Recenzje
Felix Stalder, Manuel Castells. Teo-
ria społeczeństwa sieci, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kra-
ków 2012, ss. 264.
Choć o teorii społeczeństwa sieci oraz
teorii sieci w akademickim świecie Zacho-
du mówi się szeroko już od dawna, to świat
naukowy nad Wisłą jest pod tym względem
dopiero w trakcie nadrabiania zaległości.
Jednym przejawów tego dążenia jest wyda-
na w 2012 r. nakładem Wydawnictwa Uni-
wersytetu Jagiellońskiego praca szwajcar-
skiego socjologa Feliksa Staldera pt. Manu-
el Castells. Teoria społeczeństwa sieci. Książ-
ka ta jest zarazem próbą naukowego opi-
su, jak i krytycznego komentarza do jednej
z najgłośniejszych w ostatnich latach teorii
socjologicznej.
Felix Stalder, szwajcarski badacz zajmu-
jący się m.in. nowymi mediami, we wstę-
pie do swojej książki stawia dwa zasadnicze
cele: po pierwsze, chce dokonać wprowa-
dzenia i krytycznego omówienia teorii spo-
łeczeństwa sieci; po drugie zaś podejmuje
się ambitnego zadania oceny dzieła (teorii
społeczeństwa sieci) w trakcie rozwoju.
Struktura książki opiera się na sześciu
rozdziałach. Pierwszy wprowadzający roz-
dział nosi tytuł „Przemiany punktów odnie-
sienia”. Stalder zajmuje się w nim prezenta-
cją osoby Manuela Castellsa oraz szkicuje
elementy zmiany i ciągłości na intelektu-
alnej ścieżce, którą kroczył hiszpański so-
cjolog. Stalder skupia się przy tym jedynie
na tych punktach odniesienia, które w ja-
kikolwiek sposób miały wpływ na dzie-
235
ło Castellsa, czyli na teorię społeczeństwa
sieci. Mowa tu m.in. o dość interesującym
procesie odchodzenia Manuela Castellsa
od neomarksizmu w obszarze badania ru-
chów społecznych. Hiszpański badacz, któ-
ry na tyle zaangażował się w wydarzenia
1968 r. w Paryżu, że w kilka miesięcy póź-
niej został wydalony z Francji, na pewnym
etapie swoich naukowych dociekań porzu-
ca neomarksistowskie podejście jako nie-
zgodne z rzeczywistością. Castells stwier-
dza bowiem, że choć działania ruchów spo-
łecznych są uwarunkowane w pewnej mie-
rze przez czas i miejsce (strukturę), w któ-
rych się znalazły, to jednak „[…] są napę-
dzane przez nadzieje, marzenia i pragnie-
nia samoświadomych uczestników”5. Ozna-
cza to, że ich działanie częstokroć było nie-
przewidywalne i kreatywne, a to w żaden
sposób nie mogło logicznie wynikać z teo-
rii uwarunkowań strukturalnych, charakte-
rystycznych dla neomarksizmu.
Zerwanie Castellsa z neomarksizmem
miało miejsce także na poziomie epistemo-
logii, o czym w bardzo interesujący sposób
pisze Stalder. Szwajcarski autor zauważa
bowiem, że Castells rozpoczynał jako em-
pirycznie zorientowany zwolennik Althus-
sera. Stanowisko to było o tyle niezwykłe, że
sam Althusser w niewielkim stopniu intere-
sował się badaniami empirycznymi, a jego
projekt „wręcz ociekał teorią”6. Z czasem
jednak Manuel Castells, wobec niemożno-
5
F. Stalder, Manuel Castells. Teoria społeczeństwa
sieci, Kraków 2012, s. 27.
6
Por. ibidem, s. 41.
236 Recenzje
ści pogodzenia teorii z obserwacjami, do-
konał istotnej reorientacji swojego stano-
wiska. Naczelną wartością teorii nie była
już dla Castellsa „poprawność”, ale jej „uży-
teczność”, a tę można ocenić tylko i wyłącz-
nie w odniesieniu do badań empirycznych.
W konsekwencji status teorii u Castellsa
uległ pewnej degradacji na rzecz empirii,
teoria musiała teraz być elastyczna i otwar-
ta na wszelkie zmiany płynące z obserwacji
rzeczywistości. Nowe stanowisko epistemo-
logiczne Castellsa – jak słusznie zauważa
Stalder – jest kojarzone z koncepcją teorii
ugruntowanej, gdzie kategorie teoretyczne
niejako wyłaniają się z analiz przypadków7.
Dobór tematów i kompozycja pierw-
szego rozdziału sprawia, że otrzymujemy
w efekcie niezwykle ciekawy obraz badacza
w kontekście ewolucji jego postaw i poglą-
dów, których znajomość może rzucić nowe
światło nie tylko na samego Castellsa, ale
także na rozwijaną przez niego teorię.
Rozdziały drugi, trzeci i czwarty („Pro-
dukcja”, „Doświadczanie” oraz „Państwo
sieci a polityka informacjonizmu”) odno-
szą się do trzech głównych filarów teorii
społeczeństwa sieci – produkcji, doświad-
czania i władzy. Radykalne przeobrażenia
w tych trzech obszarach pozwalają mówić
Castellsowi o nastaniu po społeczeństwie
industrialnym nowego typu społeczeństwa
opartego o sieć. Felix Stalder z rekonstruk-
cją argumentacji Castellsa radzi sobie bar-
dzo dobrze, a oprócz podjęcia udanej pró-
by opisu i wyjaśnienia podstawowych pro-
7 8
Por. ibidem, s. 43.
cesów i pojęć z tych trzech obszarów, for-
mułuje również szereg krytycznych uwag,
wskazując na pewne braki w teorii Castel-
lsa.
I tak w rozdziale drugim, dotyczącym
najważniejszego filaru społeczeństwa sieci
– produkcji, autor książki wyjaśnia, dlacze-
go akurat ten obszar odgrywa tak dużą rolę
w teorii Castellsa: „Nie chodzi o to, że go-
spodarka determinuje życie społeczne lub
polityczne, ani o to, że można ją analizo-
wać bez odniesienia do dwu pozostałych.
Teoria Castellsa jest zbyt wyrafinowana, by
pozwalała na tego rodzaju redukcjonizm.
Kluczowe znaczenie gospodarki wynika
raczej z przekonania, że wiele spośród naj-
bardziej wszechobecnych i najsilniejszych
dynamik przeobrażających społeczeństwa
na całym globie tworzy się w związku z re-
alizowaniem celów gospodarczych”8. Jedny-
mi z najważniejszych procesów w tym ob-
szarze były postępujące umiędzynarada-
wianie gospodarek oraz rozwój globalnych
rynków finansowych. Są to procesy, które
często w innych opracowaniach utożsamia
się przejawami globalizacji. W wyniku dzia-
łania tego typu zjawisk zmianie ulega rów-
nież struktura przedsiębiorstw, z wielkich
i hierarchicznie zorganizowanych korpora-
cji starego typu w kierunku elastycznych,
rozczłonkowanych przedsiębiorstw siecio-
wych. Stalder nieco miejsca poświęca rów-
nież omówieniu zmian w charakterze pracy,
która w gospodarce sieciowej podlega dale-
ko idącemu uelastycznieniu na wielu pozio-
Ibidem, s. 53.
 Recenzje
mach (czas, lokalizacja, relacja z pracodaw-
cą, stabilność zatrudnienia)9.
Pod koniec rozdziału drugiego Stalder
zwraca uwagę na pewne niedociągnięcia
i nieścisłości Castellsa w obszarze gospo-
darki informacyjnej. M.in., jak zauważa
szwajcarski socjolog, Castells wbrew licz-
nym dowodom empirycznym oraz wbrew
temu, co sam pisał w 1991 r., stwierdza że
nie istnieje coś takiego, jak globalna klasa
kapitalistów o decydującym znaczeniu dla
panującego w obszarze gospodarki dyskur-
su10. Stalder kwestionuje Castellsowską wi-
zję chaotycznej gospodarki. Zarzuca hisz-
pańskiemu socjologowi, że nie podejmuje
on analizy instytucji tak istotnych z punktu
widzenia gospodarczej regulacji, jak choćby
Światowa Organizacja Handlu (WTO). Ca-
stells zatem, w przekonaniu Staldera, choć
oferuje nam wielopoziomową analizę glo-
balnej gospodarki, to ignoruje jednocześnie
globalne ramy regulacyjne i kształtującą je
politykę11.
Rozdział trzeci pt. „Doświadczanie” jest
poświęcony kolejnemu filarowi teorii społe-
czeństwa sieci, tj. ruchom społecznym i ich
roli w przeobrażaniu rzeczywistości. A rola
ta jest, jak zauważa Stalder, niebagatelna:
„Teoria społeczeństwa sieci przyznaje cen-
tralne miejsce ruchom społecznym. Są one
narzędziami, dzięki którym ludzie tworzą
i promują nowe wartości, zmieniając w ten
9
Por. ibidem, s. 73.
10
Por. ibidem, s. 79-80.
11
Por. ibidem, s. 85.
237
sposób instytucje społeczne”12. Stalder, aby
przybliżyć teorię Castellsa, dokonuje dość
szczegółowej analizy dwóch przypadków
ruchów społecznych: ruchu feministycz-
nego i ruchów fundamentalizmu religij-
nego. Pod koniec rozdziału trzeciego au-
tor przeprowadza krytykę ujmowania ru-
chów społecznych przez Castellsa. Jednym
z zarzutów szwajcarskiego socjologa wo-
bec Castellsa jest uderzający brak symetrii
w teorii społeczeństwa sieci. Hiszpański so-
cjolog bowiem z jednej strony traktuje ru-
chy społeczne jako realne, samoświadome
podmiot; z drugiej zaś, przemiany w obsza-
rze gospodarki postrzega jako bezosobowe
procesy globalizacji, bez udziału świado-
mych i kształtujących je aktorów13.
Na podobny problem braku podmio-
towości Stalder słusznie zwraca uwagę
w czwartym rozdziale, dotyczącym relacji
władzy. W rozdziale tym szwajcarski so-
cjolog rekonstruuje za Castellsem przeja-
wy wymywania władzy państwowej w wa-
runkach kryzysu państwa narodowego.
Stadler na bazie teorii sieci tworzy również
zręby nowej typologii państw, w skład któ-
rej wchodzą m.in. państwo rozwojowe, in-
formacyjne państwo opiekuńcze czy też fla-
gowe dla Castellsa państwo sieciowe.
Rozdział piąty pt. „Przepływy i miejsca”
Felix Stalder poświęca temu, co uważa za
najbardziej oryginalne elementy teorii Ca-
stellsa, czyli koncepcji przestrzeni przepły-
wów i bezczasowego czasu. Obie koncepcje,
12
Ibidem, s. 114.
13
Por. ibidem, s. 119.
238 Recenzje
choć niejednolicie rozbudowane, to w oce-
nie szwajcarskiego badacza są równie do-
niosłe. Koncepcja przestrzeni przepływów
na podstawowym poziomie dotyczy rela-
cji pomiędzy aktorami społecznymi. Otóż
– jak wyjaśnia Stalder – jeszcze przez dużą
część drugiej połowy XX w., aby doszło do
interakcji w czasie rzeczywistym pomię-
dzy aktorami społecznymi, musieli oni
znajdować się w tej samej fizycznej prze-
strzeni. Dziś natomiast wystarczy, że znaj-
dują się oni w tej samej przestrzeni przepły-
wów informacyjnych, które są zorganizowa-
ne w globalne sieci o różnym charakterze
(np. sieci rynków finansowych, sieci global-
nej przestępczości etc.). Zdaniem szwajcar-
skiego badacza zmiana taka ma fundamen-
talny charakter dla przeobrażeń wszelkich
procesów społecznych.
W rozdziale szóstym (pt. „Logika sieci”)
uwaga Felixa Staldera skupia się na wyja-
śnieniu odbiorcy, czym jest, de facto klu-
czowa w teorii Castellsa, sieć. Mogłoby się
wydawać, że to centralne pojęcie zostanie
przez hiszpańskiego socjologa dogłębnie
wyjaśnione i omówione na łamach jego
prac, tak się jednak nie dzieje, a przynaj-
mniej nie dzieje się w sposób wystarczają-
cy czy też satysfakcjonujący odbiorcę – co
trafnie zauważa szwajcarski autor.
Feliksowi Stalderowi udaje się rzadka
sztuka. Recenzowana praca nie jest kolej-
nym odtwórczym opracowaniem dzieł Ca-
stellsa. Stalder potrafi wejść w twórczy dia-
log ze swoim hiszpańskim mistrzem. Tam,
gdzie Castells pisze słowo, Stalder niczym
wytrawny psychoanalityk rozbiera to sło-
wo na części, a dodatkowo stara się do-
trzeć do inspiracji, o których Castells jedy-
nie wspomina, i odtworzyć (z dobrym skut-
kiem) jego tok myślenia. Dzieje się tak m.in.
w przypadku kluczowego u Castellsa poję-
cia sieci. Zabieg taki znacznie przybliża od-
biorcę do zrozumienia danej części teorii
społeczeństwa sieci, której wyjaśnienia nie-
kiedy brakuje na łamach prac Castellsa.
Stalder, jak na sumiennego krytyka przy-
stało, nie boi się poruszać kwestii proble-
matycznych z punktu widzenia spójności
teorii społeczeństwa sieci. Jedną z takich
kwestii jest np. asymetryczny charakter po-
jęcia władzy proponowanego przez Castell-
sa, na który szwajcarski autor w swojej pra-
cy zwraca uwagę wielokrotnie.
Warto również wspomnieć o dość du-
żej zalecie, która ma wymiar praktyczny –
chodzi o zawarcie w książce rozbudowanej
bibliografii Manuela Castellsa. Zestawienie
obejmuje bowiem listę tekstów, w których
Castells występuje jako autor, współautor
lub redaktor, ułożonych w porządku chro-
nologicznym, z uwzględnieniem prac wy-
danych w języku polskim. Ta obszerna lista,
choć już częściowo nieaktualna (od czasu
wydania książki Staldera pojawiły się nowe
publikacje Castellsa na świecie i nowe tłu-
maczenia tego autora w Polsce), pozostaje
bardzo użytecznym dla badacza i studenta
narzędziem pracy.
Książka Staldera, przy zdecydowanej
przewadze zalet, ma również pewne wady.
Najważniejszą z nich jest struktura pracy.
Otóż o ile zasadne wydaje się umieszczenie
w pierwszym rozdziale prezentacji osoby
 Recenzje
Manuela Castellsa oraz zmian na jego inte-
lektualnej ścieżce, o tyle zajęcie się koncep-
cją przestrzeni przepływów oraz wyjaśnia-
niem, czym jest sieć dopiero w dwóch ostat-
nich rozdziałach, jest nie do końca zrozu-
miałe. Koncepcja przestrzeni przepływów
oraz charakter samej sieci (omówione do-
piero w rozdziałach piątym i szóstym) mają
fundamentalne znaczenie dla zrozumienia
teorii społeczeństwa sieci. Z punktu widze-
nia zrozumienia teorii Castellsa, bardziej
zasadne byłoby przedstawienie tych kwe-
stii w początkowych partiach książki, jesz-
cze przed omówieniem konkretnych już fi-
larów teorii hiszpańskiego badacza (tj. pro-
dukcji, doświadczania i władzy).
239
Podsumowując, praca Feliksa Stalde-
ra stanowi jak dotąd bodaj najdojrzalsze,
najbardziej żywe i kreatywne opracowanie
dokonań hiszpańskiego socjologa. Wyda-
nie tej pracy jako podręcznika akademic-
kiego wydaje się być bardzo trafnym posu-
nięciem, gdyż trudno znaleźć lepszego niż
Felix Stalder krytycznego nauczyciela teo-
rii społeczeństwa sieci.
„ Kamil Mariusz Nowak*
* Instytut Politologii, Uniwersytet Kardynała
Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.