Professional Documents
Culture Documents
İktisat Kitap
İktisat Kitap
İktisat Kitap
Temelleri
445
Test Sorusu
Güncel Veriler
SAVAŞ YAYINEVİ
2021
ANKARA
I
Ekonominin Temelleri I-II
©Bu kitabın her hakkı saklıdır.
Tamamen veya herhangi bir bölümü editörlerin ve
yayınevinin yazılı izni alınmadan basılamaz, kopyası
çıkarılamaz, fotokopi alınamaz veya kopya anlamı ta-
Yayınevi ve Dağıtım şıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Ostim OSB
1208. Cad. No: 9
Yenimahalle
Ostim / ANKARA
Tel:0.312 434 35 97
0.312 432 44 29 Prof. Dr. Mehmet DİKKAYA
Fax:0.312 432 44 28
Şube
Cemal Gürsel Caddesi
Fakülteler Mah.
Ankara Ünv. Hukuk Fak.
Baskı Yılı : Eylül 2021
Öğrenci Girişi Baskı Sayısı : 5. Baskı
Cebeci / ANKARA
Tel:0.312 319 83 33 1. Baskı Eylül 2012
2. Baskı Eylül 2014
3. Baskı Ekim 2015
www.savaskitap.com 4. Baskı Eylül 2018
5. Baskı Eylül 2021
Ebadı : 16x24
Kâğıt : 70 gr 1. Hamur
Cilt : Amerikan Cilt
Sayfa Sayısı : 564
ISBN :
Dizgi & Tasarım : Savaş Dizgi
Baskı : Özbaran Ofset
II
BEŞİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
III
rulmuş sorulara da yer verilmektedir. Bu sorular şimdiden çözmeye başla-
narak mesleki sınavların sanıldığı kadar zor olmadığı anlaşılabilecektir.
Kitap sonunda Türkçe-İngilizce terimler ile açıklamalı kısa ekonomi sözlü-
ğünün bulunması: Bu sözlük, metin içinde yer yer açıklanan terim ve kav-
ramların kısa açıklamasından ibaret olup oldukça öğreticidir.
İndeks kelimeleri listesi: Kitabın sonunda yine, iktisatla ilgili özel isim ve
kavramların kitabın hangi sayfalarında nasıl bir kapsamda geçtiğini belirten
bu kelimeler, konularla ilgili boşluğa düştüğünüzde çok işinize yarayacaktır.
Her bölümün powerpoint (slayt) sunumunun olması: Günümüz dünyası
aynı zamanda gösteri çağıdır. Bu nedenle hem konular hem şekil, grafik ve
denklemler ekrana yansıtılacak slaytlarla daha net görülebilir.
YouTube üzerinden sunu videolar, konu anlatımları ve sınav sorularının
yayınlanması: Kitabın sunuları, kitaptaki bazı konular ve sınavlarda sorulan
sorular açıklamalı cevaplarıyla birlikte video paylaşım kanalı YouTube üze-
rinden yayınlandı. İKTİSAT KÜLLİYAT YouTube Kanalı üzerinden bu ma-
teryallere kolayca ulaşılabilir. Başta öğrenciler olmak üzere tüm okuyucu-
lar, dersi dikkatlice dinledikten sonra kitabı okuyup bu videoları izleyerek
konuyu pekiştirebilirler.
Kısa bölüm özetleri, öğrencilerin bir çırpıda bölümün geneline dair özet bilgi
edinmelerini kolaylaştırmaktadır. Bölüm sonlarındaki çoktan seçmeli örnek
sorular hem konuların pekişmesine yardımcı olacak hem de kurum sınavla-
rı ve mesleki sınavlara (KPSS, Uzmanlık, Müfettişlik vb.) hazırlanan öğren-
cilere, bu sorularla ilgili önemli ipuçları vermektedir. Kitabın sonunda yer
alan Sözlük ise öğrencilerin yabancı oldukları iktisadi terim ve kavramları
kısa tanımlarıyla, üstelik İngilizce karşılıklarıyla birlikte öğrenmelerini sağ-
lamaktadır. İktisadi terimlerin İngilizce karşılıklarının öğrenilmesi, öğrencile-
re Mesleki İngilizce derslerinde de önemli avantajlar sağlayacaktır.
Ekonominin Temelleri I-II, Meslek Yüksek Okullarının İktisadi ve İdari Program-
ları ile İktisadi ve İdari Bilimler Fakültelerinde okutulan, “İktisada Giriş”, “Mikro
İktisada Giriş” “Makro İktisada Giriş” dersleri yanı sıra, Sosyoloji, Endüstri Mü-
hendisliği, Sağlık Bilimleri Yönetimi gibi pek çok bölümde okutulan “Genel Eko-
nomi”, “Temel Ekonomi” gibi dersler için de kaynak kitap niteliğindedir.
Bu kitap, toplam 400 adet çoktan seçmeli soru içerdiği için bir anlamda mesleki
sınavlara hazırlık (İktisat Soru Bankası) kitabı olma niteliği de taşımaktadır.
Kısacası hem bir ders kitabı hem terimler sözlüğü, hem de soru bankası olarak
üç amaca hizmet edecek şekilde tasarlanmıştır.
IV
Lütfen kitabın orijinal baskısına sahip olunuz. Zaten çok uygun koşullarda
ve öğrenci yararı gözetilerek sunulan satış fiyatı, başka pek çok benzer ki-
taba göre oldukça uygundur. Yıllardır ders kitaplarının, öğrencinin bütçesini
aşan fiyatlarda satışa çıkarılması konusunda mücadele etmiş ve öğrenciler
adına yayınevleri ile sıkı pazarlıklar yapmış öğretim elemanları olarak bu
konunun sizin için ne kadar önemli olduğunun kesinlikle farkındayız.
V
İÇİNDEKİLER
Birinci Kısım:
MİKRO EKONOMİNİN TEMELLERİ
VI
3. Bölüm: ARZ TEORİSİ ................................................................................................................67
(Doç. Dr. Halil İbrahim AYDIN)
3.1. ARZ VE ARZ YASASI ........................................................................................................67
3.2. FİRMA VE PİYASA ARZI...................................................................................................69
3.3. ARZ EĞRİSİ VE ARZ EĞRİSİNDEKİ KAYMANIN NEDENLERİ .....................................70
3.4. ARZ ESNEKLİĞİ ................................................................................................................74
3.5. ARZIN ESNEKLİĞİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ............................................................78
BÖLÜM TESTİ ......................................................................................................................................81
KAYNAKÇA ..........................................................................................................................................83
4. Bölüm: PİYASA DENGESİ ........................................................................................................85
(Doç. Dr. Fatih KAPLAN)
4.1. PİYASA DENGESİ: GRAFİKSEL GÖSTERİM .................................................................86
4.2. PİYASA DENGESİNDEKİ DEĞİŞME DURUMLARI ........................................................89
4.3. PİYASA DENGESİ VE ZAMAN DÖNEMLERİ ..................................................................95
4.4. PİYASA DENGESİNDE DEVLET MÜDAHALESİ ............................................................95
4.5. DEVRESEL FİYAT DALGALANMALARI VE ÖRÜMCEK AĞI TEOREMİ .......................98
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 101
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 103
5. Bölüm: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ ....................................................................... 105
(Prof. Dr. Mehmet DİKKAYA – Arş. Gör. M. Gökhan ÖZDEMİR)
5.1. FIRSAT MAALİYETİ VE TERCİH PROBLEMİ .............................................................. 106
5.2. FAYDA VE FAYDA FONKSİYONU ................................................................................ 107
5.3. KARDİNAL FAYDA (SAYISALCI) YAKLAŞIMI: FAYDAYI ÖLÇEBİLİR MİYİZ? .......... 109
5.4. ORDİNAL (SIRASALCI) FAYDA YAKLAŞIMI ................................................................ 114
5.5. GELİR VE İKAME ETKİLERİ .......................................................................................... 126
5.6. FAYDA YAKLAŞIMLARIIN ELEŞTİRİSİ ........................................................................ 128
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 131
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 134
6. Bölüm: ÜRETİM TEORİSİ ....................................................................................................... 135
(Prof. Dr. Erşan SEVER)
6.1. ÜRETİM VE ÜRETİCİ DAVRANIŞLAR .......................................................................... 136
6.2. ÜRETİM FÜKTÖRLERİ .................................................................................................. 137
6.3. DEĞİŞİR ORANLI VERİM ANALİZİ VE TOPLAM ÜRÜN ............................................. 139
6.4. EŞ – ÜRÜN EĞRİLERİ ................................................................................................... 142
6.5. MALİYET DOĞRUSU ..................................................................................................... 147
6.6. FİRMA DENGESİ ............................................................................................................ 149
6.7. GENİŞLEME YOLU VE ÜRETİM FONKSİYONLARI .................................................... 156
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 161
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 165
7. Bölüm: MALİYET TEORİSİ ..................................................................................................... 167
(Prof. Dr. Erşan SEVER)
7.1. ÜRETİMİN EKONOMİK ANALİZİ; KAR MAKSİMİZASYONU ....................................... 167
7.2. FİRMANIN ÜRETİM MALİYETİ; MALİYET FONKSİYONU .......................................... 169
7.3. KISA DÖNEM MALİYETLER.......................................................................................... 170
7.4. UZUN DÖNEM MALİYETLER ........................................................................................ 177
7.5. ÖLÇEK EKONOMİLERİ.................................................................................................. 182
VII
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 188
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 191
8. Bölüm PİYASALAR VE TAM REKABET PİYASASI ............................................................ 193
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
8.1. PİYASA KAVRAMI .......................................................................................................... 193
8.2. TAM REKABET PİYASASI: TANIM VE ÖZELLİKLER .................................................. 195
8.3. TAM REKABETTE PİYASA VE FİRMA TALEP EĞRİSİ ............................................... 197
8.4. TAM REKABETTE PİYASASINDA KISA DÖNEM FİRMA DENGESİ .......................... 200
8.5. UZUN DÖNEM PİYASA VE FİRMA DENGESİ ............................................................. 205
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 208
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 211
9. Bölüm: MONOPOLCÜ REKABET, OLİGOPOL VE MONOPOL PİYASALARI .................. 213
(Doç. Dr. Adem KARAKAŞ)
9.1. MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI ........................................................................... 214
9.1.1. Monopolcü Rekabette Kısa Dönem Firma Dengesi ......................................... 215
9.1.2. Monopolcü Rekabette Uzun Dönem Firma Dengesi ........................................ 216
9.1.3. Monopolcü Rekabet Piyasasının İşleyişi........................................................... 217
9.1.4. Monopolcü Rekabet Piyasasına Yönelik Eleştiriler .......................................... 218
9.2. OLİGOPOL PİYASASI ................................................................................................... 218
9.2.1. Oligopol Piyasasının Özellikleri ......................................................................... 218
9.2.2. İki Firmalı Oligopoller ......................................................................................... 220
9.2.3. Çoklu Oligopol Modelleri .................................................................................... 221
9.2.4. Oligopol Piyasaya Yönelik Eleştiriler ................................................................. 224
9.3. MONOPOL (TEKEL) PİYASASI ...................................................................................... 225
9.3.1. MONOPOL TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ................................................................ 227
9.3.2. MONOPOLCÜ FİRMANIN MALİYET VE HASILAT EĞRİLERİ .......................... 229
9.3.3. MONOPOLDE KISA DÖNEM FİRMA DENGESİ ................................................ 231
9.3.4. MONOPOLDE ORTAKLAMA HASILAT- ORTALAMA MALİYET
EĞRİLERİ VE FİRMA DENGESİ ......................................................................... 234
9.3.5. MONOPOLÜN SOSYAL MALİYET VE ELEŞTİRİLER ....................................... 236
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 238
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 243
10. Bölüm: FAKTÖR PİYASASI VE GENEL DENGE ANALİZİ.................................................. 245
(Doç. Dr. Dilek ÇETİN- Doç. Dr. Adem KARAKAŞ)
10.1. FAKTÖR PİYASALARI .................................................................................................. 246
10.1.1. EMEK PİYASASI – TAM REKABETÇİ EMEK PİYASASI ................................. 248
10.1.2. EMEK ARZI NEDEN GERİYE BÜKÜMLÜ OLUR? ........................................... 251
10.1.3. ÜCRET NASIL BELİRLENİR? ........................................................................... 252
10.1.4. SERMAYE .......................................................................................................... 253
10.1.5. SERMAYE PİYASASI – FAİZ VE KAR .............................................................. 255
10.1.6. TOPRAK PİYASASI VE RANT .......................................................................... 258
10.1.7. İKİDEN FAZLA ÜRETİM FAKTÖRÜ .................................................................. 260
10.1.8. FİRMANIN KAR MAKSİMİZASYON KOŞULU .................................................. 261
VIII
10.2. GENEL DENGE ANALİZİ ............................................................................................... 262
10.2.1. TÜKETİCİLER ARASINDAKİ İLİŞKİ VE DENGE .............................................. 263
10.2.2. ÜRETİCİLER ARASINDAKİ İLİŞKİ VE DENGE ................................................ 265
10.2.3. DAĞITIMDA GENEL DENGE ............................................................................ 266
10.2.4. PİYASA BAŞARISIZLIKLARI ............................................................................. 271
10.2.5. DIŞSALLIKLAR VE PİYASA BAŞARISIZLIKLARI ............................................ 275
10.2.6. KAMUSAL MALLAR VE PİYASA BAŞARISIZLIKLARI .................................... 278
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 281
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 286
İkinci Kısım:
MAKRO EKONOMİNİNTEMELLERİ
11. Bölüm: MAKRO İKTİSADIN TARİHÇESİ VE MİLLİ GELİR KAVRAMLARI ....................... 289
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR – Dr. Ali BORA)
11.1. MAKROEKONOMİ: TARİHSEL ARKA PLAN ................................................................ 289
11.2. MİLLİ GELİR KAVRAMLARI........................................................................................... 294
11.3. DİĞER MİLLİ GELİR KAVRAMLARI .............................................................................. 298
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 304
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 307
12. Bölüm: İSTİHDAM VE İŞSİZLİK ............................................................................................. 309
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
12.1. İSTİHDAM VE İŞSİZLİK KAVRAMLARI ........................................................................ 310
12.2. İŞSİZLİK TÜRLERİ ......................................................................................................... 313
12.3. BÜYÜME – İŞSİZLİK İLİŞKİSİ VEYA OKUN YASASI .................................................. 316
12.4. ENFLASYON- İŞSİZLİK İLİŞKİSİ VEYA PHILLIPS EĞRİSİ ......................................... 317
12.5. TÜRKİYE’DE İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM ........................................................................... 319
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 323
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 325
13. Bölüm: ENFLASYON .............................................................................................................. 327
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
13.1. ENFLASYONUN TANIMI................................................................................................ 327
13.2. ENFLASYONUN ÖLÇÜLMESİ VE HESAPLANMASI ................................................... 328
13.3. FİYAT ARTIŞ HIZINA GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ ................................................. 332
13.4. ORTAYA ÇIKIŞ SEBEBİNE GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ ....................................... 334
13.5. ENFLASYONUN ETKİLERİ ............................................................................................ 335
13.6. ENFLASYON VE İŞSİZLİK İLİŞKİSİ: PHİLLİPS EĞRİSİ .............................................. 339
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 345
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 347
14. Bölüm: TOPLAM HARCAMA YAKLAŞIMI............................................................................ 349
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
14.1. TOPLAM HARCAMA FONKSİYONU............................................................................. 350
14.2.TÜKETİM VE TASARRUF ............................................................................................... 350
14.3. YATIRIM VE YATIRIM HARCAMALARI ........................................................................ 356
IX
14.4. DEVLET VE KAMU HARCAMALARI ............................................................................. 360
14.5. NET İHRACAT ................................................................................................................ 362
14.6. ÇARPAN KATSAYISI ..................................................................................................... 363
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 365
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 367
15. Bölüm: TOPLAM TALEP – TOPLAM ARZ ANALİZİ (AD-AS) ............................................. 369
(Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
15.1. TOPLAM TALEP (AD) .................................................................................................... 369
15.2. TOPLAM TALEP EĞRİSİ NEDEN NEGATİF EĞİMLİDİR? .......................................... 372
15.3. TOPLAM TALEP EĞRİSİNDE (DEĞİŞMELER) KAYMALAR....................................... 376
15.4. TOPLAM ARZ ................................................................................................................. 379
15.5. AS – AD MODELİNİN İŞLEYİŞİ: MAKRO EKONOMİK DENGE .................................. 385
15.6. MAKRO EKONOMİK DENGE: DENFLASYONİST AÇIK.............................................. 387
15.7. MAKRO EKENOMİK DENGE: ENFLASYONİST AÇIK ................................................. 388
15.8. TOPLAM TALEP KAYMA (TOPLAM TALEP ŞOKU) .................................................... 389
15.9. TOPLAM ARZ EĞRİSİNDE KAYMA VE STAGFLASYON ........................................... 390
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 393
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 396
16. Bölüm: KEYNESYEN DENGE MODELLERİ ......................................................................... 397
(Prof. Dr. Erşan SEVER – Doç. Dr. Deniz ÖZYAKIŞIR)
16.1. KEYNESYEN MODELDE DENGE ................................................................................. 398
16.2. TASARRUF PARADOKSU ............................................................................................. 409
16.3. ÇARPAN (ÇOĞALTAN).................................................................................................. 409
16.4. HIZLANDIRAN ................................................................................................................ 414
16.5. DEFLASYONİST VE ENFLASYONİST ORTAMLARDA MALİYE POLİTİKALARI ...... 415
16.6. KAMU HARCAMALARI, KAMU AÇIKLARI, DIŞ AÇIKLAR VE EKONOMİ .................. 417
16.7. OTOMATİK İSTİKRAR SAĞLAYICILAR ........................................................................ 419
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 422
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 425
17. Bölüm: PARA TEORİSİ VE POLİTİKASI ............................................................................... 427
(Dr. Ali BORA)
17.1. PARAYI TANIMLAMAK MÜMKÜN MÜ? ........................................................................ 427
17.2. PARANIN FONKSİYONLARI ......................................................................................... 429
17.3. PARA TÜRLERİ; MAL PARA, KAĞIT (FİAT) PARA ..................................................... 431
17.4. PARA TALEBİ TEORİLERİ ............................................................................................ 432
17.5. PARA POLİTİKASI VE HEDEFLERI .............................................................................. 439
17.6. PARA POLİTİKASI ARAÇLARI ...................................................................................... 442
17.7. PARA ARZINIIN BELİRLEYİCİLERİ .............................................................................. 444
17.8. PARA PİYASASINDA DENGE: PARA TALEBİ, PARA ARZI VE
DENGE FAİZ ORANI ...................................................................................................... 446
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 450
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 453
X
18. Bölüm: ULUSLARARASI İKTİSAT ........................................................................................ 455
(Prof. Dr. Mehmet DİKKAYA)
18.1. ÜLKELER NEDEN DIŞ TİCARET YAPAR? .................................................................. 455
18.2. MUTLAK VE KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER:
DIŞ TİCARETİN İKİ TEMEL TEORİSİ ........................................................................... 456
18.3. TALEP YÖNLÜ ANALİZLER: TEKLİF EĞRİLERİ İLE NE TEKLİF EDİLİR? ................ 458
18.4. FAKTÖR DONATIMI VE LEONTİEF PARADOKSU ..................................................... 459
18.5. YENİ DIŞ TİCARET TEORİLERİ.................................................................................... 461
18.6. SERBEST TİCARET KARŞITI ARGÜMANLAR ............................................................ 464
18.7. BAZI DIŞ TİCARET ENGELLERİ ................................................................................... 465
18.8. ULUSLARARASI PARASAL İKTİSAT............................................................................ 466
18.9. DÖVİZ KURU VE DÖVİZ PİYASASI .............................................................................. 467
18.10.DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSU ...................................................................................... 471
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 476
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 487
19. Bölüm: İKTİSADİ BÜYÜME .................................................................................................... 479
(Prof. Dr. Adem ÜZÜMCÜ)
19.1. BÜYÜME: TANIM VE NİCELİKSEL BOYUT ................................................................. 480
19.2. BÜYÜME VE KALKINMA: BÜYÜMENİN SINIRLARI .................................................... 481
19.3. BÜYÜMENİN KAYNAKLARI .......................................................................................... 482
19.4. BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ ............................................................................................ 484
19.5. BÜYÜME TEORİ VE MODELLERİ ................................................................................ 485
19.6. KLASİKLERİN BÜYÜME YAKLAŞIMLARI .................................................................... 485
19.7. HARROD-DOMAR (H-D) BÜYÜME MODELLERİ ........................................................ 489
19.8. NEOKLASİK (SOLOW) BÜYÜME MODELİ................................................................... 491
19.9. İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ (İBM) ............................................................................. 495
19.10.TÜRKİYE’NİN İKTİSADİ BÜYÜME HİKÂYESİ .............................................................. 497
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 501
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 503
20. Bölüm: İKTİSADİ KALKINMA ................................................................................................ 505
(Prof. Dr. Mehmet DİKKAYA – Dr. Öğr. Gör. Özgür KANBİR)
20.1. KALKINMANIN TANIMI VE ÖNEMİ ............................................................................... 505
20.2. AZGELİŞMİŞ ÜLKELERİN SINIFLANDIRILMASI ......................................................... 506
20.3. AZGELİŞMİŞ ÜLKELERİN ÖZELLİKLERİ..................................................................... 508
20.4. KALKINMA TEORİLERİ.................................................................................................. 515
20.5. KALKINMA VE SANAYİLEŞME STRATEJİLERİ .......................................................... 519
20.6. SANAYİLEŞME STRATEJİLERİ .................................................................................... 520
BÖLÜM TESTİ ................................................................................................................................... 524
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 526
CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................................... 529
EKONOMİ SÖZLÜĞÜ ........................................................................................................................ 535
İNDEKS............................................................................................................................................... 551
XI
XII
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 1
BİRİNCİ KISIM
MİKRO EKONOMİNİN TEMELLERİ
2 | E konomi ni n Tem el l er i I -I I
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 3
I. BÖLÜM
İKTİSADIN EVRENSEL YASALARI
Mustafa ACAR
Eskilerin güzel tabiriyle “erbâb-ı mütâlaa” bilirler; “evrensellik” konu-
sunda sosyal bilimler ile doğal bilimler arasında öteden beri yaşanan bir
gerilim, doğal bilimlerden sosyal bilimlere doğru hafiften üstenci bir bakış
vardır. Özellikle fizik, kimya, biyoloji başta olmak üzere, doğa bilimleri ya da
pozitif bilimlerle uğraşanların birçoğu doğal bilimlerin bulgularının evrensel
olduğunu, sosyal bilimlerin bulgularının ise evrensel olmadığını ileri sürerler.
Bu ön kabule, hatta inanca bağlı olarak da bazı doğal bilimciler sosyal bilim-
leri biraz küçümseme eğilimindedirler. Onları biraz üzme pahasına, bunun
sağlam kanıtlara dayalı bir olgudan ziyade, sübjektif bir kanaat, hatta temel-
siz bir inanç olduğunu söylemek durumundayız. Bizim görüşümüz şudur:
Evrensellik bağlamında doğal bilimler ile sosyal bilimler arasında niteliksel bir
fark yoktur; mutlak anlamda evrensellik imkânsızdır, ancak göreli anlamda,
“yanlışlanıncaya kadar geçerli, kişiye göre değişmeyen, kalıcı düzenlilikler”
anlamında doğal bilimlerin de sosyal bilimlerin de evrensel yasaları vardır.
Bu konuyu biraz açalım.
Prof. Dr., Necmettin Erbakan Ün., İktisat Bölümü, acar70@gmail.com
4 | E konomi ni n Tem el l er i I -I I
1
Bilim felsefesi literatürünün Türkçe’ye de çevrilmiş başlıca eserleri için örneğin bkz. Kuhn
(2014), Feyerabend (1989 ve 1999), Popper (2015). Ayrıca Ömer Demir’in Bilim Felsefesi
(2000) adlı eserinde bilim felsefesi tartışmalarının derli toplu bir özeti bulunabilir.
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 5
yacak kadar bol olan güneş ve havadır.2 Bunlar dışındaki her nesne kıt ol-
duğu ve emek, sermaye, doğal kaynak, zaman, hammadde, enerji veya
teknoloji gibi girdiler kullanılarak, belirli bir masraf yapılarak tüketime hazır
hale getirilebildiği için, hiçbir şey bedava değildir; belirli bir bedeli, dolayısıyla
belirli bir fiyatı vardır.
1.2. FIRSAT MALİYETİ KANUNU: Her şeyin bir fırsat/alternatif maliyeti,
vazgeçme bedeli vardır.
İktisadın ikinci evrensel yasası, her şeyin bir alternatif maliyetinin, ya
da iktisat yazınındaki daha yaygın adıyla, “fırsat maliyeti”nin olduğudur. Da-
ha kolay anlaşılır bir dille ifade edilirse, her şeyin bir “vazgeçme bedeli” var-
dır; zira esasen her tercih, bir vazgeçiştir. İnsan olarak sınırlı ve sonlu varlık-
larız. Her istediğimizi aynı anda yapmaya ne gücümüz yeter ne paramız, ne
zamanımız, ne de enerjimiz. Herhangi bir konuda, belirli bir zaman diliminde
yapabileceğimiz iki şeyden birini tercih ettiğimiz anda, ikinci alternatiften
vazgeçiyoruz, dolayısıyla onun bize sağlayacağı potansiyel faydadan da
vazgeçiyoruz demektir. Eldeki tercihlerden birine fırsat vermemenin, ya da
eldeki fırsatı bu değil de şu alternatife vermenin bize kaybettireceği şey,
vazgeçtiğimiz alternatifin bize sağlayabileceği getiridir. İkiden fazla alternati-
fin sözkonusu olduğu durumlarda fırsat maliyeti, eldeki ikinci en iyi alternati-
fin vazgeçilen potansiyel getirisiyle ölçülür.
Fırsat maliyeti sadece iktisadın en önemli kavramlarından biri değildir;
her yönüyle hayatımızı kuşatan en önemli kavramlardan biridir. Evet, dar
anlamda fırsat maliyeti iktisadi bağlamda tanımlanabilir ve denebilir ki, ürete-
bileceğimiz iki maldan A’yı tercih etmekle B’den vazgeçmiş oluruz. O halde
A’nın fırsat maliyeti B’nin (vazgeçilen) getirisidir. Ancak fırsat maliyeti sadece
üretim sürecinde geçerli değildir, hayatın her alanında geçerlidir. Hayatta her
verdiğimiz karar, her yaptığımız tercih aynı zamanda başka bir şeyden vaz-
geçmek demektir. Bu anlamda gerçekten de hayatta her şeyin bir fırsat mali-
yeti, bir vazgeçme bedeli vardır. Okula gidip gitmeme, okulda olsak bile der-
se girip girmeme tercihinin bir alternatif maliyeti olduğu gibi, iş seçiminin de,
eş seçiminin de, arkadaş seçiminin de, boş zamanı değerlendirme tercihinin
de bir fırsat maliyeti vardır.
Fırsat maliyeti kavramı aynı zamanda derin felsefi ve dini içerimleri de
olan bir kavramdır. Temel dini kaynaklarımız dünyanın bir imtihan dünyası
olduğunu, dünya hayatının geçici olduğunu, her canın ölümü tadacağını, bir
gün misafir olduğumuz bu dünyadan ayrılacağımızı, ondan sonra “öte dün-
2
İktisatta mallar “iktisadi mallar” ve “serbest mallar” olarak ikiye ayrılır. İktisadi mallar kıt olan,
bunun için de fiyatı olan mallardır. Güneş ve hava ise yeterince bol oldukları için fiyatı olma-
yan, “bedava” mallardır. Aslında iktisat literatürüne “bedava mallar” olarak geçmesi gereken
güneş ve havanın “serbest mal” gibi mantıksal bir çağrışımı olmayan bir adla geçmesi muh-
temelen bir tercüme hatasından kaynaklanmaktadır. İngilizce’deki “free” kavramı “serbest,
özgür, bedava, ücretsiz” gibi çeşitli anlamlara gelen zengin bir kavramdır. İktisadi bağlamda
“free goods” kavramının doğru karşılığı, -Türkçe literatüre vaktiyle kimin dâhil ettiğini bile-
mediğimiz ve bugün galât-ı meşhur (yaygın kullanımı olduğu için doğru sanılan, aslında
yanlış ifade) hâle gelmiş “serbest mallar” değil-, “bedava mallar”dır.
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 7
içtiniz. Burada suyun marjinal faydası, üçüncü bardaktan elde ettiğiniz fay-
dadır. Bu yasanın bize söylediği şudur: ikinci bardak suyun marjinal faydası
asla birincinin yerini, üçüncü bardağın faydası da ikincinin yerini tutmaz.
Tatmin duygusu, haz ya da fayda ilk bardakta maksimum düzeydedir. İkinci
bardağın sağladığı fayda, haz, ya da tatmin duygusu birinci bardağın sağla-
dığından mutlak surette daha azdır. Bu, Ahmet-Mehmet, Türk-Kürt, Alevi-
Sünni, ya da Müslüman-Gayr-i Müslime göre değişmeyen, herkes için, her
yerde geçerli olan bir gözlemdir.
Mübarek Ramazan günlerinden birinde olduğunuzu düşünün, uzun ve
sıcak bir yaz gününde, meselâ Temmuz veya Ağustos günlerinden birinde,
oruçlusunuz. Gündüz biraz çalıştınız, yoruldunuz, daha önemlisi, çok susa-
dınız. Yaşayanlar bilirler: İkindi ile akşamın arası geçmek bilmiyor; “akşam
olsa, ezan okunsa, bir sürahi suyu devirsem, acaba kanar mıyım Allah’ım”
diye kendi kendinize sayıklıyorsunuz. Vakit yaklaştı, on tane bardağa su
doldurup yan yana dizdiniz, ezanı bekliyorsunuz. Nihayet ezan “Allah-u Ek-
ber” dedi, ilk bardağı kafaya diktiniz, kana kana içtiniz, müthiş bir tatmin duy-
gusu, “dünyada sudan daha büyük bir nimet var mı ki Allah’ım” diyorsunuz.
Ardından ikinci bardağı içtiniz. İkinci bardaktan alacağınız fayda birincisinin
yerini tutabilir mi? Asla. İkinci bardağın faydası kesinlikle birinci bardağınkin-
den daha azdır. Üçüncü bardağı “içsem mi, içmesem mi” diye tereddüt eder-
siniz, zira marjinal fayda o anda sıfıra yaklaşmıştır, içmeseniz de olur. Dör-
düncü bardağı içmek istemezsiniz, zira bunu yaparsanız yemek yiyemezsi-
niz; dördüncü bardağın marjinal faydası bu anlamda muhtemelen sıfırın al-
tındadır.3
Örnekleri başka nesnelere de yayabilirsiniz: üst üste yenecek on bak-
lava dilimi için de aynı filmi üst üste on defa seyretme durumu için de, aynı
müzenin üst üste on defa gezilmesi durumu için de aynı yasanın geçerli
olduğu açıktır. Marjinal fayda azalır; her bir ilave birim bir öncekinden daha
az fayda sağlar.
1.5. AZALAN VERİMLER KANUNU: Marjinal verim azalma eğiliminde-
dir.
Aynen marjinal fayda gibi, marjinal verim de azalma eğilimindedir. Tek
cümlede söylemek gerekirse, marjinal veriminiz günün her saatinde aynı
olmaz, sabah saatleri her zaman daha verimlidir. Bir başka yönüyle azalan
verimler kanununa göre, her işçinin eline bir makine vermedikçe (öteki girdi-
leri sabit tuttukça), işçi sayısını artırmak çıktıyı aynı oranda artırmaz, bir nok-
tadan sonra azaltır. Marjinal verimin azaldığını nasıl anlarız? Verimlilik, birim
zamanda üretilen çıktı miktarı ile ölçülebildiği gibi, birim alandan elde edilen
çıktı miktarı ile de ölçülebilir. Her ikisiyle ilgili birer örnek verelim.
3
Azalan marjinal fayda kanunu esasen fiyat ile miktar arasındaki ters yönlü ilişkiyi ifade eden
talep kanunu hakkında da bir fikir verir; talep edilen miktar arttıkça fiyat düşer, zira tüketilen
miktar arttıkça marjinal fayda azalır, insanlar faydası azalan şeye daha az para verme eğili-
mindedir; böylece miktar artarken fiyat düşer.
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 9
dar gelirli vatandaş olunca, mesele “insanlık haysiyeti” olunca akan sular
durur, kimse buna kolay kolay itiraz edemez. İşin içine doğal olarak biraz da
seçimlerde oy kaygısı, popülizmin dayanılmaz cazibesi devreye girince olan olur
ve asgari ücret piyasa koşullarının, yani arz-talep dengesinin taşıyamayacağı bir
4
noktaya yükseltilir.
Asgari ücret yükseltildiği gün aklı başında, kâr etmeden işletmeyi ayakta
tutmasının imkânsızlığının bilincinde olan bir işveren hesabını yeniden yapacak-
tır. Marksist ve sol gelenekten gelen iktisatçı ve siyasetçiler hâlâ hazmetmekte
zorlansalar da, bir asrı aşkın bir zaman önce gerçekleşmiş marjinalist devrimin
öncüsü Avusturyalı iktisatçıların büyük katkısıyla “iktisatta bölüşüm sorunu”nu
çözen temel kural şudur: bir işçiye bir işverenin ödeyebileceği en yüksek ücret, o
işçinin işverene kazandırdığı kadardır. Başka bir deyişle herkes çıktıya ne kadar
katkıda bulunuyorsa, çıktıdan alabileceği en yüksek pay da (ki işçinin durumun-
da, bunun adı ücrettir) o kadardır. Zira bunun bir adım ötesi zarardır. Zararına
çalıştırdığınız işçi sırtınızda yüktür, bu yükü sırtınızdan atmazsanız batarsınız.
“Hazıra dağ dayanmaz” derler, bir gün sermayeyi tüketir, iflas edersiniz; mesele
bu kadar açık ve nettir.
Bu çerçevede örneğin, asgari ücret 1000 TL’den 1300 TL’ye yükseltildiği
gün, patron hesabını yeniden yapacak, kendisine 1000 TL kazandıran işçilere
şunu diyecektir: Bakın arkadaşlar, siz bana 1000 TL kazandırırken ben size
1300 TL, artı devlete 200 TL (SGK primi, vergisi vs.) toplamda 1500 TL öder-
sem, batarım. Bu durumda önünüzde iki seçenek var: ya 1000 TL almaya de-
vam eder, kimseye de bir şey söylemezsiniz (kayıt dışı çalışırsınız), ya da işi
5
bırakırsınız (işsizlik). Zavallı asgari ücretli ya kayıt dışı çalışmak ya da işten
atılmak gibi, eskilerin “kırk katır mı, kırk satır mı?” dedikleri iki nahoş durum ara-
sında zor bir tercihle karşı karşıya kalmaktadır.
Bu tabloda en ironik olan şey nedir biliyor musunuz? Patronun kapının
önüne koyacağı ilk işçi, kendisi için asgari ücret yasası çıkardığımız, kanun yo-
luyla kendisini korumaya çalıştığımız, düşük nitelikli işçiler, vasıfsız elemanlardır.
Kısaca asgari ücret yasası yüzünden, piyasanın taşıyamayacağı düzeyde yük-
sek ücret düzenlemeleri yüzünden işsizliğin artması kaçınılmazdır. Bundan en
çok etkilenecek olanlar da kendileri için kanun çıkarmış olduğumuz zavallı asgari
ücretlilerdir. Başta iktisadın bu evrensel yasasının ne dediğini hatırlayalım: piya-
saya müdahalenin görünmeyen, niyetlenilmemiş sonuçları vardır. Niteliksiz iş-
gücünü korumaya çalışırken işsiz bırakmak, işte tam da böyle, görünmeyen ve
niyetlenilmemiş bir sonuçtur.
Piyasaya müdahalenin görünmeyen ve arzu edilmeyen sonuçları ola-
cağını vaaz eden kanun o kadar evrenseldir ki, sadece ekonomi alanında
4
Piyasaya başlıca müdahale şekilleri ve müdahalenin görünmeyen sonuçlarıyla ilgili olarak
daha fazla tartışma için bkz. Acar (2005) ve Roberts (2016).
5
Nitekim 2015 yılında yapılan genel seçimlerde muhalefetin de dolduruşuna gelerek yapılan
asgari ücret artışının getirdiği ek maliyetin nereden karşılanacağı Davutoğlu hükümeti ile iş-
veren kuruluşları arasında günlerce tartışma konusu olmuş; bu artışın işsizliği %1-1,5 artıra-
cağı tahminleri yapılmıştır.
12 | E konomi ni n Temel l eri I -I I
gelir yaratmak. Bir başka deyişle, şayet bir ekonomide enflasyon bir türlü
düşmüyorsa, sebebi çok büyük ihtimalle devletin enflasyonu düşürmek iste-
memesindendir, yoksa enflasyonun nasıl düşürüleceği, iktisatçıların uzun
6
zaman önce reçetesini ürettikleri bir olgudur.
1.10. MÜLKİYET HAKLARININ HAYÂTÎ ÖNEMİ KANUNU: Mülkiyet
hakları, nesneleri daha kaliteli, bakımlı ve uzun ömürlü kılar.
Özel mülkiyet, belki de medeniyetin ortaya çıkmasını sağlayan en te-
mel kurumdur. Özgürlük ve adalet ile birlikte insanlığın hayatını anlamlı ve
çekilir kılan en önemli değerlerin başında mülkiyet gelir. Sahiplik duygusu
doğuştan gelen, doğal bir duygudur; onun gibi mülkiyet hakları da kamu
otoritesi tarafından özenle korunması gereken doğal haklardan biridir. Dev-
letleri birbiriyle rekabette ileri geçiren veya geri bırakan, nesneleri bakımlı
kılan ya da bakımsızlığa mahkûm eden temel vasıta, mülkiyet haklarıdır.
Denebilir ki, insanoğlu kendisine ait olan nesneleri gözü gibi korurken, ken-
disine ait olmayan nesnelere o kadar özen göstermemekte, atalarımızın
deyimiyle “el elin eşeğini türkü söyleye söyleye aramaktadır.”
Kendi çocuğumuzu bağrımıza basarken, başkalarının çocuğu üzerine,
istisnalar dışında, aynı şekilde titremeyiz. Çocuklara eziyet eden, hor gözle
bakan, onları ihmal eden üvey anne ve üvey baba hikâyeleri bu konuda ye-
terince fikir vericidir. Kendi arabanızı mı, yoksa şirket arabasını kullanırken
mi daha dikkatli kullandığınızı kendi kendinize sorabilirsiniz. Belediye otobü-
sünün, kamuya ait bir aracın veya herhangi bir şirketin aracının şoförü kasis-
lerden ve çukurlardan geçerken çok dikkat etmez, zira aksların ayarı bozul-
sa, teker patlasa veya başka bir zarar ortaya çıksa tamir parası kendisinden
çıkmayacaktır. Ama aynı insan kendi arabasını kullanırken daha dikkatli
olmak zorundadır; zira tamir parası kendi cebinden çıkacaktır. Kendi eviniz
daha uzun ömürlü olurken, kiraya verilen evlerin ömrü daha kısa olmakta,
kiralık mülk daha çabuk yıpranmaktadır; zira kiracı evi kullanırken yeterince
özen göstermemektedir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının en önemli sebep-
lerinden biri, özel mülkiyeti “gasp, yağma ve talan” olarak gören Marksist
ideoloji üzerine kurulu olan sosyalist sistemin mülkiyet haklarına saygı gös-
termemesi, bütün üretim araçlarını devletin mülkiyetinde tutmasıydı.
6
1970’li yılların başından 2000’li yılların ortalarına kadar tam 30-35 yıl çift haneli rakamlarda
ifadesini bulan kronik enflasyon sorunuyla boğuşan, ancak 2001 krizinden sonra Merkez
Bankasını özerk hale getirip mali disipline önem vermeye başladıktan sonra tek haneli enf-
lasyon rakamlarıyla tanışan Türkiye, enflasyonun parasallığı ve devletin enflasyon yaratarak
kendisine menfaat sağlaması olgusunun en tipik örneğidir. Türkiye bu ayıptan ancak Merkez
Bankasının özerk hale getirilmesi ve Ak Parti hükümetleri altında mali disipline yönelerek
kurtulmuştur.
16 | E konomi ni n Temel l eri I -I I
Başkasının parasını başkası için harcayan bir insan neye dikkat eder?
Fiyata mı, kaliteye mi? Evet, bildiniz: hiçbirine! Başkasının parasını başkası
için harcayan bir insan ne fiyata dikkat eder ne kaliteye. Fiyata dikkat etmez,
zira parayı başkası ödemektedir; kaliteye dikkat etmesine gerek yoktur, zira
ürünü kullanacak olan da kendisi değildir. Tam bu noktada âdeta, şairin, “Dur
Yolcu! Bilmeden gelip bastığın bu toprak, bir vatan kalbinin attığı yerdir!”
dediği bir yerde, ilginç bir nirengi noktasının üstündeyiz. Nasıl yani, diyorsu-
nuz değil mi?
Bu tespit, yani başkasının parasını başkası için harcayan bir insanın
fiyata da kaliteye de dikkat etmeyeceği gerçeği neden önemlidir biliyor mu-
sunuz? Öteden beri kamu sektöründe, namı diğer devlette, neden işlerin
fiyatına da kalitesine de dikkat edilmez, neden yatırımlar yıllarca bitirilmez,
neden işler başlangıçta öngörülen değeriyle yapılmaz ve bilmem kaç defa
değer artışına gidilir, neden rüşvet ve yolsuzlukların önüne bir türlü geçile-
mez, her devirde biraz yolsuzluk, biraz usulsüzlük, biraz adam kayırmacılık,
biraz “alengirli” işler olur? İşte temel sebep budur: kamunun parasını harca-
yan bürokrat ve ona emir veren siyasetçi esas itibariyle “başkasının parasını
başkası için harcamaktadır” da ondan! Harcadığı para kendisinin parası
değil, milletten toplanan vergilerdir; kendisi kazanmadığı için kıymetini bil-
mez. Kullanacak olan kendisi değil, başkalarıdır, toplumun tümü bile değil,
ancak belirli bir kesimidir. Bu durumda şayet, hasbelkader, ilgili bürokrat
veya siyasetçinin Allah ve Ahiret günü, hesap günü bilinci yeterince güçlü
değilse, “vicdan istirahati”ne çekilmişse, yapılan işlerin kalitesinin düşük ama
fiyatının yüksek, usulsüzlüklerin yaygın olma ihtimali oldukça yüksektir.
Bu durumun, yani kamudaki hantallık ve kalitesizliğin, rüşvet ve yol-
suzluğun büsbütün önüne geçmek pek mümkün olmasa bile, olabildiğince
azaltılabilmesinin yolu, şeffaflıktan, hesap verebilir devlet anlayışından, sağ-
lam hukuk sisteminden ve etkili denetimden geçmektedir. Esasen devletin
aşırı güçlü olduğu, şeffaf ve hesap verebilir olmadığı, sınırlı-sorumlu-
hizmetkar devletten ziyade toplumun hayatına yoğun şekilde müdahale ede-
bilir, denetlenemez, yandaşını kısa yoldan zengin edebilen, rant dağıtma
aracı bir devletin olduğu yerde, ölümüne devleti ele geçirme kavgaları da,
darbe girişimleri de bitip tükenmek bilmez. Türkiye toplumu olarak trajedimi-
zin sebebi biraz da budur (Acar, 2016b).7
1.12. SERBEST TİCARET KANUNU: Malların geçmesine izin verilme-
yen sınırlardan askerler geçer.
Bu kanun serbest ticaretin erdemini ve barış için hayati önemini dile
getirmektedir. Serbest ticaret mi, korumacılık mı sorunsalı iktisadın en eski
ama eskimeyen tartışmalarından biridir. Her devirde serbest ticaret savunu-
cuları olduğu gibi, korumacılık taraftarları da olmuş, her iki taraf da kendi
görüşüne dayanak teşkil edecek çeşitli gerekçeler bulmuşlardır. İşin ilginç
7
Bu konularda daha fazla tartışma için örneğin bkz. Reed (2008), Gordon (2004), Gwartney
ve Stroup (1999), Acar (2005), Pool ve La Roe (2011).
18 | E konomi ni n Temel l eri I -I I
tarafı, yine hemen her devirde teorik olarak serbest ticaret savunulduğu hal-
de, pratikte çoğu devletin çoğunlukla korumacılık politikası izlemiş, kendi iç
piyasalarını yabancı mallara karşı korumuş olmasıdır.
Korumacılık taraftarlarının başlıca gerekçeleri şu şekilde sıralanabilir:
milli güvenlik, bebek endüstrilerin korunması, işsizliğin önlenmesi, ödemeler
dengesi açıkları, dampinge karşı önlem, iç piyasanın yerli üreticiye tahsisi,
çocuk işgücü istismarının ve çevre kirliliğinin önlenmesi. Buna karşılık ser-
best ticaret taraftarları hem bu tezlere karşı çıkmışlar, ileri sürülen gerekçele-
rin doğru olmadığını ileri sürmüşler; hem de serbest ticaret lehine kendi ge-
rekçelerini ortaya koymuşlardır.
Buna göre korumacılık milli güvenliği sağlamaz, zira karşılıklı yatırım
ve ticaret, ekonomileri birbirine bağımlı kılar; bu karşılıklı bağımlılık ise savaş
ihtimalini artırmaz, azaltır. Kayıtsız-şartsız korunan bebek endüstriler hiçbir za-
man büyümez, asıl olan rekabettir. Rekabet ise en iyi, devlet koruması altında
değil, bizzat rakiplerle yarışarak öğrenilir. Korumacılık işsizliği önlemez, sadece
sektörler arasında yer değiştirir. Ödemeler dengesi açığı ithalatı yasaklayarak
değil, döviz kazandırıcı faaliyetleri canlandırarak, ihracatı artırarak kapatılabilir.
Dampinge karşı önlem talebi aslında örtülü bir koruma talebidir, zira damping
dedikleri şey çoğu kez maliyetin altında satış değil, yabancıların daha düşük
maliyetle üretim yapabildiğinin işaretidir. İç piyasayı sırf yerli firmalara tahsis
etmek kalitesiz malı daha pahalıya almaya razı olmak demektir. Çocuk işgücü
kullanımı ve çevre kirliliği argümanı ise vaktiyle aynı yollardan geçmiş, şimdi
buna ihtiyacı kalmayan “tuzu kuru” gelişmiş ülkelerin kendi piyasalarını dış reka-
betten koruma çabasının dışa vurumudur.8
Siyasi görüş ve ideolojiden bağımsız olarak meseleye bakıldığında koru-
macılığın iç piyasayı daralttığı, malların kalitesini düşürdüğü, fiyatları yükselttiği,
çeşitliliği azalttığı, çeşitli ölçülerde ve şekillerde rantlar yarattığı, rüşvet ve yolsuz-
luğu teşvik ettiği inkâr götürmez bir gerçektir. Buna karşılık serbest ticaret pazarı
genişletmekte, mal ve hizmet arzını artırmakta, kaliteyi yükseltip fiyatı düşürmek-
te, çeşitliliği artırmakta, rüşvet ve yolsuzluğu teşvik eden rantları ortadan kaldır-
maktadır. Teknoloji transferini ve ülkelerin birbirinden öğrenmesini kolaylaştır-
maktadır. Ekonomileri birbirine bağımlı kıldığı ölçüde savaş ve çatışma riskini
azaltmakta, barış ve istikrar ihtimalini yükseltmektedir. Frederic Bastiat’nın 19.
Yüzyıl ortalarında dediği gibi, “malların geçmesine izin verilmeyen sınırlardan
askerler geçer.” Serbest ticaret savaşın panzehiridir, kaynakları barışçı yollardan
paylaşma aracıdır.
Serbest ticaretin belki bütün bunlardan çok daha önemli bir faydası, in-
sanların hayal dünyasını genişletmesi, önlerindeki seçenekleri artırması, buldu-
ğuyla yetinmeyen, hayallerinin peşinden giden, rüyalarını gerçekleştirmeye çalı-
şan, yenilikçi, yaratıcı insanların olduğu dinamik bir dünyaya kapı aralaması,
hayatımızı daha çekilir, daha renkli, daha anlamlı kılmasıdır.9
8
Serbest ticaret mi korumacılık mı konusunda daha geniş bir tartışma için bkz. Acar (2016a).
9
Bu konuda serbest ticaret kuramının öncülerinden Ricardo ile korumacılık yanlısı bir televiz-
yon imalatçısı arasındaki tartışma ve seyahatleri konu alan ilginç, alegorik bir hikâye için
bkz. Roberts (2013).
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 19
Piyasanın nasıl müthiş bir mekanizma olduğuna dair bir başka öykü-
müz daha var. Yirminci yüzyılın Keynes ile birlikte iki en önemli iktisatçısın-
dan biri olan Milton Friedman’ın ağzından bizzat dinlediğim hikâyeyi biraz
Türkiye'ye uyarlayarak anlatayım: Sabahın erken saatlerinde, daha alacaka-
ranlıkta, elinde balta, yağmur ormanına ağaç kesmeye giden bir Endonezyalı
köylü düşünün. Adamın derdi, sadece ekmek parası kazanmaktır. Tek bildiği
de ormandan keseceği ağacı birilerinin para vererek ondan satın alacağıdır.
Kendisinden ağacı satın alacak kişi dışında hiç kimseyi tanımaz, sonra ne
olacak bilmez, bilmesine de gerek yoktur.
10
Orijinal hikâye “Ben, Kurşun Kalem” için bkz. Read (1958).
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 21
Bir sonraki aşamaya geçin: ağacı satın alan adamın tek bildiği bunu
kendisinden alacak bir hızarcının varlığıdır. Hızarcı ağacın sağını solunu
düzeltip kereste haline getirince, bunu bir kâğıt fabrikası sahibi satın alır.
Hızarcının derdi de ekmek parasıdır; onun da tek bildiği üretilen kâğıdı bir
matbaacının alacağıdır. Zincirin devamı nereye uzanır onu bilmez, bilmesi
de gerekmez. Türkiyeli bir matbaacı Endonezya’da üretilen kâğıdı satın alır-
ken tek bildiği, kitap basmak isteyen bir yayınevinin kendisine sipariş vere-
ceğidir. Konya’da Necmettin Erbakan Üniversitesi’nin, Kırıkkale’de Kırıkkale
Üniversitesi’nin ve dahi Türkiye’nin birçok başka üniversitesinin çiçeği bur-
nunda öğrencileri kitap beklemektedir…
Bu durumu dikkate alan, bencileyin kafayı yazmaya takmış bir üniver-
site profesörü de ne zamandır yazmayı düşündüğü şeyleri nihayet, çoluk-
çocuk uykudayken, gecenin geç saatlerinde bir araya getirmeyi başarmıştır.
Bilgisayara yazdıklarını artık kitap olarak yayımlatmak istemektedir. Yayıne-
vine gider, pazarlık yapılır, kitap siparişi verilir. Yayınevi kitabı basabilmek
için matbaaya gider; matbaacı bu işi yapabilmek için kâğıt tedarik etmek
durumundadır; kağıtçı kereste temin etmelidir, keresteci de bunu kendisine
satacak bir hızarcıya müracaat eder, o da ormandan o ağacı kesen köylüye.
Yurdum insanının deyimiyle, nereden nereye?... Türkiye’den Endonezya’ya,
öğrenciden profesöre, profesörden yayınevine, oradan matbaaya, oradan
kağıtçıya, oradan hızarcıya, oradan yağmur ormanına daha şafak sökmeden
dalan köylü amcaya…
Zincirin iki ucundaki Endonezyalı köylü ile Türkiyeli profesör birbirini
tanımaz, hiç görüşmemişlerdir. Matbaacı ile hızarcı da öyle; kâğıt fabrikatörü
ile yayınevi sahibi de. Herkesin tek bildiği şey, o nesneyi üretirse zincirin bir
sonraki halkası durumundaki kişinin kendisinden o nesneyi satın alacağıdır.
İşte piyasa mekanizması, birbirini hiç tanımayan, hayatta hiç karşılaşmamış,
birbirini belki de hiç görmeyecek olan binlerce, on binlerce insanın, ekmek
parası peşinde koşarken birbiriyle iş birliği yapmasını sağlayan o mucizevi
11
mekanizmadır. Piyasa budur.
11
Piyasanın temel mantığı ve piyasa mekanizmasının erdemleri konusunda ilave okuma için
örneğin bkz. Roberts (2016), Hayek (2007), Swanepoel (2006), Abrams (2006), Gordon
(2004). Piyasanın temel mantığını kavramadan, kumanda sistemine olan üstünlüğünü gö-
remeden öğrencilerine iktisat dersi veren hocaların varlığını bilmek hüzün verici, böyle hoca-
lardan ders alan öğrencilerin varlığını bilmek daha da hüzün vericidir…
22 | E konomi ni n Temel l eri I -I I
üretmemiz, tüketime hazır hale getirmemiz gerekir. Bunun için girdilerin ya-
nısıra finansmana da ihtiyacımız vardır. Gelirimiz olmadan harcamalarımızı
finanse edemeyiz, çalışmadan gelir elde edemeyiz. Gelir ile harcamalarımız
arasında bir denge kuramazsak, borca girer, sonunda türlü sıkıntıların kuca-
ğına düşeriz. O halde, sağlıklı bir yaşam sürdürebilmemiz için, eskilerin de-
yimiyle “iki yakamızı bir araya getirebilmemiz,” gelir ile harcamalarımız ara-
sında bir denge kurabilmemiz gerekir.
İhtiyaçlarımız –belki sonsuz değil, ama- saymayacağımız kadar çok-
tur. Bütçemiz, kaynaklarımız ise sınırlıdır. Üretim için kullanabileceğimiz
emek, sermaye, toprak gibi temel üretim faktörleri de sınırlıdır, tüketim için
kullanabileceğimiz bütçemiz de. Üretim, dağıtım, pazarlama ve tüketim için
kullanabileceğimiz enerji de, güç de, zaman da sınırlıdır. İnsanlar olarak
sınırlı, sonlu, sonradan olma, zayıf, birbirine muhtaç, kendi kendine yeterli
olmayan yaratıklarız. Sonsuz olan, sınırsız olan, kendine yeterli olan, hiç
kimseye muhtaç olmayan yegâne varlık, evrenin Yaratıcısı olan Allah’tır. O
halde ihtiyaçlarımız ile kaynaklarımız arasında bir denge kurmak zorundayız.
Nasıl üretip nasıl kazanacağımızı, neye ne kadar para harcayacağımızı bil-
mek, ölçüyü kaçırmamak zorundayız.
İşte iktisat tam da bu meselelerle ilgilenen sosyal bilim dalıdır. Karın
doyurma zengin fakir, Müslim-gayriMüslim, Doğulu-Batılı, Alevi-Sünni, Arap-
Acem, Türk-Kürt, kadın-erkek, yaşlı-genç bütün insanların ortak sorunu ol-
duğu için, karın doyurma sorununu temel meselesi yapan iktisat öteki sosyal
bilim dallarına kıyasla daha merkezi bir konumdadır. Hangi mesleği icra
edersek edelim, ne işle meşgul olursak olalım, herhangi bir iş yapabilmek
için önce karnımızı doyurmak, beslenme ve barınma gibi temel ihtiyaçlarımı-
zı karşılamak zorundayız. İşte iktisat bize, ihtiyaçlarımızı nasıl karşılayaca-
ğımız, nerelerden nasıl gelir elde edebileceğimiz, gelirlerimiz ile harcamala-
rımız arasında nasıl denge kurabileceğimiz konusunda yardımcı olmaktadır.
İktisadi sistemler temelde ikiye ayrılır: piyasacı sistemler, devlet-
çi/kumandacı sistemler. Sandığımızın aksine, bu ayrım dinden, etnik köken-
den, coğrafyadan ve kültürden bağımsızdır. Müslüman da olsak, Hristiyan da
Ateist de, Türk de olsak, Arap da, Acem de, Doğulu da olsak, Batılı da, As-
ya’da da yaşasak Avrupa’da da, iktisaden ya piyasacı bir sistemi benimseriz,
ya da devletçi/kumandacı sistemi. Bu ikisinin karması, biraz devletçi biraz da
piyasacı sistemin karşımı sistemler de vardır, ama uygulamada karma sis-
temlerin ya piyasacı özellikleri ağır basar ya da devletçi ve kumandacı özel-
likleri. Başka bir deyişle, “fifti-fifti” ideal bir “karma sistem” yoktur.
Piyasacı sistemin temel özellikleri özel mülkiyet, kâr arayışının meşru-
iyeti, tercih ve girişim özgürlüğü, bireysel karar mekanizması, fiyatların arz ve
talep (piyasa) tarafından belirlenmesi, rekabet, sınırlı devlet ve serbest tica-
rettir. Devletçi/kumandacı sistemin temel özellikleri ise kamusal mülkiyet,
merkezi planlama, kâr arayışının meşru görülmemesi, fiyatların kamu otori-
tesi tarafından belirlenmesi, rekabete sıcak bakılmaması, devlet gücünün
sınırlı olmaması ve dış ticarette korumacılıktır. Pratikte piyasacı sistem kapi-
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 23
12
İslam’ın ilk döneminde uygulanan sistemin piyasacı niteliği ve kapitalizme akrabalığı konu-
sunda kayda değer bir analiz için bkz. Koehler (2016).
24 | E konomi ni n Temel l eri I -I I
Gelir Harcama
M al ve
Hizmetler
Piyasası
Mal ve Mal ve
hizmet satı mı hizmet a lımı
Emek, arazi ve
Üretim serma ye
faktörleri
Üretim
Faktörleri
Piyasası
Ücret, kira ve kar Gelir
ve buna uygun bir çalışma moduna girmesi gerekirken hiçbir şey yapmadan,
eve kapanıp saatlerce gençlik dizileri izlemesi durumuna benzetilebilir.
Üretim İmkanları Eğrisinin üstünde bulunan noktalara gelince (G gibi),
bu düzeyde bir üretim mümkün ya da erişilebilir değildir. Mümkün olsa bile,
ekonomi bu üretimi kendi kaynaklarını kullanarak gerçekleştirecek kapasite-
ye sahip olmadığından, dış dünyadan kapasite artırıcı unsurlar (sermaye ve
emek gibi) transfer etmesi gerekmektedir.
Fırsat maliyeti, “bir şeyi elde etmek için vazgeçmek zorunda olduğu-
muz (ikinci en iyi) şey” olarak ifade edilmişti. Üretim İmkanları Eğrisi üzerinde
üretilen mal demetlerinden birisinden diğerine geçerken fırsat maliyetini,
elimizdeki iki şeyden birini bir birim artıralım derken diğerinden ne kadar
vazgeçmek zorunda kalacağımızı görebiliriz (Şekil 1.3).
Buğday
(ton )
6,000 -1000
Eğim = = -10
100
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
0 10 0 20 0 3 00 4 00 5 00 6 00
Bilgisayar
Buğday
(ton)
Ekonomik
6,000 büyüme
sonucu eğri
5,000 sağa ve dışa
doğru kayar
4,000
3,000
2,000
1,000
0
0 10 0 20 0 30 0 40 0 5 00 6 00
Bilgisayar
Bisiklet Bisiklet
BÖLÜM ÖZETİ
Sosyal bilimlerin evrensel yasaları olabilir mi, ya da sosyal bilimlerin
bulguları ideoloji ve değerden bağımsız mıdır konusu öteden beri tar-
tışılır. Mutlak anlamda evrensellik sadece sosyal bilimlerin değil, doğal
bilimlerin bulguları için de söz konusu değildir. Buna karşılık cinsiyet,
kültür ve ideolojiden bağımsız kalıcı düzenlilikler anlamında sosyal bi-
limlerin de, dolayısıyla iktisadın da “evrensel” yasaları vardır.
Her şeyin bir bedeli vardır, bedava ekmek yoktur. Güneş ve hava dı-
şında hiçbir nesne herkesin ihtiyacını karşılayacak kadar bol değildir.
Kıt kaynaklarla ihtiyaçları tatmin edecek ürünler üretmek ancak belirli
bir maliyete katlanarak yapılabildiği için de, her şeyin bir bedeli vardır.
Her şeyin bir fırsat maliyeti vardır; her tercih bir vazgeçiştir. Bir şeyi
tercih ettiğimiz anda, başka bir şeyden vazgeçiyoruz demektir. Bu ne-
denle bir şey yapmadan, bir tercihte bulunmadan önce elimizdeki al-
ternatiflerin neler olduğuna, bir şey kazanalım derken neyi kaybetmek-
te olduğumuza dikkat etmeliyiz.
Değer sübjektif bir olgudur, kişiye göre değişir, ihtiyacın şiddeti ve
çevre şartları tarafından belirlenir. Aynı nesnenin değeri farklı kişiler
için farklı olabileceği gibi, aynı nesnenin aynı kişi için değeri de, farklı
koşullar altında farklı olabilir.
Marjinal fayda da marjinal verim de azalır. Susuz bir insan için ikinci
bardak suyun verdiği haz asla birincinin yerini tutmaz. Öteki her şey
sabitken değişken girdinin toplam üretime katkısı da giderek azalır.
Fiyatları son tahlilde arz ve talep belirler. Bir malın doğru ve adil fiyatı
alıcı ile satıcı arasında serbest pazarlık sonucu oluşan fiyattır.
Piyasa mekanizması birbirini tanımayan milyonlarca insanın birbiri için
çalışmasını ve barışçı yollardan karnını doyurmasını sağlayan muci-
zevi bir mekanizmadır.
Piyasaya müdahalenin görünmeyen ve niyetlenilmemiş sonuçları var-
dır. Bu durum ekonomi piyasası için olduğu kadar siyaset piyasası için
de, hayatın diğer alanları için de geçerlidir.
Marifet iltifata tabidir, müşevvikler/özendiriciler işe yarar; teşvik edilen
şey artar, caydırılan şey azalır.
Para arzını ölçüsüz şekilde artırmak fiyatları artırır, enflasyon yaratır.
Mülkiyet hakları nesneleri daha kaliteli, uzun ömürlü ve bakımlı kılar.
Hiç kimse başkasının parasını kendi parası kadar dikkatli harcamaz.
Serbest ticaret korumacılığa kıyasla daha olumlu sonuçlar doğurur.
Devlet sınırlı, şeffaf, hesap verebilir olmalıdır; denetlenemeyen devlet
kişilerin hayatını keyfi müdahalelerle karartabilir.
İktisadi realite modeller yardımıyla daha kolay anlaşılabilir, anlatılabilir
ve bunlar yardımıyla geleceğe yönelik tahminlerde bulunulabilir. İkti-
sadi faaliyetlerin döngüsel akımı modeli esasen üreticiler ile tüketicile-
rin, alıcılar ile satıcıların, işçiler ile işverenlerin, hane halkı ile firmaların
birbirine nasıl bağımlı olduğunu, bir tarafın harcamasının diğerinin ge-
liri olduğunu göstermektedir.
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 31
BÖLÜM TESTİ
2. Her tercihin bizi bir şeylerden vaz- 7. “Muhtar bile olamasın” diye önü
geçmeye zorlaması hangi kavramla kesilmek istenen insanın daha sonra
ifade edilir? hızlı bir yükselişle Cumhurbaşkanı
A) Enflasyon olabilmesi neyin örneğidir?
B) Maliyet muhasebesi A) Kaderin cilvesi
C) Fırsat maliyeti B) Siyasetin dinamik doğası
D) Piyasa fiyatı C) Müdahalenin pozitif sonucu
E) Üretim maliyeti D) Müdahalenin niyetlenilmemiş so-
nuçları
E) Müşevviklerin işe yaraması
3. Değerin kişiden kişiye değişeceğini
ifade eden kanun hangisidir?
8. Ses yarışmalarıyla keşfedilen yete-
A) Subjektif değer kanunu nekler neyin örneğidir?
B) Objektif değer kanunu
C) Emek değer kanunu A) Televizyonun cazibesi
D) Sabit değer kanunu B) Müşevviklerin işe yaraması
E) Değişken maliyet kanunu C) Bedava ekmek olmaması
D) Şöhretin bedeli
E) Fırsat maliyeti
4. “İkinci bardak su, birinci bardak su-
yun yerini asla tutmaz” tespiti hangi 9. Para arzı ölçüsüz artırılırsa hangisi
kanunda ifadesini bulur? kaçınılmazdır?
A) Azalan marjinal verim kanunu A) Ekonomik kriz
B) Alternatif maliyet kanunu B) Enflasyon
C) Enflasyonun parasallığı kanunu C) Döviz krizi
D) Subjektif değer kanunu D) Deflasyon
E) Azalan marjinal fayda kanunu E) Borsanın çöküşü
5. Fiyatları son tahlilde belirleyen ne- 10. Çayır ve meraların tez yıpranması,
dir? “ortak malların trajedisi” neyin öne-
mine işaret eder?
A) Devlet
B) Fiyat Tespit Komitesi A) İnsan hakları
C) Arz ve talep B) Hayvan hakları
D) Politbüro C) Kadın hakları
E) Toprak Mahsulleri Ofisi D) Mülkiyet hakları
E) Çevre koruma yasaları
İ kti sadı n E vr ensel Yasal ar ı | 33
11. “Malların geçmesine izin verilmeyen 16. Milyonlarca insanın birbirini hiç
sınırlardan askerler geçer” sözü ki- tanımadığı halde birbiri için çalışma-
me aittir? sını sağlayan mucizevi mekanizma
hangisidir?
A) Frederic Bastiat
B) Adam Smith A) Devlet
C) David Ricardo B) Piyasa
D) Lawrence Reed C) Merkezi planlama
E) Milton Friedman D) AVM
E) Kooperatif
20. Hangi dünyada insanlar hayallerinin 24. İktisadi karar birimlerinden biri olan,
peşinden daha kolay gidebilirler, ön- aynı çatı altında yaşayan ve ortak bir
lerindeki seçenekler daha fazladır? bütçe ile geçinen insanlar toplulu-
ğuna ne ad verilir?
A) Serbest ticaretçi dünya
B) Korumacı dünya A) Firma
C) Savaşçı dünya B) Girişimci
D) İstikrarsız dünya C) Devlet
E) Kumandacı dünya D) Hanehalkı
E) Dış âlem
21. Hangisi üretim faktörlerinin çıktıdan 25. Hangisi serbest piyasacı ekonomik
aldığı payı göstermez? modelin temel kurumlarından biri-
dir?
A) Ücret
B) Rant A) Özel mülkiyet
C) Faiz B) Rekabet
D) Kâr C) Sınırlı devlet
E) Maliyet D) Serbest ticaret
E) Hepsi
KAYNAKÇA
Abrams, B.A. (2006). Hayvan Çiftliği’ne Dönüş, (Çev. M. Acar), İstanbul: Plato Film Yayınları.
Acar, M (2016a). “İktisadın Ezeli Sorunsalı: Serbest Ticaret mi, Korumacılık mı?”
http://www.liberal.org.tr/sayfa/iktisadin-ezeli-sorunsali-serbest-ticaret-mi-korumacilik-mi-
mustafa-acar,165.php
Acar, M. (2016b). “FETÖ Belasından Çıkarılması Gereken Dersler,” Fikir Coğrafyası Platformu,
http://fikircografyasi.com/makale/feto-belasindan-cikarilmasi-gereken-dersler
Acar, M. (2005). Piyasa Devlet Müdahale, Ankara: Orion Yayınevi.
Demir, Ö. ve M. Acar (2005). Sosyal Bilimler Sözlüğü, 6. Baskı, Ankara: Adres Yayınları.
Demir, Ö. (2000). Bilim Felsefesi, 3. Baskı, Ankara: Vadi Yayınları.
Dikkaya, M. (2015). “İktisat Nedir?” Ekonominin Temelleri I-II, Savaş Kitabevi, Ankara.
Feyerabend, P. (1989). Yönteme Hayır: Bir Anarşist Bilgi Kuramının Ana Hatları, (Çev. A.
İnam), İstanbul: Ara Yayıncılık.
Feyerabend, P. (1999). Özgür Bir Toplumda Bilim, Çev. A. Kardam, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Gordon, D. (2004). İktisadi Mantığa Giriş, (Çev. B. Akın), Ankara: Liberte.
Gwartney, J.D. ve R.L. Stroup (1999), Temel Ekonomi. (Çev. Y. Arsan), Ankara: Liberte.
Hayek, F.A. (2007). “Bilginin Toplumda Kullanımı,” (Çev. T. Yay), Liberal Düşünce, Cilt 12, Sayı
45, Kış-Bahar 2007, ss. 153-164. http://www.libertedownload.com/LD/arsiv/45/10-
hayek-bilginin-toplumda-kullanimi.pdf
Koehler, B. (2016). İslamın Erken Döneminde Kapitalizmin Doğuşu, Çev. İ. Kurun, Ankara:
Liberte.
Kuhn, T.S. (2014). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Çev. N. Kuyaş, 9. Baskı, İstanbul: Kırmızı
Yayınları.
Pool, J.C. ve R. M. La Roe (2011). Bir Günde Ekonomist Nasıl Olunur?, (Çev. Y. F. Zülfikar),
3. Baskı, İstanbul: Etkileşim Yayınları.
Popper, K.R. (2015). Bilimsel Araştırmanın Mantığı, Çev. İ. Aka, İ. Turan, 6. Bs., İstanbul:
Yapı Kredi Y.
Read, L.E. (1958). “I, Pencil: My Family Tree as told to Leonard E. Read,” Irvington-on-Hudson,
NY: The Foundation for Econ. Education, Inc.
http://www.econlib.org/library/Essays/rdPncl1.html (Türkçesi: “Bendeniz Kurşun Kalem,”
http://www.ozgurtoplumundegerleri.com/res/Leonard_E_Read_Bendeniz_Kursun_Kale
m.pdf
Reed, L.W. (2008). “Sağlam Kamu Politikasının Yedi İlkesi,” (Çev. M. Acar), Liberal Düşünce,
Yıl 13, Sayı 49, Kış 2008, ss. 157-166.
Roberts, R.D. (2013). Tercih, (Çev. M. Acar), 8. Baskı, Ankara: Liman Kitapları.
Roberts, R.D. (2016). Görünmez Kalp, (Çev. M. Acar), 7. Baskı, Ankara: BB101 Yayınları.
Roberts, R.D. (2014). Her Şeyin Bedeli, (Çev. M. Acar), Ankara: Liman Kitapları.
Swanepoel, M. (2006). Sefaletten Zenginliğe, (Çev. O. Çakmak, A. Yayla), 2. Baskı, Ankara:
Liberte.
36 | E konom i ni n Tem el ler i