Professional Documents
Culture Documents
წიგნი PDF
წიგნი PDF
წიგნი PDF
ანოტაცია
გეოდეზიის წინამდებარე კურსი წარმოადგენს გეოდეზიის სახელმძღვანელოს,
რომელშიც დამუშავებულია ზოგადი და საინჟინრო გეოდეზიის ძირითადი საკითხები.
სახელმძღვანელოს შედგენისას ავტორი სარგებლობდა პროფესორების: ნ. თევზაძის, გრ.
ხუნჯუას, მ. თევზაძის, ჯ. კეკელიას, სხვადასხვა წლებში გამოცემული სახელმძღვა
ნელოებითა და გეოდეზიის დარგში არსებული სამეცნიერო ლიტერატურით.
სახელმძღვანელოს შედგენისას ავტორი ცდილობდა, რაც შეიძლება მარტივი ენით
ყოფილიყო ასახული დარგის ფუნდამენტური საკითხები, რათა ადვილად
ასათვისებელი ყოფილიყო, როგორც სტუდენტებისათვის, ისე გეოდეზიის დარგში
მომუშავე სპეციალისტებისთვისაც.
საელმძღვანელოში განხილულია გეოდეზიის ისეთი ძირითადი საკითხები
როგორიცაა: დედამიწის ფორმის შესწავლა, ორიენტირების არსი და მიშვნელობა,
მასშტაბის რაობა, გეოდეზიაში გამოყენებული კოორდინატთა სისტემები, ტოპო-
გრაფიული რუკების შედგენის მეთოდები, კუთხმზომი და სასიმაღლო გეოდეზიური
ინსტრუმენტები, ხაზების სიგრძეების გაზომვების არსი და ტექნიკური საშუალებები,
აეროგადაღების არსი და მისი მნიშვნელობა ტოპოგრაფიული რუკის შექმნა
თანამედროვე გეოდეზირი ხელსაწყოები და მათი განმასხვავებელი ნიშნები ტრადი-
ციული ინსტრუმენტებისაგან.
ვფიქრობთ, აღნიშნული სახელმძღვანელო დახმარებას გაუწევს როგორც სტუდენტ
ახალგაზრდობას, რომლებიც დაკავებულნი არიან გეოდეზიის შესწავლით უმაღლეს და
საშუალო სპეციალურ სასწავლებლებში, ისე გეოდეზიის დარგით დაინტერესებულ
ნებისმიერ პიროვნებას.
2
თავი I.
ზოგადი ცნობები
1.1. გეოდეზიის საგანი და ამოცანები
გეოდეზია ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს ,,მიწის დაყოფას”. გეომეტრიასთან
ერთად მასში ძველთაგანვე იგულისხმებოდა გაზომვაც. ასეთი განმარტება აღარ
შეესაბამება თანამედროვე მოთხოვნებს. იგი მხოლოდ მიუთითებს იმ ხასიათის
სამუშაოზე, რომელსაც ძველად აწარმოებდნენ.
გეოდეზია არის მეცნიერება, რომელიც სწავლობს დედამიწის ფორმას, ზომებს და
მისი ზედაპირის გამოსახვას სიბრტყეზე გეგმებისა და რუკების სახით. ეს შესწავლა
ხდება გაზომვის საშუალებით, მისი შედეგების შემდგომი, მათემატიკური
დამუშავებით და ქაღალდზე ან ელექტრომატარებლებზე გამოსახვით. გეოდეზია იყოფა
უმაღლეს გეოდეზიად და გეოდეზიად ანუ ტოპოგრაფიად, კოსმოსურ და
თანამგზავრულ გეოდეზიად, კარტოგრაფიად და ფოტოგრამმეტრიად, და საინჟინრო
(გამოყენებით) გეოდეზიად.
უმაღლესი გეოდეზია შეისწავლის დედამიწის ფორმასა და ზომებს, იკვლევს
დედამიწის ქერქის დეფორმაციას, მისი ზედაპირის ცალკეული წერტილების
კორდინატების განსაზღვრის მეთოდებს.
ტოპოგრაფია (ადგილმდებარეობის აღწერა) სწავლობს დედამიწის შედარ-ებით
მცირე ნაწილების გამოსახვის წესებს ტოპოგრაფიული რუკებისა და გეგმების სახით.
გეოდეზიურ გაზომვათა შედეგებს, რის საფუძველზეც იქმნება ადგილ-
მდებარეობის გეგმები და რუკები დიდი მეცნიერული და სამეურნეო მნიშვნელობა აქვს.
გეოდეზიურ გაზომვათა შედეგებს ეყრდნობა ხმელეთის საუკუნეობრივი მოძრაობის
შესწავლა, ზღვებისა და ოკეანეების დონის ცვალებადობის დადგენა, რკინიგზებისა და
საავომობილო გზების დაპროექტება, მიწისქვეშა და მიწისზედა ნაგებობების მშენებ-
ლობა, სოფლისა და სატყეო მეურნეობათა მოწყობა, ტყის მასივების აღრიცხვა, დიდ
ფართობებზე მორწყვითი და ამოშრობითი სამუშაოების განხორციელება, მსხვილი
სამრეწველო ნაგებობების მშენებლობა, ქალაქებისა და სოფლების დაპროექტება,
ჰიდროელექტრო სადგურების მშენებლობა, სასოფლო–სამეურნეო მიწების აღრიცხვა,
სამხედრო საქმეში საარტილერიო ცეცხლის ეფექტურად მართვა, ჰაერსაწინააღმდეგო
სანაპირო დაცვა, მოწინააღმდეგის სამხედრო დანადგარების განლაგების კოორდი-
ნატების განსაზღვრა და ა.შ.
უმაღლესი გეოდეზიის ძირითადი ამოცანებია
1. დედამიწის ზედაპირზე ცალკეული წერტილების მართკუთხა ან გეოდე-
ზიური კოორდინატების განსაზღვრა,
2. მთლიანი დედამიწის ფორმისა და ზომის განსაზღვრა,
3. დედამიწის ზედაპირზე მიმდინარე ცვლილებების შესწავლა,
გეოდეზიის (ტოპოგრაფიის) ძირითადი ამოცანებია:
3
1. სახელმწიფო გეოდეზიური ქსელის წერტილების გახშირება, ანუ ასაგეგმი
ქსელის შექმნა,
2. აგეგმვითი სამუშაოების წარმოება. (ტოპოგრაფიული გეგმებისა და რუკების
მიღება),
3. ძიების დროს სხვადასხვა გაზომვის ჩატარება.
გეოდეზიასთან მჭიდროდაა დაკავშირებული კარტოგრაფია, რომელიც სწავლობს
მთელი დედამიწის ან მისი დიდი ნაწილების სიბრტყეზე გამოსახვის მეთოდებს.
გეოგრაფიული რუკების შექმნის საკითხებს, იმ მასალების საფუძველზე, რომლებსაც
იძლევა უმაღლესი გეოდეზია და ტოპოგრაფია. კარტოგრაფიის მთავარი მიზანია
ზუსტად ასახოს და გამოიკვლიოს სინამდვილე კარტოგრაფიული გამოსახულების
სახით, როგორც რეალური მოვლენის განსაკუთრებული სივრცითი მოდელი.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია გეოდეზიის მიმართულება – აეროფოტოგეოდეზია,
რომელიც შეისწავლის აეროსურათების დახმარებით ტოპოგრაფიული გეგმებისა და
რუკების შედგენის მეთოდებს.
მარკშეიდერია წარმოადგენს საინჟინრო დარგს, რომლის მიზანია მიწაზე და
მიწის წიაღში სამთო საქმის წარმოება, სამთო საწარმოს მშენებლობა, გაზომვითი
და საორიენტაციო სამუშაოების წარმოება საბადოთა გამოკვლევის პროცესში და
სხვ.
მარკშეიდერიის ძირითადი ამოცანებია დაპროექტებული გვირაბების დაკვალვა,
არსებული გვირაბების აგეგმვა, საბადოების სივრცითი მდებარეობის განსაზღვრა,
წიაღისეულის მარაგის გამოთვლა და სხვ
საინჟინრო გეოდეზიას აქვს განსაკუთრებული გამოყენებითი მნიშვნელობა,
მეურნეობის სხვადასხვა სფეროში. საინჟინრო გეოდეზიური მეთოდები ფართოდ
გამოიყენება გზების, ხიდების, საგზაო გვირაბების, აეროდრომების, არხების, სამრეწ-
ველო და საყოფაცხოვრებო შენობა ნაგებობების, ჰიდრომელიორაციული მშენებლო-
ბების პროექტირების, მშენებლობის და ექსპლოატაციაში.
საინჟინრო გეოდეზიის ამოცანებში შედის:
მძიმე მრეწველობის, ელექტროენერგიის წრმოების, სამშენებლო ინდუსტრიის,
ყველა დარგის ტრანსპორტის (რკინიგზის,საავტომობილო, საჰაერო, სამდინარო,
საზღვაო და მილგაყვანილობა), პროექტირებისათვის მასალების მოძიება, დაკვალვითი
სამუშაოები, პროექტით გათვალისწინებული ნაგებობების გეომეტრიული ფიგურებისა
და ზომების ნატურში გადატანა, საშემსრულებლო ნახაზების კეთება ობიექტების
პროექტიდან გადახრების გამოსავლენად, ნაგებობათა დეფორმაციების შესწავლა.
ასეთი საკითხების დაყენება და გადაწყვეტა უზრუნველყოფს გეომეტრიულად
უნაკლოდ ვაშენოთ ნაგებობებ, თავიდან ავიცილოთ მიწისქვეშა გაყვანილობათა და
ნაკეთობათა გადაკვეთები და მიწის ზედმეტი სამუშაოები.
4
1.2. გეოდეზიის კავშირი სხვა მეცნიერულ დისციპლინებთან
5
1.3. გეოდეზიის განვითარების ისტორია
გეოდეზია, როგორც მეცნიერება წარმოიშვა უძველეს დროში, მაშინ როდესაც
მეურნეობის განვითარებისათვის საჭირო გახდა დედამიწის ზედაპირის შესწავლა. ძვ.
აღ. XVIII საუკუნეში ეგვიპტეში იცოდნენ მიწის გაზომვის ტექნიკა, ხოლო ძვ. აღ. X
საუკუნეში ჩინეთში ადგენდნენ რუკებს და გეგმებს.
პირველად სიტყვა გეოდეზია იხმარა არისტოტელემ ,,მეტაფიზიკაში“. ძვ, აღ. IV
საუკუნეში არისტოტელემ წამოაყენა მოსაზრება დედამიწის ბურთისებური მოყვანი-
ლობის შესახებ, ხოლო ერატოსთენმა ძვ.აღ. III საუკუნეში განსაზღვრა დედამიწის
ფორმა და ზომა.
ძნელია დადგინდეს დრო, თუ როდის დაიწყო პირველი გეოდეზიური
ინსტრუმენტების გამოყენება კაცობრიობამ. შესაბამისი გეოდეზიური გაზომვების და
გეოდეზიური ინსტრუმენტების გარეშე შეუძლებელია აშენებულიყო ძვ. აღ. VI ს-ში
არსებული ისეთი გრანდიოზული საინჟინრო მშენებლობები, როგორიცაა არხი
ნილოსსა და წითელ ზღვას შორის, ან ნილოსის სარწყავი სისტემა.
როგორც სხვა მეცნიერების, ისე გეოდეზიისა და კარტოგრაფიის განვითარებაში
დიდი შემოქმედებითი როლი შეასრულა ელინისტურმა კულტურამ. ამ კულტურის
ცენტრი იყო ალექსანდრე მაკედონელის მიერ დაარსებული ეგვიპტის დედაქალაქი
ალექსანდრია, თავისი განთქმული მუზეუმითა და ბიბლიოთეკით. აქ ინახებოდა 70
ათასამდე ხელნაწერი. აქვე განათლება მიღებული ჰქონდათ არქიმედეს, ერათოსთენეს,
არისტოტელეს, პტოლომეს და სხვებს. ძვ. აღ. II ს-ში ალექსანდრიელმა ასტრონომმა
ჰიპარხმა გამოიგონა კუთხმზომი გეოდეზიური ინსტრუმენტი - ,,ასტროლაბი”. მანვე
რუკის შესადგენად გამოიყენა კონუსური პროექცია, რომელიც შემდგომ განავითარა
პტოლომემ. პტოლომეს მიერ შედგენილი რუკები ინახებოდა ალექსანდრიის განთქმულ
ბიბლიოთეკაში და ისინი თითქმის V საუკუნემდე იყო ხმარებაში. ერატოსთენე,
რომელიც იყო ალექსანდრიის მთავარი ბიბლიოთეკარი, ითვლება პირველ გეოდე-
ზისტად, ვინაიდან მან პირველად მოახდინა მერიდიანის რკალის სიგრძის გაზომვა
დედამიწის ზომების დასდგენად. მართალია, ერათოსთენეს გაზომვები არაზუსტი იყო,
მაინც მიღებული შედეგები ზუსტი გამოდგა სინამდვილესთან შედარებით. მისი
გამოთვლებით დედამიწის დიდი წრე დაახლოებით უდრის 39700 კმ–ს, რაც საოცარი
შედეგია. (ალ. ასლანიკაშვილი კარტოგრაფია, 1969 წ. გვ 15) როგორც ცნობილია, V - XV
საუკუნეები ხასიათდება კულტურისა და მეცნიერების საერთო დაცემითა და
რეგრესით. მიზეზი ის იყო, რომ რომის იმპერიას შემოესია მომთაბარე ველური ტომები
– ჰუნები, გუთები, ვანდალები, რომლებმაც დაარბიეს ქვეყანა და ცეცხლს მისცეს რომის
კულტურა. ბუნებრივია, ამ პირობებში მეცნიერება არათუ განვითარდა, არამედ
განიცადა რეგრესი, ძველი კულტურა მივიწყებული იქნა და იმდროინდელი რუკები
უფრო დაბალ დონეზე იდგა, ვიდრე წინა პერიოდის რუკები.
XIV საუკუნეში იტალიასა და სხვა ქვეყნებში იწყება ძველი ანტიკური მივიწყებული
კულტურის აღდგენა და აღორძინება. აღორძინების ანუ რენესანსის ცენტრად
გვევლინება იტალიის ქალაქი ფლორენცია. ბუნებრივია ამ პროცესმა ხელი შეუწყო
6
გეოდეზიისა და კარტოგრაფიის განვითარებასაც. ამ პერიოდში ცხოვრობდნენ
გამოჩენილი მეცნიერები: კოპერნიკი, ჯორდანო ბრუნო, გალილეო გალილეი.
კოპერნიკმა უარყო აზრი იმის შესახებ, რომ დედამიწა წარმოადგენდა სამყაროს ცენტრს.
(პტოლომეს გეოცენტრული სისტემა) და შექმნა ახალი მოძღვრება, რომლის თანახმად
დედამიწა და სხვა პლანეტები ბრუნავდნენ მზის გარშემო. (კოპერნიკის ჰელიო-
ცენტრული სისტემა). ამ მოძღვრების წინააღმდეგ სასტიკად გაილაშქრა ეკლესიამ და
მისი მსხვერპლნი გახდნენ კოპერნიკის ერთგული მიმდევრები ჯორდანო ბრუნო და
გალილეო გალილეი. ინკვიზიციამ გაასამართლა ისინი და ჯორდანო ბრუნო კოცონზე
დაწვა, ხოლო გალილეო გალილეი გააძევეს ფლორენციიდან. დიდი დრო დასჭირდა
ადამიანის გონებას, სანამ ამ მოძღვრებას არ მიიღებდა. ეს მოხდა მე-19 საუკუნეში.
1492 წელს ქრისტეფორე კოლუმბმა აღმოაჩინა ამერიკა, ამრიგად, რუკაზე გაჩნდა
ახალი კონტინენტი.
1519-22 წლებში პორტუგალიელი მოზღვაურის მაგელანის ექსპედიციამ პირველად
შემოუარა დედამიწას გარშემო. XVII საუკუნიდან იწყება დედამიწის ფორმისა და ზომის
დეტალური შესწავლა. ახალმა გაზომვებმა დაადასტურა ნიუტონის მოსაზრება, რომ
დედამიწას აქვს ელიფსოიდის ფორმა. 1609 წელს გალილეიმ გამოიგონა სამზერი
ჭოგრი. კეპლერმა 1611 წელს შექმნა ჭოგრი ძაფთა ბადით. სამზერ ჭოგრებში მანძილ-
მზომი ძაფები პირველად 1674 წელს გამოიყენა იტალიელმა მონტანარიმ.
პირველი კუთხმზომი ინსტრუმენტი, რომელიც პრინციპულად წააგავდა თანა-
მედროვე თეოდოლიტს 1730 წ-ს შექმნა ინგლისელმა სისონემ. მენზულა კიპრეგელით
1590 წელს გამოიგონა პრეტორიუსომ. ნიველობამ გამოყენება პოვა მე-19 საუკუნის შუა
ნახევარში. 1890 წელს რუსმა გეოდეზისტმა გედეონოვმა შექმნა მაღალი სიზუსტის
ნიველირი, რომლის ჭოგრზე დამაგრებული იყო თარაზო. 1910 -1913 წ. რუსეთში
დაამზადეს წუთიანი თეოდოლიტი. მანძილის გაზომვის იმპულსური რადიო-ტექნი-
კური მეთოდი პირველად 1925 წელს გამოიყენეს ამერიკელებმა ბრაიტმა და ტიუვიმ.
1944 წელს გრუზინოვის ხელმძღვანელობით შეიქმნა ფაზური რადიო–გეოდე-
ზიური სისტემა, რომელიც გათვალისწინებული იყო 350 კმ-მდე მანძილის გასაზომად
და იძლეოდა ცდომილებას 7 მ-მდე. ასეთი სიზუსტის მანძილსაზომები ვერ უზრუნ-
ველყოფდა მანძილების გაზომვას საკმაო სიზუსტით, ამიტომ საჭირო გახდა
სპეციალური გეოდეზიური მანძილსაზომების შექმნა. ასეთი ტიპის ხელსაწყო შექმნა
უოლდმა, რომლითაც შეიძლებოდა 60 კმ-მდე მანძილის გაზომვა რამდენიმე სანტიმე-
ტრიანი სიზუსტით. ამავე პერიოდში დასავლეთ ევროპაში დაიწყეს ოპტიკური და სხვა
ზუსტი ხელსაწყოების გამოშვება. გამოგონებული იქნა ტაქეომეტრი მოძრავი
სახაზავით.
განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა გეოდეზიური ინსტრუმენტების მშენებლო-
ბაში ფირმა ,,კარლ ცაისს-მა’’, რომელმაც პირველმა გამოიყენა ოპტიკურ თეოდო-
ლიტებში მინის წრედი. მოგვიანებით გამოჩნდა ინსტრუმენტები კომპენსტორებით,
რომლებმაც შეცვალეს თარაზოები. ლაზერის დანერგვამ კი დიდი ნახტომი გააკეთა
გეოდეზიურ ინსტრუმენტ მკეთებლობაში.
7
XX საუკუნის ბოლოს სერიულად იწყება ელექტრონული ტაქეომეტრებისა და
გლობალურ პოზიციონირების სისტემის მიმღებების გამოშვება, რომელთა გამოყენებამ
გეოდეზიაში მოახდინა რევოლუცია. აღნიშნულმა გეოდეზიურმა ინსტრუმენტების
გამოგონებამ და მისმა წარმოებაში დანერგვამ ბიძგი მისცა გეოდეზიის შემდგომ
განვითარებას.
საქართველოში გეოდეზია და კარტოგრაფია სათანადო დონეზე იდგა, ჯერ კიდევ
XII საუკუნეში ფართოდ იყენებდნენ ნიველობის პრინციპს, რომლის გამოყენებითაც
გაიყვანეს სამელიორაციო არხები, აიგო მრავალი ნაგებობა. ერთ–ერთ ასეთ რთულ
საინჟინრო ნაგებობას წარმოადგენს ვარძია. კლდეში გამოკვეთილი ქალაქი თავისი
დარბაზებით, წყალსადენებით, გვირაბებით.
XIII საუკუნის დასაწყისში ქართველმა მეცნიერმა ვახუშტი ბაგრატიონმა დაწერა
ნაშრომი „აღწერა სამეფოჲსა საქართველოჲსა“, რომელსაც დართული ჰქონდა ავტორის
მიერ შედგენილი 20 რუკა, ცილინდრულ და კონუსურ პროექციაში. ამ რუკებით
თითქმის საუკუნის განმავლობაში სარგებლობდნენ.
საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ვახუშტის სახელობის გეოგრაფიის
ინსტიტუტმა 1964 წელს გამოსცა საქართველოს კომპლექსური ატლასი, რომელიც
შეიცავს 194 რუკას და მრავალ დიაგრამას. ამ ფუნდამენტური ნაშრომის შექმნას
ხელმძღვანელობდა ქართველი პროფესორი ალ. ასლანიკაშვილი.
8
საზომი და წონათა საერთაშორისო კომიტეტის დადგენილებით 1875 წ–ს
დაადგინეს, გაკეთებულიყო ყველა სახელმწიფოსათვის საფრანგეთის არქივის
თანასწორი კვერთხი, გადაწყვეტილების შესაბამისად დამზადდა 34 კვერთხი, 90%
პლატინისა და 10% ირიდიუმის შენადნობისაგან, რომელთა სიგრძე გამოვიდა 1.02 მ. ეს
კვერთხი წოდებულ იქნა საერთაშორისო პროტოტიპად და დაურიგდა სხვადასხვა
სახელმწიფოს, ძირითად სანიმუშო კვერთხების სახით და ეწოდა მას ეტალონები.
1960 წელს საზომი და საწონი საერთაშორისო გენერალურ კონფერენციაზე მეტრის
სიგრძის უფრო საიმედო ზომის დასადგენად მიიღეს ახალი სტანდარტი, რომლის არსი
მდგომარეობდა ვაკუუმში ნარინჯისფერი ტალღის სიგრძე 150 ცელსიუსის ტემპერა-
ტურისა და 760 მმ ვერცხლისწყლის სვეტის წნევის დროს.
ბრტყელი კუთხის საზომი ერთეულია გრადუსი, რომელიც ტოლია გაშლილი
კუთხის 1/90 ნაწილის. 10 შეიცავს 60’; 1’=60’’. კუთხის მნიშვნელობა შეიძლება
წარმოდგენილი იყოს რადიანებითაც, წრის სიგრძე 2πR შეიცავს 2ρ. აქედან ρ0=57,30;
ρ’=3438’; ρ’’=206265’’ ზოგიერთ ქვეყანაში მაგ. საფრანგეთში, გერმანიაში, კუთხეებს
ზომავენ დეციმალურ სისტემაში. აქ მართი კუთხე იყოფა 100 ნაწილად, რომელსაც
უწოდებენ გონებს (ადრე გრადებს უწოდებდნენ). ანუ წრეხაზი იყოფა 400 ნაწილად. 1
გონი =0,9 გრადუსს და შეიცავს 100 სანტიგონს; (სგონი); ანუ 1000 მილიგონს (მგონი)
ფართობის საზომი ერთეულია კვადრატული მეტრი. 10 000 მ2=1ჰა; 1 000 000
მ2=100ჰა=1კმ2
დროის მასის და ტემპერატურის ასაზომად მიღებულია შესაბამისად სეკუნდი,
კილოგრამი, გრადუსი, ცელსიუსის სკალით. ატმოსფერული წნევის საზომ ერთეულად
მიღებულია ვერცხლისწყლის სვეტის მილიმეტრი, ანუ მილიბარი (მბ); 1 მბ=0,750,
ვერცხლისწყლის სვეტის მმ. ნორმალურ წნევად მიღებულია 760 მმ. გეოგრაფიული
განედის 450 00 ტემპერატურა C-ზე.
საერთაშორისო სისტემის ერთეულად მიღებულია (SI) გაზომვის სისტემად
მიღებულია პასკალი (Па), 1მმ ვერცხლისწყლის სვეტის = 133,322 პა.
9
თავი II.
დედამიწის ფიგურა
2.1. დედამიწის ფორმა და ზომა
ხმელეთისა და მსოფლიო ოკეანის ზედაპირს ერთად აღებულს დედამიწის
ფიზიკური ანუ ხილული ზედაპირი ეწოდება. ამ ზედაპირს მთლიანად დედამიწის
ნამდვილი სახე ანუ ფიგურა ქვია. დედამიწის ფორმისა და ზომის ცოდნა აუცილებელია
დედამიწის ზედაპირზე ობიექტების განსაზღვრისათვის და მის სწორად გამოსახვისა-
თვის გეგმის, რუკის და ციფრული მოდელის სახით.
დედამიწის ფიზიკური ზედაპირის 71% (დაახლოებით 510 მლნ კვ. კმ) წყალს
უკავია, ხოლო დაახლოებით 29% ხმელეთს. ხმელეთის საშ. სიმაღლე შეადგენს 875
მ-ს. ოკეანის საშ. სიღრმე კი 3800 მ-ია. ამავე დროს ხმელეთის უმაღლესი წერტილი
ზღვის დონიდან 8882 მეტრია (ევერესტი),
10
სურ. 2. არისტოტელე არქიმედე ერათოსთენე
იმ დროისათვის აღნიშნული შედეგი საკმაოდ ზუსტად უნდა ჩაითვალოს, მაგრამ
მთავარი სიზუსტე კი არ არის, მთავარი ის არის, რომ პრინციპი, რომელიც გამოიყენა
ერატოსთენემ, ამჟამადაც გამოიყენება, გეომეტრიული მეთოდით დედამიწის ზომების
დადგენის მიზნით. მეცნიერული საფუძველი ამ საკითხს ჩაეყარა მას შემდეგ, რაც
ნიუტონმა დაამტკიცა, რომ დედამიწას აქვს არა სფეროს, არამედ ელიფსოიდის
ფორმა. (დედამიწის საერთო სახის მეორე მიახლოვება).
ოდესღაც დედამიწა წარმოადგენდა გავარვალებულ თხევად სხეულს,
ანალოგიურად წყლის წვეთისა, ბრუნვის გამო დედამიწას მაშინ უნდა ჰქონოდა
ელიფსოიდის ფორმა, როგორც ეს ნიუტონმა იწინასარმეტყველა. მაგრამ დედამიწის
ქერქის შექმნის პროცესში, მრავალი მილიონი წლის მანძილზე სხვადასხვა მიზეზის
გამო მოხდა მასების არათანაბარი განლაგება, სიმკვრივის მიხედვით, რის გამოც
დედამიწამ დაკარგა ელიფსოიდის ფორმა და მიიღო არამათემატიკური ზედაპირი.
ამიტომ დედამიწის ფორმად ღებულობენ არა ხმელეთის ზედაპირს, არამედ მშვიდ
მდგომარეობაში მყოფ მსოფლიო ოკეანის ზედაპირს, რომელიც წარმოდგენით
გაგრძელებულია დედამიწის გარშემო ხმელეთის ქვეშ. ამ ზედაპირს დონებრივი
ზედაპირი ეწოდება.
სურ. 3. გეოიდი
11
მას გერმანელი მეცნიერის ლისტინგის წინადადებით 1873 წ. გეოიდი უწოდეს.
(დედამიწის საერთო სახის მესამე მიახლოვება).
დედამიწის ფიგურის განსაზღვრა შესაძლებელია ასტრონომიული, გეოდეზიური
და გრავიმეტრიული დაკვირვებებით. დედამიწის ნამდვილი სახე შეიძლება განისა-
ზღვროს შემდეგი ელემენტების საშუალებით: 1. რეფერენც ელიფსოიდის დიდი
ნახევარღერძისა, 2. მისი a (ალფა) შეკუმშულობის, და 3. გეოდეზიურ სიმაღლეთა
ერთობლიობით. სამივე კოორდინატი საშუალებას გვაძლევს დედამიწის ნამდვილი
სახის გეომეტრიულად წარმოდგენისათვის. პრაქტიკული საჭიროების გამო
მოლოდენსკის შემოაქვს არა გეოიდი, არამედ კვაზიგეოიდი (თითქოს გეოიდი). კვაზი-
გეოიდი გეოიდისაგან იმით განსხვავდება, რომ ის არ არის ერთიანი დონებრივი
ზედაპირი, არამედ არის წყვეტილი. ამავე დროს კვაზიგეოიდი ძირითადად ემთხვევა
კრონდშტატის ფუტშტოკის ნოლს. მისი ზედაპირის რეფერენც ელიფსოიდის
ზედაპირიდან გადახრა 0–150 მეტრამდეა (მეოთხე მიახლოვება).
მაშასადამე, ზემოხსენებული მიდგომით დედამიწის საერთო სახედ უძველესი
დროიდან ძვ. აღ. VI საუკუნიდან ჩვენი წელთაღრიცხვით XVII საუკუნემდე სთვლიდნენ
სფეროს; (პირველი მიახლოვება).
შემდეგ XVII საუკუნის ბოლოდან XIX საუკუნის დასწყისამდე – სფეროიდს (მეორე
მიახლოვება).
XIX საუკუნის დასაწყისიდან XX საუკუნის პირველ ნახევრამდე – გეოიდს (მესამე
მიახლოვება).
XX საუკუნის II ნახევრიდან დღემდე –კვაზიგეოიდი (მეოთხე მიახლოვება).
12
ხასიათდება შემდეგი მახასიათებლებით: დიდი ნახევარღერძი a , მცირე ნახევარღერძი
b, და შეკუმშულობა a. (ალფა)
სურ. 4. გეოიდი
ასხვავებენ ელიფსოიდებს: მთლიანი დედამიწის ელიფსოიდი (მსოფლიო ელიფ-
სოიდი), რომელიც ახლოსაა დედამიწის ფორმასთან, და სამუშაო ელიფსოიდი ანუ
რეფერენც ელიფსოიდი, რომელიც ყველაზე უფრო ახლოსაა გეოიდთან ერთი
სახელმწიფოს ან მეზობელ სახელმწიფოთა ჯგუფისათვის. სხვადასხვა დროს
სხვადასხვა ქვეყანაში მიღებული იყო სხვადასხვა ელიფსოიდის ზომა, იხ. ცხრ. 1.
ყოფილ საბჭოთა კავშირში 1942 წლამდე მიღებული იყო ბესელის ელიფსოიდის
ზომები. დედამიწის ელიფსოიდის ახალი უფრო ზუსტი ზომების მისაღებად პროფ. ფ.
ნ. კრასოვსკის ხელმძღვანელობით განხორციელდა საბჭოთა კავშირის, აშშ–ის
აღმოსავლეთ ევროპის, ინდოეთის, ჩრდ. აფრიკის გრადუსული გაზომვების მასალების
დამუშავება. აღნიშნული სამუშაოების დასრულების შემდეგ მიიღეს ახალი
ელიფსოიდის ზომები, რომელსაც ეწოდა კრასოვსკის სახელი და რომელიც მიღებულ
იქნა საბჭოთა კავშირში 1946 წლიდან. ამჟამად ელიფსოიდის ზომები განსაზღვრული
აქვს თითქმის ყველა დიდ სახელმწიფოს.
ცხრილი 1
ელიფსოიდის ზომები
13
1999 წლამდე საქართველოში მიღებული იყო კრასოვსკის ელიფსოიდის ზომები.
დღეისათვის მიღებულია საერთაშორისო ელიფსოიდის პარამეტრები WGS-84 კოორდი-
ნატთა სისტემაში. ეს ზომები შემდეგია:
a =6378137.000 m b=6356752.314 მ. =1:298,25722. „WGS“84 (World Geodetic Sistem
of 1984) ნიშნავს მსოფლიო გეოდეზიურ სისტემას, 84 კი ამოქმედების წელს. იგი
დამუშავდა აშშ-ს თავდაცვის სამინისტროს სამხედრო კარტოგრაფიული სააგენტოს
მიერ. კრასოვსკის ელიფსოიდისა და WGS-84 სისტემის ცენტრებს შორის შეუთავ-
სებლობა შეადგენს x 26 მ, y 130 მ, z 81 მ.
სქემა 1.
ელიფსოიდები
14
2.3. ელიფსოიდის ნორმალური ხაზები და სიბრტყეები
ნორმალი არის შვეული ხაზი, რომელიც პერპენდიკულარულია შეხების
წერტილის მიმართ გავლებული მხები სიბრტყისა. სიბრტყეებს, რომლებიც
ნორმალზე გადის ეწოდება ნორმალური კვეთები. ნორმალზე უამრავი სიბრტყის
გავლება შეიძლება, მაგრამ მათ შორის უმთავრესია ისინი, რომლებსაც სიმრუდის
უმცირესი და უდიდესი რადუსი ახასიათებთ.
15
2.4. მერიდიანისა და პარალელის რკალების სიგრძის გამოთვლის
ფორმულები
პარალელის რკალის სიგრძე უდრის პარალელის რადიუსის ნამრავლს შესაბამის
ცენტრალურ კუთხეზე. R=AC , =ACB აქედან:
L= r
ACO სამკუთხდიდან:
r=AO.sin(90- ) L= Ncos .
სადაც N პირველი ვერტიკალის სიმრუდის რადიუსია A წერტილში, ხოლო
წერტილის განედი. მერიდიანის რკალის სიგრძე გამოითვლება ფორმულით:
s=M( 2 1 ).
ამ ფორმულაში M არის მერიდიანის მცირე რკალის ბოლო წერტილებში სიმრუდის
საშუალო, ხოლო 2 1 იმავე წერტილების განედების სხვაობაა:
თუ დედამიწის ფორმად ელიფსოიდის ნაცვლად სფეროს მივიჩნევთ, მაშინ:
L=Rcos ’
S=R( 2 1 ).
პრაქტიკაში ამ ფორმულებით მერიდიანებისა და პარალელების რკალის სიგრძეების
გამოთვლას არ აწარმოებენ, ვინაიდან არსებობს სპეციალური ცხრილები, სადაც
მოცემულია მერიდიანის რკალის სიგრძეები სხვადასხვა განედისათვის.
16
თავი III .
დედამიწის ზედაპირის წერტილების მდებარეობის განსაზღვრა
3.1. კოორდინატთა სისტემები
დედამიწის ფიზიკური ზედაპირის წერტილებს გეოდეზიაში აგეგმილებენ
დონებრივ ზედაპირზე შვეული ხაზების საშუალებით. ასეთი დაგეგმილების შემდეგ
ელიფსოიდის ზედაპირზე განსაზღვრავენ წერტილების გეგმურ და სიმაღლურ
მდებარეობას. წერტილების გეგმური მდებარეობის განსაზღვრა ხდება კოორდინატთა
სხვადასხვა სისტემის საშუალებით. კოორდინატთა სისტემები იყოფა: კუთხური,
ხაზობრივი და კუთხურ ხაზობრივი. გეოდეზიაში ყველაზე ხშირად გამოიყენებენ:
გეოგრაფიულ, გეოდეზიურ, ასტრონომიულ, მართკუთხა და პოლარულ
კოორდინატებს.
17
განსხვავებები
გრინვიჩი- პულკოვო....................30˚19’38“
ფერო-გრინვიჩი.............................17˚39΄46˝
ფერო-პულკოვო.............................47˚59΄24˝
1884 წელს, ვაშინგტონში საერთაშორისო გეოგრაფიულმა კონფერენციამ დაადგინა
მსოფლიოს ყველა ქვეყნისათვის ერთი საერთო საწყისი მერიდიანი, რომელიც გადის ქ.
გრინვიჩის (ინგლისი) ობსერვატორიაზე.
18
3.3. გეოდეზიური კოორდინატები
გეოგრაფიული კოორდინატები ორი სახისაა გეოდეზიური და ასტრონომიული.
განსხვავება მათ შორის მხოლოდ ისაა, რომ გეოდეზიურ კოორდინატები განისა-
ზღვრება გეოდეზიური გაზომვების გზით, ასტრონომიული კი ციურ სხეულებზე
ასტრონომიული დაკვირვებებით.
წერტილის მდებარეობა ელიფსოიდზე განისაზღვრება გეოდეზიური კოორდინა-
ტებით. გეოდეზიური კოორდინატებია: B – განედი, L – გრძედი.
19
წერტილების მდებარეობის როგორც ელიფსოიდზე, სფეროზე და სიბრტყეზე, ისე
ადგილზე განსაზღვრისათვის გეოდეზიაში გარდა გეოდეზიური კოორდინატებისა
გამოიყენება პირობით მართკუთხა, პოლარული, ბიპოლარული, გაუსის ბრტყელი
მართკუთხა კოორდინატთა სისტემები.
წერტილის მდებარეობა სიბრტყეზე შეიძლება განისაზღვროს ორო ურთიერთ
მართობი XX და YY ღერძისადმი. თუ ამ ღერძების მდებარეობა სიბრტყეზე ცნობილი
იქნება. ღერძთა ასეთ სისტემას მართკუთხა კოორდინატთა სისტემა ეწოდება, ხოლო ამ
ღერძების გადაკვეთის ადგილს კოორდინატთა სათავე. მართკუთხა კოორდინატებია:
აბსცისა – X, და ორდინატა –Y.
მათემატიკაში მიღებულია მართკუთხა კოორდინატთა მარცხენა სისტემა,
რომლის არსი მდგომარეობს შემდეგში: როგორც ცნობილია ღერძები ქმნიან ოთხ
მეოთხედს, ნუმერაცია იწყება ზედა მარჯვენა მეოთხედიდან და ზრდადია საათის
ისრის მოძრაობის საწინააღმდეგოდ. (მარცხენა სისტემა).
გეოდეზიაში გამოყენებულია დეკარტეს კოორდინატთა მარჯვენა სისტემა,
შემდეგი მიზეზებით: როგორც ცნობილია, გეოდეზიაში გამოსავალ, მთავარ
მიმართულებას წარმოადგენს დგომის წერტილის მერიდიანის შესაბამისი საშუადღეო
ხაზი, რომლის მიმართებაა N ჩრდილოეთი, ამიტომ აბსცითა x ღერძი შეუთავსეს
მერიდიანს, ხოლო კვადრატების ნუმერაციის ზრდის მათემატიკაში მიღებული წესი
იგივე დატოვეს, ანუ მარჯვენა სისტემა მიიღეს. ბრტყელ მართკუთხა კოორდინატთა
სისტემაში, მთელი დედამიწის ზედაპირი დაყოფილია 60 – 6 ზონად, ზონის ზედაპირს
0
აგეგმილებენ სიბრტყეზე.
ზონები
20
სურ. 11. კოორდინატთა სისტემა
ეკვატორის ჩრდილოეთით აბსცისები დადებითია, სამხრეთით უარყოფითი.
ოორდინატები ღერძა მერიდიანიდან აღმოსავლეთით დადებითია დასავლეთით
უარყოფითი. იხ.ცხრ. 2
ცხრილი 2.
კოორდინატთა ნიშნები
მეეოთხედები
მეოთხედები X Y
I ჩრდილი + +
აღმოსავლეთი (ჩა)
IIსამხრეთ _ +
აღმოსავლეთი (სა)
III სამხრეთ _ _
დასავლეთი (სდ)
IV ჩრდლო + _
დასავლეთი (ჩა)
21
3.5. პოლარული და ბიპოლარული კოორდინატები
ნებისმიერი წერტილის მდებარეობის განსაზღვრისათვის, ან სიბრტყეზე წერტილის
დატანისათვის გეოდეზიაში იყენებენ რადიუს ვექტორსა და დირექციულ კუთხეს
(პოლარული - S მანძილი და Q კუთხე).
22
3.6. სიმაღლური სისტემები
იმისათვის, რომ დედამიწის ზედაპირზე წერტილების მდებარეობა განისაზღვროს
სრულყოფილად აუცილებელია ვიცოდეთ მესამე კოორდინატი, ესაა წერტილის სიმაღ-
ლე. აბსოლუტურ სიმაღლეს აღნიშნავენ H (Z) და ინდექსად უწერენ იმ წერტილის
აღმნიშვნელ ასოს, რომლის სიმაღლეც აინტერესებთ. მაგალითად, A წერტილის
სიმაღლე იქნება HA, ხოლო B წერტილისა - HB.
გეოდეზიაში წერტილის სიმაღლის განსასაზღვრავად გამოიყენება შემდეგი
სიმაღლური სისტემები: ორთოგრაფიული (აბსოლუტური), გეოდეზიური, ნორმალური
და შეფარდებითი.
სიმაღლეთა საწყისად მიღებულია შვეული მანძილი მოცემული წერტილიდან
დონებრივ ზედაპირამდე. ძირითად დონებრივ ზედაპირიდან ათვლილ სიმაღლეს
ორთოგრაფიული ანუ აბსოლუტური სიმაღლე ეწოდება. ხმელეთის წერტილების
აბსოლუტური სიმაღლეები შეიძლება იყოს დადებითი ან უარყოფითი.
ზღვების სიმაღლე კრონშტანტის ფუტშტოკიდან:
– ბალტიის ზღვა –––––––––– 0,00 მ;
– შავი ზღვა –––––––––––– –0,35 მ;
– აზოვის ზღვა –––––––––– –0,39 მ;
– კასპიის ზღვა ––––––––– –25,69 მ;
– თეთრი ზღვა ––––––––– – 0,52 მ;
– წყნარი ოკეანე ––––––––– –1,87 მ.
23
ნორმალური სიმაღლე ეს ისეთი სიმაღლეა, რომელიც აითვლება კვაზიგეოიდიდან.
24
თავი IV.
რუკის მათემატიკური საფუძველი
4.1. კარტოგრაფიული პროექციები
25
კარტოგრაფიული პროექცია არის სფერული ზედაპირის სიბრტყეზე გაშლის
მათემატიკური ხერხი. იმისათვის, რომ გადავიდეთ დედამიწის ფიზიკური
ზედაპირიდან სიბრტყის კარტოგრაფიულ გამოსახულებაზე, საჭიროა მათემატიკური
თვალთახედვით ჩატარდეს სამი ოპერაცია:
1. დედამიწის ფიზიკური ზედაპირი დავაპროექტოთ დედამიწის ელიფსოიდის
პირობით ზედაპირზე,
2. შევამციროთ ეს პროექცია საჭირო მასშტაბში,
3. გადავიდეთ ელიფსოიდის ზედაპირიდან სიბრტყეზე.
კარტოგრაფიული გამოსახულების ის თავისებურებები, რომელიც წამოიჭრება
პირველი ოპერაციის ჩასატარებლად განპირობებულია რუკის გეოდეზიური
საფუძვლით. მეორე ოპერაციას განაპირობებს რუკის მასშტაბი, ხოლო მესამე
კარტოგრაფიული პროექცია.
გეოდეზიური საფუძველი, მასშტაბი და კარტოგრაფიული პროექცია
წაროადგენს რუკის მათემატიკურ ელემენტებს და მიეკუთვნება რუკის შექმნის
თეორიულ საფუძველს.
როგორც უკვე ითქვა, რუკის გეოდეზიური საფუძველი დაკავშირებულია
დედამიწის ფორმასა და ზომაზე. როდესაც მსჯელობენ მთლიანი დედამიწის ზედა-
პირის ფორმაზე, გულისხმობენ ე. წ. დონებრივი ზედაპირის ფორმას, ანუ წყნარ
მდგომარეობაში მყოფ მთლიანი ოკეანეების ზედაპირს პირობითად გაგრძელებულს
დედამიწის გარშემო ხმელეთის ქვეშ. ასტრონომიულ _ გეოდეზიურ და გრავიმეტ-
რიულ გაზომვებმა დაამტკიცა, რომ დონებრივი ზედაპირი ზუსტად არ ემთხვევა
ელიფსოიდის ზედაპირს. ცნობილი, თუ უცნობი მიზეზების გამო დედამიწის
ზედაპირს აქვს არამათემატიკური ფორმა, რომელიც დამოკიდებულია იმაზე, თუ
დედამიწის ქერქში მასები როგორაა განლაგებული. გეოიდის ფორმის შესწავლა
წაროადგენს რთულ ამოცანას, ვინაიდან იგი არამათემატიკური ფიგურაა, ამიტომ
საჭირო გახდა გეოიდის ზედაპირი შეეცვალათ ისეთი მათემატიკური ზედაპირით,
რომელიც კარგად შეუთავსდებოდა გეოიდს. ცხადია ასეთ ზედაპირად მიღებული
უნდა იქნეს ისეთი ბრუნვის ელიფსოიდი, რომელიც გამოდგება დედამიწის
ხილული ზედაპირის განაზომთა დამუშავებისათვის. ამ ზედაპირს მსოფლიო
ელიფსოიდს უწოდებენ; რომლის არსი იმაში მდგომარეოს, რომ მისი მოცულობა
უნდა იყოს გეოიდის მოცულობის ტოლი და სიმაღლეთა გადახრები იყოს
მინიმუმი. მანამდე კი მსჯელობდნენ ე. წ. რეგიონალურ ანუ რეფერენც
ელიფსოიდებზე. ყოველი დიდი ქვეყანა ცდილობდა გამოეთვალა ისეთი ელი-
ფსოიდის ზომები, რომელიც კარგად შეუთავსდებოდა გეოიდს თავისი ქვეყნის
ტერიტორიის ფარგლებში. ამით აიხსნებოდა ის გარემოება, რომ სხვადასხვა
ქვეყანაში, სხვადასხვა ელიფსოიდის ზომა იყო მიღებული.
26
4.2. გაუსის განივი ტოლკუთხა ცილინდრული პროექცია
ტოპოგრაფიული რუკების მათემატიკურ ფუძედ ყოფილ საბჭოთა კავშირში 1928
წლიდან მიღებული იყო გაუსის განივი ტოლკუთხა ცილინდრული პროექცია, ბესელის
ელიფსოიდზე. ამ პროექციაში დაიწყეს ტოპოგრაფიული რუკების შედგენა 1: 500 000 და
უფრო მსხვილ მასშტაბში, ხოლო 1929 წლიდან 1:500 000 მასშტაბში. აღნიშნული
პროექციის არსი მდგომარეობს შემდეგში:
28
სადაც S არის მონაკვეთის სიგრძე პროექციაზე, ხოლო s – მისი შესაბამისი
მონაკვეთის სიგრძე დედამიწის ზედაპირზე, y – მანძილია (ორდინატი) ღერძითი
მერიდიანიდან მოცემულ წერტილამდე, R – დედამიწის საშუალო რადიუსია.
ფორმულის გარდაქმნის შემდეგ მივიღებთ:
y2
s S s s
2R2 .
ეს ფორმულა საშუალებას გვაძლევს, გავიგოთ, თუ რამდენად იქნება გადიდებული
დედამიწის ზედაპირზე აღებული ხაზების სიგრძე, ზონის ზედაპირზე (სიბრტყეზე)
გადატანისას. ამ ფორმულით შეგვიძლია გამოვთვა-ლოთ დამახინჯებები ხაზების
სიგრძეებში. ფართობის დამახინჯება კი გამო-ითვლება ფორმულით:
s y2
s 2R2 ,
ზონის კიდურ მერიდიანზე მასშტაბი მიიღებს მაქსიმალურ მნიშვნელობას:
y 2 max
mmax 1 1.00137 ,
2R2
შესაბამისი ფართობითი დამახინჯება იქნება:
y2 1
2
.
2R 745
ამრიგად, ექვს გრადუსანი ზონის ფარგლებში, გაუსის პროექცია იძლევა
გამოსახულების დამახინჯების ისეთ სიდიდეს, რომელსაც პრაქტიკული მნიშვნელობა
არა აქვს, რადგან ეს დამახინჯება ნაკლებია იმ შეცდომაზე, რომელსაც ადგილი აქვს
აგეგმვების წარმოებისას.
29
სურ.19. მერკატორის მკვეთი ცილინდრული პროექცია
30
ღერძითი მერიდიანის მიმართულებით დამახინჯება იზრდება და მასშტაბი
m=1.00034, ამრიგად, ორი 3º გრადუსიანი სიგანის ზონა გეგმილდება ჯერ ცილინ-
დრზე, შემდეგ კი, იგი იშლება სიბრტყეზე, რომლის დროსაც ზონის გაკვეთის
ხაზები გამოისახება სწორი ხაზებით, ხოლო დანარჩენი მერიდიანები მრუდი
ხაზებით. სადაც დამახინჯებას ადგილი არა აქვს, ე.ი. m=1, როგორც პროექცის
ანალიზი გვიჩვენებს, ცილინდრის რადიუსი მცირეა ელიფსოიდის ეკვატორულ
რადიუსზე ანუ ცილინდრი ელიფსოიდს კვეთს სამხრეთ განედის 800-იან
პარალელიდან ჩრდილო განედის 800-იან პარალე-ლამდე. ხოლო დანარჩენ 100-იან
ჩრდილო და სამხრეთ ტერიტორიებს ჩამოაჭრის მას. ანუ ცილინდრი კვეთს
ელიფსოიდს და მათი რადიუსების ფარდობა შეადგენს 0.9996–ს. ეს ნიშნავს, რომ
ელიფსოიდზე ზონის ღერძითი მერიდიანის 10 000 მეტრიანი რკალის სიგრძე,
სიბრტყეზე 9996 მ-ის ტოლი იქნება. როგორც აღვნიშნეთ ცილინდრის მიერ
ელიფსოიდის ზედაპირის კვეთის ხაზებზე დამახინჯება ნულის ტოლი იქნება ე. ი.
m=1 ხოლო კვეთის ხაზებიდან ორივე მხარეს დამახინჯება იზრდება. ღერძითი
მერიდიანის მიმართულებით უარყოფითი ნიშნით, ზონის განაპირა მერიდიანისაკენ
დადებითი ნიშნით და ზონის განაპირა მერიდიანზე მაქსიმალური დამახინჯება
შეადგენს 1:2000 ხოლო ზონის ღერძით მერიდიანზე m=0.9996.
თუ გავითვალისწინებთ აღნიშნულს, მერკატორის განივ ცილინდრულ
პროექციაში 1:2000 და უფრო მსხვილ მასშტაბში შედგენილ რუკებზე დამახინ-ჯება
იმდენად მცირე იქნება, რომ მისი მხედველობაში მიღება მიზანშე-უწონელია და
გამორიცხავს მართკუთხა კოორდინატების 600º-იანი ზონიდან 30º-იან ზონაში
გამოყენებას.
როგორც გაუს – კრიუგერის პროექციაში აქაც 60º-იან ზონის ღერძითი
მერიდიანის გამოსახულება სიბრტყეზე მიღებულია X-თა ღერძად, ეკვატორის
გამოსახულება YY ღერძად, მათი გადაკვეთის წერტილი კი მოცემული ზონის
კოორდინატთა სათავედ, მაშასადამე, ყოველ ზონას აქვს დამოუკიდებული
ბრტყელი მართკუთხა კოორდინატთა სისტემა, სადაც აბსცისები ეკვატორიდან
ჩრდილოეთით დადებითია, სამხრეთით უარყოფითი, ოორდინატები ღერძით
მერიდიანიდან აღმოსავლეთით დადებითია, დასავლეთით კი უარყოფითი.
ვინაიდან საქართველოს ტერიტორია განლაგებულია ეკვატორის ჩრდილო-ეთით,
ამიტომ აბსიცისები ყველგან დადებითია, ხოლო იმისათვის, რომ ოორდინატები
თითოეულ ზონაში იყოს დადებითი, კოორდინატთა სათავეს ნოლის ნაცვლად 500
კმ-ს ანიჭებენ. იმისათვის, რომ ერთმანეთისაგან განასხვაონ სხვადასხვა ზონის
ოორდინატი, წინ უწერენ იმ ზონის ნომერს, რომელშიც ეს წერტილი მდებარეობს.
მოხერხებულობისათვის მეზობელ ზონებს აღმოსავლეთით და დასავლეთით აქვთ
საკმაო გადაფარვა იმ მიზნით, რომ გეოდეზიური ქსელის პუნქტების კოორდი-
ნატები, რომლებიც მოხვდება გადაფარვის ზონაში, ორივე ზონაში იქნას
გამოთვლილი. ცალკეული ტრაპეციები მერკატორის პროექციაში დაიტანება
კოორდინატთა ბადეში, რომელიც წარმოადგენს სიბრტყეზე ღერძითა მერიდიანისა
31
და ეკვატორის პროექციების მიმართ პარალელურ ხაზებს, რომელიც ჩვეული წესით
აიგება და რომელსაც კილომეტრულ ბადეს ვუწოდებთ. პრაქტიკულად ეს იმას
ნიშნავს, რომ ქაღალდზე, განსაზღვრული წესით აიგება მერიდიანებისა და
პარალელების ბადე. პარალელურ ხაზებს შორის მანძილი რუკის მასშტაბთან
დაკავშირებით შეესაბამება ერთ, ორ, ან 10 კმ-ს ადგილზე.
33
Aჰორიზონტალური ქვედებულების განსაზღვრისათვის ამ ფორმულის მიხედვით
შედგენილია სპეციალური ცხრილები. (ეგოროვის, ტაქეომეტრიული, ტუგულევის და
სხვ.). თუ გაზომილ სიგრძეს გამოვაკლებთ d შესწორებას, მივიღებთ ხაზის
ჰორიზონტალურ პროექციას:
d D d .
მცირე დახრის კუთხის (20–მდე) შემთხვევაში შესწორებას მხედველობაში არ იღებენ.
34
თავი V.
მასშტაბები
5.1. რიცხვითი და ხაზოვანი მასშტაბი
დედამიწის ზედაპირის გამოსახვა დამახინჯების გარეშე შესაძლებელია მხოლოდ
გლობუსზე. გლობუსით სარგებლობა კი ყოველთვის მოხერხებული არ არის, რამეთუ
ნებისმიერი ტერიტორიის სამეურნეო და სხვა მიზნით შესასწავლად ძალზედ დიდი
გლობუსი იქნებოდა საჭირო. მაგალითისათვის წარმოვიდგინოთ 1: 100 000 მასტაბის
გლობუსი, რომლის დიამეტრი 12,7 მ. იქნება.
გეგმებისა და რუკების შესადგენად ადგილზე გაზომილი ხაზის სიგრძეს ამცირებენ
რამდენიმეჯერ. შემცირების ხარისხს მასშტაბი ეწოდება. სხვანაირად რომ ვთქვათ:
მასშტაბი არის გეგმაზე აღებული ხაზის სიგრძის შეფარდება მის ჰორიზონტალურ
პროექციასთან ადგილზე.
მასშტაბი ორგვარია – რიცხვითი და გრაფიკული. გრაფიკული მასშტაბიც
ორგვარია – ხაზოვანი და განივი. რიცხვითი მასშტაბი წარმოადგენს წილადს,
რომლის მრიცხველია ერთი, ხოლო მნიშვნელი რიცხვი, რომელიც გვიჩვენებს, თუ
რამდენჯერ არის შემცირებული ადგილზე გაზომილი ხაზი გეგმაზე გადატანისას.
1 1 1 1
რიცხვითი მასშტაბი გამოისახება ასე: ; ; ; და ა. შ. ან 1:1000; 1:2000;
1000 2000 5000 10000
1:5000. 1:1000, რაც ნიშნავს რომ გეგგმაზე 1 სმ–ს შეესაბამება 1000 სმ. ანუ 100 მ.
რიცხვითი მასშტაბის შედარებისას ის მასშტაბია მსხვილი, რომლის მნიშვნელიც
მცირეა. ხაზოვანი მასშტაბი რიცხვითი მასშტაბის გრაფიკუ-ლი გამოსახულებაა. იგი
აიგება შემდეგნაირად: გაატარებენ სწორ ხაზს, რომელ-ზეც მონიშნავენ 1 ან 2 სმ–იან
მონაკვეთებს, რომელსაც ჰქვია მასშტაბის ფუძე. მარცხენა ნაპირა ფუძეს ყოფენ 10 ტოლ
ნაწილად, პირველი მონაკვეთის მარჯვენა ბოლოზე დაუწერენ 0–ს, მარცხენაზე კი
მეტრების იმ რაოდენობას, რომელსც შეესაბამება მასშტაბის ფუძე. მაგ. 1:10 000 – თვის
100; 1:25000 – თვის 250 და ა.შ. ასეთ ხაზოვან მასშტაბს მარტივი ხაზოვანი მასშტაბი
ეწოდება:
36
ცხრილი 3.
მასშტაბის სიზუსტე
მასშტაბი სიზუსტე
1:500 0,05 მ
1:1000 0,10 მ
1:2000 0,2 მ
1:5000 0,5 მ
1:10000 1,0 მ
1:25000 2,50 მ
37
OთავიVI.
ხაზების ორიენტირება
6.1. ორიენტირების არსი
აგეგმვის დროს საჭიროა გავარკვიოთ ადგილის მდებარეობა ქვეყნის მხარეების
მიმართ. (ჩრდილოეთი, სამხრეთი, აღმოსავლეთი, დასავლეთი) მოქმედებას, რომლის
საშუალებითაც ადგილზე არკვევენ, მოცემული ხაზის მიმართულებას ქვეყნის
მხარეებთან დაკავშირებით, ეწოდება ხაზის ორიენტირება, ანუ გაგნება. ცხადია, ქვეყნის
მხარეთა დასადგენად საკმარისია გავიგოთ, ჩვენი დგომის წერტილში გამავალი
გეოგრაფიული ანუ ჭეშმარიტი მერიდიანის მიმართულება. გეოგრაფიული მერი-
დიანის განსაზღვრა ხორციელდება ასტრონომიულად, ცნობილია, რომ დედამიწის
ზედაპირის ყოველ წერტილში გეოგრაფიულ მერიდიანს უკავია სრულიად გარკვეული
მიმართულება, რომელსაც მიიჩნევენ ე. წ. გამოსავალ (საწყის) მიმართულებად.
მერიდიანის მიმართულება მოცემულ წერტილში, შეიძლება განისაზღვროს სხვადასხვა
ხერხით და სხვადასხვა სიზუსტით: მიახლოებით, პოლარული ვარსკვლავით და
ზუსტად-სპეციალური ასტრონომიული დაკვირვებებით. ე. ი. ცის მნათობებზე დაკვირ-
ვების გზით.
რუკებსა და გეგმებს ადგენენ ისე, რომ მისი ზედა ნაწილი შეესაბამებოდეს ჩრდი-
ლოეთ მიმართულებას. ადგილზე ჩატარებულ ტოპოგრაფიულ აგეგმვასთან ერთად
აუცილებელია ორიენტირებაც, ე. ი. ასაგეგმი ტერიტორიის მდებარეობის განსაზღვრა
ქვეყნის მხარეებთან დაკავშირებით (ჩრდილოეთი, სამხრეთი, აღმოსავლეთი,
დასავლეთი).
38
ღერძა მერიდიანი – კუთხით, მაგნიტური მერიდიანი – ისრით. მიღებულია შემდეგი
აღნიშვნები: Aჭ - ჭეშმარიტი აზიმუტი, Aმ - მაგნიტური აზიმუტი, (ალფა) -
დირექციული კუთხე, g(გამა) - მერიდიანის შეახლოების კუთხე, (დელტა) - მაგნი-
ტური ისრის მიხრილობის კუთხე. ხაზების ორიენტირებისათვის გეოდეზიაში
არსებობს შემდეგი კუთხეები: გეოგრაფიული ანუ ჭეშმარიტი აზიმუტი, მაგნიტური
აზიმუტი, დირექციული კუთხე, რუმბი.
39
სურ. 28. პირდაპირი და შებრუნებული აზიმუტები
40
6.4. რუმბები
რუმბი არის კუთხე, რომელიც მდებარეობს ღერძთი მერიდიანის უახლოეს ბოლოსა
და მოცემულ მიმართულებას შორის. რუმბი იცვლება 00–900–მდე. აღინიშნება r ასოთი.
რუმბს გარდა გრადუსული სიდიდისა, აუცილებლად უნდა ჰქონდეს სახელწოდებაც, იმ
მეოთხედის მიხედვით, რომელშიც მდებარეობს მოც. მიმართულება. მაგალითად O - 1
მიმართულება მდებარეობს I მეოთხედში, ამიტომ მისი სახელწოდება იქნება ჩა (NO) და
ა. შ. მეოთხედების მიხედვით რუმბს აქვს შემდეგი სახელწოდებები:
I. მეოთხედში– ჩა (NO)
II. მეოთხედში–სა (SO)
III. მეოთხედში–სდ (WS)
IV. მეოთხედში– ჩდ (NW)
41
ეწოდება აღმოსავლეთის და პირიქით. აღნიშნული კუთხე პირველად აღმოაჩინა
კოლუმბმა (1492 წ.) მიხრილობის კუთხე სხვადასხვა ადგილზე სხვადასხვანაირია.
როგორც ცნობილია, არსებობს საუკუნებრივი, წლიური და დღეღამური მაგნიტური
ისრის მიხრილობები. როგორც მრავალწლიანმა დაკვირვებებმა გვიჩვენა, მაგნიტური
ისარი გარკვეული წლების განმავლობაში გადაიხრება ერთი მიმართულებით,
დავუშვათ დასავლეთით, მიაღწევს რა გარკვეულ სიდიდეს ისარი ბრუნდება უკან
აღმოსავლეთით, სადაც ასევე აღწევს იმავე სიდიდეს. საუკუნებრივი ცვლილების
პროცესში მიხრილობა დედამიწის სხვადასხა ადგილზე სხვადასხვაა. ასევე
დადგენილია მაგნიტური ისრის მიმართულების დღეღამური ცვლილება.
მაგალითად დილის 8 სთ-ზე ისარი მაქსიმალურადაა აღმოსავლეთით გადახრილი
საშუალო გადახრიდან. შემდეგ დაახლოებით 10 საათზე ისარი ისევ უბრუნდება თავის
საშუალო მიმართულებას. საუკუნებრივი და დღეღამური ცვალებადობის გარდა
ცნობილა მაგნიტური ისრის ე. წ. შეშფოთება. ზოგჯერ ისარი თითქოს სრულებით
უმიზეზოდ იწყებს შეშფოთებას და რხევას რომელიმე მხარეზე. საშუალო განედზე იგი
აღწევს 20, ხოლო ჩრდილო განედებზე 100. მაგნიტური შეშფოთების ხანგრძლივობა
ერთიდან რამდენიმე დღე გრძელდება. როგორც წესი ძლიერი შეშფოთება იწვევს
პოლარულ ციალს. დადგენილია რომ დღეღამურ ცვალებადობასა და ციალს იწვევს
მზის პერიოდული აქტივობა. გარდა აღნიშნულისა, დადგენილია, რომ მაგნიტური
ისრის შეშფოთებები დაკავშირებულია ქარიშხლლებთან, მიწისძვრასთან, ვულკანურ
ამოფრქვევასთანდა განსაკუთრებით მზის ლაქების უხვად გაჩენასთან.
42
6.7. ბუსოლი და კომპასი
ხაზების მაგნიტურ აზიმუტებს ადგილზე ზომავენ გეოდეზიური ხელსაწყოთი
ბუსოლით (ყიბლანით). ბუსოლი შეიძლება იყოს დამოუკიდებელი ხელსაწყო ან
გეოდეზიური ინსტრუმენტის ნაწილი. ბუსოლი შედგება მრგვალი ლითონის
კოლოფისაგან, რომლის ცენტრში მოთავსებულ წვეტანაზე თავისუფლად მოძრავი
მაგნიტური ისარი. კოლოფის ფსკერი დაყოფილი 00–3600.
43
თავი VII.
რუკები და გეგმები
7.1. ტოპოგრაფიული რუკები
ა. ბ.
44
გეგმა არის დედამიწის მცირე ნაწილის შემცირებული გამოსახულება
სიბრტყეზე, დედამიწის სიმრუდის მხედველობაში მიუღებლად. გეგმაზე მასშტაბი
მუდმივია, რუკაზე კი სხვადასხაა.
45
7.2. ტოპოგრაფიული რუკების ნომენკლატურა
46
სარტყელების გადაკვეთაში ვიღებთ 1:1 000 000 მასშტაბის სფერულ ტრაპეციებს. ამ
რუკის ფურცლის ნომენკლატურა შედგება ორი სიმბოლოსაგან, პირველი - ლათინური
ასო, მეორე არაბული ციფრი. მაგალითად 1:1 000 000 მასშტაბის ის ფურცელი
რომელზეც ქ. თბილისი მდებარეობს, აღინიშნება T-38-ით. ეს ნიშნავს, რომ ფურცელი
მდებარეობს T სარტყელში და 38-ე სვეტში, ანუ მე-8 ზონაში. იმის გამო, რომ 1:1000 000
მასშტაბის ზომა საკმაოდ დოდია ( 8 6 ) საქართველოს ტერიტორია კი - სარტყლის
სამხრეთ ნახევრის 4 სიგანის, 40 და 44 -იანი პარალელებით შემოფარგლულ ტერიტო-
რიაზე მთლიანად თავსდება, ამიტომ ტოპოგრაფიული რუკების ფურცლების ზედმეტი
დაყოფის და აღნიშვ-ნების თავიდან აცილების მიზნით 1:1000 000 მასშტაბის რუკის
ფურცლის მხო-ლოდ ნახევარის ( 4 6 ) დაყოფას აწარმოებენ. ამრიგად, საქარ-თველოს
ტერი-ტორია მთლიანად თავსდება ორ ფურცელზე T-37, T–38-ზე.
1:1000 000 მასშტაბის ტრაპეციის ჩარჩოს წვეროების გეოდეზიური კოორდინატები
გამოითვლება შემდეგნაირად: მაგალითად T-38 -თვის: T არის ეკვატორიდან რიგით მე-
6 სარტყლის აღმნიშვნელი ასო, ამიტომ ჩრ. პარალელის განედი იქნება;
6 8 48 - 4=440 ხოლო სამხრეთის 40-ით ნაკლები. ზონის ნომერი იქნება 38-30=8,
8 6 48 და 60-ით ნაკლები აღმოსავლეთზე. ნომენკლატურა T-38.
1:500 000 მასშტაბის რუკის ფურცლის მისაღებად 1:1000 000 რუკის ფურცელი იყოფა
ოთხ ფურცლად და აღინიშნება ლათინური ანბანის ასომთავრულებით E F G H;
ნომენკლატურა იქნება T-38–E, ხოლო ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები იქნება 2 განედის
მიმართულებით და 3 გრძედის მიმართულებით.
47
სურ. 38. 1:200 000 მასშტაბის რუკის ფურცლის ნომენკლატურა
1:100 000 მასშტაბის რუკის ფურცლის მისაღებად 1:1000 000 რუკის ფურცელის
სამხრეთ ნახევარი იყოფა 90 ფურცლად. განედების მიმართულებით 10 ნაწილად და
გრძედების მიმაართულებით 9 ნაწილად. მიღებული ფურცლების დაყოფა არ ხდება.
ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები იქნება 00401 განედის მიმართულებით და 0 24 1 გრძედის
მიმართულებით.
1:100 000; 1:50 000; 1:25000 მასშტაბის რუკის შესაბამისი ნომენკლატურების
მისაღებად 1:1000 000 მასშტაბის ერთი ფურცელი იყოფა 1440 ნაწილად ანუ 1:25 000
მასშტაბის რუკის ფურცლებად პარალელების მიმართულებით 36-ად, მერიდიანების
მიმართულებით 40 ნაწილად. აღნიშნავენ არაბული ციფრებით 1-დან 36-მდე პარალე-
ლების გასწვრივ, ხოლო მერიდიანების გასწვრივ 41-დან 80-მდე. ამრიგად, 1:25000
მასშტაბის რუკის ნომენკლატურა მიიღება ბადის ჰორიზონტალური ზოლების
აღმნიშვნელი ნომრებისა და ბადის ვერტიკალური ზოლების აღმნიშვნელი ნომრების
ერთობლიობით, რომელიც იწერება 1:1000000 მასშტაბის რუკის ნომენკლატურის
შემდეგ. მაგალითად T-38-4635 ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები იქნება 00061 განედის
მიმართულებით და 00101გრძედის მიმართულებით.
1:100 000; 1:50 000 მასშტაბის ნომენკლატურა მიიღება1:25 000 მასშტაბის რუკის
ნომენკლატურის მეშვეობით: ამისათვის 1:25000 მასშტაბის რუკის ნომენკლატურას წინ
მიეწერება C ან L ასოები. (სადაც C აღნიშნავს 100, ხოლო L – 50-ს) 1:100 000 ფურცელი
შეიცავს შესაბამისად 1:25000 მასშტაბის 16 ფურცელს, და 1:50 000 მასშტაბის 4
ფურცელს. 1:100 000 რუკისათვის ნომენკლატურა იქნება T–38 - C4804, ფურცლის
ზომები 0 24' განედის მიმართულებით და 0 40' გრძედების მიმართუ-ლებით. 1:5000-
თვის T-38-L4406 ფურცლის ზომები 0 12' განედის მიმარ-თულებით და 0 20' გრძედების
მიმართულებით.
48
სურ. 39. 1:250 000 მასშტაბის რუკის ფურცლის ნომენკლატურა
1:10 000 მასშტაბის რუკის ფურცლის მისაღებად 1:25 000 რუკის ფურცელი იყოფა 4
ფურცლად და აღინიშნება ლათინური ანბანის a b c d ასოებით. ნომენკლატურა იქნება
T-38–4635d ხოლო ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები იქნება 0 03' განედის და 0 05' გრძედის
მიმართულებით.
49
საქართველოს ტერიტორიისათვის დადგენილია ტოპოგრაფიული რუკების
შემდეგი მასშტაბური რიგი და ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები.
ცხრ. 4.
ტრაპეციის ჩარჩოს ზომები
50
ქედი, დახრილი ამაღლებული ნაწილი მისი ელემენტებია: თხემი და კალთები. თხემის
უმაღლესი ხაზი წყალგამყოფია.
მთა, ტოპოგრაფიული ზედაპირის 200 მ–ზე მეტად ამაღლებული წაგრძელებული
ნაწილი. მისი ელემენტებია: თხემი, ფერდობები და ძირი.
უნაგირა, ტოპოგრაფიული ზედაპირის დაბალი, ვაკე ან ჩაზნექილი მოედანი
ქედის ორ მწვერვალს შორის.
ტერასა, ფერდობებზე საფეხურისებურად გამოყოფილი მოვაკებული ადგილი.
მათ ერთობლიობას ადგილმდებარეობის რელიეფი ეწოდება, ანუ ადგილმდებარეობის
რელიეფი არის დედამიწის ზედაპირის ბუნებრივ ფორმათა ერთობლიობა. რელიეფის
დასახასიათებლად საჭიროა ვიცოდეთ ადგილის წერტი-ლების აბსოლუტური ან
ფარდობითი სიმაღლეები.
დედამიწის ზედაპირის სიმაღლეს ზღვის დონიდან აბსოლუტური სიმაღლე
ეწოდება.
სიმაღლეს ეწოდება ფარდობითი, თუ იგი იზომება კალთის ძირიდან
მწვერვალამდე.
ტოპოგრაფიულ რუკაზე ადგილმდებარეობის რელიეფი ჰორიზონტალებით ანუ
იზოჰიფსებით გამოისახება. ჰორიზონტალის განმარტებისათვის განვიხილოთ ქვემოთ
მოცემული ნახაზი. წარმოვიდგინოთ მთა, რომელიც გაკვეთილია ჰორიზონტალური
და ერთმანეთისგან ტოლ მანძილით დაშორებული სიბრტყეებით, მაშინ კვეთის
სიბრტყეში მივიღებთ მრუდე ხაზებს ანუ ჰორიზონტალებს.
51
დაშორებით. ისინი წარმოადგენენ მეზობელ ჰორიზონტალებს შორის ვერტიკალურ
მანძილს.
52
გამოისახება. ასეთებს ეკუთვნის კლდე, ფრიალო კლდე, ხრამი და სხვა. მათი გამოსახვა
გეგმაზე და რუკაზე ხდება სპეციალური პირობითი აღნიშვნებით.
53
7.5. ტოპოგრაფიული რუკის პირობითი აღნიშვნები
გეგმებსა და რუკებზე ადგილის სხვადასხვა ობიექტი ტოპოგრაფიული პირობითი
აღნიშვნებით გამოისახება, რომლებიც მეტნაკლებად მათ მოხაზულობებს იმეორებენ.
ჩვენ გარშემო არსებულ სინამდვილეში დედამიწის ზედაპირზე გვხვდება
სხვადასხვა სახის ობიექტი: ჰიდროგრაფია (მდინარეები არხები, ტბები, ზღვები), გზათა
ქსელი (რკინიგზები, ავტომაგისტრალები, საცალფეხო ბილიკები), დასახლებული
პუნქტები, (ქალაქის ტიპის, სოფლის ტიპის), ნიადაგ–მცენარეული საფარი (ბაღები,
ვენახები, ციტრუსის ბაღები, ტყეები, ბუჩქნარი), რომელნიც ტოპოგრაფიული რუკაზე ან
გეგმაზე უნდა გამოისახოს მკაფიოდ და კონკრე-ტულად, გარკვევით და სისრულით.
პირობითი აღნიშვნების რაოდენობა თითქმის 400–ია, მათ სხვადასხვა ფიგურისა
და ხაზის ფორმა აქვთ. ამიტომ მათი გეგმაზე გამოსახვა ხდება საყოველთაოდ
აღიარებული და სახელმწიფო ორგანოების მიერ დამტკიცებული პირობითი
აღნიშვნების საფუძველზე. ისინი ხშირად მოგვაგონებენ ობიექტის გარე სახეს, ზოგჯერ
კი პირობითი ფორმა აქვთ. დამუშავებულია და შედგენილია სხვადასხვა მასშტაბის
პირობითი აღნიშვნების სახელმძღვანელო წიგნები, სადაც წარმოდგენილია მათი
ნიმუშები.
პირობითი აღნიშვნები სამ ძირითად ჯგუფად შეიძლება დავყოთ: კონტუ-რული
ანუ მასშტაბური, მასშტაბგარე და განმარტებითი. მასშტაბური პირობითი აღნიშვნებით
გამოისახება ისეთი ობიექტები, რომელთა ფართობი მეტია შესადგენი რუკის ზღვრულ
სიზუსტეზე. მაგალითად ტყეები, სახნავები, ტბები, ბაღები და ა. შ. კონტურული კი
იმიტომ ეწოდება, რომ ასეთი ნიშნები კონტურით გამოისახება.
გზების, მდინარეების, კავშირგაბმულობის ხაზების და სხვა პირობით აღნიშ-ვნებს,
რომელთა სიგრძე რუკის მასშტაბში გამოისახება, ხოლო სიგანე მეტწილად
გადიდებულია, ხაზოვანი პირობითი აღნიშვნები ეწოდება.
თუ ნამდვილი ობიექტის ზომა იმდენად მცირეა, რომ მისი გამოსახვა რუკის
მასშტაბში შეუძლებელია, (მაგალითად ჭები, კავშირგაბმულობის ხაზები და ელექტრო
გადამცემი ხახების ბოძები), მაშინ მათ მასშტაბგარეშე ანუ უმასშტაბო პირობითი
აღნიშვნებით გამოსახავენ.
მაშასადამე, მასშტაბურ პირობით აღნიშვნებში მასშტაბი დაცულია გეგმისა და
რუკის მასშტაბში, მასშტაბგარეშე კი რუკის მასშტაბი დაცული არ არის. გან-მარტებით
პირობით აღნიშვნებს მიეკუთვნება ისეთი აღნიშვნები, რომლებიც იძლევა
ადგილობრივი საგნების დამატებით დახასიათებას. მდინარის სიღრმე, ტყის სიმაღლე,
წარწერები ჰორიზონტალებზე და სხვა. რაც უფრო წვრილია რუკის მასშტაბი, მით
უფრო მცირეა პირობითი აღნიშვნის ზომა და პირიქით.
იყენებენ ისეთ პირობით აღნიშვნასაც, რომელიც საერთოდ არ იკითხება,
მაგალითად მთის უღელტეხილი, ჭაობის სიღრმე, მდინარის სიღრმე, მდინარის
დინების მიმართულების ისარი და ა. შ.
54
სურ.47. პირობითი აღნიშვნები
55
7.6. რუკის ჩარჩო და საკოორდინატო ბადე
გეოგრაფიული რუკის ერთ–ერთი მთავარი ელემენტია საკოორდინატო ბადე.
არსებობს საკოორდინატო ბადის ორი სახე: კარტოგრაფიული, რომელიც მერი-
დიანებთა და პარალელებითაა წარმოდგენილი და მართკუთხა კოორდინატთა ბადე,
რომელიც წარმოდგენილია OX და OY კოორდინატთა ღერძების პარალე-ლური
ხაზებით. ტოპოგრაფიულ რუკებზე რუკის ფურცელს საზღვრავენ მერიდიანები და
პარალელები. რუკას კუთხეში წარწერილი აქვს გეოდეზიური კოორდინატები:
განედები და გრძედები. ფურცლის შიგნით გამოსახულია მართკუთხა კოორდინატთა
ბადე კვადრატების სახით, რომელსაც კოლომეტრული ბადე ეწოდება. ბადის
ვერტიკალური ხაზები პარალელურია ზონის ღერძული მერიდიანის OX ღერძისა და
აქვს განტოლება Y=const. Y-ის მნიშვნელობა რუკაზე წარწერილია ბადის თითოეულ
ხაზზე. ბადის ჰორიზონტალური ხაზები პარალელურია OY ღერძისა და აქვს
განტოლება X=const. X-ის მნიშვნელობა წარწერილია ბადის თითოეულ ხაზზე.
56
7.7. ამოცანები ტოპოგრაფიულ რუკაზე
ტოპოგრაფიულ რუკაზე გეოდეზიური კოორდინატების განსაზღვრა
ცხრ. 6.
კილომეტრული ბადის დაშორება ადგილსა და რუკაზე
57
კილომეტრულ ბადეზე რუკის აღმოსავლეთ და დასავლეთ კიდეზე წარწერილია
მართკუთხა კოორდინატები: აბსცისები 6065; 6066; და ა. შ. ხოლო ჩრდილოეთ და
სამხრეთ ჩარჩოსთან ორდინატები 43 12; 43 13, სადაც პირველი ციფრი – 4 აღნიშნავს
ზონის ნომერს. თუ საჭიროა რომელიმე A წერტილის მართკუთხა კოორდინატების
აბსცისებისა და ორდინატების განსაზღვრა, მაშინ გაავლებენ მოც. A წერტილზე
კილომეტრული ბადის პარალელურ ხაზებს და წერენ X= 6065; Y=4312 და მიეთითება
რამდენი მეტრი შეესაბამება მოცემულ მონაკვეთებს.
წერტილის ნიშნულის განსაზღვრა
როგორც ცნობილია ტოპოგრაფიულ რუკაზე რელიეფი გამოსახულია
ჰორიზონტალებით (იზოგიფსებით), სადაც მთავარ ჰორიზონტალებზე წარწე-რილია
სიმაღლეები. იმისათვის, რომ განვსაზღროთ წერტილის ნიშნულები (სიმაღლეები),
საჭიროა გავიგოთ მოცემულ ტოპ. რუკაზე რამდენია კვეთ სიმაღლე, ანუ რამდენი
მეტრია მეზობელ ჰორიზონტალებს შორის. რომელიც წარწერილია რუკის სამხრეთ
მხარეზე ხაზოვანი მასშტაბის ქვემოთ.
58
პროფილის შედგენა
თუ დედამიწის ზედაპირს გაკვეთენ ჰორიზონტალური სიბრტყით, მიიღებენ ხაზს,
რომელსაც პროფილი ეწოდება. ვთქვათ, რუკაზე გატარებულია DE ხაზი და საჭიროა ამ
ხაზის მიმართულებით აიგოს პროფილი. ამისათვის იყენებენ ორ მასშტაბს:
ჰორიზონტალურს და ვერტიკალურს. ჰორიზონტალური მასშტაბი აიღება იგივე რაც
რუკის მასშტაბია, ვერტიკალური კი 10–ჯერ უფრო მსხვილი, ვიდრე ჰორიზონტალური.
იმისათვის, რომ აიგოს პროფილი, გაიგებენ ყველა იმ წერტილის სიმაღლეს, რომელიც
მიიღება DE ხაზის გადაკვეთით ჰორიზონტალებთან. შემდეგ ქაღალდს მიადებენ DE
ხაზს და ამ წერტილებს გადაიტანენ ქაღალდზე.
59
ტოპოგრაფიულ რუკაზე მოცემული მიმართულების დირექციული კუთხის
აზიმუტისა და მაგნიტური აზიმუტის განსაზღვრა
60
მაგალითი. განვსაზღროთ ხაზის ქანობი, რომლის მანძილია 150 მ ხაზის აღმატება
კი h=+2,5 მ.
2,5
i 0.0166 16, 6%
150 .
ქანობი გამოისახება განყენებული რიცხვით–ათწილადით მაგალითად i=0,03.
ქანობი შეიძლება გამოისახოს პროცენტებითაც, მაგალითად 3%–ით, რაც ნიშნავს 3
მეტრით ამაღლებას 100 მეტრ მანძილზე, ანდა 7%0 –ით, რაც ნიშნავს 7 მეტრით
ამაღლებას 1000 მეტრ მანძილზე. თუ i=0.05 ნიშნავს, რომ ადგილის ხაზი მაღლდება ან
დაბლდება ყოველ მეტრზე 5 სმ–ით.
ქვედებულის მასშტაბი საშუალებას იძლევა განისაზღროს დახრილობა i
(მეათასებში ან პროცენტებში), ან დახრის კუთხე გრადუსებში. გრაფიკის აგების წესი
შემდეგია: მიღებული კვეთ სიმაღლით ითვლიან ჰორიზონტალურ მანძილს
ფორმულით:
h h
d , d
i tg ,
d hctg .
ამ ფორმულის საშუალებით სხვადასხვა დახრის კუთხისათვის 10 ინტერვალით
გამოითვლება d–ს მნიშვნელობა, თუ რელიეფის კვეთ სიმაღლეს h=5 მ–ს, მაშინ 5 მეტრის
გამრავლებით 00301; 10; 20; და ა. შ. დახრის კუთხის მნიშვნე-ლობებით მიიღება
ქვედებულების მნიშვნელობები მეტრობით.
ცხრილი 7.
ქვედებულის მნიშვნელობები
№ d
1 30I 573.0
2 1 286,5
3 2 143,2
4 3 95,4
5 4 71,5
6 5 57,2
7 10 28,4
8 15 18,4
9 20 13,7
10 25 10,7
61
სურ.54. ქვედებულის მასშტაბი და სარგებლობის წესი
ქანობი 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006 0,007 0,008 0,009 0,01
ქვედებ 1000 500 333 250 200 167 143 125 111 100
ული
62
დახრილობა განისაზღვრება:
63
ტოპო–გეოდეზიური ინფორმაციის ელემენტების სიმრავლე, რომელიც თავისთავში
აერთიანებს:
– მეტრულ ინფორმაციას – რელიეფის დამახასიათებელი წერტილების სივრცით
გეოდეზიური კოორდინატები.
– სინტაქსურ ინფორმაციას წერტილებს შორის კავშირის აღსაწერად: შენობა
ნაგებობების, გზების, სახნავების რეზერვუარების, საზღვრების, და ა.შ.
– სემანტიკური ინფორმაცია – საინჟინრო ნაგებობების ტექნიკური მახასიათებლები.
წიაღის გეოლოგიური მახასიათებლები, ტყის მასივების მახასია-თებლები.
– სტრუქტურული ინფორმაცია.
– სხვადასხვა ობიექტების კავშირის დასახასიათებლად.
– ზოგადი ინფორმაცი: კოორდინატთა სისტემა, სიმაღლეები, ნომენკლატურა.
ტოპოგრაფიული ციფრული მოდელი ახასიათებს ადგილმდებარეობის სიტუაციას და
რელიეფს. იგი შედგება ადგილის რელიეფის ციფრული მოდელისაგან და სიტუაციური
(კონტურული) ნაწილისაგან. საინჟინრო საქმეში ხშირად იყენებენ ჰიდროლოგიურ,
საინჟინრო გეოლოგიურ, ტექნიკურ – ეკონომიკურ, და სხვა მაჩვენებლებს. ადგილის
ციფრული მოდელი დგება ისეთ თანამედროვე პროგრამებში, როგორიცაა: ,,AutoCad”,
,,Mapinfo”, ,,GeoniCs”, ,,Autodesk” , ,,civil 3D” და სხვ.
64
7.9. თანამედროვე გეოინფორმაციული პროდუქციის ანალიზი
რუკის შედგენისთვის საჭიროა რეალური სამყაროს განსაზღვრული ობიექტების
შერჩევა, მათი დაჯგუფება, კლაკნილი ხაზების გამარტივება და სხვადასხვა კლასების
შერჩეული ობიექტებისათვის პირობითი აღნიშვნების დადგენა. პრაქტიკაში
ჩვეულებრივ გვხვდება ორი ტიპის რუკა: ზოგადგეო-გრაფიული და თემატური რუკები.
ზოგადგეოგრაფიულ რუკებს მიეკუთვნება ტოპოგრაფიული რუკები,
რომლებზეც უჩვენებენ დედამიწის ზედაპირზე ბუნებრივ და ხელოვნურ ობიექტების
კონტურებს. ტოპოგრაფიული რუკა ხშირად გამოიყენება დამატებითი ინფორმაციის
ასახვის საფუძვლად, სადაც რელიეფი გამოსახულია ჰორიზონ-ტალებით, მასზე
აგრეთვე ნაჩვენებია დასახლებული პუნქტები, გზათა ქსელი, მცენარეწული საფარი და
სხვა ობიექტები.
თემატურ რუკებზე მოვლენათა გამოსახვის ხერხების შერჩევისას, ყურადღება უნდა
მიექცეს ცალკეულ მოვლენათა სივრცობლივ განლაგებას მოცემულ ტერიტო-რიაზე.
კარტოგრაფირებისათვის საჭიროა ახალი სახეობის ციფრული ელექტრონული რუკების
გამოყენება, რომლებიც იქმნებიან ავტომატიზირებული კარტოგრაფიული სისტემის
(აკს) და გეოინფორმაციული სისტემის (გის) მეშვეობით.
ციფრული რუკა ეს არის დადგენილი სტრუქტურით და კოდებით მანქანურ
მზიდზე ჩაწერილი ადგილმდებარეობის მოდელი, რომელიც შედგენილია კარტო-
გრაფიული გენერალიზაციის კანონების გათვალისწინებით, რუკებისათვის მიღებულ
პროექციაში, კოორდინატთა სისტემაში და ნომენკლატურაში, რომლის შინაარსი და
სიზუსტე შეესაბამება გარკვეული მასშტაბის რუკას.
ელექტრონული რუკა – არის ვექტორული ან რასტრული რუკა, რომელიც მიიღება
ოპტიკურ დისკზე პროგრამული უზრუნველყოფით და ტექნიკური მოწყობილობების
გამოყენებით, დადგენილ პროექციაში, კოორდინატთა სისტემაში და პირობით
აღნიშვნებში, რომელიც გამოიყენება ინფორმაციის გამოსახვის, ანალიზის მოდელი-
რებისათვის.
ციფრული რუკებისაგან განსხვავებით, რომლის წერტილოვანი, ხაზობრივი და
ფართობრივი ობიექტები ხასიათდება კოდებითა და სივრცობრივი კოორდინატებით,
ელექტრონულ რუკას, გარდა ზემოთ ჩამოთვლილი ელემენტებისა, აქვს პირობითი
ნიშნები (ნახატი, ზომა, ფერი), სახელწოდებათა წარწერები (შრიფტი, ზომა, ფერი) და,
რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია გამოსახულების ელემენტებს შორის სივრცობლივ-
ლოგიკური კავშირი. უფრო მეტიც, სხვადასხვა სახის ელექტრონულ რუკებს შეიძლება
ჰქონდეს ურთიერთ კავშირი.
ელექტრონული რუკა ელექტრონულ-გამოთვლითი ტექნიკისა და ტექნოლოგიების
გარემოში შექმნილი კარტოგრაფიული მოდელების ერთობლიობაა, რომელიც მოწესრი-
65
გებულია ერთიან პროექციაში, ერთიან კოორდინატთა სისტემაში, ერთიანი პირობითი
აღნიშვნების საფუძველზე.
კარტოგრაფიული ინფორმაციის ელექტრონული სახით წარმოდგენას და შენახვას
ტრადიციულ მეთოდებთან შედარებით აქვს დიდი უპირატესობა და უზრუნველყოფს
მაღალ ეკონომიკურ ეფექტიანობას. ასეთ უპირატესობად შეიძლება ჩაითვალოს:
– საკუთრივ კარტოგრაფიულ ინფორმაციაში ცვლილებებისა და შესწორებების
ოპერატიულად შეტანის შესაძლებლობა ექსპლოატაციის მთელი პერიოდის განმავ-
ლობაში.
– კარტოგრაფიულ და არაკარტოგრაფიული ინფორმაციის, კარტოგრაფიული
ობიექტებისა და მათ შორის სხვადასხვა კაშირის ერთიან სისტემაში გაერთიანების
შესაძლებლობა.
– ნებისმიერი განზოგადების ჩატარების, სხვადასხვა პარამეტრის ცვლილებათა
დინამიკაზე დაკვირვების შესაძლებლობა, საჭირო ცხრილების, დიაგრამების გამოსახვა
და სხვ.
– კონკრეტული მომხმარებლის მოთხოვნილების მიხედვით მისთვის საჭირო რუკის
შექმნა ნებისმიერ მასშტაბში და ნებისმიერი დეტალიზაციით.
– მოდელირების პროგრამებთან მოქმედი დამუშავებული პროცედურების შემად-
გენლობის მუდმივი ცვლის და ამ პროცედურების კორექციის შესაძლებ-ლობა. ამ
შესაძლებლობათა რეალიზაციისათვის საჭიროა, რომ ელექტრონული რუკის შექმნის
პროგრამული სისტემა იყოს მაქსიმალურად ღია, მასში ასახული ინფორმაციის დიდი
მოცულობა მჭიდროდ ურთიერთდაკავშირებული და ინფორმაციის ცალკეული ფრაგ-
მენტები ადვილად ხელმისაწვდომი იყოს. ასეთი მრავალფეროვანი მოთხოვნების
საკმარისად მაღალი ხარისხით ერთდროულად დაკმაყოფილება შესაძლებელია მხო-
ლოდ იმ შემთხვევაში, თუ პროგრამული სისტემა, რომლის ბაზაზეც ხდება
ელექტრონული რუკის რეალიზაცია, იქმნება ცენტრალური (ბაზური) მოდელის სახით,
რომელიც დაკავშირებულია, ერთის მხრივ, გრაფიკულ და სხვა მონაცემთა ბაზებთან,
მეორეს მხრივ, სხვადასხვა დამმუშავებელ პროცედურებთან (პროგრამებთან).
საკმაოდ რთულ ამოცანას წარმოადგენს მრავალკავშირიანი ინფორმაციის
ნაირსახეობის უშუალოდ მონაცემთა ბაზებში შეყვანა. ასეთი სისტემის შექმნა შეიძლება
მხოლოდ ცოდნის წარმოდგენის, დამუშავებული ენის და ინფორმაციის დამუშავების იმ
მეთოდების გამოყენებით, რომლებიც ,,ხელოვნური ინტელექტის” ამოცანის ფარგლებში
იქმნება.
ცოდნის წარმოდგენის ენას, რომელიც გამოიყენება სისტემაში, უნდა ჰქონდეს
მაღალი გამოხატულებითი შესაძლებლობა და იყოს ადეკვატური, როგორც
კარტოგრაფიული, ასევე არა კარტოგრაფიული ინფორმაციის წარმოდგენისათვის.
ელექტრონული რუკებისადმი წაყენებული მოთხოვნები
ნებისმიერი თემატური რუკის აუცილებელი ელემენტია მისი სახელწოდება და
ტერიტორია, რომლის რუკაც უნდა შედგეს. ელექტრონულ თემატურ რუკას თან
უნდა ახლდეს ლეგენდა, სადაც განლაგდება პირობითი აღნიშვნები, სხვადასხვა
66
გრაფიკი, დიაგრამა და ტექსტური მასალა. მათემატიკური საფუძვლის ძირითად
მოთხოვნილებად რჩება მასშტაბის გრაფიკული ფორმით გამოსახვა.
თემატური რუკების ზოგადგეოგრაფიული საფუძვლი უნდა იყოს
მინიმიზებული რათა არ გადაიტვირთოს რუკა და არ დაიკარგოს მისი შინაარსი.
რუკის მთავარი შინაარსის საჩვენებლად მანქანური გრაფიკის თანამედროვე
არსენალი საშუალებას გვაძლევს გამოვიყენოთ კარტოგრაფიული გამოსახულების
ყველა ცნობილი გრაფიკული მოწყობილობა და მეთოდი. ძირითად მოთხოვნას
წარმოადგენს პირობითი ნიშნების ადაპტირებულობა, რომელიც მდგომარეობს
შემდეგში:
_ ჩვეულებრივი პირობითი ნიშნების კონსტრუქციული ელემენტების რთული
გეომეტრიული ფორმები იცვლება უფრო მარტივი და ადვილად გასარჩევი გრაფი-
კული ელემენტებით.
_ რთული მრუდი ხაზები იცვლება წრეხაზებით, წრეხაზის რკალებით და სხვ.
_ ელექტრონულ რუკებზე ადაპტირებული პირობითი აღნიშვნები ადვილად
გამოსაცნობი უნდა იყოს ისევე, როგორც ჩვეულებრივი რუკების პირობითი აღნი-
შვნები.
_ რაოდენობრივ სკალებს (ჰიფსომეტრიული, კარტოგრამები) უნდა ჰქონდეს
კონტრასტული საფეხურები.
_ შრიფტები უნდა იყოს კარგად კითხვადი და ზომებით პროპორციული.
ელექტრონული რუკები იქმნება ქაღალდზე დაბეჭდილი რუკების, აერო და
კოსმოსური სურათების ბაზაზე. ელექტრონული რუკის მათემატიკური საფუძველი,
კარტოგრაფიული გამოსახულების შინაარსი და პირობითი აღნიშვნები უნდა იყოს
შეთანხმებული და უნიფიცირებული.
67
თავი VIII.
ჭოგრები და თარაზოები
8.1. სამიზნებელი ხელსაწყოები
ოპტიკური ხელსაწყოების შექმნა შემდეგი მიზეზებით არის გამოწვეული:
იმისათვის, რომ დასამზერი საგანი სრულყოფილად გამოჩნდეს, საჭიროა იგი
იმყოფებოდეს საუკეთესო მხედველობის მანძილზე, ამ შემთხვევაში, თვალი
დაუძაბავად უმზერს საგანს მხედველობის კუთხით, რომელსაც თვალის ოპტიკურ
ცენტრთან ადგენს საგნის განაპირა წერტილებიდან წამოსული სხვივები და
ბადურაზე მიიღება გამოსახულება. ცნობილია, რომ გეოდეზიური სამუშაოების
შესასრულებლად საჭიროა შორ მანძილებზე დამზერა, რომელთა მოახლოება
თვალთან შეუძლებელია, ამიტომ საჭირო გახდა შექმნილიყო ოპტიკური სისტემა,
რომლის საშუალებითაც მოხდებოდა საგნების დამკვირვებლისადმი მოახლოვება. ამ
ფუნქციას ასრულებს ოპტიკური მილი ანუ ჭოგრი, სადაც გამოყენებულია
ოპტიკური ლინზები. ასევე საჭიროა გეოდეზიურ ინსტრუმენტებზე ანათვლების
აღება, აქაც გამოყენებულ იქნა გამადიდებელი მინა ანუ ლუპა და მიკროსკოპი.
ისინი წარმოადგენენ გეოდეზიური ინსტრუმენტების ერთ-ერთ ძირითად ნაწილს.
ჭოგრი შედგება ორი ოპტიკური სისტემისაგან: ობიექტივისა და ოკულარისაგან.
ჭოგრებში ძირითადად გამოყენებულია სფერული ლინზები.
კონსტრუქციის მიხედვით ჭოგრი ორგვარია: გარე და შიგა ფოკუსირების.
თანამედროვე გეოდეზიურ ინსტრუმენტებში გამოიყენება შიდა ფოკუსირება, სადაც
გამოსახულება შეიძლება იყოს, როგორც პირდაპირი ისე შებრუნებული. ჭოგრის
სიძლიერე ხასიათდება გამადიდებლობით, მხედველიბის არით, გამოსახულების
ნათელობით და მკაფიოობის ძალით. გეოდეზიური სამუშაოების შესრულების
დროს მოითხოვება არა მარტო დამზერა, არამედ გარკვეულ წერტილებზე
დამიზნება და გარკვეული გაზომვების ჩატარება, მაშასადამე საჭიროა ისეთი
ჭოგრის გამოყენება, რომელიც მოგვცემს სამიზნე ხაზს (ღერძს), რაც
განხორციელებულია ჭოგრში ე.წ. ძაფთა ბადის დახმარე-ბით. ამ მიზნით ჭოგრში
მოთავსებულია ლითონის რგოლი – დიაფრაგმა თხელი მინის ფირფიტით,
რომელზედაც გრავირებულია ე,წ. ძაფთა ბადე.
68
ძაფთა ბადის დანიშნულებაა საგანზე დამიზნება. ურთიერთპერპენ-დიკალური
ძაფების გადაკვეთის წერტილს, რომელიც მოთავსებულია ბადის ცენტრში, ძაფთა
ბადის ცენტრი ეწოდება.
ძაფთა ბადის მკაფიო გამოსახულება მიიღება ოკულიარის მილაკის ოდნავი
შემობრუნებით. ამ მოქმედებას ჭოგრის თვალზე დაყენება ეწოდება.
საგნის გამოსახულების აგება ჭოგრში. იმისათვის, რომ მივიღოთ საგნის
გამოსახულება ჯერ ჭოგრის ობიექტივი უნდა მივმართოთ საგნისაკენ. (დავმ-
ზიროთ საგანს)
69
ლინზების სისტემა. 4. ობიექტივისა და ოკულა-რის შემკრებ ლინზებს შორის
მოწყობილია გამოსახულების შებრუნებული პრიზმების სისტემა.
უკანასკნელ სამი ჯგუფის სამზერ ჭოგრებს ეწოდება მიწიპირული (სახმე-
ლეთო), რომლებიც იძლევა საგნის პირდაპირ გამოსახულებას.
ასტრონომიული სამზერი ჭოგრი კი იძლევა საგნის შებრუნებულ გამოსახუ-
ლებას.
70
ასტიგმატიზმი ეს ისეთი მოვლენაა, როდესაც წერტილის გამოსახულება
იმყოფება არამთავარ ოპტიკურ ღერძზე. ამ მოვლენის მოსასპობად აქაც გამო-
იყენება საჭირო სისქის რთული ლინზა.
ჭოგრის მთავარ ოპტიკურ ღერძისადმი მნიშვნელოვანი კუთხით საგნიდან
წამოსული პარალერული სხივები, ნაცვლად წერტილისა იძლევა კომეტისმაგვარ
წარეცხილი ფორმის ლაქას, ასეთი სახის აბერაციას კომა ეწოდება.
დისპერსია კი არის შედეგი იმისა, რომ ჭოგრში არ ხდება დანამზერი საგნის
ერთნაირი გადიდება და გამოსახულება მიიღება დამახინჯებულად.
ჭოგრის გამოკვლევა. ჭოგრი ხასიათდება გამადიდებლობით, მხედველობის არის
სიდიდით და ნათელობით.
ჭოგრის გამადიდებლობა. ჭოგრის მთავარი დანიშნულებაა საგნის გამადი-
დებლობა. ეს თვისება მისი მთავარი ტექნიკური მაჩვენებელია.
ჭოგრის გადიდება. არის ობიექტივისა და ოკულიარის საფოკუსო მანძილების
შეფარდება:
fobieqtivi
fokliari
Aან ჭოგრის გამადიდებლობა არის კუთხეების შეფარდება, რომლებითაც ერთი
და იგივე საგანი ჩანს ჭოგრში და შეუიარაღებელი თვალითაც.
ჭოგრის მხედველობის არე. ჭოგრის მხედველობის არე არის სივრცის ის
ნაწილი, რომელსაც მოიცავს თვალი ჭოგრის უძრავი მდებარეობის დროს. იგი არის
ის კუთხე / /, რომლის წვერი მდებარეობს ობიექტივის ცენტრში და მისი გვერ-
დები გადის ძაფთა ბადის დიაფრაგმის ბოლოებში. მხედველობის კუთხე მიახლო-
ებით გამოითვლება ფორმულით
2000
v ჭოგრის გამადიდებლობაა. გეოდეზიურ ინსტრუმენტებში მხედველობის არე
აღწევს 1 - 20.
8.2. შვეული
შვეული არის უმარტივესი ხელსაწყო, რომლის საშუალებით განისა-ზღვრება
ვერტიკალური მიმართულება. შვეულს იყენებენ ადგილის შერჩეულ წერტილზე
ინსტრუმენტების დასაცენტრად; სარისა და ლარტყის ზუსტად შვეულად
დასაყენებლად. არსებობს ზონარი, ხისტი და ოპტიკური შვეულები. ზონარი
შვეული წარმოადგენს ზონარს, ბოლოში ლითონის ტვირთით, რომელიც
გადაბრუნებული კონუსის ფორმისაა. იგი სიმძიმის ძალის მოქმედებით ყოველ
წერტილში იღებს სრულიად გარკვეულ მიმართულებას, რომელსაც ეწოდება
71
შვეული ხაზი. შვეულის თავისუფალ ბოლოს ჰკიდებენ ინსტრუმენტის შტატივის
ხერხემლის ხრახნზე. ზონარი შვეულით დაცენტრვის სიზუსტე ±3-5 მმ-ია.
კიპრეგელების დასაცენტრად გამოიყენება ე. წ. ორთითა შვეული.
.
სურ. 63. შვეული
ოპტიკური შვეული. თანამედროვე გეოდეზიური ინსტრუმენტები აღჭურვილია
ოპტიკური შვეულებით, რომლითაც დაცენტრვის სიზუსტე ±0.5 მმ-ია. არსებობს
ცალმხრივი და ორმხრივი ოპტიკური შვეულები. პირველით წერტილის
დაგეგმილება ან აგეგმილება შეიძლება მოხდეს ზევით (ზენიტი-საკენ) ან ქვევით
(ნადირისაკენ), ხოლო მეორეთი, როგორც ზენიტის ისე ნადირისაკენ. თანამედროვე
გეოდეზიურ ინსტრუმენტებში გამოყენებულია ლაზერული ცენტრირები.
8.3. თარაზო
თარაზო არის ხელსაწყო, რომლის საშუალებით გეოდეზიური ინსტრუმენტი ან
მისი ცალკეული ნაწილი მოდის ჰორიზონტალურ მდგომა-რეობაში.
კონსტრუქციული თავისებურებების თვალთახედვით არსებობს ცილინდრული და
მრგვალი (სფერული) თარაზოები.
მრგვალი თარაზო (სფერული თარაზო) შედგება მრგვალი მინის
ჭურჭლისაგან (ამპულა), რომლის ზედა ნაწილი სფერული მოყვანილობისაა. მინის
ამპულა მოთავსებულია ლითონის ბუდეში. ამპულის ზედაპირზე შემოხაზულია
რამდენიმე წრეხაზი, საერთო 0 ცენტრით. ამ წერტილს მრგვა-ლი თარაზოს ნულ-
პუნქტი ეწოდება.
A ამპულის სახურავის შიგა სფერული ზედაპირის ნორმალს, რომელიც გადის
ნულ-პუნქტში, ეწოდება სფერული თარაზოს ღერძი. ეს ღერძი შვეულ მდებარეობას
იკავებს მაშინ, როცა ბუშტულა მოთავსებულია ნულ-პუნქტში. სფერულ თარაზოს
არა აქვს მაღალი სიზუსტე, ამიტომ მათი დახმარებით ხდება ინსტრუმენტების ან
ლარტყების ტლანქად (უხეშად) ჰორიზონტალურ ან ვერტიკალურ მდგომარეობაში
დაყენება.
72
სურ. 64. მრგვალი თარაზო
73
სურ. 66. ცილინდრული თარაზოს საფასური
74
თავი IX.
კუთხმზომი ინსტრუმენტები და მათი გამოყენება
9.1. თეოდოლიტი და თეოდოლიტური სამუშაოები
75
ტექნიკური (±15-30") გამოიყენება თეოდოლიტური და ტაქეომეტრიული
სვლებისათვის, სამარკშეიდერო, ნაგებობათა დაკვალვისათვის და სხვ. მათი
მოდიფიკაციებია T15; T20; T30; 2T30; 4T30. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ თეოდო-
ლიტებს გარდა T30 აქვთ ოპტიკური ცენტრირები. შესაბამისად მათი აღნიშვნაა T
0,5; T1, სადაც T აღნიშნავს თეოდოლიტს, ხოლო რიცხვი- სიზუსტეს.
ზუსტი (±2-10") III - IV კლასის ტრიანგულიაციისა, პოლიგონომეტრიისა და
მაღალი სიზუსტის დაკვალვითი სამუშაოებისათვის. კუთხის გაზომვის საშ. კვ.
ცდომილება 2 წმ მათი აღნიშვნაა T2; T5K და ა.შ.
T5K კომპენსატორიანია. K აღნიშნავს რომ იგი კომპენსატორიანია.
მაღალი სიზუსტის, კუთხის გაზომვის საშ. კვ. ცდომილება ±0,5 -±1,0". მათ
იყენებენ I-II კლასის ტრიანგულიაციისა, პოლიგონომეტრიისა და განსაკუ-
თრებული სიზუსტის დაკვალვითი სამუშაოებისათვის.
თანამედროვე თეოდოლიტები წარმოადგენს ზუსტ ოპტიკურ ინსტრუ-მენტებს,
რომელთა წრედები დამზადებულია ოპტიკური მინისაგან. როგორც წესი, ყველა
ზემოთ ჩამოთვლილ თეოდოლიტებში ანათვლის აღება ხდება ოპტიკური მიკრო-
სკოპის დახმარებით, რომლიც განთავსებულია სამზერი ჭოგრის გვერდით. თეოდო-
ლიტების ბოლო მოდიფიკაციებში გამოყენებულია მაღალხარისხოვანი სამზერი
ჭოგრები, რომლებიც შეიძლება გადაყვანილი იქნას ზენიტზე. უმრავლეს შემთხვე-
ვაში გამოსახულება შებრუნებულია. ბოლო წლებში დაიწყეს პირდაპირ გამოსა-
ხულებიანი ჭოგრების დამზადება (ასეთ მოდიფიკაციებს უწერენ П ასოს).
ფოკუსირების ხრახნები თეოდოლიტებში T15; T20 ; T30; 2T30 გამოტანილია გვერ-
დით სახურავზე, ხოლო T2; 2T2; T5; 2Т5К; 3T; 3T5K და ა.შ ფოკუსირების ხრახნი
დამაგრებულია ჭოგრზე რგოლის სახით.
76
სურ. 68. თეოდოლიტი T-30
ტექნიკური მახასიათებლები
.
სურ.69. ანათვლის გამოსახულება ჭოგრში
77
ანათვალი ჰორიზონტალურ წრედზე – 70003I
ანათვალი ვერტიკალურ წრედზე – 358048I
დახრის კუთხეები Т30 გამოითვლება შემდეგი ფორმულებით:
R Л 180
; R МО; МО L 180
2
2Т30-Si
0,5( L R); R МО; МО R
თეოდოლიტი 4T30
თეოდოლიტი T15
78
სურ. 72. თეოდოლიტი T15 ანათვლის გამოსახულება ჭოგრში
ტექნიკური მახასიათებლები
ჭოგრის გამადიდებლობა------------25 კრატი
მანძილსაზომოს კოეფიციენტი-----100
თარაზოს საფასური--------------------45
ლიმბის დანაყოფის საფასური-----1´
წონა--------------------------------------------3,1 კგ.
79
ანათვალზე ნიშნის დასაყენებლად, ამიტომ აღარ საჭიროებს დამატებით
გამოთვლებს.
ტექნიკური მახასიათებლები
კუთხის გაზომვის საშ. კვ. ცდომილება----2"
ჭოგრის გამადიდებლობა------------30 კრატი
მანძილსაზომის კოეფიციენტი-----100
თარაზოს საფასური--------------------15"
ლიმბის დანაყოფის საფასური-----1"
წონა--------------------------------------------4 კ
ანათვალი ჰორიზონტალურ წრედზე 127°05,8´
ანათვალი ვერტიკალურ წრედზე-0°36,´5
სურ. 74. 3T5K ანათვლის გამოსახულება ჭოგრში
ზენიტური მანძილი
გამოითვლება
0,5( Л П 360); Л М
დახრის კუთხე გამოითვლება
ფორმულით:
0,5( П Л ) 90; 90
ტექნიკური მახასიათებლები
კუთხის გაზომვის საშ. კვ. ცდომილება----2"
ჭოგრის გამადიდებლობა------------27,5 კრატი
მანძილსაზომის კოეფიციენტი-----100
თარაზოს საფასური--------------------20´
ლიმბის დანაყოფის საფასური-----1"
წონა--------------------------------------------4,3 კგ
80
9.5. თეოდოლიტის შემოწმება-შესწორება
1. ჰორიზონტალური წრედის ცილინდრული თარაზოს წარმოსახვითი ღერძი
თეოდოლიტის ბრუნვის ღერძის პერპენდიკულარული უნდა იყოს.
თარაზო დააყენებენ ორი ამწევი ხრახნის პარალელურად, თარაზოს ბუშტულა
მოყავთ ნულ-პუნქტში. შემდეგ ალიდადა შემოაბრუნებენ 1800-ზე. თუ თარაზოს
ბუშტულა გადაიხარა ნულპუნქტიდან, გადახრის ნახევარს შეასწორებენ თარაზოს
შემასწორებელი ხრახნებით, (ფოლადის ჩხირით) ნახევარს ამწევი ხრახნების
დახმარებით. (2T5K-ში თარაზოს შესწორება ხდება სვეტზე არსებული ხრახნის
ტრიალით). პირობას ესაჭიროება გამეორება.
2. ძაფთა ბადის ვერტიკალური ძაფი უნდა იყოს ვერტიკალური. ანუ უნდა
მდებარეობდეს მის კოლიმაციურ სიბრტყეში.
თეოდოლიტიდან 8-10 მეტრში ჩამოკიდებენ შვეულს, ჭოგრს მიმართავენ შვეუ-
ლის ძაფზე და დააკვირდებიან გასდევს თუ არა ძაფთა ბადის ვერტიკალური ძაფი
დაკიდებული შვეულის ძაფს. თუ ვერტიკალური ძაფი და შვეული ერთმანეთს
აცდება, მოხსნიან ოკულიარის ხუფს, მოუშვებენ ოთხი დასამაგრებელ ხრახნს და
ძაფთა ბადე შემოაბრუნებენ მანამ, სანამ ვერტი-კალური ძაფი არ გაჰყვება შვეულის
ძაფს.
3. ჭოგრის სამზერი ღერძი ჭოგრის ბრუნვის ღერძის პერპენდიკულარული
უნდა იყოს.
ამ პირობის შეუსრულებლობა იწვევს კოლიმაციურ ცდომილებას. დააყენებენ
ინსტრუმენტს, მოიყვანენ ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში და დაუმზერენ
დაახლოებით ინსტრუმენტის ჰორიზონტზე შორს მდებარე საგანს. აიღებენ ანათვლებს
ჰორიზონტალურ წრედზე, როგორც მარცხენა წრედზე L1, ისე მარჯვენა წრედზე R1,
მოუშვებენ ჰორიზონტალური წრედის დასამაგრებელ ხრახნს, შემოაბრუნებენ
თეოდოლიტს 1800-ით, ისევ დაუმზერენ ამორჩეულ საგანს და აიღებენ იგივე
ანათვლებს L2, R2 . კოლიმაციური ცდომილება გამოითვლება ფორმულით:
( L L ) ( R1 R2 )
2c 1 2
2 ’
თუ c აღემატება 1I-ს მაშინ უნდა შევასწოროთ ბოლო ანათვალი.
L2შესწ.=L2-c.
დააყენებენ ჰორიზონტალურ წრედზე ამ შესწორებულ ანათვალზე, ძაფთა
ბადის ცენტრი აცდება დასამზერ წერტილს. ძაფთა ბადის გვერდითი შემასწო-
რებელი ხრახნებით ვერტიკალურ ძაფს დაამთხვევენ იმავე წერტილს. (ეს პირობა
2T5KK სწორდება ჭოგრზე დამაგრებული რგოლის ტრიალით, მაუსტირებელი
გასაღების დახმარებით) პირობას ესაჭიროება გამეორება.
81
4. ნულადგილი უნდა იყოს ნულის ტოლი, ან ნულთან ახლოს.
ამოირჩევენ რომელიმე კარგად ხილული წერტილს, დაუმზერენ წრედი
მარცხნივ აიღებენ ანათვალი L, გადაიყვანენ ჭოგრს ზენიტზე დაუმზერენ იმავე
საგანს და აიღებენ ანათვალს მარჯვენა წრედით R. ნულადგილს გამოითვლიან
ფორმულით:
L R 180
(T-30)-Tvis
2
LR
MO (2T 30) -Tvis.
2
დააყენებენ საშ. ანათვალზე ჭოგრის მიმმართველი ხრახნით, ძაფთა ბადის
გადაკვეთის ცენტრი აცდება დამზერილ საგანს, შეთავსებას ახდენენ ძაფთა ბადის
ზედა და ქვედა ხრახნებით. (2T5K-ში სვეტზე არსებული ხრახნით). პირობას
ესაჭიროება განმეორება.
5. ოპტიკური ცენტრირი. ცენტრირების სიზუსტის ასამაღლებლად თეოდოლიტის
სადგამში ჩამონტაჟებულია ოპტიკური ცენტრირი, რომელიც შედგება: ოკულარისაგან,
ძაფთა ბადისაგან (ორი წრის სახით), ფოკუსირების ლინზისაგან, ობიექტივისაგან და
სხივის 900 კუთხით მიმმართველი პრიზმისაგან. ოპტიკური ცენტრირის შესასწო-
რებლად, დაცენტრავენ ინსტრუმენტს რომელიმე საგანზე, შემოატრიალებენ 1800°-ით
და დააკვირდებიან აცდა თუ არა დაცენტრილ საგანს, აცდენის შემთხვევაში მოხსნიან
ოპტიკური ცენტრირის ხუფს და ჩხირით შემასწორებელი ხრახნებს ატრიალებენ
მანამ, სანამ არ მიაღწევენ სასურველ შედეგს. პირობას ესაჭიროება გამეორება.
6. ანათვლის ასაღები მოწყობილობის რენის განსაზღვრა (2T5K)
ლიმბის ერთი დანაყოფის გამოსახულება ტოლი უნდა იყოს მიკროსკოპიული
სკალის 60 დანაყოფისა. მათ შორის სხვაობას ეწოდება რენი, რომლის მნიშვნელობა
გამოითვლება შემდეგნაირად.
ცხრილი 9.
რენის განსაზღვრა
ანათვლები А А-1 სხვაობა
0°-359° 0°00’,0 358°59’,9 1°00’,1
60°-59° 60°00’,0 59°00’,0 1°00’,0
120°-119° 120°00’,0 119°00’,0 1°00’,0
180°-179° 180°00’,0 178°59’,9 1°00’,1
240°-239° 240°00’,0 238°59’,9 1°00’,1
300°-299° 300°00’,0 298°59’,9 1°00’,1
82
სურ. 76. თეოდოლიტი 2T5K რენის შემასწორებელი ხრახნები
83
შეკრულ თეოდოლიტურ სვლაში გასაზომ კუთხეებს შიგა კუთხეები ეწოდება,
ხოლო ღია სვლაში – მოხვევის კუთხეები. თუ კუთხეები იზომება 1-ელი, მე-2, მე-3
და ა. შ. მიმართულებით, მაშინ კუთხეებს მარჯვენა კუთხეები ეწოდება, რადგან
ისინი სვლის მიმართულების მარჯვნივ მდებარეობენ. თუ შებრუნებით, მაშინ
კუთხეებს მარცხენა კუთხეები ეწოდება.
თეოდოლიტურ სვლებში იზომება გვერდების სიგრძეები (ფოლადის ბაფთით)
ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კუთხეები. თეოდოლიტური სვლები
ეყრდნობა საყრდენ გეოდეზიურ პუნქტებს, რომელთა კოორდინატები წინასწარ
არის განსაზღვრული.
84
ცხრილი 10.
დასამზერი ჰორიზონტალური კუთხეების გაზომვის ჟურნალი
ჰორიზონტალური წრედი
დგომის
წერტილლი
წერტლები
NN
R
L ანათვლები საშ. კუთხის კუთხის საშ.
ჰორ.წრედზე ანათვალი მნიშვნელობა მნიშვნელობა
L00 05 00 06 00
ცენტრ 07 00 175 19 00
L185 25 00 25 00
1 2 25 00 175 19 30
R180 08 00 09 00
ცენტრ 10 00 175 20 00
R355 28 00 29 00
2 30 00
85
ნა=(R+L) : 2
L – na
(ნა-R)
86
ცხრილი11.
პირდაპირი გეოდეზიური ამოცანა
ცხრილი 12.
ნაზრდების ნიშნები
დირექციული
მეოთხედები X Y კუთხე
I + + 00-900
II _ + 900-1800
III _ _ 1800-2700
IV + _ 2700-3600
87
ცხრილი 13.
შებრუნებული გეოდეზიური ამოცანა
88
1 (180 1 1 ) ,(მაგრამ აღნიშნული სრულ-დება კონტოლის მიზნით) გაზომავენ რა
სამივე კუთხეს სამკუთხედში, ცდომილებას გაანაწილებენ თანაბრად ისე რომ მივიღოთ
1800 სინუსების თეორემის თანახმად პირველ სამკუთხედში:
b d
sin sin
b sin
d=
sin
II სამკუთხედში
b1 d
sin 1 sin 1
b1 sin 1
d
sin 1
ამრიგად, მანძილი გამოითვლება ორჯერ, მათ შორის განსხვავება არ უნდა აღემატე-
ბოდეს სიგრძის 1:2000; დასაშვების შემთხვევაში იღებენ საშუალოს. მაგ:
90 00I 30II 2 92 17 I 20 II
1
1 52 25I 30II 2 92 17 I 20 II
1 52 25I 30II 2 37 30 I 10 II
b1=48,32 b2=49,79
ცხრილი 14.
მიუდგომელი მანძილი
b1=48,32 b2=49,75
I სამკ. კუთხეები sin 1 II სამკ კუთხეები sin 2
sin 1 sin 2
1 90 00I 30II 2 92 17 I 20 II
89
9.12. შეკრული თეოდოლიტური სვლის გამოანგარიშება
შეკრული თეოდოლიტური სვლის გამოანგარიშება ხდება ქვემოთ მოყვანილი
ცხრილის მიხედვით:
ცხრილი15.
შეკრული თეოდოლიტური სვლის უწყისი
90
თანაბრად ანაწილებენ გაზომილ კუთხეებში, რომელიც იწერება გაზომილი კუთხე-
ების თავზე.
მე-3 სვეტში იწერება შესწორებული კუთხეები.
მე-4 სვეტში იწერება გვერდების დირექციულ კუთხეები, პირველი გვერდის
დირექციული კუთხე ცნობილია (გამოითვლიან შებრუნებული გეოდეზიური
ამოცანით)
მომდევნო გვერდის დირექციული კუთხე უდრის, საწყისი გვერდის
დირექციულ კუთხეს დამატებული 1800 და გამოკლებული შესწორებული კუთხე.
მე-5 სვეტში იწერება რუმბები, რომლებიც გამოითვლება ცნობილი ფორმუ-
ლებით:
I მეოთხედში - ჩა r =a
II მეოთხედში - სა r = 1800 - a
III მეოთხედში - სდ r = a - 1800
IV მეოთხედში - ჩდ r = 3600 - a
91
მომდევნო წერტილის კოორდინატი უდრის წინა გვერდის კოორდინატს
დამატებული შესაბამისი ნაზრდი:
X2=X1 X
Y2=Y1 Y
და ა. შ. ბოლოს მიიღება საწყისი წერტილის კოორდინატები. ამით მთავრდება
კოორდინატების გამოთვლა, ამის შემდეგ საჭიროა დრობიშევის სახაზავით აიგოს
კილომეტრული ბადე.
92
სურ. 83. სახაზავის II მდგომარეობა
ახლა სახაზავის O ცენტრი შეუთავსებენ n წერტილს და სახაზავით შემოხაზავენ
რკალს, მიიღებენ კვადრატის ზედა მარცხენა კუთხეში N წერტილს.
93
შეაერთებენ კვადრატის ოთხივე გვერდზე გატარებული მონაკვეთებს
ერთმანეთთან, მიიღებენ 10–10 სმ სიდიდის კვადრატების ბადეს. დრობიშევის
სახაზავით აგებული ჩარჩოს სიზუსტე 0.15–0.20 მმ–ია
94
თავი X.
ნიველობა
10.1. ზოგადი ცნობები ნიველობის შესახებ
ნიველობა ჰქვია გეოდეზიური გაზომვების ერთობლიობას, განისაზღვროს
დედამიწის ზედაპირზე არსებულ წერტილებს შორის აღმატება, ან სიმაღლეები
ასათვლელი ზედაპირიდან. ნიველობის საჭიროება წარმოიქმნა უძველეს დროში,
როდესაც საჭირო გახდა სარწყავი არხებისა და წყალგაყვნილობების მშენებლობა.
პირველ მონაცემები წყლის ნიველირის (ჰიდროსტატიკური) შესახებ უკავშირდება
რომის არქიტექტორს მარკ ვიტრუვიუსს (ძვ. აღ.1 ს) და ძველბერძენ სწავლულს ჰერონ
ალექსანდრიელს (1 ს ). ნიველობის შემდგომი განვითარება დაკავშირებულია სამზერიი
ჭოგრის გამოგონებასთან (მე-16 საუკუნე) ბარომეტრთან – ე. ტორიჩელი (მე–17 ს), ძაფთა
ბადის ჩაყენება ჭოგრში (მე–17 ს.) – პიკარო, ცილინდრულ თარაზოს გამოგონებასთან–
ინგლისელ რამსდენი (მე–18 ს).
მე–19 საუკუნის დასაწყისში სიმაღლეების გასაზღვრისათვის გამოყენებულ იქნა
ტრიგონომეტრიული ნიველობა. ამ წესით განსაზღვრულ იქნა აზოვისა და შავი ზღვის
სიმაღლეთა სხვაობები და მწვერვალ იალბუზის სიმაღლე. ხოლო მე–19 საუკუნის
პირველ ნახევარში სუეცის არხის მშენებლოობის დროს გამოყენებულ იქნა გეომე-
ტრიული ნიველობა.
გეოდეზიაში თეორიული და პრაქტიკული ამოცანების გადასაწყვეტად, აგრეთვე
ქვეყნის ტოპოგრაფიული შესწავლის მიზნით, საჭიროა დედამიწის ზედაპირზე
განისაზღვროს გარკვეული წერტილების სიმაღლეები (ნიშნულების). სიმაღლეების
განსაზღვრა შესაძლებელია:
1. გეომეტრიული ნიველობით, ეს ისეთი ნიველობაა, რომლის დროსაც გამო-
იყენება ნიველირების სხვადასხვა მოდიფიკაციები და რომლებიც იძლევიან ჰორიზონ-
ტალურ (თარაზულ) სხივს.
2. ტრიგონომეტრიული ნიველობით, რომელიც დამყარებულია დახრილი
სხივით სიმაღლის განსაზღვრაზე. სიმაღლეთა სხვაობები განისაზღვრება ვერტიკა-
ლურწრედიანი თეოდოლიტებით.
3. ბარომეტრულ ნიველობაში წერტილების სიმაღლეები განისაზღვრება ატმოს-
ფერული წნევის მიხედვით.
95
ნიველობა იყოფა: I; II; III; IV კლასის და ტექნიკურ ნიველობად. Yყველაზე ზუსტი
I; II კლასია, შემდეგ III და შემდეგ IV.
თანამედროვე ნიველირების განვითარებაში შეინიშნება შემდეგი ტენდენ-
ციები: ნიველირის ტიპების შემცირება, ცალკეული კვანძების უნიფიცირება და
პირდაპირ გამოსახულებიანი სამზერი ჭოგრები. სულ უფრო დიდ ადგილს იკავებს
კომპენსატორიანი ნიველირები. სიზუსტის მიხედვით ნიველირები იყოფა: მაღალი
სიზუსტის, ზუსტი და ტექნიკური.
მაღალი სიზუსტის - m 0,5 მმ; -- Н-05. Н2. (რუსული) Ni007.Ni002 Rl (იაპონია)
ზუსტი - m 3 mm; - Н-3; Н3К; 3H2KL; (რუსული) C – 300 (იაპონია)
ტექნიკური - m 5 მმ; - H10; Н10КЛ; NT (რუსული); AT-20D (ჩინეთი)
მაღალი სიზუსტის ნიველირები
მაღალი სიზუსტის ნიველირების დანიშნულებაა I – II კლასის ნიველობის და
ზუსტი საინჟინრო მშენებლობებზე ნიველობის ჩატარება. საშ. კვ. ცდომილება 1 კმ-
ზე არ უნდა არემატებოდეს 1,5 მმ. ამ მოდიფიკაციის ნიველირებს მიეკუთვნება Н-
05. Н2.NI007.NI002. რუსული მოდიფიკაციის ნიველირებში ასო Н აღნიშნავს ნივე-
ლირს, ციფრი კლასს, რომელშიდაც შეიძლება იგი გამოყენებულ იქნას, ხოლო К
თუ ნიველირი კომპენსატორიანია
96
სურ. 87. კონტაქტური თარაზო და ანათვლის აღების პრინციპი
ზუსტი ნიველირები
ზუსტი ნიველირების დანიშნულებაა აღმატება განისაზღვროს საშ. კვ.
ცდომილებით 3 მმ 1 კმ–ზე. ასეთ მოთხოვნებს აკმაყოფილებს ნიველირის შემდეგი
მოდიფიკაციები Н-3; Н3К. „Leica“ და ა.შ.
97
ტექნიკური მახასიათებლები:
საშ კვ. ცდომილება 1 კმ–ზე ........2,5 მმ
ჭოგრის გამადიდებლობა............31,5 კრატი
მანძილმზომის კოეფიციენტი....100
თარაზოს საფასური 2 მმ .............15
წონა ................................................1.5 კგ
ტექნიკური მახასიათებლები:
საშ. კვ. ცდომილება ----------2,5 მმ
ჭოგრის გამადიდებლობა-----------31,5 კრატი
მანძილმზომის კოეფიციენტი-----100
თარაზოს საფასური 2 კმ–ზე------------15
წონა--------------------------------------------1,5 კგ
ტექნიკური ნიველირები
მათი დანიშნულებაა ტექნიკური ნიველობის წარმოება, საინჟინრო სამშე-ნებლო
სამუშაოების გეოდეზიური უზრუნველყოფა და სხვა. ტექნიკურ ნიველირებს მიეკუ-
თვნება: ნიველირი HH10; Н10КЛ; NNT. ნიველირი Н10КЛ პირდაპირ
გამოსახულებიანი ჭოგრით.
98
სურ.91. ნიველირი Н10КЛ
ტექნიკური მახასიათებლები
საშ. კვ ცდომილება 1 კმ----------9,0 მმ
ჭოგრის გამადიდებლობა-----------21,5 კრატი
მანძილმზომის კოეფიციენტი-----100
წონა--------------------------------------------2,0 კგ
99
ნიველობა წინ. ნიველირს დააყენებენ A წერტილზე, ხოლო B წერტილზე დგავენ
ლარტყას. აიღებენ ანათვალს ლარტყაზე და ზომავენ AA წერტილზე
იარაღის სიმაღლეს i. მაშასადამე, ნიველობა ხაზის წინიდან ჩატარების დროს
აღმატება უდრის იარაღის სიმაღლეს გამოკლებული ლარტყაზე აღებული ანათ-
ვალი.
HB= HA+ h
100
10.4. სანიველო წერტილების დამაგრება
გეომეტრიული ნიველობის დროს წერტილები რომ არ დაიკარგოს, საჭიროა
მათი ადგილზე დამაგრება სპეციალური ნიშნებით. სანიველო წერტილები მაგრ-
დება მუდმივი და დროებითი ნიშნებით. მუდმივი ნიშნებია: ფუნდამენტური
რეპერი, ყამირის რეპერი, კედლის რეპერი და კედლის მარკები. დროებითი ნიშნე-
ბია: მიწაში ჩასმული ხის ბოძები, სამიჯნე ნიშნები, რიყის ქვები და სხვ.
ფუნდამენტური ნიშნები გამოიყენება I და II კლასის ნიველობაში. ყამირის
რეპერები მზადდება რკინის მილისაგან, რომლის ქვედა ბოლო ჩადგმულია ბეტო-
ნის მონოლითში. ზედა ბოლოში მიდუღებულია თუჯის მარკა, რომელზეც
აღნიშნულია მარკის ნომერი და იმ ორგანიზაციის დასახელება ვინც ასრულებს
ნიველობას.
საშ=15,4
ჭოგრის გამოკვლევა. ჭოგრი ხასიათდება გამადიდებლობით, მხედველობის არის
სიდიდით და ნათელობით.
ჭოგრის გამადიდებლობა. ჭოგრის მთავარი დანიშნულებაა საგნის გამადი-
დებლობა. ეს თვისება მისი მთავარი ტექნიკური მაჩვენებელია
ჭოგრის გამადიდებლობა არის ობიექტივისა და ოკულარის საფოკუსო
მანძილების შეფარდება:
fobieqtivi
fokulari
Aან ჭოგრის გამადიდებლობა არის კუთხეების შეფარდება, რომლებითაც ერთი
და იგივე საგანი ჩანს ჭოგრში და შეუიარაღებელი თვალით. ჭოგრის გამადიდე-
ბლობის განსაზღვრის მიზნით ნიველირიდან 7-10 მეტრში დააყენებენ ლარტყას,
აიღებენ ანათვლებს ზედა და ქვედა ძაფებით შეიარაღებული თვალით ანუ ჭოგრში
102
ყურებით, ახლა საჭიროა ანათვლების აღება შეუიარაღებელი თვალით. ამისათვის
უყურებენ ერთი თვალით ჭოგრში მეორე თვალით ლარტყას. წარმოსახვით ძაფთა ბადე
თითქოს გადმოდის ლარტყაზე, ამ მომენტში იღებენ ანათვლებს იმავე ძაფებით.
შეუიარაღებელი თვალით აღებულ ანათვლების სხვაობას გაყოფენ შეიარაღებული
თვალით აღებულ ანათვლების სხვაობაზე და იღებენ ჭოგრის გამადიდებლობას.
ჭოგრის მხედველობის არე. ჭოგრის მხედველობის არე არის სივრცის ის
ნაწილი, რომელსაც მოიცავს თვალი, ჭოგრის უძრავი მდებარეობის დროს. იგი
არის ის კუთხე, რომლის წვერი მდებარეობს ობიექტივის ცენტრში და მისი
გვერდები გადის ძაფთა ბადის დიაფრაგმის ბოლოებში. მხედველობის კუთხე
მიახლოებით გამოითვლება ფორმულით:
2000
sadac v ჭოგრის გამადიდებლობაა. გეოდეზიურ ინსტრუმენტებში მხედ-ველობის
არე აღწევს 1-2°
მანძილმზომი კოეფიციენტის განსაზღვრა. დააყენებენ ნიველირს, მოიყვანენ
ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში, სწორ ადგილზე ბაფთით გადაზომავენ D1; D2; D3
მანძილებს და რიგრიგობით აიღებენ ანათვლებს ზედა და ქვედა ძაფებით. სხვაობას
შეადარებენ გაზომილ მანძილებს და მიიღებენ მანძილმზომის კოეფიციენტს.
104
თუ X–ის მნიშვნელობა 4 მმ-ზე ნაკლებია პირობა დაცულია. საწინააღმდეგო
შემთხვევაში, შესწორებული ანათვალი b21=b2-x. დააყენებენ მიღებულ ანათვალზე
ელევაციური ხრახნის ტრიალით, ცილინდრული თარაზო გადაიხრება ნულპუ-
ნქტიდან. მოხსნიან სახურავს, რომელიც ფარავს თარაზოს შემასწორებელ ხრახნებს
და ლითონის ჩხირით აბრუნებენ ზედა და ქვედა ხრახნებს ისე, რომ თარაზოს
ბუშტულა მოვიდეს ნულპუნქტში.
კომპენსატორიან ნიველირებში (მაგ H3K ში) აღნიშნული პირობა ასეთია. როცა
მრგვალი თარაზო ნულპუნქტშია ჭოგრის სამზერი ღერძი უნდა იყოს
ჰორიზონტალური. სრულდება ისევე როგორც წინა შემთხვევაში, შესწორება კი
ხდება ძაფთა ბადის ზედა და ქვედა შემასწორებელი ხრახნებით.
105
სამ მეტრიანი ლარტყები შეიძლება იყოს მთლიანი, დასაკეცი ან შედგენილი.
ორმხრივი ლარტყები გამოიყენება 3-4 კლსის ნიველობის ჩასატარებლად.
ლარტყაზე ანათვალი შედგება ოთხი ციფრისაგან: მაგალითად 2764 მმ. მეტრი,
დეციმეტრი, სანტიმეტრი, მილიმეტრი. ანათვლის აღების გაადვილების მიზნით,
ყოველი ხუთი დანაყოფი გაერთიანებულია და წააგავს რუსულ E. ლარტყაზე
წარწერილი ციფრებში იგულისხმება მეტრები და დეციმეტრები. სანტიმეტრების
რაოდენობა დაითვლება, ხოლო მილიმეტრები შეფასდება თვალით.
ინვარის ლარტყები.
ინვარის ლარტყები ერთმხრივია, შტრიხებიანია, მაღალი სიზუსტისაა და
ძირითადად გამოიყენება 1 – 2 კლასის ნიველობაში. ლარტყის სიგრძე შეიძლება
იყოს 3.0 ან 1,2 მეტრის. ლარტყის წინა მხარეზე მიმაგრებულია ინვარის ზოლი.
რომელიც დაჭიმულია 20 კგ. ძალით. ზოლზე დატანილია ორი სკალა, რომლებიც
გადაადგილებულია ერთმანეთის მიმართ 2,5 მმ-ით. სკალის ნახევარ დეციმეტრიან
დანაყოფებზე გაკეთებულია წარწერები. ორივე სკალაზე ერთი დანაყოფის
საფასური 5 მმ-ია. ინვარული ზოლი მოთავსებულია ხის კორპუსში. ზოლის ერთი
ბოლო დამაგრებულია ხისტად, ხოლო მეორე ბოლო მიმაგრებულია ზამბარასთან,
ზამბარის დაჭიმვა ხორციელდება ქანჩით. Lლარტყის შვეულ მდგომარეობაში
დასაყენებლად მასზე მიმაგრებულია მრგვალი თარაზო.
106
ცხრილი 17.
დეციმეტრული გამოკვლევის ჟურნალი
სახაზავზე
ს შემთხ. ცდ.
დანაყოფები
დანაყოფები
ცდომილება
დეციმეტრებ
დეციმეტრუ
ის ნომრები
საშუალო
სხვაობა
დმ–ლი
აღებული
ლი
ს
ანათვლები მმ
I II
0 0.00 24 24 12
1 100.06 38 32 22 10 9
0
2 200.08 38 30 23 1 0
3 300.10 40 30 25 2 1
4 400.14 40 26 27 2 1
5 500.14 44 30 29 2 1
6 600.12 38 26 25 -4 -5
7 700.10 40 30 25 0 -1
8 800.12 42 30 27 2 1
9 900.12 38 26 25 -2 -3
10 100 .14 40 26 24 -1 -2
10 0.08 28 20 18 -6 -7
11 100.16 38 22 27 9 8
12 200.16 38 22 27 0 -1
13 300.20 44 24 32 5 4
14 400.16 42 26 29 -3 -4
15 500.18 44 26 31 2 4
16 600.16 38 22 27 -4 -5
17 700.18 40 22 29 2 1
18 800.20 46 26 33 4 3
19 900.18 44 26 31 -2 -3
20 1000.24 48 24 36 5 4
20 0.12 26 14 19 -7 -8
21 100.08 22 14 15 -4 -5
22 200.12 20 16 12 -3 -4
23 300.12 30 18 21 9 8
24 400.04 22 18 13 -8 -9
25 500.00 22 22 11 -2 -3
26 600.00 16 16 8 -3 -4
27 700.04 18 14 11 3 2
28 800.02 18 16 10 -1 -2
29 900.06 22 16 14 4 3
30 999.06 18 12 12 -2 -3
+0,27 +0,05
+0.27
დეციმეტრული დანაყოფის სისტემატური ცდომილება s = 0.009mm
30
107
თითოეული ლარტყის ერთი მეტრის სიგრძე, შემდეგ წყვილი ლარტყის ერთი
მეტრის საშ. სიგრძე. აღნიშნული გაზომვები მოცემულია ქვემო ცხრილში.
LL=1000-0,01მმ+0,019/t-16°/სადაც t კომპარირების ტემპერატურაა. /13,°1/
ცხრილი 18.
ლარტყების მეტრული გამოკვლევა
ლარტყის ანათვლები ლარტყაზე ლარტყის
ნაწილები საშუალო შესწო ნაწილები
R-L რება ს სიგრძე
L R mm მმ
1-10 0,42 900,52 900,10
0,46 900,58 900,12 -0,06 900,05
900,11
10-20 0,60 1000,72 1000,12
0,20 1000,36 1000,16 1000,14 -0,07 1000,07
20-29 0,18 900,20 900,02
0,40 900,40 900,00 -0,06 900,95
900,01
20-29 0,12 900,14 900,02
0,36 900,36 900,00 -0,06 899,95
900,01
20-10 0,50 1000,70 1000,20
0,42 1000,60 1000,18 1000,19 -0,07 1000,12
10-1 0,12 900,30 900,18
0,24 900,18 900,18 900,18 -0,06 900,12
4,02 11205,2 11201,18 5600,64 -0,38 5600,26
0
5600
ერთი მ–ის საშ. სიგრძე = 1000,04 მმ.
5,6
ვთქვათ, საბოლოო შედეგები შემდეგია:
1. #38 ლარტყის შავი მხარის ერთი მეტრის სიგრძე - 1000,04 მმ
2. .#38 ლარტყის წითელი მხარის ერთი მეტრის სიგრძე - 1000,06 მმ
3.#38 ლარტყის შავი მხარის ერთი მეტრის სიგრძე - 1000,03 მმ
4.#38 ლარტყის წითელი მხარის ერთი მეტრის სიგრძე - 1000,01 მმ
1000,04 1000,06 1000,03 1000,01
წყვილი ლარტყის საშუალო სიგრძე ტოლია
4
=1000,03 mm.
მაშასადამე წყვილი ლარტყის ერთი მეტრის საშუალ;ო შემასწორებელი კოეფი-
ციენტი უდრის +0,03 მმ, რომელიც გათვალისწინებული უნდა იქნას სანიველო
108
სვლის აღმატებათა ჯამში. ამისათვის საჭიროა აღნიშნული შესწორება გადანა-
წილდეს აღმატებათა ჯამზე, რისთვისაც შესწორება გამრავლდება აღმატებათა
ჯამზე და მიღებულ სიდიდე ალგებრულად დაემატება აღმატებათა ჯამს.
ლარტყების შავი და წითელი მხარეების ნულების სიმაღლეთა სხვაობების
განსაზღვრა. (ქუსლების სხვაობები). ნიველირი მოვიყვანოთ ჰორიზონტალურ
მდგომარეობაში, 10 – 15 მ-ში დავაყენოთ ლარტყა და ავიღოთ ანათვლები შავ და
წითელ მხარეზე. თუ წითელ მხარეზე აღებულ ანათვალს გამოვაკლებთ შავ
მხარეზე აღებულ ანათვალს, მივიღებთ ლარტყის სიმაღლეთა სხვაობას, ანუ
ლარტყის ქუსლების სხვაობას. ასეთი გაზომვა ტარდება არა ნაკლებ ოთხი.
გაზომვები იწერება ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში.
ცხრილი 19.
ლარტყის ქუსლების სხვაობის განსაზღვრა
109
10.9. ბუნიკი და ომბოხო
ნიველობის დროს ლარტყების დადგმა უშუალოდ მიწაზე მიზანშეწონილი არ არის,
ვინაიდან აქ შესაძლებელია მათ შეეცვალოთ ადგილმდებარეობა, ამიტომ ლარტყებს
დგამენ ან ბუნიკზე ან ომბოხოზე. ბუნიკი წარმოადგენს რკინის სამფეხს, რომლის წონა
დაახლოებით 5 კგ–ია. ბუნიკს ქვემოდან აქვს სამი მახვილი თითი, რომლითაც ის მიწაში
ესობა. ბუნიკის ზედაპირზე მიმაგრებულია ცილინდრისებული A თითი, რომელზედაც
ზემოდან იდგმება ლარტყა. ბუნიკს გადასატანად აქვს სახელური.
110
4. ანათვალი წინა ლარტყის შავ მხარეზე შუა ძაფით
5. ანათვალი წინა ლარტყის წითელ მხარეზე შუა ძაფით
6. ანათვალი უკანა ლარტყის წითელ მხარეზე შუა ძაფით
გამოთვლები:
(7)=(2)-(1); (8)=(4)-(3); (9)=(6)-(2); (10)=(5)-(4)
(11)=(2)-(4); (12)=(6)-(5); (13)=(11)-(12)=(10)-(9)
მე-13 მნიშვნელობა ანუ ლარტყის შავ და წითელ მხარეზე განსაზღვრული
აღმატებებს შორის სხვაობა არ უნდა აღემატებოდეს 5 მმ-ს; (100მმ. ე.ი. 95- დან 105
მმ-მდე.) საველე გაზომვები ჩაიწერება დადგენილი ფორმის ჟურნალში
სექციაში ნიველობის დამთავრების შემდეგ, ჟურნალში საჭიროა გაკეთდეს
გვერდითი კონტროლი:
(16) ჯამდება შუა ძაფით აღებული ყველა უკანა ანათვალი;
(17) ჯამდება შუა ძაფით აღებული ყველა წინა ანათვალი;
(18) ჯამდება ყველა აღმატება ლარტყის შავ და წითელ მხარეზე;
(19) ჯამდება ყველა საშ. აღმატება;
(20) ჯამდება ნახევარი მანძილები უკან და წინა მხარეზე.
გვერდების ჯამების კონტროლი: (18=16–17); ორმაგი აღმატებების ჯამის ნახევარი –
(18):2 უნდა უდრიდეს საშუალო აღმატებას (19)
ცხრილი 20.
IV კლასის ნიველობის ჟურნალი
111
გვერდითი კონტროლის დამთავრების შემდეგ კეთდება სექციის კონტროლი, სადაც
იწერება:
– მთლიანი სვლის სიგრძე;
– უკანა ანათვლების ჯამი;
– წინა ანათვლების ჯამი;
– აღმატებების ჯამი;
– საშუალო აღმატებების ჯამი.
შენიშვნა: კონტროლი იგივეა, რაც გვერდითი კონტროლის დროს.
112
ცხრილი 21.
III კლასის ნიველობის ჟურნალი
ანათვლები საკონტრ
# მანძილმზომი ოლო ანათვლები საშ.
ძაფებით აღმატებე უკანა წინა აღმატება აღმატება
უკანა წინა ბი
1572 (20) 1812 (5) -240 (11) 1739 (10) 1972 (4) -232 (14)
1 2130 (6) 6761 (7)
1904 (3) –226 (12) 6430 (8) -331 (15) -231,5(19)
332 (9) 318 (10) +14/+14 4691 (16) 4790 (17) +99 (18)
113
ლუწ დგომებში ანათვლების აღება იწყება წინა ლარტყიდან.
დასაშვები ცდომილებები:
მაქსიმალური მანძილი --- 65 მ;
მინიმალური ანათვალი ----0,5 მ;
მხრებს შორის უტოლობა სადგურზე --1 მ;
სექციაში --- 2 მ;
აღმატებებს შორის განსხვავება — 0,7მმ ( დოლის 14 დანაყოფი).
ცხრილი 22.
II კლასის ნიველობის ჟურნალი
გამოთვლები
(13)=(7)-(3); (14)=(8)-(4); (15)=(13)+(14); (16)=(9)-(11); (17)=(10)-(12); (18)=(16)+(17);
(19)=/(11)+(12)/–/(4)+(3)/;( 20)=/(9)+(10)/–/(8)+(7)/; (23)=(2)–(1); (24)=(6)–(5);(25)=(23)–(24);
კონტროლი
(21)=(18)-(15); (22)=(20) – (19)
114
10.13. სანიველო სვლის გაწონასწორება
სანიველო ჟურნალში გვერდითი და სექციის კონტროლის დამთავრების
შემდეგ საჭიროა სანიველო სვლის გაწონასწორება. ამოიწერეთ სანიველო
ჟურნალიდან სექციაში მანძილებს და აღმატებებს სპეციალურ უწყისში.
ცხრილი 23.
IVკლასის ნიველობის გაწონასწორება
h პრ.=h1+h2+h3+….hn = +3,151
115
f h დას = 20mm = 76 მმ
რაკი მიღებული ცდომილება აღმატებებში დასაშვებზე ნაკლებია, მათი განაწილება
უნდა მოხდეს შებრუნებული ნიშნით. მანძილების პროპორციულად.
116
სურ. 102. მოხვევის წერტილების დამაგრება
117
10.15. გასწვრივ – განივი ნიველობა
სანიველირო ხაზის მომზადების შემდეგ სრულდება ტრასის გასწვრივ–განივი
ნიველობა, რომელიც ტექნიკური ნიველობის პროგრა-მით ხორციელდება.
ნიველირს დგამენ 0 და 1 პიკეტს შორის დაახლოებით შუაზე, მოყავთ სამუშაო
მდგომარეობაში, ლარტყებს აყენებენ საპიკეტო წერტილებზე და იღებენ
ანათვლებს. კონტროლის მიზნით ანათვლები აიღება ლარტყის შავ და წითელ
მხარეზე (ან ინსტრუმენტის ჰორიზონტის შეცვლით). თუ დიდი დაქანების
შემთხვე-ვაში ვეღარ ხერხდება პიკეტებზე დაყენებულ ლარტყაზე ანათვლების
აღება (სხივი გადის ან მიწაში ან ლარტყის თავზე) ასეთ შემთხვევაში ტრასის
გასწვრივ უნდა დაინიშნოს ე. წ, „იქს – წერტილები“. ნახ 105
118
ცხრილი 24.
ტექნიკური ნიველობის ჟურნალი
f h 50mm L .
119
10.16. გრძივი და განივი პროფილის აგება, მრუდის დაკვალვა
სანიველირო ტრასის გრძივი და განივი პროფილის ასაგებად გამოიყენება
სანიველო ჟურნალში ჩანაწერები და გამოთვლილი შავი ნიშნულები. გრძივი
პროფილის ასაგებად ჰორიზონტალური მასშტაბი აიღება ნებისმიერი
მნიშვნელობის, ხოლო ვერტიკალური მასშტაბი ათჯერ უფრო მსხვილი ვიდრე
ჰორიზონტალური. ჩვენ შემთხვევაში ჰორიზონტალური მასშტაბი არის 1:5000,
ხოლო ვერტიკალური მასშტაბი 1:500. განივ პროფილზე კი მასშტაბი ერთი და
იგივე აიღება. პროფილი ჩვეულებრივ იხაზება ან მილიმეტრებიან ქაღალდზე ან
ელექტრო მატარებლებზე (კომპიუტერში) პროფილის აგების თანამიმდევრობა
შემდეგია.
120
თითოეული წერტილის შავი ნიშნულის მნიშვნელობას, მიღებულ წერტილებს
თანამიდევრობით აერთებენ ერთმანეთთან. ამ ტეხილ ხაზს ეწოდება ტრასის
გრძივი პროფილი. ყველა აღნიშნული მოქმედების გაფორმება ხდება შავი ფერით.
2. საპროექტო ხაზის გავლება. საპროექტო ხაზის გავლებისას ძირითა-დი
მოთხოვნაა ზედაპირის მოსწორებისას მოსაჭრელი და დასაყრელი მიწის
რაოდენობა შესაძლებლობების ფარგლებში იყოს თანაბარი. საპროექტო ხაზის
ქანობი განისაზღვრება ფორმულით:
H 2 H1 h12
i
d12 d12
სადაც H2-H1 - მოცემული 1-2 საპროექტო ხაზის ბოლო წერტილების ნიშნულებია,
რომელსაც საზღვრავენ პროფილიდან გრაფიკულად.
h1-2=H2-H1 – უბნის ბოლო წერტილების აღმატებაა, d1-2 უბნის თარაზული
სიგრძე მეტრებში, (ისაზღვრება პროფილიდან) საბოლოოდ, მიღებული ქანობი და
უბნის სიგრძეები შეაქვთ პირველ ზოლში. ყველა წარწერა სრულდება წითელ
ფერში.
3.წითელი ნიშნულების გამოთვლა წითელი ნიშნულები ეწოდება საპროექტო
ხაზის ნიშნულს ტრასის მოცემულ წერტილში.
უბნის ბოლოების საპროექტო ხაზების წითელ ნიშნულებს გამოითვლიან
ფორმულით:
H2=H1 id1-2
სადაც H2 - უბნის ბოლო წერტილის წითელი ნიშნულია,
H1 - უბნის საწყისი წერტილის ნიშნული,
i- უბნის საპროექტო ნიშნული,
d1-2 უბნის თარაზული სიგრძე.
საპროექტო ხაზის საწყის და საბოლოო წერტილების წითელი ნიშნულებით
საზღვრავენ უბნის დანარჩენი წერტილების წითელ ნიშნულებს:
H2=H1 id
121
სადაც AB პროფილის ხაზია; MN –საპროექტო ხაზია, h1 da h2 წარმოადგენს
შესაბამისი ყრილისა და ჭრილის მუშა ნიშნულს, ხოლო d –პიკეტებს შორის
მანძილი; X გამოითვლება სანტიმეტრის სიზუსტით. ნულოვანი წერტილის H0
ნიშნული განისაზღვრება ფორმულით:
H0= Hწ.ნ ix.
სადაც Hw.n. არის წინა წერტილის წითელი ნიშნული, ხოლო i არის ქანობი.
ლურჯი ნიშნული იწერება შავი ფერით.
მრუდის დაკვალვა
მრუდის მთავარი წერტილებია: მრუდის საწყისი, (HK) მრუდის ბოლო(KK) და
მრუდის შუა (CK) აღნიშნული წერილები წარმოადგენს ადგილზე მრუდის
კონტურის განსაზღვრის საყრდენს. ადგილზე მრუდის მთავარი წერტილების
განსაზღვრისათვის საჭიროა მრუდის მთავარი ელემენტების ცოდნა: ტრასის
მოხვევის კუთხე – , რადიუსი - R, რომელიც შეირჩევა ადგლმდებარეობის პირო-
ბებისა და პროექტირების ტექნიკური პირობებიდან გამომდინარე, ტანგენსი–T,
მრუდის სიგრძე–K, ბისექტრისა–Б, დომერი–Д, რომელიც შეიძლება გამოითვალოს
ფორმულებით, ან სპეციალური ცხრილებით (ნ. ა. მიტინ).
მრუდის მთავარი წერტილების საპიკეტაჟო მნიშვნელობები გამოითვლება
ფორმულით:
მრუდის საწყისი=მოხვევის კუთხე –T (НК=УП-Т)
მრუდის ბოლო=მრუდის საწყისი +K (КК=НК+К) , კონტროლი КК=УП+Т-Д
მრუდის შუა=მრუდის საწყისი +K/2, ან მრ. შუა=მრუდის ბოლო–K/2
(СК=НК+К/2), (СК=КК-К/2), სადაც მოხვევის კუთხე ადგლზე განსაზღვრული
პიკეტაჟის მნიშვნელობაა.
ტანგენსი – T tg
2
R
მრუდის სიგრძე – K
180
a
ბისექტრისა – Б R(sec 1)
2
მინაზომი – D 2T K
122
სურ. 107. მრუდის დაკვალვა
მრუდის საწყისს და მრუდის ბოლოს ადგილზე პოულობენ მოხვევის
წერტილიდან პირდაპირ და უკუ მიმართულებით ტანგენსების გადაზომვით,
მრუდის შუა წერტილის მოსაძებნად მოხვევის წერტილიდან მოზომავენ /2
კუთხეს, და გადაზომავენ Б ბისექტრისას.
123
სურ.108. ფართობის ნიველობა
124
10.18. ტრიგონომეტრიული ნიველობა
ტრიგონომეტრიული ნიველობა ტარდება დახრილი სხივის საშუალებით.
(თეოდოლიტით, ტახომეტრით) ქვემოთ ნახაზზე ნაჩვენებია მარტივი შემთხვევა,
როცა დამზერა წარმოებს იარაღის სიმაღლეზე. თეოდოლტს დააყენებენ A
წერტილში, ლარტყას კი Bწერტილში. ლარტყა-ზე მონიშნავენ იარაღის სიმაღლეს.
125
10.19. ბარომეტრული ნიველობა
ბარომეტრ–ანეროიდი
ატმოსფეროს წნევის გასაზომად ვერცხლისწყლიანი ბარომეტრი არის შედარებით
ზუსტი ხელსაწყო, მაგრამ ვინაიდან იგი დიდი ზომისაა და ამავე დროს არის
მსხვრევადი, ამიტომ მისი ველზე გამოყენება მიზანშეწონილი არაა. მას ძირითადად
იყენებენ ლაბორატორიულ პირობებში ანეროიდების შესამოწმებლად.
126
რომელზედაც დატანილია ატმოსფერული წნევის მაჩვენებელი სკალა. ციფერბლატის
ცენტრში მოთავ-სებულია ისარი, რომელიც ღერძით უერთდება სპირალურ ზამბარას.
სკალაზე ისრით აღებული ანათვალი უჩვენებს ატმოსფერულ წნევას დგომის
წერტილში. ანეროიდის ციფერბლატზე დგას თერმომეტრი ტემპერატურის გასაზომად.
ანეროიდზე ანათვლის აღების წინ საჭიროა თითით ფრთხილად დაკაკუნება
ანეროიდის მინაზე. ყოველი დაკაკუნების შიმდეგ ანეროიდი უნდა იძლეოდეს ერთსა
და იმავე ანათვალს.
ანეროიდის შესწორება. ჰაერის წნევა იზომება ვერცხლისწყლის ჩვენებით, ამიტომ
ანეროიდის ჩვენება შეთანხმებული უნდა იყოს ბარომეტრის ჩვენებასან, რისთვისაც
ანეროიდის ჩვენებაში შეტანილ უნდა იქნას შესწორება. ასეთ შედარებას ახდენენ
ცენტრალურ მეტეოროლოგიურ დაწესებულებაში სადაც შეასწორებენ ანეროიდს და
შეავსებენ შემოწმების პასპორტს. პასპორტ-ში მოცემულია წნევის და ტემპერატურის
სპეციალური შესწორებები. ემპირიული გზით დადგენილია შემდეგი სახის გადასაყვანი
ფორმულა,
B0 A bt C (760 A) d
სადაც B0 ნამდვილი წნევაა 00 ტემპერატურის დროს, A ანეროიდის ანათვალია,
bt – ტემპერატურის შესწორებაა, C სკალის ერთი დანაყოფის შესწორებაა, 760 არის
წნევა ზღვის დონეზე, d – ანეროიდის დამატებითი შესწორებაა. ყველა ეს შესწორება
სკალაზე მოგვცემს რამდენიმე მილიმეტრს, ვინაიდან ჰაერის წნევა 1 მმ დანაყოფზე
გვაძლევს 10 მ , ამის გამო მიღებულ შესწორებას მხედველობაში აუცილებლად იღებენ
ცალკეული ანეროიდის პასპორტში მოცემულია აღნიშნული შესწორება სათანადო
ნიშნით.
სიმაღლეების განსაზღვრა. ანეროიდზე მიღებულ ანათვალსა და განსასაზღვრავი
წერტილის სიმღლეს შორის დამოკიდებულება გამოითვლება ლაპლასის ფორმულით:
t t
H 2 H1 18470 1 0.0037( 1 2 ) (lg B1 lg B2 )
2 .
სადაც, H1და H2 საძიებელი წერტილების აბსოლუტური სიმაღლეებია, 18470 მუდმივი
კოეფიციენტია, 0.0037–ტემპერატურის კოეფიციენტია t1 და t2–ჰაერის ტემპერატურაა, B1
და B2– ანეროიდზე აღებული ატმოსფერული წნევაა.
ვთქვათ, B წერტილში, რომელიც A წერტილიდან დაშორებულია ახლო მანძილით
(რამდენიმე კილომეტრით) ისეთივე მეტეოროლოგიური პირობებია, როგორიცაა A
წერტილში და დავუშვათ რომ იმ დროს როდესაც ანეროიდით განისაზღვრა A
წერტილის სიმაღლე H1 განსაზღვრული იყო აგრეთვე B წერტილის სიმაღლე H2,
ვინაიდან A დაB წერტილებში ერთი და იგივე მეტეოროლოგიური პირობებია, ცხადია
H2 სიმაღლეში შევა იგივე შეცდომა რაც A წერტილში გაზომილ H1 სიმაღლეში. ამ ტოლ
შეცდომიანი H1 და H2 სიმაღლეეების სხვაობა (H2-H1), თეორიულად რომ ვიმსჯელოთ
განთავისუფლებული იქნება შეცდომისაგან, ვინაიდან ამ სხვაობის გამოთვლისას
აღნიშნული ტოლი ცდომილებები ერთმანეთს გააბათილებენ. ამის გამო, ცდომილების
მინიმუმამდე დაყვანის მიზნით,
127
სურ. 111. ანეროიდით სიმააღლის განსაზღვრა
128
თავი XI.
ხაზობრივი გაზომვები
11.1. ხაზის სიგრძის საზომი მარტივი ხელსაწყოები
ხაზოვანი გაზომვის თანამედროვე საშუალებები შეიძლება გაიყოს ორ დიდ
ჯგუფად: მექანიკურ და ფიზიკურ–ოპტიკურად. მექანიკურს მიეკუთვ-ნება: ფოლადის
ბაფთები, ფოლადის ხვეულები, ზონარი ხვეულები და სხვ. რომლებიც გამოიყენება
თეოდოლიტურ სვლებში მანძილების გასაზომად, ასგეგმი ქსელის დასაგებად და ა. შ.
ფიზიკურ-ოპტიკური ხელსაწყოები იყოფა ოპტიკურ და რადიოფიზიკურ
მანძილსაზომებად.
მანძილის გაზომვა ოპტიკური მანძილსაზომებით (ორმაგი გამოსახუ-ლებიან
მანძილსაზომები, ძაფებიანი მანძილსაზომები და სხვ.) ემყარება გეომეტრიული
ოპტიკის პრინციპების გამოყენებას. მისი ძირითადი დანიშნუ-ლებაა ასაგეგმი
გეოდეზიური ქსელის შექმნა, თეოდოლიტური სვლების გატარება, ასევე მანძილის
გაზომვა ტაქეომეტრიული აგეგმვის დროს. მათი მთავარი ნაკლია მოქმედების მცირე
მანძილი და დაბალი სიზუსტე.
რადიოფიზიკური მანძილსაზომით მანძილის გაზომვის პრინციპი, ემყარება
ელექტრომაგნიტური ტალღის მიერ გასაზომი მანძილის დროის განსაზღვრას. იმ
შემთხვევაში, როდესაც გამოიყენება რადიოტალღა, მაშინ ხელსაწყოს უწოდებენ
რადიომანძილსაზომს, ხოლო თუ სინათლის ნაკადი, მაშინ – შუქმანძილსაზომს.
რადიო და შუქმანძილსაზომების განმასხვავებელი თავისებურებაა მანძილის
გაზომვის მაღალი სიზუსტე და სამუშაოთა შრომატევადობის მნიშვნელოვნად
შემცირება. ადგილზე ხაზების სიგრძის გასაზომად გამოიყენება სხვადასხვა საზომი
ხელსაწყოები. მანძილების უშუალო გაზომვებისათვის ფართოდ გამოიყენება ფოლადის
ბაფთა, ფოლადის ხვეულა, ზონარის ხვეულა.
129
სურ. 113. ხვეულა.
130
=+0.03მ
ვიპოვოთ D
315,26
n 15,767
20
D=15,767(20,00+0,03)=15,767 20,03=315,73
131
11.3. მანძილის გაზომვა პარალაქტიკური მეთოდით
აღნიშნული ხერხით მანძილის გაზომვა დამყარებულია ABC სამკუთხედის
ამოხსნაზე, რომელიც მდგომარეობს შემდეგში: S მანძილის განსაზღვრისათვის მაღალი
სიზუსტით იზომება მისი პერპენდიკულარული გვერდი l, რომელსაც ბაზისს
უწოდებენ, ასევე საჭიროა პარალაქტიკური კუთხის გაზომვა:
132
11.4. ძაფებიანი ოპტიკური მანძილმძომი
მანძილის გაზომფის ფართოდ გავრცელებულ მეთოდს წარმოადგენს ძაფებიანი
მანძილმზომი მუდმივკუთხიანი პარალაქტიკური კუთხით. იგი მარტივია და
გეოდეზიურ ინსტრუმენტებში ჩადგმულია ჭოგრში ძაფთა ბადის სახით, სადაც მთავარ
ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ ძაფების გარდა აქვს განაპირა ზედა და ქვედა
მანძილმზომი ძაფები.
133
11.5. ფიზიკური მანძილმზომებით მანძილის გაზომვის პრინციპები
134
11.6. რადიო და შუქმანძილმზომები
რადიო და შუქმანძილმზომები მანძილის გაზომვის სიდიდისა და სიზუსტის
მიხედვით იყოფა სამ ჯგუფად:
1. გეოდეზიური შუქმანძილმზომები – რომლითაც შეიძლება მანძილის გაზომვა 10–
15 კმ–მდე. ამ კლასის მანძილმზომებით გაზომილი მანძილი აკმაყოფილებს I-II
კლასისის ტრიანგულაციისა და პოლიგონომეტრიის მოთხოვნებს.
2. ტოპოგრაფიული რადიო და შუქმანძილმზომები. ამ ჯგუფის მანძილმზომებით
შეიძლება მანძილის გაზომვა 10 კმ–მდე. სიზუსტის მხრივ მათი გამოყენება შეიძლება
III-IV კლასის ტრიანგულაციასა და პოლიგო-ნომეტრიაში.
3. საინჟინრო გეოდეზიური მანძილმზომები. მათი საშუალებით იზომება
შედარებით მოკლე მანძილები. (1 კმ–მდე). ისინი გამოიყენება სხვადასხვა სახის
საინჟინრო გეოდეზიურ საძიებო სამუშაოებში.
შუქმანძილმზომი CT-5 მიეკუთვნება ტოპოგრაფიულ მანძილმზომთა ჯგუფს.
რომლის საშუალებითაც შეიძლება გაიზომოს მანძილი 0.5 კმ–დან 5 კმ–მდე. სიზუსტე
მერყეობს 2–5 სმ კმ–ზე. ამ შუქმანძილმზომის გამოყენება შესაძლებელია IV კლასის და
1–2 თანრიგის ტრიანგულაციასა და პოლიგონო-მეტრიაში მანძილების გასაზომად.
შუქმანძილმზომი CT-5 დამზადებულია ისეთი კონსტრუქციით, რომ მისი გამოყენება
შეიძლება, როგორც დამოუკიდებლად ასევე თეოდოლიტ 2T2 ან სხვა თეოდოლიტთან
კომპ-ლექტში. მისი ექსპლოატაცია შეიძლება: 30°-dan +40°-მდე; ტენიანობა .... 98%;
წნვა 630–800; კვების წყარო....6,0
135
გამოყენებულია მანძილის გაზომვის იმპულსური მეთოდი. სინათლის წყაროდ
გამოიყენება ნახევრად გამტარული შუქდიოდი. მანძილის გაზომვა ხდება ორ რეჟიმად –
ზუსტი და მიახლოებითი.
მანძილის გასაზომად შუქმანძილმზომი და ამრეკლი, რომელიც მოთავსებულია
შტატივზე მოყავთ ჰორიზონალურ მდგომარეობაში. შუქმანძილმზომი და ამრეკლი
ოპტიკური შვეულის დახმარებით იცენტრება ადგილზე სასურველ წერტილზე. ახდენენ
მათ ურთიერთორიენტირებას და იწყებენ გაზომვას.
აბრუნებენ ოკულარს ძაფთა ბადის მკაფიო გამოსახულების მიღებამდე. ამის
შემდეგ მიმმართველ ხრახნს აყენებენ საშუალო მდგომარეობაში, მოუშვებენ
დასამაგრებელ ხრახნს და აბრუნებენ ინსტრუმენტს საათის ისრის საწინააღმდეგო
მიმართულებით, სანამ არ გამოჩნდება ამრეკლი, რომელზეც უნდა მოხდეს დამზერა, I
გადამრთველს დააყენებენ რეჟიმში „დამზერა“, –II გადამრთველს – რეჟიმში „ზუსტი“
და აბრუნებენ სიგნალის სახელურს საათის ისრის მიმართულებით ბოლომდე.
იმისათვის, რომ გააძლიერონ სიგნალი, საჭიროა მანძილმზომის გადაადგილება
ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ სიბრტყეში, რისთვისაც მორიგეობით აბრუნებენ
მიკრომეტრიულ ხრახნებს, სანამ არ მიაღწევენ სიგნალის გაძლიერებას. სიგნალის
მიღება დაფიქსირდება ხმით და ხელსაწყოს ისარი გადაიხრება სკალაზე მარჯვნივ.
ტაბლოზე დაიწერება მანძილის სიდიდე. ახდენენ 3–4 ასეთ გაზომვას, ამოიწერენ და
გამოყავთ საშუალო.
შუქმანძილმზომი CT-5 –ის და ამრეკლის სქემატური ნახაზი ნაჩვენებია ქვემოთ.
136
სურ. 118. ამრეკლი
137
ლაზერული მანძილმზომი (DISTO)
სიზუსტე................................... 1მმ;
მაქსიმალური მანძილი ...........200 მ;
გაზომვის დრო...........................0.16–1წმ;
მახსოვრობა................................ბოლო 20 განაზომი;
გაბარიტები მმ ...........................143 55 30;
წონა..............................................195 გრ;
განაზომთა მახსოვრობა............5000–მდე;
ტემპერატურული რეჟიმი........ –10+ 500C.
138
თავი XII.
განაზომთა ცდომილების თეორია
12.1. გეოდეზიური სამუშაოები და მისი სიზუსტე
139
12.2. გეოდეზიაში გამოყენებული საზომი ერთეულები
140
ფართობის საზომი ერთეულია კვადრატული მეტრი. 10 000 მ2=1ჰა; 1 000 000
მ =100ჰა=1კმ
2 2
141
მესამეს. ანდა მიუდ-გომელი მანძილის მაგალითი სამკუთხედში იზომება კუთხეები
და ბაზისი, სინუსების თეორემით გამოითვლება მიუდგომელი მანძილი.
სიზუსტის მიხედვით გაზომვები შეიძლება იყოს: ტოლზუსტი და არატოლზუსტი.
გაზომვას ეწოდება ტოლზუსტი, როცა ერთსა და იმავე სიდიდის გაზომვა ხდება ერთსა
და იმავე შემსრულებლის, ერთსა და იმავე ინსტრუმენტით, ერთსა და იმავე მეთოდით,
ერთსა და იმავე გარემო პირობებში. გაზომვას ვუწო-დებთ არატოლზუსტი, როდესაც
რომელიმე სიდიდის გაზომვა ხდება აერაერთნაირ პირობებში.
პრაქტიკულად დამტკიცებულია, რომ გაზომვის ყველა პირობის დაცვის შემთხვევაშიც
კი გაზომვების შედეგები ჭეშმარიტი მნიშვნელობისგან განსხვა-ვებული აღმოჩნდება.
აღნიშნული გამოწვეულია იმით, რომ გაზომვებს თან ახლავს ცდომილებები. სწორედ
ამიტომ ცდომილებათა თეორიის ამოცანაა განაზომთა ცდომილების მიზეზების, მათი
სახეობებისა და თვისებე-ბის შესწავლა.
ცდომილებათა თეორიის ამოცანებია:
– ერთი და იგივე სიდიდის რამდენიმე გაზომვით ყველაზე საიმედო შედეგების
მიღება
– განაზომთა საბოლოო შედეგების სიზუსტის გამოანგარიშება და შეფასება.
– განაზომთა ცდომილების კანოზომიერებათა შესწავლა და სიზუსტის შეფასების
დადგენა.
– დასაშვებ ცდომილებათა ზღვრის დადგენა.
განსაზღვრული დროის მონაკვეთში , რომელიმე ობიექტის პრაქტიკულად უცვლელ
ზომას, ამ ობიექტის ზუსტ ანუ ჭეშმარიტ მნიშვნელობას უწოდებენ. თუ რომელიმე
სიდიდის ჭეშმარიტ მნიშვნელობა ავღნიშნავთ X–ით, იმავე სიდიდის გაზომილ
მნიშვნელობას l – ით, მაშინ მათ სხვაობას ჭეშმარიტი შეცდომა ეწოდება.
X l
„ცდომილება უდრის, იმას რაც არის, მინუს, რაც უნდა იყოს“.
142
(დედამიწის სიმუდე, რეფრაქცია), მესამე შემთხვევაში – პირადი სისტემური ცდომილება
(გრძნობა-თა ორგანოები, მხედველობა, სმენა და სხვ.).
უხში ცდომილება – ძირითადად გამოწვეულია გაზომვის შემსრულებლის
უყურადღებობით, მაგალითად, თუ ბაფთით იზომება მონაკვეთის სიგრძე და
შემთხვევით გამორჩა ერთი ბაფთა ან ჩათვალეს ერთით მეტი. უხეში შეცდომის
გამოვლენა ადვილია, თუ ჩატარდება საკონტროლო განმეორებით გაზომვა და მოხდება
შესწორება.
შემთხვევითი ცდომილებები სულ სხვა ბუნებისაა. ისინი ყველა გაზომვის
უცილობელი თანამგზავრია. შემთხვევითი ცდომილება მცირე სიდიდისაა, მათი
წარმოშობის მიზეზები ხშირ შემთხვევაში უცნობია. მაგალითად, კუთხეების
გაზომვისას ატმოსფეროს გავლენა, ტემპერატურის მერყეობა და სხვა.
1 2 3 ... n
lim 0
n n
ანუ lim 0
n n
143
x-a3= 3
…………..
x-an= n
შევაჯამოთ მარჯვენა და მარცხენა ნაწილები, მივიღებთ:
nx-(a1+a2+a3+…..an) = 1+ 2+ 3+…. n
a1 a2 a3 ...an
მაგრამ n ამიტომ =0
x
n n n
a a a ...an
x 1 2 3 a0
n
ფორმულიდან ჩანს, რომ საშუალო არითმეტიკული a0 უდრის ნამდვილ x სიდიდეს.
საშუალო არითმეტიკულის სიზუსტის მხრივ გაცილებით მაღლა დგას, ვიდრე
ცალკეული განაზომი. საშუალო არითმეტიკულის საშუალო კვადრატული ცდომილება
განისაზღვრება ფორმულით:
2
M
n(n 1) .
n განაზომის რაოდენობა, ხოლო v წარმოადგენს ცალკე განაზომების გადახრებს
საშუალო არითმეტიკულიდან.
მაგალითი. AB ხაზი გაზომილია 5–ჯერ, განაზომთა შედეგები მოყვანილია
ცხრილში.
ცხრილი 25
განაზომთა შედეგები
№ ცალკე გადახრა v v2
განაზომი
1 518.25 –0.15 0.0225
2 518.20 –0.10 0.0100
3 517. 90 +0.20 0.0400
4 517.85 + 0.25 0.0625
5 518.30 –0.20 0.0400
A0=518.10 v 0 v 2
=0.1850
144
საშუალო არითმეტიკულის ცდომილება, თანახმად ფორმულისა:
2
0,1850
M 0,10 მ
n(n 1) 20
ე. ი აბსოლუტური ცდომილება შეადგენს 0,10 მ. ფარდობითი ცდომილება
გამოითვლება ფორმულით:
M
K
D ,
სადაც D არის გაზომილი სიდიდე 518,10.
M 0.10 1
K
D 518.10 4680 .
145
თავი XIII.
ტოპოგრაფიული აგეგმვა
13.1. ტოპოგრაფიული აგეგმვის სახეები
გეოდეზიის ერთ-ერთი ძირითადი ამოცანაა დედამიწის ზედაპირის
შემცირებული და განზოგადებული გამოსახვა ქაღალდზე, ამ ამოცანის გადაწყვეტის
მიზნით სათანადო ინსტრუმენტებით ველზე აწარმოებენ გეოდეზიურ გაზომვებს და
მიღებული მასალების მიხედვით ადგენენ ადგი-ლის გეგმას. აგეგმვა ორგვარია:
1. ჰორიზონტალური ანუ ტოპოგრაფიული, როდესაც ასგეგმი ტერიტო-რიის
მხოლოდ კონტურული ნაწილის გამოსახვას გულისხმობს.
2. ვერტიკალური, როდესაც გარდა კონტურული ნაწილისა, დედამიწის ზედაპირის
უსწორმასწორობასაც გამოსახავენ.
ჩვენს ქვეყანაში ტოპოგრაფიულ აგეგმვას აწარმოებენ 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000,
1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100 000 მასშტაბში.
ტოპოგრაფიული გეგმების და ადგილის ციფრული მოდელის შესადგენად
აუცილებელია, მთელი რიგი კომპლექსური ღონისძიებების გატარება: პროექტირება,
გეოდეზიური გაზომვის წარმოება და კამერალური დამუშავება. ღონისძიებათა
კომპლექსს , რომელთა განხორციელების შედეგად, იღებენ ადგილმდებარეობის გეგმას,
ან ციფრულ მოდელს, ეწოდება ტოპოგრაფიული აგეგმვა.
აგეგმვის საფუძველს წარმოადგენს გეგმური და სიმაღლური გეოდეზიური ქსელი,
მაგრამ გეოდეზიური ქსელის წერტილების როდენობა ძალიან მცირეა. ტოპოგრაფიული
აგეგმვების ინსტრუქციის თანახმად ასაგეგმი გეოდეზიური ქსელის წერტილების
სიხშირე საშუალოდ უნდა იყოს 1 პუნქტი მაინც 5–15 კვ. კმ–ზე. სიმაღლური – 1 პუნქტი
5–7 კვ. კმ. უმეტეს შემთხვევაში ასეთი სიხშირე აგეგმვის საწარმოებლად საკმარისი არ
არის. ამის გამო ახდენენ გეოდეზიური ქსელის გახშირებას, ანუ ქმნიან ე. წ.
გამახშირებელ და ასაგეგმ ქსელს. ყველა სახის სამუშაოები გეოდეზიური საფუძვლის
შესაქმნელად სრულდება შემდეგი თანამიმდევრობით:
– გეოდეზიური ქსელის პროექტირება,
– რეკოგნოსცირება,
– პუნქტების დამაგრება,
– საველე გეოდეზიური აზომვები,
– კამერალური სამუშაოები.
გეოდეზიური ქსელის პროექტირება ხდება არსებულ ტოპოგრაფიულ რუკებზე.
შესადგენი რუკის დანიშნულებიდან, მასშტაბიდან და სიზუსტიდან გამომდინარე,
განსაზღვრავენ სამუშაოს ხანგრძლივობას, არსებულ გეოდე-ზიურ ხელსაწყოების
გამოყენების შესაძლებლობას, რაიონის ფიზ–გეოგრა-ფიულ თავისებურებას, პუნქტების
სიმჭიდროვეს, გამახშირებელი ქსელის განვრცობის შესაძლებლობას, ხაზობრივი
გაზომვების სახეობებს და სხვ. საბოლოოდ პროექტირებაში იქმნება წარმოების გეგმა და
დანახარჯების ხარჯთაღრიცხვა.
146
რეკოგნოსცირების შედეგად ადგილზე აზუსტებენ გეოდეზიური ქსელის პროექტს.
საჭიროების შემთხვევაში უკეთებენ კორექტირებას და ადგილზე ამაგრებენ ქსელის
წერტილებს კაპიტალური ან დროებითი ნიშნებით.
საველე გეოდეზიური სამუშაოების შესრულებისას, ტარდება ის აუცილებელი
გაზომვები, რომელიც საჭიროა ქსელის წერტილების გეგმური და სიმაღლური
განსაზღვრისათვის.
კამერალური სამუშაოების მიზანია დამამთავრებელ ეტაპზე მიღებულ იქნას
გამახშირებელი და ასაგეგმი ქსელის წერტილების მართკუთხა კოორდინატები და
სიმაღლეები – X, Y, H. დადგენილ კოორდინატთა სისტე-მაში.
იმის მიხედვით, თუ საველე სამუშაოებს რომელი გეოდეზიური
ინსტრუმენტებით აწარმოებენ, არსებობს შემდეგი სახის აგეგმვები: თეოდოლიტური,
ტაქეომეტრიული, მენზულური, კონტურულ-კომბინირებული, სტერეო ფოტო-
გრამმეტრიული, ელექტრო ტაქეომეტრით და გლობალური პოზიციონირების
სისტემით -,,GPS”-ით.
147
სურ. 120. ტაქეომეტრიული აგეგმვა
148
მანძილები მოყავთ ჰორიზონტალურ პროექციაში და წერენ მე-7 სვეტში. მე-8
იწერება აღმატებები (მანძილითა და დახრის კუთხით, ტაქეომეტრიული
ცხრილებით, ან h=Dtg ).
ცხრილი27
ტაქეომეტრიული აგეგმვის ჟურნალი H3=340.35
მანძილები
ლარტყაზე
ვერტ. წრედზე
ანათვალი
ანათვალი
ჰორ. წრედზე
აღმატება
SeniSvna
#
დახრის
მანძილები
წერტ.
სიმაღლე
შესწ.
კუთხე
#
1 2 3 5 6 7 8 9 10
1 95,2 20 05 00 32 –00 33 95,2 –0,91 339,44 გზა
2 202,0 1 052 +00 12
00 13 202,0 +0,70 341,05 პიკეტი
3 224,0 200 10 00 12 +00 11 224,0 +0,72 341,13 გზა
4 169,0 230 45 00 08 -00 09 19,0 +0,54 341,81
5 133,0 300 00 00 20 -00 21 133,0 –0,81 339,54 სახლი
6 114,0 380 55 00 33 -00 34 114,0 –1,13 339,22
7 161,0 490 00 0031 -0032 161,0 –1,50 338,85
8 205,0 500 37 00 21 -00 22 205,0 –1,31 339,04
9 93,0 520 58 00 54 -00 55 93,0 –1,49 338,86
10 198,0 640 07 00 37 -00 38 198,0 –2,19 338,16
149
13.3. ტაქეომეტრიული სვლები
∆B 551.86
+1,76 -1,82 +1.79 0.007 875.07 +1.86
150
სვლის გვერდის გასწვრივ. ნახ. 121 a. ცნობილია თეოდოლიტური სვლის AB გვერდის
მართკუთხა კოორდინატები: XA ,YA; XB, YB . საჭიროა აღნიშნულ გვერდს დაუკავშირდეს
რაიმე ობიექტი. ამისათვის დამახასიათებლი K წეტილიდან დაუშვებენ პერპენდი-
კულარს სვლის AB გვერდზე და ხვეულათი გაზომავენ S2 სიგრძეს . S0 არის AB გვერდის
სიგრძე, SI – მანძილი სვლის საწყისი გვერდიდან დაშვებულ პერპენდიკულამდე.
151
13.5. ელექტრონული ტაქეომეტრიული აგეგმვა
ახალი გეოდეზიური ინსტრუმენტების გამოგონებამ და წარმოებაში დანერგვამ
დღის წესრიგში დააყენა საველე გეოდეზიური სამუშაოების ავტომატზირებული
სისტემების დანერგვა, რომელიც საშულებას იძლევა ნაკლები დროისა და ნაკლები
ფინანსური დანახარჯებით შეიქმნას მაღალი სიზუსტის ტოპოგრაფიული გეგმები და
რუკები. ასეთ გეოდეზიურ ინსტრუმენტს განეკუთვნება ელექტრონული ტაქეომე-
ტრები, რომელთა მოდიფიკაცია მრავალგვარია. ელექტრონული ტაქეომეტრები
დაფიქსირდება ადგილმდებარეობის დაახლოებით 3000 წერტილი.
ასეთი ტიპის ხელსაწყოები საშუალებას იძლევა გამოირიცხოს ოპტიკური და
ნომოგრამული თეოდოლიტების საშუალებით ჩატარებული ტაქეომეტრიული
აგეგმვისათვის დამახასიათებელი შუალედური ოპერაციები. ისეთი როგორიცაა;
ანათვლების აღება, მისი ჟურნალში ჩაწერა, საველე ჟურნალების დამუშავება,
ქაღალდზე კილომეტრული ბადის აგება, წერტილების დატანა ტრანსპორტირისა და
მასშტაბის სახაზავის დახმარებით, ადგილმდებარეობის სიტუაციური გეგმის დახაზვა
კროკების გამოყენებით, რელიეფის ხაზვა, გაფორმება და ა. შ.
ელექტრონული ტაქეომეტრით აგეგმვის წარმოება თითქმის იგივეა, რაც
ჩვეულებრივი ტაქეომეტრიული აგეგმვის დროს, თუმცა მას ახლავს სპეციფი-კური
თანმდევი განმასხვავებელი ნიშნები, როგორიცაა:
152
– ქსელის წერტილების შექმნა შესაძლებელია პირდაპირი და შებრუ-ნებული
გადაკვეთების დახმარებითაც, რომელიც ხორციელდება ტაქემეტრის პროგრამული
უზრუნველყოფით.
აგეგმვის დაწყებამდე, ელექტრონული ტაქეომეტრით სრულდება შემდეგი
ოპერაციები: ინსტრუმენტის დაცენტრვა წერტილზე, ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში
მოყვანა და გაორიენტირება. შესაბამისად პროცესებს ჰქვია: ცენტრირება,
ჰორიზონტირება და ორიენტირება.
შემდეგ საჭიროა ტაქეომეტრის მახსოვრობაში შეყვანილ იქნას ასაგეგმი
წერტილის სიმაღლე, მიმართულების აზიმუტი (დირექციული კუთხე), ასა-გეგმი
წერტილის მართკუთხა კოორდინატები, ტემპერატურისა და ატმოსფერული წნევის
კოეფიციენტები, ინსტრუმენტისა და ამრეკლის სიმაღლეები, ამრეკლის ტიპი და სხვ.
საპიკეტო წერტილების შერჩევა და მასზე გაზომვების ჩატარება იგივეა, რაც
ჩვეულებრივი აგეგმვების წარმოებისას, იმ განსხვავებით, რომ აქ ხდება საპიკეტო
წერტილების სემანტიკური ინფორ-მაციის კოდირება.
საველე გაზომვების მონაცემთა ექსპორტს ახორციელებენ საბაზო კომპიუტერებში,
რომელთა დამუშავებაც ხდება შესაბამისი კომპიუტერული უზრუნველყოფით.
153
კონტურულ კომბინირებული აგეგმვა ხდება თვითმფრინავიდან გადაღებული
აეროსურათებით შედგენილ ფოტოგეგმაზე. საველე პირობებში იხაზება რელიეფი,
კონტურებს კი უკეთდება დეშიფრირება. ამრიგად, ასეთი აგეგმვის დროს კონტურული
ნაწილი იხაზება კამერალურ პირობებში, ხოლო რელიეფის გადაღება ხდება მენზულით
საველე პირობებში. ეს აგეგმვა წარმოადგენს ფოტოგრამმეტრიული მეთოდისა და
მენზულური აგეგმვის კომბინაციას, რამაც განაპირობა მისი სახელწოდება კონტურულ-
კომბინირებული. სტერეოფოტოგრამმეტრიული აგეგმვის დროს რუკის კონტუ-
რული ნაწილი და რელიეფი იხაზება კამერალურ პირობებში სტერეო ინსტრუმენტებზე
აეროსურათების გამოყენებით.
154
თავი XIV.
სახელმწიფო გეოდეზიური ქსელი
14.1. საყრდენი გეოდეზიური ქსელი
155
– ხასიათდება შედარებით დაბალი სიზუსტით: მანძილები იზომება 1:1000 და1: 3000
ფარდობითი ცდომილებით, კუთხეები 30II –იანი თეოდოლიტებით.
სიმაღლეები განისაზღვრება ტექნიკური ან ტრიგონომეტრიული ნივე-ლობით.
გეოდეზიური ქსელი თავისთავში აერთიანებს მუდმივმოქმედ ,,GPS” ქსელის
წერტილებს, რომელიც საშუალებას იძლევა განისაზღვროს წერტილის მდებარეობა
რეალურ ადგილზე რეალურ დროში.
გეოდეზიური ქსელის შექმნის ტრადიციული მეთოდებია: ტრანგულაცია,
პოლიგონომეტრია, ტრილატერაცია.
ტრანგულაცია (ტრანგულიაცია ბერძნული სიტყვაა და სამკუთხედს ნიშნავს)
წარმოადგენს პუნქტების ურთიერთ დაკავშირების ერთ-ერთ მაღალი სიზუსტის
მეთოდს, რომელიც პირველად 1614 წელს წარმოადგინა ჰოლანდიელმა მათემატიკოსმა
სნელიუსმა და რომელიც ითვალისწინებს წერტილების მდებარეობის განსაზღვრას
ტრიგონომეტრიული ხერხით. ამ მიზნით წერტილებს შეარჩევენ ისე, რომ ყოველი სამი
მომიჯნავე წერტილი შეძლებისდამიხედვით ქმნიდეს ტოლგვერდა სამკუთხედს.
მოთხოვნი-ლებებიდან გამომდინარე ეს წერტილები ერთმანეთისგან დაშორებულნი
უნდა იყოს განსაზღვრული მანძილით და მათ შორის არსებობდეს მხედვე-ლობა.
156
სურ.127. რთული სიგნალი
გეოდეზიური ქსელის პუნქტებს შორის ურთიერთ ხილვადობის უზრუნ-
ველსაყოფად, ცენტრების თავზე იდგმება გეოდეზიური ნიშნები, ხის ან ლითონის
პირამიდები, მარტივი ან რთული სიგნალები.
პუნქტების მდებარეობის განსაზღვრისათვის ასევე საჭიროა პუნქტიდან პუნქტზე
მიმართულების აზიმუტის ან დირექციული კუთხის ცოდნა. აზიმუტის განსაზღვრა
ხორციელდება ასტრონომიული დაკვირვებებით. სამკუთხედის გვერდების სიგრძეების
და დირექციული კუთხეების დახმარებით, გამოითვლება კოორდინატთა ნაზრდები და
შემდეგ კოორდინატები.
ტრანგულაციის მეთოდით პუნქტების ადგილმდებარეობის განსაზღვრა
ხასიათდება მაღალი სიზუსტით. საჭიროების შემთხვევაში 10–20 კმ–ით დაცილებული
პუნქტებისათვის შეცდომა 3–4 სმ–ია.
პოლიგონომეტრია, (ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს პოლუ - მრავალს, გონია–
კუთხეს, მეტრეო–ვზომავ) ისევე როოგორც ტრანგულაცია, მაღალი სიზუსტის
გეოდეზიური საფუძვლის შექმნის ერთ-ერთი მეთოდია. პოლიგო-ნომეტრიაში
იგულისხმება პუნქტების სისტემა, რომელიც ქმნის შეკრულ მრავალკუთხედებს –
პოლიგონებს, ან ღია სვლებს. ტრიანგულაციის მეთოდი-საგან განსხვავებით,
პოლიგონომეტრიულ მეთოდში იზომება ე. წ. მოხვევის კუთხეები და გვერდების
სიგრძეები.
157
კუთხმზომი ინსტრუმენტები. შემდგომ პერიოდში პოლიგონომეტრიამ
ტრიანგულაციასთან შედარებით, მოიპოვა უპირატესობა, რაც გამოწვეული იყო
ინვარის მავთულებით მანძილის გაზო-მვის პრაქტიკული მეთოდის დანერგვით და
რადიო და შუქმანძილ-მზომების გამოგონებით. პოლიგონომეტრიის უპირატესობა
ტრანგულა-ციასთან შედარებით გამოიხატება შემდეგში:
– პოლიგონომეტრიაში კუთხეთა გაზომვის სამუშაოები გაცილებით ნაკლებია,
ვიდრე ტრიანგულაციაში.
– პოლიგონომეტრია ორჯერ უფრო იაფია ვიდრე ტრიანგულაცია.
– პოლიგონომეტრიაში გეოდეზიური ნიშნების მშენებლობის აუცილებ-ლობა
უფრო ნაკლებია ვიდრე ტრიანგულაციაში.
პოლიგონომეტრიას და ტრიანგულაციას თავისი გავრცელების და გამოყენების
პირობები აქვს, ამის გამო საყრდენი ქსელის შედგენისას ამა თუ იმ მეთოდის შერჩევა
ხდება იმის გათვალისწინებით, თუ რომელი მეთოდი უკეთესად შეესაბამება ადგილის
პირობებს და დასახულ ამოცანებს.
ტრილატერაცია. (ლათინური სიტყვაა და „ტრილატერუს“ ნიშნავს სამგვერდიანს)
სივრცით სამკუთხედში გაზომავენ გვერდების სიგრძეებს, სინუსების თეორემით
გამოითვლიან კუთხეებს, პირდაპირი გეოდეზიური ამაოცანის დახმარებით მიიღება
წერტილების კოორდინატები. სამკუთხედის გვერდების სიგრძეების მაღალი
სიზუსტით გაზომვის საშუალებას იძლევა თანამედროვე ტაქეომეტრები და
შუქმანძილმზომები.
158
თავი XV.
ადგილმდებარეობის აეროსურათები და მისი გამოყენება ტოპოგრაფიული რუკების
შესადგენად
15.1. აეროგადაღების არსი
თვითმფრინავიდან დედამიწის ხილული ზედაპირის ფოტოგრაფირების პროცესს
აეროგადაღება ეწოდება. აეროფოტოტოპოგრაფია აადვილებს ტოპოგრაფიული რუკის
შედგენის პროცესს, მნიშვნელოვნად ამცირებს საველე სამუშაოებს, საგრძნობლად
აიოლებს გეოდეზისტის შრომას, ამცირებს რუკის შედგენის ვადებს. აეროგადაღების
არსი მდგომარეობს იმაში, რომ დედამიწის ფოტოგრაფირება წარმოებს თვითმფრინავზე
დამონტაჟებული სპეციალური ფოტოაპარატის დახმარებით. აეროსურათზე
ადგილმდებარეობის გამოსახულება მიიღება ცენტრალურ პროექციაში. რაც კარგად ჩანს
სურ.129.
159
როდესაც გადაფარვა ხდება მეზობელი მარშრუტების აეროსურათებისაგან, განივი
გადაფარვა ეწოდება.
160
სურ. 131. აეროსურათის ძირითადი ელემენტები
A,B,C,D - ადგილმდებარეობის წერტილები, ხოლო a, b, c, d მათი შესაბამისი
გამოსახულებები სიბრტყეზე. oSO სურათ სიბრტყის პერპენდი-კულარულია და
უწოდებენ აეროფოტოკამერის ოპტიკურ ღერძს.
მანძილს პროექციის ცენტრიდან ადგილის სიბრტყემდე განსაზღვრულს შვეული
მიმართულებით SO ფოტოგრაფირების სიმაღლე ეწოდება. როგორც ცნობილია
ტოპოგრაფიულ რუკებს ადგენენ ორთოგონალურ პროექციაში. P წარმოადგენს სურათ
სიბრტყეს (პროექციის სიბრტყეს), ხოლო P1 ცენტრალუ-რი პროექციის სიბრტყეს. A,O
და B წაარმოადგენენ ადგილმდებარეობის წერტილებს, ხოლო a,o,b, მათი
ორთოგონალური პროექციებია P სიბრტყეზე. აეროსურათებით ტოპოგრაფიული
რუკების შესადგენად ცნობილი უნდა იყოს ის სიდიდეები, რომლებიც არკვევენ
აეროსურათის მდებარეობას პროექციის ცენტრისა ადგილმდებარეობის მიმართ. იმ
ელემენტებს რომლის დახმარებითაც განისაზღვრება პროექციის ცენტრის მდებარეობა
სურათის სიბრტყის მიმართ, სურათის შიგა ორიენტირების ელემენტებს უწოდებენ,
ხოლო იმ ელემენტებს, რომელთა საშუალებით განისაზღვრება პროექციის ცენტრისა და
სურათ სიბრტყის მდებარეობა სივრცით კოორდინატთა სისტე-მის მიმართ, გარე
ორიენტირების ელემენტები ეწოდებათ.
161
15.3. დამახინჯებები აეროსურათებზე
გეგმურ აეროსურათებზე ადგილმდებარეობის გამოსახულება გარკვეულ-წილად
დამახინჯებულია. დამახინჯება ძირითადად გამოწვეულია ადგილ-მდებარეობის
რელიეფით და აეროსურათის დახრით. ნახ. ნაჩვენებია რელიეფით გამოწვეული
დამახინჯებები.
162
15.4. აეროსურათების სტერეოსკოპიული განხილვა
აეროსურათების სტერეოსკოპიული განხილვა საშუალებას იძლევა შესწავ-ლილ
იქნას ადგილმდებარეობა, განისაზღვროს ცალკეული ობიექტების რაობა, ზოგიერთ
შემთხვევაში მისი სიმაღლე და სხვა მახასიათებლები.
163
თავი XVI.
თანამედროვე გეოდეზიური ხელსაწყოები და ინსტრუმენტები
16.1. გიროსკოპიული ორიენტირება
1952 წელს ფრანგმა მეცნიერმა ფუკომ წარმოადგინა ახალი ხელსაწყო რომელსაც
გიროსკოპი უწოდა. (სიტყვა გიროსკოპი ბერძნულია და ნიშნავს–Gyros-წრეს, რგოლს,
skopeo-ვაკვირდები, ვუყურებ). ამ ხელსაწყოს მთავარ ნაწილს წარმოადგენს სწრაფად
მბრუნავი როტორი. აღნიშნულ ხელსაწყომ სწრაფი გავრცელება პოვა წარმოების
სხვადასხვა სფეროში, მათ შორის გეოდეზიაში და მარკშეიდერიაში - მიწისზედა და
მიწისქვეშა ქსელების ორიენტირებისათვის. მიმართულებათა გიროსკოპიული
ორიენტირება დაფუძნებულია სპეციალური ხელსაწყოს-გიროსკოპული თეოდოლიტის
(გიროთეოდოლიტის) გამოყენებაზე, რომელიც საშუალებას იძლევა განვსაზღროთ
ჭეშმარიტი აზიმუტის მიმართულება.
164
თავისუფალი გიროსკოპი. გიროსკოპი წარმოადგენს სწრაფად მბრუნავ სხეულს,
რომელიც დაკიდებულია იმგვარად, რომ მის ბრუნვის ღერძს შეუძლია მიმართულების
შეცვლა. ასეთ შემთხვევაში მას ექნება თავისუფლების სამი ხარისხი. ანუ მას შეეძლება
ბრუნვა სამი ურთიერთპერპენდიკულარული ღერძის გარშემო.
165
დღეისავის ერთ-ერთ ზუსტ და პრაქტიკულად ავტომატიზებულ გირო-
თეოდოლიტს მიეკუთვნება ,,GYROMAT 3000”, რომლითაც შესაძლებელია
განისაზღვროს მიმართულების აზიმუტი მაღალი სიზუსტით.
166
საშუალება. პირველი თაობის თანამგზავრულ რადიონავიგაციურ სისტემებს:
როგორიცაა „ციკადა“ (ყოფილი სსრკ) და „ტრანზიტი“ (აშშ), ჰქონდა ორი სერიოზული
ნაკლოვანება: კოორდინატების განსაზღვრის დაბალი სიზუსტე და ამოცანის გადაწყვე-
ტისათვის დროის დიდი ინტერვალი. აღნიშნულმა ნაკლოვანებებმა წარმოშვა
აუცილებლობა შექმნილიყო II თაობის თანამგზავრული სისტემები ,, GPS ~ (აშშ.)
`глонасс~ (სსრკ). ,,GPS” (Global Pozitioning Sistem) გლობალური პოზიციონირების
სისტემა. აღნიშნული სისტემა იმყოფება აშშ. თავდაცვის სამინისტროს მეთვალ-
ყურეობის ქვეშ. პირველი ბლოკის თანამგზავრები გაშვებულ იქნა 1978 წელს,
ექსპლოატაციაში შევიდა 1995 წლიდან და ხელმისაწვდომი იყო მხოლოდ დაბალი
სიზუსტის რეჟიმში. სამოქალაქო მიზნებისათვის სისტემა გაიხსნა მხოლოდ 2000 წელს
და ახლა ,,GPS” ღიაა ნებისმიერი მომხმარებლისათვის.
,,ГЛОНACC”- (Гловалная навигационная спутниковая система) გლობალურ
ნავიგაციური თანამგზავრული სისტემა. 1982 წელს ორბიტაზე გაყვანილ იქნა პირველი
თანამგზავრები, რომელიც ექსპლოატაციაში შევიდა 1996 წელს. სისტემა დღესაც
შეფერხებებით მუშაობს.
დიდი ხნის განმავლობაში ინფორმაციის ძირითადი მომხმარებლები იყვნენ
სატრანსპორტო ორგანიზაციები, შემდგომ კოსმოსური ტექნიკის განვითარებამ და
ადგილზე წერტილის მდებარეობის განსაზღვრის მაღალმა სიზუსტემ მიგვიყვანა
თანამგზავრული რადიონავიგაციური სისტემის გეოდეზიური ამოცანების გადაწყვეტის
ფართო გამოყენების აუცილებლობამდე.
თუ ადრე გეოდეზიური საფუძვლის შესაქმნელად უნდა აშენებულიყო
ძვირადღირებული ქსელი, რომელიც ადგილზე დამაგრებული იქნებოდა სპეციალური
ცენტრებით და მასზე დადგმული ყოფილიყო სხვადასხვა კონსტრუქციის გარე
ნიშნები, (პირამიდები, სიგნალები), რომელთა შორის უნდა ყოფილიყო მხედველობა,
თანამგზავრული სისტემების გამოჩენამ ეს სამუშაოები სრულიად უსარგებლო და
გამოუსადეგარი გახადა.
თანამედროვე პირობებში, ერთი მიმღები აპარატის მეშვეობით შესაძლე-ბელია
განისაზღვროს ობიექტის ადგილმდებარეობა 2–3 მ. სიზუსტით. ხოლო ორი მიმღების
დახმარებით, ან მუდმივმოქმედი სადგურების არსებობის შემთხვევაში წერტილის
კოორდინატების განისაზღვრება სანტიმეტრიანი და საჭიროების შემთხვევაში
მილიმეტრიანი სიზუსტით, რაც შესაძლებლობას იძლევა შესრულდეს ნებისმიერი
სახის გეოდეზიური ამოცანები.
ვინაიდან დღეისათვის (GPS) სისტემა უფრო განვითარებულია ვიდრე სისტემა -
,,глонасс”, და მომხმარებელი უფრო ფართოდ გამოიყენებს მას, ამიტომ ჩვენ ყურადღება
გადავიტანეთ გლობალური პოზიციონირების სისტემა `GPS~–ზე.
,,GPS” სისტემის გამოყენების მთავარი ფაქტორებია :
-კოორდინატების ოპერატიულად განსაზღვრის შესაძლებლობა ნებისმიერ ამინდში,
– კოორდინატების განსაზღვრის უწყვეტობა,
- მიმღების მცირე ზომები,
167
- მცირე ენერგო ტევადობა,
- ექსპლოატაციის სიმარტივე,
- მაღალი სიზუსტე.
დღეისათვის გლობალურ პოზიციონირების სისტემებმა ფართო გამო-ყენება ჰპოვა
სამხედრო, კოსმოსური, საჰაერო, საზღვაო, სამდინარო, ავტოსა-გზაო, სარკინიგზო,
საკადასტრო, გეოდეზიურ, ოკეანოგრაფიულ, გეოფიზი-კურ, გეოლოგიურ-სადაზვერვო
და სხვა დარგებში.
168
სამი მანძილი Di (i=1,2.,3) სამ ხელოვნურ თანამგზავრამდე. ამავე დროს გაზომვის
მომენტში თანამგზავრის კოორდინატები ХA YA ZA ცნობილი უნდა იყოს:
Di²=(XAi-XP)²+(YAi-YP)²+(ZAi-ZP)²..2,
სადაც i შეესაბამება თანამგზავრის ნომერს. აღნიშნული სისტემა საშუალე-ბას
იძლევა, ვიპოვოთ კოორდინატები YXP, YP , ZP PYგაზომილი მანძი-ლების სხვაობების
შედეგებით:
D tsk ,
სადაც ,, tck ”არის მანძილების გაზომვის სკალური დროის სხვაობა.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ:
_ დედამიწის ნებისმიერი წერტილის კოორდინატების განსაზღვრა ხელოვნური
თანამგზავრების სიგნალების დახმარებით აუცილებელია თანამ-გზავრის
კოორდინატების (ეფიმერიდების) ცოდნა გაზომვის მომენტისათვის.
_ რადიონავიგაციური თანამგზავრული სისტემის ბალისტიკური სტრუქ-ტურა
უზრუნველყოფს ერთდროული გაზომვების ჩატარებას მინიმუმ ოთხ სატელიტზე.
თუ ცნობილია, რომ ვიმყოფებით თანამგზავრიდან გარკვეულ მანძილზე დავუშვათ
21000 კმ-ზე. მაშინ ეს მნიშვნელოვნად შეამცირებს ძებნის არეს. თუ ახლა ჩავთვლით,
რომ განსაზღვრულია მანძილი მეორე თანამგზავრამდე. დავუშვათ იგი შეადგენს 22000
კმ, მაშინ სივრცის მონაკვეთი, რომელშიც ჩვენ შეიძლება ვიმყოფებოდეთ
თანამგზავრიდან 21000 კმ–ზე და თანამგზავრიდან 22000 კმ–ზე, არის ორი სფეროს
გადაკვეთის ხაზი ანუ წრე, თუ ჩვენ ამ ხერხით განვსაზღვრავთ მანძილს მესამე
თანამგზავრამდე, ვთქვათ, იგი არის 23000 კმ., მაშინ შესაძლოა ადგილმდებარეობა
დავიყვანოთ ორ წერტილამდე. ეს ორი წერტილი მდებარეობს სივრცეში იქ, სადაც 23000
კმ-იანი სფერო კვეთს 21000 და 22000 კმ-იან სფეროებს.
169
G,,GPS” ემყარება კოსმოსში მყოფ თანამგზავრებამდე მანძილების გაზომვას,
ძირითადი იდეა მდგომარეობს ცნობილი ტოლობის გამოყენებაზე. გავლილი მანძილი
უდრის სიჩქარე გამრავლებული მოძრაობის დროზე. ,,GPS” ზომავს დროის იმ მონა-
კვეთს, რომელშიც თანამგზავრის რადიო-სიგნალი გადის დედამიწიდან ხელოვნურ
თანამგზავრამდე. რადიოტალღები ვრცელდება სინათლის სიჩქარით, დაახლოებით
300 000 კმ/წმ. აქედან გამომდინარე, თუკი ჩვენ შევძლებთ განვსაზღროთ დროის
მომენტი, როდესაც თანამგზავრმა დაიწყო რადიოსიგნალის გადაცემა და მომენტი,
როდესაც ეს გადაცემა მივიღეთ, მაშინ გვეცოდინება, თუ რამდენ ხანს მოდიოდა ის
ჩვენამდე. გავამრავლებთ ამ დროს 300 000-ზე და მივიღებთ საჭირო მანძილს.
ბუნებრივია, რომ საათი, რომელიც გამოიყენება „GPS”-ში უნდა იყოს ზედმიწევნით
ზუსტი, ვინაიდან თუ თანამგზავრი იმყოფებოდა ზენიტში, ანუ ჩვენს თავზე, მაშინ მისი
რადიოსიგნალის გავრცელებას დასჭირდებოდა 0,06 წამი. სწორედ ამიტომ ,,GPS”
თანამგზავრებში გამოიყენება ე. წ. ატომური საათები, რომელიც ზომავს დროს
ნანოსეკუნდის სიზუსტით, ანუ 0.000000001 წმ. სიზუსტით. ასეთი საათები დაახლო-
ებით 100 000 დოლარი ღირს. თითოეულ თანამგზავრზე დგას 4 საათი, გარანტად იმისა,
რომ ერთი მაინც მუშაობს.
170
16.4. გლობალური სისტემის შემადგენლობა
გლობალურ პოზიციონირების სისტემა ,,GPS~ არის ავტომატიზირებული ინფო-
რმაციულ – გაზომვითი სისტემა, რომლის შემადგენლობაში შედის სამი ძირითადი
ნაწილი: მართვის სისტემა, კოსმოსური სექტორი და მომხმარებელი.
მართვის სისტემა მოიცავს ნავიგაციური სისტემის თანამგზავრთა დაკვირვებისა და
თანმხლების ძირითად და დამატებით სადგურებს. ორბიტის გაზომვის შედეგები
გადაეცემა ძირითად სადგურს, სადც ხდება თანამგზავრთა ორბიტების ელემენტთა და
სხვა მონაცემთა დამუშავება და გამოთვლა.
კოსმოსური სექტორი შეიცავს 21 ძირითად და 3 დამხმარე თანამგზავრს. ეს 24
თანამგზავრი ბრუნავს 6 ორბიტარულ სიბრტყეში დაედამიწის გარშემო. თითოეულ
სიბრტყეში 4 თანამგზავრია (თუმცა ვრცელდება ინფორმაცია, რომ თანამგზავრების
რაოდენობა 32–მდე გაიზარდა). ორბიტის სიმაღლე 20183კმ–ია. ორბიტალური
ელიფსის ექსცენტრისიტეტი 0,1. ორბიტის დახრის კუთხე ეკვატორულ სიბრტყესთან
600. შეფარდებითი ფაზირება ხელოვნური თანამგზავრებისა ისეთია, რომ ხელოვნური
თანამგზავრების გავლის მომენტში თითოეულ სიბრტყიდან მეზობელ უახლოეს
თანამგზავრამდე ასწრებს 400-ით. ორბიტის სიმაღლე დედამიწის ზედაპირიდან
შეესაბამება თანამგზავრის შემოვლის პერიოდს, რომელიც ტოლია ვარსკვლავთმიერი
დღეღამისა. 11h 57m 58.3s აღნიშნულით მიიღწევა ის, რომ ერთხელ
ვარსკვლავთმიერი დღე-ღამის განმავლობაში თითოეული თანამგზავრი გადის
დედამიწის ზედაპირის ერთსა და იმავე წერტილს, ისე რომ თითოეული მზისმიერი
დღე-ღამე ხელოვნური თანამგზავრის ამ წერტილში 4 მინუტით ადრე გადის, ვიდრე
წინა. თითოეულ ორბიტალურ სიბრტყეში თანამგზავრები მოძრაობენ 1,5 ინტერვალით.
171
ხელოვნური თანამგზავრების რაოდენობა უზრუნველყოფს თანამგზავრის 100%
ხილვადობის მომცველობას დედამიწის ზედაპირის ნებისმიერი წერტილიდან.
თანამგზავრის ხილვადობის ზონა დედამიწის ნებისმიერი წერტილიდან განისა-
ზღვრება თანამგზავრის ჰორიზონტიდან ამაღლების კუთხით და ხელოვნური
თანამგზავრის სიგნალის გადაფარვის ზონით. რაც შეეხება თვით თანამგზავრებს, მათ
აქვთ ბურთისებური ფორმა დიამეტრით 580 სმ. თითოეულის წონა 844 კგ-ია.
თანამგზავრის მიერ გადმოცემული სიგნალები ფიქსირდება დედამიწაზე არსებული
მობილური მიმღებ მოწყობილობებით, რომელთა მდებარეობა დგინდება ავტომა-
ტურად დამზერის მომენტში.
მომხმარებელთა სეგმენტი, სიგნალთა მიმღები აპარატურაა ,,GPS”–ში , რომლის
საშუალებით განისაზღვრება მანძილები სატელიტიდან მიმღებამდე.
სიგნალების სპეციალური დამახინჯება შეიძლება მოხდეს თანამგზავრის
ტაქტიკური იმპულსების შეცვლით ან გადასაცემი შეტყობინების შეკვეცით. ამ
პროცედურამ მიიღო „შერჩევითი შეღწევადობის“ სახელწოდება. ასეთი რეჟიმით
მიღებული სიზუსტის ხარისხი მცირდება 15 მ–დან 120 მ–მდე. იგი შეიძლება
გამოყენებულ იქნეს საერთაშორისო კონფლიქტების დროს.
172
არსებობს 5 მიწისზედა საკონტროლო, სამონიტორო სადგური (კოლორა-დო დიეგო
გარსია, ამაღლების კუნძულები, ჰავაის კუნძულები და ქუაიტიანა), რომლებიც
განსაზღვრავენ თანამგზავრების ორბიტებს, ფრენის მართვას, ტრაექტორულ გაზომვებს.
აქედანვე ხდება დროის გაზომვა, ხელოვნური თანამგზავრის საბორტო დროის გადახრა
სისტემური დროიდან. აღნიშნული სადგურებიდან შესაძლებელია საომარი
მდგომარეობის პირობებში სიგნა-ლების დამახინჯება ან კოდების გაშიფვრა, რაც
მოქმედებს სიგნალის მიღების სიზუსტეზე. შემოივლიან რა დედამიწის გარშემო 12
სთ–ში ერთხელ, ,,GPS”-ის თანამგზავრები დღე-ღამეში ორჯერ გადიან საკონტროლო
სადგურების თავზე. ეს საშუალებას იძლევა, ზუსტად გაიზომოს მათი მდებარეობა,
სიმა-ღლე და სიჩქარე. საკონტროლო სადგურების მიერ აღმოჩენილ ორბიტიდან
გადახრებს ეწოდება „ეფიმერიდების შეცდომები“. მას შემდეგ, რაც განისა-ზღვრება
თანამგზავრის მდებარეობა და ორბიტალური შესწორებები, ეს განახლებული
ინფორმაცია გადაეცემა უკან, თანამგზავრზე არსებულ კომპიუტერს, რომელიც შეცვლის
არსებულ ინფორმაციას.
173
IV კლასის აპარატები, ანუ გეოდეზიური დანიშნულების აპარატები
გეოდეზიური დანიშნულების აპარატებს შეუძლიათ ერთდროულად მიიღონ
რამდენიმე ხელოვნური თანამგზავრის სიგნალები. მიმღები აპარა-ტების კვება ხდება
სპეციალური აკუმულატორებით, მიმღები სტანდარტული სადგომით მაგრდება
სამფეხზე, მისი მუშაობის ტემპერატურული რეჟიმია - 200-დან + 600-მდე. სინოტივე
100%.
174
კინემატიკური მეთოდი დინამიკურისაგან იმით განსხვავდება, რომ აქ ობიექტის
მოძრაობის ტრაექტორია განისაზღვრება უშუალოდ ხელოვნურ თანამგზავრზე
დაკვირვებით. გეოდეზიური დანიშნუ-ლებისათვის ყველაზე უფრო ხშირად
გამოიყენება სტატიკური მეთოდი.
სტატიკური შეფარდებითი პოზიციონირება წარმოადგენს პოზიციონი-რების
ყველაზე ზუსტ მეთოდს, რომელსაც იყენებენ გეოდეზისტები. ეს მეთო-დი
განკუთვნილია ორ სტაციონალურ მიმღებს შორის საბაზისო გვერდის განსასა-
ზღვრავად. განსაზღვრის სიზუსტე აღწევს მილიმეტრს კილომეტრზე.
კინემატიკური შეფარდებითი პოზიციონირების დროს ერთი მიმღები
სტაციონალურია, ხოლო მეორე წარმოადგენს მოძრავ აპარატს. ორივე მიმღები
გაზომავას ერთდროულად. განსაზღვრის სიზუსტე აღწევს სანტი-მეტრს კილომეტრზე.
,,GPS” ტექნოლოგიის დახვეწის პროცესში დამუშავებულ იქნა სტატიკური გაზომვის 3
რეჟიმი:
– პირველს რეჟიმს უწოდებენ კლასიკურ სტატიკას ან უბრალოდ სტატიკას.
– მეორე რეჟიმს – სწრაფი სტატიკა,
– მესამე – ე. წ. „რეოკუპაცია“.
თითოეულ ჩამოთვლილ რეჟიმზე შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც
ერთსიხშირიანი, ისე ორსიხშირიანი მიმღებები. ორსიხშირიანი სტატიკა წარმოადგენს
ყველაზე უნივერსალურ და ზუსტ რეჟიმს.
ამ დროს დაკვირვებას ვახდენთ იმის მიხედვით თუ რომელი კლასის პუნქტია
არჩეული. დაკვირვების ციკლი მოცემულია ცხრილში.
ცხრილი 29
დაკვირვების ხანგრძლივობა
D
სახელმწიფო დაკვირვების
გეოდეზიური ქსელი ხანგრძლივობა
I კლასის ქსელი 24 h
II კლასის ქსელი 12 h
III კლასის ქსელი 8 h
IV კლასის ქსელი 6 h
I თანრიგი 2 h
II თანრიგი 1 h
175
სიგნალი ხელოვნურად და მიღებული კოორდინატები იქნება შესაბამისად
დამახინჯებული.
176
რეჟიმში და, რაც მთავარია, საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე ნებისმიერი წერტილის
კოორდინატები განისაზღვროს მაღალი სიზუსტით.
,,GPS” მუდმივმოქმედი სადგურების შექმნამ გაცილებით გაადვილდება ე. წ.
სტატიკური რეჟიმით წერტილის კოორდინატების განსაზღვრის შესაძლებლობა, ანუ
მიმღებს დავაყენებთ განსასაზღვრავ წერტილზე და ხელსაწყოს ვამუშავებთ გარკვეული
დროის განმავლობაში. მუშაობის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა
სიზუსტის კორდინატებია საჭირო მოცემული წერტილისათვის.
GPS-ით აგეგმვა
–jobs data (სამუშაოს შექმნა)
-New job 9 (ახალი სამუშაო)
-Name დავარქვათ სახელი მაგ 10 ENTER დაბლა გამოჩნდება Store
-Store (შექმენი) დავაჭერთ, შეიქმნება Jobs
-Go to Work–ში შევალთ გამოჩნდება Survey
-Survey (აგეგმვა) შევდივართ აგეგმვაში Fn , Conect თუ სიზუსტე გვაწყობს Meas
ვაკვირდებით Stop და store პიკეტი აღებულია და ა. შ.
დაკვალვა
–jobs data (სამუშაოს შექმნა)
-New job 9 (ახალი სამუშაო)
-Name დავარქვათ სახელი მაგ. 10 ENTER დაბლა გამოჩნება Store
-Store (შექმენი) დავაჭერთ, შეიქმნება Jobs
–შევდივართ Stakeout
–Control job-ს ჩამოვშლით ვიპოვით ჩვენს შექმნილ Jobs ნომრით, მაგ. 12 და OK ისევ
OK.
–Point ID ჩამოვშალოთ, ვირჩევთ – New (ახალი)
-Easting შეგვაქვს (აღმოსავლეთი) X ;Enter
- Northing შეგვაქვს (ჩრდილოეთი) Y; Enter
- Elevation შეგვაქვს Z (სიმაღლე) და ;Enter
-Store (დაიმახსოვრე) ისევ - New და თვითონვე დაწერს ისევ შეგვაქვს მონაცემები
OK, OK და გამოჩნდება ოთხკუთხედი ფანჯარა, ვაკვირდებით თუ სიზუსტე დასაშვებია
Conect.
16.8. ელექტრონული ტაქეომეტრები
177
ვერტიკალური კუთხეები, ხაზის დირექციული კუთხე, მაგნიტური აზიმუტი, ხაზის
ჰორიზონტალური პროექცია, წერტილის სიმაღლე, მართკუთხა კოორდინატები. იგი
შეიძ-ლება იყოს ერთიანი, ან ცალკეული მოდულებისაგან შემდგარი ხელ-საწყო.
ტაქეომეტრები, რომელნიც თავისთავში აერთიანებს ყველა მოწყობი-ლობას
(კუთხურს, ხაზობრივს, კლავიატურა, პროცესორი) ინტეგრირებულ ტაქეომეტრებს
უწოდებენ.
ტაქეომეტრები, რომლებიც შედგება მხოლოდ სკანირებული თეოდო-ლიტისაგან
და მანძილმზომისაგან, მოდულური ტაქეომეტრები ეწოდება.
XX ს. 70-90 წლებში გამოჩნდა ორი ტიპის ელექტრონული ტაქეომეტრები:
ვიზუალური და ელექტრონული ანათვლებით წრე-დებზე. პირველი ტიპის
ტაქეომეტრებში ანათვლების აღება ჰორიზონ-ტალურ და ვერტი-კალურ
წრედებზე ხდებოდა ჩვეული მეთოდით (ვიზუალურად). კუთხის გაზომვის
მიღებული შედეგები შეჰქონდათ მიკროპროცესორში კლავიატურაზე ხელით
აკრეფის გზით. გაზომილ მანძილების შედეგები ავტომატურად გადაეცემოდა
მიკროელექტრო კალკულატორს და ციფრულ ტაბლოს. ეს იყო ტაქეომეტრები Ta-
5 (სსრკ), EOT2000 (გდრ), SM3, SM4 (გფრ), HP3810 (აშშ) და ა. შ.
მეორე ტიპის ელექტრონულ ტაქეომეტრებში ხელსაწყოს კუთხმზომ ნაწილს
წარმოადგენდა ელექტრონული თეოდოლიტი, სადაც კუთხური სიდიდე
ავტომატურად გადაეცემოდა მიკროელექტრო კალკულატორს ხოლო შესაბამისი
მანძილი გამოისახებოდა ტაბლოზე. ასეთ ხელსაწყოებს დასავლური ფირმები
“ტოტელშტეინებს” უწოდებდნენ. თანამედროვე პირობებში ფართოდ გამოიყენება
ისეთი ცნობილი ფირმის ტაქეომეტრები, როგორიცაა: „Sokia“, „Topcon“, „Nicon“,
„Pentex“, „Leica“, „Trimble’. და სხვ. მათ აქვთ პროგრამული უზრუნველყოფა
ნებისმიერი გეოდეზიური სამუშაოს შესასრულებლად. ასაგეგმი ქსელის გახშირება,
აგეგმვის წარმოება, ნატურაში გადატანა, პირდაპირი და შებრუნებული
გეოდეზიური ამოცანა. თუ გადავხედავთ ელექტრონული ტაქეომეტრების
ტექნიკურ მახასიათებლებს კუთხური სიზუსტე შეადგენს 1II-5II. მანძი-ლების
გაზომვის სიზუსტე კი 1 სმ-ია. მანძილები იზომება ფაზური ან იმპულსური
მეთოდით. გაზომვის სიზუსტე დამოკიდებულია ტაქეო-მეტრის ტექნიკურ
შესაძლებლობაზე და გარემო პირობებზე (ჰაერის ტემპერატურაზე, წნევაზე,
სინოტივეზე). მანძილის გაზომვა შესაძლებელია ამრეკლით 1 კმ-მდე და
უამრეკლოდ 5 კმ-მდე. ეს არის მაღალი სიზუსტის ხელსაწყოები, განკუთვნილი
ფართო საველე გეოდეზიური სამუშოების საწარმოებლად.
ტაქეომეტრებს აქვთ შიგა მეხსიერება, ჩამონტაჟებული მიკრო პროცესორი და
პროგრამების ბიბლიოთეკა, რომელიც გამოიყენება მთელი რიგი გეოდეზიური
ამოცანის გადასაწყვეტად. პროგრამებს შორის აღვნიშნავთ რამდენიმე მათგანს:
დგომის წერტილის მონაცემების შეყვანა, მისი კოორდინატების განსაზღვრა
შებრუნებული კუთხური გადაკვეთით, მიუდგომელი მანძილის განსაზღვრა,
დაკვალვა, საბაზისო მანძილისა და რკალის განსაზღვრა, ფართობების განსაზღვრა.
178
უკანასკნელი ფუნქციის გამოყენება მეტად ეფექტურია მიწების გამიჯვნის დროს,
რადგან შესაძ-ლებელია უშუალოდ ველზე სამიჯნე ნიშნების გადაადგილება
ფართობის შეუცვლელად.
ტაქეომეტრით აგეგმვის დროს გააწყობენ რა ინსტრუმენტს, დაუმზერენ
ამრეკლს, იგი ავტომატურად ზომავს მანძილს, ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ
კუთხეს. კუთხური და ხაზოვანი გაზომები ხდება საგანზე ერთხელ დამზერით.
გაზომვის შედეგებში ავტომატურად შედის შესწორებები მეტეო პირობებზე
(ზოგიერთი ტაქეომეტრი ავტომატურად ითვლის წნევასა და ტემპერატურას), ხაზის
სიგრძის ჰორიზონტის სიბრ-ტყეზე დაყვანა და სხვ. ტაქეომეტრი უზრუნველყოფს
ციფრულ ინდიკაციას ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კუთხეების,
დირექციული კუთხის, დახრილი მანძილის, მის გეგმილის ჰორიზონტალურ
სიბრტყეზე, აღმატების, კოორდინატების და სხვ. ელექტრო გამომთვლელი
მოწყობილობა განაზომთა შედეგების მიხედვით ითვლის კოორდინატთა ნაზრდებს
და აღმატებებს, ყველა შესწორებების მხედველობაში მიღებით. გაზომვის მონაცემი
ინახება სპეციალურ დამამახსოვრებელ მოწყობილობაში, რომელიც შემდეგ
გადაიტვირთება კომპიუტერში, სადაც ხდება ციფრული მოდულის ან
ტოპოგრაფიული გეგმის მიღება.
თანამედროვე ელექტრონული ტაქეომეტრები რობოტიზებულია, რომელიც
ავტომატურ რეჟიმში ახდენს დამზერას ე. წ. აქტიურ ამრეკლზე. ასეთი
ინსტრუმენტები საშუალებას იძლევა აგეგმვა შეასრულოს ერთმა ადამიანმა, რა
შრომის ნაყოფიერებას ზრდის ტითქმის 80 %–ით.
179
2. მდგომარეობის ინდიკატორები
3. სისტემური ღილაკები
4. ღილაკები დისპლეის მუშაობისათვის (მენიუში)
5. ფუნქციური ღილაკები
6. დისპლეის ღილაკების პანელი
სისტემური ღილაკები:
[Page] შემდეგ გვერდზე გადასვლა დიალოგური ფანჯრისათვის, რამდენიმე
გვერდის ჩათვლით,
[Menu] სისტემური ინფორმაციის შეღწევის, ინფორმაციის გაწყობის,
მონაცემთა მართვის, მონაცემთა გაცვლის შემოწმების მენიუ,
[User] მენიუში შერჩეული ფუნქციის განსაზღვრა,
[FNG] გაზომვის ფუნქციაში სწრაფი შეღწევა,
[ESG] დიალოგური ფანჯრიდან ან რედაქტირების რეჟიმიდან გამო-სვლა,
საწყის მონაცემებზე დაბრუნება.
180
ელექტრო ტაქეომეტრს აქვს მართვის პანელი, რომელზედაც მოთავ-სებულია
კლავიატურა გაზომვის პროცესის მართვის და ინფორმაციის შესაყვანად.
ტაქეომეტრს შეიძლება ჰქონდეს სინათლური მაჩვენებელი, (ლაზერი) რომელიც
საშუალებას იძლევა დამზერა გავხადოთ ხილული. ელექტრო ტაქეომეტრის
პროგრამული უზრუნველყოფა შესაძლებლობას იძლევა გადავჭრათ გეოდეზიურ
ამოცანათა ფართო სპექტრი. გათვალის-წინებულია სადგურის ისეთი მონაცემების
შეტანა და შენახვა როგორიცაა: წერტილის ნომერი, ინსტრუმენტის სიმაღლე,
ოპერატორის სახელი, რიცხვი, დრო, ამინდი. მისი კოორდინატები. ინსტრუმენტით
შესაძლე-ბელია ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კუთხეების გაზომვა, ხაზის
დირექციული კუთხის, მაგნიტური აზიმუტის, წერტილის სიმაღლის, კოორდი-
ნატთა ნაზრდების, წერტილის მართკუთხა კოორდინატების, ხაზის ჰორიზონ-
ტალური პროექციის და ა. შ. განსაზღვრა. გათვალისწინებულია კორდინატების
განსაზღვრის შესაძლებლობა გადაკვეთის მეთოდით, მანძილის და
კოოორდინატების განსაზღვრა უამრეკლო რეჟიმით. დაკვალვითი სამუშაოების
საწარმოებლად არსებობს პროგრამები კუთხისა და მანძილის გამოსათვლელად,
წერტილის გადასატანად მოცემული კოორდინატებით და ა. შ.
ინსტრუმენტის კომპლექტი:
- ინსტრუმენტი ტრიგერით;
- კაბელი GEV189;
- მრგვალი თარაზო;
- ბადე ინსტრუმენტის სიმაღლის გასაზომად;
- ბრტყელი ამრეკლი;
-ინსტრუმენტის სიმაღლის საზომი (ხვეულა);
- ობიექტივის ბლენდა და სახურავი;
- კაბელი GEV223 ინსტრუმენტისათვის ;
- მინი პრიზმა;
- იუსტირების მოწყობილობა;
- ოკულიარის ნაცმი;
- აკუმულატორი GEV 211;
- დამტენი მოწყობილობა;
- ბრტყელი და მინი პრიზმა;
- ფლეში;
- აკუმულიატორი GEV 221;
- მინი პრიზმის ჯოხის წამოსაცმელი;
- ოკულიარის საპირწონე;
- სახელმძღვანელო;
- მინიჯოხი.
181
სურ.147 ტაქეომეტრი TS-02 მოწყობილობა
a - ფიქსირებული ღილაკები
b – ნავიგატორი
c –ENTER ენტერი
d –ESC
e -ფუნქციური ღილაკები
182
f- ალფავიტურ ციფრული ღილაკები
– ღილაკი, რომელზეც გამოსახულია ფურცლის გვერდები, დანიშნულებაა
გადაფურცვლა, ანუ ფანჯრის ერთი გვერდიდან მეორე გვერდზე გადა-სვლა.
– FNG კლავიში საშუალებას იძლევა, სწრაფად მოვხვდეთ გაზომვის რეჟიმში:
– 1 და 2 კლავიშები – სამომხმარებლო კლავიშებია შეიძლება მენიუდან შერჩეული
ფუნქციის პროგრამირება.
– ENTER ღილაკის დანიშნულებაა ოპერაციის დადასტურება
– ESC ღილაკი საშუალებას იძლევა გამოვიდეთ სამუშაო ფანჯრიდან ან
რედაქტირების რეჟიმიდან, ისე, რომ განაზომები არ შევინახოთ.
ფუნქციონალური ღილაკები F1F2 F3 F4 მათ ქვედა მხარეს წარწერილი აქვთ
დანიშნულებები.
ცხრილი 30.
TS-02 –ის ტექნიკური მახასიათებლები
NN მახასიათებლები მნიშვნელობები
1 კუთხის გაზომვის სიზუსტე 3II
2 გამადიდებლობა 30 krat
3 მრგვალი თარაზოს მგრძნობიარობა 6’/მმ
4 ელექტრონული თარაზოს 2’’
მგრძნობიარობა
5 ლაზერის სამუშაო დიაპაზონი 5–დან 150 მ–მდე
183
ფიგურები
კომპენსატორი ჩართულია
კომპენსატორი გამორთულია
I . КП – მარჯვენა წრედი
II КЛ– მარცხენა წრედი
შერჩეულია სტანდარტული პრიზმა0000000
შერჩეულია მინიპრიზმა
შერჩეულია პრიზმა ლეიკა 360
შერჩეულია მინიპრიზმა ლეიკა 360
შერჩეულია ამრეკლი ზოლი
შერჩეულია ამრეკლი.
მმმმმმმმნმნმხხხზზზზცცბბბცცც ცცxxxxxccdddxxxxx
დისპლეის ღილაკები
დისპლეის ღილაკები შეირჩევა შესაბამისი F1-F4 -ის დაჭერით. ისინი შემდეგია:
184
A,B,C პანელი გადართულია ალფავიტურ რეჟიმზე;
0,1,2 -პანელი გადართულია ციფრულ რეჟიმზე;
BCE-ჩართულია კუთხური და ხაზოვანი გაზომვები შენახვის რეჟიმით;
PACCT- -ჩართულია კუთხური და ხაზოვანი გაზომვები შენახვის რეჟიმის გარეშე;
EDM -მანძილმზომის ნახვა და შეცვლა;
YXH- გახსნილია კოორდინატების ხელით შეყვანის ფანჯარა;
ВЫXOD-გამოსვლა;
POICK-მოცემული წერტილის ძებნა;
BBOD-ალფავიტური დისპლეის გააქტიურება;
P/NP- ამრეკლით გაზომვის რეჟიმიდან უამრეკლო რეჟიმზე გადართვა;
CПИCOK- დისპლეიზე ყველა საჭირო წერტილის გამოტანა;
OK - გაზომვის შედეგების ან მნიშვნელობების შეტანის დადასტურება;
ПPEDЩ –წინამდებარე აქტიურ ფანჯარაზე გადასვლა;
ЗAП – დისპლეიზე გამოტანილი ინფორმაციის მნიშვნელობა;
RESET- ყველა რედაქტირებული მნიშვნელობის გადაყენება საწყის ინფორმაციაზე;
ПPOCMOT- დისპლეიზე კოორდინატებისა და მონაცემების გამოტანა;
--> დისპლეიზე შემდეგი დონის ღილაკზე გადასვლა;
დისპლეიზე პირველი დონის ღილაკზე გადასვლა;
წერტილების მოძებნა
წეწერტილის მოძებნა წარმოადგენს ფუნქციას, რომელიც მახსოვრობიდან ამოიღება
და გამოიყენება საჭირო გაზომვების ჩასატარებლად.
პირდაპირი ძებნა: მაგალითად – 402 - ПОИСК-ზე დაჭერისას პროექტის ყველა
წერტილი გამოჩნდება დისპლეიზე.
185
შაბლონით ძებნა ხორციელდება "*".სიმბოლოს გამოყენებით. ამ ვარსკვლავმა შეიძლება
შეცვალოს ნებისმიერი სიმბოლო, რომლის სრული სახელწოდება უცნობია ან
დაგვავიწყდა.
* მოძებნილ იქნება პროექტში არსებული ყველა წერტილი.
A - მოძებნილ იქნება ყველა წერტილი „სახელწოდებით A“
A*მოძებნილ იქნება ყველა წერტილი, რომელთა სახელწოდება იწყება A-დან, მაგ. A9,
A15, ABCD,A2A
*1 მოძებნილ იქნება ყველა წერტილი რომელთა სახელწოდება იწყება A-დან, მაგ. 1, A1,
AB1.
A* მოძებნილ იქნება ყველა წერტილი, რომელთა სახელწოდება იწყებაA და შეიცავს “1“,
A1, AB1, A51.
186
10. მოვიყვანოთ ელექტრონული თარაზო ნულპუნქტში მეორე ღერძის
მიმართულებით, ამისათვის ვაბრუნოთ მესამე ამწევი , როდესაც თარაზო დაიკავებს
ნულპუნქტს ისარი შეიცვლება მარკერით, გამოჩნდება რა სამი მარკერი ნიშნავს, რომ
ინსტრუმენტი ზუსტად ჰორიზონტირებულია.
187
მანძილის გაზომვა
ინსტრუმენტებს აქვს ლაზერული მანძილმზომები (FDM), ყველა ვერსიაში
მანძილები განისაზღვრება უჩინარი, ინფრაწითელი სხივის დახმარებით,
რომელიც გამოდის სამზერი ჭოგრის ობიექტივიდან.
ამრეკლის გარეშე მუშაობისას ასევე გამოიყენება ლაზერის წითელი სხივი
დანახვის დიაპაზონში, რომელიც გამოდის ობიექტივიდან ასეთივე წესით.
მოწყობილობის სპეციალური გაწყობა და სხივის გავრცელების შესაბამისი სქემა
შესაძლებლობას გვაძლევს გავზომოთ მანძილი 5 კმ. და მეტი. შეიძლება
გამოყენებული იქნას მინი ამრეკლი, 3600 ამრეკლი და ამრეკლი ბაფთა. ასევე
შეიძლება მანძილის გაზომვა ამრეკლის გამოყენების გარეშეც. მანძილის გაზომვა
არ შეიძლება მოძრავ ობიექტზე (მანქანაზე, ცხოველზე, მოქანავე ხის ტოტზე
და ა. შ.).
16.11. დაკვალვა
programs > stakeout > (სამი ვარიანტია F1-Set Job, F2-station setup F4-Start)
F1-სამუშაოს არჩევა;
F2-ორიენტირება;
არსებობს ორიენტირების რამდენიმე მეთოდი:
1. ორიენტირება კუთხით (orientation with angle) - ამ დროს ვიცით დგომის
წერტილის კოორდინატები და საორიენტაციო კუთხე (ანალოგიურია ბუსოლით
ორიენტირების)
2. ორიენტირება კოორდინატებით (orientation with coordinates) - ამ დროს ვიცით
დგომის წერტილის კოორდინატები და გასაორიენტირებელი წერტილის
კოორდინატები.
3. ორიენტირება გადაკვეთით (resection) - ამ დროს არ ვიცით დგომის წერტილის
კოორდინატები, სამაგიეროდ ვიცით მინიმუმ 2, მაქსიმუმ 10 წერტილის
კოორდინატები, რომლებსაც დავუმზერთ და გავზომავთ. დასაკვალი წერტილების
მონაცემები წინასწარ უნდა იყოს ტაქეომეტრში შეყვანილი. ამისათვის, სანამ მუშაობას
დავიწყებთ წინასწარ შევდივართ manage > fixpoints > new, გამოჩნდება დიალოგური
ფანჯარა და შეგვყავს დასაკვალი წერტილების კოორდინატები.
188
სურ.151. დიალოგური ფანჯარა კოორდინატების შეყვანის შემდეგ
F4-start
189
სურ. 153. დიალოგური ფანჯარა მონაცემები განოლებულია
190
მიუდგომელი მანძილის განსაზღვრის დროს, ელექტრონულ ტაქეომეტრს გამართავენ,
მოიყვანენ ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში და ზემოთ ხსენებული მეთოდებით
მოახდენენ მის გაორიენტირებას. ამის შემდგომ დამზერენ წერტილებს და მოახდენენ
გაზომვას. შედეგები აისახება ციფრულ ეკრანზე, კერძოდ, ტაქეომეტრი ავტომატურად
მოახდენს რა კალკულაციას დამზერილ წერტილებს შორის გამოითვლის დახრილ
მანძილებს, მათ პროექციას ჰორიზონ-ტალურ სიბრტყეში, შემაერთებელი გვერდების
დირექციულ კუთხეებს, წერტილებს შორის აღმატებებს და ქანობებს.
191
სურ. 158 ფართობების განსაზღვრა
192
ლაზერული სკანერები ძირითადად გამოიყენება ადგილმდებარეობის ღია ადგილების
ასაგეგმად, შენობა ნაგებობების გარე ფასადების სკანირებისათვის, რომელიც შეიძლება
მოვახდინოთ ერთი ან ორი წერტილიდან.
ინტერიერის სკანერებს აქვს მაქსიმალურად ფართო სკანირების შესაძლებლობა,
მაგრამ შედარებით მოკლე მანძილების დიაპაზონზე მუშაობს. შესაბამისად გამოიყენება
შიგა ინტერიერის ან პატარა დახურული სივრცეების (გვირაბები, გამოქვაბულები,
მღვიმეების) სკანირებისათვის.
განსაკუთრებული ადგილი უკავია სკანერ სადგურებს - ე. წ. ტაქეომეტრებს
სკანირების ფუნქციით, რომელთა მუშაობის სიჩქარე გაცილებით ნაკლებია ზემოთ
ნახსენებ სკანერებთან შედარებით. წუთში ათობითი გაზომვა ნაცვლად ათიათასისა.
სკანირების სადგურებს აქვს უფრო მაღალი სიზუსტე - 1-2 მმ ნაცვლად 1-2 სმ-სა. ამიტომ
სკანირების სადგურებს გამოიყენებენ ისეთი გეოდეზიური სამუშაოების საკეთებლად,
სადაც სიზუსტეს ენიჭება განსაკუთრებული მნიშვნელობა. სკანერებში ერთ-ერთი ბოლო
მიღწევაა - მობილური სკანერები, რომლებიც მსუბუქია, კომპაქტურია და რომელშიც
ინტეგრირებულია ლაზერუ-ლი 3D სკანერები ციფრულ ფოტოკამერებთან და ,,GPS”
მიმღებებთან. აღნიშნული სკანერები შესაძლებელია დაიდგას მანქანის ძარაზე და იქიდან
მოხდეს საჭირო ობიექტების სკანირება.
ლაზერული სკანერება შეიძლება შესრულდეს როგორც ერთი საბაზო წერტილიდან
RTK რეჟიმით, ისე მუდმივმოქმედი რეფერენს სადგურებთან სინქრონში, რაც საშუალებას
გვაძლევს სამუშაოები შესრულდეს მაღალი სიზუს-ტით. საბოლოო ჯამში თანამედროვე
მობილური სკანერები წარმოადგენს უაღრე-სად ეფექტურ ინსტრუმენტს, რომელიც
საშუალებას გვაძლევს ავტომობილით ერთი მგზავრობისას მოვახდინოთ სკანირება
მთელი დასახლებული პუნქტის უმაღლესი სიზუსტით და ისეთი დეტალურობით,
რომელიც შეუძლებელია შესრულდეს ტრადიციული გეოდეზიური ტექნოლოგიით.
სკანერი FARO Focus s150. ლაზერული სკანერი FARO Focus s150-350 სერიის
სკანერებს შეუძლია გაზომვები აწარმოოს:
- სკანირების სიჩქარე 97600 წერტილი წამში.
- 0.6 მ -150 მ მანძილზე;
- მანძილის განსაზღვრის სიზუსტე 1 მმ;
- მანძილის გაზომვის პრინციპი - ფაზური;
-სკანერს შეუძლია 70 მეგაპიქსელიანი ფერადი უპარალაქსო სურათების გადაღება; -
წერტილის განსაზღვრის სიზუსტე 2 მმ;
- პლუს დააგროვოს საჭირო ასაზომი წერტილები.
193
სურ. 160. სკანერი FARO Focus s150
ფოტორეალისტური სივრცითი გამოსახულება წარმოადგენს შესანიშნავ მასალას,
რომელიც გამოყენებას პოვებს გეოდეზიაში, სამთო მშენებლობაში, არქიტექტურაში,
მშენებლობაში, ენერგეტიკაში, საინფორმაციო მოდულირებაში, შენობა ნაგებობათა
დეფორმაციების დაკვირვებაში, სამრეწველო და კულტურუ-ლი მემკვიდრეობის
ობიექტების დოკუმენტირებაში, კრიმინალური და საგამოძიებო შემთხვევების,
სურათების აღდგენაში და მონაცემთა თვალსაჩი-ნოებაში.
ლაზერული სკანერი FARO Focus s150 ყველაზე კომპაქტური და მსუბუქი
ინსტრუმენტია. ზომით 240*200*100 მმ, წონა 5 კგ, რაც საშუალებას გვაძლევს, დავაყენოთ
იგი ყველაზე ძნელად მისასვლელ ადგილებში. სამუშაო ზონა ვერტიკალში შეადგენს 3000;
სამუშაო ზონა ჰორიზონტალში შეადგენს 3600; სკანირების მაქსიმალური ვერტიკალური
სიჩქარე5820 ბრუნი წთ; ლაზერის სიმძლავრე 20 მვატი; სიგნალის სიგრძე 1550 ნმ.
სკანერის იონურ ლითიუმიანი აკუმულატორი 4–5 საათიან უწყვეტი მუშაობის
საშუალებას გვაძლევს და, საჭიროების შემთხვევაში, შესაძლებელია მისი დატენა
მუშაობის პროცესში. შესაძლებელია სკანერის დისტანციური მართვა, მათ შორის სკანერის
ჩართვა-გამორთვა. ლაზერული სკანერი FARO Focus s150 ექსპლოატაცია მეტად მარტივია
და არ საჭიროებს მომხმარებლის სპეციალურ გადამზადებას. აგეგმვის პარამეტრების
შეტანა, გაწყობა, პროექტის მართვა, სკანირება და სხვა ოპერაციები, თვალსაჩინოა და
ადვილად სწავლებადი.
ლაზერული სკანერი FARO Focus s150 კომპლექტში შედის:
1. ლაზერული სკანერი; 2.ქეისი; 3. ლაზერული სათვალე; 4. მახსოვრობის კარტა SD
cord 32 Gb; 5.კარტ რიდერი; 6. კვების წყარო; 7. ავტონომიური ბატარეა; 8. დამტენი
მოწყობილობა; 9. სერტიფიკატი; 10 ინსტრუქცია; 11. ბაზური პროგრამული
უზრუნველყოფა. დამატებით აქვს შტატივი, სფეროების კომპლექ-ტი სადგამებით.
სენსორები ხელს უწყობს გაზომვების შედეგების მიბმას და საშუალებას იძლევა
შევამციროთ მარკების რაოდენობა აგეგმვების დროს. ელექტრონული კომპასი
საშუალებას იძლევა, ვაორიენტიროთ სივრცითი მონაცემები. ხოლო ორღერძიანი
194
კომპენსატორი აფიქსირებს ვერტიკალური ღერძის გადახრას შვეული მდგომარეობიდან.
გარდა აღნიშნულისა დგომის წერტილის სიმაღლე რეგისტრირდება ბარომეტრული
სიმაღლის მზომით.
სკანერის მიერ ჩატარებული გაზომვები ჩაიწერება SD ბარათზე , რომლის გადატანა
კომპიუტერში დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს. აგეგმვის შედეგების რეგისტრაცია და
მონაცემთა დამუშავება ხდება Faro SCENE პროგრამული უზრუნველყოფით.
195
სურ.161. ნიველირი „სპრინტერი“
კომპლექტი:
შტატივი, შტრიხკოდიანი ალუმინის ლარტყა, რომლითაც შესაძლებელია 0,7 მმ
სიზუსტით ანათვლის აღება, 4 აკუმულატორბატარეია, აკუმულატორის დასატენი
მოწყობილობა.
ნიველირის დაყენება,
დავდგათ შტატივი, დავაგრძელოთ ფეხები საჭიროებისამებრ, და დავრწმუნდეთ რომ
შტატივის თავი შეძლებისდაგვარად ჰორიზონტალურია, დავამაგროთ შტატივზე
ნიველირი, ამწევი ხრახნებით მრგვალი თარაზო მოვიყვანოთ ნულპუნქტში.
ოკულარის ფოკუსირება:
მივმართოთ ინსტრუმენტი კედელზე ან სუფთა ფურცელზე და ოკულიარი
ვატრიალოთ მანამ, სანამ ძაფთა ბადე მკაფიოდ არ გამოჩნდება.
გამოსახულების ფოკუსირება
მივმართოთ ინსტრუმენტი ლარტყისაკენ და ფოკუსირების ხრახნის ტრიალით
მივაღწი-ოთ გამოსახულების მკაფიოობას. ჩავრთოთ კვების წყარო, ინსტრუმენტი მზადაა
მუშაობი-სათვის.
რეჟიმი
MEAS - გაზომვის რეჟიმი;
MENU - მენიუ;
ADJ - შემოწმების და იუსტირების რეჟიმი;
SET - გაწყობა.
196
16.14. აღმატების განსაზღვრა
197
16.15. სანიველო სვლის ჩატარება
(ორი ლარტყით)
1) ვაჭერთ ,,MENU”-ს ღილაკს საშუალო აღმატების მეთოდის ინიციალიზაციისათვის;
2) მარჯვნივ მდებარე წითელი ღილაკის დაჭერისას ვახდენთ გაზომილი რეპერის
ინიციალიზაციას;
3) წითელი ღილაკის დაჭერისას გამოისახება უკანა ლარტყის განაზომი;
4) „MENU”-ს და წითელი ღილაკის საშუალებით ჩავრთოთ გაზომვა „შეალედური
შედეგი“ ან დავაჭიროთ სიმაღლისა და მანძილის ღილაკს;
5) წითელი ღილაკის დაჭერისას გამოისახება შუალედური შედეგის განაზომი;
6) „MENU”-ს და წითელი ღილაკის საშუალებით გამოვრთოთ გაზომვა „შეალედური
შედეგი“ ან დავაჭიროთ სიმაღლისა და მანძილის ღილაკს, შემდეგ გავზომოთ წინა ლარტყა
7) წითელი ღილაკის დაჭერისას გამოისახება წინა ლარტყის განაზომი;
8) წითელი ღილაკის დაჭერისას სისტემა განაახლებს გამოსახულებას და არის
მოლოდინის რეჟიმში, უკანა ლარტყაზე გაზომვის ჩასატარებლად..
198
ცხრილი 31.
სპრინტერი 200 ტექნიკური მონაცემები
№
მახასიათებლები ტექნიკური მონაცემები
№
1 გამადიდებლობა 24
2 სიზუსტე ჩვეულებრივ 2,0 მმ(100მ)1,5მმ(200 მ)
ლარტყაზე
3 მუშაობის დიაპაზონი 2 მ–დან80 მ–მდე
4 კომპენსატორი 101მაგნიტური
დემფორით
5 დისპლეი თხევად კრისტალური
6 გაზომვის დრო 3 წმ
7 მახსოვრობა 500 განაზომი
8 მონაცემთა გაცვლა RS232
9 კვება 4 ელემენტი AA ტიპის
10 წონა 2,5 კგ
11 ტემპერატურული დიაპაზონი –100+500
199
ლიტერატურა
1. ნ. თევზაძე, საინჟინრო გეოდეზია. ათტომეული. „ განათლება“, თბ. 1977.
2. მ.თევზაძე, ფიზიკური მანძილსაზომები. „განათლება“, თბ, 1996.
3. მ. თევზაძე, თანამედროვე გეოდეზიური ხელსაწყოები“. ტექნიკური უნივერსიტეტი,
თბ. 2004.
4. მ.თევზაძე, მ. მესხი, გამოყენებითი გეოდეზიის კურსი. I ნაწილი, ტექნიკური
უნივესიტეტი, თბ. 2011.
5. ჯ.კეკელია, მათემატიკური კარტოგრაფიის ზოგადი კურსი. თბ. 2004.
6. ი. მათურელი, გეოდეზია მიწათმოწყობის საფუძვლებით. „განათლება“, თბ. 1976.
7. ნ. სანადირაძე, გეოდეზია. „განათლება“, თბ. 1973.
8. გრ. ხუნჯუა. ზოგადი და საინჟინრო გეოდეზია. თსუ, თბ. 1977.
9. ირ. ჯაფარიძე, გეოდეზია. „განათლება“ თბ. 1988.
10 Вл. А. Ансимов, С.В.Макарова, инжинерная геодезия, Хабаровск, 2009.
11 Инструкция Нивелирования I, II, III, IV классов. М, «Недра», 1979.
12 В.А. Гарбунова, Инжинерная геодезия, Кемерово 2012
13 А.В.Маслов, А.В. Гордеев, Ю.Г. Батраков, Геодезия. М, «колос» 2007.
14 Б.Б. Серипинос , «Основи спутникового позицирования». М, «Недра», 1998.
15 Руководство по топографическим съемкам. М, «Недра», 1977
16 Г.Г. Побединский ,Глобалная спутниковая система «GPS» М, «колос» 1999.
17 Ю.К. Неумивакин М.И. Перский, Геодезическое обеспечение землестроительных и
кадастровых работ М, «Геодезиздат»,1996.
200
სარჩევი
ანოტაცია ................................................................................................................................................. 2
თავი I ზოგადი ცნობები
1.1. გეოდეზიის საგანი და ამოცანები ................................................................................................ 3
1.2. გეოდეზიის კავშირი სხვა მეცნიერულ დისციპლინებთან..................................................... 5
1.3. გეოდეზიის განვითარების ისტორია.......................................................................................... 6
1.4. გეოდეზიაში გამოყენებული საზომი ერთეულები.................................................................. 8
თავი II დედამიწის ფიგურა
2.1. დედამიწის ფორმა და ზომა ....................................................................................................... 10
2.2. დედამიწის ელიფსოიდი ............................................................................................................ 12
2.3. ელიფსოიდის ნორმალური ხაზები და სიბრტყეები ......................................................... 15
2.4. მერიდიანისა და პარალელის რკალების სიგრძის გამოთვლის ფორმულები ............ 16
თავი III დედამიწის ზედაპირის წერტილების მდებარეობის განსაზღვრა
3.1. კოორდინატთა სისტემები .......................................................................................................... 17
3.2. გეოგრაფიული კოორდინატებია: განედი ( ), გრძედი( ). ............................................... 18
201
6.2. გეოგრაფიული (ჭეშმარიტი) აზიმუტი .................................................................................... 39
6.3. დირექციული კუთხე .................................................................................................................. 40
6.4. რუმბები .......................................................................................................................................... 41
6.5. დედამიწის მაგნიტიზმი ........................................................................................................... 41
6.6. მაგნიტური აზიმუტი................................................................................................................... 42
6.7. ბუსოლი და კომპასი .................................................................................................................... 43
თავი VII. რუკები და გეგმები
7.1. ტოპოგრაფიული რუკები............................................................................................................ 44
7.2. ტოპოგრაფიული რუკების ნომენკლატურა ............................................................................ 46
7.3. ადგილმდებარეობის რელიეფი ................................................................................................. 50
7.5. ტოპოგრაფიული რუკის პირობითი აღნიშვნები ................................................................... 54
7.6. რუკის ჩარჩო და საკოორდინატო ბადე ................................................................................... 56
7.7. ამოცანები ტოპოგრაფიულ რუკაზე .......................................................................................... 57
7.8. ადგილმდებარეობის ციფრული მოდელი .............................................................................. 63
7.9. თანამედროვე გეოინფორმაციული პროდუქციის ანალიზი ............................................... 65
თავი VIII. ჭოგრები და თარაზოები
8.1. სამიზნებელი ხელსაწყოები ...................................................................................................... 68
8.2. შვეული ........................................................................................................................................... 71
8.3. თარაზო .......................................................................................................................................... 72
თავი IX. კუთხმზომი ინსტრუმენტები და მათი გამოყენება
9.1. თეოდოლიტი და თეოდოლიტური სამუშაოები ................................................................ 75
9.2. ტექნიკური თეოდოლიტები ..................................................................................................... 76
9.4. მაღალი სიზუსტის თეოდოლიტები ....................................................................................... 80
9.5. თეოდოლიტის შემოწმება-შესწორება ..................................................................................... 81
9.6. ჰორიზონტალური კუთხეების გაზომვა თეოდოლიტით ................................................. 83
9.7. ჰორიზონტალური კუთხის გაზომვა ილეთების ხერხით ................................................ 84
9.8. ვერტიკალური კუთხეების გაზომვა ....................................................................................... 85
9.9. პირდაპირი გეოდეზიური ამოცანა ........................................................................................... 86
9.11. მიუდგომელი მანძილების განსაზღვრა .............................................................................. 88
9.12. შეკრული თეოდოლიტური სვლის გამოანგარიშება ........................................................... 90
9.13. კილომეტრული ბადის აგება დრობიშევის სახაზავით ...................................................... 92
202
თავი X. ნიველობა
10.1. ზოგადი ცნობები ნიველობის შესახებ ................................................................................ 95
10.2. გეომეტრული ნიველობა და გამოყენებული ინსტრუმენტები ........................................ 95
10.3. გეომეტრიული ნიველობის წესები ....................................................................................... 99
10.4. სანიველო წერტილების დამაგრება ................................................................................... 101
10.5. ნიველირის გამოკვლევა ......................................................................................................... 101
10.6. ნიველირის შემოწმება-შესწორება ........................................................................................ 104
10.7. სანიველო ლარტყები .............................................................................................................. 105
10.8. სანიველო ლარტყების გამოკვლევა .................................................................................... 106
10.9. ბუნიკი და ომბოხო................................................................................................................... 110
10.10. მე-4 კლასის ნიველობა .......................................................................................................... 110
10.11. მე-3 კლასის ნიველობა ........................................................................................................ 112
10.13. სანიველო სვლის გაწონასწორება ...................................................................................... 115
10.14. სანიველო ტრასის დაკვალვა და ადგილზე დამაგრება .................................................. 116
10.15. გასწვრივ – განივი ნიველობა ............................................................................................... 118
10.16. გრძივი და განივი პროფილის აგება, მრუდის დაკვალვა .............................................. 120
10.17. ფართობის ნიველობა ............................................................................................................ 123
10.18. ტრიგონომეტრიული ნიველობა......................................................................................... 125
10.19. ბარომეტრული ნიველობა .................................................................................................... 126
თავი XI ხაზობრივი გაზომვები
11.1. ხაზის სიგრძის საზომი მარტივი ხელსაწყოები ................................................................. 129
11.2. მანძილების გაზომვა ფოლადის ბაფთით ........................................................................ 131
11.3. მანძილის გაზომვა პარალაქტიკური მეთოდით ................................................................ 132
11.4. ძაფებიანი ოპტიკური მანძილმძომი..................................................................................... 133
11.5. ფიზიკური მანძილმზომებით მანძილის გაზომვის პრინციპები ................................... 134
11.6. რადიო და შუქმანძილმზომები ............................................................................................. 135
11.7. ლაზერული მანძილმზომი (DISTO) .................................................................................... 137
თავი XII. განაზომთა ცდომილების თეორია
12.1. გეოდეზიური სამუშაოები და მისი სიზუსტე .................................................................... 139
12.2. გეოდეზიაში გამოყენებული საზომი ერთეულები............................................................ 140
12.3. გაზომვის მეთოდები ............................................................................................................... 141
203
12.4. ცდომილებათა კლასიფიკაცია ............................................................................................... 142
12.5. შემთხვევითი ცდომილების თვისებები .............................................................................. 143
12.6. განაზომთა საშუალო არითმეტიკული და მისი საშ. კვადრატული ცდომილება........ 143
თავი XIII. ტოპოგრაფიული აგეგმვა
13.1. ტოპოგრაფიული აგეგმვის სახეები....................................................................................... 146
13.2. ტაქეომეტრიული აგეგმვის არსი და დანიშნულება .......................................................... 147
13.3. ტაქეომეტრიული სვლები....................................................................................................... 150
13.4. ადგილმდებარეობის აგეგმვის მეთოდები .......................................................................... 150
13.5. ელექტრონული ტაქეომეტრიული აგეგმვა ......................................................................... 152
13.6. სხვა სახის აგეგმვები ................................................................................................................ 153
თავი XIV. სახელმწიფო გეოდეზიური ქსელი
14.1. საყრდენი გეოდეზიური ქსელი ............................................................................................. 155
თავი XV. ადგილმდებარეობის აეროსურათები და მისი გამოყენება ტოპოგრაფიული
რუკების შესადგენად
15.1. აეროგადაღების არსი ............................................................................................................... 159
15.2. აეროსურათის ძირითადი ელემენტები ............................................................................... 160
15.3. დამახინჯებები აეროსურათებზე .......................................................................................... 162
15.4. აეროსურათების სტერეოსკოპიული განხილვა ................................................................. 163
თავი XVI. თანამედროვე გეოდეზიური ხელსაწყოები და ინსტრუმენტები
16.1. გიროსკოპიული ორიენტირება.............................................................................................. 164
16.2. გლობალურ პოზიციონირების სისტემა „GPS”………………………………………........168
16.3. გლობალურ პოზიციონირების სისტემა „GPS” –ით წერტილის კოორდინატების
განსაზღვრის პრინციპი .................................................................................................................... 168
16.4. გლობალური სისტემის შემადგენლობა .............................................................................. 171
16.5. კოსმოსურ სივრცეში თანამგზავრის მდებარეობის განსაზღვრა .................................... 171
16.6. გლობალური პოზიციონირების სისტემა `GPS~-ის კლასიფიკაცია ............................ 173
16.7. კოორდინატების განსაზღვრის მეთოდები ....................................................................... 174
16.8. ელექტრონული ტაქეომეტრები............................................................................................ 177
16.9. ტაქეომეტრი TS-02 .................................................................................................................... 180
16.10. ინსტრუმენტის ჰორიზონტირება ელექტრონული თარაზოს დახმარებით ............... 186
16.11. დაკვალვა.................................................................................................................................. 188
204
16.12. 3D ლაზერული სკანერები FARO Focus s150...................................................................... 192
16.13. ციფრული ნიველირები ........................................................................................................ 195
16.14. აღმატების განსაზღვრა .......................................................................................................... 197
16.15. სანიველო სვლის ჩატარება................................................................................................... 198
ლიტერატურა ..................................................................................................................................... 198
_Toc5707294
205