VERİ DÜZENLEMESİ VE ANALİZİ

MERKEZİ EĞİLİM VE DAĞILIM ÖLÇÜLERİ

Merkezi eğilim ölçüleri kitleye ilişkin bir değişkenin bütün farklı değerlerinin
çevresinde toplandığı merkezi bir değeri gösterirler. Dağılım ölçüleri ise değişkenin aldığı
değerlerin birbirinden ne kadar farklı olduğunun ölçüsüdür.

MERKEZİ EĞİLİM ÖLÇÜLERİ

En sık kullanılan merkezi eğilim ölçüleri aritmetik ortalama, tepe değer (mod), ortanca
(medyan), çeyreklikler, geometrik ortalama, harmonik ortalama ve kareli ortalamadır.
Ortalamalar duyarlı ve duyarlı olmayan ortalamalar olmak üzere iki ana başlıkta toplanır.
Duyarlı ortalamalar, tüm gözlem değerlerinden etkilenen ortalamalardır. Aritmetik ortalama,
geometrik ortalama, harmonik ortalama ve kareli ortalama duyarlı ortalamalardır. Duyarlı
olmayan ortalamalar, tüm gözlem değerlerinden etkilenmeyen ortalamalardır. Tepe değeri ve
medyan duyarlı olmayan ortalamalardır.

ARİTMETİK ORTALAMA
Gözlenen değerlerin tümü toplanarak gözlem sayısına bölündüğünde elde edilen değere
aritmetik ortalama denir. Aritmetik ortalama hem kitle hem de örneklem için hesaplanır.
 : kitleye ilişkin aritmetik ortalama
x : örnekleme ilişkin aritmetik ortalama

• Sınıflandırılmamış veriler için

Kitle aritmetik ortalaması
N

x i
x1 + x2 + ... + xN
= i =1
=
N N
Örneklem aritmetik ortalaması
n

x i
x1 + x2 + ... + xn
x= i =1
=
n n
dır.
Örnek: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi Nöroloji servisinde
yatan hastaların hastanede kalış süreleri hakkında bilgi sahibi olunmak istenmektedir. Rasgele
seçilen 15 hastanın hastanede kalış süreleri aşağıdaki gibi saptanmıştır.

18, 4, 8, 8, 6, 7, 7, 5, 9, 12, 10, 5, 5, 6, 10

Hastaların hastanede kalış sürelerine ilişkin aritmetik ortalamayı hesaplayınız.

n 15

x x i i
18 + 4 + 8 + ... + 6 + 10 120
x= i =1
= i =1
= = =8
n 15 15 15

Hastaların hastanede ortalama kalış süresi 8 gündür.

• Sınıflandırılmış verilerde aritmetik ortalama

n = f1 + f 2 + ... + f k , Toplam gözlem sayısı

y j : j . sınıfın orta değeri

k : sınıf sayısı
f j : j . sınıfın frekansı

yj =1
j fj
y1 f1 + y2 f 2 + ... + yk f k
x= k
=
f
n
j
j =1
Örnek: Bir kreşteki çocuklar arasından seçilen 47’sinin yaşlarına göre dağılımı aşağıda
verilmiştir. Aritmetik ortalamayı hesaplayınız.
Yaş f
1 6
2 12
3 14
4 9
5 6
5

y
j =1
j fj
y1 f1 + y2 f 2 + ... + y5 f 5 1x6 + 2x12 + ... + 5x6
x= 5
= = = 2,94
f
n 47
j
j =1

Örnek: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Matematik Bölümü Olasılık dersini alan öğrenciler
arasından seçilen 55 öğrencinin not dağılımı aşağıda verilmiştir. Dersin not ortalamasını
hesaplayınız.
Sınıf Limitleri f
0-20 den az 5
20-40 den az 10
40-60 den az 20
60-80 den az 14
80-100 den az 6

Sınıf Limitleri f y y f

0-20 den az 5 10 50
20-40 den az 10 30 300
40-60 den az 20 50 1000
60-80 den az 14 70 980
80-100 den az 6 90 540

y
j =1
j fj
y1 f1 + y2 f 2 + ... + y5 f 5 2870
x= 5
= = = 52,18
f
n 55
j
j =1
• Sınıf orta noktaları ( y j ) ve frekanslar büyük olduğunda 𝑏𝑗 değerinin kullanılması aritmetik

ortalamanın hesaplanmasında kolaylık sağlar. 𝑏𝑗 değeri,

𝑦𝑗 − 𝑦𝑎
𝑏𝑗 =
ℎ
ile tanımlanır. Buradan, 𝑦𝑗 = 𝑦𝑎 + 𝑏𝑗 ℎ, 𝑗 = 1,2, … , 𝑘. Aritmetik ortalama
∑𝑘𝑖=1 𝑓𝑗 𝑏𝑗
𝑥̅ = 𝑦𝑎 + ℎ
𝑛

biçimine dönüşür.

𝑥̅ : aritmetik ortalama
y j : j . sınıfın orta değeri

𝑦𝑎 : j. sınıf orta değeri sütununda kabul edilen değer

k : sınıf sayısı
f j : j . sınıfın frekansı

𝑏𝑗 : j. sınıfın sıra sayısı

ℎ: sınıf aralığı

Örnek : Verilen gruplandırılmış sıklık dağılımı için ortalamayı hesaplayınız .

Sınıf Orta y j 𝑓𝑗 𝑏𝑗 𝑓𝑗 𝑏𝑗
As Üs Noktası ( y j ) Frekans (𝑓𝑗 )
100 199 149.5 10 1495 -3 -30
200 299 249.5 40 9980 -2 -80
300 399 349.5 60 20970 -1 -60
400 499 449.5 100 44950 0 0
500 599 549.5 50 27475 1 50
600 699 649.5 30 19485 2 60
700 799 749.5 10 7495 3 30
300 131850 -30

∑𝑘
𝑗=1 𝑓𝑗 𝑦𝑗 ∑7𝑗=1 𝑓𝑗 𝑦𝑗 149.5𝑥10+⋯+749.5𝑥10 131850
I. 𝑥̅ = = 𝑥̅ = = = = 439.5
𝑛 300 300 300

∑𝑘
𝑗=1 𝑓𝑗 𝑏𝑗 −30
II. 𝑥̅ = 𝑦𝑎 + ℎ = 449.5 + 100 ( 300 ) = 439.5
𝑛
Aritmetik ortalamanın özellikleri:
• Bir veri seti için sadece bir aritmetik ortalama vardır.
• Nicel verilere uygulanabilir.
• Birim değerlerinde meydana gelen değişim çok küçük olsa bile aritmetik ortalamayı etkiler.
Duyarlı bir ortalamadır.
• Aritmetik ortalama ile birim değerleri arasındaki farkların toplamı sıfırdır.
N

( x −  ) = 0
i =1
i

• Aritmetik ortalama ile birim değerleri arasındaki farkların kareleri toplamı minimum bir
değerdir.

Ağırlıklı Aritmetik Ortalama

Bazı durumlarda bir özelliğin gösterildiği değerler aynı önemde olmazlar, bunların önemlerine
göre ağırlık verilir.

i. değerin ağırlığı wi olmak üzere aritmetik ortalama

w1 x1 + w2 x2 + ... + wk xk  k

x= ,  n =  wi 
w1 + w2 + ... + wk  i =1 
dir.

Örnek: Bir öğrencinin aldığı dersler, bunların kredileri (ağırlıkları) ve puanları aşağıda
verilmiştir. Öğrencinin not ortalamasını hesaplayınız.
Ders Ağırlık Puan
A 3 30
B 2 45
C 2 25
D 1 40
E 4 15
F 2 6
G 2 55

3x30 + 2x45 + ... + 2x55 452

x= = = 28.8
16 16
Ortalamaların Birleştirilmesi

Teorem: İki grup gözleme sahip olalım. İlk grupta x11 , x12 ,..., x1n ikinci grupta x21 , x22 ,..., x2 n

gözlem değerleri bulunsun.

n m

 x1i x 2i
x1 = i =1
, x2 = i =1

n m

olmak üzere n + m gözlemin ortalaması

nx1 + mx2
x=
n+m

Bu sonuç ortalamaların ağırlıklı ortalamasıdır. Genel olarak her birinde n1 , n2 ,..., nk gözlem

değeri bulunan k grup için

n1 x1 + n2 x2 + ... + nk xk
x=
n1 + n2 + ... + nk

dır.
GEOMETRİK ORTALAMA
Geometrik ortalama, gözlem sonuçları bir önceki gözlem sonucuna bağlı olarak değişiyorsa ve
bu değişimin hızı belirlenmek isteniyorsa kullanılan bir merkezi eğilim ölçüsüdür. Milli gelir,
nüfus, bileşik faiz ve bazı bileşik indekslerin hesaplanmasında geometrik ortalama kullanır.

• Sınıflandırılmamış verilerde geometrik ortalama

Verilerin birbiriyle çarpımının veri sayısı derecesinden köküne eşittir. x1 , x2 ,..., xn gözlemleri

için geometrik ortalama

n
G.O. = n x1.x2 ....xn = n
x
i =1
i

eşitliği ile hesaplanır. Ayrıca her iki tarafın logaritması alınarak

1
log G.O. = log ( x1.x2 ....xn )
n
1
= log x1 + log x2 + .... + log xn 
n
1 n
=  log xi
n i =1

elde edilir.

• Sınıflandırılmış verilerde

y j : j . sınıfın orta değeri

k : sınıf sayısı
f j : j . sınıfın frekansı

olmak üzere,

(
G.O. = y f11 y2f2 ... ykfk ) n ya da log G.O. =
1 k
 f j log y j
n j =1
Geometrik Ortalamanın Özellikleri:

• Herhangi bir veri sıfır veya negatif değerli ise geometrik ortalama hesaplanamaz.
• Uç değerlerden aritmetik ortalama kadar etkilenmez.

• Aritmetik ortalamadan küçüktür.

• Gözlem sonuçlarının geometrik ortalamaya oranının çarpımı 1’e eşittir.

x1 x x
. 2 .... n = 1
G.O G.O. G.O.

Örnek: 2, 5, 8, 20 sayılarının geometrik ortalamasını bulunuz.

G.O. = 4 2x5x8x20 = 4 1600 = 6.32

Örnek: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Matematik Bölümünde okuyan öğrencilerinin alt
dönemden aldıkları ders sayıları aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. Geometrik ortalamayı
bulunuz.
Sınıflar f
1-3 18
4-6 12
7-9 4
10-12 2

Sınıflar f y
1-3 18 2
4-6 12 5
7-9 4 8
10-12 2 11

1 1
G.O. = ( y f11 y2f2 y3f4 y4f4 ) 36 = ( 218 x512 x84 x112 ) 36 = 3.48
HARMONİK ORTALAMA

Gözlem sonuçlarının birbirleri ile ilişkisi düzensiz ise aralarında belirli bir uyum yoksa
kullanılır. Zaman serilerinde verilerin ani ve beklenmeyen olaylardan etkilendiği durumlarda
harmonik ortalama en uygun ortalamadır.

• Sınıflandırılmamış verilerde

Toplam gözlem sayısı, her bir gözlemin tersleri toplamına bölünerek elde edilir.

1 n
H= =
1 1 1 1 
n
1
 + + ... + 
n  x1 x2 xn 
x i =1 i

• Sınıflandırılmış verilerde
y j : j . sınıfın orta değeri

k : sınıf sayısı
f j : j . sınıfın frekansı

olmak üzere, Harmonik ortalama

n n
H .O. = = eşitliği ile hesaplanır.
f1 f 2 f k fj
+ + ... + k
y1 y2 yk y
j =1 j

Örnek: 10, 1, 100, 20, 40 sayılarının harmonik ortalaması kaçtır.

5
H .O. = = 4.2
1 1 1 1 1
+ + + +
10 1 100 20 40
Harmonik ortalamanın özellikleri:
1. Harmonik ortalama genellikle birim fiyat ile alınan ortalama miktarı hesaplamak için
veya bir ürünün bir biriminin üretimi için harcanan ortalama zaman gibi ortalamaları
hesaplamak için kullanılır.
2. Harmonik ortalama, aritmetik ortalamadan ve geometrik ortalamadan küçüktür.
3. Gözlem değerlerinden en az birinin sıfır olması ile bu ortalama hesaplanamaz.
4. Küçük değerlerden çok, yüksek değerlerden az etkilenir.

KARELİ ORTALAMA
Gözlem değerlerinin karelerinin toplamının gözlem sayısına oranının kare kökü olarak
tanımlanır.

• Sınıflandırılmamış veriler için

n

x + x + ... + x
2 2 2 x 2
i
K .O. = 1 2
=
n i =1

n n

eşitliği ile hesaplanır.

• Sınıflandırılmış veriler için

k

f y + f 2 y + ... + f k y
2 2 2 f
j =1
j y 2j
K .O. = 1 1 2 k
=
n n
eşitliği ile hesaplanır.

Örnek: 1, 3, 5, 7, 8, 10 için kareli ortalamayı hesaplayınız.

12 + 32 + 52 + 72 + 82 + 102 248
K .O. = = = 6.43
6 6

Aritmetik ortalama, geometrik ortalama, harmonik ortalama ve kareli ortalama arasında

H.O.  G.O.  AO
. .  K.O.
sıralaması vardır.
KAYNAKLAR
1. Akdeniz, F. (2004). Olasılık ve İstatistik, Adana: Nobel Kitabevi.
2. Apaydın, A., Kutsal, A., Atakan, C. (2002). Uygulamalı İstatistik. Ankara: Klavuz.
3. Erbaş, O.S. (2008). Olasılık ve İstatistik, Ankara: Gazi Kitapevi.
4. Yüzer, A. F., Ağaoğlu, E., Tatlıdil, H., Özmen, A., ve Şıklar, E. (2007). İstatistik
Açık Öğretim Yayınları.