LESZEK MAGIERA ROBERT WALASZEK

MASAŻ SPORTOWY
Z ELEMENTAMI
 Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk
Dr n.mcd. Emil Staszków SPIS TREŚCI

ght by W ydaw nictw o B IO SPO R T, K raków 2003 P R Z E D M O W A ................................................................................................................. 11

W S T Ę P ................................................................................................................................. 15

>rawa zastrzeżone. 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masażu sportow ego................... 17

eprodukcja w jakiejkolw iek postaci całości lub części książki bez 1.1. Skóra i tkanka p o d sk ó r n a .................................................................................... 17
;ody wydaw cy są zabronione. 1.2. Kości, stawy i elementy okołostawowe ..............................................................18
1.3. M ięśnie i elementy ok olom ięśn iow e................................................................... 23
1.4. Układ krążen ia..........................................................................................................30
W ojciech Pirog 1.5. Układ n erw ow y.........................................................................................................39
1.6. Układ oddechow y..................................................................................................... 44
idki: W ojciech Piróg 1.7. Układ en d okrynologiczny..................................................................................... 47

Maciej Kałuża
2. Teoria klasycznego masażu sportowego .................................................. 53
2.1. Cel i zadania masażu sportowego .......................................................................53
2.2. Zasady i warunki stosowania masażu sp ortow ego........................................53
2.2.1. Z asady ................................................................................................................ 53
'Bibliotekagjg^; ?■
-9 1 7 6 1 0 -0 -2 2.2.2. W a ru n k i............................................................................................................. 54
2.2.3. Dawkowanie siły bodźca w m asażu............................................................. 55
2.2.4. Gabinet m asażu................................................................................................ 56
A 0.W ) 2.2.5. Środki poślizgowe do m a s a ż u ...................................................................... 57
wo: BIO SPO RT 2.2.6. Środki wspom agające m a s a ż .........................................................................57
Kraków, ul. Siemaszki 41/21 2.3. Techniki masażu sportowego ...............................................................................60
tel/fax (012) 266 09 09, tel. (012) 648 21 60 2.3.1. Technika głaskania...........................................................................................60
2.3.2. Technika ro z c ie ra n ia ...................................................................................... 61
2.3.3. Technika ugniatania ....................................................................................... 62
wa: Zakład Graficzny „Colonel ” 2.3.4. Technika oklepyw ania....................................................................................63
Kraków, ul. Dąbrowskiego 16 2.3.5. Technika w ibracji............................................................................................. 65
2.3.6. Technika w ałkow ania...................................................................................... 66
mterowy i naświetlanie: „Grafton” 2.3.7. Technika w y c isk an ia ...................................................................................... 67
Kraków, ul. G dańska 18a 2.3.8. Technika m ie sz a n ia .........................................................................................67
2.3.9. Technika ro lo w a n ia .........................................................................................67
2.3.10. Technika roztrząsania..................................................................................... 67
2.3.11. Technika fu n k cjo n aln a..................................................................................67
2.3.12. Inne te c h n ik i.................................................................................................... 68

3
 2.4. W pływ klasycznego m asażu sportow ego na organizm ................................. 69
2.4.1. W pływ m asażu na skórą..................................................................................69
2.4.2. W pływ m asażu na stawy i aparat w iązadłow y...........................................69
2.4.3. W pływ masażu na tkanką łączną .................................................................70
2.4.4. W pływ masażu na m ią ś n ie ............................................................................70
2.4.5. W pływ masażu na układ krążenia................................................................ 70
2.4.6. W pływ masażu na układ nerw ow y............................................................... 71
2.4.7. W pływ masażu na układ o d d e c h o w y ..........................................................71
2.4.8. W pływ masażu na układ m oczow y.............................................................. 72
2.4.9. Wpływ masażu na układ pok arm o w y ..........................................................72
2.5. W skazania i p rzeciw w skazania do m asażu sportow ego ............................... 72

3. M e to d y k a k la s y c z n e g o m a s a ż u s p o r t o w e g o ................................................. 75
3.1. M asaż grzbietu ....................................................................................................... 75
3.2. M asaż k rę g o s łu p a ...................................................................................................83
3.3. M asaż grzbietu wr c a ło ś c i..................................................................................... 93
3.4. M asaż k a rk u i obręczy b a rk o w e j...................................................................... 93
3.5. M asaż klatki piersiow ej .................................................................................... 110
3.5.1. Masaż klatki piersiowej w pozycji leżenia ty łe m ................................. 110
3.5.2. Masaż klatki piersiowej w pozycji sied zącej......................................... 119
3.6. M asaż pow łok b rzu szn y ch................................................................................ 124
3.7. M asaż kończyny g ó r n e j.......................................................................................129
3.7.1. M asaż palców ................................................................................................ 129
3.7.2. M asaż strony grzbietowej rąk i ................................................................. 132
3.7.3. M asaż strony dłoniowej rą k i..................................................................... 134
3.7.4. M asaż staw u nadgarstkow ego.................................................................. 137
3.7.5. Ćwiczenia i m obilizacje po m asażu rąki ................................................ 139
3.7.6. M asaż przedram ienia.................................................................................. 142
3.7.7. M asaż stawu łok cio w eg o ............................................................................ 146
3.7.8. Masaż ramienia ............................................................................................ 150
3.7.9. Masaż m iąśnia naram iennego i stawu ramiennego ............................... 154
3.7.10. Masaż kończyny górnej w c a ło ś c i............................................................ 158
3.7.11. Ć w iczenia i mobilizacje po masażu staw ów łokciowego
i ra m ie n n e g o .............................................................................................. 158
3.8. M asaż kończyny d o ln e j......................................................................................... 159
3.8.1. M asaż p a lc ó w ............................................................................................... 159
3.8.2. M asaż ś ró d sto p ia ......................................................................................... 160
3.8.3. M asaż strony grzbietowej stopy................................................................ 162
3.8.4. M asaż strony podeszwowej sto p y ...... .................................................... 164

4
 3.8.5. M asaż stawu sk o k o w e g o ............................................................................. 166
3.8.6. Ćwiczenia i m obilizacje po masażu stopy................................................ 168
3.8.7. M asaż przedniej strony podudzia............................................................... 170
3.8.8. M asaż stawu kolanow ego ............................................................................ 172
3.8.9. M asaż przedniej strony u d a ........................................................................ 177
3.8.10. M asaż przedniej strony kończyny dolnej w całości ............................ 181
3.8.11. M asaż strony podeszwowej s to p y ......................................................... 181
3.8.12. M asaż ścięgna Achillesa ......................................................................... 183
3.8.13. M asaż tylnej strony p o d u d z ia ................................................................. 186
3.8.14. M asaż dołu podkolanow cgo................................................................... 189
3.8.15. M asaż tylnej strony uda .......................................................................... 189
3.8.16. M asaż p o ś la d k a ......................................................................................... 190
3.8.17. M asaż tylnej strony kończyny dolnej w całości .................................. 194
3.8.18. Masaż stawu b io d ro w eg o ........................................................................ 195
3.8.19. Ćwiczenia i m obilizacje po masażu stawów kolanowego
i biodrow ego............................................................................................... 197
3.8.20. M asaż kończyny dolnej w całości............................................................ 197
3.9. M asaż tylnej strony tu ło w ia.............................................................................. 199
3.9.1. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu tylnej strony tu ło w ia .................... 201
3.10. M asaż całego ciała................................................................................................210

4. K la s y c z n y m a s a ż s p o rto w y w w y b r a n y c h d y s c y p lin a c h
s p o r t o w y c h ................................................................................................................... 211
4.1. M echanizm działania masażu sp o rto w eg o ..................................................... 211
4.2. Rodzaje masażu sportowego ............................................................................. 216
4.2.1. M asaż treningowy ..........................................................................................216
4.2.2. M asaż przed zawodami .................................................................................217
4.2.3. M asaż sta rto w y ................................................................................................218
4.2.4. Masaż pow ysiłkow y........................................................................................219
4.2.5. M asaż podtrzym ujący.................................................................................... 220
4.3. Biegi krótkie .......................................................................................................... 221
4.4. Biegi przez p lo tk i.................................................................................................. 222
4.5. Biegi średnie i długie oraz chód sportow y..................................................... 223
4.6. Biegi przez p rzeszk od y........................................................................................225
4.7. Skoki lekkoatletyczne ......................................................................................... 225
4.8. Rzuty lek k oatletyczn e......................................................................................... 227
4.9. Gry' z e sp o ło w e ........................................................................................................230
4.10. Sporty walki i s iło w e .......................................................................................... 234
4.11. Pływanie i piłka wodna ......................................................................................237

5
 4.12. Kajakarstwo iw ioślarstw o............................................................................... 238
4.13. K olarstw o ...............................................................................................................240
4.14. T e n is ........................................................................................................................241
4.15. Narciarstwo ....................................................................................................... 242
4.16. Łyżwiarstwo szybkie i figurow e......................................................................... 245
4.17. G im n astyk a........................................................................................................... 247

5. M a s a ż p ro fila k ty c z n o -le c z n ic z y s to s o w a n y w o d n o w ie
b io lo g ic z n e j................................................................................................................... 249
5.1. M asaż w środowisku wodnym .......................................................................... 249
5.1.1. M asaż podwodny natryskiem biczowym .................................................. 249
5.1.2. M asaż podwodny klasyczny ........................................................................250
5.1.3. M asaż w irow y ..........................................................................................*.... 250
5.1.4. M asaż natryskowy - bicze szkockie ........................................................2 5 1
5.1.5. M asaż w kąpieli p e re łk o w e j......................................................................... 252
5.2. M asaż przyrządow y'..............................................................................................252
5.2.1. M asaż wibracyjny .......................................................................................... 252
5.2.2. M asaż p o d ciśn ien io w y .................................................................................. 253
5.2.3. Masaż p n eu m aty czn y .................................................................................... 254
5.2.4. M asaż synkardialny.........................................................................................254
5.2.5. M asaż próżniowy b a ń k ą ................................................................................255
5.3. M asaż lim fatyczny ................................................................................................256
5.3.1. Zasady stosowania masażu lim fatycznego .............................................. 256
5.3.2. Techniki stosowane w m asażu lim faty czn y m .........................................257
5.3.3. W skazania i p rzeciw w skazania.................................................................. 258
5.3.4. M asaż limfatyczny grzbietu ......................................................................... 258
5.3.5. M asaż limfatyczny klatki p iersio w ej......................................................... 262
5.3.6. M asaż limfatyczny b rz u c h a ......................................................................... 265
5.3.7. M asaż lim fatyczny kończyny g ó rn e j......................................................... 269
5.3.8. M asaż lim fatyczny kończyny d o ln e j.........................................................273
5.4. M asaż izom etryczny.............. ................................................................................ 282
5.5. M asaż stawowy centryfugalny........................................................................... 282
5.6. M asaż kontralateralny.......................................................................................... 284
5.7. M asaż punktowy i inne metody reflek soterap ii.............................................284
5.7.1. Techniki stosowane w masażu punktowym .......................................... 284
5.7.2. Punkty meridianowe i recepty p u n k to w e ................................................. 285
5.7.3. W skazania i przeciw w skazania..................................................................292
5.7.4. Inne metody refleksoterapii......................................................................... 292

6
6. Zabiegi fizykalne stosowane w odnowie biologicznej i fizjoterapii
po urazach sp o rto w y ch ............................................................................... 295
6.1. Sauna fiń sk a ........................................................................................................... 295
6.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ............................................................... 296
6.1.2. Czas i częstotliw ość korzystania z sauny ................................................ 297
6.1.3. Kontrola stanu organizmu sportowca podczas pobytu w s a u n ie 298
6.1.4. Prawidłowy sposób korzystania z s a u n y ..................................................298
6.1.5. Działanie sauny na organizm s p o rto w c a ..................................................300
6.1.6. W skazania i przeciw w skazania..................................................................305
6.2. O kłady p arafin ow e...............................................................................................305
6.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ............................................................... 306
6.2.2. Sposób stosow ania p a ra fin y ....................................................................... 306
6.2.3. W skazania i przeciw w skazania..................................................................307
6.3. O kłady i kąpiele b o ro w in o w e........................................................................... 307
6.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ............................................................... 307
6.3.2. M echanizm działania borowany .................................................................307
6.3.3. W skazania i p rzeciw w skazania..................................................................308
6.4. Kąpiele so la n k o w e................................................................................................ 308
6.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ............................................................... 308
6.4.2. W pływ kąpieli solankowych na organizm sp o rto w c a ........................... 309
6.4.3. W skazania i przeciw w skazania..................................................................309
6.5. Prom ieniowanie podczerwone ......................................................................... 309
6.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ............................................................... 309
6.5.2. W pływ prom ieniowania podczerwonego na organizm sp o rto w c a 310
6.5.3. W skazania i przeciw w skazania..................................................................310
6.6. Leczenie zim nem (krioterapia) ........................................................................311
6.6.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zim noleczniczych...........................311
6.6.2. Działanie zimna na organizm podczas schładzania m iejscowego ..... 313
6.6.3. Działanie zimna na organizm podczas schładzania całego c ia ła 314
6.6.4. Rodzaje zabiegów zim noleczniczych........................................................315
6.6.5. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji urazów sportowych ...................319
6.6.6. W skazania i przeciw w skazania..................................................................321
6.7. Elektroterapia .......................................................................................................321
6.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów' elektroleczniczych..........................321
6.7.2. G a lw a n iza c ja ..................................................................................................322
6.7.3. Jonoforeza ...................................................................................................... 322
6.7.4. E lektrostym ulacja..........................................................................................325

7
 6.7.5. Prądy diadynam iczne .................................................................................... 326
6.7.6. Prądy interferencyjne .................................................................................... 329
6.8. Ultradźwięki ........................................................................................................... 330
6.8.1. Ogólna charakterystyka zabiegu .................................................................330
6.8.2. Zasady stosowania u ltrad źw ięk ó w ............................................................. 331
6.8.3. Sposób wykonania zabiegu .......................................................................... 332
6.8.4. W skazania i przeciw w skazania................................................................... 333
6.9. M agnetoterapia ..................................................................................................... 333
6.9.1. Ogólna charakterystyka pola magnetycznego małej częstotliwości .. 333
6.9.2. Efekty biologiczne osiągane przez stosowanie pola magnetycznego . 334
6.9.3. W skazania i przeciw w skazania................................................................... 335
6.9.4. W ybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem pola
m agnetycznego małej częstotliwości .................................................... 335
6.9.5. Wpływ' pulsującego pola magnetycznego na przebieg odnowy
powysiłkowej ..............................................................................................336
6.10. L aseroterapia........................................................................................................ 336
6.10.1. Fizyczne właściwości prom ieniowania laserow ego...............................337
6.10.2. Biologiczne efekty oddziaływania biostymulacji laserow ej................337
6.10.3. W skazania i przeciw w skazania.................................................................338
6.10.4. W ybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem promieniowania
lasero w eg o................................................................................................... 338
7. F iz jo lo g ic z n e p o d s ta w y w y s iłk u ....................................................................... 341
7.1. W pływ treningu fizy cznego na organizm sportowca ................................341
7.2. H omeostaza a wydolność fizyczn a................................................................... 351
7.3. Proces zm ęczenia i jego odm iany......................................................................351
7.4. Ból - czynnik towarzyszący zm ęczeniu ......................................................... 352
7.5. P rzetrenow an ie......................................................................................................353
7.6. W yp oczynek ........................................................................................................... 354

8. O d n o w a b io lo g ic z n a w s p o r c ie .......................................................................... 357
8.1. Pojęcie odnow y b iologiczn ej..............................................................................357
8.2. System y odnowy b iologiczn ej........................................................................... 357
8.3. Zadania odnow y b iologiczn ej........................................................................... 358
8.4. Zasady stosowania środków odnowy biologicznej .................................... 359
8.5. Program ow anie odnowy b iologiczn ej..............................................................360
8.5.1. O dnow a w podokresie przygotowania ogólnego .....................................362
8.5.2. O dnow a w podokresie przygotowania specjalnego .............................. 363
8.5.3. Odnow a w podokresie głównym (startowym) ......................................... 364
 8.5.4. Odnowa w podokresie przejściowym ........................................................365
8.5.5. Specyfika odnowy biologicznej u kobiet .................................................. 367
8.5.6. Specyfika odnowy biologicznej u osób m ło d y c h .................................. 367
9. S tre tc h in g - ś r o d e k p r o f ila k ty k i u r a z o w e j .................................................. 369
9.1. Zasady stosowania stretch in gu .......................................................................... 369
9.2. Stretching poszczególnych grup m ięśn iow ych ..............................................370
9.3. Stretching w wybranych dyscyplinach sp ortow ych .................................... 399

10. M a sa ż , ć w ic z e n ia i z a b ie g i f iz y k o te r a p e u ty c z n e p o u r a z a c h
w s p o r c i e ........................................................................................................................ 403
10.1. Charakterystyka urazów w wybranych dyscyplinach sportowych ... 403
10.2. Ogólne zasady postępowania po u r a z a c h .....................................................407
10.3. Ćwiczenia stosowane po urazach sp ortow ych .............................................408
10.4. Urazy s k ó r y ............................................................................................................412
10.4.1. R a n y ................................................................................................................. 412
10.4.2. Blizny pourazowe i pooperacyjne ............................................................ 412
10.4.3. Oparzenia i o d m ro żen ia...............................................................................413
10.5. Urazy mięśni i ścięgien........................................................................................ 413
10.5.1. Stłuczenia i naciągnięcia m ię śn ia ............................................................. 413
10.5.2. N aderwania m ię ś n ia .................................................................................... 415
10.5.3. Rozerwania mięśnia .................................................................................... 415
10.5.4. Entezopatia mięśnia podkolanow ego i mięśnia dwugłowego uda ... 415
10.5.5. Rozerwanie ścięgna A c h ille sa ................................................................... 416
10.5.6. Entezopatia rozcięgna podeszw o w eg o.................................................... 417
10.6. Urazy staw ów, więzadeł i torebek staw ow ych............................................ 417
10.6.1. Skręcenia lekkie ........................................................................................... 418
10.6.2. Skręcenia średnie ......................................................................................... 419
10.6.3. Skręcenia c ię ż k ie .......................................................................................... 419
10.6.4. Z w ic h n ięc ia ................................................................................................... 419
10.6.5. Przykurcze sta w o w e .................................................................................... 420
10.6.6. Choroby błony maziowej stawu kolanowego ........................................420
10.6.7. Uszkodzenia łąkotek stawu k o lan o w eg o .................................................421
10.6.8. Niestabilność stawu kolanowego ..............................................................423
10.6.9. Uszkodzenia więzadeł pobocznych stawu kolanow ego .......................425
10.6.10. Uszkodzenia więzadeł krzyżowych staw u k o lan o w eg o .................... 426
10.6.11. Skręcenia i niestabilność stawu skokowego g ó rn e g o .........................427
10.6.12. Niestabilność stawku ram iennego..............................................................429
10.6.13. Zespół „łokcia tenisisty” ............................................................................430
10.6.14. Niestabilność stawu łokciowego ............................................................ 430

9
 10.7. U razy kości ........................................................................................................... 431
10.7.1. Złamania kości k o ń c z y n ............................................................................ 431
10.7.2. Złam ania obojczyka ...................................................................................433
10.7.3. Złamania kręgosłupa ..................................................................................434
10.8. U razy nerw ów obw odow ych ........................................................................... 434
10.8.1. Uszkodzenia splotu ram ien n eg o .............................................................. 434
10.8.2. Uszkodzenia nerwów obwodowych kończyn ...................................... 435

11. D ieta w sp o r c ie i o d n o w ie b io lo g iczn ej ...................................................... 439

11.1. W ęglow odany .......................................................................................................440
11.2. T łu s z c z e .................................................................................................................. 441
11.3. B iałka ......................................................................................................................442
11.4. W oda .......................................................................................................................443
11.5. S k ładniki m in e ra ln e .............................................................................................447
11.6. W ita m in y ................................................................................................................ 453
11.7. Z a sa d y żyw ienia w poszczególnych okresach cyklu treningow ego .... 458

B ibliografia......................................................................................................... 465
S k o r o w id z rzeczo w y ..................................................................................................... 473

10
 PRZEDMOWA

Masaż sportowy to pojęcie wieloznaczne, będące w użyciu stosunkowo niedawno,

aczkolwiek powszechnie wiadomo, że w starożytności masowano uczestników igrzysk
przed zawodami. B ył więc masaż sportow y znany ju ż p rzed wiekami.
Współcześnie p o d pojęciem „masaż sportow y" rozum ie się wykorzystanie różnych
form masażu w procesie szkolenia sportowego zawodnika z je d n e j strony oraz nie­
które specyficzne sposoby masażu z drugiej. Wszystkie te działania mają na celu
wspomaganie osiągnięcia możliwie najlepszego rezultatu sportowego i przeciw dzia­
łanie urazom. W tym pierw szym aspekcie wykorzystuje się głów nie masaż klasyczny
(szwedzki) i masaż punktow y (chiński czy je g o japoń ską odmianę Shiatsu). Stosuje się
j e przed i po wysiłku zawodnika oraz w wielu innych sytuacjach, ja k ie wystęjmją
w sporcie.
Do specyficznych form masażu sportowego zalicza się współcześnie głów nie m a­
saż izometryczny i masaż centryfugalny. Do obszaru masażu sportowego, głów nie ze
względu na potrzeby leczenia kontuzji, zalicza się także lecznicze form y masażu, takie
ja k masaż segm entarny i je g o odmiany (masaż okostnowy i łącznotkankowy), masaż
lirnfatyczny i inne.
Współczesny sport wyczynowy nie m oże się obyć bez odnowy biologicznej orga­
nizmu. M asaż należy do najefektywniejszych środków tejże odnowy. Stąd powiązanie
masażu i odnowy biologicznej w jed n ą całość wydaje się oczywiste.
Zachodzi pytanie, czy potrzebne było napisanie jeszc ze je d n e j książki z zakresu
masażu i odnowy biologicznej. Czym ta pozycja książkowa różni się od dotychcza­
sowych - co wnosi nowego w zakresie teorii i praktyki? Na tak postaw ione pytanie
piszący te słow a (Recenzent) odpowiada następująco: masaż klasyczny i leczniczy z o ­
stał obszernie opisany w literaturze; znane i cenione są podręczniki J. Jankowiaka,
T. Podgórskiego. Z. Prochowicza, A. Zborowskiego, L. Magiery, R. Walaszka,
D. Muchy, Z. Szczotki i innych. M niej publikacji poświęconych je s t masażowi sporto­
wemu; w tym zakresie znane są pozycje W. Sidorowicza, T. Podgórskiego, K. Gie-
remka i L. Deca.
Artykuły pośw ięcone m asażowi sportowemu są rozrzucone p o różnych źródłach,
pochodzą o d różnych autorów i ukazały się w różnych okresach. W świetle tych J'ak-
tów je s t oczywiste, że potrzebna je s t nowa w m iarę aktualna pozycja wydawnicza
z tego zakresu. W pozycji tej czytelnicy, a będą nimi zarówno m asażyści amatorzy ja k
i specjaliści, znajdą szerokie ujęcie problematyki. Najcenniejsze elem enty książki to
sposoby i techniki masażu wykorzystywane w sporcie, a mało znane szerszem u gronu
osób, a także zgrom adzenie możliwie pełnej wiedzy na temat masażu ja k o środka o d ­
now y biologicznej w różnych dyscyplinach sportu z uwzględnieniem całej ich specyfi­
ki.
Uzasadniając potrzebę opracowania nowego podręcznika na temat masażu spor­
towego i odnowy biologicznej zadaję sobie kolejne pytanie czy autorzy Leszek M agie­
ra i Robert Walaszek posiadają dość wiedzy i doświadczenia, aby sprostać temu nie­
wątpliwie trudnemu zadaniu. Oceny tego na własny użytek dokona każdy czytelnik,
kiedy zapozna się z treścią tego podręcznika. Ja pragnę tu podkreślić niejako form al­
ne kompetencje Autorów w tym zakresie.
Leszek M agiera to uznawany ju ż w kraju i zagranicą wybitny praktyk, posiadający
w swoim dorobku kilka publikacji dydaktycznych m. in. „ Klasyczny masaż leczniczy ",
„Segm entarny masaż leczniczy" (we współpracy z autorem niniejszej recenzji), „Lek­
sykon masażu i term inów kom plem entarnych", „Automasaż leczniczy" i kilka roz­
działów na tem at masażu w pracach zbiorowych.
Robert Walaszek to doktor z zakresu fizjoterapii, posiadający wieloletni staż kli­
niczny i bogate doświadczenie dydaktyczne. Jest redaktorem i współautorem cenionej
pozycji „M asaż z elem entam i rehabilitacji", która zdobyła uznanie zarówno recen­
zentów ja k i czytelników.
Czytający te słow a odbierze j e ja k o fo rm ę przedm ow y i pochw ałę dzieła jeszcze
p rzed je g o ukazaniem się a nie ja k o recenzję, która ze sw ej istoty>pow inna być kry­
tyczna. Otóż spieszę wyjaśnić, że nie wszystko co zostało napisane w tej książce oce­
niam jednakow o pozytywnie.
Na omówienie kontrowersji i polem ikę z Autoram i pośw ięciliśm y wspólnie dużo
czasu. Główne kwestie, na które piszący te słow a „patrzy" nieco inaczej, dotyczą
przede wszystkim kwestii występowania bólu w trakcie masażu, wybranych kwestii
związanych z fizjologicznym odczynem tkanek w zależności o d zastosowanej techniki
masażu, roli ćwiczeń ruchowych w odnowie biologicznej a także kw>estii term inolo­
gicznych .
Kończąc pragnę zachęcić czytelników do podzielenia się swoim i uwagami i spo­
strzeżeniam i z lektury książki w form ie listu skierowanego do mnie lub do Autorów, za
co z góry w imieniu własnym i Autorów serdecznie dziękuję.

Kraków, dn. 24.09.2002 Prof. d r hab. Tadeusz Kasperczyk

e -ma il: Kr Ku sper@ skok. a wfikrakow.pl

Adres do korespondencji: A WF
Zakład Odnowy Biologicznej
31-571 Kraków, Al. Jana Pawła II 78

12
 Obserwowany w ostatnich latach dynam iczny rozwój sportu wyczynowego, dąż­
ność do sukcesu, przekłada się na nauki medyczne, które starają się sprostać wyzw a­
niu, umożliwiając spełnienie nadziei zawodników i oczekiwania kibiców.
Rolą medycyny w sporcie je s t m.in. przygotow anie organizmu do wykorzystania
istniejących potencjałów zawodnika, ja k również możliwie szybkie usunięcie efektu
zmęczenia, przeciążenia, a nawet zaburzeń, pojawiających się p o wysiłku fizycznym .
Każda licząca się drużyna, zawodnik profesjonalnie zajm ujący się sportem, korzysta
Z odnowy biologicznej, w której głów ną rotę odgrywa specjalista masażu.
Obecna wiedza m asażysty nie ogranicza się li tylko do masażu ręcznego, ale ko ­
rzysta również z inform acji na temat żywienia, wpływu różnorakich prądów, poła
elektromagnetycznego, wody i temperatury na tkanki. To wszystko m usi on dostoso­
wać do danej dyscypliny sportowej, okresu cyklu treningowego. M usi też brać p o d
uwagę indywidualne predyspozycje zawodnika, zarówno fizyczne, ja k i psychiczne.
Jak więc widać, wiedza specjalisty masażu m usi być bardzo szeroka, gdyż zdarza
się, że to on ja k o pierw szy np. na boisku decyduje o wpływie urazu na możliwości
udziału zawodnika w meczu. Wiadomo, że pierw sza ocena i podjęte na j e j podstaw ie
decyzje mają niejednokrotnie zasadnicze znaczenie dla efektu leczenia, czasem nawet
kariery zawodnika. Właśnie w niniejszej książce autorzy obszernie om ów ili te pro­
blemy.
Tytuł książki: „M asaż sportow y z elem entami odnowy biologicznej’' może być my-
lący, gdyż autorzy zam ieścili w niej również wiele innych cennych informacji. Pisząc
0 wpływie masażu na poszczególne tkanki organizmu, przedstawili w skrócie ich rolę
1 budowę. Szeroko scharakteryzowali urazy w poszczególnych dyscyplinach sporto­
wych. W rozdziale o diecie w sporcie i odnowie biologicznej podali ogólne zasady
żywienia, a także zw rócili uwagę na rolę poszczególnych składników pokarm ow ych i
dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w wybranych dyscyplinach sportowych.
Najszerzej - co zrozum iałe - wypowiedzieli się na temat masażu sportowego.
Autorzy zadali sobie trud. aby omówić rolę masażu i sposób je g o przeprow adzenia
w poszczególnych dyscyplinach sportowych, je g o wpływ na różne tkanki organizmu
i techniki wykonania w odniesieniu do poszczególnych części ciała. N ie ograniczyli
się tylko do m asażu klasycznego, ale przedstaw ili również w sposób zrozum iały masaż
wodny, przyrządowy, limfatyczny, izometryczny, centryfugalny, kontralateralny
i punktowy, uwypuklając celnie najważniejsze właściwości każdego rodzaju masażu.
Całość dopełnia obszerny dział fizjoterapii, przybliżający czytelnikowi rolę
i m ożliw ości zastosowania wodolecznictwa, elektrolecznictwa, magnetoterapii, lase-
roterapii i krioterapii.
Wszystko je s t bogato i dobrze ilustrowane zdjęciami, pokazującym i techniki
i chwyty masażu.

13
 Taka ilość zagadnień nagromadzona w jednym podręczniku może spowodować, że
czytelnik będzie odczuwał niedosyt wiadomości zawartych w niektórych rozdziałach
(np.: traumatologia), ale je s t to zrozumiałe, biorąc p o d uwagę rolę, jaką ma on speł­
nić i jestem szczerze przekonany, że spełni.

Kraków, dn. 16.09.2002 D r n. med. Em il Staszków

14
WSTĘP

Od dawna sport, przejawiający się w wiciu różnych formach, towarzyszy człowiekowi

w codziennym życiu. Dużo dyscyplin sportowych sięga swoimi korzeniami do czasów
odległych, kiedy to sprawność fizyczna gwarantowała ludziom przetrwanie.
Obecnie żyjemy w takich czasach, w których nic sposób nie zauważyć sportu, pełnią­
cego tak wiele ważnych ról w społeczeństwie. Zarówno ten wyczynowy, jak i ten ama­
torski stał się popularną formą spędzania wolnego czasu.
Aktywność fizyczna rekompensuje nasze codzienne wysiłki, zmęczenie, stres, a za­
wody sportowe są często atrakcją dla wszystkich, bez względu na wiek czy płeć.
Niestety, nie wszyscy wiedzą i rozumieją jak długa jest droga do sukcesu, ile wymaga
pracy, zaangażowania i poświęcenia od sportowców' i ich trenerów oraz. całego sztabu lu­
dzi odgrywających mniej lub bardziej w'ażne role w karierze zawodników'.
Cały wieloetapowy proces treningowy, przygotowujący do osiągnięcia sukcesu spor­
towego, zawiera w sobie wiele znaczeń. Jego składowe, odpowiednio dobrane i dozo­
wane w' połączeniu z talentem zawednika, gwarantują skuteczne dochodzenie do założo­
nych wcześniej celów.
Aby zrealizować ambitne plany, należy wyznaczyć optymalne obciążenia treningowe,
pamiętając przede wszystkim o zdrowdu sportowca, ponicw'aż ż.adcn organizm nic będzie
tolerował intensywności, nawet tej umiarkowanej, jeżeli nie będzie odpoczywał i regene­
rował sił; dlatego obecnie odnowa biologiczna sportowców nabiera coraz wdększego zna­
czenia. Trudno sobie wyobrazić profesjonalny trening bez prawidłowego i systematycz­
nie prowadzonego postępowania odnawiającego. Niestety, nic zawrze wiedza trenerów,
lekarzy czy masażystów' sportowych z tego zakresu jest wystarczająca, pomimo stop­
niowo zwiększających się wymagań i obowiązków dotyczących ochrony zdrowia spor­
towców, organizacji wypoczynku i zapobiegania przeciążeniom. Małe zaangażowanie,
brak odpowiedniej wiedzy z zakresu teorii wysiłku fizycznego i restytucji oraz brak
współdziałania w' tworzeniu procesu treningowego wywierają istotny wpływ na to, jak
zostaną wykorzystane możliwości i umiejętności sportowców.
Stąd rośnie zapotrzebowanie na specjalistów poszukujących nowych dróg w dosko­
naleniu sportowców i stosujących prawidłowe metody z zakresu odnowy biologicznej
i klasycznego masażu sportowego. Powinni oni pamiętać o rzetelnej współpracy
z trenerem, mając bezpośredni wpływ' na konstruowanie cyklu treningowego. Przew'ażnie
korzysta się z ich usług tylko w' trakcie usuwania negatywnych efektów procesu trenin­
gowego (leczenie kontuzji, przetrenowanie itp.), rzadziej natomiast wykorzystuje się ich
kwalifikacje zawodowa do działań profilaktycznych.
Stosując zabiegi restytucyjne, w tym także klasyczny masaż sportowy, należy pamię­
tać, że pełna restytucja po wysiłkach nie zawsze jest wskazana. W treningu sportowym

15
chodzi bowiem nic tylko o podniesienie na najwyższy poziom sprawności i wydolności
psychofizycznej, ale również i oto, aby rozwijały się zdolności adaptacyjne organizmu do
wykonywania pracy w zmienionych warunkach wewnętrznych ustroju sportowca.
Klasyczny masaż sportowy jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i najczę­
ściej stosowanych zabiegów wchodzących w skład odnowy biologicznej. Często zdarza
się, żc klasyczny masaż sportowy stosowany jest jako jedyny z całego zestawu środków
i metod. Oczywiście, działanie masażu będzie dopiero w pełni skuteczne, gdy się go za­
stosuje łącznie z pozostałymi składowymi odnowy biologicznej, dobierając i dozując je
w zależności od konkretnego wysiłku, okresu treningowego, aktualnego stanu wytreno-
wania sportowca oraz jego stanu zdrowia.
Klasyczny masaż sportowcy jest efektywnym środkiem w walce ze zmęczeniem, li­
kwiduje ból powstały podczas wysiłku, przyspiesza procesy powrotu organizmu do stanu
prawidłowego, pomagając mu wrrócić po wysiłku do stanu wyjściowego 2, 3-krotnie
szybciej. Ma istotny w'pływ na zachowanie gibkości, sity, szybkości oraz na zwiększenie
zdolności do pracy. Masaż jest nieodzownym towarzyszem rozgrzewki przed zawodami
czy treningiem, przy czym zawodnik nic traci niezbędnej do startu energii. Oprócz tego
służy profilaktyce urazowej oraz przywracaniu zdrowia zawodnikowi po jakże w sporcie
licznych kontuzjach. Odgrywa też znaczną rolę w psychicznym przygotowaniu zawodni­
ka, poprawiając jego samopoczucie, wyrabiając odpowiednią motywację i wywołując
odpowiednie stany emocjonalne.
Podsumowując: klasyczny masaż sportowy jest najbardziej wszechstronnym i prak­
tycznym środkiem odnowy biologicznej. Do wykonania masażu potrzebny jest wykwali­
fikowany masażysta, który praktycznie wszędzie i w każdej sytuacji może przeprowadzić
zabieg.
Literatura polska, poruszająca temat masażu sportowego jest uboga. W przeważającej
części są to publikacje sprzed kilkunastu czy kilkudziesięciu nawet lat. Są one źródłem
dużej wiedzy i przedstawiają w sposób rzetelny ogólne aspekty tego zagadnienia, nie
różnicują go jednak np. w zależności od typu uprawianej dyscypliny sportu. Brak jest
nowych opracowań lub tłumaczeń publikacji obcojęzycznych, które ukazałyby teraźniej­
sze poglądy na temat masażu sportowego i odnowy biologicznej w konkretnych dyscy­
plinach sportowych. Wydaje się więc, żc w obliczu tak prężnie rozwijającego się obecnie
sportu wyczynowego oraz ciągłego postępu nauk medycznych, w tym i fizjoterapii oraz
metod odnowy biologicznej, warto przyjrzeć się temu zagadnieniu bliżej.
Serdecznie dziękujemy prof. dr. hab. Tadeuszowi Kasperczykowi - z Instytutu Tury­
styki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie i dr. n. med. Emilowi
Staszkowowi - z Oddziału Ratownictwa Medycznego Szpitala im. Stefana Żeromskiego
w Krakowie za cenne uwagi zawarte w recenzjach.

Autorzy

16
 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masażu sporto­
wego

1.1. Skóra i tkanka podskórna

Skóra (ryc.l) jest podstawowym składnikiem powłoki wspólnej ciała, um ożliwia­

jącym kontaktowanie się ze środowiskiem zewnętrznym za pośrednictwem recepto­
rów. Skóra spełnia cztery podstawowe funkcje: ochronną - chroni organizm przed
szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi oraz utratą wody, termoregulacyjną - wpły­
wa na regulację tem peratury ciała, utrzymując ją na poziom ie 36,6°C, wydzielniczą -
reguluje czynność wydzielniczą gruczołów potowych i łojowych, a także jest narzą­
dem zmysłów - odbiera bodźce ze środow iska zewnętrznego za pośrednictw em recep­
torów skórnych. Składa się z naskórka (epiderma), skóry właściwej (derm a) oraz
tkanki podskórnej (hipoderma). W edług embriologii skóra, nerwy i tkanka mózgowa
rozwijają się z tego samego listka zarodkowego - ektodermy, dlatego też skóra jest
ściśle związana z centralnym układem nerwowym. Zawiera ona receptory wrażliwe
na ciepło, zimno, dotyk, ucisk i ból.
Naskórek jest zewnętrzną w arstw ą skóry, utworzoną wyłącznie z kom órek i tkanki
łącznej (nie ma tu naczyń, nerwów ani gruczołów). Składa się z kilku warstw: rogo­
wej, ziarnistej, kolczystej i podstawnej. W arstwa rogowa jest zew nętrzną w arstw ą na­
skórka, stanowi tarczę ochronną przed światem zewnętrznym, pokryta jest płaszczem
lipidowym (tłuszczowym ), chroniącym przed utratą wilgoci. W warstw ie ziarnistej
rozpoczyna się proces rogowacenia komórek. W arstwa kolczysta jest najgrubszą czę­
ścią naskórka, w której krąży chłonka, spełniająca funkcję odżywczą. W arstwa pod-
stawna jest najgłębiej położona, posiada właściwości rozrodcze, znajdują się w niej
komórki w ytwarzające barwnik skóry - mclaninę.
Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej, która zaw iera włókna kolageno­
we i sprężyste, wytrzym ałe na rozciąganie i urazy mechaniczne. W ystępują tutaj na­
czynia krwionośne i chłonne skórne, mieszki włosowe, gruczoły potowe i łojowe oraz
zakończenia nerwów czuciowych (receptory skórne - eksteroreceptory). Po zabiegach
cieplnych (np. m asaż całkowity, ciepła kąpiel) naczynia krwionośne skórne rozsze­
rzają się do takiego stopnia, że m ogą pom ieścić ok. 1 litra krwi (prawo Dastre-
Morata). W pływa to na przem ieszczanie krwi z tkanek głębszych w'arstw do skóry
właściwej i przyspieszanie wym iany produktów przemiany materii na substancje od-
/^ W ^ fy Jja rz e z co zostają odciążone i oczyszczone narządy w ew nętrzne, a równocze-
^ s n i e dopr«gtadzana jest do nich świeża krew.

kn§j 17
 Tkanka podskórna to naj­ Znamię
Ciałko Meissnera
głębiej położona warstwa (receptor dotykowy)
barwnikowe 'Melanina
skóry, zbudowana z tkanki Receptor
M elanocyti
łącznej włóknistej, stano­ bólowy

wiąca podłoże dla skóry

właściwej, stykająca się z po- Naskórek
więzią, rozcięgnami, ścię­
gnami, mięśniami i kośćmi.
Znajdują się tutaj naczynia Gr.uczoł

krwionośne, limfatyczne i ner­

wy. Skóra \
■fi! .^¿/Mięsień
a (frji!ywlcśny
właściwa
l®f¿NyíssM /esze^
vloso wy
-A

Naczynia
krw ionośne
Ryc. /. Budowa skóry Ciałko Krausego
(receptor zimna)

C iałko V atera-PaccM ego Gruczoł

(receptor uciskowy) potow y

1.2. Kości, stawy i elementy okołostawowe

Tkanka kostna (ryc. 2) jest najbardziej odporną i wytrzym ałą odm ianą tkanki łącz­
nej. Powstaje na bazie tkanki chrzęstncj, która ulega kostnieniu przez osadzenie się
w niej soli węglanów i fosforanów wapnia. Kostnienie przebiega stopniowo, począw ­
szy od wczesnych okresów życia płodowego i kończy się w wieku od kilkunastu do
kilkudziesięciu paru lat.
Tkanka kostna występuje pod dwiema postaciami - jako istota zbita oraz istota
gąbczasta. Pierwsza występuje w trzonach kości długich, a druga w nasadach tych
kości, w kościach różnokształtnych i na brzegach kości płaskich.
Kości są najbardziej wytrzymałymi narządami organizmu, z których zbudowany
jest szkielet. Na zgniatanie kość jest wytrzym alsza od granitu, na zgięcie odporniejsza
od dębu, natom iast najsłabsza jest na rozciąganie. Oprócz tak dużej wytrzymałości
kość jest również sprężysta. Słabe jej odkształcenie, np. małe wygięcie wraca do
normy natychm iast po ustąpieniu działającej siły. Oczywiście, gdy siła ta przekroczy
odporność kości, ulega ona złamaniu.
Te właściwości kość zawdzięcza swym składnikom budulcowym - organicznej
chrząstce kostnej, zwanej oseiną i solom wapnia, głównie węglanom i fosforanom.

18
 Oseina nadaje kościom spręży­
stość, sole wapnia - twardość i K a n a ły H aversa K ość zbita
odporność. Sole wapnia stanowią Kość
2/3 części kości, natomiast resztę gąbczasta

tworzy oseina. Przedstawiony

stosunek składników organicz­
Okostna
nych do mineralnych występuje
u osób dorosłych. U dzieci ose-
iny jest stosunkowo więcej, kości
są bardziej elastyczne i dzięki
temu rzadziej ulegają złamaniom
niż u osobników dorosłych.
W wieku starczym zwiększa się
stosunkowo ilość soli m ineral­
nych, a zmniejsza się zawartość
oseiny, wskutek czego kości stają
się bardziej kruche i z wiekiem
rośnie liczba złamań kości. S zpik kostny
Kształt kości jest uwarunko­ N aczynia
krw ionośne
wany czynnością, którą one speł­ O steocyty

niają. Budowa kości, czyli jej ar-

chitektonika, opiera się na zasa­
dzie największej wytrzym ałości Rvc. 2. Budowa kości
przy najmniejszej ilości budulca.
Z tego powodu trzony kości dłu­
gich mają kształt rur wytrzym ałych na obciążenia osiowe i zginanie. Końce kości
długich i kości różnokształtne zbudowane są z tkanki gąbczastej, której układ bele-
czek pozwala na przenoszenie odpowiednich dla danej kości sił ściskających
i rozciągających.
Całość kości, z wyjątkiem powierzchni stawowych, pokrywa błona zwana okost-
ną, która ma zdolność w ytwarzania tkanki kostnej.
Okostna jest błoną zbudow aną z tkanki łącznej zbitej o utkaniu nieregularnym. O ta­
cza ona ściśle tkankę kostną, z którą jest mocno zespolona. W okostnej wyróżnia się
dwie warstwy: wewnętrzną (zaw iera liczne elem enty kom órkowe, z których komórki
kościotwórcze - osteoblasty, biorą udział w budowie i odtwarzaniu kości)
i zewnętrzną (bogato unaczyniona), za pośrednictwem których unaczyniona jest tkan­
ka kostna. Zadania czynnościowe okostnej są trojakie: mechaniczne - liczne włókna
klejorodne tw orzą grubą błonę oplatającą kość i chroniącą ją przed bezpośrednimi
urazami, odżyw cze—naczynia w niej przebiegające w nikają do tkanki kostnej przez ka­
nały Yolkm ana, regeneracyjne - w razie złamania kości część komórek okostnej prze­

19
kształca się w komórki kościotwórczc, które odgrywają dużą rolę w procesie zra­
stania się odłam ków. W łaściwości okostnej wykorzystywane są w masażu okost-
nowym i segm entam ym . W poszczególnych schorzeniach narządu ruchu i narządów
w ewnętrznych w' okostnej określonej części ciała można zlokalizować zm iany choro­
bowe, które powstają na drodze odruchowej. Oddziaływ anie masażu polega na miej­
scowym pobudzaniu przekrwienia i regeneracji komórek w' tkance kostnej oraz na
ncuroodruchowym wpływie na narządy wewnętrzne.
Części chrzęstnc szkieletu pokrywa błona, zwiana ochrzęstną, która zbudowana
jest podobnie jak okostna.
Kości stanowią żyw ą tkankę biorącą udział w przemianie materii. Są największym
zbiornikiem soli mineralnych, przede wszystkim soli wapnia, który pobierany jest
z przewodu pokarmowego i wydalany w większości przez nerki. W ciągu doby ok.
400 mg wapnia przemieszcza się między kośćmi a płynami tkankowymi. Gospodarka
wapniowa regulowana jest przez hormony przytarczyc i kory nadnerczy, a do prawi­
dłowego funkcjonowania procesów' zachodzących w kościach niezbędna jest witamina
D.
Biologiczne właściwości kości:
• zdolność regeneracji - złam ana kość, jeśli jest odpowiednio unieruchomiona,
zrasta się. Zrost odłam ów przebiega w kilku fazach. W trakcie złam ania docho­
dzi do w ylew u krwi w przełomie złamania. W ynaczyniona krew' krzepnie. Do
skrzepu wrastają z otoczenia i jam y szpikowej drobne naczynia i dochodzi do
rozplem u komórek. W przestrzeniach międzykomórkowych wytrącają się sole
mineralne. W ten sposób powstaje kostnina pierwotna. W drugiej fazie regene­
racji komórki kościogubnc (ostcoklasty) usuwają zwapniałą tkankę kostniny,
a jednocześnie komórki kościotw'órcze (ostcoblasty) odbudowują kość. Efek­
tem zrostu po złam aniu jest blizna kostna.
• kość m ożna przeszczepić - właściwość ta pozwala na uzupełnienie ubytków
kostnych.
• kości m im o znacznej odporności są podatne na działanie praw'ie wszystkich
elem entów przylegających do nich (naczynia krwionośne, mięśnie, ścięgna
itp.); pod wpływem takiego sąsiedztw a i jego działania na kościach powrstają
mniej lub bardziej zaznaczone wyniosłości (wyrostek, kłykieć, nadkłykieć, krę-
tarz, guz, guzowatość, kolec, grzebień, kresa, warga, kostka itp.) i zagłębienia
(bruzda, dołek, otwór, kanał, wcięcie, panewka, wydrążenie itp.).
• kości są plastyczne - posiadają zdolność dostosowania się do warunków
w 'jakich się znajdują (np. po usunięciu kości piszczelowej, kość strzałkowa,
zw iększając sw'oją grubość przyjm uje na siebie ciężar, który wcześniej przypa­
dał na obydwie kości.
W budowie szkieletu człowdeka biorą udział kości długie, płaskie, krótkie, różno-
ks/.tałtne i pneumatyczne.

20
 Kości długie, których większość wchodzi w skład szkieletu kończyn, zbudowane
są z trzonu i położonych na jego końcach zgrubiałych nasad. Nasady kości długich
pokryte są w całości lub w części chrząstką stawową, która umożliwia swobodne ru­
chy w stawie, a ponadto jest miejscem wzrostu nasad.
Do kości płaskich należą kości sklepienia czaszki, łopatka, mostek i kości biodro­
we. Zewnętrzna i wewnętrzna warstw a kości płaskiej zbudowana jest z tkanki kostnej
zbitej, a między tymi warstwami leży istota gąbczasta, która układa się przede
wszystkim tam, gdzie przyczepiają się m ięśnie działające na daną kość.
Kości krótkie i różnokształtne m ają najczęściej kształt nieregularnej bryły, a układ
istoty zbitej i gąbczastej jest podobny do układu w kościach płaskich. Na ich po­
wierzchniach występują dodatkowo guzki, bruzdy i wyrostki.
Kości pneumatyczne są kośćmi różnokształtnym i, posiadającymi jam y wypełnione
powietrzem. W ystępują w obrębie mózgo- i trzcwioczaszki.
Wyżej wymienione kości spełniają określone funkcje:
• podporowe - kończyny dolne,
• chwytne - kończyny górne,
• ochronne - klatka piersiowa, kanał kręgowy, czaszka, miednica,
• amortyzacyjne - krzywizny kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej, podłużne
i poprzeczne wysklepicnie stopy, części chrzęstne stawów,
• ruchowe - kości jako dźwignic poruszane za pom ocą mięśni.
Połączenia w obrębie szkieletu
1. połączenia ścisłe - zbudowane są z tkanki łącznej chrzęstnej lub kostnej. W yróż­
nia się następujące rodzaje tych połączeń:
• więzozrost - to włókniste połączenie kości, które występuje u człowieka jako:
- więzozrost włóknisty, np. błona międzykostna goleni i przedramienia,
- więzozrost sprężysty, np. więzadła żółte kręgosłupa,
- więzozrost w postaci szwu - występuje tylko w obrębie czaszki.
• chrząstkozrost - to połączenie kości za pom ocą warstwy chrząstki włóknistej
(np. krążki międzykręgowe, chrząstka spojenia łonowego),
• kościozrost - to zespolenie kości za pom ocą tkanki kostnej lub też przez kost
nienie w'ięzozrostu lub chr/ąstkozrostu (np. kość krzyżowa, kość m iednic/na).
2. połączenia wolne (stawy jam ow e lub połączenia maziowe) - to szczeliny pow sta­
jące między kośćmi, które tw orzą jam ę stawową. Staw (ryc. 3) stanowi ruchome
połączenie co najmniej dwóch kości, między którymi występuje przerwa stawowa.
Do składników' stałych stawu zalicza się: powierzchnię staw ową pokrytą chrząstką
szklistą, torebkę stawowrą i jam ę stawową, a do niestałych należą: więzadła sta­
wowe, krążki stawowe, łąkotki i obrąbki stawowe.
W staw ie jedna z kości ma na końcu wypukłą głow ę stawową w postaci wycinka
kuli, walca lub bardziej skomplikowaną, druga odpowiednio zagłębione w ydrąże­
nie. zwane panewką lub wydrążeniem stawowym. Zarówno głowa, jak i wydrążenie
są pokryte chrząstką szklistą, która jest postacią tkanki chrzęstnej (odm iana tkanki
łącznej), charakteryzującą się sprężystością i giętkością przy znacznym stopniu twar­
dości. Zm niejsza ona tarcic w stawie w
czasie ruchu, jest odporna na zgniatanie, a W m tm okr?źna M
dzięki swej plastyczności um ożliwia do- I sta w o w a

kładniejsze dostosow anie się do siebie Torebka s ta w o w a

powierzchni stawowych kości. Stanowi
rów nież warstwę ochronną dla końców
stawowych kości, które bez niej dużo
szybciej ulegałyby zniszczeniu. Chrząstka
szklista nie jest ani unerwiona, ani
ukrwiona, i przy jej uszkodzeniu (np.
uraz, zmiany zwyrodnieniowe) nie od­
czuwa się bólu, natom iast warstwa gąb­
czasta, znajdująca się pod nią, jest dobrze
unerwiona.
Staw otacza torebko staw owa, zbudo­
wana z zewnętrznej warstwy włóknistej
Ryc. 3. Budowa stawu
i wewnętrznej m aziowej. Torebka zrasta­
jąc się z obu kośćmi zamyka ja m ę sta ­
wową i, do której błona m aziowa wydziela potrzebną ilość mazi. Torebka w miejscu
przyczepu do kości przechodzi w okostną. Torebka stawowa może być wzmocniona
wiązadłami, które są zgrubieniami błony włóknistej.
Niestałe elementy staw owe to:
• krążki stawowe - dzielą jam ę staw ow ą na dwie komory (dwa piętra),
• łąkotki stawowe - nie stanow ią całkowitej przegrody jam y stawowej, ale tylko
częściow o j ą przedzielają (np. w stawie kolanowym).
Obciążenia działające na staw rozkładają się zarówno na krążki, jak i na łą­
kotki, które są przcsuwalnym i powierzchniam i stawowymi - istotne dla me­
chaniki staw ów - wyrównują częściowo źle dopasowane do siebie pow ierz­
chnie stawowe.
• obrąbki stawowe - zbudowane z chrząstki włóknistej, powiększają powierz­
chnie staw owe i w ten sposób przyczyniają się do zabezpieczenia ruchu
w stawie. Chronią też powierzchnie stawowe przed uderzeniami,
• więzadła stawowe - są silnymi pasmami błony włóknistej torebki stawowej.
W ięzadła te m ogą przebiegać niezależnie od ściany torebki stawowej lub też
tak są z nią złączone, że nie dają się wyodrębnić ze ściany torebki,
• więzadła międzykostne - przebiegają pomiędzy powierzchniami stawowymi
skierowanym i do siebie. Zadaniem więzadeł jest wzmocnienie torebek staw o­
wych, utrzym anie kości stawu w prawidłowym położeniu, hamowanie zbyt ob-

22
 szemych ruchów i przeciw działanie oddaleniu się końców stawowych od sie­
bie.

1.3. Mięśnie i elementy okołomięśniowe

Tkanka mięśniowa to tkanka o dużym stopniu zróżnicowania, dzięki zawartości

specjalnego białka kurczliwego, zwanego aktom iozyną - charakteryzuje się kurczli-
wością, która jest podstaw ą ruchu. Białko to posiada zdolność zamiany energii che­
micznej na mechaniczną. Na podstawie cech budowy i funkcji można wyróżnić
u człowieka trzy zasadnicze odm iany tkanki mięśniowej: poprzecznie prążkow aną
szkieletową, poprzecznie prążkow aną serca oraz gładką.
Tkanka mięśniowa popj-zecznie prążkow ana szkieletowa tworzy mięśnie szkiele­
towe (ryc. 4), które się kurczą pod wpływem bodźców z som atycznego układu ner­
wowego, czyli są zależne od naszej woli. M ięśnie te szybko się kurczą i szybko po­
wracają do pierwotnej postaci. M ięśnie szkieletowe są czynnym narządem ruchu,
powodującym ruch przem ieszczania, tj. zmianę pozycji poszczególnych części ciała
względem siebie. M ogą również wywoływać ruchy odkształcania, np. skurcz mięśni
brzucha powoduje ucisk jelit. M ięśnie te są bogato unaczynione, co jest konieczne do
ich kurczenia się. W mięśniach tych receptorem ruchowym jest płytka ruchowa,
a receptorami czuciowym i (czucie proprioceptywne) są wrzecionka nerwowo-mię-
śniowe lub wrzecionka nerwowo-ścięgnowc.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkow ana serca tworzy m ięsień sercowy, który
się kurczy niezależnie od naszej woli, pod wpływem bodźców powstających auto­
matycznie w układzie przew odzącym mięśnia sercowego.
Tkanka mięśniowa gładka występuje głównie w ścianach narządów wew nętrz­
nych, tj. żołądka, jelit, macicy, pęcherza moczowego itp. Czynność wykonywana
przez tę m ięśniówkę jest niezależna od naszej woli, czyli działa ona pod wpływem
autonomicznego układu nerwowego. M ięśnie gładkie powoli się kurczą i wolno po­
wracają do pierwotnej postaci.
Przedmiotem zainteresowania miologii są mięśnie poprzecznie prążkowane. Praca
mięśni tej grupy powoduje zm ianę położenia części ciała lub całego ciała.
M ięśnie są biologicznym i silnikami wykonującymi pracę m echaniczną. Przemiany
chemiczne zachodzące w mięśniach w yrażają się skurczem, czyli czynnym skróce­
niem długości mięśnia. Skurcz mięśni następuje najczęściej w wyniku działania
bodźców płynących z układu nerw owego, ale również może być efektem bodźców
chemicznych, m echanicznych, term icznych czy elektrycznych. Siła skurczu mięśnia
jest tym większa, im więcej znajduje się w nim czynnych włókienek mięśniowych.

23
 Mięsień czołow y

Mięsień okrężny Mięsień Okrężny oka

ust

M ięsień
czw oroboczny
grzbietu
Mięsień piersio^ry _ _ _ --M ię sie ń mostkowo-
większy \ -obojczykowo-sutko waty
M ięsień o b ły
w iększy
Mięsień dwugłow y
Mięśnie
międzyżebrowe
zewnętrzne

M ięsień
n a jsze rszy grzbietu
M ięsień tró jgłow y
ram ienia

M ięsień prosty brzuch.

M ięsień krawiecki
Mięśnie ręki M ięśnie
M ięsień pośladkov/y
prostow niki rę ki
w ielki

M ięsień czworogtowy
uda

Mięśme prostowniki
stopy

M ięsień brzuchaty
a. Strona przednia łydki

b. Strona tylna
Ryc. 4. Topografia mięśni szkieletowych
 Innymi słow y im m ięsień je st gnibszy, im w iększa je st pow ierzchnia jego przekroju • mięśnie krótkie - zlokalizow ane są tam, gdzie ruchy są niew ielkie, ale w ym a­
poprzecznego, tym w iększą siłę je st w stanie rozw inąć. Przyjm uje się, że na 1 cm 2 gają dużej siły (np. wrokół kręgosłupa),
tzw. przekroju fizjologicznego przypada siła ok. 10 KG [80]. O prócz siły mięśnia • mięśnie w achlarzow ate jeden z ich przyczepów jest bardzo rozległy w sto­
drugim elem entem , decydującym o wykonanej pracy je st jego długość, a ściślej odle­ sunku do drugiego (np. m ięsień zębaty przedni),
głość, o którą m ięsień m oże się skurczyć w' stosunku do stanu m aksym alnego rozcią­ • mięśnie m ieszane - nie dające się zaliczyć do żadnej z. w ym ienionych grup (np.
gnięcia. mięsień okrężny ust).
B udow a m ięśni Podczas skurczu mięsień zbliża do siebie oba przyczepy. Najczęściej są to przy­
M ięsień poprzecznie prążkow any (ryc. 5) składa się z w łókien m ięśniow ych, swo­ czepy na kościach, w- innych przypadkach m ogą to być przyczepy na powńęziach, to­
istych kom órek zw anych miocytam i. W ew nątrz kom órki znajdują się rów nolegle uło­ rebkach staw ow ych lub w ewnętrznej pow ierzchni skóry (np. m ięśnie m im iczne).
żone w łókienka kurczliw e, tzw. m iofibryle. N a końcach komórki m iofibryle prze­ Jak ju ż w spom niano, m ięśnie m ają na ogół dw a przyczepy. Należy odróżnić przy­
chodzą wr ścięgno. W łókna m ięśniow e układają się w pęczki otoczone cienką błoną czep początkowy od przyczepu końcow ego. Przyczep początkowy znajduje się bliżej
łącznotkankow ą, zw aną om ięsną w ew nętrzną. G rubsza błona, otaczająca w iele pęcz­ płaszczyzny pośrodkowej tułowia, a na kończynach bliżej tułowia. Przyczep począt­
ków', nazyw a się om ięsną zew nętrzną. Cały m ięsień otacza łącznotkankow a powięź. kowy jest zw ykle punktem stałym m ięśnia, podczas gdy przyczep końcowy jest jego
Tw orzy ona elastyczną pow łokę i oddziela m ięsień od m ięśni sąsiednich. punktem ruchomym. W niektórych ruchach oba przyczepy m ogą być ruchom e albo
Każdy m ięsień zbudow any jest przyczep końcowy może stać się punktem stałym.
z brzuśca, czyli z w łókien m ięśnio­ W innej klasyfikacji mięśni uw zględnia się w zajem ne ułożenie w łókien m ięśnio­
wych i ścięgna - tw oru w łóknistego, wych i włókien ścięgna, co ma znacze­
w ystępującego na jednym lub na obu nie dla pracy mięśnia. Z tego tytułu
końcach m ięśnia. Koniec m ięśnia bliż­ rozróżnia się (ryc. 6):
szy płaszczyzny pośrodkowej ciała, • mięśnie w rzecionow ate - kieru­
głowy lub tułowia nazywa się głową, nek przebiegu włókien mięśnia
koniec dalszy - ogonem . M ięsień m a­ i ścięgna układa się w zdłuż je d ­
jący dw a przyczepy bliższe nazyw a się nej osi.
dw ugłow ym , trzy trójgłow ym , cztery • m ięśnie półpier/aste - włókna
- czw orogłow ym . Jeżeli koniec dalszy mięśniow-e odchodzą jednostron­
m ięśnia dzieli się na kilka ścięgien, nie pod pewnym kątem od ścię­
m ów i się o mięśniu wieloogoniastym . gna,
Ścięgna zbudow ane są z kolageno­
• m ięśnie pierzaste - w łókna od­
wych w łókien łącznotkankow ych ubo­
chodzą od ścięgna obustronnie,
gich w naczynia krw ionośne i mało
również pod określonym kątem,
rozciągliw ych (m ogą się rozciągnąć Ryc. 5. Budowa mięśnia poprzecznie
prążkowanego • m ięśnie dwubrzuścow'e - w' prze­
tylko do 4% swojej pierw otnej długo­
bieg m ięśnia włączone jest ścię­
ści). Przew ażnie m ają kształt w alco­
gno pośrednie,
w aty (w m ięśniach w rzecionow atych), ale rów nież przyjm ują kształt szerokiej błony
• m ięśnie podzielone - zazwyczaj
zwanej rozcięgncm (w m ięśniach płaskich).
przez poprzecznie biegnące
M ięśnie stanow ią 40% ciężaru ciała i w ystępują w liczbie ok. 400 jednostek anato­ a - m. w rzecionow aty, b - m. d w u b rzu śco w y
smugi ścięgnistc. c - m . półpierzasty, d - rn p ie rz a s ty ; e - m. płaski,
m icznych. M ięśnie mają różnorodne kształty. W yróżnia się: f ■m . ze s m u g a m i ścięgnistym i. g - m. dw ugłow y,
N azw a m ięśnia często odzw iercic-
• m ięśnie długie - w ystępują głów nie w obrębie kończyn, h - m. o krę żn y
dla jego przyczepy (np. m ięsień most-
• m ięśnie szerokie - w ystępują w rejonie jam y klatki piersiowej i jam y brzusznej, kow o-obojczykow o-sutkow aty). inne
nazwy w skazują na kierunek przebiegu Rvc. 6. Rodzaje mięśni szkieletowych

26
włókien (np. m ięsień skośny), czynność m ięśnia (np. prostow nik, zginacz, odwodzi-
ciel), położenie (np. m ięsień podłopatkow y) lub budow ę (np. mięsień w ielodzielny).
C h a ra k te ry s ty k a fizyczno-biologiczna m ięśni
Podstaw ow ą w łaściw ością w łókien m ięśniow ych je st ich zdolność do kurczeni
się. Skurcz m ięśnia pow staje na skutek dopływ u im pulsów z układu nerw ow ego (od
10 do 30 bodźców na sekundę). Jedno ruchow e w łókno nerw ow e unerw ia do 150
w łókien m ięśniow ych, tw orząc razem jednostkę czynnościow ą, tj. płytkę motoryczną.
M ięśnie są też unerw ione czuciowo i wegetatywnie.
Z tytułu pełnienia swojej funkcji m ięśnie są narządam i bardzo obficie unaczynio-
nymi. Posiadają gęstą sieć w łosow atych naczyń tętniczych i żylnych. W stanic spo­
czynku w iększość z nich je st zam knięta i dopiero w trakcie pracy m ięśnia otwierają
się światła w szystkich naczyń. W ów czas przez m ięsień przepływ a kilkakrotnie więk­
sza porcja krwi, która dostarcza m.in. tlen i glikogen, a odprow adza C 0 2 i kwas mle­
kowy. Gdy m ięsień pracuje, duża część energii zam ienia się w' ciepło, które stanowi
głów ne źródło term iczne w organizm ie człowieka.
Kolor w łókien m ięśniow ych zależy od ilości krwi i hem oglobiny wr naczyniach
w łosowatych. Duża zaw artość hem oglobiny pow oduje ciem niejsze zabarw ienie mię­
śnia - taki mięsień pracuje pow oli i je st zdolny do długotrw ałego wysiłku. 2 kolei
m ięsień jasny, o małej zaw artości hem oglobiny kurczy się szybko, ale równocześnie
szybciej ulega zm ęczeniu.
Każdy m ięsień, który aktualnie nie pracuje, charakteryzuje się pew nym napięciem
spoczynkow ym (tonus), którego w ielkość je st specyficzna dla każdego osobnika
1 zm ienia się w zależności od wieku, stanów psychofizycznych i aktyw ności horm o­
nów.
M ięśnie posiadają jeszcze jedną istotną w łaściw ość - je st nią sprężystość. Ta ce­
cha um ożliw ia rozciągniętem u m ięśniow i pow rót do długości spoczynkowej. Spręży­
stość m aleje w raz ze zm ęczeniem w trakcie w ysiłku i w raz z wiekiem.
P odstaw y m ech an ik i m ięśni
Funkcja mięśni sprow adza się do w ykonyw ania pracy poprzez zbliżenie przycze­
pów'. N ajw iększą w ydajność osiąga m ięsień, który od sw ego pełnego rozciągnięcia
przechodzi do pełnego skurczu.
M ięsień w pływ ający na ruch w jednym staw ie nazyw a się jednostaw ow ym , m ię­
snie dłuższe m ogą przebiegać nad w ielom a stawami i nazyw a się je w ówczas dwu-,
trój- i w ielostawowym i.
Położenie m ięśnia lub jego ścięgna w; stosunku do osi obrotu stawu warunkuje
charakter czynności. M ięśnie leżące z przodu tej osi nazyw ają się zginaczam i,
a leżące z tyłu prostow nikam i. Po stronie przyśrodkowej położone są przywodzi-
ciele, a po bocznej odw odziciele. M ięśnie odw racające i naw racające m ają przebieg
28
śny spiralny lub poprzeczny. Skośny przebieg m ięśni pow oduje, iż m ogą być one
Sównocz.eśnie m ięśniam i zginającym i i odw racającym i.
f Praca jednego m ięśnia nie ogranicza się do w ykonyw ania jednego rodzaju mchu,
ale obejmuje kilka czynności m chow ych o różnym stopniu zaangażow ania danego
ml Zwykle nawet prosty ruch (np. zginanie palca) wykonuje nie jeden, ale kilka m ię­
śni Mięśnie biorące udział w' danym ruchu określane są jako m ięśnie w spółdziała­
jące, czyli synergistyczne. M ięśnie w ykonujące ruch przeciw-ny noszą nazw ę antago­
nistów.
Wbrew pozorom obie grupy m ięśniow e działają jednocześnie, np. zginanie palca
pow odują synergistycznie działające zginacze, ale jednocześnie słabiej pobudzone
mięśnie prostow niki działają antagonistycznie ja k w łączony w m iarę potrzeby ham u­
lec. M ięśnie antagonistyczne kontrolują czynność synergistów. G dy jest zachow ana
równowaga w działaniu synergistów i antagonistów , czyli gdy dojdzie do stanu obu­
stronnego ham ow ania, ruchu nie ma. a staw zostaje czynnie unieruchom iony.
W spółdziałanie grup antagonistycznych decyduje o koordynacji m ięśniow ej, która
jest uw'arunkowrana kom binacją unerw ienia oraz. pobudzeniem poszczególnych m ię­
śni w określonym czasie i kolejności. Z tego pow odu nic pow inno być dużych dys­
proporcji wr rozw inięciu masy mięśniowej i siły grup o przeciw nym działaniu, co je d ­
nak często się zdarza.
Ruchy dokładne i precyzyjne w ym uszają ustalenia staw ów , które aktualnie nie
biorą udziału w m chu - zadanie to w ykonują m ięśnie stabilizujące.
Podsum owując, ruch m iogenny w yraża się czynnością mięśni synergistycznych,
wykonywaną pod kontrolą antagonistów i z udziałem stabilizatorów.
Przy analizie czynności m ięśnia należy określić, który z jego przyczepów jest ru­
chomy, a który ustalony. A nalizując pracę m ięśnia prostego brzucha w pozycji leże­
nia na plecach m ożna założyć, że przy unoszeniu obręczy biodrowej unieruchom iony
jest przyczep na w yrostku m ieczykow atym m ostka, a kurczy się ten na kościach ło­
nowych. Przy w ykonyw aniu skłonu tułowia w przód funkcja przyczepów jest od­
wrotna. W przypadku rów noczesnego zbliżania się przyczepów następuje siad rów ­
noważny.
N a rz ą d y w sp o m ag ające m ięśnie
Do narządów w spom agających mięśnie należą:
• powięzić - zbudow ane są z tkanki łącznej w łóknistej, otaczają od zew nątrz po­
szczególne m ięśnie lub całe grupy m ięśniowe. W łókna pow ięzi oplatają m ię­
sień niczym bandaż i w ten sposób ustalają ich przebieg i kształt. T w orzą kanał,
w którym m ięsień się ślizga w jed n ą i drugą stronę. Zdarza się często, że po-
więzie służą w łóknom m ięśniow ym jako m iejsce przyczepów (w tych m iej­
scach są one bardzo m ocne i posiadają charakter ścięgnisty),
29
 • pochew ki ścięgniste - elem enty zm niejszające tarcic poprzez ustaw ienie ślizgu
ścięgien po kości, także utrzym ujące ścięgna w praw idłow ym położeniu. W y­
Zyta
stępują wr postaci w ąskiego tunelu, w którym przebiega ścięgno. Pochewki two­
rzą dwie w arstw y - zew nętrzna w łóknista i w ew nętrzna maziowa, Tętnica szyjna
• kaletki maziowe um iejscow ione są przew ażnie między kością a ścięgnem lub
m ięśniem , lub m iędzy torebką staw'OW'ą a ścięgnem . Są kształtu pęchcrzykowa- Tętnica
tego, zbudow ane rów nież z dwu w arstw - w łóknistej i m aziow ej. Dzięki wy­ bezimienna
Żyła bezimienna
Tętnica
dzielanej m azi zm niejszają tarcie podczas w ykonyw ania ruchów', podobojczykowa Żyta czcza górna
• trzeszczki - ruchom e kostki w łączone w obręb ścięgna; ich funkcja polega na Żyra płucna
Aorta
zm ianie kierunku przebiegu ścięgna w stosunku do kości. N ajw iększą trzeszcz-
Przekrój z y ł_ ^ Serce
ką u człow ieka je st rzepka w łączona w przebieg ścięgna m ięśnia czwo- wątrobowych ' Żyła odpromieniowa
rogłow ego uda,
Zyta czcza dclna Tętnica nerkowa
• bloczki mięśni - elem enty, w'okół których ow ijają się ścięgna m ięśniow a; w ten
Żyła odłokciowa
sposób ścięgna zm ieniają kierunek przebiegu i w' efekcie linię działania m ię­ Tętnica ramieniowa Żyra nerkowa
N e rk a -------- Tętnica kreskowa dolna
śnia. Tętnica
Aorta brzuszna
nasienna
Tętnica
1.4. U k ład k rążen ia prom ieniowa —-— Żyła nasiemowa
łokciowa

Układ krążenia składa się z układu krw ionośnego (ryc. 7) i układu chłonnego (ryc. ■- \ Żyła odpiszczelowa
Tętnica _
7a). Spełnia on sześć podstawow'ych funkcji: transportow y oddechow y odżywczą, udowa
regulacyjną, term orcgulacyjną oraz utrzym uje stałość środow iska płynnego tkanek.
Funkcja transportowa zw iązana je st z przem ieszczaniem się w organizm ie skład­
ników odżyw czych, tlenu, dwoitlcnku w'ęgla, horm onów , enzym ów i środków prze­
miany materii.
Żyły
Funkcja oddechowa polega na w ym ianie gazowej - za pośrednictw em dużego powierzchniowe
i małego krążenia krew w pęcherzykach płucnych pozbyw a się CCK zebranego po­
przez sieć naczyń żylnych z w szystkich kom órek i tkanek ustroju, i równocześnie
w' pęcherzykach płucnych krew zaopatruje się w tlen, który za pom ocą system u na­
czyń tętniczych dostarcza w szystkim kom órkom ustroju. Funkcja odżywcza zw iązana
jest z rozprow adzeniem do kom órek i tkanek substancji odżyw czych z narządów' po­
Tętnica
karm ow ych (jelit) oraz. przetransportow aniem produktów przem iany materii do na­ piszczelowa
rządów w ydalniczych. Funkcja regulacyjna zw iązana jest z rozprow adzaniem hor­
m onów i innych substancji chem icznych (antytoksyny, przeciw ciała), które w pływ ają
na w szystkie procesy życiowe organizm u i chronią go przed różnym i szkodliwym i
czynnikam i. Funkcja term oregulacyjna polega na utrzym aniu stałej tem peratury cia­
ła, dostarczaniu ciepła z pracujących mięśni i wątroby oraz kontroli w ydatkow ania
ciepła na zewmątrz. U trzymanie stałości środow iska płynnego tkanek wiąże się
z przenikaniem z krw i do przestrzeni m iędzykom órkow ych płynu śródtkankow ego,
który je st zbliżony do osocza, a nie różni się od chłonki; jest on ostatnim ogniwem
wymiany produktów w tkankach. Ryc. 7. Topografia układu sercowo-naczytl io we go

30 31
 IJklad krw ionośny składa się z serca i naczyń krw ionośnych (tętniczych i żylnych),
w ypełnionych krwią. Krew krąży w organizm ie człow ieka w zam kniętym układzie
naczyniow ym i jej bieg jest ciągle urucham iany przez autom atycznie pracujące serce.
N aczyniam i tętniczymi płynie krew od serca na obw ód, stopniow o zm niejszając swa.
ją średnicę, od grubych naczyń do bardzo cienkich naczyń w łosow atych (kapilary),
które układają się w tkankach w gęstą sieć. W kapilarach krew płynie wolno, co uła-
twia w ym ianę produktów odżyw czych, 0 2 i C (K Następnie naczynia w łosow ate, }ą.
cząc się ze sobą, tw orzą żyły, którymi krew pow raca do serca.
Serce je st narządem zbudow anym ze sw oistego m ięśnia poprzecznie prążkowa­
nego. M a kształt spłaszczonego stożka, podstaw ą zw róconego ku górze. M ałe dzieci
(2-4 lat) m ają stosunkow o duże serce i w ykazują dużą ruchliw ość bez zmęczenia.
W okresie pokw itania (14-16 lat) serce je st zbyt m ałe w stosunku do całego ciała
i dlatego je st słabe, a w w ieku 18-20 lat osiąga normę.
Serce zbudow ane jest z czterech jam , z których dw ie są przedsionkam i (prawy
i lewy), a dw ie komoram i (praw a i lewa). O dpow iednie przedsionki kom unikują się
z kom oram i, a praw-a i lewa połowa serca są od siebie całkow icie oddzielone. Do
przedsionków' w chodzą żyły, z kom ór biorą początek tętnice. Z kom ory lewej wy­
chodzi tętnica główna (aorta), której rozgałęzienia zaopatrują w szystkie tkanki ustroju
w krew bogatą wr tlen i składniki odżyw cze. Krew po przepłynięciu przez naczynia
w łosow ate odtlenia się i pochłania z tkanek C 0 2, po czym żyłam i wraca do pr/.ed
sionka praw ego. Obieg krw i z lewej kom ory do praw ego przedsionka nosi nazw
krążenia dużego.
Z przedsionka praw ego krew dostaje się do kom ory prawej, a stąd przez pień
płucny i tętnice płucne - do płuc. W tętnicach płucnych - inaczej niż na obw odzie -
płynie krew' żylna. W płucach krew oddaje C 0 2, rów nocześnie pobiera tlen i wraca
żyłam i płucnym i do przedsionka lew-ego. Drogę krwi z komory prawnej do przedsion­
ka lewego określa się krążeniem małym.
Sumując pow yższe w idać, że przez prawdą połowrę serca przepływ a krew żylna
(odtleniona), natom iast przez lewą - krew tętnicza (natleniona).
Serce unaczynione je st tętnicami w ieńcow ym i - praw ą i lewą, które odchodzą od
w stępującej części aorty. Żyły serca uchodzą do zatoki w ieńcow ej, która znajduje się
na tylnej pow ierzchni serca.
Naczynia krwionośne, ja k ju ż w spom niano, dzieli się na tętnice, żyły i naczynia
włosowate. Funkcja naczyń m a w'pływ' na ich budow ę. W tętnicach płynie krew pod
dużym ciśnieniem , dlatego ściany ich są grube i sprężyste. Naczynia w łosowate mają
ściany bardzo cienkie, co je st konieczne przy w ym ianie produktów pom iędzy krwią
a tkankam i. G rubość ścian żył jest niewielka, gdyż krew płynie wr nich pod małym ci­
śnieniem.
W ścianach tętnic w yróżnia się trzy warstwy: w ew nętrzną (bardzo gładka), śród-
kowrą (zbudow ana z w łókien m ięśniowych, przebiegających okrężnie) i zewnętrzną
I 33
32
o rz o n a z w łókien klejorodnych i sprężystych). N a granicach między poszczcgól-
w a r s t w a m i są nagrom adzone włókna sprężyste, których ilość w zrasta w miarę
Z w iększania się grubości naczynia.
Ściany żył zbudow ane są rów nież z trzech w arstw (błon): w ewnętrznej, środko-
ei zawierającej w łókienka m ięśni gładkich, oraz zew nętrznej, która posiada w łókna
k l e j o r o d n e i mięśnie gładkie. W żyłach średnich i dużych znacznie w zrasta grubość
błony zewnętrznej. W świetle żył znajdują się zastaw ki zbudow ane z 1-3 półksięży-
c o w a t y c h kieszonek, które zapobiegają cofaniu się krwi.
Pracujące serce tłoczy znajdującą się w ustroju krew o określonej objętości. Dzie­
ląc objętość krwi przez czas, w którym zostaje ona przepom pow ana, otrzym uje się
objętość minutowy krwi (rzut m inutow y serca) płynącej w' aorcie i naczyniach płuc­
nych. Krew je st rozprow adzana do odpow iednich narządów' w' zależności od ich aktu­
alnego zapotrzebowania. Praca serca jest proporcjonalna do objętości przepom pow a­
nej krwi. O bjętość krwi w ypchniętej do tętnic w' czasie jednego skurczu nazywa się
objętością w yrzutow ą i wynosi ok. 70 ml. W spoczynku objętość m inutow a wynosi
ok. 5 1, a w trakcie podejm ow ania dużego wysiłku fizycznego m oże w zrosnąć nawet
do 25 1 r 124J.
Objętość m inutow a zależy od wielkości podstaw'owfej przem iany materii. W nor­
malnych warunkach życia niezbędna je st porcja ok. 62 ml krwi na kilogram ciężaru
ciała w ciągu 1 min. Znając w ięc ciężar ciała, m ożna łatw'o obliczyć rzut m inutow y
serca. Jak już w spom niano, w ysiłek fizyczny m oże wpłynąć na zw iększenie rzutu
serca do 25 1, a przy tym objętości skurczowej do wartości 120-140 ml. Zw iększenie
| temperatury otoczenia powyżej 30°C pow oduje w zrost objętości m inutowej, proces
trawienia może ją zw iększyć aż do 40%.
| Krew płynie od m iejsca o w yższym ciśnieniu do m iejsca o ciśnieniu niższym . C i­
śnienie w lewej kom orze w aha się od 80 m m lłg (ciśnienie rozkurczow e) do 120
mmHg (ciśnienie skurczowe). N ajniższe ciśnienie panuje wr dużych żyłach i praw ym
przedsionku, i jest rów ne ciśnieniu atm osferycznem u. Różnica ciśnień m iędzy lew ą
komorą a prawym przedsionkiem je st źródłem przepływ u krw i przez naczynia krwio-
hiegu dużego.
| Naczynia krw ionośne staw iają opór przepływow i krwi, który nosi nazw^ę oporu
obwodowego i jest on odw rotnie proporcjonalny do czwartej potęgi średnicy naczy­
nia. W krw iobiegu dużym najw iększe opory istnieją na poziom ie tętniczek. Naczynia
w .0 sowa te staw iają m niejszy opór, poniew aż każdej tętniczce przyporządkow ana jest
sza liczba rówmolegle biegnących kapilarów , a sum a ich przekroju je st w iększa
° P^Zc^r° ju °dpow-iedniej tętniczki.
tętnicach, dzięki elastycznym ścianom krew płynie strum ieniem ciągłym , a nie
H hW° ^ z*eJe się tak dlatego, że podczas skurczu serce w yrzuca krew do tętnic
[ użym ciśnieniem , rozciągając ich ściany. Gdy serce przestanie tłoczyć krew',
szerzona tętnica stopniow o się kurczy, przesuw ając krew do dalszych odcinków.
co pow oduje rozszerzenie oraz następow y skurcz tętnicy. To redukuje gwałtowne!
skoki ciśnienia i w m ałych tętnicach krew płynie ju ż strum ieniem ciągłym.
W trakcie przem ieszczania krwi z dużych tętnic przez tętniczki i kapilary do du-1
żych żył średnie ciśnienie krwi u człow ieka m aleje od ok. 120 do 0 mmHgI
w stosunku do ciśnienia atm osferycznego. Podczas przejścia krwi przez tętniczki ci- ]
śnienie spada do 32 m m Hg, a w naczyniach w łosow atych ciśnienie nadal się obniża, I
osiągając pułap 12 mmHg. Różnica ciśnień m iędzy naczyniam i włosowatymi!
a żyłam i je st w ystarczająca do przepływ u krw i w kierunku żył.
C iśnienie krwi w tętnicach jest zm ienne i wzrasta w efekcie skurczu serca (ciśnie-
nie skurczow e), m aleje natom iast przy jeg o rozkurczu (ciśnienie rozkurczow e). C i-;
śnienie rozkurczow a pow staje w następstw ie chw ilow ego braku dopływ-u krwi do
serca (rozkurcz i przerwa).
Tętno je st to rytm iczne podnoszenie i zapadanie się ścian tętnic. Krew wypompo­
wana z kom ory rozciąga ściany tętnic, które zaraz potem się kurczą, co daje wrażenie :
tętna. Fala tętna rozchodzi się z szybkością ok. 9 m/s, lecz - co należy podkreślić -
nie pokryw a się z falą prądu krw i, której prędkość wynosi tylko 0,5 m/s. Tętno można '
zm ierzyć wszędzie tam, gdzie tętnice przebiegają pow ierzchow nie (tętnice: promie-
niow a, szyjna wspólna, skroniow a pow ierzchow na, podkolanow a i głęboka stopy).
Szybkość prądu krwi rozpatruje się jako prędkość objętościow ą lub prędkość li­
niową. Pierw sza z nich św iadczy o objętości krwi, która przepływ a przez określony
przekrój naczynia w jednostce czasu (jest jednakow a wfe w-szystkich częściach układu
krw ionośnego). Z kolei szybkość liniowca mówi o drodze, którą pokonuje krew
w jednostce czasu. Prędkość ta je st w iększa w naczyniach dużych i w aorcie, gdyż
wynosi 0.5 m/s, wr tętnicach obw odow ych zm niejsza się do ok. 0,2-0,25 m/s, a w na­
czyniach włosowatych wynosi tylko 0.5 mm/s. Ruch krw i w dużym i małym krwio-
biegu trw a ok. 20 s.
W w arunkach praw idłow ych serce je st wr stanie przepom pow ać całą krew dostar-1
czaną przez żyły. W iększy dopływ krwi jest rów now ażony w iększym rozszerzaniem
się kom ór w rozkurczu, czego konsekw encją jest m ocniejszy kolejny skurcz mięśnia
sercow ego. Dzięki tem u zw iększa się objętość w yrzutow a serca. O bjętość wyrzutową
w arunkuje ilość krwi znajdującej się w przedsionkach na początku skurczu.
W szystkie żyły zaw ierają w swoim łożysku 60% krwi krążącej, więc p o j e m n o ś ć
układu żylnego je st najw ażniejszym czynnikiem warunkującym w ydolność krążenia.
Zm iana napięcia mięśni zaopatrujących żyły pow oduje zm iany pojem ności żył
i rów nocześnie nie w pływ a na opór krążenia.
W ażnym czynnikiem oddziałującym na krążenie krwi w' żyłach je st tzw. pompa
m ięśniowa. N aprzem ienny skurcz i rozkurcz mięśni przesuw a krew z odcinków' mię-
dzy zastaw kam i w stronę serca.
K rążenie żylne w spom aga rów nież tzw. pom pa oddechow a. Ciśnienie w d u ż y c h
żyłach w' klatce piersiowej wynosi 0 m m H g, natom iast ciśnienie w klatce piersiowej
34
. j w ynosi od -2 m m Hg w fazie wydechu do -8 m m Hg podczas wdechu.
^CSt dsionki serca pozostają pod w pływ em tego ujem nego ciśnienia i tym sposobem
Pr/& a krew. W czasie dużych obciążeń Fizycznych różnica ciśnień m oże się wahać
ZaS^ t od -2 do -30 m m Hg, co korzystnie wpływ a na pow rót krwi do serca.
naVy k ła d chłonny (lim fatyczny) rozw ija się w spólnie z układem krw ionośnym , pozo-
• c 7 nim w związku anatom icznym i czynnościowym . W przeciw ieństw ie do
układu krwionośnego J e s t układem otwartym , co oznacza, żc drobne naczynia chłon­
ne otw ierają się bezpośrednio do przestrzeni m iędzykom órkow ej. U kład lim fatyczny
(ryc 7a) tw arzą naczynia chłonne w łosow ate i zbiorcze, pnie chłonne, przewody
chłonne, węzły chłonne i chłonka (limfa).
Naczynia chłonne włosowate budują najgęstszą sieć naczyniow ą, upodabniając się
w swojej strukturze do sieci naczyń żylnych. Naczynia chłonne posiadają gęsto roz­
mieszczone zastawki, dlatego ich w ygląd różni się od wyglądu żył następującym i po
sobie rozszerzeniami i zw ężeniam i, przez co są one podobne do paciorków. N aczynia
chłonne transportują chłonkę zaw sze w kierunku dosercow ym . Z połączenia sieci na­
czyń włosowatych pow stają naczynia chłonne zbiorcze, które łącząc się tw orzą w ięk­
sze naczynia, tzw'. pnie chłonne, a te z kolei przechodzą w największe naczynia
chłonne, czyli przew ody chłonne. W końcu chłonka je st zbierana z całego ciała dw o­
rna przewodami chłonnym i: przew odem chłonnym piersiow ym (lew ym ) i przewodem
chłonnym prawym. Przew'ód chłonny piersiow y rozpoczyna się w jam ie brzusznej
zbiornikiem chłonki; zbiera on chłonkę z całego ciała z w yjątkiem prawej połow y
głowy, szyi, klatki piersiowej i kończyny górnej. O bydw a przew ody chłonne uchodzą
do odpowiednich kątów żylnych (praw ego i lewego), tzn. w m iejscu połączenia żyły
szyjnej wewnętrznej z żyłą podobojczykow'ą.
Węzły chłonne to narządy w ystępujące na drodze naczyń chłonnych. Są to twory
0 kształcie zbliżonym do ziarna fasoli, pokryte torebką tkanki łącznej, z której w głąb
narządu w nikają bcleczki łącznotkankow e. W części zew nętrznej przew aża tkanka
chłonna w postaci grudek, które w arunkują jej czynność obronną. Część środkowra
grudki jest ośrodkiem rozm nażania i produkcji lim focytów. W ęzły chłonne są rów ­
nież filtrem dla chłonki, zatrzym ując i niszcząc obce zwdązki (np. bakterie), które
wniknęły do organizm u. Tutaj zatrzym yw ane są antygeny, różnicują się lim focyty T
1 ’ wydzielane przeciw ciała przez lim focyty B i plazm ocyty. Liczbę w ęzłów
c onnych szacuje się na ok. 360-1200. Chłonka doprow adzana je st do w ęzłów przez
ne naczynia chłonne doprow adzające, a mała liczba naczyń odprow adzających
^ na zm niejszenie szybkości przepływ u chłonki.
o k ł 7\ a j est Płynem tkankowym o lekko żółtaw ym zabarwieniu,
różni chem icznym i biologicznym podobnym do składu osocza krwi. Od krwi
w 1 1 Sl<^ kra^ cm erytrocytów i znaczną zaw artością lim focytów , których ilość
(jQ mni3 wynosi od 2000 do 20000. Lim fa przesączana jest z naczyń krwionośnych
Przestrzeni m iędzykom órkow ych, gdzie om yw ając kom órki oddaje im substancje
35
pokarm ow e, a odbiera od nich produkty przem iany materii. Stąd je st zbierana do n g ,l
czyń chłonnych, kolejno przechodzi przez filtr w węzłach chłonnych, skąd d u ż y n J
naczyniam i je s t doprow adzana do naczyń krw ionośnych. |
Migdstki Naczynia chłonne
K rew je st płynem tkankow ym składającym się z płynnego osocza oraz z a w ie s z a j z tylu gardła -— gło w y i szyi
nych w nim takich elem entów m orfotycznych, jak krwinki czerw one, krwinki b ia łe j Prawy przev/ód
i płytki krw i. Krew m ożna zaliczyć do jednego z rodzajów tkanki łącznej z uwagi na Hmfatyczny Przew ód piersiowy
to, że pochodzi z m czenchym y. Krew tw orzy środow isko w ew nętrzne organizmu
człowńcka. w którym żyją w szystkie kom órki i tkanki ciała. Bez w zględu na ciągłej Główne naczynia
limfatyczne
zachodzące zm iany pod w pływ em czynników zew nętrznych i w ew nętrznych spełniaj
w' organizm ie bardzo w ażne funkcje. Szczególnie dotyczy to:
W ęzły chłonne
• oddychania tkankow ego - dostarczanie kom órkom itkankom tlenu, fMnocniczG Zbiornik mleczu
• odżyw iania tkanek - dostarczanie kom órkom i tkankom substancji odżywczych, i:
• w ydalania z kom órek i tkanek produktów przem iany materii, I
• kom unikacji pom iędzy poszczególnym i częściam i i narządami za pośrednie-1 Naczynia
tw em substancji czynnych krążących we krwi (np. horm ony), gruczołów
sutkowych Główne węzły
• ochrony ustroju przed czynnikam i szkodliwym i, przenikającym i do organizmu ¿dany brzucha
ze środow iska zewmętrznego (np. drobnoustroje),
• regulacji tem peratury ciała, i
• uw odnienia tkanek, |
• regulacji ciśnienia osm otycznego (tkankow ego), I
• utrzym ania stałego pH organizm u. I
Krew stanowi ok. 6,5% ciężaru ciała u kobiet i ok. 7% u mężczyzn.
Osocze stanow i objętościow-o ok. 50-60% krwi. Zaw iera ono 90-92% wody i 8 - |
10% substancji stałych (7% białka - album iny 4% , globuliny 2,8% i fibrynogen 0,4% I
W ęzły chłonne pachwinowe
oraz zw iązki organiczne - am inokw asy, m ocznik, kw as moczowy, kreatynina, cukier i
gronowy, lipidy, kwras m lekow y, a także sole m ineralne - sód, potas, w apń, magnez,
żelazo, chlor, fosfor, siarka, jo d i chlorek sodowy).
K rw inki czerw one, czyli erytrocyty, rozw ijają się w szpiku kostnym . Zawierają j!
one czerw ony barw nik, czyli hem oglobinę, dzięki czem u pełnią w ażną rolę wr trans--
porcie tlenu i dw utlenku wfęgla. Liczba krw inek czerw onych w 1 m m 3 wynosi ok. 5,4
min u mężczyzn i ok. 4,8 m in u kobiet. Erytrocyty żyją ok. 100 dni, po czym ulegają
zniszczeniu w tzw. układzie siateczkow o-śródbłonkow ym , głów nie w śledzionie.
H em oglobina tworzy nietrwałe połączenie z tlenem - oksyhem oglobinę (krew ma
w ówczas kolor jasnoczerw ony, nadający w łaściw e zabarw ienie krw i tętniczej). Prze­
ciętna zaw artość hem oglobiny wfc krwi wynosi ok. 16 g w 100 ml u m ężczyzn i ok.
14 g w 100 ml u kobiet. W atm osferze C O 2 oddaje ona O 2 i łączy się z CO>, twrorząc
zw iązek CO>-hcmoglobinę (m ethem oglobinę). Na tej właściwości polega zdolność
zabierania z tkanek CO 2 i oddaw ania im O? oraz odw rotny proces zachodzący
w płucach, gdzie stężenie O : w powietrzu znajdującym się w' pęcherzykach płucnych
je st w ysokie, zaś C O : niskie. Ryc. 7a. Topografia układu chłonnego

36
 K rw inki białe, czyli leukocyty, to elem enty m orfotyczne krwi. których główny*,!
zadaniem je st rozpoznanie i unieszkodliw ienie obcych ciał. Pierw szą form ą obroni
jest natychm iastow a odporność kom órkow a, a drugą - w ytw arzanie przeciwciał
Leukocyty w ystępują we krw i w ilości od 4000 do 11000 w 1 m m 3. Liczba ta stanowi
tylko m ałą część ogólnych zasobów tych krwinek w' ustroju. Duże ilości leukocytów
są ciągle grom adzone w szpiku kostnym , śledzionie, węzłach chłonnych, skąd mogą
być bardzo szybko w prow adzane do krwi. Krwinki białe w ykazują znaczne różnice
w budow ie, i czynności i dlatego dzielą się na granulocyty, lim focyty i monocyty.
N ajliczniejszą grupę stanow ią granulocyty, wśród których w yróżnia się granulo­
cyty obojętnochłonne (50-70% całkowitej liczby leukocytów ), kw asochłonne (1-4%)
i zasadochłonne (ok. 0,4% ). G ranulocyty wr dużych ilościach otaczają bakterie lub in­
ne ciała obce, usiłując je zniszczyć. W ognisku zakażenia i wokół niego w ytw arza się
zw ykle płyn złożony z m ilionów fagocytów - w większości krwinek białych o
jętnochłonnych, bakterii i produktów ich rozpadu, zw'any ropą.
Lim focyty należą do kom órek im m unokom petentnych - tj. zdolnych do wytw
rzania przeciwciał. Ze w zględu na właściw ości fizjologiczne dzielą się na lim focyty!
i lim focyty B. Pierwsze z nich w ytw arzane są w w ęzłach chłonnych i są odpowi
dzialne za reakcje odpornościow e typu kom órkow ego (w ytw arzają im munogeny, k t'
re służą produkcji białek w iążących i unieczynniających obce dla ustroju zwi
chem iczne na poziomie komórki ). Lim focyty B dojrzew ają w grudkach chłonnych
przewodu pokarm ow ego, w w ątrobie i w śledzionie. M ają zdolność w ytw arzania im­
m unoglobulin, które zw iększają odporność typu hum oralnego (obecność przeciwni
w krwi, chłonce i płynach tkankowych).
M onocyty (m akrofagi) pochodzą z układu siateczkowo-śródbłonkow^ego, są czyn­
nymi fagocytam i, tak sam o ja k granulocyty obojętnochłonne. Z aw ierają enzym y (li­
pazę), dzięki którym m ogą trawić bakterie posiadające otoczki lipidowa.
Płytki krwi, zwrane krwinkam i płytkowym i lub trom bocytam i, są produkow
przez m egakariocyty w szpiku i w płucach. W 1 mm ’ krwi w ystępuje ok. 300000 pły­
tek. Płytki krwi biorą udział w procesie krzepnięcia krw i. Posiadają dużą ilość sub­
stancji obkurczającej naczynia krw ionośne - serotoniny. Trom bocyty grom adzą się
w m iejscach uszkodzenia naczyń, gdzie przylegają do uszkodzonej ściany naczynia
i uw alniają serotoninę, która przyczynia się do lokalnego skurczu naczynia, zmniej­
szając krw awienie.
Odczyn krw i, czyli stałość stężenia jo n ó w w odorow ych, m a bardzo duże znaczenie
biologiczne, bowiem naw et niew ielkie przesunięcia w kierunku kw aśnym lub zasa­
dowym prow adzą do zaburzeń procesów fizjologicznych w organizm ie człowieka.
W praw idłow o funkcjonującym organizm ie człow ieka pH krwi w ynosi 7,4, a więc
krew' oddziałuje słabo zasadow o. W iększa część procesów zw iązanych z przemianą
materii ma tendencję do zakw aszania ustroju. Stałość odczynu krwi zapewmiają jej
właściw ości buforowe. N ajw ażniejszym układem buforowym krwi są wodorow
- węglowy), a w m niejszym stopniu fosforany, białka krwi oraz hemoglo-
glany ( ^ £ globina). Dzięki tym w łaściw ościom buforow ym pow stające wr wy-
bina (°ksy terii kwasy mlekowy, fosforowy, siarkow y i w ęglow y nic zm ic-
niRU PT n o só b istotny pH krwi.
nl3Jr t niecie krw i stanowi łańcuch reakcji enzym atycznych, przebiegających ko-
• udziałem licznych substancji białkowych osocza. Krew', która uległa wyna-
lCjn0 Z iu po 3-4 min zaczyna krzepnąć i po 5-6 min zm ienia swój stan w galareto-
CZ> nl skrzep Proces ten polega na przem ianie rozpuszczonego wfe krwi białka - fi-
hrvno 2enu w postać nierozpuszczalną - fibrynę, czyli włóknik. W trakcie krzepnięcia
włóknik wytrąca się w postaci cienkich, splątanych ze sobą nici, które obejm ują ele­
menty upostaciowane, w skutek czego skrzep ma barw ę czerwoną.
1.5. U kład n erw o w y
Tkanka nerwowa zbudow ana je st z kom órek nerw owych, które są podłożem funk­
cji całego układu nerw owego, tkanki glejow ej, która w ypełnia przestrzenie między
komórkami nerwowymi i ich wypustkam i (pełni funkcje odżyw cze i ochronne) oraz
z odmiany tkanki glejow-cj, która tw orzy cpendym ę, czyli wyściółkę, pokryw ającą
ściany komór m ózgowych oraz kanał rdzenia kręgowego.
Najważniejszym składnikiem tkanki nerw owej są komórki nerwowe, które w raz ze
swoimi wypustkami tw orzą neurony (ryc. 8). Układ nerw owy zbudow any jest
z olbrzymiej liczby neuronów - szacuje się je na ok. 30 mld. Pod wrzględem czynno­
ściowym dzielą się one na czuciow e, ruchow e i pośrednie. Zadaniem neuronów jest
przyjmowanie, przetw arzanie, przechow yw anie i przekazyw anie inform acji z recepto­
rów do efektorów.
Jądro komórkoy/e
Komórka Schwanna
Wzgórek aksonu
Akson
Osłonka rmebnowa Przewężenie Ranvicro
Dcndryt
Ryc. 8. Budowa neuronu
39
 Receptoram i są sw oiste zakończenia w łókien nerw ow ych dośrodkow ych, w kt*J
rych odbyw a się zam iana energii bodźca na energię im pulsu nerwowego. lTektoran9|
nazyw a się narządy w ykonaw cze, którym i są m ięśnie i gruczoły.
Komórki nerw ow e posiadają dw a rodzaje wypustek dendryty i neuryty. Deni
dryty są krótkie i rozgałęziają się obficie ju ż w pobliżu kom órki nerwowej ( k a ż d j
kom órka ma w iększą liczbę dendrytów ), a neuryty, czyli aksony (wypustki osiowe)
są długim i w łóknam i oddającym i na swoim przebiegu liczne gałęzie nazyw ane kolaJ
teralami.
Dćndryty przew odzą im pulsy nerw ow e do ciała kom órki nerw owej, a neuryty)
przenoszą je następnie z kom órki na obwód.
N eurony czuciowe są nastaw ione na odbiór inform acji zm ysłow ych, ruchow e są
zw iązane z reakcję mięśni i gruczołów, a neurony pośrednie w ystępują między po.
przednim i dw om a rodzajami. Łączność neuronów zapew niają styki, czyli synapsyj
między aksonem jednej kom órki nerw owej i ciałem lub dendrytem drugiej komórki
nerwowej.
Zadaniem układu nerw ow ego je st utrzym anie stałości środow iska wewnętrznego
i przystosow anie organizm u do środow iska, w którym żyje. U kład nerw ow y integruje
czynności poszczególnych narządów i układów, tw orząc z organizm u jed n ą całość, j
której składniki harm onijnie ze sobą w spółpracują.
Układ nerw ow y pełni dw ie funkcje: po pierwsze - je st nastaw iony na łączność ze
św iatem zew nętrznym , odbiera z niego różne inform acje za pośrednictw em narządów
zm ysłu i zaw iaduje narządem ruchu, um ożliw iając poruszanie się w' przestrzeni 1
i reagow anie w sposób celow y na bodźce zew nętrzne. Po drugie - reguluje przemianę
materii i pracę narządów w ew nętrznych ciała człowieka.
Pierw szą funkcją zarządza układ nerw ow y som atyczny (ośrodkow y i obwodowy), I
drugą - układ nerw ow y autonom iczny, zw any w egetatyw nym . W spółpraca obu tych
układów je st koordynow ana na w szystkich piętrach układu nerwowego.
W skład układu nerw ow ego ośrodkow ego w chodzi: m ózgow ie, które p o ł o ż o n e jest
w obrębie mózgoczaszki oraz rdzeń kręgow y, leżący w kanale kręgowym . W mó* j
zgow iu w ystępują dwie półkule mózgu, m óżdżek oraz pień mózgu.
Układ nerw ow y obw odow y utw orzony je st przez nerw y czaszkowre, nerw y rdze­
niowe i zw oje nerwowe.
U kład nerw ow y autonom iczny dzieli się na część w spółczulną i część przywspół-
czulną. Obie części kierują czynnościam i narządów w ew nętrznych, regulując pracę (
m ięśni gładkich, m ięśnia sercow ego i gruczołów.
Sterując adaptacją ustroju do ciągle zm ieniającego się środow iska zewnętrznego j
układ nerw ow y korzysta z pom ocy układu gruczołów dokrew nych.
P odstaw y p ro c e su p rzew o d zen ia w u k ła d zie nerw ow ym
Pobudzenie i przem ieszczanie im pulsu wydłuż nerwu polegają na szybkim prze­
suwaniu się w określonym kierunku pewnej reakcji fizykochem icznej, w y r a ż a j ą c e j
40
różnicy potencjału pom iędzy w nętrzem i zew nętrzną pow ierzchnią błony
się 7JT1,anV .j wjókno nerw owe. W stanie spoczynku ow a różnica potencjałów' wy nosi
| Jest ona w ynikiem różnego stężenia jonów sodu i potasu po obu stronach
°k ianei błony. O kreśla się, żc błona komórkow a jest spolaryzow ana. Powstanie
- P - punkcie bodźca nerw ow ego polega na zm niejszeniu owej różnicy poten-
W^ czyli depolaryzacji nerw u, przy czym nagła zm iana przepuszczalności błony
komórkowej pozw ala jonom sodowym wnikać z zew nątrz pr/.cz błonę, a jonom pota-
m WyChodzić na zew nątrz błony. To przem ieszczanie się jo n ó w sodu i potasu
S z błonę odbywa się w zdłuż w łókna nerw ow ego, pow odując depolaryzację coraz
to n o w e tto punktu włókna. Ta nienorm alna przepuszczalność błony dla jonów sodu
i potasu jest zjaw iskiem chw ilow ym , trw ającym ułamek sekundy, po którym zostają
w danym punkcie odtw orzone warunki pierw otne (polaryzacja) i odcinek ten odzy­
skuje ponownie zdolność pobudzenia.
Prędkość, z jaką opisany wyżej bodziec przesuw a się w zdłuż w łókna nerwowego
w różnych aksonach jest różna i waha się od 4 do 400 km /h. Bardzo w ażną cechą
przewodzenia bodźców' w aksonie je st to, że pobudzenie w' czasie w ędrówki wzdłuż
aksonu nie zanika ani nic traci sw ejej siły. Dzieje się tak dlatego, że przew idzenie
bodźca jest związane z zużyciem m inim alnej energii pochodzącej z przem ian che­
micznych, doprow adzających do pow itania różnicy stężeń sodu i potasu po obu stro­
nach błony komórkowej.
Neurony m uszą przekazyw ać jednak nie tylko pobudzenie, ale także jego siłę -
potrafimy nic tylko odróżnić dotyk, ból. lecz także ocenić jeg o natężenie. Problem ten
jest rozwiązany w' ten sposób, iż siła bodźca zostaje przełożona na częstotliw ość im ­
pulsów nerwowych. Słabe bodźce w yw ołują im pulsy o małej częstotliw ości (kilka
impulsów na sekundę), bodźce silne pow odują pow staw anie im pulsów o dużej czę­
stotliwości (kilkaset impulsów' na sekundę). W ten sposób jeden i ten sam rodzaj im­
jfl pulsów, przekazywany z różną częstotliw ością, dostarcza inform acji zarów no o ro-
dzaju sygnału, ja k i natężeniu.
Inny rodzaj zjawisk zachodzi, gdy bodziec przesuw ający się w zdłuż w łókna ner­
kow ego nadejdzie do m iejsca zetknięcia się aksonu jednego neuronu z ciałem ko­
mórkowym lub dendrytem innego neuronu. A kson neuronu przekazującego bodziec
jfl me styka się z ciałem komórki odbierającej bodziec, lecz istnieje pom iędzy nim i mi-
roskopowa szczelina (synapsa). Bodziec nerw ow y pokonuje tę szczelinę za pom ocą
specjalnego przekaźnika chem icznego. K ażdy nadchodzący do synapsy bodziec elek-
ryczny pow oduje w ydzielanie się m inim alnej ilości pewnej substancji przekaźniko-
J, tora przepływa na drugą stronę szczeliny synaptycznej, wpływ ając na redystry-
ję jonow sodu i potasu po obu stronach błony kom órkowej ciała neuronu i zwią-
lowa t^ m Zm’an(* Z dunku elektrycznego w protoplazm ie ciała neuronu. Taka chwi-
1
potencjału je st rów noznaczna z im pulsem nerw ow ym . W ciele komór-
ym ow' im puls rozchodzi się w ciągu około m ilisekundy. Istnieje jednak pew na
41
istotna różnica pom iędzy rozchodzeniem się bodźca w aksonie a pobudzeniem wy sv których zostaje przełączony na w łókna nerw owe odśrodkow e, czyli ru-
zw alanym w synapsie. Pobudzenie aksonu ma charakter zjaw iska określonego jako wych? ' zaQpatruj ące efektor, np. rozciąganie m ięśnia połączonego nerwam i dośrod-
„w szystko albo nic” - bodziec jeżeli je st dostatecznie silny, w yzwala zaw sze tę s C^°i!vmi z rdzeniem kręgow ym pow oduje odruchow y jego skurcz, tzw. odruch na
reakcję; jeżeli je st zbyt słaby, reakcji tej nie je st w stanic rozpocząć. W synapsie na k0VV\ g a n i e (ryc. 9). U m iejscow ione w mięśniu proprioreceptory reagują na bodziec
tom iast każdy dochodzący bodziec pow oduje przejście na drugą stronę szczeliny sy C i ą g a n i a w ten sposób, że w ysyłają im pulsy do ośrodka ruchow ego w rdzeniu,
naptyczncj pewnej porcji substancji przekaźnikowej, która rozkłada się stosunków fk d neuron ruchow y wysyła im pulsy przez akson ruchow y do mięśnia. Do w yw oła­
powoli. nia tego odruchu w ystarcza w ydłużenie w rzeciona naw et o kilka milimetrów.
Funkcje układu nerwowego, podobnie ja k i jego budow a, są niezw ykle złożon
R ogi tyine K om órka neuronu
Pomimo to m ożna wyszczególnić pewien podstawowy akt czynności układu nerw' czuciow ego
rdzenia
wego, który um ożliw ia ustalenie jednej wspólnej zasady czynności tego układu dla
ciała człowieka. Tym zasadniczym aktem jest odruch.
Odruchem nazywa się autom atyczną reakcję na bodziec zew nętrzny lub we
wnętrzny, zachodzącą z udziałem ośrodkowego układu nerwowego. Każdy odruc
rozpoczyna się pod wpływem bodźca drażniącego zakończenia nerw owe (receptory), N euron
czuciow y
a kończy się określoną zm ianą czynności ustroju.
Receptory są to wyspecjalizowane narządy, które odbierają różne bodźce ze ś:
dow iska zew nętrznego i wewnętrznego, przetw arzają je na im pulsy nerwowe. Są
nerwowym i zakończeniam i włókien dośrodkowych, więc przew odzą bodźce c
ciowe. Receptory można podzielić na trzy grupy:
• eksteroreceptory (receptory skórne), rozm ieszczone na zew nętrznej po­
w ierzchni ciała, odbierają bodźce z najbliższego środow iska zewnętrznego.
Dzieli się je na dwie grupy: na wolne zakończenia nerwowe, odbierające bodź­
ce bólow e (nocyceptory), oraz na otorbione narządy końcowe o złożonej bu­
dow ie, tj. na receptory dotyku i ucisku (m echanoccptory), ciepła i zim na (ter-
moceptory). Na 1 cm2 skóry przypada ok. 2 receptorów ciepła, 12 receptorów
zimna, 25 receptorów dotyku i 150 receptorów bólu; j]
• proprioreceptory, umiejscowione w narządzie ruchu, czyli w m ięśniach (wrze­
ciona m ięśniow e), ścięgnach (narządy G olgiego) i w stawach;
• w iscerorcceptory, zlokalizowane w narządach w ewnętrznych.
W zależności od tego, w' której z wyżej wym ienionych grup receptorów rozpo­ Ryc. 9. Łuk odruchowy odruchu na rozciąganie
czyna się odruch, wyróżnia się odruchy eksteroceptyw nc, proprioceptyw ne i wiscero-
ceptywne. Przedstawiony powyżej łuk odruchow y je st odruchem dw uncuronow ym (tzn. od­
Odruchy jako reakcje mimowolne zachodzą na podłożu tzw. łuku odruchowego. ruchem w łasnym m ięśni). Odruchy wicloneuronow'e zaw ierają neurony dośrodkow e
Łuk odruchow y to droga, jaką przebyw a bodziec od receptora do narządu w yko­ (czuciowa), odśrodkow e (ruchowe) oraz kojarzeniow e, których w ypustki twrorzą w4a-
nawczego (ełektora). W yodrębnia się następujące ogniw a łuku odruchow ego: recep­ sne drogi rdzenia. Czas potrzebny na przeprow adzenie bodźca w odruchach wie-
tor, nerwy dośrodkow e (aferentne), ośrodki odruchow e (w m ózgu lub w rdzeniu), loneuronowych jest o wiele dłuższy niż w odruchach w łasnych m ięśni, czyli w dwu-
nerw y odśrodkow e (eferentne), efektor. Elektoram i, czyli narządami wykonawczym i neuronow ych.
są m ięśnie i gruczoły. W pływ u k ła d u nerw ow ego na czynności ruchow e
Na w skutek zadziałania bodźca powstaje w receptorze im puls nerw ow y, który Bodźce w yw ołujące skurcze dow olne mięśni szkieletow ych m ają sw oje źródło
przez w łókna nerw ow e dośrodkowe, czyli czuciowe, dociera do ośrodków odrucho- u zakręcie przedśrodkow ym kory m ózgowej (tzw\ pola ruchowe kory). W tym m iej­

42 43
scu pow stają w zorce dla celowych, dow olnych ruchów , które są dalej w postaci nosową okalają przestrzenie
Jamę“ * nazywane zatokami przy-
pulsów przekazyw ane drogam i piram idow ym i (korow o-rdzeniow ym i) do neuronój
ruchow ych rdzenia kręgow ego. Układ piram idow y w spom aga układ pozapirai^J d0dowvmi ^ t o k i tc są w ypełnione Jo n ia
dowy, który stanowi też drogę zstępującą rdzenia kręgow ego. Finalną w spólną droge >.Wem i dlatego chronią w nętrze nosow a

do mięśni szkieletow ych stanow ią neurony ruchow e rdzenia kręgow ego. W nich] £ k i p rc * 1 o/dębionym pow ietrzem .
znajdują ujście drogi nerw ow e, prow adzące zarów no z obw odu, jak i z kory mózgu ransportowanym przez jam ę nosow ą
m óżdżku czy m iędzym ózgow ia, które regulują postawię i pozw alają na wykon z jamy nosowej pow ietrze przecho­
skoordynowanych ruchów. dzi p r z e z nozdrza tylne do jam y gardła,
Tchawica
Skurcze mięśni w yw ołane im pulsami nerw ow ym i, których źródłem są pola edzie krzyżuje się z drogą pokarm ową.
chow e kory m ózgowej, określane są jako skurcze dow olne, gdyż zależą od \vo| Następnie powietrze wchodzi do krtani, O skrzele
g łó w n e
człowieka. O prócz tego można w yróżnić skurcze m ięśni szkieletow ych, niezale która pełni rolę narządu głosu, będąc
od woli człow ieka; są to skurcze odruchow e. W yw ołują je im pulsy docierające do] równocześnie odcinkiem granicznym P łuco
lew e
nich przez łuk odruchow y z receptorów', w których biorą początek pod wpływ górnych dróg oddechowych.
działania odpowiednich bodźców środow iska. Dalej, idąc w dół położona jest
Proste ruchy gw arantują zm ianę postaw y - są więc odrucham i bezwarunkow tchawica, dzieląca się na dwa oskrzela
D owolne ruchy złożone są odruchami w arunkow ym i, ukształtow anym i w odpowi główne, uchodzące do w nęk płuc, roz­
na zm iany środow iska zew nętrznego. Zm iany te działają na organizm w określonej gałęziające się na mniejsze oskrzela.
kolejności i odstępach czasu, pow odują pow stanie złożonych łańcuchów odruchów] Tchawica i oskrzela prawe i lewe należą
w arunkow ych, w' których zakończenie jednej czynności staje się bodźcem do rozpo­ do dolnych dróg oddechowych. Ryc. 10. Topografia układu odde­
częcia następnej. Tak pow staje tzw. stereotyp dynam iczny, który za pom ocą koordy­ Wszystkie drogi oddechow e m uszą chowego
nacji ruchów daje początek naw ykom m chow ym , tak w ażnym w treningu sport być ciągle otwarte, aby pow ietrze bez
wym. przeszkód mogło napływać do płuc; dlatego też ściany dróg oddechow ych zaopa­
trzone są w składniki szkieletow e kostne lub chrzęstnc. W początkowej fazie, tzn.
1.6. U k ład o d d ech o w y w jam ie nosowej i w gardle, szkielet ten je st raczej kostny, natom iast w niżej leżą­
cych odcinkach - chrzęstny.
Głównymi narządam i oddechow ym i są parzyste płuca. L eżą one w jam ie klatki
W skład układu oddechow ego (ryc. 10) w chodzą górne i dolne drogi oddechom
piersiowej. Każde płuco zam knięte je st w przestrzeni w ysłanej błoną surow iczą, czyli
oraz głów ny narząd oddechow y, czyli płuca. Zadaniem układu oddechow ego jest do­
opłucną. W jam ach opłucnej znajduje się pew na ilość płynu surow iczego, ułatw iają­
starczanie organizm ow i koniecznego dla życia tlenu i w ydalanie szkodliwego
dw utlenku węgla. cego ruchy płuca podczas procesu oddychania.
Płuco lewe je st trochę m niejsze od praw ego, ponieważ część jego m iejsca zajm uje
Pow ietrze dostarczane z atm osfery rozpoczyna swój bieg w nozdrzach przednich
serce, leżące po stronie lewej klatki piersiow ej. We w nętrzu płuca oskrzela dzielą się
i jam ie nosowej, następnie przepływa przez kilka przestrzeni, ograniczonych małżo­
na drobniejsze gałązki, którym tow arzyszą naczynia krwionośne. D ocierają one ra­
winami nosowym i. M ałżow iny są pokryte bogato unaczynioną błoną śluzowrą i dla­
zem z oskrzelami do pęcherzyków' płucnych, gdzie zachodzi w ym iana gazów między
tego przepływ ające przez nie pow ietrze zostaje ogrzane i nasycone parą wodną, po­
™ ią i powńetrzcm, w ypełniającym pęcherzyki. Krew przepływ ająca przez naczynia
w stającą z w ydzieliny błony śluzow ej. N a wdlgotnej błonie śluzowej osiadają też dro-j
binv kurzu. w osowate, okalające pęcherzyki płucne, przekazuje do pęcherzyków' CCL, a odbiera
2 n,c^ 9 2 i odpływa dalej do żył płucnych, a następnie do serca, jako krew' natleniona.
ak już w spom niano, w płucach O 2 przenika do krw i, która z kolei rozprow adza go
Po całym organizmie. W kom órkach ciała na skutek procesów utleniania pow stają
f° y przem iany m aterii, głów nie CCK D ostaje się on do krw i, z której za pom ocą
zostaje w ydalony na zew nątrz; stąd w yróżnia się oddychanie zew nętrzne (płuc­

44 45
ne) - polegające na w ym ianie 0 2 i C 0 2 między krw ią a pow ietrzem , oraz oddych
w ew nętrzne (tkankow e) - polegające na w ym ianie ()2 i C 0 2 m iędzy k
a tkankami.
O ddychanie płucne polega na w ystępujących po sobie fazach w dechu i wyde„,
W jam ie opłucnej panuje ujem ne ciśnienie, czyli niższe od ciśnienia atm osfery
nego. Przyczyną ujem nego ciśnienia w tkankach otaczających pęcherzyki płucnej,
rów nież sprężystość tkanki płucnej, która ma skłonność do zm niejszania swej objęłV.
ści. W oskrzelach, oskrzelikach i w pęcherzykach płucnych ciśnienie jest równe atJ
m osfcryczncm u. Różnica ciśnień w pęcherzykach i w tkankach otaczających sprzyja
wym ianie gazowej.
W trakcie cyklu oddechow ego zm ienia się objętość klatki piersiowej wskutek
zwiększenia się jej trzech głów nych wymiarów: przednio-tylnego, poprzecznego
i pionow ego. Pow oduje to w zrost objętości klatki piersiowej. W ym iar przednio-tylny
zw iększa się na skutek oddalania się mostka od kręgosłupa dzięki działaniu mięśni
unoszących m ostek przez podniesienie pierw szego żebra połączonego z mostkiem za
pom ocą chrząstkozrostu. Powiększenie w ym iaru poprzecznego jest wynikiem po
szenia łukowato w ygiętych ku dołowi żeber środkowych. Powiększenie wy mi
pionow ego następuje w w yniku obniżania się przepony. W m om encie skurczu pt
pona uciska na narządy leżące w jam ie brzusznej i dlatego podczas oddychania oh
serwuje się rytm iczne uw ypuklenie się ścian brzucha (szczególnie w czasie pode;
m ow ania intensywnych ćwiczeń fizycznych).
W trakcie wdechu opłucna płucna, która przylega do opłucnej ściennej, podąża za
nią i w ypełnia całą jam ę opłucnej. W efekcie dochodzi do rozciągnięcia tkanki płuc
ncj, obniżenia ciśnienia w pęcherzykach płucnych, a następnie w oskrzelikach
i oskrzelach oraz napływu pow ietrza atm osferycznego w celu w yrów nania powstałej
różnicy ciśnień.
Podczas w ydechu rozkurcz mięśni w dechow ych pow oduje zm niejszenie objęto
klatki piersiowej, opadanie klatki piersiowej pod w pływ em wdasnego ciężaru i wzr
ciśnienia w pęcherzykach płucnych. W w ydechu bierze rów nież udział tłocznia
brzuszna, która poprzez ucisk na trzewia, unosi przeponę. Po przekroczeniu ciśnienia;
w pęcherzykach powyżej ciśnienia atm osferycznego dochodzi do usunięcia powietrz
na zew nątrz. W ydech je st w w arunkach praw idłow ych fazą bierną oddychania. Do­
piero podczas nasilonego w ydechu w spółuczestniczą m ięśnie pom ocnicze wyd<
chowe, czyli obniżające klatkę piersiową.
Regulacja oddychania, częstości i głębokości oddechów' odbyw a się za pośred
nictwem ośrodka oddechow ego, położonego w rdzeniu przedłużonym .
W trakcie spokojnego oddychania w tempie 14-18 cyklów na m inutę przy każd
razow ym w'dechu napływ a do płuc 350-500 ml pow ietrza. Nazywra się ono powie
trzem oddechow ym . Porcja powietrza, którą m ożna jeszcze pobrać po w y k o n a n i a
pr/.eciętnego W'dechu, wynosi ok. 2500 ml (pow ietrze dopełniające).
46
• wietrze zapasowe to ilość pow ietrza, którą m ożna usunąć z płuc po wy-
X kolei pcw w ydechu (ok. 1000 ml), pozostałą część, nic dającą się usunąć,
k o n a n iu pr* ietr/em zalegającym (ok. 1200 ml). Suma w ym ienionych pojemności
n a z y w a su^P d o p e } n ia j ą c e j j zapasow ej) w ynosi ok. 4000 ml i nazyw a się pojem no-
(oddec iow h pojem ność całkow ita płuc (wyżej w ym ienione plus pojemność za-
jest większa i wynosi ok. 5200 ml.
Z 500 ml powietrza pobranego w czasie w dechu tylko ok. 360 m l dociera do pę-
ków płucnych. Pozostała część, czyli ok. 140 ml zalega w drogach oddecho­
w y c h tworząc tym sam ym tzw. przestrzeń martwą.
Oddychanie odbyw a się bez udziału św iadom ości. M ięśnie oddechow e otrzym ują
impulsy nerwowe z ośrodka oddechow ego, znajdującego się w rdzeniu przedłużo­
nym W stanie spoczynku człowiek dorosły oddycha ok. 16 razy na minutę. Liczba
o d d e c h ó w jest zm ienna i zależy przede w szystkim od czynności organizm u. W trak­
c ie w y s ił k u fizycznego zw iększa się istotnie, a m aleje podczas snu.
W ażną rolę w procesie oddychania odgryw a pH krwi. Zakw aszenie na skutek
obecności dużej ilości C 0 2 zw iększa liczbę oddechów , natom iast alkałizacja krwi
zwalnia oddychanie. Przyspieszenie ruchów oddechow ych trw a do m om entu, aż za­
wartość C 0 2 we krwi osiągnie poziom prawidłowy.
Istotną rolę wr regulacji oddychania odgryw a też m echanizm odruchow y. R ozprę­
żenie pęcherzyków płucnych p r /e / pobrane pow ietrze drażni w łókna dośrodkowe
nerwu błędnego i w efekcie tego pobudzenia bodźce docierają do ośrodka oddecho­
wego. Ośrodek przestaje wysyłać bodźce do mięśni i w dech zostaje wstrzymany.
Dzieje się tak dopóty, dopóki pęcherzyki płucne nic zapadną się, bo wftedy znika
działanie hamujące nerw u błędnego i ośrodek oddechow y w ysyła bodziec przez ner­
wy odśrodkowe do m ięśni oddechow ych. Dlatego w dech pociąga za sobą wydech
i odwrotnie.
1*7. U kład e n d o k r y n o lo g ic z n y
Układ endokrynologiczny (ryc. 11), inaczej zw any układem w ydzielania w e­
wnętrznego lub dokrew nym zbudow any je st z gruczołów' dokrcwmych, rozm ieszczo­
nych w różnych okolicach ustroju człowieka. G ruczoł)' te nic posiadają przewodów
wyprowadzających i przekazują horm ony bezpośrednio do krwi, rzadziej do chłonki
1Płynu m ózgowo-rdzeniowego. Z aletą gruczołów dokrew nych jest ich bardzo dobre
^naczynienie, co gw arantuje szybkie przenikanie horm onów do krwi (np. ilość p r/c-
ne^rkT^0^ ^ rZCZ tarczycę krw i na lg tego narządu jest 4-krotnie w iększa niż przez
47
 ydziclane przez układ dokrewny charakteryzują się tym, że działają

H orm on w zrostu
. . w oraz utrzymanie
Prolaktyna
roces przemiany materii, wzrost ciała, dojrzewanie płciowe itd. Pełnią więc
O ksytocyna
o n e 'fu n k cję podobną do układu nerwowego, z którym pozostają w ścisłym związku
W azopresyna
f k io n a ln y m . R egulacja nerw ow a je s t szybka i raczej krótkotrw ała, natom iast regu-
ntmmmutuu •intri mmmtumtmnmtm lacja horm onalna je st w olna i trw a dłużej.

T ab ela 1. H o rm o n y p rzy sad k i m ó zg o w ej [24]

rzysadka
■‘zgow a
H orm on tarczycy
Lp. Hormon Działanie główne
P rzytarczyce
Przedni płat przysadki mózgowej
Somatotrupina (S T H , hG H , ho rm o n w zro stu ) W p ły w na w zro st kości, m ięśni, p rzem ian ę
P arathorm on lip id o w ą i w ęg lo w o d an o w ą o raz pobu d zen ie
sy n tezy białka
Adrenokortykotropina (A C T H , horm on adre- P o b u d z e n ie w y d ziela n ia stero id ó w kory
n okorty k o tropow y) n ad n erczy o raz w p ły w na inne narządy
A dre nalina
Tyreotropina (T S H . h o rm o n ty rco tro p o w y ) P o b u d zan ie tarc z y c y d o w y tw arzan ia
i u w aln ian ia horm onów '
N adn ercza
Gonadotropiny Jąd ra: p o b u d z a n ie k o m ó rek L eydiga, w y­
-hormon luteinizujący (L H ) lub hormon po­ d z ie la n ie an d ro g en u
budzający komórki śródmiąższowe (IC S H ) Jajn ik i: rozw ój ciałek ż ó łty ch , w y d ziela n ie
K ortyzo n
p ro g estero n u
A ldosteron -hormon dojrzewania pęcherzyków (F S H ,
Trzustka Jąd ra: p o b u d zen ie sp e rm ato g e n ezy
horm on fo lik u lo tro p o w y , fo litro p in a) Jajn ik i: w zro st pęcherzyków ', p o b u d zen ie
w y d ziela n ia estro g e n ó w i o w u lacja

Ja jn ik i (m ężczyźni - ją d ra )
Insulina -hormon laktogenny, prolaktyna (L T H ). lule-
otropina________
¡531 Część pośrednia przysadki mózgowej
Hormon melanotropowy (M S H , in term ed v -
ną)
E strog eny
i zęśc nerwowa przysadki mózgowej
P rog esteron
nzopresyna (A D H , h o rm o n an ty d iu rety cz-
ny p ow staje w n e u ro n ach p o d w zg ó rza)
Oksytocyna
Ryc. 11. Topografia układu endokrynologicznego
Z a p o c z ą tk o w u je w y d ziela n ie m lek a, działa
na in n e tkanki p o d o b n ie jak S T H ___________
S y n te z a m elan in y , c ie m n iejsze zab arw ien ie
skóry, w w y so k ich d a w c a c h n a sila lipolizę
W zrost c iśn ien ia tę tn ic z e g o , p o b u d zen ie
zw ro tn eg o w c h ła n ia n ia w o d y w k an alik ach
n erk o w y ch
P o w o d u je sk u rc z m ięśn ia m acicy , d z ia ła na
akcję p o ro d o w ą o ra z tra n sp o rt n asien ia
w żeń sk ich d ro g ach ro d n y ch
 Hormony są produkowane w bardzo małych ilościach. D ziałanie ich jest swoist ——— 0 3 4
tzn. pojedyncze hormony w yw ierają swój w pływ tylko i w yłącznie na pewne nj Estrogeny Jajnik, łożysko, jądro, kora Żeńskie cechy płciowe
9. nadnerczy
rządy, tkanki lub na określone procesy zachodzące w organizmie. om. estradiol)
Z e względu na skład chem iczny horm ony m ożna podzielić na: Jajnik, łożysko, kora nadnerczy Utrzymanie ciąży, zahamowanie
ToT Gestageny
pochodne fenolu (adrenalina, tyroksyna), (no. progesteron) cyklów płciowych
hormony białkowe (horm ony przysadki, insulina, parathorm on), Jajnik, macica, łożysko Rozszerzenie kanału rodnego
u . Relaksyna
• hormony sterydowe (horm ony kory nadnerczy, horm ony płciowe). przez rozluźnienie szyjki macicy
i wiązadeł miednicy
Gruczoły dokrewne są rozsiane w różnych częściach ciała. R óżnią się od siebie
Kora nadnerczy Synteza węglou odanów. rozpad
wielkością, kształtem i budow ą w ewnętrzną. G ruczołam i wspólnym i dla obojga pic 12 . Glikokortykoidy
(np. kortyzol) białek, działanie przeciw zapalne
są: przysadka mózgowa, gruczoł tarczycy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza i częśc
i przeciwalergiczne
wewnątrzwydzielnicza trzustki. G ruczoły płciowe, czyli gonady, są sw oiste dla kt
dej płci u kobiet są to jajniki, u m ężczyzn - jądra. G ruczoły płciow e są nieczyi 13. Mineralokortykoidy Kora nadnerczy Retencja Na i utrata K przez nerki
w dzieciństwie, tj. do czasu pokwitania. (np. aldosteron)
14. Melatonina Szyszynka Pośrednik ogólnej reakcji na świa­
Tabela 2. Hormony poz.aprzysadkowe 124J tło, wpływ na komórki barwni­
kowe
N arząd,
Lp. Hormon D ziałanie główne 15. Gonadotropina Łożysko Wieloraki wpływ na gonady
k o m ó rk i w ytw arzające
2 4 (HCG)
I 3
1. Tyroksyna, Trójjo- Tarczyca Metabolizm 16. Gastryna Żołądek Wydzielanie soku żołądkowego
dotyronina 17. Cholecystokinina Jelito cienkie Skurcz pęcherzyka żółciowego,
2. Tyreokalcytonina, Tarczyca, ciała pozaskrzelowe, Obniżenie C'a i P we krwi wydzielanie enzymów trzustki
Kalcytonina przytarczyce 18. Sckretyna Jelito cienkie Wydzielanie płynu przez tkankę
3. Hormon przytarczyc Przytarczyce Wzrost Ca. obniżenie P we krwi gruczołową trzustki
(PTH) 19. 1.25-(OH)2-chole- Nerka Wzrost C’a w surowicy, wchłania­
4. Adrenalina Rdzeń nadnerczy Uruchomienie glikogenu, zwięk­ kalcyferol nie jelitowego Ca i uwalnianie Ca
szony przepływ krwi w mięśniach z kości
szkieletowych, zwiększone zuży­
cie tlenu, wpływ na czynność serca
5. Noradrenalina Rdzeń nadnerczy Neurotransmiter adrenergiczny,
zwiększenie ciśnienia krw i, skurcz
małych naczyń
6. Insulina Komórki B wysp Langerhansa Obniżenie poziomu glukozy wc
trzustki krwi, zwiększenie syntezy białka
i tłuszczu, zmniejszenie glukoneo-
gcnczy
7. Glukagon Komórki A wysp Langerhansa Zwiększenie poziomu glukozy we
trzustki krw i. pobudzenie metabolizmu
białek i tłuszczu
S. Androgeny Jądro, kora nadnerczy, jajnik Męskie cechy płciowe
(np. testosteron)

50 51
2 Teoria klasycznego masażu sportowego

masaż sportowy jest form ą oddziaływ ania na organizm sportow ca, za

której wykorzystuje się bodźce m echaniczne głów nie w postaci ucisku
P° H u uyw ołania odczynów fizjologicznych w tkankach, narządach i układach.

2 1. C el i zad an ia m asażu sp o rto w eg o

M asaż sportow y jest to m asaż ręczny, podczas którego siłę poszczególnych tech­
nik dostosow uje się do indywidualnej reaktywności sportow ca mając na uwadze ro­
dzaj w ykonyw anego masażu sportow ego oraz charakter uprawianej dyscypliny spor­
tu. Celem masażu jest zapobieganie objawom patologicznym , które m ogą powstać
w w yniku dużych przeciążeń w ystępujących w sporcie w yczynow ym . M asaż sporto­
wy pow inien spełniać następujące funkcje: rozgrzewającą (przygotow anie do trenin­
gu czy zawodów), regeneracyjną (przyspieszenie pow rotu organizm u po dużym w y­
siłku do stanu w yjściowego) i leczniczą (w spom aganie leczenia urazów powstałych
podczas treningu lub zawodów). M asaż sportow y je st jednym z elem entów , w cho­
dzących w skład kompleksu zabiegów stosow anych w odnow ie biologicznej. Aby
zwiększyć działanie masażu sportow ego, należy łączyć go z takimi zabiegam i fizy­
kalnymi, jak: sauna fińska, okłady parafinow e i borow inow e, naśw ietlania lam pą So-
luks, prądy diadynamiczne, ultradźw ięki, kąpiele wodne, solankow e i inne. W za­
leżności od zadań, jakie ma spełniać masaż sportowy, dzieli się go na: treningowy,
przed zaw odam i, startowy, pow ysiłkow y i podtrzym ujący.

2.2. Z asady i w a ru n k i sto so w a n ia m asażu sp o rto w eg o

2 .2.1.

Techniki m asażu sportowego to: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklcpywanic,

racja, wałkowanie, w yciskanie, m ieszanie, rolow anie i roztrząsanie; także sto-
• wT * * tCChnikę ^ nkcjonalną.
czv '^ S łech niki (z w yjątkiem oklcpywania) stosuje się w zdłuż przebiegu na-
a m?anylnyCh * ^ m ^atycznyc^ albo w kierunku najbliższych w ęzłów chłonnych,

kończyny górne m asuje się od dłoni do staw u łokciow ego, a następnie do stawu
ramiennego.

53
 -kończyny dolne od stopy do stawu kolanow ego, a potem do stawu bi
wego,
- m iednicę oraz okolicę krzyżową w kierunku pachwiny,
- grzbiet - od kręgosłupa na boki o ra / / dołu do góry w stronę w ęzłów chł
nych nadobojczykow ych i pachow ych,
- kark i obręcz barkową - w kierunku w ęzłów podpotylicznych, nadobojczyj^
• , ta jest zobowiązany myć ręce przed m asażem i po jego zakończeniu.
. Masażys - pracv p0Winien mieć w ygodną postawę, aby jego m ięśnie były
* Ś n i o n e , przez co będzie się mniej męczył.
k-ie masażu rękoczyny w ykonyw ane przez m asażystę pow inny byc spo-
J * S pewne, skoordynowane i płynne.
S k masowanej części ciała pow inna byc czysta.
ó r a

w ych i pachowych, # ^jeżności od w rażliw ości skóry oraz od tego, czy ow łosienie m asow anej części
- klatkę piersiow ą - od m ostka na boki do w ęzłów chłonnych pachowych ora* # c-ała j csl eęSlc, należy polecić osobie m asowanej zgolenie w łosów, aby uniknąć
w górę do w ęzłów chłonnych podobojczykow ych,
podrażnienia torebek włosowych.
- pow łoki brzuszne w kierunku w ęzłów chłonnych pachw inow ych.
Podczas masażu m ożna używać różnego rodzaju środków poślizgowych ułatw iają­
• Nic m asuje się w ęzłów chłonnych, lecz ich okolice. cych masowanie (zm niejszające efekt tarcia) oraz maści i preparatów , które służą
• Podczas m asażu zaw odnik wanien leżeć w ygodnie, aby m asow ane mięśnie były jako środki w spom agające m asaż w zależności od okoliczności albo w doleczaniu
rozluźnione.
stanów pourazowych.
• M asaż przeprow adza się na obnażonej części ciała; wyjątek stanow i masaż wyko­ • Masaż powinien być w ykonyw any w pom ieszczeniu zam kniętym (gabinet m a­
nywany na stadionie przy niesprzyjających warunkach atm osferycznych. sażu), a w' przypadku m asażu startowego dopuszczalne jest przeprow adzenie tego
• Czas trwania m asażu jednej części ciała pow inien w ynosić ok. 10 - 20 minut, ma­ zabiegu na stadionie.
saż całkow ity ok. 40 - 60 minut, w zależności od ciężaru ciała (tab. 3).
• Pierwsze masaże należy w ykonyw ać łagodnie, aby przygotow ać tkanki do 2.2.3. Dawkowanie siły bodźca w masażu
niejszych zabiegów zasadniczych. Podczas wykonywania masażu należy dostosow ać siłę bodźca do indywidualnej
• Po m asażu poszczególnych części ciała (odcinków ) należy w ykonać ćwic reaktywności sportowca. Jako kryterium przyjm uje się próg bólu, tzn. żc m asaż po­
bierne i m obilizacje stawów. winien być wykonany z siłą tuż poniżej progu bolesności. Próg bólu osoby m aso­
• M asaż brzucha, grzbietu i kręgosłupa należy w ykonyw ać 2 godz. po posiłku. wanej będzie zależał m. in. od wńeku, płci, budow y ciała, tem peram entu, stanu zdro­
wia i stanu emocjonalnego. O zastosow aniu siły bodźca w m asażu mówi reguła Amd-
Tabela 3. C zas trwania masażu w zależności od masy ciała ta-Schulza, w myśl której zadziałanie bodźcem należy rozpatryw ać pod kątem reakcji
Czas trw ania nasażu sportowego układu nerwowego. M asaż w ykonany z siłą słabego bodźca działa uspokajająco, z si­
Ciężar ciała zawodnika łą średniego bodźca wpływTa pobudzająco na układ nerwowy, natom iast silne i bardzo
min)
(kg) silne bodźce działają ham ująco i znoszą reakcje ze strony układu nerw owego. M ody­
ogólny częściowy
do 60 40 10 fikacją powyższej reguły jest reguła Hildcbrandta, która m ówi, że słabe bodźce, do
do 75 50 15 tórych organizm jest przyzw yczajony, utrzym ują stan adaptacji, nie wpływ ając na
do 100 60 20 jej obniżenie, bodźce o średniej sile pobudzają procesy adaptacyjne i m ają charakter
powyżej 100 powyżej 60 20 treningu, natomiast bodźce silne i bardzo silne, które przekraczają m ożliw ości adap-
acyjne organizmu, działają niekorzystnie, powrodując jego uszkodzenie. Powyższe
a f u uzasa^ n‘aJ4 w pełni stosow anie podczas m asażu bodźców o średniej sile,
2.2.2. W arunki
rować^ Ce*OWo^ używ ania słabszych bodźców. Przy doborze siły bodźca należy kie-
• P raca, k tó rą w y k o n u je m asaż y sta w y m a g a od n ieg o pełnej sp raw n o ści fizycznej- - . s,<* zasa<Ją, że: „bodziec pow inien bvć tak silny, jak to je s t konieczne, a je d n o -
• U b ió r m asaż y sty p o w in ien być w y g o d n y , aby nic nic o g ra n ic z a ło je g o rucho^*
D aw f ^ M t0 jeS t !y* ° m0Ź,iwe
U n iw ersaln y strój m a sa ż y sty to b a w e łn ia n e d w u c z ę śc io w e u b ran ie, składające ^ nu je " mvan‘e m asażu sportow ego uzależnione je st od płci i wrieku zaw odnika, sta-
z d łu g ich spodni i b lu zy z k rótkim i rękaw am i. dyscvnl Wytrcnowania> stopnia reaktyw ności neurow egetatyw nej, rodzaju uprawianej
• M asu jący m usi d b ać o sw o je ręce, p az n o k cie w anien m ieć k ró tk o obciQl ,ny sP0rtowej, wóclkości obszaru m asow anego oraz od pory roku.
a p o d czas pracy nie m o że m ieć n a ręk ach biżuterii.
 U kobiet stosuje się masaż mniej intensyw ny i słabszy niż u m ężczyzn; ta sama •?
satla obow iązuje przy m asow aniu juniorów w stosunku do seniorów . S portow -?
0 dużej m asie m ięśniow ej, uprawiających dyscypliny siłowe, należy m asow ać
gicznie i silniej niż zaw odników startujących w sportach technicznych i precvzv*
nych, którzy m ają m niejszą masę mięśniową. U sportow ców zbyt pobudliwy?
u których dom inuje stan w zm ożonej pobudliw ości układu w spółczulnego (sympatv
kotonicy), stosuje się m asaż o długim czasie trw ania, m ałym natężeniu i łagodny^
bodźcach, natom iast zaw odników o spokojnym charakterze, m ało aktywnych, u ¿ 5.
rych dom inuje układ przy w spółczuł ny (parasym patykotonicy), należy m asow ać krót
ko, energicznie i z dużą siłą bodźców.
Zastosow anie m asażu w poszczególnych dyscyplinach sportow ych jak również
w ielkość obszaru m asow anego uzależniona je st od specyfiki upraw ianych dyscyplin,
rodzaju oraz intensywności treningu, okresu rocznego cyklu treningowego, a także
indyw idualnych zróżnicow anych reakcji pow ysiłkow ych sportow ców (patrz: progra­
mowanie odnow y biologicznej).
2.2.4. G abinet masażu
G abinet m asażu to pom ieszczenie zam knięte o pow ierzchni 12-15 m: ; w inno być
suche, jasne, posiadać dobrą w entylację, być dobrze ośw ietlone światłem naturalnym
(okno otw ierane) i sztucznym (lampy sufitowe). Pow ier/chnia okna (okien)
w gabinecie winna stanow ić co najm niej 10% pow ierzchni podłogi, a najmniejsze na­
tężenie św iatła sztucznego na wysokości 1 m nad podłogą pow inno wynosić ok. 75
luksów. Tem peratura w pom ieszczeniu w inna m ieć ok. 22°C. W skazane jest, aby
ściany gabinetu miały pastelowe kolory. G abinet pow inien być w yposażony w stół do
m asażu, kilka wałków służących do podkładania pod różne części ciała sportowca,
szafę na czyste prześcieradła i ręczniki, środki poślizgow e i w spom agające masaż
oraz podręczne środki opatrunkow e, pojem nik na używ ane prześcieradła i ręczn ik i,
um yw alkę z ciepłą i zim ną wodą, ręcznik i mydło, lam pę Soluks, parawan, biurko,
krzesło oraz taboret z regulow aną w ysokością, a także w ieszak na ubranie. P o n ad to
wskazane jest. aby w gabinecie były aparaty do m asażu w ibracyjnego, p o d c iś n ie n io ­
wego, pneum atycznego, punktow ego i inne. W bezpośredniej styczności z gabinetem ;
powinno być dodatkowe pom ieszczenie w yposażone w kabinę natryskow ą z ciepfo
1 zim ną w odą oraz ubikacja.
Stół do m asażu w inien być ustaw iony w centralnym miejscu gabinetu, aby h>
m ożliw ość podejścia do m asow anego z każdej strony. Standardow y stół do masa'
pow inien być tak skonstruow any, aby um ożliw iał rozluźnienie mięśni zawodnika (nP|
regulow any podgłów ek, otw ór na twarz itd.). Stół taki w inien mieć regulowaną
sokość (typ regulacji m echaniczny, hydrauliczny czy elektryczny), aby masaży* |
m ógł ją dostosow ać do sw ojego w zrostu. Blat od stołu m usi być w y k o n ąB
z tw ardego m ateriału, w yłożony gąbką i pokryty derm ą lub skórą (naturalną lub ek°]
56
wymiarach 200 cm x 80 cm. Podczas m asow ania blat stołu przykryw a się
^ B E L i c i e r a d ł e m lub ręcznikiem kąpielowym.
czvstym p ro ści
, , 5 ś r o d k i poślizgowe do masażu
. . . DOśli7_gowe stosow ane podczas m asażu m ają ułatw ić jego w ykonanie,
Sf0 yć współczynnik tarcia miedzy rękami m asażysty a pow ierzchnią ciała oso-
ZITinieJsoŃvanej. zapobiec nadm iernem u podrażnieniu skóry. N ajczęściej używ a się
/ "¿‘'w chemicznie obojętnych dla skóry m asującego i m asow anego. Środki pośli-
we można podzielić na stałe (talk. puder, zasypka, krem, w azelina),półstałe (bal-
żele) oraz p ły n n e (oliwka kosm etyczna, oliw ka 7. oliwek, olej parafinow y, olej
wazelinowy, olejki eteryczne, toniki, mydliny). Środek poślizgow y m asażysta na­
kłada na swoje ręce (nie na skórę osoby m asow anej), rozciera go rów nom iernie na
stronach dłoniowych i dopiero rozpoczyna masaż.
2.2.6. Środki w spom agające masaż
Do środków w spom agających m asaż używ a się m aści i preparatów , w zależności
od okoliczności albo w doleczaniu stanów pourazow ych. Środki tc m ożna podzielić
na: rozgrzewające, przeciwbólowe, przeciw zapalne, przeciw obrzckow e i odżyw cze
(bogate w witaminy A, D, 1: i in.). Najczęściej środki te w ciera się na zakończenie
masażu, aby spotęgować jego działanie. Stosując środki silnie rozgrzew ające należy
uważać, aby ich nie przedaw kow ać, poniew aż m oże w ystąpić silne pieczenie skóry.
Środków rozgrzewających nie stosuje się na okolice błon śluzowych. Po użyciu środ­
ków wspomagających konieczne je st dokładne um ycie rąk.
Do najczęściej stosowanych preparatów przy urazach sportow ych używa się leków
działających przeciwbólowe i przeciw zapalnie. Środki te dzieli się na [125]:
• preparaty przeciw zapalne niesterydow e (np. M etindol m aść 5%, Fastum żel
5%. Profenid żel 2,5%, O lfen żel 1%, Veral żel 1%, V oltaren Em ulgel 1%, Dic-
loratio żel 1%, N aproxen żel 10%, Traum on żel 10%),
• preparaty z kapsaicyną, w yw ołujące przekrw ienie i zaczerw ienienie skóry (np.
Capsiderm N maść, Capsigel N em ulsja, Capsiplex maść),
preparaty / pochodnym i kwasu salicylow ego (np. ABC Salbe - maść, Ben-
^ av Sports Balm, Lumbolin, Viprosal B maść. M obilat maść),
się *° sroc^ w w spom agających zalicza się rów nież olejki eteryczne, których używ a
alerojc^ btaC' kom pozycji kilku olejków . Bardzo w ażne je st przeprow adzenie testu
0Nkó\v-ne^0 U zaw °dnika. Test ten polega na w cieraniu po jednej kropli kom pozycji
vvvstąpienj C^ 0ne m *cjsca, np. w dole łokciow ym czy za uchem. W przypadku
skład komn W ^ Ch mieJscach P ° 12 godz. zaczerw ienienia skóry należy zm ienić
osia« C-P °lcjków . M ieszanka zapachow a uzależniona jest od celu, jaki chce
Prze? u C Uk r°dzaju dolegliw ości, ale bukiet zapachow y m usi być zaaprobow any
‘ os°bQ masowaną.
57
 Kom pozycje olejków arom atycznych są to m ieszaniny olejków a ro m a ty c ^ y J
w skazujące na procentow ą zaw artość olejku eterycznego w podłożu olejowym m •
częściej przygotow uje się m ieszaniny standardow e 2,5% oraz łagodne 1%. RoztJS
standardow y otrzym uje się przez zm ieszanie 20 ml oleju bazowego z 10 k ro p i5
olejków eterycznych, a roztw ór łagodny przez, zm ieszanie 20 ml oleju bazowego
kroplam i olejków eterycznych.
Przedstaw iam y kilka kom pozycji stosowanych najczęściej w m asażu sportowy»*
115,21.92]: *1
K om pozycja przy bezsenności
Trudności w zaśnięciu, pow odujące uczucie zm ęczenia 7. niew yspania, sen niej
efektyw ny, po którym człow iek pom im o przespanej nocy nie regeneruje sw oich sił.
5 kropli olejku law endow ego + 5 kropli olejku m ajerankow ego + 20 ml olejku n
słodkich m igdałów.
Przeprow adza się łagodny m asaż grzbietu przed zaśnięciem .
K o ni pozy cj a an ty streso w a
Uczucie napięcia, niepokoju, spow odow ane w ielom a trudnym i do rozwiązani*
problem am i, w yczerpującym i energię psychiczną i fizyczną.
4 krople olejku lawendow ego + 3 krople olejku jałow cow ego + 3 krople olejku cy-
tronclowego + 20 ml olejku ze słodkich migdałów.
Przeprow adza się spokojny m asaż tylnej strony tułowia, ze szczególnym uwzględ­
nieniem karku i obręczy barkowej.
K om pozycja u sp o k a ja ją c a
Potrzeba odprężenia, uspokojenia ciała i umysłu przed snem.
5 kropli olejku lawendow ego + 5 kropli olejku geraniow ego + 20 ml olejku it
słodkich migdałów.
Stosuje się łagodny, powolny m asaż karku, barków i ramion oraz grzbietu.
K om pozycja p o b u d z a ją c a
Potrzeba pobudzenia ciała i um ysłu, gdy sytuacja w ym aga zw artości i g o to w rosci
działania.
5 kropli olejku bazyliow ego + 5 kropli olejku rozm arynow ego + 20 ml olejku z®
słodkich m igdałów.
Przeprow adza się energiczny m asaż grzbietu ze szczególnym uwzględnieniem ob­
cinka lędźwiowego.
K om pozycja p rzy k u rczac h kończyn dolnych
K urczow y ból mięśni kończyn dolnych (gł. m ięsień brzuchaty łydki) będący
stępstw em wysiłku fizycznego.
4 krople olejku cyprysow ego + 3 krople olejku jałow cow ego + 3 krople o le jk u W]
w endow ego + 20 m l olejku słonecznikow ego.
eisce natrzeć olejkiem , przy kurczu łydki w ykonać zgięcie grzbietowe
Obolałe m QStowanej kończynie dolnej w staw ie kolanowym , a następnie ener-
siopy P l a s o w a ć to miejsce.
giczme K om pozycja przeciw zm ęczonym i obolałym m ięśniom
N a j c z ę ś c i e j w wyniku dużego w ysiłku fizycznego, po intensyw nym treningu czy
^w odache b a z y lio w e g o + 3 krople olejku law endow ego + 2 krople olejku ma-
erankowego + 2 krople olejku rozm arynow ego + 20 ml olejku słonecznikow ego
4 krople olejku eukaliptusow ego + 3 krople olejku jałow cow ego + 3 krople olejku
la w e n d o w e g o + 20 ml olejku słonecznikow ego.
W przypadku ostrego bólu m ięśniow ego należy w ykonać łagodny, pow olny masaż
obolałych mięśni lub części ciała.
K om pozycja n a k o n tu z jo w a n e staw y
Rezultat przeciążonych stawów, stany zapalne, zw ichnięcia, skręcenia, św ieże si­
niaki.
4 krople olejku cyprysow ego ł- 3 krople olejku kadzidłow cow ego + 3 krople olej­
ku jałow cow ego + 20 ml olejku słonecznikowego.
Należy wykonać masaż o średnim natężeniu bodźca, powyżej m iejsca kontuzji,
a w obolałe miejsce delikatnie w etrzeć m ieszankę olejową.
K om pozycja p rz e d sta rto w a
W celu rozgrzania mięśni i przygotow ania ich do wytężonej pracy.
3 krople olejku cytronclow ego + 3 krople olejku m ajerankow ego + 3 krople olejku
rozmarynowego + 20 ml olejku z.e słodkich migdałów.
Stosuje się krótki energiczny, pobudzający m asaż na tych grupach m ięśniowych,
które będą miały największy udział w zaw odach.
K om pozycja powy siłkow a
W celu rozluźnienia napiętych i obolałych mięśni pow stałych w wyniku nagrom a­
dzenia się w mięśniach kw aśnych metabolitów.
krople olejku eukaliptusow ego + 3 krople olejku jałow cow ego + 2 krople olejku
dałó\vC*0We^ ° + ~ krople °lejku m ajerankow ego + 20 ml olejku ze słodkich mig-
d r e n ^ r r° UaC^Za P °w ° lny m asaż o średnim natężeniu bodźców całego ciała albo
az tmfatyczny części ciała najbardziej zm ęczonych po ćw iczeniach.
K om pozycja do masażu reg en erac y jn eg o
w krótk>Orl0WC^VV- P° inlensyw nym treningu czy zaw odach, w celu doprow adzenia
4 kr(!n] czasie organizm u do stanu praw idłow ego.
dało we i»*3 ^ cytronelow ego + 3 krople olejku różanego + 3 krople olejku san-
Li^. 0 0 m l olejku słonecznikowego.
 Przeprow adza się silny, energiczny m asaż grzbietu i karku z barkam i, a na m i* J
najbardziej zaangażow ane w wysiłek stosuje się krótki i łagodny m asaż z p rzeu 3
głaskania albo drenaż lim fatyczny. ” i chłonki \v^ czetj0 jcrew z bocznych naczyń żylnych napływa do większych. G łaska­
2.3. T e c h n ik i m asażu sp o rto w eg o
W masażu sportow ym stosuje się następujące techniki: głaskanie, rozcierani,
ugniatanie, oklepyw anie, w ibrację, w ałkow anie, w yciskanie, m ieszanie, rolow ani
roztrząsanie oraz technikę funkcjonalną. Do głów nych technik masażu sportowego
należą: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepyw anie i w ibracja; natomiast pozo.
stałe są technikam i dodatkow ym i, które są pochodnym i bądź kompilacjami technik
głównych.
2.3.1. Technika głaskania
Technika głaskania jest pierwszą techniką główną masażu sportowego. ICażdy masaż
rozpoczyna się i kończy głaskaniem, a także przeplata się nim poszczególne techniki
i chwyty. Podczas głaskania dłoń powinna ściśle przylegać do ciała, dostosowywać się
zarówno do wyniosłości, jak i zagłębień. Dłonią należy wywierać jednakowy, równo­
m ierny ucisk. W zależności od powierzchni masowanej części ciała głaskanie można
w ykonywać: całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (lub obu rąk), grzbietow a stroną rę­
ki, grzbietową stroną I i II szeregu paliczków', zaciśniętą pięścią, kłębem kciuka lub kłę-
bikicm palca małego, całymi powierzchniami dłoniowymi kciuków, opuszkami poszc7X-
gólnych palców albo kilku palców'. Ze względu na siłę z jaką wykonuje się głaskanie,
można podzielić je na łagodne, o średniej mocy oraz mocne, a z uwagi na głębokość ma­
sowania wyróżnia się głaskanie powierzchowne i głębokie. W zależności od kierunku
masażu głaskanie można podzielić na podłużne, poprzeczne i okrężne. Technika głaska­
nia podłużnego wykonywana jest wzdłuż osi długiej części masowanej lub wzdłuż prze­
biegu włókien mięśniowych, głaskanie poprzeczne wykonuje się poprzecznie (prostopa­
dle) do osi długiej masowanej części ciała lub poprzecznie do przebiegu włókien mię­
śniowych, a głaskanie okrężne stosuje się głów nic do masow ania wokół stawów, pęp^*
gruczołów piersiowych, łopatek itp. Stosuje się również głaskanie posuwisto-zwrotne
masowania określonych miejsc czy odcinków wymagających dokładniejszego rozmaso­
wania krótkimi ruchami. Głaskanie wykonuje się w' tempie około 25 ruchów na minut®
stanowi ono 10% (5% na początkowe i 5% na końcowe głaskanie) ogólnego czasu trw*
nia masażu sportowego.
G łaskanie korzystnie działa na skórę, oczyszczając j ą z rogow acicjących łu s e k j
skórka, dzięki czem u polepsza się działanie gruczołów łojow ych i potow ych, zvV1^ l
sza oddychanie skórne. G łaskanie działa m echanicznie na zakończenia n e r w ó w c ^ j
ciow ych w skórze (im pulsy aferentne), a w pływ ając na w arstw y głębiej
pow oduje zaczerw ienienie, dając odczyn przekrw ienia. Pobudza obieg krwi w nacZjj
60
watych, a uciskając żyły położone pod skórą przesuw a słup krwi żylnej
niach NvłoSOkjerunku dosercow ym . W opróżnionych żyłach pow staje ujem ne ciśnie-
nie, wsku e - odpływ krwi żylnej z tkanek, a na jej m iejsce napływa krew tętnicza,
nie przysp ^szc j lepsze odżyw ianie tkanek. Poza tym głaskanie ułatwia opróż-
^w odując . chlonnych Wp)yWając na szybsze krążenie płynów m iędzytkan-
nian,Cą powierzchowne, spokojne głaskanie działa uspokajająco na cały system
kowye • ^ cnergjcznc pobudza zakończenia nerw ów czuciow ych skóry. Zastosow a-
ne7 0(jnego głaskania przy m asażu klatki p iersio w ej w p ły w a n a z w o ln ie n ie i uspo-
k ^ e n ie oddychania. G łask a n ie p o d n o si te m p e ra tu rę sk ó ry , p o lep sza je j u k rw ien ie,
wpływa kojąco na ból. Po g łask an iu sk ó ra staje się g ład k a i elasty czn a.
2.3.2. Technika rozcierania
Technika rozcierania jest drugą w kolejności techniką głów ną m asażu sportowego.
Rozcieranie polega na silniejszym i energiczniejszym niż głaskanie w ykonywaniu
półkolistych, kolistych lub okrężnych ruchów na masowanej części ciała.
W zależności od powierzchni i okolicy m asowanej części rozcieranie najczęściej
wykonuje się: całą stroną dłoniow ą jednej ręki (lub obu rąk), pięścią albo pięściam i,
kłębem kciuka lub kłębikicm palca małego, opuszkam i palców' 2-5 jednej ręki (albo
obu rąk), opuszką każdego palca z osobna, opuszkam i kciuków'. Ze w zględu na
sposób wykonania wyróżnia się rozcieranie spiralne i koliste. Technika rozcierania
spiralnego, zwana rozcieraniem klasycznym , polega na w ykonyw aniu jed n ą ręką lub
obiema wydłużonych ruchów okrężnych, przypom inających rysowanie na m asowanej
części ciała rozciągniętej sprężyny (spirali). R ozcieranie koliste, zw ane rozcieraniem
segmentarnym. polega na w ykonaniu w m iejscu 2-3 ruchów' okrężnych (każdy ruch
bardziej wnika w głąb tkanek), po których przesuw a się rękę w raz z fałdem skórnym
°k. 3-4 cm w kierunku m asażu, następnie ręka w raca do połow y przesuniętego
0 cmka, wykonuje się 2-3 ruchy okrężne itd. Z uwagi na kierunek m asow ania
^•zcicranie dzieli się na podłużne, poprzeczne i okrężne. Technika rozcierania
nego stosowana je st w zdłuż osi długiej masowanej części ciała lub wzdłuż
non ^U- vv^ k ‘cn m ięśniow ych. Rozcieranie poprzeczne w ykonyw ane jest
PrzehCCZniC (ProstoPacMe) do os> długiej m asowanej części ciała lub poprzecznie do
staw ów ^ W^ ^ en m iQŚniowych, a rozcieranie okrężne służy do m asow ania w'okół
dzieli V g ^ z o ł ó w piersiow ych, łopatek itp. W zależności od siłv rozcierania
na pow ierzchow ne i głębokie.
RO Ś"
* mn’e P o p r o w a d z ą się w tem pie 60-100 ruchów na minutę, stanowi ono
R o i ’ nC^ czasu trw ama m asażu sportowego.
^ c h Ok nie na,CŻy tcc^n*^ sto so w an y ch w m asażu staw ó w i to reb ek staw o-
*c * Półstał^ 00 P ó łk o liste ru c h y ro z d z ie la ją i ro z g n ia ta ją n a g ro m a d z o n e zło g i sta
’ r°z lu ź n ią ją i ro z c ią g a ją zro sty , a także b lizn y sk ó ry , ścięg ien i m ięśni.
61
R ozcieranie pozw ala na utrzym anie elastyczności aparatu w ięzadłow ego i Zvvię
jego zdolność do pracy. Rozcieranie pow oduje usuw anie czynników chorobo
znajdujących się w tkance podskórnej oraz stawach. Łagodne, pow ierzchow ne ro
ranie zm niejsza pobudliw ość nerw ow ą i wpływ a na rozluźnienie m ięśni, natoj
silne i energiczne działa odw rotnie.
2.3.3. Technika ugniatania
Technika ugniatania je st trzecią techniką głów ną m asażu sportow ego, służy p r ^
w szystkim do m asow ania mięśni. Podczas ugniatania m asuje się pojedyncze mięśn*
i poszczególne ich grupy. N ajczęściej ugniatanie w ykonuje się oburącz chwyty
„kleszczow ym " lub „szczypcow ym ” , stawam i m iędzypaliczkow ym i bliższymi jedna
ręki (ugniatanie głębokie w form ie przesuw ania zygzakiem ), kciukiem i wskaziciele*
oraz opuszkam i poszczególnych palców. Przy ugniataniu chw ytem „kleszczowym"
lub „szczypcow ym ” należy unieść daną grupę m ięśniow ą od podstaw y i masować,
ściskając i zw alniając uciski na całej długości m asowanej części ciała. Ze względu na
sposób w ykonania ugniatanie dzieli się na podłużne, poprzeczne i pionowe (uciski)
Technikę ugniatania podłużnego przeprow adza się najczęściej chw ytem „kleszczo­
wym ” lub „szczypcow ym ” w zdłuż osi długiej masowanej części ciała lub wzdłuż
przebiegu włókien m ięśniowych. Zadaniem tego rodzaju ugniatania je st przesunięcie
(przepchanie) płynów tkankowych w yciśniętych po zastosow aniu ugniatania po­
przecznego. Technikę ugniatania poprzecznego przeprow adza się najczęściej chwy­
tem „kleszczow ym " albo „szczypcow ym " poprzecznie (prostopadle) do osi długiej
m asowanej części ciała lub poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych. Zada­
niem tego rodzaju ugniatania je st w yciskanie płynów i substancji ustrojowych z tka­
nek. Technika ugniatania pionow ego, zwana uciskam i, polega na rytmicznym uciska­
niu tkanek całymi stronam i dłoniow ym i jednej ręki lub obu rąk oraz opuszkami pal­
ców i przesuwaniu ich ruchem głaszczącym w' kierunku m asow ania. Uciski stoso­
wane jednocześnie w pływ ają rozluźniająco na m ięśnie, a w ykonyw ane naprzemieo*
nie działają pobudzająco.
Łagodne ugniatania podłużne, pionow e jednoczesne i m ieszanie działają na mK'
śnie rozluźniająco, natom iast energicznie w ykonane ugniatania poprzeczne, pionom
naprzem ienne w pływ ają na m ięśnie pobudzająco. Ugniatanie przeprowadza s#
w tempie 40-50 ruchów' na minutę, stanow i ono 40% ogólnego czasu trwania masaż11
sportowego.
U gniatanie służy do intensyw nego pobudzania mięśni, spełnia funkcję przepych
ją cą krew i chłonkę z części obw odow ych w' kierunku dośrodkow ym oraz ssącą, w
twarzając ujem ne ciśnienie w miejscu ugniatania i pow odując napłynięcie ***8
i chłonki z naczyń obw odowych do m asow anego miejsca. Pod w pływ em ugniataP
naczynia krw ionośne najpierw się kurczą, a następnie gw ałtow nie rozszerzają, PoVU
dując zw iększony przepływ krwi. U gniatanie pobudza w łókna m ięśniow e do skuw-
. jvny m iędzytkankow e (produkty przem iany m aterii), a w' ich micj-
Ictóre wypyc . sU|^ tancje odżywcze. Przyspiesza usuw anie „produktów zm ęczenia”
scc napbAVa^ boiity) z mięśni, przyw racając zm ęczonym mięśniom sprawność,
(k w a ś n e .m^ v^ jcs7a elastyczność mięśni i popraw ia odżyw ianie, co zapobiega zani-
Ugniatame ^ ^ /w ię k sz a elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczo-
k o m m i ę s n y j j g n ja t a n je je st traktow ane jako bierna gim nastyka dla mięśni i naczyń.
nyChP°e^za procesy regeneracyjne uszkodzonych mięśni. D ziała pobudzająco na
S k o w y układ nerwowy.
2.3.4. Technika oklepywania
Technika oklepywania jest czw artą w kolejności techniką główmą m asażu sporto­
wego polegającą na naprzem iennym uderzaniu rękami po m asow anej części ciała.
Uderzenia pow inny być krótkie, sprężyste i szybko następow ać po sobie. Sprężystość
tych ruchów czyni je nicbolcsnym i i chroni osobę m asow aną przed pow itaniem siń­
ców. W yróżnia się oklcpywanic w formie: „m iotełek", „m iseczek" lub „łyżeczek”,
„siekania", „dziobania”, „karatow e”, „perkusyjne”, „piąstkow e”, „półpiąstkow^c”,
Jo d ełk o w e” i „w ym iatania” . Ze w zględu na siłę, z ja k ą w ykonuje się oklepywanic,
wyróżnia się oklepywanie małej mocy, średniej mocy i dużej mocy. a z uwagi na
tempo w ykonania można je podzielić na oklcpyw anic w olne, szybkie i bardzo szyb­
kie. O klepyw anie to jedyna technika m asażu sportow ego, przy której kierunek m aso­
wania je st dowolny i ruchy uderzające m ożna w ykonyw ać z dołu do góry i z pow ro­
tem, ale należy pam iętać, aby ręce były zaw sze ułożone poprzecznie do przebiegu
włókien mięśniowych. O klepyw anie stanowi 20% ogólnego czasu trwania masażu
sportowego.
Technika oklepywania „m iotełkam i” należy do oklepyw ania średniej mocy. Po­
lega na uderzaniu stronami bocznym i palców' małych, z tzw. nadgarstka, przy czym
ręce zwrócone są stronami dłoniowym i do siebie, palce rąk lekko odw iedzone i lekko
zgięte wr stawach m iędzypaliczkow ych. Technika ta działa pobudzająco na układ
nerwowy i mięśnie.
^ Technikę oklepywania „m iseczkam i” ocenia się jako oklepyw anie średniej mocy.
w y ^ p 3 U(^crzaniu stronami dłoniowym i, przy usztyw nionych stawach nadgarstko-
ezone C 7Wr° cone stronami dłoniowym i do m asowanej części ciała, palce złą-
przez * W-vProslowane’ dłonie lekko zgięte w stawach śródręczno-paliczkow ych,
d uszka° P° Wsla-^ -’m iseczki” lub „łyżeczki”, a przy oklcpyw aniu w ytw arza się „po-
Nąjc2e '^ ° W l e t r Z n a *ec^ni^a ta działa pobudzająco na układ nerw owy i mięśnie.
T ech^k ^ St stosowana na dużych pow ierzchniach.
Po,cga na (",°1<iepywania w form ie „dziobania” zalicza się oklepyw ania dużej mocy.
nadgarstka \ r7an’u koniuszkam i złączonych opuszek palców 2-5 jednej ręki, z tzw.
P ^ S z w o w e ' a-)c/^ clcJ stosuje się przy m asow aniu strony dłoniowej ręki oraz strony
63
 Technikę oklepyw ania „karatow ą” m ożna zakw alifikow ać do oklepywania ą j
mocy. Polega na uderzaniu stronam i bocznym i palców małych i ich kłębikanii 3
czym ręce ułożone są stronami dłoniow ym i do siebie, w szystkie palce wyprostom
i usztyw nione. N ajczęściej w ykonuje się u osób o atletycznej budow ie na g rz b irf
pośladkach i udach.
Technika oklepyw ania w form ie „siekania” należy do oklepyw ania dużej nuJi
Polega na uderzaniu kłębikami małych palców , przy usztyw nionych stawach n J
garstkow ych; w ykorzystyw ana je st do oklepyw ania ścięgna Achillesa.
Technikę oklepyw ania „piąstkow'ą” zalicza się do oklepyw ania dużej mocy.
ga na uderzaniu stronam i bocznym i zaciśniętych pięści, przy usztyw nionych stawaj
nadgarstkow ych; najczęściej w ykorzystyw ana jest u osób o atletycznej budowie. Sto­
suje się j ą na dużych pow ierzchniach (np. grzbiet, pośladki, uda).
Technikę oklepyw ania „półpiąstkow ą” ocenia się jako oklepyw anie średniej mocy
Polega na uderzaniu stronami bocznym i słabo zaciśniętych pięści, przy usztywnio­
nych staw ach nadgarstkow ych; najczęściej jest stosow ana na dużej powierzchni ciała,
działa pobudzająco na układ nerw ow y i mięśnie.
Technika oklepyw ania „perkusyjnego” należy do oklepyw ania średniej mocy. Po­
lega na uderzaniu stronam i grzbietow ym i palców 5, 4, i 3 obu rąk, z tzw. nadgarstki
Działa pobudzająco na układ nerw ow y i m ięśnie; najczęściej wykorzystywana je«
przy m asażu dużych pow ierzchni.
Technikę oklepyw ania „w ym iatania” zalicza się do oklepyw ania średniej mocy.
Polega na uderzaniu stronam i dłoniowym i palców 5, 4 i 3 obu rąk, z tzw. nadgarstka
po m asow anej części ciała, pod ostrym kątem (skośnie); ręce oklcpują naprzemiennie
poruszając sic jak w kołow rotku, spraw iając w rażenie „w ym iatania” ; najczęściej wy­
korzystyw ana przy masażu mięśni kręgosłupa. -j j
Technikę oklepyw ania ,jo d e łk ą ” ocenia się jako oklepyw anie średniej mocy. Po­
lega na uderzaniu stronam i bocznym i palców m ałych, przy czym ręce są skrzyżo­
wane; stosuje się ją przy m asażu uda i ramienia.
Technika oklepyw ania w tem pie w olnym (60-100 uderzeń na m inutę) wym:
dobrej koordynacji ruchowej m asażysty, w tem pie szybkim (100-200 uderzeń na mi­
nutę) w ym aga doświadczenia, dobrej techniki, koordynacji ruchowej i kondycji- na
tom iast do oklepyw ania w tem pie bardzo szybkim (powyżej 200 uderzeń na m in ^
konieczne je st duże dośw iadczenie, dobra technika i koordynacja ruchowa, a
kondycja. j ■
O klepyw anie je st silnym bodźcem m echanicznym , który w krótkim czasie Nvy^ j
luje przekrw ienie m asow anej części ciała i pobudza m ięśnie do skurczów, ty111 J
m ym wpływ a na popraw ę odżyw ienia tkanki m ięśniow ej. Działa na zakończ j
nerw ow e w skórze, pobudzając obniżone napięcie nerwowe. O klepyw anie wptyvV j
przyspieszenie powysiłkowej restytucji mięśniowej i przem iany m aterii, czego * 7 9
kiem jest zm niejszenie tkanki tłuszczow ej. M iejscowe działanie o k l e p y w a n i a za
b oklepywanie zm niejsza napięcie mięśni i w yw ołuje skurcz naczyń
0d b o d źca;* 8 ^zjaja uspokajająco na system nerw ow y; oklepyw anie o średniej i du-
k rw io n o ś n y c i, ^ napjęCie mięśni i rozszerza naczynia krw ionośne, m iejscow o
żej mocy raturę ciała i pobudza układ nerw ow y. Należy pam iętać, że zbyt sil-
podwyższa c I . niecjostosowane do w rażliwości osoby masowanej m oże w pływ ać
ne o k ie p y ^ ^ ja d ó w nerw ow ego i m ięśniow ego,
ham ująco na czy -
2.3.5. Technika wibracji
* Technika wibracji jest piątą techniką głów ną m asażu sportowego. Polega na prze­
kazywaniu drsań m echanicznych za pom ocą ręki m asażysty albo aparatu wibracyj-
a Z Jest to technika zbliżona do oklepyw ania, poniew aż znaczna liczba uderzeń
wprowadza m asowaną część ciała w rytm iczne drgania. C echą charakterystyczną wi­
bracji jest duża częstotliwość drgań o małej am plitudzie. W ibrację dzieli się na ręczną
i przyrządową. Ze w zględu na siłę drgań w yróżnia się w ibrację słabą i mocną,
z uwagi na sposób wykonania w yodrębnia się w ibrację labilną i stabilną oraz bezpo­
średnią i pośrednią, a w zależności od kierunku w ykonania m asażu w ibrację dzieli się
na podłużną, poprzeczną i pionową. Czas trw ania wibracji w ynosi 10% ogólnego
czasu masażu sportowego.
Technika wibracji ręcznej polega na przekazyw aniu drgań na m asow aną część cia­
« ła za pośrednictwem ręki masażysty. N ajczęściej w ykonuje się j ą opuszkam i palców
2-5 jednej ręki, opuszką 3 palca albo całą stroną dłoniow ą ręki przy m aksym alnie na­
piętych izometrycznie m ięśniach kończyny górnej. W ykonanie wibracji ręcznej jest
trudne technicznie i m ęczące dla m asażysty, dlatego stosuję sic j ą krótko. W yróżnia
się wibrację ręczną labilną i stabilną, podłużną i poprzeczną, bezpośrednią i po­
średnią.
Technika wibracji przyrządowej polega na przekazyw aniu drgań na m asow aną
część ciała za pośrednictwem aparatu w ibracyjnego. Działa za pom ocą im pulsów
prądu elektrycznego, sprężonego pow ietrza lub ciśnienia wody. Jest bardziej efek­
tywna od wibracji ręcznej, ze w zględu na m ożliw ość długiego jej stosowania, regu-
dow-H]3 cz^slot*’w ° ś c i drgań oraz ich intensywności. W yróżnia się w ibrację przyrzą-
4 a uną i stabilną, podłużną i poprzeczną, bezpośrednią i pośrednią.
w ib rC wi^ racJ* P°dłużncj polega na przesuw aniu ręki m asażysty lub aparatu
kjpn C-V^e8° wzdłuż osi długiej m asowanej części ciała albo w zdłuż przebiegu włó-
D ział^1^ ? 10^ 0*1 ^ ozna stosow ać w ibrację podłużną bezpośrednią lub pośrednią.
Tech L-11 Za^ C0 na u^ ady nerw ow y, m ięśniow y i krwionośny.
^ibracy01 a w^ racji poprzecznej polega na przesuw aniu ręki m asażysty lub aparatu
Poprzecznie °d^°^rZeC7n^C (ProsloPadlc ) do osi długiej m asowanej części ciała albo
P o c z n ą be? ° ^>rze^ eSu w łókien m ięśniow ych. M ożna stosow ać w ibrację po-
śniowy L7P °srednią lub pośrednią. D ziała uspokajająco na układy nerw ow y i mię-
 Technika w ibracji be/pośredniej polega na bezpośrednim przyłożeniu do m J J
nej części ciała ręki m asażysty lub aparatu w ibracyjnego. W yróżnia się w ibraciu
pośrednią labilną i stabilną. D ziała pobudzająco na układy nerw ow y i mięśniowi
Technika wibracji pośredniej polega na przenoszeniu drgań z ręki m asaży ^
aparatu w ibracyjnego na m asow aną część ciała za pośrednictwem drugiej ręki m
żysty. Specyficzną odm ianą wibracji pośredniej je st wibracja pneumatyczna, t y i
nuje się ją, uderzając ręką zaciśniętą w pięść w drugą ułożoną w form ie daszka i ¿T
suw aną po m asow anym odcinku ciała. M ożna stosow ać w ibrację pośrednią podhr
albo poprzeczną. Działa uspokajająco na układy nerwowy i mięśniowy.
Technika wibracji labilnej polega na przesuw aniu ręki masażysty lub aparatu*,
bracyjncgo po m asowanej części ciała, najczęściej po dłuższych odcinkach
przedram ię, udo, grzbiet, klatka piersiowa). M ożna stosow ać w ibrację podłużną J
poprzeczną, bezpośrednią albo pośrednią.
Technika w ibracji stabilnej, zw ana techniką wibracji pionow ej, polega na przyfo.
żeniu ręki m asażysty lub aparatu w ibracyjnego centralnie do m asowanej części ciafe.
Podczas wibracji stabilnej drgania rozchodzą się rów nom iernie we w szystkich kie­
runkach; najczęściej w ykonuje się na małych odcinkach ciała (np. pośladek, powłob
brzuszne). W yróżnia się w ibrację stabilną bezpośrednią i pośrednią.
Stosując technikę wibracji oddziałuje się głów nie na układy nerwowy, mięśniowy
i krążenia. Słaba wibracja w pływ a uspokajająco na m ięśnie, usuwając z nich napięcie
pow stające pod w pływ em ugniatania czy oklepyw ania m asow anego odcinka ciała,
natom iast silna w ibracja pobudza układ nerw ow y, a także pow oduje w zm ożone na­
pięcie m ięśniow e i zw iększa sprawność czynnościow y m ięśni. W ibracja stosowana
w zdłuż przebiegu nerw ów obw odow ych lub w m iejscu w ystępow ania splotów na­
wowych wpływ a na obniżenie zwiększonej patologicznie pobudliwości nerwowej
W ibracja działa pobudzająco na naczynia krw ionośne, zw iększając ich napięcie, po­
woduje zwolnienie tętna i podnosi ciśnienie krwi. Pobudza czynność wydzielnic#
gruczołów , w pływ a na lepsze w chłanianie substancji odżyw czych wr tkankach oraz
w ydalanie produktów' przem iany m aterii, a także na absorbeję czynników wywołują­
cych stan zapalny.
2.3.6. Technika w ałkow ania U 1 Wlbracji> różnica polega na tym, że przy w ykonyw aniu roztrząsania częstotliwość
Technika w ałkow ania je st techniką dodatkow y m asażu sportow ego, stanowi kora
pilację głaskania i ugniatania. Stosow ana je st w m asażu ram ienia i uda (nickiw
przedram ienia i podudzia) oraz palców'. W ałkowanie wykonuje się stronami dł°n,°"
wymi obu rąk, które należy ułożyć poprzecznie do osi długiej (np. ramienia), Jc '
rękę od dołu, a drugą od góry, na wysokości staw u łokciow ego. Ruch w a łk o W
odbyw a się poprzecznie, przy rów noczesnym przesuw aniu rąk w górę. Wałkowan*|
szybkie i energiczne wpływ a pobudzająco na tkanki, a spokojne i powolne działa f
luźniająco.
66
T e c h n ik a w y c is k a n ia
2*3» * ciskania, czyli głębokie głaskanie, je st odm ianą głaskania, która po-
Techn1^ VKyWanju głębokich ruchów' głaszczących o jednakow ym nasileniu, na
lega na wy vm 0CicTnku. W ykonuje się stroną dłoniow ą ręki albo obu rąk (głów-
edy® się podstaw ą dłoni i kłębem kciuka).
nv n a c is k w> ^ ciskanja podobne je st do działania głaskania; w pływ a na skórę
^ łe b ie j położone, pobudza receptory znajdujące się w' tkance podskórnej
iwarStVo b w o d o w y c h w arstwach mięśni i ścięgien, ułatwia opróżnianie naczyń żyl-
°fa/ " c h ło n n y c h ," przyczyniając się do szybszego przepływ u krwi i chłonki, działa
pobudzająco na układ nerwowy.
2.3.8. Technika mieszania
Technika mieszania, inaczej m ieszanie je st odm ianą ugniatania podłużnego. Po-
lega na uchw yceniu masy m ięśniowej oburącz chw ytem „kleszczow ym " i uniesieniu
\e] od podłoża, a następnie na równoczesnym w ykonywaniu dw om a rękam i piono­
wych ruchów' okrężnych podłużnie do osi długiej masowanej części ciała. Po w yko­
naniu mieszania w jednym miejscu, ręce przesuw a się ruchem głaszczącym pow yżej,
w kierunku masowania. Łagodnie w ykonane m ieszanie działa rozluźniająco na m ię­
śnie. a w ykonane energicznie działa pobudzająco.
2.3.9. Technika rolowania
Technika rolowania jest połączeniem głaskania i ugniatania. Służy do m asow ania
tkanki łącznej i powierzchow nych w arstw mięśni. D ziała pobudzająco na zakończe­
nia nerwów w skórze, pow oduje szybkie przekrw ienie tkanki łącznej i pow ierzcho­
wnych mięśni. Rolowanie w ykonuje się ujm ując fałd skórny w' kciuki oraz palce 2 i 3
obu rąk, i przesuwa się go w zdłuż kręgosłupa, na grzbiecie w pasmach podłużnych
i poprzecznych, a na kończynach w pasm ach poprzecznych.
2.3.10. Technika roztrząsania
nik^6^ 0' ^ roztrziłsan*a' in s z e j roztrzepyw anie lub w strząsanie je s t odm ianą tech-
n ią ^ ^ * a amPbtU(^a w iększa. Roztrząsanie w ykonuje się całą pow ierzch-
więc ° ni° Wą r^ h P ^ y rozluźnionych m ięśniach kończyny górnej m asażysty, jest
b r a c i m^cz3ce dla osoby m asującej, a działanie jest podobne do działania wi-
"Plywa tosowana je st w osi długiej m asowanej części ciała. Słabe roztrząsanie
na rozluźnienie tkanek, natom iast energiczne działa pobudzająco.
Technika funkcjonalna
b i e m y ^ ^ c j o n a l n a stanow i kom pilację techniki ugniatania z ćw iczeniam i
staw ów znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztw ie m asow anego odcinka
67
 ciała. Technikę funkcjonalną przeprow adza się na zakończenie m asowania poJ
gólnych odcinków ciała. Polega ona na ugniataniu m ięśnia lub mięśni d z ia ła ją c e j
ten staw (stawy). Zadaniem lej techniki jest pobudzenie m ięśnia (m ięśni) do w itH
w ydolności m otorycznej podczas wysiłku.
2.3.12. Inne techniki
W niniejszym opracow aniu autorzy w ykorzystali kilka technik i c h w «
z m asażu segm entam ego. Są to chw yty: piłow ania, śrubowania, podłopatkowy 3
sprężynow anie klatki piersiowej.
Chwyt piłow ania służy do m asow ania kręgosłupa i grzbietu. Wyróżnia się pj}0v^
nic małe, które przeprow adza się kłębikam i palców małych oraz piłowanie duże,]^
rc w ykonuje się kciukam i i palcam i w skazującym i. Chw yt ten polega na przesuw ^
z rów noczesnym rozcieraniem posuwistym (piłow aniem ) fałdu skórnego, powstałej
m iędzy rękami, z jednego segm entu na drugi w kierunku dogłow'owym. Technika 6
jest połączeniem głaskania i rozcierania posuw istego, działa na tkanki skórną
łączną, powodując szybkie przekrw ienie m iejscow e i rozluźnienie napięć występują
cych w obrębie tych tkanek.
Chwyt śrubow ania to technika stosow ana do m asow ania kręgosłupa, jest połącze­
niem głębokiego rozcierania i ugniatania. Działa na m ięśnie położone w najbliższy!
otoczeniu kręgosłupa, zw iększając ich ukrwienic. Chw yt ten w ykonuje się w fora
ruchów półkolistych, opuszkam i palców 2, 3 i 4 jednej ręki. w' najbliższym otoczeń
w yrostków kolczystych, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Aby n
przechodzić na drugą stronę zaw odnika przy m asażu drugiej strony kręgosłupa moa
w ykorzystać kciuk tej samej ręki.
Chwyt podłopatkow )’ przeznaczony jest do m asowania m ięśnia podłopatkoweg
w' celu lepszego jego ukrw icnia i zm niejszenia napięcia. Zaw odnik leży na brzuchi
m asażysta jedną ręką chw yta za staw ram ienny od przodu i podtrzym uje go w cel
rozluźnienia, a drugą rękę w suw a pod łopatkę od strony przyśrodkow ego b rz e g u łt
patki (na wysokości dolnego kąta łopatki) w ykonując rozcieranie i wibrację.
Sprężynowanie klatki piersiow ej je st stosow ane w celu rozluźnienia napięć wysjj
pujących w m ięśniach oddechow ych (przepony, m iędzyżebrow ych, piersiowy
podżcbrow ych i m ięśniu poprzecznym klatki piersiow ej), uspraw nienia sprężysto*
klatki piersiowej oraz popraw ienia ukrw icnia i elastyczności płuc. S p rę ż y n o w a n i
m ożna w ykonać dw om a sposobam i, w pozycji siedzącej. Pierw szy polega na PrzY
żeniu przez m asażystę dłoni do stron przednio-bocznych klatki piersiowej s p o rt^ B
N astępnie poleca się zaw odnikow i, aby głośno oddychał ustam i, a na szczycie
chu uciska się na klatkę piersiow ą dobr/usznie, zm niejszając jej objawi
W m om encie w dechu m asażysta zw alnia ucisk na klatkę piersiow ą, przez co P ^
tow nie zw iększa się je j objętość. Technikę tę w ykonuje się nie więcej niż 5 raz) J
w zględu na m ożliw ość przew^entylowania płuc. Drugi sposób je st podobny.
B L /Ł - aniu ¿łębokiego w dechu przez sportow ca jego w ydech jest wspoma-
czym P° masażysty na klatkę piersiową. Po dw ukrotnym głębokim wdechu
aańy uciskiemm wydechu m asażysta na m om ent uciska żebra w-- pierw szym etapie
1 P° gw ałtow nie zw alnia ucisk, przez co klatka piersiowa
W trzeciego w c j cn sposób stosuje się tylko dw a razy. Po każdym sprężyno-
raPt0'Vzinvodnik wykonuje swobodny w dech i wspom agany wydech.
2 4 W pływ k lasyczn ego m a sa żu sp o r to w e g o na o rg a n izm
Masaż sportow y oddziałuje na tkanki i układy: tkankę skórną, staw y i aparat wię-
zadłowy, tkankę łączną, m ięśnie, układy krążenia, nerwowy, oddechow y, moczowy,
pokarmowy, a także na przem ianę materii.
2.4.1. W p ły w m a s a ż u n a s k ó r ę
Podczas masażu usuw ane są ze skóry, w postaci łusek, obum arłe komórki na­
skórka, co poprawia oddychanie skórne. M asaż popraw ia czynność w ydzielniczą gru­
czołów łojow ych i potowych, które biorą udział w- procesie term oregulacji. W ydzie­
lany tłuszcz je st potrzebny do ochrony naskórka przed rozm iękczaniem w wodzie
(istotne wr takich dyscyplinach jak: pływanie, skoki do wody, piłka w odna), a także
przed nadmiernym wysychaniem (istotne w konkurencjach prow adzonych na otw ar­
tym pow ietrzu). Pod wpływem m asażu naczynia skórne się rozszerzają, przez co po­
prawia się odżywianie skóry i znajdujących się w; niej gruczołów. Badania naukowe
potwierdzają, że pod w pływ em m asażu całego ciała dochodzi do intensywnego two­
rzenia się substancji histam inopodobnych. M asaż przyspiesza obieg krwi i chłonki w
naczyniach skórnych, dzięki czem u z jednej strony dochodzi do szybszego dostarcza­
nia tkankom substancji odżyw czych, a z drugiej następuje szybsze w ydalanie produk­
t u przem iany materii. Zm iany te sprzyjają restytucji pow ysiłkow ej. W śród właści-
stość' ^ • VC7nyc^ s^óry pod wpływem m asażu zw iększa się jej elastyczność i spręży-
- Masaż jako bodziec m echaniczny działa na receptory nerw ów czuciowych,
oc*czyn przekrw ienia na drodze odruchowej z ośrodkow ego układu ner-
przed fc° ° Fa/ *oka^n'°- W praktyce sportowej reakcje te w ykorzystuje się w masażu
nowym w celu w łaściw ego przygotow ania zaw odnika do walki sportow ej.
Wpływ m asażu na stawy i aparat w ięzadlow y
d u k t ó ^ T polcps7a .ic8 ° ukrw ienic, przez co następuje szybsza w ym iana pro-
małość a U na Sltóstancje odżywcze. M asaż zw iększa też elastyczność i wytrzy
zdolność st*.ratU .Więzadł0weg°- p°ó w pływ em masażu szybciej je st przyw racana
nyni itj > / j ^ 11 1 etómentów okołostawow ych do pracy (po urazie, po stanie zapal-
ł°stawo\vv ° ^odz^ec m echaniczny m asaż pobudza proprioceptory elementów oko-
Cl (wiązadła, ścięgna, torebka staw ow a), w yw ołując reakcje ogólne
69
 i lokalne. Bardzo w ażną rolę odgrywa m asaż u zaw odników , biorących
w zaw odach, którym tow arzyszą niesprzyjające w arunki atm osferyczne (chłód I
no, deszcz). Rozgrzanie staw u i elem entów okołostaw ow ych działa profilaktyC2 ^
w ięzadła, które w niskiej tem peraturze narażone są najbardziej na uszkodzenia ^
2.4.3. W pływ m asa/u na tkankę łączną
M asaż oddziałuje na w szystkie postacie tkanki łącznej (tkankę łączną właś •
w iotką i zbitą, tkankę kostną i chrzestną, tkankę tłuszczow ą oraz tkankę siateczko
pow odując jej rozluźnienie (m asaż rozluźniający) albo napięcie (m asaż pobudzai»^'
w pływ a też na przyrost tkanki łącznej oraz je j uelastycznienie. Pod wpływem masa!
tkanki kostna i chrzęstna są lepiej odżyw iane, co zapobiega procesom zw yrodniej
wym. Masaż rozbija i rozdrabnia tkankę tłuszczow ą, która dzięki tem u ulega szyk
szem u procesow i spalania. O ddziałując na tkankę siateczkow ą polepsza jej odżywi
nie, stym uluje proces w ytw arzania składników m orfotycznych krwi, i zw ię k sza od.
pom ość organizm u.
2.4.4. W pływ m asażu na mięśnie
M asaż działa bezpośrednio na mięśnie poprzecznieprążkowane szkieletowe, a po­
średnio na m ięśniów kę gładką i mięsień sercowy. Pod wpływem masażu dochodzi óo
czynnego rozszerzenia naczyń krwionośnych i rozgrzania tkanki mięśniowej, przez co
mięśnie są lepiej zaopatrywane w tlen i substancje odżywcze, a także następuje szybsze
w ydalanie produktów przem iany materii. W zależności od rodzaju zastosowanego ma­
sażu m ożna obniżyć napięcie m ięśniow e (m asaż rozluźniający-uspokająjący) albo je
zwiększyć (m asaż pobudzający-stymulujący). M asaż jako bodziec mechaniczny działa
na proprioceptory zlokalizowane w mięśniach w postaci wrzecion mięśniowych, które
reagują na rozciąganie mięśni, co pobudza w łókna m ięśniowe do skurczu. Masaż
zw iększa zdolność mięśni do pracy - po 5-m inutowym m asażu zdolność do pracy zmę­
czonego mięśnia w zrasta 2-3-krotnie w porównaniu z biernym wypoczynkiem. Wyko-
nanie masażu na dużych grupach mięśniowych, które nic brały udziału w' w^ysiłku pod­
czas treningu czy zawodów, przyspiesza utlenianie kwaśnych metabolitów.
2.4.5. W pływ masażu na układ krążenia
M asaż pobudza układ krw ionośny i układ lim fatyczny do pracy poprzez funkv)*
transportow e, odżyw cze, oczyszczające i regeneracyjne. Pod w pływ em m asażu l |
drodze odruchow ej i pod w pływ em ciepła) naczynia krw ionośne i c h ł o n n e roz
rzają się, w zrasta szybkość przepływ u krwi i chłonki, przez co komórki i
otrzym ują substancje odżyw cze i tlen. Krew odprow adza z komórek i tkanek
dukty przem iany m aterii, które są w ydalane z organizm u przez płuca i n e r k i , 3
w pływ em masażu zw iększa się odpływ krwi żylnej, zm niejsza się opór
w' tętnicach, co ułatw ia pracę serca (zw iększa się pojem ność m inutow a serca).
B P ułatwia pracę serca (zw iększa się pojem ność m inutow a serca). Zw ięk-
NS. tętnicach’ c°v wpjyw a na horm onalną regulację czynności poszczególnych na-
szony >AS
- 7 Wply,v masażu na układ nerwowy
^ ‘ ko bodziec m echaniczny w pływ a zasadniczo na obw odow y układ ner-
\lasaz Ja pośrednictwem (w łókna czuciow e dośrodkow e) na ośrodkowy układ
wowy. a z ( ’ddziahlj ąc na ten ostatni pow oduje w ysyłanie bodźców do m ięśni, gm-
wydzielania w ewnętrznego oraz poszczególnych narządów ustroju. M asaż za
° < dnictwem układu krw ionośnego, który ma łączność z tkanką glejową, wpływ a
P0^ 6 ulerwienie, odżyw ienie i utlenow anie układu nerw owego. W zależności od
m d liu zastosowanego m asażu m oże on działać uspokajająco (m asaż łagodny, deli­
katny) albo pobudzająco (m asaż energiczny, pobudzający). M asaż w yw iera wpływ' na
przewodnictwo nerwów czuciow ych i ruchow ych, np. za pom ocą wibracji m ożna
uzyskać skurcz mięśnia w' sytuacji, gdy nie reaguje on już na bodziec elektryczny.
Masaż karku, grzbietu oraz odcinka lędźw' iow e-krzyżow ego oddziałuje na nerw y
rdzeniowe i ich sploty, a tym sam ym korzystnie wypływa na czynność kończyn gór­
nych i dolnych. Masaż mięśni przy kręgosłupow ych w pływ a na autonom iczny układ
nerwowy, regulując jego czynność. M asaż w ykorzystuje się w okresie przedstarto-
wym, w którym m ogą wystąpić u zaw ednika dw a skrajne stany em ocjonalne; „apatia
przedstartowa" i „gorączka przedstartow a”. W „gorączce przedstartow ej” zaleca się
łagodny, spokojny m asaż karku i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej z uw zględ­
nieniem przestrzeni m iędzyżebrowej (zm niejsza częstość oddychania i zw iększa jego
głębokość). Stan „apatii przedstartow ej" likwiduje energiczny, mocny (nie spraw ia­
jący bólu) masaż kręgosłupa i grzbietu na odcinku lędźw iow ym i dolnym piersiow ym
oraz klatki piersiowej i przestrzeni m iędzyżebrow ych (następuje przyspieszenie od­
dychania i zmniejsza się jego głębokość).
2.4.7. Wpływ masażu na układ oddechow y
ż e n la ^ ^ V masazu na oddechow y je st zw iązany z pobudzeniem układów krą-
śn k ncrwowe8 ° * horm onalnego. M asaż pow oduje rozszerzenie naczyń krwiono-
mu |C° UłatWia Powr(:>t krwi żylnej i przepływ krwi przez serce i płuca, dzięki cze-
• pobie e^S2a w ym iana gazow a w pęcherzykach płucnych (zostaje w ydalony CO 2
c z y n n o ś ^ k°Sl ^ w Pływcrn m asazu na drodze odruchowej regulow ane są
saż Krzb"1 ac*bw nerwow'ego i horm onalnego, które popudzają płuca do pracy. Ma-
bro\vyCh L U ■ ^ atk* P^rsiow-ej, ze szczególnym uw zględnieniem mięśni m iędzyże-
jcmności> ?Wl^ sza ruchom ość klatki piersiow-ej i tym sam ym powroduje w zrost po-
*w Przestrz^Cl° We^ *^UC’ ^ asaz rozluźniający, w ykonany na klatce piersiowej
0ddychanjaCniaC^ ^ ^ z y żebrow y eh w „gorączce przedstartow ej" zw alnia częstość
1 zwiększa jego głębokość, natom iast stosow anie m asażu pobudzającego
na tych częściach ciała w „apatii prze ¿startow ej” wpływ a na przyspieszenie odt P rz e c iw w s k a z a n ia
nia i zm niejszenie się jego głębokości. H R P ' ia do masażu sportow ego: w szystkie stany chorobow e przebiega-
P r z e c iw w s k a z a n ^ (powyżej 38°C), ostre i podostre stany zapalne sta­
2.4.8. W pływ m asażu na układ m oczowy jące 7. wysoką tCUI/crw anie ciągłości skóry, w czesny okres po złam aniach, skręce-
W pływ m asażu na układ m oczowy jest zw iązany z pobudzeniem układu ki vVów » ścięg,cn* pourazowe w ylew y krw awe w stawach i m ięśniach w c ią g u 3
a szczególnie ze zw iększeniem pojem ności minutowej serca, co sprawia, że n niach i ^ ichn^ lcnia żył. w szelkiego rodzaju zm iany derm atologiczne.
¿ni od urazu. 1 1
krwi przepływającej przez nerki znacznie się zw iększa, popraw iając ich czynność^!
tracyjną nerek. O biektyw nym tego skutkiem je st zw iększona ilość wydalanego n w J
po masażu.

2.4.9. W pływ m asażu na układ pokarm ow y

W pływ m asażu na układ pokarm ow y je st zw iązany z pobudzeniem układów
żenią, nerw ow ego i horm onalnego. Pod wpływem masażu następuje rozszerzenie i*
czyń krwionośnych i lim fatycznych, co pow oduje lepsze ukrw ienie i odżywienie di
rządów pokarm ow ych, popraw iając ich czynność, przyspieszając proces trawki
i w chłaniania substancji odżyw czych. W jelicie cienkim w łośnic/ki pobierają białfc
(am inokw asy) i w ęglow odany (cukry proste), a przew ody m leczne z układu lirnfa-
tycznego w chłaniają tłuszcze. Za pośrednictwem układów nerw ow ego i ho
nego pobudzane są do pracy m ięśnie narządów pokarm ow ych, co korzystnie w
na pcrystaltykę jelit, przyspieszając w ydalanie niestraw ionych produktów'. Bezpo­
średni m asaż na powłokach brzusznych pow oduje przesunięcie zalegających maska:
łowych w jelicie grubym.

2.5. W sk a za n ia i p r z e c iw w sk a z a n ia d o m asażu sp o r to w e g o

W skazania i przeciw w skazania do m asażu sportow ego, podane wr niniejs;

opracow aniu, dotyczą tylko sportu w yczynow ego oraz urazów i patologii wynika
cych / jego upraw iania.
W sk azan ia
M asaż sportow y całościow y w ykonuje się u sportow ców w okresie całego cykl11
treningow o-startow ego, wr okresie oczekiw ania na zaw ody, w okresie przejściowy*
oraz wf okresie rekonw alescencji, p r/y nadw adze i w celu relaksacji.
W skazania do m asażu częściow ego zostały ustalone na podstaw ie reakcji 7.ac
dzących w skórze i tkance podskórnej, w naczyniach krw ionośnych i chłonnych
torebkach staw ow ych pod wpływem bodźców m echanicznych i obejm ują te czę^
ciała, które biorą największy udział w treningu czy zaw odach w celu uzupełni
rozgrzewki oraz przy likwidacji kw aśnych metabolitów' z mięśni najbardziej obet
nych podczas w ysiłku.
M asaż częściow y w ykonuje się też podczas całego cyklu treningow o-startow e

72 73
3 Metodyka klasycznego masażu sportowego

, niasażu sportowego ciało sportow ca podzielone zostało na części:

Dla r e W grzbiet w całości, kark i obręcz barkow a, klatka piersiow a, powło
z n e kończyny dolne, kończyny górne i tylna strona tułowia.

3 .1 . M asaż grzbietu

M a sa ż g r z b ie tuprzeprow adza się w' leżeniu przodem , kończyny góm e ułożone są

w zd łu ż c ia ła , głowa leży na boku lub na w prost w otw orze na tw arz albo z wałkiem
u m ie s z c z o n y m pod czołem. Pod stawam i skokow ym i podłożony je st wałek.
W p rz y p a d k u pogłębionej lordozy lędźwiowej należy pod brzuch podłożyć m ałą po­
duszkę.
G łaskanie p o d łu ż n e - wykonuje się całymi stronam i dłoniowym i (ryc. 12) albo
pięściami obu rąk od pośladka do barku, w kilku pasmach. M ożna m asow ać rów no­
cześnie dwom a rękami albo naprzem iennie raz jedną, raz drugą, najpierw po jednej
stronic, a potem po drugiej albo rów nocześnie po obu stronach, pasm o obok pasma.

G łaskanie
Sciami obu rąkpoprzeczne
(ryc. 13) od ^ f ^ m i e n n pachow
i e raze)jedną, ¿rugą. 'w jP 'cr" P°
równocześnie dwoma rękam i a l o pasm a,
jednej stronie, a potem po drugiej. \')d-

15
 V
'Ili.'liii»,.

Ryc. 13. (/łuskanie poprzeczne grzbietu Ryc. 15. G łaskanie p iło w e m ałe grzbietu

| Głaskanie posuw isto-zw rotne g rz e ­

G ła s k a n ie p o p rz e c z n e p iło w e -
sto­
bieni biodrow ych - stosuje się do masi
suje sic głaskanie piłow e duże i małe. G ła­ wania grzebieni b io d r o w y c h od stawu
skanie poprzeczne piłow e duże (ryc. 14) krzyżowo-biodrowego do kolca biodro
w ykonuje się na całej szerokości grzbietu, wego przedniego górnego. G łaskanie
natom iast głaskanie piłow e małe (ryc. 15) przeprowadza się opuszkam i palców s
przeprow adza się najpierw na jednej stro­ i 4 jednej ręki. krótkimi rucham i do przo­
nie grzbietu, a potem na drugiej. Masuje du i do tyłu (ryc. 16). Druga ręka stanow i
się stronam i dłoniow ym i obu rąk, w yko­ obciążenie ręki masującej. M asuje się naj­
nując rękami ruchy w strony przeciwne. pierw po jednej stronie, a potem po d łu ­
giej-

R o zcieran ie p o d łu ż n e przeprow adza

się ruchami okrężnymi opuszkam i palców
(ryc. 17) albo pięściam i obu rąk od po­
sad k a do barku. M asuje się dw om a rę­
kami naprzem iennie (raz jedną, raz drugą)
albo rów nocześnie, najpierw po jednej
stronie grzbietu, a potem po drugiej albo
jednocześnie po obu stronach, pasm o obok
Pasma.

Ryc. 16. Głaskanie posuwisto-zwrotne

Ryc. ¡4. Głaskanie piłow e duże grzebienia biodrowego

77
76
 Ryc. 19. Ugniatanie podłużne grzbietu
Ryc. 17. Rozcieranie podłużne grzbietu

Ugniatanie p o p rz e c z n e - w ykonuje się chw ytem szczypcow ym oburącz naprze­

R o zcieran ie p o p rzecz n e - w ykonuje się rucham i okrężnym i, opuszkami palcó»
miennie (ryc. 20) od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, pasm o obok pasma,
albo pięściami obu rąk (ryc. 18) od kręgosłupa do linii pachowej środkowej. Masuj?
się najpierw je d n ą stronę grzbietu, a później drugą, pasmo obok pasma. najpierw- na jednej stronic grzbietu, a później na drugiej.

Ryc. 18. Rozcieranie poprzeczne grzbietu

R yt. 20. U sia n ie «**“ o b u r.c z
¡BUgniatanie
y /-• podłużne zygzakiem ^ ios^ ^ s\ q chw . ? pytem szc . P ndrvw ania
o w ro te m ^ ^
rąk
stro^
U gniatanie p o d łu żn e - przeprow adza się chw ytem szczypcow ym oburącz ^ naprzemiennie, m asując zygzakiem z <• ^ asovvanie rozpoczy1*
przem iennie (ryc. 19) od pośladka do barku, pasm o obok pasm a, najpierw naje od masowanej części ciała (ryc. z )• ^
stronie grzbietu, a potem na drugiej. grzbietu, a kończy się z drugiej.
 Ryc. 2 1. Ugniatanie podłużne zygzakiem grzbietu Ryc. 23. R o lo w a n ie p o d łu ż n e g r zb ie tu

U g n iatan ie p o p rzecz n e zygzakiem -

przeprow adza się chw ytem szczypcow ym
oburącz naprzem iennie, ugniatając zygza­
kiem z jednej strony grzbietu na drugą
i z pow rotem bez odryw ania rąk od m a­
sowanej części ciała (ryc. 22). M asowanie
rozpoczyna się w dolnej części gr/bictu,
a kończy w górnej.

R olow anie podłużne - w ykonuje się

kciukam i i palcami 2, 3 i 4 obu rąk (ryc.
23), chw ytając fałd skórny i przesuw ając
go od pośladka do barku, pasm o obok pa­
sma.

R olow anie p o p rzecz n e sposób w y­ Ryc. 24. Rolow a n ie p o p r z e c z n e g rzb ietu

konania ja k w yżej. Rolow anie przeprow a­ pi
dza się od kręgosłupa do linii pachowej *°patke ^ podł°Patko^y - jed n ą ręką odciąża się bark, a drugą rękę w suw a się pod
środkowej, pasmo obok pasma, od po­ Pierw nn' niasu-je mięsień podłopatkow-y, stosując rozcieranie oraz w ibrację, naj-
śladka w' kierunku barku (ryc. 24). Je nej stronie, a potem po drugiej (ryc.25).

pi^ tk a n f r 'Vanie ~ WykonuJe siS w form ie „m iotełek” (ryc. 26), „m iseczek”, „pół
Ryc. 22. Ugniatanie poprzeczne] nerek. ' "Pestkam i" lub sposobem „karatow ym ” . N ie należy oklepywać okolicy
grzbietu

80
 a
M asai k rę g ° s » u p
iupa (mięśni przykręgo-
^ ^ r S p r o w a d z . się w pozycj,
kończyny górne ułożone
leźerii3 o)oWa leży na boku albo
są wzd,u" otworze na twarz lub z wał-
wprost * onvm pod czołem . Pod
klL’m m iTokow ym i podłożony je st wałek.
stawami sk gj lordozy ,Q_

W r - brac"
przeprowadza ;'C całymi
stronami dłoniow ym i albo pięściam i obu
(ryc. 27) równocześnie po obu stro­
nach lub jed n ą ręką, druga ręka stanowi
Ryc. 25. Chwyt podłopatkowy
obciążenie ręki masującej (ryc. 28), naj-
pierw po jednej stronie, a potem po dru
■ »« * .JI-. ... >■> >•«/« '/ t IA111 li O

Ryc. 27. Głaskanie mięśni przykręgosłupowych

Ryc. 26. Uklepywanie grzbietu „m iotełkam i'’

W ib ra c ja - przeprow adza się w ibrację labilną podłużną i poprzeczną, ^

stując całą stronę dłoniow ą ręki albo aparat wibracyjny.
R o ztrząsan ie - w ykonuje się całą dłonią, z dołu do góry i z góry na dół. Ryc. 28. Głaskanie m i ę ś n i przy kręgosłupowych
G ł a s k a n i e - ja k na wstępie.
83
 G łask an ie p o su w isto -zw ro tn e - stosuje się opuszkam i palców 2, 3 j 4 . nie punktow e - przeprow a-
(ryc. 29) albo jednej ręki, druga ręka stanow i obciążenie ręki masującej (f! RozC Skanii kciuków rów nocześnie
W ykonuje się krótkie głaskanie posuw isto-zw rotne (do przodu i do tyłu) pm^SjB dza f stronach kręgosłupa (ryc. 32) albo
do kręgosłupa, po w yrostkach poprzecznych kręgosłupa, pasm o obok pasma a M P° obu I ijnienv po jednej strom e, a po-
do góry i z pow rotem , najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. lokC,en1'drugiej (ryc- 33). W ykonuje się
tem 9 0 mchy okrężne, następnie prze-
rntejsco ,ub ,okieć ok. 2-3 cm
SU!óre się punktowo itd. aż do
r o z c ie r a
: lu M a s o w a n ie odbywa s.ę z dołu do
rv i z p o w r o te m . Rozcieranie łokciem
losuje się u sportowców o dużej mas.e

Ryc. 3 1 . R o z c ie r a n ie m ięśn i
przy k i ■
ę g o s lpo\vyc h

Ryc. 29. Głaskanie posuwisto-zwrotne Ryc. 30. G ł a s k a n i e p o s u w is to - z w r o tn i,

mięśni przykręgosłupowych przykręgoslupo wych
R o zcieran ie - m asuje się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i o p u s z k a m i p
2-5 albo pięściam i obu rąk (ryc. 31), rów nocześnie po obu stronach
kości krzyżow ej do barków .

** d « m i
.i ' a ,llc P u n ktow e m ię śn i
3 kt'ęgos!itpo .¡l

85
 U gniatan ie - przeprow adza się chwy- y
U gniatanie punktów - vvyic0 n u je . . .
tern szczypcow ym oburącz naprzem iennie
palców” naprzemiennie, równocześnie „ °Pus*kami kciui
(ryc. 34), najpierw po jednej stronie krę­ ciem. najpierw pojednej stronic kręgosh, S,ronach kręso" , * t0nnic - k r o c z y h
gosłupa, a potem po drugiej, od kości P o w r o te m . U g n ^ l^ 3 6 ). M a s o *
krzyżow ej do barku i / powrotem . ie odtrywa sk z dola do góry ? ? £ * * * * *
nie r 7 dużą m asą mięśniow ą. m sto sH /e s ię
cow
u sport0*'

*'/ Q )

Wt '¡ "h.
Ryc. 33. Rozcieranie punktowe riięĄ
przykręgosłupowych

Ryc. 35. Ugniatanie punktowe mięśni Ryc. 36. Ugniatanie punktowe mięśni
przykręgoslupowych przykręgosl upowych

HH^śniac^ 3"'6 ' Przełam >'w a n *cm ~ przeprow adza się kciukam i, które kładzie się na
a równolcc|PrZy^r(^ OS^U^ONV^ c^ na wysokości barku, prostopadle do kręgosłupa.
ugniata e ^ Slosun^ u siebie (kierunek kciuków przeciwny). Kciuki przesuw a
śniowego StTOny aż do w ystąpienia przełam ania fałdu skórno-m ię-
wykony\va^^ -37^‘ górny kciuk przesuw a się poniżej drugiego kciuka
2 &óry na dół ^ Prze^arnyw an*e kciukami itd. aż do kości krzyżow ej. M asuje się
Siej. 7 powrotem, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a potem po dru-

Ryc. 34. Ugniatanie mięśni przykręgosłupowych

86
87
 Piłow anie m ałe - w ykonuje się kłębi-
piłowanie duże - sposób masowania
kami palców małych przez środek kręgo­
:ik pr/y piłowaniu m ałym . D uże piłow a­
słupa. Obie ręce skierow ane stronam i dło­
ne p rzep ro w ad za się kciukami i w skazi-
niowym i do siebie, w odległości ok. 4 cm,
■¡dami. zwracając ręce slronam i gr/bie-
układa się na kości krzyżowej, następnie
dłonie zbliża się do siebie; m iędzy kłębi- ottjm i do siebie (ryc. 39).
Chwyt śrubow ania - przeprowadzany
kami zostanie utw orzony fałd skórny,
est o p u s /k a m i palców 2, 3 i 4 je d n e j ręki
który piłowany je st rękam i poruszającym i
ryc. 40). Jedną rękę stroną dłoniow ą
się w przeciw nych kierunkach (ryc.38).
,rzykłada się prostopadle do kręgosłupa
G dy fałd skórny w ysunie się spod kłębi-
u w ysokości kości krzyżowej. Chwyt
ków, górną rękę przesuw a się w górę,
¡rabowania wykonujemy rucham i półkofi
a dolną rękę dosuw a się do niej. Pow stanie .tymi w najbliższym otoczeniu w yrostków
ponow nie fałd skórny, który piłuje się itd. wlczystycb kręgosłupa, od kości k r z y ż o
aż do karku. *ej do karku, najpierw po je d n ej stronie ;
*><em po drugtej. Z bliższej strony kreSo
•lupa można masować kciukiem (ryc. 4 j )

Ryc. 37. Ugniatanie z

mięśni przy kręgosłupowych Ryc. 39. Piłowanie duże mięśni przykrę­
gosłupowych

^-'c Chwyt śrubowania mięśni

Ryc. 38. Piłowanie małe mięśni przykręgosłupowych P i^ k r ę g o s łu jio w y t h

88 89
 Ryc. 41. Chwyt śrubowania mięśniprzykręgosłupowych
Ryc. 43. Oklepywanie mięśni przykręgosłupowych w form ie .. wymiatania "
C h w y t ro lo w an ia - wykonuje się
kciukam i i palcam i 2, 3 i 4 obu rąk,
chw ytając fałd skórny i przesuw ając go od
kości krzyżowej do karku po jednej i po
drugiej stronie kręgosłupa (ryc. 42) albo
rów nocześnie po obu stronach.

U k lep y w an ie - stosuje się w formie

„w ym iatania" (ryc. 43) najpierw po jednej
stronic, a potem po drugiej albo „m ioteł­
kam i". „m iseczkam i", sposobem „karato­
w ym " (ryc. 44), „półpiąstkam i" lub „piąst­
kam i" rów nocześnie po obu stronach krę­
gosłupa.
f y c- 44. Oklepywanie mięśni przykręgosłupowych sposobem „karatowym
^ i 1)
jednei i J ? ał)*lna przeprowadza się w ibrację labilną ręczną lub przyrządow ą po
J Po drugiej stronie kręgosłupa.
. W i b r a c j a nn
kład^ic się w l cu n iatyczna - w ykonuje się przez środek kręgosłupa; jed n ą rękę
' °d\vrotnie . ° rrnie daszka na kręgosłupie i pow oli przesuw a się ją z dołu do góry
Ryc. 42. Rolowanie mięśniprzyW\ 84 zaciśniętą dłonią uderza sie w przesuw ającą się rękę (ryc. 45).
słupowych
90 91
 , , g « b ic tu w c “ ' " ci
w całości przeprow adzany jest w następujący sposób: zaw odnik
M asaż gr/ '¡V-czyny tróme ułożone są w-zdłuż ciała, głowa na boku. Pod stawam i
leży Pr/odem,0diożony je st wałek. W przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej na-
skokowym; p mają poduszkę. M asażysta w ykonuje poszczególne tcchni-
leży masaż krceosłupa z m asażem grzbietu.
ki łącząc m a » kręgosłupa
a ^ ~ -■ *
' . głaskanie
j is k a n ie podłużne kręgosłupa ¡g rzb ietu stronam i dłoniow ym i Iobu rak
J -------- - J 1 ; ___ P. B,
g ła s k a n ie poprzeczne grzbietu piłow e duże stronami dłoniow ym i obu rąk.
g ła s k a n ie podłużne kręgosłupa i grzbietu pięściam i,
r o z c ie r a n ie podłużne kręgosłupa i grzbietu opuszkam i palców 2-5 obu rąk,
rozcieranie poprzeczne grzbietu opuszkam i palców 2-5 obu rąk,
r o z c ie r a n ie podłużne kręgosłupa i grzbietu pięściam i,
rozcieranie poprzeczne grzbietu pięściami,
R yc. 45. W ib ra cja p n eu m a ty czn a k rę g o słu p a r o z c ie r a n ie punktowe kręgosłupa,
ugniatanie podłużne zygzakiem grzbietu chw ytem szczypcow ym ,
R ozciąganie o d cin k a lędźw iow o-krzyżow ego - m asażysta stoi na wysokości od ugniatanie poprzeczne zygzakiem grzbietu chw ytem szczypcow ym ,
cinka lędźwiowego, krzyżuje kończyny górne, jed n ą rękę układa na kości krzyżów, ugniatanie punktowe kręgosłupa,
a drugą na dolnym odcinku piersiow ym kręgosłupa i w ykonuje ruchy sprężynują ugniatanie z przełam ywaniem mięśni przykręgosłupow ych,
rękami w strony przeciw ne, rozciągając odcinek lędźwiowo-krzyżow y kręgosłup! piłowanie małe,
(ryc. 46). piłowanie duże,
chwyt śrubowania,
rolowanie podłużne kręgosłupa i grzbietu,
rolowanie poprzeczne grzbietu,
chwyt podłopatkowy,
oklcpywanie kręgosłupa i grzbietu,
wibracja labilna kręgosłupa i grzbietu,
wibracja pneum atyczna kręgosłupa,
roztrząsanie grzbietu,
g^askif3™0 ° dc’n^a lędźw iow o-krzyżow ego kręgosłupa,
nie.

Masaż k a rk u i o b ręczy b a rk o w e j

ow adzie
Masaż karku i obręczy barkow ej koAc7y n y g ów r pozycji
n e j # k0Aczyny
leżącej. W pozycji siedzącej ¿c oprzeć czoło . czoło albo
a czoło opiera na swoich rękach a dn\k podkła d c przyk ła a
R yc. 46. R o z c ią g a n ie o d cin k a lę d źw io w o -k rzy żo w eg o k ręg o słu p a na udach. W pozycji leżenia przodem z ^ a k o ń c z y fc
czoło
ciała. na wałku łub u m ie s z c z a tw arz w
G łask an ie jak na występie.

93
 G ła sk a n ie k resy k a rk o w e j dolnej - przeprow adza się stronami dłon‘ *2 , w a h a d ło w estosuje się stronam i dłoniowym i obu rąk od
ców 2, 3 i 4 obu rąk (ryc.47) od w yrostka sutkow atego kości skroniowe Gl5łSkanie ^ rrkoweg0 do drugiego, naprzem iennie (ryc. 49).
potylicznego, naprzem iennie albo rów nocześnie po obu stronach.
jednego
G ła s k a n ie okolicy m ię d zy ło p a tk o w e j - Wvk
pięściami, m ę ty kręgosłupem a łopatkami, od Z l l o Z ^ T ^ dl°»’o*ym i ,uh
barku, równocześnie po obu stronach (ryc. 50) y ° sc' dolnego kąta łopatki j

Ryc. 47. Głaskanie kresy karkowej dolnej

G łask an ie k a rk u i b a rk ó w - w ykonuje się stronam i dłoniow ym i obu rąkodj

licy przez kark, barki, do mięśni naram iennych, rów nocześnie (ryc. 48) lub
m iennie po obu stronach.

Hyc. 49. Głaskanie wahadłowce b a r ^

, 0 Głaskanie okolicy
yC ■ ^ ło p a tk o w e j

G ła sk a n ie o k o łic y ł o p a t k o ^ ' * * % £ £ £ . a to m o w y iw ° b u r ą

: Pr ^
G ła sk a n ie wokół ło p a te k -
Ryc. 48. Głaskanie karku i barków przyśrodkowego brzegu łopatki w

94
kolejno w zdłuż bocznego brzegu łopatki do kąta dolnego łopatki, rów noc ski potylicznej - m asuje się ruchami okrężnym i, wykonywanym i
obu stronach (ryc. 51). R o z c i ę ć * 7 0bu rąl^ obejm ując m asażem całą kość potyliczną (ryc. 53).
H B s i pa!cou

R yc. 5 1 , Csłu sk a n ie w o k ó ł ło p a te k Ryc. 53. R o z c ie r a n ie łu sk i p o ty lic z n e j

R ozcieranie k re sy k ark o w ej dolnej - m asuje się rucham i okrężnymi, wykon* Rozcieranie k a rk u - wykonuje się rucham i okrężnym i, chw ytem kleszczowym ,
w anym i opuszkam i palców 2, 3 i 4 obu rąk, od w yrostka sutkowatcgo kości skroni od dolnej części karku do potylicy (ryc. 54).
wej do otw oru potylicznego, rów nocześnie po obu stronach (ryc. 52).

Ryc. 54. Rozcieranie karku

Ryc. 5 2 . R o z c ie r a n ie k re sy k a rk o w ej d o ln e j

96 97
 R ozcieranie b a rk ó w - m asuje się rucham i okrężnym i, chw ytem klesze ló ł » v ro stk a kolczystego C 7 - m asuje się rucham i okrężnym i,
mięśni naram iennych do karku, rów nocześnie po obu stronach (ryc. 55) r.^ ie ra n « e ^ u^ kanlj kciuków, wokół w yrostka kolczystego C l (ryc. 57).

Ryc. 5 5 . R o z c ie r a n ie barków Ryc. 5 7. R o z c ie r a n ie w o k ó ł w yrostka k o lc zy ste g o C 7 .

R ozcieranie p u n k to w e - m asuje sic rucham i okrężnym i, wykonywanymi opu* Rozcieranie okolicy m iędzyłopatkow ej - w ykonuje się ruchy okrężne opuszkami
kami palców 2 i 3 jednej ręki albo kciukami (ryc. 56), szyjno-piersiowy odcinekbt palców 2-5 albo pięściami (ryc. 58), od dolnego kąta łopatki do barku, rów nocześnie
gosłupa, od potylicy do wysokości dolnych kątów łopatek. po obu stronach.

Ryc. 5 6 . R o z c ie r a n ie p u n k to w e o d c in k a sz y jn o -p ie r s io w e g o kręgO słuP cl yc- 58. Rozcieranie okolicy między łopatkowej

98
 kowej dolnej stosuje się u c i s k i opusziuum iw w ^ i .j uuu
l ciski ^ - ' . ^ t e g o kości skroniowej do otw om potylicznego, rów nocześnie po

Ryc. 59. Rozcieranie okolicy

R ozcieranie okolicy łopatkow ej - ma­

suje się rucham i okrężnym i, w ykonyw a­
nymi opuszkam i palców 2-5 obu rąk (ryc. Ryc. 6 1 . U cisk i kresy karkow e j d o ln e j
59) albo pięściam i, od dolnego kąta ło­
patki w kierunku dołu pachow ego, stawu Uciski łuski potylicznej - w ykonuje się uciski opuszkam i palców obu rąk, m iej­
barkow ego i barku, najpierw po jednej sce obok miejsca, na całej powierzchni kości potylicznej (ryc. 62).
stronie, a potem po drugiej.

R o zcieran ie w okół ło p a te k - w yko­

nuje się m chy okrężne opuszkam i palców
2-5 albo pięściam i (ryc. 60) obu rąk,
w zdłuż przyśrodkow ego brzegu łopatki
w górę. następnie w zdłuż barku do stawu
barkow ego, kolejno w zdłuż bocznego
brzegu łopatki do kąta dolnego, równocze
śnie po obu stronach.

Ryc. 62. Uciski łuski potylicznej

101
 U gniatanie k a rk u - w ykonuje się chw ytem kleszczowym oburącz na ków i k a rk u - przeprow adza się chw ytem szczypcow ym oburącz
z dołu do góry i z pow rotem (ryc. 63). pi2e% l gniatanie ba^ stronach, od m ięśni naram iennych przez barki, kark do potylicy
fównocZ«nie P ° . dnej stronic, a potem po drugiej (ryc. 65).

Ryc. 6.?. U g n ia ta n ie karku

U g n iatan ie b a rk ó w m asuje się chw ytem kleszczowym oburącz naprzemienni:
(ryc. 64) od karku do m ięśnia naram iennego w łącznie albo odwrotnie, najpierw p:
jednej stronie, a potem po drugiej.
Ryc. 65. U g n ia ta n ie b a rk ó w i karku
Ugniatanie mięśni n aram ien n y ch - w ykonuje się chw ytem kleszczow ym obu­
rącz naprzemiennie z przełam yw aniem , obejm ując całą pow ierzchnię mięśnia (ryc.
66). Masuje się najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej.

Ryc. 64. Ugniatanie barku

Ryc. 66. U g n ia ta n ie m ię śn ia n a ra m ien n eg o .

102 103
 U g n iatan ie p u n k to w e - m asuje się opuszkam i palców 2 i 3 jednej ręki 31 - przeprow adza się chwytem szczypcow ym obu-
lic v ł o p a t k o w e j
karni (ryc. 67) w form ie „kroczących palców", szyjno-piersiow y odcinek l gniaianie 0 •„ 0 *j dolnego kąta łopatki w kierunku dołu pachow ego, staw u bar-
od potylicy do w ysokości dolnych kątów łopatek. po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 69).
on i barka.

Ryc. 67. Ugniatanie punktowe odcinka szyj no-piersiowego kręgosłupa Ryc. 69. U g n ia ta n ie o k o lic y ło p a tk o w ej

U g n iatan ie okolicy m iędzyłopatkow ej - w ykonuje się chwytem szc/.ypcowjn Chwyt podlopatkow y - masażysta jed n ą ręką lekko unosi obręcz barkową,
oburącz naprzem iennie m iędzy łopatką a kręgosłupem (ryc. 68), /. dołu do góry, ną a drugą rękę wsuwa pod łopatkę od strony jej przyśrodkow ego brzegu (ryc. 70). Pod
pierw po jednej stronic, a potem po drugiej. łopatką wykonuje rozcieranie rucham i okrężnym i o ra / w ibrację, najpierwr po jednej
stronie, a potem po drugiej.

Ryc. 68. Ugniatanie okolicy międzyłopatkowej Ryc. 70. Chwyt podlopatkowy

104 105
 M ieszanie k a r k u - przeprow adza się chw ytem kleszczowym obura
śnie od dolnej części karku do potylicy (ryc. 71). Mieszanie mięśni naramiennych - u vk
równocześnie od przyczepu mięśnia na ram ,°nUJC Się ch«ytcm kin,
pierwpojęć"*’ stronie, potem po drugiej. d° sta" u ^ c n n e g o ^ y f ^

Ryc. 71. Mieszanie karku

Ryc. 73. Mieszanie mięśnia naramiennego

M ieszanie b a rk ó w w ykonuje się chw ytem kleszczowym oburącz równocześi Oklepywanie - przeprow adza się
od staw u barkow ego do karku (ryc. 72). najpierw po jednej stronic, a potem pod» oklepywanic barków i okolicy łopatkow ej,
uderzając „miotełkami*', „m iseczkam i .
„półpiąstkami" lub „piąstkam i” (ryc. 74).

.a m in u - wyKonuje się «
brację kresy karkowej dolnej opus/. «.
palców 2 i 3 obu rąk od w yrostków sutK
watych do otworu potylicznego, rown
cześnic po obu stronach, oraz wibrac
barków i karku od stawu barkow ego <
potylicy, a także w ibrację okolicy łop<
kowej całą stroną dłoniową jednej ręl
najpierw po jednej stronie, a potem \
drugiej.

Ryc.
Ryc. 72. Mieszanie barku 74. O klepyw anie b arku i o k o lic y
łoP*tko\vej „piąstkam i"

107
 R o ztrząsan ie okolicy łopatkow ej -
przeprow adza się całą stroną dłoniow ą
jednej ręki, najpierw po jednej stronie,
a potem po drugiej.
T e c h n ik a fu n k c jo n a ln a b ark ó w
wodnik w pozycji siedzącej, m asażysta
stoi za nim i chw ytem kleszczow ym o b u ­
rącz ujm uje wał m ięśnia kapturow ego po
praw ej stronie, po czym
w ykonuje m chy boczne głow ą wr lewą
stronę i odw rotnie (ryc. 75). W trakcie
ćw iczenia nie należy uciskać tkanek
m iękkich w dole nadobojczykow ym .
T e c h n ik a fu n k c jo n a ln a
i k a r k u - stosuje się w pozycji siedzącej.
Ryc. 76. Technika funkcjonalna barków
i karku w pozycji siedzącej
108
hwy (O1'0- M asażysta bardzo ostrożnie rozciąga odcinek szyjny kręgo
węóz-1 głowę zaw odnika do siebie.
za- |
zawodnik
b a rk ó w I
L
Ryc. 77. Technika funkcjonalna barków' i karku w pozycji leżącej
Technika fu n k c jo n a ln a staw u ram ien n eg o - zaw odnik w pozycji leżenia tyłem.
Masażysta jedną ręką trzym a za ram ię przy staw ie łokciow^ym, odw iedzoną do kąta
90° i zgiętą w stawie łokciowym kończynę górną zawodnika, drugą rękę układa na
mięśniu naramiennym (ryc. 78). M asażysta jed n ą ręką w ykonuje odw odzenie
i przywodzenie w staw ie ram ienno-barkow ym , a drugą ugniata mięsień naram ienny.
Ryc. 75. Technika funkcjonalna barku
W trakcie ćw iczenia nic należy ugniatać tkanek m iękkich w dole pachowym.
m asażysta stoi za zawodnikiem, ręce
układa na jego kościach ciemieniowych
kciuki pod kresą karkow ą dolną, a mak
palce na skroniach (ryc. 76). Masaży*»
bardzo ostrożnie rozciąga odcinek szy)^
kręgosłupa, ciągnąc głow ę do g0^
W trakcie ćw iczenia nic należy wykon)
w ać gw ałtow nych ruchów, ruszać gl°**
na boki oraz mocno uciskać.
T e c h n ik a fu n k c jo n a ln a bark0*
i k a r k u - stosuje się w pozycji
tyłem, m asażysta stoi z tyłu za za' ^
kiem, ręce w suw a pod jeg o głow ę, P |1
w skazujące kładzie w zdłuż kresy ka**
wej dolnej, a kciuki w zdłuż d o ln y c h ^ Ryc. 78. Technika funkcjonalna stawu ramiennego
 T e c h n ik a fu n k cjo n a ln a m ięśnia p ie r­
siowego w iększego i staw u ram ien n eg o
stosuje się w pozycji leżenia tyłem . Masa
żysta je d n ą ręką trzym a w okolicy stawu
nadgarstkow ego uniesioną kończynę górną
zaw odnika, drugą ręką obejm uje chwytem
kleszczow ym m ięsień piersiowy większy,
od góry i od strony dołu pachow ego (ryc.
79). M asażysta je d n ą ręką w ykonuje od­
wodzenie i przyw odzenie horyzontalne
kończyną górną w staw ie ram iennym
a drugą ugniata m ięsień piersiowy w ięk­
szy. W trakcie ćw iczenia nic należy
ugniatać tkanek m iękkich w dole pacho­
wym.

G łask an ie - jak na wstępie. Ryc. 80. G łaskanie po d łu żn e klatki piersiow ej

Głaskanie poprzeczne - wykonuje sic stronam i dłoniowym i obu rąk (ryc. 81), od
mostka do linii pachowej środkowej, rozpoczynając od luku żebrow ego, przesuwając
ręce pasmo obok pasma w kierunku obojczyka. M asuje się najpierw po jednej stronie,
a potem po drugiej.

Ryc. 79. Technika funkcjonalna mięśM

piersiowego większego i stawu ranuennif

3 .5 . M a sa ż k la tk i p iersio w ej
‘ 10$
M asaż klatki piersiowej przeprow adza się albo w pozycji leżenia tyłem
kończyny górne ułożone są wrzdłuż tułowia, a pod stawam i k o l a n o w y m i
się w ałek, albo w' pozycji siedzącej na taborecie i w ówczas kończyny go1116 ^
się na udach. U m ężczyzn m asuje się poprzecznie w trzech pasm ach (górnyj^y^ 1
kowym z om inięciem sutków i dolnym ), u kobiet w dw'óch p a s m a c h (8
i dolnym z om inięciem gruczołów piersiowych).

3.5.1. M asaż klatki piersiowej w pozycji leżenia tyłem

• k (ryc*
G łask an ie p o d łu żne - przeprow adza się stronami dłoniowym i obu W
z dołu do góry, rów nocześnie po obu stronach albo najpierw po Je(*nJj,0 Ry<-- 8 J. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej
a potem po drugiej. M asuje się w pasm ach od mostka do linii p a c h o w e j sr
szczególnym uwzględnieniem połączeń mostkow'o-żebrowych.

110 1 11
 G łask an ie podłużne pięściam i - m a­ • ¿ni m ię d z y ż e b ro w y c h -
suje się stronami grzbietow ym i paliczków G )^ kanie "puszkam i palców 2 . 3 i 4
środkow ych i dalszych palców 2-5 (ryc. wkonuic stanow i o b ciążen ie ręk.
82), w kierunkach ja k przy głaskaniu stro­ rin e j rekl’ ^ 8 4 ) M asuje się w prze-
nam i dłoniowym i. W ro b ro w y c h od lm n
strze*113 . , |jnii pachowej środkowej,
G łask an ie p o p rzeczn e pięściam i - mos*°'veJ " d juku żebrowego do oboj-
przeprow adza się stronam i grzbietow ym i
paliczków środkowych i dalszych palców P° JednCj Str0nie’ a ^
2-5 (ryc. 83). w kierunkach jak przy *> drugiej-
głaskaniu stronami dłoniowym i. ■„^nie podłużne - stosuje się
hv okrężne opuszkami palców 2-5 obu
¡ J w kierunkach jak p r/y głaskaniu (ryc.
85).

Ryc. 82. Głaskanie podłużne khaki pitrsfa Ryc. 84. G ł a sanie

k ' mięśni
r

Ryc. 83. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej

Ryc. 85. Rozri
'zcieranie podłużne klatki piersiowej
 R ozcieranie p o p rzeczn e m asuje się rucham i okrężnymi, n e pięściam i - m asuje się ruchami okrężnym i, wykonyw,
opuszkam i palców 2-5 obu rąk, w kierunkach ja k przy głaskaniu (ryc. 86) o 0zcicranit' P ° ? ” paliczkowymi bliższym i (ryc. 88). najpierw po jednej stroni
nvmi w kierunkach jak przy głaskaniu.
pcitem

f(ł'<łL

MIIJ K

R yc. 86. R o z c ie r a n ie p o p r z e c z n e k la tk i p ie r s io w e j
R ozcieranie p o d łu żn e pięściam i - w ykonuje się ruchy okrężne stawami międzv
paliczkow ym i bliższym i (ryc. 87), rów nocześnie po obu stronach, w kierunkach jś
przy głaskaniu.
Ryc. 88. R o z c ie r a n ie p o p r z e c z n e k la tk i p ie r s io w e j
Rozcieranie punktow e - wykonuje się m iejscow e ruchy okrężne opuszką jedne
palca, wzdłuż połączeń m ostkow o-żebrow ych, najpierw po jednej stronie, potem
drugiej (ryc. 89).

i.

'hit

Ryc. 87. Rozcieranie podłużne klatki piersiowej Ryc. #9 />

• r o z c ie r a n ie p u n k to w e p o łą c z e ń m o stk o w o -żeb ro w y ch
 R o zcieran ie m ięśni m iędzyżebrow ych - w ykonuje się ruchy okręż 1 ,„c przeprowa-
palców 2, 3 i 4 jednej ręki, dniga stanowi obciążenie ręki masującej (ryc tem "szczypcowym oburącz
się w kierunkach ja k przy głaskaniu. ' ^ cnwf L - . 92). od m ostka do
" ^ r/e'"hfnvej środkowej, zc szczególnym
"nii ^ >niem tuków żebrowych i• & gor-
^ ' S .,,»ycn
ni piersiowych większych.

. mmięśni ... w
piersiow ych w ięk-
ięk-
Ugniatanie ie ś - -*
T 8wyk«>nujc sięx ^nwytem
chwytem kleszczo-
kleszczo-
^ącz naprzemiennie na zewnętrz-
,Z> haracz
' ' S u mięśnia piersiowego więk-
" ego
/ I (ryc-
(ryc 93).
93). Masuje
Masuje się z- dołu do góry,
- -
S ‘pierw
e r w po jjednej.» stronie, a potem po
drugiej.

R yc. 90. R o z c ie r a n ie m ię śn i m ięd zy żeb ro w y ch

U g n ia ta n ie podłużne - m asuje się chw ytem szczypcow ym oburącz naprzem»

nic (ryc. 91), z dołu do góry, w pasm ach od mostka do linii pachowej środkowej.®
Ryc. 92. U gnii'a to n ie p o p r z e c z­ ne klatki piersic
pierw po jednej stronie, a potem po drugiej.

< 1

Ryc. 91. Ugniatanie podłużne klatki piersiowej

116
 1 . i In a - w ykonuje się w ibrację w pasm ach podłużnych i poprzecznych
Ugniatanie punktow e - stosuje się miejscowe uciski opuszką jednego Jl
połączeń mostkowo-żebrowych, najpierw po jednej, potem po drugiej stronie ibrarf* ,żcbrowy ch.
mi^sl11 . „lięśiii piersiow ych w iększych dłonie przykłada się do przednich
R o z ^ f ^ jn ie n n y c h i dociska się staw y rów nocześnie po obu stronach do pod-
„ c ta w ó vv 1
^ ^ • ,9 6 ) .

Ryc. 94. Ugniatanie punktowe połączeń mostkowo-żebrowych

U k lep y w an ie przeprow adza się „m io­

tełkam i” albo „m iseczkam i”, albo „pół- • • niersiowych większych
piąstkam i”, albo „piąstkam i” tylko na górnej fc I Ryc. 96. Rozciqgan,e technika funk-
części mięśni piersiow ych (ryc. 95).
cjonalna mięśnia piersioweg
barkowej).
Głaskanie - jak na wstępie.

3.5.2. Masaż W atki piersiow ej w poAycj. s .e c l ż J ^ ^ ^ ^ «w ednik^»

Przy masażu Watki piersiow ej w P ^ ^ L j n e j stronic, a potem po >■ru=-
i poszczególne techniki stosuje najpierw ^ a^ 0 stro-
równocześnie po obu stronach. stro n ą dłoniow ą je c « ch 0d
Głaskanie poprzeczne - przeprowadza sięl do ^ o s łu p a , \
nami dłoniowymi obu rąk (ryc. 97) od linn a\c 6w 2 , 3 i 4

hiku żebrowego do obojczyka. _ konuj e się ° i'u*zkaC , 0d linii most-

Głaskanie m ięśni m iędzyżebrow yc (ryc.
v a 7v ż e b ro w y c h uoWego.
£ * « j ręki, albo obu rąk w przestrzeniach ^ okości dołu pachow eg
0vvcł do kręgosłupa, w pasm ach od dolny c i z

Ryc. 95. Oklepywanie mięśnia piersiowego

większego „półpiąstkami "
 Ryc. 99. Rozcieranie poprzeczne klatki piersiowej
Ryc. 97. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej
Rozcieranie punktow e - w ykonuje się m iejscow e ruchy okrężne opuszkam i pal-
ców 2-5 obu rąk (ryc. 100). rów nocześnie po obu stronach m ostka, wzdłuż połączeń
mosikowo-żcbrowych.

Ryc. 98. G ła s k a n ie m ię śn i m ięd zy żeb ro w y ch

R>,.. , 00. Rozcieranie -¿■browych

R o zcieran ie po p rzeczn e - stosuje się ruchy okrężne opuszkam i paleó " 1 -
ręki. albo obu rąk (ryc. 99), od linii m ostkow ej do kręgosłupa, w pasmach
żebrow ego do obojczyka.
M\)pachowego.
dołu od Unii mostkowe) do kręgom vP

120
121
 Ryc. 1 0 1 . R o z c ie r a n ie m ię śn i m ięd zy żeb ro w y ch
U g n iatan ie p u n k to w e stosuje się m iejscow e uciski opuszkami palców 2-5«
rąk (ryc. 102), rów nocześnie po obu stronach w zdłuż połączeń mostkowo-żebrwja
R yc. 102. U g n ia ta n ie p u n k to w e p o łą c z e ń m ostkow o-żebrow ych
U gniatan ie m ięśni piersiow ych w iększych - w ykonuje się chwytem
w ym obu rąk, w suw ając kciuki pod m ięśnie od strony dołu pachowego* 3
układa się na m ięśniach (ryc. 103).
Ryc. 103. U g n ia ta n ie m ię śn i p ie r s io w y c h w iększy ch
Wibracja lahilna stroną dłoniową jednej ręki w ykonuje się w ibrację w pasm ach
poprzecznych.
Sprężynowanie klatki piersiow ej - dłonie przykłada się do stron przednio-bocz-
nych klatki piersiowej (ryc. 104), poleca się zaw odnikow i, aby głęboko i głośno od­
dychał ustami. Na szczycie w ydechu uciska się rękami klatkę piersiową,
a w momencie wdechu zwalnia się ucisk. Powtarza się ok. 5 razy.
^ askan- ^'VC' S p ręży n o w a n ie k la tk i p ie r s io w e j
^»«ue - j.,1. „
J K na wstępie.
3 .6 . M a sa ż p o w ło k b rzu szn y ch

M asaż powłok brzusznych w ykonuje się w pozycji leżenia zawodnika W k

czyny górne ułożone w zdłuż ciała, kończyny dolne nieznacznie zgięte U
kolanowym i um ieszczony wałek. '^
G łask an ie o k rę ż n e przeprow adza się stroną dłoniow ą jednej ręki dru M
obciążenie ręki m asującej. M asuje się w prawą stronę (zgodnie z ruch em ^ Star‘*
zegara) od obw odu, zm niejszając ruchy spiralnie do pępka, a następnie
ruchy spiralnie od pępka na obw ód (ryc. 105).

Ryc. ¡06. G łaskanie p o p r z e c z n e p o w ło k b rzu szn ych

Ryc. 105. G ła s k a n ie o k r ę żn e p o w ło k b rzu szn y ch

G łaskanie poprzeczne - w ykonuje się stronam i dłoniowym i obu rąk (ryc-!l*

naprzem iennie od kości łonowej do łuków żebrow ych i z powrotem.

G łask an ie łuków żebrow ych - w ykonuje się opuszkam i zgiętych ~

jednej ręki, druga stanowi obciążenie ręki m asującej (ryc. 107). M a s u je ^
żebrow ym od linii pachowej środkowej do m ostka, najpierw po jednej stro
tem po drugiej.

G łaskanie p o su w isto -zw ro tn e g rzebieni b io d ro w y ch - w y k o n u j e

suw isto-zw rotne opuszkam i palców 2, 3 i 4 jednej ręki, druga stanowi °^ L'a^o|c2
m asującej (ryc. 108). M asuje się od m ięśnia czw orobocznego lędźwi do ^
Ryc. 107. G ła s k a n ie łu k ó w żeb ro w y ch
drow ego przedniego górnego, najpierw po jednej stronie, a potem po drut
leży m asow ać zbyt głęboko.
125
124
 Ryc. 110 . U g n ia ta n ie p o w ło k b rzu szn y ch
R yc. 108. G ła s k a n ie p o su w isto -z w r o tn e g r z e b ie n ia biodrowego

Ugniatanie mięśni skośnych b rz u c h a w ykonuje się chw ytem kleszczowym

R o zcieran ie o k rężn e m asuje się rucham i okrężnym i w prawą stronę, wyk»
oburącz naprzemiennie (ryc. 1 1 1 ), ugniatając z przełam yw aniem z dołu do góry
w anym i opuszkam i palców 2-5 obu rąk (ryc. 109), pięściam i albo kłębami kciuto
1/ powrotem. Mięśni nie należy ugniatać zbyt głęboko.
rucham i spiralnym i w praw ą stronę zm niejszając ruchy do pępka, a następnie odpę­
ka spiralnie zw iększając te ruchy na obwód.

Ryc- 1 1 1 . U g n ia ta n ie m ięśn i sk o śn y c h b rzu ch a

Ugjjj^t
Ryc. i 09. R o z c ie r a n ie o k r ę ż n e p o w ło k b rzu szn ych napr^cmi^ ni P rost>ch b rz u c h a - przeprow adza się chw ytem kleszczow ym
n i t%Uataniellennie’ uj lnuJ4c m ięśnie'po prawej i lewej stronic linii białej (ryc.
U g n iatan ie d o śro d k o w e w ykonuje się chw ytem s z c z y p c o w y m *7^ enale*V u irn ia/-PFZełam>'waniem odbyw a się z dołu do góry i z pow rotem . Mięśni
przem iennie, w 8 pasm ach układających się od obw odu do pępka (ryc* * * * głęboko.
127
 _ stosuje się wibrację stabilną, układając dłoń na pępku albo wibrację
\Vibr^ J w praw ą stronę, m asując całą dłonią, albo w ibrację „daszkow ą” (ryc.
» „ i . . * '* '
i|4).

Ryc. J12. Ugniatanie mięśni prostych brzucha

O k lep y w an ie - wykonuje się „m ioteł­

kam i" albo „półpiąstkam i” (ryc. 113), albo
Ryc. 1/4. Wibracja „daszkowa "pow łok brzusznych
„piąstkam i”, w praw ą stronę, wokół pępka.

Głaskanie - jak na wstępie.

3*7. Masaż kończyny g ó rn ej

Masaż kończyny górnej przeprow adza się etapowo, rozpoczynając od palców ręki,
alh'))nC2^C na staw *e ram *ennym. W ykonuje się w pozycji leżenia zaw odnika tyłem
w siadzie / podparciem m asowanej kończyny górnej. M asowaniem objęte są na-
ram'^Ce cz^ ci: palce, śródręcze, staw nadgarstkow y, przedram ię, staw łokciowy,
^ mięsień naram ienny i staw ram ienny.
3,7>1- Masaż palców
Q i|

PalceaS^ a n 'e ro zcieraj ^ ce m asuje się stronam i dłoniow ym i obu rąk, wszystkie
’ r°Wn°cześnie po stronach grzbietow ej i dłoniowej (ryc. 115).
G|
d ł o n i e - m asuje się kciukiem i w skazicielem (ryc. 116) po stronie grzbietow o-
eJ oraz po stronach bocznych.
Ryc. 1/3. Oklepywanie
brzusznych
129
 Ryc. 1 17. R o z c ie r a n ie stron b o c z n y c h p a lc ó w ręk i
Ryc. 1 1 5 . G ła s k a n ie r o z c ie r a ją c e p a lc ó w ręki

Ugniatanie - ugniata się kciukiem i w skazicielem na poszczególnych paliczkach,

po stronach jak przy głaskaniu (ryc. 118).

Hyc. 1 1 6 . G ła s k a n ie stron g r z b ie to w o -d ło n io w e j p a lc ó w ręki

'Ryc. J j r jj
• u g n ia ta n ie stro n g r z b ie to w o -d ło n io w e j p a lc ó w ręk i

R o zcieran ie stosuje się m chy okrężne kciukiem i w s k a z ic ie le m , P °s e^ ami w str_ P o p ro w a d z ą się stronam i dłoniow ym i obu rąk, w ykonując ruchy
przy głaskaniu (ryc. 1 17). L_ g?eciwne (ryc. 119). M asuje się każdy palec osobno.
 R yc. I I 1). Wałkow a n ie p a lc ó w Ryc. 1 2 1 . G ła s k a n ie stro n y g r z b ie to w e j ręk i

G łaskanie - jak na wstępie. Rozcieranie - m asuje się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam i kciu­
ków, w pięciu pasmach (ryc. 122) albo opuszkam i palców 2-5 jednej ręki. w czterech
3.7.2. Masaż strony grzbietowej ręki pasmach.

G łaskanie - w ykonuje się stroną dłoniow ą ręki albo kciukam i, w pięciu pasma
(ryc. 120), albo opuszkam i palców 2-5 jednej ręki, w czterech pasmach (ryc. 12
Masuje się od stawów śródręczno-paliczkow ych do staw u nadgarstkowego.

Ryc. 12 2 . R o z c ie r a n ie stro n y g r z b ie to w e j ręki

/ ^ H ia ta n ie - w ykonuje się przyśrodkow ą stroną paliczka dalszego kciuka

'ryc. 123), ugniatając m iędzy poszczególnym i kośćmi śródręcza.
Ryc. 120. Głaskanie strony grzbietowej ręki
132 133
 Ryc. 123. U g n ia ta n ie ś r ó d ręczą
Ryc. 12 5 . G ła s k a n ie stro n y d ło n io w e j ręki

W ib ra c ja labilna stosuje się opuszkam i palców 2-5 jednej ręki.

G łask an ie - ja k na wstępie. Rozcieranie - m asuje sic ruchami okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam i palców
2. 3 i 4 jednej ręki w kilku pasm ach albo opuszkam i kciuków w pięciu pasm ach, albo

pięścią (ryc. 126).

3.7.3. Masaż strony dłoniowej ręki
G łask an ie - przeprowadza się stroną dłoniow ą (ryc. 124) albo pięścią (ryc. 125
jednej ręki.

Ryc. ¡2 6 . R o z c ie r a n ie stro n y d ło n io w e j ręki

l 2niataiiie _ w ykonuje się pięścią w form ie przesuw ania zygzakiem (ryc. 127).
Ryc. 124. Głaskanie strony dłoniowej ręki
135
134
 Ryc. 127. i Ugniatanie strony dłoniowej ręki Ryc. 129. O klepyw anie stro n y dłoniow ej ręki w fo r m i e d z i o b a n i a "

U g n iatan ie kłębu k ciu k a i kłębika p alca m ałego - m asuje się chwytem sro,- Wibracja labilna - stosuje się opuszkam i palców 2-5 jednej ręki.
cow ym , w ykonyw anym kciukiem i zgiętym w skazicielem , równocześnie po k Głaskanie - jak na wstępie.
stronach (ryc. 128). albo kciukami i w skazicielam i, najpierw po jednej
3.7.4. M a sa ż s t a w u nadgarstkowego
a potem po drugiej.
Głaskanie - wykonuje się kciukiem i w skazicielem w form ie „bransolety” (ryc.
130) albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki (ryc. 131) z dołu do góry, najpierw
/jednej strony, a potem z drugiej.

Ryc. ¡28. Ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca małeg°

O k lep y w an ie - przeprow adza się w form ie „dziobania” końcami op^

2-5 jednej ręki (ryc. 129). ^■Vc- 130- Głaskanie stawu nadgarstkowego

136
 . „n ia i m o b i liz a c je p o m a s a ż u r ę k i
- (Nvicze , .
3. / > kowanie palców 2-5 rów nocześnie we w szystkich stawach palców,
zginani«¡*°*toWanje kciuka.

7ginaIą ^ n ie" każdcg0 pal° a Z osobna •ryC' 1 33^’

Ryc. 131. Głaskanie stawu nadgarstkowego

R o zcieran ie przeprow adza się rucham i okrężnym i, wykonywanymi opuszka

kciuków i wskazicieli na całej szerokości szpary stawowej (ryc. 132) albo opuszka
palców 2-5 jednej ręki, z dołu do góry, najpierw po jednej stronic, a potem po dnig»

Ryc. 133. „W yciąganie"palca

odwodzenie i przywodzenie kciuka,

obwod Staw'an’e kc‘uka poszczególnym palcom,
rozcia Zen'C kCiUka ~~ g ż e n i e d iu k ie m w praw ą stronę, a potem w lewą,
układa^kbK Srddr(icza za pom ocą „chwrytu chińskiego” na śródręcze - masażys
nie ^rzbicto* CmkÓVV na kłębie i kłębiku zaw odnika, a palce 2-5 obu rąk na str<
środek rC^ ' - Równocześnie naciska na kłęb i kłębik, a palcami wwpycl

1 Wykonuje ru I trCza m asażysta chw yta dwie sąsiednie kości śródręc;

7-8*nanie i r,r(v , ^ r^ ami (góra, dół) wf strony przeciw ne (ryc. 135),
°^wodzenio ń i°?anie stawu nadgarstkowego,
obvvodzenie ^.° 10we 1 óoprom ieniowe,
r°z,użnienie st^w nadgarstkowcgo,
Ryc. 132. Rozc ieranie stawu nadgarstkowego ^ " masażystTk nadgarst^ow eg ° za pom ocą „chw ytu chińskiego” na nadga
opa^ U Palcami ^ C^ukanń i w skazicielam i chw yta za staw nadgarstkow y zawo<
G łask an ie jak wyżej. asó (r\c ’ 1 -5 obu rąk podrzuca jego dłoń, pozw alając jej swobodn
 Ryc. 136. ( 7m y t chiński" za nadgarstek

rozciąganie stawu nadgarstkow ego za pom ocą chw ytu zw anego rybką - masażysta
przykłada ręce szeregam i bliższym i kości nadgarstka do staw u nadgarstkow ego
zawodnika i w ykonuje ruchy rękami w strony przeciwne w osi długiej przedra­
mienia (ryc. 137). M ożna rów nież zastosow ać rozciąganie staw u poprzez odciąga­
Ryc. 134. Chwyt ch iń ski" za śród ręczę nie ręki od przedram ienia (ryc. 138).
-

Ryc. ¡35. Rozluźnianie śród ręczą Ryc. 137. Rozciąganie staw u nadgarstkowego .. rybką "
14 0

141
 Ryc. ¡3 8 . R o z c ią g a n ie sta w u n a d g a rstko w eg o

3.7.6. M asaż przedram ienia

G ła sk a n ie - w ykonuje się całą stroną dłoniow ą jednej ręki (ryc. 139) albo pięś
raz jedną część przedram ienia, raz drugą.

Ryc. ¡4!. Rozcieranie przedramienia

Ryc. 139. Głaskanie przedramienia 'J j ^ H
Ugniata nie
,ed - masuje sią ch\vytem szczypeow yrnoburą o c^ ^ tcm deszczow ym
140) albo I t i a S' q ™ h a m ' ^^ytem k lc .« « o ^ j
ram ienia r a f z « ° Z T ^
2'5 ^ ™ Pr/edramienia,
°ourąc?. naprzemiennie, a potem
obejmując drugą
cały (r>c-
obwód , ' -enpd (ryc. 143).
p r z e d r a m ie n ia
przedram ienia (ryc. NU) ' dtoniow y ™ obu rąk, obejmując cały1?

143
 wibracja przeprowadza sie
■ i i
.Jls dlonk; raz po jednej stro n ie w
L e,ej. albo dwoma rękam i rów nocześnie
, obu stronach.
- wykonuje się ca)
R o z tr z ą s a n ie

¿hm- « z po jednej stronic, raz Do

W iej, albo dwoma rękami, wykonując
mmi ruchy w strony przeciw ne.
Technika funkcjonalna przedm
mienia - masażysta je d n ą ręką chwytem
kleszczowym ugniata przedramię nr) 2
nadgarstkowego do fokcowc ' , ? a" 'U
r * wykonuje powoi, ruchy
■prostowania w stawach n a d tra r^
i łokciowym (ryc. ¡45) stkowym
Głaskanie - jak wyżej.
Ryc. 142. Ugniatanie przedramienia

Afyr. / 44. Oklep\wanie przedramienia

„miotełkami"

Ryc. 143. Ugniatanie przedramienia

U klepyw anie - stosuje się „m iotełki” najpierw po jednej stronie p r / e d r a n i i

a potem po drugiej (ryc. 144). Nie należy uderzać po kościach promie111^
i łokciow ej. Po stronie w ew nętrznej oklepujc się delikatnie. O klcpyw anie pr?c
m ienia przeprow adza się u sportow ców z dużą m asą m ięśniową.
R u \ 145. Technika fu n kcjo n a ln a przedram ienia.

144
3.7.7. M asaż stawu łokciowego lic - stosuje się rozcieranie podłużne rucham i okrężnym i, wykony wa-
K°ZCier kami palców 2-5 obu rąk. z dołu do góry, albo rozcieranie okrężne kciu-
Masaż staw u łokciow ego przeprow adza się przy w yprostowanej k o ń c z y ^
nyitii °Pus7crW wokół dołu łokciow ego, a potem w okół w yrostka łokciowego, albo
albo przy zgiętej. ^
Kart«- naJP!ś r o d k o w e do szpary staw ow ej (ryc. 148).
M asaż staw u p rz y w y p ro sto w an ej kończynie -*»ciera*I,t
G łask an ie - w ykonuje się głaskanie podłużne stronam i dłoniow ym i obu rak
146), rów nocześnie po obu stronach, z dołu do góry, albo głaskanie okrężne §
kami palców 2-5 obu rąk (ryc. 147), wokół dołu łokciow ego i w yrostka łokci^ 1
rów nocześnie po obu stronach, albo głaskanie dośrodkow e do szpary stawowej ^

Ryc. 14R. Rozcieranie dośrodkowe stawu łokciowego

Ugniatanie - stosuje się ugniatanie podłużne kciukam i i zgiętym i wskazicielami

(ryc. 149) po stronach promieniowej i łokciowej.
Ryć. ¡46. Głaskanie podłużne stawu łokciowego

Ryc. i 47. Głaskanie okrężne stawu łokciowego Ryc. 149. Ugniatanie stawu łokciowego
146 147
 W ib racja la b iln a - w ykonuje się w ibracją podłużną, rów nocześnie po
obu,
nach.
T echnika fu n k c jo n a ln a staw u łokciow ego przedram ią zawodnika
jesi w pozycji pośredniej i w małym zgiąciu w staw ie łokciow ym , m asażvst ^
kłada kciuka i w skaziciela jednej ręki poniżej staw u łokciow ego i wyk0nu- ^
przeczne ruchy posuw isto-zw rotne, a drugą rąką stabilizuje przedram ią (ryc. | 5q k

Ryc 152. R ozcieranie stawu

Ryc. 150. Technika funkcjonalna .stawu łokciowego Ryc. 151. Głaskanie podłużne sta u u łokciowego
. łokciowego

G łaskanie - ja k wyżej. ■ . kleszczow ym , rucham i okrężnym i, oburącz

Mieszanie - w ykonuje sią chw ytem
równocześnie (ryc. 153).
M asaż staw u p rz y zgiętej kończynie
G łaskanie - przeprow adza się głaskanie podłużne stronam i dłoniowymi oburfcj Technika funkcjonalna staw u ł o k c io w e g o j a^ NV^ '
naprzemiennie (ryc. 151), ze zm ianą strony ponad łokciem , albo głaskanie dośrod­
kowe do szpary stawowej.
G łask an ie - ja k wyżej.

R ozcieranie - m asuje sią rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkami Pa^

jednej ręki w formie „koszyczka”, wokół w yrostka łokciow ego i najbliższej oko
albo nasadami rąk po stronach bocznej i przyśrodkow ej (ryc. 152).

149
 - przeprowadza się rucham i okrężnym i je d n ą ręką, chw ytem klesz-
3.7.8. M asaż ram ienia ,„ i najP*erw P ° J c<incJ S! „ T ’ ? P° Iem po dru^ iej- albo chw ytem kleszczowym
Z z naprzemiennie (ryc. 155), obejm ując cały obw ód ram ienia, albo pięściam i
M asaż ram ienia m ożna w ykonać pom i­ - albo opuszkam i palców 2-5 jed n ej ręki, w kilku pasmach.
jając m ięsień naram ienny i staw ram ienny
albo z m ięśniem naram iennym , a staw r a ­
m ienny m asuje się osobno.

G łask an ie - w ykonuje się całą dłonią,

raz po jednej stronie, raz po drugiej (ryc.
154), albo dw om a rękam i równocześnie,
albo pięścią w kilku pasm ach.

| Ryc. 155. Rozcieranie ramienia

Ugniatanie - m asuje się chw ytem szczypcow ym oburącz naprzem iennie, najpierw
mięsień dwugłowy, a potem trójgłow y (ryc. 156), albo chw ytem kleszczow ym obu­
Ryc. 153. Mieszanie stawu łokciowy
rącz naprzemiennie, obejm ując cały obw ód ram ienia, albo stosuje się uciski o urącz

równoczesne.

Rvc. 154. Głaskanie ramienia Ryc. 156. Ugniatanie ramienia

150
 U k lep y w an ie - oklepujc się „m iotełkam i” albo „półpiąstkam i”, „piastL
..jodełką” (ryc. 157), albo sposobem „karatow ym ”.

Ryc. 157. Oklepywunie rumienia „jodełką"

r yc. ¡58. W a łk o w a n ie ramienia

W ib ra c ja la b iln a - w ykonuje się całą dłonią lub opuszkam i palców jednej rek
w kilku pasmach.

R o ztrząsan ie - przeprow adza się całą dłonią jednej ręki, najpierw po jednej stro­
nie, a potem po drugiej, albo oburącz, w ykonując ruchy rękami w strony przeciwne.

W ałkow anie - w ykonuje się stronami dłoniowym i obu rąk, ułożonym i poprzecz­
nie do osi długiej ram ienia (ryc. 158).

T ech n ik a fu n k cjo n a ln a m ięśnia dw ugłow ego ra m ie n ia - masażysta jedną

chw ytem kleszczowym ugniata m ięsień z dołu do góry, a drugą ręką trzym a za na
garstek kończyny m asow anej. Podczas m asow ania je d n ą ręką, drugą w y k o n u j e p0,
w olne ruchy zginania i prostow ania w staw ie łokciow ym (ryc. 159).

G ła s k a n ie - ja k wyżej.

R yc. 159. Tec

3.7.9. M asaż m ięśnia naram iennego i stawu ramiennego
G łask an ie m ięśnia - w ykonuje się stronami dłoniowym i obu r r
(ryc. 160) albo pięścią, w trzech pasmach.

Rvc. 162. Głaskanie dołu pachowego

Ryc. 160. Głaskanie mięśnia na- Rvc. 1 6 1 . G ła sk a n ie stawu

ramienneeo

G łaskanie dołu pachowego masuje się przy odwiedzonym ra m ic n m

stroną grzbietową palców' 2-5 jednej ręki, od ramienia do klatki piersiowej 0 7 ^ ^
R o zcieran ie m ięśnia - m asuje się ruchami okrężnym i, w y k o n y w
kami palców 2-5 albo pięścią jednej ręki, wr trzech pasmach (ryc. 163)- ,
R o zcieran ie m ięśnia i staw u m asuje się ruchami okrężnym i*
opuszkam i palców 2-5 obu rąk, po m ięśniu w górę, następnie bokami Rvc. 164. Rozcieranie mięśnia naramien-
fe ^ OZc*cranie mięśnia nara-
sowując staw' ram ienny w raca się do punktu w yjścia (ryc. 164). nientiego nego i stawu ramiennego

154
 R o zcieran ie sta w u - rozciera się nasadam i obu rąk. równocześnie
przedniej i tylnej (ryc. 165). : M iesninu- - w y k o n u je s ię c h w y t e m M
„u ją c c a fy m ię sie ń (r y c . 1 6 7 ) . W k l e ^ c ZO W ym ofc
O U e p y w a m c - s t o s u je s i ę o k ie n , 4 r<Hvn° c z c ś n j c .
168). ^ P y w a n t e „m io te łk >"» « M w n ,j t, „’ « *k »

Ryc. 165. Rozcieranie stawu ramiennego

U g n iatan ie m ięśnia - przeprow adza

się chw ytem szczypcow ym oburącz na­
przem iennie, w trzech pasm ach (ryc. 166).
albo chw ytem kleszczow ym oburącz na­
przem iennie, obejm ując cały m ięsień.

Ryc. 167. M i eszetnie

z, mięśnia na­ Ryc. 168. Oklepywanie mięśnia naramien­
ramiennego nego sposobem karatowym "

\\j.
Pasniiici?K *a ^ na ~ przeprow adza się opuszkam i palców' 2-5 jednej ręki, w' trzech

sień 2trZi*san‘e ~ w ykonuje się całą dłonią, w jednym paśmie, obejm ując cały mię-
| f kpj i §

tl7>rmui * i 3 ł u n k c j ° n a l n a m ięśnia n a r a m i e n n e g o - masaży sta jedną ręką pod-

tem kjc . 0nczynę górną zgiętą w staw ie łokciowym do kąta prostego, a drugą chwy-
°dNvud S2Czovvy ^ ugniata m ięsień. Podczas m asowania w ykonuje pow olne ruchy
Ryc. 166. Ugniatanie mięśnia naramiennego r Zen,a i przyw odzenia w staw ie ram iennym (ryc. 169).

156
157

^ funkcjonalna mięśnia naramiennego
G łask an ie - ja k na wstępie.
3.7.10. M asaż kończyny górnej w całości
M asaż palców, śródręcza i staw u nadgarstkow ego przeprow adza się etapowi
tom iast przedram ię i ram ię wraz / m ięśniem naram icnnym m asuje się w całości,
śnie prostow niki przedram ienia łączy się płynnym ruchem z mięśniem trójgło
ram ienia i tylną połow ą m ięśnia naram iennego, a m ięśnie zginacze przcdramicni
m ięśniem dw ugłow ym ram ienia i przednią połow ą m ięśnia naram iennego. Na U
czenie w ykonuje się m asaż stawu ram iennego, a także
ro zlu ź n ian ie kończyny g ó rn ej - m asażysta chw yta kończynę górną w oki
stawu nadgarstkow ego i delikatnie p o trz ą sa ją . w ykonując krótkie, e n e r g i c z n e r
na boki.
r
3.7.11. Ć w iczenia i m obilizacje po m asażu stawów łokciowego
i ram iennego
- zginanie i prostow anie stawu łokciow ego,
- odw racanie i naw racanie przedram ienia,
- zginanie i prostow anie w staw ie ramienno-burkowym .
- odw odzenie i przyw odzenie w staw ie ram ienno-barkow ym ,
- odw odzenie i przyw odzenie horyzontalne,
158
je w stawie ram ienno-barkow ym ,
ob^( /Ł je 0bręczy barkow ej z rękam i splecionym i za głow ą (ryc. 170).
rozc*31?
Ryc. 170. Rozciąganie obręczy barkowej
W
3.8. M asaż k o ń czy n y d oln ej
Masaż kończyny dolnej przeprow adza się w pozycji leżenia tyłem , przodem lub na
boku, w zależności od m asow anych grup m ięśniowych. K ończynę dolną m asuje się
etapowo, rozpoczynając od palców stopy, a kończąc na stawie biodrow ym . Masaż
przedniej strony kończyny dolnej w ykonuje się w pozycji leżenia zawrodnika tyłem ,
> ną stronę m asuje się w leżeniu przodem , a boczną stronę uda i staw biodrowy
w pozycji leżenia na boku.
Pozycja leżenia tyłem
^•8.1. M a s a ż p a lc ó w
WsGh* kanie ~ w ykonuje się głaskanie rozcierające stronami dłoniow ym i obu rąk
s toh palców, rów nocześnie po stronach grzbietow ej i podeszw^owej (ryc. 171).
cieu°7^*e ra n *e m asuje się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i kciukiem i wskazi-
17^ jednej ręki, poszczególne palce po stronach grzbietow ej i podeszw owej (ryc.
159
 Ryc. 173. Głaskanie śródstopia
Ryc. 171. Głaskanie rozcierające palców stopy
Rozcieranie - w ykonuje się ruchy okrężne nasadam i rąk, rów nocześnie po obu
stronach (ryc. 174).

Hyc. 172. Rozcieranie palców stopy

3 .8 .2 . M a s a ż ś r ó d s t o p i a
Ryc. ¡74. R ozcieranie śródstopia
G ła sk a n ie - m asuje się stronam i dłoniowym i obu rąk, rów nocześnie po s tron3'
grzbietow ej i podeszw ow ej, od palców do stawu skokowego i pięty (ryc. 173)- Ugniatanie - przeprow adza się w formie ucisków rów noczesnych, obejm ując sto
^ aw o m a ^ k a m i (ryc. 175).

161
 R yc. 17 5 . U g n ia ta n ie śr ó d sto p ia
Ryc. 1 7 7 . R o z c ie r a n ie stron y g r z b ie to w e j stopy

3.8.3. M asaż strony grzbietowej stopy Ugniatanie - m asuje się w formie ucisków m iejscow ych, przyśrodkow ą stroną pa­
G łask an ie - w ykonuje się stronami dłoniow ym i obu rąk, na (ryc. 178).
z uw zględnieniem pięty, albo kciukam i, w pięciu pasm ach (ryc. 176). albo
palców 2-5 jednej ręki. w kilku pasmach.

R yc. 17 8 . U g n ia ta n ie stron y g r z b ie to w e j stopy

Ryc. 1 76. G ła s k a n ie stro n y g r z b ie to w e j sto p y

PUsi'i e h aC’*a labi,lla “ przeprow adza się opuszkam i palców 2-5 jednej ręki, w kilku
R o zcieran ie - m asuje się ruchami okrężnym i, wykonywanym i opuszkarnjj
ków, w pięciu pasm ach, albo opuszkam i palców 2-5 jednej ręki, w kilku p p i k a n i e - j ak wyżej.
(ryc. 177).
3.8.4, M asaż strony podeszwowej stopy
M asaż strony podeszwowej stopy m ożna przeprow adzić w pozycji leże
nika tyłem albo w pozycji leżenia przodem , przy uniesionym podudziu do ką^

G łask an ie - w ykonuje się kłębikiem palca m ałego albo pięścią (ryc. 179^
ców do końca pięty.
R ozcieranie m asuje się ruchami okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam
2-5 jednej ręki (ryc. 180), albo pięścią, w kilku pasmach.

Ryc. I 8 J. Rozcieranie pięty Ryc. 182. Ugniatanie strony pode­

szwowej stopy

Ryc. 179. Głaskanie strony Ryc. 180. Rozcieranie strony

podesz'vo vvej stopy pode szwowej s topy

R o zcieran ie pięty - m asuje się rucham i okrężnym i, wykonywanymi

kciuków, rów nocześnie po obu stronach (ryc. 181).
U g n iatan ie - stosuje się ugniatanie pięścią w form ie przesuw ania '¿y
przez środek strony podeszw ow ej (ryc. 182) oraz ugniatanie stron przyśro
i bocznej, kciukam i i zgiętymi w skazicielam i, rów nocześnie po obu s t r o n a c
183), albo opuszkam i palców obu rąk. najpierw po jednej stronie, a potem po Ryc. 183. Ugniatanie stron bocznej i przyśrodkowej stopy

164 165
 U k lep y w an ie przeprow adza się 'eranic - przeprowadza się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam i
końcam i opuszek palców 2-5 jednej ręki IR ®^1 ^¡ędzy kostkam i oraz opuszkam i palców 2-5 obu rąk wokół kostek (ryc.
w formie „dziobania” (ryc. 184). *ciuk° N'' n o c z e ś n ie po obu stronach, albo opuszkam i palców 2-5 jednej ręki między
W ib ra c ja la b iln a - w ykonuje się jg6). r°vs ^ cj0jLł ¿0 góry i opuszkam i palców 2-5 obu rąk. rów nocześnie po obu stro-
opuszkam i palców 2-5 jednej ręki, w kil­ koStkanii* jcostejc y uw zględnieniem ścięgna A chillesa (ryc. 187).
ku pasmach. „ach. zw* '
G łask an ie - ja k wyżej.

3.8.5. M asaż stawu skokow ego

G łask an ie - m asuje się kciukam i m ię­
dzy kostkam i (ryc. 185) oraz opuszkam i
palców 2-5 obu rąk w okół kostek, rów no­
cześnie po obu stronach, albo opuszkam i
palców obu rąk, z dołu do góry, między
kostkam i oraz z tyłu kostek z uw zględnie­
niem ścięgna Achillesa, rów nocześnie po
obu stronach.

Ryc. 184. Uklepyw anie strony podesto* Ryc. ¡ 8 6 . Rozcieranie stawa skokowego wokół kostek
stupy w form ie „dziobania"

Ryc. 185. Głaskanie stawni skokowego między kostkami

Ryc. 187. Rozcieranie stawni skokowego ze ścięgnem Achillesa

166 167
3.8.6. Ć wiczenia i m obilizacje po masażu stopy
- zginanie i prostow anie w szystkich palców rów nocześnie,
- krążenie paluchem w praw ą i lew ą stroną,
- roztrzepyw anie w szystkich palców równocześnie (ryc. 188),

R\c. 190. K s z ta łto w a n ie sklepienia

Ryc. / 8 8 . Roztrzepywanie palców Ryc. 189. Kształtowanie sklepie­ stopy - sposób II
nia stopy - sposób I
- krążenie w szystkim i palcami rów nocześnie, w praw ą i lew ą stroną,
- kształtow anie sklepienia stopy - przeprow adza sią dw om a sposobami. Sposób
pierw szy polega na tym , że kciuki ustawia się w linii środkowej podeszwy, po­
zostałe palce stronam i dłoniowym i obejm ują grzbiet stopy. W ykonuje się rów­
noczesne uciski kciukami i pozostałym i palcam i, tw orząc „daszek”. Uciska#
palcami przesuw a sią rące od palców do piąty i staw u skokowego (ryc.
Drugi sposób jest następujący: kciuki ustawia się w linii środkowej stron:
grzbietowej stopy, a pozostałe palce od strony podeszw owej (ryc. 190). W*
skanie palcam i wykonuje się tak, ja k w pierw szym sposobie,
- rozluźnianie śródstopia: kciuki ustaw ia się na grzbiecie stopy na dwóch sąs»
nich kościach śródstopia, pozostałe palce obejm ują stopę z dwóch stron (0
191). W ykonuje się ruchy rękami (góra, dół) w strony przeciwne,
- naw racanie i odw racanie stopy,
- zginanie i prostow anie w staw ie skokowym ,
krążenie stopą w prawą i lewą stroną.

Rvc. 191. R o z lu ź n ia n ie śródstopia

 w ałkow anie stopy: do bocznych stron stopy przykłada się ręce stronami di • ranie - stosuje się ruchy okrężne stronam i dłoniowym i albo pięściam i (ryc.
wymi i w ykonuje się nimi ruchy w strony przeciw ne (ryc. 192); w a łfc S - nocześnie po obu stronach z om inięciem kości piszczelowej, albo opuszka-
odbyw a się od palców do pięty i z powrotem. 194), r° , bU rą|< najpierw po jednej stronic, a potem po drugiej,
m i p a ,c .............................................................................

Ryc. 192. Wałkowanie stopy

Ryc. 19 4 . R o z c ie r a n ie p r z e d n ie j stron y p o d u d zia

3.8.7. M asaż przedniej strony podudzia

Ugniatanie - przeprow adza się chw ytem szczypcow ym oburącz naprzem iennie
G łask an ie - w ykonuje się stronam i dłoniow ym i obu rąk, rów nocześnie po stroni; tylko po stronie bocznej (ryc. 195).
bocznej i przyśrodkowej (ryc. 193), albo pięściami z om inięciem krawędzi przedniej
kości piszczelow ej.

Ryc. 195. Ugniatanie bocznej strony podudzia

Ryc. ¡93. Głaskanie przedniej strony podudzia

170 171
 K ołow anie p o p rzeczn e m asuje się kciukam i i w skazicielam i, od łydki d
piszczelow ej, tylko na bocznej stronie, w pasm ach od dolnej części podudzia d ^
nej (ryc. 196).

Rye. IV6. Rolowanie poprzeczne podudzia

O k lep y w an ie - w ykonuje się „m iotełkam i” tylko po bocznej stronie oraz jodeł­

ką” (ryc. 197) po obu stronach, z pom inięciem kości piszczelow ej. R v c .1 9 7 . O k le p y w anie p o d u d z ia J o d e łk ą

W ib ra c ja la h iln a - przeprow adza się opuszkam i palców albo stronami dłonio­

wymi po obu stronach.

G łask an ie - ja k w yżej.

3.8.8. M asaż stawu kolanowego

Masaż staw u kolanow ego m ożna w ykonać przy w yprostowanej k o ń c z y n ie do
albo przy zgiętej.
M asaż sta w u kolanow ego p rz y w y p ro sto w an e j kończynie dolnej
G ła sk a n ie - m asuje się stronam i dłoniow ym i obu rąk, po rzepce i s t r o n a c h W | |
nych stawu kolanow ego (ryc. 198). albo opuszkam i palców 2-5 obu rąk, w trzecl^ j
smuch bocznym , środkowym i przyśrodkow ym, albo stosuje się głaskanie doSĘ!
kowe, od uda i od podudzia do szpary stawowej.
Ryc. I9S. G łaskanie staw u koła now ego
173
 G łask an ie w okół r/e p k i w ykonuje się kciukami (ryc. 199), po stronach ■ m asuje się rucham i okrężnym i, wykonywanym i opuszkami
ra n ie r z e p k i
nych r/epki. z dołu do góry i z powrotem . z środek rzepki w górę, następnie bokami w dół do punktu w yjścia (ryc.
^ ju k ó ^ P
?0l)-

Ryc. / 99. (Uciskanie wokół rzepki

R o zcieran ie przeprow adza się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam;
palców obu rąk. w tr/.ech pasm ach - bocznym , środkow ym i przyśrodkowym, alb:
nasadam i obu rąk (ryc. 200), po stronach bocznej i przyśrodkow ej, równocześnie po
obu stronach, albo stosuje się rozcieranie dośrodkow e do szpary stawowej.
Ryc. 201. Rozcieranie rzepki
Głaskanie posuw isto-zw rotne m asuje się opuszkam i palców jednej ręki na gór­
nym brzegu rzepki, z jednej strony na drugą. Ręka nie m asująca stabilizuje kończynę
dolną poniżej kolana (ryc. 202).

Ryc. 200. R o z c ie r a n ie staw u k o la n o w e g o R yc. 202. G ła s k a n ie p o su w isto -zw ro tn e rzep ki

175
 M ieszanie - w ykonuje się chw ytem kleszczow ym oburącz równocześnie J |
nej części podudzia do dolnej części uda (ryc. 203).
Ryc. 203. Mieszanie stawu kolanowego
G łask an ie - ja k wyżej.
M asaż staw u kolanow ego p rzy zgiętej kończynie dolnej
G łask an ie - przeprow adza się stronam i dłoniowym i obu rąk, od górnej części
podudzia do dolnej części uda (ryc. 204). albo stosuje się głaskanie d o ś ro d k o w e dc
szpary stawowej.
R yc. 204. G ła s k a n ie sta w u k o la n o w e g o
c ranie - wykonuje się ruchy okrężne stronami dłoniowym i (ryc. 205) albo
**°ZCmj palców obu rąk. z dołu do góry, albo nasadami obu rąk po stronach bocznej
Ikowej stawu, albo stosuje się rozcieranie dośrodkow e do szpary stawowej.
i pr/y-srCK
R \c. 205. R o z c ie r a n ie staw u k o la n o w e g o
3.8.9. Masaż przedniej strony uda
Głaskanie - przeprowadza się stronam i dłoniow ym i obu rąk (ryc. 206) albo pię­
ściami, od stawu kolanowego do staw u biodrow ego, pachw iny i krocza.
Ryc. 206. G ła s k a n ie p r z e d n ie j stro n y uda
177
 R o zcieran ie - w ykonuje się ruchy okrężne stronam i dłoniow ym i obu rąk stosuje się chw yt kleszczow y oburącz rów nocześnie, przez środek
opuszkam i palców 2-5. albo pięściam i obu rąk (ryc. 207), w kilku pasm ach. iviieszanK
209).

Ryc. 207. Rozcieranie przedniej strony uda Ryc. 209. Mieszanie przedniej strony uda

U g n iatan ie - w ykonuje się chw ytem szczypcow ym oburącz naprzemiennie, Rolowanie p op rzeczne - przeprow adza się kciukami 1.
w kilku pasm ach (rys. 208), albo chw ytem kleszczowym z przełam ywaniem , w trzech wnętrznej stronie uda (ryc. 2 10 ). od przedniej strony do tylnej, w pa.
pasm ach. kolanowego do biodrowego.

Ryc. 208. Ugniatanie przedniej strony uda Ryc. 210. Rolowanie poprzeczne bocznej strony uda
 O k lep y w an ie - m asuje się „m iotełkam i” lub „m iseczkam i”, lub „piąstk l ibilna - wykonuje się stroną dłoniow ą albo opuszkam i palców 2-5
„półpiąstkam i”, lub „jodełką” (ryc. 2 1 1 ), lub sposobem „karatow ym ” . tVibracja “
łCdnd rŁ^ .€.in ie - stosuje się stroną dłoniow ą jednej ręki.
S S S Ł Jak * * « ■
M asaż przedniej strony kończyny dolnej w całości
■HjSfjił'* . . . .
. przedniej strony kończyny dolnej w całości przeprow adza się w pozycji lc-
. »Im kończyny górne ułożone w zdłuż tułow ia, pod staw kolanowy podłożony
?enl3 \x wałek. M asaż palców, strony grzbietowej i stawu skokow ego w ykonuje się
icst natomiast podudzie, staw kolanowy i udo m asuje się w całości od stawu
T kowego do stawu biodrow ego, stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, okle­
j a n i e i wibrację. Nie wraca się do staw u kolanow ego, który będzie w ym asow any
zastosowaniem głaskania i rozcierania. Na zakończenie m asow ania stosuje się
r o z lu ź n ia n ie kończyny dolnej - m asażysta lekko unosi kończynę dolną
i delikatnie potrząsa ją, w ykonując krótkie,
energiczne ruchy na boki.

Pozycja leżenia przodem

Ryc. 2 1 1 . O k ie p y w a n ie p r z e d n ie j stro n y uda „ jo d e łk ą ” Masaż palców w ykonuje sic tak samo,
jakw pozycji leżenia tyłem.

Wałkowanie - w ykonuje się stronam i dłoniow ym i obu rąk, ustawionymi p 3.8.11. Masaż strony podeszwowej
przecznic do osi długiej uda (ryc. 2 1 2 ), po w ym asow aniu przedniej i tylnej strać
stopy
uda.
Masuje się przy zgiętej w staw ie kola­
nowym do kąta 45° kończynie dolnej.
Głaskanie - przeprow adza się stroną
dłoniową ręki (ryc. 213) albo pięścią jednej
^ k druga ręka podtrzym uje podudzie od
0ny 8r /bietowej stopy. M ożna również
-stosować głaskanie kciukam i, w kilku

R yc. 2J3 . G ła s k a n ie stro n y p o d e s z w o w e j sto p y

181
 i
Rozcieranie - m asuje się ruchami
okrężnym i, w ykonyw anym i opuszkam i
palców 2-5 albo pięścią jednej ręki (ryc.
214), albo kciukami , w' kilku pasmach.
Ugniatanie - m asuje się pięścią
w formie przesuw ania zygzakiem przez
środek strony podeszw ow ej (ryc. 215),
oraz ugniata się strony boczne stopy
kciukami i w skazicielam i (ryc. 216).
H p jw a n ie - stosuje się technikę
¡¡¿obiinia końcami opuszek palców 2-5
jednei rck -
Wibracja labilna
- przeprow adza się
opuszkami palców 2-5 je d n e j ręki.
Głaskanie - jak wyżej.
5.8.12. Masaż ścięgna A chillesa
Stopa ułożona jest poza stołem do
masażu, pod staw skokowy podbżonv iest
mały wałek. - •'
Głaskanie - masuje się kciukiem lub
dwoma kemkam, p 0 gr/blocie

,T h ° rai kCiUkiem 1 b id e to m
lub dwoma kciukami (n c n.o
stronach bocznych ścięgna. ' P°

Ryc. 216. Ugniatanie stron bocznych stopy

Hyc. 215. Ugniatanie strony podeszwowej stopy Łyc. y 17

• Głaskanie strony grzbietowej ścięgna Achillesa

183
182
 ;e ~ stosuje się ugniatanie z przełam yw aniem , kciukami i palcami 2 i 3
22Q) wykonując ruchy rękam i w strony przeciwne, poprzecznie do osi

i , « * '»

Ryc. 2 / 8. Głaskanie stron bocznych ścięgna Achillesa

R ozcieranie - w ykonuje się ruchy okrężne kciukiem lub kłębikiem palca małego Ryc. 220. Ugniatanie przełamujące ścięgna Achillesa
(ryc. 219) po grzbiecie ścięgna oraz kciukiem i w skazicielem lub dwom a kciukami po
stronach bocznych. Oklepywanie - przeprow adza się w form ie „siekania" kłębikam i m ałych palców
(ryc. 221 ).

Ryc. 219. Rozcieranie strony grzbietowej ścięgna Achillesa Ryc. 221. Uklepywanie ścięgna Achillesa w form ie siekania "

g łask an ie - jak wyżej.

185
 3.8.13. M asaż tylnej strony podudzia
Ugniatanie - stosuje się ugniatanie
Pod staw skokow y podłożony je st wałek. .hxv>ccm szczypcowym oburącz naprze­
G łask an ie - m asuje się stronam i dłoniowym i obu rąk (ryc. 222) albo rw. . miennie, w kilku pasm ach, albo ugniatanie
obu rąk. ) przełamywaniem chw ytem kleszczow ym
u jednym paśmie oraz ugniatanie m iej­
scowe (uciski) nasadą śródręcza jednej
ręki, przez środek łydki (ryc. 224).
M ie sza n ie - przeprow adza się ruchami
okrężnymi, chwytem kleszczow ym , obu­
rącz równocześnie, w jednym paśm ie (ryc.
225).
O k le p y w a n ie -
oklepujc się „m ioteł­
kami" albo „m iseczkam i”, albo „półpiąst-
kami", albo „piąstkam i”, albo .jo d e łk ą”,
albo sposobem „karatowym ” .
Wibracja labilna m asuje się całą
dłonią albo opuszkam i palców 2-5 jednej
ręki.

Ryc. 222. Głaskanie tylnej strony podudzia

Rozcieranie w ykonuje się ruchy okrężne opuszkam i palców 2-5 albo pięściart
Ryc. 224. Ugniatanie miejscow e
(ryc. 223), albo stronam i dłoniow ym i obu rąk.
tylnej strony podudzia

Ryc. 223. Rozcieranie tylnej strony podudzia

Ryc. 225. Mieszanie tylnej strony podudzia
186
18
 Roztrząsanie - przeprow adza się
stroną dłoniow ą jednej ręki, przy uniesio­
nym poddudziu do kąta 45° (ryc. 226). i a M a s a ż d o łu p o d k o la n o w e g o
Technika funkcjonalna mięśnia 3.8-' ' . . .

f a uie się pow ierzchow nie przez środek dołu oraz. wokół ograniczeń dołu; nie na-
trójgłowego łydki - stosuje się przy
' Kować tkanek d ęb iej położonych zc w zględu na w ystępow anie węzłów
zgiętym podudziu do kąta 90°; je d n ą ręką ,eźy n « -
trzym a się głęboko część środkow ą łydki,
^ Gła’s kan' c - stosuje się głaskanie podłużne stronam i dłoniow ym i obu rąk, na­
a drugą stopę i wykonuje się powolne
s i e n n i e . albo opuszkam i palców 2-5 obu rąk oraz głaskanie okrężne wokół ogra-
ruchy zginania i prostow ania w stawie
skokowym (ryc. 227). niczeń dołu (ryc. 228), z dołu do góry i z pow rotem .
G łask an ie - ja k wyżej.

Ryc. 226. Roztrząsanie łydki

• Ryc. 228. Głaskanie okrężne dołu podkolanowego

Rozcieranie - stosuje się rozcieranie podłużne rucham i okrężnym i, w ykonywa

n>mi opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 229), oraz rozcieranie okrężne kciukami
wokół ograniczeń dołu.

^•8.15. M asaż tylnej strony uda

. basuje się od dołu podkolanow ego do stawu biodrow ego, fałdu pośladkow ego
‘^ a z zastosow aniem takich technik, jak podczas m asow ania przedniej strony
Uda’ a także przeprow adza się tech n ik ę fu n k c jo n a ln ą m ięśni zginaczy p o d u d zia
f S ręką chw ytem kleszczow ym ugniata się m ięśnie tylnej strony uda, a drugą
°nuje się powolne zginanie i prostow anie w stawie kolanow ym (ryc. 230).
Ryc. 221. Technika funkcjonalna
mięśnia trójgłow ego łydki
188
 palcówr
Cykanie - masuje się stronami dłoniowymi (ryc 231) albo opuszkami
iilhu i obu iąk.

Ryc. 229. Rozcieranie podłużne dołu pod ko la nowe}'o

Ryc. 23/. Głaskanie podłużne pośladka

3.8.16. M asaż pośladka
Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne opuszkam i palców 2-5 (ryc. 232) albo
M asaż pośladka m ożna przeprow adzić pięściami obu rąk (ryc. 233), w pasm ach podłużnych, albo poprzecznych.
dw om a sposobam i: m asażysta stojąc po
stronie m asow anej kończyny dolnej m a­
suje w pasm ach podłużnych, od fałdu po­
śladkow ego do grzebienia biodrowego.
Stojąc po stronie przeciwnej m asuje
w pasm ach poprzecznych, w następują­
cych kierunkach: od grzebienia biodro­
wego, od kości krzyżow ej, od szpary po­
śladkowej i od fałdu pośladkow ego do
krętarza w iększego kości udow ej.

Ryc. 232. Rozcieranie podłużne pośladka

191
 Ryc. 233. Rozcieranie poprzeczne pośladka Rvc. 235. Głaskanie posuwisto-zwrotne wzdłuż fałdu pośladkowego

Głaskanie posuwisto-zwrotne - rozciera się opuszkam i palców 2-4 jednej ręki Ugniatanie - przeprow adza się chw ytem szczypcow ym oburącz naprzem iennie,
druga ręka stanow i obciążenie ręki masującej. M asuje się w górnej części pośladka w pasmach podłużnych (ryc. 236) i poprzecznych.
w zdłuż grzebienia biodrow ego (ryc. 234), a także w zdłuż fałdu pośladkowego (rve
235).

Ryc. 236. Ugniatanie podłużne pośladka

Ryc. 234. Głaskanie posuwisto-zwrotne górnej części pośladka

193
 j w s k a z i c i e l obu rąk, w ^
yfasaż stawu biodrowego
% ¡p * Pozycja leżenia na boku
• stawu biodrow ego w ykonuje się u zaw odnika leżącego na boku kończyny
niasowanej. Podczas m asow ania kończyny dolne są lekko zgięte w stawach
¿o!nd n1^ j p la n o w y c h . M iędzy kończynami um ieszcza się klin lub między stawy
l>itłdro"> ujc| acja się wałek, w celu rozluźnienia napięć w obrębie m iednicy

dolnej raasowanej-
- stosuje się głaskanie podłużne stronam i dłoniowym i obu rąk, od gór-
G ła sk a n ie
• czyści uda do grzebienia biodrow ego, albo głaskanie podłużne pięściami z omi-
n^ciem krętarza w iększego, albo głaskanie okrężne stronam i dłoniowym i wokół krę­
tarza większego, albo głaskanie dośrodkow e, zbieżne do krętarza, w' kilku pasm ach
(ryc. 238).

Ryc. 237. Rolowanie poprzeczne pośladka -jH

O k lep y w an ie - oklcpuje się „m iotełkam i” albo „m iseczkam i”, albo „półp

kam i”, albo „piąstkam i”.

W ib ra c ja stosuje się w ibrację stabilną, przykładając rękę w punkcie central

pośladka, albo w ibrację labilną, przesuw ając rękę w pasm ach podłużnych i poprz
nych.
G ła sk a n ia —

3.8.17. Masaż tylnej strony kończyny dolnej w całości 9

M asaż tylnej strony kończyny dolnej w całości przeprow adza się w pozycji le#
przodem , głow a ułożona je st na boku, kończyny górne w zdłuż tułowia, mały ***
je s t podłożony pod staw skokow y. M asaż palców, strony podeszwowej
i ścięgna A chillesa w ykonuje się etapow o, natom iast podudzie, dół podkol3* ^
udo i pośladek m asuje się w całości od ścięgna A chillesa do grzebienia \
z zastosow aniem głaskania, rozcierania, ugniatania, oklepyw ania i wibracji- ^
kończenie m asow ania stosuje się ^
rozluźnianie kończyny dolnej - m asażysta unosi lekko kończynę dolną i
nie po trząsają, w ykonując krótkie, energiczne ruchy na boki. Ryc. 238. Głaskanie dośrodkowe stawu biodrowego

194
■
 Rozcieranie - opuszkam i palców 2-5 - m asu je się chw ytem
(ryc. 239) albo pięściam i m asuje się ru­ oburącz naprzem iennie,
cham i okrężnym i w pasm ach podłużnych, -w icow ym v ,_ ^ '
; kiftnpasmach podłużnych (ryc. 241).
z om inięciem krętarza w iększego, albo " OtfepyMnte - przeprowadza się „mi-
w ykonuje się rozcieranie dośrodkow e,
zbieżne do k rę ta rz a . ¿czkanu'-
Wibracja stabilna - wykonuje się całą
Głaskanie posuwisto-zwrotne ¿ionią, przykładając ją do krętarza więk-
w ykonuje się opuszkam i palców 2-4
jednej ręki. druga ręka stanow i obciążenie ■
Głaskanie - jak wyżej.
ręki m asującej. M asuje się mięsień Staw biodrowy jest położony głęboko /A'
napinacz pow ięzi szerokiej między »obrębie obręczy miednicznej i w związ
grzebieniem biodrow ym a krętarzem fai z tym niekiedy wykonanie masażu sa
mm,
w iększym (ryc. 240). /M m M
mego stawu według powyższego schematu
f ^ ^ c z a ją c e . Uzupełnieniem be-
dzte masaż pośladka i uda, co korzystnie
mmli
i f! L i;

«płynie na ukrwienie stawu biodrovv^co m i

R>.c. 74/. l/g m o W * s u m biodrowego

U L I,. Ć w ic z e n ia i m o b i liz a c je p . m a s a i w s ta w ó w k o l a n o w e B.
i biodrowego
* zginanie i prostow anie w stawie kolanow ym ,
■ uruchamianie rzepki w linii strzałkow ej i cz.o ow e ,
■ zginanie i prostowanie w stawie biodrow >m.
• odwodzenie i przyw odzenie w staw ie biot row>m.
rotacja zewnętrzna i w ew nętrzna w staw ie io row
obwodzenie w staw ie biodrowym .
^•20. Masaż kończyny dolnej w całości

s^ ' t o W ° ńCZyny d0,ncj W Cat0iC' S ePMaTowanTć^ p a k ó w ^ strony grzbietow ej

Ryc. 240. Głaskanie posuwisto-zwrotne 1Pod«! y P °d,°żony je st w ałek. M tapow o. podczas m asażu pod-
stawu biodrowego « °Pę
I ° Wej 0raZsię
StóWU skokr Cg° 2 M asuje
opiera na stole do m asażu, w<■■ J mq rów nocześnie przednią . tylną

197
 stronę podudzia, od stawu skokow ego i ścięgna A chillesa do staw u kola
i dołu podkolanowego.
Głaskanie w ykonuje się stronam i dłoniowym i obu rąk albo pj .
z om inięciem kości piszczelow ej, najpierw na przedniej stronie podudzia a cisH
tylnej. ’ bok»-
Rozcieranie - m asuje się ruchami okrężnym i, w ykonyw anym i stronam i dł
w ym i, albo opuszkam i palców 2-5, albo pięściam i obu rąk, najpierw po jednei^
nic. a polem po drugiej.
Ugniatanie przeprow adza się chw ytem kleszczow ym , obejm ując cały Qu
podudzia z w yjątkiem kości piszczelow ej, a także stosuje się uciski równoc ^
chw ytem kleszczow ym , obejm ując cały obw ód podudzia bez kości piszczelowej **
Rolowanie poprzeczne - w ykonuje się kciukam i i w skazicielam i na bocznej
nie podudzia, od łydki do kości piszczelow ej, w pasm ach od dolnej części podmij,
do górnej.
Oklepywanie - przednią stronę podudzia oklepuje się .jo d e łk ą” z ominięciem
kraw ędzi przedniej kości piszczelow ej, a tylną po stronie bocznej i przyśrodkowej
„m iotełkam i”.
Wibracja labilna - w ykonuje się całą dłonią albo opuszkam i palców 2-5 jedne
ręki, w kilku pasmach.
Roztrząsanie łydki przeprow adza się stroną dłoniow ą jednej ręki.
Głaskanie - ja k wyżej.
M asaż staw u kolanow ego przeprow adza się w edług schem atu podanego przy ma­
sażu przedniej strony kończyny dolnej. Podczas m asow ania uda pod staw kolano«}'
podłożony je st duży w ałek. M asuje się od staw u kolanowego i dołu podkolanowego
do staw u biodrow ego, pachw iny, krocza i fałdu pośladkow ego.
Głaskanie - m asuje się stronami dłoniowym i albo pięściam i obu rąk, w kilku pa­
smach.
Rozcieranie stosuje się ruchy okrężne stronami dłoniowym i albo opuszkan^
palców 2-5, albo pięściam i obu rąk, w kilku pasmach.
Ugniatanie - przeprow adza się chw ytem szczypcow ym na przedniej stronie
oraz chw ytem kleszczow ym na tylnej stronic.
Rolowanie poprzeczne w ykonuje się kciukami i w skazicielam i tylko na bocz#
stronie uda. od przedniej strony do tylnej, w pasm ach od dolnej części uda do gómcJ
Oklepywanie - oklepuje się boczną, przednią i przyśrodkow ą stronę uda, stos
się oklepyw anie „m iotełkam i” albo „m iseczkam i”, albo „półpiąstkam i” , albo »P1
kam i”, albo sposobem „karatow ym ”, albo .jo d e łk ą” .
Wibracja labilna - w ykonuje się stroną dłoniow ą albo opuszkam i palcuj
jednej ręki, w kilku pasmach. , . Jjp
Wałkowanie - przeprow adza się stronami dłoniowym i obu rąk, p o p rz e c z n io P
łożonym i do osi długiej uda.
198
/-iaskaoie wyżcj‘
luźnianie kończyny dolnej - m asażysta chw yta za kończynę dolną w okolic}
^ ° Z N o w e g o i delikatnie potrząsa ją , w ykonując krótkie, energiczne ruchy m
$ta'vU sM “
39 Masaż tylnej strony tułow ia
Masaż tylnej strony tułow ia to term in um ow ny, stosow any przez m asażystów ,
J . ujący jako całość m asaż kręgosłupa, grzbietu, karku i barków oraz pośladków.
° G ła s k a n i e podłużne - przeprow adza się stronam i dłoniowym i albo pięściam i obu
^ od fałdu pośladkow ego do barków', w kilku pasmach.
G ła s k a n i e poprzeczne - w ykonuje się stronam i dłoniowym i albo pięściam i obu
^ od linii środkowej tylnej ciała do linii pachow ej środkow ej. M asuje się w' pa­
smach od fałdu pośladkow ego do barku, najpierw' jedną stronę, a potem drugą.
Głaskanie p oprzeczne grzbietu - m asuje się stronami dłoniowym i obu rąk spo­
sobem piłowym, rów nocześnie po obu stronach.
Głaskanie w okół ło p a te k - w ykonuje się stronami dłoniowym i albo pięściami
obu rąk, równocześnie po obu stronach.
Głaskanie k a rk u i b ark ó w przeprow adza się stronam i dłoniowym i obu rąk, od
potylicy do mięśni naram iennych.
Rozcieranie p o d łu żn e - m asuje się rucham i okrężnym i, wykonywanym i opusz­
kami palców 2-5 albo pięściam i obu rąk, od fałdu pośladkow ego do barku, po jednej
stronie i po drugiej.
Rozcieranie po p rzeczn e - w ykonuje się ruchy okrężne opuszkam i palców 2-5 al­
bo pięściami obu rąk, od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej środkowej.
Masuje się w pasm ach od fałdu pośladkow ego do barku, najpierw po jednej stronie,
a potem po drugiej.
R ozcieranie w okół ł o p a t e k przeprow adza się ruchy okrężne opuszkam i palców
albo pięściami obu rąk w okół łopatek, rówmoczcśnie po obu stronach.
R ozcieranie k a r k u m asuje się rucham i okrężnym i, chw ytem kleszczow ym , od
Jjej części karku do potylicy.
R ozcieranie b a r k ó w - m asuje się rucham i okrężnym i, chw ytem kleszczow ym , od
^ ni naramiennych do karku, rów nocześnie po obu stronach.
R ozcieranie b a r k ó w i k a r k u - w ykonuje się ruchy okrężne stronam i dłoniowym i
ba i°W “ ^ °b)U rąk, rów nocześnie po obu stronach, od m ięśni naram iennych przez
!?’ k u k do potylicy.
0zcie r a n ie potylicy - m asuje się rucham i okrężnym i, w ykonyw anym i opusz-
krk “ '4 jednej ręki, od w yrostka sutkow atego kości skroniowej po kresie
°wej dolnej do otworu potylicznego, najpierw' po jednej stronie, a potem po dru-
a^ o rów nocześnie po obu stronach.
199
 R o z cieran ie p u n k to w e - stosuje się ruchy okrężne opuszkam i palców 2 • ■> nje - oklepuje się m ięśnie przy kręgosłupow e stronam i dłoniowym i pal-
ręki albo opuszkam i kciuków, na kręgosłupie od C l - S5. OkleP?' formie ..w ym iatania“ oraz gr/biet - „m iotełkam i" albo „m iseczkam i”,
Ugniatanie podłużne - m asuje się chw ytem szczypcow ym oburącz n a iw W :%i\\ 5 . 4h*-aStkami,\ albo „piąstkam i” . Pośladki i barki oklepuje się „m iotełkam i” .
nie, od fałdu pośladkow ego do barku, w kilku pasm ach, najpierw po je d n e " ^ * jlbo-P0 :'a labilna - zc w zględu na dużą pow ierzchnię stosuje się w ibrację przy-
a potem po drugiej. J
' Vibrana g r z b i e t , barki i pośladki.
Ugniatanie p o p rzeczn e w ykonuje się chw ytem szczypcow ym oburącz \ cia p n eu m aty czn a - w ykonuje się na kręgosłupie; je d n ą rękę ułożoną
m iennie, od linii środkow ej tylnej ciała do linii pachow ej środkow ej. M a ś ^ ato układa się na kręgosłupie i pow oli przesuw a się po kręgosłupie z góry na
w pasm ach od fałdu pośladkow ego do barku, najpierw po jednej stronie a nn * W * zaciśniętą pięścią uderza się po ręce m asującej.
drugiej. ** trząsanie - przeprow adza się stroną dłoniow ą jednej ręki. od pośladka do bar-
Ugniatanie k a rk u - przeprow adza się chw ytem kleszczow ym oburącz nan^ najpierw' po jednej stronie, a potem po drugiej.
m iennie, od dolnej części karku do potylicy.
Głaskanie - jak wyżej.
Ugniatanie barków - stosuje się chw yt kleszczow y oburącz naprzemiennie o
mięśni naram iennych do karku, rów nocześnie po obu stronach. ;9 1. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu tylnej strony tułowia
Ugniatanie barków i k a rk u - m asuje się chw ytem szczypcowym oburącz ^ P ozycja leżenia tyłem
przem iennie, od m ięśnia naram iennego do potylicy, najpierw po jednej stronie, ap> kołysanie głową w postaci ruchów 7w ahadłow ych w lew ą i praw ą stronę (ryc. 242).
tern po drugiej. M asuje się rów nież chw ytem kleszczowym równocześnie po obi - rozciąganie odcinka szyjnego kręgosłupa (ryc. 243).
stronach.
Mieszanie karku m asuje się chw ytem kleszczow ym , ruchami okrężnymi*
dolnej części karku do potylicy.
Ugniatanie punktowe przeprow adza się opuszkam i palców 2 i -3 jednej r »
bo opuszkam i kciuków7, na kręgosłupie od C l - S5.
Przełamywanie - stosuje się na m ięśniach przy kręgosłupow ych od C7 - L S S
pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. M asuje się kciukam i, wykonując rody
palcam i w strony przeciw ne.
P iło w a n ie m a łe - w ykonuje się kłębikami palców małych, wykonując ruchy#
kam i w strony przeciw ne, przez środek kręgosłupa od L5 - C7.
P iło w a n ie d u ż e - m asuje się kciukami i w skazicielam i, wykonując ruchy rę(|
w strony przeciw ne, przez środek kręgosłupa od L5 - C l.
Chwyt śrubowania - przeprow adza się opuszkam i palców 2-4 jednej ręki, wy
nując półkoliste ruchy w kierunku kręgosłupa, najpierw po jednej stronie, apofóflj
drugiej, od L5 - C l.
Rolowanie podłużne - m asuje się kciukam i i w skazicielam i, przesuwają^
skórny od fałdu pośladkow ego do barku, w kilku pasm ach, najpierw po jedneji
nie, a potem po drugiej.
Rolowanie poprzeczne - przeprow adza się kciukam i i w skazicielam i, P1"2
ją c fałd skórny od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej ś r o d k o w e j* ^
sm ach od fałdu pośladków ego do barku, najpierw po jednej stronie, a potem p
giej-
C h w y t p o d ło p a t k o w y - po w sunięciu ręki pod łopatkę w ykonuje się ro2C. .
rucham i okrężnym i oraz w ibrację, najpierw po jednej stronie, a potem po drug 1 r y>s- 242. Kołysanie głową Ryc. 243. Rozciąganie odcinka
szyjnego kręgosłupa
 skręty głow ą w lew ą i praw ą stronę
(ryc. 244), skłony głową do przodu (ryc 240,)
g y kręgosłupa - blokada pra' 0
skłony głow ą w lew ą i praw ą stronę
(ryc. 245),
barku, skręt prawą końc
- ; ~ W n ie , ł

Ryc. 246. Skłony głową do przodu

Ryc. 244. Skręty głową

^ i® r n*f?r • !:i- •-;!i:

Ryc. 245. Skłony głową Ryc.

r 247. Skręty kręgosłupa

202 203
 P o /y c ja leżenia p rzo d em
- prostowanie kończyny górnej (ryc. 248),
[. dociskanie łokcia do podłoża (ryc. 250)
- rozciąganie w staw ie barkow ym | gkrążenie
P najpierw
obręczą barkow ą, na i n i m , po'•jednej
, . stronic, a potem po drugiej (ryc.
z przedram ieniem na grzbiecie (ryc.
249),

Rvc. 250. Dociskanie łokcia do podłoża

Ryc. 248. Prostowanie kończyny

nej

Ryc. 249. Rozciąganie w stawie

barkowym

Ryc. 2 5 1. Krążenie obręczą barkową

205
 wyciąganie fałdów skórnych na od
uciskanie stopami kręgosłupa z równoczesnym wyprostem kończyn J j cinku lędźwiowym kręgoshipa (ryc
254). W •
rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa (ryc. 253), :j| zginanie kończyn dolnych w sta
wach kolanowych do pośladków
(ryc. 255).
prostowanie w stawach biodrowych
(ryc. 256).

Ryc. 252. Uciskanie kręgosłupa stopami

Ryc. 254. W y cią g a n ie f a łd ó w sk ó rn y ch

Ryc. 253. Rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa Ryc. 255. Zginanie kończyn dolnych
 Pozycja siedząca

rozciąganie kręgosłupa poprzez uno­

szenie tułowia; masażysta chwyta za
splecione nad głową kończyny'górne
zawodnika (ryc. 258),
skręty tułowia w lewą i prawą stronę z
kończynami górnymi splecionymi za
głową (ryc. 259),

R yc. 256. P r o sto w a n ie w stó w ie biodrow y/n

Pozycja leżenia na boku

- skręty tułow ia - bark w je d n ą stronę, a m iednica w drugą, najpierw na jednym

Ryc. 258 . R o z c ią g a n ie k rę g o słu p a
boku, a potem na drugim (ryc. 257).
w n o 7 \ c ii s ie d z a c e i

R yc. 2 5 7. S k ręty tu łow ia w le ż e n iu na boku

Ryc. 2 5 9 . S kręty tu ło w ia z k o ń czy n a m i g ó rn y m i za g ło w ą

209
3.10. M asaż całego ciała
M asaż całego ciała, określany m ianem m asażu całkow itego albo m asa’
ściow ym , czy też m asażem ogólnym , stosow any w sporcie w yczynow y^
całą pow ierzchnię ciała z w yjątkiem szyi i głowy. Stosuje się go po ogólnyA ^ 8
żeniach treningow ych o ra / jako m asaż podtrzym ujący i powysiłkowy. Kolei
sowania poszczególnych części ciała zależy od m asażysty. Niektórzy rozniw 11^
m asow anie od kończyn dolnych, później m asują przednią stronę tułowia ty l ^ ^
śladki. kark i barki, kończąc na kończynach górnych. Inni m asują najpierw koń
górne, potem grzbiet, kark i barki, pośladki, następnie klatkę piersiow ą i b rzuch^
cząc na kończynach dolnych.
Przedstaw iony poniżej schem at masażu całego ciała uw ażam y za godny polecaj
Zawodnik leży przodem , kończyny górne ułożone w zdłuż tułowia, głowa na bofe
albo na w prost w otw orze na twarz, pod staw y skokow e podłożony wałek. W pra.
padku pogłębionej lordozy lędźwiowej pod brzuch podkłada się wałek lub poduszkę
W pierw szej kolejności przeprow adza się krótki (ok. 5 min), energiczny masu
grzbietu w całości (grzbiet i kręgosłup) z zastosow aniem głaskania, rozciemii
i ugniatania, w celu pobudzenia układu nerw ow ego za pośrednictwem dużej liczb
receptorów rozm ieszczonych na grzbiecie. Następnie m asuje się stronę podeszwom
stopy, ścięgno A chillesa, łydkę, dół podkolanow y, udo i pośladek, najpierw na jedw
kończynie dolnej, a potem na drugiej. Później w ykonuje się rozluźnianie obukończu
dolnych rów nocześnie. N astępnie zaw odnik obraca się do leżenia tyłem, kończyn)
górne ułożone są w zdłuż tułowia, pod staw y kolanow e podłożony jest wałek. Ma»/
się palce, stronę grzbietow ą stopy, staw skokow y, podudzie, staw kolanowy i uk
najpierw je d n ą kończynę, a później drugą. Na kończynach dolnych stosuje się
kie rozcieranie, ugniatanie i oklcpywranic. Każdy staw i elem enty okołostawowe s*
rannie m asuje się z zastosow aniem rozcierania. N a zakończenie masowania koń#”
dolnych w ykonuje się ćw iczenia poszczególnych staw ów oraz ich ro z lu ź n ia n ie -
lejno m asażem obejm uje się powłoki brzuszne, po czym m asuje się klatkę P, e ^”
dużo uw agi pośw ięcając m ięśniom piersiow ym w iększym i m ię d z y ż e b r o w y m - ^
czyny górne m ożna m asow ać w pozycji leżenia tyłem albo w pozycji sicdząceJ‘^ ,
sujc się palce, śródręeze, staw nadgarstkow y, przedram ię, staw łokciowy, rarlllgl0$
sień naram ienny i staw ram ienny, najpierw 'jedną kończynę, a później ^rU^ .ovv3n>
się głębokie rozcieranie i ugniatanie, dokładnie opracow uje się stawy. P ° ma ^
kończyn górnych w ykonuje się ćw iczenia poszczególnych stawów' oraz i C i ^
nianie. N astępnie zaw odnik kładzie się przodem , kończyny górne podkład
i w ykonuje się m asaż karku i barków , zw racając szczególną uwagę na P.
m ięsni karku do głow y. N a zakończenie ponow nie m asuje się w c a T„iA \ m
W klasycznym masażu sportow ym całego ciała niekiedy pom ija się P0N' ł
klasyczny m asaż sportow y w w yb ran ych dyscyplinach
1 sportowych
Mechanizm d zia ła n ia masażu sportowego
4.1*
Mechanizm działania m asażu jest bardzo skom plikow any i m ożna m ów ić o jego
. ia n iu lokalnym (m iejscow ym ) oraz o działaniu ogólnym (centralnym ).
D z iałan ie ogólne m asażu polega na pobudzeniu układu nerw owego, który /.a po­
m o odruchów i czynności koordynacyjnych kory m ózgowej jest w stanie w płynąć
c ą
na wszystkie narządy i układy naszego organizm u. Aby zrozum ieć m echanizm dzia­
łania ogólnego masażu, należy przytoczyć dośw iadczenia i badania prow adzone przez
naukowców rosyjskich, niem ieckich i angielskich 19,63.84.147].
Rosyjscy fizjolodzy przeprow adzili dośw iadczenia z zastosow aniem ergografu,
który pozwalał na graficzną rejestrację pracy m ięśniow ej. Palcem w skazującym pra­
wej ręki zawodnik podnosił ciężar 3,5 kg 20 razy na m inutę, a aparat przedstaw iał za
pomocą wykresu (krzyw ej) pracę tego palca. W początkowej fazie dośw iadczenia
krzywa przebiegała na tym sam ym poziom ie, a mom entam i nawet się unosiła. Jednak
po pewnym czasie stopniowo i nieustannie opadała naw et poniżej punktu wyjścia. Po
zakończonej próbie zm ęczeniow ej zaw odnik przez 10 m inut odpoczyw ał biernie
" P°zycji siedzącej, po czym ponaw iał dośw iadczenie. W trakcie pierw szych ruchów
palca poziom krzywej um iejscow iony był na tej samej w ysokości, co w pierwszej
P ie wysiłkowej, później jednak w ykres obniżył się znacznie szybciej. Palec wska-
g * * Pucował w drugiej próbie aż do zupełnego w yczerpania (krzyw a sprawności
chwiHmUSiała do 2cra)* W trakcie badania był m ierzony czas, który upłynął od
Na r°zpocz^c*a Pracy do m om entu całkow itego zm ęczenia.
WarunkjaSt<?Pny C*Z*C” badan>" P °w tarza* dośw iadczenie, przy czym zostały zm ienione
'%>t7 PrzeProwadzenia. Podczas przerwy po pierw szej próbie zawodnik nie
UC2estni'Xa.ł k,crn‘Cł lec/ palcem w skazującym lewej ręki - a zatem tej, która nie
n’u Pierw • 1 W P o d n o sił ciężar z tą sam ą częstotliw ością, co w doświadcze-
P^erwie ^ " ^aParal rejestrował pracę m ięśniow ą tego palca). Po 10-minutowej
My z a s k a k ^ ^ Ponow n'e pracow ał w skazicielem prawej ręki. W yniki tych badań
*ykazałąCC: ^om *mo zc zaw odnik był osobnikiem praw oręcznym , graficzny
była’ 2e Nvydolność lewego palca w skazującego, użytego do pracy w czasie
5^'n’ej aniżef U^° w ^ sza niż palca prawej ręki (palec słabszej ręki pracow ał efek­
c i e Któ 1 dom inującej). Istotne je st to, że po aktyw nym wypoczynku,
reg0 Pracowała lew a ręka, zdolność w ysiłkow a praw ego w skaziciela była

w drugiej próbie doświadczenia większa, a czas, który upłynął do moru,
pienia zmęczenia był wyraźnie dłuższy niż poprzedniego dnia. 1 ^
Z powyższego doświadczenia w ynikają dwa istotne dla fizjologii pracy <
lincL- i •
wnioski:
1. Konkretnie określona praca jakiejkolw iek części ciała zwiększa wydol
nej części ciała, użytej bezpośrednio po tym do pracy. Dla przykładu
ter, który w biegu wykorzystuje najbardziej kończyny dolne i górne,
przed startem do biegu popracować aktyw nie m ięśniam i grzbietu, a sic
narciarski kończynami górnymi. Po intensywnej rozgrzewce mięśni bioa?
mały udział w wysiłku sportowym, wzrosną możliwości wysiłkowe tych ^
śni, które przede wszystkim będą brały udział w walce sportowej.
2 . Aktywny odpoczynek zmniejsza zmęczenie w zdecydowanie większym sin*
ni u niż odpoczynek bierny. Sportowiec po wyczerpującej konkurencji -
ma po przerwie startować w następnej - nie może bicm ic odpoczywą^Ł
w czasie przerwy powinien uaktywniać możliwie dużą ilość mięśni niebio*
cych udziału w konkurencji pierwszej. Jak dowodzą badania - taki sam skuti
wywołuje odpowiednio wykonany masaż.
Rosyjscy naukowcy prowadzili badania, w których prace innych grup mięsny,
wych zastępowali w czasie 10-minutowej przerwy masażem. Na wybranych pne
siebie 10 zawodnikach wykonali cztery różne warianty masażu.
W I doświadczeniu palec środkowy prawej ręki wykonyw ał pracę do maksym^
nego zmęczenia, po czym następował 10-minutowy bierny odpoczynek, a po nimrc-
jestrow ano krzywą wydolności i czas, w którym zmniejszyła się sprawność palcapo^
nowmie użytego do pracy.
W II doświadczeniu podczas 10-minutowej przerwy przeprowadzono masaż kw-
czyny górnej prawej, której palec pracow ał i miał po przerw ie pracę p o w tó rzy ć JB
W III doświadczeniu w czasie przerwy m asowano kończynę górną lewą, a w#
przeciw ną do pracującej przed przerwą.
W IV doświadczeniu zastosowano w' trakcie przerwy m asaż lewego uda.
Wyniki badań były zróżnicowane. Zaobserwowano, że po masażu kończyny 8®
nej prawnej nic stwierdzono wzrostu sprawności w' porówmaniu ze sprawnością P0 ^
poczynku biernym. Korzystniejszy był wynik po masażu kończyny lewej, a najw#
szy wfzrost sprawności uzyskano po masażu lewego uda.
Równocześnie z powyżej przedstawionym eksperym entem naukowcy przepr° *
dzali w różnych okresach badania krwi. Na ich podstawie wyciągnęli również
kawc wnioski. Pod wpływem masażu lewego uda dochodziło do szybkiej n o r m ^
cji zmian biochemicznych w e krwi, które wynikały z wcześniejszej ciężk iej P
mięśni palca środkowego kończyny górnej prawej.
Podczas przeprowadzonych badań wydłużono czas masażu. Badania wykazafiM
najw iększy w'zrost sprawności uzyskano po lO-minutowym m asażu jednej części ^
212
w
i cvrn 50 minut masażu jednej części ciała obserwowano spadek spraw­
ia. tr" rt)\vnaniu ze spraw nością po odpoczynku biernym.
„ośc*" ; badania naukowcy rosyjscy wykonywali u gimnastyków i ciężarowców.
K°,ejnek p^eprow ^dzali próbę obciążenia kończyn górnych, aż do pełnego wy-
\3 P°c^ przy czym dokładnie obliczali ciężar obciążenia i czas przeznaczony na
tc*elP?^^enic. Następnie gimnastyk, na którym wykonywano próbę, odpoczywał
d ° l 0 minut leżąc tyłem na kozetce lub spacerował w' celu rozluźnienia mięśni. Po
P^biemym odpoczynku ponawiano próbę w ysiłkow ą do zupełnego zmęczenia.
drugim razem zamiast biernego wypoczynku stosow ano 5-m inutow y m asaż
.. i z kończyn górnych lub tylko jednej z nich przez 10 minut, po czym znów wy­
mywano próbę obciążenia.
\V trzeciej części doświadczenia po wystąpieniu zmęczenia masowano oba uda po
>minut, albo jedno z nich przez 10 minut. Podczas m asowania stosow ano głaskanie
¡wyciskanie (20% czasu masażu) oraz ugniatanie (80% czasu masażu).
Najbardziej efektywny był masaż na grupach mięśniowych uda (nie zmęczonych
próbą wysiłkowrą), przy czym 10-minutowy masaż jednego uda był bardziej sku­
teczny niż 5-minutowy masaż każdego uda.
W przypadku biernego wypoczynku ewentualnie masażu jednej lub obu kończyn
górnych w drugiej próbie obciążenia zanotowano zm niejszenie sprawności nawet do
50% w stosunku do sprawności zarejestrowanej w próbie pierwszej, natom iast po
przeprowadzeniu masażu uda u żadnego gimnastyka nie stwierdzono obniżenia
sprawności, co więcej, u 80% badanych sprawność nawet wzrosła (u 20% badanych
utrzymywała się na poziom ie pierwszego badania).
Kolejne badania przeprowadzono u zawodników' podnoszących ciężary. Celem
tych badań było wyznaczenie optymalnego czasu, w' którym powraca pełna spraw­
ność po wykonaniu pierwszej części pracy (wielokrotne wyciskanie sztangi o wadze
kg oburącz, aż do zupełnego zmęczenia). Po wykonaniu próby zastosowano prze­
my* d a j ą c e 3, 6, 9, 12 i 15 m inut, w czasie których u wszystkich badanych wyko-
nano masaż.
W drugiej serii eksperym entu ciężarow cy w czasie przerwy stosowali bierny wy-
J^zynek, wręcz bezruch. Po każdej przerwie ponow nie wyciskali ciężar aż do peł-
wOa ^ C2erPanta - Najskuteczniejszy był m asaż trw ający 9 minut. Prawie u 30% za-
nikow' po masażu stwierdzono powrót do pełnej sprawmości mięśniowej, a u 54%
owano nawet wzrost parametrów' siłowych powyżej wartości wyjściowych,
jednej grupie zawodników masowano energicznie grzbiet i kark z barkami
Ob' ° S0Wantcm głaskania, rozcierania i ugniatania, a w drugiej grupie masowaniem
nie h° Jcdno udo. W obydwu grupach efekt masażu był taki sam. Samo głaska-
^ ez ugniatania i wałkowania nie w płynęło na wprost sprawności w drugiej próbie
j Clskania ciężaru. Dopiero ugniatanie powodowało wystąpienie uczucia ulgi
^tuejszenie zm ęczenia. Tuż po masażu ciężarow cy dużo łatwiej podnosili ciężary
213
 od tych, których w przerw ie nie masowano. Z przeprowadzonych dośw iadczy
nika jeden zasadniczy wniosek: najlepszą sprawność uzyskuje się nie po
zmęczonych pracą mięśni, ale tych, które w czasie wysiłku nic były używ anej?*;
już, to tylko w niewielkim stopniu.
U badanych gimnastyków i ciężarowców po wykonaniu pierwszej próby poj .
się stan zm ęczenia, który pod wpływem masażu powinien ulec zmniejszeniu. jU*
masować skutecznie, należy znać prawo Pawłowa o nadrzędnej roli kory ^
zgowej sterującej każdym procesem życiowym.
Zm ęczenie na skutek obciążenia pracą fizyczną powstaje w ten sposób, że pr^.
m ięśnia szkieletowego pobudza wolne zakończenia nerwowe, znajdujące się w
śniach (wrzeciona nerwowo-mięśniowe). Są to receptory, czyli narządy odbiorcy
Pobudzenie tych receptorów jest przenoszone jak o bodziec wstępujący poprcez
włókna nerwowe dośrodkowe do mózgu. W czasie W7 siłku fizycznego docierają &
mózgu miliony takich bodźców. Pawdow stwierdził, że przetwarzanie tych bodźców
w m ózgu zachodzi według ściśle określonych reguł. Podniety nie przekraczając?
pewnej określonej siły wywołują w' obszarze kory mózgowej, do którego zostah
przesłane (w ośrodku odbiorczym kory m ózgowej), stan pobudzenia, który rozprze
strzenia się po m ózgu. Jest on korzystny dla kory m ózgowej, która jest nadrzędnym
aparatem sterującym czynnościami wszystkich narządów, a zatem i mięśni. Pobudze­
nie kory mózgow'ej powoduje szybsze i sprawniejsze wykonywanie czynności prze;
narządy wykonawcze, zatem jest zrozum iały stopniowy w'zrost sprawmości w począt
kowej fazie zawodów sportowych.
D opływające pobudzenia do ośrodków odbiorczych kory mózgowej z tytułu poru­
szania daną częścią ciała zwiększają stopniowo jej sprawność, a że w spomniane już
pobudzenia rozchodzą się powoli na całą korę mózgową, tw orzą warunki do lepszej
wydolności wszystkich pozostałych grup mięśniowych i narządów.
W czasie długo trwającego intensywnego wysiłku sportowego liczba pobudź«0
z kom órek odbiorczych dopływających do mózgu może przekroczyć dopuszczaj
próg, który je st jeszcze korzystny dla sprawności naszych mięśni. Po przekroczeń01
tego progu w mózgu rozpoczyna się proces odwrotny, czyli hamowanie. Funkcjono­
wanie kory mózgowej, a tym samym kierowanych przez nią narządów wykona"
czych, w tym mięśni, ulega zahamowaniu (zm niejsza się siła, pojawia się stan zrw
czenia mięśni). Proces hamowania - tak samo, jak proces pobudzania - rozPrzeSt^
nia się po całej korze m ózgow ej, dlatego odpowiedź odruchowa m ózgowia jest
rowana nie tylko do grupy m ięśniowej, która intensywnie pracuje i wysyła bodźce
mózgu. Pod wypływem hamowania zaczynają się regenerować komórki ner"
i w ośrodku odbiorczym, przy czym powrót do normy odbywa się tym szybciej»
| większy jest proces hamowania.
Dla m asażu sportowego jest bardzo ważne jeszcze jedno prawo fizjologii» p * j|H
istawione przez Pawłowa, które mówi, że zaham owanie w jednym miejscu koty
• można wzm ocnić przez zwiększenie drażnienia w innym miejscu. W praktyce
sportowego reguła ta m a kolosalne znaczenie. Drażniąc receptory w czę-
które nie brały udziału w wysiłku sportowym, można wywołać podraż-
^ l8-e w innym obszarze kory m ózgowej, które zgodnie z wyżej przedstawionym
pogłębi w nim intensywność hamowania. Efektywność masażu będzie tym
P. w za im większy jest obszar drażnienia, czyli im więcej receptorów zostanie do-
:etych przez ręce m asażysty. W związku z tym, aby osiągnąć szybki efekt masażu,
należy przede wszystkim wybierać duże grupy mięśniowe. Pod w pływ em silnego
hamowania ..zmęczony” obszar kory mózgowej zdecydowanie szybciej się zregene­
ruje c o jednocześnie oznacza, że zregeneruje się czynność narządów' wykonawczych.
czyli mięśni.
D ziałanie l o k a l n e (miejscowe) masażu polega na mechanicznym przepływie krwi
w naczyniach krwionośnych oraz chłonki w naczyniach chłonnych. Należy przyjąć,
że operowanie przez masażystę poszczególnym i technikami, jak głaskanie, rozciera­
nie. ugniatanie czy oklepywanie, m iejscowo zwiększa przem ieszczanie się płynów'
przez układ naczyniowy. M asażysta, stosując te techniki w czasie masażu wywołuje
tarcie, podczas którego wytwarza się ciepło. W pływa ono na rozszerzenie naczyń
krwionośnych, a co za tym idzie - zwiększa przepływ' krwi przez mięśnie, przyspie­
szając dostarczanie substancji odżywczych i równocześnie wydalając produkty prze­
miany materii. Dla potwierdzenia miejscowego działania masażu przeprowadzono
następujące badania:
1.do stawów zw ierzęcia wstrzyknięto „tusz chiński”. Po krótkim masażu stawu
stwierdzono, że tusz został przetransportowany do odległych tkanek, natomiast
w stawach nie masowanych tusz obserw owano jeszcze po kilku godzinach;
2. przy następnym badaniu wszyto do dużego naczynia chłonnego kaniulę szklaną.
W normalnym stanie ehłonka spływała powoli pojedynczymi kroplami, natomiast po
zastosowaniu masażu na odpowiedniej części ciała odnotow-ano 8-krotnie szybszy jej
przepływ- przez kaniulę.
Z powyższych badań wynika, że m asaż znacznie zwiększa dopływ substancji od-
zywczych do mięśni i powoduje przyspieszenie usuwania z mięśni produktów prze-
roaterii. Masaż ułatwia dopływ tlenu do komórek mięśniowych, przez co po-
awia przemianę tlenow ą w mięśniach. W związku z tym szybciej usuwane są pro-
V rozpadu powstające w czasie pracy mięśni. W zrost przepływu krwi
Di Wodowych częściach ciała korzystnie oddziałuje na pracę serca. Masaż nasila
jest *CrW' przez ciało człowieka, a tym samym i przez nerki, czego dowodem
^ ę k s z o n a ilość wydalanego moczu.
215
 4.2. Rodzaje m asażu sportowego JH
W sporcie w yczynow ym najczęściej stosow any jest następujący podział m
sportow ego: m asaż treningow y, m asaż przed zaw odam i, m asaż startowy, masa*
w ysiłkow y i m asaż podtrzym ujący.
4.2.1. M asaż treningow y
M asaż treningow y, zw any też m asażem przygotow aw czym lub kondycyjnym
suje się w okresie całego cyklu treningow o-startow ego. M asażysta musi uwzgl^nj-.
fakt, że poddani zabiegowi zaw odnicy obciążeni są intensywnym i ćwiczeniami fi
zycznym i z dużą liczbą pow tórzeń w cyklu tygodniow ym , a także wywierana jest na
nich presja psychologiczna. Celem w ykonyw ania masażu treningowego j e s t rozwija
nic zdolności sportow ca do pracy, zw iększenie możliwrości czynnościowych jego or-
ganizm u oraz m odyfikacja działalności m echanizm ów regulacyjnych centralnego
układu nerwowego.
M asaż treningow y je st dla sportow ca dodatkow ym obciążeniem , które należ,
uw zględniać w planie tygodniow ego cyklu zajęć. Stosow ane rękoczyny, głównie roz­
cieranie i ugniatanie, powinny być mocne. G łębokość m asażu, jego intensywność
i czas tru ania zależą od indyw idualnych cech i właściw ości zawodnika, jak również
od rodzaju dyscypliny sportow ej. Czas trw ania całkow itego masażu treningowego
pow inien wynosić 40-60 minut. Tylko u zaw odników o dużej masie mięśniowej ma
saż ogólny m oże trw ać powyżej 60 minut. Przyjęło się, że m asaż treningowy stoso
w any u pływ aków , narciarzy, lekkoatletów', tenisistów i kolarzy powinien być łagod
niejszy od m asażu zapaśników , pięściarzy, ciężarow ców , piłkarzy i wioślarzy. Nie
um niejsza to faktu, żc w obu wyżej w ym ienionych grupach sportow ych masaż powi­
nien być głęboki i intensywny, lecz rów nocześnie miękki i rytm iczny. Masuje się te
grupy m ięśniow e, które głów nie pracują w czasie treningu. C harakter treningu deter­
m inuje. jakie techniki trzeba wdączyć do konkretnego masażu. Jeżeli zaistnieje ko­
nieczność zw rócenia większej uwragi na m ięśnie, to wrtedy mniej czasu pośw ięca^
na głaskanie i rozcieranie. W przypadku w skazań do dokładnego opracowania M
w ów, skraca się czas przeznaczony na ugniatanie, autom atycznie wydłużając ^
rozcierania. W m asażu treningow ym stosuje się przew ażnie w szystkie tech n ik i* ^
zdecydow anie pow inno dom inow ać ugniatanie (naw et do 70% czasu masażu)-
w iększa masa m ięśniow a je st poddaw ana m asażowi (głów nie ugniataniu), ty111"
sza jest jego efektyw ność. W ynika to z faktu, że w-raz. ze zw iększaniem się obs
m asow anych m ięśni, w zrasta też liczba bodźców', które w następstw ie masażu u
rają do centralnego układu nerw owego. ^ w- ° Sci mógł on stanąć do w alki sportowej. Stan oczekiw ania sportow ca na start
M asaż treningow y należy w ykonywać w 1.5 6 godzin po intensyw nym trcn
(najlepiej wieczorem ). Trzeba mieć na uwadze, w 'jakiej porze dnia odbyw ał ag
ning. Jeżeli m iał m iejsce późnym popołudniem (17.00-20.00), to po nim p o w in ij
216
ać częściowy m asaż treningow y, a ew entualnie następnego dnia rano na 6-7
jn pr/cd kolejnym treningiem - ogólny m asaż całego ciała. Jeżeli trening został
^lanovvaHy na rano> 10 dopiero P° nim m ożna przystąpić do treningowego masażu
zaP cja|a. Zatem przy 6-, 9-, 10-krotnym treningu w m ikrocyklu tygodniowym
h a rd z i celowy je s t następujący rozkład m asażu treningowego:
dzień treningu - m asaż częściowy,
II dzień treningu - m asaż całościow y,
III dzień treningu - m asaż częściowy,
IV dzień treningu - m asaż całościow y,
V dzień treningu - m asaż częściowy,
VI dzień treningu - masaż całościow y,
VII dzień treningu - m asaż częściowy.
O czyw iście, przedstaw iony powyżej schem at m ożna zm ieniać, uw zględniając
płeć. wiek, stopień w ytrenow ania oraz specyfikę danej dyscypliny sportowej.
\V sytuacji, gdy trening odbyw a się dw ukrotnie w ciągu dnia, w 20-30 minut po
pierwszym treningu można w ykonać lekki m asaż częściowy, a po upływ ie 1,5-6 go­
dzin od drugiego treningu bardziej intensywny (m oże być całkow ity).
Jeżeli reakcja po masażu nic je st taka, jakiej oczekujem y (zbyt wygórowana), na­
leży zrezygnować z treningu w' następnym dniu, by nie narażać organizm u zawodnika
na dodatkowa obciążenie, a naw'ct przeciążenie (celem treningu je st uzyskanie coraz
lepszej formy sportowej). Nie odbyty w danym dniu trening m ożna zastąpić m ocniej­
szym niż zwykle m asażem częściow ym lub ogólnym , poświęcając szczególną uw'agę
mięśniom najbardziej obciążanym podczas ostatnich treningów (pow inno dom inować
głębokie ugniatanie mięśni).
Końcowy masaż treningow y należy w ykonać na 2 dni przed ważnymi zawodam i.
Ostatnie masaże m ikrocyklu treningow ego pow inny być trochę dłuższe i energicz­
niejsze. Należy w nich uw zględnić grupy m ięśniow a, które w czasie walki sportowej
Przyjmą na siebie najw ażniejsze obciążenia.
•2*2. M a s a ż p r z e d z a w o d a m i
Masaż przed zaw odam i w ykonyw any je st następnego dnia po ostatnim masażu
n,ngowym i stosow any jest do dnia startu. M asow anie w' tym okresie różni się
kop ^11'0 0C* m asażu treidngC)wego, który w pływ a na pobudzenie mięśni, a w dalszej
ejności na ich rozluźnienie. M asaż przed zawodami m a um ożliw ić zaw odnikow i
lgnięcie m ożliw ie najlepszej gotowości startowej. Celem tego m asażu będzie wy-
o ^c,e 2 zaw odnika m aksim um m ożliwości psychofizycznych po to, aby w pełnej
g o d a c h cechuje w iele niepożądanych objawów . Są to kłopoty ze spaniem , ner-
pr?c°Sc 1 Podniecenie, brak koncentracji. Często dołączają się zaburzenia czynności
ew°du pokarm ow ego (biegunki, zaparcia).
 M asaż przed zaw odam i pow inien obejm ow ać całe ciało, a jeg o intensy^^ ■
żcć będzie od dyscypliny sportowej i stanu psychofizycznego zaw odnika.
du na w szystkie te aspekty m a być tak w ykonyw any, aby utrzym ał aparat ?
(szczególnie m ięśnie) w optym alnej gotow ości startowej.
M asażysta w czasie w ykonyw ania zabiegu musi uw ażnie obserwować za
i w przypadku, gdy w ykazuje on stan podenerw ow ania przerw ać masaż w m o ^
w którym m asow any się uspokoi (zbyt duża liczba bodźców może spowodow e energicznie, ale nic m ogą spraw iać zaw odnikow i bólu. Dobre efekty pobudza-
odw rotny).
Spokojnych sportow ców m asuje się rów nież w tych dw óch dniach przed sta
używ ając łagodnego głaskania, gdyż pow oduje to w zm ocnienie ich spokoju. I n n ^
dzaj masażu w ykonuje się tuż przed startem.
4.2.3. M asaż startowy
M asaż startow y, zw any m asażem przedw ysiłkow ym , m obilizującym , normalizuj
cym , przedstartow ym czy też m asażem zapobiegaw czym stosuje się bezpośrednia
przed startem. Ten rodzaj m asażu poprzedza rozgrzew kę i daje pozytywne wyniki
tylko wtedy, gdy ćw iczenia fizyczne (rozgrzew ka) w ykonuje się od razu po masażt
(najpóźniej 3-4 minut). Czas trw ania m asażu uzależniony je s t od części ciała objętych
m asażem , a czas m asow ania jednej części ciała nie powinien przekraczać 10 minut
M asażysta w inien uw zględniać charakter w ysiłku, zaangażow anie poszczególnych
partii m ięśniow ych podczas startu, stan em ocjonalny zaw odnika oraz warunki atmo­
sferyczne podczas zaw odów . M asaż startowy sprzyja szybkiem u i głębokiemu roz­
grzaniu mięśni i aparatu w ięzadłow o-staw ow ego. Dzięki temu więzadła zachowują
elastyczność, a m ięśnie zw iększają zdolność skurczow ą, tym sam ym stają się bardziej
odporne na urazy. Szczególną uwagę należy zw rócić na rozm asow anie miejsc przy
czepów ścięgien do mięśni.
M asaż startow y najlepiej w ykonyw ać w ciepłym pom ieszczeniu, odizolowanym
od bodźców zew nętrznych, aczkolw iek m oże być rów nież wykonywany* na wolne)
przestrzeni, raczej w warunkach zacienienia i bez wiatru.
Ze względu na specyfikę pracy, której m a być poddany sportowiec, wykonywany
m asaż przedw ysiłkow y m oże być pow olny i dłuższy - dotyczy w ysiłków długotr^
łych, lub szybki i energiczny - poprzedza w ysiłki krótkotrw ałe (sprinty, skoki w ®1
i w zw yż, rzut m łotem , oszczepem , pchnięcie kulą, podnoszenie ciężarów itp.).
Z reguły podczas m asażu startow ego stosuje się głów nie głaskanie, rozciera®*
i ugniatanie.
Podstaw ową zasadą, która pow inna obow iązyw ać w m asażu startowym jest
oszczędzania tych grup m ięśniow ych, które w czasie zaw odów w ezm ą na si
głów ny ciężar w alki sportow ej. Z tego tytułu części ciała, które głów nie będą
ciążone w zaw odach m asuje się krótko, ale bardzo dokładnie, zw racając szcze,
uw agę na elem enty m iękkie okołostaw ow e. W ięcej czasu należy pośw ięcić na
218
,iv3n|C fe*ow nie Ugn'alam e P ^ e p la ta n e głaskaniem ) kilku w iększych grup mię
> y c h , biorących m m ejszy udz.ał w konkurencji sportow ej. P ?
* * sportowcow, u których w ystępuje „apatia przedstartow a” stosuje się m asaż po
bll(lzająO (tom zujący), w
’ jacy (tom/-uj«ivjh .. celu
— m obilizacji
— j- do — w ysiłku.
----- M asow aniem (rozcieranie
- —nie, okiepyw
oklepywranic)anie) obejm uje stę się dolną część grzbietu
grzbiem oraz
oraz. klatkę p“
piersiow ą
- *
■ ^ str/en ie m iędzyżebrow e, a poszczególne techniki w inny być w ykonyw ane głę-
^ z aza\v
w ooddnnik
iK aa udaje
t y ć naprzem
n a p » ^ . ienne stosow anie ugniatania i oklepywania. W ym ienio-
------------------
.r>rhniki poprzez
owyżej techniki noDrzez działanie na duże pola receptorow e w pływ ają na cen-
i,S y układ nerwowy, zw iększając jeg o pobudliwość.
08 U s p o r to w c ó w , u których w ystępuje nadm ierne pobudzenie („gorączka przedstar-
towa”) stosuje się m asaż spokojny (sedatyw ny). M asuje się kark i obręcz barkow ą
oraz klatkę piersiową i przestrzenie m iędzyżebrow e, korzystając z głaskania, słabego
p o w ie rz c h o w n e g o ugniatania i słabej wibracji.
Gdy zawody sportow e są rozgryw ane przy niesprzyjających warunkach atm osfe­
rycznych (chłód, deszcz), w celu głębokiego rozgrzania mięśni i aparatu w ięzadłowc-
go stosuje się m asaż rozgrzew ający, w ykonyw any szybko i energicznie z zastosow a­
niem maści, żeli lub krem ów rozgrzewających.
4.2.4. M asaż powysiłkowy
Masaż powysiłkowy, zw any też m asażem regeneracyjnym , m asażem rcstytucyj-
nym lub międzywysiłkowym przeprow adza się w przerw ie m iędzy poszczególnym i
startami oraz przede w szystkim bezpośrednio po zawodach sportowych. Zadaniem
tego masażu je st doprow adzenie w krótkim czasie organizmu sportow ca po dużym
wysiłku do stanu praw idłow ego. Tem u rodzajowi m asażu należy poświęcić dużo
uwagi, ze względu na pojawiające się we w spółczesnym sporcie olbrzym ie obciąże­
nia.
Udowodniono, żc działanie m asażu regeneracyjnego przew yższa 2-3-krotnie dzia­
łanie biernego odpoczynku.
W trakcie planow ania m asażu pow ysiłkow ego należy uw zględnić indywidualne
sportowca, jego stan em ocjonalny, długotrw ałość i intensywność pracy, stopień
j e ż e n i a oraz czas przeznaczony na odpoczynek przed pow tórnym obciążeniem .
Jeśli zawodnik podczas zaw odów był poddany niedużym obciążeniom , m asaż w y-
0nuje się po upływ ie ok. 10-30 min (gdy tętno i częstość oddechów w rócą do stanu
^yjsciowego i zaw odnik w eźm ie natrysk). C zas zabiegu pow inien w ynosić 8-12 m i­
ko zawoc^ach bardzo obciążających organizm sportow ca m asaż regenerujący wy-
uje się p 0 upływ ie 1-2 godz., a czas trw ania zabiegu w tym przypadku w inien być
$ Zszy i wahać się w granicach od 15 do 20 m inut. N ajw ięcej czasu, bo ok. 70% po-
^ Ca się na m asaż grzbietu, karku z barkam i i grup m ięśniow ych, które były naj­
219
 mniej obciążone w czasie trw ania zaw odów . Stosuje się w tym przypadku m-.
budzający z przew agą głębokiego rozcierania, ugniatania, bardzo szybkiego
w ania i silnej w ibracji przyrządow ej. M niej czasu, bo ok. 30% w ykorzystuje
sując m ięśnie najbardziej zaangażow ane w w ysiłek, stosując techniki r o z l u '•S
(głaskanie, delikatne rozcieranie w ykonyw ane w pow olnym tem pie, powier/ri!^'
ugniatanie, słaba w ibracja i w yciskanie) albo drenaż limfatyczny.
Po bardzo dużych obciążeniach (np. u m aratończyków , chodziarzy) masaż tm,
cyjny w ykonuje się naw et 2-3 razy dziennie. Pierwszy raz m asuje się po 20- 3^
nutow ym czynnym odpoczynku, w ciepłym przew ietrzonym pomieszczeniu (n^ 1
trysku). W ykonuje się lekki, delikatny m asaż regeneracyjny, którego celem jest t
żenie zw iększonych pod w pływ em fizycznego i psychicznego wysiłku czy^J
procesów pobudzania. Należy m asow ać m iękko i rytm icznie, i nic w olno zaponm*!
0 m ięśniach klatki piersiowej. Czas m asażu w ynosi 10-15 minut. Po takim ma^
zaw odnik pow inien ubrać się i biernie odpoczyw ać ok. 30 minut. W tych warunk#*
dochodzi do norm alizacji czynności organizmu.
Drugi raz m asuje się zaw odnika po ok. 2-3 godz. od zakończenia biernego wypo
czynku; czas m asow ania wynosi 20 minut.
Trzeci raz masaż pow ysiłkow y w ykonuje się co najmniej 5 godz. po zakończonym
wysiłku (jeżeli zawrody zakończyły się przed godz. 13.00), w innych przypadkach
(zakończenie zaw odów po godz. 13.00) m asuje się dopiero następnego dnia.
Jeśli zau'ody kończą się w godzinach 15.00 - 18.00, pierw szy m asaż wykonuje»
tuż po zawodach (po kąpieli), drugi się opuszcza lub stosuje się łagodny, trwający 1.
m inut m asaż przed zaśnięciem . Kolejny zabieg przeprow adza się dopiero następnego
dnia i m asow aniem obejm uje się całe ciało, wr czasie 40-60 minut. M asaż tenpow
nicn być w ykonany powoli, ale głęboko, mieć słabe natężenie bodźca. Nie zalecask
stosow ania oklepyw ania, natom iast dużo uwagi należy pośwdęcić wyciskani-
1 ugniataniu.
4.2.5. M asaż podtrzym ujący
M asaż podtrzym ujący, zw any m asażem podtrzym ująco-kondycyjnym , stosowi
jest w okresie przejściow ym , tzn. na początku sezonu lub po nim. czyli w czasie pt#
rwy w regularnych zajęciach sportow ych. W tedy to sportow iec przestaje tren0
lub znacznie redukuje obciążenia. Zadaniem tego m asażu jest utrzym anie organ1
sportow ca w spraw ności fizycznej. N ajczęściej stosuje się m asaż całkowity,
nyw any co dm gi dzień, w celu aktywizacji układów ruchow ego, krążenia i 0
, JM
Jeżeli m asaż przeprow adzany je st przed południem , to pow inien być wykony
spokojnie, łagodnie, w powolnym tem pie (m asaż ten ma uspokajać). M as#
czorny m oże być dłuższy i bardziej intensywny.
220
rodzai m asażu należy szczególnie łączyć z innym i zabiegami fizykoterapeu-
P<, Ten • wchodzącymi w zakres odnow y biologicznej.
4 _3. Bieg* krótkie
-c/.nc biegi krótkie i biegi przez płotki to dystanse: 100 m . 200 m , 400 m,
nfl n! 4x400 m , 100 m przez płotki kobiet, 110 m pr/.cz płotki mężczyzn oraz
rf) m przez płotki kobiet i m ężczyzn.
M aiac na uwadze zm iany fizjologiczne, biegi krótkie i biegi przez płotki należą do
v wysiłków szybkościow o-siłow ych, w ykonyw anych głów nie za pom ocą zacho-
f^Y ch w organizm ie reakcji beztlenow ych i dzięki m ożliw ościom zaciągania długu
jenowego- Reakcje tlenow-e odgryw ają m niejszą rolę. Podstaw ą do osiągania do­
brych wyników w biegach sprinterskich i plotkarskich je st trenow anie w ytrzym ałości
ogólnej i wytrzymałości szybkościow ej. W biegach krótkich najbardziej obciążone są
partie mięśniowe kończyn dolnych, obręczy m iednicznej i trochę w mniejszym stop­
niu kończyn górnych i obręczy barkow ej.
M a saż tre n in g o w y
U biegaczy krótkodystansow ych po treningu w ykonuje się dość silny m asaż koń­
czyn dolnych, przeprow adzany w w olnym tem pie (ok. 2 godz. po ostatnim treningu,
najlepiej wieczorem).
Po bardzo intensywnym treningu w ykonuje się łagodniejszy masaż, wykorzystując
głównie rozcieranie i głębokie ugniatanie. W przypadku dużego przeciążenia mięśni
kończyn dolnych należy przeprow adzić m asaż karku i barków', grzbietu i kończyn
górnych lub zrezygnow ać / kolejnego treningu, zastępując go średniointensyw nym
masażem całego ciała. M asaż całego ciała stosuje się raz w tygodniu.
Z masażu treningow ego należy zrezygnow ać co najmniej na dw a dni przed star­
tem.
M a s a ż p rz e d z a w o d a m i
Między ostatnim dniem treningu a dniem zaw odów przeprow adza się silny m asaż
owity celem utrzym ania mięśni w optym alnej gotowości startowej.
p M asaż sta rto w y
c startem należy przeprow adzić krótki, energiczny ale dokładny m asaż koń-
Wanj. 0,nych. Rozpoczyna się w pozycji leżenia tyłem , z małym wałkiem pod sta-
szc*! 1,10wymi. M asuje się przednią stronę jednej kończyny, a potem drugiej ze
p ^ n y m uw zględnieniem staw ów skokowych i kolanowych. Kolejno w leżeniu
^ nąjpjeem' 7 « " ły m w ałkiem pod staw am i skokow ym i, opracow uje się tylną stronę
K dnej kończyny, a później drugiej. D użo uwragi pośw ięca się na m asaż ścię-
Pośla n a oraz mięśni brzuchatych łydek. M asow anie kończy się na mięśniach
| N ow ych.
1 221
 Zawodników, u których występuje nadmierne pobudzenie („gorączka
towa”) m asuje się scdatywnic, w powolnym tempie i z m niejszą intensy^!??^
głaszcząc całe ciało oraz ugniatając kilka większych grup mięśniowych, niezfc
ciążonych w biegu, i ponownie głaszcząc. Zam iennie m ożna wykonać masaż
i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych z
waniem głaskania, słabego ugniatania i słabej wibracji przyrządowej.
Zawodników, u których występuje „apatia przedstartowa” w celu mobilizuj-
wysiłku m asuje się pobudzająco, w szybkim tem pie i energicznie, stosując
głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Masując całe ciało należy oszczędzać te mięfc?
które przede wszystkim będą obciążone w czasie szybkiego biegu. Zamiennie m0^ a
wykonać m asaż dolnej części grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni m ię d ^
brow ych, posługując się energicznym rozcieraniem, m ocnym ugniataniem i silną w,
bracją przyrządową.
W przypadku niskiej temperatury otoczenia masaż powinien być bardziej ener­
giczny, wspomagany m aścią rozgrzewającą.
M asaż powysiłkowy
Po wysiłku wykonuje się spokojny, w powolnym tem pie m asaż z zastosowaniem
głaskania, łagodnego rozcierania i ugniatania oraz wyciskania m ięśni kończyn dol­
nych przez ok. 8 minut. M asuje się w pozycji leżenia tyłem, z wałkiem pod stawami
kolanowymi, stosując poszczególne techniki równocześnie po przedniej i tylnej stro­
nie. Przez kolejne ok. 15-20 m inut wykonuje się silne i energiczne rozcieranie, ugnia­
tanie, oklcpywanic i wibrację przyrządową, masując kark z barkam i oraz grzbiet albo
m asuje się kończyny górne. Przy masowaniu kończyn górnych sportowiec nadal
znajduje się w pozycji leżenia tyłem lub przechodzi do pozycji siedzącej, a masaż
karku i grzbietu przeprowadza się w leżeniu przodem.
Zam iennie można zastosować tylko drenaż lim fatyczny kończyn dolnych.
4.4. Biegi przez płotki
Biegi przez płotki są jed n ą z najbardziej widowiskowych konkurencji lekkoatle­
tycznych, ze względu na harm onię i precyzję ruchu, szybkość, gibkość, skoczno^-
siłę i wytrzym ałość, technikę i rytm. W ym agają one wszechstronnego przygotow 'an,a-
Koordynacja ruchowa, uzyskana dzięki uprawnianiu konkurencji płotkarskich wpty" 8
na szybką popraw ę wyników wr innych dyscyplinach (biegi, skoki, rzuty itp-
W porównaniu z biegami płaskimi bardziej przeciążone pracą są m ięśnie przy"
dzące i odwodzące kończyny dolnej przenoszonej i m ięsień trójgłow y łydki kończy0
odbijającej.
M asaż treningowy, przed zawodam i i powysiłkowy wykonuje się tak samoj^
u biegających na krótkich dystansach. Niewielkie różnice występują w masażu F
towym.
222
M asaż startow y
startem stosuje się krótki, energiczny, ale dokładny m asaż kończyn dolnych,
tfCZególnym uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achil-
mięśni brzuchatych łydek, mięśni pośladkowych oraz mięśni odwodzących
^ -w o d zący ch staw biodrowy kończyny przenoszonej.
| \f*
^5 Bieg* średnie i długie oraz chód sportowy
Klasyczne biegi średnic to dystanse 800m i 150()m, klasyczne biegi długie to
;000m. 5000m, lOOOOm, 3000m z przeszkodami i maraton (42195m), a klasyczny
hód sportowy to dystanse 20km i 50km.
podstawą osiągania dobrych wyników' w biegach średnich i długich jest
Iłow anie wytrzymałości biegowej i wytrzym ałości specjalnej, a rozwój wyników' w;
sposób bezpośredni zależy od stałego wzrostu ilościowego i jakościow ego obciążeń
treningow ych. W e współczesnym treningu biegowym obciążenia m ają głównie
charakter specjalny, a treningi wykonywane z dużą intensywnością obejm ują nawet
ponad 70% całego zakresu pracy. U biegających na średnich i długich dystansach
obciążone są wszystkie partie m ięśniowe (w tym też intensywnie mięśnie klatki
piersiowej i brzucha). Specyficzną cechą biegów m aratońskich jest technika biegu.
Jest to bieg techniką ograniczoną, oszczędną. Tułów jest wyprostowany, ruchy
kończyn dolnych w przodzie i w tyle rówmoważą się am plitudą (jest to technika
bardzo ekonomiczna).
Chód sportowy jest to m arsz w przód krokami w taki sposób, że zachowany jest
ciągły kontakt z podłożem . W każdym kroku stopa wysunięta w przód musi
koniecznie uzyskać kontakt z podłożem , zanim stopa pozostawiona w tyle oderwie
się od podłoża. Podczas fazy każdego kroku, w której stopa znajduje się na podłożu,
kończyna dolna podporowa musi być przynajmniej przez m om ent wyprostowana,
a w zwłaszcza musi być ona wyprostow ana podczas położenia pionowego.
W stosunku do normalnego chodu w chodzie sportowym wydłuża się krok
•wzrasta jego częstotliwość, równocześnie skraca się czas faz ruchów kończyn dol­
ach (amortyzacji, odbicia, tylnego i przedniego wym achuj. W m om encie postawie-
la Pięty, tj. na początku fazy amortyzacji kolano jest w pełni wyprostowane, a nawet
S p ro sto w a n e . Specyfikę chodu sportowego widać też w' nienaturalnym,
Porównaniu z chodem normalnym, ruchu miednicy: następuje obniżenie tej strony
•celnicy, po której występuje wym ach kończyny (jest to ruch specjalnie wytreno-
Wany) K0ńCZy ny góm c przez cały czas chodu są ugięte w stawach łokciowych pod
^ c rn ok. 90°, a ich wymachy są energiczne i obszerne (łokieć w tylnym zamachu,
r<&a w- przednim zamachu unoszona jest prawie do poziomu barku).
^ chodziarzy wysiłek ma charakter typowo wytrzym ałościowy. Zaangażowanie
Paratn mięśniowego jest podobne jak u biegaczy długodystansowych.
223
 Masaż treningowy
U biegaczy średniodystansow ych i długodystansow ych oraz u chodzja
treningu w ykonuje się łagodny, w w olnym tem pie m asaż kończyn dolnych ^ S u m ie n n ie m ożna zastosować drenaż lim fatyczny kończyn dolnych i górnych.
godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczorem ). Podczas m asow ania stos *
głów nie rozcieranie i głębokie ugniatanie. ^ się!
» r • t f * r 4 * " "
M asaż całościow y o średniej intensyw ności m ożna w ykonyw ać nawet 3
w tygodniu. W czasie takiego m asażu szczególnie uw zględnia się klatkę piersi^/
kark z barkam i, grzbiet, a na kończynach dolnych staw y skokowe, kolanowi
biodrowe.
Z m asażu treningow ego należy zrezygnow ać na 2 dni przed zawodam i.
Masaż przed zawodami
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem zaw odów przeprow adza się niocn\
m asaż całkow ity, ze szczególnym uw zględnieniem klatki piersiow ej, brzucha, karku
/ barkam i i grzbietu. C elem m asażu je st utrzym anie mięśni w optym alnej gotowości
startowej.
Masaż startowyw
Przed startem w ykonuje się masaż, sedatyw ny (uspokajający),w czasie którego
80% czasu pośw ięca się na dokładne rozm asow anie mięśni oddechow ych (mięśnie
m iędzyżebrow e i piersiow e większe), karku i barków' oraz grzbietu, a 20% czasu
przeznacza się na ogólny m asaż kończyn dolnych. Masaż, przeprowadza się
w pow olnym tem pie, spokojnie, dostosow ując siłę poszczególnych technik do indy­
w idualnej reaktyw ności zaw odnika. Rozpoczyna się od m asow ania - w pozycji leże­
nia przodem - grzbietu, uw zględniając przestrzenie m iędzyżebrow e, od linii pacho­
wej środkowej do kręgosłupa, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Kolejne
m asuje się kark z barkam i, dokładnie opracow ując w ały m ięśni czworobocznych i na
stępnie m asow aniem obejm uje się m ięśnie pośladkow e. W leżeniu tyłem masuje się
klatkę piersiow ą, szczególnie zw racając uw agę na przestrzenie m i ę d z y ż e b r o w e , od
mostka do linii pachow ej środkow ej, najpierw po jednej stronic, a potem po drugiej
Dużo uwagi należy pośw ięcić na ugniatanie m ięśni piersiow ych w iększych i rozetf'
ranie połączeń m ostkow o-żebrow ych. M asaż kończyn dolnych p r z e p r o w a d z a się
w leżeniu tyłem , z dużym w ałkiem pod staw am i kolanowym i.
Masaż powysiłkowy
Po w ysiłku w ykonuje się krótki, trw ający ok. 20 m inut, delikatny m asaż konc j
górnych i obręczy barkow ej oraz kończyn dolnych z zastosow aniem głaskania, ^
cierania, ugniatania, wibracji i roztrząsania. M asow anie rozpoczyna się w p0'^ *
siedzącej. Najpierw m asuje się kark z obręczą barkow ą, następnie je d n ą końcZ>.
górną w całości, a potem drugą. W leżeniu tyłem m asuje się rów nocześnie p° 0
stronach najpierw jedną kończynę dolną, a później drugą. Przez kolejne ok. 20 ttl,n
- w pozycji leżenia przodem - m asuje się m ocno i energicznie grzbiet i m i ę ś n i e
224
^ słup0* 0, w ykorzystując rozcieranie, ugniatanie, oklepyw anie i m ocną w ibracje
Wypadku m aratończyków i chodziarzy drenażem obejm uje się całe ciało w kilka
Y j& n P° zakończeniu biegu.
46. Biegi przez przeszkody
W’ treningu biegów przez przeszkody - poza specyficznym treningiem biegowym
obowiązuje opanow anie techniki pokonyw ania płotu i rowu z wodą. Technika
Dokonywania płotu je st podobna do techniki płotkowej, różni się tylko bardziej
luźnym i swobodnym przenoszeniem ciała. Szybkość przejścia płotu je st m niejsza niż
u plotkarza. W treningu stosuje się różne ćw iczenia, techniki przechodzenia płotów
i ćwiczenia tzw. siły biegowej. Pokonyw anie rowu z w odą nastręcza zawodnikom
dużo trudności, szczególnie w drugiej połow ie dystansu. W stosunku do biegów
płaskich bardziej obciążony je st m ięsień trójgłow y łydki kończyny odbijającej.
Masaż treningow y, p rz e d zaw o d am i, sta rto w y i pow ysiłkow y wykonuje się tak
samo jak u biegających na długich dystansach. W każdym rodzaju m asażu zw raca się
szczególną uwagę na ścięgna Achillesa.
4.7 . Skoki lekkoatletyczne
Skoki lekkoatletyczne (w dal, trójskok. w zw yż, o tyczce) ze względu na strukturę
i złożoność ruchu należą do tzw. konkurencji technicznych i siłow o-dynam icznych
(w całokształcie procesu szkolenia najw iększą w agę przykłada się do w ytrenow ania
techniki). Z powodu spełnienia określonych w ym ogów m echaniki ruchu dużą rolę
odgrywają w skokach wielkości i proporcje ciała zaw odnika, a przygotow anie spraw ­
nościowe jest ukierunkow ane na osiągnięcie optym alnego m odelu spraw ności spe-
cjalncj, pozwalającej na w yuczenie w ram ach danej techniki najbardziej skutecznych
°Pcji skoku. System atyczna popraw a w yników w skokach ma zw iązek z lepszym
snuku. 3 ys 1em a 1ycz.ua y o p ia « « d o b rą selekcją, r --
rozi)oznaniem
rozpoznaniem biologicznych m ożliw ości us J , dobrą selekcją,
H JnW irytw rh m ożliwości ustroju, wprowadzeniem
doskonaleniem zaplecza
bardziej efektyw nych rozw iązań techm k. ruchu.
technicznego i sprzętu (skok o tyczce). s k l a s y f i k o w a ć jak o ruchy cia po
Z punktu w idzenia m echam k. s7 ^ C Z praw am . rzutu ukośnego. W skokach
»pływem siły ciężkości i anahZ° '^ c ś m o w e kończyn dolnych, szczególnie kończy n.
najbardziej przeciążone są grUP>
odbijającej.
225
 Masaż treningowy
U skoczków po każdym treningu wykonuje się w wolnym tempie m ocny,,
częściowy kończyn dolnych (ok. 2 godz. po ostatnim treningu, najlepiej
szczególnie zwracając uwagę na ścięgna Achillesa i mięśnie brzuchate łydek p ?1
tensywnym treningu masuje się łagodniej. Stosuje się głównie rozcieranie i
ugniatanie. Gdy nastąpi przeciążenie mięśni kończyn dolnych, zaleca się wyk t
energiczny, o dużym nasileniu bodźca m asaż grzbietu, karku z barkami i koóę
górnych albo zrezygnować z kolejnego treningu, zastępując go śrcdniointensyyJ?1
masażem całego ciała. M asaż całkow ity przeprowadza się raz w tygodniu, rczyonT
wtedy z zabiegu częściowego.
W ykonywanie masażu treningowego należy przerwać na 2 dni przed zawodami
M asaż przed zawodam i
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem startu na zawodach wykonuje sięe&a
giczny m asaż całościowy celem utrzymania mięśni (szczególnie kończyn dolnych
w optymalnej gotowości startowej.
M asaż startowy u skaczących w dal i uprawiających trójskok J nie można wykonać m asaż dolnej części grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni
W ykonuje się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych ze szczególnym
uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achillesa, mięśni bra
chatych łydek, głównie kończyny dolnej odbijającej. M asuje się również mięśnk
brzucha. W pierwszej kolejności w pozycji leżenia przodem m asuje się tylne stron;,
kończyn dolnych wraz z mięśniami pośladkowymi, a następnie w leżeniu tyłem ma
sażem obejm uje się przednie strony kończyn dolnych i pow łoki brzuszne. Masaż wy­
konuje się dostosowując siłę poszczególnych technik do odczuć zaw odnika.
M asaż startowy u skaczących wzwyż
Stosuje się krótki, ale dokładny m asaż grzbietu (mięsień prostownik grzbietu, mic
śnie m iędzypoprzeczne, kolcowa, między kolcowe, poprzeczno-kolcowe), mięśni
skręcających tułów (oprócz mięśni grzbietu również m ięśnie skośne brzucha), mięśni
obręczy barkowej oraz kończyny dolnej odbijającej (głównie stawy skokom
i kolanowy, ścięgno Achillesa z mięśniem trójgłow ym łydki oraz pośladek*
W pierwszej kolejności w pozycji leżenia przodem m asuje się grzbiet w całości, p&'
niej kark z barkami oraz pośladek i tylną stronę kończyny dolnej odbijającej
W leżeniu tyłem m asowaniem obejm uje się przednią stronę kończyny dolnej odbiJa
jąccj. V
M asaż startowy u skaczących o tyczce JM
Przeprowadza się krótki, ale dokładny m asaż m ięśni grzbietu, brzucha (m i^*
skośne brzucha), obręczy barkowej, kończyn górnych oraz kończyny dolnej odbij3!
cej (szczególnie stawy skokowy i kolanowy, ścięgno Achillesa z mięśniem brzuc .
tym łydki i pośladek). M asowanie rozpoczyna się w pozycji leżenia [_
grzbietu w całości, potem masuje się kark z barkami oraz pośladek i tylną stro n ę * ®
226
dolnej odbijającej. W leżeniu tyłem masuje się przednią stronę kończyny doi
ijającej. W pozycji siedzącej przeprowadza się m asaż kończyn górnych.
,
Uwagi końcow e
11wszystkich skoczków lekkoatletycznych, u których występuje nadmierne pobu-
e ( .gorączka przedstartowa”), podobnie jak u sprinterów wykonuje się masaż
^!i rvwny (uspokajający), w powolnym tem pie i z mniejszą intensywnością, głasz-
c a łe ciało oraz ugniatając kilka większych grup mięśniowych nie biorących
^ ału w biegu poprzedzającym skok i w samym skoku, przeplatając je ponownie
u. baniem. Zam iennie m ożna przeprowadzić m asaż karku i obręczy barkowej oraz
¡jatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych z zastosowaniem głaskania, słabego
ugniatania i słabej wibracji przyrządowej.
u których występuje „apatia przedstartowa” w celu m obilizacji do
Z a w o d n ik ó w ,
wysiłku masuje się tonizująco (pobudzająco) w szybkim tempie i energicznie, stosu­
jąc mocne głaskanie, rozcierania i ugniatanie. Masując całe ciało należy oszczędzać tc
mięśnie, które przede wszystkim będą obciążone w czasie rozbiegu i skoku. Zam ien­
międzyżebrowych, posługując się rozcieraniem , ugniataniem i silną w ibracją przy­
rządową.
W przypadku niskiej tem peratury na stadionie m asaż powinien być wykonany
z zastosowaniem maści rozgrzewającej.
M asaż powysiłkowy
Zaleca się wykonanie m asażu kończyn dolnych (głównie kończyny odbijającej),
stosując głaskanie, łagodne rozcieranie i ugniatanie oraz wyciskanie mniej więcej
przez ok. 8 minut. M asowanie przeprowadza się w leżeniu tyłem, z wałkiem pod sta­
wami kolanowymi, masując równocześnie po obu stronach najpierw jedną kończynę,
a później drugą. Przez kolejne ok. 30 minut masuje się szybko i energicznie kończyny
?wne, kark z barkami i grzbiet z wykorzystaniem silnego rozcierania, ugniatania,
°klepywania i wibracji przyrządowej. Po masażu kończyn dolnych w leżeniu tyłem
masuje się kończyny górne, a w leżeniu przodem m asowaniem obejm uje się grzbiet
w całości i kark z barkami. Można też zastosować drenaż limfatyczny kończyn d ol­
nych.
•8. Rzuty lekkoatletyczne
lekkoatletyczne są konkurencjam i, w których najistotniejszą rzeczą jest
eniicszczanie sprzętu (oszczep, dysk, młot, kula) na ja k największą odległość. Za-
: wykonywania rzutów lekkoatletycznych określone są przepisami, które precyzu-
Ształt, ciężar i budowę sprzętu, miejsce z jakiego poszczególne rzuty są wykony-
227
 wanc, czynności zawodnika itp. Przestrzeganie przepisów jest warunkiem '
ważności rzutu i w konsekwencji uzyskanego wyniku sportowego.
Osiągnięcie dobrych rezultatów w rzutach uwarunkowane jest stopniem
M o p n ię ifflH H
towania fizycznego, odpowiednim poziom em rozwoju takich, cech m o to ry c ^ ^
jak szybkość, siła oraz prawidłowa technika rzutu. Inaczej m ówiąc, o s i ą g n i j 3
słonego wyniku wym aga od zaw odnika dużego napięcia mięśniowo-nerwoww
dzięki któremu wykorzysta sw oją^ k technikę
--------- ^ i aktualne możliwości. W
— «..»w .iiv/^.iiwA;av/i. trakcie
w ira k c iem,«0'
jjB F
najbardziej obciążone są mięśnie kończyn dolnych, obręczy barkowej i k o ń c ^
górnej wykonującej rzut lub pchnięcie (obu kończyn górnych przy rzucie młotem) ’
M asaż treningowy
U zawodników uprawiających rzuty lekkoatletyczne po każdym treningu wykonu
je się w powolnym tempie, silny m asaż kończyn górnych, obręczy barkowej i koi
czyn dolnych (ok. 2 godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczoremi
7. zastosowaniem rozcierania i głębokiego ugniatania. Po ciężkim treningu masuje sie
łagodniej.
M asaż całościowy przeprowadza się 2 razy w tygodniu, rezygnując wówczas
z zabiegu częściowego.
W przypadku przetrenowania i dużego zmęczenia mięśni kończyn górnych i dol­
nych zaleca się wykonanie masażu karku z barkami i grzbietu albo zrezygnowanie
/ kolejnego treningu i zastąpienie go masażem całego ciała, o średnim natężeniu sih
bodźca.
W ykonywanie masażu treningowego należy przerwać na 2 dni przed zawodami.
M asaż przed zawodam i
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem zawodów' wykonuje się mocny masaż
całkowity celem utrzymania mięśni w optymalnej gotowości startowej.
M asaż startowy u rzucających oszczepem
Przeprowadza się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych, głównie m i^ 1
przywodzących i odwodzących w stawach biodrowych, mięśni obręczy barkowi
i kończyny górnej wyrzucającej zc szczególnym uwzględnieniem stawu łokciow ego-
) mięśni dwugłowego oraz trójgłowego ramienia. M asowanie przeprowadza się do­
stosowując siłę poszczególnych technik do indywidualnej reaktywności z a w o d n ik 2-
W pierwszej kolejności w pozycji leżenia tyłem m asuje się kończynę górną W *®
cającą i przednie strony kończyn dolnych, zwracając głównie uwagę na mięśnie- ^
pinacz powięzi szerokiej, krawiecki, przyw odziciel wielki, przywodziciel d 8
i przywodziciel krótki. W leżeniu przodem m asażem obejm uje się tylne strony
czyn dolnych wraz z mięśniami pośladkowymi oraz kark i obręcz b a r k O ||
W pozycji siedzącej m ożna wykonać m asaż kończyny górnej wyrzucającej jeżeh
była m asowana w leżeniu tyłem.
228
M asaż startowy u rzucających dyskiem
j ^ u j e się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych (szczególnie stawów
!,\vych • kolanowych), mięśni grzbietu, głównie mięśni skręcających tułów' (mię-
&, 0rostownik grzbietu, mięśnie m iędzypoprzcczne, kolcowe, m iędzykoleowe, po-
zno-kolcowe) oraz m ięśnia piersiowego większego i obręczy barkowej po stro­
j ą kończyny górnej wyrzucającej. Dokładny masaż stosuje się również na kończynie
!Liei wyrzucającej ze szczególnym uwzględnieniem m ięśni dłoni. W pierwszej ko-
f* ości w pozycji leżenia przodem m asuje się grzbiet w całości, zwracając uwagę na
b rę c z barkową po stronie kończyny górnej wyrzucającej i kolejno tylne strony koń-
°cPm dolnych. W leżeniu tyłem m asowaniem obejm uje się przednie strony kończyn
dolnych i mięsień piersiow y po stronie kończyny górnej wyrzucającej oraz kończynę
górną wyrzucającą. Kończynę górną m ożna wymasować również w' pozycji siedzącej.
M asaż startowy u rzucających młotem
Stosuje się krótki, dokładny m asaż grzbietu, obręczy barkowej i kończyn górnych,
szczególnie zwracając uwagę na m ięśnie zginające palce. Rozpoczyna się wr pozycji
leżenia przodem od wykonania m asażu grzbietu w całości, z uwzględnieniem obręczy
barkowej i następnie m asuje się kark. W pozycji siedzącej przeprowadza się masaż
kończyn górnych.
Masaż startowy u pchających kulą
Przeprowadza się krótki, dokładny masaż obręczy barkowej, mięśni skręcających
tułów (mięsień prostownik grzbietu, m ięśnie m iędzypoprzeczne, kolcowe, m iędzy­
koleowe i poprzeczno-kolcow'c) oraz mięśni prostujących kończynę górną w ypycha­
jącą (głównie mięsień trójgłowy ramienia). W pierwszej kolejności w pozycji leżenia
przodem wykonuje się m asaż grzbietu w całości ze szczególnym uwzględnieniem ob­
ręczy barkowej, a w pozycji siedzącej masuje się kończynę górną wypychającą.
Uwagi końcowe
U zawodników, u których występuje nadm ierne pobudzenie („gorączka przed-
startowa’') stosuje się m asaż uspokajający, wykonywany w powolnym tempie
lz niniejszą intensywnością, głaszcząc całe ciało oraz ugniatając kilka wdększych
mięśniowych nie biorących udziału w rzucie czy pchnięciu, przeplatając jc gła-
■ ‘tniem. Alternatywnie można wy konać m asaż karku i obręczy barkowej oraz klatki
Piersiowej i przestrzeni m iędzyżebrowych z zastosowaniem głaskania, słabego ugnia-
,a i słabej wibracji przyrządowej.
Sportowców', u których występuje „apatia przedstartowa” w celu mobilizacji do
^jsiłku masuje się pobudzająco w' szybkim tem pie i energicznie, stosując rozcicra-
’ ugniatanie i oklcpywunie. M asując całe ciało należy oszczędzać tc mięśnie, które
/*ede wszystkim biorą udział w rzucie lub pchnięciu. Zam iennie m ożna przeprowa-
^ lc masaż dolnego odcinka grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżc-
0wVch, wykonując rozcieranie, ugniatanie i silną w ibrację przyrządową.
229
 W przypadku niesprzyjających warunków atm osferycznych i niskiej temj
na stadionie należy użyć do masażu maści rozgrzewającej.
M asaż powysiłkowy
Stosuje się głaskanie, łagodne rozcieranie i ugniatanie oraz wyciskanie miqśnj
ręczy barkowej i kończyny górnej rzucającej lub pchającej przez ok. 8 minut. to
wanie odbywa się w pozycji siedzącej. Kolejne 10-12 minut poświęca się na
grzbietu w leżeniu przodem lub kończyn dolnych w leżeniu tyłem, stosując
i energiczne rozcieranie, ugniatanie, oklcpywanie i silną wibracje p rzy rząd o w ą^
miennic można wykonać drenaż limfatyczny kończyny górnej wyrzucającej lub pcha
jąccj i drenaż, grzbietu.
4.9. G ry zespołowe
Piłka nożna jest grą zespołową, którą cechuje acykliczność i nieoczekiwane
zmiany tempa. W szechstronnie wpływa na rozwój całego organizmu zawodnika,
szczególnie widoczny jest jej wpływ na układy krążenia, oddychania, nerwowy, kost
no-stawowy i mięśniowy. W treningu należy uwzględniać ćwiczenia w pływ ające na
rozwój wytrzym ałości, m aksymalnego tempa w czasie gry, umiejętności przystoso­
wania się do zmiennego rytmu gry, szybkości. Zakres pracy zawodnika jest w ięc bar­
dzo duży i wym aga znacznej ilości energii. W iększość czynności piłkarze wykonują
z m ałą intensywnością. Największe obciążenie trwa przez 5-8 sekund, p o czym na­
stępuje odpoczynek czynny, który pozwala na częściowe zregenerowanie sił do czasu
wystąpienia kolejnego m aksymalnego obciążenia. W piłce nożnej najbardziej obcią­
żone są m ięśnie kończyn dolnych, gdyż w trakcie gry dom inują trucht, start, przy­
spieszenie i biegi w tempie oraz podania, strzały, dryblingi, prowadzenie piłki, wy­
skoki, wślizgi itp.
P iłka ręczna jest drużynow ą grą sportową, na którą wpływ wywierają takie czyn­
niki, jak budowa ciała, poziom cech m otorycznych, specjalna sprawność fizyczna
i taktyka gry. Zalicza się j ą do tych dyscyplin sportowych, w których walka sportowa
prowadzona jest w bezpośrednim kontakcie z przeciwnikiem. Przeważnie silna u
dowa fizyczna zawodników um ożliwia skuteczną grę zarówmo w' ataku, ja k i w obro­
nie. Uwidacznia się to najwyraźniej w' bezpośredniej w'alcc o piłkę z przeciwnik
kiedy to najczęściej przewagę zyskuje zawrodnik o silniejszej budowie ciała, tym
dziej że przepisy pozwalają na tzwr. grę ciałem. W ażną rolę odgrywa też w grze
ziom przygotowania m otorycznego. Dystans i siła rzutu do bram ki ma związek z _
m ięśni zawodnika. Szybkość startu i reagow ania zależy od szybkości jako cechy ^
toryczncj, a duże tempo gry z równoczesnym zachowaniem dużej siły i syrybko^^
od wytrzymałości zawodnika. Umiejętność wymanewrowania zawodnika druZj
przeciwnej warunkowana jest zwinnością.
230
f. w idzenia fizjologii podczas gry w piłkę ręczną obciążenie organizmu jest
l ? ^ Najbardziej obciążone są mięśnie kończyn dolnych, obręczy miednicznej,
21111 barkowej i kończyn górnych, szczególnie kończyny rzucającej.
jCoszykówka jest grą zespołowy, która ze względu na szybkie tempo gry, szybki
t i różnorodność akcji jest sportem nie tylko widowiskowym, ale też zmuszają-
** zawodników do m aksym alnego zaangażowania zdolności wysiłkowych. Zna-
C^ Tfflie dla koszykówki są różnorodne i bardzo dynamiczne ruchy, siłowa walka
iłke szczególnie duże obciążenie mięśni i aparatu więzadłowo-stawowego koń-
zvn dolnych (zrywy, nagłe zatrzym ania, skoki itp.) oraz ciągłe zm iany intensywno­
ści pracy mięśni. Od dobrego gracza wymaga się doskonałego przygotowania moto-
rycznego zarówno pod względem szybkości, ja k i wytrzymałości (z fizjologicznego
punktu widzenia koszykówka należy do grupy sportów o dużym wysiłku wytrzym a­
łościowym).
S ia tk ó w k a wym aga od uprawiających j ą graczy wysokiego poziom u sprawności
ogólnej, specjalnej techniki, taktyki indywidualnej oraz taktyki zespołowej, a także
cech wolicjonalnych. Ze względu na motorykę należy ona do sportów' o charakterze
siło wo-szybkośc iowym , a cechują j ą ruchy dynam iczne, acykliczne - niestandardowe
(każdy ruch wykonywany jest jednorazow o i krótko). Sprzyja to rozwojowi takich
cech motorycznych zaw odnika jak: siła, szybkość, wytrzym ałość, zręczność, gibkość
i skoczność. Grę w siatkówkę cechują m.in. ciągle zmieniające się sytuacje
i długotrwały wysiłek o charakterze interwałowym i powtórzeniowym. W trakcie gry
najbardziej zaangażowane są partie mięśniowe kończyn dolnych i kończyn górnych
z obręczą barkow-ą.
Hokej na lodzie jest grą zcspołowrą o zmiennej intensywności wysiłku, grą dyna­
miczną, wym agającą od zawodników wszechstronnego przygotowania ruchowego
1Psychicznego. Zawodnik podczas gry, oprócz zręczności, szybkości, wytrzymałości
1 siły, powinien przejaw iać spostrzegawczość, szybką orientację, odwagę, bojowość
1°fi*rność. Jazda z szybkością subm aksym alną przeplata się z maksymalnymi zry-
j*ami Taki charakter pracy wynika z szybkiego ataku i powrotu do obrony po utracie
5 ? ™ . Rytm pracy hokeisty nie znajduje odzwierciedlenia w żadnym innym sporcie.
Ina ^ Jest ta^ duży, że zawodnicy co kilka minut, aby odpocząć, inuszą opuszczać
owisko i dokonywać zmian.
^ ,ra wymaga w'ysokiej sprawności fizycznej, koncentracji i podzielności uwagi
Warunkach długu tlenowego. Charakterystyczną cechą hokeisty jest wytrzymałość
I Nvi°^ Kolejną cechą jest szybkość, która zależy od opanowania techniki jazdy
adania krążkiem. Atutem jest siła (gra ciałem, dynamiczne i statyczne obciążanie
^ nctyn dolnych, w'alka o krążek itp.). Zwinność i zręczność hokeisty przejawia się
Wa r° tno^c* Jazdy i zdolności m anewrowania krążkiem. Charakterystyczna, pochy-
nia S^ Wetka hokeisty w czasie gry uzasadnia wagę ćwiczeń korekcyjnych, wzmac-
Jv y c h i rozluźniających mięśnie.
231
 Najbardziej obciążone w trakcie gry są mięśnie kończyn dolnych, obrębyH e
niczncj, obręczy barkowej i kończyn górnych.
R u g b y należy do sportów typowo kontaktowych i z tego powodu je st rfo*
jedną z najbardziej urazowych dyscyplin sportowych. Charakteryzuje się
nicm wysiłków zarówno siłowych, wytrzymałościowych, jak i szybkościow ych ^
dzaj wysiłku zależy od formacji, w jakiej gra zawodnik. W zależności o d zajmo*
pozycji na boisku (młyn. atak) występują określone obciążenia. W rugby obcia ^
są głównie grupy mięśniowe pasa barkowego, kończyn górnych oraz kończy^
nych. Urazowość w rugby jest tak duża, że często okres po zawodach przeznaczy
jest raczej na leczenie kontuzji niż na restytucję.
M a s a ż tre n in g o w y
U zawodników uprawiających gry zespołowa po każdym treningu wykonuje si-
spokojny, ale mocny masaż karku i obręczy barkowej, kończyn górnych i dolnych
(ok. 4-5 godz. po ostatnim treningu, najlepiej w ieczorem). Masuje się naprzemiennie
w jeden dzień kończyny górne i obręcz barkowy, a w drugi kończyny dolne. Przyin-
tensywmym treningu masaż częściowy należy wykonywać maksymalnie trzy rar,
w tygodniu. Po dużych obciążeniach treningowych masuje się łagodniej, wykorzy-
stując głównie rozcieranie i głębokie ugniatanie.
Masaż całego ciała stosuje się dwa razy w tygodniu, rezygnując wówczas z ma
sażu częściowego. W przypadku przetrenowania i dużego przeciążenia mięśni kory
czyn wskazany jest masaż grzbietu, klatki piersiowej i brzucha. Można też zrezygno­
wać z kolejnego treningu, a w zamian przeprowadzić masaż całego ciała, o średnim
natężeniu bodźca.
Wykonywanie masażu treningowego należy przerwać na 2 dni przed meczem.
M asaż p rzed zaw odam i
Między ostatnim dniem treningu a dniem meczu wykonuje się mocny masaż cał­
kowity celem utrzymania aparatu mięśniowego w optymalnej gotowości do rywala
w grze.
M a sa ż sta rto w y u p iłk a rz y n o żn y ch
Przeprowadza się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych ze szczególnym
uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achillesa i mięśni brzjj'
chatych łydek oraz mięśni oddechowych (mięśnie międzyżebrowe i piersiowe wi$
sze). Masaż wykonuje się spokojnie, dostosowując siłę poszczególnych t e c h n ik
indywidualnej odczynowości piłkarza. W pierwszej kolejności w pozycji leżenia ty
łem masuje się przednie strony kończyn dolnych, później klatkę piersiową (szczeg o
nie zwracając uw'agę na mięśnie międzyżebrowe) od linii mostkowej do linii pach^
wej środkowej, najpierw po jednej stronic, a potem po drugiej. W leżeniu przodc
masowaniem obejmuje się tylne strony kończyn dolnych wraz z mięśniami p°^a
• 0raz m ięśnie m iędzyżebrow e, od linii pachow ej środkow ej do kręgosłupa.
n0 jednej stronie, a później po drugiej.
u# .Masaż startowy u piłkarzy ręcznych, koszykarzy i s ia tk a rz y
uje się krótki, dokładny m asaż kończyn dolnych, głów nie ścięgien Achillesa,
, skokowych i kolanow ych, mięśni obręczy barkow ej i m ięśni oddechowych
^ kończyn górnych ze szczególnym uw zględnieniem w szystkich stawów.
oraZ-„rwszej kolejności w pozycji leżenia tyłem m asuje się przednie strony kończyn
'V vcb, następnie m ięśnie piersiow e i m iędzyżebrow e, od m ostka do linii pachowej
dkowej, najpierw po jednej stronie, potem po drugiej. W tej pozycji m ożna rów ­
nież wymasować kończyny górne. W leżeniu przodem m asow aniem obejm uje się
tv!ne strony kończyn dolnych w raz z m ięśniam i pośladkow ym i oraz m ięśnie m iędzy­
żebrowe, od linii pachowej środkowej do kręgosłupa, najpierw po jednej stronic,
a potem po drugiej. K olejno w ykonuje się m asaż karku i obręczy barkow ej. Jeżeli
kończyny górne nie były m asow ane w leżeniu tyłem , to należy jc dokładnie wyma-
sować w pozycji siedzącej.
M asaż sta rto w y u hokeistów
Wykonuje się k ró tk i, d o k ła d n y m a sa ż k o ń cz y n d o ln y c h , g łó w n ie s t a w w k o lan o ­
wych. ud i pośladków ', m ięśn i o d d e c h o w y c h , o b rę c z y b ark o w ej i k o ń cz y n g ó rn y c h ,
szczególnie w szy stk ich sta w ó w . U z a w o d n ik ó w upraw iający ch hokej n a traw'ie d o ­
kładnie m asuje s ię śc ię g n a A ch illesa i sta w y sk o k o w e. M aso w a n ie ro z p o c z y n a się
w leżeniu p rz o d em o d k ark u i o b rę c z y b ark o w ej z e sz c zeg ó ln y m u w zg lę d n ie n ie m
wałów m ięśni cz w o ro b o cz n y ch i m ięśn i n a ra m ie n n y c h . D o k ład n ie m a su je s ię m ięśn ie
międzyżebrowe, m ięśn ie p o śla d k o w e i ty ln e stro n y k o ń czy n d o ln y ch . W leże n iu ty ­
łem m asow aniem o b ejm u je się p rz e d n ie stro n y k o ń c z y n d o ln y c h , m ię śn ie m ię d z y ż e ­
browe o raz k o ń czy n y g ó rn e. K o ń czy n y g ó rn e m o ż n a ró w n ież w y m aso w a ć w p o zy cji
siedzącej.
Masaż startowy u rugbystów
Masuje się krótko, ale dokładnie m ięśnie przykręgosłupow c, grzbietu, karku
1 barków', kończyn górnych i dolnych. M asując tylną stronę tułow ia szczególną uwa-
X
8S należy zw rócić na kark. w ały mięśni czw orobocznych, m ięśnie naram ienne
’Pośladki. Podczas m asow ania kończyn dolnych w ięcej uwagi pośw ięca się ścię­
ł a m Achillesa, a także staw om skokow ym i kolanow ym . Przy m asażu kończyn gór­
nych głów nie opracow uje się staw y rąk. nadgarstkow e, łokciow e i ram ienne.
Pierwszej k o lejn o ści w p o zy cji leże n ia p rz o d em m a su je s ię ty ln ą stro n ę tu ło w ia
grzbiet w c a ło śc i, k ark z b ark am i o ra z p o ślad k i) i ty ln e stro n y k o ń c z y n d o ln y ch ,
Hastępnic wr leże n iu ty łe m m a so w a n ie m o b e jm u je się p rz e d n ie stro n y k o ń czy n d o l­
nych i k o ń c z y n y górne. K o ń c z y n y g ó rn e m o ż n a ró w n ie ż w y m a so w a ć w p o zy cji s ie ­
dzącej.
 U wagi końcow e
U zaw odników , u których w ystępuje nadm ierne pobudzenie ( „ g o r ą c y
startow a”) w ykonuje się m asaż uspokajający, w pow olnym tem pie i z mniej
sywnością, głaszcząc całe ciało i ugniatając kilka w iększych grup m ię ś n io w y ^
biorących udziału w grze, a następnie ponow nie głaszcząc. M ożna też w y o ^ n‘c
kark i obręcz barkow ą oraz klatkę piersiow ą i przestrzenie m iędzyżebrow e, $to§^
głaskanie, słabe ugniatanie i słabą w ibrację przyrządow ą. J5-£
Zaw odników , u których w ystępuje „apatiia przedstartow a” w celu m obilizuj d
wysiłku i rywalizacji m asuje się pobudzająco, w szybkim tem pie i energicznie z °
stosow aniem rozcierania, ugniatania i oklepyw ania. M asując całe ciało nal^
oszczędzać te m ięśnie, które będą najbardziej obciążone w grze. Zamiennie można
w ykonać m asaż dolnego odcinka grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni między,
żebrow ych, w ykorzystując rozcieranie, ugniatanie i silną w ibrację przyrządową.
U grających, na otw artych stadionach (piłka nożna, rugby) w' przypadku niskiej
tem peratury pow ietrza m asaż pow inien być w spom agany m aścią rozgrzewającą.
M asaż pow ysiłkow y
W ykonuje się spokojny m asaż kończyn górnych i obręczy barkow ej oraz kończyn
dolnych, w ykorzystując głaskanie, łagodne rozcieranie, ugniatanie, słabą wibracje
i w yciskanie przez ok. 20 minut. K olejne ok. 20 m inut pośw ięca się na energiczny
m asaż mięśni przykręgosłupow ych i grzbietu, stosując silne rozcieranie, ugniatanie,
oklcpyw anie i silną w ibrację przyrządow ą. Zleca się też prow adzenie drenażu limfa
tycznego kończyn górnych i dolnych (u piłkarzy nożnych tylko kończyn dolnych).
4.10. S porty w alki i siłowe iH
J u d o i zap asy to dyscypliny, które w szechstronnie rozw ijają organizm zawodnika,
zw łaszcza siłę, zręczność, szybkość i w ytrzym ałość. Od upraw iających tc sporty wy­
m aga się niestandardow ej kom pilacji ruchów , i ciągłej zm ienności in te n s y w n o ś c i
pracy. Zaw odników cechuje w zrost napięcia m ięśniow ego i nerwowego, a także
szybkość reakcji na zm ieniające się w arunki w alki i na różnorakie chwyty, któty®®
posługuje się przeciw nik w walce (oprócz analizatora w zrokow ego istotne też je#
rozw inięcie u zaw odnika czucia m ięśniow ego). '3 K |
U judoków' i zapaśników najlepiej są rozbudow ane m ięśnie tułow ia, o b r ę c z y bat
kow'cj, kończyn górnych i dolnych oraz szyi.
P ięściarstw o to dyscyplina o charakterze szybkościow'o-siłowym (szczegół®1
szybkość skurczu mięśni kończyn górnych je st bardzo duża). N ajbardziej przeciąż0®
są m ięśnie i staw y kończyn górnych (w tym szczególnie staw y p r o m i e n i o * 0
nadgarstkow e), m ięśnie ram ienia i obręczy barkow ej, kolejno m ięśnie klatki p ie ^ 10*
W'ej i brzucha oraz m ięśnie, staw y i aparat więzadłow^y kończyn dolnych.
234
■noszenie ciężarów wym aga od zaw odników ogrom nej siły, w ytrzym ałości si
■ j szybkości. Z tego pow-odu ciężarow cy w yróżniają się w yjątkow o dużym
l e n i e n i e m całego ciała, a podnoszenie przez nich bardzo dużych ciężarów powo-
d o s a l n y w zrost napięcia m ięśniow ego i nerwowego.
duje * M asaż tren in g o w y
\j sportowców upraw iających sporty w'alki i dyscypliny siłow e po treningach w y-
uie się spokojny, ale bardzo silny m asaż kończyn górnych i obręczy barkowej lub
'c z y n dolnych i obręczy biodrow ej. U podnoszących ciężary m oże to być rów nież
asaż mięśni przykręgosłupow ych i grzbietu. M asaż częściow y najlepiej jest stoso­
wać wieczorem, 4-5 godz. po ostatnim treningu. Podczas m asow ania stosuje się
rzede wszystkim rozcieranie i głębokie ugniatanie. M asaż całego ciała przeprow adza
się 2 razy w tygodniu, rezygnując z zabiegu częściow ego. M ożna m asow ać w g sche­
matu:
I dzień tygodnia - m asaż kończyn górnych i obręczy barkow ej,
II dzień tygodnia - m asaż kończyn dolnych i obręczy biodrow ej,
III dzień tygodnia - m asaż całkow ity,
IV dzień tygodnia - m asaż kończyn górnych i obręczy barkow ej,
V dzień tygodnia - m asaż kończyn dolnych i obręczy biodrow ej,
VI dzień tygodnia - m asaż całkowity,
VII dzień tygodnia m asaż mięśni przy kręgosłupow ych i grzbietu.
W przypadku przetrenow ania zaw odnika m ożna zrezygnow ać z kolejnego trenin­
gu, zastępując go silnym m asażem całego ciała.
Wykonanie m asażu treningow ego należy przerw ać na 2 dni przed zaw odam i.
M asaż p rz e d zaw odam i
Między ostatnim dniem treningu a dniem zawodów' przeprow adza się bardzo silny
masaż całkowity celem utrzym ania m ięśni w optym alnej gotowości startowej.
M asaż sta rto w y u ju d o k ó w i zapaśników '
Stosuje się krótki, ale dokładny m asaż mięśni przykręgosłupow ych, grzbietu, kar-
1 barków', kończyn górnych i dolnych, szczególnie zw racając uw agę na w ały mię-
czw°robocznycłvpośladki oraz w szystkie stawy kończyn. N a początku w pozycji
zenia przodem przeprow adza się m asaż tylnej strony tułow ia (grzbiet wr całości,
ark z barkami oraz pośladki). N astępnie m asuje się tylne strony kończyn dolnych,
taszczą ścięgna Achillesa. W pozycji leżenia tyłem m asow aniem obejm uje się
Płodnie strony kończyn dolnych oraz kończyny górne. K ończyny górne można ma-
sować rów nież w' pozycji siedzącej, uw zględniając podczas zabiegu staw y rąk, nad-
235

M asaż sta rto w y u pięściarzy
W ykonuje się krótki, ale dokładny m asaż kończyn górnych, g łó w n ie mięśn1
siujących i zginających staw łokciow y (dw ugłow y i trójgłow y ramienia), m i ę ś n i
dcchow ych (m ięśnie m iędzyżebrow e i piersiow e w iększe) i kończyn d0j ^ '
W pierwszej kolejności w pozycji leżenia tyłem przeprow adza się m asaż koń’^
dolnych, najpierw jednej, a potem drugiej (pod staw am i kolanowym i u m ie s z c z ^
duży wałek). N astępnie m asuje się klatkę piersiow ą (m ięśnie m iędzyżebrow e ^
m ostka do linii pachow ej środkow ej, najpierw po jednej stronie, a potem po druo-^
oraz m ięśnie piersiowe). Kolejno w leżeniu przodem m asuje się m ięśn ie między^
browe, od linii pachow ej środkowej do kręgosłupa, najpierw po jednej stronie, a pó*
niej po drugiej, oraz m ięśnie pośladkow e. W pozycji siedzącej m aso w an iem obejmuje
się kończyny górne, dokładnie opracow ując staw y łokciow e i m ięśnie działające na te
M a s a ż s ta rto w y u p o d n o szący ch c ię ż a ry
Przeprow adza się krótki, ale dokładny m asaż m ięśni przy kręgosłupowych,
grzbietu, karku i barków , brzucha oraz kończyn górnych i dolnych, szczególnie
zw racając uwagę na w ały mięśni czw orobocznych, pośladki, brzuch, stawy
kolanowe, nadgarstkow e i łokciowe. M asowanie rozpoczyna się w pozycji leżenia
przodem - opracow uje się grzbiet w całości, a podczas m asow ania wałów mięśni
czw orobocznych uw zględnia się rów nież m ięśnie naram ienne. W pozycji leżenia
tyłem m asuje się kończyny dolne i m ięśnie brzucha, a w pozycji siedzącej
m asow aniem obejm uje się kończyny górne ze szczególnym uwzględnieniem stawów
oraz m ięśni trójgłow ego i dw ugłow ego ram ienia (w raz ze ścięgnem głow y długiej).
U wagi końcow e
U zaw odników , u których w ystępuje nadm ierne pobudzenie („ g o rą c z k a
przedstartow a”) w ykonuje się m asaż sedatyw ny (uspokajający), w powolnym tempie
i z m niejszą intensyw nością, głaszcząc całe ciało oraz ugniatając k i l k a w ię k sz y c h
grup m ięśniow ych nie biorących udziału w czasie walki sportow ej. Można leZ
przeprow adzić m asaż karku i obręczy barkow ej oraz klatki piersiowej i p rz e strz e n i
m iędzyżebrow ych z zastosow aniem głaskanie, słabego ugniatania i słabej wibracji
przyrządowej.
Zaw odników , u których w ystępuje „apatia przedstartow a” m asuje się tonizuj# 0
(pobudzająco), w szybkim tem pie i energicznie w celu m obilizacji do wysił*
i ryw alizacji na macie, ringu czy pom oście. M asując całe ciało z zastosow aniem Si
nego rozcierania, ugniatania i oklcpyw ania należy oszczędzać te m ięśnie, które be
bard/.iej obciążone w czasie zaw odów . Zam iennie m ożna zastosow ać m asaż d o to ffi'
236
odcinka grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni m iędzyżebrow ych, vvy-
\„ ja c rozcieranie, ugniatanie i silną w ibrację przyrządową.
M asaż pow ysiłkow y
Stosuje się głębokie głaskanie, łagodne rozcieranie i ugniatanie mięśni kończyn
, i obręczy barkow ej oraz m ięśni kończyn dolnych przez ok. 20 minut. Przez
“°l ine ok. 20 minut w ykonuje się energiczny m asaż mięśni przykręgosłupow ych
• rzbietu, stosując rozcieranie, ugniatanie, oklepyw anie i silną wibracje
r z ą d o w ą . Po całej serii walk m ożna zastosow ać drenaż lim fatyczny bardziej
U c z o n y c h k o ń czy n .
4.11. P ły w a n ie i p iłk a w o d n a
Specyfika p ły w a n ia p o leg a n a ty m , ż e w tra k c ie d y n am iczn e j p ra c y n arząd u ru ch u
maleje ciśn ien ie w e w n ą trz sta w o w e , c o g w a ra n tu je m ięk k o ść ruchów ' i u m o żliw ia
rozluźnienie m ięśni. W d y sc y p lin a c h tych o b ciąż o n e s ą praw ic w sz y stk ie m ięśn ie.
Pływanie kraulem o b ciąż a w w ię k sz y m sto p n iu k o ń cz y n y d o ln e i wr m n iejszy m
kończyny górne. P ły w an ie sty lem k lasy czn y m i m o ty lk o w y m an g ażu je g łó w n ie
mięśnie kończyn g ó rn y c h , tu ło w ia i o k o lic ę m ie d n ic y (m ięśn ie p iersio w e w ięk sze,
najszersze g rzb ietu , p rz y w o d z ic ie le u da, m ięśn ie szy i i b rzu ch a). W tra k c ie p ły w an ia
obciążone są ró w n ie ż m ięśn ie o d d ec h o w e. W o d a w y w ie ra na sp o rto w ca z a n u rz o n e g o
w wodzie duże ciśn ie n ie , stąd szczeg ó ln ie p o d czas w d ech u k latk a p iersio w a m u si
pokonać pew ien o p ó r, co w k o n sek w en cji w iąż e się z dodatkow rym wry siłk iem .
Uprawiający piłkę wrodną charakteryzują się bardzo dobrym um ięśnieniem tułow ia
i obręczy barkow ej, aczkolw iek gra ta obciąża generalnie w szystkie grupy
mięśniowa. Piłka w odna to sport siłow o-w ytrzym ałościow y, w ym agający od
zawodników zręczności i dużego ubytku energetycznego.
M asaż treningow y
U pływaków po treningu w ykonuje się spokojny, ale m ocny m asaż częściow y tych
C2ęści ciała, które są najbardziej obciążone.
U pływających stylem klasycznym i m otylkow ym m asuje się m ięśnie kończyn
górnych, o b rę c z y b ark o w ej, tu ło w ia i pośladki. S z c z e g ó ln ą u w ag ę n ależy zw ró c ić na
mi<tśnie p rz y w o d ziciele ra m ien ia (m ięsień p ie rsio w y w ię k sz y i n ajsze rszy g rzb ietu )
0raz na m ięśn ie p rz y w o d z ą c e u da, g rz b ie tu , k latk i p iersio w e j i b rzu ch a.
f p ły w ający ch k ra u le m w ięcej cz asu p rz e z n a c z a się m a m a sa ż m ięśn i i staw ó w
°ńczyn g ó rn y ch i doln y ch .
U grających w piłkę w odną stosuje się m asaż ogólny ze szczególnym uwzględnie-
^lern w szystkich staw ów kończyn górnych, mięśni grzbietu wraz /. pasem biodro-
W’Vrv\ 1 . 1 . •
- m
237
 Po bardzo intensywnym treningu m asuje się łagodniej, stosując rozciem ff-udności i rów nocześnie podnoszą poziom koordynacji ruchow ej, zmysłu
bokie ugniatanie. M asaż całego ciała ze szczególnym uw zględnieniem k l a t J ^ 1
wej i tłoczni brzusznej przeprow adza się m aksym alnie 2 razy w tygodniu * g i a g i * ^ CZn0ŚCi'
z m asażu częściowego. (O*'' Masaż,
. v i a ) a £ . treningowy
ii v n « n ^ v .. r

• kar/y i w ioślarzy po treningu w ykonuje się pow olny, ale dość mocny m asaż
Stosując m asaż u pływ aków należy brać pod uw agę fakt, żc ich m ięśnie w i ł górnych i obręczy barkow ej (ok. 2-4 godzin po ostatnim treningu, najlepiej
w rażliw e na m ocny i głęboki masaż, dlatego taki rodzaj m asażu zaleca v ; j;ończyn ~ n W ykorzystuje sję głów nie technikę rozcierania i głębokiego ugniatania.
sportow com z dużą m asą m ięśniową. \ W*
*]CCl°całkow
Masaż ity w
całkowity w ykonuje się dw-a
ykonuje się ow a razy i a ^ wr w tygodniu, _____
zw racając przede w szystkim
Z m asażu treningow ego należy zrezygnow ać na 2 dni przed zaw odam i. • ' tułow
*~l ia (grzbiet, klatka klatka piersiow
oiersiowraa ii brzuch).'W
brzuch). W przypadku
„wag? na mięśnie przypadku dużego
dużego
Masaż przed zawodami ^ciążenia mięsni konczyn górnych i obręczy barkow ej w skazany jest m asaż koń
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem startu w zaw odach wykonuje się m*
czyn dolnych i pośladków .
całkow ity celem utrzym ania mięśni w optym alnej gotow ości startowej. Z masażu treningow ego należy zrezygnow ać co najm niej na dw a dni przed zaw o­

Masaż przedstartowy w; | dami-

Przeprow adza się krótki, ale dokładny m asaż kończyn górnych, obręczy barkowe; M ia
lY asaż
p rzed zaw
t t wodam
m * « . - . i.
s a /. p i /.c u

grzbietu, m ięśni oddechow ych (m ięśnie m iędzyżebrow e i piersiow e większe) ori Między ostatnim dniem treningu a dniem startu w ykonuje się m ocny m asaż cał­
kończyn dolnych. W pierw szej kolejności w pozycji leżenia przodem masuje sę kowity celem utrzym ania gorsetu m ięśniow ego w optym alnej gotowości startowej.
grzbiet w całości ze szczególnym uw zględnieniem m ięśni międzyżebrowych, od link Masaż startowy
. V i a > 4 /. s i a > i v ? t j
pachow-ej środkow ej do kręgosłupa, najpierw po jednej stronic, a potem po drugiej. Przeprowadza się krótki, ale dokładny m asaż karku i obręczy barkow ej oraz koń-
Kolejno w ykonuje się m asaż tylnych stron kończyn dolnych. W pozycji leżenia tyłem :zyn górnych. U
;zyn górnych. U zawodników' startujących na
zawodników' stanującycu na długich
u.ufe.w. dystansach
---------- należy
. .podczas ma-
m asow aniem obejm uje się przednie strony kończyn dolnych, klatkę piersiową (w tym m w nież m ięśnie
icśnic oddechow
oddechow ee ii kończyn
kończyn dolnych.
dolnych. W
W pierwszej
pierwszej
sowania uwzględnić rów nież m
szczególnie m ięśnie m iędzyżebrow e, od m ostka do linii pachowej środkowej,
kolejności w pozycji siedzącej z pochylonym tułowiem do przodu i głowią opartą
najpierw po jednej stronie, a później po drugiej) i kończyny górne. Kończyny górne
można m asow ać rów nież w pozycji siedzącej. o podpórkę m asuje się kark z obręczą barkow ą, głów nie w ały mięśni czw oro­
bocznych. N
bocznych. N astępnie
astępnie przy
przy ww yprostow
yprostow anym
anym m tułow
row iu
.u m asażem obejm uje , sięawkończyny
odników
c ta \w mk i nozostałe staw'y. U zaw odników
Masaż powysiłkowy -jjS | górne, szczególnie zw racając uw agę na staw y rąk , pozostałe
W ykonuje się głębokie głaskanie oraz łagodne rozcieranie i ugniatanie kończyn długodystansowych w pozycji siedzącej masuj . :edne; slroniCł a potem po
górnych, obręczy barkowej i kończyn dolnych przez ok. 20 minut. Przez kolejne 15- i międzyżebrowe, od mostka do kręgosłupa, najpierw p ‘ dolnych, dokład-
20 m inut m asuje się energicznie grzbiet w całości, stosując rozcieranie, ugniatanie drugiej W pozycji leżenia tyłem przeprow adza się
i oklepywanic.
nie opracow ując staw y sk o k o w e i k o ian o w e. Z a w o d n ik ó w startu jący ch
U pływ ających na długich dystansach zam iennie można zastosow ać drenaż linife' mięśnie pośladkow-e, które często są narazon y . a£ do wysiłku
tyczny kończyn górnych i dolnych.
na krótkich d y stan sac h m a su je się e n e rg ic z n ie j, a ^ o k lep y w a n ic , w a łk o w a
Stosuje się g łęb o k ie g łask an ie, silne' r0ZC1“ ’^ ' k tó re w e z m ą n a sieb ie g łów n;
4.12. K ajak arstw o i w ioślarstw o f n e i w ibrację p rz y rząd o w ą, o szc zęd za ją c tc m ię sn ie , Kiore
• J \ I ----- ^ w -
:iQżar walki na torze regatowym .
D yscypliny te należą do grupy sportów' cyklicznych, lokom ocyjnych, ocharak^ M asaż pow ysiłkow y
rze w ytrzym ałościow o-siłow ym . Technika w iosłow ania angażuje głów nie mięśflie Stosuje się w y c isk a n ie , d e lik a tn e ro z c ie ra n ie i u g n iatan ie m ięśn i k ark u i o b rę c z
kończyn górnych i tułowńa, co w'pływa na ich rozw ój ze w zględu na konieczność ci* (tarkowej
arkowej oraz kończyn górnych
oraz kończyn gómycti przez ok.. 12 minut.
p r/c z ok lm nui. Przez
» kolejne
v. 20 minut wykonu
głego używ ania siły do pokonania oporu wody. Cykliczny charakter pracy i wys” . . __l i..u w pnłnści łw y
e się masaż kończyn dolnych lub grzbietu w całości (w yciskanie,c isk a n ie , m
m oocne
c n e ugniatani«
ugniatani!
przyczyniają się do w ykształcenia narządów w ew nętrznych (głów nie płuc i serca). c° sklepywanie, w ibracja przyrządow a i w ałkow anie).
w pływ a na ogólny rozwój fizyczny. Ć w iczenia opanow ania łodzi, poruszania i s|e
row ania w iosłem oraz łodzią kształtują nawyki i stereotypy ruchow a o w ysokiej I
cna
 M asaż p rzed zaw odam i
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem m eczu w ykonuje się silny m asaż ca
ciała celem utrzym ania aparatu m ięśniow ego w optym alnej gotowości do rywal*
na korcie. ' N
Masaż startowy
Przeprow adza się krótki, ale dokładny m asaż karku i obręczy barkowej, kończą
górnej trzym ającej rakietę oraz kończyn dolnych. W pierw szej kolejności w po2v '
leżenia przodem m asuje się tylną stronę tułowia, szczególnie zwracając uwagJ
kark i obręcz barkow ą (w ał m ięśnia czw orobocznego, staw barkow y i barkowo-obr*
czykow y) po stronie kończyny górnej aktywnej oraz m ięśnie pośladkowe. Następnje
m asow aniem obejm uje się tylne strony kończyn dolnych, głów nie ścięgna Achillesa
W pozycji leżenia tyłem m asow ane są przednie strony kończyn dolnych, zwłaszcza
staw ów skokowych i kolanowych. W pozycji siedzącej m asuje się kończynę g ó ^
aktyw ną, głów nie staw y ręki i pozostałe stawy. N ależy rów nież zadbać o dokładne
rozm asow anie m ięśnia dwmgłowego ram ienia, szczególnie ścięgna głowy długiej,
która często podczas gry narażona je st na naderwania.
Masaż powysiłkowy
W ykonuje się łagodny m asaż kończyny górnej aktyw nej, karku i obręczy barko­
wej oraz kończyn dolnych przez ok. 16 minut z zastosow aniem głaskania, rozciera­
nia, ugniatania i w ibracji. Przez kolejne 20 m inut m asuje się grzbiet w'całości lub
zam iennie m ożna zastosow ać drenaż lim fatyczny kończyn dolnych i kończyny górnej
aktywnej.
4.15. N arciarstw o » konfiguracji trasy i ustaw ienia bram ek slalom ow ych.
D o narciarstw a należą biegi na różnych dystansach, skoki na różnych sk o c zn ia ch
i dyscypliny alpejskie (slalomy: specjalny, gigant, supergigant o ra / zjazd).
Biegi n a rc ia rsk ie są cykliczną, lokom ocyjną form ą ruchow ą, charakteryzującą się
dynam iczną, intensyw ną pracą praw ie w szystkich grup m ięśniow ych (w' ty m też mię­
śni klatki piersiow ej i brzucha). Zaangażow any jest cały układ ruchu i większosc
układów wewnętrznych. W ysiłek biegaczy ma charakter typow o w ytrzym ałościow y
poniew aż biegi trw ają od kilkunastu m inut do naw et kilku godzin. Bardzo ważnym
cecham i biegaczy są siła, szybkość i koordynacja. K oordynacja narciarza związać
je st przede w szystkim z um iejętnością poruszania w łasnym ciałem w dowolnych P0'
łożeniach i przy dowolnej prędkości w połączeniu z ukształtow aniem t^renU
i sprzętem .
S koki n a rc ia rs k ie są bardzo trudną konkurencją techniczną, upraw ianą obeefl^
prawie przez cały rok (igelit w m iesiącach letnich). Podstaw ą ich w y k o n y w a n i a
szybkość, siła i zw inność. Szczególnie w ażne - a w wielu przypadkach decydujące
242
echy psychiczne zaw odników , a więc zdecydow anie, odw aga, zdolność konccn-
& Ąby oddać ja k najdalsze skoki, należy zgłębić i zrozum ieć teoretyczne zasady
tratku S k o c z e k pow inien orientow ać się jakie siły zgodne z prawam i fizyki działają
0 cjało wr poszczególnych fazach lotu, by przyjąć w danym m om encie najbar-
• i korzystne położenie i w ykorzystać siły aerodynam iczne. N ajbardziej przccią-
v iest aparat ruchowy kończyn dolnych.
li k o n k u re n c je alp ejsk ie - narciarstw o zjazdow e może być upraw iane dzięki od-
Nviednim w arunkom terenowym , śniegow ym i sprzętowym . N arciarze alpejscy po­
d d a ją zazwyczaj bardzo dobrze rozw inięte m ięśnie kończyn dolnych i tułowia. W y­
nika to /- techniki ruchów w' konkurencjach alpejskich. Zjazd trwa ok. 2-3 m inut
o b c ią ża najbardziej m ięśnie prostowniki kończyn dolnych oraz m ięśnie grzbietu,
letóre pracują na granicy skurczów' izom ctrycznych o małym zakresie ruchu, lecz
0 dużej intensywności, upośledzającej funkcje tzw . pom py mięśniowej. Zjazdy
sla lo m o w e , trw ające nieco krócej, angażują te same grupy m ięśniow e, ale ich
a k ty w n o ść jest w yraźnie zbliżona do skurczów' auksotonicznych (połączonych ze
zmianą długości i napięcia m ięśniow ego), a w ięc bardziej dynam icznych, też bardzo
intensywnych. Dlatego narciarzy w inna cechow ać odpow iednia w ytrzym ałość, siła
1 sz y b k o ść .
Slalom specjalny jest konkurencją techniczną, w którą zaw odnik angażuje dużo
energii, aktywując bardzo silnie system nerwowy. Zaw odnik startujący w slalom ie
powinien odznaczać się doskonałą oceną w zrokow ą, mieć szybką reakcję (z uw'agi na
bliskie ustawienie bram ek), siłę, elastyczność mięśni, koordynację ruchową, w yczu­
cie poślizgu nart. W trakcie zawodów' sportow iec pow inien wykazać w ytrwałość psy­
chiczną i ukierunkow aną pam ięć specjalną, która jest niezbędna do zapam iętyw ania
Slalom gigant i supergigant są konkurencjam i szybkim i, uznawanymi za najtrud
niejsze pod w zględem technicznym .
Zjazd polega na przejechaniu z m aksym alną prędkością specjalnie wytyczonej
trasy, ograniczonej bram kam i kierunkow ym i. N iektóre odcinki trasy zaw odnicy po­
konują i szybkością ponad 100 km na godzinę. Zjazdow ca pow inna cechow ać niena­
ganna technika jazdy, dobre poczucie rów now agi, precyzja ruchu, szybki refleks
1Wolność rozluźniania mięśni.
Masaż treningowy
U biegaczy narciarskich po treningu w ykonuje się łagodny m asaż kończyn dol-
ny°h lub kończyn górnych, ew entualnie m ięśni tułow ia po ok. 4-5 godz. po treningu.
lepiej w ieczorem . M asaż całkow ity można stosow ać nawet 3 razy w tygodniu,
S ownie zw racając uw agę na klatkę piersiow ą, brzuch, grzbiet, kark z obręczą bar-
°wą, a na kończynach dolnych - na staw y biodrowe i m ięśnie pośladkowe.
 U skoczków narciarskich i narciarzy alpejskich po treningu (ok. 2 godz.) ^
się energicznie kończyny dolne, zastosow aniem rozcierania (staw y) i głębo^*--
ugniatania. M asaż całościow y stosuje się raz w tygodniu.
Z m asażu treningow ego należy zrezygnow ać co najmniej na dw a dni przed
Masaż przed zawodami
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem zaw odów stosuje się dość mocny
całkowity, a u biegaczy pośw ięca się w ięcej uwagi okolicy klatki piersiowej, brzucb
grzbietu i karku z barkam i. Celem m asażu je st utrzym anie mięśni w optymak.
gotow ości startowej.
Masaż startowy u biegaczy narciarskich
Przeprow adza się krótki, ale dokładny, sedatyw ny m asaż kończyn dolnym
grzbietu, karku z barkam i i mięśni oddechow ych. W pierwszej kolejności w pozycji
leżenia przodem m asuje się tylną stronę tułowia, szczególnie zw racając uwagę m
stawy barkow e i m ięśnie m iędzyżebrow e, od linii pachowej środkowej do kręgosłup«,
najpierw po jednej stronic, a potem po drugiej oraz m ięśnie pośladkow e. Następni;
m asow aniem obejm uje się tylne strony kończyn dolnych, głów nie ścięgna Achillesa
i m ięśnie brzuchate łydek. W pozycji leżenia tyłem m asow ane są przednie stron;,
kończyn dolnych, z dokładnym opracow aniem staw ów skokow ych i kolanowych.
Kolejno m asuje się m ięśnie m iędzyżebrow e, od m ostka do linii pachow ej środkowej,
najpierw po jednej stronie, a później po drugiej, i m ięśnie piersiow e większe.
Masaż startowy u skoczków narciarskich
W ykonuje się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych, m ięśni przykręgosto-
powych, grzbietu i brzucha. N ajpierw w pozycji leżenia przodem m asuje się grzbie'
w całości, potem m ięśnie pośladkow e i kolejno tylne strony kończyn dolnych, głów­
nie ścięgna A chillesa i m ięśnie brzuchate łydek. W leżeniu tyłem m a s o w a n e są
przednie strony kończyn dolnych z dokładnym opracow aniem staw ów skokow ych
i kolanowych. N astępnie m asuje się m ięśnie brzucha, szczególnie mięśnie pro®*
i skośne.
Masaż startowy u narciarzy alpejskich
Stosuje się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych, grzbietu i brzuch*-
W pierw szej kolejności w pozycji leżenia przodem m asuje się grzbiet i mięśnie P0-
śladkow'e, a następnie tylne strony kończyn dolnych. W pozycji leżenia tyłem ma80"
w aniem obejm uje się przednie strony kończyn dolnych, zw racając głów nie uw agi ^
staw y kolanowe. Kolejno m asow any je s t brzuch, zw łaszcza m ięśnie proste i sk o śn e -
Uwagi końcowe
U zaw odników , u których w ystępuje nadm ierne pobudzenie („ g o rą cz k a
startow a”) wykonuje się m asaż sedatyw ny (uspokajający) dłużej, w ' p o w o l n y m ie
244
■i m n iejszą intensyw nością. M asuje się głaszcząc całe ciało i ugniatając kilka
P,e ksZVch grup m ięśniow ych nie biorących udziału w biegu, skoku czy zjeździć.
, ¿na też wymasowrać kark i obręcz barkow ą oraz klatkę piersiow ą i przestrzenie
Międzyżebrowe z zastosow aniem głaskania, delikatnego ugniatania i wibracji przy­
rządowej- . . .
Sportowców', u których w ystępuje „apatia przedstartow a” m asuje się nieco intcn-
^Hiej w celu m obilizacji do w ysiłku (szczególnie istotne u skoczków i alpejczy­
ków)- S tosuje się silniejsze głaskanie, rozcieranie i ugniatanie, zachow ując zasadę
oszczędzania tych m ięśni, które głów nie będą obciążone w' czasie zaw odów . Z am ien­
nie można w ykonać m asaż tonizujący (pobudzający) dolnego odcinka grzbietu oraz
klatki piersiowej i przestrzeni m iędzyżebrow ych z zastosow aniem energicznego roz­
ugniatania i silnej wibracji przyrządowej.
cieran ia,
W dyscyplinach narciarskich m asaż pow inien być w spom agany m aścią rozgrze­
wającą, ze względu na niską tem peraturę, w której odbyw ają się zawody.
M asaż pow ysiłkow y
Stosuje się w yciskanie, łagodne rozcieranie i ugniatanie mięśni kończyn dolnych
(u biegaczy rów nież kończyn górnych i obręczy barkow ej) przez 8-20 minut. Kolejne
20-25 minut przeznacza się na m asaż grzbietu i mięśni przykręgosłupow ych
(uskoczkówr i alpejczyków m oże to być m asaż kończyn górnych lub karku z bar­
kami) z zastosow aniem energicznego głaskania, ugniatania, oklepyw ania, silnej wi­
bracji przyrządowej i w ałkow ania. U biegaczy m ożna zastosow ać drenaż limfatyczny
■ kończyn dolnych.
4.16. Łyżw iarstw o szybkie i figurow e
Łyżwiarstwo szybkie to dyscyplina, w- której najw ażniejsze znaczenie mają w y­
trzymałość i siła; szybkość odgryw a głów ną rolę wr m om encie odbicia oraz przy star­
c e (szczególnie na krótkich dystansach), gibkość przyspiesza opanow anie techniki
jazdy, a w połączeniu z. w ytrzym ałością i siłą pom aga zachow ać łyżw iarzow i opty­
malną pozycję podczas narastającego zm ęczenia. Jazda na łyżwach angażuje przede
Wszystkim m ięśnie kończyn dolnych, pośladków , obręczy barkow ej i kończyn gór-
nych- Oprócz nienagannej techniki jazdy, w ażną rolę odgryw a budowfa anatom iczna
^w odnika, siła mięśni kończyn dolnych i pośladków , param etry fizjologicznej wy-
0 ności, cechy psychiczne i osobowość. G ibkość u łyżw iarza szybkiego charaktery
ftye się dużą ruchom ością w staw ach kończyn dolnych (głów nie biodrow ych i sko-
°wych). Pozw ala ona zachowrać optym alną pozycję, korzystną dla efektyw nego od-
ICla na odcinku startow ym , w jeździć po prostej i po łuku. O ptym alna ruchom ość
stawach skokowych ułatwia przyjęcie niskiej pozycji oraz rów nom ierny rozkład
pr^ ^ --------- -*.....kolanow y-staw skokowy.
245
 W łyżwiarstwie figurowym m niejszego znaczenia nabiera param etr s z y b k ą -
skujc natomiast koordynacja ruchowa i zwinność. W jeździć parami obciążA1*^'
wszystkie mięśnie, a najbardziej m ięśnie kończyn dolnych, pośladkowe, obręc7v t ^
kowej i kończyn górnych. W jeździe pojedynczej główne obciążenie p r z y p ^ * i
kończyny dolne.
M asaż treningowy
U łyżwiarzy szybkich po treningu wykonuje się powolny, dosyć mocny n^
kończyn dolnych; u sprinterów m ożna też masować kończyny górne lub mięśnia
łowią (u sprinterów' m ięśnie tułowia i kończyn górnych biorą większy udział w bie^
niż u biegaczy długodystansowych).
U łyżwiarzy figurowych jeżdżących parami można m asować częściowo po tre
ningu zarówno kończyny dolne, jak i górne, ewentualnie (ale rzadko) mięśnie tuło­
wia. W jeździć pojedynczej akcent należy położyć zdecydowanie na masaż kończyn
dolnych. Stosuje się przede wszystkim rozcieranie i głębokie ugniatanie. Masaż cał­
kowity wykonuje się raz lub dwfa razy w' tygodniu. W przypadku przemęczenia tre­
ningiem mięśni kończyn dolnych wskazany jest m asaż okolicy grzbietu, mięśni przy.
kręgosłupowych lub karku z barkami.
Z masażu treningowego należy zrezygnować co najmniej na dwra dni przed zawo­
dami.
M asaż przed zawodam i
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem zawodów- wykonuje się silny masaż cał­
kowity (u biegaczy długodystansowych pośwdęca się wdęcej uwagi okolicy klatki
piersiowej, brzucha, grzbietu i karku z barkami) dla utrzym ania mięśni w optymalnej
gotowości do walki sportowej.
M asaż startowy
Przeprowadza się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych, grzbietu, karku
i obręczy barkowej (u łyżw iarzy długodystansowych masuje się jeszcze mięśnie od­
dechowe). U łyżwdarzy figurowych (pary sportowe i taneczne) wskazane jest też wy-
m asowanic kończyn górnych. W pierwszej kolejności w pozycji leżenia przodem m2'
suje się tylną stronę tułowia ze szczególnym uw-zględnieniem mięśni pośladkowy 0
i obręczy barkowej. U łyżw iarzy długodystansowych zw raca się uw'agę na mięs1110
międzyżebrowe, masując od linii pachowej środkowej do kręgosłupa, najpierw p
jednej stronie, a później po drugiej. Następnie masowaniem obejm uje się tylne strony
kończyn dolnych, głównie ścięgna Achillesa i mięśnie brzuchate łydek. W leżeniu t>
łem m asowane są przednie strony kończyn dolnych, głównie stawy skokowe i ko
nowe. U łyżwiarzy długodystansowych dodatkowo m asuje się m ięśnie piersto'v
i m iędzyżebrowe, od m ostka do linii pachowej środkowej, najpierw po jednej stro
a potem po drugiej.
U łyżwiarzy, u których występuje nadmierne pobudzenie („gorączka -Jl,
tow a”) wykonuje się m asaż sedatywny (uspokajający) w powolnym tempie i z 1111111
246
• tensywmością, głaszcząc całe ciało oraz ugniatając kilka większych grup mię-
,n cj, nie biorących udziału w wysiłku, a następnie ponownie głaszcząc. Można
^ ować masaż karku i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej i przestrzeni mię-
0* -gbrowych, wykonując głaskanie, słabe ugniatanie i słabą wibrację przyrządową.
<^fvżw iarzy, u których występuje „apatia przedstartow a" masuje się bardziej cncr-
ie w celu mobilizacji do wysiłku (szczególnie sprinterów). Dom inują rozcieranie
?lCLiatanie (należy pam iętać o zasadzie oszczędzania tych mięśni, które będą bar-
‘ U | obciążone w czasie zawodów). Zam iennie m ożna przeprowadzić masaż pobu-
ifia c y dolnego odcinka grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni m iędzyżebro­
wych 2 zastosowaniem rozcierania, ugniatanie i silnej wibracji przyrządowej.
W łyżwiarstwie m asaż może być wspom agany m aścią rozgrzewającą.
M asaż pow ysiłkow y
Wykonuje się wyciskanie oraz łagodne rozcieranie i ugniatanie mięśni kończyn
dolnych, obręczy m icdnicznej oraz obręczy barkowej przez ok. 16 minut. Następne
ok. 20 minut przeznacza się na masaż mięśni przykręgosłupowych i grzbietu lub koń­
czyn górnych (u łyżw iarzy długodystansowych i solistów figurowych). Stosuje się
silne, energiczne głaskanie, ugniatanie, oklcpywanie, silną wibrację przyrządową
i wałkowanie. U łyżwiarzy długodystansowych po zakończonych zawodach można
zastosować drenaż lim fatyczny kończyn dolnych.
4.17. Gimnastyka
W gimnastyce ćwiczenia bardzo różnią się od siebie. Specyfika każdej konkuren­
cji gimnastycznej przejaw ia się w strukturze, czasie trw ania i napięciu mięśniowym.
Dość często przy wykonywaniu ćwiczeń dynamicznych charakter pracy jednych m ię­
sni łączy się ze statycznym wysiłkiem innych. W treningu gimnastycznym zwraca się
szczególnie uwagę na rozwój wytrzymałości, zręczności i siły. Z tego powodu gim ­
nastycy maja bardzo dobrze rozwinięty gorset mięśniowy, m ięśnie obręczy barkowej,
kończyn górnych i dolnych.
M asaż treningow y
U gimnastyków po treningu powinien dom inować m asaż częściow y, niezbyt in-
nsywny, nie trwający zbyt długo. M asuje się najczęściej mięśnie tułowia, kończyn
o mych i obręczy barkowej (bardzo dokładnie należy wym asować ręce, grzbiet ze
.. Zególnym uwzględnieniem okolicy lędźwiowej i przestrzeni międzyżebrowych).
°biet dodatkowo masuje się kończyny dolne i obręcz biodrową. M asaż musi być
kwatny do uprawianej dyscypliny gimnastycznej. M asuje się stosując głównie
2c*eranie i powolne, ale głębokie ugniatanie.
247
 Z masażu treningow ego należy zrezygnow ać co najmniej na dw a dni przed z a \y j
darni.
Masaż przed zawodami
M iędzy ostatnim dniem treningu a dniem startu w zaw odach przeprowadza
średniointensyw ny m asaż całkowity w celu utrzym ania aparatu ruchu w gotowi
startowej.
Masaż startowy
W ykonuje się dokładny m asaż całego ciała z zastosow aniem głaskania, rozcierani,
i ugniatania, pam iętając o zasadzie oszczędzania tych grup m ięśniow ych, które we-
zm ą na siebie ciężar w ykonyw ania ćwiczenia.
Masaż powysiłkowy
Stosuje się przew ażnie w yciskanie oraz łagodne rozcieranie i ugniatanie mięśni
kończyn górnych, obręczy barkowej i przednią stronę tułowia (lub tylną) przez 16
minut. Kolejne 20 minut przeznacza się na energiczny m asaż kończyn dolny
z zastosow aniem głaskania, ugniatania, oklepyw ania, silnej wibracji przyrząd
i wałkowania.
248
5. Masaż profilaktyczno-leczniczy stosowany w odnowie
biologicznej
W odnow ie biologicznej sportowców stosuje się następujące rodzaje masażu:
w środowisku w odnym , przyrządowy, limfityc/ny. izom etryczny, staw ow y centryfu-
0alny, kontralateralny i punktowy. Masaż eczniczy zaleca się w przypadku przetre­
n o w a n ia lub leczenia po urazach sportowych.
W skazania i przeciw w skazania do masażu profilaktyczno-leczniczego, podane
w niniejszym rozdziale, dotyczą tylko sporni w yczynow ego oraz urazów i patologii
wynikających z jego uprawiania.
5.1. M asaż w środow isku wodnym
Masaż w środow isku w odnym to zabieg przeprow adzany przy użyciu strumienia
wody lub w czasie kąpieli; obejmuje masże: podwodny natryskiem biczowym , pod­
wodny klasyczny, natryskow y, wirowy, w kąpieli perełkow ej.
5.1.1. Masaż podwodny natryskiem biczowym
Masaż podw odny natryskiem biczowym obejm uje zabiegi m asażu podwodnego
labilnego i stabilnego. M asaż podwodny nrryskicm biczow ym labilny stosowany je st
podczas kąpieli całkow itej lub częściowe w w odzie o tem peraturze 34-37°C, za po­
mocą ruchom ego natrysku skupionego o ciśnieniu w ody ok. 2,5 atm , płynącej z dyszy
stanowiącej końców kę w ęża połączonego/ agregatem wanny. M asuje się przednią
i Winą stronę ciała, prow adząc strumień wody w zdłuż naczyń żylnych i przebiegu
mięśni. C iśnienie strum ienia wody przy masażu pr/edniej strony ciała w inno być
o połowę m niejsze niż ciśnienie stosowalna tylnej stronie ciała.
M asaż podw odny natryskiem biczowym stabilny to zabieg stosow any podczas ką­
pieli całkowitej lub częściowej w wodzie o tem peraturze 34-37°C, za pom ocą stałego
natrysku z dysz umieszczonych w ścianach w anny do m asażu autom atycznego.
Dawkowanie m asażu podwodnego mcyskiem biczowym uzależnione jest od ob­
szaru objętego m asowaniem , indywidialnej reaktywności sportow ca oraz liczby
przeprowadzanych zabiegów. Rodzaj uchniki m asażu zależy od ciśnienia w ody.
Przekroju i św iatła dyszy, odległości od powierzchni ciała oraz od czasu trw ania za­
biegu. Na początku m asażu stosuje się ekkie głaskanie m iękkim strum ieniem w ody
odległości 15-30 cm końcówki dyszy cd pow ierzchni ciała, przy kolejnych zabie­
gach w ykonuje się ugniatanie i rozcieranie silniejszym strum ieniem wody,
''odległości ok. 12 cm . Mniejszej odległości niż 5 cm nic pow inno się stosow ać zc
240
 względu na złą tolerancję organizmu. Siła działania strumienia wody zależy dwóch kończyn górnych równocześnie, ale nic w jednej wannie, tylko
padania na powierzchnię ciała; najmniejsza jest wtedy, gdy pada pod kątem 9q<0 fló c h , stojących obok siebie.
łck powstający w tkankach jest okrągły), a największa gdy strumień wody ude^’ ,l vVskazania: urazy narządu ruchu (stan po urazie tkanek miękkich, stawów, kości,
powierzchnię ciała pod kątem 10-15° (dołek powstający w tkankach ma kształt • ,adcł i torebek stawowych), zmiany w narządzie ruchu z przeciążenia, siany po
kowaty).
* ^rgicznym leczeniu narządu ruchu, choroby skóry (stany po odmrożeniach, zabu-
Wskazania obejmują: stany zmęczenia po intensywnym wysiłku fizycznym w\ nja odżywcze skóry, blizny pourazowe i pooperacyjne).
śniobóle z przeciążenia i spowodowane złą postawą ciała, neuralgie (ischialgia, **przeciwwskazania: ostre stany zapalne miejscowe i ogólne, wczesny okres po
chialgia), lumbago, stany po urazach tkanek miękkich, po złamaniach, skręceń^ ^ an iu , nie zabliźnione rany, zmiany dermatologiczne na skórze.
i zwichnięciach, zaburzenia krążenia obw'odow'ego. I
Przeciwwskazania - nie masuje się przy stanach przemęczenia i pobudzeni-, 5,1.4. Masaż natryskowy - bicze szkockie
również nie zaleca się stosow-ać na okolice gruczołów' piersiowych, narządów p}Cl" Masaż natryskowy, zwany biczem szkockim, to zabieg wykonywany strumieniem
wych zewnętrznych, powłok brzusznych i dołów: pachowych, łokciowych, podkoia wody pod ciśnieniem ok. 1,5-3.0 atm, kierowanym /. katedry natryskowej na zawod­
nowych oraz pachwinowych. Wystające części kości i wyrośli kostnych należy omi nika" Masaż przeprowadza się na tylnej i przedniej stronie ciała osoby stojącej
u odległości ok. 4 m od katedry natryskowej, według określonego schematu (ryc.
5.1.2. M asaż podw odny klasyczny 260):

Masaż podwodny klasyczny to zabieg ręczny z zastosowaniem technik masażu

klasycznego (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, wibracja, wałkowanie), przeprawa
dzany w środowisku wodnym. Masowanie wykonuje się w wannie podczas kąpieii
całkow itej w' wodzie o temperaturze ok. 34-37 °C. Do zabiegu przystępuje się po i
min od zanurzenia sportowca w wodzie, po jego pełnym odprężeniu i rozluźnieni!:
przez niego mięśni. Nie stosuje się masażu całkowitego, tylko częściowy.
W s k a z a n i a i p r z e c iw w s k a z a n i a są podobne do wskazań i przeciwwskazań do
stosowania masażu podwodnego i masażu sportowego ręcznego.
5.1.3. Masaż wirowy

Masaż wirowy należy do grupy masaży wibracyjnych, wykonywanych w' środo­

wisku wodnym. Stosuje się zabiegi całego ciała oraz częściowe, głównie kończyn
dolnych i górnych. Masaże wykonuje się w specjalnych wannach wyposażonych
w urządzenie wprawiające wodę w ruch wirowy. Podczas zabiegów temperatura
dy winna wynosić 36-38 °C, a masowany obszar ciała powinien być całkowicie zanu-
rzony.

Masaż wirowy kończyn dolnych jest przeprowadzany w specjalnej wanme*

w której agregat wprawiający wodę w ruch wirowy ma regulator intensywności ^
rowania w'ody. Podczas masażu sportowiec siedzi na taborecie na wysokości górnej
brzegu wanny, rękami trzyma się za brzeg wanny. Kończyny dolne powinien nu ^
zanurzone aż do pachwin i nie mogą się one opierać o dno wanny. Przy m asażu K1
rowym kończyn górnych sportowiec siedzi obok wanny i zanurza całą kończynę g°! Ryc. 260. Kierunek strumienia wody podczas masażu biczem szkockim [54]
ną aż po dół pachowy, nie opierając ręki o dno wanny. Można stosować m asaż ^

250
 najpierw m asuje się lew ą tylną stronę ciała ( kończyna dolna, grzbiet, kończy,^
na, kończyna dolna), potem praw ą tylną stronę, kolejno zaw odnik obraca się i ^
się praw ą przednią stronę ciała (kończyna dolna, brzuch, klatka piersiowa, kofoJ1*
górna, kończyna dolna), a następnie lew ą przednią stronę. Podczas zabiegu u¿ywa\ n¿
na przem ian w ody gorącej (37-42 C ) w czasie ok. 1 min i zim nej (10-15°C) w ^ '
15 sek., kilkakrotnie pow tarzając czynności. Czas m asażu w ynosi 3-5 m inut.
należy zakończyć zim nym prysznicem .
Wskazania: przew lekła rwa kulszowa, jako zabieg hartujący.
Przeciwwskazania: stany chorobow e przebiegające z w ysoką temperaturą cia^
okres osłabienia lub w yniszczenia organizm u. Zabiegów nie w ykonuje się u osób
o zw iększonej w rażliw ości nerwowej oraz u osób o bardzo szczupłej budowie ciała
M asażu nie zaleca się stosow ać na okolice: głow y, szyi, gruczołu piersiowego, narcą.
dówr płciow ych. N ależy om ijać w ystające części kości.
5.1.5. M asaż w kąpieli perełkowej V membrany: płaską (do m asow ania skóry, tkanki podskórnej i dużych grup m ięśnio­
M asaż w kąpieli perełkowej przeprow adzany je st w w annie, z umieszczoną na
dnie specjalną perforow aną matą, do której doprow adza się pod ciśnieniem 1 atmtlen
z butli lub z pow ietrza. M asaż w ykonuje się przy użyciu zw ykłej wody. Podczas ude­
rzania pęcherzyków tlenu o pow ierzchnię ciała potęguje się działanie mechaniczno-
stym ulujące i biologiczne, pow odując pobudzenie receptorów' w skórze, rozszerzenie
naczyń w łosow atych i pobudzając krążenie obw odow e. Z aleca się stosowanie zabie­
gów przy użyciu naparów z ziół lub olejków eterycznych.
W sk azan ia: stan pobudzenia nerw ow ego, bezsenność.
P rzeciw w sk azan ia: osłabienie znacznego stopnia, senność.
5.2. M asaż przyrządow y
M asaż przyrządow y w ykonyw any je st z zastosow aniem specjalnych aparatów jako
źródła bodźca dla m asow anych tkanek. D o najczęściej stosow anych m asaży przyr/a*
dowych należą: w ibracyjny, podciśnieniow y, pneum atyczny, synkardialny, próżnio­
wy bańką.
5.2.1. M asaż w ibracyjny
M asaż w ibracyjny to zabieg, w którym w ykorzystuje się drgania (wibrację) P°*
¡hodzące z aparatów w ibracyjnych. A paraty do m asażu w ibracyjnego dzieli się na
paraty działające za pom ocą im pulsów prądu elektrycznego z sieci o napięciu 220 »
ib 12 V z baterii oraz aparaty na sprężone pow ietrze lub ciśnienie wody. Aparaty
-ytwarzają drgania o częstotliw ości 500-7000 na m inutę i o am plitudzie drgań do I
n.. D o zabiegów' wibracji najczęściej w ykorzystuje się aparaty A quavibron i R ed#
raz w anny z w ibratoram i (agregaty w yw ołujące w irow anie w ody) stosow ane p
•u A row ym . A paraty do wibracji suchej posiadają końcówki z m em branam i,
są wprawiane w ruch drgający.
kt(,fŁ li(lvibron stanowi zespół połączeń gum ow ych i m etalowych. W oda płynąca
; u pod norm alnym ciśnieniem uderza w gum ow ą m em branę, wywołując jej
1 aania- Aparat podłącza się do sieci w odociągow ej przez założenie opraw ki gumo-
i na kran jednego z w ęży gum ow ych, a końcow-ą część drugiego gum ow ego węża
tkłada się do wanny lub um yw alki, przez co w odę przepływ ającą przez aparat od-
rowadza sję do kanalizacji. Zużycie wody wynosi około 2,5 l/min. W ęże gum owe
dłucości 1,5 m pozw alają na sw obodne m anew row anie aplikatorem z m em braną
w każdej pozycji chorego. Częstotliw ość drgań w m em branie wynosi 2 0 0 0 -
7000/min. a am plituda tych drgań uzależniona jest od szybkości przepływu wody
przez urządzenie i m ożna ją regulow ać przez odkręcenie lub zakręcenie kranu. Apli-
kator umożliwia w ym ianę m embran gum ow ych. Do celów leczniczych stosuje się
wych), płaską z guzkiem (do m asow ania m ałych grup m ięśniow ych) i płaską z kol
cami (do pobudzania krążenia obw odowego).
Aparat Redor to urządzenie elektryczne, przekazujące drgania za pośrednictwem
specjalnych taśm, których stopień naprężenia w pływ a na siłę bodźca. Aparat ten słu­
ży do masażu w ibracyjncgo, stosow anego na duże części ciała lub grupy m ięśniowe
(np. grzbiet, m iednicę, udo, ramię).
W skazania: stany pourazow e narządu ruchu i stany w zm ożonego napięcia m ię­
śniowego.
P rzeciw w skazania są takie same, ja k przeciw w skazania do stosowania klasycz­
nego masażu sportowego (patrz rozdz. 2.5.).
5.2.2. M asaż podciśnieniow y
Masaż podciśnieniow y to zabieg, do którego używ a się specjalnego aparatu podci­
śnieniowego. M ożna stosow ać m asaż podciśnieniow y labilny albo stabilny (m iej­
scowy).
Masaż podciśnieniow y labilny w ykonuje się aparatem jednoprzew odow ym , do
którego dokręca się plastikow y kielich odpow iedniej wielkości (zależnie od wielkości
M c*ęsci masowanej). Po uruchom ieniu aparatu w ytw arzającego podciśnienie w prze­
dziale 0-30 mPa, należy przyłożyć kielich do m asowanej części ciała i jednym pal-
(kciukiem ) zatkać m ały otw ór w kielichu, aby pod w pływ em ssącego działania
aparatu skóra i tkanki zostały do niego w ciągnięte. Do masażu używ a się płynnego
Srodka poślizgow ego (oliw ka, olej). M asuje się w kierunkach jak w m asażu sporto­
wym. Aby dostosować siłę bodźca do odczuć sportow ca, należy przy przesuwaniu
Rjelicha kontrolować w ysokość kopuły skórnej w kielichu i w razie potrzeby odtykać
Jb zatykać palcem otw ór w kielichu, a tym sam ym zm niejszać lub zw iększać wyso-
rr'"~ - • u. 1 ---
253
 M asaż podciśnieniow y stabilny w ykonuje się specjalnym aparatem , g łó w n ie j 4 jylasaż synkardialny
roprzew odow ym , do którego podłącza się cztery gum ow e kielichy o d p o w Jr
^ , „7 synkardialny to zabieg, do którego używ a się specjalnego urządzenia
w ielkości (zależnie od w ielkości części m asowanej). Po uruchom ieniu aparatu JJj
^ -20 z aparatem do EKG i w ykorzystuje się synchronizację ucisku m ankietu
sażonego w im pulsator podciśnienia gum ow e kielichy przykłada się w odpo
-?Pr^ Z°,t y c z n e g o na naczynia obw odow e z fizjologicznym cyklem pracy serca spor-
m iejsca, gdzie zostają„ A
przyssane
^ pod w pływ em ssącego u/uuam
»«vui działania aparatu. N;
a aparatu.
ustaw ia sie c^estntliwr^A ^ pneullia
rę2 podczas aS zaoic-gu
zabiegu w m om encie skurczu tętnic następuje
w iuum&uoiv/ v __ ucisk w zm acniający si-
ustaw ia się częstotliw ość pracy aparatu (15, 30, 60 cykli na m inutę) oraz
podciśnienia w przedziale 0-30 mPa. X ^to'vca'
skurczu. Imim nniższe iest
i ż s z e je st ciśnienie skurczow e zaw odnika, tym w iększą siłę uciski ucisku
uleży zastosować. Siła ucisku m ankietu wynosi 50-100 m m H g, a zabieg trw a 20-30
W sk azan ia: m ięśniobóle i nerw obóle, stan zapalny korzonków nerw ow ych, gy ¿ależy zastosować, ona j
min i jest —1™ ;™ „ od tntna
uzależniony tętna snortow
sportowca
ca -- im
im wwolniejsze
olniejsze tętno,
tętno, tym
tym dłuższy
dłuższy ucisk.
ucisk
zakw aszenia mięśni po dużym wysiłku fizycznym . N ależy pam iętać, że nie
yjasaz pobudza krążenie obw odow e, w zm acnia fizjologiczny s k u r rl T
stosow ać m asażu na okolicę serca, w obrębie głow y i szyi, na gruczołach piersiom
oraz na okolicę dużych naczyń. na zwiększenie elastyczności naczyń obw odow ych. ^ ^ w pływ a
W skazania: obrzęk kończyn pooperacyjny lub pourazow y a także no Hł..« #
P rzeciw w sk azan ia: zm iany derm atologiczne na skórze pochodzenia grzybicy
łym unieruchomieniu kończyn ^ długotrwa-
ropnego lub alergicznego, stan ogólnego osłabienia organizm u długotrwałym ^
kiem , kruchość naczyń krwionośnych. r

5.2.5. Masaż próżniowy bańką

5.2.3. M asaż pneum atyczny Masaż próżniow y bańką to zabieg leczniczy, przeprow adzany za pom ocą bańki
lekarskiej bezogniowej lub ogniowej albo bańki gumowej. Bańka bezogniow a je st to
M asaż pneum atyczny, zw any m asażem barycznym to zabieg, do którego użyr,
naczynie szklane w kształcie kopuły, u podstaw y której znajduje się szeroki otw ór
się specjalnego aparatu połączonego z m ankietam i albo specjalnej kom ory cytr
drycznej. ograniczony grubym m ankietem , a na wierzchołku um ieszczony je st zaw ór (wentyl),
przez który w ypom pow uje się pow ietrze z bańki za pom ocą specjalnej pom pki, uzy­
M asaż pneum atyczny w kom orze cylindrycznej w ykonuje się aparatem ze sp
skując próżnię. Bańka ogniow a to naczynie szklane wr kształcie kopuły, u podstaw y
cjalną herm etyczną kom orą cylindryczną, w której um ieszcza się kończynę doi
której znajduje się szeroki otw ór ograniczony grubym m ankietem . Zabieg przepro­
górną i naprzem iennie oddziałuje się na kończynę podw yższonym i obniżon
wadza się na gorąco. Po w cześniejszym w ysm arow aniu ścianek bańki spirytusem
śnieniem atm osferycznym , w m aksym alnym zakresie 760 m m Hg (po 380 mralt
podpala się ją i następnie przykłada w określone m iejsce na ciele. Podczas spalania
w górę i w dół). O bniżanie i podw yższanie ciśnienia odbyw a się płynnie, stopniowi!
z zamkniętego naczynia zostaje usunięty tlen i w ytw arza się próżnia. B ańka gumowca
w czasie 1-2 m inut przy zabiegu trw ającym 10-15 minut. Zabieg stosuje się u ostfl
wykonana jest ze specjalnej sprężystej gum y wr kształcie kopuły, u podstaw y której
upraw iających sport w yczynow y, głów nie dyscypliny szybkościow e, w celu pot*
znajduje się szeroki otw ór ograniczony grubym m ankietem. Próżnię (podciśnienie)
dzenia krążenia obw odow ego, szybszego dostarczenia substancji odżywczy^
i usunięcia produktów przem iany materii. uzyskuje się przez przyłożenie bańki w określonym m iejscu na ciele, naciśnięcie gu­

M asaż pneum atyczny z m ankietam i w ykonuje się specjalnym aparatem d*1 mowej kopuły i nagłe jej zw olnienie.
Masaż bańką labilny w ykonuje się bańką szklaną bezogniow ą lub ogniow ą albo
przew odow ym , do którego podłącza się m ankiety (nogaw ki ze stopam i lub ręka^'
bańką gum ową w' formie „w ędrującej bańki" (ryc. 261), na wdększych powierzch-
z rękaw iczkam i), w których um ieszcza się kończyny dolne lub górne. Z a pomoc-
n,ach ciała (np. grzbiet, udo) z użyciem środka poślizgow ego (np. oliw ka, krem ) albo
aparatu naprzem iennie oddziałuje się na kończyny w form ie uciskania (napełni30*.
srodka poślizgowego z dodatkiem środka leczniczego (np. rozgrzew ającego, prze-
m ankietu pow ietrzem_ do określonej w artości) i zm niejszania ucisku (opró:
»unwawi; (opróżnian1'!
mankietu). £lwbólowego). M asuje się główmie jedną bańką, podłużnie i poprzecznie do pr/.e-
mankietu). N N apełniania
apełnianie ii opróżnianie m ankietu
i~--* pow ietrzem
• odbyw a się pMynfl*]
Icgu włókien m ięśniow ych, po w cześniejszym um ocow aniu (przyssaniu) bańki dc
stopniow o, w czasie 1-2 minut przy zabiegu trw ającym 10-15 minut. "X |
Clała. Rozpoczęcie m asażu należy poprzedzić obrotem bańki, a zakończyć w puszcze­
Wskazania: zaburzenia ukrw ienia kończyn dolnych i górnych, zaburzenia odży*' n i u do niej pow ietrza przez przyłożenie palca do m ankietu bańki i odchylenie jej
cze skóry i m ięśni, regeneracja pow ysiłkow a, głów nie kończyn dolnych.
^ bok (nie wfolno odryw ać bańki od ciała). Przy dużej w praw ie wr posługiw aniu się
Przeciwwskazania: kruchość naczyń w łosow atych, uszkodzenia skóry. abką można w ykonać m asaż sym etryczny (np. m asaż grzbietu, po obu stronach krę­
gosłupa) dw om a bańkam i rów nocześnie.
 W sk azan ia i p rzeciw w sk azan ia są podobne do w skazań i przeciwwskazań
stosowania m asażu podciśnieniow ego.
Ryc. 261. Masaż labilny bańką gumową
5.3. M asaż lim fatyczny
V V
m wymi um ieszczony m ały wałek. Przy drenażu klatki piersiowej i brzucha za­
M asaż lim fatyczny, zw any drenażem lim fatycznym , polega na zastosowaniu okre
słonych technik, w formie przepychającej (przesuw ającej, wyciskającej, tłoczącej)
w celu uspraw nienia krążenia limfy. Do głów nych zadań drenażu należy: p rzeciw ­
działanie lub likw idacja obrzęków zapalnych, chłonnych i zastoinowych oraz przy­
spieszenie usunięcia z organizm u produktów przem iany materii.
Drenaż lim fatyczny ma zastosow anie u osób upraw iających sport wyczynowy,»*'
dących po dużym w ysiłku fizycznym w celu przyspieszenia krążenia limfatycznego,
likwidacji obrzęków pow ysiłkow ych, przyspieszenia usunięcia kw aśnych metaboli*
tów z organizm u i popraw ienia w arunków odżyw czych tkanek.
5.3.1. Zasady stosowania m asażu lim fatycznego
• techniki drenażu to: głaskanie, rozcieranie klasyczne (spiralne), r o z c i e r a n i e seg
m entam e (koliste), ugniatanie przepychające, uciski falujące, w y c i s k a n i e o
pom pow anie,
• techniki drenażu stosuje się w zdłuż naczyń lim fatycznych albo w kierunku
bliższych w ęzłów chłonnych,
• w ęzłów chłonnych nie m asuje się, lecz ich okolice,
256
• te c h n ik i stosow ane w drenażu należy w ykonyw ać w form ie przesuw ającej,
przepychającej, wyciskającej,
• podczas w ykonyw ania drenażu należy co najmniej dw a razy w ym asow ać oko­
lice w iększych w ęzłów chłonnych.
• m asowanie każdej części ciała rozpoczyna się głaskaniem , a kończy' w yciska­
niem.
0 ułożenie sportow ca pow inno być w ygodne, aby m ięśnie miał rozluźnione
i łatw o mógł przyjm ow ać pozycje drenażowe,
• masaż w ykonuje się na obnażonej części ciała,
• tempo w ykonyw ania poszczególnych technik pow inno być w olne, ok. 10 ru­
chów na m inutę,
• czas trwania drenażu jednej części ciała wynosi ok. 20-30 min,
• każdą technikę pow tarza się 2-3 razy. dostosowując siłę m asażu do odczuć
sportowca,
• zabiegi m ożna ordynow ać codziennie, co drugi dzień albo dw a razy w tygo­
dniu.
• masując kończyny górne i dolne należy ułożyć je powyżej poziom u tułowia
i lekko zgiąć w stawach. Podczas drenażu grzbietu sportow iec leży przodem ,
kończyny górne ułożone są wydłuż tułow ia, głow a na boku lub w' otw orze
przeznaczonym na tw arz, kończyny dolne w yprostow ane, pod stawam i skoko­
wodnik leży tyłem z lekko uniesioną głow ą na zagłówku, kończyny dolne
zgięte w staw ach kolanow ych, pod którym i znajduje się duży wałek,
5.3.2. Techniki stosowane w masażu limfatycznym
Do technik stosowanych w m asażu lim fatycznym należą techniki m asażu klasycz-
nego: głaskanie (G), rozcieranie (R K ) i w yciskanie (W ), m asażu segm entam ego: roz-
cbranie segm éntam e (R S) oraz techniki drenażu lim fatycznego: ugniatanie przepy­
chające (UP), uciski falujące (U F) i pom pow anie (P).
Poniżej zostały opisane tylko techniki drenażu lim fatycznego, poniew aż pozostałe
lechniki zostały w cześniej scharakteryzow ane przy m asażu sportowym.
Ugniatanie przepychające polega na w ykonyw aniu płaskiego ugniatania kciukam i,
^Przem iennie w form ie w achlarza, w płaszczyznach podłużnych i poprzecznych.
W .falujące polegają na w ykonyw aniu ręką (rękam i) ruchów' falujących.
zależności od wielkości m asowanej części ciała używa się różnych części ręki
5 )- Przy m ałych i krótkich odcinkach falow anie przeprow adza się opuszkam i pal-
5 W’ P1^ dużych, a krótkich częściach ciała w ykonuje się stroną dłoniow ą palców' 2 -
Jednej ręki (obu rąk), przy dużych i długich częściach ciała w ykorzystuje się całą
r°nę dłoniow ą jednej ręki (obu rąk). C ałą dłonią m asuje się następująco: rozpoczyna
257
 sikami palców 2 - 5, albo stosuje się pom pow anie pięściam i (ryc. 263), rownocze

jSe P° obu stronach-

— ' - J “'U.
Pom powanie, zwane pom pą lim fatyczną, stosow ane jest do oddziaływ ania na a
piska w ęzłów chłonnych w celu pobudzenia ich do pracy i udrożnienia krążer)U.
limfy. Polega na rytm icznym uciskaniu (ok. 5 razy) okolicy w ęzłów chłonnych tj*
częściej stroną dłoniow ą ręki, śródręcza czy palców oraz pięścią, przez co wytwarj^
się podciśnienie w pływ ające na lepsze funkcjonow anie w ęzłów chłonnych. Technika
ta w ykonyw ana je st zam iennie z drenażem lim fatycznym (głaskanie, rozcieranie kia
syczne, rozcieranie segm entam e, uciski falujące) okolicy w ęzłów chłonnych: pa
chw inow ych, pachow ych, nadoboj czy ko w y c h , podkolanow ych i łokciowych.

5.3.3. W skazania i przeciw w skazania

Wskazania
W skazania obejm ują wszystkie przypadki, w których zaleca się stosowanie ma­
sażu sportow ego, a którym tow arzyszą obrzęki, zaburzenia odżyw cze tkanek
i zaburzenia przem iany materii oraz uszkodzenie mięśni i ścięgien, stany po skręce­
niach, zw ichnięciach i złam aniach, obrzęki pourazow e, stany po odmrożeniach
i oparzeniach, zaburzenia gospodarki wodnej w m ięśniach, porażenia nerwów obwo­ R yc. 262. G ła s k a n ie d o łó w n a d o b o jczy k o w y ch
dowych.

Przeciwwskazania
Przeciw w skazania obejm ują w szystkie przypadki chorobow e przebiegające z w y­
soką tem peraturą ciała (powyżej 38 °C), przerw anie ciągłości skóry, obrzęki i wysięki
w następstwie ostrych stanów zapalnych.

5.3.4. M asaż lim fatyczny grzbietu

Przeprow adza się u zaw odnika leżącego przodem , kończyny górne u ło żo n e
w zdłuż tułowia, lekko zgięte w staw ach łokciowych i lekko odw iedzone od tu ło w ia,
głowa leży na boku albo w otw orze na twrarz, pod staw y skokow e podłożony maty
wałek.
Przy m asow aniu dołów nadobojczykow ych m asażysta podkłada ręce pod tuło'v
i m asuje od m ostka do stawów barkow ych. Dla lepszego zobrazow ania masażu pi"ze'
prow adzono go w pozycji leżenia tyłem - ryc. 262 i 263.
Rozpoczyna się od ogólnego głaskania grzbietu w pasmach podłużnych i
pn.eem ych, następnie wykonuje się drenaż dołów nadobojczykowych (G, RK, RS,
opuszkami palców 2, 3 i 4, od mostka do stawów barkowych (ryc. 262), albo p °,n
powanie (ryc. 263) stronami dłoniowymi palców 2-5, równocześnie po obu stronach.
R y c 263. P o m p o w a n ie d o łó w n a d o b o jczy k o w y ch
Potem przeprow adza się drenaż dołów pachow ych (G. RK, RS. UF) w trzech Pa
sm ach (tylnym , środkow ym i przednim ), od strony tułow ia (ryc. 264). Masuje Si*
 Ryc. 266. U g n ia ta n ie p r z e p y c h a ją c e p o d łu ż n e g r zb ie tu

Ryc. 264 . Głaskanie dołów pachowych Ponownie przeprow adza się drenaż dołów nadobojczykowych i pachow ych (G,
RK. RS. UF) albo pom pow anie, a następnie drenuje się grzbiet w pasm ach poprzecz­
nych (G, RK, RS, U P, UF), od kręgosłupa do linii pachowej środkow ej, w pasm ach
od pośladka do barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 267).

R yc. 265. P o m p o w a n ie d o łó w p a c h o w y ch

Ryc. 2 6 7 U c isk i f a lu ją c e p o p r z e c z n e g rzb ietu

Kolejno w ykonuje się drenaż podłużny grzbietu (G, RK, RS, UP, UF), z dołu d°
góry, w pasm ach, od kręgosłupa do linii pachowej środkow ej, najpierw po j&W
stronie, a potem po drugiej, albo rów nocześnie po obu stronach (ryc. 266).
260 L
 K olejno stosuje się drenaż wzdłuż linii pachow ych środkowych (G, RK. R§
T
stronami dłoniow ym i obu rąk (ryc. 268), od grzebieni biodrow ych do dołów n
w ych, rów nocześnie po obu stronach.

R yc. 269. R o z c ie r a n ie k la sy c z n e d o łó w n a d o b o jczy k o w y ch

R yc. 26<S. G ła sk a n ie w zdłuż lin ii p a c h o w y ch śro d k o w y ch

Później w ykonuje się drenaż dołów pachow ych i nadobojczykowych (G, RK. RS. I
UF) albo pom pow anie, a na zakończenie przeprow adza się wyciskanie grzbietu
w pasm ach podłużnych, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej.

5.3.5. M asaż lim fatyczny klatki piersiowej

Przeprow adza się u zaw odnika leżącego tyłem , kończyny górne lekko zgiętc
w staw ach łokciow ych i lekko odw iedzone od tułowia, pod staw y kolanow e p o d ło ż o ­
ny jest wałek, głow a lekko uniesiona. Kobiety m asuje się om ijając gruczoły piersio­
we.
Rozpoczyna się od ogólnego głaskania w pasm ach podłużnych i poprzecznych, na
stąpnie w ykonuje się drenaż dołów nadobojczykow ych (G. RK, RS, UF) o p u s z k i 1
R yc . 270 . R o z c ie r a n ie k la s y c z n e d o łó w p a c h o w y ch
palców 2-5, od m ostka do staw ów barkow ych, rów nocześnie po obu stronach (Oc'
269) oraz drenaż dołów pachow ych (G, RK, RS. UF), od strony tułow ia w trzech P3
smach przednim , środkow ym i tylnym (ryc. 270), albo pom powanie.

stronie, a polem po drugiej, albo rów nocześnie po obu stronach.

262
 Ryc. 271. Rozcieranie klasyczne podłużne klatki piersiowej 1
Ponownie drenuje się doły nadobojczykowe i pachow e albo stosuje się pompowa,
Następnie wykonuje się drenaż poprzeczny klatki piersiowej (G. RK, RS, UF), od most
do linii pachowej środkowej (ryc. 272), w' pasmach od łuku żebrowego do obojczyka, n
pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Później drenuje się wzdłuż linii pachowy
środkowych (G, RK, RS, UF), stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 273), od grzebieni bi
drowych do dołów pachowych, równocześnie po obu stronach.
Ryc. 272. Uciskifalujące poprzeczne klatki piersiowej
Ryc. 273. Rozcieranie klasyczne wzdłuż linii pachowych środkowych
Ponownie przeprow adza się drenaż dołów pachow ych i nadobojczykowych albo
pompowanie. N a zakończenie w ykonuje się wyciskanie podłużne klatki piersiowej.
5.3.6. M a s a ż lim f a ty c z n y b r z u c h a
Przeprowadza się u zaw odnika leżącego tyłem , kończyny górne lekko zgięte
w stawach łokciowych i lekko odw iedzone od tułowia, pod stawam i kolanowym i m a­
ły wałek, w celu rozluźnienia powłok brzusznych. D renaż wykonuje się w' dw óch
etapach; pierw szy etap obejm uje strefę nadpępkow ą, a drugi strefę podpępkow'ą.
Rozpoczyna się od ogólnego głaskania pow łok brzusznych w prawrą stronę. Pierw­
szy etap stanowi drenaż łuków■żebrow ych (G. RK, RS. UF), od linii pachowej środ­
kowej do w yrostka mieczy ko w atego (ryc. 274), najpierw po jednej stronie, a potem
Po drugiej albo rów nocześnie po obu stronach, albo stosuje się pom pow anie (ryc.
275).
Następnie drenuje się strefę nadpępkową (G. RK, RS. UF), z dołu do góry,
^pasm ach od linii pachow ych środkowych do linii środkowej przedniej ciała (ryc.
' 6). rów nocześnie po obu stronach.
Różniej ponow nie drenuje się łuki żebrow e albo stosuje się pom powanie.
Drugi etap obejm uje drenaż pachw in ((i. RK, RS, UF), od grzebienia biodrow ego
^zdłuż pachw iny do kości łonow ej (ryc. 277), najpierw' po jednej stronie, a potem po
rugięj, albo rów nocześnie po obu stronach, albo w ykonuje się pom pow anie (ryc.
278).
 Ryc. 274. Głaskanie łuków żebrowych

Ryc. 276. Głaskanie strefy nadpępkowej

Ryc. 275. P o m p o w a n ie łu k ó w żeb ro w y ch

Rxc 277 Rozcieranie klasyczne pachwin

.

26 7

266
 Kolejno przeprow adza się drenaż m ięśnia naram iennego, w pasmach poclłn •
(Ci, RK. RS, UF), z dołu do góry (ryc. 282) i w pasm ach poprzecznych (G,
UF), od środka m ięśnia do dołu pachow ego (ryc. 283), ’

Ryc. 284. Uciski falujące ramienia

Ryc. 282. Głaskanie podłużne mięśnia naramiennego

Ryc. 285. Głaskanie stawu i dołu łokciowego

Ryc. 283. Rozcieranie klasyczne poprzeczne mięśnia naramiennego
a potem w ykonuje się drenaż ram ienia (G, RK. RS, UF), od staw u łokciowego
m ięśnia naram iennego i dołu pachow ego (ryc. 284). Później drenowany j eSl
i dół łokciow y (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, od strony w yrostka łokciowego i
łu łokciowego (ryc. 285), rów nocześnie po obu stronach.
Ponownie wykonywany je st drenaż dołu pachow ego albo pom pow anie. Następnie
renuje się przedram ię (G, RK, RS, UF), od stawu nadgarstkow ego do łokciowego
286). Kolejno przeprow adza się drenaż staw u nadgarstkowego (G. RK, RS.
)> z dołu do uórv. rów nocześnie po stronach grzbietow ej i dłoniowej (ryc. 287)

270 271
 r

Ryc. 288. Głaskanie śródręcza

Ryc. 286. Głaskanie przedramienia

Ryc. 289. Rozcieranie klasyczne palców ręki

Ryc. 287. Rozcieranie klasyczne stawu nadgarstkowego j |

Ponownie przeprowadzany jest drenaż stawu i dołu łokciowego, a potem dren# 5*3.8. Masaż limfatyczny kończyny dolnej
śródręcza (G, RK. RS. UF), od palców do stawu nadgarstkowego (ryc. 288)-
równocześnie po obu stronach. Masaż kończyny dolnej obejm uje dwa etapy. Etap 1 to m asaż przedniej strony,
jj^ap II to m asaż tylnej strony. Przy masażu przedniej strony zawodnik leży tyłem,
Następnie wykonuje się drenaż palców (G, RK) od opuszka palca do stawu Ś #
kończyny górne ułożone wzdłuż tułow ia, kończyna dolna drenow ana ułożona na kii
ręczno-paliczkowego (ryc. 289) i znów drenuje się staw nadgarstkowy\ a na żako*1 I
nie>nieco powyżej poziom u tułow ia, pod stawem kolanowym m ały wałek.
czenie stosuje się wyciskanie kończyny górnej.

272 273
 Rozpoczyna się od ogólnego głaskania przedniej strony, od stawu skoko\ve T
pachwiny i stawu biodrowego. Następnie wykonuje się drenaż pachwiny (Q P v °^ °
UF) w paśmie poziomym, od grzebienia biodrowego, wzdłuż pachwiny d0 ^ ^
lejno przeprowadzany jest drenaż uda (G. RK. RS. UP. UF), od stawu kolano-
do krocza, pachwiny i staw u biodrow ego (ryc. 292). oraz drenaż staw u kolano-
w pasmach podłużnych (ryc. 293), z dołu do góry, i pasmach
oraz w paśmie pionowym (G,RK,RS, UF), z dołu do góry, na wewnętrznej s w ? ’ *'e$° ,r7nych (rvc. 294), od bocznych stron rzepki do dołu podkolanowego.
uda (ryc. 290), albo pompowanie (ryc. 291).

Ryc. 292. Ugniatanie przepychające przedniej strony uda

Ryc. 290. Głaskanie pachw iny w paśmie pionowym

‘>
!
4Ęę

Ryc. 292. G łaskanie p o d łu żn e staw u kolanow ego

Ryc. 29 J. Pompowanie pachwiny w paśmie pionowym
274
 Ryc. 294. Rozcieranieklasycznepoprzecznestawukolanowego
Ponownie wykonuje się drenaż pachw iny albo pompow anie, po czym drenuje się
podudzie (G. RK. RS, UF), od stawu skokowego do stawu kolanowego (ryc. 295?
i kolejno drenuje się staw skokowy (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, z ominięciem
kostek (ryc. 296).
Ryc. 295. Uciskifalujące podudzia
276
Ryc. 296. Głaskaniestawuskokowego
Powtórnie przeprowadza się drenaż stawu kolanowego, później drenaż grzbietu
stopy (G, RK. RS, UF), od stawów śródstopno-palcowych do stawu skokowego (ryc.
297).
Ryc. 297. Rozcieranie klasyczne strony grzbietowej stopy
1następnie drenaż palców (G, RK), od opuszka palca do stawu śródstopno-palcowego
vyc. 298).
Ponownie wykonuje się drenaż stawu skokowego, a na zakończenie przeprowa-
kane jest wyciskanie przedniej strony kończyny dolnej.
277
 Ryc. 298. Głaskanie palców stopy
Rvc. 300. Głaskanie dołu podkolanowcgo
W drugim etapie zawodnik leży przodem, kończyny górne ułożone są wzdłuż tu­
łowia, głowa na boku, pod stawem skokowym wałek. Rozpoczyna się od ogólnego
głaskania tylnej strony, od ścięgna Achillesa do fałdu pośladkowego i stawu biodro­
wego, a następnie przeprowadza się drenaż pachw iny w paśm ie pionowym, na we­
wnętrznej stronie uda, albo pompowanie. Kolejno drenuje się udo (G. RK, RS, UP.
UF), od dołu podkolanowcgo do krocza, fałdu pośladkowego i stawu biodrowego
(ryc. 299), a także drenw/e się dół podkolanow y (G, RK, RS, UF), z dołu do góry (ryc.
300) albo wykonuje się pompowanie (ryc. 301) stroną dłoniow ą śródręcza.

Ryc. 301. Pompowanie dołu podkolanowcgo

dow nie wykonuje się drenaż albo pompowanie pachwiny, następnie drenuje się
. stronę podudzia (G, RK, RS, UP, UF), od ścięgna Achillesa do dołu podkola-
^go (ryc. 302) oraz. ścięgno Achillesa (G, RK. RS. UF). Ścięgno masuje się
terech pasmach (ryc. 303), od kostek do: guza piętowego, górnego brzegu kości
' --*• h m ich ateso łydki.
Ryc. 299. Uciski falujące tylnej strony uda

278
 Ryc. 302. Ugniatanieprzepychającetylnejstronypodudzia Ryc. 304. Ugniatanieprzepychającestronypodeszwowejstopy
Następnie stosuje sic drenaż palców (G. RK). od opuszka palca do stawu śród-
stopno palcowego (ryc. 305). Ponownie przeprowadza się drenaż ścięgna Achillesa i
na zakończenie stosuje się wyciskanie tylnej strony kończyny dolnej.

Ryc. 303. Głaskanie ścięgna Achillesa

i kolejno w ykonuje6s i ^ / / ai,/a ^ drenaż d()iu podkoUmowego albo p o m p o w i

palców d o S (ic 3oi Z y P° deSZWOWej « W <G- RK. RS. UP. UF). «* <
Ryc. 305. Głaskanie palców stopy
 5.4. M a sa ż izo m e tr y c zn y ' okoio stw o w y c h (w ięzadła, ścięgna torehl,-
Nazwa tego m asażu pochodzi T i c z v k , Stawowe’ kalctk« m aziow e, m ięśnie 1
m e lin a (np. stawowa). Ten rod«, m L C g° ’ gdzic fufia zna« y szpara
M asaż izom etryczny to odm iana klasycznego m asażu leczniczego, która wvir
w ana je st przy zanikach m ięśniow ych na napiętych grupach mięśniowych lub ^bieżnie, w kierunku do szpary staw ow ej (|y c ^ na
no ustąpieniu obrzęku , stanu zapalnego. 1 SUje S,<? g0 w d " ó c h etapach
dynczym napiętym mięśniu. Zadaniem tego zabiegu je st p rz y w ró c e n ie masy f°-e'
osłabionym m ięśniom bez obciążania organizm u ćw iczeniam i fizycznymi, p ^
przystąpieniem do m asow ania należy zm ierzyć obw ód części masowanej w
m iejscach, w celu porów nania przyrostu m asy mięśniowej. Zabieg przeprowadza
w trzech etapach:
e ta p I - przygotow aw czy, obejm uje m asaż na rozluźnionych mięśniach z zasto
sow aniem głaskania, rozcierania i ugniatania; ma na celu wywołanie przekrwienia
rozgrzanie tkanek oraz pobudzenie proprioccptorów ; czas trw ania wynosi 5 min;
e ta p II - zabieg właściwy, przed przystąpieniem do m asażu należy wywołać sub-
m aksym alne napięcie izom etryczne, przy którym w łókna m ięśniow e kurczą się bez
zm iany ich długości. N apięcie izom etryczne uzyskuje się przez skurcz dowolny lub
przykładając rękę jako obciążenie zew nętrzne. M asuje się szybko i energicznie, sto­
sując kolejno rozcieranie, ugniatanie i oklepyw anie w czasie 15-30 sek. każde, sto­
sownie do odczuć zaw odnika. Po każdej fazie m asow ania na napiętych mięśniach na­
stępuje 15-30 sek. przerw a z zastosow aniem technik rozluźniających - delikatne gła­
skanie, w ibracja i roztrząsanie. O gólny czas tej części w ynosi 5-8 min; ' ¡9 6
e ta p I I I - końcow y, obejm uje m asaż rozluźniający, trw a 5 min; stosowany jest
Ryc. 306. Rozcieranie cent ryfugalne stawu kolanowego
w celu zm niejszenia napięcia m ięśni. W ykonuje się głaskanie, rozcieranie, delikatne
ugniatanie, w ibrację i roztrząsanie.
M asaż izom etryczny przeprow adza się dw a razy dziennie albo raz dziennie, albo etap I - zabieg pr/ygotow-awczy. m ający na celu w yw ołanie odczynu przekrw ie­
co drugi dzień, w zależności od stanu m asow anych mięśni oraz kondycji fizycznej nia samego stawu i najbliższej okolicy. M asuje się z zastosow aniem najczęściej wody
i psychicznej zawodnika. W trakcie m asażu należy kontrolować obwody masowa­ z mydłem, oliwki albo balsam u do masażu, w ykorzystując głaskanie, rozcieranie
nych części ciała, zaw sze na tych sam ych poziom ach. W przypadku braku pozytyw­ i ugniatanie m iejscowe. Czas trw ania m asażu wynosi 5-7 min;
nych wyników naszego działania po pierwszej serii (10 zabiegów ), należy zrezygno etap II - zabieg w łaściw y z zastosow aniem leczniczego środka w spom agającego
wać z m asażu izom etryczncgo i zastosow ać inne zabiegi fizykoterapeutyczne, a po (krem, maść lub żel), który służy jak o środek rozgrzew ający. Stosuje się głaskanie
nich ponow nie przystąpić do m asowania. i rozcieranie; czas trw ania tej części wynosi 5-10 minut.
W początkowej fazie zabiegów zm niejsza się obw ód m asow anej części, co jest Masaż stawkowy centry fugalny pow oduje podw yższenie tem peratury oraz prze­
w ynikiem zm niejszania się tkanki tłuszczow ej podskórnej, a następnie zaczyna wzra­ krwienie m asowanej okolicy, wpływ a na zm niejszenie objawów bólow ych, zw ięk­
stać. Siła m asowanej grupy m ięśniow ej lub pojedynczego m ięśnia wzrasta ró w n o ­ szenie w arunków odżyw czych elem entów okołostaw ow ych, ja k również powierzchni
m iernie od początku stosow ania zabiegów'. M asow anie prow adzi się aż do momentu stawowych. Pow yższe efekty uzyskuje się dzięki zastosow aniu specyficznego środka
uzyskania praw idłow ych w artości obw odów m asow anej części ciała. Poślizgowego, jakim jest w oda z rozpuszczonym m ydłem . W czasie m asow ania,
wskutek podw yższonej tem peratury, w oda stopniow o w yparow uje i stopniow o
5.5. M asaż staw ow y centryfugalny Zxviększa się siła rozcierania, co korzystnie wpływ a na staw i elem enty okołostaw o­
we.
M asaż staw ow y centryfugalny to zabieg leczniczy stosow any po takich Zabiegi należy przeprow adzać codziennie lub co drugi dzień, a liczba zabiegów
staw ow ych jak: stłuczenia, zw ichnięcia, skręcenia, a także po urazach clemento Jest uzależniona od tem pa rekonw alescencji. M asaż ten należy łączyć z innymi żabie-

282
 gami fizykalnymi oraz ćwiczeniami zwiększającymi zakres ruchom ości
a także siłę i masę mięśni działających na staw.
5.6. M asaż k o n tralateraln y
M asaż kontralateralny to m asaż leczniczy, w ykonyw any na odpowiedniej c
kończyny zdrowej w stosunku do części kończyny chorej. M asaż ten przeprow ^
się we w szystkich przypadkach, w których niem ożliw e je st zastosow anie masażu^
chorej kończynie ze w zględu na przeciw w skazania (np. stan zapalny, oparzenia ^
ległe rany, opatrunek gipsow y, zm iany derm atologiczne itp.). Oddziaływanie m^2
żem na zdrow ą kończynę aktyw izuje na stronie przeciw nej w ok. 30% przepływ knv
i bodźców nerw ow ych, za pośrednictw em skrzyżow ań naczynioruchow ych odnichóv
fizjologicznych. M asaż przeprow adza się z dużą siłą, intensywnie, na granicy bólu
w ykorzystując techniki m asażu sportow ego, głów nie rozcieranie, ugniatanie i okle
pywanie. Zabiegi w ykonuje się dw a razy dziennie lub raz dziennie albo co drugi
dzień, w zależności od m ożliw ości fizycznych i psychicznych zawodnika. Masowanie
należy łączyć z ćw iczeniam i kontralateralnym i należącymi do ćwiczeń synergistycz-
nych. Liczba zabiegów' uzależniona je st od skuteczności naszego działania
i w arunków pow racania do zdrowia. Po 20 zabiegach należy zastosować przerwę.
Czas trw ania m asażu w ynosi ok. 10 min w zależności od wielkości masowanej części
ciała.
5.7. M asaż punktow y i inne m etody refleksoterapii
Masaż punktowy, czyli akupresura, m oże być stosow any w konwencji chińskiej
lub japońskiej o nazw ie Shiatsu. Jest form ą oddziaływ ania na ustrój, za p o m o c ą której
w ykorzystuje się bodźce m echaniczne w' postaci ucisku na punkty b io lo g ic z n ie ak-
tywme ciała, w yw ołując reakcję odruchow y organizm u. Poniżej p rzed staw io n o
w wersji skróconej m asaż punktow y chiński. O pisano te m etody o d d z ia ły w a n ia na
punkty meridianowrc, które najczęściej są stosowrane w odnowde biologicznej w spo­
rcie wyczynow ym . Zainteresow anych w iadom ościam i w szerszym zakresie odsyłany
do lektury specjalistycznych podręczników (np. „M asaż punktow y i inne metody f®
fleksoterapii” - T. Kasperczyk. S. Kmak).
Refleksoterapia to dział m edycyny alternatyw nej, zajm ujący się r ó w n o w a ż e n ie
energii Qi przepływającej przez organizm człow ieka poprzez oddziaływanie na o
ślone punkty (strefy) na ciele, w celu wywołania odruchu.
5.7.1. Techniki stosowane w masażu punktowym
W m asażu punktow ym stosuje się następujące techniki: ^ k metalowych, drewnianych lub plastikowych (tsubo).
Technika tonizująca (pobudzająca) przeprow adza się w szybkim temp11“- ' 3
m icznic z silnym uciskiem (nic należy przekraczać granicy bólu). T ec h n ik a za
f je d o b o rz e energii. Czas trwania ucisku jednego punktu wynosi 5-10 sek., czas
pf# 5,10 sek., w seriach 3-5 razy.
f /C^ .) inika sedatywna (uspokajająca) - przeprowadza się w tempie wolnym, z lek-
ciskiem, którego siłę stopniowo się zwiększa. Technika zalecana przy nadmia-
^ U nertTii. Czas trwania ucisku jednego punktu wynosi 30-60 sok., czas przerwy 10
^ Cw seriach 3-5 razy.
r rhnika mieszona - obejmuje techniki sedatywną i tonizującą. Stosowa jest na-
e m ie n n ie Potlczas mas3żu WS recepty punktowej.
^Stosuje się różnego rodzaju uciski na punkty akupunkturow-c: ucisk stały - bez od-
•ania palca lub przyrządu ustawionego pod kątem 45-90°, ucisk połączony z ru­
chami do przodu, tyłu i na boki, ucisk połączony z mchem okrężnym w lewą stronę
i ucisk połączony z ruchem okrężnym w prawą stronę.
5.7.2. Punkty meridianowe i recepty punktowe
Punkty meridianowe w liczbie 670 to punkty służące do odziaływania na energię
Qi krążącą w' organizmie, w celu zrównoważenia jej przepływu. Rozmieszczone są
wzdłuż przebiegu 12 meridianów głównych parzystych i 2 meridianów' głównych
nieparzystych (ryc. 307). Za pośrednictwem meridianów pozostają w ścisłym związ­
ku z narządami zmysłów i wewnętrznymi.
Meridiany to kanały przepływu energii Qi. Biegną one wzdłuż ciała: 6 po kończy­
nie górnej (płuc (P), jelita grubego (JG), serca (S), jelita cienkiego (JC), osierdzia (O),
potrójnego ogrzewacza (PO)), 6 po kończynie dolnej (żołądka (Ż), śledziony-trzustki
(ST), pęcherza moczowego (PM), nerki (N), pęcherzyka żółciowego (PŻ), wątroby
(W)), 1 wzdłuż tylnej linii środkowej ciała (główny regulator tylny - GRT) i 1
wzdłuż przedniej linii środkowej ciała (głów ny regulator przedni - GRP).
Punkty meridianowe charakteryzują się obniżoną opornością elektryczną (10-250
kii), zwiększoną pojemnością elektryczną (0,1-1 uF), zwiększonym potencjałem
elektrycznym (do 350mV) i podwyższoną temperaturą miejscową w stosunku do ich
Najbliższego otoczenia. W stanach chorobowych odznaczają się bolesnością, a po
JWąpieniu choroby ich wrażliwość mija. W miejscach punktów mcridianowych znaj-
ują się receptory odbierające bodźce ciepła i zimna, dotyku i ucisku oraz bólu,
a także magazynowana jest energia Qi. Na punkty te można oddziaływać w różny
^P°sób: nakłuwać igłami (akupunktura), uciskać palcami lub pręcikiem (akupresura),
działać: prądem elektrycznym stałym lub zmiennym (elektropunktura), stałym
ern magnetycznym magnesem (magnetopunktura). wiązką śwdatła laserowego
* « c t u r a ) , ciepłem pochodzącym z palącego się cygara moxy, wiązką ultradź-
lec ^SonoPunktura), próżnią (bańki na ciepło i na zimno), za pomocą małych ku-
285
L8Z

[98] mil-<i Duojjs -ą ‘viup 32 ud mioujs 'V

:Muvipu9tu mJvu8odo¿ '¿gę j t y
ii
q
57 3*'

/
:
/
J
/ I
i ? t f. i
:' ? * / ;
I
I
*
\
V

9 t,

VT***-
, -—- - Ji «7
\

\
/
f it,
/

\ /*V
‘Of-
It 1 i %’
\! * / /X ,
f*
tfl
o V fc ,9

c ! I 1
‘9 f y 7
'’ If \ ‘¿ « 9
\ Sr-;
K 9r s i t - 9 V 1 11V < Í \ i ’Qrf
«
9t f
? VA * iik )i I / V ./V n ■?

■
"w
i:
'
/!■V?
tS
« V í* * ł^Wc) 1 \L i
J r '* r j, / rar
•W* j '¿ 7
7
.j >
o
or
,n\ \ ° j ’W / o
or
\ If
5
i >. r) / o r

s' ü - m ! r ; ^ r A fC U 7
oi,
por
•W cH
•»W d^Vídj
K iei ’■' 1 % '^ ! * * » > '/ / ; !
*»Wdf *4
- 1 - 1 ° y x

1»
I jfj"
ł t Ote i iï n
V \ i a' f
M*—I
'Wdt- M ÎT * -

‘* O d j

\ '3 f i
ÜÍ
* »*r
v*>

ff a O 7-ö»>
îiô >
«■i"
\v EM:
W ‘‘
'*lkV y 7

/ A d r ! {*>!
/ i /ł * '

! ■// ;*wd
&L ; i i ,
1 » /» i

ł
»I
/
 Punkty samodzielne to punkty, które w ykazują osobliwe właściwości, unkt przeciwzmęczeniowy, ma rów nież działanie odtruwające, antystresowe,
działanie ogólnoustrojowe, np. przeciwzm ęczeniowe, przeciwbólowe, w z m ^ S przeciw bólow e i imm unologiczne. Stosowany u w szystkich sportowców.
uspokajające.
^ 27. - dwudziesty siódm y punkt meridianu żołądka, znajduje się 2 cuny od li-
• nji środkowej przedniej, 2 cuny poniżej pępka. Punkt wzm acniający i uspraw ­
Cun (ryc. 308) to tennin stosow any w medycynie chińskiej, głównie w akUpu
niający m ięśnie brzucha. Stosowany u wszystkich sportowców, szczególnie
rze i akupresurze. Jest to jednostka długości (m iara chińska), służąca do odm i^ '
odległości na poszczególnych częściach ciała, w celu lokalizacji punktów b io W : u zap aśn ik ó w i g im n a sty k ó w .
nie aktywnych. M iejsce każdego punktu ustala się określając jego odległość - T * ' , Ż.36. ~ trzydziesty szósty punkt meridianu żołądka, um iejscowiony jest 3 cuny
bliżej położonvf*h «m.Wi.r brzegu •rzepki,’ 1,5 cuna w bok od grzebienia kości piszczelo­
poniżej dolnego
wej, w zagłębieniu u zbiegu kości piszczelowej i strzałkowej. Punkt uniwer­
. - 3/:ciukosc opuszki kciuka oraz odległość salny. przeciw zm ęczeniowy, ogólnow'zmacniający. tonizujący i regenerujący,
fałdami paliczka środkowego lii palca ręki (u mężczyzn lewej, u kobiet prawej) działa główmie na kończyny dolne. Stymulowany u wszystkich sportowców.
• S.5. - piąty punkt m eridianu serca, leży na dłoniowej stronic przedramienia,
1 cun powyżej fałdu poprzecznego nadgarstka, po stronie promieniowej ścię­
gna mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka. Punkt o silnym działaniu uspo­
I CUM
kajającym, znosi lęk. objawy trem y, przywraca spokój. Pobudzany u wszyst­
kich sportowców przed zawodami, przygotowuje psychicznie zawodników do
walki.
• S.9. - dziewiąty punkt m eridianu serca, występuje 3 mm od kąta podstaw-y p a­
znokcia palca m ałego, po stronie promieniowej. Punkt pobudzenia psychiki
i serca - punkt cucący. Stosowany razem z punktem JC .l.,u wszystkich spor­
towców' tuż przed zawedam i, dodaje im odwagi.
• JC. I. - pierwszy punkt meridianu jelita cienkiego, umiejscowiony jest 3 mm od
zewnętrznego kąta podstaw y paznokcia 5 palca ręki. Punkt cucący, stosowany
razem z punktem S.9.
• PM. 1. - pierwszy punkt m eridianu pęcherza m oczowego, zwany światłość oka;
znajduje się 3 mm od wewnętrznego kąta oka. Jeden z najbardziej skutecznych
Ryc. 308. Cun indy widualny
punktówr w akupresurze, popraw iający ostrość wzroku. Stymuluje się go
u kierowców rajdowych, łuczników i strzelców'.
Do najczęściej wykorzystywanych w sporcie wyczynowym punktów' „sam ow i • PM. 15. - piętnasty punkt m eridianu pęcherza m oczowego, leży 1,5 cuna od li­
nych” należą [62,86,87,89,126]:
nii środkowej tylnej, na wysokości wyrostka kolczystego 5 kręgu piersiowego.
• P.l . pierwszy punkt m eridianu płuc, leży 6 cunów od linii środkowej p t ^ ‘ Punkt ten znosi lęk, objawy tremy i przywraca spokój. Pobudza się u w szyst­
niej, 1 cun poniżej dolnego brzegu obojczyka. Punkt wzmacniający i usptf" kich sportowców w przeddzień zawodów, gdyż zapew nia spokojny sen.
niający m ięśnie przedniej strony klatki piersiowoj (mięsień piersiowy w 'ię ^ • PM. 17. - siedem nasty punkt meridianu pęcherza moczowego, występuje 1,5
1 mięśnie międzyżebrowe), poprawiający wentylację płuc i regulujący D'101 cuna od linii środkowej tylnej, na w-ysokości wyrostka kolczystego 7 kręgu
dechowy. Punkt pobudzany u większości sportowców, głównie u biegaczy Piersiowego. Punkt wzm acniający mięśnie grzbietu i więzadła kręgosłupa oraz
godystansowych. usprawniający czynność przepony. Stosowany u wszystkich sportowców,
• JG.4. - czw arty punkt meridianu jelita grubego, zlokalizowany jest w P0*0^ szczególnie u zawodników upraw iających gry zespołowe i tenisistów.
2 kości śródręcza od strony kciuka, w najwyższym punkcie uwypuklenia, W • PM.52. - pięćdziesiąty drugi punkt m eridianu pęcherza m oczowego, zlokalizo­
tworzy się przy przyw iedzionym kciuku do palca wskazującego. Uniwersa D wany jest 3 cuny od linii środkowej tylnej, na wysokości w yrostka kolczystego

288 289
 •
2 kręgu lędźwiowego. Punkt wzmacniający i pobudzający mięśnie okoli
dźwiowej. Stosowany głównie u ciężarowców.
PM .58. - pięćdziesiąty ósmy punkt m eridianu pęcherza moczowego, \vysł
w miejscu przejścia zewnętrznego brzuśca mięśnia brzuchatego
w pM-67. PM.59, Ż .36, PŻ.34.
Bóle stawów biodrowych
lauiic się techniką tonizującą, tv!ko po stronie chorej, w czasie ok. 8 minut.

Przeciążeniow e bóle staw ów kolanow ych

w ścięgno Achillesa, 7 cunów nad kostka boczną. Punkt wzmacniający ^skazane jest, aby połączyć m asaż punktowy z masażem stawowym centryfugal-
kończyn dolnych i chroniący je przed zmęczeniem. Stymulowany Masaż punktowy przeprowadza się techniką sedatyw ną, w czasie ok. 15 minut.
u biegaczy, kolarzy, uprawiających gry zespołowe, skoczków i tancerzy. ¿36, PŻ.38, W .7, PM.40, N.10, Ż.35.
• PO. 15. - piętnasty punkt m eridianu potrójnego ogrzewacza, leży w połowie I Złamania kończyn dolnych
nii łączącej wyrostek barkowy i wyrostek kolczysty 7 kręgu szyjnego. pUnj|, ię techniką tonizującą, symetrycznie po obu stronach, w czasie ok. 15 mi-
Masuje się
wzm acniający i usprawniający czynność mięśni barku i ramienia. Pobudza się
go u gimnastyków, bokserów, zapaśników, rzucających kulą, dyskiem, młotem nUlST.6, Ż.36, PŻ.34, 0 .9 .
i oszczepem. Bóle grzbietu
• PŻ.30. - trzydziesty punkt meridianu pęcherzyka żółciowego, znajduje się na Wszystkie punkty masuje się techniką sedatywną, symetrycznie po obu stronach,
bocznym zagłębieniu pośladka, powyżej najw yższego punktu krętarza więk wczasie ok. 20 minut.
szego kości udowej, w 1/3 odległości od kości krzyżowej. Punkt wzmacniający PM.43, PŻ.34, PM .60, PM .65, G R T.I3.
i usprawniający m ięśnie pośladka i uda. Pobudza się u biegaczy, skoczków, Lumbago
łyżwiarzy, akrobatów i tancerzy. Masaż przeprowadza się techniką sedatywną, symetrycznie po obu stronach,
• O R T.20. - dwudziesty punkt meridianu głównego regulatora tylnego, wystę­ w czasie ok. 12 minut.
puje na czubku głowy, na linii łączącej oba wierzchołki małżowin usznych, PM.60, PŻ.34, PŻ.29, Ż.30.
w linii środkowej głowy. Punkt poprawiający koncentrację, pamięć i czynności Rwa kulszowa
kojarzenia, zapewnia precyzję ruchów i przyw raca spokój. Punkt stymulowany Masuje się techniką sedatywmą, tylko po stronic chorej; czas masażu ok. 15 minut.
u wszystkich sportowców. PM.60. PM .57, PŻ.34, PŻ.30, PM.36, Ż.30.
• GRP.12. - dwunasty punkt m eridianu głównego regulatora przedniego, leży 4 Bóle karku
cuny powyżej pępka, na linii środkowej przedniej. Punkt wzmacniający Wszystkie punkty masuje się techniką sedatywmą, równocześnie po obu stronach,
i usprawniający m ięśnie brzucha. Pobudzany u wszystkich sportowców, głów­ a punkt GRT.14 masuje się pojedynczo. Czas zabiegu wynosi ok. 15 minut.
nie u gimnastyków i zapaśników. GRT.14, JC. 15, P M .10, PO.10. PM .66.
Recepta punktow a jest to zbiór punktów biologicznie aktywnych, które wykorzy­ Bóle obręczy^ barkowej i ramion
stuje się podczas zabiegu do oddziaływania w celach terapeutycznych i profilaktycz­ Masaż przeprowadza się techniką sedatywną, w' czasie ok. 20 minut. W przypadku
nych. ■■■«’i dolegliwości występujących po obu stronach siedem punktów pierwszych m asuje się
Poniżej przedstawiono recepty punktowe stosowane w przypadłościach najczęściej symetrycznie, a czas masażu odpowiednio się zwiększa.
spotykanych w sporcie wyczynowym 162,86,87,89,1261. JG4. JC.4, JG.10, JG.14, JC.9, PŻ.21, PO.15, GRT.14.
P rzeciw działanie zm ęczeniu kończy n dolnych Bóle staw u ramiennego
Punkt N .l masuje się techniką sedatywną, a pozostałe techniką tonizującą; czaS Wszystkie punkty m asuje się techniką sedatywmą, tylko po stronie chorej. Cza;
masażu ok. 8 minut. zabiegu wynosi ok. 15 minut.
N .l, Ś T .l, ŚT.2, PM .60, Ż.41, Ż.36. ^ GRT. 14, JC. 10, PO. 15, P Ż .2 1, JG. 16, JG. 15, JG.4.
Poprawienie ogólnej kondycji M Bóle staw u łokciowego
M asuje się techniką tonizującą, w czasie ok. 5 minut. Wskazane jest połączenie masażu punktowego z masażem stawkowym centry rugał
S.9, JG.4, P.7, Ż.36. nVm stawu łokciowego. M asaż punktowy przeprowadza się techniką tonizującą
^ czasie ok. 5 minut.
j G.4, J G .ll.J G . 13.

290 291
 „Łokieć tenisisty”
M asuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej; czas zabiegu
20 minut. wynosi
°k.
PO.2, JG.4, S.4, 0 .6 , JCi.l 1, PŻ.21, PO. 15, GRT.14.
Z łam an ia kończyn górnych
M asuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej; czas zabiegu
12 minut. wynosi ok.
0 .9 . JC.3, JG.4. P.9, S.5, PO.5.
5.7.3. Wskazania i przeciwwskazania
W sk azan ia do stosowania m asażu punktowego w poszczególnych d y s c y p lin
sportowych obejm ują szerokie spektrum działania, dlatego łatwiej zapoznać si
z przeciwwskazaniami do stosowania tego masażu.
P rzeciw w skazania obejm ują ostre stany chorobowe, przebiegające z gorączką
miejsca bardzo bolące, stany dużego zm ęczenia fizycznego, po obfitym posiłku.
5.7.4. Inne metody refleksoterapii
Klektropunktura
Elektropunktura, zwana galwanopunkturą, to oddziaływanie na punkty biologicz­
nie aktywne za pom ocą prądu elektrycznego stałego lub zmiennego, pochodzącego ze
specjalnych aparatów do elektropunktury. Najczęściej do elektropunktury wykorzy­
stywane są aparaty zwane clektropunkterem lub punktoskopem, czyli urządzenia
elektryczne wykorzystujące prąd stały do stym ulacji punktów biologicznie aktyw­
nych, za pośrednictwem elektrody czynnej, przyłożonej do powierzchni ciała. Aparat
poprzez wbudowany detektor punktów akupunkturowych lokalizuje te punkty, które
charakteryzują się niższym oporem elektrycznym niż otaczająca je skóra. Aparat słu­
ży również do celów leczniczych, gdyż pozwala oddziaływać na punkty umiej;
scowionc na meridianach. Postępowanie to pozwala na regulację przepływu energu
Qi, a w konsekwencji na poprawę czynności poszczególnych narządów. Najczęściej
aparaty wyposażone są w elektrodę czynną i bierną, potencjometr, sygnalizatory pi*
cy punktoskopu, wyszukiwania punktu i jego stymulacji oraz regulator natężenia p*3.
du.
M a g n e to p u n k tu ra
M agnetopunktura to oddziaływanie na organizm stałym polem m agnetyczny
(m agnesam i) poprzez biologicznie aktyw ne punkty (BAP). W m agnetopunktura
korzystuje się m agnesy ferrytowe o natężeniu 1000-3000 Gs (gaus), które prz>
się do skóry na BAP najczęściej biegunem południowym (s), chociaż mogą ^
wskazania do stosowania odwrotnej polaryzacji. M agnesy w celach profilaktyczny
stosuje się na kilka do kilkunastu godzin, a w stanach chorobowych do 10 dm-
najczęściej przylepiane są na punkty biologicznie aktywme. zawarte w recepcie
I g o w e j.
Pu Ł a se ro p u n k tu ra
Laseropunktura polega na oddziaływaniu wdązką św iatła laserowego, pochodzą-
z urządzenia emitującego prom ienie laserowe (lasera), na punkty biologicznie
wv\vnc. W dziedzinie biostymulacji wykorzystuje się lasery małej mocy, o energii
k o s z ą c e j kilka J/cm 2 i mocy do 50 mW .; to promieniowanie wywołuje podw yż­
szenie temperatury tkanek w zakresie 0.1 -0,5°C. Do lascropunktury najczęściej stosu-
S się lasery helowo-neonowe (He-Nc), które em itują promienie czerwone, lub lasery
irzewodnikowe z diodą arsenowo-galow ą (As-Ga), emitujące podczerwień. Promie-
ie tych laserów w nikają do tkanek na głębokość 10-30 mm. Punkty biologicznie ak­
tywne - zawarte w recepcie punktowej - naświetla się z odległości 2 mm, w czasie
15 sek. - 2 min.
Moxa
Moxa to zabieg polegający na zastosowaniu ciepła na punkty akupunkturowc, me­
todą bezpośrednią lub pośrednią, w celu zrównoważenia przepływm energii Qj przez
organizm człowieka. Ciepło pochodzi z palącego (tlącego) się stożka, kulki lub cyga­
ra, wykonanych z surowca roślinnego moxy (chiński piołun). Zastosowanie moxy
metodą bezpośrednią polega na ustaw icniu stożka bezpośrednio na skórze i spaleniu
go do końca albo spaleniu 2/3 stożka. Oba sposoby są rzadko stosowane ze względu
na poparzenia skóry i powstawania blizn. Moxę metodą pośrednią wykonuje się kil­
koma technikami: 1) przez stożek ułożony na cienkim plastrze czosnku, imbiru lub
chrzanu. 2) przez przygrzewanie palącym się cygarem , które zbliża się do akupunktu
na taką odległość, aby zaw'odnik odczuwrał silne gorąco, 3) jako larmakoakupunktura.
Podczas spalania moxy wydzielana jest mokaina, która działa pobudzająco na orga­
nizm za pośrednictwem zmysłu powronienia.
Bańka próżniowa stabilna
Masaż bańką próżniowrą stabilny wykonywany je st bańką szklaną bczogniową lub
ogniową albo gum ową w' konwencji akupunkturow^ej, tzn. że bańki są przykładane na
Punkty biologicznie aktywne, zawarte w' recepcie punktowej. M asaż stabilny jest od­
wrotnością akupresury.
 I (, Za ^ 'eS^ fizykalne stosow ane w odnow ie biologicznej
i fizjoterapii po u ra zach sportow ych

Zabiegi fizykalne, wykorzystywane w odnowie biologicznej i fizjoterapii po ura-

I ch sportowych, to różne bodźce fizyczne, które w yw ierają określony wpływ na or-
oanizm- Do najczęściej stosowanych zabiegów' w odnowie biologicznej należą: sau-
okłady parafinowe, okłady i kąpiele borowinowe, kąpiele solankowe, naświetlania
oromienianii podczerwonym i, krioterapia. elektroterapia. magnetoterapia, ultradź-
I vtięki i lascroterapia.

i 6.1. Sauna fińska

Sauna fińska znana jest już od ponad 2 tys. lat, ale popularność zyskała dopiero
w latach trzydziestych XX wieku. Przyczyniły się do tego spektakularne sukcesy ta-
■ kich sportowców fińskich, jak: Nurmi, Ritola, Lehtincn i Javrinen.
Sauna jest zabiegiem fizykoterapeutycznym, który stosuje się w' lecznictwie, do
' celów higieniczno-kosmetycznych i przede wszystkim w odnowie biologicznej dla
szybkiej restytucji po dużych wysiłkach fizycznych.
Większość sportowców przywiązuje dużą wagę do profilaktyczno-higienicznego
charakteru regularnych zabiegów cieplnych i nie wyobraża sobie odnowy biologicz­
nej bez sauny.
Prawidłowo stosowana sauna powinna stanowić doskonały środek w restytucji
powysiłkowej sportowca, aczkolwiek nie do końca wyjaśniono, jakie znaczenie
w treningu i w odnowie biologicznej m ogą mieć niektóre zmiany stwierdzone pod­
czas tego zabiegu. Nierozsądne stosowanie sauny może nie tylko doprowadzić do
zmniejszenia wydolności i pogorszenia wyników' sportowych, ale również negatyw­
nie wpłynąć na stan zdrowia sportowca. Pewna grupa zawodników (np. ciężarowcy,
P^ściarze, judocy, zapaśnicy) korzysta z sauna po to, aby szybko doprowadzić do
Uniżenia masy ciała w trakcie tzw. zbijania w'agi, a także w czasie aklimatyzacji or-
Snnizmu do wykonyw ania wysiłku w podwyższonej tem peraturze otoczenia. Spor­
towcom należy uświadomić, że czas przegrzewania w saunie powinien być krótki
•muszą tego przestrzegać. Konsekwencją długotrwałego przebywania w saunie może
tyć nadmierne odwodnienie, a to z kolei może negatywnie wpłynąć na wydolność
0rganizmu i powodować wystąpienie poważnych powikłań. Należy również sportow-
c°m zwrócić uw'agę na konieczność bieżącego uzupełniania płynów, które utracili
Cyniku pocenia się.
 Sauna umożliwia korzystanie z trzech form kąpieli: sauny suchej lub mokre'
tylarium (sauna parowo-ziołowa). Sauna sucha, zwana staroszwedzką, przeznac°r^
je st do kąpieli w tem peraturze 9 0 -1 10°C i wilgotności ok. 10%. W s a u n ie m ^ ^
najbardziej popularnej, panuje tem peratura 70-90°C, przy wilgotności 25-35%
parowo-ziołowa (tylarium) to najnowszy sposób powietrznej kąpieli, o d p o w ie d n i
większości osób. Stosuje się w niej piece, które ogrzew ają powietrze i jed n o c ^ S r
wytw arzają gorącą parę wodną. W saunach tego typu osiąga się temperaturę 4 $ . ^ ^
przy wilgotności 40-65%. Istnieje też m ożliwość stosowania inhalacji z esencji *
łowych.
Niezależnie od rodzaju kąpieli, warunki w komorze sauny uważa się za właściw
gdy zachowane są odpowiednie proporcje m iędzy tem peraturą a wilgotnością, co we
ryfikuje się sum ą arytm etyczną tem peratury i wilgotności, która powinna wynosić
1 10. Jeżeli np. temperatura w saunie wynosi 70"C, to wilgotność powinna być na po­
ziom ie 40%.
Aby spełnić powyższe warunki korzystania z sauny, potrzebne są w komorze na­
stępujące akcesoria: wiadro na wodę, łyżka lub czerpak do polewania kamieni, ter­
m om etr oraz higrom etr do pom iaru wilgotności. Niezbędne są również drewniane
podgłówki i osłony na piec.
W entylacja sauny odbywa się następująco: świeże powietrze doprowadza się
z pom ieszczenia, w którym zainstalowana jest sauna; tam też odprowadza się ciepłe
i wilgotne powietrze z wnętrza sauny. Wlot powietrza do kabiny umieszcza się na
ścianie, tuż pod piecem (musi być zawsze otwarty), wylot powietrza z sauny powi­
nien się znajdować m ożliw ie najdalej od wlotu, wysoko na ścianie lub w suficie.
Komora sauny powinna być usytuowana w pom ieszczeniu, w którym znajdują się:
natrysk z ciepłą i zimną w odą lub basen, drewniane kozetki służące do wypoczynku
oraz stanowisko do masażu.
Kąpiel w saunie często łączy się z masażem ręcznym. W ówczas w pierwszej ko­
lejności stosuje się saunę, a dopiero później, gdy organizm trochę się ochłodzi i od­
pocznie (po upływie min. 40 min), masaż. Kąpiel w saunie bardzo dobrze przygoto­
wuje do masażu ręcznego, gdyż na rozgrzanych i rozluźnionych mięśniach lepiej wy­
konuje się poszczególne techniki i lepsze są efekty zabiegu.
6.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu
O soba rozebrana, korzystająca z sauny, poddana jest działaniu gorącego powietrz1
0 niedużej wilgotności, a w' przerwach działaniu niskich tem peratur - najczęścieJ
zimnej wody lub chłodnego powietrza. W saunie oprócz wyżej wymienionych 7XO\W
tem peratury i wilgotności pow ietrza występuje zmienne natężenie pola elektryczne*?0
1 obniżone ciśnienie parcjalne tlenu.
Naukowcy fińscy przyjm ują, żc temperatura powietrza w saunie Pow*nnan^ v
kształtow ać wr granicach 80-100°C, a wilgotność względna wynosić ok. 5-15%-
296
. kiej względnej wilgotności powietrza dochodzi - w g tych naukowców do zbyt
^bkiego parowania potu z ogrzanej powierzchni skóry, która staje się bardzo sucha.
Spow iednic wilgotność osiąga się przez polewanie kamieni pieca w'odą (w ilości ok.
y4 litra). Pow oduje to chwilowa zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu
wnątrz komory. W ilgotność ta gwałtownie wyrasta do 50%, a rozchodząca się wo-
I ło Para w° d na wywołuje uczucie nagłego zwiększenia wilgotności i tem peratury w
komorzc- W s^ utc*c zwiększonej wilgotności względnej następuje przegrzanie osoby
^b y w ającej w saunie, które jest wynikiem utrudnienia parow ania potu. Dobra wen-
^ lacja w prawidłowo zbudowanej saunie zapewnia jednak szybkie obniżenie wilgot­
n e j względnej do poziomu ok. 10-15%. W trakcie omówionego wyżej „uderzenia
oarY wodnej” dochodzi do krótkotrw ałego (do 5 min), ale dużego zwiększenia natę­
żenia pola elektrycznego wewnątrz sauny (do wartości 2000-3000 V/m).
Temperatura powietrza i jego wilgotność względna zależą od wysokości zajętego
w saunie miejsca. Najcieplej jest pod sufitem, najchłodniej zaś tuż nad podłogą. Od­
wrotne zjawisko obserwuje się w' przypadku wilgotności powietrza, która jest naj­
większa pr/y podłodze, a najmniejsza pod sufitem.
6,1.2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny
Wyniki badań naukowców' fińskich dają podstawę do stwierdzenia, że w istocie
nic ma ustalonego czasu przebywania w saunie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że
osoby o małym wzroście i o dużym ciężarze ciała mogą być w' saunie znacznie dłużej
niż osoby o mniejszej masie ciała, a względnie wysokie. O długości czasu przebyw a­
nia w' saunie powinien przesądzać wskaźnik, który stanowi iloraz całkowitej po­
wierzchni skóry i ciężaru ciała.
W treningu wyczynowego sportowca sauna może być stosowana raz, czasami 2
razy w tygodniu (optymalnie zamiast popołudniowego treningu).
Naukowcy fińscy w celu odnowy powysiłkowej zalecają saunę jeden raz
w tygodniu, ze stopniowym wydłużaniem pobytu w niej. Przy szczególnie ciężkich
wysiłkach fizycznych można stosować saunę codziennie, ale nie dłużej niż przez ty­
dzień. przestrzegając jednak bardzo krótkiego czasu kąpieli. N ależy pamiętać, że nie­
którzy sportowcy żlc tolerują przegrzanie w saunie i wr związku z tym zabieg ten nie
ntusi być obowiązkowy dla każdego. Po ciężkich obciążeniach treningowych, które
spowodowały znam ienne odwodnienie organizm u i podwyższenie tem peratury w e­
wnętrznej ciała, sportowiec ma mniejsze możliwości produkcji potu w ilości w ystar­
czającej do skutecznej ochrony przed nadmiernym przyrostem tem peratury ciała.
Kutkiem korzystania z sauny w takiej sytuacji może być wyczerpanie lub udar cicpl-
ny (niebezpieczeństwo udaru cieplnego jest bardzo duże, gdy u zawodnika od­
wodnienie po wysiłku osiągnie 2% lub więcej wyjściowej masy ciała).
Uprawiający sport wyczynowy nie powinni stosować sauny na 2-4 dni przed waż-
zawodami sportowym i, ponieważ odwodnienie powstałe w wyniku intensyw­
 nego pocenia się m oże wpłynąć negatywnie na zdolności wysiłkowe nawet prze2 ^
36 godzin po zabiegu.
Zm niejszenie m asy ciała podczas zabiegu w saunie związane jest z utratą w .
w wyniku sporej produkcji potu; zm niejszeniu ulega też objętość osocza, co p0^.-'
duje obniżenie objętości wyrzutowej serca i przyspieszenie jego akcji. Pogarszają •
m ożliwości tcrm oregulacyjnc, a także zwiększa się ryzyko w yczerpania i udani cień?
nego w trakcie kolejnych treningów. j szając wr ten sposób oddziaływanie ciepła na organizm (pod ciało należy podłożyć
U trata wartościowych składników mineralnych z wydzielanym potem (S0(j,
i chlorków z osocza, potasu i magnezu z kom órek) m oże być przyczyną pojawień
się bolesnych skurczów mięśniowych. Zm niejszenie przepływał nerkowego upośle^
dostarczanie tlenu do tego narządu, co m oże doprowadzić do jeg o niewydolności
W ymienione konsekw encje przedłużania pobytu w saunie przez sportowca muszć
pociągać za sobą zakaz stosowania tego zabiegu do tzw. robienia wagi. Przypo.
mnijmy, że dotyczy to głównie zawodników uprawiających sporty walki i ciężarow­
ców.
6.1.3. Kontrola stanu organizmu sportowca podczas pobytu w saunie
D o kontroli czynnościowego stanu ustroju w saunie wykorzystuje się m. in. bada­
nia tętna, ciśnienia tętniczego, oddychania, ciężaru ciała i wskaźników siły. Tętno
pod koniec pierwszego seansu nie powinno przekraczać wartości wyjściowej o 50-
60%, po 5 min w okresie przerwy m iędzy seansami - o 5-10%, a w czasie drugiego
seansu o 70-80%. Po saunie obscrwoije się wprost skurczowego ciśnienia tętniczego
krwi (o 20-30%) z szybkim powrotem do wartości wyjściowych. Utrata ciężaru ciała
nie powinna być większa niż 500-700 g po jednym zabiegu.
6.1.4. Prawidłowy sposób korzystania z sauny
1. Najlepiej wziąć saunę wdcczorem.
2. Z sauny powinno się korzystać nie wcześniej niż 1 godzinę po posiłku.
3. Przed zabiegiem należy opróżnić pęcherz m oczow y i ewentualnie oddać stolec.
4. Kąpieli w saunie m ożna zażywać nic wcześniej niż 3-4 godziny po wysiłku fi­
zycznym.
5. Po zakończeniu kąpieli w saunie nie wolno podejm ować wysiłku fizycznego.
6. Przed wejściem do kom ory należy dokładnie um yć całe ciało mydłem i ciepte
w odą (niewskazane jest stosowanie na przem ian ciepłej i zimnej wody), a następ*
nie, co jest bardzo ważne, wytrzeć się do sucha.
7. Nie zaleca się, aby w' saunie przebyw ała jedna osoba, gdyż m oże nagle z a s ła b ł
i stracić przytomność.
8. W saunie nie powinno się rozmawiać.
podstawy zażywania kąpieli w saunie jest naprzemienne nagrzewanie i ochładza­
nie całego ciała. W zależności od tolerancji organizmu można je stosować w 2 lub
3 następujących po sobie cyklach.
i0 Czas jednego cyklu wynosi m aksym alnie 24 min (w tym 8-12 min to faza przeby­
wania w nagrzanej saunie, a następnie 8-12 min to faza ochładzania ciała),
jj W trakcie pobytu w saunie należy się przenieść z niższej ławrki na wyższą, zwięk­
suchy ręcznik).
12 \V saunie powinno się przyjąć pozycję leżącą lub siedzącą z przyciągniętym i ko­
lanami do klatki piersiowej (przed opuszczeniem kom ory należy usiąść na ok. 2
min z opuszczonymi nogami w celu przygotowania układu krążenia do pozycji
pionowej).
13. Podczas kąpieli w saunie można ochładzać twarz i okolice serca zimną wodą,
wykonywać autom asaż lub chłostać się wierzbowymi lub brzozowymi gałązkami
w celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry (m ożna też
masować skórę specjalnymi szczotkami).
14. Polewanie wodą kamieni leżących na piecu, co wzmaga efekt przegrzania, po­
winno się stosować w zależności od zdolności przystosowania się danej osoby do
wysokiej tem peratury (m ożna polać kamienic ju ż przy pierwszym wejściu lub
dopiero podczas kolejnych).
15. W czasie pobytu w saunie należy starać się rozluźnić m ięśnie i osiągnąć stan od­
prężenia psychicznego.
16. Fazę ochładzania przeprowadza się wr różny sposób: może to być zanurzenie
w małym basenie z zim ną wodą, zimny natrysk, wyjście na zimne powaetrze
z wentualnym nacieraniem się śniegiem.
17. Istotne jest, aby ochładzanie ciała nie było zbyt gwałtowane.
18. Strumień chłodnej wody (o temp. maks. do 18°C) z końcówki natrysku kieruje się
zaczynając od stóp wzdłuż kończyn dolnych na tułów, następnie od dłoni wzdłuż
kończyn górnych na klatkę p iersiow ą a na końcu polewa się twarz, kark i cały tu­
łów'.
19. Po chwilowej przerwie wr chłodnej wodzie, kiedy pojawi się uczucie ciepła, po-
nownie należy się ochłodzić.
20. Dla lepszego efektu schłodzenia, głównie dróg oddechowych, m ożna stosować
odpowiedni sposób oddychania, który polega na wydłużaniu fazy wydechu (dzię­
ki tem u w czasie w dechu wciąga się głęboko w płuca więcej powaetrza).
‘-I-Po ochłodzeniu całego ciała wskazane jest ogrzanie bardzo ciepłą w odą stóp
i dolnych części podudzia.
Po fazie ochłodzenia należy wytrzeć ciało do sucha i przystąpić do kolejnej fazy
ogrzewania.
299
23. W każdym cyklu kąpieli należy zadbać o dobre ogrzanie i oziębienie
0rgani?
gdyż w innym przypadku m ogą wystąpić niekorzystne objawy, jak d r e $ a ^ ? |||j
głowy, skoki ciśnienia krwi.
24. Po zakończeniu ostatniego cyklu stosuje sic najczęściej chłodną kąpiel K
rzystania z mydła, a także zaleca się 20-30 min odpoczynek w pozycji leżące*
25. W trakcie wypoczynku można wypić niedużą ilość wody mineralnej
z owoców lub warzyw (szczególnie polecany jest sok pom idorowy ze
dużą zawartość potasu).
26. Nie wolno pić napojów alkoholowych zarówno przed kąpielą w saunie, jak j
jej zakończeniu.
27. W przypadku złego sam opoczucia należy przerwać zabieg.
28. Z sauny jako środka leczniczego można korzystać na wyraźne zlecenie lekarza
6.1.5. Działanie sauny na organizm sportowca
W pływ sauny na układ krążen ia
W trakcie fazy ogrzew ania w komorze sauny naczynia krwionośne skóry rozsze­
rzają się oraz równocześnie, zgodnie z prawem Dastrc-M orata, zw ężają się wewnątrz
ciała, skutkiem czego krew przemieszcza się na obwód. W zrost temperatury skór)
pobudza układ krwionośny i m odyfikuje dystrybucję krążącej krwi. Toniczne napię­
cie mięśniówki naczyń skórnych obniża się, następuje ich rozszerzenie i wzrost prze­
pływu krwi. W krańcowych warunkach obciążenia cieplnego przepływ krwi w skórze
może się zwiększyć nawet do 8 l/min (do 60% pojemności minutowej serca). W wy­
niku tych zmian następuje pogorszenie ukrwienia i dopływu tlenu do tkanek i narzą­
dów głębiej położonych. Przepływ mięśniowy, nerkow y i trzewny zmniejsza się zde­
cydowanie, odpowiednio o 0,2 km in, 0,4 l/min, 0,6 l/min. Są to zmiany korzystne,
ponieważ urucham iają m echanizm y adaptacyjne w postaci usprawnienia gospodarki
tlenowej, zwiększenia liczby erytrocytów oraz liczby czynnych naczyń włosowatych
w narządach wewnętrznych i mięśniach.
Zwiększenie przepływu krwi przez skórę wymusza w iększą pracę serca (do 100-
160 uderzeń na minutę). Objętość m inutowa serca osiąga poziom wyższy nawet o 6,
l/min - głównie w wyniku zwiększenia częstości jego akcji przy niezmienionej m
nieznacznie zwiększonej objętości wyrzutowej.
Przyspieszenie tętna następuje poprzez aktywację układu w spółczuł nego, d z ia łaj
noradrenaliny uwalnianej w' większych ilościach na skutek wzmożonej cieptotyjjjg
również w wyniku podwyższenia tem peratury krwi dopływającej do mózgOW
ośrodków krążenia.
C iśnienie skurczowe krwi ulega umiarkowanemu wzrostow i, chociaż znane ^
doniesienia o jeg o obniżeniu w efekcie przegrzania, szczególn ie przy zbyt d n * ^
przebywaniu w saunie. C iśnienie rozkurczowe przeważnie się obniża, co - Pr/'^
■
300
’ «waniu w pozycji siedzącej lub przy szybkim wstawaniu w' trakcie wychodzenia
** ny - może spowodować omdlenie.
1 S\Vzrost lub spadek ciśnienia skurczowego krwi zależy w głównej mierze od tego.
. kim stopniu obniżenie oporów' naczyniowych na obwodzie kom pensowane jest
" r/ez zwiększanie objętości minutowej.
^przyczyny podwyższenia ciśnienia skurczowego m ogą być dwie: polanie kamieni
i()(ją i naizłe zwiększenie wilgotności w saunie oraz nagłe ochłodzenie ciała. Faza
' ebienia ciała po opuszczeniu przegrzanej kom ory sauny powoduje nagły skurcz
czyń skórnych, w zrost ciśnienia tętniczego krwi oraz odruchowe zwolnienie czę­
stości skurczów serca. Z tego powodu sportowcy z nadciśnieniem powinni zrezy­
gnować z nagłego ochładzania ciała.
Podsumowując, obciążenie układu krążenia w saunie można porównać z obciąże­
niem wysiłkowym podczas lekkiej pracy fizycznej. Sauna działa na m ięsień sercowy
, na zdolność wysiłkową ustroju jak system atyczny trening fizyczny. Notowane
zmiany ze strony układu krążenia m ają charakter czynnościowy i ulegają normalizacji
wciągu około godziny po opuszczeniu sauny.
W pływ sauny na term o rcg u lację u stro ju
W trakcie pobytu w saunie dochodzi do zwiększenia ciepłoty ciała do 39-40°C.
Przez pierwsze 4 m inuty pobytu w saunie temperatura skóry rośnie gwałtownie do
ok. 40°C. W czasie kolejnych minut przebywania w saunie następuje gromadzenie
ciepła w organizmie. Notuje się postępujący wzrost ciepłoty ciała. Podwyższenie
temperatury ciała zawodnika powyżej poziomu biologicznego ośrodka tcrmoregulacji
w podwzgórzu uruchamia m echanizm y mające na celu wyrównanie bilansu cieplnego
organizmu.
Procesy termoregulacyjne organizmu rozpoczynają się od zmniejszenia wytwarza­
na ciepła w przebiegu przemiany materii. Ta kom pensacja nie wystarcza i w chwili,
kiedy temperatura ciała zaczyna wzrastać (po ok. 7 min pobytu w saunie), urucha-
m,ają się procesy tcrmoregulacji fizycznej: oddawanie ciepła poprzez pocenie się,
przez drogi oddechowe oraz pr/.ez. rozszerzenie układu żylnego skóry. Pocenie się
• parowanie potu z powierzchni ciała jest najefektywniejszym sposobem usuwania
c,ePła z organizmu człowieka przebywającego w' przestrzeni, której temperatura jest
'tyższa od tem peratury ciała. Zw iększone pocenie się ma początek dopiero po upły-
Wlc ok. 3 min pobytu w' saunie i osiąga największą wrartość po 10 minutach.
arowanie potu z powierzchni skóry utrudnione jest tylko w chwili polewania ka-
p ^ ni wodą - z powodu nagłego wzrostu w ilgotności powietrza w kom orze sauny.
W ażnie paruje mniej niż 60% potu, dzięki c/.cmu powrstaje efekt chłodzący: pozo-
c 40% spływa po powierzchni skóry. Przeciętnie wypaca się ok. 20 g/min,
czasie całej kąpieli w saunie ok. 400-600 g.
301
 Pot mężczyzn jest bardziej obfity, rozcieńczony i zawiera mniej soli min
niż kobiet. W związku z tym mężczyźni m ogą dłużej przebywać w saunie n-
ty. ni2 K ,
Proces nadmiernego pocenia się powoduje utratę płynu pozakomórk
zmniejszenie objętości osocza i tym samym krążącej krwi. Na skutek p o d w y ^ 80,
ciśnienia osmotycznego płynu zewnątrzkomórkowego, w wyniku dużej utraty ^
po jakim ś czasie dochodzi do transportu wody z przestrzeni wewnątrzkomórko W° ^ '
pozakomórkowej i w efekcie do odwodnienia sam ych komórek.
Utrzym ująca się podwyższona temperatura ciała po opuszczeniu nagrzany
m ieszczenia sauny wynika z dynam iki procesów przem iany materii oraz przesuń' ^
nagrzanej krwi z naczyń skórnych do tkanek głębiej położonych. Stopniowe obiU**
nie się ciepłoty ciała wiąże się z popraw ą warunków oddawania ciepła, co pozwala
usprawnienie procesu termoregulacji.
W tym miejscu należy przypom nieć, że panująca opinia o odchudzającym
wpływie sauny jest błędna [127]. Spadek ciężaru ciała jest tylko chwilowy i spowo­
dowany wydzielaniem wody z potem. Powstały ubytek wody nadrabia się po wyjściu
z sauny, wypijając napoje wymienione w podrozdziale 6. 1.4.
W wyniku procesów adaptacyjnych podczas kolejnych pobytów w saunie reakcje
organizmu sportowca na działanie wysokiej tem peratury są słabsze, a on sam lepiej
toleruje ten zabieg.
W pływ sauny na przem ian ę m aterii
Badania wykazały, że w czasie pobytu w saunie w zrasta tem peratura ciała, powo­
dując zwiększenie tempa przem iany materii. Odnotowuje się też wzrost poboru tlenu
w granicach 20%. Z powodu utraty wody przez organizm, a tym samym zmniejszenia
przepływu mięśniowego może pojawić się łagodna kwasica metaboliczna (obniżenie
pH krwi, spadek wodorowęglanów, wzrost ciśnienia parcjalnego C O 2 we krwi tętni­
czej).
Kąpiel w saunie wywiera korzystny wpływ na przemianę wodno-clektrolitową.
Podobnie jak w trakcie wysiłku fizycznego wydzielane są z potem jony sodowe, JW-
tasowe i chlorkowe. Dochodzi również do ubytku jonów magnezowych i wapnic
wych. Notuje się także obniżenie stężenia m iedzi i cynku w surowicy krwi.
Pod wpływem działania wysokiej tem peratury zm niejsza się przepływ krwi p# ‘
nerki i szybkość jej przesączania w kłębkach nerkowych, przy jednoczesnym
szeniu wchłaniania zwrotnego sodu i chloru; m aleje wydalanie mocznika z m°cZ .
Część badaczy w ykazała, że sauna wpływa na przem ianę węglowodorów i »1
a także na utlenianie tłuszczów.
W pływ sauny na układ oddechowy ^ mków dorosłych (na skutek zwiększonej centralnej stymulacji adrenergicznej,
W czasie pierwszych minut pobytu w saunie obserwuje się zwolnienie $ Hjącęj zwiększone wydzielanie czynnika uwalniającego horm on wzrostu).
dechu. po czym następuje stopniowe spłycenie i przyspieszenie oddechów do j
302
I ’nutę- Zwiększa się pojem ność życiowa płuc, minutowa pojemność oddechowa,
przepływ wydechowy i natężona objętość wydechowa 1-sekundowa,
¡gaszona wentylacja prowadzi do obniżenia we krwi ciśnienia parcjalnego C0 2
Jdwyższenia ciśnienia parcjalnego 0 2. W szystkie opisane powyżej zmiany nie są
i (do 10% ) i ilość szybko ustępują po opuszczeniu sauny.
czasie pobytu w saunie nasila się leż wydzielanie gruczołów błony śluzowej
, p e c h o w y c h i spada napięcie mięśniówki gładkiej oskrzeli, co powoduje
^niejszenie oporów oddechowych.
W pływ sauny n a zm iany hem atologiczne
pod wpływem gorącej kąpieli w saunie rośnie poziom hemoglobiny w erytrocy­
tach zwiększa się liczba erytrocytów i liczba młodych postaci krwdnek układu ziarni-
stokiwinkowego, a m aleje liczba limfocytów i granulocytów eozynochłonnych.
W pływ sauny na układ nerw ow y
Korzystny wpływ sauny na stan organizm u po dużych wysiłkach fizycznych m oż­
na wyjaśnić początkowym krótkotrwałym impulsem pobudzającym układ współ-
czulny, po którym następuje silne pobudzenie przywfspółczulne. co wzmaga procesy
asymilacyjnc i przyspiesza odnowę powysiłkową. Systematyczne korzystanie z sauny
prowadzi do „nastawienia parasym patykotonicznego” organizmu i w efekcie przy­
czynia się do wzrostu siły i szybkości skurczu mięśniowego; m oże zapobiec pow sta­
waniu zaburzeń emocjonalnych.
Efekty endokrynologiczne sauny
Badania dowiodły, że po pobycie w saunie występuje w- organizm ie sportowca ca­
ła gama zmian endokrynologicznych, szczególnie u zawodników nie zaadaptowa­
nych. Reakcją organizmu na przegrzanie jest aktyw acja układu sympatykoadrener-
gicznego oraz osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej. W efekcie zwiększa
się wydzielanie katecholam in i kortyzolu, a to pociąga za sobą zmiany związane
zdziałaniem tych hormonów. Kąpiel w saunie wywołuje 2-3-krotny wzrost stężenia
adrenaliny (u sporadycznie korzystających z sauny).
W podwzgórzu rośnie zawartość hormonu uwalniającego kortykotropinę, a to po­
woduje syntezę i wydzielanie horm onu adrenokortykotropowego (ACTH). Z kolei
.mu zjawisku towarzyszy nasilone wydzielanie beta-endorfm, które wykazują
odkowe działanie przeciw bólow e i prawdopodobnie odpowiedzialne są za dobre
°Poczucie odczuwane po wyjściu z sauny.
w_ w,ększenie wydzielania kortyzolu poprawia wydolność wysiłkowy i jest trakto-
e jako czuła m iara poziom u stresu cieplnego i tolerancji ciepła,
ty p i e g a c h w saunie wielokrotnie podnosi się poziom hormonu wzrostu u za­
303
 Zwiększone po saunie wydzielanie prolaktyny, szczególnie u młodych s ty w
nek, powoduje przejściowe zaburzenia m iesiączkowania, głównie pod p0Sta
’ W pływ sauny na wydolność fizyczną
p0 zakończeniu zabiegu w saunie, nawet po natychm iastowym uzupełnieniu pły-
kutygodniow ego opóźnienia miesiączki. Nie wpływa to na funkcje rozrodcze ^ sjja mięśni oraz wydolność fizyczna pozostają poniżej normy przez co najmniej
W pływ sauny na układ ruchu G o d z in y . Jest t0 czas potrzebny na wyrównanie powstałych w czasie zabiegu ubyt-
^ wody i zaburzeń elektrolitowych. W tabeli 4 przedstawiono zmiany wydolności
Pod w pływ em wzrostu tem peratury ciała słabnie aktywność niotoneuronów
tycznej notowane u niektórych sportowców po osiągniętym w saunie odwodnieniu.
ma i pobudzenie włókien infrafuzalnych w mięśniach szkieletowych. K o n sek w ^
tego jest obniżenie aktywności m otoneuronów alfa, powodujące umniejszenie ^ ^ 1 6. W skazania i przeciw w skazania
cia mięśniowego i rozluźnienie mięśni szkieletowych.
W skazania obejmują: stany pourazowe narządu ruchu: kości, stawów, tkanek
W spomniane ju ż wcześniej zm niejszenie przepływu krwi przez mięśnie i n *
miękkich, odprężenie, wypoczynek po dużych wysiłkach fizycznych i psychicznych
dowana tym kwasica m etaboliczna wyw ołują obniżenie stężenia potasu w komórk °k
oraz zwiększenie wydolności organizmu, hartowanie organizmu, nadciśnienie tętni­
m ięśniowych, co może prowadzić do przejściowego osłabienia siły mięśniowej.
cze w I i L/U stopniu wg podziału W HO, nieduże zaburzenia w obwodowym krążeniu
Na skutek wysokiej tem peratury w saunie zw iększa się elastyczność i rozciągi
wość części włóknistej torebki stawowej i więzadeł stawowych, wzrasta przekrwienie krwi, pielęgnację ciała.
torebki stawowej i maleje lepkość maziówki. Przeciwwskazania - sauny nie wolno stosować: pod przymusem, po treningach
o charakterze wytrzymałościowym, połączonych z odwodnieniem i podwyższeniem
Tabela 4. Zmiany wydolności fizycznej po odwodnieniu w saunie [127]. temperatury ciała, tuż przed zawodami sportowymi, do „zbijania wagi”, przy pod­
wyższonej tem peraturze ciała, a także nie m ogą z niej korzystać kobiety w czasie
Ubytek
masy ciała badani Metoda badania menstruacji.
Wynik
2.5% zdrowi
Uwagi końcow e
lest supermaksymalny na cvkIoergometrze ii wńelkość
i wytrenowani 105% Korzystanie z sauny w sposób nieum iejętny i niewłaściwy wpływa na powstanie
wykonanej
mężczyźni vow niepożądanych reakcji organizmu. M ogą one zaburzyć istniejący stan hom eostazy or­
pracy o 35%
3,4% lekkoatleci ganizmu i przyczynić się do wyraźnego pogorszenia stanu zdrowia. Z tego powodu
• siła mięśni kończyn dolnych ii 7 8%
i siatkarze istnieje konieczność przestrzegania przeciwwskazań i postępowania zgodnie ze
• tempo generowania siły kończyn dol­ ii 16%
4% nych wskazaniami do przeprowadzania tego rodzaju kąpieli.
zdrowi mężczyźni
• wytrzymałość izomctryczna: mierzona ii 29% Osoby, które pierw szy raz wchodzą do komory sauny m uszą się liczyć z wysoką
ściskaniem oraz w wyciskaniu kończy­ temperaturą, ciasnotą otoczenia i m ierną wentylacją, a w związku z tym z narażeniem
nami górnymi i dolnymi w leżeniu na hiperwcntylację powodującą alkalozę oraz bicie serca, które wprowadza stan nie­
• wytrzymałość izomctryczna: jw'. pokoju i zdenerwowania. Może to powodować dodatkow e skurcze serca.
ii 31%
4% zawodnicy dyscy­ Sportowcy regularnie korzystający z sauny po zabiegu odczuw ają stan rozluźnie­
test na cykloergomctrze
plin siłowych oraz nia, uspokojenia i często dobrego samopoczucia, stąd niejednokrotnie po zakończeniu
• moc tlenowa ii 4%
sportów walki • wielkość wykonywanej pracy kipieli w saunie wskazany jest zdrowy sen.
ii o 23 W
5% zapaśnicy • siła mm kończyn górnych i>4,8%
test Wingate kończyny dolne Okłady parafinow e
• moc beztlenowa ii 22%
• wydajność beztlenowa ii 10% Dla zwiększenia efektywności masażu sportowego i uelastycznienia tkanek m ięk­
test na bieżni: i n narządu ruchu często używa się zabiegów parafinowych, które silnie i głęboko
• V 0 2nm (l/min) ii 6.6% Podgrzew ają określone okolice ciała.
• próg mleczanowy (m/min) ii 4 . 4 % ___

304 305
 6.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu
Parafina jest mieszaniną stałych węglowodorów nasyconych, otrzyj ■
z ropy naftowej; charakteryzuje się dużą pojemnością cieplną i małym
lwem. tzn. bardzo wolno oddaje swoje ciepło. Parafina jest ciałem stałym 'u°?n*c-
tempcratura topnienia wynosi 45 - 54°C. a temperatura wrzenia 250°C . ’ e£o
Do zabiegów parafinę przygotowuje się w tzw. kuchni parafinowej, zbU(J B
ze zbiornika na parafinę oraz elektrycznych grzałek z termoregulatorem, n0- °Wai)e-
cych utrzymać stałą, odpowiednią temperaturę. Aby parafina była bardzi * ¿2.3 Wskazania i przeciwwskazania
styczna, dolewa się do niej oleju parafinowego (na 20 kg parafiny stałej doda'
40-80 dkg płynnej parafiny).
Parafiny można używać wiele razy pod warunkiem jej oczyszczenia i wyjało
nia w temperaturze 100°C.
6.2.2. Sposób stosowania parafiny
Zabieg polega na stosowaniu parafiny o temperaturze ok. 50°C w ten sposób, ¿e
na wskazane miejsce nakłada się 1-2 cm warstwę parafiny, którą przykryw a się ceratą
lub folią i całość okrywa się kocem (okład parafinowy). Rzadziej sto su je się parafinę
w postaci pędzlowań i opasek parafinowych. Czas zabiegu wynosi 20-40 minut.
Działanie parafiny polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej położonych. Mimo
wysokiej temperatury parafina nie powoduje - o ile skóra jest sucha - oparzeń, po
nieważ w chwili zetknięcia się ze skórą, której temperatura powierzchowna wynosi
od 29 do 33°C, natychmiast krzepnie i tworzy cienką warstwę izolacyjną. Przed za­
stosowaniem parafiny należy skórę wysuszyć, inaczej bowiem gorąca parafina pod­
grzeje wodę na skórze, co da efekt parzący. Zaletą parafiny jako źródła c ie p ła jest to.
że posiada dużą pojemność cieplną, jest złym przewodnikiem ciepła, w s k u te k czego
długo utrzymuje wysoką temperaturę i traci ją powoli. Gdy zastyga, z m n i e j s z a swoją
objętość (do 20%) i w wyniku tego wywiera ucisk, który dodatkowo z w ię k s z a się
przy wzroście objętości przegrzanej w czasie zabiegu okolicy ciała. Efektem t e g o p 1
zwiększone przekazywanie tkankom ciepła, a dzięki uciśnięciu naczyń sk ó rn y c h -
wolniejsze odprowadzanie ciepła z płynącą krwią.
Skóra pod okładem parafinowym osiąga temperaturę 39-41 °C i jest to optiflW®
dla wzmożenia aktywności procesów przemiany tkankowej. Zaraz po zdjęciu okła
skóra jest spocona, blada i gorąca, a po chwili mocno się zaczerwienia w w y n i k u ro
szerzenia naczyń.
Stosowanie parafiny usprawnia krążenie w naczyniach włosowatych skóry, P°
duje głęboki efekt przekrwienia, zmniejsza obrzęki, uelastycznia i r o z l u ź n ia
tkanki miękkie, jak mięśnie, ścięgna, więzadła i torebki stawowe. Ułatwia w c h ł
nie się długotrwałych krwiaków, wzmaga procesy utleniania tkankowego, u*aUVl.a rti
sorbeję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów' procesu zapalnego, uślflj_
ból, przyśpiesza regenerację włókien nerwowych. W związku z tak s z e r o k i m
306
F |F , jałania zabieg parafinowy bardzo dobrze przygotowuje tkanki do masażu
*0* ,cg0Jak również, stanowi uzupełnienie leczenia po urazach sportowych.
o\ p a ra fin o w e wykonuje się codziennie lub co drugi dzień w liczbie 10-15
I t ó w w jednej serii.
tr a k c ie stosowania parafiny należy przestrzegać reguł zabiegowych, k o n t r o l o -
^ n zdrowia sportowca, ze zwróceniem uwagi na jego reaktywność na bodźce
i 5 w*
cieplne‘
W
obejmują: bóle przeciążeniowe i zmęczeniowe, obrzęki, wzmożone
W s k a z a n ia
ecie mięśni, przykurcze elementów miękkich narządu ruchu, przewlekłe stany
ńalne sta w ó w i tkanek miękkich kończyn, na które można zastosować ucisk wystę-
* ący w czasie stygnięcia parafiny.
przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38°C i osłabienie, niedo­
stateczny zrost kości po złamaniu, nadciśnienie.
6.3. Okłady i kąpiele borow inow e
to postać pcloidów, występujących w przyrodzie materiałów powstałych
Borowina
w wyniku naturalnych procesów geologicznych, które po rozdrobnieniu i wymiesza­
niu z wodą używane są do celów profilaktyczno-leczniczych najczęściej w postaci
kąpieli i okładów. Nazwa peloid pochodzi od greckiego słowa pelos, czyli błoto,
a nazwa borowina (torf leczniczy) wywodzi się od borów, w których kiedyś wydo­
bywano borowinę.
6.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu
Technika wykonywania zabiegu w postaci okładów borowinowych jest podobna
do okładów parafinowych. Ogrzaną papkę borowinową nakłada się bezpośrednio na
skórę i przykrywa się ceratą, a następnie kocem. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30
minut.
Stosowana ostatnio pasta borowinowa nadaje się bardzo dobrze do kąpieli w po-
Staci zawiesiny wodnej.
6*3.2. Mechanizm działania borowiny
Borowina cechuje się dużą pojemnością cieplną i złym przewodnictwem termicz-
Wru! ^ te^° P0w°du Jest wykorzystywana do zabiegów ciepłoleczniczych. Oprócz
JTOwu termicznego na tkanki, wykorzystuje się jej działanie mechaniczne (ucisk
¡0- i l0r,°wej na skórę) i wpływ zawartych w' niej czynnych związków chemicznych
307
 6.3.3. Wskazania i przeciwwskazania 1 ,0towania sztucznej kąpieli solankowej stosuje się każdy rodzaj soli ku-
1)0 ^oży w czej, najlepiej z dodatkiem mikroelementów. W handlu dostępne są
Wskazania obejmują: stany przeciążeniowe narządu ruchu (szczególnie
zespoły bólowe i nerwobóle, zapalenia okołostawowe. Slavvóx ^ a:nnej
^ tyS*\,oChodzące
pochodzące z z naturalnych chlorkow'o-sodowych wód
naturalnych chlorkowo-soaowycn wuo leczniczych,
.... które
Cużna*- *łV
w y k o r z y s t a ć• d’o sztucznych
'-------- L «kąpieli,
— — są to: oA sóli hnrheńska
bocheńska lecznicza,
lecznicza, sól
sól iwo-
iwo-
Przeciwwskazania obejmują: temperaturą ciała powyżej 38°C i osłabienie m le c z n ic z a , sól kamienna kłodawska lecznicza, sól ciechocińska lecznicza oraz

6.4. Kąpiele solankowe
Kąpiele solankowe zalicza się do kąpieli leczniczych, które stosowane są o»*
w uzdrowiskach, w których występują. Kąpiele solankow e stanowią jeden z ei
tów złożonego kompleksu czynników leczniczych. Mogą być rówmież stosow
w' systemie ambulatoryjnym w miejscu zamieszkania czy też w zakładach odnot*
biologicznej jako sztuczne kąpiele solankowa, podczas których wykorzystuje się^'
dę z kranu z roztworami różnych soli. Wo.
Kąpiele solankowe wraz z masażem sportowym i sauną należą do najbardzi
pularnych zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej. :'CJ po.
6.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegu
Kąpiele solankowe chlorkowo-sodow-e stosowane są jako kąpiele ciepłe. Można ie
podzielić na kąpiele indywidualne lub zbiorowe. Do kąpieli indywidualnych służą
wanny, a do zbiorowych baseny lub zbiornik wód leczniczych otwartych albo kry­
tych. Kąpiele mogą być całkowite lub częściowe. Kąpiele częściowe stosuje się
w przypadkach, w których celem jest uzyskanie silnego działania miejscowego lub
gdy istnieją przeciwwskazania do kąpieli całkowitych.
W kąpielach solankowych stosuje się zazwyczaj stężenie chlorku sodu 2-5%.
a w niektórych przypadkach 5-6%. Temperatura pierwszych kąpieli całkowitych naj­
częściej wynosi 35-36°C\ i stopniowo wzrasta przy kolejnych do 38°C, a tem peratura
półkąpieli wynosi na ogół 39-40°C. Czas trwania pierwszej kąpieli nie może byc
dłuższy niż 10-12 minut, a każdą następną przedłuża się o 2 minuty. M aksym alny
czas trwania kąpieli solankowej wynosi 30 minut. Zabiegi stosuje się z a z w 3 ra­
7 c z a
l|ain lub łu£ clcchoc,ński- ^ ceIu uzyskania kąpieli o stężeniu 2% należy do wanny
1wsypać 4 kg s o l i , a w przypadku kąpieli o stężeniu 3% dodaje się 6 kg soli.
¡001 ' v s > P a v * » •
42 Wpł>'v kąpieli solankowych na organizm sportowca
Kaoiele solankowe, za pośrednictwem receptorów skórnych, autonomicznego
. nerwowego i hormonów- tkankowych wywołują wicie reakcji lokalnych
ólnych. Pod wpływem kąpieli naskórek zostaje rozmiękczony, co działa odświc-
! ■ 0 na organizm, powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie
jltfwienia skóry oraz wrnikanic soli w naskórek. Sól działa drażniąco na receptory
^ome, zmniejszając pobudliwość nerwów czuciowych i ruchowych, a także wydłu­
żając czas reakcji. Z tego względu kąpieli solankowych nie należy stosować przed
zawodami czy intensywnym treningiem, lecz przed snem w dniu poprzedzającym
wysiłek. Kąpiel solankowa działa osmotycznic na tkanki, polepszając krążenie krw i
i zmniejszając zakwaszenie (pH) w tkance mięśniowej. Wpływa na normalizację ci­
śnienia krwi, zwdększa nieswoistą odporność organizmu i działa na niego hartująco.
6.4.3. Wskazania i przeciwwskazania
W skazania obejmują: restytucję powysiłkową, stany wymagające zwiększenia
ipomości organizmu, nadwagę, rekonwalescencję po długotrwałej kontuzji, nerwicę
wegetatywną.
Przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38 C i osłabienie.
6.5. Prom ieniow anie podczerw one
j

zy w tygodniu, w serii 10-18 zabiegów. Jest to popularny zabieg cieplny£

wany w celu rozgrzania tkanek, a
Po kąpieli solankowej nie należy obmywać ciała wodą bieżącą ani w y c i e r a ć r<£z
sażu sportow-ego.
nikiem. Zc względu na celowość utrzymania płaszcza solnego należy Pozw0^c^ ;
rze wyschnąć na powietrzu. Po zabiegu zaleca się odpoczynek w pozycji 6.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . , cvm 0d angiel-
przez co najmniej 30-40 minut. Po odpoczynku, chcąc skorzystać z masażu sp°
wego, należy umyć ciało pod prysznicem. .^ Promicniowanie podczerw one, Janie^elektrom agnetyczny^
Sztuczne kąpiele solankowa, stosowane w zakładzie odnowy b io lo g ic zn ej «kich stów infra-red). jest ono umiejscowione
w domu, są namiastką kąpieli leczniczych, ponieważ mają słabsze działanie lecz11 W widmie promieniowania clcktrom. fizykoterapii wykor/ysiuj1- ■
niż kąpiele w naturalnych wodach leczniczych. widzialnym obszarem Głębokość wnikania IR do
Promieniowanie o długości fal symalnie promienie krótkofalowe
l^anek zależy od długości fan
308 309
 tkanek na głębokość ok. 30 mm, ale zostają pochłonięte przede wszystkim
stwie do głębokości 10 mm. • reakcji odprowadzenia energii cieplnej, można spowodować termiczne uszkodzę-
Najczęściej używanym generatorem promieniowania podczerwonego ^ tkanek), nadciśnienie tętnicze od II stopnia - wg WHO, czas menstruacji.
typu soluks.
: •_ -« •
Posiada
-ł -
ona komplet filtrów ze .szkła ł-- •
0 Leczenie zim nem (k rioterapia)
. . ..V. ^ .w u n y wyKorzystuje s.y w naświetl
stanów zapalnych tkanek miękkich, w leczeniu trudno gojących się ran. w ze ^ H istoria profilaktycznego i leczniczego stosowania zimna jest najprawdopodobniej
bólowych oraz przed masażem i jonoforczą. ' . gtara> jak ludzkość i medycyna. Leczenie zimnem stosowali już starożytni Egip-
Naświetlania soluksem wykonuje się z różnych odległości ^■nie ok. 2500 lat temu. Stwierdzili oni, że zimno działa uśmierzająco na miejsca
40 -50 cm w zabiegach miejscowych i ok. 100 ci
..
vjowwycii i ok. iuu cm w zabiegach ,h
° ogólnych.
l pr ie^
—''••“i Ss K
Promie k órv-
ó ’. ¡jnizu i ma działanie przeciwzapalne. W V wieku p.n.e. Hipokrates zalecał leczenie
powunny padać na powierzchnię skóry pod kątem prostym. Czas zabiegu wynosi ófc ¿mnem dla zmniejszenia obrzęku i krwawienia. Zaobserwow-ał też, że zimno ma
15 min. Przy naświetlaniach okolic twarzy i klatki piersiowej należy osłonić oczy właściwości przeciwbólowe.
chorego okularami ochronnymi. powierzchniowe przeciwbólowa właściwości chlorku etylu, znanego od XVII
Działanie biologiczne IR polega na tym, żc promienie przechodzą przez skórę oraz w ie k u , odkrył Flourens we Francji w 1847 roku; on też zastosował chlorek etylu -
tkankę podskórną i w ten sposób energia promieniowania zwiększa energię kine­ w postaci sprayu - do analgezji ogólnej. Do dziś analgetyczne właściwości tej cieczy
tyczną tkanek, a tym samym wpływa na ich ocieplenie. Wytworzone ciepło zostaje kriogenicznej są wykorzystywane przede wszystkim w przypadkach kontuzji sporto­
pochłonięte przez krew, która płynąc w ustroju przekazuje je tkankom położonym wych. Parowanie chlorku etylu, w miejscu jego zastosowania, obniża temperaturę tej
głębiej. ; części ciała do -15 - -20°C.
Pod wpływem IR powstaje w skórze tzw. rumień cieplny, czyli zaczerwienienie O nowoczesnej kriogenice można mówić od czasu nabycia przez fizyków umiejęt­
o charakterze plamistym. Rumień szybko znika po zakończeniu zabiegu. ności skraplania gazów, tj. od końca XIX wieku.
W latach 30. XX stulecia w medycynie sportowej panowało przekonanie, że przy
6.5.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na organizm sportowca ostrych urazach najkorzystniejsze jest stosowanie gorących okładów' w połączeniu
1. Następuje rozszerzenie naczyń włosowatych skóry i w wyniku tego zwiększa się z mydlinami lub gorzką solą. Ale już w latach 40. ukazały się podręczniki, których
przepływ- krwi tętniczej przez tkanki . autorzy zezwalali na leczenie zimnem w pierwszych 30-60 minutach po urazie, ale
2. Powstaje reakcja ze strony naczyń głębiej położonych, zgodnie z prawem Dastre- tylko przez 30 minut.
Morala. .i W latach 70. zalecano stosowanie skrajnie niskich temperatur (poniżej -1 I0°C) do
3. Zmniejsza się napięcie mięśniowe. terapii, m.in. sportowców z uszkodzeniami narządu ruchu.
4. Ulega podwyższeniu próg o d c z u w a n ia bólu.
5. Wzmaga się tempo przemiany materii. 6.6. 1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych
6. Następuje pobudzenie receptorów cieplnych skóry i W' efekcie powstają reakcje Leczenie zimnem, czyli krioterapia, to w' najprostszym rozumieniu zastosowanie
odruchowe na narządy głębiej położone. zimna w1odnowie biologicznej i rehabilitacji zawodników, którzy doznali urazów al­
6.5.3. Wskazania i przeciwwskazania bo inaczej - użycie dowolnej substancji, która przyczyni się do tego, że ciepło zo-
Slanie usunięte z ciała, czego efektem będzie obniżenie temperatury tkanek.
Wskazania obejmują: przewlekłe i podostre procesy zapalne stawów' oraz czę^J Leczenie zimnem polega na oziębieniu micjscow'ym (obniżenie temperatury skóry,
miękkich kończyn, stany po urazach kończyn, ale nie wcześniej niż po upływie H^śni, stawów') lub oziębieniu całkowitym (ogólne schłodzenie organizmu).
godz. od urazu,, dyskopatie tzwiaszcza
(zwłaszcza szyjne),
* nerwobóle i zespoły bólowe (np- ** Tempo i wdelkość spadku temperatury zależą od rodzaju środków’, zabiegów zim-
kulszowa), przygotowanie do masażu, jonoforezy i ćwiczeń. J°ieczniczych, od tkanki, na którą stosowane jest zimno, od otoczenia, w jakim za-
i ieiPrzeciwwskazania
n obejmują: temperaturę
te m p e ra tu rę ciała
c ia ła powyżej 38°C, u s z k o d z e n i e s o legjest wykonywany oraz od czasu jego trwania.
i jej naczyń, świeże urazy grożące krwotokiem, obrzęki (nie zapewniając fizjolog1 Lecznicze i odnawiające zastosowanie zimna wykorzystuje efekt pobudzenia natu-
^lnic i stale działających fizycznych mechanizmów transportu ciepła, poprzez zwięk-
S2enie gradientu temperatury tkanki. Organizm w różny sposób reaguje na zimno.
310
311
 Reakcje ustroju i ich charakter zależą przede wszystkim od różnicy między ten^M
turą ciała a temperaturą oziębienia.
Pod wpływem działania niskich temperatur następuje pobudzenie mechani
regulacji cieplnej ustroju, które ma na celu zmniejszenie utraty ciepła. Kurczą s
czynią krwionośne skóry i tkanki podskórnej, maleje przepływ krwi i w efekc
stępuje ograniczenie oddawania ciepła otoczeniu. Dzieje się tak na skutek w
wań, które powstają we włóknach współczulnych, unerwiających naczynia krwi3 °*
śne. Od temperatury oraz od szybkości jej obniżania się zależy tempo zachodzący^
wyżej zmian. Krew „uciekająca" z zewnętrznych powłok ciała przemieszcza się ^
głębiej położonych tkanek i tym sposobem ciepło zostaje w' ustroju zatrzymane. °
Inaczej jest z głową, która w spoczynku, w temperaturze 4°C traci ok. 40% całko
w itej ilości ciepła powstającej w organizmie. Jest to prawdopodobnie ochrona m().
zgowia przed przegrzaniem. Dlatego głowę raczej pomija się przy wykonywaniu za­
biegów' zimnoleczniczych.
Krioterapia powoduje następujące reakcje oprócz wyżej wymienionych;
- drżenie z zimna, czyli mimowolne drobne skurcze mięśni, wytwarzające ciepło.
- przyspieszenie przemiany materii w celu wyrównania ubytków ciepła,
- zwolnienie i pogłębienie oddechu,
- wzmożenie wydzielania nerek,
- hamowanie wydalania potu.
Utrata ciepła przez tkanki może się odbywać w zależności od obiektu i materiału
pochłaniającego ciepło na cztery sposoby, przy czym wr odnowie biologicznej i fizjo­
terapii wykorzystuje się tylko trzy:
- przewodzenie (kondukcja),
- parowanie (ewapolaryzacja),
- promieniowanie (radiacja).
Schładzanie przez przewodzenie było do niedawna najszerzej stosowaną metodą
leczenia zimnem. Polega ono na wymianie ciepła pomiędzy bezpośrednio stykają­
cymi się ciałami i służy krioterapii miejscowej. Podczas schładzania wykorzystuje s>Q
takie środki, jak lodowata woda, kostki lodu i zimne okłady.
Schładzanie przez parowanie wykorzystuje zasadę odparowywania lotnych pty'
nów z powierzchni skóry, co wymaga energii termicznej. W wyniku tego o b n iż a się
temperatura powierzchni powłok ciała. W tym przypadku najczęściej używany jest
chlorek etylu lub znacznie bezpieczniejszy od niego fluorometan.
Schładzanie przez promieniowanie jest coraz bardziej popularne. W ten sposo
organizm sportowca może tracić znaczne ilości ciepła (naw'ct do 55%). Promie*110^
wanie emitowane jest zwykle pow oli i tym łatwiej, im większa jest przewaga tefflP?
ratury ciała nad otoczeniem. W celu uzyskania dużej różnicy temperatur s to s u je si
zazwyczaj pary ciekłego azotu lub jego podtlenku, a także schłodzone powietrze, W0*
re nadmuchiwane na skórę stymuluje mechanizmy termoregulacji.
¿6 2 D z i a n i e zimna na organizm podczas schładzania miejscowego
• • - - - - - a. ^ i r\ ł MT
podczas stosowania niskich temperatur lokalnie wykorzystuje się nieco inne niz
flisane w poprzednim podrozdziale możliwości termoregulacyjne ustroju.
\V w yniku utraty ciepła dochodzi do obniżenia temperatury poszczególnych tka-
zmian w krążeniu, zwolnienia metabolizmu i zahamowania procesów zapalnych.
-Atn zm
Ponadto -/mniejsza się ból,
n iejsza się doi, oobniża
o m z a nnapięcie
ap ięcie mięśniowe, a schładzane tkanki stają się
sztyw ne.
b a r d z ie j
O bniżenie te m p e ra tu ry skóry jest w- w ięk szy m sto p n iu n asilo n e niż w g łębiej poło-
• nvch tkankach. S zcz eg ó ln ie wr m ięśn iach o b se rw u je się m n ie jsz y sp ad e k te m p e ra ­
tury * tzw. afte r-efek t, p o leg ając y n a o b n iż e n iu się te m p e ra tu ry śródm ięśniow ej m im o
zaprzestania sch ład zan ia. T e m p e ra tu ra śró d sta w o w a je s t n ato m iast p rz y b liż o n a do
temperatury' skóry, a je j sp a d e k w staw ie u trzy m u je się p rzy n ajm n iej p rz ez 2 g o d zin y
od zakończenia schładzania.
Jeżeli naczynia krwionośne są zdrowe i prawidłow o reagują na zimno, a schładza­
nie nic jest zbyt intensywne i nic działa długo, nie należy się obawiać trwałego zwę­
żenia tych naczyń. W czasie niezbyt nasilonego zimna naczynia krwionośne naprze­
miennie, falow'0 zważają się i rozszerzają, co zapewnia dostateczny przepływ krwi.
Zjawisko to zostało nazwane falą Lewisa lub inaczej reakcją Lewisa. Silny skurcz na­
czyń krwionośnych i przerwa w dopływdc krwi do tkanek obwodowych spowodowa­
ne są zwiększeniem przez zimno powinowactwa postsynaptycznych alfa-
adrenoreceptorów z noradrenaliną. W chwili gdy następuje spadek temperatury tka­
nek. przewodnictwo nerwów synaptycznych zostaje przerwane i dochodzi do wazo-
dylatacji zależnej od zahamowania noradrenaliny i depresyjnego działania zimna na
mechanizm kurczliwości. W efekcie ponownie zaczyna przepływać krew ogrzewają­
ca tkanki, a także powraca przewodnictwo nerwowe, co doprowadza do ponownego
skurczu. Falowe powtarzanie tego cyklu zapobiega odmrożeniu tkanek.
Miejscowe ochłodzenie, podobnie jak ogólne, ma działanie przeciwbólowe
1obniża napięcie mięśni. Wskutek zmniejszenia wydzielania takich mediatorów-, jak
bradykinina, histamina, serotonina oraz jodków sodu i potasu, ma wpływ na ograni­
czenie stanu zapalnego.
Chociaż istnieją doniesienia, żc schładzanie jest czynnikiem wzmagającym ob-
jawy zapalne, to jednak w wielu pracach nic wykazano znaczącego wzrostu obrzęku
¿powodu zastosowania zimna wraz / uniesieniem i uciskiem podczas udzielania
Pierwszej pomocy.
Nagłe oziębienie skóry' kończyn może stać się przyczyną podniesienia ciśnienia
^niczego krwi oraz przyspieszenia częstości skurczów. Reakcje tc zależą od wielu
°zynników. np. wieku czy poziomu wytrenowania.
. Ciekawy jest fakt, żc uzyskanie powyższych odczynów w postaci działania prze-
Clvvbólowego, przeciwobrzękowego, przekrwiennego, a także zmniejszenia napięcia
^ęśni oraz poprawy ich siły, nic musi być adekwatne tylko do miejsc objętych dzia-
laniem zimna. Odruchy naczyniowe, wywołane zimnymi bodźcami, występUja
w dystalnych obszarach wskutek odruchów konsensualnych. Istnieje równie*
działywanic zimna poprzez odruchy skómo-trzewne na narządy wewnętrzne,
nie zimna na skórę (na strefy Heada) powoduje, żc impulsy nerwowe przez
rdzeniowy docierają do odpowiedniego segmentu, a po odpowiedniej w nim tnT^
formacji, do związanego z nim narządu, w którym dochodzi do poprawy ukrwW *'
odżywienia i natlenienia.
6.6.3. Działanie zimna na organizm podczas schładzania całego ciała
Podstawowym efektem oddziaływania zimna na organizm sportowca jest oczywi
ścic obniżenie się ciepłoty skóry nawet o kilka stopni Celsjusza. Zaraz na początku
po zastosowaniu zimna, następuje gwałtowny spadek temperatury skóry i tkanek pod'
skórnych. Równocześnie obniża się też temperatura mięśni, ale w tempie wolnym
Dzieje się tak na skutek skurczu naczyń, który utrzymuje się jeszcze ok. I minuty p0
zabiegu (skurcz ten powodowany jest zmniejszeniem przepływu krwi i przewodnic­
twa cieplnego tkanek powierzchownych).
Obniżona temperatura skóry jest przyczyną mniejszej utraty ciepła wskutek prze­
wodzenia, przenoszenia i promieniowania, a to z kolei powoduje zmianę szybkości
przemiany materii oraz funkcji gruczołów dokrewnych. W ten sposób pojawia się
drżenie mięśniowe, które efektywnie dostarcza ciepło (ilość otrzymanego w ten spo­
sób ciepła 2-3 razy przewyższa podstawową przemianę materii). Z drugiej strony
podczas drżenia mięśniowego organizm zaczyna tracić ciepło na drodze konwekcji,
stąd bilans wynosi zero.
Warto podkreślić, że w czasie zabiegu następuje zwolnienie przemiany materii
o ok. 50%, czego wynikiem jest mniejsze zapotrzebowanie energetyczne tkanek oraz
związany z tym spadek popytu na tlen.
Po zabiegu powrót ciepłoty skórnej następuje mniej więcej po 15 minutach; przez
niemal 90 minut jej temperatura utrzymuje się na poziomie 35°C. Około 4 minut po
nim następuje również 4-krotne rozszerzenie naczyń, co skutkuje większym przepły­
wam krwi przez narządy wewnętrzne. Stan ten może się utrzymywać 3-6 godzin.
Kilkugodzinne przekrwienie (odruchowa perfuzja) decyduje o szybszym g ojeniu
się urazów i zapaleń schłodzonych tkanek w wyniku przyspieszonej przemiany mate­
rii i szybszej eliminacji nagromadzonych szkodliwych jej produktów'. S p r a w n e nn-
krokrążenie gwarantuje optymalne ciśnienie śródtkankow'e i drenaż chłonny pr#"
strzeni międzykomórkowej, co jest z kolei warunkiem ustępowania obrzęków'.
Na skutek zwiększonego przepływu krwi przez tkanki wyrasta stężenie tlenu
wf mięśniach. Przyczynia się to do obniżenia ilości mleczanów' i histaminy, a w zro stu
koncentracji bradykininy i angiotensyny, w rezultacie czego sportowiec odczu"a
znaczne złagodzenie bólu.
314
¿namienny jest wpływ zimna jako czynnika przeciwbólowego na przewodnictwo
we niektórych włókien bezmiclinowych. Udowodniono, że hipotennia obniża
n »dkość przepływu impulsów nerwowych średnio o 1,2 - 2m/s/°C, zakładając schło-
5-enie do ok. 18°C. Zmniejsza to reakcje odruchowe całego ciała, poza analgezję
/rnulacyjną, pobudza także „endogenny układ opiatowy”, co powoduje wzmożone
^ ln ia n ie beta-endorfin z preoksymelanokortyny. Są to polipeptydy wytwarzane
¡Wyizolowane z przedniego płata przysadki mózgowej, a ich działanie przeciwbó­
l o w e jest ok. 100 razy silniejsze od morfiny.
f c r io te r a p ia całego organizmu pobudza układ hormonalny. W surowicy krwi rośnie
poziom hormonów nadnerczy oraz tarczycy.
Niskie temperatury nie powodują niepożądanych zmian w krążeniu krwi. Badania
dowodzą, że po krioterapii całego ciała nie zachodzą żadne negatywne zmiany
wzapisie EKG metodą Iloltera, w częstotliwości skurczów' serca i wahania w ciśnie­
niu tętniczym krwi.
Na uw'agę, szczególnie w sporcie, zasługują zmiany w morfologii krwi. Badania
przeprowadzone po dwóch tygodniach od korzystania z krioterapii wykazują wzrost
poziomu hemoglobiny, leukocytów oraz płytek krwi w porównaniu z wartościami
początkowymi.
Kolejne, korzystne działanie niskich temperatur objawia się zmniejszeniem napię­
cia mięśniowego. Najprawdopodobniej wiąże się to z omówionym już zmniejszeniem
szybkości przewodnictwa nerwowego i obniżeniem reaktywności obwodowych za­
kończeń czuciowo-nerwowych: wrzecion nerwowo-mięśniowych wr mięśniach i apa­
ratów' Golgiego w ścięgnach.
Podsumow ując, najważniejsze efekty terapeutyczne stosowania zimna to:
- uśmierzenie bólu,
- zmniejszenie obrzęków,
- przekrwienie tkanek.
- obniżenie napięcia mięśniowego,
- popraw-a siły mięśniowej,
- osłabienie aktywności procesów' zapalnych,
- poprawa stanu funkcjonalnego, polegająca na zwiększeniu zakresu ruchomości
chłodzonych stawów,
- skrócenie czasu leczenia kontuzji.
Należy podkreślić, że wyżej wymienione reakcje organizmu sportowoa korzysta­
jącego z krioterapii pojawiają się głównie w czasie tzw. reboundu, czyli po zakończe­
niu działania zimna.
6*M. Rodza je zabiegów zimnoleczniczych
Zabiegi krioterapcutyczne można podzielić na miejscowa i całkowite, jak również
na zabiegi krótkotrwałe (od 30 sekund do kilku minut), przerywane (np. 20 minut
315
okład zimny, a następnie 20 minut przerwy) i długotrwałe (do 48-72 godzin)
z wydłużaniem czasu zabiegu aplikowane zimno musi ulegać stopniowemu * krotnego użytku) wkłada się do zamrażalnika o temperaturze -15 do -12'5C.
dzeniu, by nic powodować odmrożeń. ago-
Zabiegi miejscowe
1. Krioterapia / zastosowaniem zimnej wody /. kranu - polega na polewaniu
ciała wodą o temperaturze 15-20°(\ Jest to na ogół temperatura wody bieżac^^01"
też wody, która przez parę godzin znajdowała się w' temperaturze pokojowej Ir ^
ści ciała objęte np. zapaleniem polewa się strumieniem wrody, a w czasie tej c ^
ności zaleca się wykonywanie mchów chorą kończyną. W przypadku wystan'^
bólu zabieg należy przerwać. Kontynuowanie ochłodzenia jest możliwe dopiero^3
ustąpieniu bólu. Czas zabiegu może wynosić 3-5 minut. Tego rodzaju zabiegi w**
konuje się przede wszystkim w ostrych stanach zapalnych oraz po ukąszeniach
przez owady.
2. Krioterapia z użyciem peloidów - do okładów można stosować ziemie lecznicze
i borowiny, oziębiając je uprzednio w lodówce do temperatury 3°C.
Borowina z powodu złego przewodnictwa cieplnego i plastyczności papki, która
umożliwia jej dowolne modelowanie w zależności od okolicy ciała, do której ma
być przyłożona, idealnie nadaje się do lokalnego odbierania ciepła z tkanek. Re­
zultatem przyłożonej do skóry ochłodzonej papki borowinowej jest równomierne,
powolne obniżanie temperatury skóry, dobrze tolerowane i przyjemnie odbierane
przez sportowca.
Zaordynowanie w ciągu pierwszych 48-72 godzin tego zabiegu wskazane jest po
świeżych urazach sportowych, a szczególnie urazach aparatu torebkowo-więza-
dłowego, kontuzjach mięśni, stłuczeniach itp. W takich sytuacjach stosuje się
przez ok. 10 minut okłady z zimnej borowiny zawiniętej w cienką tkaninę (np.
ręcznik bawełniany). Do zabiegów najlepiej używać gotowych okładów z natural
nej borowiny, ochłodzonych w lodówce.
Okłady z wykorzystaniem plastikowych worków wypełnionych kostkami lodu -
są w stanie utrzymać temperaturę ok. ()°C nawet przez godzinę. W celu odpowie­
dniego schłodzenia mięśnia zaleca się stosowanie okładów co najmniej przez 20
minut.
4. Okłady z użyciem roztworów o temperaturze poniżej 0°C - można je p rz e p ro w a ­
dzić w dwojaki sposób:
- ręcznik zamoczony w wodnym roztworze soli kuchennej, zawierającym j ^ j j
łyżkę soli w jednym litrze wody, należy lekko wykręcić, złożyć do żądany0
rozmiarów i zamknąć szczelnie w woreczku foliowym oraz zamrozić w temp0
raturze ok. -12 C. Czas zabiegu wynosi ok. 30 minut. Sposób ten nadaje się ®
zabiegów na większych powierzchniach ciała. Jest stosowany do p ie rw si
zaopatrzenia niewielkich urazów w sporcie oraz przed gimnastyką leczniczą*
316
fabryczne woreczki plastikowe z żelem silikonowym (tzw. coldpacks do wielo­
podczas stosowania takiego okładu możliwe jest wystąpienie odmrożeń, stąd
należy zachować dodatkowe środki ostrożności. Poleca się zatem podłożyć ka­
wałek lnianej tkaniny lub papierowy ręcznik pod woreczek. Czas schładzania
wynosi 1-30 minut.
Masaż lodem przeprowadza się kostką lodu, masując ruchami okrężnymi obolałe
(chore) miejsce. Zaleca się wykonywanie zabiegu kilkanaście sekund dwa lub
trzykrotnie wr odstępach 10-sekundowych. Na ogół czas zabiegu wynosi 2-3 mi­
nuty. Zabieg ten to połączenie działania zimna i czynnika mechanicznego masażu.
Stosuje się go zwykle jako uzupełnienie leczenia w? wielu chorobach i zmianach
mięśni, więzadeł i ścięgien. Przede wszystkim wskazany jest w medycynie spor­
towej do leczenia bolesnego napięcia mięśni, w dolegliwościach kręgosłupa oraz
w celu usunięcia zmęczenia. Dobre wyniki zanotowano w leczeniu „łokcia tenisi­
sty" oraz w bólach stawów ręki, biodra i kolan, jak też przy bolesnych podrażnie­
niach mięśni wskutek nadmiernego wysiłku.
U sportowców wysokiego wyczynu przed obciążeniem wysiłkiem fizycznym sto­
suje się profilaktycznie masaż kostką lodu mięśni, ścięgien i więzadeł. Wpływa to
korzystnie na miejscowe krążenie krwi i limfy, reguluje napięcie tkanek i na dro­
dze odruchowej wpływa na narządy wewnętrzne, a tym samym na przemianę ma­
terii.
Krioterapia kompresyjna - polega na jednoczesnym wykorzystaniu w' terapii lo­
kalnej czynnika termicznego, czyli zimna, oraz czynnika mechanicznego pod po­
stacią przerywanego masażu podciśnieniowego antagonistów' mięśni, które są na­
pięte. Do tego celu służy specjalna aparatura, składająca się z mankietu wypeł­
nianego periodycznie powietrzem (dla wywierania ucisku na tkanki) oraz wbu­
dowanego w ten mankiet systemu oziębiającego, w którym znajduje się lodowato
zimna woda (0-5°C). Zalecany czas zabiegu wynosi 10-15 minut.
Kriostymulacjc w sytuacjach nagłych (np. po urazie):
- zraszanie substancjami lotnymi (spray oziębiający) - substancje te w normal­
nych warunkach atmosferycznych silnie parują, pobierając ciepło z otoczenia,
a więc również z powierzchni skóry i tkanek głębiej położonych. Jedynym mi­
nusem stosowania tych substancji jest ryzyko odmrożenia, a nawet martwicy
tkanki skórnej, dlatego czas jednorazowego zastosowania wynosi tylko 5 se­
kund, a łączny czas nie powinien przekraczać 30 sekund. Odległość, z jakiej
stosuje się spray wynosi 15-25 cm. Nic można wykonywać tego zabiegu na
błonach śluzowych i otwartych ranach.
~ okłady woreczkiem, który zawiera dwa składniki chemiczne, wywołują reakcję
cndotcrmiczną. Uderzenie w woreczek powoduje przerwanie wewnętrznego
opakowania dwukomorowego i zmieszanie się dwóch różnych substancji chc-
317
 mic/nych, zapoczątkowując reakcję. Są to jednorazowe kompresy chł ą
gotowe do natychmiastowego użycia. Czas przewidziany na schładzani*
nosi ok. 30 minut. Należy uważać, aby nie uszkodzić ciągłości woreczka *
8. Leczenie zimnym powietrzem - bardzo popularny zabieg, wykorzystujący
cjalny aparat, który jest zbudowany ze zbiornika, na ciekły azot z wentyle^^*'
stawczym, regulującym wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze zbio ^
oraz z elastycznego przewodu zakończonego dyszą, z której pod ciśnienien^
barów wydostaje się strumień mieszaniny powietrza i rozprężonego a? '
W punkcie wylotu dyszy gaz ma temperaturę w granicach od -110 do - |g(J!
Zabieg trwa 1-3 minut. W czasie oziębiania danej okolicy ciała należy unika-
punktowego działania gazu. W tym celu powinno się stale poruszać dyszą nuclj
mi okrężnymi - tak uniknie się odmrożenia. Podczas zabiegu na poszczególnym
stawach pacjent winien wykonywać w nich ruchy czynne. Maksymalny, łączny
czas zabiegu, w przypadku ochładzania kilku miejsc u jednego sportowca nie mo-
że przekraczać 12 minut. Jeżeli p o jaw ią się zm ian y sk ó rn e w postaci zbledną,
cia, zasin ien ia, o b ja w u „p o m a ra ń c z o w e j s k ó rk i” czy też oszronienia skórv
i w ystąpi ból, zabieg należy n aty ch m ia st p rzerw ać. Po zakończeniu zabiegu
należy zastosować intensywne ćwiczenia ruchowe. Przed zabiegiem ciało powin
no być idealnie suche i rozgrzane. W ciągu dnia zabieg można powtórzyć trzy
krotnie.
Zabiegi ogólne
Krioterapię ogólnoustrojową stosuje się w postaci kriosauny lub kriokomory.
1. Kriosauna - to pomieszczenie wyłożone drewnem, z drzwiami wahadłowymi,
które zawodnik może otworzyć w każdej chwili. Przeznaczone jest dla jednej
osoby. Od góry zamontowana jest osłonka z kapturem na głowę. Przebywający
w kriosaunie musi przez cały czas się poruszać. Średni czas zabiegu powinien
wynosić ok. 2 minut, a temperatura od -100°C do -160°C.
2. Kriokomora - składa się z dwóch części: przedsionka o temperaturze -50°C oraz
części właściwej o temperaturze od -100°C do -160°C. Przeznaczona jest na kilka
osób, które przez cały czas zabiegu muszą się w niej poruszać (chodzić). Z uwagi
na układ oddechowy zawodnik jest zaopatrzony w podwójną maskę c h i r u r g i e # 12-
na usta i nos. Jest też pouczony o specjalnym sposobie oddychania - wdech dwa
razy krótszy od wydechu. Przed wejściem do komory konieczne jest d o k ła d n i
wytarcie ręcznikiem całego ciała w celu usunięcia nawet minimalnych ilości p°tu-
Sportowcy, których całe ciało jest poddawane chłodzeniu mają na nogach wysoki6
skarpety i drewniaki, a na rękach rękawiczki, mężczyźni chodzą w spodenkach, a ko*
biety w strojach kąpielowych. Należy zwrócić również uwagę na założenie osłon n-
małżowiny uszne.
Tak przygotowane osoby są wprowadzane przez odpowiednio przeszkolony
sonel do przedsionka komory, gdzie adaptują się do niskich temperatur. Następ111*
318
1 l/a do komory właściwej i tam przez 2-3 minuty poruszają się chodząc w kołko.
\wIl(1 ' j lekarz kwalifikujący do zabiegu, znajdujący się na zewnątrz pomieszczę-
n h s łU g 3 1 ICIVC4‘ ^ .............................................................................................. - v -
mają2 przebywającymi w 1komorze ------ —stały kontakt wzrokowy ^7rnWn\W ii słuchowy.
słuchowy.
^Sportowcy w kriokomorze odczuwają pieczenie odsłoniętych części ciała (nie
no)* 2 uczuciem delikatnego kłucia tępą igłą. Inaczej mówiąc, odczuwają „chłod-
flItl eczcnie”. Po wyjściu z komory przechodzą oni do pomieszczenia o temperaturze
^ jo w e j i powinni być poddani intensywnej kinezyterapii. Seria zabiegów całego
¿ a ła m o 2 e t r w a ć oci 2 d o 6
¿6 5. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji urazów sportowych
Zastosowanie zimna i ucisku, zw łaszcza po wystąpieniu urazu, w znacznym stop­
niu hamuje proces zapalny, a także proces sumow-ania się m ikrourazów.
W ykorzystanie zim n a można zaliczyć do 4 kategorii:
. pierwsza pomoc - schłodzenie uszkodzonych tkanek natychmiast po urazie,
- rehabilitacja - oziębienie tkanek w kinezyterapii różnych mięśniowo-szkieleto-
wych dysfunkcji,
- chirurgia - schładzanie tkanek przed zabiegami chirurgicznymi, w ich trakcie
i po zabiegach.
- kriochirurgia - zamrażanie tkanek dla celów chirurgicznych.
Spośród tych kategorii szczególnie dwie pierwsze odgrywają ważną rolę dla spe­
cjalistów medycyny sportowej, rehabilitacji medycznej oraz specjalistów odnowy
biologicznej.
W przebiegu zmian patologicznych, występujących po ostrym uszkodzeniu tkanek
miękkich, wymienia się trzy fazy:
- faza ostra zapalna, trwająca do 48 godzin (a nawet do 72 w zależności od stop­
nia uszkodzenia) po urazie,
- faza naprawy (regeneracji), mająca początek po 48 godzinach (72) i trwająca 3-
6 tygodni po urazie,
- faza przebudowy (rcmodelling), trwająca pomiędzy 3 (6) tygodniami a 12 mie­
siącami po urazie.
W fazie ostrej zapalnej szczególnie zaleca się stosowanie leczniczego zimna. Przy
udzielaniu pierwszej pomocy w takim przypadku celem jest obniżenie tempa meta­
bolizmu; ogranicza to zarazem możliwość wystąpienia urazu wtórnego, hipoksji tka-
nek (wskutek niedoboru tlenu). Leczy się w ten sposób stłuczenia i krwiaki, nacią-
j>n,Qcia, naderwania, rozerwania mięśni i ścięgien oraz uszkodzenia aparatu toreb-
0Vv°-w ięzadłowego.
Przyłożenie zimna powinno być zastosowane natychmiast po urazie (first aid cold)
w Ernach pierwszej pomocy (hamulec dla odczynu zapalnego, krwiaka i bólu).
baczną uwagę należy zwracać na optymalny czas i temperaturę schładzania. Czas
P°winicn wynosić ok. 20-30 minut, z możliwością przedłużenia do 45 minut
319
 w' przypadkach głęboko umiejscowionych obrażeń. W ostrej fazie zapale^ eCvfika urazów, ich różnorodność i powszechność, a także ich powtarzalność
dzanie należy powtarzać co 2 godziny (do 48-72 godzin po urazie). Zawodno! ^ I J^ujc, zc _r sportowcy' *są'• osobami » * chronicznie ściesna kontuzjowanymi. Efektem inten-
mięśnia podkolanowego, setę-
być przytomny, aby kontrolował odczucia. ^ ’i
t* i. LoO'' _ «^nineu sa często iałowe
< £ g0 treningu są często jałowe z a ( „ ł o k i e ć tenisisty”).zapalenia ścięgna mięśnia -
podkolanowego,
- • •
ścię-
.

Ciekawa, wydaje się procedura postępowania po nagłych urazach,
w USA. Jej skrót RICES oznacza w tłumaczeniu na język polski - w y p o c z y ^ ? ^
ucisk, elewacja, stabilizacja (rest, ice, compression, elevation, stabilisation)
■” n i v , l |j, n r / ,
czym wypoczynek to ograniczenie aktywności, a nic całkowity bezruch.
;uy b c z r u c h . Zii
okładem może być worek z lodem, położony bezpośrednio na skórę korę ii podtrzym
podtrzymj, ^
elastyczną opaską. W ten sposób przygotowany okład powinno się utrzymać u trz y m a /^ '
30-45 minut i powtarzać co 2 godziny. Ucisk za pomocą elastycznej opaski musiU musi h^
ciągły (oprócz
ciągły (oprócz momentu
momentu zmiany
zmiany okładu).
okładu). Jeeo
Jego ccelem iest działanie przeciwbólow
e l e m jest
i zmniejszające krwawienie do tkanek. Elewacja uszkodzonej kończyny umożliwia
obniżenia ciśnienia hydrostatycznego w naczyniach i zmniejszenie obrzęku. Stabili­
zacja kończyny za pomocą łuski lub szyny gwarantuje mięśniom relaksację. Odpo­
czynek i unieruchomienie łączą się ze sobą nierozerwalnie. Chodzi tu o redukcję ak­
tywności fizycznej oraz bezwzględne unieruchomienie odcinkowe w' fazie ostrej za­
palenia. Pomocniczo w ostrej fazie zapalenia stosuje się często farmakoterapię oraz
takie metody fizykoterapeutyczne, które nie wytwarzają ciepła śródtkankowego
i mają działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przećiwobr/ękowe (np. impulsowe
pole magnetyczne wielkiej częstotliwości, biostymulacja promieniowaniem lasero­
wym).
Stosowanie zimna w obrębie stawów' powoduje zwężenie naczyń krwionośnych
i obniżenie temperatury wewnątrz stawów. Wykorzystuje się to w ramach tzw. krio-
kinezyterapii (czyli stosowania na przemian zimna i ćwiczeń), która jest się obecnie
jedną z istotniejszych metod fizjoterapii po urazach sportowych. Ćwiczenia kriokine-
zytcrapeutyczne wywołują zwiększenie przepływu krwi, a oziębienie u m o ż liw ia wy­
konywanie aktyw nych ruchów w bolesnym stawie. Wynika to z faktu, żc lokalne krą­
żenie krw i w stawie stymulowane jest skuteczniej przez ćwiczenia ruchowa niż pr#z
bodźce cieplne.
Zachęcanie do wczesnego aktywnego ruchu jest bardzo pomocne w p r z y w r a c a n i u
zdolności startowej zawodników. Jednak należy pamiętać, żc stosowanie zifn°a
uniemożliwia zawodnikowi rozwijanie siły i pełnej ruchomości w obrębie kontuzj0
wanych miejsc. Istnieje sporo doniesień o wpływie oziębienia na zdolności moto*
ryczne. Udowodniono, że po leczeniu zimnem następuje osłabienie siły skurczu m
symalnego. Ustalono też, żc gwałtowne, szybkie zadziałanie zimnem pobudza skur02
mięśni, natomiast długie i silne oziębianie ogranicza aktywność mięśniową.
Skuteczne i wielokierunkowe działanie zimna, zc względu na łatwość zastoso"
nia, niskie koszty, a także aspekty farmakoekonomiczne (obniżenie kosztów lec#
popr/cz zmniejszenie zapotrzebowania na leki), odgrywa kluczową rolę w terap
świeżo uszkodzonych tkanek miękkich.
£ Achillesa- przycze^w m ię bolesncgo barku”). Niektóre z tych zmian
^~ też Śścięgien
C i ę § l ^ l „vmufy
IllU l V irotacyj
u i a v j j ł l v jJ U ^ P u
---------------^ Holpaliwości ustanie
ę> u n ik n ą ć nawet po pojedynczych zabiegach krioterapii, a dolegliwości ustąpić
b a rd z o długi okres lub na zawsze.
56.6. Wskazania i przeciwwskazania
W skazania obejmują: stłuczenia, krwiaki, urazy tkanek miękkich (bezpośrednio
„o urazie do 2 - 3 dni), obrzęki po złamaniach i zwichnięciach (w okresie wczesnym),
ostre stany zapalne ścięgien, torebek stawowych i mięśni, przykurcze stawowe poura­
zow e. które 6-8 tygodni po urazie poddano zabiegowa chirurgicznemu, ostre zespoły
za p a le ń okołostawowych, nerwobóle nerwów obwodowych, rwę kulszową i ramienną
w o k r e s ie ostrym, oparzenia, restytucję zmęczonych mięśni, nadw agę.
P rz e c iw w s k a z a n ia obejmują: uszkodzenie skóry, nietolerancję zimna, obecność
miejscowych odmrożeń, wryniszczenie i w'ychłodzenie organizmu, labilność emocjo­
nalną, wyrażającą się między innymi zwiększoną potliwością skóry.
6.7. E lek tro terap ia
Do najczęściej stosowanych w odnowie biologicznej i w fizjoterapii po urazach
sportowych zabiegów' elektroleczniczych należą: galwanizacja. jonoforeza, elektro-
stymulacja, prądy diadynamicznc i prądy interferencyjne.
6.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych
W elcktroterapii stosuje się wr celach leczniczych prądy stałe oraz prądy impul­
sowe małej i średniej częstotliwości.
Prąd stały to taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu nie zmienia kierunku
1wartości natężenia. Mechanizm działania prądu stałego polega na ciągłym przepły­
wie prądu od jednego bieguna do drugiego i występujących zjawiskach elektroche­
micznych, elektrokinetycznych oraz elektrotermicznych. Przepływ' prądu stałego
Przcz tkanki nerwową i mięśniową powoduje zmianę ich pobudliwości (clektrotonus).
esl t() efekt przemieszczenia jonów' i zmian w polaryzacji błon komórkowych. Gdy
Pritd stały płynie pod katodą - pobudliwość rośnie, a pod anodą maleje. Oprócz tego
Slaty prąd elektryczny powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych (większe rozsze­
rzenie notuje się pod katodą, mniejsze pod anodą).
Prąd stały służy do wykonywania przede wszystkim zabiegów galwanizacji i jono-
fore/.v.

320 321
 6.7.2. Galwanizacja jH -,
W tym zabiegu wykorzystuje się elektrody płaskie, które są wykonane z f r
nowej o grubości gwarantującej ich elastyczność, co ułatwia ich dopasowanie d '
wierzchni ciała. Są najczęściej kształtu prostokątnego. Ze względu na duży 0pór°
stwy rogowej naskórka, między elektrodami a skórą umieszcza się podkłady 2 n**'
lub kilku warstw gazy, grubości 1-2 cm, zwilżone wodą.
Lepszy przepływ prądu uzyskuje się układając elektrody na jednej płaszczy' •
skóry (naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy - będące dobrymi przewód^
kami prądu przebiegają wzdłuż długiej osi ciała człowieka). Dużo gorszy przeDh'
jest pr/.y poprzecznym ułożeniu elektrod.
Jedna z elektrod jest zawsze elektrodą czynną i dzięki niej osiąga się zamierzon-
skutek leczniczy. Druga elektroda (zamykająca obwód prądu) to elektroda bierna, nie
biorąca udziału w działaniu terapeutycznym. Z wyżej wymienionych powodów
w zależności od bieguna prądu przyłożonego do elektrody czynnej otrzymuje się
galwanizację katodową lub anodową. Czas wykonania zabiegu przeważnie wynosi
ok. 15-20 minut. W stanach podostrych chorób zaleca się słabsze dawki prądu stałe­
go, a w stanach przewlekłych - silniejsze. Galwanizację podłużną lub poprzeczną
wykorzystuje się też w przypadkach trudno gojącego się złamania kości. Galwaniza­
cję można wykonywać codziennie lub co drugi dzień. W jednej serii stosuje się 10-20
zabiegów'.
Wskazania do galwanizacji anodowej obejmują: nerwobóle i zespoły bólowe,
zapalenia nerwów, splotów i korzeni nerwowych, dyskopatie.
Przeciwwskazaniem do galwanizacji anodowej i katodowej są zmiany zapalne
i ubytki na skórze.
Wskazania do galwanizacji katodowej obejmują: zaburzenia czucia, zaburzenia
krążenia obwodowego, degenerację uszkodzonych w łókien nerwowych.
6.7.3. Jonoforeza
Jonoforeza to zabieg clektroleczniczy, polegający na wprowadzaniu przez sk ó rę
do tkanek - za pomocą prądu stałego - jonów lub cząsteczek Icków. Używa się tylko
takich leczniczych związków- chemicznych, które ulegają dysocjacji e le k tro lity c z n e j
(elektrolity). ■; I I
Zabieg ten umożliwia ukierunkowane, micjscowre podanie odpowiedniego leku*
unika się w ten sposób dolegliwości odczuwanych wskutek nakłucia oraz objawów
ubocznych, związanych z podaniem leku drogą doustną lub pozajelitową.
Sposób wykonania zabiegu . i
Bezpośrednio na skórę kładzie się gazik nasycony widnym r o z t w o r e m zwią#^
chemicznego, ulegającego dysocjacji na jony. z których jeden ma być w p r o w a d ^ ail>.
do tkanek, następnie podkład zwilżony wodą i elektrodę z folii cynowej. S k ó r a mu
322
. czyszczona alkoholem lub eterem z ciał tłuszczowych i produktów^ rozpadu po-
k' V niewielkiej odległości od pierwszej elektrody umieszcza się drugą, zamykającą
^' ód elektryczny, z podkładem zwilżonym tylko wrodą. Biegun elektrody nad roz-
leku musi być jednoimiennym z biegunem jonu leku, który ma być wpro
'" izony do tkanek. Jonoforeza działa na zasadzie odpychania ładunków jednoimien
(prawo Coulomba: jony dodatnie będą podążały w kierunku bieguna ujemnego,
• ny ujemne - w kierunku bieguna dodatniego).
p0 najczęściej wykorzystywanych leków w zabiegach jonoforezy leczniczej, od
grywających dużą rolę w przygotowaniu sportowca do ćw iczeń ruchowych, należą:
f Środki mające rozmiękczający wpływ na blizny, kształtujące elastyczną bliznę
oraz zapobiegające powitaniu zrostów - stosuje się jodek potasu oraz hialuroni-
dazę; jodek sodu używa się w stężeniu 1-2%, wprowadzając go spod elektrody
ujemnej. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut. Ilialuronidazę przygotowuje
się do jonoforezy rozpuszczając 750 międzynarodowych jednostek enzymu suchej
substancji w 1000 ml buforu octanowego o pH 5,2. Wprowadza się ją spod elek­
trody dodatniej, czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut.
2. Środki przeciwdziałające zanikowi kostnemu i przyspieszające zrost kości (po
złamaniach) - stosuje sic chlorek wapniowy o stężeniu 1-2%, wprowadzając go
spod elektrody dodatniej. Jonoforeza wapniowa winna być zawsze stosowana
równolegle z ruchowymi ćwiczeniami usprawniającymi (najważniejszym czynni­
kiem remineralizacji kości jest ich obciążanie).
3. Środki przeciwzapalne - można stosować również chlorek wapniowy lub prepa­
raty sterydowe, z grupy hydrokortyzonu pod postacią hemibursztynianu hydrokor-
ti/.onu, wprowadzając spod elektrody ujemnej dawkę 25 mg na 1 ml roztworu.
Czas trwania zabiegu 10-15 minut.
4. Środki przeciwbólowe - stosuje się chlorow-odorck nowokainy lub chlorowodorek
ksylokainy. Związki te wprowadza się w stężeniu 1-2% spod elektrody dodatniej.
Czas zabiegu wynosi 15-20 minut.
5. Środki rozszerzające obwodowe naczynia krwionośne - stosuje się histaminę, któ­
rą wprowadza się w rozcieńczeniu 1: 10000 spod elektrody dodatniej. Przy pierw­
szym zabiegu roztworów powrinien mieć stężenie 1: 20000; dopiero po upewnieniu
s’ę, że zawodnik dobrze toleruje zabieg, można stosować roztwór o większym stę­
żeniu. Konsekwencje zastosowania histaminy to zaczerwienienie twarzy i szyi,
zawroty głowy, obniżenie ciśnienia krwi i tachykardia.
Czas jonoforezy zależy od rodzaju leku, stadium choroby i wrażliwości osobniczej
na prąd elektryczny. Najczęściej mieści się on w przedziale 15-20 minut. Stosowanie
te§o zabiegu przez dłuższy czas może być nawet szkodliwe ze wrzględu na możliwość
Wystąpienia uszkodzeń elektrolitycznych skóry. W zależności od w\skazań zabiegi
Wykonuje się codziennie lub co drugi dzień, a cvkl leczenia obejmuje 10-20 zabie­
gów.
323
 Wskazania obejmują: blizny (jod), niepełny zrost kostny (wapń), nerwoból
kulszową (prokaina, lidokaina), odmrożenia, przewlekłe stany zapalne staw ' ^
okolic, rwę kulszową (histamina), stany bólowe (adrenalina z lidokainą lub n l '
stany zapalne skóry, tkanek miękkich, małych stawów i pochewek ścięgnjst^
drokortyzon). ^ ” (Hy.
Przeciwwskazania obejmują: ropne stany zapalne skóry i tkanek m ię k k i k
peraturę ciała powyżej 38°C. Jonoforezy nic wolno wykonywać w okolicach ^
rych kości zostały zespolone metalem.
L o k alizacja ele k tro d w w y b ra n y c h przy p a d k a c h patologii n a rz ą d u ruchu
160,95]
Z espół bolesnego b a rk u
Elektrodę aktywną w kształcie liścia koniczyny o wymiarach 18x15 cm z podkja
dem pośrednim (np. z gazy) umieszcza się na górnej powierzchni barku, a elektrod
nieaktywną o wymiarach 14x19 cm z podkładem pośrednim układa się na przedrą*'
mieniu.
Z a p a le n ie ścięgna głow y długiej m ięśnia dw ugłow ego
Elektrodę aktywną o wymiarach 7x10 cm z podkładem pośrednim umieszcza się
na przedniej stronic ramienia, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 8x13 cm z pod­
kładem pośrednim układa się na tylnej stronie ramienia.
Bóle staw u łokciow ego (n p . „łokieć tenisisty ”, „łokieć m iotacza”)
Elektrodę aktywną o wymiarach 4x6 cm z podkładem pośrednim kładzie się nad
obolałym nadkłykciem (bocznym lub przyśrodkowym), a elektrodę nieaktywną
o wymiarach 4x9 cm z podkładem pośrednim umieszcza się po przeciwnej stronie
elektrody aktywnej.
Bóle kłębu k ciu k a i kciuka
Elektrodę aktywną o wymiarach 3x5 cm z podkładem pośrednim umieszcza się na
grzbietowej stronie podstawy ręki. a elektrodę nieaktywną o wymiarach 4 x6 cm
z podkładem pośrednim układa się po przeciwnej stronie elektrody aktywnej.
Bóle staw u biodrow ego
Elektrodę aktywną o wymiarach 8x 15 cm z podkładem pośrednim układa się nj*
pachwinie (wzdłuż więzadła pachwinowego), a elektrodę nieaktywmą o wymiar*
i0x17 cm z podkładem pośrednim umieszcza się poprzecznie na udzie, n a p rz e c iw
elektrody aktywnej. flH
Bóle staw u kolanow ego
Elektrodę aktywną o wymiarach 6x10 cm z podkładem pośrednim u m ie s z c z a ^
na przyśrodkowej stronic stawu, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 8x1
z podkładem pośrednim układa się na bocznej stronic stawu.
324
Bóle staw u skokowego
elektrodę aktywną o wymiarach 6x10 cm z podkładem pośrednim umieszcza się
Miejscem dolegliwości (strona boczna lub przyśrodkowa staw u), a elektrodę nie-
. na o wymiarach 8x12 cm z podkładem pośrednim układa się naprzeciwko elek
aktywnej.
^ Bóle grzbietu
Elektrodę aktywną o wymiarach 8x19 cm z podkładem pośrednim kładzie się na
fcolałęj grupie mięśni, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 8x19 cm umieszcza się
symetrycznie na drugiej stronie grzbietu.
¿ 7.4. Elektrostymulacja
Elektrostymulacja to wykorzystanie prądu galwanicznego do pobudzania nerwów
i uzyskania skurczów określonych grup mięśniowych w celu ich usprawnienia. Jest to
metoda wyjątkowo pomocna w procesie reedukacji siły i napięcia mięśni, szczególnie
szkieletowych. W wyniku działania na mięsień nagłym bodźcem elektrycznym wy­
wołuje się jego skurcz, ale nic udrażnia w pełni, towarzyszącego mu w warunkach fi­
zjologicznych. skomplikowanego procesu afcrentacji, efcrentacji i sprzężeń zwrot­
nych, który reguluje koordynację i precyzję ruchów. Dlatego należy wykonywać za­
biegi elektrostymulacji wrraz z różnymi rodzajami masażu i odpowiednio dobraną ki­
nezyterapią.
Sposób wykonania zabiegu
Warunkiem prawidłowo wykonanej elektrosty mulacji „elektrodą czynną” jest zna­
jomość topografii tzw. punktów motorycznych. Punkt motoryczny nerwu to miejsce
na skór/e, w' którym nerw położony jest najbliżej jej powierzchni, natomiast punkt
motoryczny mięśnia to miejsce, w którym nerw wnika do mięśnia.
W punktach motorycznych przykłada się elektrody czynne, połączone z biegunem
ujemnym źródła prądu, których wymiary są znacznie mniejsze od elektrod biernych.
usytuowanych w pewnej odległości na skórze.
Przy elektrostymulacji mięśni odnerwionych (na skutek uszkodzenia komórek ru­
chowych rdzenia lub gałęzi ruchowych nerwów rdzeniowych) stosuje się metodę
dwuelektrodową. Na skórze, w miejscach odpowiadających przejściu mięśnia w' ścię­
t o , układa się dwde małe, takie same elektrody. Nic ma tutaj mowy o punktach mo­
torycznych, ponieważ uszkodzone włókna nerwowe straciły możliwość przewodzenia
Prądu. W elektrostymulacji dwuelektrodowej biegun ujemny łączy się z elektrodą po-
.°2°n ą obwodowo, a dodatni dośrodkowo (szczegółowe informacje dotyczące lo-
^ uhzacji punktów motorycznych nerwów' i mięśni znajdzie czytelnik w spccjalistycz-
nych podręcznikach z fizykoterapii).
Elektrostymulacja polega na stosowaniu różnych impulsów prądu elektrycznego,
P^statyeh na skutek przerywania prądu galwanicznego.
325
 Impuls prostokątny / e rzcn ie naczyń krw ionośnych, co daje lepsze ukrwicnie i powoduje zwiększeni-
Impuls prostokątny charakteryzuje się bardzo krótkim, bliskim zera, czasem n ^w odnictw a elektrycznego tkanek. Ma to duże znaczenie w leczeniu obrzękóv
stania i opadania natężenia. Z tego powodu jest on przydatny do stymulacji m'^2 P urazowych, zaburzeń trofiki oraz ukrwienia obwodowego tkanek. Korzystam«
zdrowych lub trochę uszkodzonych (np. po długim unieruchomieniu). Prądu tego • grądów DF, CP i LP jest szczególnie wskazane w leczeniu zespołów bólowych wy
stosuje się dla mięśni odncrwionych, ponieważ wymagają one dużego natężenia Klujący°h w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i dyskopatii.
re jest dla sportowca bolesne. Prąd prostokątny wykorzystywany jest też do lecz*^ ‘ podsumowując, prądy diadynamiczne dają efekt przeciwebrzękowy, przeciwbó
bólów mięśniowych i choroby zwyrodnieniowej stawów. Iowy. przeciwzapalny, spazmolityczny i odżywczy. Najszybciej, bo często już po 2-.
Impuls trójkątny zabiegach, ustępują objawy bólowe i obrzęk, wskazane jest jednak wykonanie 3-4 ko
Elektrostymulacja prądem trójkątnym poprawia procesy odżywcze mięśni i ^ lejnych zabiegów' po to, aby nastąpiła stabilizacja efektu leczenia. Przerwy pomiędzy
czynnościowy, zapobiega zanikowi inasy mięśniowej (do momentu powrotu natura) poszczególnymi zabiegami nie powinny przekraczać 48 godzin.
nego unerwienia), czyli generalnie wskazana jest przy niedowładach i porażeniach We wszystkich ostrych stanach bólowych zabiegi należy przeprowadzać codzien
wiotkich mięśni. Podstawową cechą tego prądu jest powolne narastanie natężenia. nie (nawet dwukrotnie). W przypadku, gdy objawy chorobowa nic ustąpią całkowici*
Wskazania obejmują: zaniki mięśniowe po urazach i z nieczynności, uszkodzenia po 7 dniach, zaleca się przerwę na okres 6-7 dni, po czym należy ponowić serię. Za­
więzadeł, stany po złamaniach kości, ostre i przewlekłe zespoły bólowe (np. po 1^. bezpiecza to przed powitaniem przyzwyczajenia, które może zniweczyć wyniki le­
/ach. po zabiegach chirurgicznych, neuralgie, zapalenie i uszkodzenie nerwów obwi> czenia. Z tych samych powodów ogranicza się czas trwania jednego zabiegu do 3-5
m i n u t ora/ do 10-12 minut, o ile prąd stosuje się w kilku miejscach.
dowych, korzeniowe zespoły bólowe, zapalenia okołostawowe itp.).
Przeciwwskazania - nie wolno stosować zabiegów' na okolicę serca. Efekt leczniczy diadynamoterapii jest większy, o ile zabieg poprzedzi się 5-10 mi­
nutowym naświetlaniem diatermią krótkofalową lub kąpielą w 1-3% solance o tempe­
6.7.5. Prądy diadynamiczne raturze 37-42wC.
Nie stosuje się prądów DD w' pierwszej, a nawet drugiej dobie po dużym urazie.
Prądy diadynamiczne powstają w wyniku „prostowania” prądu sinusoidalnie
Ostrożnie wykonuje się zabiegi na głow ie i jamie brzusznej z uwagi na niebezpie­
zmiennego 501 Iz. Są złożone z impulsów w( kształcie połówki sinusoidy. Czas trwa­
czeństwo skurczu naczyń, udaru mózgu pod wpływem prądu LP oraz skrętu jelit pod
nia impulsu jest równy czasowi przerwy i wynosi 10 ins.
wpływem prądu CP.
Francuski lekarz Bernard scharakteryzował sześć rodzajów' prądu z dw'oma skła
Korzystne wyniki uzyskuje się w zapaleniach zmęczeniowych, włókienkowych
dowymi: prądem stałym (basis) i prądem sinusoidalnie zmiennym (dosis).
nadcrwaniach mięśni i ścięgien, wr stłuczeniach, zmianach bliznowatych i w nie­
Prądy diadynamiczne mają źródło w dw'óch podstawowych prądach impulsowych
skomplikowanych skręceniach stawów.
0 częstotliwości 40 i 100Hz. Przez zmianę w odpowiednich stosunkach czasow ych
Dobre rezultaty osiąga się też po zwichnięciach i podwichnięciach, w zanikach
tych prądów', przez ich modulowanie i przerywanie otrzymuje się pozostałe c z te r y ro­
mięśni i zesztywnieniach stawowych z nieczynności (np. po długim unieruchomieniu
dzaje prądu. Wyróżnia się następujące prądy diadynamiczne: DF, MF, CP, LP, R-
opatrunkiem gipsowym), łącząc leczenie prądami DD z masażem, balncoterapią i ki­
1MM. "'W
nezyterapią.
DF - ma działanie przeciwbólowe, zmniejsza napięcie mięśniowe i jest prądem
Sposób wykonania zabiegu
przygotowawczym do stosowania innego rodzaju prądu diadynamiczncgo.
Do zabiegów stosuje się najczęściej elektrody płaskie, pod którymi umieszcza się
M F-zw iększa ukrwicnie, działa drażniąco, zwiększa napięcie mięśniowe.
Zwilżone wodą podkłady. Wielkość mocowanych elektrod zależy od okolicy ciała, do
CP - działa przeciwbólowo w zespołach ze wzmożeniem napięcia mięśni.
której je przykładamy. W miejscu bolesnym zakłada się zawsze elektrodę połączoną
I .P d/iała przeciwbólowo, obniża napięcie mięśniowe.
2 biegunem ujemnym. Drugą elektrodę łączy się z biegunem dodatnim i umieszcza
RS - stosuje się w stymulacji mięśni zdrowych, zwiotczałych, o zmniejszonej W*
niedaleko pierwszej, ale w taki sposób, aby prąd płynąc między elektrodami „prze­
sic z nieczynności.
byw ał” ognisko chorobowe. W terapii zespołów bólowych stosuje się kolejno prądy:
MM - wskazania jak przy prądzie RS (nie wykonuje się elektrostymulacji prądettl
f Przez 2 min, następnie MF przez 0,5 min, CP przez 2-3 min oraz LP przez 3-4
RS i MM przy porażeniach wiotkich).
JJ111*- Czas zabiegu wynosi przeważnie ok. 8 minut. Liczba zabiegów zależy od ro-
Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych polega na podwyższeniu tyjti schorzenia, zakładanych celów i waha się od 6 do 10.
gu odczuwania bólu. Po zastosowaniu tych prądów' ból maleje. Prądy te pow od $

32 6
 Natężenie stosowanego prądu nic może u zawodnika wywołać bólu, a tyluJ ■ > się prąd RS lub MM do uzyskania wyraźnego skurczu mięśnia; czas zabiegu
raźne odczuwanie - w różnym stopniu - przepływu prądu. Oprócz tego należy
tać, że prądów DD nie wolno stosować w okolicy serca, klatki piersiowej i k o ń ^ '
górnych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca. CzVn
W sk azan ia obejmują: bóle mięśniowe po dużym wysiłku, bóle pourazowe
złamaniach, skręceniach, zwichnięciach itp.), zapalenie kaletek m aziowych i r / , 1*'
wek ścięgnistych. zapalenia okołostawowe (np. stawu barkowego czy łokciow
lumbago.
P rzeciw w sk azan ia obejmują: zmiany dermatologiczne na skórze, ropne stany
palne skóry i tkanek miękkich, podwyższoną temperaturę ciała, miejscowe zabuli
nia czucia, osobniczą nietolerancję prądu, ostre stany zapalne, infekcje ogólne.
W y b ra n e p rz y k ła d y zabiegów z zastosow aniem prądów diadvnam icznych 160
951
Z espół bolesnego b a rk u
Zabieg przeprowadza się korzystając z elektrod płaskich: elektrodę ujemną
umieszcza się nad stawem ramiennym, a elektrodę dodatnią na ramieniu, stosuje się
prąd CP poniżej progu odczuwania bólu; czas trwania zabiegu wynosi 3-4 min.
Można zastosować drugi sposób również używając elektrod płaskich; elektrodę
ujemną układa się pr/ykręgosłupowo na szyjnym odcinku kręgosłupa, a elektrodę
dodatnią nad mięśniem naramiennym; stosuje się prąd CP lub LP poniżej progu od­
czuwania bólu; czas zabiegu wynosi 3 min.
Z ap alen ie staw u łokciow ego („łokieć ten isisty ” , „łokieć m iotacza”)
Zabieg przeprowadza się przy użyciu elektrod płaskich albo elektrody małej na
uchwycie cyrklowym; elektrody ujemne umieszcza się na miejscach bolesnych; sto­
suje się prąd LP poniżej progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 3-4 min.
S tan y po u ra z a c h m ięśni, staw ów i elem entów okołostaw ow ych
Zabieg wykonuje się z zastosowaniem elektrod płaskich albo dużych na uchwycie
cyrklowym, elektrody ujemne układa się poprzecznie na stawie lub w miejscu bólu^.
stosuje się prąd CP lub L.P poniżej progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 3-8
C h o ro b a zw y ro d n ien io w a staw ów
Zabieg przeprowadza się za pomocą elektrod płaskich lub elektrod na ucbwycie
cyrklowym; elektrody ujemne umieszcza się poprzecznie na stawie w miejscu ł>°*
leśnym; stosuje się prąd CP, I.P lub DF poniżej progu odczuwania bólu; czas zabicgu
wynosi 6-8 min.
Z a n ik m ięśni
Zabieg wykonuje się korzystając z elektrod płaskich lub elektrod na uchwyci
cyrklowym; elektrodę ujemną (-) układa się w miejscu przejścia mięśnia w ścięg1*0.
32 8
Bóle o d cin k a lędźw iow o-krzyżow ego k ręg o słu p a
Zabieg przeprowadza się używając elektrod płaskich; elektrodę ujemną umieszcza
- w miejscu bólu; stosuje się prąd CP lub LP do progu odczuwania bólu; czas za-
¡¡¡egu wynosi 6-8 min.
Można zastosować drugi sposób pr/y użyciu elektrod płaskich na uchwycie cyr-
lo’vym; elektrodę ujemną układa się przykręgosłupowo podłużnie lub poprzecznie;
>tosaje się prąd CP do progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi po 2-3 minuty
*’każdym ułożeniu.
Bóle o d cin k a szyjno-piersiow ego k ręg o słu p a
Zabieg przeprowadza się korzystając z elektrod płaskich; elektrodę ujemną
1 umieszcza się przykręgosłupowo na odcinku szyjnym, a elektrodę dodatnią na pasie
barkowym; stosuje się prąd CP do progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 6-8
min.
6.7.6. Prądy interferencyjne
Prądy interferencyjne są to prądy średniej częstotliwości, modulowane w amplitu­
dzie z małą częstotliwością. Powstają w' wyniku interferencji (nakładania się) w tkan­
kach dwóch prądówr przemiennych średniej częstotliwości o przebiegu sinusoidal­
nym, których częstotliwości mało się różnią od siebie. W terapii wykorzystuje się
prądy o częstotliwościach ok. 4000Hz.
S posób w y k o n an ia zabiegu
Zabiegi tymi prądami wykonuje się za pomocą czterech elektrod (dwie pary), któ­
re są wykładnikiem zastosowania dwóch niezależnych obwodów elektrycznych. Te
dwa obwody na ciele pacjenta zakłada się w miejscu toczącego się procesu choro­
bowego w ten sposób, że krzyżują się one po przekątnej. Przy skrzyżowaniu się prą­
dów o częstotliwości 4000IIz i 4100Hz następuje już opisana interferencja,
a wynikająca z różnicy częstotliwości wartość 100Hz stanowi zakres działania tera­
peutycznego. Wybierając odpowiednią wartość (statyczną lub dynamiczną)
M 'Aprzedziale 0-l00Hz można osiągnąć niżej wymienione cele.
C ele stosow ania prądów in terferen cy jn y c h
1- Działanie przeciwbólowa (efekt podwyższenia progu odczuwrania bólu).
2. Wywołanie skurczów mięśni szkieletowych.
3. Oddziaływanie na układ nerwowy autonomiczny (przekrwienie głębokich na­
czyń, zwiększenie przepływu w naczyniach limfatycznych, działanie tonizujące
napięcie ścian naczyń krwionośnych).
4. Usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek.
32 9
 1.
2.
Działanie częstotliwości stałych
0-3011/ - pobudzają włókna nerwów układu ruchowego.
40-70Hz - wyw ierają działanie przekrwienne.
3. 00- 100Hz - wpływają na wegetatywny układ nerwowy, działają silnie prz •
bólowo.
Działanie częstotliwości zmieniających się rytmicznie
1. 0-101 Iz - wywołują pojedyncze skurcze odnerwionych mięśni; stosowane
gimnastyki mięsni przy niedowładach wiotkich.
2. 25-50HZ - popraw-iają krążenie obwodowa, pobudzają mięśnie do skurczu
3. 50- 100Hz - działają znieczulająco, polepszają ukrwienie i przemianę materii
4. 90-100H/. - działają tonizująco na w'spółczulny układ nerwowy, wywołuj
efekt przeciwbólowy.
5. 0-100Hz - mają działanie od drażniącego do tłumiącego, powodują rytmiczne
pobudzenie przechodzące w rozluźnienie mięśni, wywołują przekrwienie na­
czyń głębiej położonych, usprawniają krążenie chłonki oraz procesy odżywcze
i przemianę materii.
Zasady obow iązujące przy stosowaniu prądów interferencyjnych
1. Natężenie prądu ma być dostosowane do indywidualnej wrażliwości sportowca.
2. Czas trwania zabiegu, który wykonuje się codziennie, wynosi 6-10 minut, mak­
symalnie 15 minut.
Wskazania obejmują: stany pourazowe, obrzęki, przykurcze stawowe, zaniki mię­
śniowe spowodowane nieczynnością, obwodowe porażenia nerwów, pourazowy ze­
spół Sudecka, półpasicc, odmrożenia, zaburzenia krążenia obwodowego, mialgic
i neuralgie.
Przeciwwskazania obejmują: stany zapalne i ropne skóry, temperaturę ciała po­
wyżej 38°C, świeże naderwania mięśni, ścięgien i więzadeł, złamania z odpryskami
kości.
6.8. U ltradźw ięki
Ultradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości p r z e k r a c z a ją c e j
granicę słyszalności ucha ludzkiego (powyżej 20kllz). W lecznictwie w y k o r z y s tu je
się ultradźwięki o częstotliwości 800, 1000, 2400kHz.
6.8. 1. Ogólna charakterystyka zabiegu
Aparaty do ultradźwięków' to układy drgające (przetworniki ultradźwięków), które
przenoszą drgania na inne cząsteczki i w ten sposób powstaje fala drgań. Energia W'
netyczna drgających cząsteczek materialnych, przenikając np. tkanki człowieka, stop'
niowo maleje, przekształcając się w inne rodzaje energii - cieplną, chemiczną i ciek'
330
W flyczna- Te rodzaJe energii stanowią o istocie leczenia. Jednym z najistotniejszych
faktów towarzyszących oddziaływaniu fali drgań na organizm jest wywołane przez
Cn ciśnienie. Na przeciętną komórkę ustroju ludzkiego fala o natężeniu 2 W/cnr
Częstotliwości 800kHz wywiera ciśnienie rzędu 101,3kPa (0,17 atm). Ow-c wahania
iw . ¡.¡śnienia są główną składową mechanizmu leczniczego działania ultradźw iękami (na-
Cwa się ten cdc^1 mikromasażem tkanek). Ponadto ultradźwięki dają efekt cieplny
( n a jw ię k s z y w tkance nerwowej i na granicy zmian struktur tkankowych) oraz fizy­
kochemiczny.
Ogólnie wpływ ultradźwięków' na organizm w yraża się:
- działaniem przeciwbólowym,
- zm n ie jsz e n ie m n a p ię c ia m ięśn io w eg o ,
- powstaniem związków aktywnych biologicznie,
- rozszerzeniem naczyń krwionośnych,
- hamowaniem działania układu współczulncgo,
- hamowaniem procesów zapalnych,
- przyspieszeniem wchłaniania tkankowego.
Dawkowanie:
- dawki słabe 0,05-0,5 W /cnr,
- dawki średnie 0,5-1,5 W/cnr,
- dawki silne 1,5-2.0 W/cnr.
Czas zabiegu:
- krótki 1-3 minut,
- średni 4-9 minut.
- długi 10 i więcej minut.
6.8.2. Zasady stosowania ultradźwięków
1. W stanach ostrych wykonuje się zabieg jeden raz lub dwa razy dziennic przez 5
dni. następnie co drugi dzień i wr miarę poprawy - coraz rzadziej. Czas zabiegu
1-6 minut, natężenie 0,05-0,5 W/cm2, częstotliwość 0,8-1,0MHz (do leczenia
głębokiego), a 2-3 MHz do płytkiego leczenia skóry.
2. W stanach przewlekłych wykonuje się serię zabiegów (10-15) codziennie lub
co drugi dzień, działając miejscowo. Po 2-3 tygodniach serię można ponow'ić.
W stanach podostrych stosuje się natężenie 0.5-1.5 W/cnr, w przewlekłych 2-3
W /cnr w- dłuższych odstępach czasu.
3. Stosując zabiegi za pośrednictwem wody (najlepiej przewodzi drgania ultradź­
więkowa) należy zwrócić uw'agę na jej temperaturę (ma być obojętna dla za­
wodnika i nie może zawierać pęcherzyków powietrza, pochłaniającego niepo­
trzebnie energię).
331
 4. U niektórych osób ultradźwięki m ogą wywołać senność, zmęczenie, dlat
piej jest je wykonywać po treningu. Sportowcy osłabieni wymagają w y^° le'
dawek niż osoby pobudliwe, u których lepsze będą dawki niższe.
5. Czas oddziaływania ultradźwiękami na okolicę przykręgosłupową i splot*,
w ow e nic powinien przekraczać jednorazow o 2 minut.
Charakterystyczną w łaściw ością energii ultradźwiękowej jest jej oddziały^
termiczne, dzięki którem u można nagrzewać niedostępne, głęboko położone tk •
(np. staw biodrowy), a także oddziaływanie fizykochemiczne, które jest podsta
skutecznych procedur leczniczych w tak trudnych do leczenia jednostek chorob *
wych, ja k zw apniającc zapalenie mięśni, ostroga piętowa itp.
Oprócz wym ienionych przypadków korzystne zm iany osiąga się lecząc filtiadź
więkami przew lekłe choroby stawów, np. zespół zm ian zniekształcających kręgosłup
spotykany u ciężarowców, zapalenie okołobarkowe, kontuzje po skręceniach, stłu­
czeniach, bóle m ięśniowe, lumbago, przeciążenia aparatu ścięgnisto-więzadłoweg0
i nerwobóle. . przeprowadzane przez ostatnie 25 lat wykazały, że pod wpływem pola m agnetycz­
6.8.3. Sposób wykonania zabiegu
Zabiegi z. wykorzystaniem ultradźwięków przeprowadza się tylko techniką labilną
(dynam iczną) lub półstabilną (półstatyczną); nie wykonuje się zabiegów techniką sta­
bilną (statyczną).
Technika labilna polega na powolnym przesuwaniu głowicy po określonym od­
cinku ciała, posmarowanym olejem parafinowym, wazelinowym czy też specjalnym
żelem. Podczas zabiegu głowicę poruszam y bez nacisku na tkanki - ruchami okręż­
nymi ślizgającymi, tam i z powrotem. Część ciała poddawana zabiegowi winna być
dwa razy większa od powierzchni stosowanej głowicy. W przypadku dużego obszaru
chorobowego należy podzielić go na odpowiednio mniejsze pola i każde z nich na-
dźwiękawia się oddzielnie taką sam ą dawką. W trakcie jednej sesji zabiegowej od­
działuje się nic więcej niż na 3 pola zabiegowe o powierzchni ok. 30-40 cm2.
Zabiegi techniką półstabilną przeprowadza się dużo wolniej niż techniką labilną
Należy pamiętać, aby głowica cały czas była w ruchu w obszarze zabiegowym. Sto­
sując tę technikę konieczne jest zm niejszenie dawki.
Zabiegi m ożna wykonywać m etodą bezpośrednią, czyli na miejsca związane #
zmianami chorobowymi i najbliższych okolic, i m etodą pośrednią poprzez połącze­
nia skórno-trzewne z autonom icznego układu nerwowego, tzw. strefy Heada, odpo*
wiadające strefom derm atom u ze zmianami chorobowymi narządów wewnętrzny0
albo oddziaływanie na punkty bolesne (np. punkty akupunkturowc). Przy metod#6
pośredniej należy stosow ać m niejsze dawki. ® 6. Nic występuje działanie uboczne.
332
W skazania i przeciw w skazania
\Vskazania obejmują: bóle pleców' i krzyża, rwę kulszową, zespół bolesnego bar-
i łokcia, ostrogę piętową, nerwoból nerwu trójdzielnego, blizny.
^przeciw w skazania obejmują: choroby naczyń obwodowych, ostre objawy za-
l0e stany gorączkowe, nie zakończony wzrost kości, zmiany skórne, szczególnie
^nrzebiegu chorób zakaźnych, nerw icę w egetatyw ną zaawansowaną.
* Uwaga: nie należy bezpośrednio stosować ultradźwięków na mózg i rdzeń krę-
g0VVy oraz na serce i płuca.
0 . M a g n e to te ra p ia
Leczenie polem m agnetycznym było znane ju ż w starożytności, a Hipokrates
w sposób naukowy opisał jego lecznicze działanie na organizm człowieka. Badania
nego jony znajdujące się w kom órkach ciała ulegają przem ieszczeniom, powodując
| hiperpolaryzację błony kom órkowej i tym samym przyspieszają przem ianę materii -
przede wszystkim w trakcie zachodzących procesów energetycznych. W pływa to na
zwiększenie możliwości wykorzystania tlenu przez komórkę.
6.9.1. Ogólna charakterystyka pola magnetycznego małej
częstotliwości
Magnetoterapia to wykorzystywanie leczniczego wpływu m agnesów i urządzeń
wytwarzających pola m agnetyczne o różnej charakterystyce fizycznej na organizm
człowieka. Mechanizm oddziaływania pola magnetycznego na ustrój jest bardzo zło­
żony i skomplikowany.
Pole m agnetyczne jest wytwarzane przez poruszające się w sposób uporządko­
wany ładunki elektryczne, naładowane ciała, a także przez prądy przesunięcia w die­
lektryku. W ystępuje ono dookoła dowolnego przewodnika z prądem, bez względu na
Materiał z jakiego jest wykonany i rodzaj jego przewodnictwa.
Leczenie polem m agnetycznym posiada wiele stron dodatnich, a mianowicie:
1• Pole m agnetyczne wnika w e wszystkie tkanki ciała człow ieka równomiernie.
2. Stymulacje m ogą być wykonyw ane przez ubranie, gips, bandaże itp.
3. Metal nie jest przeszkodą w stosowaniu pola magnetycznego.
4. Efektywnie działa zarówmo na tkankę kostną, jak i na tkankę łączną.
5. Jest zabiegiem nietermicznym.
Pole magnetyczne m ożna podzielić na statyczne i dynamiczne. Statyczne wytwa-
^ n e jest przez różnego rodzaju magnesy, a źródłem dynam icznego pola magnetycz-
333
 nego je s t indukcja tego pola w wyniku przepływu prądu przez dany p r z e w o d y
to zarówno stałe, ja k i impulsowe pola magnetyczne.
Do leczenia przew ażnie stosuje się impulsowe pola m agnetyczne o częstotli^ •
do 60Hz (w Polsce 50Hz, gdyż tyle wynosi częstotliw ość prądu sieciowego), ty
gnetoterapii, podobnie ja k przy leczeniu prądami korzysta się z impulsów o różn
kształtach (o przebiegu prostokątnym , trójkątnym , trapezowym i sinusoidalny^
używane w zależności od rodzaju schorzenia). Okolica, w której występuje patolo i
i rodzaj tej patologii decydują o typie aplikatora pola ma - ' x r~JV
magnetycznego. Są toJ-'utoWj
okraoi
urządzenia o różnej średnicy. magnetycznego. Są to o k J ?
Przygotowanie urządzenia do przeprowadzenia zabiegu polega na zastosowaniu
kilku parametrów' (w zależności od dysfunkcji): 'f l H H
1. Częstotliwości pola m agnetycznego. t
2. Natężenia pola.
3. Rodzaju pola.
4. Czasu zabiegu.
Leczenie polem m agnetycznym je st bezpieczne i można jc stosować w dłuższym
okresie bez żadnych negatywnych następstw dla pacjenta - sportowca. Średni czas
zabiegu wynosi ok. 15 minut, a w niektórych przypadkach nawet do 60 minut.
W jednej serii je st 10-15 zabiegów. Na początku serii należy j c wykonywać codzien­
nie, a potem co drugi dzień. Na prawidłowość wykonania zabiegu ma wpływ dobór
odpowiedniej częstotliwości i rodzaju pola. Przyjęło się, że częstotliwości 0-5Hz sto­
suje się przeważnie w stanach ostrych, od 5 do 20H z w stanach podostrych, a ponad
20H z w; stanach przewlekłych. Podobna reguła dotyczy wielkości indukcji magne­
tycznej. która zwykle przedstawiona jest w mikroteslach (m T) lub w procentach.
W procesach ostrych, które przebiegają z objawami bólowymi, stosuje się dawki po­
niżej 3m T, w podostrych do 5mT, a w przew lekłych powyżej tej wartości.
Aparaty do m agnetoterapii zbudowane są z generatora prądu małej częstotliwości
i aplikatora. Najbardziej popularne są aplikatory okrągłe, w których szpulow i uzwo­
jenie gw arantuje jednorodne pole m agnetyczne solenoidu. W przypadku aplikatorów
płaskich pole magnetyczne jest bardziej rozproszone.
6.9.2. Efekty biologiczne osiągane przez stosowanie pola
magnetycznego
Pole m agnetyczne od innych działań fizycznych odróżnia p rz e n ik a n ie
wszystkie struktury ustroju. Inne postacie energii są pochłaniane przez tkanki tył
do pewnej głębokości.
Pole magnetyczne pobudza procesy oddychania komórkowego i regeneracji tkat*'
kowej, uspraw nia krążenie obwodowe krwi (przyspiesza rozwój krążenia obocz.neg
w uszkodzonej tkance), skraca czas gojenia się zm ian troficznych na skórze, P0"^*
duje lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i efektywniejsze jego wykorzystanie (zwiękS^I
334 ..
NVe krwi ciśnienie parcjalne tlenu), działa korzystnie na powstanie kostniny
SlVzyPadkach utrudnionego zrostu kostnego, przyspiesza resorpcję krwiaków
f klęków pourazowych, działa przeciwbólowo, wpływa na potencjał błon komór-
1 %yych, powodując szybszą w ym ianę jonów , wywołuje reakcje biochemiczne i reak-
•e przebiegające z udziałem enzymów i hormonów', ma działanie przeciwzapalne,
¡¿rnuje procesy destrukcyjne i pobudzające reaktywność imm unologiczną ustroju
w przypadku zmian degeneracyjnych i zapalnych w staw'ach, polepsza metabolizm
! ^anki nerwowej, szczególnie w ośrodkowym układzie nerwowym poprzez zmniej-
* szenje napięcia naczyń mózgowych.
6.9.3. Wskazania i przeciwwskazania
W skazania obejmują: złamania kości, urazy mięśni, ścięgien, więzadeł i stawów
(np. skręcenia, zwichnięcia), neuralgie (np. rwa kulszowra), nerwobóle, operacje na
nerwach obwodowych i splotach, zmęczeniowe wrzmożonc napięcie mięśni, zaburze­
nia krążenia obwodowego, trudno gojące się rany i oparzenia, ostre i przew lekłe za­
palenia oskrzeli i zatok, bóle głowy.
Przeciw w skazania obejmują: ciężkie infekcje pochodzenia w'irusow'ego, bakte­
ryjnego i grzybiczego.
6.9.4. Wybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem pola
magnetycznego małej częstotliwości [60,95,117J
Bóle stawu barkowego
Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: często­
tliwość 20Hz, natężenie pola lOmT, rodzaj pola prostokątny; czas zabiegu 12 min,
liczba zabiegów - 2 1.
Bóle stawów łokciowych
Aplikator ustawia się na okolicę stawu; param etry ustala się w zakresach: często­
tliwość 15Hz, natężenie pola 1OmT, rodzaj pola - prostokątny; czas zabiegu 12 min,
liczba zabiegów - 21.
Bóle stawów nadgarstkowych i stawów ręki
Aplikator ustawda się na okolicę chorego stawu; parametry ustala się w' zakresach:
C2ęstotliwość 10Hz, natężenie pola lOmT, rodzaj pola - prostokątny; czas zabiegu 12
min, liczba zabiegów - 2 1.
Bóle staw ów biodrowych
Aplikator ustaw ia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: często­
tliwość 20Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - trójkątny; czas zabiegu 12 min,
Iczha zabiegów - 2 1.
i
 1
Bóle staw ów kolanowych
Aplikator ustawia się na okolicę stawu; param etry ustala się w zakresach: cz«*.
tliwość 15Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu 12 ^
liczba zabiegów - 2 1.
Bóle stawów skokowych i staw ów stopy ,9 ^
Aplikator ustawia się na okolicę chorego stawu; param etry ustala się w zakresa^
częstotliwość 101 Iz, natężenie pola 15mT. rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu p
m in, liczba zabiegów - 21.
O późniony zrost kostny
Aplikator ustawia się na okolicę złamania; param etry ustala się w zakresach: czę
stotliwość 10-15IIz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - trójkątny; czas zabiegu24
min. 3 razy dziennie, liczba zabiegów 30-60. .1
6.9.5. Wpływ pulsującego pola magnetycznego na przebieg odnowy
powysiłkowej
Przeprowadzając - w istocie proste - badania, dowiedziono korzystnego działania
pulsującego pola m agnetycznego na przebieg restytucji powysiłkowej. Grupa mło­
dych ludzi (18 zdrowych mężczyzn w wieku 19-22 lat) została poddana trzykrotnie
submaksymalnej próbie wysiłkowej, w odstępach siedmiodniowych. Po każdej próbie
badani wypoczywali w pozycji leżącej, odpowiednio:
1. na leżance z aplikatorcm pola m agnetycznego, wytwarzającego zmienne pole
magnetyczne w czasie 8 minut.
2. na leżance z aplikatorem pola m agnetycznego, nic podłączonym do sieci elek­
trycznej,
3. na leżance pokrytej normalnym kocem.
Wyniki badań pokazują, że pow rót częstości tętna do wartości spoczynkowych na­
stępował najszybciej u badanych wypoczywających z aplikatorcm pulsującego pola
magnetycznego. Podobnie zachowywało się ciśnienie tętnicze krwi, którego wartości
wracały do normy w czasie o 60% krótszym od wypoczywających nie poddanych
działaniu pola magnetycznego. Ten stan rzeczy dowodzi korzystnego d ziałan ia p ^ a
magnetycznego na krążenie krwi oraz na transport i dyfuzję tlenu, co ma miejsce
głównie w obrębie naczyń mikrokrążenia.
6.10. Laseroterapia
Nazwa laser pochodzi od pierwszych liter angielskiego określenia Light Amp^
cation by Stimulated Emission o f Radiation - czyli wzm ocnienie światła przez st>
m ulow aną (wym uszoną) em isję promieniowania.
Fenom en lasera zaw arty jest nic w sposobie działania czy ko n stru k cji, . mów (dehydrogenaz, transaminaz. hydrolaz) oraz prostaglandyn, procesy fagocytozy.
w wyjątkowych w łaściwościach prom ieniow ania jakie urządzenie to emituje.
336
6 jO.l. Fizyczne właściwości prom ieniow ania laserowego
promieniowanie laserowe charakteryzuje się:
1 monochrom atycznością (m onoenergetycznością) - zbiór fal w promieniowaniu
tylko jednej określonej długości,
2. dużą intensywnością (w ielką gęstością strum ienia mocy), odniesioną do jed­
nostki szerokości widma promieniowania,
3. koherencją (spójnością czasow ą i przestrzenną), jednakow ym i fazami wszyst­
kich tal na dużych odległościach; fale koherentne m ają zawsze równe fazy
drgające i w czasie nałożenia w przestrzeni dają zjaw isko interferencji,
4. dużą kierunkowością generacji wiązki promieniowania (mała rozbieżność ką­
towa).
Biorąc pod uwagę moc, jaką m ogą generować lasery' medyczne, wyróżnia się
urządzenia o:
1. małej mocy (1 -6 niW ),
2. średniej m ocy (7-50 mW),
3. dużej mocy (powyżej 500 mW).
Ze względu na rodzaj ośrodka czynnego lasery dzieli się na: gazowe, półprzewod­
nikowe, cieczowe i z zastosowaniem ciał stałych.
Lasery emitujące prom ieniowanie o małej m ocy są stosowanie w tzw. biostymula-
cji. Energia laserów małej mocy wynosi kilka m J/cm 2, a moc do ok. 50 mW. Prom ie­
niowanie laserowe o podobnych parametrach wywołuje podwyższenie temperatury
tkanek nie więcej niż o 0,1-0,5°C. Z tego pow odu lasery takie określa się jako zimne.
W biostymulacji używa się głównie lascrówr helowo-neonowych (He-Nc) oraz pół­
przewodnikowych, wr których ośrodkiem czynnym jest przeważnie dioda galcnow'o-
arsenkowa (Ga-As). Promienie laserów He-Ne wmikają na głębokość ok. 10 mm,
a laserów Ga-As - do 30 mm. Natężenie uzyskiwane przy użyciu tych laserów waha
$ię w przedziale 15-200 W /cm2 w czasie ekspozycji trwającej 30 sck. - 10 min.
Efektywność oddziaływania bioenergetycznego laserów mierzy się skutecznością
absorpcji i głębokością penetracji promieniowania laserowego o określonej długości
fali w poszczególne elem enty strukturalne tkanek. Głębokość, na jak ą wnikają
NVtkankę promienie lasera jest uwarunkowana strukturą tkanki, zawartością w'ody,
kością hemoglobiny, mclaniny itp. W iele zależy też od długości fali, użytej mocy
1dawki energii prom ieniow ania oraz czasu naświetlania.
k l0.2. Biologiczne efekty oddziaływania biostymulacji laserowej
Liczne doświadczenia udowodniły istotny wpływ światła laserowego, absorbow a­
n o przez struktury kom órkowa, na: stym ulację syntezy kwasów nukleinowych
1'Gelu białek (w tym również kolagenu), zwiększenie aktywności niektórych enzy­
337
 rozmnażania i ruchliwości komórek, wzrost syntezy ATP. przyspieszenie d J
oksyhemoglobiny
_ i modulację odpowiedzi
A immunologicznej . v j ikomórki.
\v /iłiu iM ,
Mo ’ ------- * 9
Na podstaw-ie powyższych zmian można mówić o korzystnym
-------------------------------
działaniu
v * “ u z ia ta n iu
uowania laserowego
niowania laserowego nana przebieg
nrzehif*.«* leczenia ti-mmi.' stanów zapalnychu i• rcgeneraci
miękkich, na szybkie kształtowanie się kostniny w przełomach złamanych kośc
Na podkreślenie zasługuje działanie analgetyczne (na drodze nerwowej i h j
nej). Badacze sugerują, że efekt przeciwbólowy promieniowania laserowe
związek z wpływem tego naświetlania na stan- czynnościowy czvnnościo\w naczyń
i włosowatych, z przyspieszonym odpływem limfy z miejsc objętych stanem łn ^
wym, z większą ilością endorfin i prostaglandyn. a także z usprawnieniem komórk°
wych procesów przemiany materii.
6.10.3. Wskazania i przeciwwskazania
Wskazania obejmują: zmiany przeciążeniowe narządu ruchu, ból
gien, rozcięgien, więzadeł, torebek stawowych, pochewek i kaletek maziowych oraz
błony maziowej, urazy mięśni i stawów, procesy zapalne stawów i tkanek miękkich
narządu ruchu, naciągnięcia, naderwania i przewlekłe zapalenie ścięgna Achillesa,
uszkodzenie łąkotek, „łokieć tenisisty”, zespół kanału nadgarstka, nerwobóle nerwów
obwodowych, obrzęki powysiłkowe.
P rzeciw w skazaniem jest wysoka temperatura ciała.
6.10.4. W ybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem
promieniowania laserowego [60,95,117)
Prosty sposób aplikacji, nieinwazyjny, zarówno w technice kontaktowej, jak i bez-
kontaktowej, jest niepodważalną zaletą wyróżniającą tę metodę spośród innych.
Z espół bolesnego b a rk u
Zabieg przeprowadza się przykręgosłupowo na odcinku C4-Th4 oraz na całej oko­
licy stawu barkowego, po stronie chorej; częstotliwość impulsów ustala się w za­
kresie 1500-2000Hz; czas zabiegu 8 min; liczba zabiegów w serii 8, liczba serii 2.
czas przerwy między seriami wynosi 7 dni.
Z espół bolesnego łokcia
Zabieg wykonuje się na całej okolicy stawu łokciowego; częstotliwość impuls^
ustala się w zakresie 1000-1500Hz: czas zabiegu 6 min; liczba zabiegów' w serii
liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 5 dni.
Bóle staw u kolanow ego
Zabieg stosuje się na okolicę stawu, głównie wokół torebki staw'ow'cj i szparysta^
wowfcj; częstotliwość impulsów' ustala się w zakresie 1500-25(X)Hz; czas zabieg11^
min; liczba zabiegów w serii 6. liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi
dni.
338
Bóle stawu skokowego
( yS0cJ&cjj Zabieg przeprowadza się na okolicy stawu, szczególnie wokół torebki stawowej
•
szpaty stawowej; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1500-2()()()Hz; czas
e' ' iefiU 6 min; liczba zabiegów wr serii 6, liczba serii 2, czas przerwy między seriami
^rnosi 5 dni.
Skręcenia stawów
Zabieg wykonuje się miejscowo na kontuzjowanym staw:ie w zależności od stop-
laserowego
.tętni -___
^ • skręcenia (lekkie, średnie, ciężkie) odpowiednio ustala się: częstotliwość impul­
sów (1500-2500Hz, 1500-2000Hz, 1000-1500Hz), czas zabiegu (8-0 min. 7-8 min, 6-
8min)» liczbę zabiegów w serii 8, liczbę serii (1,2, 2), czas przerwy między seriami
wVnosi 0 dni. 5 dni, 7 dni.
Naciągnięcie i naderwanie mięśni
Zabieg stosuje się miejscowo na okolicę urazu; w zależności od uszkodzenia czę­
m ięśn i, ścię­
stotliw ość im p u lsó w - będzie różna (naciągnięcie 1000-2000H/., naderwanie 1000-
1500Hz); pozostałe parametry' są takie same: czas zabiegu 6-8 min. liczba zabiegów
w serii 8-10. liczba serii I .
Zapalenie pochewki ścięgna
Zabieg wykonuje się miejscowo na chorym miejscu; w zależności od stanu zapa­
lenia (ostre, przewlekłe) ustala się odpowiednio zakres częstotliwości (1000-1500Hz,
1500-2500H/): czas zabiegu 6-8 min. liczba zabiegów w serii 7-9. liczba serii 1.
O stroga piętowa
Zabieg stosuje się na okolicę pięty; częstotliwość impulsów' ustala się w zakresie
1500-20(X)H/.: czas zabiegu 6 min, liczba zabiegów' w serii 6, liczba serii 1.
Dolegliwości odcinka szyjnego kręgosłupa
Zabieg przeprowadza się przykręgosłupowo po obu stronach na odcinku C4-Th4;
częstotliw ość impulsów' ustala się w' zakresie 1000-1500Hz; czas zabiegu 6-8 min,
liczba zabiegów w serii 6-10, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 7
dni.
Dolegliwości odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa
Zabieg wykonuje się przykręgosłupowo po obu stronach na odcinku L1-S2; czę­
stotliwość impulsów ustala się wr zakresie 1500-2000Hz; czas zabiegu 8-10 min. licz-
ba zabiegów w serii 7-10, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 7 dni.
^
339
 7 fizjologiczne podstaw y wysiłku

fizjologia sportu to dział fizjologii człowieka, zajm ujący się badaniem właściwo-
. • j zmian funkcjonalnych organizmu, występujących pod wpływem wysiłku (ćwi-
ń fizycznych). Obejmuje badania sprawności funkcjonalnej organizmu, procesów
zmQCzcnia i wypoczynku, zmian adaptacyjnych w różnych warunkach środowiska
okresach życia. Do zadań fizjologii sportu należą: ocena stanu wytrenowania orga­
nizmu. wykrywanie stanów przetrenowania, ocena i modyfikacja metod treningo­
wych.

7.1. Wpływ treningu fizycznego na organizm sportowca

W pływ tren in g u fizycznego na sk ó rę

Wpływ treningu fizycznego na skórę należy analizować przede wszystkim
przez pryzmat czynności m echanizm ów term oregulacyjnych organizmu sportowca.
U człowieka na wym ianę ciepła między organizmem i otoczeniem m ają
wpływ ściśle określone mechanizmy fizjologiczne: po pierwsze - zmiany term oregu­
lacyjnych właściwości powierzchniowych warstw ciała; po drugie wydzielanie potu
1jego parowanie z powierzchni skóry.
Podczas dużej aktywności fizycznej produkowana jest duża ilość ciepła. Aby nie
doszło do przegrzania organizmu i do zm niejszenia wydolności fizycznej oraz obni­
żenia tempa pracy, część ciepła musi zostać usunięta z ustroju. Najbardziej wydajnym
mechanizmem dokonującym tej czynności jest wydzielanie potu. Jest to reakcja
obronna, w czasie trwania której pot parując pod wpływem ciepła zabiera duże jego
dości ze skóry, co powoduje oziębienie przepływającej w rozszerzonych naczyniach
skórnych krwi, a tym samym całego organizmu.
W pływ tren in g u fizycznego na układ kostnoszkieletow y
Pod wpływem treningu fizycznego wr szkielecie człowieka zachodzą bardzo różne
zmiany fizjologiczne, które zależą od stanu szkieletu, wieku zawodnika, jego konsty­
tucji oraz od wym agań stawianych przez trening.
W okresie wzrostu ciała mała aktywność m ięśniow a służy wzrostowi na długość,
frzy intensywnej pracy mięśniowej notuje się raczej zaham owanie wzrostu na dłu­
gość. Z tego tytułu u młodych aktywnych sportowców często ma się do czynienia
2 upośledzeniem wzrostu na długość, co rzecz jasna nie jest równoznaczne z nie­

i
korzystnym wpływem na ostateczną wysokość danego zawodnika.
Mięśnie szkieletowe, działając na swoje kostne przyczepy, po zakończeniu okresu
^zrostu na długość doprowadzają do zgrubienia warstwy korowrej kości. Skutkiem
 tego rodzaju przerostu może być powiększenie szerokości trzonu kości, p o w ięź je się mięśnie smukłe, o m niejszym przekroju poprzecznym. Należy stw ierdzić, że
w arstw y gąbczastej oraz tworzenie się nierówności, grzebieni, wyrośli i ostró© " vZględna siła m ięśniowa jest w tym drugim przypadku wyraźnie mniejsza, przy
nych. \vnoc/-°śnie dużo większej wytrzym ałości i zdolności koordynacyjnej. Dotyczy to
V' zależności od charakteru stosowanego treningu przeciążenia fizyczne vłasz°7a biegaczy długodystansowych, chodziarzy, kolarzy i pływraków.
- • --«■------- nioo.
/adzić do m
prowadzić miejscowych
iejscowych stanów podrażnienia i do zmian m
martwiczych
artwiczych, nn»;«
a je ż y Napię^ 0 mięśniowe w stanic spoczynku jest różne, w zależności od charakteru
m ających źródło w okostnej, m ogą też powodować zm iany zwyrodnieniowe struktu^, . scYpliny- Napięcie to znacznie rośnie u sportowców uprawiających dyscypliny
kostnej. Przew ażnie następstwem przetrenow ania m iejscowego są złamania znięcze* charakterze siłowym (na skutek dużo większej ilości fibryli niż u wytrzymało-
niowe i m artwica oddzielająca kostnochrzęstna. jciowców'). Nieduże napięcie mięśni stwierdza się u biegaczy uprawiających biegi
Drugą stroną medalu jest zupełna bezczynność m ięśni szkieletowych. Wówczas jługje. Powyższe różnice są szybko wychwytywane przez doświadczonego masaży-
dochodzi do powolnej redukcji substancji kostnej oraz do zmniejszenia zawartości w trakcie masażu. Dłużej trwający trening działa na m ięśnie o dużej masie w ten
węglanów i fosforanów wapnia w?kościach. sposób, żc wzmaga przede wszystkim ich kurczliwość i pobudliwość. Z kolei przy
treningu wytrzymałościowym pobudliwość mięśnia maleje. Dzięki optymalizacji
W pływ tren in g u fizycznego na m ięśnie szkieletow e
przemiany m aterii kom órek m ięśniow ych (wzrost liczby mitochondriów' i białek mi-
Działanie na mięśnie szkieletowe jest najważniejszym celem treningu sportowego.
tochondrialnych) dochodzi do zmniejszenia zapotrzebowania na tlen. Jednocześnie
O przystosowaniu się czynności mięśnia szkieletowego do warunków stawianych
notuje się poprawę unaczynienia, zwiększenie gotowości rozkurczowej oraz wzrost
przez proces treningowy decyduje jakość bodźca treningowego.
poziomu mioglobiny w ćwiczonych mięśniach, co prowadzi do zwiększenia odporno­
Na skutek treningu, który ukierunkowany jest na rozwijanie szybkości i siły mię­
ści na zmęczenie i skrócenia czasu regeneracji po wysiłku.
śniowej, uwydatnia się roboczy przyrost masy mięśniowej, co równocześnie odpo­
W trenowanych intensywnie mięśniach nic zauważa się zwiększenia liczby włó-
wiada przyrostowi siły. Inaczej wygląda sytuacja przy treningu ukierunkowanym na
kienek mięśniowych, ale za to widoczne jest zwiększenie powierzchni przekroju włó­
wytrzymałość. W tym przypadku, zmierzając do optymalizacji przemiany materii, na
czoło wysuwa się proces ekonomizacji zużycia energii. kien mięśniowych.
Na skutek przyspieszenia przemiany materii zmienia się skład chemiczny treno­
w -*,v ' p.^w.aoiama * mięsni sziueieiowycn i równoczesnego wzrostu siły są
»-¿i- -młodych
h osób ' 1 • możliwości są wanych mięśni. Oprócz znacznego podniesienia się poziom u glikogenu (nawet dw u­
różne w poszczególnych okresach życia człowieka. U
krotnie) rośnie zawartość potasu, wapnia, m agnezu, żelaza, ATP, kreatyny, fosforanu
w tym względzie najlepsze, maleją wraz z upływającym wiekiem adekwatnie do fi­
zjologicznego zm niejszania się siły. kreatyny, azotu całkowitego, nieorganicznego kwasu fosforowego, kwasu mleko­
Najbardziej widoczne przerosty mięśni szkieletowych obserw uje się głównie wego. zasad oraz katalizatorów biologicznych.
Skutkiem treningu bywa też ból pojawiający się w mięśniach. Najczęściej odczu­
u zawodników' trenujących podnoszenie ciężarów, m iotaczy, sprinterów, wioślarzy,
wają go zawodnicy nie wytrenowani i niekoniecznie po dużych obciążeniach. Źró­
*pięściarzy
- -v -i gimnastyków'
o** przyrządowych,
p*s.yi w y e n , w mniejszym wymiarze u pływaków czy
biegaczy dłem tych dolegliwości może być powodowane zakwaszeniem zapalenie mięśnia.
biegaczy narciarskich
narciarskich. nu»
Dla przykładu można -----
przytoczyć przerost mięśni barków
Mogą też do nich się przyczyniać mikronaderwania wiązadeł i torebek stawrowych,
i kończyn górnych u sztangistów, tenisistów, miotaczy, gimnastyków przyrządowych,
których często nie da się uniknąć przy dłużej trwającej intensywnej pracy fizycznej.
pięściarzy, dalej mięśni klatki picrsiowrej u pływaków', gimnastyków' i zapaśników,
czy mięśni czworogłowych uda u piłkarzy nożnych, kolarzy i biegaczy narciarskich, W pływ tren in g u fizycznego na uk ład k rążen ia
mięśni łydek u skoczków, biegaczy krótkodystansowych, mięśni brzucha u gimnasty­ Intensywny, system atyczny trening mięśni szkieletowych doprowadza do w ystą­
ków, łyżw iarzy szybkich i zapaśników. pienia charakterystycznych zmian w' sercu i narządzie krążenia sportowca.
Istotne będzie w tym miejscu przytoczenie czasami pojawiających się niekorzyść Zmiany kształtu serca u sportowców wysuw ają się na plan pierwszy. Są one w^ni-
nych następstw treningu. Chodzi o asymetryczne wykształcenie o k reślo n y ch g^P Jeni procesu system atycznego przygotowania do ciągle utrzymywanego większego
mięśniowych W1 takich dyscyplinach sportowych, jak np. szermierka, rzuty lekko ^ciążenia.
atletyczne czy tenis. Procesowi temu trudno jest niestety przeciwdziałać, naw et p tfcZ Dokonujące się w sercu zmiany, pod wpływem treningu, są bardzo różne i zależą
stosowanie odpowiednich wyrównawczych zajęć ruchowych. od dyscypliny sportu (charakteru obciążeń), intensywności treningu oraz od czynni­
U trenujących siłę i szybkość da się zauważyć wyraźne przyrosty masy mięśni0' ków konstytucjonalnych.
wej, natomiast u zawodników poddanych treningowi wytrzymałościowemu ob& '

342 343
 Generalnie, pod nazwą serce sportowca rozum ie się przede wszystkim powiel
nie serca, które może w różnym stopniu odnosić się do poszczególnych jego częś^j
Największe zmiany dostrzega się przy obciążeniach o charakterze w y t r z y j
ściowym (np. u m aratończyków i biegających na długich dystansach, u c h o d z i^
biegaczy narciarskich, kolarzy szosowych, u wioślarzy długodystansowych itp.).
Nie stwierdza się zmian wielkości serca u zawodników poddanych krótkotrwak-
obciążeniom fizycznym (np. sprinterzy, judocy, miotacze, gimnastycy p r z y r z ą ^
czy skoczkowie narciarscy).
Na skutek przerostu kom ór serca u sportowca dochodzi równocześnie do ro2s?*
rżenia naczyń wieńcowych, proporcjonalnego do zaistniałego przerostu serca. Ale c0
ciekawe, objętość ukrwicnia w ieńcowego w przypadku serca u trenujących zawodni,
ków jest m niejsza w stosunku do osób zdrowych, nic wykonujących intensywnych
ćwiczeń, ponieważ zużycie tlenu przy jednakow ym obciążeniu fizycznym jest mniej­
sze u osobnika fizycznie wytrenowanego niż u niewytrenowanego.
Równocześnie z poszerzeniem kom ór obserwuje się niewielkie poszerzenie le­
wego przedsionka, poszerzenie żył płucnych oraz znaczne powiększenie prawego
przedsionka. W ten sposób tw orzą sic doraźne m agazyny krwi krążącej; dlatego or­
ganizm sportowca w sytuacji dużych obciążeń dysponuje wystarczającą ilością krwi
w czasie rozkurczu w następstwie szybkiego dopływu krwi z tych zmagazynowanych
zapasów. Na obwodzie dodatkowym magazynem krwi jest śledziona.
W chwilach spoczynku rzut skurczowy serca jest zm niejszony, czas napinania
mięśnia sercowego i wyparcia krwi skrócony.
W trakcie obciążenia i bezpośrednio po nim objętość serca ulega zmniejszeniu,
a porcja krwi zalegającej ulega wyparciu do tymczasowych magazynów' krwi krążą-
« lepszego zaopatrzenia w tlen.
Oprócz zmian kształtu serca dość często stwierdza się (na skutek wagotonii)
znaczne zatokowe zwolnienie rytmu pracy serca oraz podciśnienie tętnicze, w przy­
padkach którego ciśnienie skurczowe m oże przyjm ować wartość ok. 80 minHg.
Powyższe zmiany, jak również poszerzenie i przerost serca nie zawsze m ają wiek
wspólnego z rzeczywistą wydolnością sportowca. Dowodzą tego przypadki sportow­
ców, osiągających wspaniałe rezultaty, którzy mimo poszerzonego serca wykazują
względne przyspieszenie akcji serca oraz nadciśnienie tętnicze. Rówmicż wiele cha'
rakterystycznych zmian pojawia się w krążeniu obwodow ym sportowców'. Na czoło
w ysuw ają się zmiany w' postaci zwiększenia oporów na obw edzie, przy czym zwi$*
szenie to jest na ogół proporcjonalne do poziom u wytrenowania. Spoczynkowe c*
śnienie tętnicze skurczowe przew ażnie jest niskie, a rozkurczowe nieco wyższe fl#
przew iduje norma. Efektem tego jest zmniejszenie amplitudy ciśnienia.
U wyczynowców znaczna jest też różnica tętniczo-żylna w utlenow'aniu krw i. F ,
ten wskazuje na polepszenie wykorzystania tlenu dostarczanego do tkanek z krwią-
344
lepsze wykorzystanie i zużytkowanie tlenu w warunkach wysiłku fizycznego jest
.¿jjwe dzięki wdększemu ukrwieniu wdośniczkowemu i otwarciu podczas pracy
% włośniczek, które są zam knięte w stanic spoczynku. Dzieje się tak dlatego, że
¿czasie obciążenia fizycznego dochodzi do obniżenia napięcia ścian m ałych tętnic
fterioli) i obniżenia oporu w' krążeniu obwodowym.
Czas trwania krążenia u sportowrców jest wydłużony w' stanie spoczynku, a po w y­
siłku fizycznym ulega skróceniu adekwatnie do wielkości wykonywanej pracy.
Obciążenie powoduje, że wzrasta pojem ność minutowa serca, głównie poprzez
^yiększenic rzutu serca, a w drugiej kolejności poprzez przyspieszenie akcji serca.
Na skutek tych zmian serce sportowca ma zdolność do bardziej efektywnej pracy
jego maksymalne objętości wyrzutowa i minutowa są zdecydowanie większe niż
uosób nie uprawiających sportu.
W sytuacji dużego obciążenia fizycznego opór obwodowy wyraźnie się zmniejsza,
ciśnienie tętnicze skurczowe wzrasta wolniej, a ciśnienie tętnicze rozkurczowe maleje
szybciej. Amplituda ciśnienia tętniczego po wysiłku istotnie narasta w porównaniu
z odpowiednią w artością spoczynkową. Powoduje to, że średnie ciśnienie tętnicze
staje się w artością względnie stałą, a obciążenie serca ciśnieniem tętniczym u osób
wytrenowanych rośnie um iarkowanie. Po zaprzestaniu wysiłku ciśnienie tętnicze
skurczowe i rozkurczowe szybko w raca do normy.
W pływ tre n in g u fizycznego na skład krw i
Na skutek intensywnego długotrwałego treningu dochodzi we krwi przede wszyst­
kim do wzrostu liczby krwinek czerwonych i do zwiększenia zawartości hem oglo­
biny. Zw iększenie ilości hemoglobiny oraz liczby erytrocytów (nawet o 2 min) jest
wyrazem celowo ukierunkowanych procesów dostosowania organizmu sportowca do
Zmiany w zakresie obrazu krwinek białych we krwi obwodowej, pojawiające się
bezpośrednio po wysiłkach fizycznych, są tym mniejsze, im w yższy jest poziom wy-
trenowania określonego zawodnika. U wydrenowanych zawodników notuje się ten-
dencję do nieznacznego zwiększania się liczby krwinek białych, wzrostu liczby lim­
focytów' do ok. 40% i do odm ładzania się granulocytów.
Typową zm ianą w' składzie chemicznym krwi jest przecukrzcnie krwi, pojawiające
S,Q po pracy. Łączy się ono ze zwiększeniem zawartości adrenaliny we krwi obwo­
dowej oraz zwiększeniem rezerwy alkalicznej. W zrost rezerwy alkalicznej o 11% jest
u*asadniony reakcją organizm u na uwarunkowane przez pracę zakwaszenie, przy
czym jednocześnie rośnie też zdolność do w iązania CO>.
W trakcie wysiłku fizycznego i po jego zakończeniu czas krzepnięcia jest znacznie
dłuższy u zawodników wytrenowanych wytrzym ałościowo, co świadczy o hamują-
cym krzepnięcie skutku treningu wytrzymałościowego.
345
 Korzystne znaczenie profilaktyczne i lecznicze posiada obniżenie pod wnhn
treningu wytrzym ałościowego zwiększonej zawartości trójglicerydów oraz c h i ^
roi u we krwi obwodowej.
Wc krwi po wysiłku obserwuje się też wzrost zawartości fosforu i potasu
sienie się poziomu kreatyny, glutationu i białek osocza.
Przedstawione powyżej zmiany we krwi cofają się całkowicie w krótkim cza '
zakończeniu pracy fizycznej. Zmiany te nie w yw ierają istotnego wpływu na n ' ^
szy okres pracy, ale częste ich powtarzanie się powoduje trwalsze zmiany wc k*^-
obwodowej.
W pływ treningu fizycznego na układ nerwowy
Zmiany, jakie pow itają w układzie nerwowym w wyniku długotrwałego trenin
m ają swoją specyfikę. Charakteryzują się tym, że określony skutek bardzo szybko
wyzwala inny efekt (wykształcenie szczególnych procesów odruchowych). Wv
kształcenie się odruchowych form ruchu i pełnych automatyzmów, czyli tzw. stereo­
typów dynamicznych, do których to świadomie zmierza się w trakcie treningu, ma
wyjątkowe znaczenie dla wydolności i ekonomicznej gospodarki energetycznej orga­
nizmu.
Osobników dobrze wytrcnowanych m ożna łatwo rozpoznać po sposobie porusza­
nia się, po oszczędności ruchów i po braku nadmiaru ruchów towarzyszących. Taki
stan rzeczy osiąga się w wyniku wykształcenia dobrej koordynacji za pomocą opty­
malnego wyuczenia odruchowych form ruchu.
Trening fizyczny ma wpływ na skrócenie czasu reakcji zawodnika. Czas reakcji
odgrywa bardzo często rozstrzygającą rolę w tych dyscyplinach sportu, w których są
rozwijane duże szybkości (np. sprinty lekkoatletyczne, kolarstwo torowe, narciarstwo
zjazdowe itp.), lub w których występują zaskakujące, nieraz niespodziewane akcje
zawodników biorących udział w walce sportowej. Tego typu sytuacje występują naj­
częściej w takich dyscyplinach, jak: boks, judo, zapasy, szermierka, tenis, gry zespo­
łowe itp.
U zdecydowanej większości sportowców po dłuższym okresie treningu dochodzi
do mniej lub bardziej wyraźnego przesunięcia równowagi wegetatywnej w kierunku
wagotonii, co determinuje zachowanie całego układu czynnościowego ustroju. Poja­
wiająca się pod wpływem treningu wagotonia zwiększa m ożliwości dostosowania się
i służy ekonomicznej pracy poszczególnych narządów.
W agotonia treningowa rozwija się względnie powoli. Sprzyjają jej sen, różne za­
biegi odnawiające, wpływające na rozwój kondycji fizycznej (np. sauna) i °^P°
wiedni tryb życia. Znajduje ona wyraz przede wszystkim w zwolnieniu akcji serca,
w podciśnieniu tętniczym , w zwolnieniu oddychania, a czynnościowo w bardziej eko­
nomicznej gospodarce energetycznej ustroju oraz w poprawie zużytkowania tlenu.
Zdarza się jednak, że u dobrze wytrenowanych sportowców, u których stwierd^
się wagotoniczne przestrojenie ustroju, pojaw iają się reakcje sympatyczne, kwrj
346
tosunku do normy wydają się wybitnie zwiększone. Objawia się to nadmiernym
Leciem przedstartowym, dużą potliwością, bladością skóry, napadowym przyspie-
eniem akcji serca oraz napadowym wzrostem ciśnienia tętniczego. W ymienione
§yżej objawy występują głównie przed ważnym startem lub bezpośrednio przed tre-
ningiem- . . . .
g ardzo ważnym, pożądanym objawem wytrenowama jest pojawienie się mocnej
ciwregulacji wagotonicznej po krótko trwającym wysiłku. Chodzi o obniżenie
Wartości tętna i ciśnienia tętniczego poniżej poziom u wyjściowego.
" U sportowców, prezentujących wysoki poziom wytrenowania często obserwuje się
skłonności do ujawniania się nadczynności przysadki mózgowej i niedoczynności
gruczołów przytarczycznych i płciowych. U kobiet system atyczny trening nieko­
rzystnie wpływa na układ wewnątrzwydziclniczy, a szczególnie na cykl m enstru­
acyjny-
Rzeczą wrażną podkreślenia jest fakt, że u zawodników' chwiejnych wegetatywnie
i i nieprawidłowym napięciem układu sympatycznego systematyczny trening fi­
zyczny prawie zawsze doprowadza do normalizacji napięcia układu wegetatywnego.
Na koniec trudno nie wspom nieć o zwiększonym wpływie dużych obciążeń fi­
zycznych i psychicznych w sporcie wysoko kwalifikowanym na ośrodkowy układ
nerwowy. W iele eksperymentów' i badań dostarcza niezbitych dowodów' zdecydowa­
nego nasilenia aktywności centralnego układu nerwowego. Przemawiają za tym od­
powiednie obrazy EEG, w których zauważa się zwiększenie średniej częstotliwości
rytmu alfa, wzrost amplitudy fal typu alfa i zm niejszenie względnej amplitudy fal ty­
pu theta. Równoległe z obciążeniami fizycznymi zmiany, monitorowane w kontek­
ście amplitudy i czasu trwania wyładowań typu alfa, współzależne z intensywnością
treningu, dowodzą aktywizacji rozległych obszarów mózgu.
W pływ treningu fizy cznego na układ oddechowy
Wpływ pracy fizycznej na układ oddechowy zaznacza się najbardziej w pojem no­
ści życiowej płuc. W zrost pojemności życiowej zależy przede wszystkim od obciążeń
pracą i treningiem. Pojemność życiowa płuc rośnie najbardziej w przypadkach spor­
tów wytrzymałościowych, przy uprawnianiu których przez dłuższy czas wym usza się
zwiększenie minutowej wentylacji płuc. Zwiększenie pojemności życiowej odbywa
powoli; istotne zmiany notuje się dopiero po dłuższym czasie trenowania.
Na uwadze trzeba m ieć też fakt, że wdelkość uzyskanej pojemności życiowej de­
terminowana jest czynnikami konstytucjonalnymi, wiekiem zawodnika oraz każdora­
zowym zapotrzebowaniem na tlen.
f^la zwiększenia pojem ności życiowej płuc największe znaczenie ma miarowosc
tytmu oddychania w trakcie dłużej trw ającego obciążenia; dlatego pojem ność ży­
ciowa płuc najbardziej rośnie u pływaków, wioślarzy, biegaczy długodystansowych
1biegaczy- narciarskich (u kobiet maksym alne wartości są o ok. 15% niższe).
347
 Obiektywna ocena pojem ności życiowej phic jest m ożliwa dopiero wted
'T
występuje możliwość ustalenia korelacji między stopniem rozwoju całego ci i
jem nością życiową. Ocenie tych relacji służy u człowieka wskaźnik oddech
rentza: pojem ność życiowa płuc w cm 3 podzielona przez wzrost (w cm) z a w ^
U zawodników wy trenowanych wskaźnik ten kształtuje się na poziomie od 25°h a
u bardzo wytrenowanych powyżej 35 (m ężczyźni niewytrenowani legitymu ° 3fJ-
wskaźnikiem na poziom ie od 18 do 25). U kobiet wszystkie wartości sa o o t ^ Sl^
tów mzszc. 3 punk­
Równolegle z powiększeniem się pojemności życiowej płuc uwidacznia s
odpowiednio długim okresie treningu, zmniejszenie częstości oddychania, które ^
wynikiem równoczesnego powiększenia objętości pow ietrza rcspiracyjnego.
Biorąc pod uwagę powyższe, m ożna zauważyć uderzającą analogię do serca spor
towca. Dlatego powiększenie rzutu skurczowego serca odpowiada zwiększeniu obie
tości powietrza respiracyjnego, objętość m inutowa serca - pojemności życiowej phiC
a zwolnienie akcji serca - zwolnieniu częstości oddychania. Osobnik niewytre-
nowany, dla uzyskania w iększej wentylacji zwiększa przede wszystkim częstość od­
dychania, podczas gdy sportowiec wfysokicgo wyczynu wymaga głębokość oddechu.
Godny podkreślenia jest też fakt, że pow rót czynności oddechowej do normy odbywa
się szybciej u sportowców.
Dość istotne znaczenie posiada występujące w trakcie dłużej trwającego treningu
przestawienie z oddychania typu piersiowego na oddychanie typu brzusznego, co jest
ważne dla zwiększenia pojem ności życiowej płuc u kobiet.
Bardzo ważnym wskaźnikiem stopnia wytrenowania jest dostosowanie rytmu od­
dychania do rytm u ruchu. Im te czynności są lepiej zgrane, tym korzystniej kształtuje
się gotowość do pracy. W takich dyscyplinach, ja k pływanie, kolarstwo, wioślarstwo,
biegi długie, biegi narciarskie czy łyżwiarskie (dominuje w' nich rytmiczna praca fi­
zyczna) warunkiem uzyskiwania dobrych rezultatów jest właśnie odpowiednia koor
dynacja powyższych czynności.
Inny charakter oddychania wym uszają dyscypliny uprawiane na dużych wysoko­
ściach (biegi narciarskie, alpinizm), gdzie należy dostosow ać oddychanie do warun­
ków' niedotlenienia. Sposób oddychania, który kształtuje się po dłuższym treningu na
wysokościach powyżej 2000 m, cechuje się pogłębieniem czynności oddechowej
z jednoczesnym jej zwolnieniem, a m inutowa objętość oddechowa raczej się n,e
zmienia.
W pływ tre n in g u fizycznego na układ endokrynologiczny ..
Układ endokrynologiczny gwarantuje prawidłowy przebieg życiowych ł t a j ą c w konsekwencji wykorzystanie tych związków w' mięśniach jako ważnego
ustroju. Szczególnie jest to ważne przy podejm owaniu przez sportowca większy
obciążeń fizycznych. Praca fizyczna, angażująca większość narządów i tkanek, J
dla ustroju ważnym czynnikiem mobilizującym, który uaktywmia gruczoły we' vn^.w.
nego wydzielania. Hormony produkowane przez gruczoły dokrewne wpływają f?
348
i
fu n k c je wegetatywne, których sprawność decyduje o m etabolizmie wysiłko-
ni*n
y sytuacji, kiedy układ hormonalny zostaje poddany działaniu W7 nikająccmu
•siłku fizycznego, dochodzi do odpowiedzi ostrej, charakteryzującej się szybkim,
orzejściowym wzrostem stężenia krążących we krwi hormonów. Jeżeli po wysiłku
& apj odpoczynek i regeneracja, to po tej ostrej fazie reakcja horm onalna ulega ad-
cii i notuje się stosunkowo szybki powrót stężeń hormonów' do poziomu wyjścia.
? a ta może przebiegać od kilku minut do kilku godzin. W przypadku następującego
wt szybko dalszego zwiększania obciążenia treningowego (brak odpoczynku) do­
godzi do odpowiedzi hormonalnej typu przewlekłego. Jest ona nacechowana prze­
dłużonym podwyższeniem poziomu krążących hormonów. Czas trwania tej fazy wy­
nosi kilka dni. K rótkie okresy narażenia na taki stres są raczej dobrze tolerowane.
Gdy jednak obciążenie treningiem ulega pogłębieniu, rozwija się wówczas silniejsza
odpowiedź, która charakteryzuje się obniżeniem stężenia krążących hormonów. Jeżeli
nie pojawi się okres odpoczynku i odnowy, zmiany w' układzie hormonalnym mogą
trwać przez dłuższy czas.
Podczas aktywmości fizycznej najbardziej w yróżniają się czynności przysadki mó­
zgowej i nadnerczy, które tw orzą układ przysadkowo-nadnerczow'y.
Hormon adrcnokortykotropow7 (A CTH), wydzielany przez płat przedni przysadki
mózgowej w'pływa na korę nadnerczy, pośrednicząc w regulacji gospodarki w'ęglo-
wodanowfej i tłuszczowej ustroju. Jego ilość podczas podejm owania wysiłku fizycz­
nego znacznie wzrasta, doprowadzając do większego wydzielania horm onów kory
nadnerczy: glikokortykoidów (hydrokortyzon i kortykosteron) oraz mineralo-korty-
koidów (aldostcron).
Zwiększone wydzielanie ACTIl jest w świetle badań reakcją, która ma związek
z ubywaniem węglowodanów i ze zwiększoną koncentracją adrenaliny we krwi pod­
czas wysiłku fizycznego, szczególnie połączonego z silniejszą reakcją emocjonalną.
Zwiększona podaż glikokortykoidów nasila się zatem podczas treningu fizycznego
w chwili, gdy wyczerpanie glikogenu m ięśniowego, objawiające się obniżeniem po­
ziomu glukozy we krwi, zaburza przebieg ustrojowych procesów energetycznych.
Glikokortykoidy m ają więc bardzo korzystny w pływ na procesy odnowy zasobów
^ęglowodanowych, które są podstawowym m ateriałem energetycznym w mięśniach,
wysiłkowy wprost W7 dzielania glikokortykoidów jest więc efektem zapotrzebowania
Metabolicznego na te hormony. W zrost ten nie jest zależny od natężenia pracy, lecz
°d całkowitego wydatku energetycznego.
Glikokortykoidy posiadają też funkcję uwalniającą tłuszcze z ich magazynów', ula­
^ fe ria łu energetycznego.
Adrenalina, która jest hormonem części rdzennej nadnerczy działa przeciwnie,
a więc w kierunku większego wykorzystania węglowodanów. Podczas pracy fizycz-
349
 ■
ncj poziom adrenaliny wyraźnie rośnie, co ma też wpływ na wzrost ciśnienia
W yrzut adrenaliny do krwi ma istotne znaczenie dla zwiększenia zdolności
dejm owania wysiłku, ponieważ lepsze wykorzystanie w tym czasie glikogenu ° ^
śniach poprawia wyraźnie samopoczucie zawodnika i jego gotowość do walki ^
towej.
Bardzo w ażną rolę w wysiłkowej przem ianie ciał tłuszczowych i w ę g lo w y
odgrywa również hormon wzrostu, czyli som atotropina (STH). Wydzielany jest°*
w przednim płacie przysadki m ózgowej. Jego uwalnianie w trakcie dużej aktywn ^
mięśniowej wzmaga się wyraźnie. Hormon STH wpływa na uwalnianie k w a ^ '
tłuszczow ych z mięśni, mobilizując je jako źródło energii. Nabiera to szczególne*
znaczenia wtedy, kiedy ilość glukozy we krwi się obniża, alarmując o zmniejszeni
się zapasów węglowodanów. Podsumowując, hormon STH ułatwia wykorzystani
tłuszczów w wysiłkowych przemianach energetycznych, oszczędzając tym samym
ustrojowe zapasy węglowodanów.
Intensywnej pracy mięśni podczas wysiłku fizycznego może towarzyszyć także
nasilenie wydzielania katecholamin, insuliny, hormonu antydiuretycznego przysadki
mózgowrej, a w niektórych sytuacjach również hormonów tarczycy.
Dla wysiłku fizycznego bardzo ważna jest regulacja objętości płynów ustrojowych
i co się z tym ściśle wiąże - elektrolitów. Udowodniono, że wysiłek fizyczny, szcze­
gólnie wykonywany na stojąco, pow oduje wzrost aktywności antydiuretycznej krwi
(zapobieganie utracie w?ody przez nerki), który jest uwarunkowany zwiększonym wy­
dzielaniem ADH. Dzieje się tak na skutek wzrostu ciśnienia osmotyczncgo płynu po-
zakomórkowego, powodowanego utratą wody w term oregulacyjnie wydzielanym po­
cie. Zatrzym anie wody w organizmie sportowca jest reakcją typowo przystoso­
w aw czą do wysiłku fizycznego. Tem u zjawisku towarzyszy zatrzym anie jonów sodu
i chloru w organizmie (pełniejsze wchłanianie zwrotne tych jonów w kanalikach ner­
kowych dzięki aldostcronowi oraz zm niejszenie ich wydalania w pocie za pomocą
ACTH). Horm ony te zwiększają jednak równolegle wydalanie potasu.
Jeżeli chodzi o hormon tarczycy, czyli tyroksynę. to m oże on zwiększać zużycie
tlenu, a także wpływać na poziom ATP w tkankach. Liczne badania m ówią o wyraź­
nym uaktywnieniu tarczycy, szczególnie w przem ianach m etabolicznych, występują­
cych pod wpływem system atycznego treningu sportowego.
Liczne badania sugerują istotny wpływ m ęskich hormonów płciowych (androge-
nów) na m asę m ięśniową zawodników. W skutek anabolizująccgo działania (odkłada­
nie białek w ustroju) tych horm onów dochodzi do przyrostu masy mięśniowej
i zwiększenia siły.
350
^ 2. H o m eo sta za a w y d o ln o ść fizy czn a
Zdolność organizmu wpływająca na stan równowagi względnej między środowi
•em wewnętrznym i zewnętrznym, dzięki względnej stałości określonych parame-
np. temperatury ciała, składu krwi itp., nosi nazwę homeostazy. Stan homeosta-
tr. zapewnia praw idłowe funkcjonowanie wszystkich tkanek, narządów i układów
^ rzez układy nerwowy i hormonalny.
Adaptacja organizmu do wysiłku fizycznego to proces przystosowania się organi­
k u do zmieniających się w arunków środowiska wewnętrznego lub zewnętrznego,
umożliwiający - dzięki zmianom funkcjonalnym bądź morfologicznym - organizm o­
wi zachowanie równowagi wewnętrznej (homeostazę). Podczas pracy fizycznej,
w początkowym okresie obserwuje się opóźnienie w przystosowaniu czynności fizjo­
logicznych organizmu do wymagań wykonywanej pracy. Zużycie tlenu w tym okre­
sie nie nadąża za całkowitym zapotrzebowaniem na niego, podobnie jak opóźnione
jest wydalanie dwutlenku węgla. Prowadzi to w' efekcie do takich zaburzeń w organi­
zmie, jak: gorsze ogólne samopoczucie, uczucie silnego zm ęczenia, bóle mięśni czy
zmniejszona zdolność spostrzegania zjawisk zewnętrznych. Obiektywnymi objawami
są: pogorszenie wydolności fizycznej, szybszy rytm oddechu, gorsze wykorzystanie
tlenu z. powietrza wydychanego oraz intensywne wydalanie dwutlenku węgla. Konty­
nuowanie pracy, mimo pojawienia się przejściowego okresu zaburzeń występujących
na skutek opóźnionej adaptacji fizjologicznej organizmu do wysiłku, prowadzi do
uruchomienia m echanizm ów przystosowawczych organizmu, zwiększenia wydolno­
ści i ustąpienia zaburzeń. Okres ten nosi nazwę „drugiego oddechu” , w' którym nastę­
puje stabilizacja funkcjonalna, charakteryzująca się równowagą m iędzy zapotrzebo­
waniem na tlen a jego zużyciem, biochemicznymi procesami rozpadu oraz produkcją
dwutlenku w’ęgla i jeg o wydalaniem. Równowaga funkcjonalna je st wyrazem przy­
stosowania się organizmu do wysiłku fizycznego. Zastosow anie masażu sportowego
wpływa korzystnie na wszystkie tkanki, narządy i układy ustroju człowdeka oraz
przyspiesza procesy adaptacyjne organizmu do wysiłku.
Proces zmęczenia i jego odmiany
Zmęczenie jest procesem fizjologicznym , obejm ującym zespół odwracalnych
zmian czynnościowych, będących wynikiem pracy wykonywanej przez organizm
człowieka w określonym czasie, powodujących ograniczenie zdolności wysiłkowej,
maczej m ówiąc, je st to stan zm niejszenia zdolności do funkcjonowania organizmu
c?-łowieka lub jakiegoś przeciążonego narządu, spowodow-any pracą. Zmęczenie jest
Pmccsem normalnym i w pewnych granicach korzystnym dla człowdeka. W ystępuje
°no po każdej pracy i znika bez śladu, jeżeli odpoczynek był dostatecznie długi
iwhop.,,,,, Ta,.t fi>rirtinoi/v7np które na1eżv odróżniać od innego rodzaju
351
zmęczenia, jakim jest stan przeciążenia umysłowego. W yróżnia się 4 podstawowe
dzaje zmęczenia: um ysłowe (np. przy grze w szachy), czuciowe (np. zmęczeń*
wzroku), emocjonalne (np. po zakończeniu zawodów) i fizyczne (na skutek zmęcJ^
nia mięśni). Dla potrzeb sportu wyczynowego wyróżnia się zmęczenie lokalne (o$t>
i przewlekłe) oraz ogólne (ostre i przewlekłe).
• Zm ęczenie lokalne jest procesem fizjologicznym, będącym wynikiem pracv
w' którą zaangażowane jest do 30% masy mięśniowej.
• Zm ęczenie ostre lokalne jest wynikiem intensywnej pracy organizmu: charakte
ryzuje się nagrom adzeniem kwaśnych metabolitów, zmniejszeniem zasobów'
energetycznych, wpływających na ogólne osłabienie i występowanie bólu
wykonywaniu ruchów.
• Zmęczenie przewlekłe lokalne to skutek długotrwałego obciążenia w y sp o ­
wego, powodujący stopniowe zm niejszanie się koordynacji i precyzji, szybko­
ści i wytrzymałości ruchowej u uprawiających dyscypliny ze stałym schematem
ruchowym (np. u strzelców, łuczników, tenisistów itd.).
• Zm ęczenie ogólne to proces fizjologiczny, będący wynikiem pracy, w którą za­
angażowane jest ponad 30% masy mięśniowej; występuje szereg odczynów fi­
zjologicznych.
• Zm ęczenie ostre ogólne jest efektem jednorazow ego intensywnego wysiłku,
powodującym wystąpienie subiektywnych odczuć: bólów mięśniowych, dusz­
ności, zawrotów głowy czy nudności oraz obiektywnych odczuć: obfite pocenie
się, wzrost ciepłoty ciała, zm niejszenie koordynacji i precyzji mchów.
• Zm ęczenie przew lekłe ogólne, zwane przem ęczeniem , jest wynikiem długo­
trwałego obciążenia wysiłkowego przy stosowaniu niedostatecznych okresów
wypoczynkowych. W' etekcie dochodzi do stopniowego ograniczenia wydolno­
ści, naruszenia rezerw ustrojowych i zachwiania równowagi funkcjonalnej.
7.4. Ból - czynnik towarzyszący zmęczeniu
Ból jest to nieprzyjem ne, zmysłowa i emocjonalne odczucie towarzyszące istnieje
cemu lub zagrażającemu uszkodzeniu tkanki [25]. Ból jest zjawiskiem czuciowo-
zmysłowym o nieprzyjem nym charakterze, sprawiającym cierpienie.
• Ból czynnościowy - to ból wyw ołany czynnikiem psychicznym , często umiej-
scowiony w' obrębie karku, barków7oraz wzdłuż górnego i środkowego odcin^
piersiowego kręgosłupa. Przy badaniu palpacyjnym mięśnie tych części ci^a
reagują dużym bólem. Zastosowanie masażu rozluźniającego korzystnie wpfy
w a na ich rozluźnienie.
352
• Ból fizjologiczny - to ból wywołany czynnikami zewnętrznymi i odbieram
przez ośrodki czuciowe płata ciemieniowego. Przy występowaniu łagodnego
bólu można wykonać delikatny masaż, stosując głaskanie i rozcieranie obolałe^
okolicy. Duży ból z towarzyszącym krwiakiem i stanem zapalnym jest prze­
ciwwskazaniem do m asowania w pierwszym okresie.
• Ból kostno-stawowy powstaje w okostnej, tkankach wokół stawów oraz toreb­
kach stawowych bogato zaopatrzonych w receptory bólowfc. Zaleca się zasto­
sowanie masażu stawowego centryfugalnego jeżeli nie występuje stan zapalny
okolicy.
• Ból kurczowy jest pochodzenia mięśniowego i pojaw ia się przy niedokrwieniu.
Najczęściej występuje po dużym wysiłku fizycznym; najkorzystniejszy jest
energiczny masaż sportowy z dużą liczbą rozcierań i ugniatań.
• Ból mięśniowy powysiłkowy - to ból związany z pracą mięśnia, pojawiający
się w trakcie wysiłku albo po nim. Stosuje się m asaż powysiłkowy.
• Ból m ięśniowy może być wywołany przez uraz, zapalenie, niedokrwienie,
a także w wyniku dużego przeciążenia wskutek nagromadzenia się nadmiernej
ilości kwaśnych metabolitów. Najkorzystniejszy jest masaż kontralateralny lub
masaż sportowy grup mięśniowych, które nie brały udziału w' wysiłku fizycz­
nym.
7.5. Przetrenowanie
Przetrenowanie to stan przewlekłego zmęczenia o ostrym przebiegu, powstający
wskutek intensywnego treningu (wysiłku) przy stosowaniu niewłaściwych przerw
wypoczynkowych. Czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu przetrenowania są: niedo­
stateczne odżywianie, brak białek, głównie witamin, program treningowy niedosto­
sowany do zmniejszonej wydolności zawodnika (np. po grypie, przeziębieniu itp.).
Subiektywnymi objawami przetrenowania są: niechęć do treningu, pogorszenie sa­
mopoczucia, apatia, rozdrażnienie, senność w ciągu dnia i bezsenność w' nocy, w y­
stępowanie zm ęczenia po niedużym wysiłku. Obiektywnymi objawami przetrenowa­
nia są: pogorszenie umiejętności technicznych, wydolności i wyników sportowych,
Wydłużenie czasu reakcji.
Przetrenowanie jest stanem, który często uchodzi uwadze nie tylko samego spor­
towca, ale również trenera i lekarza. Zwiastunem m ogą być objawy ze strony auto­
nomicznego układu ncnvow'ego, które można podzielić na dw'a typy: objawy z prze­
wagą zaburzeń układu sympatycznego, tzw. przetrenowanie sympatykotoniczne (typ
sympatykotoniczny) lub z przewragą zaburzeń układu parasym patycznego, tzw. prze­
trenowanie parasym patykotoniczne (typ parasympatykotoniczny).
 P rze tre n o w a n ie s y m p a ty k o to n ic z n e charakteryzuje się przew agą stanów pobud^
nia. W ystępują: niepokój, stan rozdrażnienia, zaburzenia snu, szybsze męczenie s
utrata wagi ciała, poczucie choroby. Najczęściej pojawia się u sportowców młodyc^’
z natury wrażliwych, u których został zastosowany program treningowy zbyt imen'
sywny, bez wcześniejszego przygotowania do niego.
Usuwanie skutków tego rodzaju przetrenowania polega na znacznym ograniczeni
obciążeń treningowych, głównie treningu specjalistycznego, ukierunkowaniu na tre­
ning wytrzymałościowy o małej intensywności albo wprowadzeniu aktywnego wypo.
czynku (np. pływanie rekreacyjne). Zaleca się zmianę środowiska (np. góry), kąpie|e
w temperaturze obojętnej z dodatkami soli lub kąpiele z dwutlenkiem węgla, masaż
0 charakterze sedatywnym lub relaksacyjnym z zakresu arom aterapii z wykorzysta,
niem kompozycji uspokajającej, naświetlania ultrafioletem o małych dawkach. Na­
leży zadbać o dietę zasadow ą z dodatkami wielowitaminowymi, leki uspokajające
1 zajęcia z dziedziny psychoterapii.
P rze tre n o w a n ie p a r a sy m p a ty k o to n ic z n e jest trudne do zdiagnozowania w związku
z powolnym stopniem narastania. Charakteryzuje się stanem apatycznym. Zwiastu­
nem może być zwolnienie akcji tętna, nawet poniżej 40 uderzeń na minutę, poza tym
występuje małe zaangażowanie w zajęcia treningowe i starty, słaby duch walki. Naj­
częściej ten typ przetrenowania pojaw ia się u sportowców doświadczonych, z natury
opanowanych, uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe. Powodem przetreno­
wania może być zastosowanie dużych obciążeń treningowych o dużej objętości pra­
cy, niedostosowanych do aktualnych możliwości organizmu zawodnika.
Likwidacja skutków przetrenowania obejmuje: zminim alizowanie objętości tre­
ningu, wprowadzenie ćwiczeń rozluźniających i siłowo-szybkościowych, zmianę
klimatu (np. morze), stosowanie masaży pobudzających, w tym masażu aromatera-
peutycznego z wykorzystaniem kompozycji pobudzającej, zabiegów k o n trasto w y ch
termicznie (np. bicze wodne ciepłe i zimne na zmianę, krótki zabieg w saunie i pole­
wanie zim ną w odą itp.). Należy zadbać o dietę kwasową bogatą w witam iny i białka
oraz odpowiednie zajęcia z zakresu psychoterapii, o charakterze pobudzającym.
7.6. Wypoczynek
Zm ęczenie i wypoczynek to dwa fizjologiczne elem enty stanowiące nierozłączni
jednostkę, w której stopień zm ęczenia decyduje o rozmiarach wypoczynku. Natural'
nym zjawiskiem żywego organizm u jest przeplatanie się pracy i wypoczynku. P®
każdym wysiłku konieczny jest wypoczynek, który sprzyja usunięciu „produkto#
zmęczenia”. Procesy restytucyjne odbywają się pod nadzorem układów nerwoweg0
autonomicznego, hormonalnego i krążenia, które odpowiadają za dostarczanie d®
komórek, tkanek i narządów substancji energetycznych oraz wydalanie kwaśny?
m etabolitów i produktów' przem iany materii. Podczas wypoczynku należy b<#
354
względnie wyłączyć komórki, które przede wszystkim brały udział w wysiłku, a za-
angażować, te które miały najm niejszy udział. Procesom restytucji powysiłkowej
sprzyj® wykonywanie przez ok. 15 minut niewielkiego wysiłku po zakończeniu du­
żego obciążenia.
Sieczenow stwierdził, że zm ęczone mięśnie w większym stopniu odzyskują
sprawność podczas pracy innych, nie zmęczonych grup mięśniowych, aniżeli w wa­
runkach bezruchu całego organizmu. Zjawisko to (tzw. fenomen Sieczcnowfa) spo­
wodowało wprowadzenie w praktyce sportowej różnego rodzaju aktywnego wypo­
czynku. polegającego na periodycznej zmianie wysiłku i doznań, tak by ośrodki mó­
zgowe i zm ęczone mięśnie mogły wypoczywać przy chwńlowym obciążaniu pracą
innych. W ypoczynek powinien być uzupełniany odpowiednio długim snem, ponie­
waż komórki zwojowe ośrodkowego układu nerwowego charakteryzuje wewmętrzna
zmiana aktywmości, a dla restytucji ich pełnej sprawności funkcjonalnej potrzebny
jest sen w nocy (ok. 8 godz.), w chłodnym i zaciemnionym pokoju. Ta forma wypo­
czynku jest najbardziej fizjologiczną i najkorzystniejszą form ą wypoczynku biernego.
Zbyt krótki sen wpływfa na obniżenie zdolności koncentracji i szybkiego reagowania,
co zwiększa ryzyko powstania urazów sportowych.
Aktywmy wypoczynek w sporcie wyczynowym to część tTeningu o zmniejszonym
obciążeniu, po zakończeniu okresu maksymalnej pracy sportowca. W tym okresie
występują możliwości rówmowagi czynnościowej autonomicznego układu nerwowe­
go, usunięcia produktów zmęczenia i odbudowania zasobów energetycznych oraz
stabilizacji psychicznej.
Aktywny wypoczynek w sporcie wyczynowym to t/.w. trening regeneracyjny,
wchodzący w zakres nowoczesnej odnowy biologicznej. W inien on obejmować zaję­
cia ruchowe, odmienne od ćwiczeń stosowanych podczas treningu. Zajęcia rekre­
acyjne, dowolne powinny wpływać korzystnie na samopoczucie sportowca, przeciw­
działać monotonii treningowej i poprawić motywację zawodnika do angażowania się
w treningi.
Programowanie treningu powinno obejm ować naprzemienne występowanie faz
zwiększonych obciążeń i okresów zm niejszonego nasilenia wysiłku. Celem takiego
Programowania jest obciążanie organizmu sportowca z równoczesnym grom adze­
niem nowych rezerw w' celu zw iększania wydolności fizycznej.
355
g O dnow a biologiczna w sporcie

8.1- P o jęcie o d n o w y b iologicznej

Odnowa biologiczna to świadome oddziaływanie na organizm za pom ocą różno­

rodnych środków (naturalnych i sztucznych) i warunków środow iskow ych w celu
przyspieszenia fizjologicznych procesów wypoczynkowych [60]. Odnowa biolo­
giczna może być stosowana nie tylko przez sportowców wyczynowych, ale również
wszystkich, którzy upraw iają sport dla przyjemności. Na proces odnowy biologicznej
składają się: wypoczynek po wysiłku, m asaże ręczne i wodne, kąpiele solankowa, za­
biegi fizykoterapeutyczne (sauna, Soluks, prądy diadynam iczne, ultradźwięki, ma-
gnetoterapia itd.) oraz zabiegi kinezyterapeutyczne. W sporcie wyczynowym odnowa
powinna zapewnić: współdziałanie z procesem treningowym, optymalizację proce­
sów wypoczynkowych, profilaktykę i zm niejszenie skutków urazów' oraz rekonwale­
scencję.

8.2. Systemy odnowy biologicznej

Systemy odnowy biologicznej opierają się na stosowaniu trzech rodzajów środków'

odnowy: pedagogicznych, psychologicznych i m edyczno-biologicznych [43].
1. Środki pedagogiczne obejmują:
• racjonalne planowanie program u treningowego, stosownie do możliwości spor­
towca czy całego zespołu,
• optymalne planowanie mikro-, m ezo- i makrocyklów,
• poprawne m etodycznie połączenie wysiłku i wypoczynku,
• organizację zajęć specjalistycznych, m ających na celu stworzenie optymalnych
warunków' do relaksacji fizycznej i psychicznej (np. eliminacja znużenia czy
organizacja czynnego i biernego wypoczynku).
Środki psychologiczne obejmują:
• tworzenie optym alnego klimatu, warunków i stosunków interpersonalnych
w zespole, drużynie czy klubie sportowym ,
• prowadzenie specjalnych form relaksu w celu eliminacji napięcia psychicznego
sportowca, całego zespołu lub drużyny (np. muzykoterapia, trening autogenny
•tp.),
• proces wykształcania odporności psychicznej u sportowca poprzez odpowied­
nią współpracę z trenerem , psychologiem i terapeutą,

357
 proces oddziaływania, m ający na celu wzm ocnienie sfery psychiczne’
towca za pom ocą seansów psychoterapeutycznych (np. hipnoza, psychoj sPor.
zualny).
audiowizualny).
3. Środki m edyczno-biologiczne obejmują:
• opracowanie optymalnej diety dla poszczególnych grup sportowców,
• otoczenie sportowca praw idłow ą opieką zdrowotną, yv
• tworzenie banku informacji o aktualnym stanie funkcjonalnym organizmu
towca, sPor-
• racjonalne wykorzystanie preparatów o wysokiej wartości odżywczej, środków
ogólnie wzm acniających i witamin, f l ||||l l
• stosowanie metod z zakresu medycyny fizykalnej (np. fizykoterapia, balneote
rapia, klimatoterapia),
• organizację leczenia sanatoryjnego.
8.3. Zadania odnowy biologicznej
W e współczesnym sporcie odnowa biologiczna ma za zadanie przywrócenie
sprawności psychofizycznej zawodnika poprzez współdziałanie z programem trenin­
gowym, tworzenie optymalnych warunków procesów wypoczynkowych (restytucja),
profilaktykę i m inim alizację skutków chorób powstałych w' wyniku przeciążeń wy­
stępujących w sporcie wyczynowym oraz rehabilitację pourazow ą [43].
1. W spółdziałanie z programem treningowym polega na stworzeniu specjalnego
kompleksu środków wchodzących w zakres metod odnowy biologicznej (peda­
gogiczne. psychologiczne, m edyczno-biologiczne) i zabiegów fizykoterapeu­
tycznych, będących uzupełnieniem procesu treningowego. To zsynchronizo­
wane działanie ma na celu podnoszenie progu fizjologicznych możliwości or­
ganizmu sportowca.
2. Tworzenie optym alnych warunków wypoczynkowych (restytucyjnych) p0'
przez:
• stymulację biologicznych właściwości organizm u do wyrównywania zabu­
rzeń funkcjonalnych, powstających pod w'pływem wysiłku,
• stosowanie zabiegów odnawiających w'e wszystkich okresach trening0'
wych w celu osiągnięcia superkom pensacji,
• wykorzystyw anie kompleksu metod i środków odnawiających w specjał1
stycznych ośrodkach sportowych, w czasie przebywania zaw odników na
zgrupowaniach szkoleniowo-treningowych, /j|
• organizację turnusów w ośrodkach sanatoryjno-uzdrowiskowych w ce
regeneracji organizmu pod wpływem działania czynników klimatyczny0*
i balneologicznych.
358
^ profilaktyka i minimalizacja skutków chorób powstałych w- wyniku przeciążeń
występujących w sporcie wyczynowym opiera się na:
• przestrzeganiu prawidłowych warunków' szkolenia, profesjonalnej m eto­
dyki procesu treningowego i startów,
• stosowaniu różnych metod i środków', np. fizykoterapeutycznych, zw ięk­
szających szansę utrzymania zdrowia przez sportowca,
• stosowaniu różnorodnych środków, mających na celu zapobieganie w ystę­
powaniu przeciążeń i zachowanie wydolności narządu ruchu,
• stosowaniu różnorodnych środków, mających na celu profilaktykę chorób
układów krążenia, neurowegetatywnego i oddechowego,
• stosowaniu wszelkich m etod, środków i zabiegów, wpływających na
zwiększenie odporności fizycznej i psychicznej (hartowanie).
4. Rehabilitacja pourazowa stanowi przejściowy etap m iędzy leczeniem szpital­
nym po urazie a podjęciem przez zawrodnika przyszłych obciążeń treningo­
wych. Celem rehabilitacji jest uzupełnienie leczenia obrażeń pourazowych po­
przez stosowanie odpowiednich ćwiczeń przywracających zawodnikowi wy­
soką formę i kondycję psychofizyczną.
8.4. Zasady stosowania środków odnowy biologicznej
Praw idłowe wykorzystanie i wiaściwy dobór środków odnowy biologicznej zależą
od indywidualnych cech sportowca, a przestrzeganie poprawnej melodyki zabiegów
będzie decydowało o ich skuteczności. Nieprzestrzeganie zasad i zaleceń stosowania
środków odnowy biologicznej negatyw nie wpłynie na zdrowie i wydolność zawod­
nika. Mając na względzie dobro sportowca należy przestrzegać zasad, które są nastę­
pujące [43]:
1. Zasada świadom ego stosowania środków odnowy - dotyczy ordynacji zabiegów
odnawiających, zgodnie ze znajom ością fizjologii wysiłku, charakterystyki po­
szczególnych dyscyplin sportowych, m echanizm u procesów odnowy oraz głów­
nych założeń fizjoterapii. Postępowanie uwzględniające powyższe nie wpłynie na
przypadkowość stosowanych zabiegów fizykoterapeutycznych, lecz spowoduje
uzyskiwanie efektów zaplanowanych.
2- Zasada indywidualnego doboru środków' odnowy - nakazuje indywidualizację za­
biegów' odnawiających, z uwzględnieniem wieku, płci, stanu zdrowia i poziomu
wy trenowania sportowca oraz reakcji powysiłkowych.
3* Zasada specyficznego doboru środków odnowy - obejm uje potrzeby doboru środ
ków' odnowy, wynikające m.in. z: etapu przygotowania sportowca, rodzaju dyscy­
pliny sportowej, charakterystyki okresu treningowego, zakresu planu ostatniego
treningu, wytycznych na najbliższe dni czy też zakresu obciążeń startowych.
359
 4. Zasada stopniowania intensywności zabiegów i ich zróżnicow ania - uw zgj^ żniony jest od precyzyjnej i skoordynowanej czynności układu nerwowo-mięśnio
konieczność różnicowania zabiegów odnawiających według rodzaju zabiegu ‘ eCo. sposób postępow ania odnawiającego powinien doprowadzić do szybkiego
tcnsywności jego wykonania oraz czasu trwania. Dostarczanie bodźców o je ^ wywrócenia równowagi procesów nerwowych, co w' istotnym stopniu określa od-
kowych param etrach przez dłuższy czas wpływa na obniżenie ich e f e k t y ^ » | jjoNVę funkcji wegetatywnych.
w związku z adaptacją organizm u do określonego natężenia bodźców. pokładne podanie schem atów ' stosowania zabiegów odnawiających w każdej dys-
5. Zasada kompleksowego stosowania środków odnawiających - dotyczy pr0gr._ ..plinie sportowej z osobna nie je st możliwe, ponieważ wybór sposobów postępowa­
m owania zabiegów odnawiających, obejm ujących różnorodność środków i meto¿ ła. natężenia i czasu trw ania bodźców fizykalnych zależy od wiciu zm ieniających się
m ających na celu eliminację zjawiska nadmiernej adaptacji organizmu; wpty^ cZvnników. Są one skutkiem specyfiki uprawianych dyscyplin, rodzaju oraz inten­
też na większą skuteczność. sywności treningu, okresu rocznego cyklu treningowego, a także indywidualnych
6. Zasada cyklicznego stosowania środków odnowy nakazuje, pod rygorem utraty ¿różnicowanych reakcji powysiłkowych sportowców'.
zdolności organizm u sportowca do szybkiej odnowy po dużym wysiłku, przesuń Oprócz czynników endogennych, w planie zabiegów' restytucyjnych trzeba też
gać czas i powtórzenia poszczególnych zabiegów odnawiających, dostosowanych uwzględnić takie zmienne egzogenne, ja k pora roku czy aktualne warunki atm osfe­
do planu treningowego. Okresowe stosowanie odpowiednich zabiegów korzystnie ryczne itp.
wpływa na proces przygotowania zawodnika do startu. Jesicnią albo w zimie zabiegi powinny być intensywniejsze, bardziej pobudzające.
7. Zasada system atycznego stosowania środków odnowy - zaleca zdyscyplinowanie W tym przypadku bierzem y pod uwfagę biologicznie zm niejszoną aktywność czło­
sportowca do system atycznego poddawania się zabiegom fizykoterapeutycznym, wieka. Nie dotyczy to oczywiście dyscyplin uprawianych w tych okresach. Bardzo
wpływającym na podwyższenie jego zdolności adaptacyjnych do wykonywania ważny jest dobór środków i zachowanie szczególnej ostrożności w czesną wiosną.
określonego wysiłku, co pozwoli uzyskiwać lepsze rezultaty. Wtedy to występuje zm niejszona odporność, idąca często w parze ze zmniejszeniem
wydolności organizmu.
8.5. Program ow anie odnowy biologicznej Należy zwTacać uwragę na właściwy dobór środków' odnowy, w'ażny przy w szel­
kiego rodzaju łączeniach tych środków' podczas jednego seansu odnawiającego, gdyż
Prawidłowe postępowanie odnawiające winno być podporządkowane planowi tre­ można zarów no podwyższyć, jak i obniżyć efekt odnawiający. Dla przykładu - elek­
ningowemu. Głównie zależy ono od specyfiki danego okresu treningowego. Ścisłe troforeza wf połączeniu z zastosowanym wcześniej zabiegiem cieplnym wpłynie na
powiązanie odnowy biologicznej z procesem treningowym determinuje wspólną ich organizm korzystnie, a z kolei zimny natrysk zmniejszy efekt zabiegu cieplnego. D la­
organizację. tego bardzo ważny jest odpowiedni dobór zabiegów' odnowy stosowanych
W całokształcie pracy treningowej, a w tym także w planowaniu procesu odnowy, w zestawach (kompilacja oraz prawidłowa kolejność). Tezę tę potw ierdzają liczne
bardzo ważna je st znajomość podstawowych funkcji ustrojowych, szczególnie narzą­ badania, np. często wskazany m asaż ręczny w połączeniu z ciepłą kąpielą daje lepszy
dów i układów najbardziej obciążonych podczas wysiłków fizycznych. Ich odnowa efekt niż. każdy z tych środków zastosowany osobno, natom iast połączenie tego m a­
przebiegać może bowiem w' różnym czasie i niejednakowo, co w niektórych przypal sażu z innymi zabiegami przynosi wfynik dużo słabszy.
kach niejako nakazuje zastosować środki działające wybiórczo na określone narządy Środki odnawiające można stosować nic tylko po zakończeniu treningu, ale -
czy układy. JE * zależności od jego formy - niektóre zabiegi można próbować wykorzystać również
Opracowanie ram owe schem atów postępow ania odnawiającego dotyczy głównie 'v przerwach m iędzy kolejnymi wysiłkami. W krótkich przerwach powinny dom ino­
zabiegów i uzupełniania strat energetycznych. S wać środki śwdadomego rozluźnienia i odprężenia psychofizycznego. Przerwy nie
Zabiegi odnawiające powinny być adekwatne do charakteru wykonywanej pracy. m°g ą być całkowdcic bierne, gdyż m oże to doprowadzić do zm niejszenia adaptacji
Obciążenia fizyczne w zależności od uprawianej dyscypliny sportu dzieli się na wysiłkowej i braku motywacji do kontynuacji wysiłku. W przerwach m ożna zastoso­
cykliczne i acykliczne. W wysiłkach cyklicznych da się zauważyć zależność głęboko­ wać przede wszystkim m asaż lub autom asaż mięśni i stawrów. W przerwach trwają-
ści i charakteru zmęczenia (a więc i przebiegu odnowy) od m ocy i czasu trw ania p ^ ' cych nieco dłużej (ponad 30 m in) m ożna oprócz masażu zastosować np. ciepło-
cy m ięśniowej. W tym przypadku podstawowym i obiektami stosowanych żabiego^ chłodny natrysk.
odnowy będą układ scrcowo-naczyniowy i przem iana materii. W sportach o cha'
rakterze acyklicznym (sporty w'alki, gry zespołowe), w których wynik sportowy uz«'

360
 Po zakończeniu treningu pierwsze zabiegi o niewielkim natężeniu bodźców mi.
mieć łagodny, uspokajający charakter. Później stosuje się już zabiegi o s iln ie j« ^
działaniu. J H
Przy obciążeniach o charakterze lokalnym najlepszy efekt m ożna wywołać wvlr
rzystując środki o działaniu również lokalnym: m asaż ręczny, wibracyjny, hydrom°
saż i masaż ciśnieniowy. Środki o działaniu ogólnym m ożna zastosować późn* •
Przy obciążeniach o charakterze ogólnym należy zastosować głównie środki
wiające ogólne: sauna, zabiegi wodne całkowite i masaż ogólny. W tym p rzy p a l
zabiegi ogólne, w zależności od potrzeb, m ogą być wspom agane środkami o działa
niu lokalnym.
W sytuacji, gdy trening odbyw a się dwa razy dziennie, po pierwszym z nich sto­
suje się przew ażnie środki lokalne, po drugim natom iast środki o działaniu ogólnym
Identycznie postępuje się w przypadku dwóch lub kilku startów następujących po so­
bie. Trzeba mieć na uwadze typ pobudliwości zawodnika, stosując np. u bardzo po­
budliwych zawodników bodźce o małym nasileniu i odwrotnie. ,m
Prawidłowy dobór środków odnowy biologicznej zależy przede wszystkim od
specyfiki okresu treningowego w jakim znajduje się zawodnik. Obciążenie, które na­
kłada na zawodnika systematyczny trening w cyklu całorocznym (mikro-, mezo-,
m akrocyklach) m ają różne przeznaczenie i realizowane są w odm ienny sposób. Nie­
ustannie zmienia się charakter podejmowanych przez zawodnika wysiłków (ogólne,
lokalne) oraz ich natężenie i objętość, co implikuje konieczność ciągłego modyfiko­
wania planu zabiegów restytucyjnych.
W rocznym planie ogólnym uwzględnia się potrzeby wynikające z obciążeń tre­
ningowych i startowych zawodników i uwagi dotyczące każdego sportowca z osobna.
O ile plan ten pokrywa się z jednym cyklem treningowym i ukierunkowany jest na
przygotowanie zaw-odnika do sezonu (gry zespołowe) lub w sportach indyw idualnych
do imprezy głównej, np. m istrzostw Polski, Europy, czy olim piady, przeważnie dzieli
się go na podokresy przygotowania ogólnego, specjalnego oraz podokres główny
(startowy) i przejściowy. Takiego sam ego podziału m ożna dokonać w p rz y p ad k u pla­
nu odnowy biologicznej.
8.5.1. Odnowa w podokresie przygotowania ogólnego
W podokresie tym dom inują treningi o charakterze ogólnym, gdyż kładzie się na­
cisk na kształtowanie wytrzymałości ogólnej i siłowej. Trening taki obciąża inten­
sywnie układy krążenia, oddechowy, wegetatywny i nerwowo-ruchowy sportowca.
Zabiegi odnawiające, odpowiadające tym obciążeniom , czy też objawom zm ęczenio­
wym m uszą działać na całe ciało lub ewentualnie miejscowo, gdyż dominuje 7X^r
czenie lokalne. Nadrzędną rzeczą w tym okresie jest wspomaganie wypoczynku
wszystkich przerwach m iędzytreningowych. W godzinach przedpołudniowych zaleca
362
ję regularne stosowanie zabiegów hartujących. O to przykładowy schem at postępo­
wania w tym okresie:
0 chłodne lub ciepło-zimne natryski poranne, zakończone intensywmym auto-
masażem w' postaci rozcierania ciała,
• ciepło-chłodno-ciepłc naprzemienne natryski bezpośrednio po treningach
z przew agą ćwiczeń siłowych; ewentualnie chłodno-ciepło-chłodne w sytuacji
dużego przegrzania ciała po wysiłku,
• 2-3 razy w tygodniu po treningu (3 godz.) kąpiele ciepłe normalne lub m ineral­
ne, masaż ręczny (treningowy) lub podwodny; przy intensywnym codziennym
treningu można na zmianę stosować ciepłą kąpiel - m asaż ręczny (treningowy)
- m asaż podwodny,
• ogólne naświetlanie lam pą soluks (może być miejscowe, jeśli zachodzi taka
konieczność) - codziennie lub co drugi dzień,
• 1 raz na 7-10 dni sauna lub wdeczoma gorąca kąpiel w celu obfitego pocenia.
W podokresie przygotowania ogólnego powdnno się stosować m asaż treningowy.
Jest on uzupełnieniem treningu (dodatkowo obciąża organizm sportowca). Służy
przyspieszeniu regeneracji organizm u, zapobiegając tym samym powstaniu zjawiska
przetrenowania oraz różnego rodzaju przeciążeniom.
Stosując metodę ciągłą, interwałowy w treningu o charakterze siłowo-szybkościo-
wym zabiegi przegrzewające m ożna wykonywać częściej, nie zapominając przy tym
o konieczności zastosowania po treningu odpowdednio długiej przerwy na w ypoczy­
nek bierny.
8.5.2. O dnow a w podokresie przygotow ania specjalnego
Zastosowanie elem entów treningu specjalistycznego, tj. szybkości, siły specjalnej,
wytrzymałości szybkościowej i techniki, powoduje, że częściej niż w podokresie po­
przednim m ogą wystąpić objawy zmęczenia obwodowego nerwowo-mięśniowego.
Dlatego, poza wym ienionymi wcześniej, zaleca się niejednokrotnie zabiegi lokalne,
a szczególnie na eksploatowane partie m ięśni i stawy. Są to: kąpiele m ineralne ciepłe
lub gorące, masaże ręczny i wirowy, naświetlenia soluksem , ciepłe kompresy. Zabie­
gi ogólnie przegrzewające organizm (sauna lub kąpiel ciepła) stosuje się 1-2, a nawet
3 razy w tygodniu, ale tylko wtedy, gdy obciążenia treningowe nic powodują nad­
miernego odwodnienia organizmu.
W podokresie tym wykorzystuje się głównie masaż treningowy o charakterze lo­
kalnym. Zabieg całościowy zaleca się dwa razy w tygodniu, a w pozostałe dni masaż
Częściowy. W przypadku masażu stawków większość czasu trzeba przeznaczyć na
technikę rozcierania. Za pom ocą tej techniki uzyskuje się elastyczność aparatu w ięza-
ółowego i większą zdolność do pracy. Rozcieranie powinno być nie tylko powder/-
chowne, ruchy okrężne należy wprowadzać w głębsze warstwy, masując wdęzadła
1 torebkę stawowy.
363
 W celach profilaktyki przeciążeniowej i urazowej proponuje się uw zglę^ .
szerokiej gamy ćwiczeń wyrównawczych.
8.5.3. O dnow a w podokresie głów nym (startow ym )
W tym okresie występują duże obciążenia organizmu sportowca ze wzgl^ju
częste starty, sprawdziany i zastosowanie treningu specjalistycznego, naśladowcze **
Powstają również znaczne obciążenia sfery psychicznej zawodnika, co wzmaga
stosowanie pewnych elem entów z zakresu metod psychologicznych relaksacyjnych**
• sporty wytrzym ałościowe (np. lekkoatletyczne biegi średnie i długie, kajakar
stwo, w'ioślarstw'0, kolarstwo, biegi narciarskie i łyżwiarskie) - wskazane &
zabiegi łagodne, uspokajające (kąpiele lctnio-ciepłe) oraz lokalne przegrzew^
jąco-rozluźniające (kąpiele ciepłe lub gorące, masaże ręczne (treningowy
przedstartowy, powysiłkowy), naświetlenia soluksem );
• sporty szybkościowe (np. sprinty w lekkiej atletyce, kolarskie, wioślarskie) -
przew aga obciążeń układu nerwow^o-mięśniowego i beztlenowego obszaru
przem ian m etabolicznych determinuje przy dużej intensywności ćwiczeń wy­
konywanie 1-2 razy dziennie zabiegów miejscowych przegrzewająco-rozlui-
niajacych (kąpiele, m asaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy)
i wirowe, okłady, kom presy) i 2 razy w tygodniu zabiegów ogólnie przegrze­
wających (sauna, gorąca kąpiel);
• sporty techniczne (np. gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe, skoki i rzuty lekko­
atletyczne) - z tytułu obciążeń ośrodkowego układu nerwowego (precyzja, ko­
ordynacja ruchowa, odporność i koncentracja psychiczna) zabiegi rcstytucyjne
muszą oddziaływać na powstałe napięcie i wyw?ołane tym faktem zmęczenie
ośrodkowego układu nerwrow'ego. Szczególną uwagę trener odnowy powinien
zwrócić na nadm iernie eksploatowane partie mięśniowe. Zaleca się natryski
lctnio-ciepłe o małym nasileniu m echanicznym , kąpiele m in e ra ln e letnio-
ciepłe, masaże podwodne o tem peraturze wody do 3 3 °C . Przydatne są zabiegi
hartujące w szerokim zakresie, o ile zawodnicy są ju ż do nich przyzw yczajeni,
1 • sporty walki (np. boks, judo. zapasy) - zc względu na dom inację obciążeń wy-
trzymałościowo-siłowych, szybkości cksplozywnej, refleksu, odporno-01
i koncentracji psychicznej proponuje się dużą rozpiętość zabiegów odnawiają
cych. Codziennie m ożna wykonywać lokalnie m asaż ręczny (treningowy*
przedstartowy, powysiłkowy), kąpiel solankow ą przed snem, natomiast co
gi dzień ogólną kąpiel letnio-cicpłą, m asaż podwodny o temperaturze w ody .
33°C i saunę. W przypadku dużych strat w'odno-elektrolitowych na skutek
ningu, zabiegi ogólnie przegrzewające stosuje się wyjątkowo ostrożnie, ty
raz w tygodniu;
I
# sporty siłowo-dynamiczne (np. podnoszenie ciężarów, rzuty i skoki lckkoatle-
i tyczne, skoki narciarski) efektem uprawiania tych dyscyplin jest nadmierne
obciążenie aparatu nerwowo-m ięśniowego (pow stają duże napięcia dużych
grup mięśniowych), dlatego wskazane jest stosowanie środków' działających
obwodowo i lokalnie. Dom inują kąpiele ciepłe zwykłe lub m ineralne połączone
i wykorzystaniem twardej szczotki czy szorstkiej gąbki w' celu nacierania ciała,
po kąpieli lokalnej w-skazany jest łagodny m asaż powysiłkowy. Nie należy za­
pominać o masażu treningowym i przedstartowym. Z sauny i kąpieli gorących
korzysta się w' tych dyscyplinach rzadko;
, gry zespołowe (np. siatkówka, piłka nożna, koszykówka, hokej) - pow odują
przede wszystkim przeciążenie centralnego układu nerw owego i całego narządu
ruchu sportowca, nierzadko doprowadzając do przegrzania organizmu. Po tre­
ningach lub meczach wskazane są chłodno-cicpło-chłodne prysznice (w celu li­
kwidacji przegrzania wysiłkowego), a codziennie wieczorem kąpiele ciepłe
ogólne zwykłe, mineralne połączone z masażem ręcznym lub masaże pod­
wodne w ciepłej wodzie. Raz w' tygodniu zaleca się saunę lub gorącą kąpiel.
Profilaktycznie, ze względu na dużą urazowość ja k ą niosą ze sobą gry zespo­
łowe, należy dodatkowo stosowrać lokalnie okłady, kąpiele solankowe, maści
rozgrzew-ające, naświetlania podczerwienią. Stosuje się również masaże ręczne
(treningowy, przedstartowy, powysiłkowy).
W okresie startowym wykorzystuje się głównie m asaż przedstartowy. Jego zada­
niem jest uzupełnienie rozgrzewki, czyli rozgrzanie w krótkim czasie tych partii m ię­
śni, które przede wszystkim będą brały udział w wysiłku. Ponadto m asaż ten ma za
zadanie doprowadzenie zawodnika do stanu tzw. psychologicznej gotowości starto­
wej, czyli w zależności od potrzeb ma pobudzić lub uspokoić. W iększą uwagę należy
zwrócić na obszary szczególnie podatne na kontuzje, tj. stawy i m iejsca, w których
ścięgna przechodzą w brzuśce mięśniowe.
W sytuacji, gdy wysiłek powtarza się kilkakrotnie w ciągu dnia, np. na turniejach,
dodatkowo należy zastosować m asaż międzywysiłkowy. Jego celem jest ja k najszyb­
sze przywrócenie zawodnikowi zdolności wysiłkowej. M asaż rozpoczyna się po król-
tóm odpoczynku i kąpieli. Tylko niew ielką część zabiegu (ok. 20% ) poświęca się na
m*saż mięśni najbardziej obciążonych. Pozostałą część (ok. 80%) przeznacza się na
^asaż grzbietu, karku i barków oraz mięśni, które brały najm niejszy udział w w y­
siłku.
8*5.4. Odnowa w podokresie przejściowym
Jest to okres stopniowego roztrenowania, regeneracji organizm u oraz ewentualnej
^habilitacji. Zarówno trening, jak i zabiegi odnowy biologicznej powinny m ieć cha­
r t e r ogólny. W tym okresie wykorzystuje się kąpiele solankowe, m asaże pod­
wodne, okłady i kąpiele borowinowe oraz saunę. Stosowany też je st m asaż podtrzy-
mujący, którego zadaniem jest utrzymanie sprawności fizycznej i psychicznej 7
nika. Na ogół wykonuje się m asaż całkowity wykonywany codziennie lub trz
w tygodniu (co drugi dzień). y^
W rehabilitacji stosuje się natom iast m asaż izometryczny. segmentarny, staw
centryfugalny, kontralateralny i przyrządowy. 0%
Podsum owanie
Ciekav\ry sposób planowania i doboru środków odnowy biologicznej w cyklu tr
ningowym zaproponowali naukowcy radzieccy Aw'aniesow i Tałyszew [2]. Proponu
ją oni użycie swego rodzaju klucza, uwzględniającego wielkość obciążeń, okres prz ■
gotowania oraz rodzaj dyscypliny sportowej.
Przedstaw ia się on następująco:
1. obciążenie treningowe na konkretne grupy mięśniowe - przede wszystkim
środki odnowy miejscowej, tj. m asaż ręczny częściowy, m asaż wibracyjny, ką­
piel wirowa, m asaż podciśnieniowy, kąpiel solankowa ciepła lub gorąca, na­
świetlania soluksem, okłady parafinowe i borowinowe.
2. obciążenia treningowe o charakterze ogólnym - środki o działaniu ogólnym:
a. trening o dużej objętości: sauna, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca, bicze
szkockie, solanki ogólne, naświetlenia podczerwienią,
b. trening o dużej intensywności: naprzemienny natrysk, kąpiel w wodzie
o temperaturze do 36°C, łagodny m asaż powysiłkowy.
Uwzględniając te ogólne ustalenia, m ożna w' łatwy sposób planow ać odnowę bio­
logiczną w poszczególnych podokresach rocznego cyklu treningowego:
• podokres przygotowania ogólnego dom inują m asaż treningowy całościowy,
kąpiele w wodzie o temp. do 36°C i naprzemienne natryski (środki z grupy 2b),
a także raz lub dwa razy w tygodniu sauna, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca,
bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlania podczerwienią (środki z grupy 2a).
• podokres przygotowania specjalnego przede wszystkim masaż podciśnie­
niowy i wibracyjny, kąpiele wirowa i solankowa ciepła lub gorąca, okłady pa­
rafinowe i borowinowe, naświetlania soluksem (środki z grupy 1), 2-3 raz\
w tygodniu - m asaż treningowy częściowy, kąpiele w wodzie o temp. do 36
i naprzemienne natryski (środki z grupy 2b), a także jeden raz na 7-10 dni sau­
na, kąpiel całkow ita ciepła lub gorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, na
świetlania podczerwienią (środki z grupy 2a),
• podokres główny (startowy) - głównie masaż wibracyjny i p o d ciśn ien io w y , ^
piele wirowa i solankowa ciepła lub gorąca, okłady parafinowe i b o ro w in o ^ *
naświetlania soluksem (środki z grupy 1) oraz m asaż powysiłkowy,
mienny natrysk, kąpiel w wfodzic o temp. do 36°C (środki z grupy 2b) w spo®
zróżnicowany, uwarunkowany rodzajem uprawianej dyscypliny sportow ej.
- dyscypliny wytrzym ałościow e - codziennie środki z grupy 1 i grupy 2b,
366
- dyscypliny szybkościowe - codziennie środki z grupy 1, dwa razy w tygo­
dniu z grupy 2b.
. dyscypliny techniczne - codziennie z grupy 2b naprzemiennie ze środkami
l grupy 2a,
, dyscypliny siłowe - codziennie z grupy 1. jeden raz w tygodniu z grupy 2b,
ew entualnie z grupy 2a,
- gry zespołowe codziennie z grupy 1 i grupy 2b. jeden raz w tygodniu
z grupy 2a,
- sporty walki - codziennie z grupy 2b naprzem iennie z grupą 2a.
• podokres przejściowy - przede wszystkim sauna, kąpiel całkowita ciepła lub
aorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlania podczerwienią.
8.5.5* Specyfika odnowy biologicznej u kobiet
W odnowie biologicznej kobiet należy zwrócić szczególną uwagę na regenerację
pasa barkowego, który źle znosi obciążenia siłowe. Narząd ruchu u kobiet wymaga
masażu ręcznego, autom asażu i kąpieli. W czasie miesiączki hormonalnie zrównowa­
żonym kobietom z zabiegów restytucyjnych zaleca się tylko ciepło-chłodne natryski
z delikatnym rozcieraniem ciała tw ardą szczotką lub gąbką, łagodny masaż ręczny
lub podciśnieniowy. W stanach tzw. napięcia przedmiesiączkowego korzystny będzie
zabieg w saunie lub gorąca kąpiel. Należy przy tym pamiętać, że kobiety znoszą za­
biegi przegrzewające zwykle gorzej niż mężczyźni.
8.5.6. Specyfika odnowy biologicznej u osób młodych
Dla młodych sportowców uprawiających wyczynowy sport odnowa biologiczna
ma duże znaczenie, wpływa na rozwój i praw idłową adaptację po wysiłku.
Z zabiegów odnawiających dla m łodzieży wskazane są systematyczne zabiegi har­
tujące 2-3 razy w tygodniu, ciepłe 0,5-1% półkąpiele solankowe z automasażem lub
nacierania solankami, helioterapia (naturalne kąpiele słoneczno-powietrzne) lub na­
świetlania soluksem. Młodzi sportowcy mogą również korzystać z sauny - krótko
•przy niższych tem peraturach (m aksym alnie 60°C), gdyż mechanizm termoregula-
cyjny jest u nich mniej wydolny.
367
 c tre tc h in g - środek p rofilaktyki urazow ej
9.

tchinu są to ćwiczenia poprawiające sprawność ruchow ą i zapobiegające

^ je n i u mięśni, występującemu głównie po intensywnych treningach siłowych
^ v m a ło ś c io w y c h . Strelching jest sposobem na zwiększenie wydolności i ela-
0^ ci mięśni. Przeciwdziała zm ianom w mięśniach i ścięgnach, związanym
oraz zapobiega urazom sportowym.

91 , Zasady stosowania stretchingu

Główną zasadą stretchingu jest: napięcie - rozluźnienie - rozciągnięcie. Taki

schemat postępowania obowiązuje przy ćwiczeniach dla poszczególnych mięśni
i grup mięśniowych. W trakcie ćwiczenia należy przyjąć wygodną pozycję, oddychać
spokojnie i równomiernie (nie wolno wstrzymywać oddechu), a w m omencie rozcią­
gania myśleć o rozciąganym mięśniu (wyobrażać sobie rozciągany mięsień).
Przed stretchingicm należy przeprowadzić 10-m inutow ą rozgrzewkę w celu akty­
wacji mięśni, stawów oraz ich proprioceptorów, a także w celu pobudzenia krążenia
obwodowego. Następnie wykonuje się ćwiczenia rozciągające dla poszczególnych
mięśni i grup mięśniowych.
Zaleca się prowadzenie stretchingu indywidualnie, dostosowując go do osobni­
czych możliwości, trenować systematycznie, codziennie lub co drugi dzień.
Stretching zawsze rozpoczyna się od tej strony, która jest bardziej napięta (sztyw­
na).
Podczas ćwiczeń mięśni ud należy rozpocząć od rozciągania przedniej strony,
spotem tylnej strony tej samej kończyny.
W przypadku występowania dolegliwości odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgo­
słupa i odczucia nierównomiernego napięcia mięśni ud nie należy zginać i rozciągać
równocześnie obu kończyn, tylko wykonać ćwiczenia najpierw jedną, a później drugą
kończyną dolną.
Należy pamiętać, aby głowa stanowiła zawsze przedłużenie wyprostowanego tu­
łowia.
Na zakończenie ćwiczeń danej grupy mięśniowej wskazane jest wykonanie ćwi-
Czcń rozciągających mięśni antagonistów.
, istotne jest, aby stretchingu nie rozpoczynać zbyt wcześnie po urazach stawów,
Sc,<«gien i mięśni oraz po zabiegach chirurgicznych. Treningi wznawia się na wyraźne
Polecenie lekarza prowadzącego.

369

Stretching przeprowadza się wg następującego schematu f 119]:
1. napięcie - statyczne napinanie mięśnia przez 10-30 sek.
2. rozluźnienie - m aksym alne rozluźnienie mięśnia na 2-3 sek.
3. rozciągnięcie - spokojne i łagodne rozciąganie mięśnia (bez wywoływa *
In) przez 10-30 sek.
Stretching powinien stanowić uzupełnienie każdego rodzaju treningu. szcze 'i
rozgrzewki i odprężenia po wysiłku, gdyż wpływa korzystnie na sprawność an° ^
ruchu biernego i czynnego oraz na odprężenie psychiczne.
Szwedzki lekarz A. Solveborn tak przygotował ćwiczenia, żc mogą być wyko
stanę przez sportowców wyczynowych i rekreacyjnych, ludzi młodych i starszych
m ało aktywnych fizycznie. Nie wym agają one specjalistycznego sprzętu, a dysponu
jąc piłką, taboretem czy drabinkami można je łatwo wykonać.
Fenomen stretchingu polega na tym, że jest środkiem zapobiegania takim urazom
jak naderwanie, naciągnięcie lub zapalenie m ięśni, ścięgien i przyczepów mięśnia
wych oraz zanikom mięśniowym z nicczynności i pourazowych.
Stretching jest pomocny przy wykonywaniu ćwiczeń po urazie, które można za­
stosować dopiero po całkowitym wyleczeniu kontuzji. Istotne z punktu widzenia re­
habilitacji jest to, aby podczas stosowania stretchingu sportowiec nie odczuwał bólu.
9.2. Stretching poszczególnych grup mięśniowych
Ćwiczenia mięśni zginaczy palców stóp
(mm. zginacz długi i krótki palców , mm. zginacz długi i krótki palucha, mm. gli-
stowate stopy)
napięcie —w siadzie ułożyć podudzie jednej kończyny na udzie drugiej kończyny,
m ocno napierać palcami stopy, zginając j ą podeszwowo, pokonując opór ręki ciągną­
cej palce w stronę grzbietową, utrzymać pozycję przez 10-30 sek. (ryc. 309a).
rozluźnienie - ustawić stopę w pozycji rozluźnionej i utrzym ać tę pozycję P^ez
2-3sek.
rozciągnięcie - w tym samym ułożeniu kończyn dolnych ciągnąć mocno ręką p^'
ce stopy, zginając je i stopę grzbietowo, utrzymać pozycję 10-30sek. (ryc. 309b).
Rozciąganie
Napięcie
Rozluźnienie
>
Ryc. 309. Stretching mięśni zginaczy palców stóp
a. napięcie, b. rozciągnięcie
Ćwiczenia mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej mięśni podudzia
(m. prostownik długi palców, m. prostownik długi palucha, m. prostownik krótki
palców, m. prostownik krótki palucha, m. piszczelowy przedni)
napięcie - w pozycji leżenia tyłem mocno zginać grzbietowo palce i stopę, poko­
nując opór ręki partnera zginającej stopę podeszwowo (ryc. 310a), albo w pozycji
siedzącej, opierając podudzie jednej kończyny na udzie drugiej, m ocno zginać grzbie­
towo palce i stopę, pokonując opór ręki zginającej stopę podeszwowo (ryc. 31 la),
przez 10-30 sek.
rozluźnienie - ustaw ić stopę w pozycji pośredniej i utrzym ać tę pozycję przez 2-3
sek.
rozciągnięcie - usiąść na piętach z wyprostowanymi palcami stopy i wyprostowa-
nym tułowiem (ryc. 31 Ob), pozostać w' tej pozycji przez 10-30 sek. W celu pogłębie-
nia rozciągania należy odchylić tułów do tyłu. Przy napięciu w pozycji siedzącej roz­
d a n i e wykonuje się przez zgięcie podeszwowe stopy (ryc. 31 lb).
Ćwiczenie to można połączyć z napięciem mięśni zginaczy staw'u biodrowego
1 . i._i----- -
 Napięcie
Rozciąg anie
Ryc. 310. Stretching mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej
podudziu - przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie
V Ć w iczenia m ięśni łydek i ścięgna A chillesa
(m- trójgłowy łydki, mm. strzałkowy długi i krótki, m. piszczelowy tylny, m. zgi-
cZdług* palców, m. zginacz długi palucha, m. podeszwowy)
113oap»ęcie ' stan^ć Ja,c najwyżej na palcach (ryc. 312a) albo oprzeć się na wypro-
kończynach górnych o ścianę (drzewo), jedną kończyną dolną, wyprosto­
waną w stawie kolanowym, zrobić zakrok, opuszczać tułów- do przodu aż do wystą­
pienia napięcia w łydce (ryc. 3 13a) albo jak wyżej tylko z kończyną dolną wykroczną
Liętą w staw-ie kolanowym i naciskać palcami stopy na podłoże (ryc. 314a) utrzv-
pozycję przez 10-30 sek.
n fa ć * '
rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3
sek.
rozciągnięcie - stanąć przednią częścią stopy na wysokim progu (drążku), pięta
oparta o podłoże (ryc. 312b) albo kończynę dolną zakroczną przesunąć jeszcze bar­
dziej do tyłu, a tułów- i biodra jeszcze bardziej pochylić do przodu (ryc. 313b), albo
bardziej zgiąć staw kolanowy, do odczucia rozciągania łydki (ryc. 314b), utrzymać
mięśni
pozycję przez 10-30 sck.

Napięcie Rozciąganie
Napięcie
Rozciąganie

Rozluźnienie
>
Rozluźnienie
■ -

Ryc 311. Stretching mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej mięśni
podudzia —przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Ryc. 312. StretchingmięśniłydekiścięgnaAchillesa-przykładI
a. napięcie, b. rozciągnięcie

372
372
!
 Napięcie
Rozciąganie d*pięcie ~ st°j4c w szerokim rozkroku mocno naciskać stopami w dół do we-
^ątrz (ryc - 315a) a^ ° stojąc na jednej kończynie, drugą wyprostowaną w stawie ko-
Lowy01 °Prze^ na taborecie (skrzyni) i mocno naciskać piętą w dół (ryc.
,j6a), a^ ° st°j^c Jcc^n^ kończynę zgiąć w stawie kolanowym do kąta 90°, a drugą
sprostowaną odstawić w bok i mocno napierać wyprostowaną kończyną w kierunku
Jdłoża (ryc. 317a), lub w siadzie z maksymalnie zgiętymi kolanami i złączonymi
stopami’ opartymi o podłoże, włożyć piłkę (przedramię) między kolana i mocno naci­
Rozluźnienie
> nać kolanami do wewnątrz (ryc. 318a), albo w leżeniu na plecach z kończynami dol­
nymi wyprostowanymi w stawach kolanowych i opartymi o ścianę mocno napierać
kończynami do wewnątrz, pokonując opór pięści włożonych między kolana (ryc.
3l9a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek.
ro z lu ź n ie n ie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3
sek.
rozciągnięcie maksymalnie poszerzyć rozkrok (ryc. 315b) albo pochylić się
w bok w stronę opartej kończyny (ryc. 316b), albo maksymalnie odstawić w bok koń­
czynę dolną wyprostowaną (ryc. 317b), albo w siadzie chwycić rękami stopy, przy­
Ryc. 313. Stretching mięśni łydek i ścięgna Achillesa - przykład // ciągnąć pięty do pośladków i równocześnie mocno naciskać przedramionami na ko­
a. napięcie, b. rozciągnięcie lana, aby jak najbliżej przysuwać kończyny do podłoża (ryc. 318b), albo leżąc na ple­
cach maksymalnie rozstawić kończyny dolne, opierając pięty o ścianę (ryc. 319b),
NapięCie Rozciąganie utrzymać pozycję przez 10-30 sek.

Napięcie Rozciąganie

Rozluźnienie
>

Ryc. 314. Stretching mięśni łydek i ścięgna Achillesa - przykład U l

a. napięcie, h. rozciągnięcie JH

Ćw iczenia m ięśni uda - przyw odziciele ¡1

(m. przywodzicicl wielki, mm. przywodziciel długi i krótki, m smukły, m. P 1 * ' Ryc. 315. Stretchingmięśniprzywodzicieliuda-przykładI
bieniowy) * a. napięcie, b. rozciągnięcie
374
375

i
 Napięcie Napięcie Rozciąganie
Rozciąganie

Rozluźnienie
>

Ryc. 318. Slretching mięśni przywodzicieli uda - przykład IV

a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ryc. 316. Slretching mięśni przywodzicie li uda - przykład II

a. napięcie, b. rozciągnięcie
Napięcie Rozciąganie

Napięcie
Rozciąganie

Rozluźnienie
— >

Ryc. 319. Stretching mięśni przywodzicieli uda - przykład V

a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ryc. 3 / 7. Slretching mięśni przywodzicie li uda - przykład III

a. napięcie, b. rozciągnięcie
'-"'iczenia m ięśni zginaczy staw u biodrow ego i m ięśni przed n iej strony uda
fon. biodrowo-lędźwiowy, m. czworogłowy uda, m. krawiecki)
376
377
 napięcie - stojąc na jednej kończynie, drugą kończynę zgiąć w stawie kol Rozciąganie
i chwycić ręką za stopę, mocno napierać podudziem, pokonując opór trzym a' n°w^ Napięcie
(ryc. 320a), albo stojąc na jednej kończynie lekko zgiętej w stawie kolanowym ^
zgiętą w stawie kolanowym do kąta 90° oprzeć grzbietem stopy o taboret, m 'l
pierać stopą na krzesło (ryc. 32 la), albo stojąc w głębokim wykroku, opicr na~
o kolano kończyny wysuniętej, mocno napierać na podłogę kończyną przesu
tyłu (ryc. 322a), albo stojąc na jednej kończynie, drugą kończynę oprzeć o
mocno naciskać stopą kończyny postawionej na podłodze (ryc. 323a). albo w kl T*'
palce stóp wyprostowane, odchylić tułów do tyłu (ryc. 324a), utrzymać pożycie
10-30 sek. ' " Ję?r2ez
rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2 l
sek.
rozciągnięcie - stojąc na jednej kończynie, stopę drugiej kończyny dociskać do
pośladka z równoczesnym odchylaniem uda do tyłu (ryc. 320b, 32 lb), albo stojąc
w głębokim wykroku z wyprostowanym tułowiem, wysuwać biodro jak najbardziej
do przodu (ryc. 322b), albo wysuwać biodro do przodu od strony kończyny posta­
wionej na podłodze (ryc. 323b), albo odchylając tyłów do tyłu, podpierając się rękami 321 Stretching mięśni zginaczy s t a w biodrowego i mięśni przedniej strony uda -
o podłoże, wysuwać biodra do przodu (ryc. 324b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. przykład Ił a. napięcie, b. rozciągnięcie

Napięcie Rozciąganie

Rozluźnienie
>

322. Stretchingmięśnizginaczystawubiodrowegoi mięśniprzedniejstronyuda-

Ryc. 320. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej przykładIII o. napięcie, b. rozciągnięcie
strony uda - przykład 1 a. napięcie, b. rozciągfiięcie
 Napięcie Rozciąganie (ryc. 325a) albo w leżeniu na brzuchu ręką od strony ćwiczonej kończyny dolnej
^Ynrycić za stopę i starać się wyprostować kończynę w stawie kolanowym (ryc.
326a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek.
rozluźnienie - ustawńć się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3
sck- . . . .
ro z c ią g n ię c ie - stojąc na jednej kończynie, stopę drugiej kończyny zgiąć w stawie
Rozluźnienie kolanowy™ i dociskać do pośladka z równoczesnym odchylaniem uda do tyłu (ryc.
> 32$b) albo w' leżeniu na brzuchu dociskać piętę do pośladka (ryc. 326b), utrzymać
pozycję przez 10-30 sek.

Napięcie Rozciąganie

Ryc. 323. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony udu -
przykład IV a. napięcie, h. rozciągnięcie Rozluźnienie
>

Napięcie Rozciąganie

Ryc. 325. Stretching mięśni przedniej strony uda przykład I

Rozluźnienie
a. napięcie, b. rozciągnięcie
>

Napięcie

Ryc. 324. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony uda
przykład V a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni uda - strona przednia

(m. czworogłow y uda)
napięcie - stojąc na jednej kończynie, stopą drugiej kończyny włożyć pod 0
Ryc. 326. Stretching mięśni przedniej strony uda - przykład 11
szczebel drabinki i naciskać w yprostow aną w staw ie kolanowym kończyną ^ »
a. napięcie, b. rozciągnięcie
380
381
 Napięcie Rozciąganie
Ćwiczenia mięśni uda - strona tylna jy?-
(m. dwugłowy uda, m. półścięgnisty, m. półbłoniasty)
napięcie - stojąc na jednej kończynie lekko zgiętej w stawie kolan
kończyną wyprostow aną w staw ie kolanowym oprzeć piątą o taboret ^Ugą
stow ać i mocno naciskać piątą na krzesło (ryc. 327a) albo klęcząc na ied 'Vypr°-
drugą kończyną wyprostow aną w stawie kolanowym posunąć do omla anie-
w skos i oprzeć na pięcie, m ocno naciskać kończyną wyprostowaną na nod^’ le^ ° Rozluźnienie
328a), utrzym ać pozycją przez 10-30 sck. °*c fryc. >

rozluźnienie - ustaw ić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję

sek.

rozciągnięcie - stojąc na jednej kończynie, druga kończyna oparta o taboret

chylić się wyprostowanym tułowiem nad opartą kończyną (ryc. 327b) albo ki ^
pochylić się wyprostowanym tułowdem do przodu (ryc. 328b), utrzymać Dozy^ Ryc. 32S. Stretching mięśni tylnej strony uda - przykład II
przez 10-30 sek. H
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej i tylnej strony uda

Napięcie (m. dwugłowy uda, m. półścięgnisty, m. półbłoniasty, mm. pośladkowy wielki,
Rozciąganie
średni, mały, m. napinacz powięzi szerokiej)
napięcie - w klęku obunóż, ze stopami ustabilizowanymi przez partnera, pochylić
wyprostowany tułów do przodu (ryc. 329a) albo w siadzie na podłodze z wyprosto­
wanymi kończynami w stawrach kolanowych, podpierając się rękami z tyłu, położyć
jedną kończyną na barku klęczącego z przodu partnera i mocno nią naciskać na bark
(ryc. 330a), albo w siadzie na podłodze, opierając się o ścianę, jedna kończyna wy­
Rozluźnienie
> prostowana, druga zgięta w stawie kolanowym i dociśnięta do klatki piersiowej, pod­
trzymywana jest jedną ręką za kolano, a drugą ręką za stopę. Kończyną zgiętą napie­
rać, pokonując opór rąk (ryc. 33 la), albo leżąc na plecach przyciągać zgiętą kończynę
w stawie kolanowym do klatki piersiowej, i przytrzymując ją rękami za kolano
' st°pę, mocno napierać podudziem, pokonując opór rąk (ryc. 332a), utrzym ać poży­
ję przez 10-30 sek.
r°zluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3
sek.
Ryc. 327. Stretching mięśni tylnej strony uda - przykład I
ś c ią g n ię c ie w siadzie prostym na podłodze (stawy kolanowa lekko zgięte)
a. napięcie, b. rozciągnięcie
^ wycić rękami jak najbliżej stawów' skokowych, przy wyprostowanym tułow iu (ryc.
albo partner lekko prostując tułów unosi kończynę dolną ćwiczoną, równocze-
r 16 naciskając na jej kolano (ryc. 330b), albo przyciągnąć kończynę dolną zgiętą
stawie kolanowym do klatki piersiowej (ryc. 33lb), albo docisnąć bardziej (uko-
kończynę dolną do klatki piersiowej (ryc. 332b). utrzymać pozycję przez 10-30

382

.
 Napięcie Rozoiaoanie
Napięcie
Rozciąganie

R ozluźnienie
>

Ryc. 331. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład III
Ryc. 329. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład/ a. napięcie, b. rozciągnięcie
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Napięcie R ozciąganie
N apięcie
R ozciąganie R ozluźnienie
>

R ozluźnienie
>
tyć- 332. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -przykład IV
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej

^ (n im . p o ś la d k o w y ś re d n i i m a ły , m m . b liź n ia c z y g ó rn y i d o ln y , m . g ru s z k o w a ty
Ryc. 330. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład H
• c z w o ro b o c z n y uda, m m . z a s ła n ia c z w e w n ę tr z n y i z e w n ę trz n y , m . n a p in a c z p o w ię -
a. napięcie, b. rozciągnięcie
1 s2e ro k ie j)
d na p ięci e _ w i e 2 e n i u na p le c a c h z g ią ć je d n ą k o ń c z y n ę w s ta w ie k o la n o w y m
l(o 0rna rę k a m i trz y m a ć u d o p o n iż e j k o la n a , m o c n o n a p ie ra ć u d e m na z e w n ą trz , p o ­
d j ą ć o p ó r rą k ( r y c . 3 3 3 a ), u trz y m a ć p o z y c ją p rz e z 1 0 -3 0 sek.

384
38f
 Napięcie Rozciaaanie

Napięcie
R^ c ią g a n ie

R ozluźnienie
>

Ryc. 331- Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład Ili
*yc. 329. Strelching mięśni o b ra zy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -przyśhu,, a. napięcie, h. rozciągnięcie
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Napięcie R ozciąganie
N apięcie
R ozciąganie R ozluźnienie
>

332. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład IV
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej

?n.ę ' P ° ś la d k o w y ś re d n i i m a ły , m m . b liź n ia c z y g ó rn y i d o ln y , m . g ru s z k o w a ty ,
Ryc. 330. Strelching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -P'->
ii r° o c c z n y u d a , m m . z a s ła n ia c z w e w n ę trz n y i z e w n ę trz n y , m . n a p in a c z p o w ię -
a. napięcie, b. rozciągnięcie ^ rok ie j)

* * * ~ w le ż e n iu na p le c a c h z g ią ć je d n ą k o ń c z y n ę w s ta w ie k o la n o w y m ,
W J ^ i trz y m a ć u d o p o n iż e j k o la n a , m o c n o n a p ie ra ć u d e m na z e w n ą trz , p o -
°P ó r rą k ( r y c . 3 3 3 a ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.

385
 rozluźnienie - u s ta w ić s ię w p o z y c ji ro z lu ź n ie n ia i u trz y m a ć tę po zycją
s e k. 2-3 Rozciąganie
rozciągnięcie - c h w y ta ją c je d n ą rę k ą za k o la n o k o ń c z y n y ćwiczonej, ciąen
d ru g ą s tro n ę d o p o d ło g i ( r y c . 3 3 3 b ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek. ąć k r*

N apięcie Rozciąganie

Rozluźnienie

Ryc. 334. Stretching mięśni prostowników grabie tu pi -3 kła <

a. napięcie, b. rozciągnięcie
Ryc. 333. Stretching mięśni obręczy biodrowej
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Rozciąganie
Ćwiczenia mięśni prostowników grzbietu Napięcie
g rz b ie tu , m . n a jd łu ż s z y , m . k o lc o w y , m . półkolcowy głowy, m.
J u z s z y g o w y , m m . m ię d z y k o lc o w fe, m . c z w o ro b o c z n y g r z b ie tu )
napięcie - s to ją c ty łe m d o ś c ia n y i o p ie ra ją c s ię o n ią p o ś la d k a m i,tułów lekko po
* y o n y d o p rz o d u , k o ń c z y n y d o ln e le k k o z g ię te w s ta w a c h kolanowych, kończyny
g o m e s p le c io n e i u ło ż o n e n a p o ty lic y , m o c n o n a p ie ra ć tu ło w ie m na ścianę, pokonując Rozluźnienie
° ^ ° r ' j >nCZy n (ry c * 3 3 4 a ), a lb o s ie d z ą c na ta b o re c ie (ławce) chwycić rękami
-
z a s p o d s ie d z is k a , m o c n o o d c h y la ć tu łó w d o ty łu , p o k o n u ją c o p ó r zablokow anych rąk
r/ C , ' ' , a le ż ą c na p le c a c h , z g ią ć k o ń c z y n y d o ln e w stawach k o la n o w y c h
10 r o w y c , p o d ło ż y ć rę c e p o d k o la n a , p ró b o w a ć p ro s to w a ć kończyny dolne, pok°
n u ją c o p o r z a ło ż o n y c h rą k n a u d a c h , ró w n o c z e ś n ie p rz y c is k a ć pośladki do podłoża
( r y c . 3 3 6 a ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
rozluźnienie - u s ta w ić przez 2-3 sek-
t u łó w w r o z lu ź n ie n iu i u tr z y m a ć tę p o z y c ję
rozciągnięcie - w te j s a m e j p o z y c ji z w ię k s z y ć z g ię c ie w stawach kolanowy^
i m a k s y m a ln ie p o c h y lić g rz b ie t d o p rz o d u , p o m a g a ją c s o b ie s p le c io n y m i rękam i *
po y ic y ( r y c . 3 3 4 b ), a lb o s ie d z ą c m a k s y m a ln ie p o c h y lić s ię d o p rz o d u (r y c - ^ Ryc. 335. Stretching mięśni prostowników grzbietu - przykład II
a lb o le z ą c na p le c a c h p rz y c ią g n ą ć m a k s y m a ln ie k o la n a d o b ro d y (ry c . 3 3 6 b). u • a. napięcie, b. rozciągnięcie
m a c p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
 Napięcie Ć w icze n ia m ięśni b rz u c h a
Rozciąganie
(ni- p ro s ty b rz u c h a , m m . s k o ś n y z e w n ę trz n y i w e w n ę trz n y b rz u c h a , m m . lę d ź -

•0NVy w ię k s z y i m n ie js z y )
" nap*ęc *e “ ty łe m , k o ń c z y n y g ó rn e u ło ż o n e w z d łu ż tu ło w ia , u n ie ś ć t u łó w d o
»a o k . 3 0 ° ( r y c . 3 3 8 a ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
ro z lu ź n ie n ie - p o ło ż y ć tu łó w ' s w o b o d n ie na p o d ło d z e na 2 -3 sek.
r o z c ią g n ię c ie - s to ją c ty łe m d o ś c ia n y , o p rz e ć się o ś c ia n ę w y c ią g n ię ty m i nad
, w ą k o ń c z y n a m i g ó r n y m i i w y s u w a ć t u łó w d o p rz o d u ( r y c . 3 3 8 b ), u tr z y m a ć p o z y ­

cję przez 1 0 -3 0 s e k.

Ryc. 336. Stretching mięśni prostow ników grzbietu - przykład III

a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni tułowia - strona boczna

(m . k o lc o w y , m m . s k o ś n y z e w n ę trz n y i w e w n ę trz n y b rz u c h a , m . czworoboczny
lę d ź w i, m . tr ó jg ło w y ra m ie n ia )

napięcie - s to ją c w ro z k r o k u b o k ie m d o ś c ia n y , u n ie ś ć wyprostowaną kończynę

g ó rn ą , m o c n o n a c is k a ć s tro n ą g rz b ie to w ą r ę k i, p rz e d ra m ie n ie m ,ramieniem i tuło­
w ie m na ś c ia n ę ( r y c . 3 3 7 a ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
rozluźnienie - u s ta w ić tu łó w r w r o z lu ź n ie n iu i u tr z y m a ć tę p o z y c ję p rz e z 2-3 sek.
rozciągnięcie - s to ją c wr r o z k r o k u , z e w n ę trz n ą k o ń c z y n ę g ó m ą o p rz e ć na biodrze,
a t u łó w i k o ń c z y n ę g ó m ą o d s tro n y ś c ia n y w o ln o o d c h y la ć w b o k (kierunek prze­
c iw n y d o n a p in a n ia ) ( r y c . 3 3 7 b ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.

Napięcie
Rozciąganie
Ryc. 338. Stretching mięśni brzucha
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ćwiczenia mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej

(m m . p ie r s io w y w ń ę kszy i m n ie js z y , m . k ru c z o - ra m ie n n y , m . n a ra m ie n n y , m . o b ły

w ię k s z y )
n a p ię c ie - s to ją c , w y c ią g n ą ć s p le c io n e k o ń c z y n y g ó rn e d o p rz o d u i u s ta w ić na
w y s o k o ś c i b a rk ó w ', m o c n o p rz y c is k a ć je d n ą rę k ę d o d r u g ie j ( r y c . 3 3 9 a ), a lb o s to ją c ,
uło ż y ć s p le c io n e rę c e na p o t y lic y , m o c n o n a p ie ra ć ło k c ia m i, p o k o n u ją c o p ó r rą k
Partnera ( r y c . 3 4 0 a ), a lb o s to ją c w' w y k r o k u p rz y ś c ia n ie , m o c n o n a p ie ra ć p rz e d ra ­
m ie n ie m lu b rę k ą na ścia n ę ( r y c . 3 4 la ) , a lb o s to ją c w m a ły m ro z k r o k u p o c h y lić się
do p rz o d u i o p rz e ć k o ń c z y n y g ó m c o p o rę c z (d rą ż e k ), m o c n o n a p ie ra ć k o ń c z y n a m i

Ryc. 33 7. Stretching mięśni bocznej strony tułowia, S ó m y m i ( r y c . 3 4 2 a ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.

• ' • *- • ■ ' « • — —i.
a. napięcie, b. rozciągnięcie.
388 389
 rozciągnięcie - s to ją c w ro z k r o k u w o tw a r ty c h d rz w ia c h o p rz e ć rozstaw'
c z y n y g ó rn e o ś c ia n ę i p rz e s u n ą ć tu łó w d o p rz o d u (ry c . 339b) albo partner^ ^0il' Rozciąganie
Napięcie
ro z c ią g a m ię ś n ie , o d c h y la ją c ło k c ie d o ty łu ( r y c . 3 4 0 b ), a lb o pochylići lekko
d o p rz o d u i na z e w n ą trz g ło w ę i tu łó w ( r y c . 3 4 lb ) , a lb o p o c h y la ć głowę i górn ^
tu ło w ia w d ó ł ( r y c . 3 4 2 b ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.

Napięcie Rozluźnienie
Rozciąganie — >

Rozluźnienie
>

Ryc. 341. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład III
a. napięcie, b. rozciągnięcie
Ryc. 339. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończymy górnej - przysiad I
a. napięcie. h. rozciągnięcie

Rozciąganie
Napięcie
Rozciąganie

Rozluźnienie
>

yc. 342. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład II

Ryc. 340. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład II
a. napięcie, b. rozciągnięcie
390 391
 Ć w ic z e n ia m ię śn i o b rę czy b a rk o w e j Rozciąganie
(m . p o d ło p a tk o w y , m. n a js z e rs z y g rz b ie tu , m . c z w o ro b o c z n ygrzbietu Napięcie
w ię k s z y , m . p ie r s io w y w ię k s z y , m . n a ra m ie n n y , m . d w u g ło w y ramienia rn T
ra m ie n n y , m . t r ó jg ło w y ra m ie n ia ) *
napięcie - s to ją c , z g ią ć s ta w y ło k c io w e d o k ą ta 9 0 ° , ra m io n a przycisnąć d
w ia , rę k a m i m o c n o ś c is k a ć p iłk ę ( r y c . 3 4 3 a ), a lb o s to ją c ty łe m d o d rą ż k a (n ° tUło‘
o p rz e ć k o ń c z y n y g ó m e rę k a m i u s ta w io n y m i w s u p in a c ji o d rą ż e k , mocno ,,°r^C2y)
rę k a m i, p o k o n u ją c o p ó r p rz y rz ą d u (ry c . 3 4 4 a ), a lb o s to ją c , trz y m a ć kończynę
w p rz y w o d z e n iu h o ry z o n ta ln y m , m o c n o n a p ie ra ć ło k c ie m w k ie ru n k u odwodź •
h o ry z o n ta ln e g o , p o k o n u ją c o p ó r d ru g ie j r ę k i ( r y c . 3 4 5 a ), a lb o s to ją c twarzą d o T ^
n y , u n ie ś ć z g ię tą w s ta w ie ło k c io w y m k o ń c z y n ę g ó rn ą i m o c n o n a c is k a ć łokciem ^
ś c ia n ę ( r y c . 3 4 6 a ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
rozluźnienie - u s ta w ić k o ń c z y n y w r o z lu ź n ie n iu i u trz y m a ć tę pozycję przez 2-3
sek.
rozciągnięcie - s to ją c , p a rtn e r o d c ią g a k o ń c z y n y g ó rn e z g ię te w stawach łokcio­
w y c h d o ty łu ( r y c . 3 4 3 b ) a lb o w y k o n a ć p rz y s ia d (ry c . 3 4 4 b ), a lb o pogłębić przywo­
d z e n ie h o ry z o n ta ln e ( r y c . 3 4 5 b ), a lb o d ru g ą rę k ą n a c is k a ć na ło k ie ć do tyłu i w dół
( r y c . 3 4 6 b ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek. Ryc. 344. Stretching mięśni obręczy- barkowej - przykład l!
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Napięcie R ozciąganie

Rozciąganie
Napięcie

Rozluźnienie
>

Ryc. 343. Stretching mięśni obręczy burkowej - przykład I

Ryc 345. Stretching mięśni obręczy barkowej - przy Mad III
a. napięcie, b. rozciągnięcie
a. napięcie, b. rozciągnięcie

392
 Rozciąganie
Napięcie

Napięcie Rozciąganie

Rozluźnienie
>

R ozluźnienie
>

Ryc. 347. Stretching mięśni karku i mięśni górnej części grzbietu - przykład I
a. napięcie, b. rozciągnięcie

Ryc. 346. Stretching mięśni obręczy barkowej - przykład IV

a. napięcie, h. rozciągnięcie
Rozciąganie
Napięcie

Ć w ic z e n ia m ię ś n i k a r k u i m ię ś n i g ó r n e j c z ę ś c i g r z b ie t u
(m m . n a jd łu ż s z y g ło w y i s z y i, m . p ó łk o lc o w y g ło w y , m m . p ro s te g ło w y , m m . sko­ Rozluźnienie
śne g ło w y , m m . m ię d z y k o lc o w c , m . w ic lo d z ie ln y s z y i, m m . p ła to w a ty g ło w y i szyi,
m m . p r o s to w n ik i g rz b ie tu , m . p o p rz e c z n o k o lc o w y )
n a p ię c ie - s to ją c , u ło ż y ć s p le c io n e rę c e n a p o ty lic y , m o c n o o d c h y la ć g ło w ę do ty­
łu , p o k o n u ją c o p ó r tr z y m a ją c y c h rą k ( r y c . 3 4 7 a ), a lb o le ż ą c n a p le c a c h , kończyny
z g ią ć w s ta w a c h k o la n o w y c h i b io d r o w y c h ta k , a b y s to p y o p rz e ć o p o d ło ż e , splecione
rę ce u ło ż y ć n a p o ty lic y , m o c n o o d c h y la ć g ło w ę d o ty łu , p o k o n u ją c o p ó r rą k (r>'c -
3 4 8 a ), u trz y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
r o z lu ź n ie n ie u s ta w ić g ło w ę w r o z lu ź n ie n iu i u trz y m a ć tę p o z y c ję p rz e z 2-3 sek Ryc. 348. Stretching mięśni karku i mięśni górnej części grzbietu przykład 11
r o z c ią g n ię c ie - s p le c io n y m i rę k a m i p rz y c ią g n ą ć g ło w ę d o ty k a ją c b ro d ą d o mostka a. napięcie, b. rozciągnięcie
(ry c . 3 4 7 b ), a lb o s p le c io n y m i rę k a m i c ią g n ą ć g ło w ę d o p rz o d u (ry c . 3 4 8 b ), u trz y m a
p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
Ćwiczenia mięśni szyi - strona boczna
(n im . p o c h y łe , m m . p ła to w a ty g ło w y i s z y i, m . p r o s ty b o c z n y g ło w y , m m . k o lc o -
™ g ło w y i s z y i, m m . p ó łk o lc o w y g ło w y i s z y i, m m . m ię d z y p o p rz e c z n e )

395
394

1
 . do ty łu ( r y c . 3 5 2 b ), a lb o p rz y ją ć p o z y c ję k lę k u p o d p a rte g o ( r y c . 3 5 3 b ), u trz y m a ć
n a p ię c ie - w y k o n a ć s k ło n g ło w ą w p ra w ą s tro n ę , p ra w ą rę k ę p rz y ło ż y ć (j 0
z le w e j s tro n y , m o c n o p rz e c h y la ć g ło w ą w le w ą s tro n ę , p o k o n u ją c o p ó r prawe p rz e z 1 0 -3 0 sek.
( r y c . 3 4 9 a ) , u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek. J ręki
r o z lu ź n ie n ie z w o ln ić o p ó r p ra w ą rę k ą na 2 -3 s e k .
r o z c ią g n ię c ie - o s tro ż n ie p rz e c h y la ć g ło w ę j a k n a jd a le j w p ra w ą stronę r
3 4 9 b ), u tr z y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 s c k . ^ c-

Napięcie Rozciąganie

Rozluźnienie
>

five 350. Stretching m i& i z g i n a c z y przedramienia-przykład 1

a . napięcie, b. rozciągnięcie

Ryc. 349. Stretching mięśni bocznej strony sz\’i

a. napięcie, b. rozciągnięcie
Rozciąganie
Napięcie

Ć w ic z e n ia m ię ś n i p r z e d r a m ie n ia - g r u p a z g in a c z y
(m m . z g in a c z e p o w ie r z c h o w n y i g łę b o k i p a lc ó w , m . z g in a c z d łu g i k c iu k a , mm.
z g in a c z e ło k c io w y i p r o m ie n io w y n a d g a rs tk a )
Rozluźnienie
-
n a p ię c ie - je d n ą rę k ą c ią g n ą ć za p a lc e 2 -5 d ru g ie j rę k i w y k o n u ją c z g ię c ie grzbie­
to w e r ę k i. m o c n o n a p ie ra ć p a lc a m i ( w k ie r u n k u z g ię c ia d ło n io w e g o ) , pokonując opór
trz y m a ją c e j rę k i ( r y c . 3 5 0 a ), a lb o z łą c z y ć s tro n a m i d ło n io w y m i rę c e i m o c n o naci­
skać p a lc a m i na s ie b ie ( r y c . 3 5 la ) , a lb o s ie d z ą c na ta b o re c ie o p rz e ć ręce palcami
s k ie ro w a n y m i d o ty łu , z k c iu k a m i na z e w n ą trz , na s ie d z is k u , m o c n o n a c is k a ć palcami
na s ie d z is k o ( r y c . 3 5 2 a ), a lb o w s ia d z ie na p ię ta c h o p rz e ć rę c e z p rz o d u o podłoże,
p a lc a m i s k ie ro w a n y m i d o t y łu z k c iu k a m i na z e w n ą trz ( r y c . 3 5 3 a ), u trz y m a ć pozycja
p rz e z 1 0 -3 0 sek.
Ryc. 351. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład U
r o z lu ź n ie n ie - c a łk o w ity ro z k u r c z m ię ś n i na 2 -3 sek.
a. napięcie, b. rozciągnięcie
r o z c ią g n ię c ie - c ią g n ą ć p a lc a m i d o m a k s y m a ln e g o z g ię c ia g rz b ie to w e g o rę k i (O c‘
3 5 0 b ) a lb o p rz y z ło ż o n y c h rę k a c h u n o s ić ło k c ie ( r y c . 3 5 I b ) , a lb o s ie d z ą c o d c h y lić tu-

397

396
 Napięcie p a p ię c ie - k o ń c z y n ę g ó rn ą ć w ic z o n ą z g ią ć w s ta w ie ło k c io w y m d o k ą ta 9 0 ° , le k -
Rozciąganie
0 zacisnąć p ię ś ć , m o c n o n a c is k a ć p ię ś c ią p o k o n u ją c o p ó r d r u g ie j r ę k i ( r y c . 3 5 4 a ),
^ y m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.
' r o z lu ź n ie n ie - c a łk o w it y ro z k u r c z m ię ś n i na 2 -3 sek.
ro z c ią g n ię c ie - z g ią ć d ło n io w o rę k ę w s ta w ie n a d g a rs tk o w y m , w y p ro s to w a ć staw'
Rozluźnienie łokciowy, n a s tę p n ie s k rę c ić p rz e d ra m ię ja k n a jb a rd z ie j d o w e w n ą trz ( r y c . 3 5 4 b ),
-
^ m a ć p o z y c ję p rz e z 1 0 -3 0 sek.

Napięcie Rozciąganie

Rozluźnienie
>
Ryc. 352. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład IU
a. napięcie, h. rozciągnięcie

Napięcie
Rozciąganie

Ryc. 354. Stretching mięśni prostowników przedramienia

a. napięcie., h. rozciągnięcie

9*3. S tre tc h in g w w y b ra n y ch d y scy p lin ach sp o rto w y ch

S to s o w a n ie na tre n in g a c h w y łą c z n ie ć w ic z e ń s iło w y c h i w y tr z y m a ło ś c io w y c h p o ­
woduje u w ię k s z o ś c i z a w o d n ik ó w p rz y k u rc z e i z m n ie js z e n ie e la s ty c z n o ś c i m ię ś n i, co
Prowadzi d o z w ię k s z o n e g o r y z y k a w y s tę p o w a n ia u ra z ó w . P ra w id ło w a ru c h o m o ś ć
biernego i c z y n n e g o a p a ra tu ru c h u p o le p s z a w a r u n k i je g o p ra c y , z w ię k s z a s iłę m ię ś n i

Ryc. 353. Stretching mięśni zginaczy’przedramienia - przykład IV 0raz s z y b k o ś ć ru c h u , k o rz y s tn ie w p ły w a ją c na w y n ik i s p o rto w a . D u ż y za k re s ru c h o ­

a. napięcie, h. rozciągnięcie mości p o d n o s i e fe k ty w n o ś ć tr e n in g u s iło w e g o , a ro z c ią g n ię te u p rz e d n io m ię ś n ie le -

Ćwiczenia mięśni przedramienia - grupa prostowników
m . p r o s to w n ik p a lc ó w , m . p r o s to w n ik p a lc a m a łe g o , m . p r o s to w n ik łokcio'v>
n a d g a rs tk a , m m . p r o s to w n ik p r o m ie n io w y d łu g i i k r ó t k i n a d g a rs tk a )
P'6j w y k o n u ją m o c n e s k u rc z e . S tre tc h in g sa m w' s o b ie s ta n o w i p e w ie n ro d z a j tre -
n,ngu s iło w e g o , p o n ie w a ż iz o m e try c z n e n a p in a n ie m ię ś n i je s t je d n y m ze s p o s o b ó w
na ro z w ija n ie ic h s iły . Ć w ic z e n ia te p rz y s p ie s z a ją p rz e m ia n ę m a te r ii w m ię ś n ia c h ,
sm\vach i e le m e n ta c h o k o ło s ta w o w y c h , p o z y ty w n ie w p ły w a ją c na ic h p ra c ę . Z m n ie j-
s?aj ą te ż b o le s n o ś ć z m ę c z o n y c h m ię ś n i, a n a w e t lik w id u ją ic h w ra ż liw o ś ć na b ó l.

i
398
399
L ic z n e b a d a n ia i te s ty p ro w a d z o n e w k lu b a c h s p o rto w y c h d o w io d ły , ¿e tr . S tretch in g u piłkarzy ręcznych
ło w y i w y tr z y m a ło ś c io w y u ro z m a ic o n y s tr e tc h in g ie m p o p ra w ia s iłę , s z y b k n ć •
c y z ję ru c h u . ° 1 P *-
W z a le ż n o ś c i o d u p ra w ia n e j d y s c y p lin y s p o rto w e j i z a a n g a ż o w a n ia g ru p m | .
w y c h s tr c tc h in g b ę d z ie o b e jm o w a ł ć w ic z e n ia ty c h m ię ś n i, k tó re p rz e d e w s z s tk i ^ k -0
rą u d z ia ł w tr e n in g u c z y z a w o d a c h .
S t r e t c h in g u b ie g a c z y le k k o a tle t y c z n y c h
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: p r o s to w n ik ó w p a lc ó w s to p y , g ru p y przedniej p<y|
u d z ia , ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g r u p y p rz e d n ie j, ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j uda, o b r L
b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu i p ie rs io w y c h .
S t r c t c h in g u s k a c z ą c y c h w d a l
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: p r o s to w n ik ó w p a lc ó w s to p y , g ru p y przedniej pod
u d z ia , ły d k i i ścię g n a A c h ille s a , g ru p y p rz e d n ie j, ty ln e j i p rz y ś ro d k o w e j uda, obręczy
b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , p ie rs io w y c h .
S t r c t c h in g u s k a c z ą c y c h o ty c z c e i w z w y ż
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ścię g n a Achillesa,
g ru p y p rz e d n ie j, ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , prostowni
k ó w g rz b ie tu , g r u p y b o c z n e j tu ło w ia , p ie r s io w y c h , o b rę c z y b a rk o w e j, k a rk u i części
g ó rn e j g rz b ie tu , p ro s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u r z u c a ją c y c h o s z c z e p e m
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g r u p y p rz e d n ie j, tylnej
i p r z y ś r o d k o w e j uda , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , grupy
b o c z n e j tu ło w ia , p ie r s io w y c h , o b rę c z y b a rk o w e j, k a rk u i c z ę ś c i g ó rn e j g rz b ie tu , pro­
s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u r z u c a ją c y c h d y s k ie m i m ło te m
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ścię g n a Achillesa,
g ru p y p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , grupy
b o c z n e j tu ło w ia , o b rę c z y b a rk o w e j, p ie rs io w y c h , p r o s to w n ik ó w i z g in a c z y przedra­
m ie n ia .
S t r e t c h in g u p c h a ją c y c h k u lą
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ł y d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g ru p y p rz y ś ro d k o w e j uda.
o b rę c z y b io d ro w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , g ru p y b o c z n e j tu ło w ia , piersio
w y c h . o b rę c z y b a rk o w e j, s z y i, k a rk u i c z ę ś c i g ó rn e j g rz b ie tu , p ro s to w n ik ó w prze
m ie n ia .
S tr e t c h in g u p iłk a r z y n o ż n y c h
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g r u p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ś c ię g n a Achi
g r u p y ty ln e j i p r z y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p ro s to w 'n ik ó w r g r 20
tu , s tr o n y b o c z n e j tu ło w ia , k a rk u i g ó rn e j c z ę ś c i g rz b ie tu .
400
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ś c ię g n a A c h ille s a ,
py ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p ie r s io w y c h , o b rę c z y
f rkow ej. z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u k o s z y k a r z y
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g r u p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ścię g n a A c h ille s a ,
grupy P ^ d n i e j i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, s tro n y b o c z n e j tu ło w ia , o b -
jęczy b a rk o w e j, k a rk u i g ó rn e j c z ę ś c i g rz b ie tu , p ie r s io w y c h , z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u s ia t k a r z y
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a ,
grupy p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , p ie r ­
zow ych, o b rę c z y b a rk o w e j.
S t r e t c h in g u h o k e is tó w
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ( h o k e j na lo d z ie ) g ru p y ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j uda,
obręczy b io d r o w e j, p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , g r u p y b o c z n e j tu ło w ia , p ro s to w n ik ó w
¡zg in a czy p rz e d ra m ie n ia ,
(h o k e j n a t r a w i e ) g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g ru p y t y l ­
nej i p rz y ś ro d k o w e j uda , o b rę c z y b io d r o w e j, p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , g ru p y b o c z n e j
tułow ia, p r o s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u r u g b y s t ó w
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ścię g n a A c h ille s a ,
grupy p rz e d n ie j, ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n i­
ków g rz b ie tu , g ru p y b o c z n e j tu ło w ia , p ie rs io w y c h , o b rę c z y b a rk o w e j, k a rk u i czę ści
górnej g rz b ie tu , s z y i, p r o s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r c t c h in g u ju d o k ó w i z a p a ś n ik ó w
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g r u p y p r z y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u ­
cha, g ru p y b o c z n e j tu ło w ria , o b rę c z y b a rk o w e j, k a rk u i czę ści g ó rn e j g rz b ie tu , p ie r ­
siowych. z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u p ię ś c ia r z y
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g r u p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a ,
Srupy p rz e d n ie j, ty ln e j i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n i­
ków g rz b ie tu , o b rę c z y b a rk o w e j, p r o s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u p o d n o s z ą c y c h c ię ż a r y
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ły d k i i ścię g n a A c h ille s a , g ru p y p rz y ś r o d k o w e j uda .
°b rę czy b io d r o w e j, p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , b rz u c h a , p ie r s io w y c h , o b rę c z y b a rk o w e j,
P ro s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
S t r e t c h in g u p ły w a k ó w
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ś c ię g n a A c h ille s a ,
w ip y p r z y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d ro w e j, p ie rs io w y c h , k a rk u i c z ę ści g ó rn e j
^ h i e i u , z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia
401
 S tretch ing u k ajak arzy i w ioślarzy
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g r u p y przednie'
u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , o b rę c z y b ark o w e '1* tylneJ jO. M asaż, ćw iczenia i zabiegi fizykoterapeutyczne po
w y c h , k a rk u i c z ę ś c i g ó rn e j g rz b ie tu . Ple rsio-
Stretching u kolarzy u razach w sporcie
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ścięg n a A ch’li
g ru p y p rz e d n ie j, ty ln e j i p r z y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, p iersio w y ch i! D a w n o te m u s p o rt w y c z y n o w y p rz e s ta ł b y ć s p o so b e m na p rz y je m n e s p ę d za n ie
i g ó rn e j cz ę ś c i g rz b ie tu , z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia . ’ arku
czasu w o ln e g o i z a c z ę to p ro p a g o w a ć ró ż n o ro d n e h asła, n p ., ż c s p o rt to z d ro w ie , że
Stretching u tenisistów sport to s z c z u p ła i p ię k n a s y lw e tk a . P o d k re ś la n o , że ta k n a p ra w d ę n a jb a rd z ie j c z ło ­
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: g ru p y p rz e d n ie j p o d u d z ia , ł y d k i i ścięgna Achill wieka e k s c y tu je p rz e ż y w a n y lę k , w y d z ie la n ie h o rm o n u u c ie c z k i (a d r e n a lin y )
g ru p y p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , o b rę c z y barkowej, prostow5* ¡h o rm o n ó w s z c z ę ś c ia (e n d o r fin ) .
k ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
Pogoń za s u k c e s e m i s ła w ą w s p o rc ie w y c z y n o w y m p rz y c z y n ia się d o w 'z ro s tu
Stretching u narciarzy urazów n a rz ą d u ru c h u z a w o d n ik ó w . W y m a g a n ia s ta w ia n e z a w o d n ik o m s p o w o d o ­
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g ru p y p rz e d n ie j i przyśrod­ wały. że w ie d z a tre n e ra i le k a rz a s p o rto w e g o p rz e s ta ła w y s ta rc z a ć i o d la t s ie d e m ­
k o w e j ud a, o b rę c z y b io d r o w e j, p r o s to w n ik ó w g rz b ie tu , b rz u c h a , o b rę c z y barkow ej dziesiątych X X s tu le c ia w d ra ż a n e są d o tre n in g ó w ' n a jn o w s z e o s ią g n ię c ia f iz jo lo g ii,
p ie rs io w y c h , k a rk u i c z ę ś c i g ó rn e j g rz b ie tu .
b iochem ii, b io m e c h a n ik i i p s y c h o lo g ii. N a s tę p n e la ta to n a u k o w e p la n o w a n ie tr e ­
Stretching u łyżwiarzy ningu, m a k s y m a ln e w y k o rz y s ta n ie cza su , w y s iłk u i z u ż y c ia e n e rg ii. In te n s y w n o ś ć
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: ły d k i i ś c ię g n a A c h ille s a , g ru p y przedniej, tylnej treningów i w a lk a o re k o r d y s p ra w ia ją , że u p r a w ia ją c y s p o rt w y c z y n o w y n ie je d n o ­
i p rz y ś r o d k o w e j u d a , o b rę c z y b io d r o w e j, b rz u c h a , p r o s to w n ik ó w grzbietu, grupy krotnie p rz e k ra c z a ją g ra n ic e lu d z k ic h m o ż liw o ś c i, c o w p ły w a na w y s tę p o w a n ie u ra ­
b o c z n e j tu ło w ia , p ie rs io w y c h , o b rę c z y b a rk o w e j.
zów i m ik r o u r a z ó w , k tó re p o z s u m o w a n iu d o p ro w a d z a ją d o fa ta ln y c h w s k u tk a c h
Stretching u gimnastyków dysfu n kcji n a rz ą d u ru c h u .
O b e jm u je ć w ic z e n ia m ię ś n i: p r o s to w n ik ó w i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia , obręczy
In te n s y w n e ć w ic z e n ia , z w ię k s z a ją c e s iłę i m a sę m ię ś n io w ą p rz y s p ie s z a ją z u ż y c ie
b a rk o w e j, s z y i, k a rk u i g ó rn e j c z ę ś c i g rz b ie tu , p ie r s io w y c h , s tro n y b o c z n e j tułow ia,
biernego i c z y n n e g o n a rz ą d u ru c h u , a k o m p le k s o w e le c z e n ie u s z k o d z e ń je s t u tr u d ­
p ro s to w n ik ó w g rz b ie tu , o b rę c z y b io d r o w e j.
nione ze w z g lę d u na b ra k cza su na c a łk o w ite w y le c z e n ie . S u m u ją c e się m ik r o u r a z y
nie g o ją się bez ś la d u , a czę ste s tłu c z e n ia c z y u ra z y m ię ś n i, ś c ię g ie n i w ię z a d e ł p ro ­
wadzą d o u tr a ty n a tu ra ln e j e la s ty c z n o ś c i, s iły i w y tr z y m a ło ś c i o ra z o g ra n ic z e n ia ru ­
chomości i n ie s ta b iliz a c ji sta w ów '.
Z e rw a n e ś c ię g n o A c h ille s a , w y b it y b a rk c z y k c iu k , „ ło k ie ć te n is is ty ” , z n ie k s z ta ł­
cone u c h o z a p a ś n ik a c z y te ż „ o g łu p ie n ie p ię ś c ia rs k ie ” to t y lk o n ie k tó re u ra z y s p o ty ­
kane n a jc z ę ś c ie j. S ta ty s ty c y p rz y z n a ją , ż c g r y z e s p o ło w a k o n ta k to w a p o c ią g a ją za
sobą n a jw ię c e j u ra zó w '. J e ś li p o ró w n a ć lic z b ę w y p a d k ó w , d o ja k ic h d o c h o d z i w c ią g u
1000 g o d z in u p ra w ia n ia d a n e j d y s c y p lin y s p o rtu , w y c h o d z i na ja w , że r y z y k o w y ­
padku p rz y g ra c h z e s p o ło w y c h je s t c z te r y ra z y w ię k s z e n iż w d y s c y p lin a c h in d y w i­
dualnych.

^•1. C h a ra k te ry s ty k a u raz ó w w w y b ra n y ch d y scy p lin ach

sportow y ch

^ z a le ż n o ś c i o d u p ra w ia n e j d y s c y p lin y s p o rto w e j z a w o d n ic y n a ra ż e n i są na c h a ­
r t e r y s ty c z n e d la p o s z c z e g ó ln y c h s p o rtó w u ra z y , k tó r e są z w ią z a n e z w y s tę p o w 'a -

402 403

j
n ie m d u ż y c h p rz e c ią ż e ń w o b rę b ie n a rz ą d u ru c h u . P o ś re d n io negatywnie orik** ■ j j j eg j le k k o a tle t y c z n e n a jc z ę ś c ie j u s z k o d z e n ia w y s tę p u ją w o b rę b ie k o ń c z y n
r ó w n ie ż na n a rz ą d a c h w e w n ę trz n y c h . R o d z a je u ra z ó w w z a k re s ie nar?
r tolnyc b" s z c z e g ó ln ie p o d c z a s n ie p r a w id ło w o p ro w a d z o n e j r o z g r z e w k i lu b w s k u te k
c z y n n e g o i b ie rn e g o w w y b ra n y c h d y s c y p lin a c h s p o rto w y c h przedstawi U ¡b e cze n ia p o d łu g o tr w a ły m w y s iłk u a lb o w cz a s ie b ie g a n ia p o tw a rd e j n a w ie rz c h n i.
rm in r-n
la ją siS nast^ m zy o b e jm u ją ś c ię g n a A c h ille s a , m ię ś n ie : ły d k i, c z w o r o g ło w e i d w u g ło w e uda o ra z
ś w ie c k ie . U s p rin te r ó w o b s e rw u je się z ła m a n ia z o d e rw a n ie m k rę ta rz a m a łe g o , k o l-
t.a b io d ro w e g o p rz e d n ie g o d o ln e g o , g u z a k u ls z o w e g o i g u z o w a to ś c i k o ś c i p is z ­
> R zut o szczep em : botesność z e w
stawu
stawu tocła ***>‘^cnr. czelowej- U u p ra w ia ją c y c h b ie g z p rz e s z k o d a m i c z ę s to d o c h o d z i d o z ła m a n ia 11 i I I I
> Rzut oszczepem: bofesr.ośc wewnętrznej powierjcńiy
stawu tooowego kości ś ró d s to p ia , a u w s z y s tk ic h b ie g a ją c y c h w w y n ik u p o tk n ię c ia (p o ś liz g n ię c ia )
Rzut o szczep em : zapalenie przyczepu końcowego ¡upadku na k o ń c z y n ę g ó rn ą d o c h o d z i d o z ła m a n ia k o ś c i p rz e d ra m ie n ia i ra m ie n n e j.
Boks. koszyków ka, piłka ręczna, ii mięśnia naromiennogo no koto
siatków ka, zapasy ramiennęi
naderwania ścięgien. skręcenia i zwichnięcia
S k o k i lek koatletyczne - w y s tę p u ją p o d o b n e u s z k o d z e n ia , j a k u b ie g a c z y , a ta k ż e
, Rzut oszczepem , sk o k o ty czce :niestabilność
stawów ręki. zła mania te » o dłoni i palców
stawurai dochodzi d o s tłu c z e n ia o k o s tn e j k o ś c i p ię to w e j, s k rę c e n ia s ta w u s k o k o w e g o , u s z k o ­
Rzut ayskieminacujgn.'fio'tf dzenia łą k o te k (s k o k w d a l i tr ó js k o k ) , w y s tę p o w a n ia d u ż e j b o lc s n o ś c i w o b rę b ie
i noderwanio mięśnia
* Bieg, długio;
piersiowego większegoudt
«ytzofpanta, ud* chrząstki rz e p k i (s k o k w z w y ż ).
Rzuty lek koatletyczne - d o c h o d z i d o n a d e rw a n ia m ię ś n ia d w u g ło w e g o ra m ie n ia
r* Biegi śred n ie i długie i ścięgna g ło w y d łu g ie j te g o m ię ś n ia , o d e rw a n ia g u z k a w ię k s z e g o k o ś c i ra m ie n n e j
gim nastyka,
rzut młotem, ¡n a d e rw a n ia m ię ś n ia s k o ś n e g o b rz u c h a , s p ira ln e g o z ła m a n ia k o ś c i ra m ie n n e j o ra z
rzut oszczepem ,
sk o k o tyczce, oderwania w y r o s tk ó w k o lc z y s ty c h k rę g o s łu p a .
w ioślarstw o:
naderwania i zapalania P iłk a n o ż n a n a jc z ę s ts z y m i p rz y c z y n a m i u s z k o d z e ń są u p a d k i, z d e rz e n ia z z a ­
przyczepów m ięśni brzucha
na kości tonowej w o d n ikie m i u d e rz e n ia p iłk ą . D o ty p o w y c h u ra z ó w n a le ż ą : s k rę c e n ia s ta w ó w k o la ­
nowych, n a d e rw a n ia w ię z a d ła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o , z g n ie c e n ia łą k o te k , n a d e ­
Biegi krótkie:
naciągnięcia i naderwania rwania m ię ś n i ( g łó w n ie p r z y w o d z ic ie li u d a ), z ła m a n ia k o ś c i p is z c z e lo w e j. U b ra m k a ­
m ięśni grupy przednie; uda
rz)' d o c h o d z i d o u s z k o d z e ń o b rę c z y b a r k o w e j, o k o lic y s ta w ó w ło k c io w y c h i p a lc ó w
rąk oraz z ła m a ń o b o jc z y k a i że b e r.
w miejscu Jego przyczepu do rzepki
P iłk a rę c z n a - g ro s u ra z ó w d o ty c z y k o ń c z y n g ó rn y c h , w s z c z e g ó ln o ś c i o d e rw a n ia
Gry zespołow e, sporty walki Biegi krótkie i śred n ic, skok w dal
i siłow e: dyskopatia i tro jsk o k n a o ą g ru fo a <naderwania ścięgien m ię ś n i p ro s to w n ik ó w o d p a lic z k ó w d a ls z y c h 4 i 5 p a lc ó w rę k i, s k rę c e n ia ,
m ięśni hulszowo-goieniowych szczególne
m ęśm a dwugłowego uda z w ich n ię cia i z ła m a n ia p a lc ó w rą k (w s k u te k n ie p ra w id ło w e g o c h w y ta n ia p i łk i ) ,
B iegi średnio, ‘kolano b ie g a c z a '-b ó l zewnętrznej
powierzchni stawu kolanowego z w ic h n ię c ia staw oi ło k c io w e g o , n a d e rw a n ia p rz y c z e p u m ię ś n ia p o d ło p a tk o w e g o
Skok w d al i w z w y fk o la n o skoczna' - naderwania ic.-ęgns
mięśnia erworogtowego uda w m tyscu ¡ego przyczepu do rzep* (w w y n ik u z łe g o rz u tu lu b b lo k o w a n ia p rz e z p r z e c iw n ik a ).
Bieg przez płotki: naciągnięcia <naderwania m ęśrn trćjgtowjcti ty*-' Koszykówka - c z ę s to s p o ty k a n y m i u s z k o d z e n ia m i są s k rę c e n ia i z w ic h n ię c ia p a l­
Biegi długlo. gim nastyka: ¿‘om anie z przeciążenia k o to
i strzałkowej craz urazy ścięgien stawu skokowego górnego ców rą k (w s k u te k z d e rz e n ia z p iłk ą lu b z a w o d n ik ie m ) , n a d e rw a n ie ścię g n a A c h ille s a ,
> Piłka nożna, skoki lekkoatletyczne1 skręcenie s ta w u s k o k o w e g o g ó rn e g o , n a c ią g n ię c ie m ię ś n i ły d k i, g rz b ie tu i b rz u c h a
zlamama / urazy śoęgron
L jL \ _ w o brę bio stawu skokowegogórncę (w w y n ik u g w a łto w n y c h ru c h ó w ).
►Biegi krótkie, skoki: \ — * ŚCIĘGNO ACHILLESA S ia tk ó w k a - t y p o w y m i u s z k o d z e n ia m i są s k rę c e n ia i z w ic h n ię c ia s ta w ó w p a lc ó w
zapalenia lub zerwania śoęg na Achillesa
® ^ Biegi, złamanie kcćct tódH***3® ^ k , g łó w n ie k c iu k a , s k rę c e n ia w s ta w ie n a d g a rs tk o w y m , z ła m a n ia k o ś c i łó d k o w a te j
P o d n o sz en ie ciężarów . rzu t młotem- <
• Biegi: woja
r<& i k o ś c i p r o m ie n io w e j p rz e d ra m ie n ia o ra z z a p a le n ia p o c h e w e k ś c ię g n is ty c h m ię -
urazy lędźwiowego odcinka kręgosłupa
mędzykostnych stop
Sni p ro s to w n ik ó w p rz e d ra m ie n ia , n a d e rw a n ia p rz y c z e p u m ię ś n ia p o d ło p a tk o w e g o .
O d e rw a n ia p rz y c z e p u o b w o d o w e g o m ię ś n ia n a d g rz e b ie n io w e g o , s k rę c e n ia s ta w ó w
s k o k o w y c h i z e rw a n ia ś c ię g ie n A c h ille s a .
Ryc. 355. Charakterystyczne urazy w sporcie
H o k e j n a lo d z ie - w dększość u s z k o d z e ń p o w s ta je w w y n ik u u p a d k u , u d e rz e n ia k i
Jcni l u b k rą ż k ie m , z d e rz e n ia z z a w o d n ik ie m c z y b a n d ą , c o p ro w a d z i d o u ra z ó w
 R zut oszczepem :
S
b" c ^ T nelPOW'^ n ,
R zut oszczepem :
b“ Z Z ętnneipowle^
R zut oszczepem : za pale nie przyczepu końcoweao
m ięśnia naram iennego na kości
Boks, k o s zy k ó w k a , piłka ręczna, ram iennej
sia tk ó w ka , zapasy: R zut o s zczepem , s k o k o tyczce: niestabilność
naderw ania ścięgien, skręcenia i zwichnięcia stawu ramiennego
stawów ręki, złam ania kości dłoni i palców

R zu t dysk iem : naciągnięcia

Biegi długie:
i naderw ania mięśnia
piersiowego Wi wyczerpanie i udar cieplny

» B ie g i ś red n ie i długie,
gim nas ty k a,
rzut m łotem ,
rzu t os zcze pe m ,
s k o k o tyczce,
w iośla rstw o :
naderw ania i zapalenia
przyczepów m ięśni brzucha
na kości łonowej

Biegi ś red n ie i długie,

g im n as ty k a, <--------------
rzut m łotem ,
Biegi krótkie:
rzut os zcze pe m ,
naciągnięcia i naderw ania
s ko k o ty c z c e :"kolano
m ięśni grupy przedniej uda
skoczka" - naderw anie
ścięgna mięśnia
czworogłowego uda
w m iejscu je g o przyczepu

B iegi k ró tk ie i ś red n ie , s k o k w dal

G ry ze społow e, s p o rty w alki i tro js ko k : naciągnięcia i naderwania
i siłow e: d yskop atia mięśni kulszowo-goleniowych. szczególnie
m ięśnia dwugłow ego uda
B iegi ś re d n ie:"kolano biegacza" - b ól zewnętrznej
powierzchni stawu kolanowego
S ko k w d a I i w zw yż: "kolano skoczka" - naderwania ścięgna
m ięśnia czworogłowego uda w m iejscu je g o przyczepu do rzepki
Bieg p rzez płotki: naciągnięcia i naderw ania m ięśni trójgłowych tydk
B iegi długie, gim n as ty k a: złam anie z przeciążenia kości piszczelowej
i strzałkowej oraz urazy ścięgien stawu skokowego gorneg

P iłka nożna, s ko k i lekkoatletyczn ■

złam ania i urazy ścięgien mięsn'
w obrębie stawu skokowego gorney

►Biegi kró tk ie , skoki: ŚCIĘGNO ACHILLESA

z a p a le n ia lu b ze rw a n ia ścię g n a A ch ille sa
Biegi:■.złamania kościłódkowatej

P o d n o s zen ie cię ża ró w , rzut m łotem : Biegi: ucisk nerwów

urazy lędźw iow ego odcinka kręgosłupa międzykostnych stop

Ryc. 355. Charakterystyczne urazy w sporcie

w o b rę b ie g ło w y (r a n y łu k ó w b r w io w y c h , z ła m a n ia k o ś c i n osa, szczęki i • K o la r s tw o - n a jc z ę s ts z y m i p rz y c z y n a m i u s z k o d z e ń są u p a d k i, p rz y k tó r y c h do-
k la tk i p ie rs io w e j (z ła m a n ia ż e b e r, o b o jc z y k a ) i o b rę c z y b a rk o w e j. 2u°hw y)
H o k e j n a t r a w i e - u s z k o d z e n ia są p o d o b n e d o w y s tę p u ją c y c h w h o k e ju
N o tu je s ię te ż z ła m a n ia g łó w k i d ru g ie j k o ś c i ś ró d rę c z a i z ła m a n ia k o ś c i p i s z ^ ' ° ^ c
C z ę s ty m i u ra z a m i są s k rę c e n ia w s ta w a c h s k o k o w y c h i k o la n o w y c h o ra z s °ri^ °Wej-
o b rę c z y b a rk o w e j. " s Uc*enia
R u g b y - n a ro d z a j k o n tu z ji d e c y d u ją c y w p ły w m a fo rm a c ja , w k tó re j w y
z a w o d n ik . Z a w o d n ic y tz w . p ie rw s z e j l i n i i , c z y li m ły n a rz o ra z le w y i p ra w y
w z g lę d u na b e z p o ś re d n i k o n ta k t z p r z e c iw n ik ie m , d o z n a ją n a jc z ę ś c ie j obrażeń 7
o ra z o b rę c z y b a rk o w e j i k o ń c z y n g ó rn y c h . Z a w o d n ic y d ru g ie j l in i i (p ra w y
w s p ic ra c z ) o p ró c z u ra z ó w o b rę c z y b a rk o w e j n a ra ż e n i są na u s z k o d z e n ia k r ę g o s łu ^
ze w z g lę d u n a c h a ra k te ry s ty c z n ą p o c h y lo n ą p o z y c ję . Z a w o d n ic y trz e c ie j lin ii (w iąz*
cze i łą c z n ik m ły n a ) o ra z a ta k u p rz e w a ż n ie u le g a ją u ra z o m k o ń c z y n d o ln y c h , obręcz"
b a rk o w e j i k o ń c z y n g ó rn y c h . N a jc z ę s ts z e k o n tu z je to z w ic h n ię c ia b a rk u , naciągnięcia
i n a d e rw a n ia w ię z a d e ł i ś c ię g ie n k o ń c z y n d o ln y c h o ra z lic z n e s tłu c z e n ia .
J u d o - c z ę s ty m i u s z k o d z e n ia m i są s k rę c e n ia p a lc ó w rą k i s tó p , s tłu c z e n ia i skrę­
c e n ia s ta w u ło k c io w e g o , z ła m a n ia k o ś c i łó d k o w a te j r ę k i i z w ic h n ię c ie sta w u barko­
w e g o . P rz y rz u ta c h n a m a tę d o c h o d z i d o u ra z u łą k o te k i o d c in k a lę d ź w io w e g o kręgo
s łu p a o ra z z ła m a n ia że b e r.
Z a p a s y - d o ty p o w y c h u s z k o d z e ń n a le ż ą z w ic h n ię c ia s ta w u b a rk o w e g o i palców
rą k , p o d w ic h n ię c ia w s ta w ie ło k c io w y m , z ła m a n ia w y r o s tk ó w k o lc z y s ty c h kręgów
s z y jn y c h , ż e b e r i o b o jc z y k a , n a d e rw a n ia m ię ś n i d w u g ło w e g o uda, najszerszego
g rz b ie tu , p ro s te g o b rz u c h a i p ie rs io w e g o w ię k s z e g o .
B o k s - n a jc z ę ś c ie j o b ra ż e n ia d o ty c z ą k o ń c z y n y g ó rn e j a ta k u ją c e j, g ło w y i tułowia.
T y p o w y m i u ra z a m i w o b rę b ie k o ń c z y n y są z ła m a n ia k o ś c i ś ró d rę c z a i p a lc ó w oraz
o d ła m k i c h rz ę s tn e i k o s tn e w 'śró d k o ś c i n a d g a rs tk a . W o b rą b ie g ło w y często uszka­
d z a n e są łu k i b r w io w e i ja r z m o w e , w a rg i, w y s tę p u je z m ia ż d ż e n ie m a łż o w in y usznej
o ra z z ła m a n ia k o ś c i nosa, ż u c h w y . U d e rz e n ia w t u łó w w o k o lic e w ą tro b y , serca, splo­
tu s ło n e c z n e g o są p rz y c z y n ą n o k a u tu .
P o d n o s z e n ie c ię ż a r ó w - w z w ią z k u z d u ż y m i n a p ię c ia m i d y n a m ic z n y m i i sta
ty c z n y m i m ię ś n i d o c h o d z i d o n a d e rw a n ia m ię ś n ia d w u g ło w e g o ra m ie n ia , głównie
g ło w y d łu g ie j i j e j ś c ię g n a o ra z m ię ś n i b rz u c h a , a ta k ż e o d e rw a n ia m ię ś n i o d wyrost
k ó w k o lc z y s ty c h k r ę g ó w s z y jn y c h i g ó rn y c h p ie rs io w y c h , s k rę c e n ia s ta w u barkowe
g o . D u ż e o b c ią ż e n ie s ta w ó w k o la n o w y c h p rz y c z y n ia się d o n a d e rw a n ia w iązadła
b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o i u s z k o d z e n ia łą k o te k , n a to m ia s t p rz y jm o w a n ie postaw ) ^
p e rlo rd o ty c z n e j p o w o d u je u s z k o d z e n ie k r ą ż k ó w m ię d z y k rę g o w y c h kręgów lędż'
w y eh.
K a ja k a r s t w o i w io ś la r s t w o - d o n a jc z ę s ts z y c h u s z k o d z e ń n a le ż ą : stłuczenia* . .
le w y k r w a w e i z ła m a n ia p a lc ó w rą k , p ę c h e rz e lu b ro p n ie n a s tro n ie dłoniow ej
z a p a le n ia p o c h e w e k ś c ię g n is ty c h m ię ś n i z g in a c z y p rz e d ra m ie n ia .
406
¿¡zi do u ra z ó w g ło w y , o ta rć k o ń c z y n d o ln y c h i g ó rn y c h , z ła m a ń o b o jc z y k a , k o ś c i
i ł o w a t e j rę k i, k o ś c i p r o m ie n io w e j p rz e d ra m ie n ia o ra z d o z ła m a n ia ze z w ic h n ię -
^ sta w u s k o k o w e g o i p o d w ic h n ię c ia s ta w u b a r k o w o -o b o jc z y k o w e g o .
Cł Tenis z ie m n y - t y p o w y m i u s z k o d z e n ia m i są s k rę c e n ia s ta w u s k o k o w e g o , n a d ę ­
c i a ścięgna A c h ille s a , n a d e rw a n ia w ią z a d ła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o s ta w u k o -
i nowego, u s z k o d z e n ia łą k o te k , n a d e rw a n ia ś c ię g n a g ło w y d łu g ie j m ię ś n ia d w u -
, veso ra m ie n ia , z w ic h n ię c ia w s ta w ie b a r k o w y m i b a r k o w o - o b o jc z y k o w y m .
** * N a r c ia r s tw o - w ię k s z o ś ć u s z k o d z e ń s p o w o d o w a n a je s t b łę d a m i te c h n ic z n y m i, z łą
koordynacją, n ie z a c h o w a n ie m d y s c y p lin y p o d c z a s b ie g u , z ja z d u c z y s k o k u lu b w a ­
dliwym s p rz ę te m . P rz y u p a d k u z ro ta c ją c ia ła d o c h o d z i d o n a d e rw a n ia w ń ę za de ł sta ­
wu sk o k o w e g o , z ła m a n ia je d n e j lu b o b u k o s te k , z ła m a n ia k o ś c i p o d u d z ia , n a d e rw a n ia
wiązadła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o stawoi k o la n o w e g o , u s z k o d z e n ia łą k o te k , s p ir a l­
nego z ła m a n ia u d a lu b z w ic h n ię c ia s ta w u b io d ro w e g o . U p a d e k d o p rz o d u p o w o d u je
naderwanie ś c ię g ie n A c h ille s a i m ię ś n i ły d e k o ra z z e rw a n ie w ię z a d ła k rz y ż o w e g o
tylnego (p rz y w y p ro s to w a n y m s ta w ie k o la n o w y m ) . W y p a d k i n a rc ia rs k ie p ro w a d z ą
niekiedy d o z ła m a ń k rę g o s łu p a z u s z k o d z e n ie m rd z e n ia k rę g o w e g o , a w' p rz y p a d k u
zablokowania k ijk a - d o z w ic h n ię c ia s ta w u b a rk o w e g o .
Ł y ż w ia r s tw o - c z ę s ty m i u ra z a m i są z ła m a n ia k o ś c i łó d k o w a te j r ę k i i k o ś c i p ro ­
mieniowej p rz e d ra m ie n ia ( p r z y u p a d k u na w y p ro s to w a n ą k o ń c z y n ę g ó rn ą ), s k rę c e n ia
stawu s k o k o w e g o i z ła m a n ia k o ś c i p o d u d z ia ( w s k u te k s k rę c e n ia ). N ie o d p o w ie d n io
dobrane o b u w ie m o ż e b y ć p rz y c z y n ą z a p a le n ia k a le te k m a z io w y c h w o b rę b ie k o ś c i
piętowej i z a p a le n ia ś c ię g n a A c h ille s a .
G im n a s ty k a - w ńększość u ra z ó w p o w s ta je w w y n ik u u p a d k u z p rz y rz ą d u , n ie ­
udanego z e s k o k u i z d e rz e ń z p rz y rz ą d a m i. P rz y p ró b ie z a m o r ty z o w a n ia u p a d k u d o ­
chodzi do ty p o w y c h z ła m a ń k o ś c i p r o m ie n io w e j, n a d k ły k c io w e g o z ła m a n ia k o ś c i
im ie n n e j i z ła m a n ia k o ś c i łó d k o w a te j. P rz y ć w ic z e n ia c h na k ó łk a c h lu b na d rą ż k u ,
szczególnie p r z y n ie w ła ś c iw y m d o b o rz e s z e ro k o ś c i u c h w y tu , o b s e rw u je s ię s k rę c e n ia
1 z w ic h n ię c ia staw 'u b a rk o w e g o , a n a w e t u s z k o d z e n ia s p lo tu b a rk o w e g o . D u ż e o b c ią -
*enia m ię ś n i o b rę c z y b a rk o w e j w p ły w a ją na n a c ią g n ię c ia i n a d e rw a n ia m ię ś n ia n a ra -
toiennego i p o d ło p a tk o w e g o . W cz a s ie ć w ic z e ń z p o d p o re m c z ę s to o d n o to w u je się
^ ę c e n ia rą k i ic h p a lc ó w '. U d e rz e n ia o d rą ż e k c z y p o rę c z e p o w o d u ją tę p e u ra z u m ię -
Sni h rzu ch a , p ro w a d z ą c d o p o w it a n ia s tłu c z e ń i k r w ia k ó w . P odczas s k o k ó w d o c h o d z i
0 n a d e rw a n ia ś c ię g n a A c h ille s a .
10-2. O gólne zasad y p o stęp o w an ia po u raz ac h
^ w y n ik u u ra z u p o ja w ia s ię o s try stan z a p a ln y , c h a ra k te ry z u ją c y się z w ię k s z o n ą
^ ePłotą o k o lic y , m ie js c o w y m b ó le m , w y s tą p ie n ie m k r w ia k a i o g ra n ic z e n ie m c z y n n o -
 U spraw nianie lecznicze ma na celu zm niejszenie bólu, obrzęku i likw n
krwiaka poprzez w ym uszenie odkładania się kolagenu w przebiegu fizjologie-
osi napięć m ięśni, ścięgien i w ięzadeł oraz odtw orzenie czucia p ro p rio c e p ty ^ u ^
/ obszaru stawu. Cel zostanie osiągnięty, gdy będzie możliwe zastosowanie u n 'Cg°
chom ienia w zględnego zam iast unieruchom ienia bezw zględnego i prowadzenie6*!11
czenia czynnościow ego.
N ależy pam iętać, że zbyt w czesne zastosow anie m asażu i ciepła sprzyja powita
waniu pourazow ych skostnień pozaszkicletow ych, głów nie w mięśniach.
Podstawowe zalecenia w okresie leczenia urazów tkanek m iękkich [30,32,155]-
1. U nieruchom ienie w zględne lub bezw zględne chorego odcinka poprzez założę
nic opatrunku gipsow ego, opatrunku z bandaża, stabilizatora czy też ortezy
U nieruchom ienie względne pozwoli w m iarę m ożliwości na prowadzenie ćwi­
czeń biernych i czynnych.
2. Stosow anie krioterapii w postaci okładów z lodu lub okładów gotowych Hot-
C old Packs, w celu m iejscow ego obkurczcnia uszkodzonych naczyń krwiono­
śnych i zm niejszenia przew odnictw a bodźców bólowych za pośrednictwem
nerw ów obw odowych. Zim ne okłady stosuje się co godzinę, do czasu wystą­
pienia całkow itego znieczulenia m iejscow ego (ok. 10-20 minut). Efekt leczni­
czy uzyskuje się przy oddziaływ aniu zim nem na głębokość ok. 10 cm.
3. Stosow anie ucisku na kończynach poprzez założenie opatrunku uciskowego
z dużą ilością w aty i bandaża, połączone z oziębianiem kończyny, przeciw­
działającym przegrzaniu tkanek.
4. Stosow anie pozycji drenażow ych chorej kończyny (elew acja) powyżej poziom
serca, w celu lepszego odpływ u płynów ustrojow ych z obwodowych części
kończyny i likwidacji objaw ów zastoinowych.
5. Stosow anie zabiegów fizjoterapeutycznych.
10.3. Ćw iczenia stosow ane po u razach sportow ych
Ć w iczenia są to czynności w ielokrotnie pow tarzane w celu nabycia wprawy
i uzyskania sprawności w funkcjonow aniu organizm u.
Po urazach w sporcie, w zależności od etapu uspraw niania leczniczego przepro­
w adza się następujące ćw iczenia: bierne, biem o-czynne, czynne, czynne w odciąże­
niu, czynne w olne, czynne z oporem, czynne z oporem w odciążeniu, s y n e r g i s t y c z n e
(ipsilateralne i kontralateralne), izom etryczne, koordynacyjne, oddechow e, ogólno-
kondycyjne, redresyjne, relaksacyjne, rozluźniające, sam ow spom agane i w wodzie.
Ćwiczenia bierne, to ćw iczenia ruchow e przeprow adzane przez terapeutę
biernym zachow aniu się osoby ćw iczonej. Zadaniem tych ćwiczeń je st niedopusze#
nie do pow stania przykurczów w staw ach, utrzym anie pełnego zakresu ruchu w sta
w ach pozbaw ionych m ożliw ości w ykonyw ania ruchów czynnych, u s p ra w n ie n te
408
układu krążenia, przeciw działanie zaleganiu płynów ustrojow ych oraz w yzwolenie
bodźców czuciow ych z receptorów' analizatora ruchowego.
Ćwiczenia biemo-czynne to ćw iczenia ruchow a polegające na tym, że terapeuta
wykonuje ruch w tem pie w olnym , a osoba ćw icząca stara się czynnie rozluźnić od­
powiednie grupy m ięśniowe. Zadaniem tych ćwiczeń je st zw iększenie zakresu ru­
chomości w staw ach przez czynne rozluźnienie napiętych grup m ięśniow ych. Przy
wykonywaniu ćwiczeń nie należy przekraczać granicy bólu ze względu na w ystąpie­
nie reakcji obronnej mięśni.
Ćwiczenia czynne to ćw iczenia ruchow e w ykonyw ane przez osobę ćw iczącą pod
kierunkiem terapeuty. Do tych ćwiczeń zalicza się ćw iczenia: czynne w olne, czynne
w odciążeniu, czynne z oporem, czynne z oporem w odciążeniu, elongacyjne, anty-
graw itacyjne, synergistyczne, izom etryczne i stretching.
Ćwiczenia czynne w odciążeniu to ćw iczenia ruchowe w ykonyw ane przez osobę
ćwiczącą, u której siła m ięśniow a je st zbyt m ała do pokonania ciężaru wdasnej koń­
czyny. O dciążenie uzyskuje się przez podtrzym anie ręką terapeuty, zastosow anie sys­
temu podw ieszek lub zanurzenie ciała w wodzie. Zadaniem ćw iczeń jest zwiększenie
siły m ięśniowej tych grup m ięśniow ych, których siła nie pozw ala na czynne pokona­
nie ciężaru kończyny. Ć w iczenia w ykonuje się przy sile mięśniowej 2 w skali Lovet-
ta.
Ćwiczenia czynne wolne to ćw iczenia ruchow e wykonywane przez osobę ćw i­
czącą, pokonującą ciężar w łasnego ciała lub części ciała, którą porusza zaangażow ana
grupa m ięśniowa. Zadaniem tych ćw iczeń jest zw iększenie siły mięśniowej grup m ię­
śniowych częściow o osłabionych, popraw ienie czucia głębokiego oraz koordynacji
$
ruchowej. Ć w iczenia w ykonuje się przy sile m ięśniowej 3 w skali Lovetta.
Ćwiczenia czynne z oporem to ćw iczenia ruchowa w ykonyw ane przez osobę ćw i­
czącą z obciążeniem części ciała, której siła m ięśniow a je st nieznacznie zm niejszona.
Do ćwiczeń jako obciążenie w ykorzystuje się ciężarki, sprężyny, rękę terapeuty, któ­
rych w ielkość pow inna się w ahać od 75 do 100% aktualnej, maksym alnej siły
wzmacnianej grupy m ięśniow ej. Zadaniem tych ćw iczeń je st zw iększenie siły m ię­
śniowej grup m ięśniow ych, których siła z różnych powodów' została nieznacznie
osłabiona. Ć w iczenia w ykonuje się przy sile m ięśniow ej 4 i 5 w skali Lovetta.
Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu to ćw iczenia ruchow e wykonywane
pr/cz osobę ćw iczącą, której siła m ięśniow a je st w iększa niż 2, a m niejsza niż 3
w skali Lovetta. N ależy pam iętać, że obciążenie musi być m niejsze niż ciężar ćw i­
czonej kończyny. O dciążenie uzyskuje się przez zastosow anie system u podwueszek,
11obciążenie poprzez zestaw bloc/kow o-ciężarkow y.
Ćwiczenia ipsilateralne to ćw iczenia ruchow e czynne z oporem , w ykonyw ane
P ^ez osobę ćw iczącą, polegające na w ykorzystaniu efektu przeniesienia funkcji fi­
lo lo g iczn y ch na sąsiednie grupy m ięśniow e tej samej kończyny. Ćw iczenia te zale­
ż n e są w przypadkach unieruchom ienia części kończyny, np. stawoi kolanowego.
409
 Stosuje się ćw iczenia obejm ujące w szystkie w olne staw y i grupy mięśniowe, p
prow adza się je z m aksym alnym obciążeniem stopy i staw u skokowego, aż do n 1*°
go zm ęczenia, pow tarza się 3-4 razy dziennie. Zadaniem tych ćw iczeń jest p r z e ^
działanie pow staw aniu zaników m ięśniow ych z nieczynności. N ależą do ćwi
czynnych synergistycznych. ó f lf f j B jp
Ćwiczenia izometryczne należą do grupy ćw iczeń czynnych, których istotą e .
św iadom e napinanie m ięśni (subm aksym alne lub m aksym alne), bez zmiany długość'
ich w łókien i bez w ykonyw ania ruchu w stawie. Ćw iczenia te zalecane są w p rzy p al
kach, gdy ruch w staw ie nie je st w skazany, a także w szybkiej odbudow ie masy mi
śniowej. C zas trw ania napięcia wynosi 5-30 sek. czas przerw y rów na się czasowi na
pięcia. Ć w iczenie w ykonuje się aż do zm ęczenia mięśni.
Ćwiczenia kontralateralne to ćw iczenia ruchow e, polegające na wykorzystaniu
efektu przeniesienia funkcji fizjologicznych na sym etryczne grupy mięśniowe drugiej
kończyny. Ć w iczenia te zalecane są w przypadkach, gdy działanie bezpośrednie na
chorej kończynie nie je st m ożliw e, np. w skutek unieruchom ienia całej kończyny opa­
trunkiem gipsowym . Ć w iczenia pow inny obejm ow ać ja k najw iększą liczbę zespołów
m ięśniow ych, winno się je przeprow adzać z m aksym alnym oporem i do pełnego
zm ęczenia; należą do ćwiczeń czynnych synergistycznych.
Ćwiczenia koordynacyjne, zwane ćw iczeniam i Frenkla, należą do ćwiczeń spe­
cjalnych. Stosow ane są przy zaburzeniach koordynacji nerwow^o-mięśniowej,
a w szczególności przy osłabieniu siły m ięśniow ej, ograniczonej ruchomości stawów,
po długotrwałym bezruchu, przy zm ianach dcgeneracyjnych układu nerwowego.
Ć w iczenia powinny być zadem onstrow ane i objaśnione przez terapeutę, aby zawod­
nik m iał w pam ięci dokładny ich obraz. Ćw iczący w inien skupić sw ą uwagę na ćwi­
czeniach i kontrolować w izualnie ich przebieg. N ależy dążyć do precyzji wykonania,
dlatego ćw iczenia m uszą być pow tarzane kilka razy. N ależy stosow ać częste przerwy
na odpoczynek, w trakcie których wskazane jest m asow anie określonej grupy mię­
śniowej. M am
Ćwiczenia oddechowe polegają na św iadom ym kontrolowaniu w dechu powietrza
przez nos i w ydechu przez usta; w zależności od potrzeb w ykonuje się ćwiczenia to­
rem brzusznym (przeponow ym ) albo piersiow ym . Ć w iczenia oddechow a są składową
uspraw niania leczniczego lub korekcyjnego i zasadniczą częścią kinezyterapii odde­
chow ej w chorobach układu oddechow ego. Istotnym elem entem tych ćwiczeń są p°
zycjc drenażow e, pozw alające na odpow iednie blokow anie poszczególnych częsc
układu oddechow ego, w celu leczniczego oddziaływ ania na inne części. Ćwiczenia
oddechow e należą do ćw iczeń specjalnych, których głów nym celem je st popraw icn,c
funkcjonow ania układu oddechow ego, a w szczególności w zm ocnienie mięśni o e
chow ych (m.in. m ięśnie m iędzyżebrow e zewmętrzne i przepona) oraz zwiększenie
chom ości klatki piersiowej.
410
Ćwiczenia ogólnokondycyjne to ćw iczenia ruchow e, m ające na celu zw iększenie
wydolności fizycznej poprzez, aktyw izację ruchową. Ć w iczenia prow adzone
osobami sprawnym i obejm ują w szystkie części ciała, natom iast prow adzone z nie­
pełnosprawnymi (spraw nym i inaczej) obejm ują te części ciała, które nie są chore,
^¡częściej ćw iczenia te w ykonyw ane są w grupach 10-20-osobow ych, w salach
gimnastycznych lub na boisku sportow ym ; do ćw iczeń w ykorzystuje się sprzęt róż-
¡¡e2o rodzaju. Ć w iczenia grupow e przeprow adza się w form ie gier z elem entam i
współzawodnictwa, co w pływ a na ćw iczących mobilizująco.
Ćwiczenia redresyjne to ćw iczenia ruchow e bierne z użyciem siły w celu zw ięk­
sz e n ia zakresu ruchom ości w staw ie i likw idacji przykurczu. Podczas ćw iczeń naj­
częściej pojawia się duży ból i aby go złagodzić, należy przed ćwiczeniam i zastoso­
wać zabiegi z zakresu ciepłolecznictw a (soluks, parafina), w odolecznictw a (ciepła
kąpiel), fizykoterapii (diadynam ik, m asaż) albo krioterapii. O dm ianą ćwiczeń redrc-
syjnych są wyciągi lub trakcje.
Ćwiczenia relaksacyjne to zespół technik relaksacyjnych, w pływ ających na stan
psychiczny i sam opoczucie poprzez oddziaływ anie na organizm . Ćw iczenia prow a­
dzone są w wygodnej pozycji, pr/.y spokojnej muzyce, w' w olnym tempie, komendy
powinny być podaw ane przez terapeutę spokojnie i w yciszonym głosem . Do najczę­
ściej stosowanych technik relaksacyjnych należą: ćwiczenia relaksacji oddechowej,
joga, m edytacje, ćw iczenia koncentracji (w izualizacji), trening autogenny Schultza
i relaksacja stopniow a wg Jacobsona.
Ćwiczenia rozluźniające należą do ćwiczeń specjalnych, których celem je st w y­
uczenie kontrolow anego i św iadom ego zm niejszania napięcia m ięśniow ego. Polegają
na odpow iednim ułożeniu ciała lub w ykonyw aniu określonych ruchów , wypływają­
cych na ogólne i m iejscow e obniżenie napięcia m ięśniowego. Ćw iczenia te stosuje się
przed rozpoczęciem i w trakcie w ykonyw ania ćw iczeń leczniczych w celu złagodze­
nia dolegliwości.
Ćwiczenia samowspomagane to ćw iczenia ruchow e czynno-biem e wykonywane
przez osobę ćw iczącą, która w ykorzystuje zdrow ą kończynę (ruch czynny) do bier­
nego ćw iczenia kończyny chorej (ruch bierny). Ć w iczenia te można w ykonyw ać za
Pomocą zestaw u bloczkow o-ciężarkow cgo albo kończyna zdrow a „ćw iczy" kończynę
chorą.
Ćwiczenia w wodzie to ćw iczenia ruchowe w ykonyw ane w środow isku wodnym
w specjalnie przystosow anych w annach lub basenach; należą do ćw iczeń specjalnych
* stanow ią składow ą program u kinezyterapii. Ć w iczenia w wrodzie zaleca się
w przypadkach osłabienia m ięśni, ograniczenia ruchom ości staw ów , zaburzeń koor­
dynacji nerw ów o-m ięśniow ej, zaburzeń krążenia obw odow ego i nauki chodzenia po
długim okresie unieruchom ienia. Zabiegi najczęściej prowradzi się w' grupach do 10
°sób, w w odzie o tem peraturze 26-35°C, a czas ćwiczeń zależy od ogólnego stanu
°sób ćw iczących i w aha się od 20 do 45 min.
411
 m
10.4. U razy skóry
W sporcie w yczynow ym skóra w pierw szej kolejności narażona je st na w sz c ll^
rodzaju uszkodzenia w postaci otarcia, zdarcia, pęknięcia czy też odparzenia, pro^
dzącc do pow stania rany, a w następstw ie do blizny pourazow ej.
10.4.1. Rany ik
R ana je st to uszkodzenie ciała połączone z przerw aniem ciągłości powłok skór
nych. Po chirurgicznym zaopatrzeniu rany w celu przyspieszenia procesu jej gojeni*
się należy przeprow adzać m asaż ręczny, który w pierw szej kolejności wykonuje $;c
pow yżej i poniżej m iejsca w ystępow ania rany. Stosuje się głaskanie, rozcieranie
i ugniatanie w pasm ach podłużnych. W przypadku rany na kończynie (dolnej lub g ó r ­
nej) zaleca się m asaż kontralateralny, a przy w ystępow aniu obrzęku - drenaż limfa-
tyczny. Po kilku zabiegach wstępnych m asuje się okolicę rany od obw odu w kierunku
brzegów rany oraz w okół rany, stosując głaskanie i rozcieranie. Po zagojeniu się rany
i odpadnięciu strupa należy przystąpić do likwidacji blizny.
10.4.2. Blizny pourazowe i pooperacyjne
Blizny pourazow e i pooperacyjne są efektem urazów m echanicznych i zabiegów
chirurgicznych. Postępow anie uspraw niające ma na celu popraw ienie krążenia w ob­
rębie blizny, zm iękczenie i zm niejszenie blizny, rozluźnienie tkanki łącznej ora/
uelastycznienie tkanek. N iekiedy odczuw a się ból w m iejscu w ystępow ania blizny,
który m oże być nerwobólem spow odow anym w ciągnięciem nerw ów do tkanek blizny
albo ta dolegliw ość jest efektem zaburzenia ukrwienia tego miejsca. Przed masażem
zaleca się zastosow anie takich zabiegów fizykalnych, jak: diadynam ik, jonoforcza.
fonoforeza, ultradźwięki, m asaż wirowy. M asow anie m ożna rozpocząć je sz c z e pr/.ed
w yciągnięciem szwów. Zabiegiem obejm uje się m iejsca poniżej i pow yżej blizny,
stosując głębokie głaskanie, powolne rozcieranie i ugniatanie podłużne. Po wycią­
gnięciu szw ów i całkow itym zrośnięciu rany, w pierw szym okresie przeprowadza sic
m asaż na oliwce wokół blizny, stosując zbieżne, dośrodkow e głaskanie i rozcieranie-
Po kilku wstępnych zabiegach należy rów nież rozcierać sarną bliznę w obu kierun­
kach oraz stopniow a w prow adzać ugniatanie okolicy i samej blizny. G dy b liz n a od­
pow iednio zm ięknie, przystępuje się do rozcierania zrostów głębokich w n a s tę p u ją
sposób: ujm uje się tkanki w obrębie blizny m iędzy kciuki i w skaziciele, i odryw a się
od podłoża. Tak ujętą bliznę rozciera się w obu kierunkach, a następnie przełam uje
wykonując ruchy rękam i w strony przeciwne. G dy blizna i jej najbliższe otoczenie >3
ju ż dobrze rozm asow ane, m ożna w ykonać rolow anie, przesuw ając fałd skórny p1^
środek blizny, z jednego końca na drugi. Po m asażu zaleca się w cieranie maścu k
pow odują dodatkow e rozm iękczanie blizny.
412
10.4.3. Oparzenia i odmrożenia
O p a r z e n i a są to zm iany m iejscow e lub ogólne, pow stałe wr wyniku zadziałania na
paliki wysokiej tem peratury, np. ognia, wrzącej substancji, prom ieniującego ciepła
W yróżnia się 4 stopnie oparzenia. Przy oparzeniach 11° (rum ień, obrzęk, objaw y
Upalne, pęcherze, częściow a martw ica) i IIP (m artw ica skóry i głębszych tkanek,
blizna) w skazany je st masaż.
Odmrożenia są to m iejscow e zm iany, głów nie na obw odow ych częściach ciała,
¡¡powodowane działaniem niskiej tem peratury. W yróżnia się 4 stopnie odm rożenia.
przy odm rożeniach 11° (pęcherze i objaw y zapalne) i I I P (m artw ica skóry i blizny)
wskazany je st masaż.
Postępowanie uspraw niające krążenie płynów tkankow ych i procesy gojenia prze­
prowadza się podobnie tak przy oparzeniach, ja k i przy odm rożeniach. W pierw szej
kolejności należy przeprow adzić m asaż ręczny pow yżej m iejsca odm rożenia z za­
stosowaniem głaskania, rozcierania i ugniatania podłużnego. W przypadku oparzenia
(odmrożenia) tylko jednej kończyny m ożna w ykonać m asaż kontralateralny. W celu
uspraw nienia krążenia w: obrębie rany m asuje się jej okolicę w zdłuż brzegów oraz
promieniście, od obw odu w kierunku brzegu rany, stosując głaskanie i rozcieranie.
Dobre efekty uzyskuje się po zastosow aniu drenażu lim fatycznego z om inięciem ra­
ny. Po utworzeniu się blizny należy przystąpić do jej rozm iękczania, postępując jak
przy masażu blizny.
10.5. U razy mięśni i ścięgien
Stłuczenie to uszkodzenie ciała bez przerw ania ciągłości skóry, spow odow ane
urazem bezpośrednim . C harakteryzuje się ono uszkodzeniem w łókien m ięśniow ych
warstw głębokich przylegających do kości, zasinieniem oznaczającym w ylew krwi do
tkanek, obrzękiem i miejscówką bolesnością. Stłuczenia mięśni najczęściej są lekce­
ważone, ze względu na brak w ystępow ania krw iaka pow ierzchow nego. U szkodzenie
mięśnia jest odw rotnie proporcjonalne do stopnia kurczu mięśni w chw ili zadziałania
Urazu, tzn., że im w iększe rozluźnienie mięśni pow ierzchow nych, tym w iększy uraz
Carstw głębokich i m ożliw ość pow itania krwiaka.
Uszkodzenia mięśni m ogą w ystąpić w obrębie brzuśca, przejścia m ięśnia
w ścięgno, ścięgna albo w m iejscu przyczepu ścięgna do kości. Dzieli się je na: na-
c,ągnjęcia, naderw ania i rozerw ania.
10.5.1. Stłuczenia i naciągnięcia mięśnia
N aciągnięcie m ięśnia, czyli uszkodzenie lekkie, spow odow ane je st urazem po­
średnim, pow odującym uszkodzenie m ięśnia w m iejscu, w którym w m om encie w y­
konywania gw ałtow nego ruchu dochodzi do zm niejszenia rozciągliw ości. Naciągnię-
413
c ie m o ż e d o ty c z y ć k a ż d e j c z ę ś c i b rz u ś c a , a m ie js c e m s z c z e g ó ln ie w r a ż liw y m je s t p0
łą c z e n ie m ię ś n io w o -ś c ię g n is te . U s z k o d z e n iu u le g a m a ła lic z b a w łó k ie n m ię ś n ia 1 u
ś c ię g n a i to w a rz y s z y te m u p o w s ta n ie k r w ia k a .
K r w ia k ś ró d m ię ś n io w y , c z y li p a to lo g ic z n y z b io r n ik k r w i je s t n a tu ra ln y m naste
s tw e m s tłu c z e n ia i n a c ią g n ię c ia m ię ś n ia , p r z y k tó r y c h u s z k o d z e n iu u le g a ją naczynj.
k rw io n o ś n e z to w a rz y s z ą c y m w tó r n y m w y s ię k ie m w w a rs tw a c h m ię d z y p o w ię z io
w y c h i p o w ię z io w y c h , c o n ie k o rz y s tn ie w p ły w a na u k r w ie n ie m ię ś n ia . N ie w ła ś c iw ie
le c z o n y k r w ia k m o ż e u le c z w łó k n ie n iu , s k o s tn ie n iu a lb o m o g ą p o w s ta ć z ro s ty mie­
d z y m ię ś n io w e lu b p rz y k u rc z e . Z a s to s o w a n ie w ła ś c iw e g o le c z e n ia s p o w o d u je całko­
w it e w c h ło n ię c ie k r w ia k a i p e łn ą o d b u d o w ę tk a n k i m ię ś n io w e j, k tó ra p o w ró c i do
p r a w id ło w e j c z y n n o ś c i.
Z a n ik i m ię ś n io w e m o g ą n a s tą p ić z p o w o d u z a b u rz e n ia ic h u n e rw ie n ia lu b ukrwie-
n ia . U s z k o d z e n ie m ię ś n ia , k o ś c i c z y s ta w u , a ta k ż e d łu ż s z e n ie w y k o n y w a n ie prze?
m ię s ie ń c z y n n o ś c i p ro w a d z i d o je g o z a n ik u . W p ie rw s z e j k o le jn o ś c i d o c h o d z i do
u tra ty p rz e ro s tu w łó k ie n m ię ś n io w y c h , n a s tę p n ie z m n ie js z a s ię lic z b a w łó k ie n wsku­
te k ic h n ie o d w ra c a ln e g o z w y ro d n ie n ia , k o le jn o tk a n k a m ię ś n io w a s to p n io w o przera­
sta tk a n k ę w łó k n is tą i z m n ie js z a się z d o ln o ś ć m a g a z y n o w a n ia e n e rg ii. M ię s ie ń traci
n a s ile p o je d y n c z e g o s k u rc z u o ra z na w y tr z y m a ło ś c i p o d c z a s p ra c y . J e ż e li n ie można
z w ię k s z y ć m a s y i s iły m ię ś n io w e j o s ła b io n y c h m ię ś n i p o p rz e z ć w ic z e n ia czynne
z o p o re m , w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i p rz e p ro w a d z a s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia izom etrycznc.
W p o s tę p o w a n iu le c z n ic z y m n a le ż y z w r ó c ić u w a g ę n a to , a b y n ie n a stą p iło zbyt
w c z e s n e u ru c h o m ie n ie , p o n ie w a ż s p o w o d u je o n o u s z k o d z e n ie tw o rz ą c y c h się no­
w y c h n a c z y ń i ś w ie ż e k rw a w ie n ie . Z k o le i z b y t d łu g ie u n ie ru c h o m ie n ie w p ły w a na
tw o rz e n ie się n a d m ie rn e j ilo ś c i tk a n k i z ia r n in o w e j, m o g ą c e j u le g a ć zw łó kn ie n iu .
B łę d y le c z n ic z e w p ły w a ją r ó w n ie ż na o g ra n ic z e n ie ru c h o m o ś c i s ta w u lu b je g o desta­
b iliz a c ję , p o w s ta n ie b liz n y , k tó r a w y łą c z a m ię s ie ń z p ra c y , u p o ś le d z a ją c je g o rozcią­
g liw o ś ć , s iłę i w y trz y m a ło ś ć .
P o s tłu c z e n iu i n a c ią g n ię c iu m ię ś n ia z m a ły m k r w ia k ie m s to s u je się unierucho­
m ie n ie i z im n e o k ła d y , w c e lu o b k u rc z c n ia n a c z y ń k rw io n o ś n y c h i za p o b ie że n ia na­
w ro to m k rw ia k a . K o r z y s tn ie to w p ły n ie n a w y g o je n ie i p o z o s ta n ie m a ła b liz n a z nu
n im a ln ą d y s fu n k c ją s ta w u c z y k u r c z liw o ś c ią m ię ś n ia . P rz y k r w ia k a c h d u ż y c h stosuje
s ię m ie js c o w o z im n e o k ła d y u c is k o w e i u n ie ru c h o m ie n ie c a łe j k o ń c z y m y - ? „.0
d w u s ą s ie d n ie s ta w y na o k . 10 d n i. Po ty m c z a s ie u n ie ru c h o m ie n ie lik w id u je się t>
w c e lu p rz e p ro w a d z e n ia z a b ie g ó w ' fiz y k a ln y c h i ć w ic z e ń c z y n n y c h , w y k o n y " an^ .
d o g r a n ic y b ó lu . P rz y k r w ia k a c h r o z le g ły c h s to s u je się m ie js c o w o z im n e o k ła y
s k o w c i u n ie ru c h o m ie n ie k o ń c z y n y p rz e z k ilk a ty g o d n i. . te_
W p ie rw s z y c h d n ia c h p o u ra z ie p rz e p ro w a d z a się m a s a ż i ć w ic z e n ia kontr^
ra ln c o ra z ć w ic z e n ia o d d e c h o w e . P o d k o n ie c o k re s u u n ie ru c h o m ie n ia stosuje
saż i ć w ic z e n ia iz o m e tr y c z n c d o g r a n ic y b ó lu k o ń c z y n y c h o re j, a ta k ż e masaż
414
C7.enia k o n tr a la tc ra ln c z m a k s y m a ln y m o b c ią ż e n ie m , k ilk a ra z y d z ie n n ic i ty le sa m o
ć w ic z e n ia ip s ila tc ra ln e z m a k s y m a ln y m o p o re m .
po o k re s ie u n ie ru c h o m ie n ia b e z w z g lę d n e g o n a s tę p u je o k re s u n ie ru c h o m ie n ia
^ z u lę d n e g o , k tó re r ó w n ie ż na czas r e h a b ilita c ji je s t lik w id o w a n e . P rz e p ro w a d z a się
ćw ic z e n ia c z y n n e w o ln e , a p o n ic h z im n e o k ła d y na m ie js c e u ra z u . M o ż n a te ż p o
ć w ic z e n ia c h , w c e lu lik w id a c ji o b rz ę k u , za sto so w a ć d re n a ż lim f a ty c z n y lu b w c e lu
zm n ie jsze n ia b ó lu i re s o rp c ji k r w ia k a m a sa ż rę c z n y p o w y ż e j i p o n iż e j m ie js c a s tłu ­
czenia c z y n a c ią g n ię c ia . S to s u je s ię g ła s k a n ie , ro z c ie ra n ie , u g n ia ta n ie p o d łu ż n e
¡w ib ra c ję . K o le jn o w y k o n u je się m a sa ż od o b w o d u w k ie r u n k u b rz e g ó w k r w ia k a
(głaskanie, ro z c ie ra n ie ) i g ła s k a n ie w o k ó ł b rz e g ó w k rw ia k a .
Po m n ie j w ię c e j 3 ty g o d n ia c h o d w y s tą p ie n ia u ra zu p rz y s tę p u je s ię d o m asa żu
i ćw icz e ń c z y n n y c h z o p o re m u s z k o d z o n e g o m ię ś n ia , a w p rz y p a d k u w y s tę p o w a n ia
obrzęku - w d a ls z y m c ią g u n a le ż y w y k o n y w a ć d re n a ż lim fa ty c z n y , k ilk a ra z y d z ie n ­
nie. W ty m o k re s ie n a s tę p u je c a łk o w ite o b c ią ż e n ie k o ń c z y n y c h o re j.
10.5.2. N aderw ania mięśnia
N a d e rw a n ie m ię ś n ia , c z y li u s z k o d z e n ie śre d n ie m ię ś n ia , s p o w o d o w a n e je s t u ra ­
zem p o ś re d n im , p rz y k tó r y m d o c h o d z i d o ro z e rw a n ia d u ż e j lic z b y w łó k ie n m ię ś n io ­
wych. U s z k o d z e n ie to p rz e b ie g a p o d o b n ie j a k n a c ią g n ię c ia m ię ś n ia , p r z y c z y m o k re s
u n ie ru c h o m ie n ia b e z w z g lę d n e g o i w z g lę d n e g o je s t d łu ż s z y . U s p ra w n ia n ie le c z n ic z e
przebiega ta k s a m o ja k w u s z k o d z e n ia c h le k k ic h , a le ć w ic z e n ia c z y n n e z o p o re m
i c a łk o w ite o b c ią ż a n ie c h o re j k o ń c z y n y m o ż n a ro z p o c z ą ć d o p ie ro p o 3 m ie s ią c a c h od
w ystą p ie nia u ra z u .
10.5.3. Rozerwania mięśnia
R o z e rw a n ie m ię ś n ia , c z y li u s z k o d z e n ie c ię ż k ie m ię ś n ia , je s t to c a łk o w ite p rz e r w a ­
nie w łó k ie n m ię ś n ia lu b śc ię g n a . U s p o rto w c ó w w y c z y n o w y c h s to s u je się le c z e n ie
operacyjne, z e s p a la ją c e o b a k o ń c e m ię ś n ia c z y śc ię g n a , p o k tó r y m n a s tę p u je u s p ra w ­
nianie le c z n ic z e p o d o b n e d o u s p ra w n ia n ia n a d e rw a n e g o m ię ś n ia .
10.5.4. Entezopatia mięśnia podkolanowego i mięśnia dw ugłowego uda
E n te z o p a tia je s t to d o le g liw o ś ć b ó lo w a z w ią z a n a ze z m ia n a m i c h o r o b o w y m i p r z y ­
le p ó w ś c ię g n is ty c h m ię ś n i d o k o ś c i, k tó re p o w s ta ją w s k u te k d z ia ła n ia d u ż y c h na-
Prożeń i o b c ią ż e ń n a m ię s ie ń . W w y n ik u o d d z ia ły w a n ia z b y t d u ż y c h s ił p o je d y n c z e
J o k n a ś c ię g n a o d r y w a ją się o d p o d ło ż a i p rz e m ie s z c z a ją się w g łą b ścię g n a
? tw ° rz ą c y s ię k r w ia k m o ż e u le c u w a p n ic n iu . K o n s e k w e n c ją te g o je s t o s ła b ie n ie w y -
"¿ y m a ło ść i ś c ię g n a , p o w o d u ją c e b ó l i p ro w a d z ą c e d o o d e rw a n ia s ię ścię g n a o d p r z y -
'■zepu.
0 e n te z o p a tii m ię ś n ia p o d k o la n o w e g o d o c h o d z i w w y n ik u p rz e c ią ż e n ia te g o
SSnia p o d c z a s in te n s y w n e g o b ie g a n ia , g łó w n ie p o n ie r ó w n y m te re n ie . In te n s y w n e
■
415
b ie g a n ie w ta k im te re n ie lu b p o n a c h y lo n y m to r z c b ie ż n i w p ły w a na częste
n ie s to p y w p ro n a c ji i s k rę c a n ie p o d u d z ia d o w e w n ą trz . P rz e c ią ż e n ie m ię ś n ia ^ 1^ ^ '
ła n o w e g o w y w o łu je b ó l n a b o c z n e j s tro n ie s ta w u k o la n o w e g o , p o n iż e j lin *)° (^ 0'
i z p rz o d u w ię z a d ła p o b o c z n e g o . P rz e c ią ż e n ie m ię ś n ia d w u g ło w e g o u d a o b j a w ^ " ^
b ó le m p o b o c z n e j s tro n ie s ta w u k o la n o w e g o , z t y łu i z b o k u g ło w y k o ś c i s trz a łk o 3 ^
P o s tę p o w a n ie u s p ra w n ia ją c e o b e jm u je o g ra n ic z e n ie b ie g a n ia , szczeg ó ln ie
n ie p a g ó rk o w a ty m , o ra z m a s a ż r o z lu ź n ia ją c y p o d u d z ia i u d a . W o k o lic ę boczn ^
w u k o la n o w e g o w c ie ra s ię m a ść o d z ia ła n iu p r z e c iw b ó lo w y m i przeciw zapalna ^ Sd
k i lk u z a b ie g a c h w s tę p n y c h p rz e p ro w a d z a s ię m a s a ż s ta w o w y cen tryfugalny
k tó r y m w fa z ie k o ń c o w e j w c ie ra się p o w y ż s z e m a ś c i a lb o k o m p o z y c ję olejków^ te
ry c z n y c h . K o le jn o s to s u je s ię m a s a ż o k o s tn o w y n a n a d k ły k ie ć b o c z n y kości udow "
(p rz y c z e p p o c z ą tk o w y m ię ś n ia p o d k o la n o w e g o ) lu b na g ło w ę k o ści strzałkow^
(p rz y c z e p k o ń c o w y m ię ś n ia d w u g ło w -e g o ) z z a s to s o w a n ie m p o w y ż s z y c h środków
w s p o m a g a ją c y c h m asaż.
10.5.5. Rozerwanie ścięgna Achillesa
R o z e rw a n ie ścię g n a A c h ille s a n a jc z ę ś c ie j s p o w o d o w a n e je s t u ra z e m napiętego
m ię ś n ia tr ó jg ło w e g o ły d k i (n p . k o p n ię c ie ), n a g ły m n a p ię c ie m te g o m ię ś n ia (n p . bieg.
s k o k ) o ra z g w a łto w n y m je g o ro z c ią g n ię c ie m . T y p o w y m i m ie js c a m i z e rw a n ia są oko­
lic a p rz y c z e p u m ię ś n ia d o g u z a p ię to w e g o o ra z o d 2 - 6 c m p o w y ż e j g u za piętowego.
O b ja w a m i z e rw a n ia są: n a g ły s iln y b ó l w d o ln y m o d c in k u p o d u d z ia , u b y te k ścięgna
( d o łe k ) s tw ie rd z a n y p rz y b a d a n iu p a lp a c y jn y m , b ra k ru c h u z g ię c ia podeszwow ego
s to p y p rz y u c is k u k la m r o w y m na m ię s ie ń tr ó jg ło w y ł y d k i w y k o n y w ra n y m w- klęku
p ro s ty m , p rz y z w is a ją c e j s to p ie (te s t tr a n s m is ji) , o b rz ę k i w y le w p o d s k ó rn y w obrębie
ś c ię g n a i s ta w u s k o k o w e g o , o s ła b ie n ie s iły m ię ś n ia tr ó jg ło w e g o o ra z w p o z y c ji stoją­
c e j n ie m o ż n o ś ć u n ie s ie n ia się na p a lc a c h c h o re j k o ń c z y n y . P o s tę p o w a n ie lecznicze
o b e jm u je o k re s u n ie ru c h o m ie n ia p o o p e ra c y jn e j r e k o n s tr u k c ji ś c ię g n a i okres po z li­
k w id o w a n iu u n ie ru c h o m ie n ia . W p ie rw s z y m o k re s ie n a le ż y p rz e p ro w a d z a ć masaż
i ć w ic z e n ia k o n tr a la tc ra ln c , z w ra c a ją c s z c z e g ó ln ą u w a g ę na s ta w s k o k o w y i ścięgno
A c h ille s a , a ta k ż e na m ię ś n ie tr ó jg ło w y ły d k i i c z w o r o g ło w y ud a o ra z s ta w kolanow y.
W d ru g im o k re s ie , w z w ią z k u z w y s tę p u ją c y m o b rz ę k ie m , s to s u je się w p ie rw s z e j ko­
le jn o ś c i d re n a ż lim f a ty c z n y k o ń c z y n y d o ln e j c h o re j, n a s tę p n ie m a s a ż p o w y ż e j m iej­
sca u s z k o d z e n ia i k o le jn o m a sa ż s ta w u s k o k o w e g o i ś c ię g n a o ra z s to p y . W ce lu szy
s ze g o o d z y s k a n ia s p ra w n o ś c i p rz e z ś c ię g n o i k o ń c z y n ę d o ln ą n a le ż y k o n ty n u o w a ć
m a sa ż k o n tr a la te ra ln y . P o u s tą p ie n iu o b rz ę k u p rz y s tę p u je się d o m a s o w a n ia , sto su ją
n a jp ie r w g ła s k a n ie , ro z c ie ra n ie , d e lik a tn e u g n ia ta n ie p o d łu ż n e i w ib ra c ję poW>z*j
m ie js c a u s z k o d z e n ia . J e ż e li p o ć w ic z e n ia c h c z y n n y c h b e z o p o ru w y s tą p i
u d z ia , m o ż n a z a s to s o w a ć d re n a ż lim f a ty c z n y lu b m a s a ż k o s tk ą lo d u . W ty m °^i e -
b a rd z o d o b re e fe k ty u z y s k u je się s to s u ją c m a sa ż w ir o w y z d o d a tk ie m s o li *eC^ v_
c z y c h . M a s a ż ś c ię g n a ro z p o c z y n a się p o o d p a d n ię c iu s tru p a z ra n y . D o masażu
się o l iw k i a lb o k o m p o z y c ji o le jk ó w e te ry c z n y c h . S to p n io w o z w ię k s z a się s iłę p o -
" c z c u ó ln y c h te c h n ik (g ła s k a n ie , ro z c ie ra n ie , u g n ia ta n ie ). O k le p y w a n ie ścię g n a
^ ro w a d za się p o d k o n ie c o k re s u r e h a b ilita c ji, g d y ś c ię g n o je s t g o to w e na p rz y ję c ie
¡użego o b c ią ż e n ia .
10.5.6. Entezopatia rozcięgna podeszwowego
R o z c ię g n o p o d e s z w o w c b ie g n ie p o s tro n ie p o d e s z w o w e j s to p y o d g u z a k o ś c i p ię ­
towej do p o d s ta w y p a lic z k ó w b liż s z y c h 5 p a lc ó w . W p ły w a o n o na c z y n n o ś c io w ą s ta ­
r °
bilizację s to p y p o d c z a s c h o d z e n ia i b ie g a n ia . P rz e c ią ż e n ie ro z c ię g n a m a m ie js c e p o d ­
czas fa zy o b c ią ż e n ia i o d b ic ia się s to p y , p rz y k tó r y c h n a s tę p u je o b n iż e n ie s k le p ie n ia
podłużnego s to p y . S u m u ją c e się m ik r o u r a z y o k o lic y p ię ty m o g ą d o p ro w a d z ić d o en-
tezopatii lu b o s tro g i p ię to w e j. O b ja w y b ó lo w e w m ie js c u p rz y c z e p u ro z c ię g n a d o k o ­
ści p ię to w e j n a jc z ę ś c ie j p o ja w ia ją się ra n o o ra z w fa z ie p o c z ą tk o w e j i k o ń c o w e j tre -
ninau. a ta k ż e p o z a k o ń c z e n iu tr e n in g u . N a jc z ę ś c ie j d o c h o d z i d o sta n u p rz e w le k łe g o ,
ponieważ d o le g liw o ś c i są le k c e w a ż o n e i zg ła s z a n e z b y t p ó ź n o , c o n ie k o rz y s tn ie
w pływ a na czas le c z e n ia .
P o s tę p o w a n ie le c z n ic z e w o k re s ie o s tr y m o b e jm u je m a sa ż k o s tk ą lo d u o k o lic y
pięty a lb o m a sa ż rę c z n y ( g łó w n ie ro z c ie ra n ie ), p r o w a d z o n y w p a s m a c h p o p rz e c z n y c h
do p rz e b ie g u ro z c ię g n a na p o d e s z w o w e j s tro n ie s to p y . M a s u je się / z a s to s o w a n ie m
środków' w s p o m a g a ją c y c h m asaż o d z ia ła n iu p r z e c iw b ó lo w y m i p rz e c iw z a p a ln y m a l­
bo p rz y u ż y c iu k o m p o z y c ji o le jk ó w e te ry c z n y c h . W o k re s ie p r z e w le k ły m z a le c a się
w d a lszym c ią g u m a saż s tro n y p o d e s z w o w e j s to p y na b a z ie ś ro d k ó w ' p r z e c iw b ó lo ­
wych i p rz e c iw z a p a ln y c h o ra z m a sa ż p o b u d z a ją c y p o d u d z ia , ć w ic z e n ia p o p ra w ia ją c e
zakres ru c h o m o ś c i s ta w u s k o k o w e g o i s to p y , ć w ic z e n ia w 'z m a c n ia ją c c m ię ś n ie s ta b i­
lizujące lu k i s to p y , ć w u c ze n ia ro z c ią g a ją c e m ię ś n ie ły d k i. P o m o c n e je s t ró w n ie ż s to ­
sowanie u ltra d ź w ię k ó w ’ na ro z c ię g n o i p la s tro w a n ie s k le p ie n ia p o d łu ż n e g o . N a le ż y
zwrócić uw 'agę na u ż y w a n ie o d p o w ie d n ie g o o b u w ia , w k tó r y m p o w in n a b y ć p r a w i­
dłowo u fo rm o w a n a p ię ta i o bcas, z a p e w n ia ją c e d o b rą s ta b iliz a c ję ty ln e j c z ę ś c i s to p y .
*0.6. U razy staw ów , w iązadeł i to re b e k staw ow y ch
S krę ce n ie staw ru to u ra z s ta w u , p rz y k tó r y m d o c h o d z i d o n a d m ie rn e g o n a c ią g n ię -
Cla w ię z a d e ł o k o ło s ta w o w y c h i to r e b k i s ta w o w e j bez p rz e m ie s z c z e n ia s ię po-
te rzch n i s ta w o w y c h w z g lę d e m s ie b ie .
W ią z a d ła m a ją g e n e ty c z n ie u w a ru n k o w a n y o k re ś lo n y s to p ie ń r o z c ią g liw o ś c i i p o
^ P rz e s ta n iu d z ia ła n ia b o d ź c ó w n a p rę ż a ją c y c h p o w T a c a ją d o d łu g o ś c i w y jś c io w e j,
szko d ze n ia w ię z a d e ł p o w s ta ją w s k u te k n a g łe g o z a d z ia ła n ia z b y t d u ż e j s iły .
d o s tę p o w a n ie le c z n ic z e , n ie z a le ż n ie o d u s z k o d z e n ia , w p ie r w s z y m o k re s ie p o w y ­
m i e n i u u ra z u m a na c e lu z ła g o d z e n ie o b ja w ó w b ó lo w y c h , o b k u rc z c n ie u s z k o d z o ­
417
n y c h n a c z y ń k r w io n o ś n y c h , z m n ie js z e n ie k r w a w ie n ia w e w n ę trz n e g o i m in im a liz a c
o b rz ę k u . L e c z e n ie w p ie rw s z y c h 3 d n ia c h p o u ra z ie o b e jm u je s to s o w a n ie z im n ych
o k ła d ó w na o b o la łe m ie js c e i b e z w z g lę d n e u n ie ru c h o m ie n ie c h o re j k o ń c z y n y w 0na
tr u n k u u c is k o w y m o ra z u ło ż e n ie j e j p o w y ż e j p o z io m u serca. P rz e p ro w a d z a się rów
n ie ż m a sa ż i ć w ic z e n ia k o n tr a la tc ra ln c .
S k rę c e n ia s ta w o w e d z ie li s ię na le k k ie , ś re d n ic i c ię ż k ie . D ia g n o z o w a n ie uszko
d z o n y c h w ię z a d e ł n a s trę cz a d u ż o k ło p o tu , w z w ią z k u z w y s tę p o w a n ie m s iln e g o bólu
i z n a c z n e g o o b rz ę k u . P rz e rw a n e w ię z a d ła , k tó r e n a ty c h m ia s t u p o ś le d z a ją c a łk o w ic ie
c z y n n o ś ć s ta w u , są n a jc z ę ś c ie j w y k r y w a n e i o d p o w ie d n io le c z o n e . G o rz e j przedsta­
w ia s ię s y tu a c ja z u s z k o d z e n ia m i le k k im i i ś re d n im i, k tó r e n a jc z ę ś c ie j w ystę p u ją
i p o w o d u ją tr w a łe ro z c ią g n ię c ie w ię z a d ła , p ro w a d z ą c do d e s ta b iliz a c ji stawu
W o k re s ie w c z e s n y m u s z k o d z e n ia w ię z a d ła is tn ie ją c y o b ro n n y s k u rc z m ię ś n ia utrud­
n ia w y k r y c ie n ie s ta b iln o ś c i staw m , z a n im n ie z n ie c z u li s ię o b o la łe g o m ie js c a . Proces
g o je n ia się w ię z a d ła je s t ta k i sam p r z y le c z e n iu z a c h o w a w c z y m , ja k i p rz y leczeniu
o p e ra c y jn y m , p r z y c z y m d ru g i s p o s ó b le c z e n ia p o le p s z a ja k o ś ć g o je n ia , p rz e z co po­
w s ta je m n ie js z a b liz n a .
10.6.1. Skręcenia lekkie
S k rę c e n ia le k k ie c h a ra k te ry z u ją s ię u s z k o d z e n ie m m a łe j lic z b y w d ó k ie n wdęzadła,
m a łą b o le s n o ś c ią , n ie w ie lk im k r w ia k ie m i o b rz ę k ie m , b ra k ie m ru c h ó w p a to lo g ic z ­
n y c h i n ie z n a c z n y m u p o ś le d z e n ie m fu n k c ji s ta w u .
P o 3 d n ia c h o d w y s tą p ie n ia u ra z u p rz e p ro w a d z a s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia kontralate-
ra ln c , a u s z k o d z o n ą k o ń c z y n ę k ą p ie s ię ra z w c ie p łe j (o k .4 0 ° C ) ra z w? zim nej
( o k . l5 ° C ) w o d z ie i s to s u je s ię ć w ic z e n ia c z y n n e wr o d c ią ż e n iu lu b ć w ic z e n ia samo-
w s p o m a g a n e c h o re g o s ta w u b e z w y w o ły w a n ia b ó lu . W s k a z a n e je s t ro z p o c z ę c ie ma­
s o w a n ia , p o w y ż e j m ie js c a u ra z u , za p o m o c ą g ła s k a n ia , ro z c ie ra n ia i u g n ia ta n ia . Przy
is tn ie n iu o b rz ę k u s ta w u n a le ż y s to s o w a ć d re n a ż lim f a ty c z n y c a łe j kończyny,
w s z c z e g ó ln y c h p rz y p a d k a c h n a w e t tr z y ra z y d z ie n n ic .
Po ty g o d n iu o d d o z n a n ia u ra z u n a d a l w y k o n u je s ię m a sa ż i ć w ic z e n ia kontralate-
ra ln e o ra z n a c h o re j k o ń c z y n ie ć w ic z e n ia iz o m e try c z n e i ip s ila te ra ln e , k ilk a razy
d z ie n n ie , a ta k ż e d re n a ż lim f a ty c z n y p r z y is tn ie ją c y m o b rz ę k u . P o u s tą p ie n iu obrzęk 11
m o ż n a w y k o n a ć m a saż s ta w o w y c e n tr y fu g a ln y z z a s to s o w a n ie m ś ro d k ó w w spom a­
g a ją c y c h m a sa ż ( p r z e c iw b ó lo w e , p rz e c iw z a p a ln e . p rz e c iw ro b rz ę k o w 'e ) i o g ó ln y masaż
s ta w u z w y k o rz y s ta n ie m g ła s k a n ia , ro z c ie ra n ia i u g n ia ta n ia , b e z w y w o ły w a n ia bólu-
Z a le c a s ię m a sa ż o k o s tn o w y na o k o lic y c h o re g o s ta w u z w c ie ra n ie m k o m p p z y c j 1
o le jk ó w e te ry c z n y c h .
Po d w ó c h ty g o d n ia c h w d a ls z y m c ią g u w y k o n u je s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia ko n tra
te ra ln e o ra z m a s a ż staw ro w y c e n tr y fu g a ln y i o k o s tn o w y , ć w ic z e n ia c z y n n e i
z o p o re m , aż d o g r a n ic y b ó lu . C a łk o w ite o b c ią ż e n ie k o ń c z y n y c h o re j i tre n in g s iło 'v’V
g łó w n ie m ię ś n i d z ia ła ją c y c h n a staw ' w yp ro w a d za s ię p o u p ły w ie 3 ty g o d n i o d u f ^
418
p rz y u tr z y m u ją c y c h s ię z b y t d łu g o d o le g liw o ś c ia c h stawku i tk a n e k o k o ło s ta w o w y c h
n a le ż y z a le c ić m a sa ż s e g m e n ta m y . a ta k ż e ć w ic z e n ia c z y n n e z o p o re m w o d c ią /^ n iu
j k o le jn o ć w ic z e n ia z a p e w n ia ją c e ru c h o m o ś ć staw u w p e łn y m z a k re s ie .
10.6.2. Skręcenia średnie
S k rę c e n ia ś re d n ic c h a ra k te ry z u ją się u s z k o d z e n ie m d u ż e j lic z b y w łó k ie n w i ę z i ł a ,
s iln y m b ó le m , o b s z e rn y m k r w ia k ie m i o b rz ę k ie m z n a c z n e g o s to p n ia . P o ja w ia j;! S1(i
też ru c h y p a to lo g ic z n e i d o c h o d z i d o u p o ś le d z e n ia c z y n n o ś c i s ta w u .
P o s tę p o w a n ie le c z n ic z e w p ie rw s z y c h 3 d n ia c h p o u ra z ie o b e jm u je stosow anie
z im n y c h o k ła d ó w na o b o la łe m ie js c e , u n ie ru c h o m ie n ie b e z w z g lę d n e kończm y
z o p a tru n k ie m u c is k o w y m i u ło ż e n ie je j p o w y ż e j p o z io m u serca. P o ty m okresie P °
u s tą p ie n iu d u ż e g o o b rz ę k u z a k ła d a się o p a tru n e k g ip s o w y na 2 - 6 ty g o d n i. W ty m
czasie p rz e p ro w a d z a s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia k o n tr a la te ra ln e o ra z ć w ic z e n ia izem e-
try c z n e i ip s ila te ra ln e , k ilk a ra z y d z ie n n ie , na k o ń c z y n ie c h o re j.
Po u s u n ię c iu o p a tru n k u g ip s o w e g o n a s tę p u je o k re s u n ie ru c h o m ie n ia w z g l ę d n i 0 '
w c z a s ie k tó re g o p o s tę p o w a n ie le c z n ic z e p o d o b n e je s t d o le c z e n ia w s k rę c e n ia c h
kich.
10.6.3. Skręcenia ciężkie
S k rę c e n ia c ię ż k ie to c a łk o w ite p rz e r w a n ie wrię z a d ła , p rz y k tó r y m w y s tę p u je $^ny
ból i o b rz ę k z n a c z n e g o s to p n ia o ra z d u ż a n ie s ta b iln o ś ć s ta w u .
P o s tę p o w a n ie le c z n ic z e w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i o b e jm u je s to s o w a n ie z im n y c h
o k ła d ó w , u n ie ru c h o m ie n ie b e z w z g lę d n e k o ń c z y n y i u ło ż e n ie j e j p o w y ż e j p o z io m u
serca. T e c z y n n o ś c i p rz e p ro w a d z a się d o m o m e n tu z a b ie g u c h iru rg ic z n e g o , o b c jtnu_
ją ce g o z s z y c ie w ię z a d ła i to r e b k i s ta w o w e j, p o k tó r y m n a s tę p u je u n ic ru c h o m io m e
b e z w z g lę d n e w o p a tru n k u g ip s o w y m , u z a le ż n io n e o d p ro c e s u g o je n ia się. P o u s u fl^ "
ciu g ip s u s to s u je s ię u n ie ru c h o m ie n ie w z g lę d n e , w' cz a s ie k tó re g o u s p ra w n ia n ie reha­
b ilita c y jn e p o d o b n e je s t d o le c z e n ia w s k rę c e n ia c h ś re d n ic h .
10.6.4. Zwichnięcia
Z w ic h n ię c ie je s t to p rz e m ie s z c z e n ie p o w ie rz c h n i s ta w o w y c h k o ś c i w z g lę d e m ?ie "
bic. W p ie rw s z e j k o le jn o ś c i n a le ż y n a s ta w ić z w ic h n ię tą k o ś ć i u n ie ru c h o m ić staw na
P ew ien czas. N a s tę p n ie p rz e p ro w a d z a s ię le c z e n ie u s p ra w n ia ją c e , k tó r e o b e jm uJe
°k rc s u n ie ru c h o m ie n ia i o k re s p o lik w id a c ji u n ie ru c h o m ie n ia . W p ie rw s z y m o k rtfslc
W yko n u je s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia k o n tr a la te ra ln e o ra z m a sa ż i ć w ic z e n ia iz o m e try c Z n c
na c z ę ś c ia c h k o ń c z y n y c h o re j, n ic o b ję ty c h u n ie ru c h o m ie n ie m . W d ru g im o k r ć s,e
^a sow ^aniem o b e jm u je s ię k o ń c z y n ę c h o rą wfra z z c z ę ś c ią n ie m a s o w a n ą . N a l^ z >'
^yw ać ś ro d k ó w n a tłu s z c z a ją c y c h i odżyw czych a lb o o le jk ó w a ro m a ty c z n y c h
* ru m ia n k u i la w e n d y . W p rz y p a d k u w y s tę p o w a n ia o b rz ę k u w s k a z a n y je s t d re f 137
lim fa ty c z n y . P ie rw s z e z a b ie g i w y k o n u je s ię d e lik a tn ie , p o w ie rz c h o w n ie , a p o k i l ^ u
419
 ■
zabiegach energicznym m asażem m ożna objąć tkanki głębiej położone, m asując n
bazie kom pozycji olejków eterycznych. Jeżeli w trakcie unieruchom ienia powstały
przykurcze staw ow e, to należy zastosow ać m asaż przy przykurczach, gdy występy
zaniki m ięśniow e, trzeba przeprow adzić m asaż izometryczny. W przypadkach skoin
plikow anych i trw ających zbyt długo (np. w chorobach staw ów i tkanek okołostawo
wych) w skazany jest m asaż segm entam y. W trakcie m asażu należy zadbać o peinv
zakres ruchom ości staw u; pom ogą w tym ćwiczenia.
10.6.5. Przykurcze stawowe
Przykurcz jest to w adliw e ustaw ienie kończyny w skutek trw ałego ograniczenia
zakresu ruchu w stawie.
W przypadku w ystępow ania przykurczu w obrębie staw u należy jak najszybciej
przystąpić do zabiegów fizykalnych, aby zapobiec objaw om bólow ym , pogłębianiu
się przykurczu, zanikom m ięśniow ym , a także w płynąć na obniżenie napięcia
i w zm ocnienie osłabionych mięśni. Po zastosow aniu zabiegów z zakresu ciepłolecz-
nictwa przystępuje się do m asażu likwidującego przykurcz. W pierwszej kolejności
pogłębia się przykurcz w celu rozluźnienia mięśni i stosuje się ogólny masaż roz­
grzew ający mięśni zginaczy i prostow ników chorego stawu, stosując głaskanie, roz­
cieranie, ugniatanie i delikatną w ibrację. N astępnie rozciąga się przykurcz do mo­
m entu w ystąpienia delikatnego bólu i w takim ułożeniu przeprow adza się masaż roz­
luźniający na grupie m ięśni zginaczy, stosując głaskanie i rozcieranie, a na mięśniach
prostow nikach w ykonuje się energiczny, pobudzający m asaż z zastosowaniem gła­
skania. rozcierania, ugniatania i silnej w ibracji. K olejno na okolicę stawu stosuje się
m asaż staw ow y centryfuga lny, w ykonując głów nie głaskanie i rozcieranie. W tazie
końcowej należy w cierać środki w spom agające m asaż o działaniu przeciwbólowym,
przeciwzapalnym i rozgrzewającym albo m asow ać na bazie kom pozycji olejków ete­
rycznych. Po masażu przystępuje się do ćwiczeń zw iększających zakres ruchomości
w stawie. Po zlikw idow aniu przykurczu, a przy istniejących zanikach mięśniowych
należy zastosow ać na ten mięsień czy grupę mięśni m asaż izometryczny.
10.6.6. Choroby błony maziowej stawu kolanowego
Do najczęstszych przyczyn chorób błony maziowej staw u kolanow ego należą mi
krourazy, pow stające przy dużych obciążeniach treningow ych, które sumując się
prow adzają do w ysięku w stawie. Urazy i podrażnienia błony maziowej niekorzys
w pływ ają na w ydolność m ięśnia czw orogłow ego, której pogorszenie ujawnia się
po kilku dniach w ystępow ania objaw ów bólowych i ograniczenia czynności
czyny dolnej. D odatkow ym i objawam i ostrego podrażnienia błony maziowej są p ^ .
kurcz zgięciow y i obrzęk stawu kolanowego oraz podw yższona te m p e ra tu ra
okolicy.
420
U sprawnianie lecznicze w okresie ostrym zapalenia błony maziowej obejm uje
unieruchomienie kończyny oraz zastosow anie krioterapii i leków przeciw zapalnych
na okolicę stawu kolanowego. Przy istniejącym przykurczu zginaczy stawu kolano­
wego stosuje sic w yciąg z obciążeniem w celu likwidacji przykurczu, ja k również
w celach diagnostycznych, poniew aż niem ożność uzyskania wyprostu w stawcie może
świadczyć o uszkodzeniu łąkotki. W tym okresie w ykonuje się m asaż kontralatcralny
stawu kolanowego i m ięśnia czw orogłow ego.
W okresie podostrym stosuje się unieruchom ienie względne stawu w pozycji wy-
prostnej i ucisk w postaci ow inięcia kończyny kilkom a warstwami waty, w celu przy­
spieszenia w chłaniania w ysięku i zm niejszenia uczucia napięcia. N ależy pam iętać,
aby unikać pozycji pionowej z obciążeniem kończyny i ułożenia kończyny chorej
w zgięciu w staw ie kolanowym . W tym okresie na czas rehabilitacji likwiduje się
unieruchomienie i przeprow adza się m asaż i ćw iczenia izom etryczne m ięśnia czw o­
rogłowego albo drenaż lim fatyczny z om inięciem stawu kolanowego (w przypadku
istniejącego jeszcze obrzęku).
Po ustąpieniu okresu podostrego w ykonuje się m asaż staw ow y centrylugalny z za­
stosowaniem środków w spom agających m asaż o działaniu przeciwzapalnym , prze­
ciwbólowym i przeciw obrzękow ym albo stosuje się kom pozycję olejków eterycz­
nych. Przeprow adza się rów nież m asaż m ięśnia czw orogłow ego i m asaż okostnow y
okolicy stawu. N ajw ażniejszym elem entem rehabilitacji są ćw iczenia czynne i czynne
z oporem staw u kolanowego, a do czasu osiągnięcia pełnej wydolności stawu
i mięśnia czw orogłow ego zaleca się podczas chodzenia używanie stabilizatora stawu
kolanowego.
10.6.7. Uszkodzenia łąkotek stawu kolanowego
Staw kolanowy jest największym stawem ustroju człowieka, jest staw em zaw ia­
sowym. w którym głów ką są kłykcie kości udow ej, a panewką kłykcie kości pisz­
czelowej; od przodu staw je st przykryty rzepką. Poniew aż panew ka jest bardzo płyt­
ka, jest ona pogłębiona przez łąkotki przyśrodkow ą i boczną. Łąkotki są to niepełne
krążki śródstaw ow e, kształtu półksiężycow atego, na obw odzie grubsze, a w środku
cieńsze, zbudow ane z chrząstki szklistej i włóknistej. Są one połączone w ięzadłow o
¿kością udow'ą poprzez dw a w ięzadła łąkotkow o-udow e. O bydw ie łąkotki są połą­
czone z przodu wiązadłem poprzecznym kolana. D zielą one jam ę staw ow ą na dwa
P^tra: górne - utw orzone przez łąkotki i kość udową, tutaj są w ykonyw ane ruchy
¿ginania i prostowania. Piętro dolne znajduje się m iędzy łąkotkami a kością piszcze­
l ą ; w tym m iejscu są w ykonyw ane ruchy obrotowe.
Staw kolanowy je st stawem najbardziej narażonym na uszkodzenia, w związku
-tym, że leży na przedłużeniu dw óch długich kości (dźw igni) kończymy dolnej i nic
nJa osłony m ięśniow ej. Do najczęściej w ystępujących uszkodzeń stawu kolanow ego
nalcży rozerw anie łąkotki, które następuje w w yniku zadziałania bezpośredniego ura-
421
 z u na łą k o tk ę , p r z y u ra z ie s k rę tn y m (s k rę t t u ło w ia p r z y z a b lo k o w a n e j s to p ie ) D
o s ła b ie n iu a p a ra tu w ię z a d ło w e g o a lb o w w y n ik u u ra z u d z ia ła ją c e g o o d s tro n y bo
n e j, p r z y z g ię ty m s ta w ie . U s z k o d z e n ie łą k o tk i m o ż e n a s tą p ić p o d w p ły w e m je d n o ^
/.o w e g o u ra z u , a le n a jc z ę ś c ie j je s t w y n ik ie m s u m o w a n ia się m ik r o u r a z ó w , co p r o ^
d z i d o p ę k n ię c ia p o d łu ż n e g o w p ła s z c z y ź n ie p o z io m e j lu b o d e rw a n ia łą k o tk i od
re b k i s ta w o w e j. T y p o w y m i o b ja w a m i u s z k o d z e n ia łą k o tk i są: d o b rz e s ły s z a ln y trzask
p o łą c z o n y z u c z u c ie m p rz e s k o c z e n ia w' s ta w ie , b ó l, o g ra n ic z e n ie zakresu ruchu
w' stawne, g łó w n ie w fa z ie k o ń c o w e j z g in a n ia lu b w y p ro s tu ze s p rę ż y s ty m b lo ko w a
n ie m s ta w u , w y s tę p o w a n ie w y s ię k u i z a n ik u m ię ś n ia c z w o ro g ło w 'e g o .
W c e lu ro z p o z n a n ia u s z k o d z e n ia łą k o tk i m o ż n a p rz e p r o w a d z ić b a d a n ie diagno­
s ty c z n e w p o s ta c i n p . te s tó w łą k o tk o w y c h A p le y ’ a i B o h le ra . Test łąkotkowy Apley'a
s to s u je s ię u z a w o d n ik a le ż ą c e g o p rz o d e m i k o ń c z y n ie d o ln e j z g ię te j w s ta w ie ko la ­
n o w y m d o k ą ta 9 0 ° . T e ra p e u ta je d n ą rę k ą s ta b iliz u je u d o , a d ru g ą n a c is k a na piętą
( k o m p re s ja łą k o te k b o c z n e j i p rz y ś r o d k o w e j), w y k o n u ją c ro ta c ję p o d u d z ia na ze­
w n ą trz i d o w e w n ą trz (te s t k o m p r c s y jn o - r o ta c y jn y ) . D r u g i te s t (d y s tra k c y jn o -ro ta -
c y jn y ) p rz e p ro w a d z a się w te j s a m e j p o z y c ji w y jś c io w e j c o p ie r w s z y , a le o d cią ga się
p o d u d z ie ( tr a k c ja ) , p r z y ró w n o c z e s n e j r o ta c ji z e w n ę trz n e j i w e w n ę t r z n e j W ystąpie­
n ie b ó lu p r z y r o ta c ji z e w n ę trz n e j ś w ia d c z y o u s z k o d z e n iu łą k o tk i p rz y ś ro d k o w e j,
a p rz y r o ta c ji w e w n ę trz n e j - o u s z k o d z e n iu łą k o tk i b o c z n e j. Test łąkotkowy Bohlera
p rz e p ro w a d z a się u z a w o d n ik a le ż ą c e g o ty łe m lu b s ie d z ą c e g o z w y p ro s to w a n ą koń­
c z y n ą d o ln ą w s ta w ie k o la n o w y m . T e ra p e u ta je d n ą rę k ą s ta b iliz u je u d o o d strony
p rz y ś r o d k o w e j, a d ru g ą w y k o n u je ru c h p r z y w id z e n ia p o d u d z ia , n a s tę p n ie zm ienia
u ło ż e n ie i je d n ą rę k ą s ta b iliz u je u d o p o s tro n ie b o c z n e j, a d ru g ą w y k o n u je odw odze­
n ie p o d u d z ia . P odczas p r z y w id z e n ia ( d o c is k na łą k o tk ę p r z y ś r o d k o w ą ) lu b odw odze­
n ia (d o c is k na łą k o tk ę b o c z n ą ) n a s tę p u je zw -ężenie o d p o w ie d n ie j c z ę ś c i szp a ry sta­
w o w e j i w p rz y p a d k u u s z k o d z e n ia łą k o tk i p o ja w ia s ię b ó l.
U s p ra w n ia n ie le c z n ic z e z a c h o w a w c z e w o k re s ie o s tr y m o b e jm u je zastosow anie
p u n k c ji s ta w o w e j p r z y is tn ie ją c y m k r w ia k u o ra z u n ie ru c h o m ie n ie b e z w z g lę d n e koń­
c z y n y d o ln e j na o k . 2 ty g o d n ie i s to s o w a n ie k r io te r a p ii na s ta w . W ty m czasie prze­
p ro w a d z a się m a sa ż i ć w ic z e n ia k o n tra la te ra ln e s ta w u k o la n o w e g o i m ię ś n ia czw oro-
g ło w e g o , a ta k ż e ć w ic z e n ia iz o m e try c z n e m ię ś n ia c z w o ro g ło w e g o c h o re j k o ń c z y n y .
W o k re s ie p o d o s tr y m s to s u je s ię u n ie ru c h o m ie n ie w z g lę d n e , u s u w a n e na czas re­
h a b ilita c ji, p o d c z a s k tó r e j p rz e p ro w a d z a s ię m a s a ż i ć w ic z e n ia iz o m e try c z n e m ięśnia
c z w o ro b o c z n e g o , a ta k ż e m asaż s ta w o w y c e n tr y fu g a ln y c h o re j k o ń c z y n y z zastoso­
w a n ie m ś r o d k ó w w s p o m a g a ją c y c h m a s a ż o d z ia ła n iu p r z e c iw b ó lo w y m , p rz e c iw ­
z a p a ln y m i p r z e c iw o b r z ę k o w y m . W p rz y p a d k u w y s tę p o w a n ia o b rz ę k u s ta w u nalez>
w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i w ykonać d re n a ż lim f a ty c z n y z o m in ię c ie m s ta w u ko-
ła n o w e g o . W p ro w a d z a się s to p n io w o ć w ic z e n ia c z y n n e i c z y n n e z o p o re m stawm ko
ła n o w e g o . W p ó ź n ie js z y m o k re s ie m a s u je się c a łą k o ń c z y n ę d o ln ą c h o rą o ra z stosuje
422
m asaż s ta w o w y c e n tr y fu g a ln y na b a z ie k o m p o z y c ji o le jk ó w e te ry c z n y c h , a ta k ż e
nia sa ż o k o s tn o w y o k o lic y s ta w u k o la n o w e g o .
W p rz y p a d k u u s z k o d z e n ia łą k o tk i z z a k le s z c z e n ie m się cz ę ś c i łą k o tk i m ię d z y p o ­
w ie rz c h n ie s ta w o w e , s to s u je s ię le c z e n ie o p e ra c y jn e b e z p o ś re d n io , p o k tó r y m p rz e -
pro w a d z a s ię le c z e n ie u s p ra w n ia ją c e , trw a ją c e o k . 2 -3 ty g o d n i. W p ie rw s z y m ty g o ­
dnia w y k o n u je się k ilk a ra z y d z ie n n ie ć w ic z e n ia b ie rn e s ta w u k o la n o w e g o d o g ra n ic y
bólu, ć w ic z e n ia iz o m e tr y c z n e m ię ś n ia c z w o ro b o c z n e g o u d a i z g in a c z y u d a , i s to s u je
sią k rio te r a p ię stawm k o la n o w e g o c h o re j k o ń c z y n y , a ta k ż e m a sa ż i ć w ic z e n ia k o n -
tfa la tc ra ln e staw m k o la n o w e g o i m ię ś n ia c z w o ro g ło w e g o uda. W d r u g im ty g o d n iu
p rze p ro w a d z a s ię te sam e z a b ie g i c o w c z e ś n ie j, z w ię k s z a ją c za k re s ru c h o m o ś c i stawm
k o la n o w e g o i in te n syw -n o ść ć w ic z e ń , p o w ta rz a ją c k ilk a n a ś c ie ra z y wr c ią g u d n ia .
W p ro w a d z a się ta k ż e ć w ic z e n ia c z y n n e staw m k o la n o w m g o . W tr z e c im ty g o d n iu za ­
czyna s ię s to s o w a ć m a s a ż k o ń c z y n y d o ln e j c h o re j, ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m
m ięśnia c z w o ro g ło w m g o u d a i z g in a c z y uda , i m a sa ż s ta w o w y c e n tr y fu g a ln y z u ż y ­
ciem ś ro d k ó w ' w s p o m a g a ją c y c h m a s a ż o d z ia ła n iu p r z e c iw b ó lo w y m , p rz e c iw z a p a l­
nym i p rz e c iw m b rz ę k o w y m . W p rz y p a d k u w y s tę p o w a n ia o b rz ę k u stawm k o la n o w e g o
w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i w y k o n u je s ię d re n a ż lim f a ty c z n y . W p ro w a d z a s ię ć w ic z e n ia
czynne z o p o re m , d o s to s o w u ją c o b c ią ż e n ie do a k tu a ln y c h m o ż liw o ś c i c h o re g o ,
a ta kże ć w ic z e n ia n a e rg o m e trz e r o w e r o w y m .
10.6.8. Niestabilność stawu kolanowego
N ie s ta b iln o ś ć stawm k o la n o w e g o s p o w o d o w a n a je s t z a d z ia ła n ie m u ra z u b e z p o ­
śre dniego n a s ta w , p rz e z c o z o s ta je u s z k o d z o n y a p a ra t w ię z a d ło w y . O b ja w a m i n ie ­
s ta b iln o ś c i są n ie p e w n o ś ć k o la n a ( tz w . u c ie k a n ie k o la n a ), n ie k o n tro lo w a n a p rz e s u -
w a ln o ś ć p o w ie rz c h n i s ta w o w y c h , k r w ia k , b ó l i o b rz ę k . T o re b k a s ta w o w a w z m o c ­
n iona je s t p rz e z w ię z a d ła : w ię z a d ło w ła s n e rz e p k i (h a m u je ru c h y z g in a n ia ), w ię z a d ło
p o b o czn e s tr z a łk o w e (h a m u je ru c h y p ro s to w a n ia i r u c h y o b ro to w e n a z e w n ą trz ), w ię ­
zadło p o b o c z n e p is z c z e lo w e (h a m u je m c h y p ro s to w a n ia i ru c h y o b ro to w e n a ze ­
w n ą trz ), w ię z a d ło p o d k o la n o w e s k o ś n e (h a m u je m c h y o b ro to w e i n a d m ie rn e p ro s to ­
w a n ie s ta w u ), w ię z a d ło p o d k o la n o w e łu k o w a te . W s ta w ie k o la n o w y m z n a jd u ją się
ró w n ie ż w ię z a d ła łą k o tk o w o - u d o w e (łą c z ą łą k o tk i z k o ś c ią u d o w ą ), w ię z a d ło p o ­
przeczne k o la n a ( łą c z y o b ie łą k o t k i) o ra z w ię z a d ła k r z y ż o w e p rz e d n ie (h a m u je p rz e ­
su w a n ie p o d u d z ia d o p rz o d u ) i ty ln e (h a m u je p rz e s u w a n ie p o d u d z ia d o ty łu ) . N a s ta ­
b iln o ś ć stawm k o la n o w e g o w d u ż e j m ie rz e w p ły w a ją s p ra w n o ś ć i s iła m ię ś n ia c z w o ­
ro g ło w e g o uda.
N ie s ta b iln o ś ć s ta w u k o la n o w m g o o k re ś la n a je s t w 3 s to p n ia c h : s to p ie ń I - n ie s ta ­
b iln o ś ć le k k a w y n ik a z czę ścio w m g o n a d e rw a n ia i ro z c ią g n ię c ia w ię z a d ła , w ń o tk o ś ć
stawm w y n o s i 3 -5 m m , s to p ie ń I I - n ie s ta b iln o ś ć u m ia rk o w a n a - p o w s ta ła p r z y c z ę ­
ś c io w y m ro z e r w a n iu w ię z a d ła , w io tk o ś ć s ta w u w y n o s i 5 -1 0 m m , s to p ie ń I I I - n ie s ta -
423
 b iln o ś ć d u ż a - w y s tę p u je p o c a łk o w ity m z e rw a n iu w ią z a d ła ; n ie p ra w id ło w a n
m o ś ć s ta w u w y n o s i p o w y ż e j 10 m m . ch°-
U s z k o d z e n ie w ią z a d ła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o w y s tę p u je c z ę ś c ie j n iż wie?
s tr z a łk o w e g o i p rz e w a ż n ie p r z y n a d k ły k c iu k o ś c i u d o w e j, p o z a d z ia ła n iu urazu h
p o ś re d n ie g o o d s tr o n y b o c z n e j k o la n a , p rz y ró w n o c z e s n e j r o ta c ji p o d u d z ia na ^
w n ą trz w z g lę d e m uda, p r z y w y p ro s to w a n e j k o ń c z y n ie . P rz y ty m u ra z ie zostaje ró ^
n ie ż u s z k o d z o n e w ią z a d ło k r z y ż o w e p rz e d n ie . O b ja w ia s ię k r w ia k ie m , bolera w ok*
l ic y w ią z a d ła , p a to lo g ic z n y m o d w o d z e n ie m p o d u d z ia , s tw ie rd z a n y m p r z y zg ię c i u ^
ką ta 20 ° o ra z z w ię k s z o n ą ro ta c ją z e w n ę trz n ą .
U s z k o d z e n ie w ią z a d ła p o b o c z n e g o s tr z a łk o w e g o n a jc z ę ś c ie j n a stę p u je przy g j 0
w ie s tr z a łk i, p o z a d z ia ła n iu u ra z u b e z p o ś re d n ie g o p o s tro n ie p rz y ś r o d k o w e j kolana
p rz y ró w n o c z e s n e j r o t a c ji w e w n ę trz n e j p o d u d z ia w z g lę d e m uda, p rz y wyprostowanej
k o ń c z y n ie . U s z k o d z e n ie c e c h u je się k r w ia k ie m , b ó le m w' o k o lic y w ią z a d ła , zw ię k­
s z o n ą r o ta c ją w e w n ę trz n ą , p a to lo g ic z n y m p rz y w ie d z e n ie m p o d u d z ia , stwierdzanym
p rz y z g ię c iu d o k ą ta 20 °.
U s z k o d z e n ie w ią z a d ła k rz y ż o w e g o p rz e d n ie g o w y s tę p u je z n a c z n ie częściej niż
k rz y ż o w e g o ty ln e g o i p rz e w a ż n ie p r z y g u z k u m ię d z y k ły k c io w y m p rz e d n im kości
p is z c z e lo w e j, p o z a d z ia ła n iu u ra z u b e z p o ś re d n io o d t y łu lu b na s k u te k m echanizm u
o p is a n e g o p r z y u s z k o d z e n iu w ią z a d ła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o (o p is pow yżej).
U s z k o d z e n ie te g o w ią z a d ła p o w o d u je p rz e s u n ię c ie p o d u d z ia k u p rz o d o w i p rz y zgię­
te j k o ń c z y n ie i r o ta c ji p o d u d z ia d o w e w n ą trz . N ie k ie d y u s z k o d z e n iu u le g a ją rów no­
c z e ś n ie łą k o tk i i w ią z a d ła p o b o c z n e . U s z k o d z e n ie c h a ra k te ry z u je się k rw ia k ie m , sła­
b y m b ó le m , p a to lo g ic z n y m o d w o d z e n ie m p o d u d z ia p rz y w y p ro s to w a n e j kończynie,
j a k r ó w n ie ż p r z y z g ię c iu d o k ą ta 2 0 °, z w ię k s z o n ą ro ta c ją z e w n ę trz n ą i w ystę p o w a ­
n ie m ru c h u s z u tla d k o w e g o d o p rz o d u .
U s z k o d z e n ie wrię z a d ła k rz y ż o w e g o ty ln e g o n a s tę p u je p r z y g u z k u m iędzykłykcio­
w y m t y ln y m k o ś c i p is z c z e lo w e j, p o z a d z ia ła n iu u ra z u b e z p o ś re d n ie g o o d przodu:
p o w o d u je p rz e s u n ię c ie p o d u d z ia k u t y ło w i p r z y z g ię te j k o ń c z y n ie i ro ta c ji podudzia
d o w e w n ą trz . U s z k o d z e n ie o b ja w ia s ię k r w ia k ie m , s ła b y m b ó le m , ru c h am i bocznymi
p o d u d z ia p r z y w y p ro s to w a n e j k o ń c z y n ie o ra z ru c h a m i s z u fla d k o w y m i d o ty łu .
P rz y u s z k o d z e n ia c h a p a ra tu w ię z a d ło w e g o w y s tę p u ją c e o b ja w y b ó lo w e nie są
p ro p o rc jo n a ln e d o s to p n ia u s z k o d z e n ia tk a n e k , tz n . im w ię k s z y bó l, ty m mniejsze
u s z k o d z e n ie i o d w r o tn ie , p o n ie w a ż p r z y k o n tu z ja c h d u ż y c h ro z m ia r ó w dochodzi
ro z e rw a n ia w ię k s z o ś c i w łó k ie n n e r w o w y c h i n ie w y s tę p u je p rz e w o d n ic tw o nerwowe.
P o d o b n a s y tu a c ja d o ty c z y p o w s ta ją c e g o k r w ia k a - im m n ie js z y k r w ia k ty m n a ezy
s p o d z ie w a ć s ię u s z k o d z e n ia w a ż n ie js z y c h s tr u k tu r a n a to m ic z n y c h k o la n a (g łó w k i
w ią z a d e ł). D u ż y k r w ia k p o w s ta je n a jc z ę ś c ie j na s k u te k n a ru s z e n ia c ią g ło ś c i tore
s ta w o w e j.
U s p ra w n ia n ie le c z n ic z e u z a le ż n io n e je s t o d r o z m ia r ó w u s z k o d z e n ia , tz n . uraZ^ _
je d y n c z e g o w ię z a d ła n a jc z ę ś c ie j k w a lif ik u je s ię d o le c z e n ia z a c h o w a w c z e g o , n
^ ia s t u s z k o d z e n ie d w u lu b w ię c e j w ią z a d e ł a lb o w ią z a d ła i łą k o tk i je s t w s k a z a n ie m
jo z a b ie g u c h iru rg ic z n e g o . W le c z e n iu o s ó b m ło d y c h i s p o rto w c ó w - n a jc z ę ś c ie j sto ­
suje się le c z e n ie o p e ra c y jn e .
jO.6.9. Uszkodzenia wiązadeł pobocznych stawu kolanowego
U s z k o d z e n ie w ią z a d e ł p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o i p o b o c z n e g o s tr z a łk o w e g o n a -
st(,puje w w y n ik u z a d z ia ła n ia u ra z u b e z p o ś re d n ie g o p o o d p o w ie d n ie j s tro n ie (s iln e
« ¿ w odzenie lu b p rz y w o d z e n ie ) z ró w n o c z e s n ą ro ta c ją p o d u d z ia w z g lę d e m u d a p rz y
w y p ro s to w a n e j k o ń c z y n ie . P rz y u s z k o d z e n iu w ię z a d ła p o b o c z n e g o p is z c z e lo w e g o
najczęściej u le g a te ż u s z k o d z e n iu w ią z a d ło k rz y ż o w e p rz e d n ie , a u s z k o d z e n iu w ię z a ­
dła p o b o c z n e g o s tr z a łk o w e g o m o ż e to w a rz y s z y ć n ie d o w ła d lu b p o ra ż e n ie n e rw u
strz a łk o w e g o w z w ią z k u z je g o ro z c ią g n ię c ie m . P rz y ś w ie ż y c h u ra z a c h c h o r y p o c z ą t­
kowo m o ż e c h o d z ić o w ła s n y c h s iła c h , a o b ja w y b ó lo w e z w ię k s z a ją s ię s to p n io w o ,
osiągając m a k s im u m n a s tę p n e g o d n ia . C h o r y p o d c z a s c h o d z e n ia m a u c z u c ie n ie p e w ­
ności i b o c z n e j n ie s ta b iln o ś c i s ta w u k o la n o w e g o .
U s p ra w n ia n ie le c z n ic z e p rz y u s z k o d z e n ia c h n ie w ie lk ie g o s to p n ia (s ta w m u s i b y ć
stabilny w w y p ro ś c ie , w' z g ię c iu d o 3 0 ° , a b o c z n a n ie s ta b iln o ś ć n ie m o ż e p rz e k ra c z a ć
10°) o b e jm u je le c z e n ie z a c h o w a w c z e . S to s u je s ię n a k łu c ie s ta w u w' c e lu o p ró ż n ie n ia
ja m y s ta w u z p ły n u o ra z o p a tru n e k g ip s o w y na c a łą k o ń c z y n ę w p o z y c ji n ie w ie lk ie g o
zgięcia i w' k o ś la w o ś c i lu b szp o ta w ro ś c i, w p ły w a ją c y na m a k s y m a ln e z b liż e n ie p rz y -
czepów i ro z lu ź n ie n ia w ię z a d ła k r z y ż o w e g o p rz e d n ie g o . W ty m cza s ie , tz n . p rz e z
okres o k . 4 ty g o d n i p rz e p ro w a d z a się m a saż i ć w ic z e n ia k o n tra la te ra ln e , w y k o r z y ­
stując o d c z y n k o n s c n s u a ln y i in te n s y w n e ć w ic z e n ia iz o m e tr y c z n e m ię ś n i p o d u d z ia
i uda k o ń c z y n y c h o re j. Po z lik w id o w a n iu u n ie ru c h o m ie n ia s to s u je się d re n a ż lim fa -
tyczny p r z y is tn ie ją c y m o b rz ę k u a lb o m a sa ż, ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m m ię ś n i
b rzu ch a te g o ł y d k i i c z w o r o g ło w e g o u d a . W p ro w a d z a s ię te ż ć w ic z e n ia b ie rn e , c z y n -
n o -b ie m e i c z y n n e c h o re j k o ń c z y n y . P o z a b ie g a c h re h a b ilita c y jn y c h z a w o d n ik p o w i­
nien z a k ła d a ć s ta b iliz a to r s ta w u k o la n o w e g o , c o u m o ż liw i m u lo k o m o c ję p r z y p o m o ­
cy k u l ło k c io w y c h . P o 2 ty g o d n ia c h o d ro z p o c z ę c ia u s p ra w n ia n ia c h o re j k o ń c z y n y
w p ro w a d z a s ię m a sa ż s ta w o w y c e n tr y ftig a ln y z z a s to s o w a n ie m ś ro d k ó w ' w s p o m a g a ­
ją c y c h m a sa ż o d z ia ła n iu p r z e c iw b ó lo w y m , p rz e c iw z a p a ln y m i p rz e c iw o b r z ę k o w y m
albo k o m p o z y c ję o le jk ó w ' e te ry c z n y c h . S to s u je s ię r ó w n ie ż m a sa ż i ć w ic z e n ia iz o m e ­
o ry c z n e m ię ś n i c z w o r o g ło w c g o u d a i b rz u c h a te g o ł y d k i o ra z ć w ic z e n ia c z y n n e k o ń ­
czyn y d o ln e j c h o re j. P o k o le jn y c h 2 ty g o d n ia c h w y k o n u je s ię z a b ie g i w c z e ś n ie js z e i
fitesaż o k o s tn o w y o k o lic y s ta w u k o la n o w e g o , a ta k ż e s to p n io w o w p ro w a d z a s ię ć w i ­
czenia c z y n n e z o p o re m . Po 2 m ie s ią c a c h o d u ra z u m o ż n a c z ę ś c io w o o b c ią ż a ć k o ń ­
czynę d o ln ą c h o rą .
P rz y n ie s ta b iln o ś c i I I I s to p n ia s to s u je s ię le c z e n ie o p e ra c y jn e , p o le g a ją c e na p o łą ­
czeniu k o ń c ó w w ię z a d ła . R o k o w a n ie na w y le c z e n ie z a le ż n e je s t o d ro z le g ło ś c i
Usz k o d z e n ia , m ie js c a z e rw a n ia w ię z a d ła i r e h a b ilita c ji. O d e rw a n ie w ię z a d ła w o k o ­
425
 lic y p rz y c z e p u d a je d u ż ą szansę na p o z y ty w n y w y n ik le c z e n ia , z e w z g lę d u na (W
u k r w ie n ie m ie js c a z s z y c ia . P rze d z a b ie g ie m n a le ż y z a d b a ć o w y s ta rc z a ją c e
iz o m e tr y c z n c m ię ś n i kończyny c h o re j i u z y s k a n ie p e łn e g o z a k re s u
w s ta w ie k o la n o w y m . L e c z e n ie u s p ra w n ia ją c e je s t p o d o b n e d o s to s o w a n e g o w ]ec?(j I
n iu z a c h o w a w c z y m .
10.6.10. Uszkodzenia więzadeł krzyżowych stawu kolanowego
D o u s z k o d z e n ia w ię z a d e ł k r z y ż o w e g o p rz e d n ie g o lu b ty ln e g o d o c h o d z i wskutek
u ra z u b e z p o ś re d n ie g o , d z ia ła ją c e g o n a p o d u d z ie (o d p rz o d u lu b o d ty łu ) , p rz y
ty m s ta w ie k o la n o w y m . Z a w o d n ik z z e rw a n y m je d n y m z w ię z a d e ł m a u czu cie nie­
p e w n o ś c i i o s ła b ie n ia s ta w u k o la n o w e g o p r z y o b c ią ż a n iu k o ń c z y n y d o ln e j chorej
a z e rw a n ie o b u w ię z a d e ł p o w o d u je p r z e d n io - ty ln ą n ie s ta b iln o ś ć k o la n a i znaczne
o g ra n ic z e n ie w y d o ln o ś c i c h o d u . W c e lu s p ra w d z e n ia u s z k o d z e n ia w ię z a d e ł krzyżo­
w ych p rz e p ro w a d z a s ię b a d a n ie ru c h ó w ' s z u fla d k o w y c h , k tó re w y k o n u je
u z a w o d n ik a le ż ą c e g o ty łe m , z k o ń c z y n ą d o ln ą bad a n ą z g ię tą w s ta w ie k o la n o w y m
d o k ą ta 9 0 ° i s to p ą o p a rtą o p o d ło ż e . T e ra p e u ta s ia d a ją c na s to p ie b a d a n e j kończyny
s ta b iliz u je p o d u d z ie , a rę k a m i o b e jm u je p o d u d z ie p o n iż e j s ta w u k o la n o w e g o . Na­
s tę p n ie p ró b u je w y k o n a ć ru c h y g o le n ią d o p rz o d u i d o ty łu . W p rz y p a d k u zerwania
w ń ę zadła k r z y ż o w e g o p rz e d n ie g o p o d u d z ie ła tw o p rz e s u n ie s ię d o p rz o d u , natom iast
p rz y z e rw a n iu w ńęzadła k rz y ż o w e g o ty ln e g o p o d u d z ie p rz e s u n ie s ię ła tw o do tyłu.
M in im a ln e p rz e s u n ię c ie d o p rz o d u g o le n i je s t n o rm a ln e je ż e li w y s tę p u je ró w n ie ż
i w d ru g ie j k o ń c z y n ie .
W p rz y p a d k u u s z k o d z e n ia je d n e g o w ię z a d ła n a jc z ę ś c ie j s to s u je s ię le cze n ie za­
c h o w a w c z e , p o le g a ją c e na u n ie ru c h o m ie n iu k o ń c z y n y o p a tr u n k ie m g ip s o w y m na
o k re s o k . 2 m ie s ię c y z ró w n o c z e s n y m in te n s y w m y m ć w ic z e n ie m iz o m e try c z n y m
i iz o to n ic z n y m m ię ś n i uda k o ń c z y n y c h o re j o ra z s to s o w a n ie m m a s a ż u i ć w ic z e ń kon-
tra la te ra ln y c h . U s p o rto w x ó w i o s ó b m ło d y c h w ta k im p rz y p a d k u z w y c z a jo w o prze­
p ro w a d z a s ię le c z e n ie o p e ra c y jn e . Z e rw a n ie o b u w ię z a d e ł je s t b e z w z g lę d n y m w ska­
z a n ie m d o le c z e n ia o p e ra c y jn e g o , p o n ie w a ż w c z e s n e p o łą c z e n ie k o ń c ó w więzadła
■okuje p o z y ty w n ie n a p o w r ó t d o u p ra w ia n e j d y s c y p lin y s p o rtu .
U s p ra w n ia n ie le c z n ic z e po re k o n s tr u k c ji w ię z a d e ł k rz y ż o w y c h
ty ln e g o ro z p o c z y n a s ię j u ż w d n iu z a b ie g u . P o o p e ra c ji k o ń c z y n ę d o ln ą chorą
im ie s z c z a s ię w s p e c ja ln e j s z y n ie , za p o m o c ą , k tó r e j b ę d z ie m o ż n a p ro w a d z ić ćw i-
z e n ia b ie rn e . W y k o n u je s ię ć w ic z e n ia z g in a n ia i p ro s to w a n ia w' z a k re s ie 0 -4 0 ° , w se-
la ch p o k ilk a d z ie s ią t ru c h ó w , w z a le ż n o ś c i o d m o ż liw o ś c i c h o re g o . W przerw ach
lię d z y s e ria m i na staw' k o la n o w y s to s u je s ię z im n e o k ła d y , w c e lu u n ik n ię c ia w ystą*
ie n ia o b rz ę k u . N a k o ń c z y n ie z d ro w e j p rz e p ro w a d z a s ię m a sa ż i ć w ic z e n ia kontrala-
ra ln e . W k o le jn y c h d n ia c h p o z a b ie g u p ro w a d z i się w d a ls z y m c ią g u ć w icze n ia
e m e w s z y n ie , z w ię k s z a ją c c o d z ie n n ie z a k re s ru c h u o o k . 10 ° , a ta k ż e lic z b ę pow'to-
e ń w s e ria c h , m a sa ż i ć w ic z e n ia k o n tra la te ra ln c . M ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i senaon
426
l i c z e ń s to s u je s ię e le k tro s ty m u la c ję na m ię s ie ń c z w o r o g ło w y u d a i p o le m a g n e -
napj re (Vczne n a o k o lic ę s ta w u k o la n o w e g o . P o k i lk u d n ia c h d o ć w ic z e ń b ie rn y c h , z w ię k -
ruchom • a ¿ ą ją c y c h z a k re s ru c h u w s ta w ie k o la n o w y m , w p ro w a d z a s ię ć w ic z e n ia u trw a la ją c e
’vv p ro st w s ta w ie , ć w ic z e n ia iz o m e tr y c z n e m ię ś n ia c z w o r o g ło w e g o uda i d re n a ż lu n ­
a ty c z n y k o ń c z y n y z o m in ię c ie m staw m k o la n o w e g o o ra z n a u k ę c h o d z e n ia o k u la c h
ze s to p n io w y m o b c ią ż a n ie m k o ń c z y n y d o ln e j c h o re j. N a le ż y p a m ię ta ć , że n a u k a c h o ­
dzenia p o w in n a s ię o d b y w a ć p r z y z a ło ż o n y m s ta b iliz a to r z e s ta w u k o la n o w e g o .
W k o le jn y c h d n ia c h d o p o w y ż s z y c h ć w ic z e ń d o łą c z a s ię ć w ic z e n ia iz o m e try c z n e
p ro s to w n ik ó w i z g in a c z y p r z y z g ię ty m s ta w ie k o la n o w ry m d o 3 0 ° i 6 0 ° , m a s a ż k o ń ­
czyny d o ln e j z o m in ię c ie m s ta w u k o la n o w e g o i m a s a ż iz o m c tr y c z n y m ię ś n ia c z w o ­
ro g ło w e g o u d a . Po u z y s k a n iu p e łn e g o z a k re s u ru c h o m o ś c i s ta w u k o la n o w e g o s to p ­
niowo w p ro w a d z a s ię ć w ic z e n ia b ic rn o -c z y n n e . czynne w o d c ią ż e n iu , czynne
i c z y n n e z o p o re m . W a ż n y m e le m e n te m re h a b ilita c ji je s t m a sa ż s ta w o w y i m asaż
się s ta w o w y c e n tr y fu g a ln y s ta w u k o la n o w e g o z z a s to s o w a n ie m ś ro d k ó w ' w s p o m a g a ją ­
cych m a s a ż o d z ia ła n iu p rz e c iw z a p a ln y m , p r z e c iw b ó lo w y m i p rz e c iw o b rz ę k o w y m
albo k o m p o z y c ji o le jk ó w e te ry c z n y c h . N a le ż y p a m ię ta ć , a b y p ro w a d z o n e ć w ic z e n ia
nie w y w o ły w a ły b ó lu w c h o ry m s ta w ie i n a le ż y u n ik a ć ć w ic z e ń wfy w 'o łu ją c y c h tz w .
szu fla d ę p rz e d n ią i ty ln ą .
10.6.11. Skręcenia i niestabilność stawu skokowego górnego
S z k ie le t s to p y s k ła d a s ię z k o ś c i stę p u (k o ś c i: s k o k o w a , p ię to w a , łó d k o w 'a ta , sz e ­
ścienna i 3 k o ś c i k lin o w a te ) , k o ś c i ś ró d s to p ia i k o ś c i p a lic z k ó w . K o ś c i s to p y łą c z ą się
z p o d u d z ie m s ta w o w e , tw o rz ą c s ta w s k o k o w y g ó rn y , z w a n y s ta w e m s k o k o w o -g o le -
n io w y m . T o re b k ę s ta w o w ą w z m a c n ia ją w ię z a d ła : p rz y ś r o d k o w e , s k ła d a ją c e się z 4
części (p is z c z e lo w 'o -łó d k o w 'a , p is z c z c lo w o - p ię to w a , p is z c z e lo w o -s k o k o w a p rz e d n ia
i p is z c z e lo w o -s k o k o w a ty ln a ) , s k o k o w e -s tr z a łk o w re p rz e d n ie , s k o k o w e -s tr z a łk o w c
ty ln e i p ię to w o - s tr z a łk o w e . R u c h y w y k o n y w a n e w ty m s ta w ie to z g ię c ie g rz b ie to w e
(p ro s to w a n ie ) i z g ię c ie p o d e s z w o w e (z g in a n ie ) . W o b rę b ie s to p y z n a jd u je s ię s ta w
s k o k o w y d o ln y , zw fa n y s ta w e m s k o k o w ' 0 -p ię to w o - łó d k o w y m , k t ó r y w z m o c n io n y je s t
p rzez w ię z a d ła s k o k o w o - p ię to w e b o c z n e i s k o k o w o -p ię to w e p rz y ś ro d k o w e . W ty m
przedniego s ta w ie w y k o n y w a n e są r u c h y naw ra c a n ia i o d w ra c a n ia .
U s z k o d z e n ia s ta w u s k o k o w e g o g ó rn e g o d o ty c z ą n a jc z ę ś c ie j b o c z n y c h ( s tr z a łk o ­
w y c h ) je g o s ta b iliz a to r ó w ( w ię z a d e ł). D o ty c h u s z k o d z e ń d o c h o d z i w' w y n ik u u ra zu
b e z p o ś re d n ie g o , p o le g a ją c e g o na o d w ró c e n iu i p rz y w ie d z e n iu s to p y . U s z k o d z e n ia
b o c z n y c h s ta b iliz a to r ó w w w y n ik u s k rę c e n ia n a le ż ą d o p o w a ż n y c h k o n tu z ji, m a ją ­
c y c h w p ły w n a d u ż ą n ie s ta b iln o ś ć s to p y . W o b rę b ie s ta w u s k o k o w e g o g ó rn e g o w y ­
ró ż n ia s ię 3 s to p n ie s k rę c e ń : I s to p ie ń - s k rę c e n ie le k k ie ; c e c h u je s ię b ó le m , m a ły m
o b rz ę k ie m i p ę k n ię c ie m to r e b k i s ta w o w e j, I I s to p ie ń s k rę c e n ie u m ia rk o w a n e ; c h a ­
ra k te ry z u je s ię d u ż y m b ó le m , o b rz ę k ie m i k r w ia k ie m , ro z e r w a n ie m to r e b k i s ta w o w e j
i n a o ia « m ie c ie m a lb o ro z e rw a n ie m c z ę ś c i w łó k ie n w ię z a d ła , I I I s to p ie ń - s k rę c e n ie
427
 uzyskaniu zadow alających w yników rehabilitacji i po ustąpieniu bólu wprowadza
stopniow o m asaż oraz ćw iczenia w zm acniające m ięśnie staw u ram iennego i obr ^
barkow ej chorej kończyny.
10.6.13. Zespół „łokcia tenisisty”
„Łokieć tenisisty”, czyli zapalenie okołostaw ow e łokcia je st to zespół bólo
um iejscow iony w okolicy staw u łokciow ego, będący skutkiem zapalenia przyczepów
mięśni prostow ników nadgarstka do nadkłykcia bocznego kości ramieniowej. pr
czyną procesu zapalnego są stany przeciążenia lub urazy stawu łokciowego
W okresie ostrym choroby stosuje się m asaż karku i barków oraz kończyny górn>'
zdrowej (m asaż kontralateralny), ze szczególnym uwzględnieniem stawu łokciowego
W tym czasie należy wcierać w okolicę chorego stawu maści przeciwzapalne
i przeciw bólow e. W okresie podostrym m asuje się ram ię i przedram ię, a później rów­
nież staw łokciow y z zastosow aniem delikatnego rozcierania. W każdym okresie
przeprow adza się m asaż tych części, które były m asow ane w okresie ostrym
i w ykonuje się m asaż punktow y z w ykorzystaniem recepty punktow ej.
10.6.14. Niestabilność stawu łokciowego
Do niestabilności staw u łokciow ego dochodzi najczęściej u sportow ców uprawia­
jących dyscypliny rzutow e (np. oszczepnicy, m łociarze, koszykarze, piłkarze ręczni),
a także u tenisistów' w skutek nadm iernego szkodliw ego obciążania stawu łokciowego.
Destrukcyjny w pływ specyficznych ruchów w staw ie zw iązany jest z koniecznością
w yham ow yw ania dużych przeciążeń, główmie w końcowej fazie rzutu. S u m ow anie
się m ikrourazów stawu w yw ołuje stany zapalne przyczepów mięśni do nadkłykcia
przyśrodkow ego, doprow adza do osłabienia i rozciągnięcia w ięzadeł, a niekiedy do
rozerw ania. U sportow ców wyczynow ych konieczne je st leczenie operacyjne niesta­
bilności. poprzedzone leczeniem zachow aw czym .
W postępow aniu zachow aw czym w pierw szej kolejności zalecam y natychmia­
stowe przerw anie treningów i zastosow anie w zględnego bezruchu stawu łokciow ego,
do czasu ustąpienia odczynu zapalnego. W tym czasie stosuje się m asaż i ćw iczenia
kontralatcralnc ze szczególnym uw zględnieniem staw u łokciowego.
Leczenie operacyjne polega na rekonstrukcji w ięzadeł stawrn łokciowego, po któ­
rym następuje 10-dniowy okres unieruchom ienia kończyny górnej ze zgięciem stawu
łokciow ego pod kątem 90° i ustaw ionym przedram ieniu w pozycji neutralnej. W
czasie należy wr dalszym ciągu prow adzić zabiegi z okresu leczenia za ch o w aw czeg o -
a także w skazane jest, aby sportow iec w ykonyw ał ćw iczenia ręki k o ń c z y n y górn^J
chorej. Po okresie unieruchom ienia przez 4 -6 tygodni stopniow o w prowadza się
czenia czynne staw u łokciow ego i barkow ego, i ćw iczenia w zm acniające mięs
przedram ienia i stawu nadgarstkow ego. Stosuje sic rów nież m asaż i ćwiczenia
tralateralne, a także m asaż karku i obręczy barkow'cj, ręki, staw u n a d g a rs tk o m
430
I przedramienia, dostosow ując siłę poszczególnych technik do odczuć sportow ca. Z a­
leca się przeprow adzenie m asażu punktow ego z wykorzystaniem recepty punktowej
p^y bólach staw u łokciow ego. Przez kolejne 10 tygodni stopniow o w prow adza się
¿liczenia w zm acniające m ięśnie staw u barkow ego i łokciowego z w yłączeniem
gwałtownych ruchów chorego stawu. M asażem obejm uje się całą kończynę góm ą
chorą, szczególnie ostrożnie m asuje się staw łokciow y. Jeśli podczas m asażu w ystę­
puje ból w staw ie łokciow ym , należy om ijać tę okolicę przez kilka tygodni. W dal­
szym ciągu stosuje się masaż karku i obręczy barkow ej oraz m asaż punktow y. Po 4
miesiącach od zabiegu chirurgicznego stopniow o w prow adza się ćw iczenia rzucania
piłki na odległość, w zm acniania siły i szybkości, w ydłużając czas zajęć. Po 10-12
miesiącach jeżeli staw odzyskał pełną ruchom ość, a m ięśnie pełną siłę i podczas rzu­
cania nie w ystępuje ból, sportow iec m oże rozpocząć norm alne treningi.
10.7. U razy kości
W sporcie w yczynow ym urazy kości, głów nie w postaci złam ań, pow odują jed n o ­
cześnie w tóm e uszkodzenia wielu tkanek: m ięśni, ścięgien, więzadeł, nerwów' i na­
czyń.
Złamanie jest to nagłe przerw anie ciągłości tkanki kostnej, połączone z bolesno-
ścią i ograniczeniem funkcji oraz ze zm ianą kształtu kości.
10.7.1. Złamania kości kończyn
Złamania kości kończyn pow odują twrorzenie się krwiaka m iędzyodłam ow ego, na
bazie którego tw orzy się kostni na pierw otna, następnie ostateczna i w końcu pełny
zrost. Po złam aniu m ięśnie ulegają skurczowi na drodze odruchu obronnego, w ystę­
pują ból i obrzęk. W złam aniach bez pow ikłań kości długich po 3 tygodniach docho­
dzi do połączenia odłamków' ziarniną. Zrost pierw otną tkanką kostną ma m iejsce po
kilku tygodniach, a pełna konsolidacja następuje po 4-5 m iesiącach. Złam ania tego
samego typu m ogą się goić z różną szybkością u osób w tym sam ym wieku. N ajpew ­
niejszym sposobem szybkiego gojenia się złam ania jest dokładne nastaw ienie i unie­
ruchomienie odłam ków przez w ystarczający czas. W okresie unieruchom ienia należy
Przeprowadzać m asaż kontralateralny w celu popraw ienia krążenia wr kończynie unie­
ruchomionej oraz m asaż odsłoniętych części kończyny chorej. W tym czasie w ska­
zane jest stosow anie m asażu punktow ego techniką tonizującą na następujące punkty:
^>•4, JG .l 1, Ż.36, Ż.44, ST.5, PŻ.34. W okresie po usunięciu unieruchom ienia w y­
konuje się m asaż pow yżej m iejsca złam ania w celu zlikw idow ania obrzęku. Po zła­
ja n iu stopy (ręki) m asuje się podudzie, staw kolanowy i udo (przedram ię, staw łok­
ciowy i ramię), po złam aniu podudzia (przedram ienia) m asuje się udo (ram ię), a przy
ła m a n iu uda (ram ienia) - staw biodrow y, pośladek i odcinek lędźwiowy grzbietu
(staw' ram ienny, kark i obręcz barkow ą). Pierw sze m asaże przeprow adza się łagodnie.
 pow ierzchow nie, stosując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Po usunięciu onat
gipsow ego podczas m asow ania w pierw szym etapie należy używać dużo środków
tłuszcząjących ze względu na znaczną suchość skóry. Po kilku masażach wsten ^
przystępuje się do m asow ania odcinka nie m asow anego po złam aniu. W y k o n u je ^
delikatne głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w osi długiej kończyny. W n a sto n
etapie, jeżeli w ystępują przykurcze m ięśni, przystępuje się do intensywnego mas* ^
(głaskanie, rozcieranie, ugniatanie) grupy m ięśni antagonistów , a na mięśniach n^T*1
kurczonych stosuje się m asaż rozluźniający (delikatne głaskanie, rozcieranie i wibr
cja). Przy zanikach m ięśniow ych należy przeprow adzić m asaż izometryczny, a istnie
ją cc blizny pooperacyjne rozm asow ać. W przypadku długo utrzym ującego się obrz>
ku w skazane je st zastosow anie drenażu lim fatyczncgo. Przy komplikacjach
z uzyskaniem pełnej sprawności należy zastosow ać m asaż segm entarny.
W w yniku pow ikłań pourazow ych kończyn m oże dojść do przykurczu niedo­
krw iennego Y olkm anna lub zespołu Sudecka.
Przykurcz Volkmanna jest to choroba zw yrodnieniow a mięśni i nerwów, spowo­
dow ana niedokrw ieniem kończyny, głów nie górnej. Pow staje najczęściej w wyniku
pow ikłań pourazowych, np. po złam aniu przedram ienia czy złam aniu nadkłykciowym
kości ramiennej. Ucisk opatrunku gipsow ego na tętnicę lub odruchow y skurcz naczy­
nia po urazie prow adzi do niedokrw ienia, m artw icy tkanek i zw łóknienia mięśni. Po­
stępow anie uspraw niające obejm uje ćw iczenia w obrębie staw ów kończyny i masaż.
W pierw szej kolejności w ykonuje się m asaż kontralateralny na zdrowej kończynie,
a karku i obręczy barkowej po stronie chorej. W późniejszym okresie również masuje
się kończynę chorą ze szczególnym uwzględnieniem ręki, stawu nadgarstkowego
i przedram ienia, stopniow o zw iększając siłę poszczególnych technik i czas masowa­
nia.
Zespół Sudecka, zw any algodystrofią Sudecka to termin opisow y, stosowany do
określania zespołu objaw ów m ogących pow stać w następstw ie urazu kończyny gór­
nej i jej unieruchom ienia (np. złam anie dalszej nasady kości prom ieniow ej, skręcenie
ręki, stłuczenie opuszki palca), w przebiegu chorób w ew nętrznych lub uszkodzeniu
ośrodkow ego układu nerw owego. D o najczęstszych zaburzeń należą: ból, obrzęk,
przeczulica, zaburzenia czucia, zaburzenia naczynioruchow e, zm iany troficzne tkanek
pow ierzchow nych i głębokich oraz sztyw ność i upośledzenie czynności kończyny-
A lgodystrofią nic je st tylko chorobą kości, ale obejm uje w szystkie tkanki zajętej czę­
ści kończyny, stanow iąc pierw otne zm iany patologiczne, a zanik kości to wtórny
elekt zaburzeń krążenia w kończynie. Postępow anie fizykoterapeutyczne p rz e p ro w a ­
dza się po ustąpieniu fazy ostrej i obejm uje ono w pierwszej kolejności m asaż i ćwi­
czenia kontralateralne, zaczynając od staw u ram iennego, ram ienia i staw u łokcio­
wego. poprzez przedram ię, stawr nadgarstkow y i na ręce kończąc. W skazane j cSt
przeprow adzanie m asażu w irow ego chorej kończyny w w odzie o tem peraturze dosto­
sowanej do ciepłoty ciała. Dobre rezultaty uzyskuje się po zastosow aniu masażu
432
^ ak to w eg o lub elektoropunktury z w ykorzystaniem punktów' wpływ ających na po­
budzenie krążenia obw odow ego kończyn górnych (nic stosow ać na chorej kończy­
nie)- P ° 6-10 zabiegach przeprow adza się ćw iczenia kończyny chorej w kolejności
^(aNV ram ienny, potem staw łokciow y i ręka. Ćw iczenia należy w ykonyw ać ostrożnie,
ponieważ zbyt intensywma rehabilitacja przynosi efekt przeciwny do zam ierzonego
j często w pływ a na pogorszenie stanu. Zabiegi z pierw szego okresu przeprow adza się
również w drugim okresie.
10.7.2. Złamania obojczyka
Złamanie obojczyka należy do częstych urazów przy upadku na w yprostow aną
kończynę górną lub bark, przy którym następuje przerw anie ciągłości kości m iędzy
niostkiem a w yrostkiem barkowym . Złam anie w ystępuje zwykle w miejscu typowym ,
czyli w 1/3 bocznej trzonu obojczyka. Przem ieszczenie powstaje wr wyniku pocią­
gnięcia ku górze części przyśrodkowej przez m ięsień mostkow'o-obojczykow'o-sut-
kowaty, a części bocznej ku dołowi przez ciężar kończyny góm cj. Powikłaniami zła­
mania m oże być uszkodzenie lub ucisk końcami odłam ów splotu ram iennego i tętnicy
podobojczykowej.
Postępowanie lecznicze polega na trwałym ustaw ieniu odłam ów w' prawidłowej
pozycji i unieruchom ieniu obręczy barkowej na szynie odwodzącej lub założeniu
opatrunku gipsow ego D esaulta. V elpeau-K om zy lub ósem kow ego. O kres unierucho­
mienia w ynosi ok. 4 6 tygodni. W tym czasie przeprow adza się m asaż i ćw iczenia
czynne tych części kończyny górnej chorej, które nie są objęte unieruchom ieniem .
Masuje się palce, śródręcze, stawr nadgarstkow y i przedram ię. Podczas ćwiczeń
szczególną uw agę zw raca się na staw nadgarstkow y i ruchy chw ytne ręki. Jak naj­
szybciej przechodzi się do ćwiczeń stawu łokciow ego, zalecając ćw iczenia czynne
w pełnym zakresie. W czasie unieruchom ienia przeprow adza się m asaż i ćw iczenia
kontralateralne stawo barkow ego, stosując odpow iednie obciążenie. Po zlikw idow a­
niu unieruchom ienia stosuje się m asaż całej kończyny góm cj i obręczy barkow ej po
stronie chorej, z zastosow aniem środków' w spom agających m asaż o działaniu prze­
ciwbólowym, przeciw zapalnym i przeciw obrzękow ym . Ć w iczenia bierne stawu bar­
kowego przeprow adza się w pozycjach izolow anych (pierw sze dni), głów nie prosto­
wanie i zginanie, i stopniow o w prow adza się odw odzenie i przyw idzenie oraz ruchy
rotacyjne. W tym czasie stosuje się ćw iczenia czynne z oporem stawu łokciow ego,
dostosowane do aktualnych m ożliw ości zaw odnika. W m iarę postępów w rehabilita­
cji w prow adza się ćw iczenia czynne staw u barkow ego w pozycjach izolowanych
(pierwsze dni), następnie ćw iczenia czynne z oporem w odciążeniu i kolejno ćw icze­
nia czynne z oporem.
 10.7.3. Złam ania kręgosłupa I a. U p o ś le d z o n e są ru c h y o d w o d z e n ia ra m ie n ia , z g in a n ia i o d w ra c a n ia p rz e d ra m ie -
ja, n a to m ia s t c z y n n o ś ć m ię ś n i p rz e d ra m ie n ia i rę k i p o z o s ta je p ra w id ło w a . P rz y
Z ła m a n ia k rę g o s łu p a d z ie lą s ię na z ła m a n ia b e z o b ja w ó w n e u ro lo g ic z n y c h j .g o d z e n ia c h c z ę ś c i ś ro d k o w e j s p lo tu , t j. C 5 lu b p ę c z k a ś ro d k o w e g o , p o ra ż e n iu
m a n ia z p o ra ż e n ia m i i n ie d o w ła d a m i z u s z k o d z e n ie m rd z e n ia . Z ła m a n iu m o g ą ^
legają m ię ś n ie u n e rw io n e p rz e z n e rw p r o m ie n io w y , a u s z k o d z e n ie d o ln e j c z ę ś c i
t r z o n y k rę g ó w , w y r o s tk i k o lc z y s te i w y r o s tk i p o p rz e c z n e n a k a ż d y m o d c in k u k rę g ^
,-plotu. t j. C 8 i T h l lu b p ę c z k a d o ln e g o p o w o d u je p o ra ż e n ie ty p u K lu m p k e g o , o b e z ­
s łu p a . P o s tę p o w a n ie le c z n ic z e b ę d z ie u z a le ż n io n e o d r o d z a ju z ła m a n ia . W p r z y p ^
w ładniające r u c h y n a d g a rs tk a i rę k i. U s z k o d z e n ie w s z y s tk ic h p ę c z k ó w s p lo tu p o w o -
k a c h z ła m a ń b e z u c is k u rd z e n ia c h o r y m o ż e b y ć u n ie ru c h o m io n y g o rs e te m gipsow ym
L je p a ra liż c a łe j k o ń c z y n y g ó rn e j i w ię k s z o ś c i m ię ś n i o b rę c z y b a rk o w e j.
a lb o g o rs e te m o rto p e d y c z n y m . M a s a ż ro z p o c z y n a s ię ja k n a jw c z e ś n ie j p o zdjęciu
W p rz y p a d k u p o ra ż e n ia ty p u F rb a u s p ra w n ia n ie le c z n ic z e o b e jm u je u n ie ru c h o ­
g ip s u l u b w k r ó t k im cz a s ie p o u ra z ie , s to s u ją c w p ie r w s z y m o k re s ie ty lk o głaskanie
mienie k o ń c z y n y g ó rn e j na s z y n ie w p o z y c ji o d w o d z e n io w e j, na o k re s o k . 2 ty g o d n i.
i d e lik a t n e ro z c ie ra n ie g rz b ie tu z a w o d n ik a le ż ą c e g o p rz o d e m lu b b ę d ą ce g o w pozycji
\V ty m c z a s ie w y k o n u je się m a sa ż i ć w ic z e n ia k o n tr a la tc ra ln e c a łe j k o ń c z y n y g ó rn e j
s ie d z ą c e j. M a s o w a n ie m n a le ż y o b ją ć r ó w n ie ż k o ń c z y n y g ó rn e i d o ln e , używając
zdrowej z e s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s ta w u b a rk o w e g o , ra m ie n ia i s ta w u ł o k ­
te c h n ik g ła s k a n ia , ro z c ie ra n ia i u g n ia ta n ia p o d łu ż n e g o . W p ó ź n ie js z y m o k re s ie moż­
ciowego. P o o k re s ie s p o c z y n k o w y m p rz e p ro w a d z a się ta k ie z a b ie g i fiz y k o te r a p e u ­
n a z a s to s o w a ć m a sa ż s e g m e n ta m y i k o n ty n u o w a ć m a s a ż k o ń c z y n . W przypadku
tyczne. ja k : e le k tro s ty m u la c ja , jo n o fo r c z a . p rą d y d ia d y n a m ic z n c i in te rfe re n c y jn e
z ła m a n ia z u s z k o d z e n ie m rd z e n ia d o c h o d z i d o p o ra ż e n ia s p a s ty c z n c g o , któ re g o za­
oraz m a s a ż i ć w ic z e n ia . M a s a ż e m o b e jm u je s ię rę k ę , s ta w n a d g a rs tk o w y i p rz e d ra m ię
k re s b ę d z ie u z a le ż n io n y o d w y s o k o ś c i u s z k o d z e n ia . W y s tę p u je a n e s te z ja porażonej
oraz d o ln ą część ło p a tk i, a p o d c z a s ć w ic z e ń b ie rn y c h g łó w n ie w y k o n u je się ru c h y
o k o l ic y , s k ło n n o ś ć d o o b rz ę k u k o ń c z y n o ra z p o ra ż e n ie p ę c h e rz a m o c z o w e g o i je lit.
odw odzenia i p rz y w o d z e n ia ra m ie n ia , n a w ra c a n ia i o d w ra c a n ia p rz e d ra m ie n ia o ra z
M a s o w a n ie m p o w d n n y b y ć o b ję te k o ń c z y n y g ó rn e i d o ln e , g rz b ie t o ra z k la tk a p ie r­
zginania i p ro s to w a n ia w s ta w ie ło k c io w y m , n a jp ie rw ' w p o z y c ja c h iz o lo w a n y c h ,
s io w a . M a s a ż ro z p o c z y n a s ię ta k w c z e ś n ie , j a k to je s t m o ż liw e . P ie rw s z e z a b ie g i w y ­
a potem w p o z y c ji s ie d z ą c e j. W ty m cz a s ie w d a ls z y m c ią g u p rz e p ro w a d z a się m asaż
k o n u je się z z a s to s o w a n ie m d re n a ż u lim fa ty c z n e g o k o ń c z y n i k la t k i p ie rs io w e j, na­
i ć w ic z e n ia k o n tr a la tc ra ln e stawków b a rk o w e g o i ło k c io w e g o . W m ia rę p o s tę p ó w
s tę p n ie p rz e p ro w a d z a się m a s a ż r o z lu ź n ia ją c y na c z ę ś c ia c h o b ję ty c h n a p ię c ie m spa-
w r e h a b ilita c ji m a s a że m o b e jm u je s ię ró w n ie ż s ta w ło k c io w y , ra m ię , m ię s ie ń n a ra -
s t y c z n y m , s to s u ją c g ła s k a n ie , d e lik a tn e ro z c ie ra n ie i u c is k i je d n o c z e s n e . W obrębie
m ienny, s ta w ra m ie n n y , k a rk i o b rę c z y b a rk o w rą p o s tro n ie c h o re j ze s z c z e g ó ln y m
c z ę ś c i n i e o b ję ty c h p o ra ż e n ie m z a le c a się m a sa ż p o b u d z a ją c y .
u w z g lę d n ie n ie m o k o lic y ło p a tk o w e j. P o d cza s m a s o w a n ia n ic s to s u je s ię o k le p y w a -

10.8. U ra z y nerw ów obw odow ych nia.

W p rz y p a d k u p o ra ż e n ia ty p u K lu m p k e g o ró w n ie ż o b o w d ą z u jc 2 - t y g o d n io w y o k re s
u n ie ru c h o m ie n ia na s z y n ie o d w o d z e n io w e j. W y k o n u je s ię te ż m a s a ż i ć w ic z e n ia k o n ­
U s z k o d z e n ia n e rw ó w o b w o d o w y c h m o g ą b y ć s p o w o d o w a n e p rz e z u ra z y ostre, np. tra la tcra ln e. P o o k re s ie s p o c z y n k o w ty m s to s u je się z a b ie g i fiz y k o te ra p e u ty c z n e ja k
s tłu c z e n ie , z m ia ż d ż e n ie , n a d e rw a n ie , z ła m a n ie k o ś c i c z y z w ic h n ię c ie sta w u , a l o
przy p o ra ż e n iu ty p u H rb a , ć w ic z e n ia b ie rn e p a lc ó w i s ta w u n a d g a rs tk o w e g o . M a s a ż
m o g ą p o w s t a ć w w y n ik u s u m u ją c y c h s ię m ik r o u r a z ó w , p o w o d u ją c y c h stan zapa n>
p rz e p ro w a d za s ię na c a łe j k o ń c z y n ie g ó rn e j c h o re j, s to p n io w o z w ię k s z a ją c s iłę p o ­
tk a n e k , p rz e r o s ty k o ś c i, m ię ś n i, w ię z a d e ł c z y k a le te k m a z io w y c h .
sz c z e g ó ln y c h te c h n ik , z w ra c a ją c s z c z e g ó ln ą u w a g ę na rę k ę i s ta w n a d g a rs tk o w ty .
10.8.1. Uszkodzenia splotu ram iennego W p ó ź n ie js z y m o k re s ie w p ro w a d z a się ć w ic z e n ia c z y n n e i c z y n n e z o p o re m o ra z m a ­
saż k a rk u i o b rę c z y b a rk o w e j p o s tro n ie c h o re j.
U s z k o d z e n ie s p lo tu ra m ie n n e g o m o ż e n a s tą p ić p r z y g w a łt o w n y m s z a rp n ię c iu kon C z y n n o ś ć s p lo tu ra m ie n n e g o p o w ra c a p o u p ły w ie 8 - 1 2 m ie s ię c y o d w y s tą p ie n ia
czyny g » ó rn e j, p r z y z w ic h n ię c iu s ta w u ra m ie n n e g o , p r z y z ła m a n ia c h
urazu. p r z y p r a w id ło w o p ro w a d z o n y m u s p ra w n ia n iu le c z n ic z y m .
p ie r w s z e g o ż e b ra o ra z w y r o s tk ó w p o p rz e c z n y c h k rę g ó w s z y jn y c h , p r z y u razac ^
wy lu b d łu g o t r w a ły m u c is k u . U s z k o d z e n ia m ogą być c a łk o w ite lu b cz<* 10.8.2. Uszkodzenia nerwów obwodowych kończyn
i p o l e g a j ą n a n a c ią g n ię c iu lu b n a s tłu c z e n iu , ro z e r w a n iu , z m ia ż d ż e n iu , c z y tez
W s p o rc ie w y c z y n o w y m d o n a jc z ę s ts z y c h p rz y c z y n u s z k o d z e n ia n e rw ó w o b w o ­
r w a n iu K o r z e n i o d rd z e n ia k rę g o w e g o . P rz y u s z k o d z e n ia c h g ó rn e j c z ę ś c i sp 0
d o w y c h (n e u r o p a tii) n a le ż ą ta k ie u ra z y o s tre , ja k z ła m a n ia k o ś c i, z w -ic h n ię c ia s ta w u ,
C 5-C 6 l i j b p ę c z k a g ó rn e g o w y s tę p u je p o ra ż e n ie ty p u H rb a , p r z y k tó r y m n ie d oV>
C um ujące s ię u ra z y p rz e w d e k łe o ra z u c is k , ro z c ią g n ię c ie c z y n ie d o k r w ie n ie n e rw u .
o b ję te S fą m ię ś n ie : n a ra m ie n n y , n a d g rz e b ic n io w y , p o d g r z e b ic n io w y , p o d ło p a t
D ia g n o z a o p ie ra się na d o k ła d n y m w y w ia d z ie i s tw ie rd z o n y c h o b ja w a c h , ja k : p o ­
o b ły m n i e j s z y , d w u g ło w y ra m ie n ia , r a m ie n n o - p r o m ie n io w y i o d w ra c a c z p rz e r
rażenie w io t k ie lu b n ie d o w ła d m ię ś n i u n e rw io n y c h p rz e z d a n y n e rw , u p o ś le d z e n ie

434 435
 czucia na obszarze unerw ionym p rz e / uszkodzony nerw, zaburzenia przewód ' Tabela 5. Mechanizmy i objawy uszkodzeń nerwów obwodowych kończyn [32]
nerw owego, bóle i parestezje. n,cbva
[""Rodzaj lub przy- O bjaw y wczesne Jb jaw y późne Uszkodzony nerw
Rokowanie zależy od stopnia i rozległości uszkodzenia, a usprawnianie lecz • r7vna urazu
zachow aw cze obejm uje środki farm akologiczne, zabiegi fizykalne i k in ezy terap i^ 70 3ezwładny zwis kończyny £anik mięśni Uszkodzenie gór-
Szarpnięcie za ramię,
Postępow anie terapeutyczne po urazach nerw ów obw odow ych jest wspólne d górnej, zniesienie czynnego • tej części splotu
uderzenie w bark.
w szystkich postaci i polega na przeciw działaniu przykurczom (odnerwione mi ' odwiedzenia i rotacji ze­ ramiennego
c ichnięcie barku
wnętrznej kończyny, niemoż­ (typ Erba)
bardzo szybko zanikają i kurczą się), przeciw działaniu zanikom mięśniowym ( ^
ność zgięcia stawu łokciowe­
blem zw łóknienia mięśni odnerw ionych) i usprawnianiu mięśni w trakcie regene °-
nerwu. ^ go i supinacii przedramienia
Niemożność zginania stawu Zanik mięśni Uszkodzenie dol­
W uszkodzeniach nerw ów obw odow ych 7. porażeniem mięśni wyróżnia się trz Szarpnięcie za ramię,
nadgarstkowego i palców, nej części splotu
okresy: porażenny, kom pensacyjny i adaptacyjny. W okresie porażenia trwającym ok uderzenie w bark.
zaburzenia czucia dłoniowej ramiennego
zwichnięcie barku
14 dni nie przeprow adza się żadnych zabiegów fizykoterapeutycznych, stosuje się le­ stronv przedramienia (typ Klumpkego)
czenie spoczynkow e przy unieruchom ieniu kończyny na szynie korekcyjnej Zanik m. nara- Nerw pachowy
Uraz barku, zwichnię­ N iemożność odwodzenia
W okresie kom pensacji zaleca się stosow anie zabiegów' z zakresu fizykoterapii (clek- miennego
cie barku, złamanie w kończyny do poziomu, ogra­
trostym ulacja, jonoforcza, prądy interferencyjne, prądy diadynam iczne, galwanizację harku niczenie zginania kończyny
m iejscow ą, soluks z niebieskim filtrem), kąpiele solankow e i siarczanowa oraz ma­
Jak wyżej Osłabienie zginania w stawie Zanik m. dwugło­ Nerw mięśniowo-
saż. Jeżeli w ystępuje obrzęk kończyny, wf pierw szej kolejności zaleca się drenaż lini- łokciowym wego ramienia skórny
fatyczny, który stosuje się do m om entu likwidacji obrzęku, a także m asaż kontra- i supinacii przedramienia
Nerw promieniowy (
lateralny. N astępnie przystępuje się do w ykonyw ania masażu poniżej i powyżej miej­ Złamanie trzonu kości Brak wyprostu w stawie łok­ Zanik m. trójgło
ciowym. osłabienie przedra­ wego ramienia i
sca uszkodzenia, aby nic zakłócać procesu regeneracji nerwu. M asuje się delikatnie, ramiennej,
pow ierzchow nie, stosując głaskanie, rozcieranie, uciski jednoczesne i wibrację po­ złamanie bliższej cz. mienia, opadnięcie nadgarst­ mm. prostowników
ka. brak wyprostu palców nadgarstka i pal­
przeczną przyrządow ą. Stopniow o zw iększa się siłę poszczególnych technik i wy­ kości promieniowej,
ców
uraz bocznej strony
dłuża czas m asow ania. Po ujaw nieniu się sym ptom ów regeneracji nerwu rozpoczyna
ramienia
się m asow anie rów nież m iejsca uszkodzenia z zastosow aniem głaskania i rozcierania Zanik mm. kłębu Nerw łokciowy
Uraz. złamanie Brak przywodzenia kciuka,
pow ierzchow nego oraz ucisków jednoczesnych, a także kontynuuje się masaż kon- rozstawiania palców i czucia kciuka i kłębika
i zwichnięcie okolicy
tralateralny. W tym czasie na obszarach poniżej i powyżej m iejsca uszkodzenia moż­ palca 5
stawu łokciOWC£0 Xpalca 5
—-------------------—
na w ykorzystać ugniatanie podłużne i poprzeczne, uciski naprzem ienne i wibrację Zanik mm. kłębu Nerw pośrodkowy
Jak wyżej Brak uniesienia, zginania i
podłużną przyrządową. W okresie adaptacji najczęściej stosuje się e le k tro s ty m u la c ję , przeć iw staw ian ia kciu ka, kciuka, objaw „rę­
m asaż i kinezyterapię. M asaż w' m iejscu uszkodzenia uzupełnia się o ugniatanie po brak zgięcia palca 3 ki małpiej”
Zanik m czworo- Nerw udowy
dłużne i poprzeczne, stopniow o zw iększając siłę poszczególnych technik; stosuje się Złamanie miednicy, Osłabienie wyprostu kolana
też m asaż kontralateralny. Stopniowo i ostrożnie m ożna w ykonywać ćwiczenia głowego uda
przednie zwichnięcie
i m asaż izom ctryczny bez oklepyw ania. Należy pam iętać, żc m ięśnie nic objęte pora­ stawu biodrowego
Osłabienie zginania kolana, Uogólnione zaniki Nerw kulszowy
żeniem m asuje się słabiej niż mięśnie porażone, poniew aż zdrow e odbierają bodźce Złamanie w obrębie
mocniej niż chore. opadnięcie stopy i palców mm. kończyny
biodra,
tylne zwichnięcie sta-
wu hiodrowceo
Zanik mięśni łydki Nerw strzałkowy
Złamanie, zwichnięcie Opadnięcie stopy, niemoż­ wspólny
i uraz w obrębie stawu ność stania na pięcie
i dołu kolanoweco
Niemożność zginania palców Zanik mięśni łydki Nerw piszczelowy
Jak wyżej
i wspięcia na palce

436
11. Dieta w sporcie i odnowie biologicznej

P ra w id ło w e ż y w ie n ie s p o rto w c a p o w in n o o d p o w ia d a ć o g ó ln ie p r z y ję ty m w y m a ­
g a n io m ra c jo n a ln e g o o d ż y w ia n ia , k tó re g o p o d s ta w o w y m c e le m je s t o p ty m a ln e i d o ­
konyw ane na b ie ż ą c o u z u p e łn ia n ie w y d a tk ó w e n e rg e ty c z n y c h z w ią z a n y c h
/ t r e n in g ie m s p o rto w y m . M im o s p o re j w ie d z y w te j d z ie d z in ie , w p ra k ty c e o d ż y w ia ­
nia s p o rto w c ó w w y s tę p u je w ie le n ie p r a w id ło w o ś c i i b łę d n y c h n a w y k ó w . Są o n e
p rz y c z y n ą n ie o s ią g a n ia z a k ła d a n y c h w y n ik ó w s p o rto w y c h .
G łó w n y m w a ru n k ie m p e łn e g o z a s p o k o je n ia z a p o trz e b o w a n ia o rg a n iz m u na s k ła d
n ik i o d ż y w c z e je s t z ró ż n ic o w a n ie p r z y jm o w a n e g o p o k a rm u , u w z g lę d n ia ją c e w łą c z e ­
nie d o r a c ji ż y w ie n io w y c h w s z y s tk ic h s ze ściu g n ip s k ła d n ik ó w o d ż y w c z y c h .
Z a p o trz e b o w a n ie e n e rg e ty c z n e i u d z ia ł p o s z c z e g ó ln y c h s u b s ta n c ji o d ż y w c z y c h
w d o b o w e j d a w c e p o k a rm o w e j w y c z y n o w e g o s p o rto w c a m u s z ą b y ć a d e k w a tn e do
u p ra w ia n e j d y s c y p lin y i p o k ry w a ć w y d a tk o w a n ą e n e rg ię .
P o d s ta w o w ą czę ść d o b o w y c h w y d a tk ó w e n e rg e ty c z n y c h z a w o d n ik a s ta n o w ią s tra ­
ty p o w s ta łe w w y n ik u z a ję ć tr e n in g o w y c h ( 1 8 - 4 0 % ), k tó r e m o g ą b y ć w ię k s z e n iż
ś re d n ie j w ie lk o ś c i u b y tk i e n e rg e ty c z n e re je s tro w a n e p rz y b a rd z o c ię ż k ie j p ra c y f i ­
z y c z n e j. N a le ż y m ie ć te ż na u w a d z e , że o p ró c z o b c ią ż e ń fiz y c z n y c h s p o rto w c y p o d ­
d a w a n i są re g u la rn y m n a p ię c io m e m o c jo n a ln y m , n a ra s ta ją c y m s z c z e g ó ln ie w o k re s ie
p rz y g o to w a n ia d o z a w o d ó w i p o d c z a s ic h tr w a n ia . U z a w o d n ik ó w w tz.w. sta n a ch
p rz e d s ta rto w y c h n o tu je s ię z n a c z n y w z ro s t u b y tk u e n e rg e ty c z n e g o , n a w e t o 2 0 -3 0 % .
W tr a k c ie s a m y c h z a w o d ó w , p rz y o b c ią ż e n iu p ra c ą o ta k ie j sa m e j o b ję to ś c i, ja k
w tr a k c ie tr e n in g u u b y tk i e n e rg e ty c z n e są w y ż s z e o o k . 2 7 % . Z m ia n y te z w ią z a n e są
z w ła ś c iw o ś c ia m i p ro c e s ó w m e ta b o lic z n y c h w' o rg a n iz m ie s p o rto w c a , n a s ta w io n y c h
na a d a p ta c ję d o ro s n ą c y c h o b c ią ż e ń fiz y c z n y c h i p o w ię k s z e n ie c z y n n o ś c io w y c h , f i
z jo lo g ie z n y c h m o ż liw o ś c i o rg a n iz m u .
R ó w n ie is to tn e ja k d o s to s o w a n ie d o s ta rc z a n ia e n e rg ii d o je j w y d a tk o w a n ia je s t
o p ty m a ln e z a s p o k o je n ie z a p o trz e b o w a n ia s p o rto w c a na w s z y s tk ie s k ła d n ik i p o k a r­
m ow e b ia łk a , tłu s z c z e , w ę g lo w o d a n y , s o le m in e ra ln e i w it a m in y . G d y z o s ta n ie
o s ią g n ię ta ró w n o w a g a w b ila n s ie w s z y s tk ic h s k ła d n ik ó w o d ż y w c z y c h , m o ż n a w te d y
p o w ie d z ie ć o p e łn o w a r to ś c io w y m o d ż y w ia n iu .
P o d s u m o w u ją c , n a le ż y u w z g lę d n ia ć n a jb a rd z ie j s p e c y fic z n e w ła ś c iw o ś c i ra c jo ­
n a ln e g o o d ż y w ia n ia w y c z y n o w y c h s p o rto w c ó w '. O to o n e [5 7 ,1 0 9 ,1 18J:
1 . O d ż y w ia n ie s p o rto w c ó w p o w in n o s łu ż y ć p o d w y ż s z e n iu w y d o ln o ś c i fiz y c z n e j
i p rz y s p ie s z e n iu j e j o d n o w y p o w y s iłk a c h fiz y c z n y c h z d u ż y m o b c ią ż e n ie m
( w y r ó w n a n ie u b y tk ó w ' e n e rg e ty c z n y c h i s tra t s u b s ta n c ji o d ż y w c z y c h je s t o c z y ­
w is te ).

439
 2 . P rz y p la n o w a n iu ż y w ie n ia w a ż n e je s t in d y w id u a ln e p o d e jś c ie , u w z g lę d n i '
c h a ra k te r s to s o w a n y c h o b c ią ż e ń tr e n in g o w y c h ( w ty m psychicznych) i
o d p o w ie d n ic h p r o d u k tó w ż y w ie n io w y c h o ra z ic h w z a je m n e dopasow ° ° P
w p o s z c z e g ó ln y c h o k re s a c h m a k r o c y k lu tr e n in g o w e g o - p rz e d s ta rto w y m
to w y m i p rz e jś c io w y m . ’ la r"
3. D o b ó r ra c ji ż y w n o ś c io w y c h m u s i s p rz y ja ć b io s y n te z ie z w ią z k ó w stymul *
c y c h fiz jo lo g ic z n e p ro c e s y a k ty w iz a c ji m ię ś n i.
4 . O d ż y w ia n ie m a s łu ż y ć r e g u la c ji m a s y c ia ła s p o rto w c a (o d n ie j z a le ż y w y d o l
n o ś ć o rg a n iz m u o ra z m asa g o rs e tu m ię ś n io w e g o i s iła m ię ś n i).
5. O d p o w ie d n ie d a w k o w a n ie p o k a rm ó w m a w p ły w a ć na a k ty w iz a c ję tle n o w y c h
i b e z tle n o w y c h p ro c e s ó w w y tw a rz a n ia e n e rg ii, a to z k o le i m a zwiększać czy n ­
n o ś c io w e m o ż liw o ś c i o rg a n iz m u .
6 . P o ż y w ie n ie p o w in n o b y ć Ic k k o s tra w n e , a b y n a d m ie rn ie n ie obciążało prze­
w o d u p o k a rm o w e g o .
11.1. W ęglow odany
Is to tn ą ro lę w p ro c e s a c h e n e rg e ty c z n y c h o rg a n iz m u s p o rto w c a o d g ry w a ją w ę g lo ­
w o d a n y , a p rz e d e w s z y s tk im g lik o g e n . Z g ro m a d z o n e za p a sy g lik o g e n u w m ięśniach
w y z n a c z a ją z d o ln o ś ć z a w o d n ik a d o w y s iłk u fiz y c z n e g o . P o z io m g lik o g e n u w m ię ­
ś n ia c h o b n iż a s ię w ra z ze w z ro s te m in te n s y w n o ś c i w y s iłk u fiz y c z n e g o . Badacze
u d o w o d n ili, że z d o ln o ś ć fiz y c z n a o rg a n iz m u s p o rto w c a d o w y s iłk u o b n iż a się szyb­
k o , g d y z a w a rto ś ć g lik o g e n u w m ię ś n ia c h spada d o p o z io m u o k . 5 g /k g . K o m ó rk i
m ię ś n io w e w y c z y n o w e g o s p o rto w c a m a ją z d o ln o ś ć m a g a z y n o w a n ia w ię k s z e j ilo ś c i
g lik o g e n u n iż k o m ó r k i o s o b y n ie u p ra w ia ją c e j s p o rtu . W o k re s ie o d n o w y p o c ię ż k im
w y s iłk u o d b u d o w a z a p a s ó w g lik o g e n u tr w a o k . 2 4 -4 8 g o d z in , n a w 'e t w te d y , g d y w ę­
g lo w o d a n y w d o s ta rc z a n y m p o ż y w ie n iu s ta n o w ią 6 0 c a l% . W a ż n e je s t, a b y regenera­
c ja g lik o g e n u n a s tą p iła ja k n a js z y b c ie j s z c z e g ó ln ie p o in te n s y w n y c h z a w o d a c h , ja k
ró w n ie ż w p rz y p a d k a c h , g d y tr e n in g i o d b y w a ją się 2 - 3 - k r o tn ie w c ią g u d n ia . Po tre­
n in g a c h tle n o w y c h , o p ró c z s p o re j p o r c ji w ę g lo w o d a n ó w , n a le ż y p o d a ć p e w n ą ilość
o lig o s a c h a ry d ó w (n a p o je ), w w y n ik u c z e g o n a s tą p i s k ró c e n ie cza su re s y n te z y g lik o ­
g e n u . Po tre n in g u b e z tle n o w y m o d b u d o w a g lik o g e n u tr w a k ró c e j (p o 5 g o d zina ch
s tw ie rd z a się re s y n te z ę rz ę d u 5 0 % ).
W c e lu o s ią g n ię c ia o p ty m a ln y c h m o ż liw o ś c i w y s iłk o w y c h o b lic z o n o , że u d zia ł
w ę g lo w o d a n ó w - w d ie c ie s p o rto w c ó w (s z c z e g ó ln ie u p ra w ia ją c y c h d y s c y p lin y w y ­
tr z y m a ło ś c io w e ) p o w in ie n w y n o s ić 5 0 -6 0 c a l% . D o b o w e z a p o trz e b o w a n ie stanow i
8 ,3 - 14,3 g /k g m a s y c ia ła . N ie k t ó r z y a u to r z y p r o p o n u ją d a w k o w a n ie o lig o s a c h a ry -
d ó w na g o d z in ę p rz e d z a w o d a m i, j a k r ó w n ie ż p o w y c z e rp u ją c y m i d łu g o tr w a ły m tre­
n in g u , a le z a z n a c z a ją p r z y o k a z ji, że ic h p o d a w a n ie n a k r ó tk o p rz e d tr e n in g ie m j eSt
p rz e c iw w s k a z a n e ( m o g ą u tru d n ia ć u ru c h a m ia n ie re z e rw tłu s z c z o w y c h w o rg a n *'
440
z m ic ). S u g e ru ją te ż , że z a ró w n o p rz e d k a ż d y m tr e n in g ie m w y tr z y m a ło ś c io w y m , ja k
i p o n im s p o rto w ie c p o w in ie n z je ś ć le k k o s tra w n y w y s o k o w ę g lo w o d a n o w y p o s iłe k
z a w ie ra ją c y 2 0 0 -2 5 0 g w ę g lo w o d a n ó w .
P ro c e n to w y u d z ia ł d o s ta rc z a n ia p o s z c z e g ó ln y c h r o d z a jó w w ę g lo w o d a n ó w p o w i­
n ie n b y ć n a s tę p u ją c y : 6 5 -7 0 % p o w in n o p o c h o d z ić z p o lis a c h a ry d ó w ' ( s k r o b ia ), 2 5 -
3 0 % z p ro s ty c h i ła tw o p rz y s w a ja ln y c h w ę g lo w o d a n ó w (s a c h a ro z a , fr u k to z a , g lu ­
k o z a ), 5 % z n ie p rz y s w a ja ln y c h w ę g lo w o d a n ó w ( b ło n n ik , p e k ty n a ).
B ło n n ik i p e k ty n a są b ło n a m i k o m ó r e k ro ś lin n y c h . Są to s u b s ta n c je re s z tk o w e , n ie
p o d d a ją c e s ię d z ia ła n iu fe rm e n tó w ' ż o łą d k o w o - je lito w y c h p rz e w o d u p o k a rm o w e g o
c z ło w ie k a . Ic h o b e c n o ś ć w p o k a rm ie s p rz y ja o b n iż e n iu n ie t y lk o z a w a rto ś c i to k s y c z ­
n y c h p ro d u k tó w p o w s ta ją c y c h w je lita c h , a le r ó w n ie ż p o z io m u c h o le s te ro lu w e k r w i,
z a p o b ie g a lip o p r o te id c m ii, w ią z a n iu a m o n ia k u w je lit a c h o ra z z m n ie js z e n iu z a w a rto ­
ści m o c z n ik a w s u r o w ic y k r w i. D la te g o n a le ż y s p o ż y w a ć c h le b u p ie c z o n y z m ą k i
g ru b o m ie lo n e j, o tr ę b y p sze n n e , k a p u s tę , m a rc h e w , b u ra k i, rz o d k ie w k ę , ś liw k i, m a ­
lin y , c z a rn ą p o rz e c z k ę , p o z io m k i, a g re st, ż u ra w in ę , b o r ó w k i, d z ik ą ró ż ę i suszone
o w o c e . D u ż ą z a w a rto ś ć p e k ty n y , m a ją n a p o je ja b łk o w o - p e k ty n o w y i p ig w o w o - w i-
ś n io w y . P rz y p o d a w a n iu w y ż e j w y m ie n io n y c h p o k a rm ó w i n a p o jó w trz e b a p a m ię ta ć ,
żc n a d m ie rn e d o s ta rc z a n ie b ło n n ik a i p e k ty n y m o ż e b y ć p rz y c z y n ą z a b u rz e ń m o to ­
r y k i p rz e w o d u p o k a rm o w e g o , b ie g u n k i, z m n ie js z e n ia p rz y s w a ja n ia b ia łe k , tłu s z c z ó w ,
w ita m in , w a p n ia , m a g n e z u , ż e la z a , c y n k u i m ie d z i.
11.2. T łuszcze
P o w ę g lo w o d a n a c h d ru g im ź ró d łe m e n e rg ii d la o rg a n iz m u s p o rto w c a są tłu s z c z e .
S ta n o w ią on e ź ró d ło e n e rg ii g łó w n ie p o d c z a s w y s iłk ó w tle n o w y c h i d la te g o o d g r y ­
w a ją is to tn ą ro lę w ż y w ie n iu z a w o d n ik ó w u p ra w ia ją c y c h d y s c y p lin y w y tr z y m a ło ­
ś c io w e i s iło w e .
Z a p o trz e b o w a n ie na tłu s z c z e d la z a w o d n ik ó w ró ż n y c h d y s c y p lin s p o rtu w a h a się
od 1,7 d o 2 ,4 g /k g m a s y c ia ła . T łu s z c z e z w ie rz ę c e p o w in n y s ta n o w ić 6 5 -8 0 % ca łe j
ilo ś c i tłu s z c z u , a ro ś lin n e , z a w ie ra ją c e n ie n a s y c o n e k w a s y tłu s z c z o w e - 2 0 -3 5 % .
W n o rm a ln y c h w a ru n k a c h n ie d o c h o d z i n ig d y d o c a łk o w ite g o w y c z e rp a n ia za so ­
b ó w tłu s z c z ó w w o rg a n iz m ie , n a w e t p o d c z a s w y c z e rp u ją c e g o w y s iłk u fiz y c z n e g o .
O b lic z o n o , że o k . 3 0 % e n e rg ii p o c h o d z ą c e j z tłu s z c z ó w z u p e łn ie w y s ta rc z a n a za s p o ­
k o je n ie p o trz e b tr e n in g o w y c h z a w o d n ik ó w w ię k s z o ś c i d y s c y p lin s p o rto w y c h . S p o ­
ż y w a n ie z b y t d u ż e j ilo ś c i tłu s z c z ó w m o ż e n e g a ty w n ie w p ły w a ć n a p rz e m ia n ę m a te rii,
a ta k ż e d o p ro w a d z ić d o m ia ż d ż y c y i s p a d ku o g ó ln e j w y d o ln o ś c i fiz y c z n e j.
N a jw ię k s z e z a p o trz e b o w a n ie na n ie n a s y c o n e k w a s y tłu s z c z o w e w y s tę p u je w ty c h
d y s c y p lin a c h , k tó r y c h s p e c y fik a z m u s z a z a w o d n ik ó w d o d łu g o trw a łe g o w y s iłk u .
 11.3. Białka rfabela 6. Dobowe zapotrzebowanie sportowców na energię i składniki pokarmowe w czasie inten­
sywnego treningu (w g/kg ciężaru ciała) [13]

B ia łk a s ta n o w ią m a te ria ł b u d u lc o w y i s łu ż ą d o b u d o w y i o d b u d o w y tkanek, enzy Kaloryczność

Dyscyplina sp o rtu Białka Tłuszcze W ęglowodany
kcal
m ów i k ilk u h o rm o n ó w . T y lk o w tr a k c ie w y ją t k o w o d łu g o tr w a ły c h obciążeń fiż y C2
nych b ia łk a m o g ą b y ć d o s ta rc z y c ie le m n ie d u ż e j ilo ś c i e n e r g ii na s k u te k glukoncóge 'gimnastyka, łyżwiarstwo
n e z y. figurowe 2 .2 -2 ,5 1*7- 1,9 8.6-9,75 59 - 66
Lekkoatletyka:
Z a p o trz e b o w a n ie z a w o d n ik ó w na b ia łk o je s t ró ż n e i z a le ż y od objętości 2,3 - 2.5 1.8-2.0 9,0 - 9,8 6 2 -6 7
biegi krótkie, skoki
i in te n s y w n o ś c i tre n in g u o ra z o d u p ra w ia n e j d y s c y p lin y s p o rtu . P rz y m a ły c h obciążę- biegi średnic i długie 2.4 - 2.8 2.0-2.1 10,3 - 12.0 69 - 78
n ia c h fiz y c z n y c h i p s y c h ic z n y c h d o s ta rc z e n ie 1.4-2 g b ia łk a na k ilo g r a m m a s y ciała biegi długodystansowe
na d o b ę w z u p e łn o ś c i je s t w y s ta rc z a ją c e . P rz y d u ż y c h o b c ią ż e n ia c h zapotrzebowanie chód na 20 i 50 km 2.5 - 2,9 2 ,0 -2 ,2 11,2- 13.0 7 3 -8 4
na b ia łk o ro ś n ie d o 2 .2 -2 ,9 g /k g m a s y c ia ła . W ty m p rz y p a d k u w a ż n e je s t. a b y udział pływanie i piłka wodna 2.3 - 2,5 2 ,2 -2 .4 9,5 - 10.0 6 7 -7 2
b ia łk a p o c h o d z e n ia z w ie rz ę c e g o s ta n o w ił n ic m n ie j n iż 5 5 -6 5 % o g ó ln e j ilo ś c i białka podnoszenie ciężarów,
rzuty lekkoatletyczne 2.5 - 2,9 1.8 -2 ,0 10,0- 11.8 6 6 -7 7
w p r z y jm o w a n y m p o k a rm ie .
Zapasy i boks 2 ,4 -2 .8 1,8-2,2 9 ,0 -1 1 ,0 62 - 75
Z a p o trz e b o w a n ie s p o rto w c ó w na b ia łk o n ie p o m ie r n ie ro ś n ie w o k re s ie tre n in g ó w 2,0 - 2.3 10,5-11,3 7 0 -7 7
Wioślarstwo i kajakarstwo 2,5 - 2,7
u k ie r u n k o w a n y c h na r o z w ó j s iły . s z y b k o ś c i i z w ię k s z e n ie m a s y m ię ś n io w e j. W iększe Piłka nożna, hokej 2.4 - 2,6 2 ,0 -2 ,2 9 ,6 - 10.4 6 6 -7 2
d a w k i b ia łk a są n ie z b ę d n e s z c z e g ó ln ie w p ie rw s z y m o k re s ie tr e n in g u , k ie d y to nastę Koszykówka, siatkówka 2,3 - 2,4 1,8-2,0 9 ,5 - 10,8 6 3 -7 1
p u jc p rz y r o s t m a s y m ię ś n io w e j z a w o d n ik ó w . D u ż o p ro d u k tó w ' b ia łk o w y c h p o w in n i Kolarstwo:
te ż z ja d a ć m ło d z i s p o rto w c y , u k tó r y c h p ro c e s w z ro s tu c ia ła je s z c z e s ię n ie zakoń­ torowe 2,3 - 2,5 1,8-2,0 10,8- 11.8 6 9 -7 5
szosowe 2 .5 -2 ,7 2,0 2.1 12,2-14,3 7 7 -8 7
c z y ł. O s ta tn io m ó w i s ię te ż , że w ię k s z a p o d a ż b ia łk a z w ię k s z a z d o ln o ś ć d o koncen­
Jeździectwo 2.1 -2 ,3 1,7-1.9 8.9-10,0 60 66
tr a c ji i k o o r d y n a c ji i k o rz y s tn ie w p ły w a n a s a m o p o c z u c ie z a w o d n ik a . 6 2 -6 8
Żeglarstwo 2,2 - 2.4 2.1 - 2,2 8,5 9.7
W y d łu ż o n y w c z a s ie w y s iłe k fiz y c z n y o c h a ra k te rz e w y tr z y m a ło ś c io w y m pow o­ 8 .3 -9 .5 6 0 -6 7
Strzelectwo 2,2 - 2,4 2.0-2.1
d u je , że z a p o trz e b o w a n ie na b ia łk o z d e c y d o w a n ie ro ś n ie . D z ie je się ta k d la te g o , po­ Narciarstwo:
n ie w a ż d łu g o tr w a ła p ra c a p rz y c z y n ia się do z u ż y c ia b ia łe k tk a n k o w y c h krótkie dystanse 2.3 - 2.5 1,9-2,2 10,2 11,0 67 - 74
i r e g u la c y jn y c h (e n z y m y , h o rm o n y ) i w e fe k c ie d o s tra t s u b s ta n c ji a z o to w y c h , usu­ długie dystanse 2,4 - 2,6 2.0 - 2,4 11.5-12,6 74 - 82
w a n y c h z m o c z e n i i p o te m . 2.5 - 2.7 2.0 2,3 10,0- 10,9 6 9 -7 4
Łyżwiarstwo
N a k o n ie c p r z y to c z y ć trz e b a je d n ą w a ż n ą u w a g ę : z b y t d u ż e d o s ta rc z a n ie białka
w r a c ji p o k a rm o w e j ( p o w y ż e j 3 g /k g m a s y c ia ła ) m o ż e s p o w o d o w a ć n ie k o rz y s tn e
c z y n n o ś c io w e z m ia n y o rg a n iz m u , g d y ż a b s o rp c ja b ia łe k je s t m o ż liw a t y lk o d o o kre ­ 1 1 .4 . W oda
ś lo n e g o p o z io m u , a ic h n a d w y ż k a n ic je s t k u m u lo w a n a i ź le w p ły w a na c z y n n o ś ć w ą ­
tr o b y i n e re k (n a s tę p u je p rz e c ią ż e n ie ty c h n a rz ą d ó w s z k o d liw y m i p ro d u k ta m i roz­ W o d a w o rg a n iz m ie k a ż d e g o c z ło w ie k a , a ty m b a rd z ie j s p o rto w c a odgryw ka b a r ­
pa d u ).
d z o w a ż n ą r o lę . O to n a jw a ż n ie js z e fu n k c je , ja k ie m a d o s p e łn ie n ia :
1 . p rz e n o s i s k ła d n ik i p o ż y w ie n ia d o k o m ó r e k o rg a n iz m u ,
2 . w y d a la z b ę d n e p r o d u k ty p rz e m ia n y m a te r ii, s z c z e g ó ln ie te to k s y c z n e , n a­
g ro m a d z o n e w m ię ś n ia c h , p o d c z a s in te n s y w n e g o tre n in g u ,
3 . je s t ś r o d o w is k ie m , w k tó r y m zachodzą w s z y s tk ie re a k c je c h e m ic z n e
w o rg a n iz m ie c z ło w ie k a .
O rg a n iz m d o ro s łe g o c z ło w ie k a w o k . 5 0 -7 0 % z b u d o w a n y je s t z w o d y , a w ię c je s t
ona p o d s ta w o w y m s k ła d n ik ie m je g o c ia ła . U m ę ż c z y z n y w a ż ą c e g o o k . 75 k g , o k . 45
k g s ta n o w i w o d a . O r g a n iz m s p o rto w c ó w u p ra w ia ją c y c h s p o rt w y c z y n o w o p o s ia d a
w ię c e j w o d y , p o n ie w a ż , m a w ię k s z ą m asę m ię ś n io w ą .

443
 R e g u la c ja g o s p o d a rk i w o d n e j u s tro ju je s t s te ro w a n a p rz e z p o d w z g ó rz e , ho n n p rze d tr e n in g ie m o ra z p o sesja ch tr e n in g o w y c h i z a w o d a c h m o ż n a p rz e w id z ie ć o s o b ­
a n ty d iu r c ty c z n y o ra z c z y n n o ś ć n e re k . Is to tn ą ro lę w g o s p o d a rc e w o d n e j p e łn ią ei ? n icze s tra ty w o d y w ró ż n y c h w a ru n k a c h k lim a ty c z n y c h . Z m n ie js z e n ie w a g i b ę d z ie
I r o lit y . p rz e d e w s z y s tk im sód i c h lo r. nie t y lk o u z a le ż n io n e od u tr a ty p ły n ó w , a le r ó w n ie ż od u tle n ia n ia g lik o g e n u
Z a p o trz e b o w a n ie o rg a n iz m u c z ło w ie k a n a w o d ę z a le ż y o d je g o w ie k u i ston * i tłu s z c z ó w . P o n ie w a ż n a jw ię k s z e o g ra n ic z e n ie w u tr z y m a n iu p r a w id ło w e g o b ila n s u
a k ty w n o ś c i fiz y c z n e j o ra z o d te m p e ra tu ry i w ilg o tn o ś c i p o w ie trz a . p ły n u s ta n o w i ilo ś ć , k tó r a m o ż e b y ć to le ro w a n a p rz e z p rz e w ó d p o k a r m o w y , c zę sto
D o ś w ia d c z e n ia n a u k o w e w y k a z u ją , że u b y te k w o d y p o w y ż e j 2% m a s y c ia ła m • zaleca się s p o ż y c ie ta k ie j ilo ś c i n a p o jó w , ja k a je s t t y lk o m o ż liw a . P ró b a u z u p e łn ia n ia
o b ja w ia ć się n ie t y lk o w z m o ż o n y m p ra g n ie n ie m i z m n ie js z o n y m w y d a la n ie m moczu 6 strat rz ę d u 2 1/g o d z . m o ż e j u ż b y ć n ie m o ż liw a , g d y ż p r z y ję c ie ta k ic h ilo ś c i p ły n u
a le ta k ż e d o p ro w a d z ić d o z a c h w ia n ia b ila n s u w o d n e g o i o b n iż e n ia w y d o ln o ś c i ustro p rz e z j e li t a je s t o g ra n ic z o n e . D la te g o ta k w a ż n ą rz e c z ą je s t „tr e n o w a n ie s p o ż y w a n ia
j u . U tra ta d u ż y c h ilo ś c i w o d y m a w p ły w n a p rz e b ie g p ro c e s ó w p rz e m ia n y materii n a p o jó w ” w c z a s ie n o rm a ln e g o to k u tre n in g o w e g o .
i w y m ia n ę c ie p ln ą u s tr o ju , s z c z e g ó ln ie w tr a k c ie w y s iłk u i p o in te n s y w n y m treninm
I u b z a w o d a m i w g o rą c y m o to c z e n i u . Tabela 7. Bilans wodny podczas wysiłków fizycznych f 137J
O d w o d n ie n ie s ta n o w ią c e 3 % w a g i c ia ła je s t p rz y c z y n ą o b n iż e n ia w y d o ln o ś c i f i ­ W oda wydalona
W oda dostarczona
z y c z n e j. n a w e t d o 2 0 -3 0 % w y d o ln o ś c i m a k s y m a ln e j. R ó w n o c z e ś n ie o b s e rw u je się
z pokarmem 6 0 0 - 1000 ml parowanie (skóra, płuca) 1 0 0 0 - 1150 ml
s p a d e k s z y b k o ś c i o o k . 8 % , a s iły o o k . 10 % .
jako płyny 1200- 1500 ml / moczem 1 0 0 0 - 1550 ml
woda metaboliczna 3 0 0 -3 7 5 0 ml z kałem 1 00- 150 ml
Razem: 2 1 0 0 -2 8 0 0 ml Razem: 2 1 0 0 -2 8 5 0 ml

P o d cza s in te n s y w n e g o w y s iłk u s p o rto w ie c tr a c i w odę g łó w n ie z p o te m .

W w y d z ie la n y m p o c ie w r a z z w o d ą tra c o n e są s k ła d n ik i m in e ra ln e , p rz e d e w s z y s tk im
sód. c h lo r, p o ta s, m a g n e z i w a p ń , a ta k ż e n ie k tó re w it a m in y . In te n s y w n e p o c e n ie się
p o w o d u je w ię c z m ia n y w s tę ż e n ia c h e le k tr o lit ó w , p ro w a d z ą c d o z a b u rz e ń g o s p o d a rk i
w o d n o -m in e ra ln e j. N a jg o rs z a d la c z ło w ie k a je s t u tra ta p o ta s u , p o n ie w a ż d o p ro w a d z a
ona d o d y s fu n k c ji serca i n e re k . Z b y t d u ż a u tra ta so d u p ro w a d z i d o h ip o m o la m o ś c i
p ły n u p o z a k o m ó rk o w e g o i z w ię k s z e n ia u w o d n ie n ia k o m ó re k , c z e g o e fe k te m są s k u r­
cze m ię ś n i, „ o b r z ę k i c ie p ln e ” o ra z s p a d e k c iś n ie n ia k r w i.

Tabela 8 . Zawartość elektrolitów w pocie [138]

utrata masy ciała (%) Elektrolity Cl Na K Ca Mg

W pocie 173 40 19
1014 752
średnio (mg/l)
Ryc. 356. Wpływ utraty wody na wydolność fizyczną organizmu sportowca [ 137] Zakresy wartości
5 3 3 -1 4 9 5 4 1 3 -1 0 9 1 1 2 1 -2 2 5 (1 3 -6 7 )x 3 ,3 3 (4 _ 3 4 ) x2 ,8 6
(mg/l)
Zakresy wyrównywania 4 0 0 -1 1 0 0 1 2 0 -2 2 5 4 5 -2 2 5 1 0 -1 0 0
5 0 0 -1 5 0 0
ubytków (mgl/1)
U c z u c ie p ra g n ie n ia n ic je s t d o b r y m w s k a ź n ik ie m z a p o trz e b o w a n ia n a p ły n y , P °‘
n ie w a ż p o ja w ia s ię z o p ó ź n ie n ie m . W z w ią z k u z t y m z p r z y jm o w a n ie m p ły n ó w nic
E le k t r o lit y b io r ą u d z ia ł w p ra c y m ię ś n i (s k u rc z e i ro z k u r c z e ) i re g u lu ją p rz e m ia n ę
n a le ż y c z e k a ć na p ie rw s z e je g o o z n a k i, g d y ż n e g a ty w n e s k u tk i o d w o d n ie n ia d z ia ła ją
m a te rii w tk a n c e m ię ś n io w e j, d la te g o z a b u rz e n ie ró w n o w a g i e le k tr o lito w e j m o ż e b y ć
ju ż d u ż o w c z e ś n ie j. Z a w s z e n a le ż y z a w c z a s u z a p o b ie g a ć w y s tą p ie n iu o p is a n y c h
p rz y c z y n ą s z y b k ie g o m ę c z e n ia s ię m ię ś n i i o b n iż e n ia w y tr z y m a ło ś c i. A b y d o te g o n ic
z m ia n i d o s ta rc z a ć s p o rto w c o m o d p o w ie d n ic h ilo ś c i w o d y z a ró w n o p rz e d tr e n in g i ^ 11
d o s z ło , p o w in n o s ię w y p ić napój e le k tr o lit o w y p rz e d ro z p o c z ę c ie m tre n in g u ,
i z a w o d a m i, p o d c z a s ic h tr w a n ia , j a k i p o ic h z a k o ń c z e n iu . O c e n y u b y tk u wody
a n a s tę p n ie p o w ta rz a ć u z u p e łn ia n ie e le k tr o lit ó w w tr a k c ie tr w a n ia z a ję ć ( w cz a s ie
u z a w o d n ik a m o ż n a d o k o n a ć za p o m o c ą p o m ia ru w a g i. K o n tr o lu ją c w a g ę sportow ca

444 445
tr e n in g u c z y z a w o
p o w ie d n ic h p ły n ó
zm u s p o rto w c a k
u p ra w ia ją c y d y s c y
o d w o d n ie n ie m o ż e
c ji c h e m ic z n y c h w
p rz e m ia n e n e rg e ty c
g ro m a d z e n ie m się
k a m ic ą n e rk o w ą ).

P ra k

S z y b k ie u z u p e łń
b y w a ć p rz e d w y r ó v
W y p ija n ie c h ło
n a p o je p o p rz e z d ł
z im n e ) o b n iż a ją t
s z k la n k i n a p o ju , c
w s k a z a n e je s t k o rz y
W c e lu n a w o d n
M a to b y ć w o d a sł
że w s to s u n k u d o p
n ia n a n a js z y b c ie j, j
c iu . U je rrm e s tro n y
tr w a łe g o w y s iłk u o
w oda m oże spow od
ś n ie js z e z m ę c z e n ie ,
z e jś c ie z tra s y ).
B a rd z o w a ż n ą r,
k a z a n o , że w p rz y p
w y s iłk u n a s tę p u je je
n e ra ln a i s o k i. c z y li
w ie d n im i p ły n a m i n
b ra n e ro z tw o ry ' w ę g l
i 6 0 0 -1 2 0 0 m g sodu
fa k ty p o z w a la ją w y c
p ły n ó w w o rg a n iz m i
ilo ś ć p ły n ó w w stosu
k ie g o o d d a w a n ia in o
p ija n y c h p ły n ó w .

446
 m o lib d e n u , c h ro m u , n ik lu , w a n a d u , c y n k u , a rs e n u , k o b a ltu , b ro m u , se le n u i f l Uo
(m ik r o e le m e m ty ) .
T a b e la z a m ie s z c z o n a p o n iż e j p rz e d s ta w ia n o rm y s u b s ta n c ji m in e ra ln y c h , obli
c z o n e d la p rz e c ię tn e g o z a w o d n ik a , b e z u w z g lę d n ia n ia in d y w id u a ln y c h f i z j o l o g i e ^
b io c h e m ic z n y c h w ła ś c iw o ś c i k a ż d e g o o rg a n iz m u z o s o b n a . D a n e te p o w in n y służv'
z a w o d n ik o m w tr a k c ie p la n o w a n ia p r a w id ło w e g o ż y w ie n ia .
Tabela 9. Dobowe zapotrzebowanie sportowców na składniki mineralne (w mg) [13]
u k ła d k o s tn y , d o p ro w a d z a ją c w k r a ń c o w y c h s y tu a c ja c h d o d e m in e ra liz a c ji i o s ła b ie ­
n ia k o ś c i.
P o d a w a n ie w a p n ia w p o s ta c i s u p le m e n tu z a p o b ie g a n ie d o b o ro m i w p ły w a na
z w ię k s z e n ie w y tr z y m a ło ś c i, p rz e d łu ż e n ie czasu p ra c y tre n in g o w e j i s k ró c e n ie o k re s u
w ypoczynku.
N o rm a d z ie n n a d la lu d z i a k ty w n y c h fiz y c z n ie n ie m o ż e b y ć m n ie js z a o d 9 0 0 -1 2 0 0
m g . P ro p o n u je się p r z y jm o w a n ie w ię k s z e j c z ę ś c i d a w k i d o b o w e j w a p n ia p rz e d sn e m
( w c h ła n ia n ie te g o p ie rw ia s tk a je s t w ię k s z e p o d c z a s sn u ).

D yscyp lin a sp o rtu W apń F o sfo r Żelazo M agnez

Fosfor
Potas
F o s fo r o d g ry w a w a ż n ą re lę w c y k lu w y tw a rz a n ia i p rz e k a z y w a n ia e n e rg ii, będąc
Gimnastyka, łyżwiarstwo
figurowe s k ła d n ik ie m A T P ( ź r ó d ło e n e rg ii d la p ra c u ją c y c h m ię ś n i) o ra z b ie rz e u d z ia ł w d u ż e j
1 0 0 0 -1 4 0 0 1 2 5 0 -1 7 5 0 25 - 35 400 - 700 4000 - 5000
Lekkoatletyka: lic z b ie p ro c e s ó w m e ta b o lic z n y c h . O p ró c z w a p n ia je s t g łó w n y m b u d u lc e m k o ś c i.
biegi krótkie, skoki 1200 - 2 1 0 0 1500 2500 25 - 40 500 - 700 F o s fo r w y s tę p u je g łó w n ie w m ię s ie , ry b a c h , n a b ia le i z ia rn a c h z b ó ż .
4500 - 5500
biegi średnie i długie 1 6 0 0 -2 3 0 0 2 0 00 - 2800 30 - 40 600 - 800 5000 - 6500 P rz y d o s ta rc z a n iu fo s fo r u d o o rg a n iz m u n a le ż y p a m ię ta ć , a b y n ie z a b u rz y ć w ła ­
biegi długodystansowe ś c iw e j p ro p o r c ji m ię d z y w a p n ie m a fo s fo re m , k tó ra w p r a w id ło w e j d ie c ie p o w in n a
chód na 20 i 50 km 1800- 2800 2200 - 3500 35 - 45 600 - 800 5500 - 7000 w y n o s ić 1:1 (ś re d n ią d z ie n n ą d a w k ę w y z n a c z a p rz e d z ia ł 8 0 0 -1 2 0 0 m g ). Z b y t d u że
Pływanie i piłka wodna 1 2 0 0 -2 1 0 0 1 5 0 0 -2 6 0 0 2 5 -4 0 500 - 700 4 5 3 0 -5 5 0 0 s p o ż y c ie fo s fo ru , b e z ró w n o c z e s n e g o z ró w n o w a ż e n ia g o w a p n ie m je s t p rz y c z y n ą
Podnoszenie ciężarów.
rzuty lekkoatletyczne 2000 2400 p rz e jś c io w e g o w z ro s tu k w a s o w o ś c i, d o n e u tr a liz a c ji k tó r e j w y k o r z y s tu je o rg a n iz m
25(X) 3000 20 - 35 500 - 700 40 0 0 - 6500
Zapasy i boks 2000 - 2400 2500 - 3000 2 0 -3 5 5 0 0 -7 0 0 w a p ń z m a g a z y n o w a n y w k o ś c ia c h (m o ż e to p o w o d o w a ć d e m in e ra liz a c ję k o ś ć c a ).
5000 - 6000
Wioślarstwo i kajakarstwo 1 8 0 0 -2 5 0 0 2 2 5 0 -3 1 0 0 3 0 -4 5 600 - 800 5000 - 6500 Magnez
Piłka nożna, hokej 1200 1800 1500 2250 25 - 20 450 - 650 4 5 0 0 -5 5 0 0 M agnez p e łn i is to tn ą fu n k c ję we w s p o m a g a n iu w y s iłk u F iz yczn e g o p o p rz e z
Koszykówka, siatkówka 1 2 0 0 - 1900 1 5 0 0 -2 3 7 0 2 5 -4 0 450 - 650 4000-6000 w p ły w na p ra c ę m ię ś n i ( w m ię ś n iu s z k ie le to w y m u c z e s tn ic z y w s y n te z ie w ią z a ń w y ­
Kolarstwo:
s o k o e n e rg e ty c z n y c h a ta k ż e a k ty w o w a n iu i s y n te z ie o k . 3 0 0 e n z y m ó w ), p rz e w o d ­
torowe 1300 2300 1 6 0 0 -2 8 0 0 2 5 -3 0 500 - 700 4500 - 6000
szosowe n ic tw o n e rw o w e i n e rw o w o - m ię ś n io w e , p ro c e s y w y tw a rz a n ia e n e rg ii na p o z io m ie
1 8 0 0 -2 7 0 0 2250 - 3400 30 - 40 600 - 800 5000 - 7000
Jeździectwo 1000 - 1400 1 2 5 0 - 1750 k o m ó r k o w y m , g l ik o l iz y i s y n te z y b ia łe k u s tr o jo w y c h . M a g n e z w p ły w a r ó w n ie ż na
25 - 30 400 600 4000 - 5000
Żeglarstwo 1 2 0 0 -2 2 0 0 1 5 0 0 -2 7 5 0 20 - 30 4 0 0 -7 0 0 4500 - 5500 pra cę u k ła d ó w tra w ie n n e g o , h o rm o n a ln e g o i o d p o rn o ś c io w e g o . Jest te ż re g u la to re m
Strzelectwo 1 0 0 0 - 1400 12 5 0 - 1750 20 - 30 400 500 4000-5000 p ro c e s ó w te r m o rę g u la c y jn y c h i s ta n o w i o o c h ro n ie o rg a n iz m u p rz e d stresem .
Narciarstwo: N ie d o b ó r m a g n e z u w dużym s to p n iu o b n iż a w y d o ln o ś ć fiz y c z n ą s p o rto w c a -
krótkie dystanse 1200 - 2300 1 5 0 0 - 2800 25 - 40 500 - 700 4500-5500 s z c z e g ó ln ie p o w in ie n b y ć r o z p o w s z e c h n io n y w d ie c ie z a w o d n ik ó w u p ra w ia ją c y c h
długie dystanse 1800 - 2600 2300 - 3250 3 0 -4 5 600 - 800 5000 - 7000
Łyżwiarstwo d y s c y p lin y w y tr z y m a ło ś c io w e .
1200 - 2300 1500 - 2800 25 - 40 500 - 700 4500 - 6500..
B ra k m a g n e z u p o w o d u je n a d m ie rn e p o b u d z e n ie ru c h o w e (w ra z z d rż e n ie m m ię ­
ś n i), o s ła b ie n ie s iły m ię ś n i, d rę tw ie n ie k o ń c z y n , d rg a n ia p o w ie k , b ó le i k u rc z e m ię ś n i
Wapń o ra z n a d m ie rn ą p o b u d liw o ś ć c z u c io w ą , tru d n o ś c i w k o n c e n tr a c ji, z m ę c z e n ie p s y ­
W a p ń n ie z b ę d n y je s t d o p r a w id ło w e j p ra c y m ię ś n i (w a ru n e k p ra w id ło w e g o skur­
c h ic z n e i fiz y c z n e , p o c z u c ie z a g ro ż e n ia , s ta n y lę k o w a , z a b u rz e n ia snu i w ię k s z ą
c z u ), g w a ra n tu je p rz e w o d n ic tw o n e rw o w e i n e rw o w o - m ię ś n io w e , p r a w id ło w ą krze­
w r a ż liw o ś ć n a z m ia n y p o g o d y .
p liw o ś ć k r w i, a ta k ż e u s z c z e ln ia ś c ia n y n a c z y ń k rw io n o ś n y c h .
N ie d o b o r y m a g n e z u m o g ą n a ra sta ć p rz y s p o ż y w a n iu d u ż y c h ilo ś c i w a p n ia ( i na
W apń w y s tę p u je p rz e d e w s z y s tk im w m le k u i je g o p rz e tw o ra c h , a także
o d w r ó t) - z te g o fa k tu w y n ik a p o trz e b a d o s ta rc z a n ia w d ie c ie o b u ty c h m a k ro e le -
|\v z ie lo n y c h w a rz y w a c h (n p . k a p u s ta , b r o k u ły ) , o rz e c h a c h , n a s io n a c h r o ś lin strącz­
m e n tó w w e w ła ś c iw y c h p ro p o rc ja c h . D o b rz e je s t, g d y m a g n e z p r z y jm u je s ię ra z e m /
kow ych.
w ita m in ą C , p o n ie w a ż w z m a g a s ię w' te n s p o só b ic h d z ia ła n ie o c h ro n n e i s ta b iliz u ją c e
O d y u s tró j c z ło w ie k a p o trz e b u je w a p n ia , a n ie s te ty n ic o tr z y m u je g o z p o żyw *® '
b ło n y k o m ó r k o w e . W ię k s z e s p o ż y w a n ie m a g n e z u , w y n ik a ją c e z w ię k s z y c h o b c ią ż e ń
n ie m , u z u p e łn ia n ie d o b o r y p o b ie ra ją c g o z k o ś c i. T o w n a tu ra ln y s p o s ó b osłabia

448 449
 f iz y c z n y c h w s p o rc ie , w y m u s z a r ó w n ie ż p o d a w a n ie w ię k s z e j ilo ś c i witaminy r
M n ie js z e w c h ła n ia n ie m a g n e z u n o tu je s ię p rz y d u ż y m s p o ż y w a n iu tłuszczów i b \
r o ś lin n e g o p o c h o d z e n ia o ra z a lk o h o lu . e*
D u ż ą p o d a ż m a g n e z u g w a ra n tu ją p ro d u k ty z tz w . p e łn e g o p rz e m ia łu (n p . ryż
n o z ia m is ty ) , z ie lo n e c z ę ś c i ja r z y n , s z p in a k , k a p u s ta , k u k u ry d z a , s o ja , ja b łk a , nasi
o rz e c h y i m le k o .
W e d łu g ró ż n y c h a u to r ó w z a p o trz e b o w a n ie d o b o w e na m a g n e z w a h a s ię w g ra n i
c a c h 3 0 0 -6 0 0 m g . W s p o rc ie u o s ó b p o d d a n y c h d łu g o t r w a ły m s tre s o m i w y s iłk ó w
fiz y c z n e m u p o w in n o się j e z w ię k s z y ć d o 5 0 0 -7 0 0 m g d z ie n n ie .
Sód
S ó d b ie rz e u d z ia ł w r e g u la c ji r ó w n o w a g i k w a s o w o -z a s a d o w e j, c z y n n o ś c i u k ła d ó w
n e rw o w e g o i m ię ś n io w e g o . U tr z y m a n ie w u s tro ju s ta łe g o p o z io m u c h lo r k u sodow ego
( N a C l) m a e le m e n ta rn e z n a c z e n ie d la z a c h o w a n ia h o m e o s ta z y u s tro ju . R y z y k o s tw o ­
rz e n ia w a r u n k ó w n ie d o b o ru s o d u je s t m in im a ln e je s t to n a jb a rd z ie j p o p u la rn y p ie r­
w ia s te k w c o d z ie n n e j d ie c ie (w y s tę p u je w s o li k u c h e n n e j), a n a d m ie rn e j je g o utracie
z a p o b ie g a p re c y z y jn y m e c h a n iz m n e rk o w y .
Z d a rz a ją się c h w ilo w e n ie d o b o r y s o d u u z a w o d n ik ó w p o d c z a s k i lk u p ie rw s z y c h
in te n s y w n y c h tr e n in g ó w w g o rą c y m o to c z e n iu . N a le ż y w ó w c z a s z w ię k s z y ć u zu p e ł­
n ia n ie tra c o n y c h z p o te m e le k tr o lit ó w , p o d a ją c d o p ic ia n a p o je e le k tr o lito w o - w ita m i
n o w e p rz e d tre n in g ie m , w je g o tr a k c ie i p o z a k o ń c z e n iu .
Z b y t w y s o k i p o z io m s o d u w o r g a n iz m ie je s t n ie w s k a z a n y , p o n ie w a ż w p ły w a na
z a trz y m a n ie w o d y (m o ż e to p o w o d o w a ć z m ia n y p a to lo g ic z n e w z a k re s ie u k ła d u k rą ­
ż e n ia ).
D z ie n n a d a w k a so d u p o w in n a p rz e k ra c z a ć 5 0 0 -7 0 0 m g .
Potas
P otas w ra z / s o d e m m a z n a c z e n ie w r e g u la c ji ró w n o w a g i w o d n o - e le k tro lito w e j
w o rg a n iz m ie . K o n ie c z n y je s t d o p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia u k ła d u m ię ś n io w e g o
( w ty m m ię ś n ia s e rc o w e g o ) i u k ła d u n e rw o w -e g o .
D u ż o p o ta s u je s t w e w s z y s tk ic h ś w ie ż y c h w a rz y w a c h i o w o c a c h , ro ś lin a c h strącz­
k o w y c h , o rz e c h a c h , a ta k ż e w m le k u i m ię s ie .
P otas je s t p o d s ta w o w y m k a tio n e m w e w n ą tr z k o m ó r k o w y m , z n a n y je s t je g o w 'p ły w
na tra n s p o rt g lu k o z y p rz e z b ło n ę k o m ó r k o w ą i a k ty w m y u d z ia ł w p ro c e s ie k u m u lo ­
w a n ia g lik o g e n u w m ię ś n ia c h ( w p ły w na je g o re s y n te z ę ). P e łn i n icp o dw ^a ża ln ą ro le
w m e c h a n iz m ie s k u rc z u m ię ś n io w e g o i w p rz e w o d n ic tw ie n e rw o w y m .
W s p o rc ie n ie d o b o r y p o ta s u p o ja w ia ją s ię s z c z e g ó ln ie p r z y w y s iłk a c h d łu g o trw a ­
ły c h , d la te g o z a le c a się w ^ e d y d o d a tk o w y p o d a ż te g o p ie rw ia s tk a . P rz e c ię tn ie n a le ży
d o s ta rc z y ć o k . 2 0 0 0 m g d z ie n n ie . W tr a k c ie p r z y jm o w a n ia d u ż y c h o b c ią ż e ń tre n in ­
g o w y c h d a w k ę m o ż n a z w ię k s z y ć d o 3 5 0 0 m g na d z ie ń . P rz e d a w k o w a n ie p o ta s u m o ­
że p o w a ż n ie z a g ro z ić z d r o w iu c z ło w ie k a .
450
Ż elazo
Ż e la z o o d g ry w a b a rd z o w a ż n ą ro lę w u tr z y m a n iu w y s o k ie j w y d o ln o ś c i p s y c h o fi­
z yczn e j s p o rto w c ó w ( n is k i p o z io m ż e la z a p o w o d u je o b n iż e n ie z d o ln o ś c i d o w y s iłk u ) .
Z a w a rto ś ć ż e la z a w o rg a n iz m ie d e c y d u je m .in . o p o z io m ie h e m o g lo b in y ( s k ła d n ik
k rw in e k c z e rw o n y c h ), m io g lo b in y o ra z w ie lu e n z y m ó w . D z ię k i t y m z w ią z k o m na ­
stępuje o p ty m a ln y tra n s p o rt tle n u z p łu c d o p ra c u ją c y c h m ię ś n i i m ó z g u . Ż e la z o r ó w ­
n o cze śn ie b ie rz e u d z ia ł w p r o d u k c ji e n e rg ii, w r e g u la c ji c ie p ln e j o rg a n iz m u i z w ię k ­
szeniu o d p o rn o ś c i na in fe k c je .
N ie d o b ó r ż e la z a m o z c b y ć p o w o d o w a n y n ie d o s ta te c z n ą p o d a ż ą w d ie c ie , n a d ­
m ie rn ą u tra tą lu b z ły m w c h ła n ia n ie m z p rz e w o d u p o k a rm o w e g o . Z m n ie js z e n ie p o ­
z io m u ż e la z a w o rg a n iz m ie p ro w a d z i d o n ie d o k r w is to ś c i, c z y li a n e m ii. U s p o rto w ­
c ó w w y c z y n o w y c h d o c h o d z i d o a n e m ii na s k u te k n ie d o s ta te c z n e g o s p o ż y w a n ia że­
laza. j a k r ó w n ie ż w w y n ik u s z y b s z e g o n is z c z e n ia k r w in e k c z e rw o n y c h w e fe k c ie o b ­
c ią ż a ją c e g o w y s iłk u fiz y c z n e g o (in te n s y w n y tr e n in g m o ż e b y ć p rz y c z y n ą s k ró c e n ia
p rz e c ię tn e j d łu g o ś c i ż y c ia e ry tro c y tó w ' naw rc t o 4 0 % ) . U c ie c z k a ż e la z a z u s tro ju n a ­
stępuje ró w n ie ż z w y d z ie la n y m p o te m .
N ie d o b ó r ż e la z a m o ż n a ro z p o z n a ć p o n a s tę p u ją c y c h o b ja w a c h : b la d o ś ć s k ó ry ,
b ra k a p e ty tu , c ią g łe z m ę c z e n ie i ro z d ra ż n ie n ie , n ie c h ę ć d o tr e n in g ó w , z a w ro ty g ło w y ,
be zse n n o ść, p rz y s p ie s z o n e b ic ie i k o ła ta n ie s e rca ( p r z y d u ż y c h n ie d o b o ra c h ).
N a jw ię c e j ż e la z a m o ż n a z a a b s o rb o w a ć z ja d a ją c c h u d e , c z e rw o n e m ię s o , s z p in a k ,
p ełne z ia rn a z b ó ż , z ie m n ia k i, r o ś lin y s trą c z k o w e , w in o g ro n a , ro d z y n k i.
J e d y n ie o k . 1 0 % ż e la z a z a w a rte g o wr p o k a rm a c h u le g a w c h ła n ia n iu w p rz e w o d z ie
p o k a rm o w y m . A b y w c h ła n ia n ie ż e la z a b y ło o p ty m a ln e , n a le ż y p rz e s trz e g a ć k i lk u za ­
sad:
• ż e la z o z a w a rte w m ię s ie c z e rw o n y m o ra z in n y c h p ro d u k ta c h z w ie rz ę c y c h
w c h ła n ia s ię d w a ra z y s z y b c ie j n iż z a w a rte w' p ro d u k ta c h r o ś lin n y c h .
• w c h ła n ia n ie że la za zaw a rte g o w ja rz y n a c h i p ie c z y w ie je s t sz y b s z e , g d y r ó w n o ­
c z e ś n ie s p o ż y w a n e je s t m ię s o ,
• p o k a rm y z a w ie ra ją c e w it a m in ę C (n p . c y tr u s y ) , B 6 i B 1 2 r ó w n ie ż z w ię k s z a ją
w y k o rz y s ta n ie ż e la z a p o c h o d z ą c e g o z ja r z y n i p ro d u k tó w ' z b o ż o w y c h ,
• kaw^a, h e rb a ta , c o c a -c o la m o g ą o b n iż y ć a b s o rp c ję ż e la z a naw-et o 5-7%,
• d ic ta w in n a b y ć b o g a ta w p ie c z y w o c ie m n e o ra z p ro d u k ty z b o ż o w e z a w ie ra ją c e
c a łe z ia rn a ,
• n a b ia ł n ic je s t d o b ry m ź ró d łe m że la za ,
• p o ż y w ie n ie n a le ży p rz y g o to w y w a ć w naczyn iach n ie rd z e w n y c li, n ie a lu m in io w y c h ,
• g o to w a n ie m o ż e z m n ie js z y ć z a w a rto ś ć ż e la z a n a w e t o 20 % .
D z ie n n e z a p o trz e b o w a n ie n a ż e la z o w y n o s i o k . 5 -1 5 m g ; u s p o rto w c ó w w y c z y ­
n o w y c h o s ią g a w a rto ś ć d o 2 0 m g , a c z a s a m i n a w 'ct d o 4 0 m g (d a w k ę p o w in ie n u s ta lić
in d y w id u a ln ie le k a rz ).
451
 Tabela 10. Zawartość żelaza w produktach spożywczych 1115 ] Chrom
Rodzaj pro d u k tu Ilość pro d u ktu Żelazo (nm) K o rz y s tn e d z ia ła n ie c h ro m u łą c z y s ię b e z p o ś re d n io z fu n k c jo n o w a n ie m in s u lin y ,
--------- y 0 /
Wątroba cielęca 85 g k tó ra je s t h o rm o n e m a n a b o lic z n y m w o rg a n iz m ie . C h ro m wrz m a g a d z ia ła n ie in s u lin y
12
Wątroba wołowa 85 g 8 p o p rz e z : n a s ile n ie tra n s p o rtu g lu k o z y d o k o m ó r e k m ię ś n io w y c h , p rz y s p ie s z e n ie p ro ­
Wędzona lub pieczona cesu tw o rz e n ia g lik o g e n u , z w ię k s z e n ie w y k o rz y s ta n ia i tra n s p o rtu a m in o k w a s ó w d o
szynka 85 g 3 K o m ó re k m ię ś n io w y c h - szyb sza sy n te z a b ia łk a , z m n ie js z e n ie ro z p a d u p o w y s iłk o ­
Wołowina 85 g 3
Cielęcina w e g o b ia łk a w' m ię ś n ia c h .
85 g 3
Schab Z e w z g lę d u na to , że m a ło je s t p o k a rm ó w ' b o g a ty c h w c h ro m , n ie z b ę d n e sta je s ię
85 g 2
Świeża pieczona szynka 85 g k o rz y s ta n ie z s u p le m e n tó w . D u ż ą z a w a rto ś c ią c h ro m u c h a ra k te ry z u ją się je d y n ie
2
Indyk 85 g 2 d ro ż d ż e , p e łn e z ia rn a z b ó ż , wrą tro b a , s k o ru p ia k i m o r s k ie , o rz e c h y o r a / p iw o .
Kurczaki 85 g | N a le ż y p a m ię ta ć o s to s u n k o w a s ła b e j a b s o rp c ji c h ro m u ( t y lk o o k . 1% d a w k i za
Ryby 85 g 1 w a rte j w d ie c ie ). W s p o rc ie z a le ca się p r z y jm o w a n ie ś re d n io 5 0 0 m g c h ro m u na d o ­
Jajo (duże) I szt. 1
Śliwki suszone (wywar) bę.
130 g 5
Suszone morele 12 szt. 3
Rodzynki 72.5 g 3 11.6. W itaminy
Daktyle suszone 10 szt. 2
Figi 3 szt. 1 W ita m in y n a le ż ą d o z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h , k tó r e w a r u n k u ją p r a w id ło w e fu n k ­
Surowy szpinak 55 g 2 c jo n o w a n ie o rg a n iz m u czło w ó e k a . N ie s te ty , u s tró j n ie je s t wr s ta n ie sa m ic h s y n te ty ­
Gotowany szpinak 90 g 2
Zielony groszek z o w a ć . O d z n a c z a ją s ię o n e w y s o k ą a k ty w n o ś c ią b io lo g ic z n ą , z w ię k s z a ją z d o ln o ś ć do
125 g 2
Ziemniaki 125 g p ra c y i s k ra c a ją czas o d n o w y b io lo g ic z n e j.
1
Fasola 125 g N o r m y s p o ż y c ia p rz e z s p o rto w rc ó w p o s z c z e g ó ln y c h w ita m in wf o k re s ie p o d e jm o ­
2 -3
Chleb 30 g 1 w a n ia d u ż y c h i in tc n s y w m y c h w y s iłk ó w fiz y c z n y c h z d e c y d o w a n ie rosną. W z ro s t za ­
Bułki 40 g p o trz e b o w a n ia na w it a m in y p o d c z a s o b c ią ż e ń fiz y c z n y c h m a ś c is ły z w ią z e k ze
I
Makaron 70 g
-------------------------------------------------------- 1 z w ię k s z o n ą p rz e m ia n ą w ę g lo w o d a n ó w ( w it . B ,. B : i B ?), b ia łe k ( w it . A , B 6 i B i: )
Podana w tabeli ilość produktów odnosi się do produktów o ra z tłu s z c z ó w ( w it . B 2, B.i i E ).
gotowych do spożycia, np. mięsa gotowanego, pieczonego itd. Z w ię k s z o n e g o z a p o trz e b o w a n ia na w it a m in y n ie m o g ą p o k r y w a ć t y lk o w it a m in y
z dodatkiem żelaza. z a w a rte w p o ż y w ie n iu . P o d cza s tr e n in g u fiz y c z n e g o , trw a ją c e g o w ie le g o d z in d z ie n ­
C ynk n ie , o ra z z a w o d ó w , ilo ś ć w ita m in p o d a w a n a z p o ż y w ie n ie m je s t n ie w y s ta rc z a ją c a .
. ^ n ^ CSt ,n *^ Io e ^e illc n tc n i k o n ie c z n y m d o b u d o w y i r o z w o ju w ie lu tk a n e k , w ty m W z w ią z k u z ty m o rg a n iz m s p o rto w c a w y m a g a s ta łe j, d o d a tk o w e j d o s ta w y w ita m in
s /c z e g o n ic t a n k i m ię ś n io w e j. B ie rz e u d z ia ł w p ro c e s ie b io s y n te z y b ia łk a , w p ły w a (o d ż y w e k w it a m in o w y c h ) , k tó r y m i u z u p e łn ia się p o s z c z e g ó ln e n ie d o b o ry .
na w y / i c anie ta k ic h h o rm o n ó w , ja k in s u lin a , g iu k a g o n . s o m a to tro p in a , testosteron. W ita m in n ic m o ż n a p o d a w a ć w d o w o ln y c h ilo ś c ia c h . W k a ż d y m p rz y p a d k u n a ­
c z e s tn ic z y w p r o d u k c ji k r w in e k c z e rw o n y c h , m e ta b o liz m ie ż e la z a , p rz e m ia n a c h w i­ le ż y o k re ś lić o p ty m a ln e z a p o trz e b o w a n ie , u w z g lę d n ia ją c ta k ie p a ra m e try , ja k natężę
ta m in y A i p ro ce sa ch im m u n o lo g ic z n y c h . n ie tr e n in g u , w ie k , p łe ć i s to p ie ń n a p ię c ia p s y c h ic z n e g o .
u ' s,c<Puj e w d u ż y c h ilo ś c ia c h w m ię s ie , wrą tro b ic , o w o c a c h m o rz a , rybach, N a d m ia r w ita m in u s u w a n y je s t p rz e z n e rk i i - c o c ie k a w e - d o d n ia d z is ie js z e g o
ja jk a c h i p ro d u k ta c h m le c z n y c h . n ie w ia d o m o , c z y n a s k u te k w c h ła n ia n ia d u ż e j ilo ś c i w it a m in n ie d o c h o d z i d o z m ia n
c v h SP° r VCÓW w y c z >'n o w y c h u b y te k c y n k u je s t w ię k s z y n iż u o s ó b n ie tre n u ją - w b ło n ie ś lu z o w e j j e l i t . W a ż n y je s t te ż fa k t, że p rz e w ó d p o k a r m o w y , p r z y z w y c z a jo n y
- C na slcu lc^ z w ię k s z o n e g o w y d a la n ia te g o p ie rw ia s tk a z p o te m i p rz y s p ie s z e n ia d o w c h ła n ia n ia d u ż y c h d a w e k s u p le m c n tc w a n y c h w it a m in , n ie je s t w sta n ie p ó ź n ie j
p rz e m ia n m e ta b o lic z n y c h w tr a k c ie d u ż e g o w y s iłk u fiz y c z n e g o . w y k o rz y s ta ć m n ie js z y c h ilo ś c i w it a m in , k tó r y c h ź ró d łe m je s t n a tu ra ln e p o ż y w ie n ie .
p rz e c ię tn e g o c z ło w ie k a w y s ta rc z y 1 5 -2 0 m g cynku d z ie n n ie , n a to m ia st Z a p o trz e b o w a n ie fiz jo lo g ic z n e o rg a n iz m u s p o rto w c a na w it a m in y w y n o s i o d k ilk u
s p o rto w c a d a w k ę z w ię k s z a s ię d o 4 0 -5 0 m g d z ie n n ie . m ik r o g r a m ó w d o k ilk u , a naw^et k ilk u d z ie s ię c iu m ilig ra m ó w '.
 W z m o ż o n y w y s iłe k fiz y c z n y p o w o d u je w z ro s t z a p o trz e b o w a n ia p rz e d e w s z y s tk ą Za w u e ra ją d ró b , c h u d e m ię s o , r y b y , kasze g ru b o z ia rn is te , c ie m n e p ie c z y w o .
n a w it a m in y z g ru p y B , a ta k ż e n a tz w . w it a m in y o k s y d a c y jn e , tj. C i E o ra z beta-ka­ D a w k a d z ie n n a w y n o s i o k . 1 5-18 m g , u s p o rto w c ó w ' u p ra w ia ją c y c h d y s c y p lin y
ro te n . w y trz y m a ło ś c io w e naw 'et d o 3 0 -4 0 m g .
W s z y s tk ie w it a m in y d z ie li s ię na d w ie g ru p y : Witamina Bs (Kwas pantotenowy)
• ro z p u s z c z a ln e w w o d z ie ( w it . C , B |, B : . B j, B 5, B<„ B ;o. k w a s f o lio w y , biotynu S ta n o w i czę ść k o e n z y m u A , k tó r y o d p o w ia d a za p rz e m ia n y e n e rg e ty c z n e w ę g lo ­
c h o lin a i k w a s p o n g a m o w y - w it . B 15), w o d a n ó w ' i tłu s z c z ó w . W p ły w a na z w ię k s z e n ie o d p o rn o ś c i o rg a n iz m u na z a k a ż e n ia
• ro z p u s z c z a ln e w tłu s z c z a c h ( w it . A , D . E , K ) . (w s p ó ln ie z w it . B ń).
W ita m in y ro z p u s z c z a ln e w w o d z ie m u s z ą b y ć c a ły czas d o s ta rc z a n e z pożywie­ W y s tę p u je w p o k a rm a c h p o c h o d z e n ia z w ie rz ę c e g o , w n ie o c z y s z c z o n y c h z ia rn a c h
n ie m , p o n ie w a ż n ic m o g ą b y ć m a g a z y n o w a n e w o rg a n iz m ie (s ła b o p rz e n ik a ją przez zbóż, w' ro ś lin a c h s tr ą c z k o w y c h i d ro ż d ż a c h .
b ło n ę lip id o w ą k o m ó r e k ) i t y lk o d o s ta rc z a n ie z z e w n ą trz m o ż e u z u p e łn ić szybką ich P rz e c ię tn a d z ie n n a d a w k a w y n o s i o k . 7 m g , a u s p o rto w c ó w z w ię k s z a się j ą d o 20
s tra tę w tr a k c ie w y s iłk u fiz y c z n e g o . mg-
W ita m in y ro z p u s z c z a ln e w tłu s z c z a c h ła tw o p rz e n ik a ją p rz e z ś c ia n y komórkowe W itamina B(>(Pirydoksyna)
d la te g o u s tró j m a z d o ln o ś ć c z ę ś c io w e j ic h k u m u la c ji. S tąd d o s ta rc z a n ie w p o karm ie Jest k o n ie c z n a d la p r a w id ło w e j g o s p o d a rk i b ia łk o w e j - d z ię k i n ie j m o ż liw a je s t
ty c h w it a m in m o ż e b y ć n ie c o m n ie js z e . tra n s a m in a c ja . c z y li p ro c e s d o p ro w a d z a ją c y do s y n te z y ró ż n y c h a m in o k w a s ó w
N a jw ię k s z ą u w a g ę k o n c e n tru je s ię w s p o rc ie w y c z y n o w y m na w ita m in a c h z grupy w o rg a n iz m ie , a ta k ż e in n e p rz e m ia n y m e ta b o lic z n e w z a k re s ie s u b s ta n c ji b ia łk o ­
B . B io r ą o n e u d z ia ł w m e ta b o liz m ie e n e rg e ty c z n y m s p o rto w c a , a w ię c sprzyjają w ych.
u tr z y m a n iu na w y s o k im p o z io m ie w y d o ln o ś c i p s y c h o fiz y c z n e j. N ie d o b ó r w ita m in N ie d o b ó r w it a m in y B 6 m o ż e b y ć p rz y c z y n ą z m ia n d e g e n e ra c y jn y c h w o ś ro d k o ­
z g ru p y B p o w o d u je o g ó ln e o s ła b ie n ie , z m n ie js z a s iłę i m asę m ię ś n io w ą . w y m i o b w o d o w y m u k ła d z ie n c rw o w 'y m , c o 7 k o le i m o ż e p ro w a d z ić d o n e u ro p a tii
Witamina B| (Tiamina) i d e p re s ji p s y c h ic z n e j.
P o d s ta w o w y m z a d a n ie m w it a m in y B j je s t u ła tw ie n ie p o z y s k iw a n ia e n e rg ii ze spa­ Jest ró w rn ie ż n ie z b ę d n a w p ro c e s a c h g lu k o n e o g e n e z y , g w a ra n tu je p r a w id ło w ą s y n ­
la n ia w ę g lo w o d a n ó w i z m n ie js z e n ie p r o d u k c ji k w a s u m le k o w e g o . W s p o m a g a ona tezę g lik o g e n u o ra z p rz e m ia n ę g lik o g e n u d o g lu k o z y .
r ó w n ie ż p ro c e s y p rz e n o s z e n ia im p u ls ó w ' n e rw o w y c h . P o z y s k u je s ię j ą z ja d a ją c ciem ­ W ita m in a Br, u c z e s tn ic z y ta k ż e w c z y n n o ś c i k r w io tw ó r c z e j.
n e p ie c z y w o , p ła tk i o w s ia n e , g ru b e ka sze , m ię s o , r o ś lin y s trą c z k o w e , orzechy P o k a rm a m i z a w ie ra ją c y m i s to s u n k o w o d u ż e ilo ś c i w it a m in y Br, są n ic o c z y s z c z o n e
i d ro ż d ż e . G d y b ra k u je w ita m in y B ] w p o k a rm ie , j e j z a p a s y u s tr o jo w e w y c z e rp u ją się zia rn a p s z e n ic y i k u k u r y d z y , w ą tro b a , r y b y , d ro ż d ż e i z ie m n ia k i.
w c ią g u 2 ty g o d n i (p o d c z a s tre n in g ó w ' o w ie le w c z e ś n ie j). N a le ż y j ą c a ły czas uzu­ Z a p o trz e b o w a n ie o rg a n iz m u n a w it. B 6 ro ś n ie p ro p o r c jo n a ln ie d o ilo ś c i s p o ż y w a ­
p e łn ia ć , p o n ie w a ż n ie g ro m a d z i s ię w o rg a n iz m ie w w ię k s z y c h ilo ś c ia c h (rozpusz­ nego b ia łk a - im w ię c e j b ia łk a z je m y , ty m w ię c e j p o trz e b a w 'it. B b (w a ru n e k p r a w i­
c z a ln a w w o d z ie ). d ło w o ś c i p rz e m ia n m e ta b o lic z n y c h ).
P rz e c ię tn a d z ie n n a d a w k a w d ta m in y B | w y n o s i o k . 1 .6 -1 ,8 m g , u s p o rto w có w P rz y n o rm a ln e j a k ty w n o ś c i fiz y c z n e j d z ie n n a d a w k a p o w in n a w y n o s ić o k . 2 ,0 -2 ,4
z w ię k s z a s ię ś re d n io d o 4 -5 m g . m g w it a m in y Br,, a d la u p ra w ia ją c y c h s p o rt w y c z y n o w y w s k a z a n e są d a w k i z n a c z n ie
W itamina B: (Ryboflawina) w y ż s z e - 4 -6 m g na d o b ę .
B ie rz e u d z ia ł w p rz e m ia n a c h w ę g lo w o d a n ó w , tłu s z c z ó w i b ia łe k o ra z w w y tw a ­ Witamina Bł2 (Kobalamina)
rz a n iu e n e rg ii w' ła ń c u c h u o d d e c h o w y m . S p rz y ja w z r o s to w i b io s y n te z y a m in o k w a ­ B ie rz e u d z ia ł w s y n te z ie b ia łe k , k w a s ó w ' n u k le in o w y c h , b u d o w a n iu e le m e n tó w
s ó w i b ia łe k , a ty m s a m y m p r z y r o s to w i m a s y i s iły m ię ś n io w e j. W y s tę p u je w m leku m o rfo ty e z n y c h k r w i, a k ty w n a je s t w m e ta b o liz m ie tłu s z c z ó w i w ę g lo w o d a n ó w .
i p ro d u k ta c h m le c z n y c h , k a s z a c h g r u b o z ia rn is ty c h , c ie m n y m p ie c z y w ie , chudym D o b r y m i ź r ó d ła m i te j w it a m in y są: w ą tro b a , m ię s o , n ie k tó re r y b y , ja ja , p ro d u k ty
m ię s ie i w ą tro b ie . m le c z n e , n ie łu s k a n c z ia rn a z b ó ż , d ro ż d ż e , fa s o la , b ó b i o rz e c h y .
W c ią g u d o b y z a le c a s ię ś re d n io 2 ,6 m g d la m ę ż c z y z n i 1,8 m g d la k o b ie t. Spoi* D o b o w e z a p o trz e b o w a n ie na w ita m in ę B \2 w y n o s i ś re d n io 2 -3 p g . S p o rto w c y
to w c y p o w in n i p rz y jm o w a ć w ię k s z e d a w k i - m a k s y m a ln ie d o 15 m g na d o b ę . u p ra w ia ją c y d y s c y p lin y s iło w e lu b s z y b k o ś c io w o -s iło w e p o trz e b u ją te j w it a m in y
W i t a m i n a B 3 ( N ia c y n a - w it . P P ) w g ra n ic a c h 5 - 15 p g na d o b ę , a n a w e t w ię c e j.
U c z e s tn ic z y w p ro c e s ie u tle n ia n ia k o m ó r k o w e g o , u ła tw ia ją c w y tw a rz a n ie energ
n a d ro d z e tle n o w e j.

454 455
 O -C or t VI O v. V*. V-. O
Ol -r O', f*1 -r o. o
'j3 = I
rrj

I
Ol Ol Kwas foliowy (Folacyna, Foliany)
VI o O
I I
Ol V, CC co
Ol Ol >c O
O l Ol Ol Ol Ol Ol Ol Ol U c z e s tn ic z y w s y n te z ie D N A , w p rz e m ia n a c h a m in o k w a s ó w , p r a w id ło w y m r o z ­
w o ju u k ła d ó w n e rw o w e g o i k r w io tw ó r c z e g o . P rz y c z y n ia się te ż d o r o z w o ju w s z y s t­
vi cc X O oc o

- 3 .8
vq X

2.7

3.7
có có o- có Ol Ol oT o! k ic h k o m ó r e k w u s tro ju .
I I *5? oj oj
vi o m o 0 1 1 F o lia n y w y s tę p u ją w w a rz y w a c h liś c ia s ty c h , z ia rn a c h z b ó ż , ro ś lin a c h s trą c z k o ­
o Ol

2.8
<N oJ X o X VI O
01 o o có Ol oj oi ęó có oj w y c h , w ą tro b ie i d ro ż d ż a c h .
2 - 1Ol
Ol O T
CO
Ol «Ol VI VI VI C v-. Z n a n e je s t n ie k o rz y s tn e d z ia ła n ie w y s o k ie j te m p e ra tu ry na te z w ią z k i; o b ró b k a
u>. —
“ Ol o i/i

-4 5
TT ■sr VI 'O,
1 1 1 |
•+ ^ '* CO CO co T T
.2 — O Ol Ol 1 | 1 te rm ic z n a p o tra w ' je s t p rz y c z y n ą u tr a ty 5 0 -9 0 % c z y n n y c h z w ią z k ó w k w a s u f o l i o ­
V!

2 5 -
Z “ Ol VI o ol Ol
o -. f <1 Ol Ol Ol co co CO Ol o -i T
Ol
V, O -f
co Ol ci ci w ego.
na witaminy f!3]

cc Ś re d n ie d z ie n n e z a p o trz e b o w a n ie na k w a s f o lio w y w y n o s i 0 ,2 8 -0 ,3 0 m g , n a to ­
- 2 X X 5 >C
5 o 5 8 2 =5 — * c
o o o O C c m ia s t u s p o rto w c ó w ' d a w k a u le g a z w ię k s z e n iu d o 0 ,4 - 0 ,6 m g na d o b ę .
i © 0 o o
o, ■5t V. 'C
l 1 I I I I *™' W it a m in a C ( K w a s a s k o r b in o w y )
3 5 a5£ »c< vi O Ol ci v, sC
X £ £ U c z e s tn ic z y a k ty w n ie w b io s y n te z ie k o la g e n u , h o r m o n ó w i e n z y m ó w ', w e w c h ła ­
o 8 8 8 8 *
o c 5 o o* d n ia n iu ż e la z a i o d tru w a n iu o rg a n iz m u , je s t je d n y m z p o d s ta w o w y c h a n ty o k s y d a n tó w .
- 3£
= -£ 8
Z 8
Z 5
ir.
sO ©
vi 5 5 Z * ,9, g Z m n ie js z e n ie p o d a ż y writ. C w' p o ż y w ie n iu je s t p rz y c z y n ą o s ła b ie n ia o rg a n iz m u
-= = v-, i/-, I/-.
58 -C I I
Tabela 11. Dobowe zapotrzebowanie sportowców

i i s z y b k ie g o m ę c z e n ia się, s p rz y ja in fe k c jo m , z m n ie js z a m o ż liw o ś c i w y s iłk o w e o rg a

400
500

2 i 5 g g

400
VI "=)■ 8 8 g 'T. 5 :g n iz m u .
*5* ¡Ti Ef -5J- «O -t
i i S X © W ita m in a C p e łn i w a ż n ą ro lę w' p ro c e s ie u s u w a n ia k w a s u m le k o w e g o z m ię ś n i
O' X

10
o- X r- Cs Os
-7
I I i ty m s p o s o b e m p o w o d u je , że czas p rz e z n a c z o n y na o d n o w ę p o w y s iłk o w y je s t k r ó t­
'O o O' sC •O
• 2 VI in VI o~ o O' szy.
D u ż e ilo ś c i w it . C m o ż n a z n a le ź ć w o w o c a c h d z ik ie j ró ż y , ja g o d a c h , w a rz y w a c h
I S * =| o X o- o- X O- Cn
* i i ¿1
>r, V. VI X Cs 22 k a p u s tn y c h , z ie m n ia k a c h i o w o c a c h c y tr u s o w y c h .
Z a p o trz e b o w a n ie o rg a n iz m u na w it . C w y n o s i 1 0 0 -2 0 0 m g d z ie n n ie , a d la u p ra ­
, Oi CS Ol -X o Ol
2 .E 5
"S. i
VI
V,
T <r.
co
•o.
T
-t
X
T
vC Ol
rj- VI
VI
Ol
Ol 0
-i-
O o
TT VI
't w ia ją c y c h s p o rt d z ie n n a n o rm a w z ra s ta d o 3 0 0 -5 0 0 m g na dob ę.
as * £ sC \C W i t a m in a F ( T o k o f e r o l)
co O;
< r, CC o o X o -o O O o X O. X
o, co CC. to O, W ita m in ę l i p o w s z e c h n ie u w a ż a s ię za w ita m in ę p ło d n o ś c i i m ło d o ś c i, je s t je d n y m
co 'ł r f o, co o, o. r* Ol
CS 5X VI o o C-. z n a jb a rd z ie j a k ty w n y c h a n ty o k s y d a n tó w u s u w a ją c y c h w o ln e r o d n ik i. Jest n a tu r a l­
- 4 .2

= S CO -rt VI co n- oj
©. x sO VI CS

5 "i I
-rr oj oj oj -r rr n y m s k ła d n ik ie m b ło n b io lo g ic z n y c h - k o m ó r k o w y c h i m ito c h o n d r ia ln y c h . W tra k c ie
£ ~ VI CC o Ol C' V*.
Ol Ol o. o, >o, o sq rt X o b c ią ż a ją c y c h tr e n in g ó w w z ra s ta ilo ś ć w o ln y c h r o d n ik ó w i n a d tle n k ó w lip id o w y c h .
Ol fs| o oj o j rf oi Ol oi oj o 5

g oV, O S u b s ta n c je te p o w o d u ją z m ia n y w ła ś c iw o ś c i b ło n b io lo g ic z n y c h , w w y n ik u c z e g o
75

O O —
Ol Ol
VI
cc, Ol Ol 8
s ¡O VI ■o.
(-■ g o 0 o
Ifi-I
'• ¿ u CJi
Ol
I
Ol Ol O, Ol X — VI
01 o, 11 m o ż e d o c h o d z ić d o p rz e n ik a n ia d o w n ę trz a k o m ó r k i z w ią z k ó w s z k o d liw y c h , d la k t ó ­
O o ry c h b ło n a b y ła s o lid n a b a rie rą . W ita m in a E p rz e c iw d z ia ła te m u p ro c e s o w i.
vi m o ir .
_ g X 1 •O o
— Ol Ol 1/1 o •Z. O
— Ol 5 T o k o fe r o l je s t a k ty w a to r e m u k ła d ó w e n z y m a ty c z n y c h u tle n ia n ia tk a n k o w e g o ,
c h ro n i k o m ó r k i m ię ś n io w e , k o m ó r k i w ą tro b y , k r w in k i c z e rw o n e i n a c z y n ia k r w io n o ­
■n ±ń
i i i J o * i śne.
3 ~Z C
--5
V; =5
. _ >x —■ irs
c/5 Vi l—
fS s HD
W ita m in a E je s t ś ro d k ie m p rz y s p ie s z a ją c y m o d n o w ę p o w y s iłk o w ą - z a p o b ie g a
o
S> ° -o — -a: o- -ję
o.o i re d u k u je z m ę c z e n ie m ię ś n i, a ta k ż e i z w ię k s z a ic h u tle n ia n ie . B ie r z e r ó w n ie ż u d z ia ł
J j § - 5 §>8 ■— o >>
>■
y ^£ --y.
H -5 rs ę> c: O O T3 - w p r o d u k c ji h o rm o n ó w s te r y d o w y c h w o rg a n iz m ie i p r z y c z y n ia się d o z a p o b ie g a n ia
>-. g ■/■. ~ c -2 J8 c
.-3 OC 3 0 30 ■
Xo rs ti S £ O
5 SI O u u -j s >
-Ł £- •-
£ ¿5 — y >. c
Ł o S
H iŚ -s=
I I ^ —
i ■* rn
8■_» .25- VP 3- •%;
in fe k c jo m .
E^ 0_ ~a i ¿5 o ~O - * -o
*N
22 13 H—
(5 JS Cl. A ’<£ i? 5
•N X z i?
156
457
 re a liz o w a n e w' o k re s a c h p rz y g o to w a w c z y m i p rz e d s ta rto w y m , p rz e d s ta w ia ta b e la za-
N a jw ię k s z e ilo ś c i w it . E d o s ta rc z a ją k ie łk i p s z e n ic y , p e łn e z ia rn a z b ó ż , ch le b r-
z o w y , ry ż , s o ja , o rz e c h y , s ło n e c z n ik , w a r z y w a o le is te i ż ó łtk a j a j k u rz y c h . rn ie s z c z o n a p o n iż e j.
O c z y w iś c ie , p r z y p la n o w a n iu ra c jo n a ln e g o ż y w ie n ia n a le ż y u w z g lę d n ić in d y w i­
Ś re d n ia d z ie n n a d a w k a d la p rz e c ię tn e g o c z ło w ie k a w y n o s i o k . 1 0 -1 5 m g . 5 ^
d u a ln e n a w y k i ż y w ie n io w e k a ż d e g o s p o rto w c a z o so bna.
to w c y p o w in n i o tr z y m y w a ć j e j z d e c y d o w a n ie w ię c e j - o k . 3 0 -5 0 m g , a w okresie
s z c z e g ó ln ie n a s ilo n e g o tr e n in g u n a w e t 1 0 0 -3 0 0 m g d z ie n n ie .
Tabela 12. Propozycje żywieniowe w okresach przygotowawczym i przeds.ar.owym [109]
N ie w o ln o d o p ro w a d z a ć d o h ip e r w ita m in o z y , j e j s k u tk i to o d w a p n ie n ie kości
i z ę b ó w ', i z a b u rz e n ie r ó w n o w a g i m in e ra ln e j u s tr o ju (w 'it. E rozpuszczalna O kres przygotow aw czy
w' tłu s z c z a c h m o ż e b y ć g ro m a d z o n a w o rg a n iz m ie ). <50-55% całk ow itego za­ )k r e s przed startow y - żyw ienie
G rupy produ któw p otrzebow ania k alorycz­ na 3 dni przed zaw odam i
W it a m i n a A ( R e t in o l)
(ich sk ładniki odżyw cze) nego p ok ryw anego przez
U c z e s tn ic z y w p ro c e s ie b u d o w y i a b s o rp c ji b ia łe k , re g u lu je w ła ś c iw y w z ro s t k o ­ w ęglow odany)
ś c i. s k ó ry i b ło n ś lu z o w y c h , w p ły w a n a z w ię k s z e n ie o d p o rn o ś c i, o d g ry w a is to tn ą rolę
pły ny 5 sz k la n e k lu b w ięcej
w p ro c e s ie w id z e n ia . f> sz k la n e k * lu b w ięcej
M lek o , so k i o w o c o w e i ja r z y n o w e o ra z
D o s ta rc z a n ie w it a m in y A o d b y w a s ię d w u to r o w a : p o d p o s ta c ią w it a m in y A lub
8 p o rcji lu b w ięcej 12 p o rc ji lu b w ięcej
w p o s ta c i b e ta -k a ro te n u , k tó r y w o rg a n iz m ie c z ło w ie k a z o s ta je z a m ie n io n y na we PRODUKTY ZBOŻOWE
1 k ro m k a c h le b a = 25 g
w ła ś c iw ą w ita m in ę . K asze, c h le b , b u łk i, c ia s to , ry ż, n a le ś n ik u
1 b u łk a - 40 g
W ita m in ę A p r z y jm u je s ię z ja d a ją c w ą tro b ę (ja k o b e ta -k a ro te n ), w a rz y w a (m a r­ m ak aro n .
1/2 sz k l. ry ż u 102 g
i W ę g lo w o d a n y , ż e la z o , w ita m in y , m a c y -
c h e w , s z p in a k , liś c ie p ie tru s z k i, s a ła tę , p o m id o r y , d y n ię , s z c z y p io re k ) o ra z ow oce 1/2 sz k l. p ła tk ó w = 30 g
(m e lo n y , m o re le ). 8 p o rc ji lu b w ięcej 8 p o rc ji lu b w ięcej
OW OCE 1 W ARZYW A
D z ie n n a d aw 'ka p o w in n a o s c y lo w a ć m ię d z y 0 ,8 a 1,0 m g . Ś w ie ż e , m ro ż o n e , s u s z o n e , w p u sz k a c h
W i t a m i n a D ( C h o le k a lc y f e r o l) o ra z soki o w o c o w e i w a rz y w n e .
(W ę g lo w o d a n y , w ita m in a A i C . p o tas.
Jest s y n te ty z o w a n a w s k ó rz e p o d wrp ły w e m p ro m ie n i u ltr a fio le to w y c h . R e g u lu je
g o s p o d a rk ę w a p m o w o - fo s fo r o w ą - g w a ra n tu je p r a w id ło w a w c h ła n ia n ie ty c h m in e ­ M ło d z ie ż - 4 sz k la n k i lu b m ło d z ie ż 4 - 5 sz k la n e k
PR O D U K TY M L E C ZN E d o ro śli 2 - 3 sz k lan k i
r a łó w i w te n sp o só b s te ru je ro z w o je m i m in e ra liz a c ją k o ś c i. M le k o . se r. jo g u r t, tw a ro g i, lo d y
w ięcej
D o ro śli - 2 sz k lan k i lu b
W ita m in a D w y s tę p u je w ry b a c h m o r s k ic h (tra n ), w ą tro b ie , ja jk a c h i m le k u peł- (W a p ń , b ia łk o , ry b o fla w in a )
w ięcej
n o tłu s ty m .
B ra k w it . D m o ż e p o ja w ić s ię u s p o rto w c ó w ' s z c z e g ó ln ie w o k re s ie z im o w y m , M IĘ S O 2 x 8 5 g lu b w ięcej
2 x 83 g lu b w ię c e j
C h u d e m ię so , d ró b . ry b y . ja ja . su c h a ta s o la (p ro d u k t g o to w a n y )
p r z y tre n in g a c h p ro w a d z o n y c h w p o m ie s z c z e n ia c h , h a la c h b e z d o s tę p u p ro m ie n i sło ­ (p ro d u k t g o to w a n y )
i g ro c h
necznych. (B ia łk o , n ia c y n a . ż e la z o , tia m in a . cy n k ,
Z a le c a n a d z ie n n a d a w k a , to 0,01 m g . N ie n a le ż y j e j p rz e k ra c z a ć .
WĘGLOWODANY
1) D e se ry n isk o tłu s z c z o w e : ilo ść u z u p e łn ia ją c a o g ó ln e z a p o ­
11.7. Z asad y żyw ienia w poszczególnych o k resach cyklu ro d z y n k i, h e rb a tn ik i, c ia s to z mak* ilo śc ią
ilo ść u z u p e łn ia ją c a o g ó ln e
trz e b o w a n ie k alo ry c z n e
' z a p o trz e b o w a n ie k alo ry c z n e
treningow ego tłu sz c z u , g a la re tk a
1 2 ) Desery- b o g a to tłu sz c z o w rc
c ia s to z d u ż ą ilo ś c ią tłu s z c z u , c z e k o la d a
Okres przygotowawczy i przedstartowy M C u k ie r, d ż e m y , m ió d , n a p o je c h ło d z ą c e
sło d z o n e
S p o só b o d ż y w ia n ia s p o rto w c ó w m u s i o d p o w ia d a ć n ie t y lk o c h a ra k te ro w i w y s iłk u 4 ) T łu s z c z : o le j, m a rg a ry n a , m a jo n e z , m a ­
w- d a n e j d y s c y p lin ie (d e c y d u ją c y je s t tu ta j w y d a te k e n e rg e ty c z n y , w cz a s ie tr e n in g i 1 sło -----------------
n ie z a le ż n y
i z a w o d ó w -), a le r ó w n ie ż o k re s o w i tr e n in g o w e m u w m a k r o c y k lu ro c z n y m . Każdy A lk o h o l --------------------- c e n ią s ię w y m a g a w y p ic ia d o d a tk o -
w c z a s ie w y s iłk u w w y n ik u po
/ p o s z c z e g ó ln y c h o k re s ó w ro c z n e g o c y k lu m a s w o ją s p e c y fik ę , k tó ra d e c y d u je o ta ­ * U w ag a: U b y te k 0 .5 k g w a g i c ia ła
w v c h 2 sz k la n e k p ły n u .
k im , a n ie in n y m d o b o rz e s u b s ta n c ji o d ż y w c z y c h . K o n k re tn e p ro p o z y c je ż y w ie n io w e ,

458
 O k re s przed zaw odam i (przed wysiłkiem )
Tabela 13. Przykładow e menu przed zaw odam i [109]-
N a ty d z ie ń p rz e d z a w o d a m i s to p n io w o n a le ż y z w ię k s z a ć p o d a ż węglowodanów Ilo ść
/. 5 0 -5 5 % d o s ta rc z a n e j e n e rg ii d o 7 0 -7 5 % . R ó w n o c z e ś n ie n a le ż y s to p n io w o z m n ie ' R o d z a j p r o d u k tu w ę g lo w o d a n ó w
szać o b ję to ś ć tr e n in g u b e z o b n iż a n ia j e g o in te n s y w n o ś c i. D z ię k i te m u zwiększają
Chleb i produkty zbożowe, warzywa za
z a p a sy g lik o g e n u (d o 15 0 % w a rto ś c i s p o c z y n k o w y c h ) .
wicrające skrobię 12 - 30 g
N a 2 -3 d n i p rz e d z a w o d a m i p o w in n o s ię u n ik a ć p o k a rm ó w b o g a ty c h w błonnik Owoce i soki owocowe 10 - 40 g
p o n ie w a ż m o g ą one w y w o ła ć n ie s tra w n o ś ć . Warzywa 5g
K o la c ja w d n iu p o p rz e d z a ją c y m z a w o d y o ra z ś n ia d a n ie , e w -e n tu a ln ie o b ia d ( w za­ Mleko i produkty mleczne 12 - 50 g
le ż n o ś c i o d p o ry d n ia , w k tó r e j o d b y w a ją s ię z a w o d y ) p o w in n y d o s ta rc z y ć organi­ Słodycze, napoje chłodzące itd., boga­
z m o w i p o trz e b n e j e n e rg ii i z n ie ś ć u c z u c ie g ło d u . S e rw o w a n e p o s iłk i w m ia rę możli­ te w węglowodany, a nic zawierające
w o ś c i p o w in n y z a w ie ra ć p o tr a w y łu b ia n e p rz e z z a w o d n ik a .
innych składników odżywczych
P o d s ta w o w e w y ty c z n e ż y w ie n io w e p rz e d z a w o d a m i
1. N a le ż y z a p e w n ić d o s ta rc z a n ie w ę g lo w o d a n ó w ' w ilo ś c i o k . 6 0 0 g dziennic Ż y w ie n ie w c z a s ie z a w o d ó w (w c z a s ie w y s iłk u )
p rz e z tr z y d n i p o p rz e d z a ją c e z a w a d y . W c z a s ie tr w a n ia z a w o d ó w je d n ą z is to tn ie js z y c h rz e c z y je s t p o d a w a n ie w 'ę g lo -
2 . N a le ż y d o s ta rc z a ć d u ż e ilo ś c i p ły n ó w w d n ia c h p o p rz e d z a ją c y c h zaw'ody w o d a n ó w . Z w ię k s z ą o n e m o ż liw o ś c i w y s iłk o w e w' z a w o d a c h tr w a ją c y c h g o d z in ę
w c e lu z a p e w n ie n ia o p ty m a ln e g o n a w o d n ie n ia na p o c z ą tk u z a w 'o d ó w \ W sytu ­ i d łu ż e j p o p rz e z u tr z y m a n ie w y s o k ic h stę ż e ń g lu k o z y w s u r o w ic y k r w i o ra z p rz e z
a c ji. g d y s p o d z ie w a n a je s t z n a c z n a u tra ta p o tu w c z a s ie z a w o d ó w , trze b a uzu­ w y s o k i w s p ó łc z y n n ik u tle n ia n ia w ę g lo w o d a n ó w .
p e łn ić n a p o je n ie w ie lk ą ilo ś c ią c h lo r k u s o d o w e g o (tro c h ę s o li k u c h e n n e j na Ilo ś ć s p o ż y w a n y c h w ę g lo w o d a n ó w w c z a s ie w y s iłk u je s t w a ż n a , p o n ie w a ż d o s ta r­
k o ń c u ły ż e c z k i na 1 l i t r p ły n u ). cza e n e rg ii, a ty m s a m y m o s z c z ę d z a za p a sy g lik o g e n u w w ą tro b ie . D o ś w ia d c z e n ia
3. P o s iłe k n a le ż y s p o ż y ć n a 2 -4 g o d z in y p rz e d z a w o d a m i, p o w in ie n o n b y ć b ogaty w y k a z a ty , że m a k s y m a ln a podaż, w ę g lo w o d a n ó w w tra k c ie w y s iłk u n ie p o w in n a
w w -ę g lo w o d a n y d la z a p e w n ie n ia d o s ta te c z n y c h z a p a s ó w g lik o g e n u w w ą tro ­
p rz e k ro c z y ć 6 0 g /g o d z .
b ie . P rze d z a w o d a m i tr w a ją c y m i k r ó t k o n a le ż y s p o ż y ć ła tw o p rz y s w a ja ln e po­ O s ta tn io b a d a n ia p o tw ie r d z iły , ż c s p o ż y w a n ie w ę g lo w o d a n ó w p rz e z c a ły czas
k a r m y w ę g lo w o d a n o w e lu b n a p o je e n e rg e ty c z n e , a p rz e d z a w o d a m i trw a ją ­ tr w a n ia w y s iłk u w z m a g a w y d o ln o ś ć b a rd z ie j, n iż ta k a sam a p o rc ja w ę g lo w o d a n ó w
c y m i d łu g o - p o k a r m y o k o n s y s te n c ji p ó łp ły n n e j lu b s ta łe (n p . c h le b , b atony z je d z o n a p o d k o n ie c tr w a n ia w y s iłk u .
e n e rg e ty c z n e ). P o d s ta w o w a w y ty c z n e ż y w ie n io w e w c z a s ie z a w o d ó w
4 . N a le ż y o g ra n ic z y ć s p o ż y c ie tłu s z c z ó w i p o tra w ' s m a ż o n y c h o ra z p ro d u k tó w 1. W c z a s ie w y s iłk u trw a ją c e g o m n ie j n iż 4 5 m in u t n a le ż y p o d a ć n ie w ie lk ą ilo ś ć
w y w o łu ją c y c h w z d ę c ia , g a z y i z a w ie ra ją c y c h d u ż o w -łó k n ik a . w ę g lo w o d a n ó w .
5 . P o w in n o s ię u n ik a ć p r z y jm o w a n ia w ię k s z y c h ilo ś c i p ły n ó w ' 3 0 -6 0 m in u t przed 2. W cz a s ie w y s iłk ó w tr w a ją c y c h d łu ż e j n iż 4 5 m in u t p o w in n o s ię w y p ić n a p ó j
zawodami. w ę g lo w o d a n o w y (s p rz y ja to o p ó ź n ie n iu w y s tą p ie n ia z m ę c z e n ia ).
6 . G d y z a w o d y o d b y w a ją się p rz e z c a ły d z ie ń , p o w in n o s ię p la n o w a ć le k k i obiad 3. W s k a z a n e je s t d o s ta rc z a n ie 6 0 g w ^ ę g lo w o d a n ó w na k a ż d ą g o d z in ę z a w o d ó w .
i p rz e k ą s k i m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i s ta rta m i, a w p rz e rw a c h u z u p e łn ia n ie p ły ­ 4 . S p o rto w c y p rz e z c a ły czas tr w a n ia z a w o d ó w p o w in n i s y s te m a ty c z n ie p r z y jm o -
n ó w (w o d ą i s o k a m i o w o c o w y m i) . P ro p o n u je s ię n a s tę p u ją c e p rz e k ą s k i: bułki w a ć n a p o je z w ę g lo w o d a n a m i (n a le ż y p ić n a p o je z b a rd z o d u ż ą z a w a rto ś c ią
s ło d k ie z ow ro c a m i, k u k u ry d z ę g o to w a n ą , k ra k e rs y , p a lu s z k i, jo g u r t y , g a la re tk i w ę g lo w o d a n ó w - pow yżej 20 % i w y s o k ie j o s m o la ln o ś c i - pow yżej
o w o c o w e , k is ie le , b u d y n ie z o w o c a m i, r o d z y n k i. 5 0 0 m O s m o l/k g , g d y ż w p r z e c iw n y m ra z ie w o h ła n ia n ie ta k ic h p ły n ó w ' b ę d z ie
7. G d y ro z p o c z ę c ie z a w o d ó w p rz y p a d a na w c z e s n e g o d z in y ra n n e , w ó w rczas śnia­ u tru d n io n e i m o ż e s p o w o d o w a ć d o le g liw o ś c i ż o łą d k o w o - je lito w e .
d a n ie n ie p o w in n o b y ć z b y t o b fite , w y s ta rc z y je ś li z a s p o k o i u c z u c ie głodu. 5 . Ilo ś ć s p o ż y w a n e g o p ły n u p o w in n a b y ć w ' p r z y b liż e n iu ró w na o s z a c o w a n e j u tra ­
W o d ę n a le ż y w y p ić b e z p o ś re d n io p rz e d z a w o d a m i. c ie p ły n ó w , s z c z e g ó ln ie w w y s iłk a c h tr w a ją c y c h d łu ż e j n iż 9 0 m in u t.

460 461
 Tabela 14. Pokarmy zawierające węglowodany o wysokim wskaźniku glikemicznym |57J
6 . W cza s ie w y s iłk u w y k o n y w a n e g o w k lim a c ie c ie p ły m , z n is k ą w ilg o tn o ś ć *
z a w o d n ic y m u s z ą p ić w ię c e j p ły n ó w (d la z ró w n o w a ż e n ia in te n s y w n e g o p 0Ce Ilość (g lub ml)
G ru p a Z aw artość tłuszczu
n ia s ię ), k tó re w ty m p rz y p a d k u m o g ą b y ć ro z c ie ń c z o n e . Rodzaj pokarm u dająca 50 g węglo­
pokarm ow a w jednej porcji (g)
7. W tr a k c ie z a w o d ó w o d b y w a ją c y c h s ię w n is k ie j te m p e ra tu rz e o to c z e n ia sp o r wodanów
to w c y n ie p o tr z e b u ją d u ż e j ilo ś c i p ły n ó w , a le na p e w n o w y m a g a ją d o sta rcza n ia Chleb biały 201 g 2
w ę g lo w o d a n ó w ' (w a ru n e k u tr z y m a n ia p r a w id ło w e g o p o z io m u g lik e m ii) . W t * ‘ Chleb pełnoziaraisty 120 g 3
s y tu a c ji n a p o je m o g ą b y ć b a rd z ie j s tę żo n e . J Zboże Chleb razowy 104 g 4
A b y p rz e w ó d p o k a r m o w y d o b rz e to le r o w a ł p r z y jm o w a n ie p ły n ó w w tra k c ie w y Ryż (pełne ziarno) 196 g 1
Ryż (biały) 169 g 0,5
k o n y w a n e j p ra c y , z a le c a się s p o rto w c o m w y p ija n ie p ły n ó w ' w ilo ś c ia c h 6-8 m l/k «
m a s y c ia ła n a 3 -5 m in u t p rz e d z a w o d a m i w c e lu p rz y g o to w a n ia ż o łą d k a , a następnie Płatki kukurydziane 59 g 1
Zboże śniadaniowe
p r z y jm o w a n ie p rz e z n ic h m n ie js z y c h ilo ś c i (2 -3 m l/k g m a s y c ia ła ) re g u la rn ie co 15- Musi i 76 g 6

20 m in u t. Ciastka Ciastka pełnoziamiste 76 g 16

D o b r y m p rz y g o to w a n ie m d o w y p ija n ia w ię k s z y c h ilo ś c i p ły n ó w ' w c z a s ie z a w o ­ Kukurydza słodka 219 g 5
d ó w m o ż e b y ć „ ć w ic z e n ie p ic ia " p o d c z a s c o d z ie n n y c h tr e n in g ó w . Fasola 704 g 4
Jarzyny
W cza s ie w y s iłk u n a le ż y u n ik a ć p r z y jm o w a n ia p o k a rm ó w ' z a w ie ra ją c y c h b ia łk o , Ziemniaki (instant) 310 g 0,5
Ziemniaki (gotowane) 254 g ślad
b ło n n ik i ta k ic h , k tó re w y k a z u ją z b y t d u ż e s tę ż e n ie w ę g lo w o d a n ó w i w y s o k ą o sm o -
la ln o ś ć ; m o g ą o n e w y w o ły w a ć n ie p r a w id ło w o ś c i w fu n k c jo n o w a n iu ż o łą d k a i je lit . Rodzynki 78 g ślad
j Owoce
Banany 260 g 1
Ż y w ie n ie p o z a w o d a c h ( p o w y s iłk u ) 50 g 0
Glukoza
Po in te n s y w n y m tr e n in g u c z y w y c z e rp u ją c y c h z a w o d a c h n a jw a ż n ie js z e są o d b u ­ Maltoza 50 g 0
Cukry Miód 67 g 3
d o w a za so b ó w ' g lik o g e n u w m ię ś n ia c h o ra z p r z y w r ó c e n ie ró w n o w a g i p ły n ó w . Jest to
Fruktoza 50 g 0
k o n ie c z n y w a ru n e k s z y b k ie g o o d z y s k a n ia m o ż liw ie m a k s y m a ln e j s p ra w n o ś c i, któ ra 0
Syrop kukurydziany 63 g
p o z w o li na p o d ję c ie k o le jn y c h w y s iłk ó w '.
6% roztwór sukrozy 833 ml 0
S z y b k o ś ć o d tw a rz a n ia g lik o g e n u z d e te rm in o w a n a je s t: ilo ś c ią s p o ż y ty c h w ę g lo ­ 0
7,5% maitodextrin i cukier 66 6 ml
w o d a n ó w ' i ic h ro d z a je m o ra z cza se m s p o ż y c ia w ę g lo w o d a n ó w p o z a k o ń c z e n iu w y ­ Napoje
10% gazowany napój słodzony 500 ml 0
s iłk u . N a jw a ż n ie js z y m c z y n n ik ie m w p ły w a ją c y m na s z y b k o ś ć re s y n te z y g lik o g e n u 20 % maltodextrin 250 ml 0
je s t ilo ś ć s p o ż y w a n y c h w ę g lo w o d a n ó w . L ic z n e b a d a n ia d o w io d ły , że s p o ż y w a n ie
w c ią g u p ie rw s z y c h 2 g o d z in p o w y s iłk u 100 g w ę g lo w o d a n ó w w p o s ta c i p ły n n y c h
Tabela 15. Pokarmy zawierające węglowodany o średnim wskaźniku glikemicznym [57]
lu b ła tw o p rz y s w a ja ln y c h p o k a rm ó w s ta ły c h , lu b p ó łp ły n n y c h , a n a s tę p n ie 5 0 g w ę ­
g lo w o d a n ó w c o 2 g o d z in y ( lu b 2 5 g c o g o d z in ę ) p o z w a la na m a k s y m a ln ą p o w y s ił­ G ru p a Ilość (g) dająca 50 g Z aw artość tłuszczu
Rodzaj pokarm u
k o w y re s y n tc z ę g lik o g e n u w m ię ś n ia c h . D z ie je się ta k b e z w z g lę d u na to , c z y s p o ż y ­ pokarm ow a węglowodanów w jednej porcji (g)
w a się c z ę s to m a łe p o s iłk i, c z y rz a d k o d u ż e . A b y z w ię k s z y ć s z y b k o ś ć o d tw a rz a n ia Makarony 198 1
! Zboże 14
g lik o g e n u , m o ż n a d o w ę g lo w o d a n ó w d o d a ć ła tw o p rz y s w a ja ln e b ia łk a . Makarony orientalne 370
W ę g lo w o d a n y p o d a w a n e z a w o d n ik o w i p o w y s iłk u m uszą b yć ła tw o s tra w n e 232 13
Zboże śniadaniowe Nugety pszenne
i s z y b k o w c h ła n ia ln e . O s z y b k o ś c i w c h ła n ia n ia w ę g lo w o d a n ó w d e c y d u je w s k a ź n ik Płatki owsiane 69 1
g lik e m ic z n y . P ro d u k ty o u m ia r k o w a n y c h i w y s o k ic h w s k a ź n ik a c h tr a fia ją d o k r w io - Ciastka owsiane 79 15
j Ciastka 6
b ie g u s to s u n k o w o s z y b k o (s p ra w n a re s y n te z a g lik o g e n u ) , n a to m ia s t p o k a rm y z n i- Ciasto biszkoptowe 93
s k in n w s k a ź n ik a m i g lik e m ic z n y m i p rz e n ik a ją d o k r w io b ie g u w o ln ie j (p o w o ln a re s y n ­ Winogrona (czarne) 323 ślad
te za g lik o g e n u ). Owoce Winogrona (zielone) 310 ślad
Pomarańcze 420-600 siad

462 463
 I abela 16. Pokarmy zawierające węglowodany o niskim wskaźniku glikemicznym [ 57 ]

IIość(g lub ml)

B ibliografia
G ru p a ^ a' varto¿¿~~~'
pokarm ow a Rodzaj pokarm u dająca 50 g tłuszczu w jed.
węglowodanów neJ Porcii <p> |. A n to s ie w ic z J. 2 0 0 0 . W ita m in a E w ż y w ie n iu s p o rto w c ó w . S p o rt W y c z y n o w y ,
Jabłka 400 g ślad 1 -2 . 4 2 1 -4 2 2 .
Sos jabłkowy 290 g •ślad 2. A w a n ie s o w W ., T a ły s z e w F . 19 77. O p o trz e b ie s y s te m o w e g o s to s o w a n ia ś ro d ­
Owoce Czereśnie 420 g ślad k ó w o d n o w y w tre n in g u s p o rto w y m . S p o rt W y c z y n o w y , 9 . 2 2 - 31.
Daktyle (suszone) 78 g ślad
Brzoskwinie 450 - 5 5 0 g 3. B a h r F . R . 1988 . A k u p re s u ra . P Z W L . W a rs z a w a .
ślad
Śliwki 400 - 550 g 4. B a rg o s s i A . M . 1997. Ż y w ie n ie i w s p o m a g a n ie w tre n in g u p iłk a r s k im . S p o rt W y ­

Rośliny strączkowe Fasole typ „Haricot” 301 g 2

c z y n o w y , 5 -6 , 3 8 9 -3 9 0 .
Soczewica czerwona 297 o i 5. B a u e r J., S k rz e k A . 1999. F iz jo lo g ic z n e p o d s ta w y k r io te r a p ii. M e d y c y n a S p o r­
----------------------------
Cukry Fruktoza 50 g towca, X V , 9 4 ,
0
Lody 202g 6. B e d n a rs k i Z ., K o ź m in A ., M a z u r Z . 19 87. P iłk a n o ż n a . A W F , K r a k ó w .
13
Mleko (pełne) 11(X)ml 40 7. B e in fe k l H ., K o r n g o ld E. 1997. M e d y c y n a c h iń s k a . W A B , W a rs z a w a .
Produkty mleczne Mleko )odtłuszczone) 1000 ml 1 8. B ia ły ' D ., Z im m e r K ., Z a g ro b e ln y Z . 1999. K rio te r a p ia o g ó ln o u s tro jo w a w s p o ­
Jogurt (naturalny, niskotłuszczowy) 800 g 8 rc ie . M e d y c y n a S p o rto w a , X V , 94.
Jogurt (owocowy, niskotłuszczowy) 280 g 3 9. B ir iu k o w A . 197 4. M a s a ż s p o rto w y . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
Zupy Pomidorowa 734 ml 6 10. B ły s z c z u k J., K w a p u liń s k a W ., P a ło s z J. 1985 . A n a to m ia fu n k c jo n a ln a . C z . I I I
i IV . A W F , K ra k ó w .
1 1. B o b e r T . 1985. B io m e c h a n ik a c h o d u i b ie g u . A W F , W r o c ła w .
W z a le ż n o ś c i o d s to p n ia z u ż y c ia g lik o g e n u i ro d z a ju p rz y ję te g o p o k a rm u po za­
12. B o c h e n e k A . 196 9. A n a to m ia c z ło w ie k a . P Z W L , W a rs z a w a .
k o ń c z e n iu in te n s y w n e g o w y s iłk u , czas n ie z b ę d n y d o o d b u d o w y z a p a s ó w g lik o g e n u
13. B o łg a r ie w M . N . , K o r o w n ik o w K . A . , J a ło w 'a ja W .J . 1985. Z a s a d y ż y w ie n ia s p o r­
w o rg a n iz m ie s p o rto w c a d o p o z io m u s p rz e d w y s iłk u m o ż e trw a ć o d 10 d o 3 6 g o d z in .
to w c ó w . S p o rt W y c z y n o w y , 6 (2 4 6 ), W a rs z a w a .
W p ie rw s z e j fa z ie o d p o c z y n k u rc s y n tc z a g lik o g e n u je s t sz y b s z a , p ó ź n ie j je j szyb ko ść
14. B r c h m c r R . 1985. O p ty m a liz a c ja tre n in g u d o b ie g u m a ra to ń s k ie g o . A W F , K a to ­
n ie c o m a le je . W z w ią z k u z p o w y ż s z y m n ie p o w in n o s ię s to s o w a ć n p . d w ó c h fo rs o w ­
n y c h tr e n in g ó w w c ią g u je d n e g o d n ia . w ic e .
15. B ru d W . S ., K o n o p a c k a I. 1998. P a ch n ą ca a p te k a . P a g in a , W arszawka.
W s y tu a c ji, g d y czas na o d p o c z y n e k je s t z k o n ie c z n o ś c i k r ó t k i, d o s ta rc z a n ie w ę ­
16. B r u h l W . 1992. V a d e m é c u m le k a rz a o g ó ln e g o . P Z W L , W a rs z a w a .
g lo w o d a n ó w p o w in n o n a s tą p ić j a k n a js z y b c ie j p o w y s iłk u . W z w ią z k u z ty m , że za­
17. B u c h fe ld e r M .. B u c h fe ld e r A . 1997. P o d rę c z n ik p ie rw s z e j p o m o c y . P Z W L , W a r ­
w o d n ik o m p o in te n s y w n y m w y s iłk u ra c z e j c h c e s ię p ić n iż je ś ć , n a le ż y podaw ać
w o d p o w ie d n ic h ilo ś c ia c h n a p o je z z a w a rto ś c ią w ę g lo w o d a n ó w o w y s o k ic h w s k a ź n i­ sza w a .
18. C h m u ra J. 1997. C h a ra k te ry s ty k a i k o s z t f iz jo lo g ic z n y p iłk a r z y . S p o rt W y c z y ­
k a c h g lik e m ic z n y c h . D o p ły n ó w s p o ż y w a n y c h p o w y s iłk u m o ż n a d o d a ć 6 0 0 -1 2 0 0
m g s o d u d la p o p ra w ie n ia b ila n s u w o d n e g o . Z p o k a rm ó w s ta ły c h p o le c a s ię ła tw o n o w y , W a rs z a w a .
p rz y s w a ja ln e b a n a n y , c ia s tk a r y ż o w e i s ło d y c z e . 19. C z e r w iń s k i J. 198 3. P iłk a rę c z n a . W y d a w n ic tw o In s ty tu tu M o r s k ie g o A W F ,

P rze d u d a n ie m się na s p o c z y n e k n o c n y n a le ż y s p o ż y ć ta k ą ilo ś ć w ę g lo w o d a n ó w , G dańsk.

k tó ra z a s p o k o i d a w k ę 25 g /g o d z . p rz e z czas snu. W p rz y p a d k u 8 g o d z in snu b ę d z ie to 2 0 . C z y ż e w s k a B ., D r a b ik J., G r o d z ic k a A . , P e te r Z . 1979. S p o rty z im o w e . C z . I.
200 g. Ł y ż w ia r s tw o . W S W F , G d a ń s k .
2 1 . D a v is P. 1 9 9 3 . A r o m a te ra p ia o d A d o Z . O p u s , Ł ó d ź .
2 2 . D e g a W . 1983. O r to p e d ia i re h a b ilita c ja . P Z W L , W a rs z a w a .
2 3 . D e g a W ., M ila n o w s k a K . 1 9 8 3 . R e h a b ilita c ja m e d y c z n a . P Z W L , W a rs z a w a .

464
2 4 . D o b rz a ń s k i T . 19 89. M e d y c y n a w y c h o w a n ia fiz y c z n e g o i s p o rtu . Sport i j 4 8 . G ro c h m a l S. (re d .) 1986. T e o r ia i m e to d y k a ć w ic z e ń rc la k s o w o - k o n c c n tru ją c y c h .
s ty k a . W a rs z a w a . P Z W L , W a rs z a w a .
25. D o m ż a ł T . M . 1996. B ó l. P Z W L , W a rs z a w a . 49 . H a c k n e y A .C ., S ty c rs A .G . 199 9. O d n o w a u k ła d u h o rm o n a ln e g o p o w y s iłk a c h .
2 6 . D r a b ik J., W y c is z k ie w ic z H . 1979. N a rc ia r s tw o . W S W F , G d a ń s k . M e d ic in a S p o rtiv a , 3 (3 ), 1 7 7 -1 8 9 .
27. D ra b ik . J. 198 9. T r e n in g o g ó ln e j s p ra w n o ś c i k a ja k a rz a (w y b ra n e aspektv) 5 0 . H a m a n n A . 19 82. M a ssa g e in B ild u n d W o r t. V e b V e rla g V o lk u n d G e s u n d h e it,
W y c z y n o w y , 9 -1 0 . B e rlin .
2 8 . D rą c /. B .. C h o jn a c k i K . 1982. T e n is . W y d a w n ic tw o S k ry p to w e A W F , Kraków 5 1 . J a k im o w ic z W . 1981. N e u ro lo g ia k lin ic z n a w z a ry s ie . P Z W L , W a rs z a w a .
29. D u u s P. 1989. D ia g n o s ty k a to p o g r a fic z n a w n e u r o lo g ii. P Z W L , W a rs z a w a . 52 . J a n is z e w s k i M . 1998a. K r io tc r a p ia ja k o c z y n n ik w s p o m a g a ją c y re h a b ilita c ję
3 0 . D z ia k A . 1985. Z a m k n ię te u s z k o d z e n ia tk a n e k m ię k k ic h n a rz ą d u ru c h u . PZWL le c z n ic z ą . M e d ic in a S p o rtiv a , 3 (2 ) , 2 5 7 -2 6 0 .
W a rs z a w a . 5 3 . J a n is z e w s k i M . 199 8b. J o n o fo re z a le c z n ic z a ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m
3 1 . D z ia k A .. T a y a ra S. 1998. B o le s n y b a rk . K a s p e r, K ra k ó w . z a s to s o w a n ia n ie s te ro id o w y c h le k ó w ' p rz e c iw z a p a ln y c h . M e d ic in a S p o rtiv a .
3 2 . D z ia k A ., T a y a ra S. 2 0 0 0 . U ra z y i u s z k o d z e n ia w s p o rc ie . K a s p e r, K ra k ó w . 2 ( 4 ) , 3 3 1 -3 3 5 .
3 3 . F e n e is M . 1987. Ilu s tr o w a n y s ło w n ik m ię d z y n a r o d o w y m ia n o w n ic tw a anato­ 5 4 . J a n k o w ia k J. 1974. M a s a ż le c z n ic z y . P Z W L , W a rs z a w a .
m ic z n e g o . P Z W L , W a rs z a w a . 5 5 . J c th o n Z . 1977. F iz jo lo g ic z n e p o d s ta w y o d n o w y b io lo g ic z n e j. P Z W L . W a r ­
34. F e u e rsta ke G ., Z e ll J. 1990. S p o rtv e rle tz u n g e n . G u s ta v F is c h e r V e rla g , Stuttgart. sza w a .
3 5 . G a łk o w s k i T .. K iw e r s k i J. 1986. E n c y k lo p e d y c z n y s ło w n ik r e h a b ilita c ji. P Z W L , 5 6 . J e th o n Z . 1987. F iz jo lo g ic z n e p o d s ta w y o d n o w y b io lo g ic z n e j w s p o rc ie . P o ra d ­
W a rs z a w a . n ik d la tre n e ra . In s ty tu t S p o rtu , W a rs z a w a .
3 6 . G a n o n g W . 1992. F iz jo lo g ia le k a rs k a . P Z W L , W a rs z a w a . 57 . J e u k e n d ru p A . E ., B ro u n s F. 1999. Ż y w ie n ie w k o n k u re n c ja c h w y tr z y m a ło ś c io ­
3 7 . G a m u s z e w s k i Z . 1988. R e n e san s a k u p u n k tu r y . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a . w y c h : z te o r ii d o p r a k ty k i. M e d ic in a S p o rtiv a , 3 (2 ), 1 2 9 -1 3 9 .
3 8 . G a m u s z e w s k i Z . 1 9 9 6 . A k u p u n k tu r a w e w s p ó łc z e s n e j m e d y c y n ie . A m b e r Sp. 58 . J o h n s o n R .. R e n s trö m P. 1994. U ra z y z p rz e c ią ż e n ia - w ie lk i p ro b le m s p o rtu .
z o .o ., t 1 i 2, W a rs z a w a . S p o rt W y c z y n o w y , 3 -4 , 3 5 1 -3 5 2 .
3 9 . G a rris o n S. J. 1997. P o d s ta w y r e h a b ilita c ji i m e d y c y n y fiz y k a ln e j. P Z W L , W a r 5 9 . J o n d e rk o G . 1 9 8 7 . F iz jo lo g ic z n e m e c h a n iz m y z a b e z p ie c z a ją c e u s tró j c z ło w ie k a
sza w a . p rz e d u tra tą c ie p ła z u w z g lę d n ie n ie m im p lik a c ji k rio te ra p e u ty c z n y c h .
4 0 . G a w ro ń s k i W . 1998 . Z n a c z e n ie z a s to s o w a n ia z im n a w le c z e n iu i re h a b ilita c ji I K o n fe re n c ja N a u k o w o -S z k o le n io w a P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a K rio m e d y c z -
o s try c h u s z k o d z e ń tk a n e k m ię k k ic h n a rz ą d u ru c h u . M e d ic in a S p o rtiv a , 2(2), n e g o . G o c z a łk o w ic e Z d r ó j.
1 6 3 -1 7 4 . 6 0 . K a s p e rc z y k T .. B a to r A . 2 0 0 0 . T r e n in g z d r o w o tn y z e le m e n ta m i liz jo te r a p ii.
4 1 . G ie re m c k K . 1994. P rz e g lą d m e to d k r io s ty m u la c y jn y c h s to s o w a n y c h w z w a lc z a ­ A W F , K ra k ó w .
n iu s p a s ty c z n o ś c i. F iz jo te ra p ia , t 2 , 2, 3 0 -3 2 . W ro c ła w '. 6 1 . K a s p e rc z y k T ., F e n c z y n J. (re d .) 19 96. P o d rę c z n ik o d n o w y p s y c h o s o m a ty c z n e j.
4 2 . G ie re m e k K ., D e c L . 19 9 0 . P ro b le m a ty k a o d n o w y b io lo g ic z n e j w s p o rc ie . A W F . P Z W L . W a rs z a w a .
K a to w ic e . 6 2 . K a s p e rc z y k T ., K m a k S. 1995. M a s a ż p u n k to w y i in n e m e to d y re fle k s o te ra p ii.
4 3 . G ie re m e k K ., D e c L . 2 0 0 1 . Z m ę c z e n ie i re g e n e ra c ja s ił. O d n o w a biologiczna. K a s p e r, K ra k ó w .
H A S - M E D . K a to w ic e . 6 3 . K ir s c h R . 1963. M a s a ż s p o rto w y . P Z W L , W arszawka.
4 4 . G ie re m e k K ., G a łe c k i P., N o w o t n y J. 1986. Zasady odnow y biologicznej 6 4 . K iw e r s k i J „ K o w a ls k i M . , K ra s u s k i M . 1997 . S c h o rz e n ia i u ra z y k rę g o s łu p a .
w s p o rc ie . W y c h o w a n ie F iz y c z n e i S p o rt. 1. P Z W L . W a rs z a w a .
4 5 . G o łą b B. 1990. A n a to m ia c z y n n o ś c io w a o ś ro d k o w e g o u k ła d u nerwowego* 6 5 . K n ig h t K . L . 1 995. C ry o th e r a p y in S p o rt In ju r y M a n a g e m e n t. H u m a n K in e tic s ,
P Z W L , W a rs z a w a . C h a m p a ig n .
4 6 . G o łą b e k T ., Ja sia k H., J u c e w ic z A . 1988. A B C s p o rt d la w s z y s tk ic h . SPAR * 66 . K o n a rs k a I. 1968. M e d y c y n a fiz y k a ln a . P Z W L , W a rs z a w a .
W a rs z a w a . 6 7 . K o n tu r e k S. 1998. N e u r o fiz jo lo g ia . U J , K r a k ó w .
4 7 . G r a jk o w s k i Z . 199 1. T r e n in g s iły m ię ś n io w e j w k a ja k a rs tw ie . T re n in g , 2.

466 467
6 8 . K o w a ls k i J ., K o c h R . 19 7 6 . K a ja k a r s tw o i w io ś la rs tw o . S p o rt i T u ry s ty k a , t y ar 9 0 . M a g ie ra L ., K a s p e rc z y k T . 1999. S e g m e n ta m y m a sa ż le c z n ic z y . B IO - S T Y L ,
szaw a. K ra k ó w .
69. K o z ło w s k i S. 1976. F iz jo lo g ia w y s iłk ó w fiz y c z n y c h . P Z W L , W a rs z a w a . 9 1 . M a la re c k i J. 1981. Z a ry s f iz jo lo g ii w y s iłk u i tr e n in g u s p o rto w e g o . S p o rt
70. K o z ło w s k i S. 1986. G ra n ic e p rz y s to s o w a n ia . W ie d z a P o w s z e c h n a . W a rs z a w a i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
71. K o z ło w s k i S ., N a z a r K . 1995. W p ro w a d z e n ie d o f iz jo lo g ii k lin ic z n e j. P Z W L 9 2 . M a x w e ll- H u d s o n C . 1995 . M a s a ż a ro m a to te ra p e u ty c z n y . L - P I. W a rs z a w a .
W a rs z a w a . 9 3 . M e n e n R ., L ie v e n s P. 19 87. K rio te ra p ia w le c z e n iu u ra zó w ' s p o rto w y c h . S p o rt
72. K ra s ic k i Sz. (re d ). 1994. N a r c ia r s tw o z ja z d o w e . A W F , K ra k ó w . W y c z y n o w 'y , 8 -9 . (2 7 2 -2 7 3 ).
73. K ra s ic k i S z., F o rte c k i J.. B is a g a J. 1982. N a rc ia r s tw o S p o rto w e . G K K F iS , W a r­ 94. M ik a T . 1989. C z y n n ik i fiz y c z n e w p ra k ty c e o d n o w y b io lo g ic z n e j. T re n in g , 1,
sza w ka -K ra kó w . 4 7 -5 2 .
74. K s ię ż o p o ls k a -P ie trz a k K „ L e s ia k A . 1986. K r io te r a p ia - n o w y s p o s ó b re h a b ilita ­ 95. M ik a T . 1993. F iz y k o te ra p ia . P Z W L , W a rs z a w a .
c j i c h o ró b re u m a ty c z n y c h . N o w a M e d y c y n a , 2 0 , 4 0 -4 8 . 96. M ila n o w s k a K . 1981. P o d s ta w y r e h a b ilita c ji ru c h o w e j. S p o rt i T u r y s ty k a , W a r ­
75. K u b ic a R. 199 5. P o d s ta w y f iz jo lo g ii p ra c y i w y d o ln o ś c i fiz y c z n e j. W y d a w n ic ­ sza w a .
tw o S k ry p to w e , 2 4 , A W F , K ra k ó w '. 97. M r o c z y ń s k i Z . 1997. L e k k o a tle ty k a . A W F , G d a ń s k .
7 6 . K u c h S. 1999. Ł y ż w ia r s t w o s z y b k ie . C e n tra ln y O ś ro d e k S p o rtu , W a rs z a w a . 98. M u la k J. 1963 . B ie g i d łu g ie i śre d n ie . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
7 7 . K u ja w n J. 1999a. Z a s to s o w a n ie b io s ty m u la c ji la s e ro w e j w re h a b ilita c ji. C z. I. 99. M u la k J. i w s p . 1982. L e k k o a tle ty k a . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
M e c h a n iz m b io lo g ic z n e g o i le c z n ic z e g o o d d z ia ły w a n ia b io s ty m u la c ji lase­ 100. N a g la k Z . 1979. T re n in g s p o rto w y - te o ria i p ra k ty k a . P W N , W ro c ła w '.
ro w e j. M e d ic in a S p o rtiv a , 3 ( 1 ) , 4 7 -5 6 . 101. P ą c h a ls k i A ., G a w in e k M ., W a la s z e k R. 1991. M e to d y b a d a n ia n a rz ą d u ru c h u
7 8 . K u ja w a J. 1999b. Z a s to s o w a n ie b io s ty m u la c ji la s e ro w e j w r e h a b ilita c ji. C z. II. w r e h a b ilita c ji k lin ic z n e j. A W F . K r a k ó w .
L a s e ro tc ra p ia n is k o e n e rg e ty c z n a u c h o ry c h p o u ra z a c h tk a n e k m ię k k ic h na­ 102. P io tro w s k a H . re d . 1994. S p o rt d la w s z y s tk ic h C z . 1. Z G T K K F , W a rs z a w a .
rz ą d u ru c h u . M e d ic in a S p o rtiv a , 3 (3 ), 2 0 1 -2 1 3 . 103. P io tro w s k a H . re d . 1995. S p o rt d la w 's z y s tk ic h C z . I I . Z G T K K F , W a rs z a w a .
79. K u ń s k i H . 1999. Z ja z d y N a u k o w a S to w a rz y s z e n ia L e k a rz y S p o rto w y c h . 104. P o d g ó rs k i T . 1 989. M a s a ż w r e h a b ilita c ji i s p o rc ie . A W F , W a rs z a w a .
80. K w a p u liń s k a W ., S o k o ło w s k i B . 1 9 8 9 . A n a to m ia fu n k c jo n a ln a c z ło w ie k a . Cz. I 105. P o d g ó rs k i T . 1990. M a s a ż k la s y c z n y . Z E T D E Z E T , W a rs z a w a .
i II . A W F , K ra k ó w . 106. P ow ra ła -N ie d ź w rie c k i M . 1996. C h a ra k te ry s ty k a p o s z c z e g ó ln y c h p o z y c ji w d ru ­
81. L ew andow ski Z ., Ś w ie rc z y ń s k i Z. 19 7 0 . Z a p o b ie g a n ie u ra z o m w sporcie. ż y n ie ru g b y ju n io r ó w . T re n in g , 2, 1 3 8 -1 4 7 .
P Z W L , W a rs z a w n . 107. P ro c h o w ic z Z . 1990. Podstawmy m a sa żu le c z n ic z e g o . P Z W L , W a rs z a w a .
8 2 . L is e w s k a J. 1968. Z a s to s o w a n ie n ie k tó ry c h m e to d f iz y k o te ra p e u ty c z n y c h 108. P ru s iń s k i A . 1 990. P o d s ta w y n e u ro lo g ii k lin ic z n e j. P Z W L , W a rs z a w a .
w m e d y c y n ie s p o rto w e j. S p o rt W y c z y n o w y , 8 (5 6 ). 109. R a c z y ń s k a B . 19 85. Ż y w ie n ie w s p o rc ie w y c z y n o w y m . S p o rt W y c z y n o w y , 5
83. L is e w s k a J. 1971. O d n o w a b io lo g ic z n a s p o rto w c ó w . B ib lio te k a P K O L . W ar­ ( 2 4 5 ), W a rs z a w a .
szaw a. 110. R a c z y ń s k a B ., R a c z y ń s k i G . 1996. O d ż y w k i i ic h z a s to s o w a n ie w s p o rc ie . S p o rt
8 4 . L o h r e r H ., K a r v o u n id is C . 1995. S p o rtm a s s a g e . F a lk c n , N ie d e rn h a u s e n . W y c z y n o w y , 1-2, 3 7 3 -3 7 4 .
8 5 . Ł u k a s z e w ic z P ., H ü b n e r - W o ź n ia k E. 1999. Z a s to s o w a n ie m asażu lodem 111. R a d e c k i T . 1978 . F iz jo lo g ia c z ło w ie k a z e le m e n ta m i a n a to m ii. A M , K r a k ó w .
w tre n in g u z a p a ś n ik ó w . M e d y c y n a S p o rto w a , X V , 94. 112. S a d o w s k a -W ró b le w s k a M . 1984. C h o ro b y k rę g o s łu p a w p ra k ty c e r e u m a to lo ­
86 . M a c z e re t E .L .. S a m o s iu k J .Z . 1990. A k u p u n k tu r a i in n e m e to d y r e fle k s o te ra p ii-
g ic z n e j. P Z W L , W a rs z a w a .
P Z W L , W a rs z a w a . 113. S a d o w s k i B . 1977. F iz jo lo g ic z n e m e c h a n iz m y z a c h o w a n ia . P W N , W a rs z a w a .
8 7 . M a g ie ra L . 1998. A u to m a s a ż le c z n ic z y '. B I O - S T Y L , K ra k ó w '. 114. S a ris W .H . M . 199 9. W o d a m in e ra ln a ja k o n a p ó j u z u p e łn ia ją c y n ie d o b ó r p ły n ó w
88 . M a g ie ra L . 2 0 0 0 . K la s y c z n y m a s a ż le c z n ic z y . B IO - S T Y L , K ra k ó w '. u s tr o jo w y c h . M e d ic in a S p o rtiv a , 3 ( 1 ) , 5 7 -6 5 .
8 9 . M a g ie ra L . 2 0 0 1 . L e k s y k o n m a sa żu i te r m in ó w k o m p le m e n ta rn y c h . B IO - S T Y L 115. S a ris W .H . M . 1989. M e ta b o liz m ż e la za u s p o rto w c ó w . S p o rt W y c z y n o w y , 5
K raków . (2 9 3 ), W a rs z a w a .
116. S id o r o w ie / W . 1946. M a s a ż s p o rto w y . H o ry z o n t, K ra k ó w '.

469
11 7 . S ie ro ń A ., C ie ś la r Ci., A d a m e k M . 1994. M a g n e to te ra p ia i Ia s e ro tc ra p ia . Ś1 ą v t 140. T ra c z y k W . Z . 1 9 9 2 . F iz jo lo g ia c z ło w ie k a w z a ry s ie . P Z W L , W a rs z a w a .
K a to w ic e . v 14 1 . T y lm a n D ., D z ia k A . 1987. T ra u m a to lo g ia n a rz ą d u ru c h u . P Z W L , W a rs z a w a .
118. S ło w iń s k a M . , S o b ie c h K . A . 1996. D ie ta s p o rto w c ó w . A W F , W ro c ła w . 142. W a la s z e k R . (re d .) 1999. M a s a ż z e le m e n ta m i r e h a b ilita c ji. R F .H M E D , K r a k ó w ,
1 1 9 . S o W e b o m S. A . 1982. S tre tc h in g . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a . j 4 3 . W a lic k i K . 1975. T r e n in g le c z n ic z y . A W F , W a rs z a w a .
1 2 0 . S p o d a ry k K ., B y s trz y c k a B ., G a c rtn e r H . 1 9 9 2 . M a g n e z a w y s iłe k fiz y c z n v 144. W e is s M ., Z e m b a ty A . 1983. F iz jo te ra p ia . P Z W L , W arszawka.
S p o rt W y c z y n o w y , 9 -1 0 , 3 3 3 -3 3 4 . 145. W ła s n o w o ls k i J. 1988. T r e n in g k a ja k a rz a . S p o rt i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
1 2 1 . S to rc k U . 1996. M a s a ż le c z n ic z y . P Z W L , W a rs z a w a . 146. W o jty c z e k L . 1988. B ó l w' k in e z y te r a p ii b a rie ra c z y b o d z ie c d o d z ia ła n ia . P o ­
122. S tra b u r z y ń s k i G ., S tra b u rz y ń s k a -L u p a A . 2 0 0 0 . M e d y c y n a fiz y k a ln a . P Z W l s tę p y R e h a b ilita c ji, t I I , 1, 5 5 -5 9 .
W a rs z a w a . 147. Y lin e n J., C a s c h M .: S p o rts M a s s a g e . S ta n le y P a u l, U K , 1988.
1 2 3 . S trz e lc z y k P. 1996. K rio te ra p ia w le c z e n iu i r e h a b ilita c ji u ra z ó w sportowych 148. Z a g ro b e ln y Z ., Z im m c r K. 1999. Z a s to s o w a n ie te m p e ra tu r k r io g e n ic z n y c h
S p o rt W y c z y n o w y . 1 1 , 3 8 3 -3 8 4 , 1 0 7 -1 1 3 . w m e d y c y n ie i f iz jo te r a p ii s p o rto w e j. M e d y c y n a S p o rto w a , X V , 9 4 .
1 2 4 . S y lw a n o w ic z W ., M ic h a jlik A ., R a m o to w s k i W . 1980. A n a to m ia i Fizjologia 149. Z a re m b a Z. 1976. N ow oczesny tr e n in g b ie g ó w ' ś re d n ic h i d łu g ic h . S p o rt
C z ło w ie k a . P Z W L , W a rs z a w a . i T u r y s ty k a , W a rs z a w a .
125. S z c z e g ie ln ia k B .. S z c z e g ie ln ia k J. 2 0 0 0 . L e k i w fiz jo te r a p ii. P o lite c h n ik a O p o l­ 150. Z a re m b a Z . 198 7. Ł y ż w ia r s t w o s z y b k ie . G K K F iS , W a rs z a w a .
ska , O p o le .
151. Z b o r o w s k i A . 19 94. M a s a ż k la s y c z n y . A Z , K ra k ó w .
126. S z c z ę ś n ie w s k i M . 1991. P o d s ta w y a k u p u n k tu r y . Z W M N , K o s z a lin . 152. Z b o r o w s k i A . 1995. D re n a ż lim fa ty c z n y . A Z , K ra k ó w '.
127. S z y g u ła Z . 199 5. W s z y s tk o o s a u n ie . W p ły w na o rg a n iz m i w y d o ln o ś ć spor­ 153. Z b o r o w s k i A . 1998. M a s a ż wr w y b ra n y c h je d n o s tk a c h c h o ro b o w y c h . C z . I i II.
to w c a . S p o rt W y c z y n o w y , 3 3 (5 - 6 ), 5 3 -6 2 . A Z , K ra k ó w .
128. S z y g u ła Z. I9 9 7 a . C h o ro b a c ie p ln a u s p o rto w c ó w i s p o s o b y j e j z a p o b ie g a n ia . 154. Z ie liń s k i J. R .. K r ó lic k i J. 1995. U ra z o w 'o ś ć u z a w o d n ik ó w r u g b y . W y c h o w a n ie
C z . I. S p o rt W y c z y n o w y , 35 ( 7 - 8 ) , 6 0 -6 9 . F iz y c z n e i S p o rt. 1. 7 5 -7 8 .
12 9 . S z y g u ła Z . 19 97b. C h o ro b a c ie p ln a u s p o rto w c ó w i s p o s o b y j e j z a p o b ie g a n ia . 155. Ż u k T ., D z ia k A . , G u s ta A . 198 3. P odstaw fy o rto p e d ii. P Z W L , W a rs z a w a .
C z . II . S p o rt W y c z y n o w y , 35 ( 9 - 1 0 ), 5 4 -6 3 .
156. Ż y lu k A . 2 0 0 0 . A lg o d y s t r o fia k o ń c z y n y g ó rn e j. K a s p e r, K ra k ó w .
1 3 0 . T a la g a J. 1996. T e c h n ik a p i łk i n o ż n e j. A W F , W a rs z a w a .
131. T a la g a J. 19 9 7 . T r e n in g p i łk i n o ż n e j. A W F , W a rs z a w a .
1 3 2 . T a lik H .. T a lik W . 1996. O le c z e n iu b a ń k a m i. U js o ły .
1 3 3 . T id y N . M . 1965. Ć w ic z e n ia p o p ra w c z e i m a s a ż le c z n ic z y . P Z W L , W a rs z a w a .
1 3 4 . T o m a s z e w s k i W . 1998. S k ła d n ik i m in e ra ln e . S p o rt W y c z y n o w y ', W a rs z a w a .
135. T o m a s z e w s k i W . 1999a. K a le n d a rz tre n e ra . Ż y w ie n ie i w s p o m a g a n ie : S k ła d n ik i
m in e ra ln e . M e d y c y n a S p o rto w a .
136. T o m a s z e w s k i W . 1 9 9 9 b . Ż y w ie n ie i w s p o m a g a n ie tre n in g u p o ra d n ik p ra k ­
ty c z n y : W ita m in y ro la i z n a c z e n ie w ż y w ie n iu s p o rto w c ó w - C z . I i U-
M e d y c y n a S p o rto w a .
J37. Tom aszew ski W . 1 999c. Ż y w ie n ie i w s p o m a g a n ie tr e n in g u - p o ra d n ik p ra k ­
ty c z n y : W o d a . M e d y c y n a S p o rto w a .
1 3 8 . T o m a s z e w s k i W . 1 9 9 9 d . Ż y w ie n ie i w s p o m a g a n ie tre n in g u p o ra d n ik p ra k ­
ty c z n y : N a p o je e le k tr o lit o w e lu b e le k tro lito w o - e n e rg e ty c z n e - o d ż y w k i sku ­
te c z n ie z a p o b ie g a ją c e o d w o d n ie n iu . M e d y c y n a Sportowca.
1 3 9 . T o m a s z e w s k i W7., K u r e k J. 1997. K rio te ra p ia — s k u te c z n a m e to d a w leczeniu
i re h a b ilita c ji u ra z ó w i s c h o rz e ń n a rz ą d u ru c h u . M e d y c y n a S p o rto w a .

470 471