1.

Produkcja książki
a) Narzędzia i materiały pisarskie od starożytności do współczesności - właściwości techniczne,
zasady produkcji, przyczyny zmian technologicznych rylce, pióra, atrament węglowe i
żelazowo-galusowe, glina, papirus(sposób produkcji i gdzie, wady i zalety), pergamin(kiedy był
stosowany, produkcja, zalety i wady), pojawienie się papieru, produkcja, podstawowa zaleta
papiero (był najtańszy)
● Narzędzia i materiały pisarskie
○ pióra ptaków - głównie gęsi (V w.n.e.)
○ Pióro-kalam był sporządzany z trzciny, która musiała być specjalnie dobrana, mocna
i o prostych, regularnych włóknach, aby można było przyciąć i zrobić odpowiedni
szpic. Najlepiej nadająca się trzcina rozła na bagnistych terenach w Wasit, w
Mezopotamii. Moczono trzcinę w wodzie, aż przybrała brązowy kolor. Koniec kalamu
był najpierw przycinany prosto, aż dopiero kaligraf Jakut al’Musta’simi wprowadził w
XIII w. przycięcie skośne. Obydwie części szpiczastego zakończenia miały swoją
nazwę: lewa część nazywała się inso “ludzka”, prawa wachszi “dzika”
○ Atrament był przygotowywany w dwojaki sposób: prosty madad produkowano z
sadzy zmieszanej z miodem, gumą arabską lub czymś lepkim z dodatkiem innych
składników; drugi rodzaj atramentu hibir sporządzany był z galasówek z różnymi
dodatkami. Pisarz-kaligraf przygotowywał atrament własnoręcznie. Kładziono nacisk
żeby gatunek był trwały, nie ulegał rozkładowi ani nie rozmazywał się.
○ “Piórnik”, kasetka, gdzie kaligraf chował swoje instrument. Najbardziej
rozpowszechniony był kształtu prostokątnego, z drewna, szkła, fajansu, porcelany
bądź brązu. Taki piórnik był przeznaczony tylko dla kalam lub był większy i miał
odpowiednie pomieszczenia na atrament, na piasek i wtedy kasetka miała szczelną
przykrywkę. TEgo rodzaju kasetki-piórniki były przeznaczone tylko dla wysoko
postawionych osób i były wyrabiane z brązu i zdobione mozaikami, ilustracjami ze
srebra i złota. W Persji z XVI w był rozpowszechniony piórnik z zasuwką z laki
zdobionej motywami kwiatowymi lub scenami figuralnymi. Istniały również piórniki
przeznaczone do noszenia u pasa, sporządzone z metalu, które oprócz miejsca na
pióro miały także miejsce na kałamarz.
○ Kałamarz hukka był przeważnie ze szkła lub fajansu, zazwyczaj o kształcie małej
wazki zwężonej u góry, często bywał ozdobny, bardziej bogate były wykonane z
brązu i inkrustowane srebrem i złotem. Mikatta przyrząd używany jako podstawka do
przycinania stępionego kalamu i był kawałkiem kości słoniowej lub innej kości
płaskiej i podłużnej, na której opierano kalam kiedy go ostrzono. Pisanie było rzeczą
uświęconą, a pierwszą napisaną książką był Koran.
○ Justunek = inaczej materiał ślepy - materiał zecerski służący do wypełniania miejsc,
które nie dają odbitki w procesie drukowania (spacja)
 ○ Obsadnik = inaczej szteg - gruby justunek żeliwny, służący do wypełnienia w formie
drukarskiej marginesów i dużych miejsc niedrukujących
○ Ligatury = co najmniej dwie połączone litery w postaci jednego wspólnego, nowego
znaku
○ Abrewiatury = to znak o stałym znaczeniu zastępujący słowo
○ Kaszty zecerskie- szafy na czcionki
○ wierszownik: przyrząd zecerski służący do układania linijek tekstu z czcionek
○ szufla - przyrząd używany do formowania, przenoszenia i przechowywania składu
○ sztylet: ułatwia wstawianie i wyjmowanie czcionek podczas korekty tekstu
○ linka: zapobiega rozsuwaniu się wierszy
○ LINOTYP Urządzenie do maszynowego składania tekstów. Zbudowany jest z 3
zespołów które pracują jednocześnie: składający, odlewający, rozbierający.
Urządzenie działa przy wykorzystaniu matryc mosiężnych i klinów stalowych.
Wykorzystuje stop linotypowy. Linotyp sterowany jest klawiaturą: naciśnięcie
odpowiedniego klawisza powoduje wybranie żądanej litery. Gdy już ustawiony jest
cały wiersz liter, następuje jego odlew, po którym matryce wracają do zasobnika.
○ MONOTYP: maszyna do składania i odlewania czcionek. System monotypowy
składa się z dwóch maszyn: tastra (klawiatury) oraz odlewarki. Obie maszyny
wymagały zasilania sprężonym powietrzem, dostarczanym przez kompresor, który
również wchodził w skład zestawu. Matryce do odlewu czcionek były wykonane z
mosiądzu i zamontowane w specjalnej ramce w taki sposób, że węższe znaki
umieszczano w górnych rzędach ramki, a szersze – w dolnych. Odlewarka
automatycznie ustawiała szerokość, na którą należało otworzyć formę.

● Glina: pierwszy materiał drukarski,

● Papirus: III tysiąclecie p.n.e. – VII w. n.e., Egipt. Produkowany z trzciny papirusowej
● Pergamin- Pergamon III-I w.p.n.e., był gładszy i trwalszy od papirusu, a do tego można było
pisać po obu stronach, III-II w. p.n.e. – XVI w. n.e., Azja Mniejsza, cała Europa.
Produkowany ze skór zwierzęcych (kozich, owczych, cielęcych).
● Papier: Arabowie dowiedzieli się o papierze od chińskich jeńców po wygranej bitwie w
Samarkandzie w 751 roku. Arabowie jako surowca do sporządzania papieru używali:
zniszczonych sznurów konopnych, które rozczesywano i moczono w ługu, mieszano i cięto,
rozcierano w rodzaju moździerzy z dodatkiem wody. Tak powstałą miazgę czerpano przy
pomocy sita z trzciny-sitowia sporządzonego w formie więcierza rybackiego i poprzez
poruszanie odcedzano wodę. Wówczas rozcierano masę na desce do czasu wyschnięcia, a
potem masa sama odpadała. NAstępnie nadszedł etap nasycania “arkusza” papieru
mieszaniną mąki z krochmalem pszennym, klejenie krochmalem ryżowym, barwienie i
gładzenie. Był najtańszy w produkcji.
proces
- Po zgromadzeniu zapasów szmat sortowano je na białe, przeznaczone do wyrobu
lepszego gatunku papieru, oraz na kolorowe. Jasne bielono jeszcze na słońcu, po czym
cięto na kawałki odrzucając grubsze miejsca i szwy.
- W XVIII wieku w większych papierniach wprowadzono maszyny do cięcia szmat.
- Pocięte szmaty mieszano z wodą z wapnem w wielkich naczyniach, gdzie butwiały,
stając się miękkie i podatne na dalszą przeróbkę.
- Następnie rozwłókniano szmaty, cięto i miażdżono włókna, gdyż dopiero zmiażdżone
posiadały zdolność spilśniania się, co było nieodzowne przy produkcji papieru. W
tym celu posługiwano się stępą. Składała się ona z poziomek kłody drewna z
wydrążonymi otworami, wyłożonymi metalowymi płytkami, oraz stęporów, tzn.
pionowych belek zakończonych okuciami lub gwoździami.
- Gotową masę papierniczą przenoszono do skrzyń, w których ją przechowywano
dłuższy czas, a następnie formowano arkusze papieru, przelewając masę do
specjalnych kadzi. Arkusze kształtowano poprzez ręczne czerpanie formą czerpalną,
składającą się z sita, ramy i ogranicznika. Sito, wykonane z drutu, naciągnięte było
na drewnianą ramę wzmocnioną listwami. Sito składało się z gęsto rozmieszczonych,
cieniutkich drucików oraz prostopadłych do nich, grubszych drutów, rozmieszczonych
co parę centymetrów.
- Na sicie naszywano lub przylutowywano filigran – znak z drutu lub wycięty z blachy.
Następnie nakładano ogranicznik, czyli dodatkową ramę, która formując brzegi
arkusza decydowała o jego formacie. Jednego sita używano zazwyczaj 2-4 lata.
Sitem czerpano masę papierniczą, otrząsano z nadmiaru wody, papier kładziono
między płaty filcu. Na arkuszu powstawały odbicia sita, więc drutów w postaci
żebrowania oraz filigranu w postaci znaku wodnego.
- Uformowane arkusze papieru, poprzekładane płatami filcu, wkładano pod pracę i
wyciskano z nich resztę wody. Otrzymany w ten papier był porowaty i nie nadawał się
do pisania. Aby nadać mu gładkość używano kleju uzyskanego z gotowania
odpadów zwierzęcych. Do kleju dodawano ałunu, czasem witriolu, czasem
sporządzano bardzo dobry klej z odpadków rybich.
- Klejenie odbywało się na dwa sposoby: albo przez kąpiel w rozcieńczonych kleju
uformowanego arkusza papieru, albo poprzez dodanie kleju do masy
papierniczej. Dzięki temu papier stawał się gładki i sztywny. Po tych zabiegach
papier przepuszczano jeszcze raz przez prasę i suszono na strychach.
- Ostatni etap produkcji to wykańczanie papieru – usuwanie z niego skaz,
zanieczyszczeń i nierówności. Wykańczano ręcznie lub przy pomocy mechanicznego
młota.
- Ręcznie polegało na tym, że usuwano zanieczyszczenia ostrym nożem i
gładzono arkusz wypolerowanym kamieniem lub kawałkiem drewna.
- Mechaniczne młoty, poruszane siłą wodną, spadały na arkusz papieru i wygładzały
wszelkie nierówności. Pierwsze powstały w 1541 roku w Czechach. Takie młoty
rozpowszechniły się po całej Europie.
- Gotowy papier pakowano w ryzy, zaopatrzone w zdobione okładki. 10 ryz papieru
tworzyło belę.
- W 1799 roku Francuz, Ludwik Robert, wynalazł maszynę papierniczą z ciągłym
sitem, która produkowała papier formie ciągnącej się nieskończoność, zwijanej
wstęgi. W pierwszej połowie XIX wieku maszynę tę znała cała Europa, wypierając
system czerpania ręcznego. Z czasem wprowadzono nowy surowiec – ścier drzewny
i celulozę – oraz siłę napędową w postaci pary i elektryczności.
 ● Ciągniony (przemysłowy) od 1799 r. (wynalazek maszyny papierniczej Louisa
Roberta). Produkowany początkowo ze ścieru drzewnego, od II połowy XIX wieku z
masy celulozowej, pozyskiwanej głównie z drewna, a od 1925 r. z mas pół
chemicznych.

b) Techniki drukarskie (druk wypukły, płaski, wklęsły), podstawowe rodzaje maszyn drukarskich 1
walec 2 walce maszyna 3 walce maszyna offsetowa
● druk wypukły
○ drzeworyt(XVII w.n.e.) - najstarsza technika graficzna należąca do druku wypukłego.
Do wykonania drzeworytu wykorzystuje się deskę, na którą nanosi się rysunek, a
następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie
białe. Pozostawione wypukłe miejsca będą drukowały. Klocek pokrywa się farbą
drukarską i odbija na papierze.
○ Drzeworyt sztorcowy – pojawił się jako reakcja na bardzo dokładną technikę
miedziorytu.Zastąpiono drewno z gruszy twardym bukszpanem, wycinano klocki w
poprzek słojów zamiast wzdłuż nich. Zrezygnowano z nożyków, stosując powszechne
rylce. Pierwszy zastosował go Thomas Bewick w Anglii (XVIII w.).
● druk płaski:
○ Technika litograficzna – XIX wiek, płaska, odbijanie z kamienia
litograficznego przy zastosowaniu reakcji zakwaszenia chemicznej tłustej kredki z
farba. Technika niekompatybilna z drukiem Gutenberga, wypukłym. Połowa XIX w. –
zastosowanie kolorów w litografii podniosło atrakcyjność, prosta technika. Bardzo
popularna w XIX wieku.
○ Klisza siatkowa, rastrowa – powielanie fotografii w książce; szerokie zastosowanie
fotografii w druku to dopiero 1881 rok. 1839 rok – pojawienie się fotografii w ogóle.
○ Digitalizacja
● druk wklęsły:
○ Miedzioryt: najstarsza technika artystycznego druku wklęsłego, znana od XV w.;
matrycą jest blacha miedziana, na niej żłobi się rysunek stalowymi rylcami. Po
opracowaniu płytę lekko się podgrzewa, następnie wciera farbę w wyżłobione rowki.
Po usunięciu farby z gładkich partii metalu przykłada się do płyty zwilżony papier i
przepuszcza przez prasę.
● maszyny drukarskie:
○ MASZYNA ROTACYJNA: Maszyna drukarska, w której forma drukowa jest
zaokrąglona (powierzchnie drukujące tej formy są położone na powierzchni walca). W
tego typu maszynie forma drukowa jest założona na cylinder drukowy lub jest
wytrawiona bezpośrednio na samym cylindrze, a cylinder ten obraca się (rotuje)
jednostajne wokół swojej osi. Również inne ruchome elementy maszyny tego typu
poruszają się w ten sam sposób, aczkolwiek niektóre z nich w odwrotnym kierunku.
○ Maszyna offsetowa: typ maszyny rotacyjnej, w której odbicie skłądu z formy
drukarskiej nie dokonuje się bezpośrednio na papier, lecz przenosi się za
pośrednictwem trzeciego walca, pokrytego warstwą gumy
○ Stereotypia: odlewanie składu drukarskiego na płytkach z innego materiału. Skład
drukarski odciska się w wilgotnym kartonie, a po wysuszeniu matrycę umieszcza się w
metalowej formie do której wlewa się roztopiony metal uzyskując trwałą płytę. Z jednej
matrycy można było uzyskać ok. 20 metalowych płyt stereotypowych i pozwalało na
równoczesny druk na kilku maszynach w dużych nakładach.
c) techniki ilustracyjne stosowane w produkcji książki od XV w. (drzeworyt, miedzioryt, litografia)
● drzeworyt: Gładką drewnianą płytkę grubości paru centymetrów pokrywano białą farbą,
kredą lub farbą wodną i na tym kreślono dowolny rysunek. Bardzo ostrym nożykiem
nacinano z obu stron linie rysunku. Później dłutkiem żłobiono i usuwano warstwę drzewa
z miejsc nie zarysowanych tak aby obraz wystąpił wypukło jak płaskorzeźba. Płytkę
pokrywano brązową lub czarną farbą przyrządzoną z sadzy i gumy lub później farbą
drukarską. Kładziono na tą płytkę zwilżony papier i przyciskano ręcznie specjalnym
przyciskiem lub tamponem zrobionym ze skóry wypchanej włosiem. Odciski były bardzo
głębokie, że przenikały na drugą stronę dlatego drzeworyty odbijano jednostronnie.
Czyste strony papieru sklejano lub łamano arkusz i brzegi ujmowano w grzbiet oprawy,
tak że powstawała podwójna kartka książki z dwustronnym rysunkiem
● metaloryt: nadawał się do szczególnie małych form, jak karty, inicjały, pieczęcie, krótkie
napisy, płytki metalowe o wypukłym rysunku były przytwierdzane do drewnianych
bloczków i pokrywane oleistą farbą (woda nie trzymała się na metalu) i odbijane jak
drzeworyt
● DRZEWORYT SZTORCOWY: technika graficzna druku wypukłego, wykonana na desce
ciętej poprzecznie. Umożliwiał on swobodne używanie małych rylców, którymi można było
dokładnie odtworzyć kreskowy rysunek, ale także formować precyzyjne cienie, półtony i
światła kopiowanego obiektu, zwykle rzeźb lub obrazów.
● miedzioryt: technika graficzna wklęsła, najstarsza technika graficzna na metalu,
stosowana już w 1. połowie XV wieku, Rysunek wykonuje się rylcem na wypolerowanej
płycie miedzianej, z tym, że najpierw wycinane są ogólne kontury, później wypełniane
modelunkiem. Płytę pokrywa się farbą, po czym usuwa się jej nadmiar tak, że farba
pozostaje jedynie w wyżłobionych rowkach. Następnie rycinę odbija się na prasie.
● litografia: technika graficzna zaliczana do druku płaskiego, gdzie rysunek przeznaczony
do powielania wykonuje się na kamieniu litograficznym. Rysunek nanosi się zatłuszczoną
kredką na wypolerowany kamień. Po wykonaniu rysunku powierzchnia kamienia jest
zakwaszana, a następnie zwilżana i pokryta farbą drukową. Odbitki wykonuje się
przykładając zwilżony papier do kamienia stanowiącego matrycę i odbijając na prasie
litograficznej, która ze względu na kruchość kamienia skonstruowana jest inaczej niż
prasa używana w technikach metalowych.

d) Postęp w zakresie tworzenia składu drukarskiego i jego utrwalania

● Gutenberg: prasa drukarska, aparat odlewniczy, metalowe czcionki, w swojej pracy
drukarskiej połączył cztery wynalazki: ruchomą czcionkę, papier, farbę drukarską, prasę
drukarską; Kombinacja tych czterech technologii zrewolucjonizowała druk w Europie XV
wieku. Znaczenie: łatwiejszy dostęp do książki/rozpowszechnienie słowa pisanego,
szybsza produkcja książki, niższa cena książki, powstanie warsztatów drukarskich,
powstanie nowych grup zawodowych (zecer), łatwiejszy dostęp do edukacji (w tym
możliwość samokształcenia)
● w 1799 r. Mikołaj L. Robert zastosował w Anglii maszynę papierniczą (ruchome sito)
wytwarzającą ciągłą wstęgę papieru (papier ciągniony) i pośpieszył produkcję, okazało
się przydatne przy zastosowaniu maszyn rotacyjnych
● użycie nowych surowców:ścieru drzewnego i celulozy, które przyczyniły się do obniżenia
ceny i usunięcia barier ilościowych w produkcji papieru
● zastosowanie stereotypii czyli odlewaniu składu drukarskiego na płytkach z innego
materiału. Skład drukarski odciska się w wilgotnym kartonie, a po wysuszeniu matrycę
umieszcza się w metalowej formie do której wlewa się roztopiony metal uzyskując trwałą
 płytę. Z jednej matrycy można było uzyskać ok. 20 metalowych płyt stereotypowych i
pozwalało na równoczesny druk na kilku maszynach w dużych nakładach. Stereotypia
ułatwiła druk wydawnictw wielo nakładowych np. podręczników i prasy
● później kopie sporządzano sposobem fotochemigraficznym na płytach cynkowych, które
mogły być płaskie lub wygięte cylindrycznie, przystosowane do maszyn rotacyjnych.
● wprowadzenie linotypu i monotypów
● Fotochemigrafia i elektronika całkowicie zautomatyzowały maszyny zecerskie
● Prasa żelazna skonstruowana przez lorda Karola Stanhope
● Szybkościowa cylindryczna maszyna drukarska zbudowana przez Fryderyka Koniga,
która wyparła dawniejsze urządzenia
●

2. Książka - budowa i funkcje

a) formy książki, budowa (tabliczka, zwój, kodeks, harmonijka, książka cyfrowa)
● tabliczka, na początku gliniana, potem drewniana lub metalowa, używany aż do
średniowiecza. Tabliczki drewniane malowano białą farbą, a następnie pokrywano je
warstwą np. wosku dla ułatwienia pisania. Tabliczki łączono w zespoły, wiążąc je na
grzbiecie za pomocą tasiemek. Powstawał w ten sposób wygodny notes służący do
użytku kupców, uczniów, pisarzy itd. Taka tabliczka przydawała się również w
korespondencji – wiadomość można było przeczytać, zetrzeć warstwę wosku i napisać w
tym samym miejscu odpowiedź na zasadzie „odwrotnej poczty”. Tabliczki były
bezpośrednim prototypem kodeksu.
○ gliniane: używane od IV tysiąclecia p.n.e. przez Sumerów i
Akadyjczyków,rozpowszechnione i funkcjonujące wśród innych ludów od I
tysiąclecia p.n.e.
○ drewniane: przeznaczone przez starożytnych Rzymian i Greków do zapisywania
tekstów o doraźnym znaczeniu (notatki, ćwiczenia szkolne, brudnopisy
dokumentów).
● zwój - złączone kartki papirusu zwinięty w rulon
● kodeks, stał się główną formą książki w V w.
● harmonijka (la porello)
● książka cyfrowa: bez materialnej postaci, plik cyfrowy
b) Estetyka książki (ilustracje, zdobnictwo, oprawy itd.)
● Iluminacja – zdobienie tekstu za pomocą barwnych i złotych inicjałów, ornamentów
marginalnych itd.
● Miniatura – barwny obraz figuralny, służący do ilustracji części tekstu.
Z czasem oba powyższe pojęcia stały się synonimami.
● Exlibris
● superexlibris: herby właścicieli książek
● inicjały
● bordiury: ozdobne ramki, które okalają całą stronę, tekst lub ilustracje
● miniatury: kompozycje malarskie w których pojawiają się postacie, nazwa wywodzi się od
techniki wykonywania ilustracja tekstu
● rubryki i żywa pagina

Estetyka:
● Styl barokowy wyróżniał się ogromny tomami z monumentalnymi kartami tytułowymi,
zatłoczonymi mnogością tekstu, w którym chciano zamieścić jak najwięcej informacji o
 zawartości i charakterze dzieła. Dzieła wyróżniały się alegoryczne, ilustracje pojawiały się
rzadko. Publikowano atlasy i zbioru plansz miedziorytowych zawierające pejzaże, dzieła
sztuki i ówczesną modę w świecie sztuki.
● Styl rokoko pojawił się we Francji w drugim dziesięcioleciu XVIII wieku. Cechował się
lekkością, fantazyjnością i delikatnością. Wielkoformatowe książki zostały wyparte przez
poręczne tomiki. Dominowała technika miedziorytowa i techniki kwasorytowe.
Dekorowano już nie tylko karty tytułowe, wprowadzono ramki, winiety, motywy kwiatowe,
ornamenty itd. Zasada symetrii dodawała im lekkości i wdzięku. Ilustrowano przede
wszystkim książki naukowe i techniczne, czasem pełne przepychu wydania Biblii.
Nowością było wprowadzenie ilustracji do literatury pięknej. W ostatnich latach XVIII
wieku rokoko straciło na świeżości i atrakcyjności, zwracając się ku wzorcom antyku,
cechującym się prostotą i oszczędności artyzmu.
● Neoklasycyzm powrócił do symetrii, stosowaniem rysunku konturowego i ornamentyki z
motywami antycznymi. Pojawiły się projekty antykwowych pism drukarskich, oszczędnych
i prostych w rysunku.
●
●
Oprawy
● oprawa z desek lub kartek pergaminu
● Najstarszą formą zdobienia skórzanej okładki było wytłaczanie w niej linii i ornamentów
● oprawy średniowiecznej
○ Oprawami zajmował się introligator, którego pracownia często znajdowała się obok
skryptorium i bibliotek klasztornych. Jako oprawy używał zwykłej obwoluty ze skóry i
miękkiego pergaminu; miało to na celu uchronienie książki przed uszkodzeniami i
zabrudzeniem. Często używano na oprawy kart starych rękopisów.
○ Księgi liturgiczne oraz luksusowe miały oprawy złotnicze, rzeźbione w kości słoniowej
i wykładane drogimi kamieniami. Często używane w książce bizantyjskiej.
○ W VII i VIII wieku pojawiały się pierwsze oprawy nacinane. Polegały na tym, że
zarysowany na grubej skórze wzór nacinano nożem, nawilżoną skórę naciągano na
deski okładzin, uwypuklając rysunek.
○ Oprawy sakwowe: charakteryzowały się puszczonym u dołu księgi płatem okładziny,
którego nie obcinano ani nie podwijano pod deskę. Końce płatu związywano w węzeł,
który służył jako uchwyt i pozwalał na przytwierdzenie księgi do pasa.

c) różne rodzaje książki - pod względem przeznaczenia czytelniczego i funkcji (książka elitarna,
masowa, popularna, książka naukowa, literacka, podręczniki)
● Książka ksylograficzna (blokowa, lata 30. XV w.) - forma książki, która powstaje w wyniku
odbijania jednostronnie stron (tekstu oraz rysunków z klocków drzeworytowych
● Książka elitarna
● Książka masowa: wielki nakład, słaby poziom; nacisk na rozpowszechnianie wartości
duchowej, treści. Książka jako narzędzie rozpowszechniania wiedzy i informacji
(nawiązanie do funkcji społecznej).
● Książka bibliofilska: ważna jest przede wszystkim szata edytorska, przeznaczona dla
wąskiego kręgu, elitarna, rola przede wszystkim artystyczna. Nie jest skierowana do
czytelnika masowego. Przede wszystkim charakterystyczna dla okresu średniowiecza,
książka rękodzielnicza.Wiek XIX, XX – dominacja książki masowej; masowe
czytelnictwo, wartość przede wszystkim treściowa.
 ● Książka popularna
● Książka naukowa: funkcje badawcze (monografie, syntezy, dyseracje, księgi referatów z
konferencji naukowych, wydania źródeł historycznych, krytyczne wydania tesktów
literackich i in.), przeglądowe (kompendia referujące stan badań w danej dyscyplinie),
informacyjne (encyklopedie uniwersalne i specjalne, słowniki, bibliografie, atlasy -
geograficzne, historyczne, anatomiczne), dydaktyczne (podręczniki akademickie, skrypty,
wypisy, zbiory zadań, antologie tekstów naukowych)
● Książka literacka:
● Podręczniki
d) znakomite zabytki edytorstwa książki
● Psałterz moguncki (1457), luksusowy, trójbarwny druk (czarno-czerwono-niebieski);
metalorytowe inicjały; wydrukowany na pergaminie; pierwszy kolon z informacjami nt.:
miejsca i rok wydania, nazwiska drukarzy, sygnet drukarski
● Biblia 42-wierszowa (1452-1455), pierwsze ważne europejskie dzieło wykonane za
pomocą druku, gotycka czcionka projektu Gutenberga, ręczne zdobienia wykonane po
wydrukowaniu, druk przygotowywał Gutenberg, mający spółkę z finansującym go
bankierem Johannem Fustem.

3. Drukarstwo i ruch wydawniczy

a) Organizacja ruchu wydawniczego, jego rozwój i przemiany, najważniejsze firmy wydawnicze w
Europie w Polsce; dorobek najważniejszych oficyn
● Fust & Schoffer (Moguncja): ok. 150 druków i książek, słynne książki: Psałterz moguncki,
Biblia 48-wierszowa
● Drukarnia Elsevierów – rodzinna firma Elzewirów, założona przez Lodewijka Elseviera w
1583 roku na którą składały się drukarnie i księgarnie w Lejdzie.
● Christophe Plantin (ur. między 1514 a 1520, zm. 1589) – niderlandzki drukarz
odrodzenia, księgarz i introligator. Na przestrzeni 34 lat spod pras drukarni Plantina
wyszło 1500 tytułów o dużej wartości typograficznej. Wysoką jakością wyróżniały się
przede wszystkim druki liturgiczne: mszały, brewiarze, antyfonarze i modlitewniki
● Rodzina Didotów – francuska rodzina księgarzy, rytowników i wydawców. Ojcem rodziny
był François Didot (ur. 1689 w Paryżu, zm. 1757 roku). W 1713 roku założył drukarnię i
księgarnię. Pod jego nazwiskiem wydawane były dzieła klasyków greckich a także
20-tomowa
● Hachette: Francja, od 1826, literatura piękna, książka popularnonaukowa [znane serie
wydawnicze]
● Larousse: Francja, od 1852 r., encyklopedie, słowniki,
● Gallimard: Francja, od 1911 r., literatura piękna, książki naukowe, popularnonaukowe
● Brockhaus: Niemcy, od 1811 r., encyklopedie, leksykony, książki popularnonaukowe,
literatura piękna,
● Reclam Verlag: Niemcy, od 1828 r., książki popularnonaukowe, literatura piękna,
● Harrasowitz: Niemcy, od 1872 r., książki naukowe (głównie księgoznawcze),
● Oxford University Press: Wielka Brytania, XVI w., książki naukowe,
● Cambridge University Press: Wielka Brytania, od 1534 r., książki naukowe,
● Macmillan Publishers: Wielka Brtyania, od 1843 r., książki naukowe i popularnonaukowe,
literatura piękna,

ZABÓR ROSYJSKI
● Gucksberg: Warszawa, 1804-koniec XIX w., literatura piękna, podręczniki,
 ● Orgelbrand: Warszawa, 1836-1919 r., encyklopedie, literatura piękna, książki naukowe,
● Gebethner i Wolff: Warszawa, 1857-1946 (1960), literatura piękna, podręczniki, książki
naukowe, książki dla dzieci i młodzieży, czasopisma,
● Arct: Lublin, Warszawa, 1836-1950, książki popularnonaukowe, książki dla dzieci,
słowniki, literatura piękna,
● Zawadzki: Wilno, 1803-1863 r., podręczniki, książki naukowe, literatura piękna (Poezje A.
Mickiewicza)

ZABÓR AUSTRIACKI I PRUSKI

● Polska Akademia Umiejętności: KRaków, 1872, książka naukowa,
● Friedlein: Kraków, 1810-1917, książka naukowa i popularnonaukowa, literatura
piękna,
● Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Lwów, 1872-1939 r., książka
naukowa, podręczniki, literatura piękna,
● Altenberg: Lwów, 19872-1939 r., literatura piękna, książka popularnonaukowa,
książka naukowa,
● Gubrynowicz i Schmidt: Lwów, 1868-1939 r., literatura piękna, książka naukowa
(historyczna i z innych dziedzin),
● Książnica Atlas: Lwów, 1894-1939 r., kratografia, podręczniki, książki
popularnonaukowe,
● Żupański: Poznań, 1838-1883 r., dzieła naukowe, podręczniki, literatura piękna,
czasopisma,
● Księgarnia Św. Wojciecha: Poznań, 1895-, książka religijna, podręczniki, książka dla
dzieci i młodzieży, miała także papiernie
b) Repertuar wydawniczy (przemiany od średniowiecza poczynając)
● średniowiecze: kalendarze,
● renesans: podręczniki, księgi liturgiczne, modlitewniki, druki urzędowe, tekstu autorów
antycznych, dawne i współczesne piśmiennictwo naukowe, piśmiennictwo religijne,
kalendarze, poradniki gospodarcze, literatura rozrywkowa, druki ulotne i okolicznościowe,
książka piękna, wykonywana dla elit, bibliofilów.
● barok
● odrodzenie: podręczniki, książki naukowe
● romantyzm
● pozytywizm
● młoda Polska: książka secesyjna, estetyczna
● 20-lecie międzywojenne
● II w.ś.: książki o tematyce narodowej
c) drugi obieg wydawniczy: druki, które ze względów cenzuralnych nie mogły ukazać się w
wydawnictwach oficjalnych, czyli nie tylko publikacje różnych grup opozycyjnych, ale też książki
i broszury produkowane z pobudek poza politycznych np. religijnych, wizjonerskich

4. Prasa - podstawowe zagadnienia. Początki prasy, przyczyny i czynniki jej rozwoju,

typologia prasy, znaczenie prasy w kulturze książki i życiu społecznym (głównie XIX-XX
w.)
● początki czasopism
○ już w XIV w. pojawiały się jednostronnie lub obustronnie zapisane, a później
drukowane karty z aktualnymi wydarzeniami lub obwieszczeniem
 ○XIX wiek – pojawienie się prasy popularnej/masowej – prasa sensacyjna,
opiniotwórcza, czasopiśmiennictwo naukowe (skierowane do węższych kręgów);
pojawia się równo z towarzystwem naukowym, rozwija się, teraz osiąga apogeum –
medycyna i nauki przyrodnicze – dzięki szybkiemu dostępowi do informacji.
● przyczyny
○ książka drukowana nie nadążała z przekazywaniem informacji, gdy społeczeństwo
coraz bardziej brało udział w życiu publicznym
● czynniki rozwoju
○ coraz większy udział społeczeństwa w życiu publicznym
○ postęp technologiczny umożliwił rozwój prasy, wynalazki takie jak maszyna rotacyjna i
później offsetowa
○ usprawnienie komunikacji społecznej
○ inicjatywa wydawców i drukarzy, którzy przez szybkie dostarczanie informacji o
sprawach bieżących zwiększali ruch i rentowność swoich warsztatów.
● typologia
○ ze względu na częstotliwość ukazywania się: dzienniki, tygodniki, dwutygodniki,
miesięczniki, dwumiesięczniki, kwartalniki, roczniki,
○ ze względu na tematykę: np. ogólnoinformacyjna, społeczno-polityczna, kulturalna,
literacka, biznesowa, naukowa,
○ ze względu na jej zasięg: prasa międzynarodowa, ogólnokrajowa, regionalna, lokalna,
zakładowa,
○ ze względu na adresata: czasopisma dziecięce, młodzieżowe, kobiece, fachowe,
○ ze względu na wydawcę: prasa rządowa, partyjna, niezależna,
○ ze względu na ideologię: prasa konserwatywna, liberalna, socjalistyczna, katolicka,
○ ze względu na poziom: prasa elitarna, popularna,, bulwarowa,
○ ze względu na funkcję społeczną: prasa informacyjna, publicystyczna, rozrywkowa,
ogłoszeniowa

5. Księgarstwo (handel książką) w czasach nowożytnych od XV w.: formy handlu,

organizacja, znaczenie
● Pierwsze formy handlu książką:
○ wytwarzanie na indywidualne zamówienie
○ egzemplarze uzyskane bezpośrednio od autora,
○ egzemplarze rozprowadzane przez kopistów
○ pierwsze oficyny księgarskie
● Handel książką drukowaną:
○ w stałych punktach: bezpośrednio u drukarza, u zawodowych księgarzy (początkowo
w sklepach wielobranżowych)
○ handel straganowy i obwoźny (przy kościołach, w czasie odpustów, jarmarków,
festynów, zjazdów)
○ handel okolicznościowy/okazyjny (licytacje, wyprzedaże, targi książki)

6. Dzieje bibliotek i bibliotekarstwa powszechnego i polskiego

a) Różne rodzaje bibliotek pod względem statusu prawno-własnościowego (biblioteki narodowe,
władców, uniwersyteckie, fundacyjne, rodowo-prywatne) i pełnionych funkcji (naukowe,
oświatowe - powszechne) głównie w odniesieniu do poszczególnych epok historycznych, ale
niekiedy także ważniejszych miejscowości i krajów. Oczywiście głównie biblioteki polskie, ale
także i europejskie
● biblioteki narodowe: zaczęły pełnić najważniejszą rolę w XIX wieku – zaczęły wymagać
egzemplarza obowiązkowego, dzięki temu ich zbiór był kompletny, bibliografie jakie
tworzyły mogły być pełne. Ich podstawową i najważniejszą rolą było gromadzenie
skarbnicy piśmiennictwa narodowego,
○ Rolę Polskiej biblioteki narodowej pełniła funkcję Warszawska Biblioteka
Uniwersytecka
● biblioteki królewskie:
○ charakter prywatny, często był dziedziczone
○ zaspokajały potrzeby władcy i środowiska dworskiego
○ stanowiły bodziec do zbierania ksiąg i wzorzec do naśladowania
○ biblioteka Zygmunta Augusta: księgozbiór liczył ponad 4000 woluminów, miał
charakter prywatny, a jego zawartość znana jest z egzemplarzy rozproszonych.
Najliczniej reprezentowana była w dziedzinie praw i historii. Po śmierci zbiór trafił do
kolegium jezuitów w Wilnie, a księgi liturgiczne do kościoła św. Anny w Wilnie
○ Stanisław August Poniatowski: oświecony bibliofil, umiłował książki i chciał posiadać
rzadkie egzemplarze uniwersalne i doborową kolekcję ok. 15 000 dzieł
reprezentujących wszystkie dziedziny wiedzy, artystyczne oprawy, upadła wraz z jego
panowaniem
● Księgozbiory arystokracji i wyższego duchowieństwa:
○ Na wzór panujących niemal wszyscy tworzyli swoje księgozbiory, a bujna kultura
renesansu przejawiała się w zamiłowaniu do wystawnego życia
○ Na dworach możnowładców rozwijała się kultura artystyczna
○ Księgozbiory były wyrazem potrzeb intelektualnych ich twórcy, a czasami snobizmu i
ulegania obowiązującym wzorom. Często dbano o wygląd książki
○ Poznański biskup Jan Lubrański- Zgromadził dużą bibliotekę składającą się w
znacznej mierze z dzieł prawniczych, literatury klasycznej i humanistycznej. W
księgozbiorze przeważały dzieła łacińskie nad greckimi i przewaga prozaików nad
poetami, a literatura naukowa odegrała tam większą rolę niż literatura piękna. Książki
z biblioteki Lubrańskiego zostały przekazane akademii jego imienia.
○ Maciej Drzewicki- kanclerz wielki koronny i arcybiskup gnieźnieński. W jego zbiorach
było dużo dzieł pisarzy starożytnych greckich i rzymskich, posiadał rękopisy
Kallimacha.
○ Piotr Tomicki- sekretarz królewski, posiadał liczne godności i beneficja kościelne, z
czasem został podkanclerzem wielkim koronnym i biskupem krakowskim. Księgozbiór
Tomickiego liczył około 500 dzieł, niemal wyłącznie z druków, książka rękopiśmienna
stanowiła bardzo nikły procent.
● Księgozbiory mieszczańskie:
○ średnia i drobna szlachta nie interesowała się zbytnio książką, chociaż byli bibliofile
bp. Marcin Broniowski
● Biblioteki kościelne i szkolne
○ Wymagania ludzi XVI w. najlepiej spełniały renesansowe gimnazja, w których głównie
nauczano łaciny i greki. Gimnazja musiały mieć odpowiednie zbiory książek, a często
w środowiskach protestanckich kościołów i działającej przy nich szkół były wspólne
biblioteki.
 ○ Szymon Szymonowicz - rektor Akademii Zamojskiej, organizator tamtejszej drukarni.
Posiadał półtoratysięczny księgozbiór, głównie z zakresu literatury pięknej, filozofii i
matematyki, silnie uwzględniający piśmiennictwo łacińskie i greckie
● biblioteki uniwersyteckie:
● biblioteki fundacyjne: miała osobowość prawną (która była podmiotem prawa), swój
majątek na własne utrzymanie, określone w akcie fundacyjnym zasady działalności oraz
władze nią kierujące.
● biblioteki rodowo-prywatne:
● biblioteki naukowe: przeznaczone jedynie dla wyspecjalizowanego użytkownika, obytego
z dziedziną, służą potrzebom badań naukowych lub dydaktyki akademickiej, mają
przystosowany i wykwalifikowany personel do tego rodzaju pracy, ich zbiory są
dostosowane do wyspecjalizowanych potrzeb użytkowników (literatura naukowa,
literatura potrzebna do badań naukowych). Np. biblioteki uniwersyteckie, akademii
naukowych, fundacyjne, specjalistyczne
● biblioteki oświatowe:
● biblioteki powszechne: przeznaczone głównie dla użytkownika powszechnego, służą
ogółowi społeczeństwa, ich personel jest przystosowany do pracy z ich użytkownikiem.
Ich zbiory to literatura popularna, oświatowa.
● biblioteki ruchome: bibliotekarz jeździł po kilku wsiach wypożyczał w danym regionie i
zbierał oraz udostępniał książki, umożliwiając dostęp do nich- bez konieczności
otwierania i prowadzenia i utrzymywania wielu filii

● W odniesieniu do epok:
○ Warunki funkcjonowania i rozwoju bibliotek na przełomie XIX i XX wieku:
- w zaborze austriackim po uzyskaniu autonomii była najkorzystniejsza sytuacja
- biblioteki w czasach zaborów często były ograniczone, zamykane, cenzurowane
- w bibliotekach zatrudniano i wynoszono na stanowiska osoby sprzyjające
zaborcom,
○ Królestwo Polskie od 1815 do 1830, czyli przez 15 lat miało ogólnie dobre warunki dla
bibliotek, potem było coraz gorzej ze względu na represje zaborcy.
○ Biblioteki pod zaborem rosyjskim: Po powstaniu styczniowym dochodzi do likwidacji
polskich bibliotek i powstaje biblioteka rosyjska. Po powstaniu listopadowym w formie
represji rosyjskiego zaborcy likwidowano biblioteki. Nie było też żadnej zgody na
zakładanie i prowadzenie działalności towarzystw naukowych, które też zawsze miały
swoje księgozbiory.
○ Biblioteka pod zaborem pruskim: Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego – była
niemiecka, ale pełniła istotną rolę jako europejska biblioteka, była istotna pod względem
wielkości zbiorów
● Dzieje bibliotekarstwa powszechnego:
○ było to związane z wprowadzeniem powszechnego dostępu do edukacji – obowiązek
szkolny, społeczeństwo już nie składa się jedynie z analfabetów, w większości ludzie
umieją czytać i pisać
○ powszechny rozwój techniczny umożliwił ogólny dostęp do coraz lepszej jakości książki,
która była w bardziej przystępnej cenie niż wcześniej
○ najbardziej zaawansowany rozwój świata książki miał miejsce w krajach protestanckich
(np. Dania,), spowodowane to było faktem, że biblia tam była w każdym domu.
Protestantyzm obligował wiernych do codziennego kontaktu ze słowem bożym, dlatego
też ludzie codziennie czytali biblie lub inne religijne książki, (czytanie więc nie było tylko
 umiejętnością wyższych sfer i wielkim przywilejem jak np. swego czasu na terenach
wiejskich pod zaborami w Polsce). Dzięki temu protestanci byli o wiele bardziej obyci ze
słowem pisanym, co miało wpływ na szybszy rozwój zapotrzebowania na innego rodzaju
publikacje oraz lepszy dostęp do świata książki, stąd pojawiła się potrzeba na
stworzenie bibliotek, które udostępniały by książki chętnym do tego.
○ w Stanach Zjednoczonych Ameryki i w Anglii zaczynały się pojawiać (co prawda płatne
ale jednak) wypożyczalnie książek, które z biegiem lat ewoluowały w biblioteki publiczne
○ w krajach anglosaskich powstały biblioteki miejskie - publiczne, utrzymywane z budżetu
miasta i podatków, były zakładane przez władze państwowe lub przez fundacje (w USA
John Astor ufundował bibliotekę publiczną w Nowym Yorku), wyjątkowo zasłużony był
Andrew Carnegie – magnat filantrop, zakładał biblioteki powszechne w Anglii i USA
○ budowanie bibliotek powszechnych, stworzonych dla ludu wynikało z potrzeb i inicjatyw
społeczeństwa, władze niezbyt chętnie się do tego mieszały, dlatego społeczeństwo
wykazywało się inicjatywą

b) Najważniejsze biblioteki od starożytności poczynając, ich dzieje, znaczenie i zbiory

● Trzy wielkie księgozbiory: w Bucharze, Tripoli i Alamut.
○ Biblioteka Samanidów w Bucharze- jedna z największych i najcenniejszych bibliotek
świata muzułmańskiego na przełomie X i XI wieku.Książki były ułożone według
działów, osobno leżały dzieła dotyczące prawa, filozofii, nauk przyrodniczych,
medycznych itd. Biblioteka posiadała dokładnie katalogi znajdujących się w niej
rękopisów.
○ Drugi z księgozbiorów znajdował się w Tripoli ( dzisiejszy Liban) i miał liczyć aż trzy
miliony rękopisów, była to najbogatsza biblioteka świata muzułmańskiego i została
spalona przez krzyżowców.
○ Biblioteka miałą także znajdować się w twierdzy Alamut, w rezydencji wielkiego
mistrza assassinów, skrajnej sekty ismailickiej, którą założył Hasan Sabbah.
Księgozbiór spłonął w czasie inwazji mongolskiej w roku 1257.
● Biblioteka Aleksandryjska: największa biblioteka na świecie; podział na działy wg treści;
katalogowanie; Pinakes w 120 księgach (pinax – pierwotnie tablica, na której pisano lub
malowano, potem tablica umieszczona nad półkami/na półkach z książkami z informacją
o działach literackich i nazwiskami autorów), ułożony rzeczowo (=wg działów
● ), dwa główne działy: poeci i prozaicy; każdy dział podzielony wg wg rodzajów literackich,
potem autorzy alfabetycznie (czasem chronologicznie), dzieła poszczególnych pisarzy
alfabetycznie, tytuł, nazwisko, materiał biograficzny, bibliograficzny i historyczno-literacki,
liczba wierszy, czasem też krótko treść utworu
● Biblioteka Watykańska, Londyńska, Paryska – jedne z najbogatszych bibliotek
europejskich
● Ważne biblioteki prywatne na terenie Galicji:
○ Biblioteka Lubomirskich
○ Biblioteka Raczyńskich
○ Biblioteka Czartoryskich
○ Biblioteka Zamojska początkowo w Zamościu, była to biblioteka ordynacyjna
○ Biblioteka Krasińskich w Warszawie
○ Biblioteka Działyńskich w Kurniku
○ Biblioteka Tarnowskich w Dzikowie
● Biblioteka Jagiellońska, od 1364
 ● Biblioteka Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
● Biblioteka Warszawskiego Towarzystwa Naukowego
● Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
● Anglia: British Museum w Londynie (1753)
● Francja: Bibliotheque Nationale w Paryżu (1792)
● USA: Library of Congress w Waszyngtonie (1800)
● Rosja: Cesarska Biblioteka Publiczna w Petersburgu (1814)
● Niemcy: Detsche Bucherei w Lipsku (1912)
● Włochy: Biblioteca Nacionale Centrale we Florencji , Biblioteca Nacionake Centrale w
Rzymie (1876)
c) Funkcjonowanie bibliotek i wypełnianie przez nich swoich funkcji: gromadzenie i udostępnianie
zbiorów, budownictwo i wyposażenie bibliotek
● Budownictwo:
○ System salowy: przestronne, widne, podłużne pomieszczenie stanowiły luźno stojące
pawilony czy części zabudowań pałacowych, klasztornych czy szkolnych.
○ Największe kolekcje zajmowały osobne budynki, sala reprezentacyjna jako centrum.
Sala taka była ciasno obudowana po bokach szafami i półkami wypełnionymi
woluminami pionowo, grzbietami na zewnątrz (dlatego odtąd zwyczaj zdobienia
grzbietów opraw). Dla zwiększenia pojemności budowano galerie i antresole. Środek
zajmowały gabloty, pulpity i meble. Niekiedy dawno do dyspozycji przybory pisarskie,
mogli kopiować dzieła na miejscu. Oprócz książek eksponowano okazy przyrodnicze,
zabytkowe przedmioty i przyrządy naukowe.
○ Pomieszczenia zdobiły malowidła i posągi (barok – monumentalne malowidła
alegoryczne, rokoko – przepych i dekoratywność, klasycyzm – umiar i harmonię).
○ Zasada trójpodziału funkcjonalnego opublikowanego przez Leopolda Della Santę w
1816 r., polegała ona na podzieleniu przestrzeni biblioteki na czytelnię (funkcja
udostępniania), magazynu (przechowywanie księgozbioru), przestrzeń dla personelu
(opracowanie zbiorów).
● Katalogi
○ Obok katalogów tradycyjnych (działowych) zaczęto prowadzić rejestrację rzeczową,
alfabetyczną, językową itd. Drukiem ogłaszano katalogi wielkich kolekcji.

d) Twórcy bibliotek oraz bibliotekarze i ich znaczenie dla rozwoju bibliotek. Zawód bibliotekarza
● Zawód bibliotekarza: kształtuje się w XVII i XVIII wieku. Rozwija się literatura fachowa o
tematyce bibliotecznej.
● Twórcy bibliotek
● Bibliotekarze i ich znaczenie dla rozwoju bibliotek
○ Karol Estreicher – bibliotekarz Szkoły Głównej Warszawskiej, (zasłużył się przede
wszystkim opracowaniem niemal kompletnej bibliografii druków polskich, wydanych w
Polsce i za granicą oraz dotyczących Polski, obejmującej lata 1470–1889; dzieło
„Bibliografia Polska”, którego 22 pierwsze tomy wydał w latach 1872–1908 było
kontynuowane przez jego syna i wnuka. Przyczynił się również do uporządkowania
zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej - trzykrotnie powiększył księgozbiór, doprowadził do
remontu gmach Biblioteki, zapoczątkował podział zbioru na grupy naukowe .
Wzbogacił szczególnie dział starodruków, czasopism, grafiki, muzyki i druków
ulotnych. Z inicjatywy Estreichera wprowadzono w Bibliotece Jagiellońskiej nowy
formularz inwentarzowy.
 ○ Samuel Bogumił Linde (Współpracował z Józefem Maksymilianem Ossolińskim, który
był dla niego swego rodzaju mecenasem. W latach 1807-1815 Linde wydał sześć
tomów „Słownika Języka Polskiego”, w którym objaśnienia wyrazów były podawane w
języku polskim (nie w obcym) i ilustrowane cytatami z polskiej literatury.
○ Joachim Lelewel (Był kustoszem zbiorów warszawskiej Biblioteki Głównej oraz
wykładowcą bibliografii i historii na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmował w Wilnie
katedrę historii powszechnej, był również działaczem politycznym – należał do
wolnomularzy. Dla świata książki przyczynił się również swoją twórczością –
opublikował w dwudziestu tomach historię polski w latach 1851-68 pod tytułem
"Polska, dzieje i rzeczy jej rozpatrywane". Był również autorem pięciu tomów historii
wiedzy geograficznej średniowiecza wraz z ilustrowanym własnoręcznie atlasem.)
○ Adam Benedykt Jócher (bibliograf, bibliotekarz i encyklopedysta, autor jednej z
pierwszych bibliografii polskich „Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w
Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie”, opublikowanej w
Wilnie, był również twórcomhaseł do Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda
○ Jerzy Samuel Bandtkie ( nauczyciel i bibliotekarz, opublikował szereg rozpraw
naukowych dotyczących historii Śląska, a zwłaszcza jego związków językowych z
Polską), po przeniesieniu do krakowa zajmował stanowisko kierownika Biblioteki
Jagiellońskiej, pomógł uporządkować i częściowo skatalogować zbiory.
○ Franciszek Stroński (bibliotekarz, dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego i
Biblioteki Uniwersyteckiej w Krakowie.)

7. Relacje autor-wydawca-władza państwowa w dziejach książki drukowanej -

podstawowe pojęcia. Przywileje drukarskie i wydawnicze; prawo autorskie (początki -
Anglia 1709 r.). Nadzór władz państwowych i instytucji odpowiedzialnych za oświatę nad
produkcją i obiegiem książki: cenzura - jej początki (XVI-XVIII w.) i formy, cenzura na
dziejach polskich w okresie zaborów i w PRL
● przywileje drukarskie i wydawnicze: przywileje udzielane przez władcze do wydawania
czasopism, książek.
● Przywilej drukarski był jednym z narzędzi, dzięki któremu władza państwowa mogła
realizować swoje zamierzenia w wielu sferach swojej działalności. U jego źródeł
znajdowała się cenzura. Brak spójnego jej systemu starano się wypełnić przywilejami.
● Zmiany w modelu państwa
○ druki urzędowe: rozpowszechniane na specjalne zlecenie wydawcy, akty publiczne,
konstytucje sejmowe, obiekt zainteresowania władz państwowych oraz drukarzy, forma
druku ulotnego, wydania zbiorowe i osobne
○ piśmiennictwo z dziedziny prasa: dążenie do kodyfikacji prawa koronnego ziemskiego
● Kształtowanie polityki kulturalnej
○ literatura piękna: utwory autorów polskich oraz obcych (głównie starożytnych),
pierwsza adnotacja o przywileju na dziełach Mikołaja Reja, literatura pamiętnikarska,
zrąb literatury obcej; utwory poetów i pisarzy starożytnych
○ literatura popularna: romans pseudohistoryczny, moralistyczny i rycerski, czasopisma
moralne literackie i społeczno-ekonomiczne, wydawnictwa muzyczne
● Cenzura:
○ kościelna, indeks ksiąg zakazanych, palenie książek, zakaz druku
○ autocenzura: cenzura dokonywana przez autora w celu wydania książki
 ○ prewencyjna: jej celem jest niedopuszczenie do druku jakiegoś dzieła; sprawdzenie
dzieła przed publikacją i dalsze niedopuszczenie go do druku. O wiele gorsza, niszczy
publikacje w zarodku; niekorzystna dla odbiorcy, bardziej korzystna dla wydawcy, bo
nie musi martwić się o późniejsze konsekwencje; występuje głównie w systemach
totalitarnych, niedemokratycznych.
○ represyjna: cenzurowany jest tekst dopiero po wydaniu; możliwość zaskarżenia książki
już po jej wydaniu, ze względu na konflikt z interesem państwa czy społecznym,mogą
zostać wyciągnięte konkretne konsekwencje prawne i kary, też dotkliwe
kary finansowe, wobec autora i wydawcy;
○ państwowa: władza zakazuje wydawania konkretnych typów książek
○ oczyszczanie książek (puragacja)
● Cenzura w trakcie zaborów:
○ wtedy cenzura była w Polsce najsilniejsza, zwłaszcza treści niepodległościowe i
patriotyczne były tępione; przede wszystkim cenzura rosyjska – najostrzejsza, głównie
cenzura prewencyjna.
○ Istniała niemal cały aparatura cenzury: biuro, jego pracownicy; cenzor. Cenzura
posiadała bardzo szerokie uprawnienia, dotyczyła wszystkich publikacji mających
ukazać się na terenie państwa rosyjskiego i mogła dwojako w nie ingerować – wcale
nie dopuścić do druku, bądź cenzor mógł samowolnie dokonywać w owej publikacji
zmian, zgodnych z cenzurą (np.Dziady cz. III).
○ Cenzura rosyjska nadzorowała nawet pracę redakcji, regulowała, kto może być w niej
zatrudniony, a kto nie. Osłabła znacznie w okresie dwudziestolecia międzywojennego,
a potem wróciła w okresie drugiej wojny światowej
● Cenzura podczas PRL-u
○ Cenzura prewencyjna, głęboko sięgająca, rozbudowany aparat cenzorski; powstał
nawet specjalny urząd, dysponowała specjalnymi instrukcjami i wskazówkami, co
wolno, co nie;
○ była ostateczna i niepodważalna, autor i wydawca wobec działań cenzury był
absolutnie bezsilny.
○ Reakcją społeczeństwa było powstanie tzw. drugiego obiegu, nielegalnych
wydawnictw.
● Prawo autorskie:
○ W Wenecji, na mocy rozporządzenia z 1544 r., wydano zakaz wydawania książek bez
pisemnej zgody ich twórców.
● Relacja wydawca – autor, Wydawca ma wspierać autora, mają wspólny biznes, interes,
ale wydawca też chce zarobić.Istotne są honoraria, nakład, sprzedaż

8. Dzieje pisma. Początki pisma, różne kierunki rozwoju w starożytności i średniowieczu,

pisma drukarskie - przemiany i główne kierunki rozwoju. Wybitni liternicy w dziejach pism
używanych w drukarstwie.
● Pismo – ideograficzne, piktograficzne i alfabetyczne.
● Pismo piktograficzne – przedstawiało za pomocą rysunków pewne akcje, ciągi
wydarzeń. Znak (rysunek, piktogram) = konkretna rzecz, czynność, przedmiot.
● Pismo ideograficzne – znak (rysunek, ideogram) = rzecz, przedmiot, pojęcie
abstrakcyjne związane z postrzeganiem, ze zmysłami, np. kręg z kreskami = słońce,
ciepło. Gdzie: Azja, Afryka, Europa wschodnia, starożytny Egipt, Mezopotamia, Italia,
 Chiny. Pierwsze zabytki twórczości graficznej: 25-11 tysięcy lat p.n.e., pismo zaczęło się
kształtować w okresie 4-3 tysiąclecia p.n.e.
● Pismo alfabetyczne – jednemu dźwiękowi odpowiadał jeden znak – litera. Znak (litera) =
dźwięk mowy (tj. głoski danego języka).
● Wykształciło się w 2 tysiącleciu p.n.e. wśród ludów semickich zamieszkujących Azję
Mniejszą. Od Semitów zamieszkałych w Syrii i Palestynie przejęli je i uprościli Fenicjanie.
Sprowadzili oni alfabet do 22 znaków spółgłosek, nadali geometryczne kształty liniowe
oraz ustalili poziomy bieg wierszy od strony prawej ku lewej. W początkach
pierwszego tysiąclecia wynalazek ten przejęli Grecy zamieszkujący Półwysep
Bałkański, wysypy Morza Egejskiego i wybrzeża Azji Mniejszej.Wzbogacili oni
alfabet o oznaczenia samogłosek, ponadto dodali liczby oraz ustalili poziomy dukt pisma
od strony lewej do prawej. Od Greków za pośrednictwem Etrusków zapożyczyli
Rzymianie ok.VII w. p.n.e. Przekształcili go według własnych potrzeb, ustalając od VI
w. p.n.e. kanon pisma łacińskiego. Natomiast z pisma greckiego przejętego za
pośrednictwem Bizancjum wywodzą się alfabety cyrylickie. Z tego samego
północno-semickiego źródła, w odmianie wschodniej (aramejskiej)wywodzą się m.in.
pisma arabskie i hebrajskie
● W średniowieczu stosowano wszystkie style pisma łacińskiego wykształcone w
starożytności, czyli:
○ kapitała;
○ uncjała;
○ półuncjała;
○ kursywa.
● Pismo drukarskie
○ Pochodzenie – od pisma ręcznego, rozdwojenie pisma drukarskiego: w Europie
antykwa (pochodząca z Włoch) i pismo gotyckie (pochodzące z Niemiec, poległe w
1941 roku), dwa osobne systemy pisma.
○ W Polsce mamy narodowy styl pisma, dążenie do stworzenia antykwy polskiej –
Antykwa Półtawskiego
○ Antykwa – krój czcionki od drugiej poł. XV w. wzorowany na napisach łacińskich;
potocznie – każde pismo drukarskie proste; wywodzi się od ręcznego pisma
łacińskiego. Charakterystyczną cechą jest krągłość na lukach liter.
●

9. Rozwój kultury książki w ujęciu przekrojowym

a) Kultura książki we wiodących krajach: czynniki które sprzyjały jej rozwojowi, co decydowało o
rozwoju. Instytucje książki (wydawnictwa, biblioteki). Ludzie książki.
b) Najważniejsze ośrodki kultury książki w Polsce
● Kraków
○ Jan Haller: dostawał przywileje drukarskie od biskupa krakowskiego Fryderyka
Jagiellończyka na wyłączne prawo do drukowania i sprzedaży mszałów krakowskich
oraz od króla Aleksandra Jagiellończyka które zakazało innym drukarzom sprowadzać
z zagranicy i drukować dzieł, które tłoczył Haller
○ KASPER HOCHFEDER: wspólnik Hallera, przejął po nim drukarnie
○ Florian Ungler
○ Hieronim Wietor
○ Jan Januszowski: najlepszy polski mistrz sztuki drukarskie w drugiej połowie XVI w.,
przy pomocy Jana Zamoyskiego otrzymał w 1578 r. prawo serwitoriatu królewskiego
 ○ Maciej Wirzbięta: obok januszewskiego był najlepszym polskim mistrzem sztuki
drukarskiej w drugiej połowie XVI w. Posiadał przywileje królewskie i tytuł drukarza
nadworskiego. W 1571 r. pozostawiono mu prawo serwitoriatu królewskiego.

2-3 pytania o dziejach pisma, rodzaje pisma, na czym polegają,pisma drukarskie (dwa
kierunki jeśli chodzi o Europę, pismo antykwowe wywodzące z Włoch i gotyckie stosowane
głównie w krajach niemieckojęzycznych, sylwetki wybitniejszych literników, twórców pism
drukarskich
papier ciągniony w belach

III bieńkowska jest fajnaa

a) pojawienie się w XV w. książki drukowanej, drukarstwo nakłądowe, pojawienie się
osobnych firm wydawniczych (wydawniczo-drukarskie, Manucjusz, La metien?
Didof? Welzewirowie? gebethner i Wolf, załad im. Ossolińskich), PWN, Czytelnik,
b) jakiego rodzaju książki w epokach wydawano, jakie był popularne (średniowieczne,
religijne, dewoncyjna, odrodzenie itd.)
fotoskład!!! odbicie tekst na płycie?
skład komputerowy pod koniec XX w.
d) słynne kodeksy średniowieczne, najsłynniejsze przekazy rękopisy religijne, biblijne,
ewangeliarze, najsłynniejsze książki literackie, książki z XVII-XVIII w.

IV
mieszczaństwo

XV nie lubi, ale podstawowe formy handlu, księgarnie, handel obwoźny, subskrypcje, targi
książki
VIII
Rozwój książki w poszczególnych krajach (Włochy, Francja, Niemcy)
b) Warszawa, KRaków, Lwów, Poznań?, Wydawnictwa, Drukarnie, biblioteki, ważne edycje?
● zdobienia
○ miniatury
○ floratury - elementy roślinne na brzegach stron
○ bordiury - obramowania stron
○ inicjały - ozdobna pierwsza litera zdania na stronie
○ zdobienia tekstowe - nietypowe układ wierszy w kolumnie tekstu,
zróżnicowanie tesktu
● ilustracje
○ drzeworyt
○ metaloryt
○ inkunabuły
○ iluminacje
○ akwaforta
Konrad Sweynheym i Arnold Pannartz (XV wiek): antykwa wczesnorenesansowa (wenecka),
druki wyrażnie stylizowane na rękopisy

Mikołaj Jenson (WEnecja, XV-XVI w.): antykwa, 1470 otwarcie drukarni w Wenecji, 12 pras
drukarskich
Ciekawostki:
● Palimpsest to powtórnie zapisany rękopis. Polegało to na to, że niepotrzebne teksty
zeskrobywano z pergaminów nożem, ścierano pumeksem, gąbką, czasem
zanurzano pergamin w mleku, tworząc pergamin z odzysku.
● Na sztukę książkową i jej estetykę składa się, oprócz samego jej zdobnictwa, format,
jakość papieru, kształt czcionki, układ kolumny druku czy ilustracje
● Dwa nurty bibliofilstwa – elitarne (pasja posiadania ksiąg rzadkich) oraz miłośnictwo
książek (codzienne towarzyszki życia)