan ilem ncesi dnem diye isimlendirilen dnemdedir. lkokul andaki ocuk (7-11 yalar), somut ilemler dnemi denilen dnemdedir. ocuk, olay ve olgular somut ekilde anlayabilir. Gzle grlp, elle tutulmayan kavramlarla ilgili olarak akl yrtmesi gtr. Deyimlerin ve ataszlerinin kelimelerle iaret edilen manasnn ardnda, daha soyut bir anlam ifade ettiini anlayamaz. 11-17 yalarndaki bir ergen, soyut ilemler dnemindedir. Artk bu yataki gen soyutlama yapabilir. Ayan yorganna gre uzat atasznde ayak ve yorganla ifade edilmek istenenlerin ne olduunu kavramaya balar. Daha nce ocuklar, ataszleri ve deyimlerdeki benzetmeyi kavramakta glk ekerken, 11 yalarndan sonra bunu baarabilirler. Bir yazl metnin ana fikrini karabilirler, ima edilmek isteneni anlayabilirler. Teorik olarak zekann 17-21 yalarna kadar gelitii dnlr. Bundan sonra deneyimlerle ve yeni bilgilerle donanr. Ancak zeka potansiyelinde gelime olmad kabul edilmektedir. Uygun kaltmsal mirasa sahip birinin, iyi bir evrede yetitiinde zekasn gelitirebilecei sylenebilir. zellikle hayatn ilk yllar zeka geliimi iin ok nemlidir. Bu yllarda (0-5 ya) ocuun be duyu organna ulaan

Ergenlikte Zihinsel Gelime

Zeka, insanda var olduu dnlen bir beyin gcdr. Yeni durumlara uyum kabiliyeti veya problem zme yetenei veya akl yrtme gc zekaya baldr. Bu bakmdan zeka, insan beynine ait btn zelliklerin bir bilekesi gibidir. Denebilir ki, renmeyi ve aklda tutmay zeka sayesinde gerekletirebiliriz. nsanlar arasnda, zeka seviyesine ve zekann biimine gre fark vardr. Baz insanlar say ezberlemekte ustadrlar; bazlar iiri kolay ezberler. Kimisi tandklarnn isimlerini zor aklda tutar; kimisi de grd yzleri hi unutmaz. te btn bunlar insanlarn sahip olduu zeka biimlerine baldr. Zeka potansiyeli kaltm yolu ile belirlenir. Uygun evre koullar, var olan potansiyelin ilenmesine yol aar. evre koullar,
126

ERGENLK DNEM

uyarclarn ocuk iin doyurucu olmas ve ocuun iyi beslenmesi ve anne sevgisi ile bytlmesi arttr. Ergenlik yllarndaki zihni gelime, bebeklik ve ocukluktaki zihni gelime ile yakndan ilgilidir.

re, ilgi alanlarmz belirleyen balca deikendir. klim, bitki rts, corafi artlar kiileri etkiler. Bireyin bilgilenmesine imkan salayan kltrel kaynaklar ve TV de ilgilerin eitlenmesine yol aar.

Ergenlik Dneminde lgiler ve Meslee Ynelmedeki nemi

Bir kiinin, bir etkinlie belirli bir sre balanma eilimi olmas, ona ilgi duyduunu gsterir. Ergenlik dnemindeki gencin ilgi duyduu etkinlikler artar. lgileri aadaki deikenler tarafndan etkilenir:

Ekonomik durum : Ailenin ekonomik durumu ve imkanlar da gencin ilgilerini biimlendirir.

Ergenlik anda vcutta byme ve gelime olmutur; duygular deimitir ve zihni olarak olgunlama artmtr. Bunlara dayal olarak renme istei de artar. lgi duyulan konular oalr. Baz ilgiler abuk sner ve yerini baka ilgilere brakr. Ergenliin sonlarna doru ilgi alanlarnda bir devamllk gze arpar. Ergenliin ilk yarsnda (11-17 yalar) genlerde yaygn olarak grlen baz ilgiler vardr. Biriktirme (koleksiyon yapma), evcil hayvan besleme, mzik ve spora ynelme, daha ok erkekler iin macera hevesini tatmin edecek ilgiler, d grne, giyime, san ekline duyulan ilgi, hatra defteri tutma, iir yazma gibi duygularn ifade etmeye ynelik ilgiler daha sk grlr. Ergenliin ikinci yarsnda (18-21 yalar) genellikle okumaya kar ilgi artar. Baz genlerde roman okumaya kar artan bir ilgi vardr. Bu dnem roman a diye adlandrlr. Gelecee ynelik planlar yapma, mesleklerle ilgilenme, toplumsal konulara ynelme ergenliin ikinci yarsnda daha ok grlen ilgilerdendir. Bundan baka, ergenlik anda ska grlen baz ortak etkinlikler de vardr. Arkadalar ile sohbet, ergenlik anda grlen balca faaliyetlerdendir. 15-20 ya grubun127

Ya : Deien yala birlikte ocuk ve genlerin zihinsel olgunluklar artar, bedenlerinde deiiklikler olur. Grev ve sorumluluklar deiir. Bunlara bal olarak ilgi duyduklar konularda da farkllamalar olur. Beden yaps ve gelimesi : Baz etkinlikler, salam bir beden yaps ve kas gc gerektirir. Spora yatknlk, beden yapsyla ilgilidir. Cinsiyet : lgilerin cinsiyete bal olarak deimesi kz ve erkeklerin bedence yatknlklarnn farkl olmasna bal olduu gibi, kz ve erkeklere kltrel olarak verilen farkl rollerle de ilgilidir. Bu bakmdan kzlar ev ile ilgili faaliyetlere daha ok ynelirler. Zeka : Kiiler arasndaki farklara bal olarak da ilgi alanlar deiir. nsanlar arasndaki farkllklarda en nemli deiken, renme hzndaki deimedir. Bu da zekaya baldr. Zeki insanlar, renilmesi zaman alan zor konulara ilgi duyabilir. evre : Yaanlan corafi ve kltrel ev-

ALEDE OCUK ETM

daki erkekler deiik yerlerde topluluklar oluturarak sohbete dalarlar. Bazen saatler sren konumada konular eitlidir. Kzlarn sohbet gruplar daha kktr. Baz genler grup iinde konukandr; konulara yn verir. Bazlar sadece dinlemeyi seer. Nadiren fikrini belirtir. Grupta az konuanlar, kendilerini ifade edememekten sknt duyabilirler. Anne-baba ve eitimciler genlerdeki bu ekingenliin ve sosyal ilikilerden duyulan korkunun sebebini anlamaya ve gidermeye almaldrlar. Ergenler arasnda grlen ortak bir ilgi de, konuulan dil ile ilgilidir. Kz ve erkekler gnlk konumada argo tabirleri kullanrlar. Erkekler daha ok argo konuurlar. lgi duyulan faaliyetler ayn zamanda bireyin kiiliini yanstr. Baka bir ifade ile; kiilikle, uralan serbest zaman faaliyetleri arasnda yakn iliki vardr. Genlerin okul veya i dndaki serbest zaman uralar hibir zaman ie yaramaz almalar olarak dnlmemelidir. Genler serbest zaman urama yolu ile; 1. Yetenekli olduklar alanlar renebilirler. 2. Baarl olabilecekleri veya olamayacaklar alanlar tanrlar. 3. Yaratclklarn gelitirebilirler. 4. Serbest zaman uralar, kiilerin kendilerini tanmalarna ve kendilerini gerekletirmelerine yardm eder. 5. Serbest zaman uralar, kiiye renme frsatlar salar. Anne-babaya ve eitimcilere den grev,
128

serbest zaman uralarnn okul almalarn destekleyen faaliyetler olduunu dnerek genleri bu konuda tevik etmeleridir. Genler, sadece dinleyen veya seyreden, edilgen (pasif) bir kii olarak katlacaklar faaliyetlere deil, itiraki olarak katlacaklar faaliyetlere zendirilmelidirler. ok fazla TV seyretmek veya baka ie zaman brakmayacak kadar mzik dinlemek genlerin btn zamann almakta ve bazen bunlar genlerin gnlk hayatn getirdii skntlar unutmak iin kullandklar snma veya kanma faaliyetleri olmaktadr. Sz edilen etkin serbest zaman almalar bir mzik aleti almak, spor yapmak, bir ara tamir etmek veya iek yetitirmek gibi bilgi ve beceri kazandran almalardr. ou halde kiinin yapmaktan holand faaliyetler ile girmek istedii meslekler arasnda iliki vardr.

ERGENLK VE MESLEK SEM

Ergenlik dnemi, gencin bir sonraki okulu semek ve meslek semek gibi daha sonraki hayatn etkileyen iki nemli seim kararnn alnd bir ya dilimidir. Meslek seimi, kiinin hayat boyunca yapaca en nemli seimlerden biridir. Bireyler mesleini semekle yaayaca evreyi, bir anlamda ekonomik durumunu, ilikide bulunaca insanlar da aa yukar semi olmaktadr. Genlerin meslek seimini etkileyen deiikenler farkldr. Kiinin cinsiyeti, beden yaps, organlarnn ilerlii, ailesinin beklentisi, ailesinin ekonomik durumu, kii-

ERGENLK DNEM

lik yaps, yetenekleri, ihtiyalar, meslein kiiye salayabilecei prestij, meslein getirecei kazan meslek seiminde bireyi etkilemektedir. Anne ve babann istekleri de gencin mesleini semesinde nemlidir. Genler zerinde yaplan aratrmalarda anne ve babann meslek ve okul seimi ile ilgili olarak yaptklar basklarn, gen iin nemli bir znt kayna oluturduu bulunmutur. Bu konudaki en iyi karar gencin kendisi verecektir. Meslek seiminde okullardaki veya rehberlik aratrma merkezlerindeki psikolojik danma ve rehberlik uzmanlar gence yardm edebilir. Anne ve babann da gence yardm olacaktr, ancak bu yardmlar baskya dnmemelidir.

mesleklere girebilecei konusunda bilgilendirilmelidir. 4. Yksekretim kurumlarnda girebilecei blmler konusunda bilgilendirilmelidir. 5. Yksekretime giri iin yaplan seme snavna hazrlanma konusunda bilgilendirilmelidir. 6. Meslek ve okul seimi ile ilgili anne ve babadan, arkadalarndan ve yakn evreden gelen basklardan bunalr. 7. niversite seme snavna hazrlanan genlerin ou iin snav baaramamak kabul edilemez bir durumdur. Baarszlk kayg ve zntlerini arttrmaktadr. 8. Anne ve babalar renci seme ve yerletirme snavna hazrlanan ocuklar ile snav kazanamazlarsa ne yapacaklar, hangi frsatlar deerlendirecekleri konusunda konumaldrlar. Snav kazanamamann her eyin sonu olmadna beraberce karar vermelidirler. Bu, snava girecek genlerin kayglarn azaltacaktr.

Ergenlik Dneminde Gencin Meslek Seimi ile lgili htiyalar ve Onda Kayg Yaratan Durumlar :
1. Yeteneklerinin hangi alanda olduunu bilmek ihtiyacndadr. 2. Kendisine en uygun gelen mesleklerin hangileri olduunu renmek ister. 3. Bulunduu renim kademesinden sonra hangi okullara veya

KUAKLAR ARASI ATIMA VE NEDENLER

129

ALEDE OCUK ETM

siller arasndaki anlamazlk zamanmza has deildir. Eski alardan bu yana, genlerle anne-babalar arasnda anlamazlklar ve atmalar kmtr. Bir kuak veya bir nesil, anne-baba ile ocuklar arasndaki ya farkdr. Bu da yaklak 25 yllk bir zaman dilimidir. Zamanmzdaki sratli gelime ve bilgilenme nesiller arasndaki zaman ksaltmtr. Deien evre ve yeni artlar karsnda yeni davranlar renme konusunda gen nesiller, bir kuak ncekilere oranla daha ataktrlar. Bu durumda genler ve yetikinler yaadklar ortak evreye ayn oranda uyum gsteremez. Bu, iki kuak yeleri arasnda bir atma nedeni olabilir. lkemizde, toplumun her kesiminde ok hzl bir gelime ve deimeyi gzlemekteyiz. Bu deimeyle beraber, toplumumuzda yerleik deerler eski toplaycln yitirmektedir. TV ve yazl basnn, genel deer yarglarnn deimesindeki rol ok nemlidir. Bu hzl deiim daha ok, ky kesiminden byk ehirlere gelen genler zerinde belirgindir. Ky hayatnda kiiler aras ilikinin yakn ve samimi oluu, ahlaki ve dini deerlerin daha etkili ve toplayc oluu, buna karlk daha geni ve deiik bir yapya sahip byk ehirlerde insan ilikilerinin kydeki kadar scak olmamas, hemehrilik bann daha zayf olmas, dini, ahlaki ve toplumsal deer yarglarnn kye oranla daha az etkili oluu zellikle genler zerinde olumsuz etkiler yapmaktadr. Daha nce, aile ve yakn evre tarafndan benimsetilmi deerlerle, ehirdeki yeni evrenin deerleri arasnda fark vardr ve gen hangi deer hkmlerine
130

ne lde uyacan veya uymayacan kestirememektedir. Yetikin toplumu ile farkl deerlere sahip olmak, bal bana bir uyumsuzluk ve atma nedenidir. Genlik dnemi bir bakma kimlik arama, kendini ispatlama, bamszlk kazanma evresidir. Bu kimliini kazanma abas iindeki gen, yetikinden arzu ettii gveni gremezse huzursuz olur. Aslnda anne-baba ve dier yetikinler, genlerin neleri yapp neleri yapamayacaklar konusunda gr birliinde deillerdir. Genlerin bir kuak ndeki yetikin toplumuna girmesini, bamsz olmasn ve kendine has bir kimlik elde etmesini nleyen nemli bir engel de, onlarn ekonomik olarak bamsz olmamasdr. Kendi hayatn devam ettirmek iin gerekli paray kazanamamak, gencin bamsz bir kiilik gelitirmesine engel olabilir. Eitim dneminin uzamas, genlerin bir an nce hayata atlp sorumluluk almasn ve yetikin safna gemesini geciktirdii iin, genler asndan bir huzursuzluk nedeni olabilir. renimi boyunca almayan, retici olmadan anne ve babasnn harlklar ile geinmek durumunda kalan renciler, bunun ezikliini duyarlar. Genellikle lkemizde gencin anne-babas ve yakn evresindekilere oranla daha ok okumu olmas, aile iindeki kuaklarn farkl kltre ve anlaya sahip olmasna ve hatta farkl dil kullanmasna yol at iin kuak atmasna sebep olabilir. Her renilen bilgi, kiide yeni birtakm davran deiikliklerine neden olmaktadr. Genler, bu tr bilgileri bir nceki kuaktan daha abuk ve kolay rendiklerinden, bu

ERGENLK DNEM

yeni bilgiler ve dolays ile yeni davranlar renme olgusu, kuaklar arasnda farkllamaya neden olur. nceki kuaklarn genlik dnemine kar duyduklar zlem, ona karlk genlerin de kendilerinden daha stn bir durumda bulunan yetikinlere kar duyduklar zlem, genler ve yetikinler arasnda bir atma yaratabilir. Ailedeki ocuk yetitirme tutumu, genlerle anne-babas arasnda uyumsuzluk ve atmaya neden olabilir. Anne-babann baskl ve otoriter tavr al, ocuklarna sz hakk vermemesi, onlarn bamszlk istekleri ile atr. Genlerde eitli olumsuz duygusal birikimlere yol aan bu davran biimi, genlerin kayglarn arttrmaktadr. Lise son snfta okuyan genler zerinde yaptmz bir aratrmaya gre, bu ya grubundaki genler en ok aadaki konularda anne ve babalar ile atmaktadr: 1. Ailesinin gence bask yapmas 2. Ailesinin genci eletirmesi 3. Evde azarlanmas 4. Ailenin ar ekilde nasihat etmesi 5. Ailesinin onu anlamamas 6. Gencin stne ok dlmesi 7. Sal ile ar ilgilenilmesi 8. Akamlar ge gelmeye izin verilmemesi 9. Ailesinin gencin hereyini renmek istemesi 10. Bir konunun ok uzatlmas 11. Anne ve babann gencin yannda tartmas

12. Gence dzensiz ve dank olduunun sylenmesi 13. Anne ve babann temizlik konusunda titiz davranmas 14. Okuldaki ders baarsnn tenkid edilmesi Anne-babalar genle empati kurarak onu anlamaya alr ve gencin baz davranlarna hogr ile yaklarlarsa bu sorunlar zmlenecektir.

RUH SALIINI KORUMA YOLLARI

Hayatn her dneminde, baz temel dnce biimlerine sahip olmak ve bunun yansra baz temel davranlar kazanmak ruh saln korumak iin elzemdir. Bunlar u ekilde sralanabilir: 1. fke, kzgnlk, korku, sevin gibi olumlu ve olumsuz duygularn ie atlmamas, uygun bir dille ifade edilmesi arttr. Isy hareket enerjisine eviren bir buhar kazanna belli bir basnca kadar buhar depolanr ve sonra buharn itme gcnden faydalanlr. Buhar depolanan kazann, fazla buharn salnd bir emniyet sbab vardr. Bylelikle kazann fazla buhar doldurularak patlamas nlenir. nsanlar da bir anlamda istim karmaldrlar. Bu, insann gvendii insanlara iini dkmesi, duygu ve dncelerini onlara anlatmas eklinde olur. Genlerin de konumaya, dinlenilmeye ve anlalmaya ihtiyalar vardr. 2. Herkes kendisinin dnyada bir daha
131

ALEDE OCUK ETM

benzeri olmayan bir varlk olduuna ve en az bir alanda yetenekli olduuna inanmaldr. Kiinin kendisine ve yeteneklerine sayg gstermesi arttr. Herkesin kendini gerekletirmeye, kendinden sakl gleri aa karmaya gc olduuna inanmas gerekir. 3. nsanlar ac ve elem veren olaylardan kaarak, nee ve mutlulua ynelirler. Bu, insann yapsnda vardr. Mutsuzluk veren olaylardan uzaklarken, onlar iyi anlamak lazmdr. Mutsuzluk veren olaylar grmezlikten gelmek, yok saymak bir yoldur ancak, bir sorun meydana geldii zaman zlmeye allmaldr. Kiiler arasnda bir srtme varsa, taraflar araya nc kiileri sokmadan, kabul edilebilir ller iinde konumaldrlar. 4. Zaman verimli ekilde deerlendirmek, olumlu ruh salna sahip olmann birinci artdr. almak ve retken olmak ile ruh sal arasnda yakn iliki vardr. Gencin i veya okul d serbest zamanlarnda da uralar olmas, onun yapc ve yaratc olmasna yol aacaktr. 5. Ergenlik dneminde gencin isteklerinin engellenmesi veya bir arzusunun gereklememesi onda krklk yaratr. Genlerin arzularnn gereklememesi karsndaki hayal krklklarnn yaratt znt yetikinden ok daha fazladr. Kar cinsten bir arkada tarafndan reddedilmek, okulda baarszlk veya bir isteinin yerine getirilmemesi gibi olaylar karlama biimini renmeleri, zntlerini telafi etme yollarn arttracaktr. Arzu edilmeyecek durumlarda karlanca nasl davranlacana nceden karar vermek, herhangi bir konudaki baarszln kiinin
132

btn alanlarda baarszl anlamna gelmeyeceini dnmek, baarsz olma veya engellenme karsndaki krgnlklar azaltacaktr. Burada anne ve babann destei gereklidir. 6. Beden sal ile ruh sal arasndaki ilikiye dikkat etmek gerekir. Yetime andaki bir insan iin lzumlu proteinlerden ve minerallerden yoksun bir beslenme, beden saln tehlikeye drebilir. 7. Spor yapmak beden ve ruh saln glendirir. Sportif faaliyetler, genteki beden enerjisinin uygun ekilde harcanmasn salar. Genlerdeki fke ve saldrganlk duygular spor yolu ile giderilebilir. Grup iinde yaplan sporlar ayn zamanda genlerin sosyallemesi iin uygun ortamlar salarlar. 8. Gnlk hayatn getirdii gerginlikler ve zorlanmalar karsnda vcuttaki kas gerginliklerini gevetme ve uygun nefes alma yntemlerini bilmek faydaldr. Bylelikle gerilim ve zorlanma karsnda kalan bir insanda, uzun vadede ortaya kabilecek ba ars, kalp arpnts ve srekli i sknts gibi olumsuz belirtilerle ba etmek mmkn olur. 9. Her insan gibi ergenin de beslenme, barnma ve korunma ile ilgili temel ihtiyalar karlanmaldr. Ergenin ayn zamanda sevilme, gven duyma ve takdir edilmeye ihtiyac vardr. Bunlarn yannda genlerin her insan gibi farkedilmeye yani dikkate edilmeye, ho vakit geirmeye, arkadalar ile sohbet etmeye, hayal kurmaya ve mzik dinlemeye de ihtiyac vardr. Anne ve babann bilmesi gereken ey, her gencin bu ihtiyalar karlama biiminin farkl olduudur. Her insan, tamamen kendine has zellikleri olan ve

ERGENLK DNEM

kendinden baka kimse ile benzemeyen tek bir varlktr. Gencin bu farkll yetikinler tarafndan sayg ile karlanmaldr. 10. Btn retilerde kendini bilme kural, ruh salnn ve olgunlamann temel basamadr. nsann duygular, ilgileri, yetenekleri, ileriye ynelik dnceleri, yrme, giyinme ve konuma ekli, yalnzken veya bakalarnn yanndayken taknd tavrlar ve daha birok zellik kiiliini yanstr. Gencin kendi kiiliini bilmeye almas, olaylar karsndaki tavrn anlamasna, kendi kendini deerlendirebilmesine, gerektiinde kendisini eletirebilmesine, kendini bakalarnn gz ile deerlendirebilmesine, iyi ve kt yanlarn fark edip daha iyi olmaya almasna yol aar.

Eki, Aysel, Genlerimiz ve Sorunlar, st. n. Yay. No. 297, 1982. Jersild, A.T.(ev.Gnce Glseren) ocuk Psikolojisi A..Eitim Fakltesi Yaynlar No. 79, Ankara 1979. Jersild, A. (zgr .E) Genlik Psikolojisi, st. Takolu Mat. 1978. Kknel, zcan, Kiilik, stanbul Altn Kitaplar, 1985.

nsan Anlamak, stanbul, Altn Kitaplar 1985.

Morgan, T. Clifford. (ev. .Arc ve Dierleri) Pskikolojiye Giri Ders Kitab, Ank. Hacettepe niversitesi, 1984. Rocheblave-Stenle A (ev. Onur Bekir) Ergenlik Psikolojisi, Ankara, Maya Mat. Lt. . 1980. Smith, Anthony (ev. E.Onur) nsan Yaps ve Yaam, stanbul, Remzi Kitabevi, 1979.

KAYNAKLAR
Buscaglia, Leo Yaamak, Sevmek ve renmek, stanbul nkilap ve Aka Kitabevi, 1984. Ccelolu, Doan nsan nsana, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi, 1980.

133

ALEDE OCUK ETM

emin Refia Uurel, Genlik Psikolojisi, st...Ed.Fak.Yay. 2677, 1980. emin Refia, Genlerimizin Psiko-Peda-

gojik Problemleri, st...Ed.Fak.Y.No. 1086.

Onur Bekir (Edit) Ergenlik Psikolojisi, Ankara 1988, Hacettepe Ta Kitap.Ltd.t. Onur, Bekir Geliim Psikolojisi, Yetikin-

lik, Yallk, lm, Ank.V.Yay. 1986.

Tezcan, Mahmut Kltr ve Kiilik Ankara Bilim Yaynlar, 1987. Var, Fatma Ergenin Geliimi, st.zg Yaynevi, 1963. Yavuz, Halide Ergenlik anda Gelime-

yi Etkileyen Gler, st.B..Yay. 1974.

Yavuzer, Haluk ocuk ve Su, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982. Yrkolu, Atalay ocuk Ruh Sal Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1978. Yrkolu, Atalay Genlik a, Ank. Trkiye Ban.Yay.1985. Yrkolu, Atalay Deien Toplumda Ai-

le ve ocuk, Ankara, Aydn Kitabevi Yay.

1984.

134

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

ocuk Nasl Eitilir

l Do. Dr. Ali Osman ZCAN

Giri
ocuun kafas, herkesin elindekini atabilecei bir p kutusu deildir. ayet byle bir durum olsayd hibir problem kalmazd. nk ocuk, daha doduu andan itibaren kendisi iin faydal olan eyleri renmekte, faydasz olanlar ise ikinci plana itmektedir. Mesela; yandaki Fatma, evde pek konumaz, arzu ve isteklerini jest ve mimikleriyle anlatr. Tabii anne-babasna yapt jest ve mimiklerin anlamn retmitir. Baka ocuklarla bir arada olduu veya oynad zaman, Fatmann meramn anlatmasnda aabeyi yardmc olur. Bylece Fatmann srekli olarak dilsizmi gibi davranmas tesvik edilmi, glendirilmi olmaktadr. Yani Fatma, kendi iradesi ile bakalarn etkilemektedir. Grld gibi Fatmaya uygulanan eitim tedbirleri baarsz olmakta; o, istedii gibi davranmaktadr. Fatma, hatal da olsa evreden gelen bilgileri, kendi aynasnda (zihninde) darya yanstmaktadr. p kutusunda her ey birbirinden ayr ve birbiriyle ilikisiz olmasna ramen, Fatmann kafasndaki bilgileri ve davranlar birbiriyle tutarl haldedir. Fatmann kafasndaki sistem iinde dnlecek olursa, onun davranlar hakldr. Bu yolla evresi ile iletiim ve etkileimde bulunmaktadr. ocuk ailenin aynasdr diye bir ataszmz vardr. nk ailenin eitim uygulamalarnn neticeleri, ocuklarnda yansr. Aslnda herhangi bir davran tek bana ne iyi, ne de ktdr. Eitim asndan bir davrann iyi veya kt olmas, anne-babann oklarnda grmek istedii, tercih ettii eitim amalarna baldr. nk davran, belli amalarla iliki iine konularak deerlendirilir. Aile iinde renilen davranlar, ocuklarda grlmek istenen davranlardr. nk anne-babalar, kendi yetitikleri kltre gre, bu kltrn deerlerine gre, kendi ocuklarndan belli baz davranlar bekler. ocuklarn bu kltre gre eitmek isterler. Kendi kltrlerinin insan tiplerine benzer insanlar yetitirmek amacndadrlar. Grdmz gibi, aileye hangi eitim amalarn takip edeceklerini, iinde yaadklar toplumun kltr kabul ettirmektedir. nk her kltr kendi varln devam ettirmek, bekasn garanti altna almak iin, kendine sahip kacak fertler yetitirmek zorundadr. ocuun ailenin aynas olmas, ailede rendii davran kalplarna gre hareket etmesi sebebiyledir. Aile ise, kendi varln devam ettirmek iin, kendine benzer yeler yetitirmeyi hedefler. Bu da ailedeki eitim uygulamalarnn hem aile, hem de toplum iin tad nemi aka gsterir Her aile toplumun deerlerini gz nnde tutarak, ocuklarna ahsi bamszlklarn

137

ALEDE OCUK ETM

kazandracak, onlar ayaklar stnde durabilen insanlar haline getirecek, hayat mcadelesinden galip karacak ekilde eitim uygulamalarna tabi tutar. Onlarn sorumluluk duygularna sahip olmalarn ister, sorumsuz aile yeleri olarak yetimelerini istemez. Zira kendi davranlarnn sorumluluunu alamayan kiiler, insani deerlerden uzak kiilerdir. Ancak bu sorumluluk esaret altnda geliemez. Ayrca aile, kendi yelerinin vicdanl kiiler olarak yetimelerini de ister. Bu yzden ocuklarn renme sorumluluu genellikle ilkretim dneminde kanuni olarak ailelerine verilmitir. Ortaretim dneminde ise, ocuk kendi renme sorumluluunu tayabilecek, kendi davranlarndan kendisi sorumlu olan bir kii olarak karmza kar. ocuk, ailede bakalar ile iliki kurmay, onlarla iletiimde bulunmay da renir. Mesela; bir yandaki Veli, her aladnda, onu susturmak iin annesi kucana alrsa, bu ekilde onun alamas mkafatlandrlm olacandan bu davrann tekrarlanma ihtimali ykselir. Bundan sonraki davranlarnda, ayn davran kalbn tekrarlamas iten bile deildir. nsanlar aras ilikilerde oturmasn, kalkmasn, konumasn, bakalarna sayg gstermeyi, iinden geldii gibi, bencilce hareket etmemeyi bu ilikiler sayesinde renir. Aile iinde yaad bu tecrbeler, ocuun gelecekte kuraca insanlar aras ilikiler iin bir temel oluturacandan, bu temeli iyi kurmak gerekir. Mesela; ocuk annesiyle kavga ederken, onu susturmak iin, annesinin ona ikolata vermesi, gelecekte yapaca kavgalar iin onu tevik etmek olur. Anne, sanki gelecekte kendi ban belaya sokmak iin kendi eliyle bu kavgalara gel ! demektedir. Byle durumlarda anne-babalarn ok sabrl olmalar gerekir. nk ocuk, anne-babasnn iradelerini krarak onlara hakim olmaya almaktadr. Anne-babay bir kere teslim aldktan sonra, onlara her istediini yaptrmakta bundan sonra zorluk ekmeyecektir. Bu bakmdan, ailenin bu tr durumlarda ok sabrl olmas, ocua iradesini teslim etmemesi nem tar. nsan hayatta kendine deer verdii kadar, bakalarna da deer vermeli, onlara sayg gstermelidir. Bakalarndan daima kukulanmak, phelenmek, vehimle onlara yaklamak, ktmser olmak, kskanmak kiinin mutluluunu engeller. Bu sebeple aile iindeki eitim uygulamalarnda, ocuklar bakalarna deer verecek ekilde davranmay renmelidir. nsan insan yapan zelliklerin en nemlisi, onun insana yakr ekilde, insanca davranmasdr. Bunu da insan, zamanla renir. nsana yakr ekilde davranmayan, insanca davranlarda bulunmayan, vicdansz, deerler sistemine sahip olmayan, igdlerinin esiri bir robot olan kiileri hibir toplum yetitirmek istemez.

ALEDE BAZI RETM

138

OCUK NASIL ETLR

UYGULAMALRI
Be yandaki Aye, oyuncaklar ile oynarken, annesi Aferin der ve glmser. Aye sevildii ve glmsendii iin, daha sonra oyuncaklar ile oynamaktan ok holanr. Ayenin oyuncaklarla oynamas bylece tevik edilmitir. ocuklar iyi davrandklarnda ailede takdir edilir, aferin denir. Anne-baba da bu durumdan memnundur. ocuk, aile tarafndan kabul edilmi bir varlk olarak alglanr. Zeki, akll-uslu ocuk olarak grlr. Be yandaki Mehmet, oyunlarda arkadalarna, evde kardelerine szl olarak satat gibi kavga da eder. Her seferinde Mehmet, azarlanr ve cezalandrlr. Bu gibi durumlarda anne-baba ocuklar kt davrandklarnda azarlar, tekdir eder, ya tokatlar ya dayak atar. Anne-baba yaptklar davrann doru olduunu kabul eder. ocuklarnn bu cezay hakettiini, ellerinden baka bir

ey gelmediini syleyerek kendi davranlarn hakl karmaya alr. Yahut anne-babadan birisi davrann doru, dieri cezann haksz olduunu savunur. Alt yandaki mer, masadan annesinin koyduu tabaklar drr. Tabaklardan ikisi krlr. merin yz sapsar kesilir. Anne, hi bir ey olmam gibi davranr. Yine mer, bir gn arkadana kfr ederken, annesi grr. mer, yine sapsardr. Bir daha yapmayacam der. Bunun gibi baz annebabalar, ocuklarnn baz davranlarn grmezlikten gelir, sanki hi bir ey olmam gibi davranrlar. Drt yandaki Zeynep, annesinin makyaj takmlaryla oynamak ister. Annesi evde yokken, yzn gzn boyar. Zeynepin bu davrannda annesini taklit ettii aka grlr. Baz anne-babalar da ocuklarna rnek olmak iin yle veya byle davranmaya gayret eder. Anne-babalar, kendi davranlarndan bazlarn ocuklarnn yannda yap139

ALEDE OCUK ETM

mamaya alr. Yahut mecburen byle yaptklarn, zor durumda kaldklarn, fakat ocuklarnn kendileri gibi davranmamas gerektiini sylerler. Be yandaki Murat, resimli kitaplara bakmay sever. Resimli kitaplara bakarken, annesinin resimlerle ilgili sorularna doru cevap verdii zaman, her seferinde plr, ba okanr. Murat hep resimli kitaplara bakmak ister. Be yandaki Okan, kardeiyle kavga ettii iin, hemen tokatlanr, odadan kovulur. Kardei ise, annesinin-babasnn kucana gider oturur. ki karde arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Alt yandaki Hsn, ne annesinden ne de babasndan yaknlk grmektedir. yi davransa da Hsn ile hi kimse ilgilenmemektedir. Evde varl ile yokluu belli olmayan bir ocuktur. Yukarda son olarak verdiimiz rnekte olduu gibi, baz anne-babalar ocuklarn ok sever, bazlar da ok souk davranr. Baz ailelerde ocuklar, plerek, kucaklanarak, hediye alnarak sevilir. Davranlar her seferinde kutlanr. Baz ailelerdeki annebabalar ise ocuklarnn davranlarna kar ilgisiz, souk, hibir ey olmam gibi, hatta ocuk hi yokmu gibi davranr. Baz ailelerde de ocuklarn baz davran ve eylemleri hogrlr veya grlmez. Ev iinde sessizce, kimseyi rahatsz etmeden kendi kendine oynayan ocua ses karlmaz. Buna karlk yerinde duramayan, anne-babasn soru yamuruna tutan ocuu susturma tedbirleri alnr. Elini elektrik prizi140

ne sokmaya alan, elektrikli aletlerin dmeleri ile oynayan veya bu aletleri skmeye alan, oyuncaklarn hor kullanan ocuklarn hareketleri kstlanr. Anne-babalar yerine gre, ocuklarnn gzlerine girmek, onlara sevgilerini gstermek iin hediye ve armaanlar alr. ocuklar sevindirmek, onlara sevgilerini gstermek isterler. Bayramlarda, doum gnlerinde, herhangi bir baar gsterdiklerinde bu hediye ve armaanlar verilir. ocuklarn ellerinde, onlara zararl olabilecek veya aileyi herhangi bir ekilde zarara sokacak eya ve nesneler grldnde ellerinden alnr. Bu eya ve nesnelere dokunmalar engellenir. Pencereden darya bakarken dmemeleri iin tedbirler alnr. Zehirli hap ve ila kutular, ieleri ocuklardan uzak tutulmaya allr. ocuklarn evdeki insanlara, misafirlere, akrabalara ve dier insanlara nasl hitap edecekleri, varsa, neler sylemeleri gerektii retilmeye allr. Onlara kar nasl bir tavr taknmalar gerektii yerine gre iyi veya kt aklanr. Bu blmde yukardan beri saydmz trden davranlar yoluyla anne-babalar ocuklarnn davranlarn ynlendirip onlar deitirebileceklerini mit ederler. Hemen hepimiz ailemizde bu trden davranlara maruz kalmzdr. Acaba bu davranlar ne kadar baarya gtrr. Bu tr eitim uygulamalar her zaman ocuklarn renmelerine yardm eder ve baarl olur mu? ocuk davranlarnn sebeplerini bilmek, arzulanan ve istenilen davranlarn ortaya

OCUK NASIL ETLR

kma ihtimallerini arttrmaya, istenilmeyen davranlardan (ciddi davran bozukluklarndan) ise kanmaya veya bu tr davranlar ortadan kaldrmaya yardm eder. Bu ekilde anne-baba-ocuk arasndaki ilikilerin daha iyi ve problemsiz olarak kurulmas da salanm olur. Mesela; sandalyenin stnde decek kadar kprdanmak, vcudunun her yerini uyuz olmu gibi kamak, yemek yememek iin direnmek, vaktinde sofraya oturmamak, sabahleyin okula giderken tek bana bir trl giyinememek, ev devlerini yaparken anne-babadan birinin yardmn beklemek veya devlerini onlara yaptrmaya almak, baka ocuklara szle satamak, sofradan herkesten sonra, onlar bktracak kadar ge kalkmak, kzd zaman yaknndaki eyalar etrafa samak, dikkatsiz davranmak vb. gibi davranlar, ocuklar evlerinde renmilerdir. Bu trden renilmi davranlar, ayn renme ilkeleri uygulanarak deitirmek mmkndr. nk bu tr davranlar ocuklar doutan beraberlerinde getirmemiler, bunlar sonradan kazanmlardr. inde bydkleri ve ailelerinin kendilerine sunduu renme artlarnda renmilerdir. Yedi yandaki Ali, okul devlerini yapmak iin bir trl masada oturup, dikkatini toplayarak ders alamaz. Annesi, Ali oturup antasndan kitap, defter, kalemi karp dev yapmaya balaynca, hemen ona aferin der. Masada oturduu 4-6-10ar dakikalk aralarla onun bu davranlarn mkafatlandrr. Ali bylece devlerini yapmaya balar. dev yapma problemi ortadan kalkar. Ders alma davran takviye edilmitir. An-

ne, Alinin yapabildii her davran mkafatlandrarak onun davranlarna bir ekil vermeye muvaffak olmutur. Verdiimiz bu rneklerde ailenin uygulad eitim tedbirleri ile ocuklarn davranlar arasnda bazen uygunluk, bazen de farkllk olduu, ailenin beklentileriyle ocuun davran arasnda elikiler ortaya kt aka grlmektedir.

RENMENN NEM
Her gn yeni yeni eyler reniriz. rendiimiz eyler, doutan getirdiimiz eyler deildir. Doduumuz andan itibaren evremizdeki uyarclara tepkide bulunarak, bir davran haznesine sahip oluruz. Bu davran haznesi, yaadmz tecrbelerden oluur. Hayat mcadelesi verdiimiz, uyarclarla dolu bu dnya iinde bazen zekice, kurnazca, bazen de aptalca davranlarda bulunuruz. renme sayesinde kazandmz bu davranlar, gnlk hayata uyum salamak iin kullandmz basit davranlardan, felsefe veya fizik problemlerini zmek iin kullandmz karmak davranlara kadar bir derecelenme gsterir. ocuun anne karnnda iken bile baz ses iaretlerine tepkide bulunduu aratrmalarla gsterilmitir. Yani renme sadece doduumuz andan da balamamaktadr. ocuk doduu anda refleks dediimiz baz davranlara sahiptir. Refleks davranlar renilmi, yani sonradan kazanlm davranlar da deildir. Tek bir uyarcya yaptmz davranlar olup, insan trne ait olan davranlardr. ocuk, renmek, evresini tanmak iin, hissettii bilgi aln gi141

ALEDE OCUK ETM

dermeyi salayan merak ve tecesss dediimiz bir duyguya sahiptir. nsanlar genellikle bildikleri eylerden pek korkmazlar. ocuk da hayat korkusunu azaltmak iin evresini tanmaya alr. Merak, doutan olan renme arzu ve istei, evreyi tanma, aratrma, kefetme, anlama al olarak da tanmlanabilir. Bu yolla ocuk, evresini tand oranda hayat mcadelesinde baarl olma midi de artar. Her anne iki- aylk bebeinin odada srt st yatarken tavana ve duvarlara doru, sanki tefti ediyormu, eksik-gedik aryormu gibi baktn grebilir. Sanki duvarda bir eksik, bir kusur aryormu gibi hayretle aknlkla bakar. Ayn dnemlerde ellerini, ayaklarn tutarak bu uzuvlarn kendi bedeninin paralar olduunu anlamaya alr. Dikkat sresi ok ksa olmasna ramen bebek, daima evresi ile iletiim ve etkileim iindedir. ayet bebein dikkat ettii eyleri yetikinler yapmaya kalksalar ldrabilirler. Bebek baz iaretlere tepkide bulunmay, yani bunlar baka iaretlerden ayrdetmeyi, ayrd bu bilgileri daha sonra baka alanlara genelletirmeyi renir. Bilgilerimiz, evremizdeki durum ve deimelerden bize gelen verilerdir. ocuk kendi hayatnda gerekli olan bilgi daarcnn ilk temellerini atarken birok deneme-yanlmalar da yapacaktr. lk

zamanlarda her insana glerken, buukdrt aylk olunca sadece tand yzlere glmeye balar. Bu davran, renme neticesinde kazanlm bir davrantr. ocuk, tandk ve yabanc yzler arasnda mukayese yapabilecek bir olgunlua, bir geliim seviyesine ulamtr. Bu arada sadece d iaretlere tepkide bulunan bebek, ihtiyalarnn iddetine gre tepkilerini de iddetlendirmeyi renir. Yani baz davranlarna daha ok enerji yatrm yapar. Ackt zaman annesinin sesini duyunca veya onu grnce, ihtiyacn karlamak iin kendini hazr tutmay ve onu beklemeyi de renir. babalarn baz sabr tecrbeleri de yapmalar gerekir. Zira bebekler, ok sevimli olmalarna ramen, anne-babalar ldrtacak kadar onlar zecek davranlarda da bulunurlar. Mesela; ocuklarna kucaklarnda mama verirken, en az 30-40 defa mamann tadna baktrmalar gerekebilir. Tuvalet alkanl kazanmalar bazen 3 yana kadar uzayabilir. Onlara tuvalet alkanl kazandrmak isteyen anne-babalar, en az alt yz-sekiz yz defa tuvalete oturtup kaldrmak zorundadrlar. Gnde en az krk-elli kere onu yapma, rty ekme eklinde ikaz etmek durumundadrlar. 3-4 yandaki ocuklara ylda en az 1000 kere ellerinin temizliini sormak ve kontrol etmek zorundadrlar. Ergenlik a-

142

OCUK NASIL ETLR

nda ise, ayda 160-180 kere onlarn inatlklaryla, farkl grte olduklarn anlamaya ve anlatmaya almakla, yerli yersiz korku ve alamalaryla baa kmak gibi problemlerle kar karya kalacaklarn ve bunlar mutlaka zmek durumunda olduklarnn bilincinde olmalar gerekir. Yani ocuk yetitirmek ayn zamanda sabr tecrbeleri yapmak demektir. renme, insan hayatnn ayrlmaz bir parasdr. Ancak ldmz zaman renme sreci biter. Okulda ilk nce okumay, yazmay, hesap yapmay, daha sonra da, daha karmak olan fizik, kimya gibi konular reniriz. Bir meslek sahibi olmak iin birok bilgi ve beceriyi mecburen reniriz. Mesleimizde ykselmek istersek, srekli deiik ve meslekle ilgili birok eyi renmek zorundayzdr. Grld gibi, doum ncesi dnemden lnceye kadar devam eden bir sre olan renme, sadece ve sadece renen canlya aittir. nk biz bakalar iin deil kendimiz iin reniriz. rendiimiz eyleri, imdiki zamanda renir ve gelecek zamanmz garantiye almak iin renmeye mecbur olduumuzu hissederiz. ou renmelerimiz bilinli ve amaldr; ama farkna varmadan ve bilinsiz olarak rendiimiz eyler de vardr. Bir insanla sk sk karlarsak, o insan iyice tanr, alkanlklarn, sevdii ve sevmedii eyleri de reniriz. Sk sk duyduumuz bir mzik parasn, dier paralardan ayrp hemen tanyabiliriz. Amaszca urada burada dolarken, gittiimiz yolun istikametini aniden belirleyebiliriz. Bir roman okurken de renebiliriz. ocuun nasl rendii, ne kadar ve ne

sratle rendii, ocuun renmesini kolaylatran ve zorlatran artlar, renmeyi hangi tesirlerin bozduunu, nasl unutulduunu, unutmann engellenip engellenemeyecei konular gerekten ok ilgin konulardr. renme meselesi, grdmz gibi sadece okuldaki renme konularnn renilmesi sreci deildir. renme kavram, okul renmesinden ok daha geni ve muhteviyatldr. Bisiklete binme, di fralama, yz ykama giyinme, sofraya oturma, yemein banda bekleme, trafik klarnda durma, otomobil, gemi veya uak kullanma, kitap okuma davranlarn hep renmiizdir. Hatta plan yapmay, problem zmeyi, oturmasn, kalkmasn, konumasn, susmasn, terbiyeli olmay, nazike davranmay renmiizdir. Btn bunlar renme kavramnn ne kadar geni ve muhteval olduunu aka gsterir. Bazen bilinli, sistemli, amal olarak; bazen de rastgele ve bilinsizce reniriz. Gnlk hayatta renme sadece bilgi ve beceri kazanma anlamnda kullanlr. Ancak renmenin sadece bilgi kazanma olarak anlalmas, srecin sadece bir yzn gsterir. renme srecinin bizzat kendisini dorudan doruya gzlemek, nasl cereyan ettiini grmek mmkn deildir. Ancak renmenin neticelerine bakarak bu hususta kararlar veririz. Mesela; ocuun seyahatten dndnde gittii yerleri hatrlamas, ok iyi rendii baz konular unutmas gibi hadiseler dorudan doruya gzlenemeyen hadiselerdir.
143

ALEDE OCUK ETM

RENLEN DAVRANILAR
Dorudan doruya gzelenemeyen renme srecinde, davranta deiiklikler olduu rahatlkla gzlenebilir. Davran deiiklikleri ocuun hayatnda eitli ekillerde ortaya kar. mesela; ocuk birok becerilere sahiptir. Bunlar renmitir. Ard arda cereyan eden faaliyetlerin bilinmesi, onun yapaca davranlar da kolaylatrr. Davranlarn tekrar ve bir ritm kazanmas, kendine gven duygusunu da arttrr. ocuk belirsizlikten kurtulmu ve bildiklerini uygulama frsat kazanm olur. Merdivenlerden dmeden inip kabilme, aalara trmanabilme, hendeklerden, ukurlardan atlayabilme, stne bana dkmeden kakla yemek yiyebilme vb. gibi davran becerileri, ilgi alanlarna ait alglar daha sonra yaplacak faaliyetler, hareketler iin hazr tutar. nk hareketleri doru olarak yapabilmek, o hareketleri zaman iine yerletirme ve zamannda yapabilmek demektir. ocuk bylece davranlarn tekrar ettike tecrbeli biri olur. Zamannda yaplan hareketler ise, yaama sevincini arttrc bir etki yapar. Davranlarnda beceri kazanan ocuk, herhangi bir robot da deildir. Hareketleri

abukluk ve dzgnlk bakmndan otomatik olarak yapsa da, robottan ok farkldr. nk bunlar yapp yapmamakta serbesttir. Bunlar isterse yapacan bilir. ocuk kiiliinin btnl iinde i ve d evreden algladklarn ileme tabi tutar. Onlar bir sistem haline getirir. Uyarclara anlam verir. D evreden gelen uyarclara anlam verdiinde, bu bilgiler artk onun olur. Anlam verilmeyenler ise, ok kolaylkla annda unutulur. Duyu organlarndan gelen duyumlarn yorumlayarak kendi davran deposunda tecrbe olarak biriktirir. iminde ocuk, birok alkanlklar da kazanr. Belli saatlerde karnn doyurmay, yatmay, giyinmeyi, oynamay, farkl baz durumlarda nasl davranacan renir. Ksaca birbiriyle ilgili olan birok davran, bir sra dahilinde zincirleme olarak yapmay renir. Herhangi bir uyarc, bu davran zincirinin ilk halkasn harekete geirince, davran otomatik olarak tamamlanncaya kadar srer. ocuklar, mesela; misafirlerin yannda alamay, btn yaramazlklarn misafirlerin gelmesine saklamay, yemek yememekte direnmeyi, meramn daima alayarak ifade etmeyi renmi ve tekrar yoluyla bu davranlar artk alkanlk haline gelmi olabilir. Bu sebeple ocuklara daima iyi alkanlklar kazandrlmas,

144

OCUK NASIL ETLR

ebeveynin nem vermesi gereken eitim tedbirlerinin banda gelir ki, iyi aile terbiyesinden kast da, iyi alkanlklar kazandrmakla ilgilidir. yi insan, iyi alkanlklar olan insandr da diyebiliriz. ocuk, kendi adn, anne-babasnn adn, ev adresini, kardelerinin, akrabalarnn adlarn, baz ocuk iir ve tekerlemelerini, mzik paralarn hatrda tutmasn da renir. Houna giden, yeni olan oyuncak ve eyalarn adlarn ezberler, hatrnda tutar, onlar unutmaz. zellikle 810 yalar arasnda ocuun hafzas bir fotoraf makinesi gibidir. evresinde ne varsa, nemli olsun olmasn ezberlemeye alr. Dnyann en derin denizleri, en yksek dalar, dnya devletlerinin bakentleri, dnyann rmaklar, ovalar, sokaklarndaki bakkal dkkanlar, otomobil plakalar gibi her eyi ezberlemekten ok holanrlar. ocuklarn bu baarlar da renme neticesidir. ocuk sanki, gelecekteki hayat iin ne olur ne olmaz, renmekte fayda var ilkesini uygular gibidir. ocuk, bir iki yalarnda iken, fotoraf, resim veya kitaplara ters bakarken, bundan hi rahatszlk duymazken, daha sonralar bunlarn nasl tutulmas gerektiini renir. Odasnn dankl, ya kk olduu oranda onu rahatsz etmez iken, bydke bundan rahatsz olmaya balar. Annesinin sesini baka seslerden ayrabilir. ki yandan nce eve gelen her erkei babasna benzetirken daha sonra, tanmaya ve ayrdetmeye balar. Yani btn bu olaylarda ocuun algsnda deiiklikler olduu, ocuk tecrbe kazandka bir btnn paralarn doru olarak deerlendirdii ve olay hakknda daha doru hkmler verdii grlebilir. Yine dede veya

ninesinin seslerinden, onlar grmeden tanyabilir. Anne-babasnn ses tonlarn bakalarndan ayrabildii kadar, bu seslerin sevgi mi, yoksa tehdit mi ifade ettiini ayrabilir. ocuun sezgi ve kavramas da renme yoluyla artar. ocuk tecrbe kazandka, davranlarndaki hatalar ayrdedebilir. yalarna kadar misafirlerin yanna plak olarak gelebilen ve bunda bir saknca grmeyen erkek ocuk, daha sonra bu davranndan vazgeer. Annesinin, babasnn yz ifadelerinden manalar karp misafirlerin yannda onlar mahcup etmemeye alr. renme neticesinde ocuun davranndaki hatalar da azalr. Ayakkablarn 3-4 yana kadar ters giyen ocuk, bu yalardan sonra sa ayakkabs ile sol ayakkabsn iyice ayrabilir. renmenin balangcnda ok olan hata says, renmenin sonuna doru olduka azalr. ocuk renme neticesinde, bakalar ile olan ilikilerinde, bakalarn ikna etmeyi, onlarla geinmek iin duygularn kontrol etmenin nemini, fevri davranlardan saknmay, arzularn alayarak deil, daha sevimli grnerek daha kolay elde edeceini renir. Bu yolun daha etkili olduunu farkeder. Ya bydke isteklerini yere yatarak, tepinerek, alayp szlayarak deil, mantkl bir ekilde belirtmenin daha iyi netice verdiini renir. renme neticesinde, ocuun tavr ve beklentilerinde de deimeler olur. Daha nceleri, yani kkken bilyeleri sadece yere atp zplatan ocuk, daha sonra arkadalaryla bilye oynamann zevkine varr. Bilyeler artk baka bir anlam kazanm, bakalar ile
145

ALEDE OCUK ETM

oynama ve ibirlii iin bir ara durumuna gelmitir. Annesi mutfakta iken onu rahatsz eden, kendisiyle ilgilenmesini isteyen kz ocuu, daha sonralar ona yardm etmek ister. Kendi imkanlarnn snrlarn bilmeyen ocuk, bydke evresi ile olan etkileimi neticesinde kendi kendisinden ne kadar baar bekleyebileceini de renir. Okula balaynca, bakalar arasndaki yerini, grup iindeki yerini, roln ve statsn de renip ona gre davranacaktr. Ayrca evresi ile olan etkileimi neticesinde bu etkileim yznden ortaya kan problemleri de zmek zorunda kalacaktr.

Burada bir noktaya dikkat etmek gerekir. ocuk renmesi ile yetikin renmesi arasnda baz farklar vardr. ocuun dnyas ile yetikin dnyas birbirinden farkldr. renme dediimiz davranlarn i veya d uyarc veya uyarc gruplarna yaplan tepkiler olduunu biliyoruz. Doutan olan ve igd dediimiz davranlarn renme davranlar olmad da kesindir. ocuk iyi bir renme evresinde daha iyi renir. Bu evrede zihni, duygusal, sosyal vb. alanlardaki uyarclar ne kadar ok ise, o kadar iyi renir. renecei konuda kendini ne kadar hr hissederse; kendisinin insan yerine konulduunu bilirse; kendisi iin yeni, anlaml, ho, haz veren, nemli, srekli olan uyarclar alrsa; o kadar iyi renecektir. ocuk bizzat btn benlii ile renme olayna katlacaktr. Bylece renme ocuk iin daha kolay olacaktr. renmeye dman, renmekten kanan biri olmayacaktr. ocuuna sayg gsteren, ilgisini onun stnden eksik etmeyen, ocuun duygularn paylaabilen, bu duygulara katlabilen, ocuuna drst davranan, ocuun kendi bana yapt eylemlere frsat veren bir aile ortam, ocuk iin en iyi renme ortamdr. Byle bir ortamda ocuk kendini itilmi, cesareti krlm, mitsiz, yaama sevin-

OCUK NASIL RENR?

ocuk nasl renir, sorusuna verilecek cevap, ocuk hangi artlarda renir, sorusuna verilecek cevapla ayndr. Yani ocuun renmesi iin, en iyi artlar hangi artlardr? Bu artlar nasl olmaldr? eklindeki sorularn cevaplandrlmas gerekir. Burada unu syleyebiliriz: ocuk; herhangi bir konuda grnce, iitince, syleyince, yaznca, okuyunca, dnnce, hissedince, tasavvur edince, izince, tadnca, koklaynca, bir eyler yapnca, faal olunca; ksaca yaparak, yaayarak, renme olayna katlarak renir diyebiliriz.
146

OCUK NASIL ETLR

cini kaybetmi biri olarak hissetmeyecektir. nk kendisi iin deerli olanlar, ocuun bizzat kendisinden iyi bilen olmaz. Byle bir renme ortam, ksaca ocuun ihtiyalarn en iyi karlayan bir renme ortamdr. ocuun renebilmesi iin, renecei konuyla ilgili bir ihtiyacn olmas gerekir. Bir ataszmz; ihtiya retir der. htiyalar, renmede motivasyonu ifade eder. Bunun gibi, Tok misafiri arlamak zordur diye de bir ataszmz vardr. ocuk renecei konuya ilgi duymuyorsa, o konudan holanmyorsa, renmek istemez. Bu sebeple ocua, herkesin kendisi iin rendii, kendi gelecei iin rendii mesaj, ok erkenden verilmelidir. ocuun renmesi, ya kk olduu nisbette onun davranlarna ynelik olmaldr. Yani renme konular hareketlere, eylemlere, uygulamalara ynelik olmaldr. ocuk, hareket etmekten, oyun oynamaktan holanr. Davrann duygusal ve zihni boyutlar daha sonra vurgulanmaldr. ocuk, hrriyet iinde kendi renme sorumluluunu alacak ekilde eitildii zaman, kendisi iin daha fazla deer tayan eyleri daha kolay renecek ve bunlar kendisinin mal yapacaktr. renme mecburiyeti, onun renmeden kamasna, zaman, emek ve para israfna yol aacaktr.

ocuun dikkat ettii eyler, her eyden nce kendisi iin evreden ayrd bilgilerdir. Bu bilgiler de, durumlar ve deimeler iin evrenin ocua sunduu verilerdir. Bilgi istei, ocuun ilgisini de ynlendirir. ocuun eski alglaryla yeni alglad eyler arasndaki fark grebilmek, esasen renmenin de temelidir. Algnn yneldii insan, nesne ve olaylar deerlendirme amacyla, o andaki yaklama eilimi bilgi arama, bulma ve zmleme, bilgi isteinin de zelliidir. Ksaca ocuk, doutan evresi ve kendisi hakknda bilgi sahibi olmak iin gayret sarfeden, merak eden, renmek isteyen, ilerde insan olacak olan insan yavrusudur. renmenin ilk basamadndan son basamana kadar, yani en basit renme trnden en karmak renme trne nasl ulatn grelim.

aretleri renme:
ocuklarda renmenin ilk basama, ocuun evresindeki iaretleri renmesidir. Bu renme zellikle artl refleksler veya geici balantlar kurma eklindedir. ocuun daha nce yapt genel ve yaygn tepkiler, gerekte bu davran ortaya karmayan bir iarete balanr. ocuk bu iaretlere tepkide bulunmaya balar. Yani tepkiyi ortaya karmayan iarete, ocuun daha sonra tep-

RENME ETLER

147

ALEDE OCUK ETM

kide bulunmay renmesi sz konusudur. Bebek, doumundan sonraki birinci ayda -hatta doum ncesi 6. aydan itibaren- annesinin sesini duyunca veya onu grnce emmek iin hazrlanr. Doumun ikinci gnnde anneler, bebein vcudunu temizlerken bile, onun aladn grebilir. Bebekte hayvanlara oranla ok daha abuk, hzl iaret renmesi, yani uyarclar arasnda balant kurmas dikkati eker. ocuklar, hayvanlardan daha abuk iaretleri renebilir. Uyarcnn ortaya kmas, davrann yaplmas iin hazr olmaya sebep olur. Bebek ilk aylarda evresini aratrma, dik-

bilmesi, yeni iaretleri renebilmesi iin daha nceki tecrbelerinin nemi oktur. Bu tecrbeler sayesinde kurulan balantlar veya zihni yaplar, yeni renilecek iaret veya bilgilerin birbiriyle mukayesesini, ilenmesini de kolaylatrr. Bebek, rendii bilgileri yenileriyle mukayese edebilecek bir sistem de gelitirir. Artk ocukta bilinenler-bilinmeyenler, tannanlar-yabanclar yaps ortaya kar. Mesela; -drt aylk bebekler, herkese glmserken, drdnc aydan sonra yabanclardan ekinir ve kaarlar. Yabancnn kucana gidince alarlar. Bu olayda bebekler tandklar ile yabanc olanlar arasnda bir ayrm, bir farkllatrma yapmay renmilerdir diyebiliriz.

Uyarc-Tepki renmesi
Bu renme trnde bebek, tamamiyle farkl ve yeni olan uyarclara, doru olarak tepkide bulunur. Bu ekilde uyarc ve tepki arasnda bir ba kurulur. ocuk da verdii tepkilerin nitelii hakknda bilgi sahibi olur, yani bir geri bildirim alr. Bebek, birok davranta bulunur. Bu davranlar bazen mkafatlandrlr, bazen de cezalanrlr. Mesela; lambann dmesine basnca yanacan renir. Lamba yannca da karanlktan kurtulur. Trafik klarnda krmz yannca durma, yeil yannca gemeyi de bu yolla reniriz.

katle dinleme, koklama, elinin yetitii yerlere dokunma yoluyla evresindeki uyarclara ait iaretleri (ipularn) renmeye alr. Belirli zaman aralklaryla beslenme ile ilgili uyarc iaretlerini doumunun ilk haftalarndan itibaren renmeye balar. Susma, altnn temizlenmesi, ykanma, beslenme, uyuma gibi davranlara ait baz iaretler ok erkenden renilir. Bu renmelerde, renme artlar dorudan doruya zaman bakmndan birbirini takibeder. Uyarc ve davran pepee ayn ekilde yaplr. Yani renilen davranlar (tepkiler) tekrarlanr. Tekrarlanma sayesinde bu davranlar, ocuun davran haznesinde birikir ve bebein mal olur. Bebein yeni ve farkl tecrbeler yapa148

Basit Zincirleme renmesi

Bu renme trnde iki veya daha fazla uyarc-tepki balarnn bir zincir oluturmas sz konusudur. Yani karmak davranlar iin ayr ayr davran birimlerinin birbirine balanmas gerekir. Basit uyarc-tepki balar bir sra dahilinde kullanlr. Kalem tutma,

OCUK NASIL ETLR

diki dikme, denei at gibi kullanma, sek sek oynama, di fralama, giyinme gibi davranlar, bu renme trne girer. Bir kere renilen ve sreklilik kazanan davran sanki otomatikmi gibi tekrarlanr. Mesela; giyinen bir ocuk, giyininceye kadar pepee bir ok davran zincirleme bir ekilde yapmak zorundadr. Piyano alma, yzme, ders alma vb. konularda birbirini ard arda takip eden zincirleme davranlar grmemiz mmkndr.

Pekitirmede istenilen davrann olumlu olarak pekitirilmesi, istenilmeyen davranlarn ise grmezlikten gelinmesi esastr. Anne-babalar hatal tepkileri tenkit edebilirler. Fakat ikaz, uyarma, knama eklinde yaplan bu tenkitlerin hatal davran ortadan kaldrma tesiri ok azdr. Yaplan hatal davrann direnci fazla krlmaz. Byle durumlarda olumlu sosyal pekitiricilere daha fazla yer verilmesi gerekir. Pekitirmede davran, mkafat veya ceza arasndaki zaman aral da nemlidir. Ceza, At alan skdar getikten sonra verilmemelidir. Zira Son pimanlk fayda vermez diye bir ataszmz vardr. renme konusunda yazlm olan kitaplarda, davran takip eden pekitirmenin, renmede daha tesirli olduu ileri srlmektedir. Zaman getikten sonra yaplan pekitirmeler daima, ilgili olsun veya olmasn daha nceki davran pekitirirler ki, bu da renmeye olumlu etki yapmaz. zellikle iki yana kadar olan ocuklarda pekitirmeler, zaman gemeden, davran yaplr yaplmaz verilmelidir. Davrantan hemen sonraki pekitirme, zellikle kk o-

DAVRANI BEKLENTLER
Anne-babalar, eitimciler ocuklarn yreklendirmeleri, sevmeleri, ikaz etmeleri, knamalar, azarlamalar, mkafaatlandrmalar, cezalandrmalar veya souk, ilgisiz ekilde davranmalarna ramen, mit ettikleri kadar ocuklarnn eitimlerinde baarl olamadklarn grdklerinde zlrler. Bunun sebebi pekitirme ve ceza metodlarn sistemli ve bilinli bir ekilde kullanmamalar, bazen de ii tesadfe brakmalardr. Pekitirmelerin dzenli ve sistemli olarak uygulanmas anne-babalarn eitim uygulamalarnda hayal krklna uramalarn engelleyici bir etki yapar.

149

ALEDE OCUK ETM

cuklarda, basit, kolay ve yaplam, btnlk kazanm renmelerde ve renmenin ilk dnemlerinde daha tesirlidir. Ya byk ocuklarda, daha karmak problemlerde ve renmenin daha sonraki aamalarnda baz artlarda gecikmi ekilde yaplan pekitirme de en azndan ayn ekilde tesirlidir. Gecikmi pekitirme yoluyla renme olay bylece uzatlm olur ve ocuun bilgi ve beceri yaps iinde davrann doru olarak tekrar ve devam salanm olur, renme garanti altna alnr. Bu durum zellikle szl renmeler iin nemlidir. Gecikmi pekitirmelerde muhakkak farkllam uyarcnn mevcut olmas gerei vard. Bu ekilde daha sonraki geri bildirim de yaplm olur. Pekitirme ve yeni davran arasndaki zaman aral da nemli bir faktrdr. Doruyanl deerlendirmelerde bu durum sz konusudur. ocua, cevabnn niin yanl olduu veya doru olduunu dnecek kadar zaman verilmelidir. Bu zaman aral verilmez, aksine acele edilirse, renme miktar da azalacaktr. Basit zincirleme renmesinde el-yz ykama, ata binme gibi davranlar, daima nceki renmelerin stne renilir. Davran talimatlarna gre uygun hareketleri yapmak nem tar. Bunun iin davranlarn zaman iinde birbirini pepee takip etmesi, bu davranlarn tekrar ve pekitirmeler yaplarak davranlarn glendirilmesi esastr.

son halkas srekli szl bir davran olan son davrana balanr. Mesela, eyalarn adn syleme, nesnelerin adn sylerken kelimeler kullanma ve kelimelerin seslerini doru srada syleme gibi davranlar szl renmeye rnek olarak verilebilir. iir ezberlerken, konuurken merammz anlatrken davranmzn son paras daima szl bir davrantr.

Ayrdetmeyi renme
Bu renme trnde ocuk, ayn zamanda mevcut olan birok uyarcnn eitli ksmlarna farkl davranlarla cevap verir. Uyarclar belli zelliklerine gre, birbirinden ayrmay renir. Farkl durumlara farkl davranlarda bulunmay renir. Oyuncak sepeti iindeki oyuncak arabalar birbirinden ayrr, onlar da dier oyuncaklardan ayrmay renir. Birok anahtar iinden kapy aacak anahtar bulabilir. Trafik klarn birbirinden ayrarak, krmz-sar-yeil klara gre gereken hareketleri yapar. ocuklarn ayrdetme renmelerini gelitirmek iin, yaptklar baarl olan ayrma davranlarnn hemen pekitirilmesi gerekir. Yrtma-yaptrma oyunlar ayrdetmeyi salayc oyunlardr. Doru olan ayrdetme baarlar, daha sonralar da tekrar edilmelidir. Ayrdetme renmesi hayatmzda ok nemlidir. Hatal yaplan genelletirmeler, uyarclarn yeterince ayrdedilememesinden kaynaklanr. Bu yzden ocuklarla ayrdetme altrmalar yaplmas gerekir.

Szl renme
Bu renme trnde uyarc-tepki balarn birbirine balama szkonusudur. Birok uyarc-tepki balants ve davran zincirinin
150

Kavram renme
D grnleri (ekilleri) ok farkl olan uyarclara (nesne ve olaylara, kiilere) bir

OCUK NASIL ETLR

tepkiyle cevap vermeyi renmeye kavram renme denir. ocuk, askerleri daima sava kyafetinde grr ve asker denilince, daima sava kyafetinde olan erkekleri anlar. Bir ok uyarcya bir tek tepki ile (asker kelimesi ile) tepkide bulunur. Yani bir snf tekil eden nesne, olay ve varlklar grubuna btn olarak tepkide bulunmay ifade eder. Snflama, serileme, eya ve olaylar ortak zelliklerine gre gruplama davranlar daima kavram renmesi ile ilgilidir. Mesela; bir cismin kp olup olmadn soyutlama; anne ise, ocuu olan kadndr gibi soyutlamalar yapma davranlar kavram renmesinin iine girer. Bir tepki birok uyarcya ortak olarak yaplr. Kavram renmesinde uyarclarn zaman bakmndan bir sra dahilinde renilmesi ve baarl olan tepkinin pekitirilmesi esastr. Polis, hemire, baba, yeil, krmz, masa, dolap, kak, tabak, atal, mutfak, yamur, karanlk, insan, kedi, kpek, hayvan, bitki, dere, cami, gibi kavramlar, birbirinden ok farkl d grnlere sahip olsalar da, bu kavramlarn her birine yerine gre tek bir davranla tepkide bulunuruz. Mesela; polis, polis kyafetinde olan hrszlar yakalayan, belinde silah tayan, bizi kt insanlardan koruyan kiiler iin kullanlan bir kavramdr. Bir kavramla ilgili olarak ne kadar cmle kurabiliyorsak, o kavram o kadar iyi biliyoruz demektir...

renmesinin temelidir. Uyarc ve tepkiler arasndaki ilikiler, nceden tahmin edilecek ekilde birbiriyle balanr. Mesela; havalar souyunca kaln elbiseler giyilir. ki art iki, drt eder. Misafire selam verilir. lke ve yap renmesi, en basit ilkelerden en karmak ilkelere kadar bir derecelenme gsterir.

Problem zmeyi renme

Problem zmeyi renmede kurallar uygulayarak bir problemi zme veya genelleme yapmay renme sz konusudur. ocuk daha nce rendii kurallar birletirerek, yeni olan problemi zer. Problem zme ocuun daha nce rendii kurallarla yeni kurallar birletirmesi veya bir keif yapmas esnasnda cereyan eden sreleri ifade eder. Bu arada nemli kurallar hatrlama ve tekrar bu kurallar uygulama sz konusudur. Kurallarn birbirini takip etmesi ve problem zme stratejilerinin uygulanmas yannda szl bilgiler de gereklidir. Bu ekilde problem zme daha baarl olur. Kurallar arasnda ilikiler kurulamad zaman, problem zlemez. Bylece en basit renme trnden en karmak renme trne kadar, renme hiyerarisini ksaca ele aldk. Bundan sonra ocuklarn deneyerek renmeleri, kavrama yoluyla renmeleri ve sosyal renmeleri zerinde duracaz.

lke ve Yaplar renme

Bu renme trnde ocuk, iki veya daha fazla kavram arasndaki ilikileri kurmay renir. Uyarc gruplarna baarl tepkilerin bir grubuyla tepkide bulunmak, ilke ve yap

DENEYEREK RENME
Deneyerek renme, ocuklarn yava yava eline ald nesnelerle tecrbeler, denemeler yapt nc aydan itibaren ortaya kar. Bu renme tr daha sonraki hayatta
151

ALEDE OCUK ETM

da uygulanr. ocuun tecrbe yoluyla tanma davranlarndaki art, drdnc ayn sonuna doru baparman kullanma sayesinde daha da fazlalar. Ba parman kullanarak ocuk, nesneleri artk istedii ekilde eline alabilir, evirip evirmeye yava yava balar. Gz-el ve hatta az, bu dnemden itibaren artk daha koordineli bir ekilde almaya balar. ocuk grdn eline almaya ve azna atmaya alr. Bu tecrbelerle eya ve nesnelerin daha iyi anlalp renilmesi mmkn olur. Altnc aydan itibaren ocuk srnme ve srnerek evresini tanma davranlarnda bulunur. ki yandan itibaren ortaya kan koma davranlar ile de evresini daha iyi tanmay renir. Bir ve iki yalarnda gz-el koordinasyonu, alglar farkllatrma ve hareketlerde ortaya kan dzenlilik ve incelik engelelndii, ocuun davranlar kstlandna, mekan, say ve zaman kavramlarnn da gelimesi engellenmi olur. Aa yukar beinci aydan yedinci aya kadar olan denemeleriyle ocuk, davranlarnda sebep-sonu ilikilerini de kavrar (deneme-yanlma yaparak veya baar-baarszlk tecrbeleri). Bylece ocuk, ara-ama ilikilerini kurarak evresiyle uyumunu salamaya alr.

yedinci aydan itibaren gzlenebilen ykma davranlar, onuncu aydan itibaren ina etme davranlarna dnr. Yani ocuk, yedinci ayda, st ste konmu kpleri ykarken, onuncu ayda kpleri st ste koymaya alr. Bu dnemde dnyann fiziki yapsn kavramak iin de ilk admlar atmaya balar. Yer ekiminin bilinsizce farkna varr, eyalar yere brakma, drme davranlarn yapar. Att eyalarn yere dmesinden holanr. Nesnelerin sabit kallarndan ve deimezliklerden haberdar olmaya balar. Yine bu dnemde kendi kendine koup durabilme davranlarndan holanr. Bylece kendini kontrol etmeye alr. Yeni rendii kavramlar, ocukta mutluluk yaantlarnn gzlenmesine yol aar. Bunlar tekrarlamaktan holanr. Yine bu dnemde ocuk, konumay renmeden nce, sanki onlara soru soran bir tavrla yetikinleri anlamaya alr. Basit cmleler kurmaya balar balamaz, rendii dil sayesinde meramn anlatmaya alr. ki ya civarnda soru sormaya ok hevesli ve arzuludur. nc yata ise, asl sorgu a dediimiz dnem balar. ocuk, kendisini tatmin edici cevaplar alncaya kadar soru

HAREKETLER KAVRAMA YOLUYLA RENME

Sekizinci ve dokuzuncu adaylardan itibaren ocuk, tesadfen gsterdii baarlardaki ilikileri daha iyi grebilir. Bu dnemde basit kavrama ilikileri gzlenebilir. ocuklarda
152

OCUK NASIL ETLR

sormaya devam eder. Bu dnem okula balayncaya kadar devam edip gider. Be yalarna yakn ocua, imkan ve frsatlar verilir verilmez, resimleri de grmeye ve resimlerdeki nesneleri de tanmaya balar. Yedi ya civarnda yaznn da srrn zmeye gayret eder ve bu dnemde okumay-yazmay renir. nc yatan itibaren ocuun dil yoluyla rendii bilgiler yannda, dorudan doruya nesnelerle yapt tecrbelerle de rendii bilgiler olduu gzden karlmamal, ocua nesnelerle de tercbeler edinme frsat verilmelidir. ocuk, kendisinin hem retmeni hem de rencisidir. lkokula balayan ocuk, okulda saylar dnyasn kefetmeye balar. Saylarn kendi aralarndaki ilikileri ve hayatta bunun nemini kavrar. 13-14 yalarna gelince, fizik deneylerini yapabilecek kadar renme tecrbelerine sahip olmutur. Fizik deneylerinde olaya katlan faktrleri ayrntl bir ekilde ortaya koyabilir. Bamsz deiken ve baml deiken arasndaki ilikileri kavrayacak zihni geliime ular. Bu faktrler arasndaki ilikileri birletirir, sistemli olarak deitirebilir, yani analiz ve sentezi zorluk ekmeden yapabilir. Hipotezler oluturabilir ve deliller gsterebilir.

mne ynelik renme ise, ounlukla deneme-yanlmalarla ortaya kar. artlanma renmesi otonom sinir sistemindeki deiiklikleri (hormonlor, sindirim, solunum, dolam gibi sistemler) ortaya karr. Problemin zmne ynelik renmelerde ise, merkezi sinir sisteminde, yani beyin kabuu ve beyin kabuunun altndaki blgelerde deimelere sebep olur. Duygular, heyecanlar ve ihtiyalar genellikle iaret renmeleri neticesi ortaya kar. Bu renmeler ikincil motivler dediimiz motivlerin renilmesiyle ilgilidir. Problemin zmne ynelik renmeler ise, pekitirme ile yaplan renmelerde karmza kar. aretlerin renilmesi ihtiya ve motivlerin ortaya kmasna sebep olur. Yani problemi pek zmez. Sadece ihtiya ve motivlerin farkna varlmasn salar. Buna karlk problemin zmne ynelik olan renme, ihtiya ve motivlerin yaratt gerginlii azaltma, ortadan kaldrma gayretlerini ortaya karr. Ayn uyarcya ayn tepkilerin gsterildii iaret renmelerinde endie ve korku gibi heyecanlar, baka alanlara da transfer edilir, yani genellemeler yaplr. Bu heyecanlardan kanma yoktur. Buna karlk problemin zmne ynelik olan renmelerde ise, endie ve korku gibi heyecanlardan uzak kalmaya alma sz konusudur. aret renmesi, problemleri ve bunlarla ilgili olarak beklentileri tayin eder, ama zm yolu gstermez. Buna karlk problemin zmne ynelik renmelerde ise, problemin zmne ynelik renmeler ve beklentilere dayanlarak da zmler renilir. nk ocuk renirken, ayn tr problemlerin daha
153

PROBLEM TANIMA, BEKLENTLER VE PROBLEMN ZM

Problemi tanma ile ilgili renme, yani iaret renmesi, artl reflekslerin ortaya kard renme trdr. Problemin z-

ALEDE OCUK ETM

sonraki durumlar kolaylatrc erenme tavrn da kazanr. Yani daha renmenin banda renme ile ilgili tavrlar ie karmaktadr. Problemlerin sras renilerek, bunlar sayesinde zlecek metodlar da gizlice renilmektedir. Bylece ocuk bilinsiz olarak renme tavrlarn renir. Yani yeni olan zihni, duygusal ve sosyal uyarc gruplarna daha esnek olarak tepkide bulunmaya ve onlarla karlkl ilikiler kurmaya da bu tavrlar yardmc olur. ocuk bunlar yaparken genelletirme ve farkllatrmalar yapar. Bunlar da yine gruplama, snflama, tasavvur, kavramlar gibi ilemlerde ok nemli rol oynar. ocuun renirken yapt farkllatrmalar, davranlarn zel ve yeni uyarclara kanalize edilmesine de yardm eder. Doutan bilgiye ihtiya duyan ve doymayan meraklaryla; ocuklar, her eyi kavramak, her eyi anlayp renmek ister. Yukarda saydmz problemin farkna varma ve problemin zmne ynelik renmelerle bu meraklarn gidermeye alrlar. Annebabalar ocuklarn bu meraklarn tatmin edecek ekilde onlara yardmc olmal, meraklarna kaytsz kalmamal, resmi kurumlara (ilkokullara, anaokullarna) gittikleri zaman da oralarda kullanabilecekleri ilk bilgileri vermeye gayret etmelidirler. ocuklara renme zevkini tattrmal, meraklarn zincire vurmamaldrlar. Anne-babalarn ocuklara verdikleri bilgiler genel olan bilgilerdir. Fakat anne-baba bilgi verirken, ocuklarn retirken her bir
154

ilim alann temel alarak bu dnyadaki her nesne, eya, olay ve kiileri birbiriyle ilikili olarak ocuun istifadesine sunmaldr. Birbiriyle ilikisiz bilgiler vermemelidir. nk bu tr bilgilerin baka alanlarda kullanlma anslar ok azdr. Anne-babalar, ocuun her sorusuna cevap veremezler. Fakat ocuklarn kendilerine soru sormaya tevik edebilir, yeni eyleri dnmeye, doru olarak bunlar zetlemeye yardmc olabilirler. Anne-babalar ocuklarnda ilk bilgi kaplarn amaya nem vermeli ve bylece ocuklarn bilgi yoluyla kendilerini ekillendireceklerini gzden karmamaldr. Soru soran ocuu dvmek, ona zulmetmek, bir sanat deildir. nk sevgi dediimiz olay, kendini srekli yenileyen bir kuvvettir. Sevgi tekrar bir baka sevginin kapsn aralar. Anne-babalarn ocuklarn eitmek iin eitilmi olmalar gerekir. Eitilmeyen anne-babann eitilmi ocuu olmaz. Buradaki eitim, retim anlamnda, yani okul tahsili anlamnda deildir. nsan davranlar byk lde takviye edici ve ceza uyarclarna baldr. Mkafat gren davran ve eylemleri daha sk yaparz. Houmuza gitmeyen neticeleri olan davran ve eylemleri ise, daha seyrek yaparz. Bu durum fedakrlk, feragat, yardmseverlik, hogr, drstlk, doruluk gibi davran ve eylemler veya saldrganlk, hiddet, dmanlk gibi karmak davran ve eylemler iin de geerlidir. Reddedilme veya can sknts, znt gibi hoa gitmeyecek neticelere yol aan davranlar da, seyrek olarak ele alnr.

OCUK NASIL ETLR

SOSYAL ALGI RENMES

Hemen her anne-baba, kardeinin yaptklarn gzleyen ocuun ayn davranlar daha kolaylkla yaptn bilir. Bu durumu da kardeinin yaptklarn taklit ediyor diye aklar. Bu konuda Krle yatan a kalkar. Kr atn yannda kuran ya huyundan ya suyundan. Kii refekndan azar. zm zme baka baka kararr. Her ku kendi cinsiyle uar. Gittiin yerde herkes krse, sen de bir gzn kapa. Arkadan syle, senin kim olduunu syleyeyim gibi birok atasz ve vecizemiz vardr. Btn bunlar taklitle, gzlem yoluyla, modelle renme dediimiz olaylar aklayan szlerdir. Hatta ocuk ailenin aynasdr. sz de, bu olayla ilgilidir. imdi bu renmenin nasl olduunu aklayalm. nsanolu, bakalarnn tecrbelerinden istifade etme, onlardan yararlanma eilimindedir ve onlara benzemek ister. Bylece bakalarnn tecrbelerinden faydalanma, bir yerde onlar taklit etmekte mmkndr. ocuk da yakn evresindeki insanlara benzemeye alr, onlar taklit eder. Bu olay eitli psikoloji akmlar tarafndan farkl ekilde yorumlanmtr. nsan, insan gibidir. nsan insana benzer szleri de bu durumu aklar. Taklitle renme, psikoloji ve eitim kitaplarnda genellikle kendini bir tutma, rnek alma, zdeleme, bir arada olma ihtiyac, dost olma uyum ihtiyac, bakalarna benzeme ihtiyac vb. gibi kavramlarla ifade edilmeye allr. Hatta ocuun rollerini ren-

mesi veya ie yanstma (introjeksiyon) da kalitle renme olay ile ilgilidir. ocuun renmesinde d uyarclarn yannda i uyarclarn, yani ocuun i dnyasnn da rol oynad bir gerektir. ocuk, bakalarnn davranlarn gzleyerek de pek ok ey renir. ocuun renmesinde d uyarclarn mkafatlandrlmas yznden bu davranlara daha sk rastland bir gerektir. Fakat bu mkafatlandrma ocuklarn konuurken el hareketlerini yetikinleri gzleyerek rendikleri de bir gerektir. ocuklar, yetikinler gibi el hareketlerini yaparken, yetikinler onlarn davranlarn pek mkafatlandrmamlardr. ocuklar, yetikin gibi olmaya iten motive olmulardr. ocuk, bakalarnn davranlarn gzleyerek, bakalarnn yapt bu davran ve eylemlerin neticelerinin neler olduunu da renir. Bir ok sosyal davranmz bu yolla reniriz. Sosyolojiden psikolojiye geen sosyalleme kavram da bu tr renmeleri ifade eder. nk sosyalleme, sosyal davranlarn renilmesinde sosyal ilikiyle olan btn renme srelerini kapsamaktadr. Sosyal norm ve deerlerin ocuk tarafndan iselletirilmesini ve vicdann teekkl etmesini de ifade eder. Sosyal alanda artlanmann rol veya taklitle renme, sosyalleme ile ilgili kavramlardr. zellikle aile, sokak, ocuk gruplar, okul arkadalar ve ocuun sosyal evresiyle ilikilerinde hep bu tr renmeler cereyan eder. nk bu tr renmeler daha tehlikesizdir. Birok sosyal davranlarmz bu yolla reniriz. nsan bakalarnn davranlarn gzleyerek kendi dav155

ALEDE OCUK ETM

ranlarn dzenlemeye alr. Karmak ve zor olan davranlar, zellikle hareket renmesinde gzlem yoluyla daha kolaylkla renilir. ocuun kak tutmay renmesi, yemekte azn aprdatmamay renmesi, hep taklit ve gzlem yoluyladr. Taklitle renme daha hzl ve tehlikesizdir. Denemeyanlma yoluyla ayn davranlarn ocuk tarafndan renilmesi hem daha zor, daha uzun zaman alc ve daha tehlikeli olurdu. ocuun davranlarnn d etkilerle aklanmas, ocuu pasif bir varlk olarak kabul etmek demektir. Halbuki ocuk, evresini pasif bir varlk olarak deil, bir kif gibi tanmaya alr. Yani aktif, faal bir varlktr. zellikle ocuk, sosyal davranlar gstermeye, olaylar tasavvur etmeye balad yalardan itibaren, yani gerekler dnyasndan sanki gerekmi, yleymi gibi... olan davranlarn daha kolaylkla anlamaya, davranlarn neticelerini anlamaya balar. Sosyal renmede ocuun davranlar, kiilik faktrleri ve evre tesirleri arasndaki karlkl etkileim olarak anlalr. Davran d evreden etkilenir, ama evrenin nemli paralarn ocuk ekillendirir. ocuk, yapt davranlarda evre tesirlerini zihni srelerle kazanr, bylece evresini tanmlamay, yorumlamay, karlatrma yapmay zmleme ve birletirmeyi renir. Gzlemle renmede, dolayl renme sz konusudur. ocuk, kendi kendini ayarlamak zorundadr. Davranlarn taklit edilmesi, zel olan davranlarn dolayl olarak renilmesini salar. Bu renme sayesinde ocuklar, kurallar ve genel davran ilkelerini ok abuk ve kolayca renirler. Bu adan
156

ocuklarda sosyal becerilerin renilmesine, anne-baba, model olarak nem vermelidir. nk beceriler bir yerde, renilenlerin uygulanmasdr ve bu da ocuun motivasyonuna baldr. Gzlemle renme dediimiz renme, hem gzlenen modelin hem de ocuun belli zelliklerine baldr. zellikle sosyal, duygusal, dil ve hareket alanlarndaki karmak hareketlerin renilmesinde ok etkilidir. Baka insanlarn (modellerin) davran ve eylemlerini (model davranlar) bazen bir kere bile alglamak, ocuk iin o davranlarn renilmesine yol aabilir. Daha nce grdmz davrann snmesi (unutma), pekitirme ve genelletirme kavramlar bu renme tr iin de geerlidir. ocuk, gzledii davran kendi davran olarak yapmadan, nce, renme sreci bitmitir. Taklitle renmede ocuk, taklit ettii davrann bilincindedir. Halbuki sosyal alg renmesinde, renme ksmen veya tamamen bilinsiz ekilde gerekleir. Mesela; gol atmaya giden bir sporcuyu izlerken, tam topa vuraca anda izleyicinin de gol atmaya hazrlanmas, hareketleri tekrarlamas, sosyal alg enmesine tipik bir rnektir. Bakalarnn hareketlerini izlerken, takip ederken, bu hareketleri kafamzn iinde tasavvur ederiz. Bakalarnn davranlarn taklit etmeden nce, bu hareketlere nce dikkat edilir, yani bu hareketler, modelin hareketlerinden ayrlr. Dikkat edilen bu hareketler, ocuun hatrasnda, tasavvurunda saklanr, yani hafzaya alnr. Hafzadaki hareket rnekleri daha sonra davranlaryla uygulanr. Uygulanan, yaplan hareketler baarya gtrr ise, yapl-

OCUK NASIL ETLR

ma ihtimalleri de artar. Bylece motivasyonu da etkiler. Mesela; ocuklar birok konulardaki nyarglarn bu ekilde renirler. zledikleri modelin davranlar pekitirilir, onaylanrsa, bu modelin davranlar daha ok taklit edilir ki, mkafatlanan davranlar nyarg, pein hkm olarak karmza kar. Bu bakmdan ocuklara verilen ocuk kitaplarndaki modellerin rol gzden uzak tutulmamaldr. ocuk kitaplarnda, ocuklarmza hangi tr modeller sunulmaktadr. Bu kitaplarn bu bakmdan ierik analizleri yaplarak hangi tr kiilik zelliklerinin ocuklara sunulduu ortaya konmaldr. ocuklar cinsiyetler hakkndaki nyarglar da, yine sosyal alg renmesi dediimiz renme tryle renmektedir. Bu konuda istenilen davran rnekleri, okul kitaplarndaki kalplam rol rnekleri ele alnarak ortaya konmaldr. nk sosyal evredeki her davranta, sosyal roller daha kolaylkla model grevi yapabilir. Bu arada televizyonun ocuklar zerindeki tesirlerini de gzden uzak tutamayz. Televizyonda seyredilen modeller, ocuklar tarafndan hafzalarnda depo edilmektedir. Bu da, ocuun rendii modellerin uygulamasn kolaylatrc bir faktrdr. Ancak ocuklarn mkafatlanan davran modellerini daha ok taklit ettikleri gz nne alnrsa, daima iyi rneklerin ocuklara sunulmas gerei ile yz yze olduumuz kesindir. Sosyal alg renmesinde bir baka renme tr daha vardr. Buna da sembolik renme diyoruz. ocuklar bu renme trnde eer..., ise... eklindeki davran ilikilerini renirler. ayet bu davran yaparsam,

o zaman baarl olurum eklinde taklit edecekleri davran deerlendirmeye tabi tutarlar. Mesela; modelin mkafatlandn gren ocuk ben de ayn ekilde davranrsam, ayn mkafat alrm eklinde dnerek gzledii davran daha kolaylkla renir. Ayn ekilde evde einin sigortalar balamasn gzleyen bir kadn, ei evde olmad zaman, elektrik sigortas attnda, einin davranlarn taklit ederek, sigortay yerine takabilir. Burada da bir taklit davran vardr. Yine ocuk oyunlarnda, ocuk tiyatrolarnda ocuklara sunulan rneklerin nemi bu adan byktr. Davranlarn ocuklar tarafndan seyredilmesi, hem istenilen davranlarn ortaya kma ihtimalini, hem de istenilmeyen davranlarn ortaya kma ihtimalini etkileyici bir faktrdr. Yani seyredilen davranlar ocuklar tarafndan rnek olarak alnmaktadr. Bu durumda, evde saldrgan olan babann ocuklar da saldrgan olacaklardr. Babann verdii cezalar, ocuklar iin model olma zellii tar. Sosyal alg yoluyla renmede ocua rnekler sunularak, onda kendi davranlar zerinde dnme, kendini kontrol ve ayarlama, ilgilerini tanma, duygu, arzu ve istekleri ifade edebilme, bakalarnn duygularna ortak olabilme ve onlarn duygularn paylaabilme, duygusal ve sosyal hassasiyetin ortaya karlmas, hayal krklklarna kar tahamml edebilme, zorluklarla baa kabilme, kendini tenkit edebilme, karar verebilme, benliini glendirme, insanlara saygl davranabilme, hogr, problem zme gibi yetenekleri kazandrmak mmkndr. ocuklarn bakalaryla ve baka gruplar157

ALEDE OCUK ETM

la ilikileri, iletiim-etkileim yeteneklerinin gelitirilmesi, nyarglardan kurtulma, rollerde esnek davranabilme, atmalar mantkl olarak zebilme, sorumluluk stlenebilme, bakalarnn haklarna sayg, ibirlii ve dayanma ruhuna sahip olma, yardmlama gibi sosyal beceriler de ayn ekilde ocuklara kazandrlabilir. Ancak bu beceriler kazandrlrken ocuklarda rekabet, sadece kendi baarsn dnme, bakalaryla karlkl iliki kuramama, ortak problemlerin zmne katlmama gibi istenilmeyen sosyal becerilerin ocuklara rnek olarak sunulmamas da gereklidir. Ancak sosyal alg yoluyla renmeyi etkileyen baz artlar vardr. zellikle modelin ocuk zerinde bir etkisi veya saygnl varsa, model istenilen davran yaparken nc kiiler tarafndan mkafatlandrlrsa, o modelin davranlarnn taklit edilme ihtimali daha yksektir. Ancak taklit edilen davranlar, kolayca alkanlk haline de gelebilir. zellikle ocuk, her taklit ettiinde bu davran dllendirilirse (mkafatlandrlrsa) bu durum ortaya kar. Taklit davran genelletirilmi olur. Ancak mkafatlandrma ve takviye, gzlemle renme iin her zaman art da deildir. Aile iinde ocuk, ailesinde geerli olan ahlaki kurallara gre davranmay, aile yelerinin davranlarndan renecektir. Yani ahlaki davranlar konusunda onlar rnek alacaktr. Daha nce taklit olarak yapt bu davranlar, daha sonra ocuun kendi ahsi ahlaki davranlarna dnecektir. Bu bakmdan kitle iletiim aralar, gazeteler, televizyon ve sinemalarda sunulan modellerin ocuun tavrlarn, davranlarn etkileyebi158

lecei aktr. ocuklarn daha sonraki hayatlarnda etkili olabilecek olan davranlar, onlara sunulan rol modellerinin damgalarn tayacandan, onlara kazandrlacak davran kalplarnn ne kadar nemli olduu kendiliinden anlalr. Gzel yaz yazan bir retmenin rencileri de, gzel yazmaya alr. Okulda retmen, ocuk iin nasl bir rol modeli ise, evde anne-baba da ocuk iin, bir rol modelidir. Dilimizdeki anasna bak kzn al, ipliine bak bezini al, atasz, annenin kza nasl bir rol modeli olduunu ne kadar ak olarak ifade etmektedir. Ayn ekilde evde tikli ocuk, trnak yiyen ocuk, parmak emen ve kekeleyen ocuklarn bazlarnda modelden renmeler olabilir. Anne, kk kardeine daha fazla ilgi gsterdiinde, abla veya aabey, kn davranlarn taklit edebilirler. Tabii bu tr taklitler istenilen taklit davranlar deildir. ocuk yukarda sylediimiz eer... ise, .. yle olur eklindeki davran ilikilerinin hangi artlarda olutuunu bu yolla rendikten sonra, hangi davrann nerede ve ne zaman yaplacan da renir. Davranlarnda ok erken, ok ge, acele veya tembelce davranmamay, rol rneklerini gzleyerek kolaylkla renir. nk sosyal davranlarnda tecrbeli olanlar davranlarn tam zamannda yaparlar. Bu tr renmelerde ocuk, davrann, bakalarnn davranyla ayn zamanda yapmaya alr. ocuklar, davranlarnda kk mkafatlara da nem verirler. Sekizinci ve dokuzuncu aydan itibaren ocuklarn davranlarnda ak bir ekilde

OCUK NASIL ETLR

taklit davranlar grlmeye balanr. Yani ocuklarn renmelerinde ok nemli bir yeri vardr. Buraya kadar olan aklamalarmzda zellikle ocuun davranlarn ele alrken evre uyarclarna, evrenin renme artlarnn dzeltilmesine alan renme akmlarna nem verdik. Bu yzden bu renme grlerinin mkafat ve ceza konusundaki grlerini de ele altktan sonra, zihni renme grlerine ksaca deinmek amacndayz. Daha sonra da renmenin i ve d artlar zerinde duracaz.

Okul andaki erkek ocuklar, zellikle ergenlik andakiler, bakalarn affetmeye tahamml edemezler. Cezann hemen verilmesini, ceza vermede ge kalnmamasn isterler. Ceza vermekte ok aceleci ve sabrszdrlar. Hakkaniyete ok nem verirler. Adil davranmayan anne-baba ve retmenlerini hi affetmezler. Verilen cezann eklinden ok, ocuklarn cezay nasl anladklar nemlidir. Ceza, inenmi bir kurala tekrar ilerlik kazandrmak iin yaplan bir davrantr. Fakat asla, uzun srede baarl olan bir eitim metodu asla olamaz. Anne-babalar, ceza ile u amalara ulamaya alrlar: 1. ocuu ikaz etme: kaz etme, uyarma, tekdir vb. gibi cezalar, ocuu dald uykudan uyarr. Sosyal kurallarn inendiini, bunlarn tekrar ilerlik kazanmas gerektiini ocua hissettirmeyi amalar. ocuun dikkatini d dnyaya evirmesini ona ihtar eder. 2. Mahcup etme (utandrma): Genellikle anne-babalar, bu tr cezadan ok ey bekler. Fakat bu ceza, hibir zaman bakalarnn yannda deil (zellikle kardelerinin yannda hi deil), ocuk yalnzken verilmelidir. Yaplan davrann beenilmedii, hatta iin beenilmedii ocua aklanmaldr. 3. Davran dzeltme: ocuk, byk kabahat ve sular ileyerek hibir zaman dzelmez. Aksine kt davranlarn tekrarlamaya devam eder. Ancak cezalar ok sert ve ok kat ise, ocularda inatlk, isyankarlk, dikkafallk, serkelik gibi hi de ho olmayan davranlar ortaya kabilir. ocuk, arsz yzsz biri olabilir.
159

RENMEDE CEZA VE MKAFATIN YER

renmede genellikle mkafat ve cezadan srekli olarak sz edilmektedir. Bu iki kavram birbirinin zdd olarak eitim uygulamalarnda karmza kmaktadr. lk insandan bu yana da srekli olarak eitim metodu olarak birlikte uygulanan iki metodtur. Zorla gzellik olmaz sz, cezann davran deitirmede kalc olmadn ok iyi ifade eden bir szdr. Mkafat kavram, davrann dllendirilmesi pekitirilmesi, takviyesi gibi durumlar ifade iin kullanlr. Sevgiye dayal, halis sevgiden kaynaklanan davranlarla mkafatlandrlan (dllendirilen) ve sevgiden mahrum brakarak istenilmeyen davranlar cezalandrmaya dayanan bir eitim, ocukta iyi bir vicdann gelimesini salar. Mkafat ve anlaya dayal aklamalar, vicdan gelitirici, amaca uygun ve kendini kontrola, yani i kontrola yardmc eitim tedbirleri olarak tavsiye edilebilir.

ALEDE OCUK ETM

ocua ceza verilir verilmez, ceza hakknda onunla yaplacak bir konumann hibir faydas yoktur. nemli olan sorun davran ortaya kmadan nce ocukla konumaktr. Ceza vermek yerine yaptrm gc uygulamak ve davrannn sonularna katlanmasn salamak gerekir. ocua dayak atmak ise, onda yzszlk, arszlk, utanmazlk, ylklk gibi hi de insanca olmayan davranlar yannda, hrnlk, kin, fke, intikam, hiddet, gazap, garez gibi menfi duygularn ortaya kmasna da sebep olur. Bu sebeple ok acil ve nemli olaylar veya otoritenin hemen kurulmasn gerektiren durumlarda veya baka kar yol kalmad zamanlarda anne-baba dayaa bavurmaktadr. Ancak bunun faydal olup olmad phelidir. nk otorite kurulduktan bir mddet sonra, ayn davranlarn tekrarlanma ihtimali daha da artacaktr. nk dayak, insann manevi ve ahlaki ynlerinin gelimesini engelleyici bir rol oynar. Bu yzden ceza vermeden nce, davran iin hangi tr aralarn ne amala kullanlmas gerektii zerinde uzun uzun dnlmesi ve isabetli kararlar verilmesi gerekir. ocuun kiiliinin geliimini sadece ve sadece haz ilkesinin ynlendirdiini sylemek, ocuu tanmamak demektir. Ayrca byle bir gr, ok ar bir grtr. nsan haklar sz konusu ise, bu haklar ineyenlerin cezalandrlmalar da gerekir. ocua hibir ceza verilmemelidir eklinde ileri srlen grn uygulamada hi bir deeri de yoktur. Bunun sebeplerini yle izah edebiliriz: 1. ocuktan, hibir ey istemeyen, onu
160

kendi haline brakan, hi bir davrann kstlamayan, ocuu kontrol altna almayan eitim sistemi yoktur. nk ocuk kendisine faydal olanla zararl olan ayrdedebilecek olgunlukta deildir. Mesela; ocuun pencereden atlamasna, ellerini elektrik prizine sokmasna izin verecek bir eitim sistemi bu dnyada yoktur. Bu yzden onu eitmek iin eitim tedbirlerinin alnmas arttr. 2. ocuk, tam manasyla igdlerinin tatminine braklamaz. ocuun bir insan olarak topluma katlabilmesi iin, igdlerinin kontrol altna alnmas gerekir. Hi kimse toplumda iinden geldii gibi, istedii ekilde, istedii kadar hrriyet iinde deildir. nk toplumda baka insanlar da vardr. ocuun haklar olduu kadar toplumdaki dier ocuk ve insanlarn da haklar vardr. Bu haklarn inenmemesi, kurallarnn bozulmamas gerekir. 3. ocuun kendini gven iinde hissedebilmesi ve baz davranlar renebilmesi iin kendinden yksek baz otoritelere ihtiyac vardr. ocuk iin bu otoriteler, annebaba ve ocuun kendisiyle ilgili olan dier kiiler, yani eitimcilerdir. Toplumda otoritesizlik, anariye yol aar. Bu da gvensizlik duygusunu beraberinde getirir. Hayvanlar dnyasnda bile anne, yavrusunun stnde bir otoritedir ve yavurusunu kendisine benzetmek iin ona nderlik eder. 4. Toplumda her insan, topluma uyum salamak zorundadr. Sevilen nesne veya kiiye itaat olmadan, vicdan hibir zaman teekkl etmez. Vicdansz insanlardan oluan bir toplumda bile belli baz kurallar vardr. Vicdanszlarn da bu kurallara uymas gere-

OCUK NASIL ETLR

kir. O halde ocuklarda iyi bir vicdan gelitirmek iin, sevdikleri kiilere itaat etmeleri anormal bir hadise deildir. 5. Eitim-retimde itaatsizlii tevik etmek, yani itaatsizliin reklamn yapmak, toplumun karlk iinde yok olmasna almaktan baka bir ey deildir. Gevek, disiplinsiz, manevi glerden mahrum bir ordunun sava kazand grlmemitir. ocuun da, yerine gre, itaat etmesini istemek, her anne-babann hakkdr. Ancak ocuklar sevildiklerinde, kendilerini sevenlere daha ok balanacaklar bir gerektir. Sevgiye dayanan bir eitimin baarsz olmas sz konusu deildir. renme, davran deiikliine yol at iin renme ilkelerini her anne-babann eitimde uygulamas onlarn bu konudaki baarlarn da arttracaktr. ocuun davranlarndan istenilen davranlarn ortaya kma ihtimallerini arttrmak iin, mkafatlar veya cezalar verildii aktr. Ancak mkafatlarn daha etkili olduu da bir gerektir. Geribildirim dediimiz pekitirme esnasnda kullanlan pekitiriciler (davran takviye ediciler) birinci derecede ve ikinci derecede pekitiriciler olarak ikiye ayrlr. Birinci derecedeki pekitiriciler, tabii pekitiricilerdir. kinci dereceden olan pekitiriciler ise, renilmi olan pekitiricilerdir. Fakat ilgi gsterme, mkafat verme, para gibi genel olan pekitiricilerin etkileri daha fazladr. Sosyal pekitiricilere ocua glmseme, dostane davranma, jestler gibi davranlardr. Maddi pekitiriciler ise, daha ok sosyal ilikilerin salamlamasna yardm ederler. Hareketleri pekitiren, oyun, radyo, mzik, televizyon seyretme, sinema gibi dav-

ranlar da vardr. Yerine gre, ocuun benliini takviye edici pekitiriciler de vardr. Bunlar daha sonra ele alacaz. Daha nce ok szn ettiimiz olumlu sosyal pekitiriciler ise unlardr: ocua zaman ayrabilmek, onu ilgiyle dinlemek, glmsemek, ocuu dinlediini bayla tasdik etmek, yerine gre ocua hak vermek, ocukla konuurken gz ilikisini devam ettirmek, yerine gre hayranlk ve sevin gstermek, yana gre sorumluluk vermek, onun baarlarn ve gayretini takdir etmek, hatalarn, kusurlarn, yanllarn grmezlikten gelmek, anlay gstermek, duygularn paylatn hissettirmek, ocuu sz ve davranlarla desteklemek... Btn bu davranlar, ocuk iin olumlu pekitirici rol oynar. Bunlar yapmak da ok zor deildir. ocuk, bu mkafatlarla deerli bir varlk olduunu anlar. Kendine gvenli, rahat, tehlikelerden korkmayan, duygu ve dncelerini bakalaryla paylaabilen, espriler yapabilen, hogrl, dost, geni dnceli, soru ve tenkitlere sakin bir ekilde cevap verebilen, rahat konuabilen, haklarn arayabilen ve haklarn koruyabilen bir insan olur. Her anne-baba bu pekitiricileri rahatlkla kullanabilir.

Bu pekitiriciler yannda, yerine gre ceza olarak kullanlan olumsuz pekitiriciler de unlardr:
ocukla konuurken baka taraflara bakmak, ocuu dinlememek, ocuk yokmu gibi davranmak, ocukla ilikiyi kesmek, baarlarn ve iyi davranlarn takdir etmemek, hep tenkit etmek, olumsuz cevaplar alacak ekilde sualler sormak, ocuu sulamak ve
161

ALEDE OCUK ETM

sulandrmak, yanllarn, kusurlarn, hatalarn nne sermek, ocua verilen szleri tutmamak... Btn bu davranlar ocuk iin bir ceza nitelii tar. Ceza ile ocuk, kendine gvensiz, huzursuz, mutsuz, sinirli, korkak, rkek, gergin, sk sk yanl yaptn dnen, i yapmaktan holanmayan, konuurken karsndakinden gzlerini karan, yere bakan, silik, dmanca tavrlar olan, saldrgan, kendi gznde kendi deerini aa gren, baarsz, hayata kskn, dnyaya geldiine piman olan birisi olur kar. Bu davranlar dikkate alnarak ocuklarn eitim ve retiminde daha ok olumlu pekitiricilerin, davrann yaplma ihtimalini ykselttii, olumsuz pekitiricilerin ise, azalttn bilerek onlar renmeye ynlendirmek anne-babann boynunun borcudur. ocuklarn renmesinde renme ortamnda olumsuz uyarc mevcut ise, ayn zamanda uygulanm ise, davrann yaplma ihtimali azalr. Bu duruma ocua ceza vermek denir. Yine renme ortamnda olumlu uyarc yok olursa, davrann yaplma skl azalr. Bu ne demektir? Her iki durumda da bir ceza sz konusudur. Birinci durumda davran bask altna alnr. Anne-babann ocua ka atmas, olumsuz bir uyarcdr ve cezadr. Ceza, istenilmeyen davrann bastrlmasn salar. Bu davrann ortaya kma ihtimaliyetini azaltr.

iinde yaplan kusurlu davranlar iin verilecek cezalar, hafta sonu veya ay sonunda verilmemelidir. Bu yzden geciktirilen ceza, ocuk iin anlamn kaybeder ve ocuk, kendisine zulm ediliyormu duygusuna sahip olur. Ceza vermeden nce, ayet imkan ve frsat varsa, ocua ihtar edilmeli, tekrar halinde ise, mutlaka uygulanmaldr. 2. Ceza verirken, ocuun kiilii hedef alnmamal, sadece hatal davran ceza konusu olmaldr. Ceza ok tehlikeli bir silahtr. Her an geri tepebilir. Mesela; ocuk sadece kt davranlar ile anne-babasnn ilgisini ekebiliyorsa, verilen ihtar veya ceza, pekitirici olabilir. ocuk artk cezadan korkmaz. stelik istenmeyen davranlarn tekrarlamaya devam eder. Yani ceza, kendi iinde elikili olmamaldr. 3. Ceza, yeteri kadar olmaldr. Ne ok az, ne de ok fazla. ocuk, verilen cezay davranndan dolay hakettiine inanmaldr. Anne-babalarn ocuk yetitirirken sabrl olmalar gerekir. ocuklarda kayg, nefret, kin, dmanca duygular, fke ve saldrganlk gibi duygularn ortaya kmasna sebep olacak cezalardan kanlmas gerekir. Genelletirme yoluyla cezalar, anne-babadan baka insanlara da genelleebilir. Bu ekilde istenmeyen baka davranlara, mesela; yalancla, iin kolayna kamaya, evden kamaya yol aabilir. 4. Cezada ocua ka inkan ve frsat verilmemelidir. ocuun cezalandrlan davran, evdeki baka kiiler tarafndan tasvip veya takdir edilmemelidir. Aksi halde verilen ceza etkisini kaybeder. Anne-babalarn ocua verilecek cezalar konusunda anlam

Ceza verirken dikkat edilecek noktalar unlardr:

1. Ceza, istenilmeyen davrann hemen ardndan verilmelidir. Verilecek cezalar biriktirilerek verilmemelidir. Mesela; hafta
162

OCUK NASIL ETLR

olmalar gerekir. Biri ceza verdii zaman, dieri ocuu korumaya kalkmamaldr. Byle bir davran, ocuun vicdannn geliimini en fazla engelleyen bir davrantr. ocuk, iki yzl olmay, daima kuvvetliden yana olmay, bakalarn istismar etmeyi benimseyen bir vicdana sahip olur. Anne-babalar, ceza vermekte mmkn olduu kadar sabrl davranmal, cezalandrma tarzn ok iyi dnp tandktan sonra ve verilen cezann hakllna herkesi inandrabilecek ekilde cezalar vermelidir. Yoksa ceza, hakszla urama duygusunun ortaya kmasna sebep olur. Burada dikkat edilecek bir nokta da ceza vermeye balayan anne-babalar, ceza vermeye baladktan sonra, cezann iddetini gitgide arttrma eilimine girmeleridir. Yani daha ar cezalara balarlar. ocuklarna kar daha da kat davranmaya, sertlemeye bavururlar. Bu sebeple mmkn olduu kadar ceza vermemeye gayret edilmelidir. ocuklara evde iyi bir renme ortam salamak iin, anne-babalar aadaki noktalara zellikle dikkat etmelidirler. 1. ocuklarn faal olmalar desteklenmelidir. Bizzat isteyerek renme olayna katlmalar salanmal, yani renmeden gzleri korkutulmamaldr. nk mitsizlik, korku gibi menfi duygular renmeyi engelleyici bir rol oynar. 2. ocuk takdir edilecekse, takdir davranlar amal ve planl bir ekilde yaplmaldr. ocuu methetme, vme, tasvip etme davranlar da ayn ekilde amal olarak yaplmaldr. 3. stenilen davranlarn ortaya kma ihtimalini ykseltici etkiye sahip olan pekitir-

meler (dller), maddi olanlardan manevi olanlara doru bir sra dahilinde yaplmaldr. 4. Evde mmkn olduu kadar ceza, ikaz ve uyarmalar az kullanlmal, ocuklar tehdit edilmemelidir. Tehditler, ocuun kendine olan gvenini azaltr. ocuk, anne-babasndan korkmamal ve kendi szsz davran ve hareketlerini kontrol etmeyi bizzat renmelidir. stenilmeyen davranlarn dzeltilmesinde, ortaya kma ihtimali en yksek olan davranlardan ie balanmaldr. ocuk istenilen davranlar rendike, dtan yaplan takviyeler azaltlmaldr. Azarlama, ikaz, uyar, kzma gibi hafif ceza uyarclar ksa srede istenilen baarya gtrebilir. Anne-babalar bu duruma aldanmamaldr. nk bunlar uzun vadede etkilerini kaybederler. Bu cezalar, ters etki yaparak tenkit edilen, beenilmeyen davranlarda sreklilie sebep olabilirler. Bu ceza uyarclar, olumlu sosyal pekitiriciler kadar tesirli deildir. Tenkit ve azar, ocuun renmedeki baarsn olumsuz ynde etkiler. Cezalar, davranlarda gvensizlie sebep olduklarndan kt renme artlarnn ortaya kmasna sebep olurlar ve renmeyi azaltrlar. Kontrol edilmeyen genelletirme sreleri, ocuklarn anne-babalarna kar nefret ve kin gibi menfi duygular da ortaya karr. Farkllatrma sreleri de, cezalandrlan ocukta, o anda istenilmeyen davrann bastrlmasna sebep olur. Bastrlan davran ise, bir mddet sonra tekrar ortaya kar. Buna aldanmamaldr. Bastrmann daha sonra ocuklarda davran bozukluklarna yol at da bir gerektir.
163

ALEDE OCUK ETM

ocuklarn davranlarn deerlendirirken, onu korkutmayacak, incitmeyecek, kendine gvenini sarsmayacak ekilde deerlendirmeler yaplmaldr. Sen ktsn, sen adam olmazsn, sen nereden geldin, sen benim olum-kzm deilsin gibi genel deerlendirmeler ok zararldr. Deerlendirilen davranlar hakknda ocua geribildirimler verilmelidir. ocukla olan iletiim-etkileim zorluklar ortadan kaldrlmaldr. Hep ocuu haksz karacak deerlendirmelerden ise, mutlaka kanlmaldr. Hafif szel olmayan ikazlar duruma gre, hoa giden veya gitmeyen duygular ortaya karabilir. Evde genellikle ocuu destekleyici ve olumlu szel olmayan davranlardan ok, olumsuz deerlendirici davranlar vardr. Mesela; ocuun cevab yanl ise, annebaba yzn ekitir, ses tonunu ykseltir, kafasn kamaya balar. Bu tr davranlar ocuu zer, kendine gvenini kaybettirir. nk ocuklar, byle durumlarda kalakalr, verdii cevabn muhtevasn da deitiremez, ne yapacan arabilir. Bu yzden anne-babasyla ibirlii davranlarnda da bulunamaz. Halbuki szel olmayan davranlar, olumlu olarak da jest ve mimikler yoluyla ifade edilebilir. Anne-babalar, ocuklarn rendikleri davranlar baka alanlarda da uygulama frsatlar yaratmaldr. nk srekli tekrarlar, renmedeki baarnn garantisidir. ocuklar, yeni rendikleri davranlar, bilgi ve becerileri, bunlar zerinde hi dnmeden baka alanlarda da uygulama eilimindedirler. Bilgilerini, doru davranlarn herkese gstermek isterler. Bu tr davranlar ise, yanl genelleme yapmaya yol aabilir. An164

ne-babalar, ocuklarnn yaptklar genelletirme ve farkllatrmalarn baka alanlarda da doru olarak aktarlp uygulanmasna nem vermelidirler.

Y RENME DURUMLARI HAZIRLAMAK

Genellikle ailedeki baz durumlar, iyi bir renme evresinin hazrlanmasnda etkili olan faktrlerdir. Anne-baba ve ocuk arasndaki konumalarn skl, ailedeki baka ocuk veya karde olup olmamas, kardelerle ilikiler, evdeki sosyal iklim, evde ocua yklenen sorumluluk, ocua kitap okunup okunmamas, evde kullanlan dilin nitelii, ocuk sorduu zaman bu sorulara kar taknlan olumlu veya olumsuz tavrlar, ocuk konuurken ifadelerinin desteklenip desteklenmemesi, ocua destek olma veya takdir etme davranlar evdeki renme durumunu etkileyen faktrler olarak karmza kar. Burada ailede iyi renme durumlarnn zelliklerini ele almak amacndayz. ocuk evdeki renme durumlarnn kendi beklenti ve deerlendirmelerini dikkate alarak renir. Yani ocuk renecei eyleri seer. Bu yzden ocukla ocuka konumak ve renme durumlarnn karmakln ok ok azaltmaya almak, basitletirmeye uramak gereksiz bir davrantr. nk ocuk, ancak kendisi iin, kendi kstaslarna gre o bilgileri alacaktr. Bunun iin: 1. ocua renme sorumluluu verilmelidir. Bu sorumluluk yava yava arttrlmaldr. nk sorumluluk olmadan renme ya-

OCUK NASIL ETLR

psnn ilkeleri, kavramlar, ilikiler arama gayretleri ortaya kmaz. ocuk, bylece kendisinin hem retmeni, hem de rencisi olur. 2. ocuktan istenilen davranlar iyice tarif edilmelidir. ocuk, hangi davran ne zaman, niin yapacan bilmelidir. Tarif edilen davranlar sk sk deitirilmemelidir. 3. ocuk, anne-babann planlad davranlara uyar. Bu sebeple anne-baba ocuun renme sorumluluuna katlmaldr. Bylece ocuk, renecei davranlarda anne-babasnn rzasn n planda tutacaktr. Onlarn istedii bir insan olmaya alacaktr. 4. ocuun vazifesi, kendisine sunulan retime uyumlu olmaldr. zellikle inatlk dnemlerinde, ocuk bu grevinin dna kar. Bu durumu, anne-baba daha nceki eitim-retimlerinin baar veya baarszl olarak deerlendirmemelidir. 5. Evde ocua verilen bilgiler her ne kadar genel bilgiler olsa da, eitli ilim dallarna ait bilgilerin de, aile tarafndan ocua verilmesi, okuldaki baarsn arttrc bir faktrdr.

ZELLKLER
yi bir renme evresi ocua bilgi kazanmada problem zm, hipotez ve zm stratejilerini gelitirme imkan ve frsat vermelidir. Yani ocuu problemlerle yzyze getirmelidir. Hazr zmler sunmamaldr. Ayrca ocuun problemi zebilmesi iin gerekli olan motivasyonu da ortaya karmaldr. ocuun bizzat kendisinin aktif olaca ekilde, bilgi arama imkan verecek ekilde bu evrenin dzenlenmesi gerekir. ocuk, ihtiya duyduu bilgileri pasif olarak almamaldr. O zaman bu bilgilerin kymetini bilmez.

rumu kendi yaplatrabilecei bir ortam hazrlayabilmeli ve bu konuda ocuu tevik etmelidir. zellikle ocuun cesareti krlm, renilmi acizlik diyebileceimiz hayata ksknlk duygularndan onu kurtaracak ekilde bir renme evresi dzenlenmelidir. ocua, eitli alternatifler sunabilmelidir. nk her problem, her durum bir eit tercih yapmay, karar vermeyi gerektirir. ocua problemin sadece neticeleri deil, problem zme srelerini deerlendirme imkan ve frsatlar da vermelidir. Problem zmnde zihin yaplar az karmak, yani

Y BR RENME EVRESNN

165

ALEDE OCUK ETM

kafalarnn iindeki bilgiler az olan renciler, genellikle basit problemleri daha kolay zer ve daha iyi renirler. Buna karlk, zihin yaplar gelimi ve kafalarnn iinde eitli trden bilgiler bulunan renciler ve ocuklar, zor konular daha iyi renir. renme evresinin dzenlenmesinde ocuklarn bu zellikleri de dikkate alnmaldr. Basit olarak yaplam bir renme evresinde ocua nce renme muhtevas ile ilgili rnekler sunulur. rneklerden sonra yava yava kurallar ve ilkeler ele alnr. Yani renme somut olan, canl olan rneklerden soyut olana doru bir sra izler. Orta derecede yaplam bir renme evresinde de nce rnekler sunulur, peinden hemen kurallar ve ilkeler retilir. st seviyede yaplam bir renme evresinde ise, nce kurallar ve ilkeler sunulur, bunu resimli veya resimsiz rnekler takip eder. Burada soyut olandan somuta doru bir sra izlenir. ocuklara yeni bir ey retilecei zaman, o konuda onlarn biraz bilgisi varsa, tmdengelim dediimiz metod uygulanabilir. Fakat ocuun hi bilmedii konularda ona bir ey retilecekse, tme varm yeni basit olandan karmaa, somut olandan soyut olana doru bir sra izlenmelidir. Uyarc bakmndan zengin olan renme evreleri, ocuklardaki aktif olarak bilgi ileme davranlarn tevik eder. Bunun iin dorudan doruya bilgi ileme altrmalar yaptrlr. Problemler zdrlr. Yani ocu166

un renme malzemesi ile kar karya gelmesine allr. ocuun bilgileri almas, bunlar yeniden yaplatrmas, btnletirmesi ve iyice ilemesi gerekir. Tabii bu arada ocuun o anda iinde bulunduu psikolojik durumun da dikkate alnmas gerekir. Bu bakmdan unlar faydal olabilir. 1. ocuklarda renme istei uyandrmaldr. 2. ocuun karlat problemi zebilmesi iin onda ilgi uyandrmaldr. 3. stedii ekilde tekrar yapabilmesine frsat verilmelidir. 4. ocuun bilgileri hatrlayabilmesi ve doru olarak depolayabilmesi salanmaldr. nk hatrlama ve depolama davranlarnn bozukluu, renmeyi de olumsuz ynde etkiler. 5. ocuun renip renmediinin kontrol edilmesi gerekir. rendii konu ile ilgili sorular sorulmas faydaldr. Bu durumlar byk ocuklar iin geerlidir. 6. ocuun kendi hatalarn, yanllarn grebilmesine imkan ve frsat verilmelidir. 7. rendikleri eyleri kendi kelimeleriyle ifade etmeleri salanmal, nemli kavramlarn anlalp anlalmad kontrol edilmelidir. 8. rendii konunun tam anlalp anlalmad da aratrlp bulunmaldr. 9. renme konusunun baka alanlara aktarlp aktarlamayaca zerinde ocua

OCUK NASIL ETLR

aklamalar yaplmaldr.

167

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

ocuk ve evre

l Dr. Erol GKA

OCUK VE EVRE

A) OCUUN YAKIN EVRES

nsan likileri
Hi phesiz hem yetikinler, hem de ocuklar iin en nemli evre unsuru teki insanlardr. Doumdan lme kadar tm varlmz bir toplum hayat iinde gerekleir. ocuun beslenmesi, bakm, korunmas, eitimi gibi temel ihtiyalarnn yansra, duygusal doyumunun karlanmas iin de en temel kaynak, evresindeki insanlardr. evrenin dier unsurlar insann refahna ve mutluluuna, daha dorusu salkl insan ilikilerine katkda bulunabildikleri lde nem kazanrlar. Hayatmz ondan edindiimiz besinlerle, havayla, suyla ve onun aracl ile saladmz teknik gelimelerle srdrebildiimiz halde, ona anlam veren bizler olmasaydk, fiziksel evre donuk, anlamsz bir ey olurdu. Kutsal kitaplarda, insan dnyaya gelmeden nceki yeryznn alabildiine gzel olmasna ramen, insansz ne kadar skc ve yetersiz olduu anlatlr. evre insan iindir. ocuklarn i dnyalarnda evrelerindeki insanlarn kapsadklar alann genilii ve derinlii, duygu balaryla belirlenir. ocuun duygu yatrmnda bulunaca insanlar ise, onun ihtiyalarn karlayan; onunla gvenli, ho yaantlar retecek ilikiler kurabilen; tutum ve davranlaryla ocuun i dnyasnda olumlu yanklar uyandrabilen kimselerdir. nsanlk tarihi boyunca ocuklar kendileri iin bu nitelikleri tayan insanlar ou kere aile yeleri arasnda bulmulardr.

inde yaadmz yzylda geleneksel aile yapsnn biim ve ileyiinde ok byk deiiklikler olmu olsa da, ailenin ocuk iin vazgeilmez nemi hala tartma gtrmez. Aile birimini oluturan yelerin says azalmtr. Tek ebeveynli aileler artmaktadr. ocuklarn bakm ve eitiminde kimi sorumluluklar arac kurumlar stlenmektedir. Ama hala yetikinler iin bile anne ve babalar, hayatlarndaki birinci derecede yakn kiiler olarak nemlerini korumakta, akrabalk balar deerini srdrmektedir. Bu nedenle ocuun yakn evresindeki insan ilikilerini ele alrken, aile ii ilikilere, ocuun akrabalar ve arkadalaryla ilikilerine arlk vereceiz.

Aile - ii ilikiler
171

ALEDE OCUK ETM

Aileyi bir arada tutan veya tutamayan ey, aile-ii ilikilerdir. Aile ilikileri srekli bir bakm ve zene ihtiya gsterir. Ailedeki her bireyin ihtiyalar, birbirlerinden beklentileri farkldr. Salkl aile ilikileri bu farkllklara nem vermeyi gerektirir. Daha annenin hamileliinden itibaren o-

yaplmasna ramen, henz kesin dorular saptanamamtr. Aile-ii ilikilerde doru ve yanltan ziyade nemli olan, aile hayatnn eitli talepleri arasnda denge ve uzlamay salayabilmektedir. Her ailede bu talepler ve karlama yollar eitlidir. Yeni doan bir bebein her eyden nce sevgi ve bakma, bunu verebilecek ebeveynle (zellikle anneyle) bir baa ihtiyac vardr. Ebeveynle ocuk arasndaki ba, duygusal bir yaptrc grevi grr. Aslnda yalnzca ocuk-ebeveyn ilikisinde deil, yetikinlerin kendi aralarndaki ilikide de bir ba bulunmas ok nemlidir. Byk ihtimalle yetikin hayatta salkl, kalc ballk ilikilerinin kurulabilmesinde, ocuk-ebeveyn ilikisindeki ba ve ballktan renilenlerin rol byktr. Kimi zaman ailenin bana gelebilecek talihsizliklerden veya baka nedenlerden tr ebeveyn-ocuk ilikisindeki balln kurulmas aksayabilir ya da hi kurulmayabilir. ocuk ve ebeveyn arasndaki ban gc, genellikle ocuun yana, ebeveynin ocua verdii cevaba, ocua ayrd zamann sresine ve kalitesine, ocuun bakmn stlenen teki kiilere, ocuun yetitii duygusal atmosfere baldr. rnein hayatn ilk anlar, anneyle yeni doan arasnda byle bir ban temelinin atlmas iin ok nemlidir. Bu nedenle doumdan sonra en ksa sre iinde anne, bebeiyle temasa yreklendirilmelidir. Fakat bebek annesinin kendisi iin nemini ve onunla arasndaki ban gcn genellikle alt aylk olduu sralarda farketmeye balar. Bu zamandan itibaren anneden ayrlmas, onun iin katlanlmaz boyutlarda ve ok rseleyicidir. Yine rnein, ocua

cuk, ailenin bir yesidir. Onun dnyaya geleceinin bilinmesi aile iindeki havay deitirir. Ebeveyn bir yandan coku ile bu yeni yeyi beklerler; bir yandan da onun sal ve gelecei ile ilgili kayglar tarlar. Kendilerini yeni grev ve sorumluluklara hazrlarlar. Evde tatl bir tela balar. Kk insan yavrusu bir anda, aile ilikilerinin merkezi haline gelir. Cinsiyetinin ne olaca, bakmn kimin stlenecei, ona nasl davranlaca ile ilgili sorular, ebeveyn ve akrabalarn kafalarnda dolanr durur. Sonuta her aile kendine zg bir yol bulur. Fakat ocua atfedilen nemden olsa gerek, ona verilen bakm, ona taknlan tavrlar ne olursa olsun, hemen her ailede, yaptklarnn doru olup olmadyla ilgili kayglar, sululuklar doar. nk aile ilikilerinin nasl dzenlenecei, ocua verilecek en uygun bakmn nasl olmas gerektii konularnda saysz bilimsel aratrmalar

172

OCUK VE EVRE

bakan kiilerin sk sk deitirilmesi veya evde yaayan bireyler arasnda dmanca ilikilerin bulunduu bir ortam, salkl ebeveyn-ocuk bann kurulmasna engel karabilir. Ebeveyn-ocuk bann bir biimde zayflad durumlarda, ocuun sonraki hayatnda ortaya kabilecek problemler, bu ban ebeveynlerin yerine geebilecek kimselerle (kardeler, bykanne, bykbaba, akrabalar, komular, retmenler vs.) kurulmas halinde en aza indirilebilir. ocuun ebeveynleriyle gl bir baa ihtiya duyduu hayatn ilk yllarnda, zellikle annenin almas durumunda ocuun bakm genellikle bir aile by, bir bakc veya bir yuva tarafndan stlenilmektedir. Elbette kan ba ilikileri ok nemlidir ama, salkl bir ocuk geliimi iin olmazsa olmaz bir nitelik de tamazlar. ocuun bakmn stlenen kii veya kurumun ocukla salkl ilikiler kurmas halinde, annenin yerini tutmasa bile ona yakn bir bakm vermesi mmkndr. ocukla kurulacak salkl ilikilerin nasl olmas gerektii konusunda elimizde baz ltler vardr. ocua bakm verecek kii veya kurumun scak ve duygulu, ocuun ihtiyalarn hzla farkedebilen, hatalarn kolayca kabullenen, ocua ak snrlar koyabilen, nceden tahmin edilebilir ve tutarl tavr gsteren, ocua say duyan, ocuun olumsuz yanlarn deil de, iyi niteliklerini vurgulayan bir yapda olmasna dikkat edilmelidir. ocuun aile-ii ilikilerinde, ebeveynin en zorland konularn banda, ocuklaryla aralarna koyacaklar mesafenin miktar gelir. Nasl hayatmz srdrebilmek iin beslenmemiz zorunluysa ama yiyeceklerin

fazla ya da az alnmas halinde rahatszlklar ortaya karsa, ebeveynin ocua salad sevgi ve bakmn fazlal veya azl da ebeveyn-ocuk ilikisinde rahatszlklara yol aar. Hemen her ebeveyn kendi ocuu iin, mutlu ve kendine gvenli bir insan olmasn istediini belirtir, ama yine birok ebeveyn, yalnzca iyi niyetli bir dnceyle ocuklarnn kendilerine yakn ve baml kalmalarn da dilemektedir. Mutlu ve kendine gvenli bir yetikinlie, ancak aile ilikilerinde yeterince bamsz olmay becerebilen bir ocukluk yaantsndan sonra ulalabilir. Bu nedenle ocuun geliim sreci boyunca onun bamszlnda tedrici bir art salanmaldr. Ar koruyucu bir ebeveyn tutumu sergilemek, ocuun bulunduu geliim evresinin aasnda tavrlar gstermesine, ocuksulua yol aar. Ar koruyucu ebeveyn tutumlarnn grnmleri ve yol at tehlikeli sonular hemen tannabilir. Tersi tutumlar da ayn lde olumsuz olmasna ramen tannmalar daha zordur. ocuklarnn -szmona- bamsz ve zgr olmasn isteyen ebeveynler bu kez onlardan yalarnn zerinde tavrlar gstermelerini beklerler. Zaten ocuklar da henz hazr olmadklar halde, bydklerini, birok eyi tek balarna yapabileceklerini gstermek istediklerinden, ebeveynin bu tutumuyla hemen uzlarlar. Ar koruyucu tavrlarn tehlikesinden kaarken, ocuklarn yapamayacaklar, yalarnn stndeki tavrlara tevik edilmesi, beraberinde birok yeni riskler getirir. yi aile-ii ilikiler iin, iyi bir iletiim zorunludur. steklerini ou kez feryat ederek, hrnlaarak anlatan ocuklar, iletiimin nasl olmas gerektiini de ailedeki eitimleri s173

ALEDE OCUK ETM

rasnda renirler. Salkl iletiimin kurulabilmesi iin aile bireylerinin bir arada olmak, sohbet etmek iin zamanlar olmal; evdeki zamanlarn hep televizyon karsnda harcamamaldrlar. yi iletiim iin baz basit kurallar da vardr. Her eyden nce dinlemeyi bilmek; dinlenildiinden emin olmak gerekir. ocukla iletiim srasnda da onun dikkatinin sizde olmasn, yznze bakmasn salamalsnz. Ksa cmleler, basit kelimeler semeli; yz ifadeniz, ses tonunuz ve hareketleriniz konumanzn ieriine uygun olmal ve sylediklerinizi pekitirmelidir. Aile ii ilikilerin salkl yrmesi, bir lde aile yelerinin birlikte olma zamanna baldr. Gndelik hayatn her bir aile yesinden talepleri gnmzde ylesine younlamtr ki, btn aileyi bir arada grmek neredeyse imkansz hale gelmektedir. Btn zorluklarna ramen ailenin bir araya gelmesinin yan sra, bir arada olunduunda yaplan ilerin, harcanan zamann kalitesi de nemlidir. rnein bir arada televizyon seyretmektense; oyun oynamak, ailece yrye kmak, sohbet etmek daha deerlidir. Gnmzdeki talihsizliklerden biri de, ailenin bunca toplumsal ilevi yerine getirmesine ramen dllendirilmemesidir. Baarl sporcu, baarl iadam, baarl politikac almalarnn sonucunu eitli dllerle grr ama -maalesef- baarl ebeveynlie, zaten olmas gereken bir ey olarak baklr. Aileye kar bu toplumsal vurdumduymazlk ou kez aile-ii ilikilere de yansr. Aile-ii ilikiler kopmas g yaknlk zelliklerine sahip olduu iin aile yelerince, ne yapsalar bir ey olmayacak garantili ilikiler olarak
174

grlrler. Bu nedenle aile ou kez yelerinin abalarndan, katklarndan dolay birbirlerini taktir ettikleri deil de, aile dndan kaynaklanan skntlarn bile yaanmak zorunda kalnd bir yer hviyetine brnr. ocuun aile evresinden yararlanabilmesi, duygusal doyum salayabilmesi iin ailedeki ilikiler, insanlarn sk sk yaptklar olumlu davranlardan dolay takdir edildikleri bir hale dntrlmelidir. Aile-ii ilikilerin en nemli yanlarndan biri de, kardeler arasndaki ilikidir. Kardeler ou zaman birbirlerine sadk ve hayat boyunca birbirlerinin doal destekileridirler. Ama ocukluk dnemine kardeler arasnda birok sorun da dikkat eker. Bu sorunlarn banda kskanlk duygular gelir. Aslna baklrsa kskanlk, herkesin belli llerde yaad doal bir duygudur. Tek bana bir adada yaanlmad srece, kskanlktan kurtulmann yolu yoktur. ocuklarda kskanlk 2-2,5 yalarnda balar. 5-6 ya civarnda ise ocuklar, bu gl ama honutsuzluk verici duyguyla ba etmeyi renirler. ocuklar arasndaki birok ekime ve gcenikliin arkasnda da normal karde kskanl bulunur. ocuklar arasndaki kskanl arttran nedenler arasnda unlar saylabilir: Kendi ailelerinde tek ocuk olarak byyen ebeveyn, ocuklarndaki kskanlk duygularn anlamada ve onlarla baa kmada zorlanrlar. Ayn ekilde, kardeleriyle ar kskanlklar yaayan ebeveynin de bu konuda zorland ortaya kmtr. ocuun kiilii, kskanlk duygusunun iddetini etkileyebilir. rnein daha sinirli ve hassas ocuklarn,

OCUK VE EVRE

iddetli kskanlk duygular tad grlebilir. Byk ocuklar muhtemelen kardelerinden daha kskan olurlar. ocuklar arasndaki ya farknn byk olmas ya da ok az ya fark bulunmas kskanl arttran etkenlerdendir. Karde kskanlklaryla baa kmada yol gsterici olabilecek ilkeler ise yle sralanabilir: ncelikle belli llerdeki kskanln normal olduu kabul edilmeli; zellikle yeni bir kardein dnyaya gelmesinin beklendii srada ve sonrasnda buna hazrlanmaldr. Kskanan ocuun bu duygusunun artmasn ve zarar verici hale gelmesini nlemek iin, onu bastrmak veya grmezden gelmek yerine, ocuun bu duygusunu farkedebilmesine yardmc olunmaldr. Kskanlk duygular yaayan ocua daha fazla sevgi ve dikkat gstermeli; byle yapmann kt bir davran dllendirmek olduu dnlmemelidir. Her skntl durum gibi kskanln da ocukta bebeksi davranlar ortaya karabilecei; ocuklar arasnda szm ona eitlik salamak iin onlarla ayn biimde uramann, rnein ayn giysi ve oyuncaklar almann kskanl daha da artrabilecei unutulmamaldr. ocuklara, bakalaryla paylama duygusu bkmadan retilmeye allmal, ocuklarn birok ey gibi paylamay da ebeveyni seyrederek rendiklerini

hatrdan karmamaldr.

Akrabalar ve Arkadalar
Modern yaama tarznn ve teknolojinin geliiminden nce ailenin toplum iindeki biim ve ilevi daha deiik idi. Bugn, gerek ailenin biim ve ilevinde, gerekse kadnn toplum iindeki konumunda, geleneksel toplum yapsna gre byk farklar olmaktadr. Her ne kadar modern yaamann kurallar hakim hale gelmeye balasa da, lkemizdeki aile yaps hem modern, hem de geleneksel toplumun etkilerini tamaktadr. Bu kark grnmn olumlu ve olumsuz ynleri vardr. rnein aile bykleri ile ve dier akrabalarla sk ilikilerin srmesi, birok glk srasnda aileye ok nemli destekler salarken, modern dnyadaki insan ilikilerinin gerektirdii rol farkllamalarnn hayata geirilmesinde, ailenin kendi kararlarn bamszca belirleyebilmesinde sorunlar karmaktadr. Byk anne ve byk baba yaadklar deerli tecrbeler ve olgun tutumlaryla birok bakmdan ocuun bakm ve eitiminde olumlu katklar yaparlar. Ancak ne var ki, kimi zaman byk anne, byk baba-ebeveyn, ocuk ilikileri birtakm sorunlara kaynaklk eder. Byk anne ve byk baba kendileri ebeveyn olarak belli bir gc ellerinde tutarlar; bu gcn torunlarnn bakm ve eitimine ok yardmc ve yapc etkilerinin ya175

ALEDE OCUK ETM

nsra olumsuz yansmalar da olur. Ebeveynlerin kendi ocukluk yaantlar, ocuklarn nasl yetitireceklerinin belirlenmesinde ok nem tar. ocuunuzu yetitirirken kendi anne ve babanz gibi yapmayacanza karar verseniz bile, onlardan etkilenmeniz neredeyse kanlmazdr. Byk anne ve byk babann ayn zamanda torunlaryla ilgili youn duygular vardr. Bu nedenle bir biimde onlarn yetimelerinde sz sahibi olmay isterler; bu konuda kendilerini geride tutmada zorlanrlar; genellikle ocuk bakm ve eitiminde ebeveynden ok daha usta olduklarn dnrler. Byk anne ve byk baba, ou kere anne babann artk bydklerini unutur. Onlar hala ocuk olarak grrler. Onlarn torunlarla ilgili bir etkisi de, ebeveynin koymu olduu otoritenin yrtlmesinde engeller koymalar yoluyladr. Toplum hayatnn gerekleri nedeniyle bazen de ocuklarn bakmn byk lde byk anne, ksmen de bykbaba stlenir. phesiz bu, aileye ok anlaml bir yardm, ei bulunmaz bir fedakarlk ve insanlk rneidir ama sorun ocuk eitimi olduunda, ebeveynin byle bir yardm karsnda minnet duygularn eziklik eklinde yaayp ocuk eitiminde zerlerine deni yapamamalar tehlikesi vardr. Artk gnmzde ebeveynlerin ocuk bakm ve eitiminde asl rol stlenmeleri gerektiini farkediyorsak, dier aile byklerinin bu konuda geri planda yer almalar zorunluluunu da kabul etmeliyiz. Elbette birok bykanne ve bykbaba torunlarnn bakm ve eitimi iin kendi ocuklaryla tam bir ibirliine ve destee hazrdr. Yine de bykanne, bykbaba-ebeveyn-ocuk ili176

kisinde ortaya kabilecek problemlerin zmnde baz ilkeler k tutucu olabilir: Bykanne ve bykbabaya, kendi ailenizdeki davran kurallarn, onlardan beklentilerinizi aka anlatn. Sizin ocuu eitme ve bakm tarznz onlar tarafndan engelleniyorsa, onlar saygl bir biimde uyarn. Bununla birlikte onlar, ocuun uzun vadeli geliiminde zarar verici olduuna inandnz tutumlarn srdrrlerse, son are olarak ocuunuzla birlikte olma zamanlarnda ksntya gidin. Ebeveynlerin kendi anne ve babalar arasnda gereksiz karlatrmalar yapmalarndan kann. Hereye ramen aile bykleriyle balanty kopartmamaya aln. Unutmayn ki, kendi aile byklerini tanmak her ocuun hakkdr ve onlardan renecekleri birok ey vardr. Geleneksel ailenin dalmasyla birlikte akrabalklar da eski nem ve deerlerinde gerileme gstermilerdir. Ancak ocuumuzun ve bizim onlarla ilikilerimizin srmesi, aileye byk destek salayabilir. Her eyden nce akrabalarmz bizi hemen hemen herkesten iyi tanrlar. Onlarla srdrlen ilikiler, ocuklara iyi aile ilikilerinin nasl olmas gerektii konusunda rnek oluturur. Akrabalar ou kere g durumlarda ailenin doal mttefikidirler. Paylalm aile yaantlar ve hatralar, bir aileye ait olma duygusunu pekitirirler. Buna benzer szler, komularmz ve komuluk ilikileri iin de sylenebilir. Akrabalar ve komular sayesinde ocuklar, insan ilikilerini, bilgi ve grglerini daha gvenli bir ortamda renme ve gelitirme frsatna kavuabilirler. Brakn bir ocuu, yetikinlerin bile renmekte olduka zorlandklar konularn

OCUK VE EVRE

banda, insan ilikilerinin nasl olmas gerektii gelir. Bir bakma, insan ilikileri konusundaki renimimiz hayat boyu srer gider. nsan ilikisinin ilk art, insann kendisini ayr bir birey olarak farketmesidir. ocuklar 22,5 ya civarnda kendilerinden ben diye sz etmeye balarlar, ama bu ya grubu ocuklarda arkadalara henz yeterince nem verilmez. Dier insanlarn nasl kimseler olduklar, kendisinin kimlerle iliki kurmak istedii hakknda bilgiler toplanp belirginletike, dostluklar daha nem kazanr. ocuklar, arkadalarndan davranlarnn ve duygularnn onlar nasl etkilediini ve arkadalarnn iliki kurma tarzlarn renirler. Bu sayede toplumsal repertuarlar geniler. Ancak arkadaln kurulmas beceri gerektiren ve her ocuun kendine zg yollarla yrtt bir sretir. Birok ocuk arkadalk kurmada glk eker. Ama bu ounlukla onlarn rahatsz olduklar anlamna gelmez. En salkl ocuklar bile kimi zaman kendi balarna kalmak isteyebilirler. Zaten 7-8 yana kadar ocuklar nediren kalc arkadalklar kurarlar. Ortalama 8 yan altndaki ocuklarn arkada ilikilerinde birbirlerine ve evrelerine zarar vermelerini engellemek iin byklerin denetimi gereklidir. ocuun salkl arkada ilikileri kurabilmesi iin bir baka gerekli art, kendine gvenli ve giriimci olmasdr. Bu nedenle ailenin daha ilk aylardan balayarak ocuun her baarsn desteleyen, benliini gelitirici tutumlar almas, bakalarnn yannda ocuun onurunu krc tavrlar gstermemesi yerinde olur. Utangaln ve kendine gvensizliin aksine baz ocuklar saldrgan, bakalarn ezici, evreye zarar verici, kendileri-

ne toz kondurmayan tutumlar nedeniyle arkada ilikilerinde zorlanrlar. Byle ocuklarn aileleri genellikle zor kullanarak onlar engellemeye alrlar ama baarl olamazlar. nk zor kullanm, ocuu yeniden saldrganla tevik eder ve bir fasit daire ortaya kar. Byle ocuklara yardmc olmak iin mmkn olduunca erken hareket edilmelidir. ocuklar 8 yan atktan sonra, saldrgan tutumlarnn sreklilik kazanmaya daha eilimli olduklar bilinmektedir. Yine bu ocuklara, bakalarnn ihtiyalarn ve duygularn farketmeleri retilmeli; evde, televizyonda, sinemada model olabilecek rnek saldrgan tutumlar izlemelerinin nne geilmelidir.

Fiziksel evre :
nsan ilikilerinin dnda kalan, yaama ve alglama alanna giren btn nesneler ocuun fiziksel evresidir. Tek tek ele alnmalar imkansz olan fiziksel evre unsurlarn snflandrmak da olduka zordur.

Yaadmz evre :
ocuk asndan fiziksel evrenin nemi, ncelikle bir yaama alan olmasndan gelir. evresini tanmas ve buradaki yaama yollarn ve ilkelerini renmesi, geliim sreci iinde her ocuun baarmas gereken hayat devlerindendir. Komular, akraba ve dostlara, okula, ocuk parkna, piknie, sinemaya nasl gidileceinin; buralarda nasl davranlacann; televizyon, bilgisayar gibi evii gelimi teknolojik aygtlarn ne zaman ve nasl kullanlacaklarnn; trafik kurallarnn ne olduklar ve ne ie yaradklarnn ve her gn birok kere yaptmz, evre ile baka
177

ALEDE OCUK ETM

birok etkileim biiminin renilmesi, hem ocuun bizzat kendi hayatn, yaama eklini tanmas, hem de yetikin hayata hazrlanmas iindir. evre ile ilgili genel bilginin ve yaama bilgisinin artmas, hayat daha gvenlikli ve kolay yapt gibi, daha estetik, eitli ve doyumlu yaama alternatiflerine frsat hazrlar. Bilinli bir eitimden gemese de, her ocuk kendi fiziksel evresi ile kendine zg tanma, iliki kurma ve yaama yollarn zaten bir biimde renir ve bulur. zellikle krsal evrede yaayan ocuklar, ayrca bir rehbere ihtiya duymakszn; hayatlarnn doal seyri iinde evrelerini hzla tanrlar ve az tercih haklar bulunan yaama yollarn kolayca renirler. Ancak yaamann kendisinin birok uzmanlk gerektiren ilere ayrld, sakinlerine eitli yaama alternatifleri sunan ve yararlanabilmek iin renilmeleri art olan ok sayda teknolojik aygtla donanm modern kent hayat, rehberlii gerekli klar. Bu, yalnzca ocuklar iin deil yetikinler iin de byledir. Modern kent hayatnda yetikinlerin rehberlii, ayrca ocuklar tehlike ve risklerden korumay amalar. ocuklar evre-

lerinde olup bitenleri byk bir dikkatle izlerler. Bir ok ey onlar iin ilktir ve ilgintir. Yetikinlerin altklar sradan durum ve olaylar ocuklarda hayret uyandrr. Onlar, her eyi renmeye isteklidirler. lk kez gidilen bir pazaryeri, bir pastane, bir stadyum, ocuklarn kk dnyalarnda byk izler brakr. Bir turist merakyla evrelerini anlamaya alrlar. Bu ocuka tecesss, ou zaman yetikinlerin her gnk hayatlarnda farkedemedikleri ilginlikleri, gzellikleri, bazan irkinlikleri bulup kartr. Bir ok ebeveyn, semtin bir kenarna sakp kalm kk ocuk parkn, ocuklarnn dikkatli baknn uyarsyla grr. Yine birok ebeveyn hayvanat bahesine, lunaparka ocuklarnn arkadalarndan, televizyondan rendii veya yuvada yaplan bir gezi sayesinde tand bu yerleri ailesiyle birlikte grme isteiyle gitmeye zorlanr. ocuklaryla birlikte bir gezintiye kan ebeveynler o gne kadar hi merak etmedikleri bir inaat yapmndaki vinlerin almasn, asfalt yapm aralarnn ilevini, gkyzndeki uaklarn nasl ve nereye gittiklerini, bahvann neden iekleri suladn, imleri kestiini, ambulans, itfaiye ve polis arala-

178

OCUK VE EVRE

rnn niin siren aldn ve daha birok eyi ocuklarna ayrntlaryla anlatmak zorunda kalrlar. evresini tanmak iin srekli tetikte duran btn bu bilme isteinin karlanmas, ocuklara byk bir yaama sevinci ve gven verir. ocuklarn kendi evrelerini, bu evredeki yaamlarn ve ilkelerini renmesini salamak, temel ebeveynlik grevlerindendir. Ebeveynler, ocuklaryla gezintilerini zevkli bir yaama ve evre dersi haline getirirler, getirmelidirler. evrenin ocuk iin yeni ve ilgin olabilecek yerlerini kefetmek, oralar ocuklara tantmak, btn ailenin hayatna renk katar; dnyalarn zenginletirir. Bir mzeyi ziyaret, birlikte alverie kmak, kitapya uramak, ocuk tiyatrosuna, yzme havuzuna gitmek... Herbiri ayr mutluluk kaynadr. Elbette ocuklar yalnzca seyirci olmakla yetinmez. Grdkleri birok yeni eyi bizzat denemek, byklerin yaptklarn yapmak isterler. Babasyla birlikte otomobillerinin temizlenmesine katlmak, minibste ofre para uzatmak, ocuklara inanlmaz heyecan ve nler yaatr. in niteliine gre, onlar iin tehlikeli ve zararl olmayaca ak olan baz ilere ocuklarn bir ucundan katlmn salamak, denemelerine frsat vermek, paha biilmez yaama sevinci ve renme kaynadr. Modern kent hayatnn ve yaplamasnn iinde canl tabiatn zeri neredeyse rtlmtr. Oysa ocuklarmz ve biz, hepimiz o tabiatn bir parasyz. Bir btn olarak paras olduumuz canl taibat hissetmek, ocuklarmzn hayata dair bilgilerini geniletir, salamlatrr. Bitkilerle ve hayvanlarla ayn

hayat paylatmz fikrini yerletirir. Bu nedenle, ailece gidilen bir kr gezintisi, bir orman veya deniz kampnda yaplan tatil, bir hayvanat bahesine veya kye yaplan ziyaret, ho vakit geirilen elenceli bir i olmaktan te anlamlar tar. Ebeveynler byle zamanlarda kendilerinin ve ocuklarnn dinlenme ve elenmesinin yansra ortaya kan hayat bilgisi eitimi frsatn ok iyi deerlendirmelidirler. Bir yolunu bulup dier canllarn hayatmz iin vazgeilmez nemlerini ocuklara anlatmal; tabiat, canllar sevmenin yaayan rnekleri olmaya zen gstermelidirler. Tarihsel evremiz, tarihsel ve kltrel mirasmz ile ilgili olarak da benzer yaklamlar benimsenmelidir. Byklerin szleri, ocuklar iin ok nemlidir ama tutumlar daha net, kesin ve daha dorudan retici deer tarlar. Yalnzca tabiatn deil, insanlk tarihinin de bir parasyz. Adeta bir ak mze halindeki yurdumuz, tarih duygusunun yaanmas ve aktarlmas iin bulunmaz bir ortamdr.

Evin Fiziksel evresi :

Ev, ocuk hayatnn kalbidir. ocuun zamannn byk blm evde geer. Evde beslenir, uyur, banyo yapar, amarlar ykanr, oyun oynar, ders alr, ortal kartrr, televizyon seyreder... Bir anlamda ocuun gerek evresi evidir, nk zellikle hayatnn ilk yllarnda btn dnyas ancak ev kadardr. ocuk, gelecektir, insanln gelecei... nsanlk tarihinin alaca yeni biimler, onlarn byklerden rendikleri insan ilikileri
179

ALEDE OCUK ETM

ve devraldklar dnya birasna bal olacaktr. Gelecek blmde greceimiz gibi, bugn ocuklarmza brakacamz dnya miras, nceimiz zellikler tamamaktadr. Dnyada ortaya kan evre tehlikeleri -nlemler alnmad taktirde- evremizdeki dier canllarla birlikte, insanln geleceini de tehdit altnda tutmaktadr. Bu nedenle, artk evre korunmas ile ocuun evrenin tehlikelerinden korunmas sorunlar iie girmitir. ocuu, evimizin iindeki evre tehlikelerinden korumaya almak, bir bakma ona evre bilincini daha ev iinde kazandran bir tutumu, bir yaama tarzn benimsetmek demektir. Evimizde evrenin korunmas iin, ocuumuza evre koruyucu bir tutumu retmek maksadyla atacamz ilk adm, israf mmkn olduunca durdurmaya girimektir. Daha az elektrik sarfiyat iin lzumunda kullanma gibi basit kurallara uyulmas, daha az s enerjisi tketmek iin izolasyon tedbirlerine bavurulmas, yalnzca evimizin btesine deil, dnyann yenilenemez enerji kaynaklarnn korunmasna da bir katkdr. Bugn lkemizin baz belediyelerinde ve birok batl lkede uygulanmakta olan, yeniden ayn trden mal-

zeme yapmnda kullanlabilecek cam, gazete gibi maddeleri dier plerden ayrmak; plastik gibi znmesi neredeyse imkansz olan, yakldklarnda zehirli maddeler aa karan rnlerin kullanmn azaltmak, ailece yapabileceimiz basit ama ok nemli evre koruma tedbirleridir. Ama bazen evimizden attmz plerin bir blmnn, sonunda topraa ve suya karan zararl kimyasal maddelere dntklerini bilmemiz elimizden daha fazlas gelmese de- bunu dnmemiz ve anlatmamz, bir evre koruyucu tavr olabilir. Hepimizin daha fazla tketime yneldiimiz toplumumuzda, btn tketim kaynann eninde sonunda tabiat olduunu artk anlamak ve ocuklarmza anlatmak gerekir. Kolayca denilebilir ki, her gereksiz harcama, her israf aslnda dnyaya verilmi zarardr. Dzeltilip onarlabilecek eski elbiseler, oyuncaklar, kitaplar, henz bitmemi ve miad dolmam ilalar yeniden kullanlabilecekleri gibi, hayr ve yardm amacyla ihtiya sahiplerine sunulduklarnda, yalnzca onlarn deil dnyamzn da yz gler. Bu trden faaliyetleri bizzat yapmak iin gnll ocuk kurulular n ayak olabilirler. Artk hayatmzn bir paras haline gelmi baz ev ileri vardr ki, onlarn ocuklar

180

OCUK VE EVRE

zerindeki olumsuz etkilerini mutlaka hesaba katmak zorundayz. Haere ilalarn, kimyasal yer, cam, mobilya temizleme maddelerini, parlatclar, oda spraylerini, aeresolleri kullanrken ocuun beden salna verecei muhtemel zararlar dikkate alnmaldr. Evi dezenfekte etmek iin kullanlan bir haere ilac, dikkat edilmediinde ocuk iin haereden daha zararl olabilir. Evin gzel kokmas iin kullanlan spreyler, koku alma duygusunu zedeleyebilirler. Ozon tabakasna zarar veren spreyleri, sudaki canllar ldrecek miktarda ar fosfatla ykl deterjanlar kullanmaktan kanmak, bu tavr ocuklara aklamak, evde yaplabilecek en iyi evre koruma eitimidir. Ev, ocuun gvenlik alandr ama sal iin birok tehlike risklerini de barndrr. Henz tehlikelerin farkna varmayan ocuklar, onlar zgr brakmak ve korunmalar iin mdahale gerektiren durumlar arasndaki dengeyi koruyarak, denetim altnda bulundurmak ebeveynin grevidir. Henz yrmeyi tamamen beceremeyen bir ocuu sivri ulu mobilyalardan, soba gibi scak malzemelerden korumak bunlardandr. Her ebeveyn bu tehlikeleri bilmekte, ocuklarn korumak iin elinden geleni yapmaktadr. Evin ocuk iin barnd tehlikeler her zaman byle plak gzle grlmez. rnein evde beslenen hayvanlar, birok enfeksiyon riski tarlar. Bu nedenle yiyeceklerden ve mutfaktan uzak tutulmal, ev hayvanlaryla temas eden aile bireyleri mutlaka ellerini ykamaldr. Yine rnein evimizde kullandmz masa rts, yatak, mobilya, duvar kad, boya, boya temizleyici, yaptrc gibi birok malzeme sentetik maddelerden yaplmtr.

Bu maddeler kimi zaman, ocuun ve gebe annelerin beden salna zararl olabilecek kimyasal ierikler tayabilirler. Aileler, zaten bilinen temizlik ve hijyen kurallarna uymann ve bunlar ocuklarna retmenin yansra, al verilerinde ve gndelik hayatlarnda modern evre salnn gerektirdii bu noktalara da dikkat eden bir uyanklk iinde olmaldrlar.

Yiyecekler :
Beslenme, canlln srdrlmesi iin vazgeilemez bir ihtiyatr. ocuklarn iyi beslenmesi, onlarn salkl byme ve gelimelerinin salanmasnda atlacak ilk admdr. Hangi geliim evresinde hangi yiyeceklerin seilecei ve ne miktarda verilecei ebeveynlerin sorumluluundadr. Fakat ocuun beslenmesinde dikkat edilmesi gereken baka noktalar vardr. nk ocuklarla ilgili birok yiyecek maddesi retimi, gnmzde yeni bir sanayi dal oluturmutur. Ebeveyn birok kere ocua verdii yiyeceklerin hangi kaynaklardan, kimler tarafndan, nasl toplandn, retildiini, piyasaya verildiini ve saklandn bilme imkanndan mahrumdur. Reklamlarn zendiricilii, ebeveynlerin ocuklar iin en uygun yiyecei seme abasna ayrca engel oluturmaktadr. rnein alerjik bnyeli bir ocuun ebeveyni, ocuklar iin zararl, alerji yapc rnlerin, reklamlarda sunulan cazip grnmleri, ocuun istei ve ocuun sal arasnda kolayca skabilmektedir. Bir bebein beslenmesinde yaplabilecek en hatal tutum, mmkn olduu halde anne style beslenmeyi tercih etmemektir. ocuun bedensel ve ruhsal geliimi asndan
181

ALEDE OCUK ETM

anne stnn tad faydalar birok bakmdan ele alnp incelenmi, bu konuda kamuoyunu aydnlatabilmek iin youn almalar yaplmtr. Anne st bunlara ilaveten ocuun, bedeninin zararl maddelere kar ok duyarl olduu hayatnn ilk aylarnda verilebilecek katk maddeli rnlerden de korur. ocuk beslenmesinde oluabilecek zararlarn nlenmesi veya nlenememesi, aka retim zincirinde yaplan denetimin kalitesine baldr. Yiyeceklerin denetimi, ok boyutlu ve karmak bir itir. Bylesine zor bir grevi tek bana ebeveynlerin srtna ykmak byk bir hakszlk olur. Zaten her lkede, devletler bu konuda eitli kurulular vastas ile grev stlenmektedirler. Ebeveynlere den, retim zincirinin deenitimini yalnzca devlet ile retici arasndaki bir sorunmu gibi alglamamak; sonuta bu zincirde meydana gelecek bir aksama, hata veya ihtimalin kendi ocuklarnn salna malolabilecei uuruyla hareket etmektir. Birok bulac hastaln kaynann iyi temizlenmemi, iyi saklanmam, bozulmu
182

yiyecek maddeleri olduu artk herkes tarafndan bilinmektedir. zenle hazrlanmam konserveler, hastalk tayc hayvanlardan elde edilen et, st gibi rnlerdeki ldrc mikroplar, hala btn dnyada nemli salk problemlerindendir. Yiyecekler, biyolojik zararllarn yansra kimyasal zararllarla da ykldr. Besinlerdeki kimyasal zararn balca nedenleri, yiyeceklerin elde edildikleri kaynaklarn yetitirilmesi ve korunmas srasnda uygulanan yntemler ve genelde varolan su ve toprak kirliliidir. Kkenini besinlerden alan btn bu zararlar ok geni bir yelpaze olutururlar. Hemen her gn kitle ileitim aralarna bir yiyecek skandal yansmakta, bu konuda birok fikir ileri srlmektedir. Bu kargaa iinde tartmasz kabul edilmesi gereken durum, besinlerle aldmz maddelerin hi deilse uzun sreli etkilerini, henz kimsenin bilmedii ve besinlerden kaynaklanan zararlarn zellikle be yan altndaki ocuklar iin daha tehlikeli olacaklardr. Daha nce sylendii gibi, besinlerin retim zincirindeki devlet denetimini tketici ve ocuk haklarndan yola karak hi deilse son aamada katkda bulunabiliriz. Etiketsiz, gda maddeleri tzne uygun olmayan yiyecekleri almaktan kanmal, satanlar uyarmal, gerekirse tehirlerine yardmc olmalyz. Grnte, btn kanuni ilemlere uyulmasna ramen bozuk kan ya da ocuumuzu, aileden birini hastalandrdndan phelendiimiz yiyecekleri, reticisine ve denetim elemanlarna duyurmalyz. Byle davranmakla tketici olarak kendimizin ve ocuumuzun haklarn korumu olacaz.

OCUK VE EVRE

Henz kesinlik kazanmam ama insan sal iin zararl olduklar ileri srlen maddeleri tayan yiyecekler konusunda alnacak en salkl tutum, n yarglardan uzak ve aratrmaya ak olmaktr. Sz konusu olan insan sal olduundan, bu rn zararszdr nitelemesini kolayca yapanlar uyarlmal; reticilerden ve bu ile ilgili devlet ve gnll kurululardan daha fazla bilgi istenmelidir. Her eye ramen, zararl olup olmadndan kesin emin olunmayan yiyeceklerden hi deilse kk ocuklarn, hamile ve emziren annelerin uzak durmalar yerinde olacaktr. Dorudan beslenme ile ilgili olmamakla birlikte, sala zararl olduu bilinen ve ocuklarmzn olumsuz etkilendii bir kt alkanlktan, sigaradan da sz etmeliyiz. Sigara, dier kt alkanlklardan, imeyenleri dorudan etkilemesiyle ayrlr. Sigarann zellikle hamileleri ve yeni doan ocuklar ok daha olumsuz etkiledii bilinmektedir. Batl lkelerde yrtlen geni kampanyalarla, son yllarda gerileme iine giren sigara tketimi maalesef, lkemizde hala trman gstermekte; ocuklarmz bekleyen kt bir alkanlk ve evre kirletici olarak zararn artarak srdrmektedir. Sigaray en azndan toplu halde bulunulan ve ocuklarla hamilelerin olduklar yerlerde kesinlikle imemek, ienleri uyarmak gereklidir. Batl lkelerde yaayan insanlarn sigaradan korunmak iin srdrdkleri kampanyann ve aldklar tedbirlerin baars, bundan byle bu konuda ve sala zararl besinler konusunda yaplabilecekler iin ok iyi rnektir.

Televizyon :
ocukluk, bir bakma oyuna ve ho hayallere adanm bir geliim evresidir. Oyun, ocuun hayatnn byk bir blmn kapsar ve o lde geni ilevlere sahiptir. Birok ebeveynin sand gibi oyun, ocuklarn yalnzca elenmelerine yarayan boa gemi bir zaman deildir. Oyun sayesinde ocuk birikmi enerjisini, iindeki saldrgan drtleri salkl bir alana kanalize eder; duygularn, ihtiyalarn ifade eder; i skntsndan ve aile evresinden ald olumsuz uyarlarn yaratt gerilimden kurtulmaya alr; yaratcln ortaya karr; kendisini toplumsal bir varlk olarak kurar; arkadalaryla birlikte oynad oyunlarda toplumsallamay, ibirliini, kurallar renir. Oyunda hayata geen tasarlar, gelien hayal gc ocuun dnyasn zenginletirir; oyundan rendikleri yarnki, dnyasnn biimlenmesinde nemli rol alr. Oyun, ocuk iin youn bir yaantdr. Oyunun salad geveme ve coku ocua ok ho gelir. yle ki, ocuklar oynarken seyreden veya onlarn oyunlarna katlan bykler de bu ho yaantdan nasiplerini alrlar. ocuklukta oynanan oyunlarn etkisi, btn hayat boyunca grlr. Muhtemelen ocuk oyunlarnda kurulabilen iyi arkadalklar ve paylamalar sonraki hayata, dier insanlara sevgi ve sayg gsterme becerisi olarak ortaya kacaktr. Oyun ile erken renme arasnda bir ba olduu artk daha iyi anlalmaktadr. ocuun yana, cinsiyetine, yaad kl183

Oyun, Oyuncaklar ve

ALEDE OCUK ETM

imkanlar olduka kstlanmtr. Trafiin, kendilerine ve evreye zarar verme riskinin yksekliinin getirdii kstllklar giderilememi; fakat birok yeni oyuncak tr ve ocuk baheleri ortaya kmtr. Oyuncaklara gemeden nce, oyunla ilgili ebeveynlere mutlaka bir hatrlatma yaplmaldr. ada ocuk ruh sal aratrmalarnn tamam oyunun, ocuun hayatndaki vazgeilmez nemini ve deerini onaylamaktadr. Bu nedenle oyunu, boa geen zaman olarak gren ve kendince ocuu daha ciddi ilere yneltmeye alan ebeveyn tutumlar ciddi biimde gzden geirilmeli; terk edilmelidir. Oyuncaklar, ocuun yapsnda varolan yeteneklerin aa kmasn kolaylatrrlar. Ne trden bir oyun ve oyuncak istediine karar verme durumunda kalan ocukta, kendi kendine karar verebilme yetenei geliir; belli bir alanda beceri kazanma imkan ortaya kar. Yine oyuncaklar ocuun renkleri, saylar, ekilleri, boyutlar renmesine yardm eder. Fakat btn bu ilevlerin, oyuncak ne kadar pahal, ne kadar teknolojik donanmlysa o lde yerine geleceini sanmak doru deildir. ocuk iin hayati olan oyuncak deil, oyundur. Pekala oyunlar, oyuncaksz veya su, kum, makara gibi ocua zararsz herhangi bir ev eyasyla oynanabilir. evre duyarllyla hareket eden kimi eitimciler ve aileler, gnmzde bylesine oyuncak tketiminin anlamszln, hatta tabi olmayan oyuncaklarn ocuun hayal gcn snrladn iddia etmektedirler. Bu insanlara gre ocuklar, ebeveynleri gibi belli kalplar iinde davranan tketiciler olarak

tre, hatta iklim artlarna gre oynad oyun tr deiir. Ama daha hayatn ilk aylarndan itibaren ocuun hayatnda oyun vardr; bir-iki aylk bebekler hareketli nesneleri, karlarndaki insanlar izlerlerken tam bir oyun yaantsna girerler; bunlar zerinde younlarlar. Bebein, bedeni zerindeki kontrol arttka bu kez her eyi yakalayp azlarna gtrme merak balar. ocuklar bydke oyunlar karmaklar; oyunlara arkadalar katlmaya balar; cinsiyete gre oyunlar farkllar. ocuklar birok oyunu, hazr yaplm oyuncaklara ihtiya duymakszn kendileri bulurlar. ocuklar, yaplar gerei hayal kurmaya yatkndrlar ve adeta doutan getirdikleri bir oyun ve fantazi yaratma yetenekleri vardr. Birok kltrde, ayn ya grubundan ocuklar birbirleriyle benzer oyunlar oynarlar ve birdirbir, ke kapmaca, yakalamaca gibi oyunlar, tarih boyunca hep revata kalm oyunlar olmutur. Ama maalesef, bugn teknoloji a ncesinde ocuklarn zgr oyun alanlar iin sahip olduklar
184

OCUK VE EVRE

yetitirmek yerine, kendi oyuncaklarn kendilerinin yapmasna tevik etmek daha uygundur. Bu konudaki grmz ne olursa olsun dikkat edeceimiz nokta, ocuun oyuncaklarnn yana uygun olmas, bedensel, zihinsel ve ruhsal geliimine hizmet etmesi gerektiidir. Oyuncak seiminde dikkat edilecek dier hususlar ise unlardr: Oyuncak ocua zevk vermelidir; dier insanlar anlamasna, tabiat sevmesine yardm etmelidir; yaratcl ortaya karmaldr; bir sorunu zmeyi veya bir zorlukla ba etmeyi retmelidir; paylamaya, ibirliine ve iletiime frsat hazrlamal, yksek estetik ve tasarma sahip olmaldr. Oyuncaklar konusunda ebeveynlere den bir baka grev, oyun gvenliinin salanmasdr. Bunun iin oyuncan yapld kimyasal maddenin ve kullanl eklinin ocua zarar vermeyeceinden emin olunmaldr. zellikle kk ocuklarn her eyi azlarna gtrdkleri, oyuncaklarn kk bir parasnn boazlarna kaabilecei, oyuncak azlarnda iken debilecekleri, keskin kenarl ve keli oyuncaklarn muhtemel zararlar unutulmamaldr. inde yaadmz aa iletiim ve bilgi a denmesinden de bellidir ki, kitle iletiim aralar gndelik hayatmzda en nemli yerlerden birini igal etmektedir. Bylesine geni bir konuyu enine boyuna tartmak, bu kitabn boyutlarn amaktadr. Biz ancak ocuun yaama evresinde de byk bir yeri dolduran televizyon, video gibi grsel iletiim aralar karsnda ocuklarnn olmusuz etkilenmesini nlemek iin ebeveynlere den grev ve sorumluluklar hatrlatmakla yetineceiz.

ocuklar iin retici ve eitici nitelikte olan programlar ve filmler onlarn kendilerini tanyabilmelerine, kiilik geliimlerine hizmet edeceinden, izlenmeleri tevik edilmelidir. Ancak bu olumlu etkisinin yansra ocuun, oyun ve aile-ii iletiimler yerine, zamannn byk ksmn televizyon karsnda geirmesinin, televizyonun esiri olmasnn nne geilmelidir. Kald ki, pornografik ve saldrgan ierikler tayan programlarn, filmlerin zaten drt kontrol g olan ocuklarda olumsuz zdeim ve davranlara yol atklar bilinmektedir. Byle durumlarn ortaya kmas engellenmelidir. Fakat ocuu televizyonun olumsuz etkilerinden korumak, yerli yersiz yaplan emir ve direktiflerle, zorlamalarla olmaz, olmamaldr. ocuk televizyonun zaman zaman kapatlabileceini bizzat ebeveynlerinden renir. Btn zamanlarn televizyon izleyerek geiren ebeveynler, elbette bu konuda ocuklarn gerekli ve yeterli bir biimde eitemezler. Bazen ocuun, istenmeyen bir program izlemesinin nne geilemez. Bu takdirde ebeveynlerin program ocukla birlikte izlemesi, daha sonra program birlikte deerlendirmeleri, iyi ve kt yanlarn dile getirmeleri yararl olacaktr.

Trafik :
nsanlk, seimini modern yaama biiminden yana yaptndan beri hayatn srdrlmesinde birok kolaylk saland. Yaam eitlendi ve hzland. Bu meyanda, ulam alannda da dev yenilikler oldu. Uygarlmzn muhtemelen, insanla en pahalya malolan gelimelerinden biri ulam alandr. Bir yerden baka bir yere ulamann ok hz185

ALEDE OCUK ETM

l biimleri ortaya kmtr ama byle bir ulama kavuabilmek iin ehirlerin, yerleim yerlerinin imarlarn yeniden dzenlemek; yollarn byk blmn tatlara ayrmak; zellikle ehir hayatnda grlty ve tatlardan kaynaklanan kirlilii kabullenmek gerekmitir. ok daha nemlisi, ulamda ortaya kan kazalar sonucunda, savalardan bile fazla sayda insan hayatn kaybetmi, sakat kalm, byk miktarda maddi hasar meydana gelmitir. ocuklarn evresini daha ziyade ilgilendiren, kara ulam ve kara trafiinin dzenidir. Hemen her lkede trafik kazalarnda hayatn kaybedenler arasnda, ocuk ya grubu birinci srada yer almaktadr. rnein 90l yllarda skoya ve svete 6-9 ya grubu yaya ocuklarda trafik kazalarnda lm, dier ya gruplarndan on kat daha fazladr. ngiltere ve talyada 10-14 ya grubu yayalarda trafik kazalarndan lm, dierlerine gre kat daha fazladr. ngilterede 5-14 ya grubunda trafik lmleri, btn lmlerin drtte birini oluturmaktadr. Bu feci tablodan ocuklar sorumlu tutmak insafszlktr. ocuklar kktr; oyun iinde kendileri-

ni unutuverirler. ocuklar neredeyse yetikinlerin yar byklndedirler. ou zaman, ofr tarafndan grlmedikleri gibi, onlar da pek ok eyi ak seik gremezler. Parketmi arabalarn arasndaki en dar yerlerden bile geerek caddeye kabilirler. Arabalarn hzlarn doru olarak tahmin edemediklerinden, sesinden bir arabann geldiini kartamadklarndan, birdenbire yola frlayverirler. ocuklar ayrca, ayn anda birden fazla eye dikkatlerini vermekte glk ekerler, kolay konsantre olamazlar; sabrszdrlar; sk sk yolun gvenlik alan dnda baka eylere ilgi duyarlar. Yetikinler iin bile bir caddede kardan karya gemek ciddi bir mesele iken, btn tehlikeli sonularna ramen insanlarn bir otomobile sahip olma istekleri ve yollardaki tat says her gn daha da artyor iken, trafik karsnda madur ve mazlum durumda olan ocuklarmzn gvenlii iin ne yapabiliriz? Yaplabilecek ilk ey, ocuklara trafik kurallarn iyice anlatp retmektir. ocuklar, krmzda durulacan; yeilde geileceini; kardan karya gemeden nce tatlar durana kadar kaldrmda beklemek gerektiini mutlaka bilmelidirler. Ancak ne var ki, trafik kurallarnn says birkala snrl deildir. Kk bir ocuun temel trafik kurallarn bile, tam anlamyla anlamas beklenemez. Anlasa da bir sre sonra unutur. zellikle oyuna dald srada o, adeta baka bir dnyann insandr. Topun ardndan koarak caddeye frlayan, kar kaldrmda annesini, babasn grdnde saa sola bile bakmadan onlara doru koan ocuk, kendisine bir araba yak-

186

OCUK VE EVRE

layor mu, diye dnmez bile. ocuun, trafik kurallarn iyi bilmesi de bazen zm deildir. rnein, yayalar iin yeil yandnda, birok araba saa ya da sola dnebilir. Bu durumda hem yayalarn ve hem de srclerin ok dikkatli olmalar gerekmektedir. stek hakl, ister haksz olunsun, araba altnda kalmann sonucu hep ac bir durumdur: Ya yaralanma, ya lm. Trafik kurallar -byk yardmlarna ramen- ocuu kazalardan korunmada yetersiz kalyorsa, anne baba olarak, ocuun kar karya kalaca bu tehlikeli durumlar gz nnde bulundurup, onun koruyucu melei olmaktan baka are yoktur. Ancak u noktalara dikkat edilmesi de nemli yararlar salar: * ocuunuzla dar ktnzda, onun elini skca tutunuz. Nerelerden, nasl geildiini gstermeye alnz. Daha da nemlisi kurallara uyma ynnden ona rnek olunuz. * Her kaldrmn kenarnda durup ocuunuzun ilgisini ekebilecek biimde nce sola sonra saa baknz. Bylece ocuk ne yaptnz iyice fark edecektir. * ocua her defasnda krmz ve yeil gsteriniz. Yaya geitlerindeki beyaz izgilerin anlamn tekrarlaynz. * Caddenin nasl geileceini bir oyun haline getirip, bu oyunu ocukla birlikte oynaynz. Bu srada ona karya nasl geileceini unuttum, sen syle deyiniz. Ya da yeil yandnda ne yaparz diye sorunuz. Bilemezse dorusunu syleyiniz. * Ne kadar acele iiniz olsa da, trafiin

youn olduu yerlerden karya gemeyiniz; yaya geidi araynz. Yolunuz uzasa, zaman kaybetseniz bile bu, ocuunuzun trafik kurallarn renmesi asndan nemlidir. * Caddede ocuunuzla birlikte iken, yetikin olarak yapabileceiniz hareketleri onun yannda yapmaynz. O srada ocuk belki gvenlik iindedir ama yalnz olduunda, sizin yaptnz rnek alp uygulamaya kalkacan aklnzdan karmaynz. Btn bu neriler daha ziyade, okul ncesi ocuklar iin geerlidir. ocuk okul ana geldiinde durum deiir. Okul zaman anne-babann i saatinden daha ge balayabilir, daha erken bitebilir. Ayrca ocuk bymtr; yolu bildiini, yalnz bana gidebileceini syler. Sizinle birlikte olduunda elini tutturmak da istemez. Bu durumdaki anne babalara ise unlar nerilebilir: * Okul yolu en ksa deil; en gvenli, tehlikeden en uzak yol olmaldr. * Okula giderken ocuunuza, trafik lambalarna dikkat etmesini, yaya geitlerini kullanmasn tleyin. En iyisi kendisiyle birlikte birka kez gidip gelin. Yolun zelliini ona iyice retin. Kestirme yapmaktan da zellikle kann. * ocuunuza yaya geidinden br byklerle birlikte gemesini tleyin. Grup, tek ocuktan daha iyi farkedilir. ocuunuz da gvenlik iinde olur. Tek bana geecekse, saa sola bakmas, elini kaldrarak arabalarn durup durmadn izlemesi konusunda ocuunuzu uyarnz. Ayn eyleri ocuunuzla tekrarlaynz. * ocuunuz lambasz ve yaya geidi ol187

ALEDE OCUK ETM

mayan bir caddeden gemek zorunda ise, en uygun ve grlebilen bir yer seip, onun caddeyi srekli ayn yerden gemesini salaynz. ocuunuzu gtrdnzde siz de ayn yerden geiniz. * ocuunuz itfaiye ve polis arabalarnn sinyallerini renmi olabilir. Yine de siz ocuunuza bu arabalar getiinde yeil de yansa beklemesi gerektiini anlatn. * Arabalarn sinyal lambalarn ocuunuza retin. Sinyal veren arabalar gstererek, yaklaan arabann saa m sola m dneceini ona sorun. ocuunuzun bu sinyalleri kavram olmas ok nemlidir. * ocuunuza arabalarn sratlerini aa yukar tahmin etmeyi retin. Zaman zaman sence hangi araba daha abuk burada olur; Krmz m, yeil mi; Sadan gelen mi, soldan gelen mi gibi sorular sorun. * Parketmi arabalar arasndan zorunlu olmadka gememesini tleyiniz. Geecek baka yer yoksa, parketmi arabalar arasndan gemek zorunda ise nce ban uzatp bakmasn, yolun bo olduunu iyice grdkten sonra gemesi gerektiini kesin olarak anlatn. * Btn bu t ve uygulamalardan sonra; ocuunuzun okula yalnz bana gidip gidemeyeceini anlamak iin, siz hi karmadan onunla birlikte gidin. ocuunuzun her eye istediiniz gibi dikkat edip etmediini gzleyin. Sizinle konuurken gzlerinin etraf kontrol edip etmediine bakn. Eer

btn bunlar usulne gre yapyorsa, artk onun yalnz bana gideceinden emin olabilirsiniz. * ocuunuzun okul antas ve yamurluu ne kadar gze orpan renklerden olursa, zellikle k gnlerinde ocuunuz ofrler tarafndan o kadar abuk grlr.

B) EVRE OLARAK DNYAMIZ :

Ekoloji ve Ekolojinin Problemlere Yaklam
Alman zoolog Ernst Haeckel, 1868de yazd Tabiat Tarihi adl incelemesinde, bir hayvan trnn canl ve cansz evresi ile btn ilikileri toplamn tanmlamak iin ekoloji kavramn ortaya attnda, yeni bir bilim dal kurduunun ve bir asr sonrasn en moda kavramlarndan birini kefettiinin farknda deildi. Ekoloji kavramlarndan birini kefettiinin farknda deildi. Ekoloji kavramnn tredii oiokos kelimesi ev anlamna gelmektedir. 1972 ylnda Birlemi Milletlerin dzenledii Birinci Dnya evre Konferans srasnda Stockholmde toplanan binlerce insan Yalnzca bir tek dnya var diyorlard. Hepimiz ayn yerkrede ve ayn evde yayoruz, gidecek baka bir yerimiz de yok. bu evin iinde yaayan, bulunan her ey birbirleriyle eitli ilikiler iindedir ve bunu belli bir denge dzeninde srdrrler. Ekolo-

188

OCUK VE EVRE

ji, biyolojinin altdal olmaktan kp, zamanla yeryzndeki varlklarn birbirleriyle ilikilerini ve denge dzenini incelemeye yneldi. Bu, bilim ve konuya duyarl insanlar tarafndan ok kas srede farkedildi ki, teknoloji ve sanayileme, dnyadaki ekolojik dengeleri alt st etmi, ortaya kirlenme, canl trlerinin kaybolmas, enerji kaynaklarnn tkenmeye yz tutmas, kullanlabilir tarm alanlarnn azalmas, nkleer tehlike, hzl nfus art gibi dev sorunlar karmtr. nlemler alnmad takdirde dnya bir felakete doru srklenmektedir.

lirgin olarak bulunduu kanaatindedir. Bu nedenle gerek ekologlarda gerekse evre korumaclarda Dou dncesine arlk veren bir tarza rastlanyor. slam dininin kutsal kitab Kuran- Kerimde ve Tasavvuf bata olmak zere birok slam dnce ekolnde, btnsel dnce arln hissettirir. Zaten bilindii gibi Tasavvuf dncesi, varln birlii ilkesine dayaldr. Tm varlk alemini birbirini etkileyen bir btn olarak grnce ok tabi bir ekilde, bunu tm alemi, tm canllar sevmek ve korumak fikri izleyecektir. Yine slam dini, bata kutsal kitab olmak zere, bugn evre korumac diye yorumlanabilecek birok fikri barnda tamaktadr. Bu konu, ebeveynlere ve evreyi korumaya ynelen resmi ve gnll kurululara, ocuklarn evre bilincini artrmalarnda dini eitimle evre eitimini birletirme frsat verdii iin nemlidir. slam dininin evreye baknda ke ta nitelii tayan baz noktalar buraya alarak, ocuklarna byle bir eitim vermeyi dnen ebeveynlere ve kurululara bir fikir vermek istiyoruz: ncelikle slam dini, alemdeki btn canl ve cansz varlklar en derin anlamda mslman olarak grmektedir. nsan dier

Dnya leindeki evre Problemleri ve zm Yollar

Ekolojik yaklam, tm bu keiflerini ve insanlk iin uyarc grevini dnyaya farkl bir ekilde bakabilmesi nedeniyle yapabildi. Ekolojik yaklamn farkl baknn temelinde btnsellik bulunmaktadr. Btnsellik, tm alemi bir btnn paralar olarak kavramay gerektirir. stelik bu btn de, her parann ileyii tekilerini etkiledii halde paralarn toplamna eit deildir. Aratrmaclar ve dnrler, btnsel dncenin slam ve dier Dou dinlerinde be-

189

ALEDE OCUK ETM

varlklardan ayran, zgr seim yapabilme hakkdr. Bu hakk, onu ayn zamanda dier varlklardan stn klar. Yine slam dinine gre, insanla alem arasna ok byk bir benzerlik vardr. nsan kk alem, alem byk insandr. Bu bak insann tabiatla uyumunun bozulmamas, ona sayg gstermesi iin bir temeldir. slam dininin anahtarlarndan olan ayet kavramnn bir anlam da, tabiatn kendisidir. Yani tabiatn ilevi, bir bakma Kuran- Kerimin ilevi gibidir. Tabiat bir kutsal kitap gibi okuyup anlamaya almann yerine ona zarar vermek, dier dinler gibi slam dinine de aykrdr. Tm bunlarn tesinde, slam dininin evreci bakla en ok uyuma gsterdii nokta, insan tketiminde dizginleyen, nimetlerin israf edilmemesi anlaydr. Ekolojik bak, yalnzca alemi deil, problemleri de bir btn iinde, birbirine bal olarak grr. Tabiattaki paralarn tek tek nasl ilediklerini deil, paralarn birbiriyle ilikilerine bakar. rnein, DDTnin yalnzca haereleri ldrp ldrmediine bakmakla yetinmez, onun ayn zamanda dier canllara nasl bir etki yaptn, kullanmdan sonra tabiatn neresinde biriktiini ve bunun sonularn da inceler. nk sistemin bir paras deitiinde, onunla belli balantlar olan dier paralar ve dolaysyla btn de deiecektir. Ekolojinin problemlere bakna, genellikle anlalr olmas amacyla Anadoludaki buday-fare-ylan sistemi rnek verilir. Ylanlar yok etme mcadelesine girimeden nce, bu sistemde belli bir denge bulunmaktayd. Ylanlar ldrlp yok edilince dengeler
190

bozuldu; ylanlardan kurtulan fareler buday tarlalarna saldrya getiler. Sistem kendi kurallarna gre sessiz sedasz alyorken, orada bir parann, rneimizde ylann rol dardan kolayca hissedilmez. Ama o para bozulduunda ve kartldnda eksikliini hemen anlarz. Bu durum biraz da, bedenimizle hastalklar arasndaki ilikiye benzer. Beden sistemimiz bir saat gibi salkl bir ekilde alyorken, btn beden sistemini hissetmeyiz. Onun iin de ou zaman bedenimizin kymetini bilmeyiz. Ama ne zaman bedenimizde iler yolunda gitmese, hastalk belirtileri ortaya kmaya balasa, bedenimizi ve hastalanan organmz hemen hisseder, deerini anlarz. ou kez de kendi kendimizi emanete ihanet etmekle, nankrlkle sularz. Ekolojik baka gre tabiat da beden gibi bir sistemdir. Tabiat bir sistem olarak ele alan ekolojik yaklamn, evre problemlerine olduu kadar bu problemlerin zmlerine bak da olduka farkldr. Problemleri tek tek deil, birbirine bal bir btnn iinde ele alr. Ekolojinin problemlere getirdii zmler, btnselliinin yannda uzun vadelidir. evre problemlerine ksa vadeli, geici zmler bulmak, arnn nedenini aratrmakszn aspirinle geitirmeye almak gibidir. Aspirin, ary bir sre dindirebilir ama rnein arnn nedeni kanser gibi sratle tedbir alnmas gereken ldrc bir hastalksa, aspirin, yol at zaman kaybyla fayda yerine zarar vermi olabilir. Maalesef, dnya leindeki dev evre problemleri, tbbi hastalklarn iinde enok kanseri andrmaktadr. Dnyay bekleyen evre felaketlerinin

OCUK VE EVRE

nne gemek, gelecei olumlu ynde deitirmek fikri, balangta yalnzca bir grup insann dncesi ve abas iken, bugn hemen herkes tehlikenin bilincindedir. zellikle son on ylda bu konuda faaliyet gsteren bir ok resmi ve gnll kurulu oluturulmu, youn faaliyetler ve nleme almalar yaplmtr. lkemizde de 1982 Anayasnda ilk kez evre ile ilgili bir hkm konulmutur. Bu anayasa dnyadaki gelimelere paralel olarak evre hakkn bir insan hakk olarak kabul etmi ve anayasal gvence altna almtr. Anayasadaki bu ada dzenlemeyi 1983 ylnda karlan evre Kanunu, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ve Boazii Kanunu izlemitir. lkemizdeki evre duyarllnn en sevindirici iaretlerinden biri de, evre ve Orman Bakanlnn kurulmu olmasdr. Ancak her ne kadar lkemizdeki gnll kurulularn reddedilemeyecek katklar olsa da, lkemizde yaplanlar henz byk lde yalnzca hukuki dzenlemelerdir. evre sorunlarnda halkn katks, yardm ve hatta aadan basks olmadan zmler bulmak imkanszdr. Ailemizin bana bir bela geldiinde nasl kolayca bir araya gelip mcadele edebiliyorsak, dnyamz bekleyen tehlikeler karsnda da insanlk ailesinin bir yesi olarak bir araya gelmeli, birbirimize yardm etmeliyiz. Aslnda oluacak bir evre felaketinde, bakalarnn bana bile gelse, her zaman bizim de madur olma ihtimalimiz vardr. ernobil facias bunun en ak rneidir. Dnya leindeki evre sorunlar konusunda btn yaplanlar, son tahlilde ocuklarmz iindir. nk bu konuda yaplanlar, ocuklarmza braklacak dnya mirasnn

ne olacan belirleyecektir. evre konusundaki duyarllmzn ve bu alanda gsterdiimiz faaliyetlerin yannda, dorudan doruya ocuklarmzda bir evre bilinci oluturmak ve muhtemel evre tehlikelerinden korunmak iin nlemler almak da yapmamz gereken iler arasndadr. Zaten ocuklar, ebeveynlerin evre konusundaki ihmal ve suistimallerini hemen farkedebilecek kadar uyanktrlar. Dnya ocuklar ve lkemizin ocuklar bu gne kadar daha gvenli, temiz ve yaanabilir bir evre iin gsterilen abalarda hi de yetikinlerin gerisinde kalmamlardr. nsanln ve dier canl varlklarn ortak yaama alan, evi olan dnyamzn evresine, ocuklarmzn eitimlerine katk olur amacyla bir kez daha yakndan bakalm: evre sorunlarnn kkeninde, insann evreye hakim olma ve onu sorumsuzca sonuna kadar kullanma tavrnn bulunduu sylenebilir. nsann hayatn daha da iyiletirebilmek iin almasnda ve bunun iin evresinden yararlanmasnda anlalmayacak ve olumsuz bir yan yoktur. Anlalmas g ve olumsuz etkileri olan ey, zellikle teknoloji ve sanayileme araclyla, tabiatn insana bahettiklerinin hzl bir biimde ksa vadeli karlar uruna, gelecek nesilleri dnmeden adeta har vurulup harman savurulmas ve bu srete meydana gelen kirliliin tabiat tahrip ve tehdit etmesidir. evre kirlenmesi, tarihin deiik dnemlerinde, deiik llerde grlm fakat teknoloji ve sanayileme ile birlikte son iki asrdan beri nceki dnemlerle karlatrlamayacak boyutlara varmtr.
191

ALEDE OCUK ETM

zellikle sanayi tesislerinden ortaya kan atk, kirletici maddelerin atmosfere gitmesiyle, topran ve suyun asitlenmesine ve sonuta varlklarn topraa ve suya borlu olan btn yaratklara zarar verilmesine yol aan asit yamurlar meydana gelmitir. Asit yamurlar nedeniyle Norvete 13000 kilometre karelik bir alandaki btn gllerde ve Kanadada birok glde artk balk yaamamaktadr. Asit yamurlarn oluturan asit, daha ok kmr yakt olarak kullanan sanayi blgelerinden yaylan kkrt dioksitten ve otomobillerden ortaya kan azot oksit gazlarndan kaynaklanmaktadr. Son zamanlarda asit yamurlarndan ayr olarak, havada tanan ar metal zerrecikleri, PCB, dioksin gibi insan yapm kirleticilerin topluca etkisi toksik yamur diye adlandrlmaktadr. Toksik yamurlar zellikle aa zehirlenmelerine yol amaktadr. lkemiz Trkiye, asit yamurlar ve toksit yamurlar ynnden imdilik olduka ansl bir konumdadr. Asit yamurlar ancak snrl miktarlarda Murgul, Egani, Yataan, Elbistan gibi kkrt dioksit reten sanayilerin bulunduu kesimlerde grlyor. lkemizin jeolojik yapsnn da genellikle asit yamuruna duyarl olmamas baka bir ans. Trkiyede, yaan yamurlardaki asidi etkisiz klmak iin gerekli olan kireli kayalar bol miktarda mevcuttur. imdi, lkemizin Allah vergisi ansn, ocuklarmza laykyla emanet etme frsatna dntrp dntrmemek bizim elimizde. evre kirlenmesinin en vahim etkilerinden birisi, bata tropikal ormanlar olmak zere ormanlarn yok olmaya balamasdr. Yaplan hesaplamalara gre Brezilyada her yl elli milyon dnmlk tropikal orman yok
192

olmakta, bunun sonucunda her yarm saatte bir canl tr ortadan kaybolmaktadr. Brezilyadaki geni Amazon ormanlarnn dnyamzn adeta akcieri olduu gz nne alndnda, bu ormanlarn yokolmasnn dnyada iklim deiikliklerine neden olabilecei ortaya kar. Sanayileme, tarmda makinalama, artan otomobil says, fazla tketilen elektrik ve daha birok eyin atmosferin ve okyanuslarn snmasna yol aan bir sera etkisine neden olduu; snmann buzullar zerek denizleri ykseltecei ve birok verimli kara parasn sular altnda brakaca ileri srlmektedir. Bata deodorantlar olmak zere, modern hayatn bir ok alannda kullanlan CFC (kloroflorokarbon) gazlarnn, gnein, zararl ultraviole nlarnn % 99unu emen ozon tabakasn delerek atmosferin daha st katlarna ulatklar saptanmtr. Ozon tabakasnn koruyucu etkisinin ortadan kalkmas, deri kanserlerine yol aaca gibi, bitkilere ve deniz canllarna da byk zararlar verecei tahmin edilmektedir. Birok lkede imdiden CFC gazlaryla ilgili kstlamalar getirilmitir. Ozon bir atmosfer gazdr. Normalde nefes aldmz havada bulunmaz. Yeryznden 15 ile 40 km. yukardaki atmosferde bulunan ozon gaznn gneten gelen ultraviole (mortesi) n dalgalarnn fazlasn szerek, dnyadaki hayat koruma gibi ok nemli bir fonksiyonu bulunmaktadr. nk mortesi nlarda bulunan yksek enerji, kansere yol at gibi, tm canllarn hcrelerindeki or-

OCUK VE EVRE

ganik molekllerin kimyasal balarn krabilecek gtedir. Bu ise hayatn sonu demektir. Ozon tabakasnn dolaysyla yeryzndeki hayatn sonunu hazrlayan CFCler deodorant gibi sprey tenekelerinde, bozdoloplarnda ve plastik kpk yapmnda halen yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Hava olmadan canllk mmkn deildir. Ama zellikle byk ehirlerde tat aralarnn, konut snmasnn ve fabrikalarn yayd hava kirlilii, insanlarn ve zellikle ocuklarla hamile kadnlarn hayatn zorlatrmakta, bazen ac sonular dourmaktadr. 1952 ylnda Londrada yaanan bir hava kirlilii olaynda 4000 kii olmtr. Hava kirlilii, akcier kanseri bata olmak zere birok hastaln muhtemel etkeni olarak sulanmaktadr. lkemizde de grld gibi, hava kirliliinin zararl etkilerinden korunmak iin, Dnya Salk rgtnn rehberliinde birok lkede geni tedbirler alnmtr. Su, bir baka vazgeilmez canllk kaynadr. Ayrca temizlik gibi birok temel ii de yapar. Ama bugn yeryz sularnn nemli bir blm kirlilik sorunuyla kar karyadr. zellikle ime sularnn kimsayal artklardan ve mikroorganizmalardan temizlenmesi iin yaplan giriimlere ramen, gelimi lkelerde bile zaman zaman ime suyunun salkszl ile ilgili youn eletiriler yaplmaktadr. me sularnda bulunan kurun fazlas sinir zedelenmeleri ve kanszlk; gbrelerdeki nitratn suya karmasndan kaynaklanan nitrat fazlas ocuklarda methemoglobinemi denilen bir kan hastal; ime suyunun berrakl iin konulan fazla alminyum erken bunama yapma ihtimali sz

konusudur. Yeterince temiz olmamas halinde ime sular, birok hastalk yapc mikroorganizmay ya da zehirli tarm ilac artklarn barndrabilir. Yeryzndeki sularn temizlii kadar nemli bir sorun da, israf bile aan kt kullanmdr. Deniz kirlilii, deniz canllarnn ve kimi zaman da insanlarn hayatlarn tehdit eder durumdadr. Tabiatta bir trl yok olmayan plastik gibi atklar nedeniyle binlerce deniz kuu hayatlarn kaybetmitir. Denezlere sorumsuzca boaltlan petrol, deniz canllarn yok etmekle kalmayp sahilleri de kullanlamaz hale getirmektedir. Denizlere aktlan kanalizasyonlar ve sanayi atklar, denizleri pislik ve mikrop yuvasna evirmektedir. Dioksin : Kat sanayiindeki retim srelerinden, dier sanayi atklarnn yaklmasndan, tatlarn egzos dumanlarndan, tarm ilalarndan kaynaklanan ve eitli kimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya kan olduka zararl bir suni rndr. Asl tehlike, evredeki eitli etkileimlerle dioksinin besin zincirine katlmasdr. Dnya Salk rgt 1988 ylnda yapt bir almada, dioksinin anne st de dahil olmak zere birok yiyecekte fazla miktarda bulunduunu gstermitir. Bu toksik madde, insan ve dier canllarda birok salk sorununa yol amakla sulanmaktadr. Dioksinden baka, evreye olduka zararl daha birok kimyasal madde vardr. Bir envantere gre, 1985te dnyada ticari olarak kullanlan 63 bin eit kimyasal bulunmaktadr ve bu rakam her yl bin artarak ilerlemektedir. Bu demektir ki, evreye ve insan salna zararl ya da en azndan
193

ALEDE OCUK ETM

etkilerinin ne olduunu bilmediimiz kimyasal maddelerle kuatlm durumdayz. Kimyasal maddeler ou kere grnte ve ksa vadede insanln refahna olumlu katklar nedeniyle retiliyorlar ama maalesef ou kez, gerekte ve uzun vadede zararl olmaktadrlar. DDT buna gzel bir rnektir. Sivrisineklerle ve dier haereyle mcadelede DDT o kadar youn kullanld ki, belki o sralarda insanlar rahat bir nefes alp DDT reten firmalara minnet bildirdiler. Fakat sonradan DDTnin eko sistemde biriken ve bu arada pek ok canlya da zararl etkileri olan bir madde olduu kefedildi. Bu keif yapldnda ve uzun mcadeleler sonucunda DDT kullanm yasaklandnda, DDTye zaten Brezilyann tropikal ormanlarndan Antartikadaki penguenlere kadar tm canllarn dokularnda kolayca rastlanr olmutu. imdi dioksin dnda abate, reslin, PCB ve BHL gibi kimyasallar szmona refahmz adna evremize dolduruyoruz ve yeni bir DDT felaketi olmamas iin giderek dua etmekten baka ansmz kalmyor. Dzensiz ve dengesiz sanayi retimi, evreye olduka zararl sanayi plerinin birikmesine neden olmakta; sanayilemi lkelerdeki kimi reticiler zararl plerden kurtulmann bir yolu olarak nc Dnya lkelerinin denizlerine boaltmak gibi akl almaz yollar tarcih edebilmektedir. Sanayi atklarnn ve plerin yol at kirlenmenin, hem evre sal hem de ekonomi asndan olumsuz etkileri vardr. Sahibi ve piyasa deeri olan mallarn aksine, temiz hava ve suyun sahibi ve piyasa deeri yoktur. Doal kaynaklarn sahibi toplumun kendisidir. Ekonomideki geliimin kriteri olarak piyasa eko194

nomisi ilkelerinin ugulanmas halinde, hava, toprak ve suyun kirletilmesi ekonomik adan karl gibi gsterilebilinir. Ama doal kaynaklara gerek deerini veren, uzun vadeli bir ekonomi anlay, hava, toprak ve su kirliinin son tahlilde yalnzca kirleten kii veya lkenin deil, tm dnyann zararna olacan kolayca ispat edebilir. Hatta insan dahil canl nesillerinin geleceinin ipotek altna alnmas gibi saysal olarak ispat g ama apak durumlar ortaya kabilir. phesiz insan ve tabiata verilebilecek en byk zarar, nkleer tehditten gelmektedir. Ar radyasyona muhatap olmann ilk anda oluacak ldrc etkilerinin dnda, ok uzun sre kanser ve doumsal eksikler gibi etkiler yapaca, trajik Hiroima felaketinden bu yana ok iyi bilinmektedir. Bugn hemen btn dnyada nkleer gcn enerji eklinde kullanm byk tartmalar yaratmaktadr. Nkleer reaktrler, kimi bilim adamlar ve yneticiler tarafndan olduka gvenilir, ucuz ve emniyetli bir enerji rettii iin savunulmakta; petrol gibi yenilenemez enerji kaynaklarnn tkenmesi ihtimalinin yartt enerji bunalmna bir zm olarak sunulmaktadr. Oysa birok kimse, ac Hiroima tecrbesinin hala gemeyen kt etkilerinden, gvenilir olduu sylenen nkleer reaktrlerde Three Mile Island, Windscale ve son olarak ernobil nkleer reaktrlerinde olduu gibi kazalar olabileceinden yola karak, enerji bunalmna bu trden zmler bulunmasna kar kmaktadrlar. Her iki tarafn da hakl iddialar ne srd bu tartmalar, daha uzun sre bitmeyecek gibi grnmektedir; ancak nkleer enerji tartmasnn btn insanln gzleri nne

OCUK VE EVRE

serdii tartmasz gerek, yenilenemez enerji kaynaklarna dayanmann kesin bir enerji bunalmna yol aaca gereidir. Son iki asrda ortaya kan, evre kirlenmesinin yol at sorunlarla ve dnyamzn evresinde grnen pek i ac olmayan manzarayla ilgili daha birok ey sylenebilir. Kald ki evre sorunlar, evre kirliliiyle snrl deildir. Her ne kadar evre olarak dnyamzda manzara pek i ac olmasa bile, ocuklarmzn gelecei adna umutlanmamz iin pek ok neden var: Her eyden nce, daha birka on yl evvel, soruna bir avu insan sahip karken, zellikle son yirmi yldan beri bata Birlemi Milletler olmak zere, btn millerleraras kurulular sorunun farkndadr. Basn ve yayn organlar, evre hakknda ok duyarl bir yayn anlay srdrmektedir. Hemen herkes dnya evresinde ilerin yolunda gitmedii duygusuna sahiptir. Birok resmi ve gnll kurulu, youn evre korumac faaliyetler iindedir. stelik bu faaliyetler giderek artmaktadr. Ykselen evre bilinci ve alnan hukuki tedbirler sayesinde sanayi kurulular artma tesisleri gibi evreyi koruyan yatrmlara ynelmektedir. Dnya ocuklar, evre korumac faaliyetler yrtmek iin milletleraras ve lke seviyelerinde rgtlenmektedir. Trkiyede evre bilinci batl lkelerdeki kadar yaygnlk kazanmasa bile devlet hi deilse ilk aamada konuya yeterince ilgi gstermi, gerekli hukuki tedbirleri almtr. Halkn evre bilinci ve kt evreden rahatszlklar arttka, bu hukuki tedbirlerin daha kolay uygulamaya yansmalar olacaktr. 2872 sayl evre Kanununun ilk maddesinde BTN VATANDALARIN

ORTAK VARLII OLAN EVRENN KORUNMASI, YLETRLMES, KIRSAL VE KENTSEL ALANDA ARAZNN VE DOAL KAYNAKLARIN KORUNMASI; SU, HAVA VE TOPRAK KRLENMESNN NLENMES; LKENN BTK VE HAYVAN VARLII LE DOAL VE TARHSEL ZENGNLKLERNN KORUNARAK BUGNK VE GELECEK KUAKLARA... eklinde ama belirtilmektedir. Trk insanna den, kanuni hakkn bilmesi ve bu hakk kullanabilecek evre bilincine ulamaya abalamasdr. ocuklarmzn salkl bir evrede mutlu bir hayat srebilmesi iin, nerilerimize unlar ekleyerek bitirmek istiyoruz:

zellikle enerjinin ve ime sularnn kullanmnda, insanlk ailesinin sorumlu bir yesi gibi davranarak israftan kannz. Tabiatn karlarn gzeten tutumlarnzla, ocuklarnza canl birer rnek olunuz. evrenizde grdnz kirlilik rneklerini ve nedenlerini ocuklarnza aka anlatnz. Onlarla sk sk evre kirlilii zerine sohbetler yapnz. evre kirlilii iin alnan tedbirlerin uygulanmasnda yardmc olunuz. Havay kirleten dumanl bir baca, evreyi kirleten bir tat, evrenizdeki deniz, gl ve nehir gibi sularda yaayan canllarn bana gelen bir felaketi grdnzde, evreden sorumlu belediye veya hkmet yetkililerine durumu bildiriniz. Yerlere tkrenleri, arabalarndan yola yiyecek ve iecek artklar atanlar, sahilleri ve ormanlar kirletenleri, tketici haklarnda su195

ALEDE OCUK ETM

istimal yapanlar uyarnz. Labsz deterjan ve CFC gazlar bulunmayan deodeorant gib evre dostu rnleri kullanmaya zen gsteriniz. zel otomobilinizi az kullandnz lde, her enerji tasarrufuna katkta bulunacanz, hem de havay daha az kirletmi olacanz aklnzda tutunuz. Kullandnz rnlerin insan ve evre salna muhtemel etkileri konusunda uyank olup, uzmanlara danmaktan kanmaynz. ocuklarnza aa ve iek sevgisi alayarak rnek davranlar gsteriniz. Ayrca resmi ve gnll kurulularla ibirlii yaplarak, tarmsal retimde ifti aileleri en az sanayi gbresi ve en az su kullanmyla en yksek verimin nasl elde edilebileceini aratrp uygulayarak, evre dostu bir tutum alabilirler. Hem bata ocuklar olmak zere insan salnn korunmas, hem de ekolojik dengeyi bozucu ve giderek etkinlik iin daha yksek dozda bir kullanm gerektiren etkisi nedeniyle, yine ifti aileleri tarm ilalar yerine biyolojik kontrole ynelebilirler. Yalnzca enerjinin ve ime sularnn kullanmnda deil, daha geni lekte tm kullanm alanlarnda israftan kanlmas gerektiini somut rneklerle insanlara ve ocuklara anlatnz. Hep tketime ynelmenin sonucunda, bir gn yenilenebilir kaynaklarn bile bitecei fikrini yaynz. Doal kaynaklar kullanma ilkemiz tketmeden kullanm olmaldr. Yani tketilen mutlaka yerine konmaldr. rnein, ormandan aa kesildiinde en az o kadar aa dikilmelidir. Ky merasnda
196

otlatlan hayvanlarn says hibir zaman merann tama gcn gememelidir. Balklk ve avclktan elde edilen rnler, bu canllarn reme hzn amamaldr. Yenilenemez kaynaklarn tkenmelerinin nlenmesinde en salkl yollardan birisi ise, p ve dier atklar geriye kazanmaktr. Yeniden kazanma enerji ihtiyacn azaltt gibi evre kirlenmesini de byk lde nler. rnein kad aatan elde etmek yerine pteki maddelerden elde etmek yzde 20 ila yzde 40 orannda enerji tasarrufu salamasnn yansra, hava kirliini yzde 74, su kirliliini yzde 35 orannda azaltr. Ebeveynler, ocuklarna p ve dier atklarn geriye kazanlmasnn getirdii yararlar anlatmal, resmi ve gnll kurulularn bu alandaki almalarna destek olmaldrlar. Artk bugn, insanlarn birbirlerine nasl davranyorlarsa tabiata ve canllara da ayn ekilde davrandklarn biliyoruz.

Bu nedenle evre dostu, dnya hemehrisi ocuklar yetitirmek istiyorsak, hogrl, birbirine saygl, baka insanlarn gelime potansiyellerinin nne gemeyen bykler olarak, onlara rnek olmaktan baka aremiz kalmyor. Grd her yeni bitki ve hayvan trn ocuunuza zellikleriyle ayrntl bir ekilde anlatn. Trlerin kaybolmaya, biyolojik zenginliklerin yoksullamaya balad dnyamzda, anlattklarnz ocuunuzun neleri yitirdiinizi anlayabilmesine nemli lde katkda bulunacaktr.

OCUK VE EVRE

YARARLANILAN KAYNAKLAR
Families and Friends, Dr. John Pearce, Thorsons, Northampton, 1991.

The

Parents

Green

Guide,

Birgid

McConville, Pandora, London, 1990.

Ana-Baba ve ocuk, Do. Dr. Haluk Yavuzer, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986.

evresizsiniz, Deniz Grsel, nsan Yaynlar, stanbul, 1989.

evre ve Ekoloji, Mine Klalolu, Fikret Berkes, Remzi Kitabevi, stanbul, 1990.

197

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

ocuk ve Okul

l Prof. Dr. Ayla OKTAY

OCUK VE OKUL

NSAN VE OKUL
nsan yaamnda, bilgilerin karmaklamas ve annebabann bu artan, karmaklaan bilgileri ocuklarna aktarma konusunda yetersiz kalmas sonucunda, bir eitim kurumu olarak ortaya kan okulun ve burada edinilen bilgi ve becerilerin, gnmz toplumlarnda nemi ok byktr. Binlerce yldr insanlara, ocuklarnn eitimi ve yaama hazrlanmas iin gerekli yardmlar yapma amac ile varln srdren okulun, ada ve uygar insann yetitirilmesindeki nemi, eitim alanndaki tm teknolojik gelimelere ramen azalm deildir. Gnmz insan, demokratik bir toplumda yaama kurallarna, hzla deien bilimsel ve teknolojik artlara uyabilmek iin bilgi sahibi olmak, edindii bilgileri de hzla yenilemek zorundadr. Bilim ve tekniin hzla gelimesine bal olarak, her geen gn daha karmaklaan bilgilerin gen bireylere aktarlmas ii, okulun sorumluluklarn arttrmaktadr. Bilim ve tekniin gelimesi sonucunda ortaya kan yeni i alanlar ve yeni meslekler, bu ilerin stesinden gelecek eitim ve retim grm, bilgi ve beceriyi kazanm insan gc ihtiyacn da arttrmaktadr. Bu durum tm dnya lkeleri iin oldu-

u kadar bizim lkemiz iin de geerlidir. Ve sevinerek sylyoruz ki, gerek krsal kesimde, gerekse kentlerde ailelerin byk ounluu, ocuklarnn daha iyi eitim-retim grebilmesi iin onlar desteklemekte, yardmc olmakta, bu konuda aba gstermektedirler. eitli derecedeki okullara artan talep bunun bir gstergesi saylabilir. Bugn insanolu, eitimin okulda balayp bittii ynndeki klasik grten bir hayli uzaklam bulunmakla birlikte, okul nemini yitirmemitir. Hl ocuk ve genlere, yetikin hayatna daha iyi uyum salayabilmeleri iin gereken bilgi ve becerilerin nemli bir blm okulda verilmektedir. Bu adan okullarn deien artlara ve ihtiyalara ayak uydurmalar, her ekliyle kendilerini yenilemeleri nemli bir husustur. Bugn artk, sadece retmenin aktif olduu snf ortamlarnda verilen bilgilerin yeteri kadar zmlenemedii bilinmektedir. Gnmz eitim sistemleri, bilgiyi aramay bilen, soru soran, problemlerini zmek iin eitli yollar deneyen, zm iin yeni yeni seenekler arayan, yaratc, yapc insanlar yetitirmeyi amalamaktadr. Bu eitim anlayndaki bireyin kiisel zelliklerinin gelitirilmesi, eitimde nemle zerinde durulan bir noktadr.
201

ALEDE OCUK ETM

Eitim-retime bylesine eitlilik iinde geni bir perspektiften bakmak, okula da yeni grler kazandrmamakta, okuldaki eitim ve retimin, yalnzca bilgi aktarmaktan te, insan her ynyle gelitirici, yaratc olmay destekleyici ve zendirici bir ortam olmasn gerektirmektedir. Bu da okulun bir retim ortam olarak bireylere, zelliklerine gre gelimeleri iin imkanlar veren, daima kendilerini yenileyen bir retici kadro ile ihtiyalara ve deien bilgilerle srekli yenilenen bir programa sahip omasn gerekli klmaktadr.

Okul ncesi Kurumlar

Gnmz ocuklarnn yaamlarnn ilk be yl, dnyann pek ok lkesinde olduu gibi, bizim lkemizde de ailenin sorumlu olduu bir dnemdir. Bu adan okul ncesi eitim zorunlu eitim kapsamnda deildir. Bu yatan itibaren, okul ad verilen organize eitim kurumunun aile ile birlikte ocuun gelimindeki rol de tartlamaz. Yzylmzda hzla gelien teknoloji, toplumlarn yapsn da byk lde deitirmitir. En iyi okul ncesi eitim, kukusuz uygun bir fizik evre ve aile ortam iinde salanr. zellikle yaamn ilk ylnda hi bir eitim kurumu evin yerini tutamaz. Ancak geen yzyln bandan beri kadnn dnyann pek ok yresinde giderek artan sayda, evin dnda almaya balamas, artan ehirleme ile birlikte daralan oyun alanlar, dier ocuklarla birlikte olma imkanlarnn azalmas, ocuklarn bakm ve eitimi konusunda bir takm nlemlerin alnmasn gerekli klmtr. te okul ncesi kurumlarn nemi
202

bu noktada belirginletirmektedir. lkemizde zellikle 3 yandan sonra ocuklarn eitiminde en iyi zmlerden biri olarak kabul edilebilen okul ncesi eitim kurumlar, ana okulu, ana snf, ocuk yuvas, ocuk evi, ocuk kulb gibi. isimlerle almaktadrlar. Bunlardan ana okulu ve ana snf ismi tayanlar, Milli Eitim Bakanlna bal resmi veya zel kurululardr. Dierleri ise, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumunun izni ile alr. Temelde benzer trde bakm ve eitim hizmeti veren zel ve resmi kurumlardr. Ana snflar ise, zelilkle ilkokullarn bnyesinde 5 ya ocuuklarna, zellikle ilkokuldan nceki bir ylda, hazrlk eitimi veren kurululardr. Ayrca hemen her zel ilkokul bnyesinde de ya bamsz bir ana okulu veya ana snflar vardr. Okul ncesi eitim kurumlar, aile bireyleri arasnda iliikilerin sayg ve sevgiye dayal olduu gvenli bir ortamda, yaamnn ilk yllarn geiren bir ocuk iin yeni bir oyun ortam, yeni arkadalar, yeni yetikinlerle tanma, onun yaam alann genileten, zengin deneyim olana salayan bir ortamdr. Bu ilk yllardaki hzl renme faaliyetini besleyecek yeterli ortama (oyun alan, oyun aralar, konuma ortam vb.) sahip olmayan evlerde yetien ocuklar iin okul ncesi eitim kurumlar, onlarn ev ortam ile ilgili bu eksikliklerini giderecek son derece nemli bir zmdr. Bilginin nceki alara gre byk bir hzla artt ve iletiim olanaklarnn eskiye gre ok eitlendii gnmzde, eitli okul ncesi kurumlarn saylarn arttrmak

OCUK VE OKUL

konusunda gsterilen abalar, anne-babalarn ocuklarn ilkokula balamadan nce bir ilkokul ncesi kurumda eitme isteinin giderek yaygnlatnn belirtisidir. Anne-babalarn byk ounluu, bir okul ncesi eitimin ocuklar iin yararl olacan kavramaya balamlardr. Bu, ocuun daha iyi bir bakm grmesi iin olduu kadar, daha zengin bir evrede mevcut zeka potansiyeli ve renme yeteneinin gelitirilmesi asndan da nemildir. Okul ncesi eitim, ailenin ocua kazandrdklarn (iyi ve kt ynleri ile) ksa bir srede silip yerine yenilerini koyamaz; okul ncesi eitim, ailede verilecek eitimin yerini de tmyle alamaz ama, ailenin verdiklerini tamamlayc ve dzeltici zellikte olursa amacna hizmet eder. lk rnei Froebel tarafndan geen yzyln balarnda gerekletirilen okul ncesi eitim kurumlar veya yaygn ad ile ana okullar, alan kadn saysnn giderek artt ada toplumun en nemli gereksinimleri arasnda yer almaktadr. Bu kurumlar yalnzca annelerin alt evrelerde deil, fakat ocuun yatlar ile birlikte oynama ve onlarla beraber olma olanaklarnn da eskiye gre daha az olduu modern ehir yaamnda da, ilk toplumsal ilikilerin temelini oluturma ynnden giderek nem kazanmaktadrlar. Bu kurumlar, bir yandan annenin almasndan dolay ocukta meydana gelebilecek olan duygusal boluu doldurmaya alrken, bir yandan da ocua temel alkanlklarn ve temel kavramlarn kazandrlmasnda yardmc olmal ve yatlar ile kendisinden kk ve byklerle iyi ilikiler kurmay retmeye de almaldr.

Okul ncesi Kurum ocua Neler Kazandrr ?

Byle bir kurumda ocuk, temelleri daha doumdan itibaren evde atlmaya balanan, ancak ok kere kararl bir tutum bulunmad iin istenilen dzeye ulaamayan temel alkanlklar (yemek, uyku, tuvalet, temizlik vb.) kazanma yolunda olumla admlar atabilir. Yani sosyal davranlar kazanr. Burada deiik yetikinlerle de karlaan ocuk, ayrca yatlar ve kendisinden daha byk veya daha kk ocuklarla bir arada oynamay, onlarn istekleri ile kendi istekleri attnda kimseye zarar vermeden bunun stesinden gelebilmeyi de renebilir. Bir okul ncesi kurumda, belirli bir zaman dilimi iinde bir sra, dzen izleyen faaliyetler, ocuun zaman kavramn ve bunun insan yaamndaki yerini ve nemini renmesine yardmc olur. Okul ncesi kurum, retmenin denetim ve uyarlar ile ocuklara okuldaki eyalar ve oyuncaklar ortaklaa kullanmay, birbirlerinin srasn ve hakkn gzetmeyi ve birbirleri iin bireyler yapabilmeyi retebilecek en iyi ortamlardan biridir. Yemek srasnda arkadalarna ekmek servisi yapmann, onlarn bardaklarna su doldurabilmenin ocuk iin zevkli bir ura olduu kadar, gelecekte kuraca insan ilikileri iin de olumlu bir temel oluturaca kukusuzdur. ocuklar evde yapamadklar birok faaliyeti ana okulunda gerekletirirken, arkadalar ile konuarak onlarn dncelerinden
203

ALEDE OCUK ETM

haberdar olurlar; kendi grlerini ve dncelerini rahata ifade edebilirler. Hatta oynadklar oyunlarla gerek evde, gerekse okulda yaknlar ve arkadalarna kar duygularn ifade etme frsatlarn bularak rahatlarlar. Okul ncesi kurumlarn yararlarn sayarken listeyi daha ok uzatmak mmkndr. Ancak unutulmamas gereken bir nokta var ki, ok kere gzden katna ahit olmaktayz. O da, ocuunu okul ncesi kuruma vererek, ailenin tm sorumluluklarndan kurtulmu olduu fikrine kaplmasdr. Byle bir dncenin kesinlikle yanl olduunu sylemek gerekir. Anne-baba olarak ocuumuza kar sorumluluumuz, yaamn her dneminde devam etmektedir. Hele bebeklik ve ocukluk gibi ilk dnemlerde bu sorumluluumuzu hibir kii ve kurumun yardm azaltamaz.

bir takm sorunlarn domasna yol aabilir. rnein, kk bir oyun alan iinde oynayan ocuklarn hepsi yeterince hareket edemediklerinden, ksa bir sre iinde kavga kabilir veya bir grup ocuk oyun d kalarak hayal krklna urayabilir. Yeterli oyuncak olmamas halinde de, ocuklar arasnda bir takm atmalarn kmas, oyunca ele geirene kar dierleri tarafndan olumsuz duygular beslenmesine veya retmenin mdahalesini gerektirecek baka durumlarn ortaya kmasna neden olabilir. Aslnda oyun, bir okul ncesi kurumda, arkadalar ile paylamak, srasn beklemek, teki ocuklarla iyi geinmenin yollarn renebilmek iin en iyi yoldur ama, bunun iin ocuun bir takm gereksiz mahrumiyetlere katlanmas da gerekmez. yi bir ana okulu, bol miktarda resim, kat, kalem, sulu boya, parmak boyas gibi grafik malzemeye sahip olmal; gnde mutlaka bir veya iki kez ocua, yaratcln ifade edebilecei kil, plastilin, hamur gibi plastik malzemeyi kullanma imkann salamaldr. Masal, hikaye anlatm, kukla gibi szel faaliyetler de, okul ncesi kurumun programnda ok nemli bir yer oluturmaldr. ocuk, bu ada geni hayal gcn gelitirecek ortama gerek duyar. Bunun iin masallar, hikayeler dinlemekten holand gibi, ayn ekilde kendisi de anlatmaktan, kuklalar seslendirmekten holanr. Resimli kitaplar, eitici ve elendirici filmler ocuk iin okulu son derece ilgi ekici bir yer haline getirir. Okul ncesi dnem, ocuun henz organize bir biimde bilgi verilmesi iin hazr olmad bir dnem olmakla birlikte, ren-

yi Bir Okul ncesi Kurum ve Program Nasl Olmaldr ?

yi bir okul ncesi kurum, programn hazrlarken, hereyden nce hizmet verdii ya grubunun tm gereksinimlerini gznnde bulundurmaldr. Bu gereksinmeler arasnda en nemli yeri de oyun ve yeterli hareket olanana sahip olmak alr. Bunun iin de hazrlanacak programda ocuun zihni gelimesini, yaratcln ve teki ocuklarla toplumsal ilikilerini gelitirmesine yardmc olacak serbest ve organize oyun faaliyetinin nemli bir yer tutmas gereklidir. Bunun iin okulda uygun bir mekan ayrlmas ve gerekli malzemenin ocuklarn says ile orantl ve yeterli olmas da son derece nemlidir. Dar bir oyun alan ve yetersiz malzeme, ocukta
204

OCUK VE OKUL

me isteinin ok fazla olduu bu dnemde, ocua yaad dnya, hayvanlar, bitkiler, uluslar, yakn evresi ve kendi bedeni gibi konularda ksa konumalarla, hatta bazen hikaye biimine sokarak, baz bilgiler vermek de mmkndr. ocuk, baharda aalarn nasl yeerdiini rendii ve bunu bahede gzleyebildii zaman, yaad dnya hakknda biraz daha bilgi sahibi olduu iin byk bir mutluluk duyacaktr. Say, renk, ekil kavramlar da yine bu dnemde ocua okul ncesi oyun ve eitimsel aralarla yaatlacak retilebilecek kavramlardr. Mzik ise, bir ana okulunda mutlaka kullanlmas gereken nemli bir faaliyetdir. Btn ocuklar ada, basit melodisi olan arklar renmekten, bunu tekrar sylemekten byk zevk alrlar. Hele bu mzik hareketle de ekillendiriliyorsa, ocuk iin en ok sevilen faaliyetlerden biri olur. Baz ocular balangta grupla ark sylemek istemezler. Ama bunlar bile, sylenen arky dinlemekten holanrlar ve ok kere de, evde yalnz balarna okulda sylemedikleri arky syleyerek anne-babay artrlar. yi bir ana okulu, uygun havalarda ak hava oyunlarna nemli yer vermeli; kum havuzu, salncak, kaydrak, trmanma demiri gibi bahe aralarna sahip olmaldr. Bahenin bir kesi ocuklarn ekebilecekleri bir alan olarak da ayrlabilirse ocuk, ektiklerini sulamak, apalamak yoluyla hem hareket, hem de doaya daha yakn olabilme olanana sahip olabilecektir. Okul ncesi kurum, ocuun yeteneklerini ve ilgilerini belirlemek asndan aile iin ok iyi bir gzlem ortamdr. Evde gerekle-

mesi mmkn olmayan eitli faaliyetler yoluyla anne, retmenden ald bilgilerle ocuunu ok daha iyi tanma frsatn bulabilir. Bunun iin de retmenin ok dikkatli ve ilgili olmas, okul ncesi kurumdaki eitim programnn ok ynl ve ayn zamanda evin adeta bir uzants gibi olmas da gereklidir. zellikle su, kil, dramatik oyun, resim gibi faaliyetler bir yandan ocuun eitli kavramlar renmesine yardmc olurken (madde, hacim, ekil, insanlar aras ilikiler), bir yandan da ocuun duygusal hayatnda varolan atmalar aa karmak, rahatlatmak gibi grevler grrler. ocuk su ile oyuncan ald iin kzd arkadana olan fkesini unuturken, kil ile hem yaratclnn snrlarn grr hem enerjisini sarfeder hem de dmanlk duygularn bakalarna ve kendisine zarar vermeden ifade etmenin yolunu bulur. Ayn ekilde saf dramatik oyun faaliyeti, ocuun i dnyasn yanstrken, ayn zamanda onun insanlarla karlkl ilikilerinden kaynaklanan olumlu ve olumsuz duygularnn anlalmasn da salar. yi bir okul ncesi program ocua, kendisi, d dnya ve dier insanlar hakknda bilgi vermelidir. ocuk, bloklarla oynayarak yaratcln ve arkadalarla beraber olmann zevki yannda gzle grlr bir eyler yapabilmenin mutluluunu da duyar.

Okul ncesi Kurumlarda Gruplar Nasl Oluturulmaldr ?

Bir okul ncesi kurumda, programn, belirli bir esneklikle de olsa, dzenli ve baarl bir biimde uygulanabilmesi iin ya gruplarnn oluturulmas konusunda da baz
205

ALEDE OCUK ETM

noktalarn gznnde bulundurulmas gereklidir. Burada ocuklarn iinde bulunduklar ya grubunun dikkat sresi, deiik ocuklarla iliki kurma ve grup oyunlarn srdrmedeki baars, hareket ihtiyac, ilgi ve istekleri gznnde bulundurulmaldr. Farkl ya gruplarndaki ocuklarn, zellikle toplumsal davranlarn kazanlmas srasnda birbirlerine pek ok olumlu etkilerde bulunabilecekleri sz konusu olmakla birikte; rnein masal, evremizi tanyalm, kurall oyunlarn renilmesi gibi uralar srasnda ayn veya yakn ya gruplarnn bir arada bulundurulmasnda yarar vardr. rnein 3 ve 5 yalarndaki ocuklarn dengeleyebilecekleri bir masal veya yknn uzunluu, ierdii konular, hatta anlatmda kullanlan kelimelerin tr ve says farkl olacaktr. ok basit ve ksa bir yk 5 yandaki ocuklar iin doyurucu olmayaca gibi uzun ve karmak bir yk de 3 yandakileri skabilir. Byle durumlarda retmenin farkl nitelikler tayan bu ocuklarn hepsine cevap verebilecek bir anlatm bulabilmesinin gl gznne alnarak, deiik ya grubundaki ocuklarn baz faaliyetlerde ayr gruplar oluturmalar, yemek, uyku, bahe oyunlar, gibi baz faaliyetlerde de birarada bulunabilmeleri daha uygun olur.

larn davranlarnda bile, gerek ilk gnlerde, gerekse okula baladktan sonra zaman zaman baz uyumsuzluklarn ve deimelerin gzlenmesi mmkndr. Hatta ocuk ana okuluna bir sre altktan sonra bile, ocukta gerek ana-babaya, gerek retmene ve gerekse arkadalarna kar baz olumsuz tavrlar (vurma, kzma, kar kma vb.) gzlenmesi mmkndr. Okula balad ilk bir ka hafta iinde, okul konusunda yeterince aydnlatlmayan, anne-ocuk ilikilerinde ar bamllk bulunan baz ocuklarn anneden ayrlmalar, okula, arkadalarna, burada uygulanan programa uyum salamalar zaman alabilir. Ayrca kendi kendine yemek yeme alkanln kazanamam, annesinden grd ilgiyi aynen retmeninden de bekleyen ya da eitli yiyecekleri yeme konusunda ar seicilik gsteren baz ocuklar, okulda yemek yeme konusunda baz sorunlar karabilirler. Uyku ve dinlenme saatlerinde, zellikle ilk gnlerde baz problemlerin ortaya kmas kmas ise ok sk rastlanlan bir durumdur. Uyku saatleri, zellikle duygusal sorunlar olan ve annelerinden ayrlmakta glk eken ouklar iin okul ncesi kurumda katlanlmas en g saatler olabilir. ocuk, henz kurumu, retmenleri ve arkadalarn yeterince tanmad iin uykuya dald takdirde, evine dnemeyeceini, annesi tarafndan terk edilebileceini bile dnebilir. Ayrca eitli duygusal sorunlar olan baz ocuklar iin de uyku saati, ocuun kendi kendisi ve sorunlar ile babaa kald bir zamandr. Dier gnlk faaliyetler srasnda dertlerini unutabilen, faaliyetlere

Okul ncesi Kurumlara Gnderilen ocuklarda Ortaya kabilecek Baz Sorunlar

Bir okul ncesi kuruma gnderilmesi iin en uygun zamann seildii, en iyi koullarla alan bir okul ncesi kuruma giden ocuk206

OCUK VE OKUL

katlarak duygularn kontrol altnda tutabilen ocuk uyku ve dinlenme srasnda sorunlar ile babaadr. Bu g durumu yaamak istemedii iin de uyku uyuma konusuna tepki gsterir. Zaman iinde anne-baba ve retmenin sevgi ve gven verici varl ve ibirlii ile kuruma baarl bir biimde uyum salayabilen baz ocuklarda bile bir sre sonra okula gitmek istememe, uyuma ve yemek yeme konusunda isteksizlik gibi tepkilerin ortaya kmas gibi sorunlarla karlalabilir. Btn bu durumlarda kesin bir tavr almadan nce, byle bir davrann hangi nedenlerden dolay ortaya kabileceinin incelenmesi ve uygun zmn ondan sonra bulunmaya allmas yerinde olur. Benzer bir olumsuz davrann nedeni, bir ocuk iin anne-babann kavgas, bir baka ocuk iin evde annesi ile kalan kk kardein kskanlmas veya okulda arkadalarndan biri ile kavga etmi olmas yada retmeninin kendisini, herhangi bir yanl davran yznden azarlamas olabilir ya da ocuk, babasnn kendisi iin yeni ald bir oyuncakla oynamak istedii iin okula gitmek istemeyebilir. Davrann nedenine gre, alnacak nlemlerin de deiik olmas gereklidir.

hem reten, hem eiten, hem de seven, dostluk gsteren, ksacas gnn byk bir blmn kendisinin ve arkadalarnn ihtiyalarn yerine getirmek iin alan bir insandr. yi bir ana okulu retmeninin en belirgin zellii, sakin ve sabrl olmasdr. Okul ncesi eitim ii, tm eitim grevlerinde olduu gibi para kazanmak zorunluluu ile yaplacak bir grev deildir. Severek, istenerek yapld, sevilen bir meslek olduu zaman kii verimli, baarl olabilir. retmen, ocuklarn bulunduklar yalara ait fizyolojik ve psikolojik zellikleri bilmeli, ayrca her ocuun aile yaants hakknda da ayrntl bilgi sahibi olmaldr. Bylece ilk kez annelerinden, evlerinden ayrlarak gelen kk ocuklarn ihtiyalarna daha iyi cevap verebilir; onlarn neden baz davranlar yaptklarn daha iyi anlayabilir. Evinde kk kardei annesiyle kald iin ya da annesi ile babasnn tarttklarna ahit olan ve sabah mutsuz bir ekilde okula gelen ocuk iin, retmenin glen, dost yz, adeta bir su pnar gibidir. Her sabah rencilerini kapda karlayarak onlara gnaydn diyen bir remen, herhangi bir rencisinin davranndaki deiiklii kolayca farkedebilir. Ana okulu; dost ve sakin bir retmen, mutlu bir oyun ve arkada ortamna sahip olduu zaman, ocuk iin sevilerek gelinecek bir yerdir. Bunlar yoksa buraya gnderilmek ocua, adeta cezalandrlmak ve kendisinden kurtulmak iinmi gibi gelebilir. retmenin ses tonu en nemli aratr. Bu tonun emredici, sert ve korkutucu deil ama yumuak ve dosta olmas, yersiz tehdit ve cezalandrmalara ara olmamas gerekir. retmen, ocuun holanmad, yanl yapt davranta
207

yi Bir Ana Okulu retmeninin Nitelikleri

Okul ncesi retmeni, ocuun annesinden ayrlmakta glk etktii dnemde birden bire karsna kan kiidir. ocuk, ok kere dahi ilk gnden karlat zorluklarda kendisine bavurur. retmen,

ALEDE OCUK ETM

onu uyarrken bile ses tonunu arttrarak, ocukta sululuk duygularn ya da daha sonra pekiebilecek anlamsz korkular uyandrmaktan kanmaldr. Ar sert, srekli baran, ocuun hi bir ihtiyacn zamannda karlamayan, ocuklarn ufak tefek kusurlarn hogrmeyen, devaml yasaklar koyan bir yetikinin varl, ocuun okul ncesi kurumdan salayaca yararlar byk lde azaltabilecei gibi, onda bir takm istenmeyen duygu ve davranlarn olumasna bile yol aabilir. Ana okulunda retmen; retici olmaktan ok, iyi dzenlenmi bir ortamda rahata hareket edebilme frsatna sahip ocuklarn zorluklarnda yardmc olan, aralarnda kmas muhtemel atmalar nceden sezinleyerek, bunlara engel olan, gnlk programn akn dzenleyen bir kiidir. Ksaca okul ncesi kurumda retmen, retici olmaktan ok eiticidir, yol gstericidir. ocuun tannmasnda da -daha tarafsz bir kii olmas ynnden- aileye ok deerli ipular verebilir. Ancak bu da onun ayn zamanda iyi bir gzlemci olmasn gerektirir. yi bir okul ncesi kurumda retmenin nitelikleri ne kadar iyi, uygulanan program ve kullanlan ara gere ne denli zengin olursa olsun, eer aile ile dzenli ve anlay iinde bir iliki kurulamamsa, ocuun eitimi konusunda baarl olunmas son derece gtr. zellikle, ocua eitli alkanlklarn kazandrlmasnda kurumun etkinlii ancak aileden grd destek lsnde artar. Okulda uygulanan programdan ve retmenin eitli olaylar karsndaki tepkisinden haberdar olmak, aile iin son derece nemli208

dir. Bu adan retmenin aileye yol gsterebilecek bir bilgi dzeyine sahip olmas, ailede eitli yanl tutumlarn dzeltilmesi ynnden zerinde dikkatle durulmas gereken bir konudur. Ana okulu retmeni bir sihirbaz deildir ve ocuun okula balamadan nce yaad aile ortamnda gelitirdii tm olumsuz davranlar ok ksa bir sre iinde deitirebilmesi de her zaman mmkn olmayabilir. Bu adan ocuunu bir okul ncesi kuruma veren anne-babann, bazen kendi tutum ve davranlarn da deitirmelerinin gerekebilecei bilincinde olmalar yerinde olur. Ancak retmenle kurulacak ilikide ll olmak, gereksiz mdahale ve sorularla retmenin gnlk programn aksatmamak da dikkat edilmesi gerekli bir baka noktadr.

LKOKULUN OCUUN HAYATINDAK YER VE NEM

lkokula balamak, her ocuun yaamnda son derece nemli bir olaydr. ocuk eer daha nce bir okul ncesi kuruma gitmemise ilkokul balangcnda, ilk kez annesinden, evinden, alkn olduu arkada ortamndan ayrlarak yepyeni bir evreye girecek ve gnn bir blmn retmeni ve arkadalar ile geirecektir. stelik bu kez kendisinden beklenen belirli davranlar ve grevler de vardr. Artk evde yapt gibi istedii zaman oyun oynayamayacak, aksine her hareket ve faaliyetin bir zaman ve yeri olacaktr. Bahe, teneffslerde oyun oynamak iindir ama,

OCUK VE OKUL

ders zili aldnda snfa girip srasna oturacak ve retmenin anlattklarn dinleyip renmeye alacaktr. lk gnlerde, zellikle evde dzenli bir disiplin uygulanmasna almam ocuklarn, ilkokulda birden bire balayan kurallara uygun davranmaya almakta glk ektikleri gzlenebilir. Hatta bu tr ocuklar, okulda ilk gnler ve ilk haftalarda, annelerinden ayrlmak konusunda genellikle en fazla glk gsteren ocuklardr. Bu bakmdan ailelerin ocuklarn ilkokul yaamndaki ilk izlenimlerinin zorluk ve korku olmamas iin, evde lml ve kararl bir disiplin yntemi uygulamalar zorunludur. Bu da yaamn ilk gnlerinden itibaren belirlenecek kurallarn dzenli olarak uygulanmasna baldr. Ayrca, ocua okulun nasl bir yer olduu, orada neler yaplabilecei, neler retilebilecei anlatlmal, mmknse ocuk daha nceden okulu ve snf grebilmeli ve retmeni ile tanabilmelidir. Bylece ilk gnlerde yabanc bir ortam ve yabanc bir yetikinle gn boyu birlikte olmann zorluu ksmen de olsa giderilmi olacaktr. Okul, ocuk iin isteyerek, gidilen, sevi-

len bir kurum olmaldr. Bu byk lde ailenin tutumuna bal olduu kadar, retmenin ocua kar davran ile de ilgilidir. Ailede okula ve okumaya byk deer verildiini gsterir davran rnekleri varsa, (ocua zaman zaman anlatlan okul anlar, okula giden aabey ve ablalar, anne veya babann bo zaman uralar arasnda kitap okumann geni yer almas, okulu ve retmeni sevdirici konumalar) ocuun okula balarken byk istek duymas da olaandr. Tersine aile, zellikle anne, okulu ocuktan kurtulmak iin bir ara olarak gryorsa ve bunu zaman zaman okula balasan da kurtulsam, retmenin seninle ne yaparsa yapsn gibi ifadelerle belirtiyor ve ailede okumann sevilmesine yardmc olacak herhangi bir davran grlmyorsa, ocuun okula balamak iin byk bir istek duymas da beklenemez. Byle bir ortamda yetien ocuk muhtemelen okula korku ve isteksizlikle balayacak ve daha ilk gnlerde olumsuz bir tavrla girdii bu kurumda kendisinden istenilenleri yerine getirmekte glk ekecektir. Bu durumda okula balayan ocuklarn ancak belirli bir blmnn, ilk gnlerin ve ailenin

209

ALEDE OCUK ETM

olumsuz etkisinden kurtularak baarl birer renci olduklarn da hatrlatmak isteriz. Okuyup da ne olacak veya Gr bak, retmenin seni nasl cezalandracak trnden szlerin ocua okulu, retmeni ve okumay sevdirdii yolundaki kantlar da pek fazla deildir.

retmen mesleiyle ilgili bilgi ve becerilere de sahipse, kanmzca iyi bir retmen olmamas iin pek az neden vardr. Kukusuz retmen de insan olarak bir takm kiisel sorunlara sahiptir. Ama iyi bir retmenin en belirgin nitelii de, grev yaparken kendi sorunlarn ikinci sraya alabilmesidir. Evinde eiyle sorunlar olan veya ocuklar olan bir retmen snfa girdiinde, snftaki ocuklarn sorunlar daha nce gelmelidir. Ailenin retmen seerken gznnde bulundurmas gerekli noktalardan biri de budur. Ksaca, retmenin yalnzca bilgili olmas deil, insanlarla ve zellikle ocuklarla iyi bir iletiim kurmay baarabilmesi gereklidir. lkokul retmenleri, ocuun eitimi konusunda, ailenin balca yardmclarndan biridir. retmen gn boyu ocuun eitli davranlarn ders srasnda renirken, arkadalar veya yetikinlerle snf ii ve dndaki ilikilerini gzleyebilir ve bu konuda anne-babaya bilgi verebilir. yi bir retmenin ocuun davranlarn deerlendirirken tarafsz olmas gereklidir. Ancak burada da anne-babalara hatrlatmak istediimiz bir nokta, retmenden kendi baaramadklar konularda baarl olmasn beklememeleridir. ocuun be-alt yl boyunca edindii tm yanl alkanlklarndan retmenin yardmyla vazgemesi hemen hemen olanakszdr. retmen, kukusuz baz yanl davranlarn dzeltilmesinde ve yeni alkanlklarn kazanlmasnda etkili olabilir ama bu konuda ailenin, zellikle anne-babann kendisi ile ibirlii yapmas zorunluluu vardr. Anne-babann katks olmadan retme-

retmenin ocuun Yaamndaki Yeri ve yi Bir retmenin Nitelikleri

retmene gelince; retmen, ocuun yaamndaki en nemli bireylerden biridir. ocuk, annesinden sonra evin dnda en yakn olarak karlat retmenine giderek artan bir biimde balanr ve sever. Hatta bazen bu ballk ylesine gl olur ki, ocuk retmenini annesinden veya babasndan da daha nemli bulmaya, onun sylediklerinin daha doru olduu konusunda anne-baba ile tartmaya bile balar. ocuun yaamnda kendisine baland ve model olarak ald retmenin de, bu grevin gerektirdii nitelikleri tamas son derece nemlidir. ocuu, snfa girdii ilk gn, sevgi ile anlay ve gleryzle karlayan bir retmen, o gnn akamna kadar ocuklarn sevgisini kazanmakta glk ekmeyecektir. Bunun aksine ask suratl, ocuklara seslenirken devaml azarlayan bir retmen, hele ocuun birinci snfta karlat ilk retmeni ise, ona kendisini zor da olsa kabul ettirecek ama muhtemelen sevgiden yoksun bir iliki iine girecektir. Oysa, insann -hele ocuun- hayatnda sevginin ne kadar nemli olduunu sanrz tartmaya bile gerek yok. Gleryzl, sevgi dolu bir 210

OCUK VE OKUL

nin, ocuun eitimi konusunda baarl olabilmesi ok gtr.

OKULA HAZIRLIKLI OLMAK (OKUL OLGUNLUU)

Gnmzde belirli bir kltr dzeyine erimi toplumlarda ocuun oyun faaliyetlerini eitlendirmek ynnden ilgi duyduu bir konu da okumay renmektir. ocuk, annesinin okuduu kitaptaki resimleri grmek ister; hikayesinin tekrar tekrar okunmasn ister. Hatta okunan sembollerin elle gsterilmesini isteyebilir. Bu, onun sesle, basl semboller arasnda iliki kurmas olaydr ve okumay renme srecinin balangc saylabilir. Ancak yalnzca okumaya ilgi ve istek duymak, okula balayan bir ocuun, okulun isteklerini yerine getirebilmesinde yeterli deildir.

dzeyine sahip olmas, okuma reniminde son derece nemlidir. ocuun zeka ynnden en azndan normal veya normale yakn bir gelime dzeyine sahip olmas gerekir. nsann davranlarnn ynlendirilmesinde aklnn olduu kadar duygularnn, iinde bulunduu ruh halinin de nemi byktr. Bu bakmdan duygusal sorunlar ilkokula yeni balayan ocuun bu yeni ortama uyumunu etkiler. Bu sorunlar ocuun, okul ve retmenin isteklerini yerine getirmesinde ve zellikle okumann retilmesinde glklere sebep olabilir. Akam annesi ile babas kavga eden bir ocuun, ertesi sabah okula geldiinde retmenin sylediklerine kendini tam olarak verebilmesi gerekten ok gtr. Yine ayn ekilde, yeni doan kk kardeini evde annesi ile birlikte dnen bir alt ya ocuunun okumaya, renmeye ve verilen grevleri yapmaya istekli grlmemesi de ok doal bir tutumdur. ocuun retilen konuya ilgi duyabilmesi, ancak ruhsal olarak kendisi ve etrafndakilerle bar halinde olmas ile mmkndr. ncelikle ocuun bu sorununun zmlenmesi iin anne-babasnn ve retmeninin yardmna ihtiyac vardr. Okumay renmek ocuun genel olgunlamas ile sk skya ilikili olduu halde, okula gitmeye, okumay renmeye kar istekli olmak iinde yaanlan evrenin koullarna baldr. Yaplan eitli aratrmalar, okumay renmede evre faktrnn nemini vurgulayan sonular vermitir. evresel artlar, ncelikle bireyin zeka geliimini etkilerler. Ayrca eitli geliim evrelerinde ocuun dei211

Okumaya hazrlk, ocuun okumaya balamak iin gerekli tm bilgi ve becerilere sahip olmasdr. Bu aamada dikkatle zerinde durulmas gereken konu, ocuun yalnzca belirli okul yana erimesi deil, fakat ayn zamanda beden geliimi asndan yatlarna uygun bir gelime iinde olmas, ayrca, salnn yerinde olmas; ar grme, iitme bozukluklarnn bulunmamasdr. Bunun yannda sa ve sol elin herhangi birinin hakim olarak kullanlmas nemlidir. Beyin yarm krelerinde tam hakimiyetin olmamas, okuma ve yazmada harflerin ynlerini kartrmak gibi arzalar asndan nem tamaktadr.
ocuun okuyabilmek iin yeterli zeka

ALEDE OCUK ETM

ik konulara duyduu ilginin ekillenmesinde de nemli rol oynarlar. Bu bakmdan, okumaya byk deer veren anne-baba ve teki aile bireylerinin okumaya ilgi duyduunu, anne-babann bo zamanlarnda sk sk kitap, dergi, gazete vb. eyler okuduunu gzleyen ocuklarn, gnlk eitli faaliyetleri arasna, kitapla, defterle ilgili olanlarnn girmesi doal, hatta kanlmazdr. ocua ailelerin ve ev evresinin salad tm olanaklar onun okula gitmek iin istek duymasna, okuma ile ilgili temel becerileri kazanmasna yardmc olur. evre olanaklar iinde kukusuz en nemlisi ana dilin kullanlmas ve ocuun bunu iitme frsatdr. ocuk, dili ne kadar zengin ve doru kullanm ile duyarsa, konumasnda da o denli dzgn ve zengin bir ifadeye sahip olma frsatn bulur. Bunun iin evde dzgn bir Trkenin kullanlmas, ocua konuma frsat ve sorularna ak ve doru cevaplarn verilmesi gereklidir. Dil, okumada szel ynden yardmc olurken, yine evde ve okul ncesi kurumda verilecek kat, kalem, boya, plastilin, kum, kil vb. malzemenin kullanlmas olana, ona okumaan yazmaya geite gerekli olan el alkanln kazanabilmesinde byk lde yardmc olacaktr. ocuu okula ve okumaya kar istekli klmada en byk grev kukusuz ailenindir. zellikle anne, ocua okuyaca ve anlataca masal ve hikayelerle, ona salayaca kitaplar ve bunlara dokunma frsatlar ile el becerisi kazandrabilecek tahta kpler, yapboz oyunlar gibi zeka ve el becerisini birlikte gelitiren malzeme yoluyla ocuun oku212

ma ve yazma reniminin gerektirdii grevlere hazrlanmasnda nemli lde yardmc olacaktr. Burada zerinde durulmas gerekli olan nokta, ocuun daha erken okula gitmesi iin birtakm zorlamalar yapmak deil, fakat ocuun doal olgunlamas srasnda okul hazrlna ynelik bir takm szel ve el becerisini gelitirici malzeme aracl ile ona yardmc olunmasdr. Henz gerek anlamda hazr olmadklar halde, srf birka ay ya da bir yl kazanmak iin okula gnderilen ocuklarn daha renim yaamlarnn ilk ylnda karlaacaklar baarszln yarataca hayal krkl, tm yaamlarn etkileyecek niteliktedir. Bu tr ocuklar, bazen ilk ylda byk bir baarszla uramadan renim yln tamamlayabilirler. Fakat daha sonraki yllarda, ocuun hazr olmadan okula balamas nedeniyle doacak sorunlarn ortaya kmas olasl da her zaman aklda tutulmaldr. Belirli bir olgunluk dzeyine erimeden ilkokula balatlan ocuklar, birinci snfta herhangi bir glkle karlamasalar da, programn arlat daha ileri snflarda bir takm sorunlarn ortaya kmas her zaman beklenebilir. Ayrca, anne-babalarn okula yeni balayan ocuklarnn okulun ilk gnlerinden itibaren okuma-yazmay renmeleri konusunda zorlamada bulunmamalar ve birka ay getikten sonra hl okumay yeterince renemi olan ocuklar iin telaa kaplmamalar gerekir. Okuma reniminin ilk aylarnda, ocua anne-baba tarafndan retmenin gsterdii biimde bir yardmda bulunmak yerinde olsa da, ar bask ve zorlama ocu-

OCUK VE OKUL

un okuma isteini sndrebilir. Bir baka sorun da, zellikle byk ehirlerimizde saylar giderek artan okul ncesi kurumlara giden ocuklarla ilgilidir. Baz okullarda okul ncesi kurumlarn programlarnda be-alt ya grubu ocuklar iin okuma-yazma retimine de yer verdiklerini iitmekteyiz. Bu kurumlar bylece, ocuklar okula hazrladklar kansndadrlar. Oysa okul ncesi eitimin amac, ocuun ilkokula daha erken balamasn salamak iin okuma-yazma retmek deil, ocua ilkokuldaki grevlerini baarabilmek iin gerekli olan n hazrl kazandrmaktr. Ana okulu retmeni ve anne-babalar, daima kk ocuklarn geni lde somut deneyimlere ihtiya duyduunu ve yapt eyleri iittiklerinden daha iyi rendiini unutmamaldr. ocuk, ne kadar ok deneyime sahipse, ne kadar ok canl hikayeler dinliyorsa okula o denli hazrlkl olur. Yapt anlaml tecrbelerle evresini genilettike daha ileri, daha karmak tecrbelere atlmaya da hazr olacaktr.

OKUL VE BAARI
Baarnn Tanm
Baar, insann kendisi ve evresi ile uyumlu yaabilmesi; kendini gerekletirmek iin belirledii hedeflere ularken gsterdii abalarndan olumlu sonular almasdr. renim a boyunca baary srekli olarak ocuun derslerde ald notlara gre deerlendirmek gibi bir eitim vardr. Oysa baar, hayattan zevk alabilmek, holand faaliyetleri yapabilmek ve bunlarla hem kendisine, hem de evresine yararl olmak anlamnda kullanldnda bir deer tar. Baary, ayn zamanda bireyin gelime durumuna gre farkl hedeflere ulaabilmesi olarak da tanmlayabiliriz. Buna gre bir yanda bir ocuk iin baar, ka azna gtrmek; iki yanda ilk szcklerini karabilmek; yanda da merdiveni dzgn kabilmek altn slatmamaktadr. lkokula yeni balayan ocuk iin ise, snfta oturabilmek veya retmenin talimatna uygun davran-

213

ALEDE OCUK ETM

mak bir baar saylabilir. ocuun okul iinde ders dndaki davranlar, arkadalar ile dostuklar, spor veya sanat dallarndan birinde gsterdii ilerleme de baardr. stelik bunlar, bireyin ok ynl geliiminde, sadece zihinsel baardan ok daha anlaml ve kalc olan sosyal baarlardr. Okuldaki renim baars, baarl bir insan olma yolundaki hazrlklarn yalnzca bir blmdr. Ancak bu blmdeki baarnn dzeyi ve kalitesi daha sonraki renim baarsn etkileyebilecei gibi, kiinin kendisini gerekletirebilmesinde esas olan kendi kendisini tanyabilmesine de yardmc olur. Okul ncesi dnemde anne-baba tutumlarna bal olarak, sevgi dolu kararl bir ortamn bulunmas, ocuun yapabilecekleri konusunda kendisine frsat ve destek verilmesi, dtan cezalandrma yerine kendi kendini ynlendirmesine ynelik bir eitim anlay son derece nemlidir. Bu dnemde ocuk pek ok davrann, yetikini rnek olarak gerekletirir. Bu nedenle yetikinlerin kendilerinden memnun, baary ok ynl olarak deerlendirebiliyor olmalar son derece nemlidir. Okul ncesi eitim kurumlar da bu ilkeden hareket ederek, ocuun ok ynl gelimesinde ocua ve aileye yardmc olabilirler. lkokul, ocuun hayata bakn ynlendirmek ve gelecekte okula ilikin tutumlarn kazandrmadaki en nemli toplumsal kurumdur. Bir bakma iyi bir ilkretim, bireyin bir vatanda olarak zelliklerini de etkiler. Ortaretim, kiinin yetikin yaamna hazrlanmas srasndaki en temel kurumdur. Kiinin hayat yolunu izmesi, uygun okul ve214

ya meslei semesi hep ortaretimdeki kazanlar ile gereklemektedir.

Okul Baarsn Etkileyen Faktrler

ocuunu okula gnderen her aile, onun okulda baarl olmasn ister. Baz ocuklar baarya kolaylkla eriebilir. Bylece hem aile mutlu olur, hem de ocuk kendi kendisinden menun olur. Ancak baz ocuklar iin okuldaki derslerde baarl olmak hi de kolay olmaz. eitli nedenlerle bu ocuk ve genler, baarl olmay bir trl beceremezler. Peki, okula gelen ocuklarn baar veya baarszlklar hangi faktrlere baldr? Bu sorunun cevab ok eitlidir. ocuun okuldaki baar durumunu etkileyen faktleri yle snflandrabiliriz:

ocuun kendi zellikleri

Zeka

Kiilik Duygusal durum renme istei (motivasyon)

Aile ortam
Anne-babann ocua kar tutumlar Anne-babann okula kar tutumlar ocuun alabilecei mekan, yararlanabilecei kaynaklar salama

Okul ve snf ortam

Fiziksel imkanla (s, k, havalandrma, laboratuvar vb.)

retmen zellikleri (rencilerle ilikisi, retme yntemleri, mesleki bilgisi, kiilik zellikleri, iini sevmesi, problemlerini snfa

OCUK VE OKUL

tamamas ve kendi kendine zm bulmas, ar duygusal, ar baskc veya ok serbest olmas vb.) Okulda kullanlan ara-gere ve malzeme Mevcut ders kitaplar (bask; ierik; bilgilerin zevkli, doru, yeni ve anlalabilir ekile sunulmas)

ocuun Kendi zellikleri

Bu zelliklerin dnda zeka gelimesi gelmektedir. Okula gelen her ocuun, okulda retilenleri kolaylkla kavrayabilecek bir zeka dzeyine sahip olmas gerekir. Okullarda, baarsz rencilerin, konular dierleri kadar kolay anlayamad gzlenmitir. Bunlarn bir ksm yava gelien ve ar renen ocuklar olabilecei gibi, bir ksm da yeterli zihinsel olgunlua ulamam olabilirler. Bu ocuklar iin yaplmas gereken ey, zorlama ya da cezalandrma deil, yardm etmektir. Bu yardm, ocuun zeka dzeyine gre farkl olabilir. renmelerini salamak iin kendileriyle zel olarak ilgilenmek gerekir; eer bu yetmiyorsa, zel eitim grmelerine frsat verilmesi gereklidir. ocuun ar ekingen veya heyecanl oluu gibi zellikler de, onun yeterli baar gstermesini engelleyici faktrler olabilir. Duygusal ynden hassas olan ocuklar, evde yaadklar problemler veya retmenlerinin kendilerini kabul konusunda yeterli duyarll gstermemesi nedeniyle rendiklerini ortaya koymakta glk ekebilirler. ocuun okulu sevip sevmemesi, renmeyi isteyip istememesi de okul baarsnda nemli bir faktrdr. Ailenin nemli lde

etkili olduu da bilinmektedir. renme istei olmakszn ocuklara bir eyler retebilmek son derece g, hatta imkanszdr. Bu durumda retmenin grevi, anlatlan konular hakknda ocuun ilgisini arttrmaktadr. Bu da, retmenin konular retirken uygulad metoda olduu kadar, konu ile bireyin kendi hayat arasnda bir iliki kurulabilmesine de baldr. rencinin baarl olmas iin salkl olmas; katld renim basamanda yeterli olabilecek zihinsel ve duygusal olgunlua sahip olmas; okulu, rtemeni, dersleri sevmesi ve verilen devleri zamannda, gerei gibi yapmas gerekir.

Aile Ortam
Aile ortam, ocuun okul baarsn etkileyen nemli bir faktrdr. Bu ortamda zellikle anne-babann ocukla kurduklar iliki, okula kar olumlu tavrlar, ocuun okulu sevmesi ve okulda baarl olmas konusunda temel etkenlerden biridir. Ailenin okulu yeni bilgiler, yeni arkadalar kazandracak bir yer olarak grmesi ve tantmas, zellikle balang yllarnda ocuun okula kar olumlu bir fikir gelitirmesine yardmc olur. Bu bakmdan ocuun okula balamas yalnzca ocuk asndan deil, aileler asndan da son derece nemlidir. Ailenin okulu ve retmeni tanmak istemesi, okula ve retmene kar olumlu bir tavr iinde olmas son derece nemlidir. Bu da okulun, yalnzca ocuklara deil, ailelere de ak olmas, zaman zaman onlarn da eitim-retimini stlenmesi ve retmen-veli arasnda kurulabilecek dosta ilikilerle
215

ALEDE OCUK ETM

mmkn olabilir. ocuun evinde yaayaca problemler baary olumsuz ynde etkiler. Karde problemi, anne-baba anlamazl vb. sorunlarla karlaan ocuun, okulda bunlardan kurtulup kendisini derslerine vermesi beklenmemelidir. Ailenin sosya-ekonomik durumu da bir dier faktrdr. rnein, fakirlik nedeni ile kt beslenme veya ocuun okula a gelmesi, onun okulda kendisini derslerine vermesine, dikkatini younlatrmasna engel olabilir. Bu durum nlenebildii zaman ocuk normal baarsna eriebilir. Bunun gibi, ailenin, ocuun okulda ihtiyac olan malzemeyi salayamamas da baary engeller. Okula yeni balayan ouun evde alabilecei bir kenin bulunmas da doru alma alkanlnn kazanlmas iin nemildir. ocuun evde alabilecei bir oda veya kenin ayrlmas gerekir. Her faaliyetin kendine uygun mekanda gerekletirilmesi nemli bir konudur. Bu bakmdan okula yeni balayan bir ocua, okul iin gerekli olan forma, anta, kitap, kalem gibi ara gereci temin ederken, varsa ocuun odasnda veya evin bir kesinde, onun kitaplarn yerletirebilecei bir dolap veya raf, ders alabilecei bir kk masa temin edilmesi gerekir. ocuk, okuldan eve geldiinde verilen devlerini yapabilecei hazr bir mekan bulmaldr. Bu mekanda ocuun devlerini hazrlarken bavurabilecei ansiklopedi, szlk, yana uygun masal ve hikaye kitaplarnn bulunmas da son derece nemlidir. Ayrca, okulda verilen altrma ve devleri yapma konusunda henz yeterli sorum216

lulua sahip olmayan ocuklara, zellikle okulun balamas ile birlikte, yardmc olmak da gereklidir. Ancak bu yardmlarn, ocuk ders alrken onunla birlikte oturarak, onun gerekten zorlanmad durumlarda yardm ve yol gstermekten ileriye de gitmemesi gerekir. Yersiz ve gereksiz yardmlar, ocuun kendi kendine yapma ve baarma isteini ldrebilecei gibi, bir sre sonra tm devlerin anne-baba tarafndan yaplmasnn istenmesine kadar varabilir. Oysa, kendine verilen devleri sonuna kadar yapma, ocuun daha sonraki yaamnda sorumluluk bilincini ve buna ilikin davran kazanmada temel admdr. Yine, anne-babalarn ocuklarn ynlendirirken, onlarn yetenek ve isteklerini deil, kendi isteklerini ve gerekletirmek istedikleri dlerini n plana almalar, deiik yataki rencilerde grlen nemli baarszlk nedenleri arasnda yer almakta; bu konudaki ar baskc tutumlar, okuldan kamalara, hatta bsbtn soumalara da neden olabilmektedir. Bu adan anne-babalarn ocuklar ile ilgili eitim-retim hedeflerini belirlerken, ocuun zelliini gznnde bulundurarak gereki bir yaklam iinde olmalar en aklc davran olur dncesindeyiz. Anne-babalar, ocuklarn iyi tanmal, onu yapabileceinden fazlas iin zorlamamal, ar tenkiti veya koruyucu olmamaya zen gstermelidir. Bunun yansra ocuun beslenme, uyku ve oyun ihtiyacnn gznnde bulundurulmas, salkl, uyumlu bir aile ortamnn salanmas zorunludur. yi beslenemeyen, annesi veya babas ile ilikileri iyi olmayan ya da anne-babas arasnda

OCUK VE OKUL

srekli tartmalarn bulunduu ev ortamlarnda ocuun duygusal yaam byk lde sarsntya urayabilecei gibi, baars da tehlikeye girer.

Okul ve Snf Ortam

Okul, ocua evde bulamad ortam verip geliimine yardmc olabilecei gibi, son derece olumsuz ynde de etkide bulunabilir. Snflarn fiziksel yaps, kalabalkl, kullanlan malzemeler, aralar gereler rencilerin ihtiyalarn karlayamayacak durumdaysa hem eitimin kalitesi, hem de rencilerin baars dk olabilir. Okulun atmosferini belirleyen ynetici ve retmenlerin zellikleri de rencinin baarsnda son derece etkili olur. retmenlerin kiilik zellikleri, mesleki bilgisi, renciye kar tutumu, eitim-retimdeki baarnn en nemil belirleyicilerindendir. Bugne kadar bulunan tm teknolojik retim ara-gerelerine karn, retmenin yerini tutabilecek, okul ortam yerine geebilecek bir ara bulunabilmi deildir. nk bugn bilinmektedir ki, bir retim faaliyetinin gereklemesinde en nemli etkenlerden biri, renecek kiinin renmeyi istemesi, dieri de renci ile reten kii arasnda kurulan olumlu etkileimdir. Kukusuz iyi bir renmenin gereklemesinde daha baka pek ok faktrn varlndan sz edilebilir ama, istek ve iyi iliki olmadka salkl bir retimi gerekletirmenin son derece g olduu da bilinen bir baka gerektir. Bu, zellikle ilkokula balayan kk ocuklar iin zerinde dikkatle durulmas gereken bir noktadr.

Baarl bir eitim ve retim iin uygulanacak programlarn da, ocuklarn iinde bulunduklar geliim aamasnn anlama ve kavrama dzeyine, renme zelliklerine uygun biimde dzenlenmi ve yaama hazrlayc nitelikte olmas gereklidir. Gnmzde hzla artan bilgilerin tmnn belirli bir sreyi kapsayan ilk ve ortaretim sresi iinde verilmesi olanakszdr. O halde yaplmas gereken, bunlarn iinden bireye en gerekli olanlar vermek ve gerektiinde daha karmak bilgileri de renebilecek bir dzeye ulaabilmesine frsat vermektir. zetlersek; her rencinin baarsnda, onun programda yer alan eitli konular renmesi konusunda kendi istei ve dzenli almas kadar, aile iinde kendisi iin salanan imkanlarn ve renci ile retmen ve anne-baba ile retmen arasndaki karlkl iyi ilikilerin rol olduu kadar, uygulanan programn, bu program uygularken kullanlan retim metodunun, retime yardmc ara-gerelerin, snfn fizik ve sosyal atmosferinin de rol vardr. Gen kuaklarn en iyi ekilde yetitirilmesi hepimizin ortak abalar ile olacaktr.

Karne
Okuldaki baarnn gnmzdeki en nemil gstergelerinde biri, bir retim dneminin sonunda rencinin, retilen konularla ilgili olarak gsterdii aba ve gelimeyi gsteren karnedir. Ailelerin, okuldaki eitim-retimin ocua kazandrdklarnn btnne deil, ald notlara deer vermeleri, karne zamann baz ocuklar iin kabusa dntrebilmekte, ocukla aile arasnda bu yz217

ALEDE OCUK ETM

den tatsz, istenilmeyen olaylar yaanmaktadr. Hatta bu konuda ok sert ve kat tutum iinde olan ailelerde, karne zamanlarnda bazen okuldan, evden kamalara, hatta intiharlara bile rastlanmaktadr. Her eitim-retim programnn sonunda bir deerlendirme yaplmas, o programn veya program uygulayan retmen ve renci grubunun ne lde baarl olduunun gsterilmesi nemlidir. Not verme de yaplan bu deerlendirmelerden biridir. Ancak sadece snavlar sonunda alnan notlarla programn veya rencinin baarl veya baarsz olduunu kesin olarak syleyebilmek ne derece doru bir deerlendirme olur? Karnedeki notlar, rencinin snfta retilenlerin renci tarafndan zmsenerek davrana dntrld veya rencinin retim faaliyet srasndaki dier kazanlar ve abalar, bu deerlendirmede oklukla yer almamaktadr. Oysa deerlendirmenin okuldaki faaliyetlerin tmn ve recinin, bilginin tekrar dndaki eitli faaliyetleri iin de yaplmas, renciyi daha iyi tanmak ve ona gelecekte yapaca okul, meslek vb. seimlerde yardmc olabilmek asndan son derece nemlidir. Ancak byle bir deerlendirme iin bir yazl veya szl snavdan daha fazlasna ihtiya vardr. Bazen bir bran retmeninin tek bana bunu baarmas da mmkn olmayabilir. ocuk hakknda eitli retmen-

lerden gelen bilgileri toplayarak, onlar deerlendirmeye alan bir uzmann varl, bu nedenle nemlidir. 1991-1992 retim ylnda Milli Eitim Bakanlnn lme ve deerlendirme sisteminde yapmaya alt deiikliin znde bu konu vardr. Bu sistemde rencinin ilgi ve yetenei ile okuyaca ders konular arasnda bir ilikinin kurulmas esas vardr. Byle olunca, rencinin her derste ayn baary gstermesi de beklenmeyecek, bu da ocukla aile ve ocukla retmen arasndaki gereksiz krgnlklar nleyebilecektir.

Snav kazanan ve kaybeden ocuklara kar anne-babann tutumlar neler olmaldr?

her ebeveyn, onun kazanabilecei gibi kaybedebileceini de gznnde bulundurmak zorundadr. Snav bir yarma olduundan, her yarmada olduu gibi burada da kazananlar ve kaybedenler olacaktr. Bu nedenle hem ailelerin, hem de ocuklarn sonu iin hazrlanmas gerekir. Bir snav kazanmak hayatta elde edilebilecek tek baar deildir. Ayn ekilde baarl olamamak da kiinin, daha sonra baka bir eyleri baaramayaca anlamna gelmez. Bu yzden de snavda baarl olann ar derecede vlmesi, baarl olmayann da azarlanmas ve sevilmemekle tehdit edilmesi veya onlar hayal krklna urattnn sy-

218

OCUK VE OKUL

lenmesi son derece hataldr. Snavda baarl olmak iin dzenli ve sistemli bir alma kukusuz gereklidir. Ama sadece almak yeterli olmayabilir. ocuun snav gnndeki salk durumu, heyecann yaratt psikolojik kayg durumu, snavn yeri, snav yapan retmenin davran, ocuun dinlenmi veya uykusuz oluu, heyecanl veya sakin oluu yada beslenme vb. faktrler de ocuun snavdaki davrann ve dolaysyla baarsn etkilerler. Bunlarn hepsi yolunda olduu zaman bile tahmin edilemeyen baz engeller baary etkileyebilir. Snav iin ok iyi hazrlanm, ok istekli bir ocuun bile son anda ortaya kacak engelleyici bir durum yznden baarsz olmas mmkndr. Mesela, ocuun cevap kadn iaretlerken kaydrmas ya da ucu krlan kalemini aarken, silgisini ararken zaman kaybetmesi baarszla neden olabilir. Snav kazanamayan, istedikleri okula girmeyi baaramayan, bu nedenle anne babalarnn kendileri hakkndaki mitlerini boa kardklar iin zaten zgn olan ocuklara bir de krc, sert szlerle veya ceza ile tepki gstermek, son derece olumsuz bir tutumdur. Byle bir yaklam, onun daha sonra gidecei eitim retim kurumlarna kar tutumunu ve buradaki baarsn da etkileyecektir. Snava birlikte alt arkadalar kadar baarl olamayan ocuun azarlanmaya, kk drlmeye deil, anlalmaya hogrlmeye ve destee ihtiyac vardr. nemli olan snav bir kere kazanmak deil, baarnn devaml olmasdr. Bu da anne-babalarn

daha balangtan itibaren ocuklarn yakndan tanmalar, onu zelliklerine uygun alanlara ynlendirmeye almalar ve snav kazanmay bir zafer, kaybetmeyi de bir utan olarak dnmemeleri gerekir. Eitim sistemi iinde yer alan ilk retim ve orta retim kurumlar, hizmet verdii ya grubundaki ocuklar iin yasalarla izilen amalara uygun eitim ve retimi gerekletirmeye almaktadr. Bu okul kademeleri iinde okul ncesi eitim kurumlar ve ilkokullar, insann yetimesinde en temel kurumlar olarak ayr bir neme ve ok zel bir yere sahiptir.

OKULDA NSANLAR ARASI LKLER VE SOSYAL DAYANIMA

Okul Ortam
Okula balamak, ocuun yaamndaki en nemli olaylardan biridir. Okula balama ile ocuun yaamna, onu gelecekte belki de anne-babas kadar etkileyecek yeni bir yetikin daha girer. Bu yetikin retmendir. Bu adan tpk anne-baba ile kurduu ilk ilikilerde olduu gibi retmenle kurulan ilk ilikilerinde olumlu ve sevgi temeline dayal olmas, ocuun gelecei ynnden son derece nemlidir. Uzmanlar okula balama olayn, ocuun, anneden doumdan sonraki ikinci kopmas olarak nitelemektedirler. Gerekten de, o gne kadar annesi veya ok sevdii ve alt bir yetikinle birlikte, kendisini gven iinde hissettii evinde istedii gibi oynayan, hareket ede219

ALEDE OCUK ETM

bilen ocuk, yepyeni bir ortama girmektedir. stelik bu yeni ortamda, tanmad kendi yanda bir sr ocuk, yine tanmad bir yetikin (jretmen) bulunmaktadr. Btn bu insanlarla birlikte bulunmak, onlara uyum salamay renmek zorundadr. Btn bunlar yapmak iin her zaman yardmna bavurduu annesi de yannda deildir.

mesi olduka kolaydr. Ama ilk gn den itibaren retmeninden korkmay renen, onun kendisine her sesleniinde korku ile irkilen, srekli annesinin yaknln zleyen bir ocuk iin bu retmenin herhangi bir talimatn istekle yerine getirmek ok zor, hatta olanaksztr. Oysa ilkokula balayan bir ocuk, artk okul ncesindeki yaamn aksine, gnn byk bir blmn okulda retmeni ve arkadalar ile geirmek zorundadr. Onlarn sylediklerinden ve yaptklarndan etkilenir. Bu etkiler olumlu olduklar oranda ocuun kiiliinin oluumunda yararl etki yaparlar. Tersi olduu zamanlarda ise, ocukta bir takm duygusal kaynakl uyum ve davran sorunlarnn gzlenmesi mmkn olabilecei gibi, bunlarn nlem alnarak giderilmemesi durumunda kiilik geliimde kalc bir takm kusurlarn ortaya kmas da olasdr.

retmen ve ocuk
Deneyimli bir retmen, kk bir ocuk iin okuldaki ilk gnn nemini ok iyi bilir. rencilerini gleryzle ve tatl szlerle karlar. lk gnlerde, onlarn evde belirli bir programl yaama altrlmam olmalarndan kaynaklanan baz davranlarn (su imek, tuvalete gitmek, snfta dolamak, konumak vb.) hogrr. Farkl evlerden gelen, farkl kiilik zellikleri ve farkl davran biimlerine sahip ocuklarn tmnn retmenin talimatna uygun hareket etmeyi renebilmeleri iin zamana gereksinimleri vardr. Disiplinde karlkl sayg ve sevginin nem kazand ve artk eti senin, kemii benim trnden tek ynl basky ifade eden grlerin oktan deerini yitirdii gnmzde, kurallarn ocuklar tarafndan zmsenmesi nem tamaktadr. Bu yolla snftaki dzenin salanmasna her rencinin zorla deil, fakat isteyerek katlmas mmkn olabilecektir. Ancak ocuun snftaki dzenin kurulmasna ve renme faaliyetine isteyerek katlabilmesi, hereyden nce onun retmenle kuraca ilikilere baldr. retmeni ile ilk gnden itibaren karlkl olarak olumlu bir duygu al veriinde bulunabilen ocuk iin bunun gerekletiril220

Ailenin Okul Konusundaki Tutumu retmen-renci likilerini Nasl Etkiler?

retmenle renci arasnda olumlu ilikilerin kurulmasnda ailenin okul ve retmene kar tutumunun rol ok byktr. Eer anne-baba iin, okul, gnn belirli saatlerinde ocuktan kurtulmay salayan bir yer, retmen de onunla ilgili tm sorumluluklar ykleyebilecekleri bir kii olarak dnlyorsa ve bu, ocua aka belirtiliyorsa, byle bir ocuun daha ilk gnden retmenine kar iyi duygular beslemesi olduka gtr. Byle bir ocuk iin retmen, kendisini srekli cezalandran yetikinlere

OCUK VE OKUL

eklenen yeni biridir. Buna karlk, kendilerine, okulun elenceli, yeni arkadalar ve yeni bilgiler kazanabilecekleri bir yer, retmenin ise bundan byle anne-babas gibi onunla yakndan igilenecek bir yetikin olduu anlatlan ocuklarn ne okuldan, ne de retmenden korkmalar sz konusu olmaz. Bu ekilde okul ve retmen konusunda olumlu bilgi ve izlenimlerle donanml olarak okula gelen bir ocuun zekas normal, ev yaam dzenli ise, okula ve retmene uyum salayamamas iin pek az neden vardr.

yolundaki abalar aile tarafndan da desteklendii zaman ocuun anne-babas gibi retmenini de sevmesi kolaylar. inde korkunun deil, sevgi ve anlayn, karlkl yardmlamann bulunduu bir snf, ayn zamanda iyi bir renme ve eitim ortamdr. Byle bir ortamda renciler, kendi istekleri ile renme olayna aktif olarak katlacaklarndan, baar daha yksek olacaktr.

Anne-Baba-retmen likisi
ocukla iyi ilikiler kurmay baaran, rencilerini seven ve onlarn kendisini sevmelerini salayabilen, konusunda yeterli bilgi ve beceri sahibi, baarl bir retmene sahip olabilmek, kukusuz okul andaki her ocuk iin geliimi asndan son derece nemlidir. Byle bir retmenin varl, yalnz ilkretimde deil ama orta, lise ve hatta yksek renim andaki ocuk ve genler iin de deerlidir. Ancak zellikle okul ncesi ve ilkretim dneminde bir retmenin ocua gerekten kalc bir etki yapabilmesi, anne-baba ile kuraca yakn ilikilere de baldr. Anne-babann ocuun eitimi ve salkl bir geliim gstermesine yardmc olmak konusundaki sorumluluklar ocuun okula balamas ile sona ermemektedir. Aksine, anne-babann ocuklarn daha iyi anlayabilmek konusunda retmenin gr ve gzlemlerinden de yararlanmalar gereklidir. nk ocuklarna byk bir sevgi ba ile bal bulunan anne-babann tarafsz bir biimde deerlendirebilmeleri son derece gtr. Daha tarafsz bir kii olan retmenin gzlemlerinin bu adan deeri ok byktr. Bylece ocuun o zamana kadar dikkati ekmeyen, gzden kaan baz zellikleri
221

retmenin Davranlar ocuun Okulu Sevemesini Nasl Etkiler?

ocuun okulu ve retmenini sevmesinde, ailesi tarafndan kendisine yaplan etkiler kadar nemli olan bir baka nokta da, retmenin kendi davrandr. Daha okula geldikleri ilk gnde rencilerini azarlayan, onlarn en ufak bir yanl hareketini ceza ile karlamasna, hatta baz davran sorunlarnn ortaya kmasna bile neden olabilir. Bunun yansra, snftaki rencileri arasnda onlarn eitli zelliklerine gre ayrm yapan, snftaki rencilerine kar olan davranlarnda adaletli, tutarl ve drst olmayan bir retmenin ocuklar iin ne kadar kt bir rnek olaca da aktr. Yaam boyu sren eitimin, dzenli ve programl blmnn gerekletirildii okul ve bu konuda en byk sorumlulua sahip olan retmenin, ocuun okula geldii ilk gnden balayarak, onunla iyi ilikiler kurma

ALEDE OCUK ETM

hakknda bilgi sahibi olunabilir. Hem annebabann, hem de retmenin ocuu doru bir biimde ynlendirebilmeleri iin onu gerekten tanmalar gereklidir.

tum iinde retmenle ilikilerini srdrebilirlerse, bir sre bundan kendi ocuklarna yardmc olabilmek iin yararlanabilirler. ocua o zamana kadar bilmedii eyleri ustalkla reten retmenine byk bir hayranlk duymaya balar ve onun syledii her sz adeta bir kanunmu gibi deerlendirmeye balar. Bazen bu konuda ylesine ileri gider ki, anne-baba herhangi bir konuda retmeninin sylediklerinin daha doru olduunu iddia etmeye kadar ii ileriye gtrebilir. Bu durum, ocuun iinde bulunduu geliim dneminin zelliklerine ilikin geici bir durumdur. ocuk byyp olgunlatka, tm insanlar gibi retmenini de daha objektif bir biimde deerlendirmeyi renecektir. Ama retmenin onun stndeki olumlu etkilerinin izleri pek kolay kolay silinemeyecektir. Bu adan ocuun her yn ile salkl bir birey olmasnda en byk etkiyi yapan anne-baba ve retmenin, onu mutlu ve baarl bir kii olarak hayata hazrlamak konusunda ibirlii yapmalar, en az evde ve snfta ocua yapacaklar etkiler kadar nemlidir. Bylece ocuk evle okul arasnda olabilecek farkl tutumlarn etkisi altnda deil, adeta evin devam olan gvenli bir ortamda daha iyi renme frsatn bulabilecektir.

Veli Grme Gnleri

Bir annenin her gn ocuunu okula getirmesi ya da her frsatta retmene onunla ilgili sorular sormas, evde ocuu ile ilgili tm sorunlarn retmene aktarmas, her zaman onun ocuu ile ok yakndan ilgilendii anlamna gelmeyebilir. 50-60 kiilik bir ilkokul snfnda, bir retmenin tm ocuklarn anneleri ile her gn ayn ekilde konumalar yapabilmesi de zaten mmkn deildir. Burada nemil olan, retmenin snftaki her ocuun yaam ortam ve aile ilikileri hakknda bilgi sahibi olmasn salayacak ilikilerin ailelerle kurulabilmesidir. ocuk iin annesinin ve retmeninin birbirlerini tandklarn, karlkl dostluk ve gven duygularn paylatklarn bilmek, rahatlatc bir durumdur. Bunu salayabilmenin en iyi yolu ise, velilerle yaplacak grme gnlerinin

olduka sk ve her ocuun ailesini yakndan

tanma frsatn verebeilecek samimi bir hava iinde yaplabilmesidir. Burada anne-babann, retmenin her arsna cevap vermesi de nemli bir noktadr. Bunun iin anne-baba veya ocua ok yakn bir aile yesinin mutlaka katlabilecei uygun bir zaman semek gerekir. Anne-baba retmenin ocuun zerinde giderek artan etkisi karsnda, herhangi bir rahatszlk duymadan bunu onayladklarn belirten bir tu222

Okul Arkadalar
Yatlar ile birlikte olma, onlarla oynama, tecrbelerini ve grlerini paylama istei 3-4 yalarndan balayarak, giderek artan ekilde devam eder ve ergenlik dneminde doruk noktasna ular.

OCUK VE OKUL

ocuun yatlar ile olmak istemesi, onlarla birlikte olmay, oynamay, paylamay baarabilmesi, onda sosyallemenin en nemil belirtileridir. te okul, bu ynden de ocuk ve gen iin nemlidir. Okul ayn snf ortam iinde ocuklarn birlikte renme tecrbesini kazandrrken, teneffslerde oynama, ibirlii yapma, birlikte ders alabilme imkann da salar. Okul ncesinden balayarak, her geliim kademesindeki ocuk iin okulda kuraca arkadalklar son derece nem tar. nsanlar arasndaki ibirlii, hogr ve yardmlamaya ilikin yaantlarn kazanlmas byk lde bu yolla gerekleir. Arkadalar, ocuk ve genci ok olumlu ynlerden etkileyebilecekleri gibi, baz konularda olumsuz ekilde de etkileyebilirler. Bu bakmdan doru arkadalklarn kurulmasnda ve desteklenmesinde retmenlere ve ailelere nemli grevler dmektedir. Ancak bunu yaparken ocuun arkadalarna olan sevgi ve gven duygusuna da sayg gstermek gereklidir. Aile olarak ocuun arkadalarn bilmek, onlar tanmak son derece nemlidir. Okuldaki ocuklarn arkadalk ilikilerini desteklemek konusunda retmene de grevler dmektedir. Derslerinde daha zayf olana yardmc olmay desteklemek, ocuklarn birlikte yapabilecei grevleri vermek, ailelerin tanmasna yardmc olacak ortamlar hazrlamak retmenin bu konuda yapabileceklerinden bazlardr. Ailelerin de okul arkadalklarn zendirici bir tavr taknmalar, ocuklarnn okul arkadalar ve onlarn aileleri ile tanma abas iinde bulunmalar, ocuklar arasndaki kalc ve

salam dostluklarn kurulmasna yardmc

olabilir. Salkl gelien bir ocuun, kendisi-

ne destek olabilecek yetikinlere olduu ka-

dar, problemlerini tartabilecei, oynayabi-

lecei, paylaabilecei, hatta zaman zaman

atmaya girecei yatlarna da ihtiyac var-

dr.

Ailenin grevi de, ocuun seimine ka-

rmamak ama ocuu yakndan izleyerek

uygun bulduu arkadalklarnn devam iin

uygun ortamlar ve frsatlar yaratabilirler.

223

ALEDE OCUK ETM

Okul Aile Birlii, Okul Koruma Dernei ve Vakflar

Okul aile ibirlii bir yandan retmenle anne-baba arasndaki etkileimle bireysel olarak salanrken, bir yandan da Milli Eitimle ilgili ynetmeliklerde yer alan iki kurulu, bu ibirliini okulun ve ocuklarn tmn iine alacak ekilde deerlendirerek, okuldaki eitim-retimin baarsna katkda bulunur. Bu iki kurulutan biri Okul Aile Birlii, dieri ise Okul Koruma Derneidir. Bunlara son zamanlarda giderek yaygn olarak faaliyet gsteren Vakflar da ekleyebiliriz. Bu kurulularn herbirinin hangi ileri grdklerinin bilinmesi, bunlarn etkin ekilde altrlabilmesi ynnden ok nemlidir. Okul Aile Birlii: Okul aile birlii, ailenin okulda yaplan eitim-retim faaliyetleri hakknda bilgilendirilmesi, rencilerin baarlarn ana-babalarna en iyi ekilde gsterebilmek iin okul ve aileler arasndaki ibirlii iinde almasn esas alr. Baarl bir eitim ve retimi gerekletirmek iin okulun yapt faaliyetlere anne babalarn katksn salamay amalar. Okul Aile Birlii, okulun faaliyetlerini destekler. Bu birliin amac, gelimi lkelerde zerinde ok durulan okuldaki eitim-retime ailenin katksn salamak, aileyi okuldaki faaliyetler hakknda bilgilendirmek, hatta gerekiyorsa onlar eitmektir. Bylece okul, yalnzca ocuk ve genlerin eitim-retim grdkleri bir kurum olmann tesinde, aileler iin de bir bir eitim-retim ortam olabilecek ve ayr224

ca ailelerin, eitime ilikin deiik potansiyellerini deerlendirme frsatn da bulabilecektir. Okul Koruma Dernei: Bu kurulu da, okulun baarl bir eitim-retim gerekletirebilmesi iin velilerin ve dier yelerinin katklar ile kurulur. Amac, bir yandan yardma ihtiyac olan rencilere maddi yardm salamak, dier yandan okulun ve rencilerin eitli eksiklerini temin etmek iin kaynak yaratmaktr. Koruma dernei, okul aile birlii ile ibirlii yaparak zel eitime veya maddi destee ihtiyac olan renciler iin gerekli imkanlar hazrlamay alr. Bu yolla, zellikle devlet okullarnda bte imkanlaryla salanamayan bir ok malzeme, ara-gere ve benzeri ihtiyalarn salanmas szkonusu olabilmektedir. htiyac olan rencilere, giyim, yemek, kitap, hatta burs trnde yardmlar salanabilmektedir. Koruma dernei, okulun snrl imkanlarn arttrarak hem daha iyi bir eitim-retim olabilmesi iin gereken maddi destei salarken, ekonomik ynden zor durumda olan ailelerin ocuklarnn bu eksikliklerini gidererek frsat eitliini salayabilmek iin katkda bulunmaya almaktadr. Okulun mdr, yardmclar, retmenler ve veliler dernein yeleridir.

Vakf: Vakf, lke iinde gemi ok eskilere dayanan yardmlama geleneinin bugn de devam eden bir ekildir.

OCUK VE OKUL

Bugn, lkemizde yasalar erevesinde isteyen kii ve kurulularn istedikleri konu ile ilgili vakf kurmalar mmkndr. Okullar iin kurulan vakflar, okuldaki eitim, yayn, kltr, sanat, spor faaliyetleri, eitim yardmlar gibi konulara gre ayr ayr kurulabilir. Vakfn okullardaki koruma dernei almalarn daha geni kapsaml desteklemek amac ile kurulan, kalc ve vergi muafiyeti olan bir kurulu olmas asndan pek ok okul, eitim-retim iin ihtiyac olan ek kaynaklarn salanmas iinde vakf kurmay tercih etmektedir. Vakflar yolu ile daha iyi bina, ara gere hatta retim kadrosuna yeni elemanlar kazandrabilme konusunda (Yabanc Dil, Resim, Mzik, Tiyatro, Folklor vb.) nemli bir kaynak elde edebilmektedir. Okullardaki vakflarn denetimi ve Vakflar Genel Mdrl tarafndan yaplr. Bu kuruluun mfettileri, vakfn gayesine uygun alp; almadn, vakf mallarnn vakfn kurulu beyannamesi ile belirtilen esaslara gre kullanp kullanlmadn kontrol eder. Okullara ait vakflar eitli nedenlerle tasfiye edildiklerinde mal varl kalrsa,

bunlar Trk Eitim Vakfna devredebilirler.

TATL
Okula balama ile birlikte, ortaya kan bir baka kavram da tatildir. Zira uzun bir k dnemindeki srekli bir okul devresinden sonra ocuklarmzn tatile gereksinme duyduklar kanlmaz bir gerektir. lkemizde ilk ve orta dereceli okullarda iki retim dnemi arasnda 15 gn sreli yar yl tatili ile yaz aylarn kapsayan yaklak 3 aylk bir yaz tatili vardr. Ancak bu tatillerin bilinli olarak ve belirli (kat olmayan) bir program iinde gerekletirilmesi, ocuklarn bundan daha iyi yararlanabilmeleri ynnden nemlidir. Tatil dnemleri zellikle yaz aylar, ocuklarn hem dinlenmeleri, hem elenmeleri, hem de kn okula devamlar srasnda yapmaya frsat bulamadklar elenceli faaliyetleri gerekletirmeleri asndan belirli bir ihtiyac karlamaktadr. ocuun bu aylardan yararlanmas belirli bir programa gre olduu takdirde daha yararl olur. Aksi halde ise, babo olarak hare-

225

ALEDE OCUK ETM

ket edebilecei senenin belli bir blm olmaktan teye gidemez. ocuun bulunduu ya ve cinsiyet grubuna gre tatil programnn ekillendirilmesi daha uygun olur. rnein ilkokul birinci snftaki bir ocuk, tatili yalnzca dinlenmeoyun anlamnda geirdii zaman, ertesi yl okula baladnda okumay unutmu olarak okula gelebilmektedir. Oysa bu ocuklar, ayet gnnn en ok bir saaatini holanacaklar bir kitab okumaya alarak ya da basit problemler yaparak geirebilseler, ikinci snfn programna uymakta bu denli glk ekmeyeceklerdir. Genellikle ocuklarn gnn belirli zamanlarnda, evde kendilerine verilen grevleri yerine getirmeleri, belirli zamanlarda oyun oynamalar, o yl okuduklar veya ertesi ders ylnda okuyacaklar konularla ilgili kitap vs. okumalar ve bedence dinlenmeye zaman ayran bir tatil programna tabi olmalar, gelecek ders ylna zihince ve bedence salkl ve daha hazr olarak balamalarna olanak hazrlar. Bu arada annelere veya evdeki yetikinlere, ocuu skmadan onu fazla yasaklamalara bomadan bir program gerekletirebilmeleri asndan grevler dmektedir. lkretim II. kademe-lise andaki ocuklarn ilgi duyduklar bir ite almalar bile hayata hazrlama ynnde okula yardmc bir etki olarak dnlebilir. Ancak burada iyerinin uygunluu, ocuklarn gcnn stnde i istememesi ok dikkat edilmesi gereken noktalardr. Bu konuda en ideali, zellikle alan annelerin youn olduu blgelerde, ocuun,
226

gidip kitap okuyabilecei, oyun oynayabilecei, spor yapabilecei kurumlarn oluturulmas ve bunlarn tm lke dzeyinde gerekletirilebilmesidir. (ktphane, okuma salonlar). Mevcut parklar yetersiz ve daha ok okul ncesi veya ilkretim ilk snflarndaki ocuklar iin uygun olan malzeme ile donatlm durumdadr. Oysa bunlara, bir kitap okuma odas, basketbol, voleybol, tenis gibi daha byklerin de ilgilenebilecekleri ksmlar ekleyerek, okul andaki ocuk ve genlerin yalnz yaz aylarnda deil, yl boyunca tm bo zamanlarnda yararlanabilecekleri merkezler olmalarn salayabiliriz. Ayrca lise ve niversite rencilerinden, evre ocuklarnn yaz eitimi konusunda da yararlanlabilir. Kn eitim ve retim yaplan okul binalar ve bunlara ait ak ve kapal spor salonlar, bu yolla verimli bir ekilde kullanlarak, evre ocuklarnn zevkli bir tatil geirmelerine, hatta okulu daha ok sevmelerine bile yardmc olunabilir.

OKUL AI OCUUNUN BAZI PROBLEMLER

Okul Korkusu
Okula yeni balayan ocuklarda ska rastlanan problemlerden biri okul korkusudur. Problem, bazen okula balama ile birlikte, bazen de okulun almasn izleyen ilk haftalardan sonra deiik grntlerle ortaya kar. Okul korkusu ocuktan, aileden, okul ve retmenden gelen nedenlerden veya bunla-

OCUK VE OKUL

rn birkandan birden kaynaklanabilir. Bu ocuklarn ortak zellikleri, ar duygusal ve anneye ar baml ocuklar olmalardr. zellikle anne ve babann ocuk iin yeterli gven duygusunu salayacak bir ev atmosferi yaratamadklar evlerden gelen bu ocuklar, okula gittiklerinde gvensizliklerini farknda olmadan okula da yanstrlar. Bu ocuklarn oklukla zeka ile ilgili herhangi bir promlemleri yoktur. Bunlar duygusal olarak yeterince olgunlaamam ocuklardr. Okul korkusunun temel belirtisi okula gitmek istememektir. Ancak bazen ocuk bu korkusunu aka ifade edemez. Bunun yerine karn arlar, mide bulants, kusma, uykusuzluk, ba arlar gibi organik ikayetler eklinde ifade edilir. Bu nedenle ou kez doktor tarafndan yaplan muayene sonucunda belirtilerin herhangi bir organik sebebinin olmadnn anlalmasndan sonra okul korkusu konusu gndeme gelir. ikayetlerin hafta balarnda veya okula gidi saatlerine yakn zamanlarda ortaya kmas ve okula gitmeme saland zaman ksa bir sre sonra kaybolmas, tan konusunda yardmc bir ipucudur. Okul korkusu retmenin, zellikle ilkokul birinci snf retmeninin davran ile de ilgili olabilir. Okula yeni balad gnlerde, okul konusunda yeteri kadar aydnlatlmam, retmeni daha nce hi grmemi olan ar hassas ve gvensiz ocuklar, retmenden bekledikleri tasvibi gremediklerinde veya onun krc tavrlar karsnda daha da endieli ve gvensiz olabilirler. lk gnlerde okula sevinle gelen ocuk, bir sre sonra ikayetlere, okula gidi saatlerinde rahatszlanmaya balar.

Okul korkusunun tedavisi konusu, arlk dzeyine gre deiiklik gsterir. Genelde sorun hem ocuun kiilik zellii ile, hem de anne-baba ve retmen tutumlar ile ilgili olabildiinden, tedavinin ekli, problemin nedenlerini iyi tehis etmeyi de gerektirir. Bu konu zerinde alan uzmanlar, zellikle aile ii ilikilerin (ar koruyucu veya reddedici aile tutumlar) okul korkusunun olumasnda en nde gelen etkenler olduu konusunda gr birlii iindedirler. Bu nedenle tedavide bu konunun zerinde dikkatle eilinmesi nem tamaktadr. Okul korkusu, balang aamasnda dikkatle ele alnrsa, ocuk kk olduu lde, bir uzmann da yardmyla kalc bir iz brakmadan giderilebilecek bir sorundur. Ancak aile ilikileri yeniden dzenlenmek
227

ALEDE OCUK ETM

ustalk gerektiren, zaman isteyen, ayn zamanda aile yelerinin tmnn ibirliini isteyen bir husustur. Bu nedenle, bazen sorun bu boyutu ile hemen zmlenemeyebilir. Ayrca, ocuun kiilik zellikleri de yle birden bire deitirilebilecek zellikler deildir. Ar uygusal, ekingen, hatta korkak denilebilecek bir ocuu birka gn iinde en usta uzman bile kahraman yapamaz. Bu durumda bile sorunun zmlenebilmesi iin baz nlemler alnabilir. Belirtiler ortaya kar kmaz: Hereyden nce, ocuktaki hastalk belirtilerinin organik olup olmad konusuna aklk getirebilmek iin tbbi muayene gerekir. Bu konu akla kavutuktan sonra, ocuun okula gnderme konusunda anne ve babann belirli bir kararlla sahip olmalar gerekir. ocuun okuldan ayr kald sreyi olabildiince ksa tutmak gerekir. Aile ve retmen bu konuda iyi bir ibirlii iinde olmaldr. retmenin ocuun zaten zayf olan gvenini sarsc davranta kanmas gerekir. Eer sorun dorudan doruya aile ii ilikilerden kaynaklanyorsa, retmen efkatli, hogrl ve gven verici tavr ile ailede bulamad gven ortamnn yaratlmasnda ocua yardmc olabilir. Ancak, unutulmamaldr ki, sorunun esas sebebine ilikin engeller oradan kaldrlmadka, tm psikolojik kkenli konularda olduu gibi, okul fobisini de kknden zmlemek mmkn grnmemektedir. Korkunun ok youn olduu ve adeta kronikletii
228

baz durumlarda, dorudan doruya davrann dzeltilmesi ynnde baz almalar yaplabilirse de, salkl bir insann dengi ruhsal yapsna sahip olmayan bir bireyde, dengeyi bozacak en kk bir olay bazen korkunun geri gelmesine, bazen de baka bir grntye brnmesine yol aabilir.

Yalan
Doruyu, bilerek deitirmek diye tanmlayabileceimiz yalan konusu da, aileler ve retmenleri zaman zaman endielendiren bir yanl davrantr. Hepimiz, yetitirdiimiz ocuk ve genlerin drst, her durumda doru bildiini sylemek ve savunmaktan kanmayan insanlar olmasn isteriz. Ama acaba ocuklarmzn byle bir anlayla yetimeleri iin gerekli dikkati, zeni gsteriyor muyuz ya da onlara bu konuda yeteri kadar iyi rnek olabiliyor muyuz? Doruyu, deitirerek iade etme konusu, ocuun geliim sreci iinde belli bir dneme kadar normal olarak kabul edilebilen bir durumdur. ocuk, okul ncesi dnemde ve ilkokulun ilk yllarnda dnyay ve olaylar yetikinden farkl olarak alglar, kendi fantazilerini olaylar yorumlarken kullanr ve bunu yaparken herhangi bir art niyeti de yoktur. Onun iin olayn aklamasnda baz ilaveler yapmak, olan, olmas gerektii veya olmasn istedii ekilde deitirmek kt bir ey deildir. nk ocuk, nasl bakalarnn eyalarn alrken, geliimi gerei kendine ait olanla bakalarna ait olan ayramyorsa, olanla olmas gerekenin snrlar konusunda da baz tereddtleri vardr. Bu da onun herhangi bir olay bizim algladmzdan ve yorumladmzdan farkl olarak alglayp yo-

OCUK VE OKUL

rumlamasna neden olur. 3-4 yalarnda ska rastlanan hayal arkadalar ocuun bu dnce tarznn rndr. Geliimin ak iine bu tr davrann uygun evre artlarnn da yardm ile kaybolmas beklenir. Genellikle normal olarak gzlenen de budur. Bu nedenle, ocuklar cezalandrmak, onlara, dorusu budur, sen yalan sylyorsun diye ithamlarda bulunmak hakszlk olur. Ancak ocuklarn gerei deitirmeleri geliim sreci iinde, zellikle ilkokulun ilk yllarndan sonra da grlmeye devam ediyorsa, yetikinlerin bunun stnde dnmeleri, sebepleri ortaya karmak iin aba gstermeleri gerekir. ocuu yalan sylemeye iten nedenlerin -geliimle ilgili olanlarn dnda- pek ou yetikinlerin (zellikle de anne babalarn) tutumlar ile ilgilidir. Bu nedenler ksaca yle sralanabilir: ocuk cezalandrlmaktan korktuu iin yalan syleyebilir. Hatal veya yanl olduunu dnd bir davrann gizlemek iin yalan syleyebilir. Olaylar ve kendisini olduundan farkl gstererek bakalarnn vgsn ve sempatisini kazanacan dnr. Bunu saladka da yalan sylemeyi srdrr. evresindeki yetikinler sk sk yalan syledii iin, yalan sylemenin doru olduunu dnerek byyebilir. ocuk bydke, kendine olan gveni arttka, gerei deitirme ihtiyac da zamanla ortadan kalkar. Ancak burada aile ve

retmenlerin dikkat etmeleri gereken en nemli ey, ocuun srekli olarak yalana bavurmasdr. Bu durumda yaplmas gereken birinci ey, anne-baba olarak, ocuun hatal davranlar karsndaki tepkilerimizi gzden geirmektir. Acaba ocuumuz ho grmediimiz bir davran yapt zaman veya kazara evdeki bir eyaya zarar vedii zaman ona nasl davranyoruz? Onu anlamaya alyor, onunla sakin bir ekilde mi konuuyoruz; yoksa zararn byklne bal olarak ar sert veya cezac bir tutum izleyerek, onun bizden gerekleri saklamasna m neden oluyoruz? Karnesinde krk var diye ocuumuza ceza veerek veya ar sert davranarak onun bir daha sefere karnesini gizlemesine veya dersleri ile ilgili yalan sylemesine mi neden oluyoruz. Ayrca gnlk yaammzda, sylediimiz ufak tefek yalanlarla ona yanl bir model mi oluyor? ok iyi niyetle de olsa yetikinin gerei deitirmesi ocuun bunun normal bir davran oluunu dnmesine neden olabilir. Ayrca, niin yetikinin yalan sylemesi ho karlanabildii halde, kendisi yalan sylediinde cezalandrldn anlamak da ocuk iin bir hayli g olur. Bu nedenle, ailelerin ocuklarnn kendilerini korumak iin yalan kullanmak zorunda kalmasna sebep olacak, sert tepkilerden kanmalar ve onlara gven veren, kendilerine gvenmelerine yardmc olan bir ortam salamalar son derece nemlidir. Tabii byle bir ortamda yetikinlerin kendilerinin de yalan sylemeyerek rnek olmalar son derece gerekli bir husustur.

Bakalarna Ait Eyalar Alma

229

ALEDE OCUK ETM

Okul ncesi ve okul a ocuklarnda grlen ve zaman zaman aileleri ve retmenleri endielendiren bir davran da bakalarna ait eyalar almadr. Anne-babalar genellikle ocuklarnda bu tr davranlar gzlediklerinde endielenir, panie kaplrlar. nk kk yalarda grlen bu tr davranlarn hem yasalar asndan su saylan, hem de toplumsal deerler ynnden tasvip edilmeyen bir davrana, hrszla dneceinden korkarlar. Oysa okul ncesi dnemde ve ilkokulun ilk yllarnda grlen bakalarna ait eyalar alma davran ounlukla ocuun henz tamamlanmam olan bilisel geliimi ve buna paralel olan toplumsal ve ahlaki geliimi ile yakndan ilgilidir. ocuk bu dnemde bilisel olarak henz kendisine ait olanla bakasna ait olann snrn net olarak ayrdedememektedir. Ayrca, anlamn yeteri kadar kavrayamad eitli toplum kurallarna ilikin prensiplerden biri de paylamadr. Evde birka kardei olan veya yakn evredeki akraba ve komu ocuklar ile biraraya geldii zaman ocua yetikinler srekli olarak oyuncan, ikolatsn veya ok sevdii kurabiyesini paylamas gerektii talimatn vermektedirler. O, kendisinin olanlar paylayorsa, bakalarna ait olanlarn paylalmas neden yasak olsun? Bylece benim ve bakasnn snrn iyi koyamayan, paylamann ancak dierinin izni ve rzas ile gerekleebilen bir sosyal davran oluu konusunda yeterli anlaya sahip olmaya ocuk, arkadann eyasn almakla, dtan hrszlk gibi grlen bir davranta
230

bulunur. Burada ocua cezalandrmak yerine onu yakndan izleyerek, davrannn neden yanl olduunu aklamaya almak daha doru bir yaklam olur. Geliim sreci iinde uygun evre koullarnda, yetikinin de yardm ile kendisine veya bakasna ait olann snrn koyabildii ve bu snrn almas halinde bunun tasvip grmeyeceini anlad zaman, bu tr davranlarn da ortadan kalkt gzlenir. Bakalarna ait eyalarn alnmas baz psikolojik nedenlere de bal olabilir. ocuklar doumu izleyen ilk gnlerden itibaren nce anne-baba daha sonra dier aile bireyleri ve aile dndaki dier insanlarla ilikiler kurarlar. Bu ilikileri srasnda eitli izlenimler alrlar. zellikle anne-babann tutum ve davranlar, ocuun gven duymasna, kendisi ve evresi ile bar iinde mutlu bir insan olmasna yardmc olabildii gibi, anne-babann ar baskc, sert, devaml eletiren tutumlar veya yeterli ilgi ve efkatten uzak tutumlar onun gvensiz, endieli olmasna; istenmedii, sevilmedii duygusunu yaamasna neden olabilir. ocuk bu durumda, hayatndaki ilgi ve sevgi eksikliini gidermenin yollarn arar. Eer yapt olumlu iler ve davranlarla bunu salayamyorsa, baka yollar dener. te bu, zellikle ilkretim andaki ocuklarda bakalarna ait eyalar almak byle bir sebebe de bal olabilir. ocuk anne-babasndan alamadn dnd sevgi ve efkati, bakalarndan ald eyalarla doldurmaya alr. Bazen de ald bu eyalarla arkadalar arasnda kendisini sevdirmeye, s-

OCUK VE OKUL

tnlk kurmaya alr. Bazen bu durum evden eya almak veya evden para almak ve bu yolla arkadalar arasnda stnlk kurmak eklinde de grlebilir. Bu tr davranlar genellikle ocuun hayatnda bireylerin yolunda gitmediine iaret eden belirtilerdir. Yaplmas gereken en makul ey, byle bir davran karsnda ocuun yan, gelime dzeyini dikkate almak, davrann ortaya k ile ilgili ipularn dikkatle deerlendirmek olmaldr. Olayn ne zaman, evde veya okulda meydana gelen hangi olay veya olaylardan balad, ocuun, ald eyalar ne ekilde kulland (satt veya arkadalarna hediye ettii vb.) dikkatle incelenmelidir. zellikle ocuklarn toplumsal kurallar yetikin dncesine uygun ekilde anlamaya baladklar 11-12 yalarndan sonra tekrarlanan olaylarda mutlaka bir uzmann yardmna bavurmak gerekli olabilir. Btn bunlarn yannda dikkat edilmesi gereken nemli bir baka nokta da, toplumsal deer yarglarnn ve bunlara dayal olan ahlak kurallarnn benimsenmesinin, bu kurallarn szl veya yazl olarak ifade edilmesinden ok, ocuun iine yaad en yakn evre olan aileden balayarak, arkada, okul, toplum evresi iinde doru ekilde yaanan rneklerle gsterilmesidir. Eer bir ailede bykler, bakalarnn eyalarn alma konusunda fazla hogrl iseler veya toplumda bu tr davranlar ceza grmyorsa, ocuklarn doru davranmay renmeleri de son derece g olacaktr.

uyum ve davran sorunlarn sayacak olursak,

lgisizlik ine kapanklk Ar ekingenlik Sebepsiz ar korku Anneden veya evden ayrlamamak Ar huzursuzluk Arkada edinememek Sebepsiz sknt Dikkati eken marklk Sz dinlememek Sk sk kabahat yapmak Kurallara ve disipline uymamak Okul eyalarna zarar vermek syankrlk Yalan sylemek Yerinde duramamak (ar hareketlilik) Oray-buray kartrmak Kavgaclk Saldrganlk Ders almamak Evden kamak Sua ynelmek Kibritle, atele oynamak Sigara ve benzeri eylere heves Arkadalarnn eyalarna zarar vermek

Okul a ocuunda grlen

REHBERLK ARATIRMA
231

ALEDE OCUK ETM

MERKEZ VE OKUL REHBERLK SERVS

Trk Milli Eitim Sistemi iinde her geen gn daha fazla nem kazanarak yaygnlaan bir alan da Rehberlik ve Psikolojik Danmadr. Trk Milli eiim Sisteminde 1960l yllardan bu yana giderek artan lde gelien ve sistem iinde yerini alan Rehberlik ve Psikolojik Danma Servisleri, rencilerle ilgili baarszlk, renme gl, sosyal, duygusal konularla ilgili problemlerin zmnde aile ve okula yardmc olan birimlerdir. Bugn uygulamada, illerde Milli Eitim Mdrlne bal Rehberlik Aratrma Merkezleri ve bunlara bal olarak okullarda grev yapan Rehberlik ve Psikolojik Danma Servisleri kurulmutur. Rehberlik Aratrma Merkezleri, o ildeki ilk ve ortaretimdeki rencilerin tmne, okul veya ailenin bavurusu zerine yardmc olurlar. Okullardaki Rehberlik ve Psikolojik Danma Servisleri zellikle ilkretim ikinci kademe ve ortaretim dzeyindeki okullarda mevcuttur. Bu servisler bugn iin ilkretim ikinci kademe ve ortaretim andaki rencilere psikolojik danmanlk yapmakta ve mesleki tercihler konusunda yardmc olmaya almaktadrlar.

KAYNAKLAR
ISAACS, Susan. ocuk Bu Mehul. (ev.Muammer Tuncer). stanbul: Yaln Yaynlar, 1969. OKTAY, Ayla. Okul Olgunluu, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Yay., 1983. Okul ncesi Eitim ve Sorunlar, Ankara: Trk Eitim Dernei Yay., 1982,
232

Okul ncesi Eitimin Yaygnlatrlmas Semineri I-II-III-IV-V-VI-VII. YAPA, 1984, 1985, 1986, 1987, 1989, 1991, YAVUZER, Haluk, Ana Baba ve ocuk. stanbul: Remzi Kitabevi, 1986. ocuk Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1987 Ana Baba Okulu (ed.) stanbul: Remzi Kitabevi, 1990. YRKOLU, Atalay. ocuk Ruh Sal. Ankara: Bankas Kltr Yaynlar, 1987. Yaratc Toplum Yolunda ada Eitim/ada Yaam Destekleme Dernei stanbul: Cem Yaynevi, 1990. Makale ve Bildiriler: OKTAY, Ayla. lkokula Balamada Hazrlkl Olmann nemi. Aile ve ocuk Dergisi. Say: 1, stanbul: 1981, s. 18-28. ocuk Eitiminde Ailedeki Disiplinin Yeri ve nemi. Aile ve ocuk Dergisi. Say: 2, stanbul: 1982, s. 68-77. Okul ncesi Dnemde Temel Alkanlklarn Kazandrlmas. YAPA Okul ncesi Eitimi ve Yaygnlatrlmas Semineri II-III. stanbul: YAPA Yaynlar, 1985, s. 39-46. ocukta Okuma lgisinin Douu. Gnmzde Kitaplar Dergisi. Say: 26, 1986, s. 45-47. ocuun Yaamnda lkokulun Yeri ve nemi. Yaadka Eitim Dergisi. Say: 4, stanbul: 1988, s. 6-8. ocuklarn Anadolu Liseleri ve zel Okul Giri Snavlarna Hazrlarken Aileler Nelere Dikkat Etmelidir? Yaadka Eitim Dergisi. Say: 6, stanbul: 1989, s. 6-12. Tatil. Yaadka Eitim. Say: 16, Mays/Haziran 1991, s. 5-8.

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

ocuk ve Oyun

l Dr. Esra MEROLU

OCUK VE OYUN

Neden Oynuyorum?
ocuk : Annem neden sanki beni sofraya aryor, daha oyunum bitmedi ki, hep de oyunumun en gzel yerinde beni arrlar. Anneciim oyunumu bitireyim, geleceim. Anne : Bu ocuk beni deli edecek, ne zaman birey sylesem bana ama imdi oyun oynuyorum diye cevap veriyor. Ne bitmez oyunmu bu. Sokakta oyun, evde oyun, bu ocuun yapacak baka ii yok mu? Bu anneyle, ocuunun laflar bize hi yabanc gelmiyor. Kimbilir gnde ka kez anneyle ocuk arasnda buna benzer szler geiyor. Acaba sahiden bu ocuun oyun oynamaktan, eglenmekten baka yapacak ii yok mu? Yetikinler gzyle oyun, ocuun elenmesine, oyalanmasna yarayan amasz bir uratr. i olmayan, vakit geirmek isteyen kii oynar. ocuunuz iin ise oyun bir uratr. Oyun tecrbe kazanma, renme ve yapma aracdr. ocuunuz doktorculuk veya ofrclk oynuyorsa bundan yalnzca keyif almyordur. Doktoru veya ofr yayordur. ocuk oyun srasnda evresindeki dnyada gzledii ura ve becerileri canlandrr, dener ve uygular. ocuk oynadka duyular keskinleir, yetenekleri geliir. nk oyun, ocuun en doal renme

aracdr. Oyun dnyasnda kendi kurallarn kendisi koyar ve bozar. Duyduklarn, grdklerini snayp, dener. rendiklerini pekitirir. ocuun bu dnyasna yetikinler kolayca giremez. rnein evcilik oynayan bir ocuk sizi kolay kolay oyununa almaz ve kartrmaz. Eer oyununa mdahale ederseniz kzar, sinirlenir ve hatta alar. Sanki o oyun bir daha oynanamazm gibi oyunumu bozdun diye huysuzlanr. nk ocuk oyunda bamsz, zgr olmann tadn karyordur. Oyun, ocuun zgrldr. ocuk, oyununda yalnzca yetikinleri taklit etmekle kalmaz, ona kendinden de katar. Kendi yaantsn da oyuna yanstr. Kendilerine yaplmasn istedikleri veya yaplmasndan korktuklar eyleri canlandrr. rnein: Bir anaokulunda yaplm olan gzlemde ortaya kan u oyun bunun en gzel ispatdr. Drt yandaki bir ocuun polis korkusu vard. Ailesi onu polisle korkutmutu. Kendisini yaramaz, fena bir ocuk olarak gryordu. Btn oyunlarnda polis oluyor, arkadalarnn cann actyor, onlar hapise gtryordu. Bir gn elindeki kil ile oynarken birden O polisi suda bodum ve kurtuldum dedi ve ondan sonra da eskiden yaptklarn yapmaz oldu. Keke btn umaclar, korkun canavarlar, ocuklarn

235

ALEDE OCUK ETM

zihinlerinden bu kadar kolaylkla silinebilseydi. ocuk bu oyunda szle anlatamad kayglarn dile getirmi, olay somutlatrarak, kendine gre bir zm getirmitir. Baka bir deyile oyun, ocuun dili ve en etkili anlatm aracdr. Oyun aracl ile zntlerini, kayglarn, korkularn dile getirir. Bu yolla, derdini dkp rahatlayan bir yetikin gibi skntlarn da vurur. Oyun, ocuklarn en kolay, en doal anlama ortamdr. ki ocuk yan yana geldiinde birbirlerinin adlarn bilmeseler bile oynamaya balarlar. yandan sonra oyun, paylamak, bakalarnn haklarna sayg gstermek, srasn beklemek gibi toplumsal olgularn kazanlmasnda nemli bir yer tutmaktadr. zetlersek oyun, ocuun gelimesi ve kiilik kazanmasnda ok nemlidir. Oyunsuz geen bir ocukluk asla dnlemez. ocuun bymesi ve salkl gelimesi iin nasl beslenme, bakm ve sevgi gerekli ise Oyun da en az bunlar kadar gereklidir. likler grmeye balarsnz. Glmeye balamtr. Ksacas, oyun oynamaya balamtr.

0-2 Yalar Arasnda Oyun :

Bebek, doumundan itibaren ilk gnlerde annenin kokusuna, biberon iesine, annenin ve babann sesine, mzie, ani grltlere heyecansal tepkilerde bulunur. Bu tepkileri mimik, jest ve ses olarak izlemek mmkndr. Bebek doduunda yardma muhtatr. Kendi kendine hibir ey yapamaz. Ancak bir bakas onun ihtiyalarn karlayabilir. Eer annesi onunla konuur, ark syler, onu etrafn grebilecei bir yere kaldrr, dar karr ve onunla ilgilenirse ona en uygun oyun ortamn oluturmu demektir. Yaamnn ilk aylarnda bile bebek, etrafndaki nesnelerin ve bu nesnelerin renklerinin, ekillerinin farkna varmaya balar. Renkli, ses karan nesnelerden holanr. Bu yzden sesli ve parlak renkli oyuncaklar, ocuklarn zihinsel olarak gelimesine de yardmc olur. Yatann zerine aslabilen, evde de kolaylkla hazrlanabilecek mobil denilen oyuncaklarla ocuk, kendi kendine oyunlar oynar. ocuk bydke ocuun eli ve kolun-

Nasl Oynuyorum?
Yeni domu bebeinizin neler yaptna hi dikkat ettiniz mi? Neler yapyor? Bu soruya pek ounuzun uyuyor, meme emiyor, altn kirletiyor, arada srada uyanp yksek sesle alyor. diye evap verdiinizi duyar gibiyim. Bazlarnz da o kadar yorgunum ki neler yaptnn farknda deilim eklinde cevap veriyorsunuz. Bebeiniz ilk 40 gn iinde alar, meme emer, uyanr, altn kirletir. Btn bunlar hergn rutin olarak tekrarlanr. Ama 40 gnden sonra onda baz deiik236

OCUK VE OYUN

daki kontrol giderek artar. evresindeki nesneleri yakalar, azna gtrr ve kefetmeye alr. Aza gtrme, nesneleri tanmann en kolay yoludur. Taklit, ocuun oyununun temelini oluturur. Annenin kard sesleri taklit eder bir bebek onunla oynuyordur. Sesli taklit oyunlar bebekle anneyi birbirine yaklatrd gibi dil geliimine de yardmc olur. Aadaki mzikli oyun bir yana kadar bebeklere oynanabilir.

oyunlarn izler.

3-4 Yalar Arasnda Oyun

Ooooo da ne demek Eeeeee koca bebek Uuuu uyu da by Eeeeeeee
Dokuz aylktan itibaren bebekler hareketlenmeye, tek bana oturmaya ve emeklemeye balarlar; etrafla ilgileri daha ok artmtr. Evdeki btn krlacak eyalar onun oyuncaklar olmaya balar. Siz onlar sakladka o bulmaya alr. Bu dnemdeki belki de en ok holarna giden ey ellerine geirdiklerinin sesini duymaktr. Tencereler, kaklar, kutular onun oyun malzemelerini oluturur. Ayrca bu dnemde yakn uzak ilikisini de anlamaya balar. Uzaktaki oyuncana emekleyerek ular. 1-2 yalar arasnda iki ocuu yan yana getirseniz, birbirinden habersiz oyun oynadklarn izleyebilirsiniz. Oyuncaklarn paylamazlar, birbirlerinin san ekip cann acttklar bile olur. Bu dnemde ocuk tek bana oyun oynar. Bunu izleyen dnemde ise ksa sreler halinde baka ocuklarn ocuk iki yandan sonra hayal gcne dayanan oyunlardan holanr. Eger bu yalar arasndaki ocuu oyunda gzlerseniz, oyuncaklaryla konutuunu, onlara kzp bardn kolayca izleyebilirsiniz. Ayrca bu yalar arasnda byk kaslar hayli gelimi olduundan takla atar; yksek bir yerde yrmeyi dener; topa tekme atar. ok aktif olduundan, hereyi hzla ve yaratc bir biimde gerekletirir.Yeni oyunlar yaratr ve uygular. Evcilik, bakkalclk, postaclk ve doktorculuk oyunlarnda eitli kyafetlere girip canlandrmay sever. Drt yanda ocuk kvrak zekasnn yannda elleriyle de ok beceriklidir. Resim yapar, yaplar kurar, mzikten arkdan ok holanr. Bu yataki ocuk -drt ocukla uzun sre, hatta bir gnden tekine devam eden oyunlar oynar.

5-6 Yalar Arasnda Oyun

Bu ya ocuklar, ounlukla grup oyunlarna ilgi duyar. Yava yava evresini tanmaya balar. Komu ve mahallesindeki yadalar ile arkadalk kurar. Oynadklar oyun
237

ALEDE OCUK ETM

kurallarna saygl olmay burada renir. Eli elenceli oyunlar yine bu yataki ocuklarn yakndan ilgi duyduklar bir uratr. Oyuncak olarak masa oyunlarna, yap oyuncaklarna dkndr, kesme yaptrma, izimler yapma, resim boyama, paral bilmeceleri birletirmeyi ok severler. Tm bunlarn arasnda kzlar halen evcilik oynarken; erkek ocuklar kprler, yollar yapar; kzlderili, kovboyculuk, hrszpolis oyunlarna ilgi gsterir. Bu ya grubu zellikle TVdeki dizilerden ok etkilendiinden, anne ve babalar, izlemesi gereken programlar seerken ok dikkatli davranmaldr.

kplerle oynarken nce onlar yan yana dizer; bir sre sonra st ste koymay dener; sonra hayali yaptlar yapar; teknik bir dzen kurar ve kendine gre dledii ve geree uydurduu yaptlar kurduktan sonra, onlar ek malzemeler kullanarak garaj, ev v.b. diye danmlayarak oyun oynar. 2 - Oyun etkinliklerinin says ve eitlilii ocuun ya bydke azalr, nk ocuk bir ok deneyim sonunda ilgi duyduu ve daha iyi becerdii oyunlarda daha ok zaman harcar. Dikkat sresi uzadka belirli bir oyunda daha uzun sre kalr. Aratrma, deneme, kefetme, tanma aamalarndan ve eski deneyimlerinden yararland yaratc oyunlar kurar. 3 - ocuun ya bydke dikkat sresi de uzar; kendini daha uzun sreler belirli bir ie verebilir ve daha az sklr. 4 - ocuk, oyunlar aklc bir biimde ve oyuncaa bal olmakszn kurar. stedii zaman ve biimde, istedii eyle herhangi bir oyun oluturabilir. Ya bydke ocuk

ocuk Oyunlarnn zellikleri

Buraya kadar ocuun hayatnda oyunun yerini, nemini ve yalara gre oyunun geliimini grdk. Bu noktada ise dnyann heryerinde ocuun ya ve cinsiyeti ne olursa olsun, tm ocuk oyunlarnn zelliklerinden bahsetmekte, oyunu anlamak asndan yarar olduuna inanyorum. 1 - Oyun belirli bir evrim ve sralama izler. rnein ocuk bloklarla veya

238

OCUK VE OYUN

oyunlar resmileir, daha kuralc ve planl olur. 5 - ocuk bydke beden durgunlar. Daha sakin ve zihinsel becerilerle, bedenin uyum iinde alt oyunlara ynelir.

ile beraberliin deerini bir dereceye kadar dren annenin aldndan daha ok zevk alr. alan anne, gnlk ve dzenli oyun zamanlar koymad srece ocuunun kendisine ya skca balandn ya da ilgisini kaybettiini grecektir. ten eve dndnde, ocuk, dikkati ekmek iin byk bir istek gsterecek veya onsuz da yapabileceini gstermek iin ilgisiz grnecektir. Her iki durumda da bu ihtiya iaretidir. Dzenli oyun zamannn saptanmas, annenin kendini toplamasna; dinlenmesine; yemek hazrlamasna; ei ve ocuklar ile birlikte olmasna olanak verir. Eer ocuk her akam belli sreli bir oyun programna balanabilirse, annesine dier ileri ile urama olanan verecektir. Tm gnn ondan ayr geirdikten sonra ocuk, annesinin yaknlna gerek duyar. Annesine oyun olduu kadar sevgi iin de ihtiyac vardr. Ona gn boyunca banzdan geenleri anlatn ve onun da kendi bandan geenleri size anlatmasn salayn. Eer zel bir disiplin veya eitim gerekiyorsa, bunu, zaten ksa olan oyun zamann ders veya cezalandrma iin kullanmak yerine, hafta sonuna brakn. Dokuz veya daha byk yataki ocuun ve hatta gencin alan annesi ile iliki kurmak iin her gn zamana ihtiyac vardr. Sohbet etmek veya televizyon seyretmek dnda paylalan herhangi bir faaliyet bir aile ilikisini srdrecek ve gencin en zor kendini bulma yllarnda sarlabilecei bir dayanak oluturacaktr.
239

Oyun ve alan Anne

Annenin ilerinin tm ister ev ileri, ister bro almalar olsun, ayn derecede zorlayc, zaman tketici ve yorucudurlar. Ancak, evde alan annenin ara sra da olsa gn boyunca ocuu ile geirebilecei zamanlar olmaktadr. Eer anne iini ve oyun zamann bir dereceye kadar uyarlamsa, gnn sonunda ocuk annesinin kendisiyle birlikte olmaktan holandn ve sevdiini anlayacak, ona gvenebileceine emin olacaktr. Evin dnda alan anne deiik ve hatta g bir sorunla kar karyadr. ocuunu gn boyunca gremez. Akam eve dinlenme ihtiyac iinde dner. Ev ileri, ei, yorgunluk ve ocuklar hepsi de ondan kendilerine zaman ayrmasn beklerler. alan anne bunlarn hepsini tatmin etme abalarnn sonucunda kolayca bunalma girebilir. Evin dnda alma gereklilii veya istei, ocuk sahibi olma konusunda caydrc unsurlar olmamaldr. alan anne iin bu sorunu dengeleyecek birok olanak vardr. ocuun gnlk disiplininin ve eitiminin byk blm kree ve yuvaya, daha sonra da ilkretime braklabilir. alan bir anne retmenlerle yakn bir balant kurarak ocuunun ilerlemesini ve sorunlarn izleyebilir. Bu durumda zamannn daha azn dzeltmelere ve disipline ayrmak zorunda kalr. Hatta ocuundan, evdeki srekli ilikisi

ALEDE OCUK ETM

ocuun Oyun Oynayaca Alan

Her yataki ocuun ihtiyalar farkl bile olsa oyun oynayaca alann gvenli, rahat, oyun oynayabilecei genilikte olmas en bata istenilen zelliklerdir. Bebeiniz henz yrmyor veya emeklemiyorsa bile, onun bir oyuncaa erimek iin uzanrken dnebileceini ve bylelikle debileceini unutmamanz gerek. Bunun iin kk bebeklerin etraf parmaklkl olan yatanda veya bir marangoza yaptrlabilecek ocuk park diye isimlendirilen oyun alannda oynamas tavsiye edilir. Kk bebekleri yere brakmak doru deildir. Evinizi ne kadar temiz tutmaya alsanz da, yerde unutulan ve bebek tarafndan aza alnan bir dme ok byk tehlikelere yol aar. Bebeimiz emeklemeye ve yrmeye baladktan sonra oyun alannn gvenlii ve rahatl daha da nem kazanmaktadr. Bu yalardaki ocuklar genellikle yetikinlerin bulunduu yerlerde oynamak isterler. Yeni yryen bir bebein eyalarla dolu bir odada dmesi ve bir yerini arpmas ok daha kolay olur. Bu yzden oday gereksiz eyalardan arndrmak ve sivri kelere arpmamas iin dikkatli olmak gereklidir. Ayrca ocuklarn en ok ilgisini eken prizlerin de bir kapakla kapatlmas en aklc yoldur. Yaanan odadaki ss eyalarn ortadan kaldrmak yerine ocua onlarn oyuncak olmad ve dokunulmayaca anlatlmaldr.
240

ocuk bydke evde kendisinin oynayabilecei, oyuncaklarn koyabilecei bir kenin olmasn ister. Evde ocua byle bir ke hazrlanmaldr. Bu kenin ocuun oynayabilecei kadar geni, rahat olmasna zen gsterilmelidir. Bu kede oyuncak sepeti veya kutular, minderler veya onun boyuna uygun sandalye vb. eyalar olabilir. Annelerin en ok ikayet ettikleri husus, ocuklarn tm oyuncaklarn evin her kesine dattklardr. En bata dnmemiz gereken, evi sadece ocuklarmzn deil bizim de dattmzdr. rnein diki ve el ileri ortal birden databilir. nemli olan, ocuklara, kendi oyuncaklarndan gene kendilerinin sorumlu olduklarn retmektir. Ne var ki, bu alkanl vermek pek kolay deildir. nk ocuklar, bir bu oyuncakla, bir br oyuncakla oynarlar. Btn bu oyuncaklar da ortalkta durur. ocua ynelerek, ikide bir, Oyuncaklarn toplanasa! demek, onun iine karmak olur; bu da onu rahatsz eder. Bu nedenle, zellikle dar evlerde oturanlarn-olanak var ise- ocuklarna bir oyuncak kesi ayrmalar gerekir. Byle bir ke, btn oyuncaklarn ortada kalmasn nler. Konuk geldiinde de, aceleyle ortal toplama derdi ortadan kalkar. Bylece ocuk dzenli olmay renir. Herhangi bir oyuncak, kendi snrlarn atnda, durum ocua hatrlatlr. Btn bunlar yaplrken nemli bir nokta da, oyununa dalm ocuun oyundan koparlmamasdr. Baka bir i

OCUK VE OYUN

iin oyundan ayrlmak, ocuu hayal krklna uratr; byle bir durum da ocukta fke yaratr. Bu yalnz ocua zg deildir, biz bykler de severek yaptmz bir iten zorunlu olarak uzaklatrldmzda, sinirlenmez miyiz? Bunu da gz nnde bulundurarak, eer ocuklar, Ama ben daha oynamak istiyorum... derlerse, nemli bir engel de yoksa, ocua anlay gsterilmesi gerekir. ocuk oynamakta iken, yemek yenilecei ya da baka bir i ona nceden haber verilirse daha iyi olur. ocuk kendini ona gre hazrlar, oyunu yarda brakmas onu fazla etkilemez. Byle bir tutum, sizin iinizi de, ocuun iini de kolaylatrm olur.

Yine oyuncaklara bireyin toplum ve evreyle ilikilerini dzenleyen aralar gzyle baklabilir. Oyuncaklar ocuklarn eitli renk, boyut ve ekilleri kavramalarna, saysal kavramlardan haberdar olmalarna yardmc olurlar. Oyuncaklar farkl ya ve zihin dzeyindeki tm ocuklar iin gereklidir. Oyun malzemesine ilikin eitli snflandrmalar yaplmtr. Bu snflandrmalara gre oyun malzemesi be ana grupta ele alnabilir.: Birinci grup malzeme, ocuun etrafn saran d dnyay tanmas ve deneyim kazanmasna yardmc olur. Ancak bunu gerekletirebilmesi iin ocua ulaabildii tm nesneleri yakalama ve kefetme olana verilmelidir. Bunlarn en nemlileri su, kum, toprak, amur ve boyalardr. Dokunma duyusunun geliimini salayan nemli bir oyun arac olan su, ayn zamanda ocua byk bir haz verir. Deneyim ve keif olanaklar salayan su sayesinde utanga ocuk uyarlr, saldrgan ocuk sakinleir. Kum ve su iki yandan itibaren tm ocuklar iin temel oyun malzemesidir. Kum veya suyla dolu bir leende oyun oynama olanann ocua salanmas onun bedensel olduu kadar, zihinsel geliimine ve gven kazanmasna yardmc olur. kinci grup malzeme, ocuun yaratc yeteneini ve kendi kendini y-

Oyuncak ve Oyun Malzemeleri

Geliim basamaklar boyunca ocuun hareketlerine dzen getiren, zihin, beden ve sosyal geliime yardmc olan, hayal gcn ve yaratc yeteneklerini gelitiren tm oyun malzemesi, oyuncak olarak tanmlanr. Su, kil, kum gibi doal oyun malzemesiyle bo kibrit kutusu, makara, kuma paralar vb. artk rnler de oyuncak kapsamna girer. Oyuncaklar ocuun doal yeteneklerini kolaylatran, bylelikle de eitim ilevi gren oyun malzemeleridir. ocukta seme ve deerlendirme duygusunu da gelitiren oyuncaklar, bu ilevleriyle ocuun kendi kendine karar verebilmesine ve belirli alanda beceri kazanmasna olanak salar.

241

ALEDE OCUK ETM

netebilme arzusunu uyaran, amur, boya ve tebeirlerdir. nc grup malzeme, ocuun hayal gcn uyaran bebek, bebek elbisesi ve dolgu oyuncaklardr. Drdnc grup malzeme, ocuun yetikin becerilerini kazanmasna yardmc olan fra, sprge, kk ev eyalar gibi model oyuncaklardr. Beinci grup malzeme ise ocuun bedensel ve zihinsel geliimine yardmc olan jimnastik gereleriyle, lego, noper, kpler ve bloklar gibi ina oyuncaklardr.

Aada verilen ya gruplarna gre yaplm olan oyuncak listesi sizleri ocuunuza gre oyuncak seimi konusunda aydnlatacaktr. Fakat her ocuun kendine zg olduunu ve ilgilerinin de birbirinden farkl olduunu bu listeyi incelerken aklnzdan hi karmayn.

Ya Gruplarna Gre Oyuncak ve Oyun Faaliyeti Listesi

Doumdan 9 ayla kadar

Mzik kutular (kurmal ve elle kurmal) Hareketli oyuncaklar Kucaklanacak oyuncaklar (ynden, kumatan, krkten ve plastikten) Ses karan tahta ve plastik oyuncaklar Bez oyuncaklar Di kama halkalar Tutacakl ngrak Byk bo kreler ve kpler Lastik ve plastik skmal oyuncaklar Kuma kitaplar Renkli resim ve posterler
9 aylktan 1 yana kadar

Yalara Gre Oyuncak Seimi

Balangta ocuk ses, ekil ve renklere kar duyarldr. Bylelikle ilk aylarn oyuncaklarn, grsel ve iitsel duyulara ynelen oyuncaklar oluturur. 0-18 aylk ocuklarn oyuncaklar krlmayan, yumuak, emniyetli ve tercihen ykanabilir oyuncaklar olmaldr. Onsekizinci aydan itibaren, ocuk dnyasnda keif ve icat evreleri nemli bir yer tutar. Bu nedenle ocuklar farkl boyutlardaki bloklar ina etmekten ve evrelerindeki eitli oyuncaklar birletirerek ekil oluturmaktan byk haz duyarlar. Yine ocuklarn yryebildikleri bu dnemde, onlarn ilgi alann birlikte hareket edebilecekleri, itilebilen, ekilebilen oyuncaklarla (otomobil, traktr, tekerli hayvan), bebek ve yumuak tyl dolgu hayvanlar oluturur. Gerek bebek, gerekse kamyon, tren gibi ayr paralardan oluan tekerlekli oyuncaklar ocuu, dnme ve toplumsal yaam canlandrma asndan uyaran, okul ncesi dnemide nemli yer tutan, hayal gc oyuncaklardr.
242

Kmeleme kpleri ve yma oyuncaklar Byk tahta ivilerden sokup karma oyuncaklar Banyo iin yzen oyuncaklar Toplar Def Kk szgeli kahve ibrii, kapakl ten-

OCUK VE OYUN

cereler Takp skmek iin plastik cvata ve somunlar Bezden bebekler

1 yandan 18 ayla kadar

Su oyuncaklar iirilebilir toplar Byk tahta veya hafif metal kamyon, tren ve uaklar Tahta ivi aklacak panolar Salncakl at tezgah, tahta tornavida ve tahta eki Oyuncak telefon Kaymak ve trmanmak iin kk oyun alan donanm Basit mzik oyuncaklar (davul, zil gibi) Byk, yumuak tebeir ve bo kat Kaln boya kalemleri
2,5 yandan 3 yana kadar

tmeli, ekmeli ses kartan oyuncaklar stne ve iine oturulacak byklkte tahta oyuncaklar Bo tahta ve mukavva kutular Kk kutular Oyuncak sprge, fara ve bezler yk kasetleri ocuk iir ve resim kitaplar
18 aylktan 2 yana kadar

Tahta eki ve iviler; akma panolar Tahta, bez ve plastik hayvanlar Su havuzu Evde ve darda salncaklar Kum havuzu, kum oyuncaklar, kazc oyuncaklar ve kova Kk bebekler, fasulye torbalar ocuk iir kasetleri ve kitaplar
2 yandan 2,5 yana kadar

Boncuklar ve plastik ulu ip Sabun balonu 6-8 paralk basit bilmeceler Oyuncak mutfak donanm Trenler Byk tahta bina bloklar Tekerlekli el arabas veya kk araba Byk kl fra ve sulu boya iin resim kad Oyuncak araba ve tekerlekli bisikletler Oluklu mukavvalar Oyun masas ve sandalyeler Hayvanat bahesi gezisi veya yakn evre gezileri
3 yandan 4 yana kadar

Oyuncak bebekler ve bebekle ilgili malzeme Plastik ve metal oyuncak tabak, anak, ay takmlar ve yemek piirme gereleri Yumurta rpaca Ykama ve tlemeyi taklit etmek iin oyuncaklar

Parmakla boyama
243

ALEDE OCUK ETM

Kil ve plastirin Keskin olmayan makaslar ve kat Teyp ve ocuk ark kasetleri tme ve ekmeli aralar (tercihen tahta) Dmeli ve fermuarl giysileri olan, giydirilecek bebekler Basit bilmeceler ve tahmin oyunlar Kzak yk kitaplar ve masallar (ocua okunmak zere) Renkli kartmalar Basit say ve harf oyuncaklar
4 ya

lar Mknatslar Byte Kk ev hayvanlar (krmz balk, kaplumbaa veya kanarya gibi) Fazla bakm istemeyen kk bitkiler
5 ya

Byk bebek arabas boyutlu yaplar iin yapkan bant ve kat Normal tornavida ve byk vida, somun ve civatalar Bilmeceler (8-12 paralk) Tekerlekli patenler Basit resim, harf ve say oyunlar Basit aile oyunlar Okul ve sanat konularnda yk kitaplar (ocua okunmak zere) Glge kuklalar
6 ya

Poster resimler, resim sehpas, 1 numara kl fralar ve byk kat (zerinden gidilen trden deil) Parmak kuklalar ve sahne Hemire ve doktor nl Oyuncak bakkal dkkan donanm Renklere gre ayrmal oyuncaklar eki, ufak hal ivileri ve tahta tabla Karatahta ve tebeir Kk bahe gereleri Kat yaptrma p balama ve kedi merdiveni Tahterevalli Doada gezintiler Domino Diki kartlar Tahta ivi ve bir araya getir-yap oyuncak244

Atlama ipi Dz diki ve basit dokuma Byk araba El kuklalar Kullanlmayan giyselerle dolu giysi kutusu Halka atma, disk frlatma Seksek, bilye Krebe, aaca kma, saklamba ember evirme Basit kat oyunlar

OCUK VE OYUN

Bilime ve tarihe giri oyuncaklar ve kitaplar Saa sola gnderilme ve ev ileri yapma
7 Ya

Kalabalkla dans Kimya takmlar V-8 motor gibi mekanik ilem gren modeller (statik ve almayan modeller deil) Ansiklopediler Serven kitaplar Aile oyunlar, satran, dama, monopol Kuklalar ve tiyatro Dzenli ev ileri Dzenli olarak hayvanlara bakabilir. Basit malzemeler kullanarak karmak aygtlar yapmaktan holanr.
10 Ya

Maskeler ve kostmler Bask gereleri Bisiklet (yan tekerlekleri olmayan) Yzme ve spor donanm Uurtma Nak ve basit dikiler Mozaik (nceden baslm modellerle deil) iir, bilmece ve glmece kitaplar Pandomim, nderi-izle oyunlar
8 Ya

Ekip oyunlar, rgtlenmi oyun ve sporlar Tenis, yelken, krek Kzlar, kendi odalarnn dekorasyonunu semeye ilgi duyarlar; arkadalar iin partiler planlarlar; modellerden elbise dikerler. Erkekler kendi belirledikleri amalar iin, aralar yetkin bir biimde kullanrlar. (nceden hazrlanm modeller verilmemelidir.)
11 Ya

ocuun kendi okuyabilecei kitaplar Kelime bulmaca tahtalar Elektrikli trenler Pul, kelebek, ta koleksiyonlarna balama Basit bilimsel deney aralar, elektrik gereleri Denetim altnda kibrit yakmay renmeye hazrlk Denetim altnda yemek piirme ve kzartma Basit gere takmlar ve malzemeler (nceden baslm modeller deil)
9 Ya

Klpler ve gizli rgtler Geziler ve kamplk Ciddi koleksiyon ve snflandrmalar Byk boy bisiklet Bilim ve spor kitaplar Problem zme (karmak bilmece ve bulmacalar)
245

Futbol, ping-pong ve basketbol donanm rg ve dantel

ALEDE OCUK ETM

Byk boy ara ve gereler Kil almalar

12 Ya

kadar parmakla boyamay srdreceklerdir. Kplere, kasetlere, kitaplara ve gerelere duyulan ilgi yukarda iaret edilen balang yalarndan ok daha sonra da devam eder. Tanmlanm olan oyuncak ve oyun faaliyetlerine dnlebilecek yegane olanaklar, ne de her ocua salanmas gereken oyun malzemeleridir. Bu listenin amac,

Radyo yapmak iin aralar Akvaryum, bilim proje ve kitaplar, mikroskop Sanat kitaplar Fotoraf makinas Tahta oyma takm ve malzemesi Dzenli gazete okuma
13 Ya

Topluma ve sosyal gruplara duyulan belirgin ilgi Canl tiyatro, opera ve bale gsterileri Tiyatrolar Balk ve av donanm Kendi cinsine gl ballk Kzlara, hayvanlar hakknda kitaplar Erkeklere, kahramanlar hakknda kitaplar
Yukardaki ya gruplarna gre hazrlanm liste yalnzca ilgilerin balangcna gre dzenlenmitir. rnein, parmaklarla boyama 3-4 ya aras grubunda listelenmitir ki bu da hemen hemen bu faaliyet iin balang ya olarak dnlebilir. zendirildiklerinde ocuklar -doal olarak- daha byk yalara
246

daha ok geni genel ya gruplarndaki ocuklarn tipik ilgi alanlarna birer rnek oluturmaktr.

Elektronik Oyuncaklar ve Bilgisayar Oyunlar

Son yllarda hzla artan elektronik oyuncak ilgisinin giderek tehlikeli boyutlarda yayld dikkatimizi ekmektedir. Elektronik oyuncak ve bilgisayar oyunlar, ocuun dar bir mekanda skp kalmasna neden olan bireysel oyunlardr. Oysa bireysel oyun oynama ocukluun ilk yllarnda alm ve art ocuk kollektif oyun oynama dnemine girmitir. te ocuu arkadalarndan uzaklatrmakla sosyal geliimini olumsuz adan etkileyen elektronik oyuncaklar ve bilgisayar oyunlar, ondaki yaratclk yeteneinin gelimesini de engellemektedir. Dikkat, alg, gz-el koordinasyonu ve muhakeme gibi baz zihinsel ilevlerin gelii-

OCUK VE OYUN

minde yararlar bulunmasna karn, bu tip oyun ve oyuncaklar ocuun gerek anlamdaki oyun faaliyetini ve sosyal geliimini olumsuz bir biimde etkilemektedir.

Kz ve Erkek ocuklar in Oyuncaklar

yana kadar normal olarak erkek ve kz ocuklarn oyuncaklar arasnda ayrm yaplmaz. Her iki cinsin de kas kontrol ve koordinasyonu iin altrmaya ihtiyalar vardr; her iki cinsin de iletiimin temel becerilerini renmeleri gerekir. ngrak, tahtal jimnastik, sarlnacak oyuncaklar, bebekler, kpler, itmeli oyuncaklar, mum boyalar, tahta ivi akmal tahtalar ve kk ocukluktaki dier oyuncaklar kz ve erkek ocuklar iin edeerdedirler. yandan sonra cinsiyet ayrlklar daha belirginleir ve bunun sonucu olarak da ana-babalar, zaman zaman, kz ocuunun oynayaca oyunu zellikle annelie ait ilevlerin canlandrlmasna yneltirken, erkek ocuun erkeksi tavr ve faaliyetlere hazrlanmas gerektii eklindeki yanl sanlara kaplrlar. Kz ve erkein cinsel igdleri, her birini anne ve babann taklidini yapma ynnde drtler. Fakat her birinin byme ve gelime iin ihtiya duy-

duklar beceri ve tecrbeler gene de byk lde ayndr. Bunlar hem kzlar hem erkekler iin ayn oyuncaklarla-itfaiye aralar ve bebekler gibi- iyi bir ekilde salanabilir. Erkekler yap oyuncaklarna, tren ve kamyonlara daha byk bir eilim gstereceklerdir. Ayn zamanda bebeklerle baba rolnn canlandrlmas yolu ile baz tecrbelere sahip olmak isteyeceklerdir. Dikme, rme ve yemek piirme takmlar ile bebek evleri kz ocuklara ileride gerekli olacak bir ok beceri konusunda tecrbe ve pratik kazandrrlar. Benzer ekilde, arabalar, yap oyuncaklar da erkek ocuuna daha sonra ev ilerinde veya laboratuar donanmn kullanmada yararl olacak el yatknln kazanmada yardmc olacaklardr. Kz ve erkek ocuklar renme, tecrbe ve oynama iin ayn drtlere ihtiya duyarlar. Ergenlik alarnn balangcndaki ksa sre dnda, ayn kitaplar okuyacak; ayn iir ve mzii dinleyecek ve yaamlar boyunca benzer becerileri uygulayacaklardr. Okur-yazarlk cinsiyet ayrm tanmaz. Ayn yataki kz ve erkek ocuklarn gelime oranlarnda ve belli faaliyetler iin hazr olularnda farklar olmasna ramen faaliyetler yine de byk apta benzerdirler. Kzlarn da erkeklerin de yaratc anlatma

247

ALEDE OCUK ETM

ihtiyalar vardr. Akllar ile olduu kadar elleri ile de almak gereini duyarlar. Kullandklar aralarn byklerin geleneklerine gre erkek veya dii olmas hi nemli deildir.

ok ynl kullanlabilmelidir.
7 - Oyuncan yanc, parlayc nitelikleri olmamal; boyas kmayan, parlak, canl renklerde, zehirsiz boya ya da vernikle boyanm olmaldr. 8 - Oyuncak gze ho grnmeli, yaps ve biimi zevkli olmaldr. 9 - Oyuncak ele ho gelmeli, dokunma duygusunu etkilemelidir. 10 - Oyuncak, birden fazla ocuun oynayabilecei nitelikte olmal, paylama duygusunu desteklemelidir. 11 - ocuun merakn, ilgisini, el becerilerini, giriimciliini, yaratcln, hayal gcn etkilemeli, sorunlara zmler bulmasn salamal, ok ynl kullanmaya uygun olmaldr. 12 - Kaslarn uyum iinde altrmasna yardmc olmal ve hareket zgrlne katkda bulunmaldr. 13 - ocuun szl ifade, okuma-yazma ve matematik ncesi kavramlarn gelitirici nitelikte olmaldr. 14 namasn salamann tesinde, ocukta gzlem, deneyim ve kefetme isteini uyarmal, sosyal ilikilerinin gelimesine katkda bulunmaldr.

Oyuncak Satn Alrken veya Yaparken Nelere Dikkat Etmeliyiz?

ocuk oyuncaklarn seerken ve yaparken aadaki noktalar gznnde tutulmaldr: 1 - Oyuncak sade, ayrntlar az, iyi zmparalanm, sivri keleri yuvarlatlm, prz ve atla olmayan malzemeden yaplmal; oyuncan sivri, keskin, kesici yanlar olmamaldr. 2 - Oyuncak, ocuun yana, geliimine, ilgisine, gereksinimlerine uygun, boyuna gre ve kullanl olmaldr. 3 - Oyuncan biimi ve boyutlar, kullanlaca amaca ve oyun alanna uygun olmaldr. 4 - ocuk, oyunca grdnde, onun yapsal zelliklerini ve kullanln kolayca anlayabilmeli, kendi bana altrabilmelidir. 5 - Oyuncak, dayankl, salam olmal, kolayca temizlenebilmelidir. 6 - Oyuncak, hava koullarna ve uzun sreli kullanma elverili olmal,
248

OCUK VE OYUN

oyuncaklaryla gvenli bir ekilde oynamas iin aadaki hususlar mutlaka aklnzda bulundurmanz gereklidir: 1 - Boyalar: Be yandan kk ocuklar iin boyanm, spreylenmi veya boya cilal tm oyuncaklarn etiketlerinde, kullanlan boyalarn iinde %1den az kurun bulunduu veya zehirli olmadklar belirtilmi olmaldr. Ayn ey ocuklar iin hazrlanm kuma defterlerin boyanmas iin kullanlan mrekkepler iin geerlidir. 2 - Doldurma veya iirme oyuncaklar veya dier yumuak, byk cisimleri bebeiniz uyurken yatanda veya oyun parknda brakmayn. 3 - Svyla doldurulmu di kama halkalar ve dier oyuncaklar konusunda dikkatli olun. Sznt olup olmadn sk sk kontrol edin. Svlarn hastalk bulatrc olduklar bilinmektedir. 4 - Kee oyuncaklar: Okul ncesi ocuklara renkli kee oyuncaklar vermeyin. Bunlarn boyalar sabit deildir. 5 - Pel oyuncaklar: Dme gzleri ve kulaklar kontrol edin ve tm kurdele, zl, ip veya dier paralar skn, nk bunlar bebek tarafndan kopartlabilir. 6 - Bebekler ve kk ocuklar iin oyuncaklar: Kendisi kk olan veya kk paralar olan oyuncaklar almayn, ocuk tarafndan yutulabilir. 7 - Tahta, metal ve plastik oyuncaklar: Oyuncak araba ve vagonlarn tekerleklerini kontrol edin ki koparlp karlmasnlar. Oyuncaklar malzemenin salaml asndan kontrol edin. Kymksz olmalarn ve ke-

nar ve kelerini hafife yuvarlanm olmasn garantiye aln. ivilerle tutturulmu tahta oyuncaklar almayn. Metal paralarla tutturulmu ince metal oyuncaklar almayn.
8 - Ya gruplamas: ocuklara oynamak iin yalarna uygun olmayan oyuncaklar vermeyin. Yedi yandaki bir ocuk iin gvenli olan bir oyuncak, yandaki iin son derece tehlikeli olabilir. 9 - Oyuncak sandklar: Kapaklar stten alan oyuncak sandklar almayn. Bunlar ocuklarn ellerine veya balarna debilir. 10 - ocuunuzun evdeki, dardaki, ocuk bahelerindeki, yzme havuzlarndaki ve plajlardaki oyunlarn denetleyin. 11 - Evin dndaki oyun alanlarn-zellikle eer bunlar yol kenarlarna, gllere, havuzlara, nehirlere veya yzme havuzlarna yaknsa-itle evirin. 12 - Hibir zaman garaj girilerinde, kap girilerinde, kap veya merdiven civarlarnda oynamalarna veya oyuncaklarn buralarda brakmalarna izin vermeyin. 13 - ocuunuzun odas veya kesi iin tavan lambas salayn. Uzatma kordonlarnn yerden gemesini nleyin. Emekleme veya yeni yrme alarndaki ocuun eriebilecei tm prizleri tkayn. 14 - Krlm oyuncaklar atn veya onarn. 15 - ocuklarnza motorlar akta olan kurmal veya dier mekanik oyuncaklar vermeyin. 16 - Tekerlekli aralar almadan nce dengelerini kontrol edin. ocuunuzun bisiklete korunmu alanlarda, dz yerlerde ve
249

ALEDE OCUK ETM

oyun alanlarnda binmesinde srar edin: Hi bir zaman caddede gezmemelidir. Kavaklardan gemesine izin vermeyin.
17 - ocuunuzun keskin, sivri veya krlabilir cisimler tarken komasna veya paten yapmasna izin vermeyin. Kardan karya geerken veya merdivenlerden inip karken patenlerini karmasna zen gsterin. 18 - Kzaklarn, vagonlarn, patenlerin sadece korunmu alanlarda kullanlmasna zen gsterin. ocuun kzan veya patenini bisiklete, arabaya veya herhangi baka bir araca balanmasna asla izin vermeyin. 19 - nemli gvenlik nlemlerini almak iin fazla kk olan ocuklara elektrikli tren gibi evdeki cereyandan yararlanacak elektrikli oyuncaklar vermeyin. ocuunuzun ellerinin ve yerlerin bu tip oyuncaklar prize sokmadan cne tmyle kuru olmasna dikkat edin. ocuklara hibir zaman s yaratan veya s gerektiren elektrikli mutfak gereleri vermeyin. Bunlar pek gvenli deillerdir. 20 - ocuunuzun demiryollar, elektrik jeneratrleri, dozer, iftlik makinalar veya baka makinalarn civarnda; iskelelerde ve mendireklerde, kaya, kum ve tala ynlar zerinde; p bidonlar, hurda ynlar, ahrlar, silolar, endstri veya inaat alanlarnda; veya bozulmu buzdolaplar ile oynamalarna izin vermeyin. 21 - ocuunuzun fieklerle, kimyasal maddelerle, gaz maddelerle veya yksek voltajl donanmla, denetim altnda olmakszn ve tm gvenlik nlemleri alnmakszn oynamasna izin vermeyin. rnein epoksi tutkallar yksek derecede zehrili ve kanserojedirler.
250

22 - ocuunuzun aa evini, ocuklarn, odasn, atlyesini, laboratuarn ve dier faaliyetlerini gvenlik asndan kontrol edin. 23 - Evde olmad zamanlar ocuunuzun nerede, kiminle olduunu ve arkadalarnn kimler olduunu bilin. 24 - ocuunuzun eline kesinlikle oynamas iin sahici silah ve patlayc madde vermeyin. 25 - ocuunuzun uurtmasn iletken olmayan bir ip veya kordonla uurmasna dikkat edin. 26 - ocuunuza ocuk bahesi donanmnn gvenli ve uygun kullanmn retin. Bu donanm baka ocuklar kullanrken bunlardan uzak duracak ve bunu dikkatle kullanacak olgunlua erimeden buralara gitmesine izin vermeyin. Byk ocuklar ocuk bahelerinden, donanmdan ve kum havuzlarndan uzak tutun, nk bunlar daha kk ocuklarn kullanm iin yaplmlardr. 27 - Ne yapacaklarn bilecekleri olgunlua eriinceye ve tehlike annda panie kaplmayacaklar dzeye gelinceye kadar ocuklarnz evde yalnz brakmayn. 28 - Yerdeki oyuncaklar: Kk ocuun oyuncaklarn oyunun bitiminde kaldrn. Byk ocuklarn kullandktan sonra kendi oyuncaklarn kaldrmalarn salayn. Yerlere salm oyuncaklar hem ocuklar, hem de bykler iin tehlikelidirler.

Oyuncaklarn Kullanlmas ve Kullanl Talimatlar

OCUK VE OYUN

ocuk oyuncak iin hazr ve oyuncak da kendi iinde byk bir oyun potansiyeline sahip olsa bile, oyuncan baars gene de ocua sunulu ekline baldr. Oyuncan verili ekli ocuun onunla oynayabilecei ve yaratc bir biimde kullanlabilecei uzanty saptar. Oyuncaklarla birlikte verilen kullanl talimatlar ne yazk ki pek yardmc olmamaktadrlar. Bunlar normal olarak, esas amalar olan ocuklarn randman dzeyinin tesinde, karmak rnekler gsterirler. Baz anababalar kullanl talimatlarnda son derece merak uyandrc biimde resimlenmi olan sonulardan bazlarn gsterme hevesine kaplrlar. ocuk da normal olarak ask suratla ve sinirli bir ekilde onlarn yannda durur. Ana-baba ilerini bitirdiklerinde ocuk oyuncaa olan tm ilgisini kaybetmi olur. Her oyuncak ana-babaya, oyunca ocua nasl sunmak gerektii konusunda neriler getirmelidir. Ya ve tecrbesi ile yeterlik kazanm bir ocuk, yeni bir oyuncan yararlanlabilecek yeni kullanmlarn derhal grebilmelidir; ancak, eer ocuun oyuncan tm kullanmlarn kefetmesi gerekiyorsa, ana-babann ilgisi ve yol gstermesi gene de gereklidir. On yandaki bir ocuu nceden bir bilgisi veya tecrbesi olmakszn bir kimya takm vermek, bu oyun malzemesinin o ocuk iin gerekte yararsz olmas demektir. Gerekten, hazr olmad bir armaan, hazr olmad bir zamanda, o konuya gelecekte duyabilecei ilgiyi de engelleyebilir. Bu tip bir oyuncan henz olgunlamam dzeyde verilii onun kullanln kstlar. ocuk onu

kullanmadan, onunla oynamadan ve ondan bir ey renmeden terk edecektir. Oysa ocuk eer uygun bir ekilde hazrlanm olsayd, tecrbelerini geniletmesine katks bulunabilirdi. ocua kurulmu bir elektrikli tren veya yar otomobili vermek, ocuun oyuna katlm olanaklarndan ounu elinden alr. ocuk transformatrn yanna oturacak ve trenlerin veya arabalarn sadece daha hzl veya daha yava gitmelerini salayacaktr. Eer ocuk raylar kendisinin kurmasn zendirilirse ancak o zaman onu ilgilendirecek ve srekli megul edecektir. Kaba kartondan tneller ve corafi ekiller oluturabilir. Plann deitirmek ve geniletmek iin zaten sahip olduu kpleri ve dier oyuncaklar kullanabilir. Yaratcln ve hayal gcn kullanarak ilaveler yapabilir. Transformatrn altrlmas oyunun ana blmnn sadece normal bir parasdr. Oyuncan uygun biimde verilii ocuu ok eitli faaliyetleri merkezi bir ilgiye balama konusunda zendirecektir. Oyuna tam bir ballk iin iyi yaplm ve tasarlanm herhangi bir oyuncak veya oyun faaliyeti bir ara olarak kullanlabilir. Bu, ana-babann sunu tavrna ve bir uzantya kadar ocuklarnn oyununa girme yolundaki arzularna baldr.

Hayali Oyun ve Oyun Malzemeleri

Hayali oyun, 4-5 ya ocuunun en ok oynad bir oyun trdr. ocuklar hayali oyunda istedikleri kiilie kolayca girerler ve oyunu gerekmi gibi oynarlar. Gerek hayatta ok sakin olan kz ya da erkek ocuklar
251

ALEDE OCUK ETM

hayali oyun srasnda, yrtc bir hayvan olabilirler. Yine bu oyun srasnda annenin, babann, kardein rolne, bebeklie dndklerini ya da bydklerini hayal ederek, eitli yaantlar ierisinde, kendilerini korkutan yaratklar ya da olaylar yeniden yaarlar. Grld gibi hayali oyun, byk lde taklide ve snrsz hayal gcne dayal, ocuklarn eitli sosyal ilikileri yansttklar, kendilerini ifade ettikleri bir oyun trdr. Hayali oyun iin eitli bebekler, dolgu oyuncaklar, oyuncak ev ara ve gereleri, eitli boyutlarda bloklar, kuklalar, maskeler, elbiseler, apkalar ve daha sayamyacamz kadar ok malzeme kullanlr. Bu hayali oyun aralar elimizdeki artk malzemelerle yaplabilir.

ha deerlidir. ocuklar oyun oynarlarken fikirleri birletirerek biimsel mantktan daha iyi bir mantk yrtrler. ocuunun oynad oyunun ruhuna girebilmek iin anne-babann bu tip birletirmeleri yapmay denemeleri gerekir. Bu yolla kendilerinin en masum ve sorumsuz bir ocuk kadar yaratc olduklarn greceklerdir. Gelin, tahta makaray diki sepetinden alalm ve bu makarann oyunda ocua neler ifade edebileceini grelim.

Evdeki Oyun Malzemeleri

Mukavva kutular, annenin diki sepetindeki bitmi tahta makaralar, eski sprge sopalar, kuma paralar, gmleklerden kan kartonlar, kesekatlar, yumurta kartonlar, kurdele ve dmeler, atlm daha bir sr ey her evde bulunabilecek oyun malzemesini olutururlar. ou ocuk bu eskileri, bunlarn oyun deerini farkettiklerinden igdsel olarak saklarlar. Birok ana-baba bu eylerin ocuk iin neler ifade ettiklerinin ve bunlarn oyunda nasl kullanlacaklarnn farknda deildirler. Bir sr oyuncan varken bu pleri niye, eklindeki ana-baba eletirisi, birok ocuu en yararl oyun malzemelerinin bazlarndan mahrum eder. Ana-babaya getirdiimiz bu atlm malzemeyi deerlendirme nerisi, tamamlanmam bir Nasl oynanr, projesinden ok da252

Eer makaray yanlamasna koyarsam onu yuvarlarm, aa doru yuvarlanyor ama destek olmaksazn yukar doru yuvarlanmyor. imdi makaray tepesi st koyarm, ama o zaman yuvarlanamaz. Kplerimle ina ettiim binann tepesinde bir su kulesi olabilir. Makaray uzun bir tahtann ucuna koyarak onu bir trenin bacas yapabilirim. Yaptm bir sr eyin bacas da olabilir bu makara. Bir ok makaray alp kamyonuma koyabilirim. imdi f oldular. Kplerimle uzun bir kzak yapp makarann daha uzun yuvarlanmsn salayabilir. Bir eit demiryolu yaptm. Makarann deliinden bir kalem sokup onun bir topa gibi dnmesini salayabilirim. Makaraya bir ip paras ivileyip ipi sararm. pi saldmda makara byk bir hzla dner. Bir tr Yo-yo buldum.
Normal bir makarada byk bir oyun po-

OCUK VE OYUN

tansiyeli vardr. Anne-baba ocuun hayal gcn drtleyip evde mevcut olan malzemelerden nasl yararlanabileceini gstererek ondaki yaratc kvlcm ateleyebilir. Dier bir rnek: Anne-babann bakkaldan aldklarn tarken kullandklar mukavva kutu hemen hemen snrsz oyun olanaklar verir. ine girip onun bir sandal, bir uak, bir uzay gemisi veya bir otomobil olduunu dnebilirsizin. Kutuyu birok ey haline sokabilecek, ilgisi yokmu gibi grnen bir sr malzeme ve oyuncak kullanabilirsiniz. ki kkkutu bir treyler haline getirilebilir. Yan taraflara lumboz delikleri, apa ve dalgalar izerek, bir de sprge sopas dikerek bir teknek yapabilirsiniz. Kutuyu kesip bunu saysz proje iin hammadde haline getirebilirsiniz. Anne-baba ve ocuk bir kez hereyin taklit edilip kefedilebilecei bir dncede birletiklerinde ocuk tm tecrbelerini oyunda canlandrabilir. ocuk bir tecrbesini canlndrrken yeni tecrbeler kazanabilir. Ona annda birtakm eyler bulmak, yeni ara ve malzemeleri kullanmak, denemek ve yanlmak, tekrar denemek ve baarmak retilebilir.

bilir. Eski bir deri, plastik veya yn eldivenin orta ve iaret parmaklar yardan ya da dibinden kesilir. stenilen karakterde kukla figr karton zerine izilir; boyanr; etrafndan muntazam kesilir; bylece kukla hazrlanm olur. Kartondan parmak kuklas yapm iin parmak geniliinde bir rulo yaplr ve yaptrlr. Bu ilem iin tuvalet kadnn iinden kan rulolar da kullanlabilir. Sonra zerine istenilen karakterler izilerek boyanr. Ynlerden sa yaplr. Bana kumatan apka yaplp giydirilir. Artk yk ve orlon paralaryla parmak bilir. da kuklas

rlerek kullanla-

Yaratc Oyun ve Oyun Malzemeleri

yandan sonra ocuklar keif ve icattan ok holanrlar. Onlar iin deiik yaratc bir rn oluturmak hem elenceli, hem de eitici bir uratr. Bu nedenle ocua yeterli zaman, bol yer, ya ve geliimine uygun ara gere ve malzemeler verilmeli, bireyler yaratmasna olanak salanmaldr. Yaratc etkinliklerden ocuk, malzemeleri kullanrken geni el kol hareketleriyle, hatta bedeninin tm st ksmn hareket ettirerek alr. zellikle resim ve boya yaparken, suyla oynarken, ya da birey akarken ocuun ayakta durarak almasna, kil ve benzeri your-

Beraberce Kukla Yapalm

Kuklalar ok eitlidir, bunlar el kuklas, kesekadndan kukla, parmak kuklas, yzk kuklas, ipli kukla, glge ve omak kuklas gibi eitli isimler alr. Sizinle birlikte beraberce parmak kuklas yapalm. Parmak kuklalar adndan da anlalabilecei gibi parmaa taklarak oynatlan kuklalardr. Pekok ekilde parmak kuklas yapla-

253

ALEDE OCUK ETM

ma malzemelerini, kesme yaptrma uralarn srdrrken oturmasna olanak salanmaldr. Yaratcla ynelik oyun malzemelerine baktmzda karmza unlar kmaktadr. 1 - Yourma Maddeleri : Tuz seramii, kl, kat hamuru, tala hamuru, macun, plastrin, mum v.b. 2 - Boya almalar : Mum boya, kazma almalar, parmak boya, sulu boya, yal boya, ip boyas v.b. 3 - Bask almalar : Sebze, snger, fra, yaprak, patates, el ve parmak basklar. 4 - Artk malzemelerle (kolaj) almalar: eitli artk malzemelerin (hayvan tyleri, kuma paralar, kabuklar, yaldzl katlar, am kozalaklar, ie kapaklar, krdan v.b.) kat, karton, vazo, kavanoz v.b. zerine yaptrlmasyla yaplan bir almadr. 5 - Kesme, yaptrma ileri : Kat yrtma, kat katlama, kat kesme, kat yuvarlama, kattan ssler yapma.

amba stne de yaplabilir. Kat veya muamba ok hafif slatlarak allr.

Parmak Boyasnn Hazrlan : 1 l amar kolas 1 l souk su 2 l scak su 1/2 l toz sabun 1 ay ka talk pudras 1 ay ka toz boya
1 l kola, 1 l souk suda eritilir. Kaynamakta olan 2 l suya kartra kartra ve azar azar ilave edilerek berraklancaya kadar piirilir. Daha sonra bu karma rendelenmi sabun, talk pudras, birka damla karanfil ya ve toz boya ilave edilir ve soumaya braklr. Masaya oturan ocua eitli renklerde hazrlanm parmak boyalar verilir. Renk seimi ocua braklr. ocuklar kat zerinde boyalarla deiik almalar yaparlar.

Beraberce Parmak Boyas Yapalm

Parmak boyas her yataki ocuk iin sevilen bir oyundur. ocuklarn hem rahatlamalarn salar, hem de yaratclklarn gelitirir. ocuklar parmak boyasna nce bir parma ile balar ve yava yava dier parmaklarn da almaya katarlar. Parmak boyasna balamadan nce ocuun stn kirletmesine engel olmak iin nlk giydirilmelidir. Parmak boyas tek taraf parlak katlara (takvim yapra) yaplabildii gibi - kayganlk vermesi iin - dorudan dz renkli bir mu254

Eitici Oyun ve Oyuncaklar

Eitici oyun ve oyuncaklar ocuklarn zihin gelimesine yardm eden oyun ve oyuncaklardr. Eitici oyuncaklar, ocuklarda kavram oluturma, problem zme, alglama gibi zihinsel yeteneklerin geliimine yardm

OCUK VE OYUN

eder. Ayrca ocuklarn dikkat sresi ve dikkat younluu gelitirmeleri iin ortam hazrlar. ocuklarn saylar tanmalarn, anlamalarn, snflama ve gruplama yapabilmelerini, paralar birletirerek bir btn oluturmalarn kolaylatrr. Dnme, aklda tutma, karar verme gibi zihinsel ilevleri yapabilmelerine yardm eder. Eitici oyuncaklar, ocuklarn gzlem yapabilmelerini kolaylatrr, olaylarn geliimindeki mantk srasn kavramalarna yardm eder. Aratrma, karlatrma, balantlar kurma, benzerlik ve ayrlklar farketme, grsel ayrm yapabilme yeteneklerini gelitirir.

7 - Eitici oyuncaklar ocuklara basitten karmaa doru sunulmaldr.

Eitici Oyuncak Modelleri

Pekok deiik eitici oyuncak modeli vardr. Bu kitapkda oyuncaklardan bazlarnn modelleri verilmitir. Anne ve babalar bu modelleri esas alarak, kendi yaratclklarn da ortaya koyarak deiik modeller hazrlayabilirler. Yaplacak oyuncak tahta zerine allacaksa, yal boya ile; karton veya mukavva kullanlacaksa, sulu boya veya ispirtolu kalem kullanlarak boyanr.

Eitici Oyuncak Hazrlarken Nelere Dikkat Etmeliyiz?

1 - Eitici oyuncaklarn yapmnda salam bir malzeme kullanlr. Tahta en uygunu olmakla birlikte deri, pazen, mukavva, karton da zaman zaman kullanlr. 2 - Eitici oyuncaklar ocuklarn gelimeleri ve evresi, geirdii deneyimleri gz nnde bulundurularak hazrlanr. 3 - ocukta gelitirilmek istenen kavram ve becerilere gre hazrlanr. 4 - Eitici oyuncaklarn resimleri gzel izilmi, renk uyumuna dikkat edilerek boyanm olmaldr. 5 - Eitici oyuncaklarla ocuklar tek bana oynayabilecekleri gibi iki ocuk kk bir grup oluturarak da oynayabilir. 6 - Eitici oyuncaklarla oynayan ocuklara, oyunun kurallar ve amalar aklanr. ok gerekli olmadka ve onlar istemedike yetikinler yardm etmemeledir.

1 - ocuklarn benzer ekilleri eletirmesine yarayan eitici oyuncaklar : Bu oyuncak modelinde ocuklarn bir resmi ekil, renk asndan benzeri ile eletirmesi istenir. Ayrca resimli tombala ve resimli domino olmak zere ayr ayr modeller de vardr. 2 - ocuklarn para btn ilikisini kavramasna yardm eden eitici oyuncaklar : Bu oyuncakta ocuktan ayn resmin byk ve kn eletirmesi veya bykten ke sralamas istenir. 3 - Byk-kk kavramlarnn gelimesine yardmc olan eitici oyuncaklar : Bu oyuncaklarda ocuktan ayn resmin byk ve kn eletirmesi veya bykten ke sralamas istenir. 4 - Renklerle ilgili eitici oyuncaklar : Bu tip oyuncaklarda ocuktan renklerle ilgili eletirme, gruplama veya renk tonlarn ayrtetmesi istenmektedir. 5 - Saylarla ilgili eitici oyuncaklar : Bu tip oyuncaklarla ocuklar saylar tanrlar, saylarn birbirleriyle olan ilikisini renirler.
255

ALEDE OCUK ETM

6 - ocuklarn ilikileri kavramasna yardm eden eitici oyun caklar : ocuklarn evresinde kulland, birbiriyle ilgili olan nesnelerin, anne hayvanla yavrusunun eletirilmesi veya hayvanlarla yaadklar yerler arasnda iliki kurulmas ile ilgili eitici oyuncaklar bu gruba girmektedir. 7 - ocuklarn nesne zelliklerinin gruplamasna gre hazrlanan eitici oyuncaklar. 8 - ocuklarda zaman kavramnn gelimesine yardmc olan eitici oyuncaklar. 9 - ocuklara anlatlan bir olayn oluum

evrelerini sralamasna yar dm eden eitici oyuncak lar.

Snrl ve Kurall G r u p Oyunlar

grupta snflandrmak mmkndr.

1 - Sakin oyunlar. 2 - Hareketli oyunlar.

Sakin oyunlar ou kez evde veya kapal bir yerde oynanan oyunlardr ve ocuklara eitli kavramlarn kazandrlmasnda rol oynar.

Sakin Oyun rnekleri :

1 - Kadife, pamuklu, saten, zmpara kad, yal kat, metal, tahta, plastik paralarndan ikier tane hazrlanr. Bu malzemeler kark olarak, ortada bir masa zerine konur. Ebe olmak isteyen ocuk masann yanna gelir; retmen gzlerini balar. Ebe dokunarak, benzer olan iki malzemeyi st ste koyar. ocuklar srayla ebe olurlar. 2 - ocukar sandalyelerinde daire eklinde otururlar. Bir ocuk, bir hayvan sesi karr. Dier ocuklar, bu sesin hangi hayvana ait olduunu sylerler. Oyun bylece devam eder.

a. ekli grlen resimler ve saylar belirleyen yuvarlaklar ayr kartlara hazrlanr. ocuklar zerinde yuvarlaklar olan ve saylar gsteren kartlarla uygun saydaki resimli kartlar eletirirler. nce 1den 5e kadar daha sonra 1den 10a kadar olan kartlar verilir.

3 - ocuklar sandalyelerinde daire eklinde otururlar. Ebe olmak isteyen ocuk sandalyesiyle dairenin ortasna gelir; yetikin

256

OCUK VE OYUN

gzlerini balar ve daire eklinde oturan ocuklardan birine iaret eder. aret edilen ocuk, ebenin yanna gelir ve yle der. Tk, tk, kapy aar msn, benim der. Dier ocuklar hep birlikte, Kk Ali evinde oturuyor; biri, benim diyor. derler. Her defasnda, ebe olan ocuun ad sylenir. Ebe olan ocuk, kapsn alann kim olduunu, sesinden tanmaya alr. 4 - ocuklarla, hep birlikte oturulur. Anne veya baba da alak bir sandalyede, onlarla birlikte oturur ve bir hayvan ad syler. rnein, kedi gibi. ocuklar ayn sesle balayan baka hayvan adlar bulurlar; kelebek, kertenkele gibi. Oyun, iek, eya adlaryla devam eder. 5 - ocuklar, ayakta daire olurlar. Yetikin elinde tuttuu eitli eyleri ocuklara gsterir. rnein 2 kalem, 3 silgi, 5 boya kalemi, 4 tebeir gibi. ocuklar, gsterilen eya says kadar, el rparak hi konumadan karlk verirler. Bu say oyunu, yle de oynanr: Yetikin 4 kere zplayn; 3 kere ellerinizi rpn; 2 kere sa ayanz yere vurun der. ocuklar sylenenleri, o say kadar, konumadan yaparlar. 6 - eitli renklerde ve geometrik ekillerde kesilmi elii katlar ocuklara verilir. Ayn renklerdekilerin ve ayn geometrik ekillerin bulunmas eklinde oynanr. 7 - Yetikin, zerinde resimler bulunan kartlar hazrlar. ocuklar bu resimli kartlar, ses uyumuna gre, yanyana getirirler.

Bu resimli kartlardan yararlanlarak, ocuklardan, ayn sesle balayan baka kelimeler bulmalar istenebilir. 8 - ocuklar sandalyelerinde daire eklinde otururlar. ocuklardan biri gzlerini yumar. Yetikin oturan ocuklardan birine snftan kmasn iaret eder. aret edilen ocuk yavaa dar ktktan sonra ebe gzlerini aar ve kimin snftan ktn bulmaya alr. 9 - ocuklar yerde otururlar. Yetikin, bir tepsi iinde eitli cisimleri ocuklara gsterir. Tepside kalem, tebeir, kk oyuncaklar bulunabilir. ocuklar dikkatle bakarlar ve gzlerini yumarlar. Yetikin tepsideki cisimlerden birini saklar. ocuklar gzlerini aarlar. Eksik olan bulmaya alrlar. Ayn oyun, tepsiye eitli renkte pastel ya da mum boya konarak da oynanr. ocuklar saklanan

Mum Ar Hal Pantolon Kum Sar al Balon

257

ALEDE OCUK ETM

boyann rengini bulurlar.

Hareketli Oyun rnekleri :

1 - ocuklar ikier ya da er, kolkola girerek izilen balama izgisi zerinde yanyana sra olurlar. Biri bala der, ocuklar kollarn birbirlerinden ayrmadan ve sekerek biti izgisine ulamaya alrlar. Birinci gelenler hep birlikte alklanr. Oyun birka kez tekrar edilir. 2 - ocuklar iki sra halinde ve karlkl gelecek ekilde yere melirler. Her ocuk karsndakinin elleri iine kendi elleri ile vurarak onun dengesini bozmaya alr. Yere oturan ocuk oyundan kar. En sona kalan ift oyunu kazanm olur. 3 - ocuklardan biri ebe olur, yzn duvara dner. Dier ocuklar ebenin arkasnda duvara paralel dururlar. Ebe elini duvara vurarak 1, 2, 3 der ve hemen arkasna bakar. Bu srada hareket halinde grd arkadalarnn adn syler. Ad sylenen ocuk oyundan kar. Dier ocuklar ebeye grnmeden yrmeye alrlar. En sona kalan ocuk ebe olur. 4 - ocuklar halka olurlar. Bir ocuk ebedir ve halkann ortasnda durur. Ebenin gzleri balanr. Ebe bir arkadann nnde durur ve bir hayvan sesini taklit eder. Arkada ayn sesi karr. Ebe arkadan sesinden tanr ve adn sylerse, dier ocuk ebe olur. Oyun bylece devam eder. 5 - Bir ocuk ebe olur. Dier ocuklar yzleri ebeye gelecek ekilde karsnda sra olurlar. ocuklar ebeye tilki saat ka, derler. Ebe her ocua deiik bir say syler.
258

ocuklar sylenen say kadar adm atarak ebeye yaklarlar. Ebeye ilk nce yaklaan ebe olur. Oyun bylece devam eder. 6 - ocuklar birbirlerinden birer metre uzaklkta dururlar. Durduklar yere bir daire izilir. Her ocua bir hayvan ismi verilir. Ebe olan ocuun yeri yoktur; o ortada durur. Yetikin iki hayvann adn ayn anda syler. Bu hayvanlarn adlarn tayan ocuklar birbirleriyle yer deitirirler. Bu srada ebe kendine bir yer kapmaya alr. Yer kaparsa bu defa yeri kaplan ocuk ebe olur. 7 - ocuklar kol kola girer ve ikier ikier dolarlar. Aralarnda tek dolaan bir avc ve bir de tavan vardr. Avc tavan kovalar ve yakalamaya alr. Tavan yakalanmak istemezse bir arkadann koluna girer. Arkadann kolundaki dier ocuk tavan olur. Avc onu yakalamaya alr. Sonra avc ve tavan olma sras baka ocuklara gelir. 8 - ocuklar elele tutuarak bir halka yaparlar. Her ocuun ayaklar etrafna bir daire izilir. ocuklar birbirleriyle yer deitirirler. Bu yer deitirme sekerek ya da hoplayarak yaplr. Ebe de yer deitirme srasnda kendine bir yer kapar. Yeri kaplan ocuk ebe olur. 9 - ocuklar ele ele tutuarak bir halka yaparlar. Ortada ebe olan ocuk durur. Halka yapan ocuklar hep birlikte yle sylerler;

Ebe ebe gel bize, Uzaktan vur elimize. Eger vuramazsan Ebesin ebesin.
arknn son satrnda ocuklar ellerini

OCUK VE OYUN

rpmaya balarlar. Ebe birinin elini nde yaklayp vurabilirse o ocuk ebe olur. 10 - ocuklar balama izgisinde sra olurlar. Bu izgiye paralel izilen biti izgisine kadar ku gibi uarak ya da balk gibi yzerek, baz gnler tavan gibi hoplayarak gelirler. Taklidi oyunlar ocuklarn ok houna gider, bu yzden oyunu daha ilgin hale getirmek iin tat aralar v.b. gibi taklid edilecek pek ok ey bulunabilir.

6 - Yavuzer, H. ocuk Psikolojisi, Altn

Kitaplar Yaynevi, stanbul 1984

LGLENENLER N OKUMA LSTES

1 - Arnold, A. ocuunuz ve Oyun, ev: Rezzan Mahmudolu, Ece Yaynlar, stanbul 1979 2 - Demiral, . Eitici Oyuncak Yapm. 3 - Ouzkan, .Demiral, .Tur, G. Tezcan, E. Anaokullarnda Yaratc ocuk Etkinlikleri, Bilim Yaynlar, Ankara 1987 4 - Sel, R. Eitsel Oyun, 4. basm, retmen Yaynlar, Ankara 1986 5 - ener, N. ocuk Eitim Rehberi, 2. basm, Toker Yaynlar, stanbul 1976 kiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1978 7 - Yrkolu, A.ocuk Ruh Sal, Tr-

259

T.C. BABAKANLIK Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl

Sorunlu ocuklar

l Prof. Dr. Kemal AKMAKLI

SORUNLU OCUKLAR

Toplumlarn pek ok sorunlar vardr. Bu sorunlarn en byklerinden biri de sorunlu ocuklar meselesidir. Sorunlu ocuklar denilince, konuyu ynde incelemek gerekir : * Bedensel sorunlu ocuklar * Ruhsal sorunlu ocuklar * Sosyal sorunlu ocuklar Dnyada doumlarn yzde 85i normal gerekleirken, yzde 15ini sorunlu ocuklar oluturmaktadr. Baka bir deyile tm doumlarn yzde 15inde ocuklar, daha doar domaz zrl kategorisine girerler. Bunlara bir de sonradan sorunlu olanlar ilave edersek meselenin nemi daha iyi anlalacaktr. Bu zrllerin yaklak yzde 1 ila 3n zeka zrller tekil eder. Bugn, dnya cezaevlerini dolduran hkmllerin yzde 50sinin ya 18 ile 25 arasndadr. Bunlar sorunlu doan veya sonradan sorun haline gelen ocuklardr dersek, mbalaa etmi olmayz. ocuklarn ve genlerin pek ok problemleri olabilir. Bu problemlerin bir ksm doaldr, yani tabiat gereidir; bir ksm ise anormal problemlerdir. yleyse normal olanla, anormali ayrmak lazmdr. rnein ocukluk ve genlik anda, psiko-sosyal ergenlie ulama aamasnda bireylerin trl sorunlar vardr. Bu sorunlar gelimenin, bymenin bir gereidir ve doaldr. 3 yanda, 7 yanda veya 12-18 ya diliminde ocuklar, kendi psiko-sosyal kiiliklerini elde etmede aamalar geirdiklerinden pek ok sorunla kar karyadrlar. te bu dnemlerde grlen sorunlar normaldir. Cinsel kimliin edinilmesi, ana karakter zelliklerinin belirlenmesi bu dnemlerde olur. Bu doal buhran dnemleriyle, anormal davranlar ayrdedip, ona gre tedbir almak gerekir. ocuun, gencin hrszlk yapmas; asi olmas; grevlerini yerine getirmemesi; kendisine ve sosyal evresine zararl olmas gibi davran kusurlarnn normal sorunlardan ayrdedilmesi ve bunlarn tedavisi yoluna gidilmesi gerekir. Bunlar, anormal davran bozukluklardr. imde de akl hastas tanmn verelim. Sorunlu ocuklardan bahsedilirken bu tanmn verilmesi garip bulunabilir, ama nce tanm verelim:

Toplumla ahenkli ilikiler kurabilme yetenei kalmam, kendi koullar ierisinde baarl olmaktan yoksun, yaamnn trl streslerine tahamml gc gstermeyen bireye akl hastas denir.

263

ALEDE OCUK ETM

Demek ki akl hastasn, eline zincirler vurulup bir odaya kapatlan, halk tabiri ile deli sanmak doru deildir. O, olayn ok ileri bir boyutudur. Bireyin akl hastas tanmna girebilmesi iin ncelikle, toplumla ahenkli iliki kurabilme yeteneini yitirmesi; iinde bulunduu koullar ierisinde baarsz olmas ve nihayet hayatn, yaama artlarnn dourduu trese malup olmas gerekiyor. evremizde bu tanma giren pek ok rnee rastlamamz mmkndr. Bu ahslara akl hastas olduunu, tedaviye muhta olduunu sylemeniz halinde bir tepkiyle karlamanz da olsa bir ihtimaldir. Halbuki tedavi iin, nce hastaln farkna varp, kabullenmek arttr. Tp bilimi, akl hastaln klinik ncesi, klinik ve klinik sonras olmak zere dnemde inceler: Klinik ncesi dnem iin yurdumuzda henz bir hizmet ortam hazrlanmamtr. Yani yurdumuzda koruyucu psikiyatri kavram henz yaygn deildir. lerde akl ve ruh hastas olaca belli bir kiiye, klinik dneme gemeden mdahale edilebilse sorun ok daha kolay zlebilir. Henz su ileme konumuna gelmemi, ama akl hastas tanmna giren hasta namzeti, koruyucu psikiyatri hizmetleri gtrlerek kolayca tedavi edilebilir. rnein bir kiinin diinde ufak tefek arlar varsa, doktora gitmesi iin iyice rmesini mi beklemelidir? Halbuki ilk belirtilerde uzmana gidilse, kk bir mdahale ile di kurtarlabilir. te anormal belirtiler gsteren sorun sahibine klinik ncesi hizmetler vermenin nemi burada ortaya kmaktadr. Konunun nemine istinaden, akl hastasnn bir-iki tanmn daha yaparsak, meseleyi daha iyi anlamak mmkn olabilir:

Sosyal evreye baarl bir uyum salayamayan kiiye akl hastas denir.
Hastaln balama kriterleri, kiinin kendine zarar vermesi; evresine zarar vermesi ve hayatn gidiatn aksatmasdr. Bireyin kendi sosyal yaantsn; etraftaki insanlarn -rnein ailesinin- sosyal yaantsn sekteye uratmas hastaln boyutu hakknda bilgi verebilir. nc bir tarif de udur:

Sosyal evreye ruh, his-heyecan bakmndan denge bir uyum salayamayan bireye akl hastas denir.
Biz, sorunlu ocuklarn, genlerin normal buhran dnemleri haricinde gsterdikleri davran kusurlarnn bu tanmlara girip girmediine ok dikkat ederiz. Ailelerin de dikkat edecekleri husus, ocuun bu tanmlara girip girmediidir.

264

SORUNLU OCUKLAR

SOKAKTAK OCUK VE ZAYIFLAYAN ALE BALARI

Sokakta yaayan ve alan ocuklar sorununun temelinde g, kentleme ve aile yapsndaki deime yatmaktadr. sizlik ve yoksulluun kuatt aileler zlmekte ve sorunlaryla baa kamaz duruma gelmektedir. Bu sre ocuu sokaa itmektedir. Gelir dalmndaki bozukluk, zlm aileler, isizlik, sosyal hizmetlerin yetersizlii gibi pek ok etken ocuu sokakta almaya ve giderek sokakta yaamaya yneltmektedir. Yaplan aratrmalar, sorunun boyutlarnn her ynden bydn ve giderek zmszle doru yneldiini gstermektedir. Her geen gn daha ok aile ekonomik ynden marjinallemekte ve bu durum pek ok sosyal soruna kaynaklk etmektedir. Bu tespitler nda ocuklarn ve genlerin ihmal ve istismar genel ereveyi belirlemek bakmndan nemli bir kriter olarak ele alnabilir. UNCEFin yapt ayrm ise ocuk istismari ve ihmalinin aile bandaki zayflama ile aklanabileceini gstermesi ba-

kmndan kaydadeer bir tespit olarak alnmaldr. UNCEF sokak ocuklar kavramn ocuklarn aileleriyle olan ilikilerinin dzeyine gre kategoride tanmlamaktadr: 1. Grup : Aileleriyle srekli ilikisi olan ocuklar sokakta alan ocuklar gnlerini sokakta alarak geirseler de ailelerinin korumas ve denetimi altndaki ocuklardr. 2. Grup : Aileleriyle zaman zaman iliki kuran sokaktaki ocuklar. Bu ocuklarn aile balar zayflasa da tmyle kopmamtr. Kendilerini halen anababa, kardeleriyle zdeletirmektedirler. Gnn sokakta bir eyler satarak ya da dolaarak geiren ou zaman geceleri evlerinde geiren ocuklardr. 3. Grup : Aileleriyle hi ilikisi olmayan sokaktaki ocuklar. Genelde toplumun en yoksul kesiminde ve paralanm ailelerin ocuklardr. Ailelerinden ya zorla ya da kendi istekleriyle ayrlan bu ocuklar gnn 24 saatini sokakta geiren sokan ocuklardr. Btn bu farkllklara ramen; literatrde olduka kabul gren bir snflama, zellikle

265

ALEDE OCUK ETM

geri kalm lkelerin sokaklarndaki ocuklar, sahip olduklar aile desteine gre, kabaca 3 katagoriye ayrmaktadr. 1. Sokak ocuu olmaya aday olanlar Yani aileleriyle oturan ve sokakta alan ocuklar. Bu ocuklarn aile ilikileri bir ekilde srmekte, aile korumasndan uzak mekanlarda aileye katk iin alanlarn bir ksm eitimlerini brakarak para kazanmann verdii hisle zamanla sokan snrsz ve sorumsuz zgrln seerek sokak ocuu olma konumuna debilmektedir. 2. Aile destei yetersizlik ve/veya sreksizlik gsterenler, yani sokaktaki ocuklar (children on the street) 3. Aile desteinden hemen hemen btnyle yoksun olanlar, yani sokak/sokan ocuklar (children of the street). Bu ocuklar neredeyse tamamen aile, okul ve toplumla ilikilerini kesmilerdir.

nir. Bunlar tedavi eden bilime de psikiyatri denir. Akl ve ruh sal melekeleri sadece insanda vardr. nsann akl ve ruh sal melekeleri sekiz tanedir. Bunlar;

Zeka, muhakeme, hafza, dikkat, oryantasyon, idrak, teessr ve irade olarak saylabilir. te bu sekiz psiko-motor g, insann psiko-sosyal davranlarn ynlendiren tek yetenektir. Bu melekelerden birinin veya bir kann salkl ilememesi davran kusurlarna yol aar. te sorunlu ocuklar veya genlerde doal olmayan davran bozukluklarnn kayna, bu akl ve ruh sal melekelerinin birinin veya birkann eksikliidir. imdi bunlar inceleyelim:

Zeka
Evvelce elde edilen tecrbelerin ve bilgilerin nda, bugnk hayat artlarna uyabilme kabiliyetidir. Bu melekenin gerek art bilgi ve tecrbedir. Aslnda dier psikomotor glerin geliip zenginlemesi de yine bilgiye baldr. Bilgi ve tecrbe olmakszn hayat artlarna intibak etmek mmkn deildir. Demek ki hayatn problemlerinin arl altnda ezilmek, bilgi ve tecrbe eksikliindendir. Psiko-motor glerin gdas bilgidir. Zekann gelimesi de elbette bilgi ve tecrbeye baldr. Zeka melekesinin bozulmas ile be trl hastalk doar; Oligofreni, izofreni, idiyo, embesil ve debil.

SORUNLU OCUKLAR AKIL VE RUH SALII MELEKELER

(Psiko-Motor Gler)
Bireyi, psiko-sosyal uyum ve davranlar itibariyle ynlendiren, onun akl ve ruh sal melekeleridir. Bu akl ve ruh sal melekelerine psiko-motor gler de denir. Bireyin davran kusuru gstermemesi, bu psikomotor glerin salkl ve dengeli almasna baldr. Akl ve ruh sal melekeleri, yani psikomotor gleri tantan bilime psikoloji de266

Oligofreni : ocuk psikiyatrisine gelen zrl ocuklarn nemli bir ksm olgofrenik belirtiler gstermektedir. Oligofreninin Trke karl: zeka yoksunluudur. Doutan gelen bir hastalktr. Anne karnndaki

SORUNLU OCUKLAR

anormal bir gelime neticesi ortaya kar. ocuk zeka zrls olarak doar.

izofreni : izofreni bir hastalk grubunun addr. Bu hastala yakalanmak, sonradan zeka kusurlar oluturur. Yani anne karnnda deil, sonradan oluur. diyo : Yetikin bireyin 3 ya zeka seviyesine sahip olmas demektir. Bu hastaln tedavisi olduka gtr. Bu gn insan iradesi vahi hayvanlar bile eitebilmektedir. phesiz idiyo da ksmen de olsa eitilebilir. Bu son derece zordur ama imkansz deildir.
Aslnda geri zeka dzeyine sahip hastalar iki ksmdr. Bir ksm, retilebilir geriler olarak vasflandrlrken; bir ksm da retilemez geriler eklinde isimlendirilirler. diyolar genellikle, retilemez gelirler snfna dahildir. Yine de ok gayret gsterilirse onlara da baz eyler retilebilir. En azndan eski durumundan daha iyi bir hale getirmek mmkn olabilir.

karmza karmaktadr. Debil olanlar ok almak suretiyle normal hayatlarn baarl bir ekilde srdrebilirler. u kadar ki, normal insanlar daha abuk renirken, debiller biraz ge renirler.

Muhakeme
ahsn etrafnda veya kendisinde cereyan eden hadiseleri, akl selimin szgecinden geirmek suretiyle onlardan doru neticeler karabilme melekesidir. Bu melekenin bozulmas ile paranoya denilen bir hastalk ortaya kar: Paranoya : Samalamak bu hastaln belirtisidir. Kii bu hastaln tesiriyle hezeyan denilebilecek dncelere saplanr kalr. Anlamsz szler sarfeder. nsanlara pheyle yaklar.

Hafza
renilen bilgileri aklda tutabilme kabiliyetidir. Eer ocuun hafza melekesi iyi gelimezse veya bireyin hafza mekesi bozulacak olursa o zaman karmza drt trl hastalk kar:

Embesil : Yetikin bireyin 8 ya zeka seviyesine sahip olmas demektir. Bunlar genellikle, eitilebilir gerilerdir. Embesilleri eitmek suretiyle faydal hale getirmek mmkndr. Tabiidir ki bahsedilen eitim zel bir eitimdir. Yani embesiller normal ocuklarla beraber eitilemezler. Bunlarn hem okullar, hem de retmenleri farkldr. Debil : Yetikin bir insann 16 ya zeka seviyesinde olmasdr. Debil olup yksek tahsil yapanlar vardr. nk 16 ya zeka seviyesi az bir zeka deildir. Zekann gelime ya bilindii gibi 18 yatr. Yani debilin zekas iki yl daha geliseydi normal olacakt. Zeka geliiminin iki yl nce durmas, debil olgusunu

Hafzann artmas hali: zellikle manyak, debil ve paranoyaklarda grlr. Hafzann azalmas hali : Melankoli ve izofrenide grlr. Hafzann yanl hatrlamas hali : Selindemas denilen ihtiyarlk bunamasnda grlr.
Hafza melekesinin kaybolmasyla ortaya kan hastalklarn, nceki psiko-motor gler anlatlrken de getii hatrlanacaktr. Bunun anlam udur: Bu hastalk ortaya ktnda birka psiko-motor gc almaz ha267

ALEDE OCUK ETM

le getirmektedir. Dier bir ifadeyle birka psiko-motor g ilevsiz kalnca bu ortak hastalklar ortaya kmaktadr. Burada deiik bir hastalktan sz edildi. Manyaklk. Halk arasnda yanl kullanlan bu hastalk yle tanmlanr: Manyaklk : Neeli veya hiddetli bir zeminde konumada, dnmede, harekette artma ve saldr halidir.

ateli hastalklar da olabilir. Yani bu haller, oryantasyon psiko-motorunu bozar.

drak (Alg)
ahsn his uzuvlarna arpan uyarclarn doru olarak duyulmas keyfiyetidir. ahsn alglama gcnn kendisini yanltmamasdr. Bu psiko-motorun bozulmasyla birey, objeyi yanl olarak alglar veya obje yokken varm gibi grr.

Dikkat
ahsn etrafnda ve kendisinde olan hadise ve deiikliklerin farkna varabilmesi ve gerektiinde kendisini bir ie verebilmesi, bir noktada konsantre olabilmesidir. Sorunlu ocuklarda, genlerde bu meleke (motor) yeterince geliemez. rencilerin ders almaya younlaamamas da bu psiko-motorun doru almamasndandr. Bu motorun bozulmasyla ortaya kan hastalklar: Manyaklk, paranoya, melankoli ve ihtiyarlk bunamasdr. Tabidir ki, bunlar had safhada ortaya kar. Yoksa herkeste biraz dalgnlk hali vardr. Kiinin aklna birey taklabilir ve on an iin yaplmas gereken bir ie kendisini veremeyebilir veya nemli bir eyin farkna varamayabilir, bu doaldr. Doal olmayan, bu halde srekliliktir.

Teessr (Duygulanm)
Olaylardan dolay znt ve sevin duymaktadr. Yani sevinilecek yerde sevinmek; zlnecek yerde zlmektir. Bu motorun bozulmas ile kaytszlk, lakaytlk olup birey znt duyulmas gereken yerde zlmez veya sevin duyulacak halde sevinmez. izofreni bu hastalklardan biridir. izofreni hastalk grubunun belirtilerinden biri de lakayt olmaktr. Mesela izofrenik ahs: baban ld, denildiinde: ne yapalm yani, babas len sadece ben miyim diye cevap verebilir.

rade
Arzu edildii takdirde bir hareketin yaplmas veya yaplmamasdr. Kii bir eyi yapmak istedii halde yapamazsa veya yapmamas gereken eyi yapyorsa, bu bir irade zaafdr. Yani, bu psiko-motor gerei gibi almyor demektir. Bu meleke bozuksa psikopati ve psikasteni denilen hastalk ortaya kar. Psikastenide kiiler telkine ok msaittirler. Bu bir akl ve ruh hastal deildir. Psikonevroz grubuna giren bir rahatszlktr. Genellikle akl hastalna dnmez. Psikopati ise bir akl hastaldr. rade motorunun bo-

Oryantasyon
ahsn kendisi ve etraf hakknda bilgi sahibi olmasdr. Bu motorun almamas tbbi literatrde konfizyon-mental denilen bir hale yol aar ki, Trkesi huzursuzluk ve skntdr. Bu hastaln sebebi, bireyin psikososyal ynden iyi yetitirilmemesi olduu gibi, alkol tketilmesi, uyuturucu kullanm, kafa travmalar, kafa ii tazyikin artmas ve
268

SORUNLU OCUKLAR

zukluu, obsesyonlar, impulsyonlar ve fobiler eklinde ortaya kar. Obsesyon : Sama olduunu bildii halde bireyin aklndan atamad parazit fikirlerdir. Bu haldeki kii, mesela, elini ykar ve temizliine kanaat getirdii halde tekrar tekrar ykar. mpulsyon : Bunda irade zaaf obsesyona gre ok daha fazladr. Fobi : Bu halde irade zaaf had safhay am, yerini korkuya brakmtr. Tpta 33 eit fobik hastalktan sz edilir. Akl ve ruh sal melekeleri bireyde anlk ilevsizliklere urayabilir. Bu normal bir haldir. Ama bireyin sosyal hayatn sekteye uratrsa; o birey de etrafndakilerin sosyal hayatn aksatyorsa, artk klinik tedavi yoluna gidilmelidir. Psiko-nevrozlar : Akl ve ruh hastal deildir. eitli sinirsel rahatszlklar, huzursuzluklar, skntlardr. Psiko-nevrozlar genellikle akl ve ruh hastalklarna dnmezler. Psikozlar : Akl ve ruh hastalklardr. izofreni, paranoya v.s.

dirilmesi arttr. Yaplan aratrmalar sorunlu ocuklarn yzde 30unun, anne-ocuk ilikisinin eksikliinden kaynaklandn saptamtr. stanbulda yaplan bir taramada bu oran yzde 42ye kmtr. Demek ki anneocuk ilikilerinin dzenlenmesi, sorunlu ocuklar problemini neredeyse yar yarya halledecektir. Bunun iin kliniklerde aile terapilerinin dzenlenmesi esastr. Annelerin kt niyetli olmayan, fakat bilinsiz tasarruflar, sorunlu ocuklar konusunu byk lde krklemektedir. Bir dier klinik aratrmann neticesine gre ocuklarn ve genlerin ancak bete biri anne ve babasyla diyalog kurmaktadr. Her be ocuktan drd ise, sorunlarn anne ve babasna aamamakta, onlara kapal kalmaktadr. Bunun nedeni ise -ilgintir ki- nasihat iitme korkusudur. Genlerin en sevimsiz bulduu davran biimi nasihat iitmektir. Tp Fakltesinde renciyken bir hocamz: Bir insana ktlk yapacaksanz nasihat verin derdi. Nasihat belki yetikinlere faydal olabilirken, genlerde ve bilhassa ergenlik andaki bireylerde son derece olumsuz karlanmaktadr. O zaman yaplacak i, direkt nasihat vermek yerine, rtl bir ekilde ocuu ynlendirmektir. Unutulmamaldr ki anne-babalk ok zor bir grevdir. ocuk sahibi olduktan sonra bu grev mecburi ve kanlmaz bir yk tekil eder. Bu ar ykn sadece anne ve babaya braklmas halinde ounlukla tanamayacak bir ekle brnr. O halde devletin ve niversitelerin anne-babaya yardmc olmas gerekmektedir. nk ocuk sadece anne ve babaya ait deilir. o269

NE YAPILABLR?
Sorunlu ocuk ve gen probleminde en nemli husus, anne-ocuk ilikisinin; daha sonra dier aile bireyleri-ocuk ilikisinin; nihayet toplum-ocuk ilikilerinin dzenlenmesidir. Anne, hamilelik dnemi de dahil olmak zere, ocuu hakknda ihmal edilmemesi gereken devlerle ykmldr. Annenin bu devleri yerine getirebilmesi iin, koruyucu ruh sal nelemleri hususunda bilinlen-

ALEDE OCUK ETM

cuun ncelikle Allaha; sonra vatanda olarak bir lkeye; daha sonra kendisine ve nihayet anne ve babasna ait olduu hatrlanmaldr. Devlet, rnein okullar aracl ile rehberlik hizmetleri gtrerek, genlerin bir ksmna (sadece okula gidenlere) bir lde sahip kmaktadr. Fakat hizmetin gelitirilmesi ve canlandrlmas gereklidir. Gnmzn bilimsel verilerine dayanarak katiyetle syleyebiliriz ki, bu grev sadece anne-babaya braklacak olursa sonu tamamen tesadfidir. Dnyada aile refah ile ilgili konferanslarn balang tarihi 1924lere gitmektedir. Bu konferanslar kesintisiz olarak gnmze ulamtr. lkemizde ise aile, bir kurum olarak ancak 1990 ylnda temsil edilmitir.

tr, anne-babasnn ve dier aile byklerinin szlerini tamamen tutan, harfiyen uygulayan bir tiptir. lk bakta beenilen, istenilen bir evlat tr olmasna karn, bu tr genler toplumun gelimesine hibir katk salamaz. nk gen erikin toplumun, orijinal fikirlere sahip ve giriken olmas gerekir. kinci snftaki gen tr de, toplumun gelimesine hibir katkda bulunamaz. nk toplum, gemiin tecrbesine de muhtatr. Halbuki anne ve babasnn szn reddeden bir gen zmresi, bu tecrbeleri gelecek kuaklara aktaramaz. dahil olan gen tr, ne kabul eder; ne de reddeder, tamamen ilgisizdir. Bu gen topluluk da cemiyete yarar salayamaz. stenilen, arzu edilen gen erikin topluluk, drdnc kesimdir. Yani, kendi becerileri ile toplum imkanlarn birletiren genler.... Ailelerin terbiye modelini bu yne younlatrmak gereklidir.

FAYDALI GEN KMDR?

Drt trl gen vardr: Anne ve basasnn szn tutan gen Anne ve babasnn szn reddeden, kabul etmeyen gen Anne ve babasnn szne ilgisiz kalan gen Kendi becerileri ile toplum imkanlarn birletiren gen Bu tasnifin birinci srasn igal eden gen

KLK :
Kiilik kavramn iyice ifade edebilmek iin yle bir forml ileri srebiliriz: KLK = Gven duygusu+ruh sal

270

SORUNLU OCUKLAR

(sevgi+efkat+kararllk+ahenkli aile ilikileri)+genetik+sosyal evrenin getirdii davran biimi. te, kiilii oluturan bu faktrleri ocuuna dengeli bir ekilde verebilen bir aile, azmsanamayacak bir yol alm demektir. Bu faktrleri srasyla yle aklayabiliriz;

un kiiliine olumlu veya olumsuz etki yapar. Bu nedenle anne-baba, ocuun etrafnda olumlu bir evre hazrlamakla ykmldr.

Fazla efkat ve Bamsz Kiilik

Fazla efkat gsterilen kiiler, bir sre sonra kendi yapmalar gereken ileri bakalarnn yapmasn ister hale gelebilirler. Ar efkat, kiinin baml olmasna yol aar. efkat kavramnn iinde hem sevgi, hem de koruma duygusu vardr. ocuk eitiminde temel unsurlardan birisi de efkat duygusudur. efkatin inkar edilemeyecek bir arl vardr. ocuk, ailesi tarafndan korunduu ve sevildii hissine sahip olmaldr. Bu, ocuun psiko-sosyal geliimi iin ok nemlidir. efkat noksanl, trl psiko-sosyal uyumsuzluklarn kaynadr. Demek ki; dozunda verilecek bir efkat duygusu, ocuun salkl bir ruhsal geliim gstermesinin en nemli etkenlerinden birisi olacaktr.

Gven duygusu : ocuun kendisine gvenebilmesi, kendisini sevebilmesi demektir. ocuk, ailesinin nemli bir yesi olduunu bilmeli, grmelidir. Anne-baba bu hissi ocua vermelidir. Ruh sal : Bu faktrn olabilmesi iin sevgi, efkat, kararllk ve ahenkli aile ilikileri olmaldr. Burada kararllktan kast, annebabann ocuk terbiyesinde ayn paralelde olmasdr. Anne ile babann ocuun menfaatinde birlemesidir. Ahenkli aile ilikileri ise: Anne-babann birbirini sevmesi, saymas, evde mutluluun hakim olmas; geimsizlik, kavga ve huzursuzluun olmamasdr. Genetik : Genetikten kast, rsiyet yani soyaekimdir. Kiiler rsiyetten de baz zellikler getirirler. Kiiliin oluumunda bu kaltmsal zellikler etkili olur. Ruh hastalklarnn kaltmla geebilme oran %20dir. Yani, ruh hastas anne veya babadan bu hastaln ocua geme ihtimali % 20dir; baka bir deyile bu ocuk %80 salkl olur.
Sosyal evrenin getirdii davran biim: ocuun sosyal evresi, komular, akrabalar, okul arkadalar, retmenleri yani anne-babann dnda kalan ilgili biriylerdir. Bu bireylerin ocuk zerindeki etkileri fevkalade byktr. ocuk, akrabalarnn mesela amcasnn tavrlarn taklit eder veya retmenine benzemek ister. evresel faktrler ocu-

e Dnklk, Da Dnklk
ocuklukta psikolojik denge ok nemlidir. e dnk birey, derdini, tasasn, dncelerini da vurmayan bireydir. D dnya onun iin irkindir. O, d dnyann irkinliklerinden kam, kendi i dnyasna -ki onu ok gzel bulmaktadr- dnmtr. Da dnk birey ise, iindeki karmaadan rkmekte ve bu olumsuz dnyadan, gzel bulduu d dnyaya kamaktadr. Arkadalaryla glp elenmekten, gezip tozmaktan holanmakta ama kendisini dinlemekten zevk almamaktadr. Dengenin nemi burada ortaya kmaktadr. Bireyin biraz ie dnk olmas arttr. En
271

ALEDE OCUK ETM

gzeli insann i dnyasn da d dnyasn da sevmesidir; her iki dnyasn da gzel bulmasdr.

Miktar bakmndan ise, ocuun sorunlu olma ihtimali zengin ailede de, dar gelirli ailede de hemen hemen eittir.

Gelir Dzeyi ve Sorunlu ocuklar

Ailenin gelir dzeyinin ocuun sorunlu olmasyla direkt ilikisi yoktur. Her kesimden sorunlu ocuk kabilmektedir. Ama sorunlar farkl olabilir. Yksek gelirli ailenin ocuklar, mesela otomobilin markas konusunda sorun kartmakta iken, dar gelirli ailelerde daha deiik konular sorun olabilir. u kadar var ki, zengin aile ocuklarnn problemleri daha vahim sonular dourabilmektedir. Kontrol mekanizmalar, zengin aile ocuklar zerinde fazla etkili olamamaktadr. ocuk bir su ilediinde ailesi en iyi avukatlar tutarak onun hapse girmesini nleyebilmektedir. Ailenin sosyo-ekonomik nfuzu ocuun davran kusurlarn rtbas edebilmektedir. Bu hal, ocukta daha byk davran kusurlarnn domasna zemin hazrlamaktadr. Sosyo-ekonomik ynden st dzeye mensup aile ocuklarnda daha kompleks davran kusurlar grlr. Davran kusurlar srekli rtbas edilen ocuk, phesiz bu kusurlar artrarak devam ettirir. Bu kusurlarn tedavisi de o nisbette gleir. Dar gelirli ailelerde ocuklarn sorunlar daha kolay tedavi edilebilmektedir. Kald ki gsterilen davran kusurlar karlnda denilen bedel, ocuun slahn kolaylatrmakta, davran kusurlarnn artarak bymesine mani olmaktadr. Sonu olarak diyebiliriz ki, ailenin sosyo-ekonomik dzeyi ile sorunlarn nitelii arasnda bir iliki vardr.
272

alan ocuklar
ocuklarn altrlmas olduka eski bir olgu iken, bir sosyal sorun haline gelii byk lde sanayi devriminden sonra olmutur. Bugn lkemizde ocuk emei zellikle tarm, metal sanayi, aa ileri, otomotiv sanayi, konfeksiyon, tekstil-deri, eya sanayi ve zel hizmetler gibi i alanlarnda younlam durumdadr. Toplam igcnn yzde 33 okul andaki ocuklardan olumaktadr. 12-19 ya grubundaki her 3 ocuktan biri alarak aile btesine katkda bulunmaktadr. Krda bu oran neredeyse igcnn yars, kentlerde ise yzde 22.3dr. Ya ykseldike alan ocuk says artmakta buna karlk, okula devam eden ocuk says da azalmaktadr.

Anne veya Babann lm ocuu Nasl Etkiler?

lm kavram, kk veya yetikin ayrmadan btn insanlar tesir altnda brakan bir olgudur. Ancak hasta ruhlu insanlar lm kavramn kaytszca karlar. lm, kiiye kendisinin sonunu da hatrlatr; daha nce len yaknlarn da. Yetikinler lmden bu kadar etkilenirken acaba ocuklarn durumu nedir? phesiz onlarn etkilenmeleri daha fazladr. nk bu konuda bilgisi pek azdr ve insan genellikle bilmedii eylerden korkar. ocuun etkilenme iddeti, ya ve ald eitimle yakndan ilgilidir. Biz burada 612 ya dilimini inceliyoruz. ocuk, lm nedir, insanlar neden lr, mezar ne demek-

SORUNLU OCUKLAR

tir, hayatn hikayesi nasldr gibi sorularn cevabn biliyorsa etkilenmesi hafifleyebilir. Aile, bu kavram anlatmak iin frsat kollamaldr.
Mesela bir kuun veya kedinin lm, bu konunun anlatlmasna gzel bir zemin tekil eder. Aile bunlar rnek vererek ocuu bu konuda aydnlatmaldr. Ona lmn doum kadar doal bir olgu olduu, insanlarn da doup byyen ve nihayet len bir yaratk olduu, mnasip bir dille anlatlmaldr. Anne veya babas hayatta iken, mesela ikisinden biri hastalannca lm kavram ocua yava yava verilmelidir. Baz rneklerde anne baba, ocuk korkar diye, ona bu konulardan hi bahsetmezler ki, bu son derece yanl bir tutumdur. ocuk, lm kavramyla ilk defa annesinin veya babasnn yada her ikisinin birlikte lm srasnda tanmsa, elbette bu onun iin byk bir ykm olacaktr. ocuk, lm olayna nceden hazrlanmsa, maruz kalaca etki ok daha az olacaktr.

Kiide tatminsizlik varsa; kii, psiko-sosyal hazlardan yeterince nasibini almyorsa, ar yemek suretiyle kendini tatmin yoluna gidebilir. imanlk zerine yaplan aratrmalar gstermitir ki, ruhsal problemlerin imanlktaki etkisi olduka fazladr. Bedensel arzalarn yansra, psikolojik etkenler de imanln sebebi olabilir. te yandan yemek seen, itahszlk gsteren insanlar da sorunlular kapsamna almak mmkndr. Yemek yerken huysuzluk yapan ocuklar, psiko-sosyal gelime evrelerinde baz saplantlar edinmi olabilirler. Bu devrelerde yardm grmeyen ocuklar, bu yolla ebeveynine mesaj veriyor olabilirler. ocuk bunu bilinsiz olarak yapar. evresindekiler ocuu ynlendiremiyor, iyi bir alana kanalize edemiyorsa, bu tr davran kusurlar kanlmazdr. ocuun itahszlnn ardnda bir de intikam duygusu olabilir. Bu tr rneklere de olduka sk rastlanr. ocuk yemek yemeyerek, anne babasna duyduu memnuniyetsizlii gsteriyor olabilir. Bu memnuniyetsizlii baka trl ifade edemeyince bu trden bir pasif direni modeli gsterebilir. Bir sebep de ekonomik hareketlilik olabilir. Aile zengin iken yoksulluk snrna inebilir. nceden belirli trde yemeklere alan ocuk, yeni konumu kabullenemeyebilir. Ailenin btesi, nceki yemeklerin hazrlanmasna elvermeyecei iin, doal olarak yeni konuma uygun yemekler yaplacaktr. te, ocuun bu konuma alabilmesi biraz zaman ister. Gei dneminde byle huysuzluklar grlebilir.
273

Beslenme Bozukluklar ve Ruhsal Problemler likisi

Beslenme bozukluklarnn, mesela ar imanlamann arkasnda ruhsal bir problem aramak gereklidir. Konuyu bir rnekle aalm: kinci Dnya Savanda kocalar askere giden kadnlarn ok imanlad grlmtr. Bu durum, bilim adamlarnn dikkatini ekmitir. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, kocalarnn askerde olmasnn verdii znt ve ektikleri yalnzlk hali, kadnlarda polifaji denilen bir rahatszla yolamtr. Polifajinin Trkedeki karl, ok yemek ve dolays ile imanlamaktr.

ALEDE OCUK ETM

Aalk Kompleksi Neden Olur, Nasl Giderilir?

Aalk kompleksinin asl ismi enferiyorite kompleksidir. Enferiyorite; acizlik, demektir. Bu hastalk, yani acizlik kompleksi halk arasnda zamanla aalk kompleksi adn almtr. Herhangi bir durum karsnda, insann: Eyvah, ben bu iin altndan kalkamayacam demesi, ite bu kompleksin belirtisidir. Olay karsnda yenilgiye dtn hissetmesi ve bu hali iine sindirmesidir. Mesela bir koucu, 10.000 metre koacak gc olduu halde yarn bir ksmn kotuktan sonra, bedensel bir rahatszlk hissetmedii halde yar brakrsa, ite bu acizlik kompleksindendir. Bir renci kendisine: Ben snfn en alkan deilim ki, yle 9-10 filan alamam; bir 5 alsam bana yeter de artar diyorsa, bu da ayn kompleksin belirtisidir. Acizlik kompleksi bir anda ve bir sebepten meydana gelmez. Birikim neticesinde ortaya kar. nsanlarda acizlik kompleksi yapan balca dnem vardr. Bu dnemi baarl bir ekilde atlatan insan, acizlik kompleksine kolay kolay dmez. Bu dnemler : 1 - Egosantrik a : Bu a 2,5-4,5 yalar arasnda grlr ve bu ada ocuk benliini kefeder. Bu dnemde ocuk kaprislidir, bunalmldr, skntldr. Bu skntdan kurtulamayacan dnr. En byk tehlike acizlik kompleksine kaplmasdr.

2 - Sosyal benlik keif a : 6,5-8,5 yalar arasnda grlr. ocuk kendi egosunu, sosyal evre iinde belli bir yere oturtmaya alr. Amcas, days, mahallenin bakkal, retmeni vs. bu dnemde bir yere oturtulur.

3 - Cinsel kimlie adaptasyon a : 10,518 yalar arasndaki dnemdir. Bu ada ocuk, ocukluk psikolojisinden kar, gen erikinlik psikolojisine ulama skntlar eker. Gerekli ilgiyi, sevgiyi, yardm grmezse, bu dnemde de acizlik kompleksine yakalanabilir. te acizlik kompleksi bu dnemde ortaya kabilir. ocuk bu dnemlerde yardma, ilgiye, anlaya muhtatr. Yardm grmeyip, dnemin skntlarn tek bana stlenen ocuklarn acizlik kompleksine kaplmalar ihtimali daha yksektir. Bu dnemler dnda birey acizlik kompleksine yine yakalanabilir. Ancak bu, olayla snrldr. Mesela 26 yandaki bireyin demek zorunda olduu yksek bir mebla varsa ve birey sknt ekiyorsa, yani para hazr deilse, para denene kadar birey acizlik kompleksine kaplr. Kompleks, para dendikten sonra yokolur. Sonu : ocuun psiko-sosyal geliim srecinde atlataca dnem vardr. Bu dnemlerde anne, baba ve retmen ocua yardmc olmaldr. ocua g vermeli, onun zgven duygusunu gelitirmelidir. Eer ocuk bu dnemlerde gerekli olan sevgi, ilgi ve efkatten yoksun kalrsa, acizlik kompleksiyle beraber daha pek ok rahatszlk ortaya kabilir.

stnlk Kompleksi
274

SORUNLU OCUKLAR

stnlk kompleksi, acizlik kompleksinin tam tersidir. Kiinin, stesinden gelemeyecei ileri bile yapabileceini dnmesidir. Her insann belli bir yetenei ve gc vardr. Kiinin yapabilecei iler, bu g ve yetenekle snrldr. Aksi dvaranlar evreyi tedirgin eder. stnlk kompleksi bir bakma kiinin haddini bilmemesi anlamna gelir. stnlk kompleksi olan insanlar, baka bireyleri kk grr ve bundan zevk alrlar. Onlar iin nemli olan kendi baarlardr; bakalarnn baarlarn duymak dahi istemezler. Herkes kendisinden bahsetmeli, her ilginin oda o olmaldr. Bakalarnn baarlarn normal grrken, kendi baarlarn olduundan fazla grr ve gstermeye alrlar. Bu hal, onlar sevimsiz klar ve giderek yalnzla itilirler. Dostlar ok az olur; en yaknlar bile onlar terkederler. Aslnda o da insanlar sevmez, uzak durur. Yalnzl tercih eder. Acizlik kompleksi gibi stnlk kompleksi de patolojik bir olgudur. Geri herhangi bir halin hastalk saylabilmesinin kriteri, gnlk hayatn normal gidiatn aksatp aksatmaddr. Bunu gzard ediyor deiliz ama, kompleks kelimesinin tad anlam, bunlar sylememize yol ayor. Kompleks kelimesi, karmaa demektir; zm zor eyleri ifade etmek iin bu kelime kullanlr. Yoksa her insanda eitli kusurlar, arzalar bulunur. nemli olan, hayatn bunlara ramen aksamadan srebilmesidir. stnlk kompleksi ise, yukarda da anlattmz gibi, hereyden nce sosyallemeyi engeller. Hayat, hemen her cephesiyle sosyaldir. te bu-

nun iin, bu trl kompleksler patolojiktir. Tedavisi konusunda evresine byk grevler der. Eer yedii sosyal tokatlar faydal olmamsa, yaknlarn ilgisi bir dereceye kadar yarar salayabilir. Aksi takdirde klinik tedavi gerekli hale gelir.

Hrszlk
Hrszlk, doutan gelen bir eilim deildir. 0-5 ya grubundaki ocuklar, paylama kavramn pek bilmezler. Herey onlarndr. Benim annem, benim babam, benim oyuncam, benim yemeim gibi szleri onun azndan sk sk duymak mmkndr. Bakalarna ait eyleri ald, onlara sahip kt grlr. Kendisinin olmayan eyalara, oyuncaklara sahip olma eilimi anne-babay endielendirmemelidir. Bu ya ocuklarna, mlkiyet kavramn eiterek kazandrmak gerekir. Anne-baba ocuklarna paylama duygusunu, ncelikle iyi rnek olma yoluyla retebilir. Bu doal buhran dnemi getikten ve ocuk bakalarnn mlkiyetine saygl olmay rendikten sonra grlen olaylarn sebepleri daha farkldr. Eer ocukta sekiz yandan sonra bu gibi davranlarn devam ettii grlrse, ortada ciddi bir problem var demektir. Hrszlk eilimi daha ok ilgisiz aile modelinde grlr. zellikle babann eksiklii veya ilgisizlii bu tr davranlara yol aabilir. Sevilmeyen ve bunun doal sonucu olarak insanlar sevmeyen ocuklarn daha ok hrszlk yapt grlmektedir. Bask gren, sevilmeyen ocuklarn intikam amac ile hrszla yneldii ska grlen olaylardandr.
275

ALEDE OCUK ETM

Bir ksm ocuklarn arkadalarna yaranmak, bir akran grubuna kendisini kabul ettirmek iin byle bir yola sapt da grlmektedir. Bilhassa zayf kiilikli, kendisini aciz ve deersiz gren ocuklarn hrszla eilimli olduu bilinmektedir. Kskanlk da insanlar hrszlk yapmaya tevik edebilir. Birey, kskand kimseyi, sevdii bir eyden mahrum brakmak ve onu zayf drmek maksadyla hrszla ynelebilir. Gnmzde orijinal heyecanlar tatmak isteyen, bu suretle stnlk salamak amac gden ocuklar, genler de byle bir yola sapmaktadr. Gruplar halinde veya bizzat hrszla kan bu kesim, tecrbe edinme ihtiyacn bu ekilde tatmin etmektedir. Bu gruba girebilmenin tek yolu byle bir i yaparak rtn ispat etmektir. ocuu hrszlktan vazgeirmek iin bask, dayak, korkutma gibi iddete dayal yaptrmlarn olumlu etkisi grlmemitir. Aile ilk olarak kendisindeki eksiklii arayp bulmaldr. Sebep ilgi, sevgi eksikliiyse -ki genelde yledir- aile nce bunu gidermeye, hatay tamir etmeye almaldr. ocuun arkada evresini deitirmek, ona dengeli, seviyeli yeni arkadalar kazandrmak da bir zm yolu olabilir. Ahlak kurallarn alglayacak olgunlua gelemeyen ocuklara aile bireylerinin bilhas-

sa eilmesi arttr. Akranlaryla arasndaki seviye farknn kapanabilmesi iin onun eitimiyle zellikle ilgilenilmelidir. Hrszlk yapmak suretiyle doyum arayan bireylere (bu hastala kleptomani denir) mutlaka bir psikoloun rehberlii gerekir. Ailenin bu konuda yapabilecei bir ey yoktur. Yukarda saylan tedbirler etkisiz kalrsa yine bir uzman hekime bavurulmaldr. nk alnan tedbirlere ramen hrszlk eilimi giderilmediyse ortada ciddi bir problem var demektir.

stn Zekal ocuun Problemleri

leri bakmndan kategoriye ayrabiliriz:

Normal zekal ocuklar lin altnda zekal ocuklar stnde zekal ocuklar
Normal ve normalin altnda bir zeka dzeyine sahip ocuklardan ok, stn zekallarn ynlendirilmesi nemlidir. stn zekal ocuk doru ve yararl bir alana kanalize edilmezse, toplumun (tabiri caizse) bana bela olur ki tarih bunun rnekleriyle doludur. evremizde stn zekal olduunu iddia

276

SORUNLU OCUKLAR

eden veya evre tarafndan stn zekal olarak vasflandrlan bireyler grmek mmkndr. Halbuki iddia ve zan, bilimin kabul ettii kriterler deildir. Bilimin elinde baka deerlendirme vastalar vardr. Bunlara ksaca zeka testleri diyoruz. Zeka testleri ile bireyin zeka dzeyi hakknda fikir sahibi olmak mmkndr. Fikir sahibi olmak deyimini kullandk nk bu testler kesin sonular vermez. Bazen anne-baba, ocuun zeka testi iin kliniimize bavurmaktadr. Biz bunun kesin bir sonu olamayacan sylemek durumundayz. nk bireyin akl ve ruh saln oluturan melekeler sekiz tanedir. Aile ve okullar bu sekiz melekeden sadece biriyle, zekayla megul olmaktadr. Zekann yannda yedi meleke -ki biz bunlara psiko-motor gler diyoruz- daha vardr. Bunlar: Muhakeme, hafza, dikkat, idrak, oryantasyon, irade ve teessrdr. Bireyin psiko-sosyal ynn oluturan sekiz meleke vardr ve zeka bunlardan sadece birisidir. Bireyin stnln anlayabilmek iin bu sekiz melekenin tek tek test edilmesi lazmdr ki henz bilimsel gelimeler buna hazr deildir. Gerekten stn zekal ocuklar karmza ou kere davran kusuru gstererek karlar. Anne-baba bize: Bu ocuk ele avuca smyor; bundan okulda retmenler, mahallede komular ikayeti; ne yapacamz ardk ikayetleriyle geliyorlar. Bir-iki test yapnca, bizde ocuun stn zekal olabilecei kanaati uyanyor. ocuk, stn zekasn yararl bir alana kanalize edememi, yanl yollara sapmtr. Davran kusuru gstermi, evreyi ve kendisini kt ynde etkilenmi-

tir. Ailelere tavsiyemiz, sorun karan, aileyi ve evreyi taknlklaryla tedirgin eden veya ar sessiz, tepkisiz ocuklarn ilgili bir uzmana gtrsnler. Psikiyatri kliniklerinde sorunlu ocuklar incelenirken, zeka testi yaplmas allagelmi bir uygulamadr. Genellikle bu testlerden sonra ocuk hakknda bir tehise varlr. stn zekal ocuklarn eitimleri, ynlendirilmeleri, terbiyeleri dierlerinden farkldr ve yle olmaldr. Nasl geri zekal bir ocuu normal zekal ocuklarla ayn snfta eitmek mmkn deilse, stn zekal ocuu, normal zekallarla bir eitmek de doru deildir. stn zekal ocuklar iin ayr okullar almas, onlar iin ayr programlar yaplmas phesiz son derece faydal olacaktr. Geri zekal bir ocuk nasl anormal ise, stn zekal ocuk da anormaldir, yani normalin dndadr. Normal snrlarn dndaki ocuklar iin, gerek geri zekal, gerekse stn zekal olsun, ayr bir eitim kurumu gereklidir. stn zekal ocuklar, bulunduklar sosyal evreden gerekli ilgiyi gremezlerse, bir sre sonra evreye hn duymaya balarlar. Yalar bydke bu intikam duygusu da byr. stn zekal ocuklar iin aile-retmen-uzman ibirlii arttr. Anarik olaylar zerinde yaplan aratrmalar, bu tr eylemlere katlan baz bireylerin ileri zeka seviyesinde olduunu ortaya karmtr. Bu kiiler zamannda iyi bir alana ynlendirilmi olsayd, belki lke iin faydal bir dahi elde edilebilecekti. Bu ocuklarn eitimine ok
277

ALEDE OCUK ETM

nem vermek gereklidir.

Aile stn Zekal ocuu Nasl Tanyacaktr?

1 - ocuk sorulan suallere ne derece sebep-sonu bants kurarak cevap vermektedir? Sorulara sebep-sonu ilikisi ynnden yaklamak ok nemlidir. Eer ocuk bu balanty ksa srede kurup cevap verebiliyorsa, ona dikkat edilmelidir. 2 - ocuk az bir almayla derslerinde baarl olabiliyorsa yine dikkat edilmelidir. 3 - retmen dersi anlatrken: Sylediklerimi kim tekrar edecek dediinde, ocuk eksiksiz tekrar edebiliyorsa stn zekal olabilir. 4 - Problem zmnde ok baar olan ocuklar da stn zekal olabilir. 5 - Baz stn zekal ocuklar derslerde baarsz olabilirler. Bu, onlarn romantik, hassas tabiatlarndan trdr. 6 - Zekann belli bir gelime ya vardr. Anne karnndan onsekiz yana kadar, birey eitli evrelerden geer. Baz evrelerde son snr onsekizden yirmialtya kadar kabilir. Kzlar erkeklere gre hem bedensel adan, hem de psiko-sosyal adan iki yl daha nde seyreder. stn zekallarda bu gelimede aksaklklar grlebilir. renci 6. snf matematiinden ikmale kalrken, mesela 8. snf stn bir baaryla geebilir.
Aile, ocuunun bir dnemde gsterdii baarszl veya baary l almamaldr. leri dnemlerde durum tersine dnebilir. Unutulmamas gereken bir gerek de udur ki, stn zekal ocuklara rastlamak ok na278

dirdir. Onlarn da iyi deerlendirilmesi arttr.

Saldrganlk
ocuklarda saldrganlk, birtakm duygusal ve ruhsal huzursuzluk ya da eksikliklerin belirtisidir. Acizlik kompleksiyle ve evredeki insanlarn dikkatini ekmek iin veya yeni bir kardein dnyaya gelmesiyle yada bedensel baz arzalarla ilgili olarak bireyde saldrganlk grlebilir. Saldrganlk genel olarak martlm veya ok ihmal edilmi ocuklara zgdr. Bebeklikten itibaren her istei yerine getirilmi ocuklar, en kk bir red szcnde fke nbetlerine tutulur. martlan bu bireyler huzursuz ve kaprislidirler. lgisizlie asla ta-

SORUNLU OCUKLAR

hammlleri yoktur. Duygularn kontrol etmesi retilmemitir. Bu ocuklar srekli olarak karlarndaki bireyleri smrme eilimindedirler. D evredeki insanlar bu tr kiilere, aile bireylerinin gsterdii tahamml gstermez. Biz buna sosyal tokatlar diyoruz. Sosyal tokatlar byle insanlar artr. Gerekli ilgiyi grmeyen bu bireyler kabuklarna ekilirler. Baarszla mahkum olup, yalnzla itilirler. Aile bireylerinden ve toplumdan intikam alma eilimine kaplabilirler. Kimsesiz ocuklarda veya ana-babas olup da ilgi ve sevgiden yoksun kiilerde de saldrganlk grlebilir. lgi ekmek, kendisini topluma bir ekilde kabul ettirmek isteyen bu bireyler, en ucuz yolu, kabadayl seerler. Baarl bireylere ayak uydurmakta glk ekmekte ve kendilerinin asla onlar gibi olamayacan dnmektedirler. Kendisini saydrmak iin yldrma, rktme yoluna giderler. Yeni doan kardeinin tm ilgiyi zerine toplamas, bir ksm ocuklar saldrganla itebilir. Anne-babann ocuklar arasnda adil muamele gstermemesi de ihmal edilen ocuun byle bir yola sapmasna neden olabilir. Bedensel baz arzalar da saldrganlk drtsn harekete geirir. Zeka geriliklerinde veya epilepsi (sara) hastalnda yada uykusuzluk, alk gibi hallerde fke nbetleri grlebilir. Bnyedeki tiroid bezinin fazla almas bireyde saldrgan davranlara sebep olabilir. Bu konuda ailenin alabilecei tedbirlerin banda saldrganln hangi sebepten kay-

naklandn tespit etmek gelir. Eer bedensel bir arzadan kaynaklanyorsa yapabilecekleri birey yoktur. lgili bir uzman hekime bavurmalar gerekir. Ruhsal kaynakl saldrganlklarda ise, ocua gsterilen ilgi ve sevgi, duruma gre dengelenmelidir. ocuklar arasnda adil davranlmaldr. dllendirme veya cezalandrmada arlktan kanmak arttr. Uzman bir hekimin rehberlii her bakmdan faydal olur.

Saldrgan ocuk ve Televizyon

ocuk sosyal bir yaratktr. Onu etkileyen faktrler, anne ve babasnn yansra arkada grubu, okul evresi, basn yayn organlar ve bilhassa televizyondur. Baz televizyon programlarnn olumsuz etkisi, ailenin verdiklerini silip yokedecek gtedir. Ama ocuun, ailesiyle son derece gl balar ierisinde olmas ve ailenin ikna gc bu olumsuz etkiyi azaltabilir. Aile, televizyondaki her programn ocuklara ynelik olmad hususunda ocuu ikna etmelidir. Aile ocua yle diyebilir: Televizyonu seyredenler sadece ocuklar deil; herkes seyrediyor. Televizyon programlar eit eittir. Bunlardan bir ksm ocuklara yneliktir. Sen ocuk olduun iin u programlar izleyebilirsin, ancak u programlar da bykler iindir. Bunlar senin izlemen doru olmaz. Burada mhim olan ocuun ikna edilmesidir. Aile bu szleri ocua belki defalarca sylemek zorunda kalabilir. Unutmamaldr ki, ocuk eitiminde sabr ok nemli bir faktrdr. Sabrla koruk, helva olur. Denilebilir ki: Bu diziler madem ocuklarn yetimesinde, terbiyesinde olumsuz etki yapyor. O halde bunlar hi ya279

ALEDE OCUK ETM

ynlanmasa daha iyi olmaz m? Bazen ocuklar iin zararl olan bir program, yetikinlere faydal olabilmektedir. Televizyonda toplumun her kesimi iin program yaynlanmaktadr. Televizyon izleyicisi, semeci bir tutumla hareket etmelidir. Kumanda, izleyicinin elinde olduu srece bir sorun kmaz. Bugn 24 saat aralksz yayn yaplmaktadr. Hepsini izlemek hem imkanszdr, hen de doru deildir. En salkl yol, nceden plan yapmaktr. Anne ve baba: ocuumuz u program seyretmelidir; biz de unu izleyebiliriz diyebilmelidir. Kumanda eden insan deil, televizyonun kendisi ise bu endie verici bir haldir.

deki bireyler iin, eitici nitelikte yaynlar yaplmas daha doru olur. Trkiye artlarnda cinsel kimlik 10-18 yalarnda edinilmektedir. Yedi-sekiz yllk bu geni yelpazede birey, ocukluk psikolojisinden genlik psikolojisine gei sanclar eker. Bu dneme frtnalar a da denmektedir. Kitle iletiim aralar bu dnemde bireyi mutlaka olumlu veya olumsuz etkiler. Esas olan, ocuun cinsel kimlii saptama yllarna gelmeden nce ailesi tarafndan bu konuda iyice eitilmesidir. Bu eitim verilmemise, ocuk bu dnemde birok problemlerle karlar. ocuk ailesinden veya okuldan cinsellikle ilgili salkl bilgiler edinmemise, bu bilgiyi sinemalardan, gazetelerden, pornografik yaynlardan vs. alacaktr. Bunlarn salkl olma derecesi ise -iyimser bir ifadeyle- phelidir. Ar bir ekilde susam bir insana: urada su var, ama biraz pis denilse, gidip o mikroplu suyu iecektir. Tebihte hata olmaz, cinsel bilgi edinme vastalarndan bir ksm byledir. nemli olan ocuun temiz kaynaklara, eitici yaynlara ulatrlmasdr. Tabiidir ki, basn yayn organlarnn bu tr yaynlar normaldir, devam etmelidir, demek istemiyoruz. Devletin st dzeyde alaca baz tedbirlerle bu yaynlar yasaklanmaldr. Bunun daha da gzeli, kitle iletiim aralar arasnda tesis edilecek otokontrol mekanizmasdr.

Cinsel Sorunlar ve Medya

Cinsellik olgusunda d uyarclarn etkisi ok byktr. Bu d uyarclardan birisi de kitle iletiim aralardr. zellikle psiko-sosyal ergenlie, olgunlua ermemi, 18 yan altndaki bireylerde basn yayn organlarnn olumsuz etkisi ok fazladr. Uyarc fotoraf ve haberlerle ykl bir gazetenin yetikinler zerinde dahi etkisi olduu dnlrse, psiko-sosyal gelime srecini henz yaayan bireylerde ne trden etki yapaca daha iyi anlalabilir. Cinsel kimliini edinme srecin-

Yatak Islatmann Nedenleri

ocuklar ruhsal ve sosyal salklarna kavuabilmek iin eitli zorluklar yaarlar. Bunlara buhran dnemleri denir. te ocu-

280

SORUNLU OCUKLAR

un altn slatmas bu buhran dnemlerinde olur. Bundan baka ocuun trnan yemesi, parman emmesi, san koparmas, hayvanlara eziyet etmesi gibi eitli belirtiler de grlebilir. Aslnda ocuk bu belirtilerle ailesine, evresine mesaj vermekte, yardm istemektedir. ocuk: Ben bir buhran yayorum; beni anlamyorsunuz; halbuki benim, sizin yardmnza, ilginize ihtiyacm var; ltfen beni anlayn ve yardm edin. demektedir. ocuklar buhran dnemlerinde kolayca acizlik kompleksine yakalanabilirler. Bu durum yetikinlerde de grlebilir; demesi gereken bir senedi vaktinde deyememe skntsna den bir yetikinin mesela byklarn farknda olmadan yolduunu veya bir tik edindiini grebilirsiniz. te gelimenin, ocukluktan genlie gemenin, bymenin de bir bedeli, zorluu, zahmeti varr. Bu zorluu ocuun tek bana stlenmesi, yardm grmeden bu dnemi salkl bir ekilde atlatmas pek mmkn deildir. Yardm grmeyen ocuk, bunu dile getiremez ve yukarda saydmz belirtileri gsterir. Ayrca kekemelik, konumada tutukluk, ekingenlik, hrszlk gibi haller de bu meyanda saylabilir. Altn slatan ocuk, bunu genellikle ruhsal nedenlerden tr yapar, fakat bu bazen bedensel bir sebep de olabilir. ok az bir ihtimal dahilinde bu gerei de gzard etmemek lazmdr. Heyecan, korku, panik hallerinde barsaklarn almasnn hzland bilinmekte-

dir. Barsaklarn ok almas ise dklama eylemini hzlandrr. Gece uyurken irade zayflad iin ocuk kendini tutamaz ve yatan slatabilir.

Parmak Emme, Trnak Yeme Halleri Nasl Giderilir?

Bu tr psikolojik belirtilerin nedenlerini yukarda aklamaya altk. Nasl giderildilecei konusuna gelince: 1 - ocua, faydal ve stn olduunu gsterebilmesi iin anne-baba zemin hazrlamaldr. Mesela alverilerde, sofrann kurulmasnda, kaldrlmasnda, eitli ilerinde ocua yapabilecei grevler vermek faydal olur. ocuk kendi kendisine: Ben bakkaldan ekmei almasaydm, annem babam yemek yiyemeyecekti; ben anneme babama yardmc olabiliyordum; ben olmasaydm onlar bu ii zor yaparlard diyebilmelidir. Bu ona g kazandracak, zgven duygusu geliecektir. 2 - ocuun evde kardei varsa, anne-baba evde ocuklar arasnda adalete riayet etmelidir. ocuklara alnan hediyelerde, verilen ilerde ya, cinsiyet gibi farkllklara dikkat etmelidir. Mesela ev ilerinde kz ocuun yardm istenirken; alverilerde erkek ocuktan yararlanlabilir. 3 - ocuklara bir bo zaman faaliyeti verilmelidir. Kz ocua gzel sanatlarn bir dal retilirken; erkee, fiziksel enerjisini aktarabilecei bir spor dal retilebilir. nk erkek ocuun fiziksel enerjisi, kz ocua nazaran daha fazladr. Bu fazla enerjinin boalmas arttr.
281

ALEDE OCUK ETM

4 - ocuun mmknse ayr bir odasnn olmas faydaldr. Ayr oda verilemiyorsa, ayr keleri olmaldr. Hi deilse kilitli bir dolaplar mutlaka olmaldr. nk ocuklar kendilerine gre kymetli eyalarn bu dolaplara kilitlemekle i dnyalarnda bir gelime gsterirler. Bir rahatlk hissi duyarlar. 5 - Anne-baba, ocuk zerinde yaptklar etkiyi ihtiyatl ve iradeli bir ekilde kullanmaldr. Anne-baba, ocukla yz-gz olmu ise, artk bir otorite tesisi mmkn olmayacaktr. 6 - Anne-baba, ocua kar ak kalpli olmaldr. ocuun kalbine, dncelerine girmenin yolu bulunmaldr. Onun gveni kazanlmaldr. Esasen ocuk bak, gl ile bize kar hissetiklerini eleverir. Anne babasndan bahsederken: Benim annem, benim babam diyorsa, bundan gurur duyuyorsa, ilikilerin iyi olduu sylenebilir. Parmak emme, trnak yeme gibi saplantlarn giderilmesi iin temelden ey gereklidir ki bunlar: Sevgi, ilgi ve efkattir. Anne baba ocua bunlarla yaklamaldr. Tecrbelerimiz gstermitir ki, bu saplantlar kk yalarda giderilemezse aratarak oalr. Anne baba bu konuda gayretli olmaldr.

bir operatr, kendi ocuunun ameliyatn yapamaz. Korkar; eli titrer. Tpk bunun gibi, snava girmeden nce yzlerce test zm bir renci, asl snavda korkabilir. Baarsz olma korkusu onun elini balar: bir trl yapamaz. te korku, insanda panik, heyecan dourur; insan yapabilecei eyleri de bu yzden yapamaz hale gelir. renci nce, bu rahatsz edici duygudan kurtulmaldr. Korku kalkmazsa kii, bir yksek okula veya koleje girebilecek bilgi dzeyine sahip olsa bile hata yapar. renci nce btn imkanlarn, yeteneini ve alma gcn kullanarak bilgi ynnden kendisini gzelce hazrlamaldr. Sonra da snav psikolojisine kendisini hazr hissetmelidir. Snav sresini soru saysna blerek, bir soruya ne kadar zaman ayrabileceini hesaplamaldr. renci, bilmedii soruyla kesinlikle vakit kaybetmemeli, hemen dier soruya gemelidir. Bunu yapmazsa, ilk dakikalarn heyecan ile btn sorular bir anda yapmak ister ve tabii hata yapar. lk dakikalarn heyecan ile ya ar hzlanacak veya ok yava kalacaktr. Demek ki bir soruya ne kadar zaman ayrabileceini hesaplamas arttr. Snav, her insanda rahatsz edici duygular uyandrmaktadr. renciler snavlar hi sevmezler. Ne var ki hayat snavlarla doludur. Bizzat hayatn kendisi de bir snavdr. Bundan kamak mmkn olmadna gre en salkl yol, insann kendisini hem bilgi ynnden, hem de psikolojik ynden iyice hazrlamasdr. Bu iki ynden birisini ihmal

Snav Korkusu
Bir yksek okula veya koleje girememe korkusu nasl giderilebilir? Tabii ki, korkuyu yenerek... nk korku, insanda panik duygusunu dourur. Korku, normal deildir. Bu normal olmayan duygunun giderilmesi esastr. Diyelim ki, onlarca ameliyata girmi, artk bu konuda belli bir tecrbe kazanm olan
282

SORUNLU OCUKLAR

etmek baary engeller.

Karanlktan ve Yalnz Yatmaktan Korkan ocuklar:

Sadece ocuklar deil, baz yetikinler de karanlktan, yalnz yatmaktan korkar. Bunun birinci sebebi, yanl eitimdir. kinci sebep, ocuun kendisine gven duymamas olabilir. ocuk karanlkta karlaacan dnd tehlikeler karsnda kendisini aciz hisseder. Bu korku, ocuun buhran dnemlerinde daha fazladr. Bu skntlarn saplantlarn erken yalarda giderilmesi arttr. Saplantnn yer etmesi, yetikinlik dnemine tamas tedaviyi gletirmektedir. Anne-baba, ocuun kendisine gven duygusunu artrmas ynnde telkinde bulunmaldr. Onun glendirilmesi ve zgven duygusunun gelitirilmesi iin ebeveyn, frsat kollayarak zemin hazrlamaldr. Korkularnn yersiz olduu, ona mnasip bir dille anlatlmaldr.

ne iyice kanaat getirdii halde yine ykar; elini ykamaktan kendisini alkoyamaz.

Obsesyonda bu saplant daha kuvvetlidir.

Fobi ise, en ileri dzeyde saplantlar, korkulardr. Bunlar tbbi hastalklardr ve tedavisini ancak bir uzmanlar kurulu yapabilir. rade meleksinin bozulmasyla doan bir rahatszlk da psiko-nevrozlardr. Bunlar akl ve ruh hastal deildir; hayat tatszlatran skntlar, zntler, buhranlardr. Bu tip hastalklara psikasteni denir. Bunlar, telkine ok msait hastalardr. Bu hastalk telkinle olur; telkinle geer. Bu rahatszlklar teknik konulardr. Tedaviyi ancak uzmanlar yapabilir. rade zaaflarna kar, irade temrinleri nerilir. Yani eitli irade egzersizleri yaptrlr. Korktuu eyin iyz anlatlarak korkuyu yenmesi iin telkin ve tevik edilir.

rade Zaaflar
nsanda sekiz akl ve ruh sal melekesi olduunu, bunlardan birisinin de irade olduunu daha nce anlatmtk. rade zaaflarnn birinci nedeni, irade melekesinin bozuk olmasdr. kinci neden ise, irade melekesi bozuk deildir ama, yanl eitim nedeniyle randman verememektedir. rade melekesi bozuk ise, psikopatlk denilen bir hastalk oluur. Psikopatlarda trl belirti grlr. mpulsyonlar, obsesyonlar, fobiler.

ocuu Cezalandrmada Dayan Yeri Nedir?

Su olan yerde ceza vardr, ama cezalarn arasnda dayan yeri yoktur... Geri tarih boyunca dayan bir eitim arac olarak kullanldn biliyoruz. Gnmzde daha deiik birok eitim metodu gelitirilmitir. Bugn ocuu cezalandrmada baka yntemler kullanlmaldr. Dvmek, insan kltc bir olaydr. Bunun yerine daha iyi bir yntem kullanlmas uygun olur. Zaten dven insan bu ii isteyerek yapmaz. Dvdm, oh ne gzel oldu, rahatladm diyebilecek insan olabileceini dnemiyorum. ocuu dven insan, bu eylemi zlerek yapar. Dayak olaynn nere283

mpulsyonda kii, sama olduunu bildii halde kafasndan atamad parazit fikirlere sahiptir. Mesela kii elini ykar; temizlendii-

ALEDE OCUK ETM

de duraca belli olmaz. Kii, karsndakini biraz dvmek iin tartaklamaya balamken, sinirine hakim olamayarak onu sakat brakabilir. Nitekim byle rneklere ok rastlamaktayz. Mesela retmeni ocua bir tokat vurmu, kulan patlatmtr. Baba ocuunu dverken kolunu krmtr. Kliniklerimizde byle olaylar ok grlmektedir. Atalarmz fke gelir, akl gider demilerdir. Bu tip olaylar yerine daha medeni tedbirler kullanlmas, daha gzel olmaz m? Bugn hayvanlarn eitiminde bile dayan yeri yoktur. Modern yntemlerle en vahi hayvanlar bile eitmek mmkndr. Sirklerde gryoruz: On insan birden zararsz hale getirebilecek nice aslanlar, kaplanlar vb. vahi hayvanlar, insann iradesi karsnda yenik dmekte ve kedi gibi sessiz bir hale gelebilmektedir. Bu hal aslan, sabah akam kamyla dverek olmamtr. Belki terbiyecinin elinde bir kam vardr, ama bu genellikle bir ss aracdr. Sonu udur: Bugn hayvan eitiminde bile dayak yntemi kullanlmamaktadr. Mesela dnyann en vahi hayvanlarndan birisi de ylandr. Gnmzde ylan ehliletirilmitir. Hem de ok ilgin bir vastayla gerekletirilmitir: Mzik... Bu zor ii yapan elbette ki konunun uzmandr. Her ii ehline, uzmanna brakmak lazmdr. yleyse dayak gibi insan ahsiyetini trpleyici, insan kk drc, rencide edici bir vastann yerine daha gzel bir yntem var ise, neden bu uygulanmasn? te hareket noktas budur. Yine hayvan terbiyecilerinden rnek verelim: Hayvan ehliletirmek iin, onun gdasn ayarlama yntemini kullanrlar. O hayvan yiyecee kavuabilmek iin saldrganlktan vazgemektedir. Sirklere gidi284

lirse grlecektir ki; mesela eitli gsteriler yapan ayya, terbiyecisi arada bir balk vermektedir. Ay, bal yiyebilmek iin dier hareketleri de yapmaktadr. Kii unu kabul etmelidir ki, dayak olgusuyla iyi bir sonu elde edilemez. ocuu dvmek faydal deildir demek yeterli deildir; buna inanmak da gereklidir. Ben 26 yllk meslek hayatmda una ahit oldum: Anne-baba daya benimsemedii halde uygulamaktadr. Biz ebeveyni samimi bir ekilde ikna edebilirsek, dayak konusuna gereki bir zm getirebiliriz. Yoksa sadece, Dayak zararldr, yasaktr dedirtmek zm deildir. Eiticilerde bu olguyu gerekten karakter olarak, davran biimi olarak yerletirebilmek nemlidir. nsan saygdeerdir. nsanlar daima iyi eylere layktr. Siz insanlara iyi davranrsanz, onlar sizin iin birok zveride bulunur. Baz okuyucularmz diyebilir ki: Efendim, siz byle sylyorsunuz ama, ok azgn bir ocuk vard. Daya yedi. Ondan sonra yle bir adam oldu ki... Nitekim bir sz vardr: Dayak cennetten kmadr. Doktor bey, sen ne sylersen syle, beni ikna edemezsin. O zaman ben o zata unu syleyeceim: Sen bu iin doktoru musun? Sen bu iin profesr msn? Sen ocuk eitimi konusunda hangi eitimi aldn? O zaman bu yanl bilgileri dzeltmeye almaldr. Artk ihtisas devrinde yaamaktayz. Kiilerin ihtisasna sayg duymak ve o ihtisaslar kavramak lazmdr. Aksi takdirde bunun acsn bizzat o kii yaar. nsan ocuunun eitimiyle ilgili olarak ona borlu kalmamaldr. Onun psiko-sosyal gereksinimlerini yerine getirmek suretiyle, onu iyi bir ekilde sevk ve idare et-

SORUNLU OCUKLAR

mek suretiyle yetitirmelidir. Yoksa ocuklar bunlar faiz ve devalasyon fark ile katbekat fazlasyla alrlar. Nasl alrlar? Problem olarak; anne-babann, evrenin, devletin yararna almayarak; retici deil, tketici olarak alrlar. Netice udur: ocuk yetitirmede dayan yerini uygar bilimsel tedbirler almtr. Bu tedbirler ocua sayg duymaktr; onu anlamaya almaktr; ocuun psiko-sosyal zelliklerini ve baarl uyumunu esaslarn bilmektir.

i, tm zamann hayallere harcand, hayal kurarken rahatsz edilmeye tahamml edilmedii, ancak bu ekilde doyum saland gnmzde ska grlmektedir. Bireyi hayal kurmaya srkleyen sebepler ok eitlidir. Aslnda hayal kurmak, doyurulmam bir istein varln haber verir. stediini elde edemeyen birey, d dnya ile ilgisini keser; kabuuna ekilir. Hayalcilik, yalnzlk, tembellik, acizlik kompleksi, annebabann sert ve baskc muamelesi gibi etkenlerden doar. mak, insan ruh hastas olmaya iter. ocuu/genci dorudan mdahalelerle hayal kurmaktan uzak tutmak hem zor, hem de yanltr. Bu konuda bask yapmak, sert tedbirler almak bir ie yaramayacaktr. Zaten ie dnk olan birey, bu tr tedbirlerle ancak daha ok iine kapanr. stelik fkelenebilir. ocuun/gencin ne istediini; neyin stesinden gelmek istediini, hayal ettii eyin ne olduunu renmenin yollar aratrlmaldr. Hayal kurma sebebi bir acizlik kompleksi ise, bu renilmelidir. Daha uzun boylu, daha kuvvetli, baarl, zengin olmann hayalleri kuruluyorsa -ki bunlarn hepsi acizlik kompleksidir- ona g verecek, samimi sz ve davranlarla yaklalmaya allmaldr. Ona, deimesi mmkn olmayan ger285

Hayal Kurma
inde yaanlan dnya ve hayat artlarnn zorluu, gerein olduu gibi kabul edilmesini gletirmektedir. Hayat, sadece iyi ve gzel olaylardan ibaret deildir. Her insan zaman zaman ok istedii halde bir trl elde edemedii eylerin hayalini kurar. Hayal kurarken alnan zevk, ok kere nesnenin elde edilmesinden duyulan zevkten daha fazladr. Bir ksm gen/ocuk ancak hayal dnyasnda rahat ederler. Bylelikle gerek dnyada elde edemediklerine kavuurlar; zayfsa gl, korkaksa cesur, fakirse zengin, baarszsa baarl olmann tek yolu onlar iin hayal kurmaktr. Bir ksm genlerin/ocuklarn bu konuda ok ileri gittii grlebilir. Gerek dnya ile ilginin kesildi-

ALEDE OCUK ETM

ekleri olduu gibi kabul ettirmenin yolu aranmaldr. Deiebilecek ortamlar da amasna mmkn olduunca yardmc olunmaldr. Sevdii, ilgi duyduu megaleler tespit edilip, ocuk bunlara ynlendirilmeli; bu ekilde hayal kurmasna elverili zeminden uzaklamas salanmaldr. Aile bireyleri ocuu/genci yreklendirecek, onun gl bir kiilik gelitirmesine yararl olacak sz ve davranlar frsat kollayarak sarfetmelidir. Ancak gl kiilik sahibi bireyler gereklerle yzyze gelmekten ekinmez. Normal ller ierisinde hayal kurmak yararl olur. Kurulan hayal, bireye almalarnda g, hz veriyorsa, isteklerini gerekletirmesinde ona meru, ama orjinal istikametler gsteriyorsa zararl deil, bilakis yararldr.

lerin tm zamann alabilir. Artk tartma konusu ocuklar olabilir. Elimizdeki istatistikler, aile sorunlarnn yzde 90nn ocuklardan kaynaklandn gstermektedir. Bunun aksi durumlar da sz konusudur. ocua ramen gereklemi boanmalar vardr. Boanmalar neticesi psiko-sosyal problemler gsteren ocuk says hi de az deildir. ocua ramen yaplan boanmalar incelendii zaman ortaya u kmaktadr ki, boanmalar ocuun buhran dnemlerinde olmaktadr. ocuklarn buhran dnemi olduunu, bunlarn normal olduunu, daha nce sylemitik. te boanmalar genellikle ocuun bu buhran dnemlerinde gereklemektedir. Anne-baba, buhran dnemini bilmediinden olsa gerek, ocuun taknlklarnn faturasn birbirlerine karmakta, bu mnakaalar boanmaya kadar gitmektedir. Buhran dnemlerinde gerekleen bu boanmalar ocuu fazlasyla etkiler. Ne var ki sadece ocuun ruh sal iin zoraki srdrlen evlilikler, son derece salksz bir ortam hazrlar. Bu gergin ortamn ocuu tesir altnda brakt aktr. yle ki elerin ayrlmalar ocuk iin daha hayrl olabilir.

ocuun Boanma Oranlarna Etkisi

Ailede ocuun varl, boanma oranlarnn dmesini salar. ocuk aile balarn kuvvetlendirir. Fakat sadece ocuun istikbali iin srdrlen bir evliliin, ne derece salkl olduu ayr bir problemdir. Boanmann esas nedeni elerin ahsi psiko-sosyal uyumsuzluklardr. ocuun varl, bu uyumsuzluklarn askya alnmasn salar. ocuk yokken had safhada uyumsuzluklarn yaand bir ailede, ocuk doduktan sonra, hele ocuk says daha da artarsa problemler ortadan kalkabilir. nk ocuklarn verdii meguliyet bireylerin kendilerine ayrdklar zaman azaltr. Eler kendilerini tahlil edecek zaman pek bulamayabilirler. ocuklarn bakm, eitimi, terbiyesi e286

BOANMI ALELERN OCUKLARININ SORUNLARI

Boanmann bireylere verdii zararlar ocuk asndan ele alacak olursak; genel olarak ocuklar ana-babalarnn boanmasnn

SORUNLU OCUKLAR

kendileri yznden gerekletiini, iyi davranrlarsa ana-babalarnn yeniden bir araya geleceini dnebilirler. Ana-babasnn ayrlmasn tam olarak alglayamayan ocuklarda tm yaam boyu terk edilme korkusu geliebilmektedir. Bunun yansra altn slatma, parmak emme, kabus grme, ie kapanma veya hiperaktivite, saldrgan davranlar da ortaya kabilmektedir. Yaplan almalar sonucu boanmann ocuklarn benlik tasarm zerinde olumsuz etki yapt, boanm aile ocuklarnda ciddi uyum glkleri olduu saptanmtr. Ebeveynle birlikte olmad iin znt duyma, boanmadan tr ana ya da babay sulama, mahkum etme, sz dinlememe, ie kapanma, altn slatma, derslerinde baarsz olma, arkadalarn ana-babalar ile birlikte yaad iin kskanma, arkada ilikilerinde bozukluklar, kskanlklar, dikkati toplamakta glk ekilmesi nedeniyle derslerinde baarsz olma eklinde zetlenebilir. Aratrmalara gre erkek ocuklar boanma karsnda daha tepkici davranmakta, gerek duygularn gizlemekte, boanma sonras yaama uyum salamakta zorlanmaktadr. Kz ocuklar ise, kkken az veya ok dizginleyebildikleri tepkileri ileri yalarda zor kontrol edebilmektedirler. te yandan, kar cinsle iliki kurabilecek aa geldiklerinde youn kararszlklar yaayabilmektedirler. Boanmalarn birey ve toplum asndan nemli bir soruna dnmemesi iin yaplmas gerekenleri u ekilde sralayabiliriz: Boanma, evlilik yaamndaki aksaklklarn giderilememesi, eler arasndaki geimsizlik nedenlerinin, atmann salkl olarak alamamas sonucu gereklemektedir. nce-

likle atmann nlenebilmesi, anlamazlklarn boanma noktasna gelmeden alabilmesi gerekmektedir. Ailelerin daha fazla yara almamalar iin ekonomik ve sosyal adan desteklemek gerekmektedir. Boanma aamas ve boanma sonrasnda boanmak isteyen taraflara psikolojik rehberlik ve destek hizmetleri sunmak, hukuki rehberlik ve destek hizmetleri sunmak, ekonomik destek hizmetleri sunmak, boanm kiiler ocuklarna bakacak durumda deillerse acil kurum bakm hizmetleri sunmak, bu ocuklara eitim hizmetlerinde kolaylk salamak, boanm kiilere ayrmc davranmamalar iin toplumu eitmek ve bilinlendirmek toplum sal asndan gerekli ve nemlidir. Aile salnn salanmas ve boanma aamasndaki ve boanma sonrasndaki kadn, erkek, ocuk ve tm toplumun medya araclyla bilinlendirilmesi, psikolojik ve hukuki rehberlik ve destek hizmetini alamayacak insanlar da gz nnde bulundurarak bu hizmetlerin medya araclyla yaygnlatrlmasn salamak nemlidir.

Sorunlu ocuklarla lgili Klinik rnekler

Olay 1: Hastamz lise 2. snf rencisi bir kz. Anne ve babasnn basksna tahamml edemedii iin evden kaar. Kendisini bir arkada evine davet edip aldatr ve sahip olur... Olay baka ahslarla ayn mekanda pek ok kez tekrarlanr. Kz bir ebekenin eline dmtr. Bir sre sonra bunlarn elinden kurtulup evine dner. Hastanede gerekli fizyolojik tedaviyi grdk287

ALEDE OCUK ETM

ten sonra psikiyatriye nakledilir. Biz bu aamada kzla, ailesiyle ve arkadalaryla grtk. Kz: Annem, babam beni hi anlamazd. Ben ne dersem, kar karlard. zellikle annem her iimi eletirirdi. Ben de bunaldm; iyice sklnca kamay aklma koydum. Bir gn de katm. Fakat bama bu ilerin gelmesinden son derece zgnm. Ltfen beni bu durumda kurtarn; tedavi edin diye alyordu. Tpta esas olan koruyucu hekimliktir. Yani olay gereklemeden kaynaklar kurutmak... Yurdumuzda hekimlik henz bedensel tehis ve tedavi aamasndadr. Psiko-sosyal hekimlik maalesef henz yerlemi, yaygn ekilde hizmet verecek hale gelmi deildir. Bugn Trk ailesinde bedensel tedavi kltr az da olsa olumutur. Fakat halkmz psiko-sosyal bilimlerden nasibini alamamtr. Bu kz ocuunun stnde, onu evden kartacak seviyede bask kurmak bilgisizliin tabii neticesidir. Gnmz artlarnda ailenin bilimsel verilere bavurmadan ocuk yetitirmesi mmkn olmamaktadr. Kzn ailesi ocuk psikolojisini, genlik psikolojisini, anne-babann grevlerini bilmemektedir. Kzn da bu konuda ald eitim yetersizdir. Sonu bir aile dramdr. Bu kzn tedavisi halen devam etmektedir...

Koruyucu hekimliin esas olduunu belirtmitik. Geri olay vuku bulduktan sonra da tamamen veya ksmen tedavi mmknse de, bu hem uzun zaman alr hem de kayplarn tedavisi tamamen salanamaz. Doaldr ki kz, olayn okunu uzun sre zerinden atamayacaktr. nemli olan ailedeki evden kartan ortamn yok edilmesidir. Bu da ancak bilgili ve bilinli aile bireyleriyle mmkndr. Olay 2: Hastamz lise son snf rencisiyken, davran kusuru gsterdii gerekesiyle okuldan belgelenmitir. renci iki ve sigara kullanmakta ve asosyal ilikiler kurmaktadr. Ailesi tarafndan doktora getirilir: fakat gen, ihtiyac omadn ileri srerek doktoru reddeder. Asl ailesinin doktora gitmesi gerektiini, kendisinin normal olduunu syler. Halbuki gen hastamz, gece ge vakitte stelik sarho bir ekilde eve gelmekte, istifra etmektedir. Bir de zhrevi hastalktan dolay ar ilalarla tedavi grmektedir. Hasta, doktoru reddederse psikiyatride deiik yntemler uygulanr. Bu yntemlerden birisi yledir. Psikiyatri blmnde grevli bulunan, sosyal alma mteahasss bir senaryo dzenleyerek aileye ev ziyaretlerinde bulunur. Kimliini hissettirmeden hastayla iliki kurar. Biz de bu yntemi uygulamak suretiyle gence yaklatk ve bir sre sonra onun gerek bir dostu-gvenilir bir arkada olduk. Gen bize: Evet, benim davranlarm doru deil. Ben bunu biliyorum. Ama ben bunlar ailemden intikam almak iin yapyo-

288

SORUNLU OCUKLAR

rum; nk onlar ben ocukken, srekli beni hizmetiye brakp kendileri gezmeye giderlerdi. Beni hi yanlarnda gtrmezlerdi. Ben onlara hn doluyum. dedi. Bu ekilde ii ortaya karnca biz, direkt nasihat eklinde deil de kapal bir ekilde yaptklarnn ailesini yeteri kadar zdn, ama asl byk zarara yine kendisinin uradn, okuldan atldn, yakaland hastalklar hatrlattk. kna olup bizden aylk bir sre istedi ve dzeleceine sz verdi. Gerekten de kendini dzeltmeyi baaran bu hastamz, yurtdnda mimar-mhendislik okudu ve baarl bir iadam oldu. Olay 3: Hastamz cemiyetimizin tannm bir ailesinin evladdr. lkokulu bitirmi. Ortaokul iin kolej snavlarna hazrlanmaktadr. lk elemelerde ok yksek bir puanla dereceye giriyor. ocuk ikinci snava girmek istemiyor. Ailesine: Benden bu kadar. Ben artk okumayacam: 2. snava da girmeyeceim diyor. Ailesi bunu ciddiye almyor; glp geiyor. Ne var ki ocuk dediini yapyor. kinci basamaa zorla sokuyorlar. ocuun ald not: 0 O zaman aile, ocuun -kendilerinin zemeyecei- bir problem olduunu anlayp bir psikiyatri uzmanna gitmeye karar veriyor. Grld ki ocukta okul fobisi belirtileri var. Bir yl sreyle klinik tedaviden sonra

ocuk bu hastal yendi, fakat bir daha baarl, derecelere giren eski kapasitesine eriemedi. Normal bir okulda orta retimini tamamlad. Sebep anne-babann ocuumuz baarl olsun diye bask yapmalar; ocuu ok ar bir ders alma temposuna sokmalar ve tedaviye ge balamlardr. Olay 4: Hastamz 8-9 yalarnda bir erkek ocuk... Polisin, karakollarn ok yakndan tand; bir ok defalar basna akseden olaylarn faili biridir, suu: Hrszlk. Olay kliniimize aksedince uzun bir aratrma yaptk: Basnda kan kuprleri topladk; karakollardan bilgi aldk; ailesini ziyaret ettik. Elde ettiimiz bilgiyi tek bir cmlede toplamak mmkndr: Ailenin ocua ilgi gstermemesi, yani ilgisizlik... Evet, ocuk evde bir eya yerine konuyor. O da evde grmedii ilgiyi darda aramaya balyor. Sokaklarn cazibesi onu ekiyor. Bir hrszlk ebekesi ile tanyor. Pek ok olayda kullanlyor. Hrszlk ebekesi, cezai ehliyeti olmad iin genelde bu yolu benimsemitir. Olay bu ekilde ortaya knca biz, ailenin ocuu yetitirmeye ehil olmad kanaatine vardk. te byle durumlarda devlete i dmektedir. Devlet, ocuu aileden alp kendi kurumlarnda yetitirmeli; bir i sahibi yapp topluma kazandrmaldr. Olay 5:

289

ALEDE OCUK ETM

Hastamz bir niversite rencisidir. Eve doru drst gelip gitmemekte, iki kullanmakta, ders almamaktadr. Ar bir ekilde para harcayan gencin, ailesine kar davranlar da son derece kabadr. Olay klinie aksedince bizim aratrmalarmz sonucu u veriler toplanmtr: Evde, baba otoritesi yoktur. Hatrlanmaldr ki anne, sevginin; baba, otoritenin temsilcisidir. Bundan, btn babalar ellerinden sopay eksik etmesin sonucu karlmamaldr. Ama arzu edilen, gence, ocua uygar bir ekilde disiplin verilmesidir. Babann evlat zerinde otorite kurmamas bu sonucu dourmutur. Biz gene bir senaryo dzenleyerek doktor olduumuzu hissettirmeden gence yaklatk. Bir sre sonra kendi kendine, yaptklarnn davran kusuru olduunu kabul etti. Zaten olmas gereken, bireyin hatalarn grmesi, kabul etmesi ve tekrarlamamaya almasdr. Olay 6: Hastamz 18-20 yalarnda bir kz. Ailesinin basksna ramen makyaj yapmak ve erkek arkadalarna ho grnmek istemektedir. Ailesinin muhafazakar yapsna mukabil, kitle iletiim aralarnn yanstt yaam biiminin etkisi altnda kalmtr. Genler bir fanus ierisinde yaatlamaz. Bu etkileim doaldr. Fakat farkl terbiye biimlerinin arkasnda kalan kz bunalma girmitir. Ailesinden ikayetidir. Hibir davrannn beenil-

mediinden, srekli eletirildiinden yaknmaktadr. Aslnda olayn zm hi de kolay deildir. Bu konu ok genel, sk rastlanan bir problemdir. Ailenin, muhafazasna zen gsterdii deer yarglarnn bir ksmnn genlerce benimsenmemesi byk skntlara yol amaktadr. Her iki tarafnda anlayl davranmas, mantkl hareket etmesi esastr. Kzn problemi, ailesine alamamasdr. Be ocuktan drdnn ailesine kapal kaldn, nasihat iitme korkusunun bunda nemli rol oynadn daha nce belirtmitik. Aile direkt nasihat verme yolundan vazgemeli, genci skmadan ynlendirmesini bilmelidir. Genler de ailelerinin dncelerine, hissettiklerine nfuz etmeli ve onlar anlamaya almaldr. Gelecei kurabilmek iin gemiin tecrbesine muhta olduumuz hatrdan karlmamaldr. Olay 7: Hastamz ortaokul 3. snf talebesi iken intihara teebbs eden bir kz ocuudur. Bilek damarlarn kesen kz, hastaneye yetitirilmi; gerekli fizyolojik tedaviyi grdkten sonra da psikiyatri kliniine, psikiyatrik sosyal alma blmne gnderilmitir. Aratrma sonucunda elde ettiimiz bulgulara gre:

Kzn, ok zengin olan babas gen yata vefat etmitir. Evde yeterli ilgi ve sevgi grmemektedir. Ailesine kapaldr. Kzn annesi de, gen yata dul kald

290

SORUNLU OCUKLAR

iin baz problemlere sahiptir. Anne, kzyla pek ilgilenmemektedir. Kz, areyi intiharda bulmutur.
Kzn, bedensel salna kavutuktan sonra sevkedildii psikiyatri kliniinde tedaviyi yarda kestiini ve evden katn belirtelim. 3 ay sreyle ailesi kz byk fedakarlklarla aratr, fakat bir netice alamaz. Sonunda kz kendi kendine -evine deil de bize- psikiyatri kliniine dnm ve kendisine yardmc olunmasn istemitir. Uzun sren bir tedavi dneminden sonra kz yeniden okuluna kaydolmu mezun olduktan sonra da bir i bularak almaya balamtr. Bir iir kitab basm, bugn de evlenmi, ocuk sahibi olmutur. Sonu olarak diyebiliriz ki bizden hizmet bekleyen, iyimser bir tahminle yarm milyon kimsesiz ocuk ve saylar milyonlar bulan sorunlu gen ve ocuk nfusa sahip klma-

ldr. Doutan sorunlu olan veya ailesi ve

sosyal evresi tarafndan sorunlu hale getiri-

len bu ocuklara, genlere millet, devlet,

niversite ve aile ibirlii ile el uzatalm; bu

insanlar topluma kazandralm.

291