O ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

https://www.heraklionmuseum.gr/sylloges/#sylloges
(ΕΚΘΕΜΑ Π-Ν1358 ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ)

Ο δίσκος ανακαλύφθηκε στις 3 Ιουλίου 1908 από τον Ιταλό αρχαιολόγο Luigi Pernier, που έγραψε βιβλίο με
επεξήγηση των συμβόλων του. Είναι πήλινος, με διάμετρο 15,8-16,5 εκ. και χρονολογείται στο 1800-1377 πΧ. περίπου.

Για το δίσκο έχουν γραφεί πολλά, με την εκδοχή κάθε ερευνητή να διαφέρει από των λοιπών. O J. M. Eisenberg,
αρχαιοπώλης, πιστεύει ότι ο δίσκος είναι ψεύτικος. Ο Α. Τimm εξέφρασε την άποψη ότι η γλώσσα του δίσκου είναι
συλλαβική, παρόμοια με τη γραμμική Α. Σε ό,τι αφορά το θέμα της επιγραφής, άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι
αστρολογικός χάρτης του ουρανού, ύμνος σε έγκυο θεά (ή σε θεά που λάμπει), ποίημα για τη σελήνη ή τον ήλιο,
κτηματολογικός χάρτης της Κρήτης, περιγραφή υλικών θυσίας, περιγραφή διαμάχης τρώων κλπ. Για τη γλώσσα της
επιγραφής υπάρχουν επίσης πολλές εικασίες: ότι είναι χετιτική, λουβική, σημιτική, ή πρωτοϊωνική· κανένας όμως
ερευνητής δεν κατόρθωσε να μεταφράσει πιστά όλο το κείμενο και όλοι αρκούνται σε γενικόλογες αόριστες
μεταφράσεις που, το μόνο που αποδεικνύουν, είναι ότι δε γνωρίζουν ούτε σε ποιά γλώσσα είναι τελικά γραμμένη η
επιγραφή, ούτε το περιεχόμενό της.

Κατά την άποψή μου ο δίσκος είναι ένα ευρηματικό λογοπαίγνιο με έξυπνες παρηχήσεις, που παιζόταν από
συνδαιτημόνες σε συμπόσια. Η επιλογή των εικόνων έγινε με σκοπό να αποδοθούν μέσω αυτών λέξεις-έννοιες που
αφηγούνται μια ιστορία, την οποία είχε κατά νουν ο επινοητής του δίσκου, όπως έγινε με την επιγραφή στον πέλεκυ
του Αρκαλοχωρίου (σ. 14): η γραφή του είναι εικονογραφική, με παρεμβολή συλλαβών ανάμεσα στις εικόνες. Οι
συνδαιτημόνες όμως, μη γνωρίζοντας ποιά ήταν η ιστορία, θα μπορούσαν -βάσει των κανόνων του παιχνιδιού-
ν'αλλάζουν τον τονισμό των λέξεων και να συνδυάζουν τις καταλήξεις όσων προηγούνταν με τις αρχικές συλλαβές
εκείνων που ακολουθούσαν, δημιουργώντας νέες λέξεις-έννοιες, μια νέα ιστορία. Ή πάλι, θα μπορούσαν να αποδώσουν
διαφορετικό νόημα στις εικόνες (πχ η εικόνα του πλοίου θα μπορούσε να αποδοθεί είτε σαν “πλοίο”, είτε “πλέω”,
“στόλος”, “εξορμώ με το στόλο”, “η αποστολή του στόλου” κλπ). Οι εκδοχές θα ήταν πολλές και διαφορετικές η μία
από την άλλη.

Το κυκλικό σχήμα, σε συνδυασμό με τα σύμβολα σε πλαίσια, προϊδεάζουν για την πιθανότητα το παιχνίδι αυτό να
παιζόταν εκ περιτροπής, σαν τον “τροχό της τύχης”: ο δίσκος θα ήταν τοποθετημένος σε στρογγυλό τραπεζάκι· κάθε
συνδαιτημόνας θα τον περιέστρεφε μέχρι να σταματήσει, και τότε θα έπρεπε να εξηγήσει τα σύμβολα που θα τύχαιναν
μπροστά του. Η εξήγησή τους προϋπέθετε πολύ καλή γνώση της γλώσσας και της γραμματικής, αλλά και της ιστορίας
και μυθολογίας, για να μπορέσει κανείς να αποδώσει όλες τις πιθανές εκδοχές κάθε συνδυασμού σχεδίων σε όλα τα
πλαίσια. Έτσι, άλλοτε το νόημα των πλαισίων θα έδειχνε να αφορά ορυκτά, φυτά, ψάρια κι οστρακοειδή, άλλοτε
αστερισμούς, άλλοτε πολεμικές ναυτικές επιχειρήσεις και κατακτήσεις, άλλοτε θα περιείχε αστείες
παρατηρήσεις κι άλλοτε πονηρά υπονοούμενα.. Σε κάθε περίπτωση, το νόημα της φράσης που θα προέκυπτε από
ένα πλαίσιο θα έπρεπε να σχετίζεται με το νόημα που θα είχε δώσει ο προηγούμενος συμπαίκτης στα σύμβολα
του πλαισίου που είχαν τύχει σ' αυτόν, ώστε να υπάρχει ένας λογικός ειρμός. Έτσι η αφήγηση θα έκανε τον κύκλο
της και θα δικαιολογούσε και το κυκλικό σχήμα του -επιτραπέζιου- αυτού παιχνιδιού.
Τα γέλια θα ήταν αναπόφευκτα όταν κάποιος έλεγε μια βλακεία, ή έκανε πονηρούς συνειρμούς, γραμματικά,
συντακτικά λάθη κλπ, αλλά έτσι θα δινόταν η ευκαιρία να σπάσει ο πάγος και ν' ανοίξουν συζητήσεις για αρχαΐζοντες
τύπους λέξεων και ρημάτων, για πιθανή χρήση τους από άλλες φυλές ελλήνων (αιολείς, ίωνες κλπ), για επέκταση της
συζήτησης σε ταξίδια, σε μέρη που οι συνδαιτημόνες είχαν επισκεφτεί και τους δόθηκε η ευκαιρία ν' ακούσουν τη
ντοπιολαλιά των πολιτών και σε γενικά σε προσωπικές βιωματικές εμπειρίες (“στα μέρη μου οι παππούδες μου είχαν
αυτή την έκφραση”, ή “έκαναν αυτό” κλπ).

Σήμερα υπάρχουν αντίστοιχα παιχνίδια για παιδιά και μεγάλους, κανένα όμως δε μπορεί να συγκριθεί σε δυσκολία με
το παιχνίδι του δίσκου, λόγω α) των πολλών σχημάτων λόγου στην αρχαία ελληνική: αλληγορία, σχήμα κατά το
νοούμενο, αντονομασία, μεταφορά, μετωνυμία, συνεκδοχή, επίσης έκθλιψη και κράση φωνηέντων β) της πληθώρας
λέξεων που υπήρχαν για το ίδιο αντικείμενο (πχ η ἐραῖα = κλάδος = κλώνος) γ) των ομόηχων λέξεων με διαφορετική
ορθογραφία και διαφορετικό νόημα (η ἐραῖα =ο κλάδος, η ἐραία = το έριον) δ) των ομόηχων λέξεων με την ίδια
ορθογραφία αλλά διαφορετικό νόημα, πχ ἐρεῖ = “ποθεί” από το ρήμα ἐρέω, που είναι ιωνικός τύπος του ἐράω· όμως
ἐρεῖ σημαίνει και “θα πει”, από το ρήμα φημί, ε) της ύπαρξης πολλών πτώσεων με διαφορετικές καταλήξεις, στις
οποίες θα μπορούσε να αποδοθεί η κάθε λέξη που αντιστοιχούσε σε μια εικόνα, όπως και των διαφόρων χρόνων και
εγκλίσεων στις οποίες θα μπορούσε να αποδοθεί το κάθε ρήμα, για ν' αντιληφθεί κανείς τις δυνατότητες ερμηνείας που
υπήρχαν για κάθε σύνολο συμβόλων.

Η επιγραφή του δίσκου μοιάζει λοιπόν με πολυωνυμική έκφραση, έχοντας τα πλαίσια σαν δακτυλίους, τα σχήματα
σα σταθερές, τις έννοιες των σχημάτων σα μεταβλητές και τους χρόνους, αριθμούς, εγκλίσεις, πτώσεις και σχήματα
λόγου σαν πράξεις πρόσθεσης, αφαίρεσης και πολ/σμού. Μια πλήρως κρυπτογραφημένη συνάρτηση.

Πιθανόν όμως το παιχνίδι αυτό να επινοήθηκε για την εκπαίδευση μαθητών μεγαλύτερης ηλικίας, με επαρκείς
γνώσεις ομιλίας, ανάγνωσης και γραφής, ώστε να εξοικειωθούν με το γλωσσικό πλούτο της ελληνικής,
αναπτύσσοντας παράλληλα και τη φαντασία τους. Σήμερα θα το λέγαμε “δημιουργική ανάγνωση”. Δεδομένου ότι
oι εικόνες είναι το πρώτο μέσο για την εξοικείωση των παιδιών με τη γλώσσα και οι μαθητές δε χρειάζεται να τις
διαβάσουν, ο δίσκος δε χρειαζόταν να είναι μεγαλύτερος.

Πόσο εξοικειωμένα ήταν τα παιδιά στην αρχαιότητα με τους γρίφους και τα αινίγματα, πόσο ανεπτυγμένη ήταν η
φαντασία τους, φαίνεται από το αίνιγμα που έθεσαν παιδιά της Ίου στον Όμηρο, που τα ρώτησε -την ώρα που
ψάρευαν- αν έπιασαν ψάρια: «Όσσ’ έλομεν λιπόμεσθα, όσ’ ουχ έλομεν φερόμεσθα». Δηλαδή: “ότι πιάσουμε το
αφήνουμε, ότι δεν πιάσουμε, το φέρουμε μαζί μας”. Τα παιδιά αναφέρονταν στις ψείρες. Όσες έβρισκαν, τις σκότωναν,
αλλά όσες δεν έβρισκαν, τις έφεραν στο κεφάλι τους. Ο Όμηρος δεν κατάφερε να βρει την απάντηση, αλλά θυμήθηκε
την προειδοποίηση της Πυθίας. Τρομοκρατήθηκε και απομακρύνθηκε γρήγορα. Ο δρόμος ήταν λασπωμένος και ο
ποιητής στη βιασύνη του, γλίστρησε και έπεσε. Χτύπησε στο κεφάλι και πέθανε σχεδόν ακαριαία. O Όμηρος έζησε
μεταξύ 12ου και 8ου αιώνα πΧ.

Πρώτη πλευρά θεωρείται η πλευρά με το λουλούδι στο κέντρο και 31 πλαίσια . Η δεύτερη πλευρά έχει 30 πλαίσια.
Από τα 241 σύμβολα-σφραγίδες που αποτυπώθηκαν πριν ο δίσκος ψηθεί, τα 45 είναι διαφορετικά μεταξύ τους. Αρκετά
από αυτά επαναλαμβάνονται είτε αυτούσια, είτε με προσθήκη και άλλων συμβόλων. Ίδια σύμβολα
επαναλαμβανόμενα, δε θα εξέφραζαν κατ' ανάγκην την ίδια έννοια, εφόσον δεν ήταν το ένα δίπλα στο άλλο· το
επίμηκες πλοίο για παράδειγμα, μπορεί σε ένα από τα πλαίσια όπου εικονιζόταν να δήλωνε το πολεμικό καράβι, ενώ
σε άλλο πλαίσιο, τον πολεμικό στόλο (νήες μακραί). Η αρίθμηση των συμβόλων έγινε από τον Α. Evans στο scripta
minoa (signs on the Phaestos disk, fig. 126).

Θα προσπαθήσω να αποδώσω πλήρες νόημα σε κάθε πλαίσιο, ξεκινώντας από το κέντρο κάθε πλευράς προς την
περιφέρεια, επειδή πιστεύω ότι έτσι γράφτηκε η επιγραφή (η κατεύθυνση προς την οποία βλέπουν τα σύμβολα και η
σώρευση των συμβόλων 12 και 2 στο τέλος του 27ου πλαισίου, φανερώνουν ότι ο γραφέας αρχίζοντας από το κέντρο
και μη έχοντας προβλέψει επαρκή χώρο στο πλαίσιο αυτό, αναγκάστηκε να τα στριμώξει). Ανεξάρτητα όμως από το
πώς γράφτηκε, πιστεύω ότι μπορούσε να διαβαστεί και από την περιφέρεια προς το κέντρο, αφού πρόκειται γαι
δημιουργική ανάγνωση, που δεν περιορίζει τη φαντασία.

Καθώς δεν είναι δυνατόν να αναπτύξω όλες τις πιθανές ερμηνείες όλων των συμβόλων, συνδυάζοντές και μεταξύ
τους, ώστε να αποδώσω τα περισσότερα από τρία νοήματα που έχει ο δίσκος (θα χρειαζόταν τουλάχιστον τόμοι
για αυτό), θα περιοριστώ σε μερική επεξήγηση των συμβόλων, αναφέροντας μόνο δύο -το πολύ- ερμηνείες για
κάθε σύμβολο, αυτές που δίνουν ένα ολοκληρωμένο νόημα στην επιγραφή, σε συνδυασμό με τις αντίστοιχου
περιεχομένου ερμηνείες και των υπολοίπων συμβόλων κάθε πλαισίου, με την ελπίδα ότι κάποτε κάποιος ή κάποιοι
θα ασχοληθούν συστηματικά με την αποκωδικοποίηση της επιγραφής, αναλύοντας όλες τις εκδοχές της.
 ΜΕΡΙΚΗ ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

(Η ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΘΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΤΑΔΙΑΚΑ)

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28
29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45
 ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ Α΄ ΠΛΕΥΡΑΣ (31 πλαίσια):

1 πλαίσιο (3 σύμβολα): 38, 3, 10 =

2 πλαίσιο (2 σύμβολα): 1, 13 =

3 πλαίσιο (7 σύμβολα): 21, 37, 35, 27, 27, 12, 2 (ή 2, 12) =

4 πλαίσιο (3 σύμβολα): 38, 3, 10 =

5 πλαίσιο (3 σύμβολα): 35, 19, 23 =

6 πλαίσιο (4 σύμβολα): 1, 13, 12, 2 =

7 πλαίσιο (3 σύμβολα): 12, 26, 31 =

8 πλαίσιο (4 σύμβολα): 19, 17, 18, 6 =

9 πλαίσιο (7 σύμβολα): 27, 18, 32, 14, 27, 12, 2 =

10 πλαίσιο (4 σύμβολα): 26, 31, 12, 2 =

11 πλαίσιο (2 σύμβολα): 1 (με υπογεγραμμένη), 28 =

12 πλαίσιο (6 σύμβολα): 18, 23, 10, 25, 27, 2 =

13 πλαίσιο (4 σύμβολα): 26 (με υπογεγραμμένη), 31, 12, 2 =

14 πλαίσιο (2 σύμβολα): 23, 33 =

15 πλαίσιο (7 σύμβολα): 21, 37, 35, 27, 27, 12, 2 =

16 πλαίσιο (4 σύμβολα): 26, 31, 12, 2 =

17 πλαίσιο (2 σύμβολα): 1 (με υπογεγραμμένη), 28 =

18 πλαίσιο (6 σύμβολα): 18, 23, 10, 25, 27, 2

19 πλαίσιο (2 σύμβολα): 11, 39 =

20 πλαίσιο (5 σύμβολα): 38, 23, 32, 12, 2 =

21 πλαίσιο (4 σύμβολα): 7, 40, 41, 1 =

22 πλαίσιο (5 σύμβολα): 35, 19, 41, 12, 2 =

23 πλαίσιο (3 σύμβολα): 35, 26, 31 =

24 πλαίσιο (5 σύμβολα): -, 18, 6, 12, 2 =

25 πλαίσιο (3 σύμβολα): 8, 44, 27 =

26 πλαίσιο (4 σύμβολα): 12, 7, 45, 27 =

27 πλαίσιο (5 σύμβολα): 33, 40, 4, 12, 2 =

28 πλαίσιο (3 σύμβολα): 34, 29, 29 =

29 πλαίσιο (3 σύμβολα): 7, 45, 29 =

30 πλαίσιο (3 σύμβολα): 12, 40, 24 =

31 πλαίσιο (5 σύμβολα): 18 με υπογεγραμμένη, 1, 13, 12, 2 =

ΑΠΟΔΟΣΗ Α΄ ΠΛΕΥΡΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Α΄ ΠΛΕΥΡΑΣ
 ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ Β΄ ΠΛΕΥΡΑΣ (30 πλαίσια)

1 πλαίσιο (2 σύμβολα): 7 (με υπογεγραμμένη ;), 45 =

2 πλαίσιο (4 σύμβολα): 25, 23, 34, 29 =

3 πλαίσιο (5 σύμβολα): 7, 23, 35, 6, 2 =

4 πλαίσιο (5 σύμβολα): 7, 18, 39, 30, 9 =

5 πλαίσιο (5 σύμβολα): 8 (με υπογεγραμμένη), 7, 36, 29, 22 =

6 πλαίσιο (4 σύμβολα): 24, 18, 23, 7 =

7 πλαίσιο (3 σύμβολα): 7 με υπογεγραμμένη, 45, 7 =

8 πλαίσιο (3 σύμβολα): 35, 18, 7 =

9 πλαίσιο (4 σύμβολα): 25, 23, 34, 27 =

10 πλαίσιο (5 σύμβολα): 8 με υπογεγραμμένη, 7, 36, 29, 22 =

11 πλαίσιο (3 σύμβολα): 7 με υπογεγραμμένη, 45, 29 =

12 πλαίσιο (3 σύμβολα): 13, 8, 29 =

13 πλαίσιο (4 σύμβολα): 8 με υπογεγραμμένη, 7, 36, 29 =

14 πλαίσιο (4 σύμβολα): 1, 27, 9, 2 =

15 πλαίσιο (5 σύμβολα): 33, 39, 32, 35, 6 =

16 πλαίσιο (3 σύμβολα): 1, 33, 29 =

17 πλαίσιο (3 σύμβολα): 18, 14, 16 =

18 πλαίσιο (5 σύμβολα): 35, 20, 24, 24, 29 =

19 πλαίσιο (4 σύμβολα): 1, 38, 25, 27 =

20 πλαίσιο (4 σύμβολα): 40, 36, 26, 2 =

21 πλαίσιο (4 σύμβολα): 35, 40, 24, 7 =

22 πλαίσιο (4 σύμβολα): 25, 42, 37, 22 =

23 πλαίσιο (5 σύμβολα): 18, 1, 13, 7, 15 =

24 πλαίσιο (4 σύμβολα): 33, 39, 1, 13 =

25 πλαίσιο (4 σύμβολα): 43, 18, 23, 16 =

26 πλαίσιο (4 σύμβολα): 12, 20, 24, 33 =

27 πλαίσιο (3 σύμβολα): 27, 25, 22 =

28 πλαίσιο (4 σύμβολα): 5 με υπογεγραμμένη, 23, 37, 2 =

29 πλαίσιο (4 σύμβολα): 35, 7, 45, 27 =

30 πλαίσιο (5 σύμβολα): 7, 40, 22, 12, 2 =

ΑΠΟΔΟΣΗ Β΄ ΠΛΕΥΡΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Β΄ΠΛΕΥΡΑΣ