‫بخش ‪12‬‬

‫استرس‬

‫استرس بر آرامش زندگی ما تاثیر می‌گذارد‪ .‬همۀ ما با شرایط استرس‌زا روبرو هستیم؛ از جمله امتحانات‪ ،‬مسابقه‌ها‪ ،‬بحث و مشاجرات‬
‫با دوستان یا دشمنان و‪ . ...‬ولی این پدیده چرا و چگونه ایجاد می‌شود؟ و آیا خوب است یا بد؟ دانشمندان علوم اعصاب به مطالعه و‬
‫بررسی این پرداخته اند که استرس چگونه توسط مغز پردازش و کنترل می‌شود و ما چطور آن را تجربه می‌کنیم‪.‬‬

‫تحمل استرس دشوار است‪ .‬باید توجه داشت که استرس تنها زمانی که تحت فشار هستیم تجربه نمی‌شود‪ ،‬بلکه زمانی که بین آنچه مغز و‬
‫بدن برداشت می‌کنند و آنچه واقعا اتفاق می‌افتد اختالف وجود داشته باشد نیز احساس می‌شود‪ .‬بیشتر مواقع‪ ،‬عوامل روان‌شناختی هستند‬
‫که باعث استرس می‌شوند؛ مشکالت در زمینه‌های مختلف زندگی مثل موفقیت‌های تحصیلی‪ ،‬رقابت برای به دست آوردن موقعیت‌های‬
‫مختلف‪ ،‬و غیره‪ .‬گاهی مشکالت جسمی مانند بیماری‌های سخت و یا شکستگی دست یا پا نیز باعث ایجاد استرس می‌شوند‪ .‬با این حال‪،‬‬
‫بیشتر استرس‌ها تحت تاثیر پریشانی‌های جسمی به همراه تنش روحی است‪.‬‬

‫استرس یک پدیدۀ اساسی است که بر تمام موجودات‪ ،‬از کوچک‌ترین باکتری‌ها گرفته تا پستانداران‪ ،‬تاثیر می‌گذارد‪ .‬در ارگانیسم‌های‬
‫تک‌یاخته‌ای و سلول‌های بدن انسان‪ ،‬مولکول‌های خاصی وجود دارند که در شرایط پیش‌بینی‌نشده‪ ،‬برای محافظت از فعالیت‌های سلول‪،‬‬
‫سیستم‌های اضطراری‌ای را فعال می‌کنند‪ .‬برای مثال‪ ،‬مولکول‌های خاصی به نام پروتئین‌های شوک گرمایی به پروتئین‌های آسیب‌دیده‬
‫کمک می‌کنند که بهبود یابند و یا در صورت لزوم آنها را تخریب می‌کنند تا از سلول‌ها در برابر آسیب یا عملکرد مختل محافظت نمایند‪.‬‬
‫در ارگانیسم‌های پیچیده مثل انسان نیز سیستم‌های استرس عملکرد محافظت سلولی مشابه و البته پیچیده‌تری دارند تا به ما کمک کنند با‬
‫شرایط آزاردهنده‌ای که ممکن است برایمان پیش بیاید‪ ،‬کنار بیاییم‪.‬‬

‫ارتباط استرس و مغز‬

‫احساس استرس از مغز نشات می‌گیرد‪ .‬هنگامی که ما ارزیابی‌ای از هر شرایطی انجام می‌دهیم‪ ،‬این ارزیابی با سیگنال‌هایی در خون‬
‫مانند مواد مغذی‪ ،‬هورمون‌ها‪ ،‬مولکول‌ها و سیگنال‌هایی از سیستم اعصاب محیطی که نواحی خاصی در مغز و حواس را تحت کنترل‬
‫دارند‪ ،‬مرتبط است‪.‬‬

‫مغز این اطالعات را بررسی نموده و پاسخ‌هایی مناسب با آنها فراهم می‌کند‪ .‬سطح استرس در بدن‪ ،‬توسط یک سری از هورمون‌ها در‬
‫خون تنظیم می‌شود‪ .‬ما از طریق ‪ neuroendocrinology‬از این سیستم و عملکردش آگاهی پیدا کرده ایم‪.‬‬

‫پاسخ جنگ یا گریز*‬

‫سیستم اعصاب سمپاتیک مسئول تایید پاسخ‌ها است‪ .‬پس از مواجهه با شرایط استرس‌زا و تعیین پاسخ‌های مناسب‪ ،‬مغز ما عصب‌های‬
‫مراکز کنترل ساقۀ مغز را تحریک می‌کند و آنها نیز پیام ترشح نورآدرنالین و آدرنالین را به غدد فوق‌کلیوی می‌فرستند‪ .‬ترشح این‬
‫هورمون‌ها پاسخ جنگ یا گریز را در برابر خطرات و تهدیدها فعال می‌کند‪ .‬همۀ ما احساس‌هایی چون افزایش ضربان قلب‪ ،‬تعرق و‬
‫فشار خون باال را در شرایط استرس‌زا تجربه می‌کنیم‪ .‬این تغیرات به دلیل وجود گیرنده‌هایی در رگ‌های خونی است که باعث انقباض‬
‫رگ‌ها‪ ،‬افزایش فشار خون و افزایش ضربان قلب می‌شود‪ .‬به عالوه‪ ،‬گیرنده‌های خاصی نیز در پوست وجود دارند که باعث تعرق و‬
‫احساس مور مور شدن می‌شود‪ .‬این حس‌ها باعث می‌شوند که ما در برابر تهدیدها بجنگیم یا فرار کنیم و جریان خون بیشتر به سمت‬
‫مغز و اعضای دیگر بدن هدایت شود‪.‬‬
 ‫محور ‪*HPA‬‬

‫شکل ص‪57‬‬

‫در محور ‪ HPA‬هیپوتاالموس مسئول ترشح هورمون‌ها از غدۀ هیپوفیز است که با غده‌های فوق‌کلیوی در ارتباط است‪ .‬ترشح‬
‫هورمون‌ها سپس در چند سطح این محور تغذیه می‌شود‪ .‬در پاسخ به استرس پیوندی بین مغز و بدن فعال می‌شود و این پیوند‪ ،‬همان‬
‫محور ‪ HPA‬است‪ .‬این محور شامل قشر کلیه‪ ،‬غدۀ هیپوفیز‪ ،‬هیپوتاالموس و هیپوکامپ و جریان خون حاوی هورمون است‪.‬‬
‫هیپوتاالموس یک بخش اساسی از مغز است که اکثر هورمون‌ها را کنترل می‌کند‪ .‬این غده اطالعات را از مناطق مختلف مغز از جمله‬
‫ساقۀ مغز که به سیستم اعصاب سمپاتیک پاسخ می‌دهد‪ ،‬و آمیگدال که اطالعات هیجانی را کنترل می‌کند‪ ،‬دریافت می‌کند‪ .‬هیپوتاالموس‬
‫این اطالعات را ترکیب کرده و یک خروجی هورمونی ایجاد می‌کند که قسمتی از این مدار‪ ،‬یعنی غدۀ هیپوفیز را تحریک می‌کند‪ .‬در‬
‫نتیجه هیپوفیز هورمونی در خون ترشح می‌کند که با نام ‪ *ACTH‬شناخته می‌شود‪ .‬سپس ‪ ACTH‬غدد فوق‌کلیوی را تحریک می‌کند تا‬
‫کورتیزول ترشح کنند‪.‬‬

‫کورتیزول یک هورمون استروئیدی است که برای مرحلۀ بعدی پاسخ استرس ضروری است‪ .‬این هورمون قند خون و سوخت‌های‬
‫متابولیکی بدن مانند اسیدهای چرب را بهبود می‌بخشد‪ .‬این سوخت‌ها حاصل تخریب پروتئین‌ها هستند‪ .‬کورتیزول در همکاری با‬
‫آدرنالین‪ ،‬فشار خون را باال می‌برد که باعث احساس آرامش در فرد می‌شود‪.‬‬

‫کورتیزول همچنین باعث کاهش التهاب‪ ،‬هضم غذا و التیام جراحت‌ها می‌شود‪ .‬همچنین میل و برانگیختگی جنسی را کاهش می‌دهد‪ .‬در‬
‫آخرین مرحلۀ این چرخه‪ ،‬کورتیزول بر مغز تاثیر می‌گذارد‪ .‬تعداد زیادی گیرندۀ کورتیزول در هیپوکامپ‪ ،‬بخش مهمی از مغز که‬
‫مسئول یادگیری و حافظه است‪ ،‬وجود دارد‪ .‬کورتیزول همچنین بر آمیگدال‪ ،‬که ترس و استرس را کنترل می‌کند‪ ،‬اثر می‌گذارد‪ .‬هدف‬
‫اصلی این است که آمیگدال فعال شود تا اطالعات مربوط به ترس یادگرفته شوند و هیپوکامپ غیرفعال شود تا منابع مغز برای‬
‫یادگیری‌های غیرضروری هدر نشوند‪.‬‬

‫گیرنده‌های کورتیزول‬

‫هیپوکامپ دو نوع گیرندۀ کورتیزول دارد؛ یکی ‪ low MR‬و دیگری ‪ .high GR‬زمانی که جریان خون با فشار معمول حاوی‬
‫کورتیزول در محور ‪ HPA‬باشد‪ ،‬گیرنده‌های ‪ low MR‬فعالیت دارند‪ .‬این گیرنده‌ها سوخت و ساز و سیستم فرآیندهای مغزی ما را تنظیم‬
‫می‌کنند‪ .‬ولی زمانی که سطح کورتیزول در خون بیشتر می‌شود‪ ،‬به خصوص در هنگام صبح‪ ،‬گیرنده‌های ‪ low GR‬فعال م‍‍ی‌شوند‪ .‬در‬
‫شرایط به شدت استرس‌زا‪ ،‬کورتیرول در خون تا حد زیادی افزایش می‌یابد‪ ،‬گیرنده‌های ‪ GR‬به فعالیت وا داشته می‌شوند‪ ،‬و فعالیت‬
‫هیپوکامپ متوقف می‌شود‪ .‬استرس اینگونه توسط مغز ایجاد می‌شود‪ .‬کمی از آن برای افراد خوب است‪ ،‬ولی میزان زیاد آن وحشتناک‬
‫و مشکل‌ساز است‪.‬‬

‫افسردگی و استرس‬

‫در اختالالت بلند مدتی که مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهدند‪ ،‬میزان زیادی کورتیزول در خون وجود دارد‪ .‬به خصوص در افسردگی‬
‫شدید تولید و ترشح کورتیزول بسیار زیاد می‌شود و هیپوکامپ تحت تاثیر قرار می‌گیرد‪ .‬روان‌پزشکان معتقدند استرس شدید باعث ایجاد‬
‫افسردگی می‌شود‪ .‬با این حال این تنها علت افسردگی نیست و جنبه‌های روان‌شناختی دیگری نیز می‌توانند موثر باشند‪.‬‬

‫بیمارانی که از افسردگی رنج می‌برند می‌توانند با کنترل و یا توقف ترشح کورتیزول‪ ،‬درمان شوند؛ به خصوص افرادی که با داروهای‬
‫ضد افسردگی بهبود نیافته اند‪ .‬داروهای ضد افسردگی معموال با هماهنگ‌سازی فعالیت گیرنده‌های ‪ MR‬و ‪ GR‬در مغز‪ ،‬محور ‪ HPA‬را‬
‫به حالت طبیعی‌اش بازمی‌گردانند‪ .‬متخصصان علوم اعصاب در حال پژوهش بر روی راه‌های کنترل سیستم بازخورد و پاسخ‌های‬
‫هورمونی بیش از حد استرس هستند تا بتوانند مشکالت مربوط به استرس را به شکل کارآمدتری حل نمایند‪.‬‬
 ‫رابطۀ استرس و افزایش سن‬

‫زوال فعالیت‌های مغز باعث پیر شدن آن می‌شود و در هر فرد متفاوت است‪ .‬برخی همچنان از توانایی‌های ذهنی خوبی‬
‫برخوردارند(سالمندی موفق)‪ ،‬درحالی که برخی دیگر اینگونه نیستند(سالمندی ناموفق)‪ .‬افرادی که سالمندی ناموفق دارند‪ ،‬سطح‬
‫کورتیزول خونشان بیشتر است‪ .‬این سطح کورتیزول افزایش‌یافته‪ ،‬باعث زوال توانایی‌های ذهنی شده و در نتیجه آسیب دیدن نواحی‬
‫مختلف مغز و فعالیت‌های آن و کاهش اندازۀ هیپوکامپ می‌شود‪ .‬پژوهش‌های انجام شده بر روی موش‌ها نشان داده است که اگر از‬
‫ابتدای زندگی‪ ،‬هورمون کورتیزول در سطح پایینی قرار داشته باشد‪ ،‬احتمال اینکه فرد دچار مشکالت مربوط به حافظه شود‪ ،‬بسیار‬
‫پایین می‌آید‪ .‬در نتیجه افرادی که پاسخ هورمونی بیشتری به استرس دارند(نه لزوما آنهایی که بیشتر استرس دارند)‪ ،‬با باال رفتن سن‪،‬‬
‫بیشتر احتمال دارد که به مشکالت مربوط به حافظه و زوال توانایی‌های ذهنی دچار شوند‪ .‬اگر این موضوع برای انسان‌ها نیز صادق‬
‫باشد‪ ،‬می‌توان با داروهای ضد افسردگی استرس را پایین آورد و محور ‪ HPA‬استرس را تنظیم نمود‪ .‬با این حال‪ ،‬استرس یکی از‬
‫اجزای اصلی زندگی این روزهاست‪ .‬با مطالعه و فهم سیستم ایمنی‪ ،‬می‌توان دربارۀ استرس نیز اطالعات بیشتری به دست آورد‪.‬‬