nr 2(169)/2022, s. 109–125; https://doi.org/10.31268/PS.2022.

101

Piotr Kruszyński*

Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda

The right of pardon – de lege lata and de lege ferenda

The article is devoted to the subject of the right of pardon in the Polish legal system. The study
depicts the essence of the right of pardon and answers the question whether this right, as expres-
sed in Article 139 of the Constitution of the Republic of Poland, can be realised only within
the scope defined in Chapter 59 of the Code of Criminal Procedure, entitled “Clemency,” or if
the term “right of pardon” has a wider meaning than “clemency,” e.g., so as to permit applica-
tion by the President of the Republic of Poland, at every stage of the proceedings, of so called
individual right of pardon. Moreover, the article discusses the latest case-law of the Supreme
Court and the Constitutional Tribunal on the right of pardon and formulates a number of postu-
lates de lege ferenda regarding the analysed question.

Keywords: right of pardon, clemency, President of the Republic of Poland, criminal process,
individual right of pardon, legislative proposals.

Przedstawiony artykuł poświęcony został problematyce prawa łaski w polskim porządku prawnym.
W opracowaniu przedstawiono istotę prawa łaski, jak również udzielono odpowiedzi na pyta-
nie, czy prawo łaski, sformułowane w art. 139 Konstytucji RP, może być realizowane jedynie
w ramach wyznaczonych w rozdziale 59 Kodeksu prawa karnego, zatytułowanym „Ułaskawienie”,
czy też pojęcie „prawa łaski” ma szerszy zakres znaczeniowy niż „ułaskawienie”, co pozwala m.in.
na stosowanie tego prawa przez Prezydenta RP na każdym etapie postępowania, tzw. indywidual-
nego aktu łaski. W artykule omówiono ponadto najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz
Trybunału Konstytucyjnego poświęcone prawu łaski, jak też sformułowano szereg postulatów
de lege ferenda dotyczących analizowanego zagadnienia.

Słowa kluczowe: prawo łaski, ułaskawienie, Prezydent RP, proces karny, indywidualny akt łaski,
propozycje legislacyjne

* Prof. dr hab. nauk prawnych Piotr Kruszyński

Uniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji, Polska
University of Warsaw, Faculty of Law and Administration, Poland
adwokat
kancelaria@piotrkruszynski.pl, https://orcid.org/0000-0002-8566-6113

Artykuł został udostępniony na licencji Creative Commons – Uznanie Autorstwa 3.0 Polska (CC BY 3.0 PL)
110 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

I. Wprowadzenie

Na wstępie należy odpowiedzieć na pytanie, czy prawo łaski, sformułowane

w art. 139 Konstytucji RP1, może być realizowane jedynie w ramach wyznaczonych
w rozdziale 59 k.p.k.2 zatytułowanym „Ułaskawienie”, czy też pojęcie „prawa łaski”
ma szerszy zakres znaczeniowy niż „ułaskawienie” i oznacza, że Prezydent RP władny
jest bez żadnych ograniczeń, na każdym etapie postępowania, zastosować tzw. indywi-
dualny akt łaski i spowodować tym samym umorzenie postępowania. Zagadnieniu temu
poświęciłem dwie publikacje3. W przedmiotowym artykule, siłą rzeczy, muszę jednak
powtórzyć niektóre wywody już uprzednio zaprezentowane. Inaczej proponowane
postulaty de lege ferenda byłyby mało czytelne, jeśli nie wręcz niezrozumiałe.

II. Istota instytucji ułaskawienia

Aby odpowiedzieć na postawione powyżej pytanie, trzeba przede wszystkim prze-

analizować istotę i ratio legis instytucji ułaskawienia. Należy zgodzić się z Andrze-
jem Murzynowskim, kiedy określa on istotę instytucji ułaskawienia jako szczególne,
konstytucyjne uprawnienie jednego z najwyższych organów władzy państwowej do
darowania lub złagodzenia prawomocnie wymierzonej skazanemu kary oraz różnych
innych jeszcze skutków skazania; uprawnienie to służy jako ostateczny środek inter-
wencji na rzecz sprawiedliwego, humanitarnego i racjonalnego charakteru poszczegól-
nych aktów represji karnej4. Autor trafnie zauważa także, że ułaskawienie jest środkiem
łagodzenia wszelkich, zbyt rygorystycznych aktów represji karnej w celu pogłębienia
humanitarnego stosunku do ludzkich spraw5. W piśmiennictwie słusznie podkreślono,

1
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. nr 78, poz. 483, ze sprost.
i ze zm.
2
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 30
[dalej: k.p.k.].
3
P. Kruszyński, Ułaskawienie a prawo łaski – pojęcia tożsame czy różne?, [w:] Verba volant, scripta
manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga
pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Wolters Kluwer,
Warszawa 2017, s. 192–199; P. Kruszyński, Stosowanie przez Prezydenta RP prawa łaski w formie indywi-
dualnej abolicji w świetle najnowszego orzecznictwa SN i TK, [w:] Istota i zasady procesu karnego 25 lat
później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, red. H. Gajewska-Kraczkow-
ska, M. Rogacka-Rzewnicka, Wolters Kluwer, Warszawa 2020, s. 147–155.
4
A. Murzynowski, Ułaskawienie w Polsce Ludowej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1965,
s. 66–67. Chociaż monografia ta, będąca pracą habilitacyjną Profesora Andrzeja Murzynowskiego, zo-
stała opublikowana w okresie głębokiego komunizmu, to myśli Autora wydają się być aktualne także
i obecnie.
5
Ibidem, s. 16. Ciekawe rozważanie na temat filozoficznych założeń instytucji ułaskawienia, a także
obszerne informacje prawnohistoryczne i prawnoporównawcze znajdują się na s. 18–67 pracy A. Murzy-
nowskiego.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 111

że chociaż postępowanie ułaskawieniowe ma charakter procesowy, o czym świadczy

choćby jego usytuowanie w rozdziale 59 k.p.k., to nie jest ono w żadnym razie dalszym
ciągiem postępowania odwoławczego6. Jest to oczywiście celne spostrzeżenie, albo-
wiem postępowanie odwoławcze kończy się wydaniem prawomocnego orzeczenia
przez sąd drugiej instancji, postępowanie ułaskawieniowe jest natomiast postępowa-
niem odrębnym względem postępowania rozpoznawczego. Nie budzi kontrowersji
pogląd A. Murzynowskiego, że stosowaniu omawianej instytucji przyświeca cel osią-
gnięcia pełnej materialnej sprawiedliwości, zniekształconej wskutek pomyłki sądowej
bądź zbyt surowego prawa7. Podobnie wywodzi Leszek Wilk, który dodatkowo zwraca
uwagę na fakt, że celem zastosowania ułaskawienia jest okazanie miłosierdzia, wielko-
duszności jako niezbędnego elementu polityki państwa8. Można jedynie dodać, że
podobnie jak kategorię znikomości społecznej szkodliwości czynu, cel stosowania
instytucji ułaskawienia sprowadzić można do starej rzymskiej maksymy: summumius
summa iniuria. Chodzi mianowicie o to, że bywają takie sytuacje, kiedy wykony-
wanie kary pozbawienia wolności byłoby w sposób oczywisty niesprawiedliwe
czy wręcz nieracjonalne, zaś realizacja celu kary pozbawienia wolności, jakim jest
m.in. resocjalizacja sprawcy przestępstwa – prewencja indywidualna, powinna ustą-
pić miejsca innym wyższym racjom. Przykładowo sprawca przestępstwa zgwałcenia
nie tylko pojednał się z pokrzywdzoną, lecz także w trakcie odbywania kary wziął
z nią ślub w zakładzie karnym albo sprawca w trakcie odbywania kary wskutek cięż-
kiej choroby lub śmierci współmałżonka stał się jedynym żywicielem licznej rodziny.
Nie powinno budzić wątpliwości, że sąd rozpoznający sprawę karną może działać je-
dynie w granicach wyznaczonych przez prawo pozytywne i to niezależnie od tego, jak
bardzo to prawo jest surowe (dura lex, sed lex). Instytucja nadzwyczajnego złagodze-
nia kary jedynie częściowo tę niesprawiedliwość koryguje9. Ze względu na powyższe,
pełne zadośćuczynienie wymogom sprawiedliwości może nastąpić właśnie w drodze
zastosowania prawa łaski. Podkreślmy jednak wyraźnie – okoliczności przemawiające
za zastosowaniem prawa łaski muszą być absolutnie wyjątkowe, wręcz nietypowe.
Tylko bowiem w absolutnie rzadkich przypadkach można odstąpić od wykonywa-
nia prawomocnego wyroku, zaś instytucji ułaskawienia w żadnym razie nie można
traktować jako kolejnej, po postępowaniu odwoławczym i ewentualnie kasacyjnym,
instancji10.

6
I. Haÿduk-Hawrylak, Komentarz do art. 560 k.p.k., [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
red. J. Skorupka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015, s. 1335.
7
A. Murzynowski, op. cit., s. 50.
8
L. Wilk, Prawo łaski a sprawiedliwość karania – refleksja filozoficznoprawna, „Problemy Prawa
Karnego” 2000, nr 23, s. 25–26.
9
Confer trafne i aktualne również na podstawie dzisiejszej ustawy karnej uwagi Krystyny Daszkie-
wicz wypowiedziane w kontekście projektu Kodeksu karnego z 1969 r., K. Daszkiewicz, Nadzwyczajne
złagodzenie kary w przyszłym polskim kodeksie karnym, „Palestra” 1962, nr 3–4, s. 100–101.
10
O podstawach ułaskawienia określonych w art. 563 k.p.k. piszę [w:] P. Kruszyński, Ułaskawienie
a prawo łaski..., s. 194–195.
112 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

III. Uprawnienia Prezydenta RP

Wróćmy teraz do postawionego na wstępie pytania dotyczącego kwestii, czy Prezy-

dent RP może skorzystać z prawa łaski poza ramami rozdziału 59 k.p.k., innymi słowy
– czy na podstawie art. 139 Konstytucji RP dopuszczalne jest umorzenie postępowa-
nia, które nie zostało jeszcze prawomocnie zakończone. Negatywnej odpowiedzi na
postawione pytanie udziela Izabela Haÿduk-Hawrylak11. Jej zdaniem należy opowie-
dzieć się za odrzuceniem możliwości indywidualnej abolicji, prawo łaski stosuje się
bowiem wobec osoby już skazanej prawomocnym wyrokiem, a podstawą ułaskawienia
mogą być, co do zasady, okoliczności, które wystąpiły po wydaniu wyroku. Tożsame
stanowisko prezentują Adrian Duda i Agnieszka Wąglorz12. Podobnie twierdzą także
Piotr Kardas i Jacek Giezek13. Autorzy ci, opowiadając się przeciwko możliwości
wyinterpretowania z obowiązujących przepisów uprawnienia Prezydenta RP do sto-
sowania ułaskawienia abolicyjnego, skłaniają się ku refleksji, że „wyrażany przez
część doktryny pogląd przeciwny można by jedynie odczytać jako wyraz wynikają-
cego z wiary w prezydencką powściągliwość przekonania, że – nawet jeśli w świetle
ogólnie sformułowanej normy konstytucyjnej głowie państwa w przedmiocie ułaska-
wienia wolno wszystko – nie będzie ona jednak tej prerogatywy nadużywać, zwłasz-
cza poprzez ułaskawianie osób, przeciwko którym toczy się już postępowanie”14.
Odwołując się do głęboko zakorzenionej w naszej kulturze prawnej zasady trójpodziału
władzy, powołani Autorzy wskazują, że „liczy się przecież nie tylko litera prawa, ale
również dobre obyczaje”15. Ostatecznie Autorzy konstatują, że w przypadku uznania,
iż Konstytucja RP nie określa prerogatyw prezydenckich w sposób dostatecznie jasny
oraz wolny od ewentualnych wątpliwości, to przy korzystaniu z nich „nie powinno się
przekraczać granic, które wskazują nie tylko to, co uczynić wolno, ale pozwalają także
dostrzec i zrozumieć to, co w kontekście określonej aksjologii uczynić wypada”16.
W mojej ocenie ze zreferowanym poglądem niepodobna się zgodzić, co zostanie uargu-
mentowane w dalszej części rozważań. Trudno nie dostrzec, że wywody P. Kardasa
i J. Giezka mają charakter w znacznej mierze aksjologiczny, nie zaś prawniczy. O ile
więc w warstwie aksjologicznej można byłoby dostrzec w przywołanych poglądach

11
I. Haÿduk-Hawrylak, op. cit., s. 1338. Confer także B. Boch, Prawo łaski w prawie polskim. Uwagi
de lege lata i postulaty de lege ferenda, „Przegląd Sądowy” 2019, nr 7–8, s. 128–141 oraz A. Ziobro, Ułaska-
wienie a abolicja indywidualna (rozważania prawne w świetle postanowienia Prezydenta RP w sprawie
ułaskawienia osoby nieprawomocnie skazanej), „Przegląd Prawa Publicznego” 2017, nr 5, s. 69–81.
12
Vide A. Duda, A. Wąglorz, Zakres przedmiotowy prawa łaski z art. 139 Konstytucji (o niedopusz-
czalności stosowania abolicji indywidualnej), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2016, z. 1,
s. 51 i n.
13
Vide P. Kardas, J. Giezek, Konstytucyjne podstawy prezydenckiego prawa łaski a możliwość stoso-
wania tzw. abolicji indywidualnej, „Palestra” 2016, nr 1–2, s. 21–39.
14
Ibidem.
15
Ibidem.
16
Ibidem, s. 37–38.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 113

pewną dozę racji, o tyle z normatywnego punktu widzenia zaprezentowane tezy nie
mogą zyskać akceptacji.
Większość autorów wyraża jednak stanowisko przeciwne. Mianowicie Tomasz
Grzegorczyk i Janusz Tylman trafnie zauważają, że art. 139 Konstytucji RP nie ogra-
nicza bynajmniej stosowania przez Prezydenta RP prawa łaski do sytuacji wydania
prawomocnego wyroku, w przeciwieństwie do art. 47 Konstytucji z dnia 17 marca
1921 r.17 i art. 69 ust. 1 Konstytucji z dnia 23 kwietnia 1935 r.18, które to akty prawne
wyraźnie zawężały ramy stosowania prawa łaski do łagodzenia skutków skazania19.
Podobnie uważa Bogusław Banaszak. Jego zdaniem dopuszczalne jest w ramach
prawa łaski uwolnienie od odpowiedzialności karnej, zanim nastąpi prawomocne
orzeczenie kary20. Także Stanisław Waltoś i Piotr Hofmański stwierdzają, że skoro
art. 139 Konstytucji RP nie zawiera tu żadnych restrykcji, dopuszczalne jest ułaska-
wienie w postaci abolicji indywidualnej21. Ciekawe refleksje formułuje w tym zakre-
sie Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak22. Konstytucja RP nie zakazuje – zauważa autorka
– abolicji indywidualnej, nie zastrzega bowiem, że prawo łaski znajduje zastosowanie
w przypadku skazania lub zaostrzenia kary. Konstytucje okresu międzywojennego
wyraźnie taką formę ułaskawienia wykluczały, jednoznacznie bowiem przesądzały,
na czym może polegać akt łaski, i nie było możliwości jego wydania bez uprzedniego
skazania. Skoro art. 126 ust. 2 Konstytucji RP zobowiązuje Prezydenta RP, by stał na
straży bezpieczeństwa państwa, wzgląd na owo bezpieczeństwo przemawiać czasem
może za odstąpieniem od ścigania danej osoby właśnie przez abolicję indywidualną,
kiedy ściganie mogłoby przynieść więcej szkody niż pożytku. Do takiej instytucji
Prezydent RP powinien jednak sięgać absolutnie wyjątkowo. Warto również zacyto-
wać poglądy A. Murzynowskiego w tym przedmiocie. Autor zauważa, co następuje:
„unikanie stosowania indywidualnej abolicji jest rzeczą słuszną i zasługującą na pełne
poparcie. Stosowana w tej formie łaska stanowi środek daleko idącej i trudnej do
zaakceptowania w państwie praworządnym i demokratycznym ingerencji organów
władzy państwowej w dziedzinę kompetencji organów wymiaru sprawiedliwości.
Abolicja indywidualna byłaby ponadto środkiem niezrozumiałego uprzywilejowa-
nia pewnych jednostek, co naruszałoby zasadę równości wszystkich wobec prawa
oraz mogłoby spowodować paraliżowanie wymiaru sprawiedliwości”. W konkluzji
A. Murzynowski stwierdza, że powyższe uwagi mogą mieć jednak charakter wy-
łącznie postulatów de lege ferenda, na podstawie obowiązujących przepisów bowiem
nie da się stwierdzić prawnego zakazu stosowania indywidualnej abolicji; w obecnej

17
Dz.U. nr 44, poz. 267, ze zm.
18
Dz.U. nr 30, poz. 227, ze zm.
19
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Lexis Nexis, Warszawa 2014, s. 1008.
20
B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H.Beck, War-
szawa 2012, s. 768–770.
21
S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 559.
22
K. Kaczmarczyk-Kłak, Prawo łaski w Polsce na tle porównawczym. Dawniej i współcześnie, Mitel,
Rzeszów 2013, s. 336–337.
114 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

Konstytucji RP nie ma żadnych zastrzeżeń, że akt łaski może dotyczyć tylko spraw
zakończonych prawomocnym wyrokiem sądowym23.
Należy pamiętać, że prawo łaski stanowi prerogatywę prezydencką, która co do
zasady może być wykonywana niezależnie od regulacji przewidzianej w ustawie zwykłej.
Jak wskazuje Krzysztof Kozłowski, „Prezydent RP dysponuje pełną swobodą w rozstrzy-
ganiu o kryteriach stosowania prawa łaski, a wydawane w tej sferze akty mają charakter
dyskrecjonalny i stanowią przejaw uznaniowej władzy państwa wobec jednostki”24. Nie
sposób pominąć i tej okoliczności, że przez wzgląd na brzmienie art. 8 ust. 2 Konstytu-
cji RP ustawę zasadniczą stosuje się bezpośrednio, chyba że akt ten stanowi inaczej25.
Jakie zatem stanowisko należy zająć w sprawie? Jak się wydaje, w aktualnym
stanie prawnym nie da się wyprowadzić z treści obowiązujących przepisów żadnych
ograniczeń w stosowaniu prawa łaski w postaci indywidualnej abolicji, czyli w po-
staci umorzenia postępowania przed jego prawomocnym zakończeniem. Artykuł 139
Konstytucji RP (analogicznie do art. 30 ust. 1 pkt 11 Konstytucji PRL z dnia 22 lipca
1952 r.26) nie zawiera bowiem w tej materii żadnych ograniczeń normatywnych, równo-
cześnie zaś Konstytucja RP nie przewiduje regulacji ustawowej, konkretyzującej
omawianą kwestię.
Za szerokim rozumieniem pojęcia „prawo łaski”, obejmującym zarówno ułaskawie-
nie według interpretacji rozdziału 59 k.p.k., jak i akt abolicji indywidualnej, przemawia
zatem wykładnia historyczna art. 139 ustawy zasadniczej. Skoro w przedwojennych kon-
stytucjach wyraźnie wskazywano, że uprawnieniem głowy państwa jest jedynie złagodze-
nie lub darowanie wymierzonej kary (co w sposób oczywisty mogło dotyczyć tylko osób
skazanych prawomocnym wyrokiem sądu), a wskazania takiego próżno szukać w aktual-
nie obowiązującej ustawie zasadniczej, to należy przyjąć, że zamiarem ustrojodawcy było
szersze uregulowanie uprawnień Prezydenta RP w omawianym zakresie niż w ustawo-
dawstwie przedwojennym. Lege non distinguente, skoro ustawodawca konstytucyjny nie
wyeksplikował, że prawo łaski obejmuje jedynie ułaskawienie, a nie obejmuje aktów
abolicji indywidualnej, to nie jest rzeczą interpretatora aktu prawnego dokonywanie
tego rodzaju rozróżnień. Wreszcie do podobnych wniosków musi prowadzić wykładnia
językowa omawianych pojęć. Należy bowiem zauważyć, że zgodnie z § 10 Zasad tech-
niki prawodawczej do oznaczenia jednakowych pojęć używa się jednakowych określeń,
23
A. Murzynowski, op. cit., s. 127–128.
24
Confer K. Kozłowski, Komentarz do art. 139 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja RP. Tom II. Ko-
mentarz do art. 87–243, red. M. Safjan, L. Bosek, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2016, s. 610; idem,
Prawo łaski Prezydenta RP. Historia, regulacja, praktyka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2013,
s. 194–210; K. Kaczmarczyk-Kłak, Postępowanie ułaskawieniowe w świetle Konstytucji RP na tle porów-
nawczym, „Ius Novum” 2011, nr 4, s. 36–49.
25
Vide np. M. Gutowski, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji w orzecznictwie sądowym, „Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, nr 1, s. 93–109; R. Balicki, Bezpośrednie stosowanie
Konstytucji, „Krajowa Rada Sądownictwa” 2016, nr 4, s. 13–19; A. Bator, Bezpośrednie stosowanie Konsty-
tucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Państwo i Prawo” 2006, nr 10, s. 96–105, a także W. Sanetra, Bezpośrednie
stosowanie Konstytucji RP przez Sąd Najwyższy, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2, s. 5–29.
26
Tekst jedn. Dz.U. z 1976 r. nr 7, poz. 36, ze zm.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 115

a różnych pojęć nie oznacza się tymi samymi określeniami27. W ujęciu wąskim zasadę tę
należałoby odnosić do danego aktu prawnego. W ujęciu szerokim jednak z domniemania
racjonalności prawodawcy daje się wyprowadzić tezę, wedle której można i należy sto-
sować tę zasadę w odniesieniu do całego systemu prawa. Trzeba zatem przyjąć, że po-
między omawianymi pojęciami zachodzi stosunek inkluzji (zawierania się), przy czym
„prawo łaski” jest pojęciem szerszym, mieszczącym w sobie zarówno „ułaskawienie”,
jak i inne formy tego prawa, w tym akt abolicji indywidualnej.
Artykuł 139 Konstytucji RP wyłącza jedynie stosowanie prawa łaski w stosunku do
osób prawomocnie skazanych przez Trybunał Stanu – stąd wniosek wynikający z wy-
kładni a contrario: we wszystkich innych sytuacjach, nieuregulowanych ustawowo,
Prezydent RP może zastosować prawo łaski, również w formie indywidualnego aktu
abolicyjnego. Przemawia za tym także i to, że ratio legis ułaskawienia osób prawomocnie
skazanych oraz prawa łaski na wcześniejszych etapach postępowania są identyczne –
łagodzenie zbyt rygorystycznych skutków represji karnej. W konkluzji należy przyjąć, że
pojęcie prawa łaski, o którym mowa w art. 139 Konstytucji RP, ma o wiele szerszy zakres
znaczeniowy niż termin „ułaskawienie” uregulowany w rozdziale 59 k.p.k. i obejmuje
wszelkie indywidualne akty Prezydenta RP o charakterze abolicyjnym, podjęte również
przed prawomocnym zakończeniem postępowania.
Pojawia się tu jednak następne pytanie, mianowicie czy w stosunku do osób prawo-
mocnie skazanych Prezydent RP może realizować prawo łaski wyłącznie w jednym
z trzech trybów przewidzianych w rozdziale 59 k.p.k.:
1) na prośbę skazanego bądź podmiotów wymienionych w art. 560 § 1 k.p.k.
(art. 560–565 k.p.k.);
2) w wyniku wszczęcia postępowania o ułaskawienie z urzędu przez Prokuratora
Generalnego (art. 567 § 1 k.p.k.);
3) w wyniku wszczęcia postępowania przez Prezydenta RP (art. 567 § 2 k.p.k.).
W tym ostatnim przypadku, zgodnie z treścią art. 567 § 2 k.p.k., Prezydent RP
może zdecydować, aby Prokurator Generalny przedstawił mu akta sprawy bez żadnej
uprzedniej procedury ułaskawieniowej.
Artykuł 567 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. daje więc Prezydentowi RP bardzo duży za-
kres swobody działania – władny jest on bowiem ułaskawić skazanego z pominięciem
trybów opisanych w art. 560–565 oraz 567 § 1 k.p.k. Jedynym wymogiem, jaki stawia
wobec niego art. 567 § 2 k.p.k., jest zwrócenie się do Prokuratora Generalnego o przed-
stawienie akt sprawy, przy czym owo zwrócenie się jest dla Prokuratora Generalnego
wiążące, co wprost wynika z kategorycznego brzmienia tego przepisu – „Prokurator
Generalny przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej akta sprawy”.
Pora wrócić do sformułowanego wyżej pytania: czy Prezydent RP władny jest
ułaskawić osobę prawomocnie skazaną poza ramami wyznaczonymi przez rozdział
59 k.p.k., innymi słowy – czy możliwe jest ułaskawienie wyłącznie na podstawie

27
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawo-
dawczej”, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283.
116 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

art. 139 Konstytucji RP, tzn. nawet bez zwracania się do Prokuratora Generalnego
o nadesłanie akt w trybie art. 567 § 2 k.p.k.28?
Wydaje się, że po uprawomocnieniu się wyroku Prezydent RP może ułaskawić je-
dynie w trybach przewidzianych przez Kodeks postępowania karnego, ponieważ owa
sytuacja została wyraźnie uregulowana ustawowo. Tak więc rozumując a contrario,
należy stwierdzić, że skoro wszystkie inne sytuacje (poza prawomocnym skazaniem),
w których Prezydent RP może skorzystać z prawa łaski, nie są regulowane ustawowo, to
zastosowanie wtedy tego prawa przez Prezydenta RP nie jest niczym ograniczone i opiera
się wyłącznie na art. 139 Konstytucji RP. Ponieważ ustawa wyraźnie reguluje trzy
odmienne tryby ułaskawienia wobec osoby prawomocnie skazanej, wychodzenie przez
Prezydenta RP poza wyznaczone ramy byłoby działaniem wyraźnie sprzecznym z prze-
pisami rozdziału 59 k.p.k., tym bardziej że art. 567 § 2 k.p.k. daje Prezydentowi RP
bardzo szerokie spektrum swobody w stosowaniu instytucji ułaskawienia, a dodat-
kowo zapewnia mu możność zwrócenia się do Prokuratora Generalnego o przesłanie akt
sprawy, przy czym żądanie takie jest dla Prokuratora Generalnego wiążące. Dalsze więc
„rozluźnianie” ram stworzonych przez art. 567 § 2 k.p.k. nie tylko naruszałoby obowią-
zujące przepisy Kodeksu postępowania karnego, lecz także trudno byłoby takie działanie
racjonalnie uzasadnić.

IV. Najnowsze orzecznictwo

Omawiane zagadnienie stało się także przedmiotem zainteresowania Sądu Najwyż-

szego i Trybunału Konstytucyjnego. Dnia 31 maja 2017 r. Sąd Najwyższy w składzie
siedmiu sędziów podjął uchwałę dotyczącą wykładni art. 139 Konstytucji RP29. W wy-
roku z dnia 17 lipca 2018 r. wykładnię przedmiotowego artykułu zaprezentował nato-
miast Trybunał Konstytucyjny30.
W uchwale z dnia 31 maja 2017 r. Sąd Najwyższy stwierdził, co następuje:
„I. Prawo łaski jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej określone
w art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej może być realizowane
wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób
skazanych). Tylko przy takim ujęciu zakresu tego prawa nie dochodzi do naruszenia
zasad wyrażonych w treści art. 10 w zw. z art. 7, art. 42 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 175
ust. 1 i art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

28
Tak T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, Wolters
Kluwer, Warszawa 2008, s. 1184; S. Waltoś, P. Hofmański, op. cit., s. 558; A. Ważny, Komentarz do
art. 567 k.p.k., [w:] K.T. Boratyńska et al.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo
C.H.Beck, Warszawa 2009, s. 1238 i 1244. Wymienieni autorzy nie uzasadniają jednak prezentowanego
stanowiska. Tak samo i także bez uzasadnienia twierdzi Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 31 maja 2017 r.,
sygn. akt I KZP 4/17.
29
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17.
30
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2018 r., sygn. akt K 9/17.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 117

II. Zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje
skutków procesowych”.
W obszernym, liczącym 40 stron uzasadnieniu Sąd Najwyższy tak motywuje wy-
rażony pogląd prawny. To, że w konstytucjach marcowej i kwietniowej wyraźnie ogra-
niczono kompetencję Prezydenta RP do stosowania prawa łaski wyłącznie wobec osób
prawomocnie skazanych, co nie ma miejsca w konstytucjach z roku 1952 i 1997, nie
może być, zdaniem Sądu Najwyższego, wystarczającym argumentem przemawiającym
za dopuszczalnością korzystania przez głowę państwa z owego prawa w postaci abolicji
indywidualnej. Należy bowiem – wywodzi Sąd Najwyższy – uwzględnić cały kontekst
normatywny ustroju, ujęty zapisami poszczególnych instytucji, w szczególności zaś
pozycję określonych organów władzy, w tym władzy sądowniczej, i wzajemne relacje
tych władz oraz treść zasad konstytucyjnych. W obecnej Konstytucji RP, po raz pierwszy
w warstwie normatywnej, zadekretowano przecież równowagę i współdziałanie władz
(art. 10 ust. 1), działanie każdego organu w granicach prawa (art. 7), a w sferze praw
i wolności zamieszczono – jakże istotną – zasadę domniemania niewinności. Jednym
z podstawowych założeń procesu wykładni jest to, aby nie opierać go li tylko na formule
clara non sunt interpretanda, ale przeprowadzić go także z wykorzystaniem pozostałych
metod wykładni31.
Z zaprezentowanym rozumowaniem Sądu Najwyższego nie sposób się zgodzić.
Fakt, że obecnie obowiązująca Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. zawiera inny
kontekst normatywny niż konstytucje II Rzeczypospolitej, w szczególności poprzez
zadekretowanie w niej zasady równowagi i współdziałania władz, zasady praworząd-
ności oraz zasady domniemania niewinności, czego nie było w konstytucjach marcowej
i kwietniowej, w żadnym razie nie uprawnia do formułowania wniosku o dopuszczal-
ności ignorowania powszechnie obowiązujących zasad wykładni historycznej (przypo-
mnijmy – konstytucje marcowa i kwietniowa expressis verbis wyłączały abolicję in-
dywidualną), a przede wszystkim językowej. Jak stwierdzono wyżej, nie można tracić
z pola widzenia faktu, że „prawo łaski” i „ułaskawienie” nie są pojęciami tożsamymi
i dlatego musi iść za nimi odmienna treść normatywna. Gdyby miało być inaczej, usta-
wodawca użyłby w Konstytucji RP tego samego pojęcia, co w Kodeksie postępowania
karnego – „ułaskawienie”. Skoro tego nie uczynił, pojęcie prawa łaski musi mieć inne
znaczenie niż pojęcie ułaskawienia i żadne ogólnikowe argumenty dotyczące zakresu
kompetencji i współdziałania władz faktu tego zmienić nie mogą.
Sąd Najwyższy wywodzi dalej, że jeżeli z mocy art. 139 Konstytucji RP wyłą-
czone jest prawo łaski wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu, to z tej normy
należy wyprowadzić wniosek, że prawo łaski ma zastosowanie wobec pozostałych osób
skazanych32. Ta myśl została wyrażona w sposób nieprecyzyjny, ale chodziło zapewne
o to, że zdaniem Sądu Najwyższego z prawa łaski można skorzystać tylko w stosunku

31
Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17, s. 22–23.
32
Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17, s. 25–26.
118 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

do pozostałych osób skazanych, skoro wyłączone jest ono wobec skazanych przez
Trybunał Stanu. Owego przysłówka „tylko” zabrakło w powyżej zaprezentowanym
wywodzie. Ta wykładnia art. 139 Konstytucji RP ma charakter całkowicie dowolny,
znów odbiegający od zasad wykładni językowej. Drugie zdanie art. 139 Konstytu-
cji RP oznacza jedynie i wyłącznie to, że prawa łaski nie stosuje się wobec osób ska-
zanych przez Trybunał Stanu – i nic więcej.
W żadnym razie nie oznacza ono zawężenia zakresu stosowania prawa łaski wy-
łącznie do osób skazanych przez sądy powszechne – mamy tu do czynienia z oczywistą
nadinterpretacją. Gdyby prawodawca chciał takiego zawężenia, sformułowałby art. 139
Konstytucji RP tak jak w konstytucjach marcowej i kwietniowej. Ponieważ tego nie
uczynił, widać było jego wolę dopuszczenia stosowania prawa łaski wobec wszystkich
osób poza tymi, które zostały skazane przez Trybunał Stanu – argumentum a contrario
– nie zaś jedynie do skazanych przez sądy.
W uzasadnieniu przedmiotowej uchwały Sąd Najwyższy przytacza kolejny argu-
ment. W przypadku abolicji indywidualnej realizowanej w trybie prawa łaski z art. 139
Konstytucji RP na etapie wszczętego postępowania karnego następuje ingerencja
władzy wykonawczej w tok postępowania karnego z takim skutkiem, że postępowa-
nie karne nie może się już toczyć i to nie sąd decyduje o wiążącym rozstrzygnięciu
sprawy. Władza wykonawcza natomiast nie może ingerować w domenę władzy sądow-
niczej33. To prawda, ale przytoczone uwagi Sądu Najwyższego mogą być traktowane
jedynie jako postulaty de lege ferenda. Nawiasem mówiąc, ułaskawienie w trybie
przepisów art. 560–567 k.p.k. to też forma ingerencji organu władzy wykonawczej
w tok postępowania karnego, ponieważ uniemożliwia ono toczenie się postępowa-
nia wykonawczego, zaś postępowanie wykonawcze sensu largo to część postępowania
karnego.
Z następnym argumentem przytoczonym w uzasadnieniu omawianej uchwały
trudno doprawdy polemizować. Otóż zdaniem Sądu Najwyższego twórcy Konstytu-
cji RP nie przewidywali, że art. 139 może być odczytywany jako umożliwienie sto-
sowania prawa łaski przed prawomocnym wyrokiem skazującym, rozumianym jako
przesądzający o winie, czego rzekomo ma dowodzić przebieg obrad Komisji Konsty-
tucyjnej z 13 czerwca 1995 r.34.
Powyższy wywód skwitować można właściwie jednym zdaniem – co autorzy
Konstytucji RP przewidywali lub czego nie przewidywali, lub co mieli na myśli, jest
bez znaczenia. Liczy się wyłącznie to, co zostało zapisane w Konstytucji RP. Wszelkie
inne zabiegi interpretacyjne, a zwłaszcza wnioskowanie, że „ustawodawca się pomylił”,
stanowią przekroczenie kompetencji organu stosującego prawo i nie mogą być uznane
za trafne.
Wreszcie Sąd Najwyższy przedstawia argument najcięższego kalibru. Stosowanie
przez Prezydenta RP prawa łaski w formie abolicji indywidualnej na podstawie art. 139

33
Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17, s. 27 i 39.
34
Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17, s. 28–29.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 119

Konstytucji RP narusza zasadę domniemania niewinności sformułowaną w art. 42

ust. 3 Konstytucji RP. Jeśli ktoś jest z mocy zapisu art. 42 ust. 3 Konstytucji RP osobą
niewinną, to żadna władza wykonawcza nie może twierdzić, że jest on winien, a prze-
cież tylko wtedy ma sens akt łaski wykonywany w ramach prawa łaski i tylko wtedy
„coś” można temu winnemu „przebaczyć”35. I z tym rozumowaniem nie sposób się
zgodzić. Zastosowanie prawa łaski przez Prezydenta RP w trybie art. 139 Konstytu-
cji RP bowiem polegać może wyłącznie na umorzeniu postępowania, bez owej for-
mułki „puszcza się w niepamięć i przebacza”, charakterystycznej zresztą dla ustawy
amnestyjnej. Wszak art. 139 Konstytucji RP formułki takiej nie wymaga. Wówczas
nie będzie żadnej sprzeczności z zasadą domniemania niewinności, a zastosowanie
prawa łaski na podstawie art. 139 Konstytucji RP stanie się po prostu rodzajem umo-
rzenia postępowania w oparciu o art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. – inna okoliczność wyłącza-
jąca ściganie.
Nikt rozsądny przecież nie twierdzi, że umorzenie postępowania przygotowaw-
czego przez prokuratora narusza zasadę domniemania niewinności, ponieważ jest
wydane wobec osoby, w myśl art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, niewinnej. Gdyby tak
rozumować, prokurator powinien w każdym przypadku, pomimo ewidentnego istnie-
nia ujemnych przesłanek procesowych określonych w art. 17 k.p.k., wnosić akt oskar-
żenia do sądu, aby nie uniemożliwiać osobie niewinnej w myśl prawa stwierdzenia
owej niewinności przez sąd. Takiego rozwiązania w żadnym razie nie można by było
przecież zaakceptować.
Reasumując, żadne argumenty przedstawione przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały z dnia 31 maja 2017 r. nie mogą być uznane za przekonujące. Nie sposób za-
tem zgodzić się z poglądem wyrażonym w glosie aprobującej do komentowanej uchwały
Sądu Najwyższego przez Arkadiusza Rozpędowskiego36. Argumentacja powołanego
Autora zasadniczo pokrywa się z poglądami zawartymi w uzasadnieniu uchwały.
Brakuje w niej chociażby szczegółowego odniesienia się Autora do znaczenia pojęć
„prawo łaski” i „ułaskawienie” oraz zachodzących pomiędzy nimi relacji37.
W wyroku z dnia 17 lipca 2018 r., K 9/17, Trybunał Konstytucyjny uznał m.in.
art. 17 § 1 k.p.k. w zakresie, w jakim nie czyni aktu abolicji indywidualnej negatywną
przesłanką prowadzenia postępowania karnego, za niezgodny z art. 139 zdanie pierwsze

35
Uzasadnienie Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17, s. 34.
36
Vide A. Rozpędowski, Prawo łaski jako konstytucyjne uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., I KZP 4/17, „Gdań-
skie Studia Prawnicze” 2019, nr 1, s. 145 i n. Confer jednak uwagi Marcina Wiszowatego na kanwie tejże
uchwały Sądu Najwyższego. Autor ten dopuszcza w wyjątkowych sytuacjach stosowanie abolicji indywidu-
alnej w ramach prezydenckiego prawa łaski; M. Wiszowaty, Prawo łaski prezydenta III RP jako realizacja
funkcji przedstawiciela suwerennego narodu oraz strażnika bezpieczeństwa państwa. Uwagi po uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r. (sygn. akt I KZP 4/17), „Gdańskie Studia
Prawnicze” 2018, nr 2, s. 507 i n.
37
Krytycznie o poglądach Sądu Najwyższego R. Kmiecik, Jeszcze raz w sprawie abolicji indywidualnej,
„Prokuratura i Prawo” 2017, nr 12, s. 5–11.
120 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

Konstytucji RP. W obszernym, 33-stronicowym uzasadnieniu Trybunał Konstytucyjny

jednoznacznie opowiedział się za proponowaną wyżej wykładnią art. 139 Konstytu-
cji RP, dopuszczając stosowanie przez Prezydenta RP prawa łaski w postaci abolicji
indywidualnej przed wydaniem prawomocnego wyroku skazującego. Oto konkluzja
wywodów Trybunału Konstytucyjnego38.
1. Wykładnia językowa art. 139 Konstytucji RP wskazuje wprost na dopuszczal-
ność wydawania przez Prezydenta RP na podstawie omawianego przepisu
aktów indywidualnej abolicji. Znajduje tu zastosowanie reguła lege non distin-
guente: skoro ustawodawca nie wskazuje instytucji objętych prawem łaski, to
należy przyjąć, że obejmuje ono również abolicję indywidualną. Ponadto jeżeli
art. 139 zdanie drugie Konstytucji RP wyłącza stosowanie prawa łaski wobec
osób skazanych przez Trybunał Stanu, to przepis ten należy interpretować
ściśle, ponieważ exceptiones non sunt extendendae.
2. Prawo łaski zalicza się do tzw. prerogatyw prezydenckich, dlatego przedmiotowa
decyzja, zgodnie z treścią art. 144 ust. 3 pkt 18 Konstytucji RP, nie wymaga
uzasadnienia ani nie jest objęta obowiązkiem kontrasygnaty.
3. Pogląd, w myśl którego w prawie łaski mieści się także akt abolicji indywidual-
nej, znajduje uzasadnienie w wykładni porównawczej konstytucji innych państw,
np. w Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki.
4. Porównanie treści art. 139 Konstytucji RP z odpowiednimi sformułowaniami
użytymi w konstytucjach marcowej i kwietniowej także świadczy o dopusz-
czalności abolicji indywidualnej – wykładnia historyczna.
5. Stosując prawo łaski na podstawie art. 139 Konstytucji RP, Prezydent RP nie
sprawuje wymiaru sprawiedliwości, nie ustala prawdy, winy czy kary. Nie
można zatem mówić o ingerencji we władzę sądowniczą, a zastosowanie prawa
łaski przez Prezydenta RP powoduje umorzenie postępowania na równi z in-
nymi przesłankami procesowymi.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego spotkało się z krytyką części doktryny39.
Stanowiska te nie zasługują jednak na akceptację, o czym szerzej była już mowa we
wcześniejszych rozważaniach.
Przedstawione konkluzje Trybunału Konstytucyjnego zasługują na pełną aprobatę.
Ponieważ pokrywają się one z argumentami zaprezentowanymi uprzednio, nie ma po-
trzeby powtarzania tych samych wywodów.
Trudno natomiast zgodzić się z tezą, jakoby art. 17 k.p.k. miał pozostawać
w sprzeczności z treścią art. 139 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny zdaje się nie
zauważać pkt 11 art. 17 § 1 k.p.k. – zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

38
Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2018 r., sygn. akt K 9/17,
s. 22–23.
39
Vide P. Dziwiński, K. Kos, Zakres przedmiotowy prawa łaski (uwagi o argumentacji TK w sprawie
K 9/17), „Państwo i Prawo” 2020, nr 5, s. 96 i n.; J. Kulesza, Prawo łaski w świetle Konstytucji. Glosa do
wyroku TK z dnia 17 lipca 2018 r., K 9/17, „Państwo i Prawo” 2020, nr 2, s. 145–155.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 121

Na podstawie tego właśnie przepisu nastąpi umorzenie postępowania po skorzystaniu

przez Prezydenta RP z prawa łaski w formie abolicji indywidualnej. Oczywiście nic
nie stoi na przeszkodzie, aby do katalogu ujemnych przesłanek procesowych dodać
wskazaną tu sytuację, ale teza Trybunału Konstytucyjnego jest niewątpliwie zbyt
daleko idąca40.

V. Konkluzje (postulaty de lege ferenda)

Na wstępie należy podkreślić, że niniejsze opracowanie nie pretenduje do roli go-

towej legislacji. Zawiera ono jedynie postulaty, które być może ustawodawca weźmie
pod uwagę przy tworzeniu odpowiedniego aktu prawnego.
De lege ferenda celowe byłoby uchwalenie ustawy o stosowaniu przez Pre-
zydenta RP prawa łaski. Umożliwiłoby to rozwianie licznych związanych z tym
wątpliwości.
W pierwszym rzędzie winna znaleźć się w tej ustawie definicja prawa łaski. Prawo
łaski to uprawnienie Prezydenta RP do uchylenia bądź złagodzenia odpowiedzialności
karnej we wszelki możliwy sposób, niezależnie od fazy postępowania. Taka definicja
rozwiałaby raz na zawsze wszelkie wątpliwości co do istoty prawa łaski jako instytucji
prawnej wynikającej wprost z art. 139 Konstytucji RP, należącej do katalogu preroga-
tyw prezydenckich, której w żadnym razie nie można zawężać do łagodzenia skutków
prawomocnego wyroku skazującego.
W ewentualnej ustawie warto byłoby również zdefiniować pojęcie ułaskawienia –
ułaskawienie to forma prawa łaski stosowana przez Prezydenta RP po wydaniu prawo-
mocnego wyroku w trybie przepisów rozdziału 59 k.p.k. Nie powinno budzić żad-
nych wątpliwości, że wniesienie kasacji nie może stać na przeszkodzie uruchomieniu
procedury ułaskawienia, ponieważ kasacja jest środkiem wzruszania prawomocnych
orzeczeń, zaś po uprawomocnieniu się wyroku skazującego mamy niewątpliwie do
czynienia ze „skazanym”, o którym mowa w art. 560 k.p.k.
Pewne wątpliwości może budzić natomiast dopuszczalność ułaskawienia osoby,
wobec której zapadł prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie. Warun-
kowe umorzenie postępowania nie jest wprawdzie skazaniem, ale stanowi inną formę
pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej, związanej integralnie z ustaleniem winy
i sprawstwa. Wynika to expressis verbis z treści art. 66 Kodeksu karnego [dalej: k.k.],
gdzie wprost jest mowa o „winie” i „sprawcy”.

40
O skutkach prawnych omawianego wyroku TK pisze K. Oleksy, Kilka uwag o skutkach wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z 17.07.2018 r., K 9/17 (procesowa doniosłość aktu łaski w formie indywidu-
alnej abolicji), [w:] Istota i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora
Andrzeja Murzynowskiego, red. H. Gajewska-Kraczkowska, M. Rogacka-Rzewnicka, Wolters Kluwer,
Warszawa 2020, s. 273–278, jak również R. Kmiecik, O skutkach procesowych wyroku Trybunału Konsty-
tucyjnego w kwestii abolicji indywidualnej, „Prokuratura i Prawo” 2020, nr 3, s. 5–11.
122 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

Niekiedy wyrok warunkowo umarzający postępowanie może łączyć się z bardzo po-
ważnymi konsekwencjami dla sprawcy w sferze moralnej, a nawet prawnej, np. w przy-
padku wymogu nieskazitelnego charakteru przy obejmowaniu różnych funkcji lub
wykonywaniu różnych zawodów (np. sędzia, prokurator, notariusz, adwokat). Dlatego
właśnie osoba, wobec której zapadł wyrok warunkowo umarzający postępowanie, może
być żywotnie zainteresowana usunięciem następstw prawnych takiego wyroku w formie
ułaskawienia. Wydaje się zatem, że dopuszczalna może być wykładnia rozszerzająca
pojęcie „skazany” w art. 560 k.p.k. w taki sposób, by pojęcie to obejmowało również
sprawcę, któremu prawomocnie warunkowo umorzono postępowanie41. Byłaby to bo-
wiem wykładnia rozszerzająca na korzyść oskarżonego.
De lege ferenda zgłaszam postulat, aby art. 560 § 1 k.p.k. przyjął brzmienie:
„Prośbę o ułaskawienie skazanego bądź osoby, wobec której prawomocnie umorzono
warunkowo postępowanie...”. Taka zmiana rozwiałaby wszelkie wątpliwości dotyczące
stosowania przepisów rozdziału 59 k.p.k. wobec sprawcy, w stosunku do którego
zapadł prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie.
Przed prawomocnym zakończeniem postępowania zastosowanie prawa łaski winno
przybrać formę postanowienia Prezydenta RP o zastosowaniu prawa łaski na podstawie
art. 139 Konstytucji RP. Po publikacji takiej decyzji właściwy odnośnie do fazy postę-
powania organ procesowy – prokurator bądź sąd – wydaje postanowienie o umorzeniu
postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. Jeżeli decyzja Prezydenta RP zapadła
już po rozpoczęciu przewodu sądowego, sąd pierwszej instancji umarza postępowanie
wyrokiem – vide art. 414 § 1 k.p.k., zaś sąd odwoławczy zobowiązany będzie do uchyle-
nia orzeczenia sądu pierwszej instancji i umorzenia postępowania na podstawie art. 439
§ 1 pkt 9 w zw. z art. 17 § 1 pkt 11 i art. 437 § 2 k.p.k.
Uzasadnienie zastosowania prawa łaski na podstawie art. 139 Konstytucji RP po-
winno być podane do wiadomości publicznej – chodzi o kontrolę społeczną i jawność
życia publicznego. Dla dobra osób, których dotyczy decyzja w przedmiocie indywi-
dualnego aktu abolicji, możliwe jest utajnienie danych osobowych oraz miejsca, gdzie
toczy się postępowanie42.
We wskazanej ustawie należałoby podać kryteria, którymi powinien kierować
się Prezydent RP działający na podstawie art. 139 Konstytucji RP, analogicznie do
art. 563 k.p.k., oraz tryb stosowania prawa łaski. Aby nie ograniczać dyskrecjonalnej
władzy Prezydenta RP, ustawowe kryteria zastosowania prawa łaski nie powinny być
formułowane w sposób kategoryczny. Wydaje się, że wystarczy podać tu dwa kryte-
ria: szczególne wydarzenia, które nastąpiły po wszczęciu postępowania, oraz wyjąt-
kowy, nietypowy charakter sprawy. Chodzi o to, aby instytucja prawa łaski nie była
nadużywana.
Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak wywodzi, że zastosowanie prawa łaski w formie abo-
licji indywidualnej może być uzasadnione względami bezpieczeństwa państwa, kiedy
41
Podobnie K. Kaczmarczyk-Kłak, op. cit., s. 429–430.
42
Ibidem, s. 396–403.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 123

ściganie karne mogłoby przynieść państwu więcej szkody niż pożytku43. Rzeczywiście
takie sytuacje mogą być powodem zastosowania prawa łaski w formie abolicji indywi-
dualnej; nie wydaje się jednak celowe formułowanie expressis verbis tego typu kryte-
rium wobec stosunkowo małej precyzji pojęcia „bezpieczeństwa państwa”. W zupełno-
ści wystarczy odwołanie się do sformułowania: „Prezydent bierze pod uwagę...”. Stąd
płynie oczywisty wniosek, że oprócz wskazania dwóch kryteriów: szczególne wydarze-
nia, które nastąpiły po wszczęciu postępowania, oraz wyjątkowy, nietypowy charakter
sprawy, mogą wchodzić w grę także inne kwestie. Ponadto wzgląd na bezpieczeństwo
państwa może być traktowany zarówno jako szczególne wydarzenie, które nastąpiło po
wszczęciu postępowania, jak i wyjątkowy, nietypowy charakter sprawy. W zupełności
wystarczy więc ograniczenie się do powołanych wyżej dwóch kryteriów.
Tryb stosowania przez Prezydenta RP prawa łaski na podstawie art. 139 Konstytu-
cji RP powinien być znacznie bardziej uproszczony w porównaniu z trybami ułaskawie-
nia sformułowanymi w art. 564–565 i art. 567 k.p.k., choć wskazane przepisy Kodeksu
postępowania karnego mogą stanowić pewien wzorzec.
Wydaje się, że decyzja Prezydenta RP mogłaby zostać wydana zarówno z urzędu,
jak i na wniosek osoby zainteresowanej. W tym drugim przypadku – na wniosek –
należałoby zwrócić się o opinię w tej sprawie do organu, przed którym toczy się po-
stępowanie (prokurator, sąd), przy czym opinia ta nie byłaby oczywiście dla Prezy-
denta RP wiążąca.
Na postanowienie o umorzeniu postępowania w postępowaniu przygotowaw-
czym – jako następstwo zastosowania przez Prezydenta RP prawa łaski w formie
abolicji indywidualnej – nie przysługiwałoby zażalenie. Analogicznie – wyrok sądu
pierwszej instancji nie mógłby być zaskarżony apelacją, zaś wyrok sądu drugiej in-
stancji kasacją. Inaczej instytucja prawa łaski straciłaby wszelki sens – chodzi prze-
cież o konstytucyjną prerogatywę prezydencką, która nie może być w żaden sposób
niweczona wyrokami sądu.
Konkludując przeprowadzone w niniejszym opracowaniu rozważania, należy stwier-
dzić, że tocząca się w piśmiennictwie oraz w orzecznictwie dyskusja nad kształtem
prawa łaski w krajowym porządku prawnym w znacznej mierze determinowana jest
bieżącą sytuacją polityczną. Świadczą o tym niektóre z przywołanych tu poglądów,
a zawarte w nich argumenty natury aksjologicznej czy wręcz politycznej dominują
nad argumentacją prawniczą. W mojej ocenie rzeczą prawnika jest jednak analiza za-
stanego stanu prawnego, jak również formułowanie postulatów legislacyjnych w spo-
sób stroniący od bieżących rozgrywek politycznych. Bezstronna, apolityczna i bazu-
jąca na powszechnie przyjętych regułach wykładni tekstu prawnego analiza podjętego
zagadnienia doprowadziła do przedstawionych tu konkluzji. Poza tym praca ta miała
na celu zobrazowanie instytucji prawa łaski w ujęciu abstrakcyjnym, oderwanym od
konkretnych przypadków jej stosowania przez Prezydenta RP.

43
Ibidem, s. 406.
124 „Przegląd Sejmowy” nr 2(169)/2022 Artykuły

Bibliografia

Źródła
Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r., Dz.U. nr 44, poz. 267, ze zm.
Konstytucja z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz.U. nr 30, poz. 227, ze zm.
Konstytucja PRL z dnia 22 lipca 1952 r., tekst jedn. Dz.U. z 1976 r. nr 7, poz. 36, ze zm.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. nr 78, poz. 483, ze sprost.
i ze zm.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki
prawodawczej”, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r.
poz. 30.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2018 r., sygn. akt K 9/17.

Piśmiennictwo
Balicki R., Bezpośrednie stosowanie Konstytucji, „Krajowa Rada Sądownictwa” 2016, Wolters
Kluwer, nr 4.
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H.Beck, War-
szawa 2012.
Bator A., Bezpośrednie stosowanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Państwo i Prawo”
2006, nr 10.
Boch B., Prawo łaski w prawie polskim. Uwagi de lege lata i postulaty de lege ferenda, „Przegląd
Sądowy” 2019, nr 7–8.
Daszkiewicz K., Nadzwyczajne złagodzenie kary w przyszłym polskim kodeksie karnym, „Palestra”
1962, nr 3–4.
Duda A., Wąglorz A., Zakres przedmiotowy prawa łaski z art. 139 Konstytucji (o niedopusz-
czalności stosowania abolicji indywidualnej), „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penal-
nych” 2016, z. 1.
Dziwiński P., Kos K., Zakres przedmiotowy prawa łaski (uwagi o argumentacji TK w sprawie
K 9/17), „Państwo i Prawo” 2020, nr 5.
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, Wolters Kluwer,
Warszawa 2008.
Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, LexisNexis, Warszawa 2014.
Gutowski M., Bezpośrednie stosowanie Konstytucji w orzecznictwie sądowym, „Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, nr 1.
Haÿduk-Hawrylak I., Komentarz do art. 560 k.p.k., [w:] Kodeks postępowania karnego. Ko-
mentarz, red. J. Skorupka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2015.
Kaczmarczyk-Kłak K., Postępowanie ułaskawieniowe w świetle Konstytucji RP na tle porównaw-
czym, „Ius Novum” 2011, nr 4.
Kaczmarczyk-Kłak K., Prawo łaski w Polsce na tle porównawczym. Dawniej i współcześnie,
Mitel, Rzeszów 2013.
Kardas P., Giezek J., Konstytucyjne podstawy prezydenckiego prawa łaski a możliwość stoso-
wania tzw. abolicji indywidualnej, „Palestra” 2016, nr 1–2.
Kmiecik R., Jeszcze raz w sprawie abolicji indywidualnej, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 12.
Kmiecik R., O skutkach procesowych wyroku Trybunału Konstytucyjnego w kwestii abolicji indy-
widualnej, „Prokuratura i Prawo” 2020, nr 3.
Piotr Kruszyński, Instytucja prawa łaski – de lege lata i de lege ferenda 125

Kozłowski K., Komentarz do art. 139 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja RP. Tom II. Komentarz
do art. 87–243, red. M. Safjan, L. Bosek, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2016.
Kozłowski K., Prawo łaski Prezydenta RP. Historia, regulacja, praktyka, Wydawnictwo C.H.Beck,
Warszawa 2013.
Kruszyński P., Stosowanie przez Prezydenta RP prawa łaski w formie indywidualnej abolicji
w świetle najnowszego orzecznictwa SN i TK, [w:] Istota i zasady procesu karnego 25 lat
później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, red. H. Gajewska-
-Kraczkowska, M. Rogacka-Rzewnicka, Wolters Kluwer, Warszawa 2020.
Kruszyński P., Ułaskawienie a prawo łaski – pojęcia tożsame czy różne?, [w:] Verba volant,
scriptamanent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat
2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grze-
gorczyk, R. Olszewski, Wolters Kluwer, Warszawa 2017.
Kulesza J., Prawo łaski w świetle Konstytucji. Glosa do wyroku TK z dnia 17 lipca 2018 r.,
K 9/17, „Państwo i Prawo” 2020, nr 2.
Murzynowski A., Ułaskawienie w Polsce Ludowej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1965.
Oleksy K., Kilka uwag o skutkach wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 17.07.2018 r., K 9/17
(procesowa doniosłość aktu łaski w formie indywidualnej abolicji), [w:] Istota i zasady
procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzy-
nowskiego, red. H. Gajewska-Kraczkowska, M. Rogacka-Rzewnicka, Wolters Kluwer,
Warszawa 2020.
Rozpędowski A., Prawo łaski jako konstytucyjne uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r.,
I KZP 4/17, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2019, nr 1.
Sanetra W., Bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP przez Sąd Najwyższy, „Przegląd Sądowy”
2017, nr 2.
Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Wolters Kluwer, Warszawa 2013.
Ważny A., Komentarz do art. 567 k.p.k., [w:] K.T. Boratyńska [i in.], Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2009.
Wilk L., Prawo łaski a sprawiedliwość karania – refleksja filozoficznoprawna, „Problemy Prawa
Karnego” 2000, nr 23.
Wiszowaty M., Prawo łaski Prezydenta III RP jako realizacja funkcji przedstawiciela suwe-
rennego narodu oraz strażnika bezpieczeństwa państwa. Uwagi po uchwale składu sied-
miu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., (sygn. akt I KZP 4/17), „Gdańskie
Studia Prawnicze” 2018, nr 2.
Ziobro A., Ułaskawienie a abolicja indywidualna (rozważania prawne w świetle postanowienia
Prezydenta RP w sprawie ułaskawienia osoby nieprawomocnie skazanej), „Przegląd Prawa
Publicznego” 2017, nr 5.