Podstawy nauki o Materiałach

Prowadzący zajęcia: dr inż. Anna Śmiglewicz

E-mail asmiglewicz@wsb.edu.pl
Materiały o specjalnych właściwościach:

Zastosowane w medycynie i nie tylko……

 BIOMATERIAŁY

Biomateriały stanowią specyficzną grupę materiałów o

różnym składzie, budowie i właściwościach,
wyróżniających się specyficzną cechą, że są
akceptowane przez organizm ludzki,
a niektóre z nich łączą się trwale z żywą tkanką lub
biorą udział w jej regeneracji.
Niektóre z nich służą do miejscowego wprowadzania
farmaceutyków i to w dużych dawkach, z długim
okresem wydzielania, bez ujemnego wpływu na
organizm.
Biomateriał –
a)Materiał przeznaczony do współistnienia
z biologicznymi systemami, przeznaczony do leczenia,
diagnozowania, poprawiania lub zastąpienia
częściowego lub całkowitego tkanki, narządu lub
spełniania ich funkcji w organizmie;
b)Materiał (nieożywiony) stosowany w wyrobach,
urządzeniach lub też przyrządach medycznych,
przeznaczony do oddziaływania z biologicznymi
systemami;
c)Materiał pochodzenia naturalnego lub sztucznego,
użyty do wspomagania lub zastąpienia funkcji żywych
tkanek.
 Protezy chrząstek
Sztuczne oko nosa, ucha, bródki
Implanty zębne
Implant ślimakowy
Implanty chrząstek
stawowych
Sztuczne płuco
Protezy piersi
Stymulator Sztuczne serce
oddychania

Trzustka Endoprotezy

Proteza ręki
Pęcherz moczowy

Proteza członka

Sztuczna skóra Sztuczne naczynia

Protezy nogi
i stawów
Wymagania stawiane biomateriałom:
- biologiczne – biozgodność, bioobojętność, biotolerancja;
- fizyczne – odpowiednia gęstość, lepkość, przewodność cieplna
i elektryczna, właściwości magnetyczne, zdolność do tłumienia
drgań;
- mechaniczne – odpowiednia sprężystość, właściwości
wytrzymałościowe, wytrzymałość zmęczeniowa, odporność na
pękanie;
- trybologiczne – odporność na ścieranie;
- odporność na korozję;
- technologiczne – obrabialność przez przeróbkę plastyczną,
obróbkę skrawaniem, możliwości kształtowania powierzchni;
- koszty wytwarzania (cena).
Cecha biozgodności materiałów wiąże się z ich
nietoksycznością i niewywoływaniem odczynów
alergicznych w organizmie.

Bioobojętność (bioinertność) dopuszcza minimalne

zmiany chemiczne, jakie mogą wykazywać materiały w
kontakcie z tkankami i roztworami fizjologicznymi..

Do zjawisk, które wiążą się z biotolerancją materiałów

w organizmie, należą reakcje toksyczne lub alergiczne,
a także odczyny tkankowe, związane
z przystosowaniem czynnościowym tkanek
do współpracy z implantem.
 Biomateriały

• Metale i ich stopy

• Ceramika
• Polimery
• Kompozyty
Metale i ich stopy

• stale
• stopy kobaltu
• tytan i jego stopy
• stopy metali szlachetnych

Wymagania:
wysokie właściwości mechaniczne
odporność korozyjna,
biokompatibilność
Stale nierdzewne

Główne korzyści:
- niski koszt,
- dobre mechaniczne właściwości (w warunkach niskich temperatur),
- łatwa obrabialność metodą przeróbki plastycznej,
- łatwa obrabialność metodą obróbki skrawaniem.

Główne wady:
- obecność niklu (reakcje alergiczne),
- wrażliwość na lokalną korozję w środowisku organizmu
Stopy na osnowie kobaltu

Główne korzyści:
- wysokie właściwości mechaniczne,
- dobra odporność korozyjna,

Główne wady:
- wysoki koszt,
- niska wytrzymałość zmęczeniowa (szczególnie w obecności
metalurgicznych defektów),
- niemożliwość obróbki metodą przeróbki plastycznej,
- trudność obróbki skrawaniem
Tytan i jego stopy
a) Czysty tytan

Główne korzyści:
- bardzo dobra biokompatibilność, aż do zdolności osteointegracji,
- dobra obrabialność metodą obróbki skrawaniem,
- możliwość dużego odkształcenia plastycznego.

Główne wady:
- niskie właściwości mechaniczne,
- wrażliwość na korozję cierną,
- trudność przeróbki plastycznej na zimno.
Tytan i jego stopy
b) Stopy tytanu Ti6Al4V

- Główne korzyści:
- wysokie właściwości mechaniczne,
- dobra odporność na korozję
(wżerową, międzykrystaliczną, naprężeniową).
Główne wady:
- wrażliwość na korozję cierną,
- brak możliwości obróbki na zimno,
- trudności w obróbce skrawaniem.
Stopy metali szlachetnych

a) Stopy na osnowie złota

Skład chemiczny: złoto, platyna i palad oraz żelazo, cyna i ind

a) Stopy na osnowie srebra

Skład chemiczny: palad, miedź, złoto, iryd, cynk

Zalety:
- dobra biokompatibilność,
- dobra lejność,
 Materiały inteligentne - stopy z
pamięcią kształtu

Materiały z pamięcią kształtu to stopy, które

posiadają zdolności do zapamiętywania pierwotnie
nadanego kształtu oraz jego odtworzenie pod
wpływem odpowiednich warunków zewnętrznych
np. zmiany pola magnetycznego lub temperatury.
Najbardziej znane stopy SMA (shape memory alloys):

Rozwój stopów z pamięcią kształtu nastąpił od 1963

(W.J. Buehler odkrył zjawisko w stopie Ni–Ti) nitinol

• Tytan-pallad-nikiel
• Nikiel-tytan-miedź
• Złoto-kadm
• Żelazo-cynk-miedź-glin
• Tytan-niob-glin
• Uran-niob
• Hafn-tytan-nikiel
• Żelazo-mangan-krzem
• Nikiel-żelazo
• Nikiel-żelazo-cynk-glin
• Miedź-glin-żelazo
• Tytan-niob
• Cyrkon-cyrkon-tytan
• Nikiel-cyrkon-tytan
WYROBY ze stopów z pamięcią kształtu:
-druty (średnica 0,025-2 mm i powyżej)
-taśmy (grubość na szerokość 0,025 na 0,05 mm ; 0,75 na
10 mm)
-rurki (średnica zewn. 0,18-6,45 mm ; grubość ścianki 0,05 mm ;
dł. 1-2 m
 Materiały inteligentne - stopy z
pamięcią kształtu
Materiały te posiadają dwie stabilne fazy:
• fazę wysokotemperaturową (austenit)
• niskotemperaturową (martenzyt)
 faza faza
wysokotemperaturowa niskotemperaturowa
(austenit) (martenzyt)
Materiały inteligentne - stopy z
pamięcią kształtu

Są to stopy w których występuje zjawisko odwracalnej

przemiany martenzytycznej.

Polega ona na powtórnej przemianie martenzytu w fazę

macierzystą (austenit) podczas nagrzewania.

Przemiana ta:
- rozpoczyna się w temperaturze As (austenite start)
- kończy w temperaturze Af (austenite finish).
 Materiały inteligentne - stopy z
pamięcią kształtu
O zjawisku pamięci kształtu decydują mechanizmy:
jednokierunkowy efekt pamięci kształtu,
pseudosprężystość,
dwukierunkowy efekt pamięci kształtu.
Magnetyczny efekt pamięci kształtu
 Jednokierunkowy efekt pamięci kształtu
W zależności od stanu początkowego, jednokierunkowy efekt
pamięci kształtu polega na:

➢ przemianie martenzytycznej fazy macierzystej w przedmiocie o wymaganym

kształcie, wywołanej przez odkształcenie; po następnym nagrzaniu do
temperatury charakterystycznej, martenzyt ulega odwrotnej przemianie w fazę
macierzystą według reakcji:

Po przebiegu tej reakcji przedmiot powraca do swego pierwotnego kształtu;

 Pseudosprężystość
Zjawisko pseudosprężystości jest związane z
odwracalną przemianą martenzytyczną pod wpływem
naprężenia zewnętrznego.

W wyniku utworzenia martenzytu w temperaturze wyższej od Af

następuje sprężyste odkształcenie przedmiotu o kilka do
kilkunastu procent, całkowicie zanikające po odciążeniu. W
takim przypadku powrót do pierwotnego kształtu następuje
podczas nagrzewania, a w czasie chłodzenia nie występuje
zmiana kształtu, a zatem zapamiętywany jest wyłącznie
kształt wysokotemperaturowej fazy macierzystej.
 Dwukierunkowy efekt pamięci
kształtu

Dwukierunkowy efekt pamięci kształtu stopu polega na

zachowywaniu pamięci kształtu zarówno wysokotemperaturowej
faz macierzystej jak i niskotemperaturowej fazy
martenzytycznej.

W wyniku dwukierunkowego efektu pamięci kształtu, w zakresie

temperatury Mf÷Af, cyklicznie przebiegają przemiany wywołujące
odwracalne zmiany kształtu przedmiotu, bez udziału zewnętrznego
naprężenia.
Magnetyczny efekt pamięci kształtu

⚫ Zjawisko to nazywane magnetyczną pamięcią kształtu

związane jest z reorientacją martenzytu w wyniku ruchu
granic bliźniaczych między poszczególnymi odmianami
martenzytu pod wpływem pola magnetycznego.

⚫ Pod wpływem zewnętrznego pola magnetycznego w

niektórych materiałach może następować duże
odkształcenie sięgające 8%.
Materiały z efektem pamięci kształtu
ZASTOSOWANIE

Stopy z pamięcią kształtu umożliwiają budowę urządzeń,

przyrządów i aparatury w oparciu o nowe zasady
konstrukcyjne.
Pozwalają na znaczne uproszczenie konstrukcji,
miniaturyzację wyrobów oraz obniżenie kosztów
produkcji.
Polem zastosowań elementów wytwarzanych ze stopów
wykazujących pamięć kształtu jest technika i medycyna.
Zastosowanie stopów z
pamięcią kształtu:

•medycyna

•przemysł lotniczy
•elektronika

• przemysł samochodowy
 Medycyna

Klamry i płytki do
osteosyntezy:
 Medycyna cd.
Szczęki rozpórkowe
- stosowane są w operacjach
przy otwartym sercu (NiTi).

Zaciski do tętniaków oraz filtry

skrzepów krwi

Sonda do koronarografii
- instrument stosowany do mierzenia
wewnętrznej średnicy naczyń przy
operacjach na otwartym sercu.
 Medycyna cd.

Implanty ze stopów z pamięcią kształtu umożliwiają

usprawnienie i uproszczenie
wielu operacji, a także dają możliwość wprowadzenia
nowych technik
Medycyna cd.

Aparaty do korekcji zgryzu - wszczepiane na zimno , aparaty

rozszerzają się pod wpływem ciepła
ludzkiego ciała i podtrzymują zęby
ze stałą siłą. Aparat do korekty zgryzu
wykonany z nitinolu wywiera mniejszą i
bardziej stabilną siłę nacisku na zgryz
niż drut stalowy. Pozwala to na:
- skrócenie czasu zabiegu
- skrócenie czasu leczenia
-zmniejszenie uciążliwości zabiegu dla
pacjenta
Przemysł lotniczy
Sterowanie samolotami za
pomocą stopów z pamięcią
kształtu:
 Przemysł lotniczy cd.
Samorozkładająca się antena:

Antena ta jest wykonana z drutu ze stopu nitinolu. Została ona wykonana w

temperaturze niższej od Mf=52oC, następnie zgnieciona została w kulkę o
średnicy ok. 50 mm i po chwili podgrzana do temperatury wyższej od Af=77oC,
po czym wraca do kształtu początkowego.
Inne zastosowania stopów z pamięcią
kształtu w przemyśle lotniczym to np.:

•regulator przepływu powietrza,

•do uruchamiania osłon słonecznych,
•do redukcji drgań i łączenia rur w statkach
kosmicznych
•Jednym z pierwszych zastosowań stopów NiTi były
trwałe połączenia rur w układach hydraulicznych
samolotów . Podobne stosujemy w okrętach , również
podwodnych
 Elektonika

• wyłączniki samoczynne
• temperaturowe zawory bezpieczeństwa w sieci
gazowniczej,
• czujniki przeciwpożarowe,
• zabezpieczenia przed spaleniem elektrycznego
sprzętu gospodarstwa domowego,
• systemy regulacyjne w grzejnikach
• automatyczne systemy otwierania okien w
szklarniach,
 Inne zastosowania:
- podkładki tłumiące drgania mechaniczne,

Kolejną zaletą metali z pamięcią kształtu jest

ich zdolność do tłumienia drgań. W
Japonii niektóre budynki osadzone są na
fundamentach, w które wprowadzone
zostały bardzo elastyczne włókna z nitinolu.
Badania wykazały, że wbudowany w
strukturę fundamentu nitinol może
wywoływać naprężenia kompensacyjne,
redukujące naprężenia w konstrukcji.
Dzięki tym giętkim strukturom konstrukcja
drży, ale nie obraca się w gruzy
 Inne zastosowania:

- podkładki tłumiące drgania mechaniczne,

- urządzenia włączające systemy klimatyzacyjne lub chłodzące,
- urządzenia do hermetycznego zamykania klap pojemników na
odpady przemysłowe w razie ich zapalania się,
- urządzenia zapobiegające zwisaniu lin przesyłających energię
elektryczna.
- systemy zabezpieczeń przed skutkami trzęsienia ziemi
Inne zastosowania:

W życiu codziennym
 BIOMATERIAŁY: CERAMIKA
Przeznaczenie:
• elementy zastępcze narządu ruchu,
• w implantacji elementów endoprotez
• segmentów sztucznej kości,
• jako wszczep zastępujący ubytki układu kostnego

Bioceramika porowata: tworzywo nośne

pory 100-150 μm – optymalne wrastanie w strukturę kostną,
pory 500-1000 μm – najszybsze wrastanie kości

Bezporowata ceramika: głowy endoprotez stawu biodrowego

 BIOMATERIAŁY: CERAMIKA

Szczególne korzystne właściwości:

- bardzo dobra biotolerancja w organizmie,
- odporność na ścieranie oraz na ściskanie,
- odporność na korozję,
- porowatość (wrastanie tkanek).

Główne wady:
- duża kruchość,
- mała odporność na obciążenia,
- bardzo mała odkształcalność.
BIOMATERIAŁY : POLIMERY
Wymogi stawiane polimerom stosowanym w medycynie związane
są z rodzajami kontaktu, jakie mogą one mieć z organizmem:

- kontakt krótkotrwały (pojemniki, cewniki, wzierniki),

- kontakt czasowo-penetrujący (dreny, sączki, sztuczna
nerka, płucoserce, otoczki do leków),
- kontakt ciągły (implanty, kleje kostne, protezy
naczyniowe).

Polimery biodegradowalne – podłoże do hodowli

tkanek oraz substytuty sztucznej skóry w leczeniu w
leczeniu oparzeń, implanty ortopedyczne
Podział polimerów – naturalne i syntetyczne

POLIMERY NATURALNE:
Polipeptydy (białka): Polisacharydy (wielocukry):
- Kolagen - Celuloza
- Żelatyna - Skrobia
- Fibryna (włóknik) - Dekstran
- Albumina - Chitosan
- Jedwab - Hyaluronian
- Wszczepy tkankowe - Alginian

Zastosowanie:
szwy chirurgiczne, kleje, pokrywanie tkanek, zastępowanie chorych
tkanek (kolagen – skóra zastępcza), systemy dostarczania leków
Podział polimerów – naturalne i syntetyczne
POLIMERY SYNTETYCZNE:

• Silikony – chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna,

• Politetrafluoroetylen – protezy naczyniowe, nici chirurgiczne,
• Poliuretany – elementy sztucznego serca, protezy naczyniowe
o małym przekroju,
• Polietylen – chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna, cewniki,
główki i panewki endoprotez stawowych,
• Polipropylen – nici chirurgiczne, siatki,
• Polietereftalan etylu – protezy naczyniowe, siatki,
nici chirurgiczne,
• Polimetakrylan metylu – ortopedia, soczewki wewnątrzgałkowe,
• Poliamidy – nici i siatki chirurgiczne
Mini płytki i śruby z polimerów
biostabilnych i kompozytów włókno
węglowe - polimer

Śruby dla ortopedii z polimerów

biostabilnych, resorbowalnych
i z materiałów kompozytowych
 BIOMATERIAŁY: KOMPOZYTY
Systemy:
• ceramika – polimer
• węgiel – polimer
• ceramika – węgiel
• ceramika – metal
• węgiel - węgiel

Materiały o kontrolowanych właściwościach mechanicznych

Główny problem – brak bioaktywnych materiałów

ceramicznych w formie włókien do wzmacniania osnów
polimerowych
FAZY WYSTĘPUJĄCE
W MATERIAŁACH
 FAZY WYSTĘPUJĄCE W MATERIAŁACH

FAZA - jest jednorodną pod względem właściwości częścią

układu, oddzielną od pozostałej granicą międzyfazową, po
przekroczeniu której następuje wyraźna zmiana
właściwości.

Rodzaj faz występujących w mikrostrukturze, ich

procentowy udział, sposób rozmieszczenia, kształt i
wielkość (morfologia) decydują o właściwościach
materiałów.

Zbiór faz znajdujących się w stanie równowagi

termodynamicznej jest nazywany układem
 FAZY WYSTĘPUJĄCE W MATERIAŁACH
W zależności od chemicznych i fizycznych cech pierwiastków tworzących
fazy w metalach mogą występować związki chemiczne np. (tlenki,
siarczki), mieszaniny składników, roztwory stałe oraz tzn. fazy
pośrednie i fazy międzywęzłowe.
Znaczenie szczególne mają:

◼ roztwory stałe,
◼ fazy pośrednie
◼ fazy międzywęzłowe
 RODZAJE FAZ
RODZAJE FAZ WYSTĘPUJĄCYCH W STOPACH METALI

ROZTWORY STAŁE FAZY MIĘDZYMETALICZNE MIESZANINY FAZ

Stopy metali mogą mieć strukturę jedno- lub wielofazową.

Są one wytwarzane głównie przez topienie i krystalizację ze
stanu ciekłego.
 ROZTWORY STAŁE
ROZTWÓR STAŁY – stanowi jednorodną fazę
o wiązaniu metalicznym i strukturze krystalicznej
o własnościach typowo metalicznych.
Metal, którego atomy występują w sieci w przewadze,
jest rozpuszczalnikiem.
Drugi składnik jest nazywany pierwiastkiem
rozpuszczonym.
W zależności od miejsca, w którym występują atomy pierwiastka
rozpuszczanego, rozróżnia się dwa rodzaje roztworów stałych:

❖ różnowęzłowe,

❖ międzywęzłowe.
 Czynniki określające warunki tworzenia roztworów
stałych:
✓wielkość atomów, - Zbliżone promienie atomowe pierwiastków
sprzyjają powstawaniu roztworów różnowęzłowych.

✓struktura krystaliczna - Roztwory stałe ciągłe mogą tworzyć

się, gdy występuje ten sam rodzaj sieci krystalograficznej a różnica
promieni atomowych nie przekracza 15 %. Jeśli nie to tworzą się roztwory
stałe graniczne.

✓powinowactwo chemiczne, - Roztwory stałe tworzą

pierwiastki o zbliżonym powinowactwie chemicznym, położone blisko siebie
w układzie okresowym.

✓względna wartościowość pierwiastków - Przy dużych

różnicach elektroujemności pierwiastków będą tworzyć się związki
chemiczne lub fazy przejściowe.
 ROZTWORY STAŁE
Roztwory stałe mogą być:
• podstawowe; gdy rozpuszczalnikiem jest pierwiastek będący
skł. stopu
• wtórne; gdy rozpuszczalnikiem jest faza międzymetaliczna

Istnieją roztwory stałe różnowęzłowe, w których wraz z

obniżaniem temperatury następuje porządkowanie
rozmieszczenia atomów rozpuszczonych i tworzy się tzw.
nadstruktura.
Przy nagrzewaniu atomy rozpuszczone ponownie
przechodzą w stan nieuporządkowany.
ROZTWORY STAŁE
Przy nagrzewaniu atomy rozpuszczone ponownie
przechodzą w stan nieuporządkowany. Tworzeniu i
zanikowi nadstruktur towarzyszy odwracalna
przemiana:
NIEPORZĄDEK PORZĄDEK
Nadstruktury powstają przy określonym stosunku
atomowym składników roztworu 1:1 lub 1:3, można
więc przypisać im ogólne wzory AB lub AB3.
FAZY MIĘDZYMETALICZNE
FAZY MIĘDZYMETALICZNE –
są połączeniami metali
lub metali z niemetalami i wykazują własności
metaliczne ze względu na częściowy lub całkowity
udział wiązania metalicznego między atomami
wchodzącymi w skład fazy.

FAZY MIĘDZYMETALICZNE - występują przy ściśle

określonych stężeniach składników stopu, mogą
występować również w pewnym zakresie stężeń i tworzyć
roztwory stałe wtórne:
•różnowęzłowe,
•międzywęzłowe,
•pustowęzłowe.
 FAZY MIĘDZYMETALICZNE
FAZY ELEKTRONOWE – to roztwory stałe wtórne o wyraźnych
właściwościach metalicznych. Są tworzone między metalami
dwóch klas.

Strukturę tych faz warunkują trzy wartości stężeń elektronowych:

21/14 (3/2) , 21/13  i 21/12 (7/4) .

 - 3/2, np. CuBe, CuZn,

γ - 21/13, np. Cu5Zn8,
 - 7/4, np. CuZn3
FAZY MIĘDZYMETALICZNE
FAZY LAVESA – występują m. in. w stopach Fe, Mn, Cr i
Mo z innymi metalami, o ogólnym wzorze AB2.
Struktura krystaliczna fazy Lavesa zależy od stężenia
elektronów, posiadają właściwości metaliczne, są twarde i
kruche.

PRZYKŁADY FAZ LAVESA: MgCu2, MgZn2, MgNi2

FAZY MIĘDZYWĘZŁOWE
FAZY MIĘDZYWĘZŁOWE –
tworzą się pomiędzy
pierwiastkami przejściowymi a metaloidami o
małej średnicy atomów: węglem, borem,
azotkiem, tlenem, wodorem. Zachowują własności
metaliczne.
W zależności od stosunku promieni atomu
niemetalu rx do metalu rm fazy międzywęzłowe
można podzielić na :
✓ fazy o strukturach prostych, dla rx /rm <0,59.
✓ fazy o strukturach złożonych dla rx /rm>0,59
 FAZY MIĘDZYWĘZŁOWE
FAZY MIĘDZYWĘZŁOWE O STRUKTURACH PROSTYCH
są trwałe, bardzo twarde i kruche.
Typowymi przedstawicielami są węgliki oraz azotki ( VC, TiC, Mo2C oraz
TiN, ZrN).
FAZY MIĘDZYWĘZŁOWE O STRUKTURACH ZŁOŻONYCH
charakteryzują się dużą liczbą atomów przypadających na komórkę
strukturalną.
Struktury złożone tworzy większość borków, oraz węgliki żelaza, chromu,
manganu.

Typowymi przykładami są węgliki złożone: M23C6; M7C3; M6C

 MIESZANINY FAZ
Stanem strukturalnym stopu, występującym bardzo często,
jest mieszanina faz.
O mieszaninie faz mówi się wtedy, gdy w stopie znajdują
się co najmniej dwie fazy w stanie rozdrobnienia,
oddzielone od siebie granicami międzyfazowymi.
Mieszaniny faz mają zwykle lepsze własności
wytrzymałościowe i mniejszą plastyczność od
poszczególnych faz.
Mieszaniny faz występujące jako struktury w stopach metali
mogą być typu:
✓eutektycznego

✓perytektycznego
 WYKRESY RÓWNOWAGI FAZOWEJ
Równowagę fazową materiałów można przedstawić
za pomocą wykresów fazowych ilustrujących zakres
zmian składu fazowego układu w funkcji temperatury,
ciśnienia i stężenia składników.
Przemiany fazowe polegające na zmianie stanu
skupienia z ciekłego na stały lub odwrotnie są badane
metodą analizy termicznej.
Przemiany w stanie stałym mogą być badane
różnymi metodami – w tym metalograficznymi,
dylatometryczną, elektryczną, magnetyczną czy
radiograficzną.
WYKRESY RÓWNOWAGI FAZOWEJ
Badania te wykonywane są w czasie nagrzewania lub
chłodzenia z możliwie najmniejszymi szybkościami zmian
temperatury, w warunkach najbardziej zbliżonych do stanu
równowagi termodynamicznej.

Największe znaczenie praktyczne mają wykresy równowagi

fazowej przedstawiane we współrzędnych: stężenie
składników – temperatura.

Pozwalają one określić skład fazowy materiału dla

określonych parametrów stanu.
UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ
PODSTAWOWE POJĘCIA

SKŁADNIKI UKŁADU – niezależne substancje chemiczne

(pierwiastki, związki).
Zawartość poszczególnych składników w układzie (stężenie
składnika) można wyrazić w procentach masowych,
procentach atomowych lub ułamkach molowych. Dla układu
dwuskładnikowego (składniki A, B):

✓ procent masowy składnika A

% Amas =
mA
100
m A + mB
gdzie: mA i mB – masy poszczególnych składników
 PODSTAWOWE POJĘCIA

✓ procent atomowy składnika A

% Aat =
nA
100
n A + nB
gdzie: nA i nB – liczba moli składników A i B

Różnica pomiędzy udziałem składnika w % at. i w %mas. jest

tym większa im bardziej różnią się masy atomowe składników
układu.
PODSTAWOWE POJĘCIA

PARAMETRY TERMODYNAMICZNE (parametry stanu) – temperatura,

ciśnienie, objętość.
Stan układu, który dla danego zbioru parametrów termodynamicznych jest
niezmienialny makroskopowo pod względem właściwości mechanicznych,
termicznych i chemicznych nazywany jest stanem równowagi
termodynamicznej.

PRZEMIANA FAZOWA – proces prowadzący do pojawienia się w układzie

nowej fazy.

FUNKCJE TERMODYNAMICZNE – są wielkościami fizycznymi,

charakteryzującymi układ pod względem termodynamicznym. Oprócz
parametrów stanu (temperatura, ciśnienie, objętość), należą do nich także
energia wewnętrzna, energia swobodna, entropia, entalpia.
 PODSTAWOWE POJĘCIA
Analiza energii swobodnej
różnych faz układu stwarza
możliwość określenia struktury

ENERGIA SWOBODNA, F
stopu, czyli faz pozostających w
2 FV
równowadze w danej 1
temperaturze.
F1
F2
Każdorazowo trwała jest faza T
o mniejszej energii swobodnej.
TP TR
W temperaturze mniejszej od TEMPERATURA, T

temperatury równowagi TR, gdy

F1<F2, trwała jest więc faza 1. Rys. Schemat zmian energii swobodnej
Odwrotnie jest w temperaturze dwóch faz w funkcji temperatury.
wyższej od TR.
 PODSTAWOWE POJĘCIA

REGUŁA FAZ GIBBSA – zależność termodynamiczna, wiąże liczbę faz w

układzie (f) z liczbą niezależnych składników układu (n) oraz z liczbą stopni
swobody tego układu (z), które można zmieniać bez naruszenia równowagi
fazowej;
Zgodnie z tą regułą suma maksymalnej liczby faz (f), które mogą współistnieć w
układzie w stanie równowagi oraz liczby stopni swobody tego układu (z), jest
równa liczbie niezależnych składników układu (n) powiększonej o 2.

f + z = n+2
Stopniami swobody z są parametry określające stan termodynamiczny
układu (temperatura, ciśnienie, skład chemiczny faz), które można
zmieniać bez naruszenia równowagi fazowej.
Liczbę składników n można przyjąć jako równą liczbie pierwiastków.
 POJĘCIA PODSTAWOWE
a QB
=
α b QA
TEMPERATURA, , T

Q B Q A
B A
a b
a
β α+β
b

0 cβ c cα 1 0 1
STĘŻENIE, c

Stosunek udziału obu faz mieszaniny α+β, przy danym stężeniu składników c i
stężeniu w poszczególnych fazach odpowiednio cα i cβ, dla każdej temperatury T z
zakresu dwufazowego od T1 do T2 określa reguła dźwigni, zwana tez regułą
odcinków.
Zgodnie z tą regułą w punkcie Q obszaru równowagi faz α i β stosunek udziału a fazy
α do udziału b fazy β zależy od warunków równowagi jakie wynikają z położenia
punktu Q, i równa się stosunkowi odcinków QB do QA.
DWUSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ
➢ UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O ZUPEŁNEJ
ROZPUSZCZALNOŚCI SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM

LIKWIDUS – linia
TEMPERTURA
LIKWIDUS
przedstawiająca na
TOPNIENIA B wykresie równowagi
wartości temperatury,
powyżej których stopy w
TEMPERATURA

całym zakresie stężeń są

ciekłe.

TEMPERTURA
SOLIDUS
TOPNIENIA A

SOLIDUS – linia
przedstawiająca na
wykresie równowagi
wartości temperatury,
poniżej których stopy w
STĘŻENIE (%) całym zakresie stężeń
występują w stanie
stałym.
 DWUSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ
➢ UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O CAŁKOWITYM BRAKU
ROZPUSZCZALNOŚCI SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM Z EUTEKTYKĄ

AEB - LIKWIDUS

EUTEKTYKA
stop eutektyczny mieszanina składników
w stanie stałym

LE → A + B
CED - SOLIDUS

z cieczy o składzie
punktu E wydziela się
mieszanina kryształów
składnika A oraz
kryształów składnika B
 DWUSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ
➢ UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O OGRANICZONEJ
ROZPUSZCZALNOŚCI SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM Z EUTEKTYKĄ

reakcja eutektyczna
przemiana eutektyczna

LE →  C +  D
UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O
OGRANICZONEJ ROZPUSZCZALNOŚCI
SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM Z
EUTEKTYKĄ

L61.9% Sn →  18.3 +  97.8

Pb-Sn
 DWUSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ

➢ UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O OGRANICZONEJ ROZPUSZCZALNOŚCI

SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM Z PERYTEKTYKĄ

przemiana perytektyczna
PERYTEKTYKA z
mieszaniny cieczy
i kryształów roztworu
stałego powstaje
nowy roztwór stały

 D + LC →  P
 DWUSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ

➢ UKŁAD RÓWNOWAGI FAZOWEJ O OGRANICZONEJ ROZPUSZCZALNOŚCI

SKŁADNIKÓW W STANIE STAŁYM Z PERYTEKTYKĄ

przemiana perytektyczna
PERYTEKTYKA z
mieszaniny cieczy
i kryształów roztworu
stałego powstaje
nowy roztwór stały

 D + LC →  P
WIELOSKŁADNIKOWE UKŁADY RÓWNOWAGI FAZ
Oś pionowa jest osią temperatury,
natomiast skład chemiczny stopu
wyznacza zbiór punktów
ograniczonych bokami trójkąta
równobocznego

Rys. Przestrzenny wykres Rys. Trójkąt stężeń Gibbsa

równowagi układu trójskładnikowego
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
Żelazo wykazuje dwie odmiany
alotropowe.

1200 W temperaturze niższej od 9120C oraz

1000 w zakresie temperatury od 1394 do
800 15380C występuje odmiana alotropowa α.
600

400 W zakresie temperatury od 912 do 13940C

200 stabilna jest odmiana żelaza γ.

0 5 10 15 20
Przemianie żelaza α w żelazo γ
towarzyszy zmniejszenie objętości
właściwej, a przemianom odwrotnym -
wzrost objętości.
Przy odpowiednio wysokim ciśnieniu
Rys. Zakres występowania odmian żelaza α, może dochodzić do powstania żelaza .
γ, ε w zależności od ciśnienia i
temperatury.
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
UKŁAD ŻELAZO-WĘGIEL - dwuskładnikowy układ
równowagi utworzony przez żelazo i węgiel, krzepnący
przeważnie jako układ żelazo-cementyt.
Układ żelazo-węgiel przedstawiany jest:
linie ciągłe układ żelazo-cementyt (stopy, w których
węgiel występuje pod postacią cementytu),
linie przerywane - układ żelazo-grafit (stopy, w których
węgiel występuje pod postacią grafitu).
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)

Fe – Fe3C

Fe – C
 UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
W stopach żelaza z węglem , zgodnie z układem równowagi fazowej,
występują dwa roztwory stałe:

FERRYT – roztwór stały węgla w żelazie α. Powstaje

podczas krystalizacji lub w wyniku przemiany w stanie stałym
z austenitu.

Maksymalna rozpuszczalność węgla w temperaturze

otoczenia wynosi 0,008%, a w temperaturze eutektoidalnej
0,02%.

Jest fazą plastyczną o małej wytrzymałości mechanicznej i

twardości, do temperatury 7680C wykazuje właściwości
ferromagnetyczne.
 UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
• AUSTENIT – roztwór stały węgla w żelazie γ. Powstaje
podczas krystalizacji lub w wyniku przemiany ferrytu.

• Maksymalna rozpuszczalność węgla w temperaturze

eutektycznej wynosi ok. 2%.

• Jest fazą paramagnetyczną, o dobrych właściwościach

plastycznych.

• Występuje w zakresie temperatury od przemiany

perytektycznej do przemiany eutektoidalnej.
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
dwie mieszaniny składników:

• LEDEBURYT;
• PERLIT,
• węglik żelaza nazwany CEMENTYTEM oraz GRAFIT.
 UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
LEDEBURYT – mieszanina eutektyczna austenitu i cementytu
powstała z roztworu zawierającego 4,3% węgla. Poniżej
temperatury eutektoidalnej austenit występujący w ledeburycie
przemienia się w perlit, tworzy się ledeburyt przemieniony, który
jest składnikiem twardym i kruchym.

żeliwo białe eutektyczne, pow. 500x;

 UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
PERLIT – mieszanina eutektoidalna ferrytu
i cementytu utworzona z austenitu o
zawartości 0,8% węgla. Posiada dobre
właściwości wytrzymałościowe, natomiast
niską plastyczność.

PERLIT
UKŁADY RÓWNOWAGI Fe-Fe3C(C)
CEMENTYT – węglik żelaza Fe3C, który może tworzyć
się w wyniku:
• krystalizacji z cieczy (cementyt pierwotny),
• wydzielać się z austenitu (cementyt wtórny),
• z ferrytu (cementyt trzeciorzędowy).
Wydzielanie się cementytu z roztworów stałych austenitu i
ferrytu związane jest ze zmniejszeniem
rozpuszczalności węgla w żelazie wraz z obniżeniem
temperatury.
ł ł

ż
Przemiana eutektyczna i eutektoidalna
 Mikrostruktura stali
podeutektoidalnej
❑Fe - 0,2%C

❑Fe - 0,6%C
 RZECZYWISTA
STRUKTURA MATERIAŁÓW
 RZECZYWISTA STRUKTURA
MATERIAŁÓW
Defekty mają bezpośredni wpływ na makroskopowe
właściwości materiałów

Wiązanie

Struktura Właściwości

Defekty
 WADY BUDOWY KRYSTALICZNEJ I ICH
WPŁYW NA WŁAŚCIWOŚCI

Obliczenia teoretyczne wskazują,

że materiały o idealnej budowie
krystalicznej powinny wykazywać
do 1000-krotnie wyższą
wytrzymałość niż materiały Rys Schemat zależności własności
techniczne. wytrzymałościowych metali od
gęstości wad budowy krystalicznej.
WADY BUDOWY KRYSTALICZNEJ

Ze względu na geometrię wyróżnia się;

✓defekty punktowe, np. wakans
✓defekty liniowe, np. dyslokacja
✓defekty powierzchniowe,
np. granice ziarn
 DEFEKTY PUNKTOWE

Do wad punktowych należą:

✓wakanse, tj. wolne węzły
w sieci krystalicznej,
✓atomy międzywęzłowe,
zajmujące miejsca w
Rys. Wady punktowe budowy krystalicznej i
lukach sieci krystalicznej. lokalne odkształcenie sieci
przestrzennej kryształu wokół nich:
a) wakans i kontrakcja sieci,
b) b) atom między węzłowy i ekspansja
sieci.

Liczba wad punktowych jest funkcją temperatury, a procesy

związane ze wzrostem tych defektów są nazywane procesami
aktywowanymi cieplnie.
 DEFEKTY LINIOWE

Do defektów liniowych zalicza

się:
✓ dyslokacje
krawędziowe,
✓ dyslokacje śrubowe,
✓ dyslokacje mieszane.

Dyslokacja krawędziowa -
stanowi krawędź dodatkowej Rys. Rozmieszczenie atomów
wokół dyslokacji krawędziowej
półpłaszczyzny atomowej zwanej
ekstrapłaszczyzną umieszczoną
między nieco rozsuniętymi
płaszczyznami sieciowymi.
 ODDZIAŁYWANIE POMIĘDZY DEFEKTAMI
BUDOWY KRYSTALICZNEJ
Dyslokacje przemieszczające się w
płaszczyźnie poślizgu, stykając się wzajemnie na
siebie oddziałują.
Dwie dyslokacje jednoimienne przemieszczające się
w płaszczyźnie poślizgu odpychają się
wzajemnie.
✓Dwie dyslokacje o przeciwnie skierowanych
wektorach Burgersa przyciągają się.
Dyslokacje przemieszczające się w nierównoległych
płaszczyznach poślizgu przecinają się wzajemnie,
tworząc w każdej z płaszczyzn uskok.
 BŁĘDY UŁOŻENIA
Do defektów liniowych zalicza
się:
BŁĄD UŁOŻENIA - tj. nieprawidłowy
układ płaszczyzn sieciowych najgęściej
obsadzonych atomami, powstaje
w kryształach o sieci RSC na
płaszczyznach {111}.
Takie zaburzenie sekwencji
ułożenia warstw atomów prowadzi do
Rys. Błędy ułożenia w krysztale
podwyższenia energii układu, tzw. o sieci Al :
energii błędu ułożenia (EBU), a) wewnętrzny,
b) zewnętrzny
zależnej od rodzaju i struktury sieciowej
metalu.
 DEFEKTY POWIERZCHNIOWE
GRANICE ZIARN - stanowi
pasmo szerokości kilku średnic
atomowych, w których rdzenie
atomowe są rozmieszczone w
sposób nieuporządkowany.
W zależności od wielkości kąta
dezorientacji  granice ziarn
dzieli się na:
✓Wąskokątowe - do 15° Rys. Schemat rozłożenia atomów w
✓Szerokokątowe - powyżej otoczeniu granicy ziarn.

Atomy w granicy są ułożone luźniej niż we wnętrzu ziarn.

DEFEKTY POWIERZCHNIOWE
GRANICE SZEROKOKĄTOWE – charakteryzują się dużym
kątem dezorientacji krystalicznej ziarn, na styku których
powstają.
W stopach wielofazowych granica ziarna może rozdzielać
obszary, które oprócz różnic orientacji krystalograficznej
wykazują odmienny skład chemiczny oraz różne odległości
międzypłaszczyznowe.
Nazywane są granicami międzyfazowymi.
Można je podzielić na:
✓koherentne
✓półkoherentne
✓niekoherentne
DEFEKTY POWIERZCHNIOWE
SCHEMAT GRANIC MIĘDZYFAZOWYCH

Granica Granica Granica

koherentna niekoherentna półkoherentna
 DEFEKTY POWIERZCHNIOWE
GRANICE BLIŹNIACZE
Jeżeli struktura krystaliczna jednej części ziarna jest lustrzanym
odbiciem w pewnej płaszczyźnie, zwanej płaszczyzną
bliźniakowania drugiej części, to takie części kryształu nazywamy
bliźniakami.

Rys. Schemat koherentnej granicy

bliźniaczej w strukturze RSC.
Granica oddziela dwa obszary
krystaliczne, których struktury są
wzajemnym odbiciem lustrzanym.
POLIKRYSTALICZNA STRUKTURA METALI
Metale w stanie stałym mogą występować
jako:
✓ monokryształy,
✓ polikryształy.
Monokryształy charakteryzują się prawidłowym
rozmieszczeniem przestrzennym atomów
z zachowaniem jednakowej orientacji
wszystkich elementarnych komórek sieciowych
w całej objętości kryształu.
POLIKRYSTALICZNA STRUKTURA METALI

Polikryształy składają się z

ziarn, z których każde ma w
przybliżeniu prawidłową
strukturę krystaliczną.
Przypadkowa orientacja
krystaliczna poszczególnych
ziarn decyduje o niemal
jednakowych własnościach w
różnych kierunkach Rys. Schemat struktury
własności izotropowe. polikrystalicznej metali.
Po zapoznaniu z materiałem zapraszam do
sprawdzenia swojej wiedzy rozwiązując

Test wiedzy – Moduł 3

Charakterystyka materiałów ceramicznych
MATERIAŁY CERAMICZNE

to nieorganiczne i niemetaliczne
tworzywa otrzymywane z
nieprzetworzonych lub przetworzonych
surowców naturalnych poprzez ich
wypalenie w podwyższonej
temperaturze.
 Cechy charakterystyczne:

◼ niska gęstość – 2-3 g/cm3,

◼ sztywność, duża twardość,
◼ wysoka temp. topnienia,
◼ większa od metali odporność na działanie
wysokiej temperatury i agresywność środowiska,
◼ odporność na ścieranie,
◼ dobre własności dielektryczne,
◼ mała przewodność i rozszerzalność cieplna,
◼ właściwości półprzewodnikowe,
◼ biozgodność,
Wady:

◼ kruchość,
◼ mała odporność na wstrząsy termiczne,
◼ często skomplikowana technologia
produkcji (formowanie, łączenie),
◼ brak norm oznaczenia własności,
 Podział materiałów ceramicznych:

Ceramika tradycyjna
◼ szlachetna
 porcelana
 porcelit
 kamionka
 fajans
◼ budowlana
◼ szkło
◼ materiały ogniotrwałe
◼ materiały wiążące

Ceramika zaawansowana
◼ bioceramika
◼ inżynierska
◼ elektroceramika
◼ powłoki
◼ materiały gradientowe
CERAMIKA TRADYCYJNA
Po zapoznaniu z materiałem zapraszam do sprawdzenia swojej
wiedzy rozwiązując

Test wiedzy – Moduł 6

oraz rozwiązania zadania
 Nauka o Materiałach

Prowadzący dr inż. Anna Śmiglewicz

asmiglewicz@wsb.edu.pl

Akademia WSB 2022

Optymalizacja doboru
materiałów
 Optymalizacja doboru materiałów i
technologii
Optymalizacja - metoda wyznaczania spośród
dopuszczalnych rozwiązań danego problemu
najlepszego (optymalnego) rozwiązania z
punktu widzenia określonego kryterium
(wskaźnika jakości) np. kosztu, wydajności.

Dobór najlepszych materiałów (technologii) do

produkcji określonego elementu.
 Optymalizacja doboru materiałów i
technologii
Możliwe są dwa podejścia do doboru kombinacji
materiałów inżynierskich i procesu
technologicznego danego elementu.
1. W pierwszej kolejności wybieramy materiał
inżynierski, a w następnym ruchu dobieramy
odpowiedni proces technologiczny.
2. W pierwszej kolejności wybieramy proces
technologiczny, a w następnym ruchu
odpowiedni materiał inżynierski.
 Rodzaje projektów

Rozróżniamy 3 rodzaje projektów:

◼ Projekty oryginalne

◼ Projekt adaptacyjny

◼ Projekt alternatywny
 Rodzaje projektów
Projekt oryginalny dotyczy wyrobu,
który ma funkcjonować według jakiejś nowej zasady

Poszukując nowego rozwiązania, projektant musi pozwolić

sobie na wyjątkowo nieskrępowane myślenie, wziąć pod uwagę
wszystkie pomysły przychodzące mu do głowy, aż wreszcie,
kierując się jakimiś sensownymi kryteriami, zdecydować się
na jeden z nich.

Powstawanie nowych materiałów o unikatowych właściwościach

przyczynia się do tworzenia oryginalnych projektów:
krzem wysokiej czystości powstanie tranzystora,
wysokiej czystości szkła wykonanie światłowodów,
SMA czujniki dymu
nadstopy odporne na wysokie temperatury turbiny gazowe.
6
 Rodzaje projektów
Niekiedy użycie nowego materiału może być inspiracją
do zaprojektowania nowego produktu, lecz często bywa też tak,
że nowy produkt wymaga stworzenia nowego materiału.

Zarówno do budowy turbin, jak i do opracowania

technologii nuklearnych niezbędne było powstanie
nowych stopów metalicznych oraz rozwój materiałów
ceramicznych i kompozytów.

7
 Rodzaje projektów
Projekt adaptacyjny (rozwojowy) jest projektem, w którym
dąży się do istotnego poprawienia właściwości użytkowych
przez stosowne przeprojektowanie działającego dotąd
urządzenia.

Umożliwia to postęp w inżynierii materiałowej:

• polimerami zastępuje się metale w urządzeniach gospodarstwa
domowego,
• kompozytami zbrojonymi włóknami węglowymi – drewno
w sprzęcie sportowym.
Produkcja tego rodzaju urządzeń i przyrządów jest bardzo
duża i cechuje ją duża konkurencyjność.

Od sposobu wykorzystania nowych materiałów w ulepszanych

wyrobach zależały często rynkowe sukcesy lub klęski producentów.
8
 Systemy techniczne
Analiza systemu technicznego w rozbiciu na zespoły i części.
Dobór materiału odbywa się na poziomie części

Rower jest systemem technicznym, a koło – podzespołem złożonym

z pojedynczych części: szprych, przekładni, obręczy i innych.
Każda część jest wykonana z innego materiału. 9
Proces projektowania

Punktem wyjścia jest potrzeba

rynkowa lub pomysł, finałem zaś –
produkt zaspokajający tę potrzebę
lub urzeczywistniający ideę.
Między punktami skrajnymi
znajduje się cały szereg stadiów
pośrednich, np. projekt
koncepcyjny, ogólny i szczegółowy,
prowadzących do powstania zbioru
specyfikacji definiujących sposób
wyprodukowania wyrobu.

Ogólny schemat procesu projektowania. Rozpoczyna się on rozpoznaniem zadania i postępuje

przez stadia koncepcji, projektu ogólnego i szczegółowego,
10 aż do otrzymania wyrobu.
Schemat procesu projektowania wyrobów

Wiedza niezbędna do prawidłowego dobory materiałów

11
Czynniki kształtujące funkcjonalność wyrobów

12
 WYKRESY DOBORU MATERIAŁÓW
Dogodnym sposobem ilościowej prezentacji właściwości
materiałów są wykresy doboru materiałów mające
następujące charakterystyczne cechy:

zakres wartości na osiach

wykresu jest tak dobrany,
aby objąć wszystkie
materiały inżynierskie,

13
 WYKRESY DOBORU MATERIAŁÓW
Dogodnym sposobem ilościowej prezentacji właściwości
materiałów są wykresy doboru materiałów mające
następujące charakterystyczne cechy:

dane dla określonego

rodzaju materiałów (np.
polimerów) skupiają się w
pewnym obszarze
wykresu,

14
 WYKRESY DOBORU MATERIAŁÓW
Dogodnym sposobem ilościowej prezentacji właściwości
materiałów są wykresy doboru materiałów mające
następujące charakterystyczne cechy:

w obrębie pola zajmowanego na

wykresie przez każdy rodzaj
materiału uwzględniono
informacje dla reprezentatywnego
ich zbioru - zbiór ten składa się z
materiałów najpowszechniej
i najczęściej stosowanych,

15
 WYKRESY DOBORU MATERIAŁÓW
Dogodnym sposobem ilościowej prezentacji właściwości
materiałów są wykresy doboru materiałów mające
następujące charakterystyczne cechy:

we wszystkich
przypadkach właściwości
grupy materiałów
mieszczą się w znacznie
mniejszym przedziale niż
pełny zakres właściwości
wszystkich materiałów
inżynierskich.

16
Wykresy doboru materiałów

Porównawczy ranking odporności

materiałów w sześciu typowych
środowiskach korozyjnych. Jest to
przybliżona ocena. Wykres może
mieć zastosowanie jedynie jako
ogólna wytyczna w doborze
materiałów z uwzględnieniem
korozji.
Wykresy doboru materiałów
 Wykresy doboru materiałów
◼ Inżynierskie właściwości materiałów przedstawiono
w praktyczny sposób
◼ Zawierają one podsumowanie licznych informacji w
syntetycznej i przystępnej postaci,
◼ pokazują zakresy właściwości dostępnych dla
projektanta oraz umożliwiają ustalanie zbiorów
materiałów charakteryzujących się określonymi
właściwościami.
Dlatego WYKRESY DOBORU MATERIAŁÓW są
przydatnym narzędziem przy doborze materiałów
inżynierskich (optymalizacji doboru materiałów).
Optymalizacja
materiałów
 Optymalizacja materiałów
W procesie projektowania poszukuje się materiałów o
określonym profilu właściwości. Chodzi zatem o ustalenie
zbioru pożądanych właściwości materiału i wybranie spośród
wszystkich materiałów inżynierskich najlepszego w danym
zastosowaniu (optymalizacje). Niezwykle ważne aby dobru
materiału dokonywać spośród wszystkich dostępnych
materiałów, gdyż tylko tak projektant może znaleźć najlepsze,
możliwe do zrealizowania rozwiązanie.
Duży zbiór materiałów jest zmniejszany w kolejnych etapach
projektowania, początkowo przez uwzględnienie
podstawowych ograniczeń projektowych, a następnie przez
poszukiwanie materiałów zapewniających maksymalizacje
funkcjonalności.
Schemat
przedstawiający
poszczególne
etapy procesu
doboru
materiałów

22
 Ograniczenia projektowe
Ograniczenia projektowe to podstawowe kryteria
doboru materiałów. Wartość ta zazwyczaj musi być
osiągnięta, choć w przydatku kosztów czy
odporności korozyjnej nie może być przekroczona.
Podstawowe ograniczenia projektowe powinny być
ustalane nie zbyt pochopnie i rygorystycznie.

Projekt może narzucać:

◼ zamknięte granice wartości cech,
◼ górne lub dolne wartości cech.
 Ograniczenia projektowe
Projekt może narzucać:
◼ zamknięte granice wartości cech,
 Ograniczenia projektowe
Projekt może narzucać:
◼ górne lub dolne wartości cech
 Wymagania funkcjonalne

Elementy konstrukcyjne są komponentami wyrobu spełniającymi funkcje

fizyczne. Nie spełniają więc wyłącznie funkcji estetycznych, ale przenoszą
obciążenia, przewodzą ciepło, magazynują energię itd.–
- spełniają wymagania funkcjonalne.

Wymagania funkcjonalne są ściśle określone:

ściskany pręt musi przenosić określone obciążenie,
sprężyna musi zapewniać określoną siłę sprężystości,
koło zamachowe musi magazynować energię.

Wymagania funkcjonalne wynikają z pola temperatur i naprężeń

oraz środowiska, w jakim pracuje element.

26
 Wskaźniki funkcjonalności
Każdy projektowany element określają 3 wymagania:
◼ Wymagania funkcjonalne (F)
◼ Cechy geometryczne (G)
◼ Właściwości materiału (M)

p=ƒ [( Wymagania
) ,(
funkcjonalne, F
Parametry
geometryczne, G
) ,( Właściwości
materiału, M
)]
 Wskaźniki funkcjonalności
Procedura wyznaczania wskaźników funkcjonalności
◼ Ustalenie cech które powinny być maksymalizowane lub minimalizowane.
◼ Wyprowadzenie równania dla tej cechy w postaci przedstawiającej
wymagania funkcjonalne, cechy geometryczne i właściwości materiału –
funkcja celu.
◼ Ustalenie zmiennej swobodnej – nie wyszczególnionej w założeniach
projektowych
◼ Ustalenie i uszeregowanie pod względem ważności ograniczeń
projektowych
◼ Wyprowadzenie równań przedstawiających ograniczenia projektowe
◼ Podstawienie wartości wyliczonych z równań do funkcji celu
◼ Pogrupowanie zmienne w trzy zbiory: F, G, M
◼ Odczytanie wskaźnika funkcjonalności
Wskaźniki funkcjonalności
LINIE PRZEWODNIE
odpowiadające stałej wartości
wskaźników funkcjonalności
umożliwiają dobór materiałów
na elementy sztywne
o minimalnej masie

Wykres 1: Moduł Younga E w zestawieniu z gęstością ρ. Obszary obwiedzione grubymi

liniami zawierają dane dla poszczególnych rodzajów materiałów.
30
 Procedura doboru materiału
Na podstawie doboru materiału na lekką kolumnę
poddawaną ściskaniu.
1. Opracowanie ograniczeń projektowych.

2. Naniesie ograniczeń
projektowych na wykres, i
odrzucenie materiałów nie
spełniających wymagań
 Procedura doboru materiału
3. Wyznaczenie lub odczytanie wskaźnika
funkcjonalności
 Procedura doboru materiału
4. Odszukanie wśród pozostałych materiałów tych które
zapewniają maksymalizowanie funkcjonalności.
5. Wyznaczenie obszary rozwiązań i odczytanie materiałów
spełniających wymagania
DLACZEGO STAL?

35
 DLACZEGO STAL?

36
[2]
Optymalizacja doboru
technologii
Metody wytwarzania
Metody kształtowania pierwotnego

Metody kształtowania
wtórnego
Metody wytwarzania i projektowanie

Wybór metod wytwarzania zależy od materiału i kształtu.

Podstawą wyboru są cechy tych metod.
39
 Cechy metody wytwarzania
Rodzaj materiału Materiały, dla których proces może być zastosowany
Wielkość Całkowita min i max wielkość wyrażona objętością V lub
masą W
Kształt Proporcje, smukłość, stosunek grubości do głębokości
żeber, stosunek powierzchni zewnętrznej do objętości
Złożoność Zawartość informacyjna, występowanie symetrii itp.
Tolerancje wymiarowe Dokładność wymiarowa T
Chropowatość Wykończenie powierzchni mierzone chropowatością R
Szczegóły powierzchni Najmniejszy promień w narożach
Najmniejsza partia Najmniejsza liczba wyrobów jaka będzie wykonana
produkcyjna
Szybkość produkcji Czas wykonania jednej sztuki
Koszt Koszt wykonania jednej sztuki
 Wybór metody wytwarzania towarzyszący projektowaniu.
Krótką listę odpowiednich metod otrzymuje się dzięki analizie ich cech.
Końcowy wybór wymaga jeszcze porównania całkowitych kosztów.
41
 Wykresy doboru technologii
wytwarzania
Na osiach wykresu
odkładane są dwie
cechy. Każda metoda
wytwarzania zajmuje na
wykresie odpowiednie
pole – można ja
zastosować dla
elementów o określonej
wielkości i złożoności.
Dziękuję za uwagę
 Autor kursu: dr inż. Anna Śmiglewicz
e-mail: asmiglewicz@wsb.edu.pl

Podstawy nauki o materiałach

Podstawy Nauki o Materiałach
Krystaliczna budowa materiałów
BUDOWA MATERIAŁÓW

W materiałach można
wyróżnić kilka poziomów
struktury:

•makrostruktura
•mikrostruktura
•kryształ
•komórka elementarna
•atom i cząsteczka
 MATERIA I JEJ SKŁADNIKI

Do najważniejszych cząstek
elementarnych należą :
• elektrony
• protony
• neutrony
 BUDOWA ATOMU

ATOMY – są większymi cząstkami materii, które

składają się z pewnej liczby elektronów
rozmieszczonych wokół jądra atomowego.

ELEKTRON

JĄDRO ATOMOWE

NUKLEON
(proton lub neutron)
 BUDOWA ATOMU

Atom charakteryzowany jest przez podanie:

• liczby atomowej Z – równej liczbie protonów w jądrze;
• liczby masowej A – równej masie nukleonów w jądrze;
• stanu energetycznego elektronów.

PIERWIASTEK CHEMICZNY - jest zbiorem atomów

o jednakowych ładunkach jąder.
W przyrodzie występują pierwiastki chemiczne o liczbie
atomowej od 1 (H – wodór) do 94(Pu – pluton).
 WIĄZANIA POMIĘDZY ATOMAMI

Pomiędzy atomami tworzącymi kryształ można

wyróżnić cztery podstawowe rodzaje wiązań:

• jonowe
• kowalencyjne
• metaliczne
• wiązania wtórne (Van der Waalsa, siłami
Londona, wodorowe)
 WIĄZANIA POMIĘDZY ATOMAMI

KOWALEN-
CYJNE

POLIMERY
PÓŁPRZEWODNIKI

METALI-
WTÓRNE
CZNE

METALE JONOWE CERAMIKA I SZKŁO

Rodzaj wiązań między atomami występującymi w podstawowych grupach

materiałów inżynierskich.
 WIĄZANIE METALICZNE
Występuje w dużych skupiskach
atomów pierwiastków metalicznych,
które po zbliżeniu na wystarczająco
małą odległość, charakterystyczną
dla stałego stanu skupienia, oddają
swoje elektrony walencyjne na rzecz
całego zbioru atomów.

Metale są plastyczne, dobrze przewodzą ciepło i prąd

elektryczny, są nieprzezroczyste, gdyż elektrony przewodnictwa
absorbują promieniowanie z obszaru widzialnego.
UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

W kryształach atomy są ułożone w odstępach okresowo

powtarzających się w co najmniej trzech równoległych kierunkach.

Rys. Schemat sieci

przestrzennej kryształu; a, b, c
– podstawowe periody
identyczności

Każda prosta łącząca środki dowolnych dwóch atomów w

krysztale jest nazywana prostą sieciową.
Najbliższa odległość atomów na prostej sieciowej w sieci
prymitywnej nosi nazwę periodu identyczności lub jest nazywana
parametrem sieci.
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Przesunięcie, tzw. translacja prostej sieciowej, o period

identyczności w kierunku różnym od kierunku prostej powoduje
znalezienie płaszczyzny sieciowej.
Płaszczyzna sieciowa poddana translacjom w kierunku do
niej nierównoległym tworzy sieć przestrzenną.

Elementami sieci przestrzennej są:

✓ PŁASZCZYZNY SIECIOWE
✓ PROSTE SIECIOWE
✓ WĘZŁY SIECI.
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Elementarna komórka sieciowa może być opisana przez

podanie jej periodów identyczności (parametry sieci) a, b i c oraz
kąty między nim i zawarte , , .
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

SYMETRIA KRYSZTAŁU
Kryształy są to ciała stałe, w których atomy lub cząstki ułożone są względem
siebie w sposób regularny, zachowując przestrzenną symetrię

Rys. Elementy symetrii w

krysztale: środek, oś i płaszczyzna
symetrii.
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

PODSTAWOWE UKŁADY KRYSTALOGRAFICZNE

 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Trójskośny
a≠b≠c
α ≠ β ≠ γ ≠ 90°
prymitywna P

Jednoskośny
a≠b≠c
α = γ = 90° ≠ β
Prymitywna P
centrowana na podstawach C
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Heksagonalny Romboedryczny (trygonalny)

a=b=c≠d a=b=c
α = β = 90° γ = 120° α = β = γ ≠ 90°
prymitywna P prymitywna P
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Regularny a = b = c
α = β = γ = 90°
Prymitywna P
przestrzennie centrowana I
ściennie centrowana F
UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Rombowy
a≠b≠c
α = β = γ = 90°
Prymitywna P
przestrzennie centrowana I
ściennie centrowana F
centrowana na podstawach C
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Tetragonalny
a=b≠c
α = β = γ = 90°
Prymitywna P
przestrzennie centrowana I
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

PODSTAWOWE STRUKTURY KRYSTALICZNE

Większość kryształów występujących w przyrodzie ma

komórkę złożoną. Przykładem są metale krystalizujące
w jednym z 3 układów:
• regularnym ściennie centrowanym (RSC) – A1
• regularnym przestrzennie centrowanym (RPC)-A2
• heksagonalnym zwartym (HZ) - A3
UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Rys. Struktura
krystaliczna regularna
ściennie centrowana: a)
komórka elementarna
sieci punktowej; b)
ułożenie atomów w
RSC komórce elementarnej.

Rys. Struktura
krystaliczna regularna
przestrzennie
centrowana: a) komórka
elementarna sieci
punktowej; b) ułożenie
atomów w komórce
elementarnej.
RPC
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

Przy opisie komórki złożonej podaje się:

1. liczbę atomów przypadającą na komórkę (N),
wyznaczoną z zależności:

1 1 1
N = NW + N K + N S + N C
8 4 2
gdzie: NW – liczba atomów w narożach komórki,
NK – liczba atomów na krawędziach komórki,
NS – liczba atomów na ścianach komórki,
NC – liczba atomów wewnątrz komórki
 UŁOŻENIE ATOMÓW W CIAŁACH STAŁYCH

2. gęstość wypełnienia sieci rdzeniami atomowymi

charakteryzuje liczba koordynacyjna lk, równa liczbie
najbliższych i równo oddalonych rdzeni atomowych od
dowolnie wybranego rdzenia atomowego w sieci
krystalicznej,

3. współczynnik wypełnienia komórki, wyrażony

stosunkiem objętości kryształu zajętej przez kuliste
atomy do całkowitej objętości kryształu,
 WSKAŹNIKOWANIE ELEMENTÓW SIECI

✓WSKAŹNIKOWANIE WĘZŁÓW

Rys. Wskaźnikowanie położeń

sieciowych. Cyfry oznaczają
liczbę poszczególnych
parametrów sieciowych.

Współrzędne położenia węzłów w sieciowych oznaczane

są przez uvw. Współrzędne ujemne zaznacza się przez
umieszczenie nad nimi poziomych kresek, np. uv w
 WSKAŹNIKOWANIE ELEMENTÓW SIECI

WSKAŹNIKOWANIE KIERUNKÓW SIECIOWYCH

W celu określenia kierunku prostej
sieciowej, tj. prostej przechodzącej
przez punkty sieciowe, należy
poprowadzić prostą do niej 110
równoległą i przechodzącą przez
początek układu współrzędnych, a
następnie podać współrzędne punktu
leżącego na tej prostej.
Wskaźniki kierunków podajemy w
nawiasach kwadratowych [uvw].
Wartości uvw są zawsze Rys. Wskaźnikowanie kierunków sieciowych.
sprowadzane do zbioru
najmniejszych liczb całkowitych. Zbiór kierunków krystalograficznych
takich samych, zapisywany <uvw>,
Np. zbiory wskaźników [1/2 1 2], [1
jest nazywany rodziną kierunków.
2 4] i [2 4 8] dotyczą tego samego
Rodzina kierunków <111> ujmuje
kierunku [124].
zatem kierunki
[111], [11 1 ], [1 1 1], [ 1 11], [ 1 1 1 ], [ 1 1 1], [ 1 1 1 ], [1 1 1 ]
 PŁASZCZYZNY SIECIOWE
Określenie wskaźników płaszczyzn
sieciowych polega na:
• określeniu długości odcinków
odciętych na osiach układu
współrzędnych przez rozpatrywaną
płaszczyznę,
• podanie odwrotności tych odcinków,
• zredukowanie odwrotności długości
odcinków do najmniejszych liczb
Rys. Wskaźnikowanie
całkowitych, płaszczyzny sieciowej.
• Liczby w liczniku są wskaźnikami
płaszczyzny
 PŁASZCZYZNY SIECIOWE

• Wskaźniki płaszczyzn są zbiorem najmniejszych

liczb całkowitych i są nazywane wskaźnikami
Millera. Wskaźniki Millera oznacza się przez
(hkl).
• Rodzinę płaszczyzn w postaci ogólnej
zapisujemy jako {hkl}.
 WSKAŹNIKOWANIE ELEMENTÓW SIECI

Rys. Płaszczyzny należące do

Rys. Przykłady wskaźnikowania
rodziny płaszczyzn {111} układu
płaszczyzn sieciowych w układzie
regularnego.
regularnym.
Po zapoznaniu z materiałem zapraszam do sprawdzenia
swojej wiedzy rozwiązując

Test wiedzy – Moduł 2

 Autor kursu: dr inż. Anna Śmiglewicz
e-mail: asmiglewicz@wsb.edu.pl

Podstawy nauki o materiałach

Podstawy Nauki o Materiałach
Wprowadzenie
Przeznaczenie kursu

• Kurs w prowadza w tematykę podstaw nauki o materiałach i

jest wprowadzeniem przed realizacją kolejnych przedmiotów
związanych z Materiałoznawstwem tj. Metody badania
jakości produktów czy Techniki i technologie wytwarzania itp..
 Cele kursu
• wprowadzenie w problematykę nauki o materiałach
• zdobycie wiedzy na temat podstawowych grup i rodzajów
materiałów
• zdobycie wiedzy na temat korelacji właściwości i struktury
materiałów
• zdobycie wiedzy na temat metod badań materiałów
• zdobycie wiedzy na temat zastosowania materiałów
inżynierskich
 Tematyka kursu
1. Charakterystyka podstawowych grup materiałów. Budowa materiałów.

2. Rzeczywista struktura materiałów. Budowa stopów i układy równowagi fazowej.

3. Mikrostruktura oraz właściwości fizyczne i mechaniczne materiałów. Metody

badania struktury i właściwości materiałów.

4. Przemiany fazowe i podstawowe mechanizmy umacniania, niszczenia i zużycia

materiałów

5. Kształtowanie struktury i właściwości materiałów

Literatura
Literatura podstawowa:

1.M. Blicharski: Inżynieria Materiałowa, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2021

Literatura uzupełniająca:

1. M. Hetmańczyk: Podstawy nauki o materiałach, Wyd. Pol. Śl., Gliwice

2. H. Woźnica: Podstawy materiałoznawstwa, Wyd. Pol. Śl., Gliwice

3. L.A. Dobrzański: Podstawy nauki o materiałach, Wydawnictwo Politechniki

Śląskiej, Gliwice, 2012
Charakterystyka podstawowych grup materiałów
Wprowadzenie

Przez całe wieki człowiek wykorzystywał, a z czasem przetwarzał materiały dla zdobycia
pożywienia, zwiększenia swego bezpieczeństwa i zapewnienia odpowiedniego poziomu
życia.

W erze złota w starożytnym Egipcie osiągnięto bardzo

wysoki poziom technologiczny, o czym świadczy
opanowanie technologii wytwarzania i przetwórstwa
złota i bardzo wartościowych ozdób z niego.
Wprowadzenie
O rozwoju cywilizacji ludzkiej w dużej mierze decydował
rozwój i odkrycia nowych materiałów i umiejętność ich
przetwarzania. Świadczy o tym między innymi nazwanie
różnych okresów w dziejach ludzkości od materiałów
decydujących wówczas o warunkach życia, np. epoka
kamienia, brązu, żelaza.
 Rozwój materiałów

W czasie II wojny światowej wyścig technologiczny wymusił

poszukiwanie nowych materiałów i technologii

W latach 70- tych XX wieku powstała w Stanach Zjednoczonych nowa

dziedzina nauki:
Nauka o Materiałach i Inżynieria Materiałowa
Materiały w cywilizacji
Materiały – skondensowane substancje, których
właściwości czynią użytecznymi dla ludzi, gdyż wykonuje
się z nich złożone produkty pracy

Tworzywo – skondensowana substancja z której tworzy

się przedmioty użyteczne
Podstawowe grupy materiałów i ich
rozwój
Materiałami nazywane są ciała stałe o właściwościach
użytecznych dla człowieka, gdyż wykonuje się z nich
produkty pracy – przedmioty użytkowe, narzędzia,
konstrukcje i budowle, maszyny, broń, dzieła sztuki,
komputery itp.
Podstawowe grupy materiałów i ich
rozwój
Najogólniej wśród materiałów wyróżnia się:

materiały naturalne, wymagające nadania kształtu dla zastosowań

technicznych, np. drewno, kamień, diament, grafit;

materiały inżynierskie, nie występują w naturze lecz poprzez

zastosowanie procesów przetwarzania są przystosowane dla
potrzeb technicznych.
Materiały konstrukcyjne i funkcjonalne

Coraz powszechniej stosowany jest nowy podział materiałów

na: konstrukcyjne i funkcjonalne.

Materiały konstrukcyjne wykorzystywane są do budowy

urządzeń zwielokratniających siłę ludzkich mięśni.

Materiały funkcjonalne stosowane są w budowie narzędzi

zwielokratniających działanie ludzkiego umysłu.
Podział materiałów inżynierskich

Wyróżnia się 4 główne grupy

materiałów inżynierskich
 Grupy materiałów - Metale

Do podstawowych grup materiałów inżynierskich zalicza się:

1. metale i ich stopy, np.
• żelazo, żeliwo, stal;
• aluminium i jego stopy;
• miedź i jej stopy;
• tytan i jego stopy.
 Grupy materiałów - Polimery

Do podstawowych grup materiałów inżynierskich zalicza się:

2. polimery, np.
• polietylen (PE);
• polichlorek winylu (PCV);
• żywice;

• elastomery
 Grupy materiałów - Ceramika

Do podstawowych grup materiałów inżynierskich zalicza się:

3. Ceramika np.:
• ceramika inżynierska;
• ceramika porowata;
• szkła;
• ceramika szklana.
 Grupy materiałów - Kompozyty

Do podstawowych grup materiałów inżynierskich zalicza się:

4. kompozyty np.:
• polimery zbrojone włóknem szklanym;
• polimery zbrojone włóknem węglowym;
• laminaty;
• beton zbrojony.
Właściwości materiałów

Właściwości materiałów – to zespół cech określających rekcję

tworzywa na zewnętrzne oddziaływanie
(np. temperaturę, ciśnienie, naprężenie itp.).

W technice często wyodrębnia się właściwości

fizyczne i chemiczne materiałów.
Właściwości fizyczne materiałów
Do właściwości fizycznych zalicza się:
• przewodność cieplną,
• przewodność elektryczną,
• podatność magnetyczną
lecz także właściwości mechaniczne takie jak:
• wytrzymałość na rozciąganie,
• granicę plastyczności,
• twardość,
• udarność itp.
Właściwości chemiczne materiałów

Właściwości chemiczne określają zdolność materiałów

do wchodzenia w reakcje chemiczne z otoczeniem..

Typowym przykładem jest odporność korozyjna czy

biozgodność
 Struktura materiałów

Jest to zbiór związków i zależności stanowiących wewnętrzną budowę

materiałów składających się z funkcjonalnie związanych ze sobą
elementów.
Struktura materiałów

Struktura ma wpływ na stan materiałów,

ich zachowanie się pod wpływem
oddziaływań zewnętrznych i pozwala
przewidzieć reakcję materiałów na
działanie tych czynników.
 Co decyduje o właściwościach materiałów?

Poznanie zależności pomiędzy strukturą i właściwościami materiałów oraz możliwość oddziaływania na

strukturę poprzez dobór składu chemicznego i parametrów procesów technologicznych pozwoliły dostosować
materiały do potrzeb człowieka.
Po zapoznaniu z materiałem zapraszam do sprawdzenia
swojej wiedzy rozwiązując

Test wiedzy – Wprowadzenia do nauki o materiałach

 METODY
BADAŃ STRUKTURY I
WŁAŚCIWOŚCI MATERIAŁÓW
 WSTĘP

Jednym z najistotniejszych zadań

współczesnej
Skład nauki o Właściwości
Technologia materiałach
użytkowe
i
Struktura
chemiczny wytwarzania
inżynierii materiałowejtworzywa
jest analiza
łańcucha:
 WSTĘP
Za szczególnie ważne ogniwo tego
łańcucha uznaje się STRUKTURĘ
materiału, czyli zespół cech
charakteryzujących jego budowę
wewnętrzną.

Rys.
Stal węglowa o zawartości 0,45%C w stanie
wyżarzonym o strukturze gruboziarnistej.
Widoczne ciemne pola perlitu i jasne ziarna
ferrytu. 5% Nital. Powiększ.100x
 WSTĘP
Czynnikiem w istotny sposób
wpływającym na poziom badań
metalograficznych jest jakość
przygotowania preparatów do tych
badań.

Rys.
Próbka stali podczas badań.
BADANIA ORGANOLEPTYCZNE
Badania powierzchni próbek okiem
nieuzbrojonym – obserwacja gołym okiem
 PREPARATYKA

Etapy przygotowania próbek do badań:

Etap I Etap II Etap III

•Wycinanie •Szlifowanie; •Trawienie.

próbki; •Polerowanie.
•Inkludowanie.
 PREPARATYKA
 Etap I:
 pobranie próbki/próbek z badanego
elementu;
 przy małych rozmiarach próbki –
inkludowanie.

Rys.
Wycinarka do próbek DT-520
Możliwość wycinania próbek o różnych kształtach,
do rozmiarów 150 x 150mm.

Rys.
ViaSampler - automatyczny system
wycinania próbek o wymiarze 10 x 20
mm z płytek drukowanych
 Rys.
Wycinanie próbki wzdłuż rury na przecinarce TOP
115.
 PREPARATYKA
 Etap II:
 szlifowanie (wieloetapowe, papiery:
180, 240, 320, 400, 600) i polerowanie
(mechaniczne, elektrochemiczne,
chemiczne).
Rys.
System magnetyczny MD-SystemTM
(ang. Magnetic Disc) firmy Struers.

Rys.
MAPS - Modułowy System
Preparatyki Automatycznej (ang.
Modular Automatic Preparation
System). Firma Struers.
 PREPARATYKA
 Etap III:
 trawienie (chemiczne, elektrolityczne,
termiczne w powietrzu lub próżni,
katodowe oraz w solach w
temperaturach podwyższonych).

Rys.
Mikrostruktura stali AISI
W2 wytrawionej nitalem
(a) i odczynnikiem
Klemma (b)
NOWOCZESNE METODY
OCENY STRUKTURY
MATERIAŁU
 Mikroskopia świetlna

Elektronowa mikroskopia
skaningowa i mikroanaliza
rentgenowska

Metalografia ilościowa
MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Najważniejsze techniki badawcze
dostępne we współczesnych
mikroskopach metalograficznych nie
uległy zasadniczym zmianom od ponad
40. lat – co jednak nie oznacza braku
postępu w mikroskopii świetlnej.

Rys.
Klasyczny mikroskop metalograficzny odwrócony
przeznaczony do typowych technik badawczych w
metalografii .
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Przede wszystkim skonstruowano
mikroskopy z optyką skorygowaną na
nieskończoność, co uzyskuje się dla
obiektywów tworzących teoretycznie
równoległą wiązkę światła – doprowadziło
to do uproszczenia budowy oraz
skuteczniejszej korekcji wad układów
optycznych.
Pojawiły się także techniki
wykorzystujące zdobycze komputerowej
analizy obrazu.
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA

Rys.
Schemat jednej z możliwych konstrukcji
mikroskopu metalograficznego.

Rys.
Mikroskop metalograficzny.
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA

Parametry charakteryzujące mikroskop

metalograficzny:

 Powiększeniecałkowite, będące iloczynem

powiększenia obiektywu i okularu;
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
 Zdolność rozdzielcza mikroskopu „”,
która zależy od wielkości szczegółu i od
zdolności rozdzielczej obiektywu, czyli
tzw. apertury „A” (podanej na obiektywie):

 =  / 2A ; A = n * sin (/2)

gdzie: - długość fali (przyjmuje się ok. 0,55);

n- współczynnik załamania światła między próbką a
szkłem;
- kąt rozwarcia utworzony przez promień skrajny
wychodzący z określonego punktu próbki.
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
 Głębiaostrości, która zależy w znacznym
stopniu od sposobu oświetlania
powierzchni zgładu - dlatego stosuje się
dwa sposoby oświetlania:

 prostopadłe;

 ukośne (daje większy kontrast).

 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Obserwacja pod mikroskopem pozwala na:

 określenie wielkości i kształtu ziaren, z

których składa się dany metal lub stop;
 wykrywanie wtrąceń niemetalicznych oraz
wad wewnętrznych;
 identyfikowanie poszczególnych składników
fazowych i strukturalnych;
 określenie zastosowanej technologii
wytwarzania wyrobów.
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Techniki badań struktury mikroskopem
świetlnym:

 technika pola jasnego (a);

 technika pola ciemnego;

 technika kontrastu
Nomarsky’ego (b).
 MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Ograniczenia mikroskopów świetlnych:

 Błędy powstające na skutek przecinania

części mierzonych obiektów przez ramkę
pomiarową;

 Nawet najnowocześniejsze rozwiązania

nie pozwalają na uzyskanie zdolności
rozdzielczej lepszej od 300nm.
ELEKTRONOWA
MIKROSKOPIA
SKANINGOWA
I
MIKROANALIZA
RENTGENOWSKA
ELEKTRONOWA MIKROSKOPIA
SKANINGOWA
Z ograniczeniami, które posiadają
mikroskopy świetlne radzą sobie bez
trudu mikroskopy elektronowe.

Dla materiałoznawców
największe znaczenie ma
elektronowy mikroskop
skaningowy. Rys.
Schemat
elektronowego
mikroskopu
skaningowego
ELEKTRONOWA MIKROSKOPIA
SKANINGOWA

Rys.
Schemat budowy
elektronowego
mikroskopu
skaningowego
ELEKTRONOWA MIKROSKOPIA
SKANINGOWA
Najważniejsze zjawiska występujące w
SEM:

 Emisja elektronów wtórnych (SE);

 Emisja promieniowania rentgenowskiego;

 Sprężyste odbicie elektronów

pierwotnych [powstają elektrony
sprężyście wstecznie rozproszone (BSE)].
ELEKTRONOWA MIKROSKOPIA
SKANINGOWA

Rys.
Obraz elektronów wtórnych (a) oraz elektronów
sprężyście wstecznie rozproszonych (b) struktury
nieledeburytycznej stali szybkotnącej.
 MIKROANALIZA
RENTGENOWSKA
Dwa typy oddziaływania elektronów
wiązki z ciałem stałym prowadzą do
powstania promieniowania
rentgenowskiego. Jednym jest
rozpraszanie na jądrach atomowych,
które prowadzi do powstania ciągłego
widma promieniowania rentgenowskiego.
Drugim jest jonizacja wewnętrznych
powłok elektronowych atomu
prowadząca do powstawania widma
charakterystycznego.
 MIKROANALIZA
RENTGENOWSKA
Spektrometr rentgenowski rejestruje
charakterystyczne promieniowanie rentgenowskie.
Zadaniem spektrometru jest zliczenie impulsów
promieniowania rentgenowskiego i posegregowanie
ich. Spektroskopia promieni rentgenowskich może
być przeprowadzona dwiema metodami:
 metoda dyspersji energii promieniowania
rentgenowskiego (Energy Dispersive Spectrometry -
EDS).
 metoda dyspersji długości fali promieniowania
rentgenowskiego (Wave Dispersive Spectrometry -
WDS).
 MIKROANALIZA
RENTGENOWSKA
Rys.
Fragment widma promieniowania
rentgenowskiego węglika M6C w
nieleburytycznej stali szybkotnącej
otrzymane za pomocą detektora EDS.

Rys.
Widmo promieniowania
rentgenowskiego zarejestrowane dla
próbki stali chromowo-niklowej za
pomocą detektora krystalicznego.
 MIKROANALIZA
RENTGENOWSKA
Analiza jakościowa dąży do ustalenia czy
badany obszar próbki zawiera dane
pierwiastki, w oparciu o występowanie lub
brak ich charakterystycznych pików w
widmie. Celem analizy ilościowej jest
ustalenie stosunków zawartości
pierwiastków na podstawie porównania
intensywności odpowiednich pików tych
pierwiastków pomiędzy sobą lub
porównania z wzorcami.
METALOGRAFIA
ILOŚCIOWA
 METALOGRAFIA ILOŚCIOWA
Przedmiotem metalografii ilościowej jest opis
struktury za pomocą wielkości liczbowych, ich
pomiar oraz opracowanie i interpretacja
wyników. Struktura tworzyw ma charakter
trójwymiarowy. W przypadku próbek
nieprzeźroczystych bezpośrednie wyznaczenie
tych parametrów jest niemożliwe.
Najdoskonalszym obecnie narzędziem do
ilościowej oceny struktury są metody oparte na
stereologii.
 METALOGRAFIA ILOŚCIOWA
Parametry stereologiczne
charakteryzujące analizowaną strukturę
oblicza się za pomocą jednej z 3 metod:

punktowa liniowa powierzchniowa

METALOGRAFIA ILOŚCIOWA
METODY BADANIA
PODSTAWOWYCH
WŁASNOŚCI UŻYTKOWYCH
MATERIAŁU
 Statyczna próba
rozciągania

Pomiary twardości

Próba udarności
metodą Charpy’ego

Próba tłoczności
Erichsena
STATYCZNA PRÓBA
ROZCIĄGANIA
 STATYCZNA PRÓBA
ROZCIĄGANIA
Statyczna próba rozciągania metali jest
jedną z podstawowych prób stosowanych
dla określenia własności mechanicznych
metali. Z próby tej wyznacza się własności
wytrzymałościowe i plastyczne badanego
materiału:
STATYCZNA PRÓBA
ROZCIĄGANIA

Własności Własności
wytrzymałościowe plastyczne

wyraźna
granica wydłużenie
plastyczności względne Ap
Re

wytrzymałość
przewężenie
na rozciąganie
względne Z
Rm

naprężenie
rozrywające Ru
 STATYCZNA PRÓBA
ROZCIĄGANIA

Rys.
Wykres statycznej próby rozciągania z widoczną granicą plastyczności.
 STATYCZNA PRÓBA
ROZCIĄGANIA

materiały z wyraźną granicą plastyczności

(metale kolorowe, stal miękka, stale wyżarzone)

materiały bez wyraźnej granicy plastyczności

(stopy, stale twarde)

materiały kruche
(stale wysokowęglowe, żeliwo, materiały
ceramiczne)

Rys.
Typowe wykresy rozciągania (w zależności od cech plastycznych materiału).
POMIARY TWARDOŚCI
 POMIARY TWARDOŚCI
Najpopularniejsza grupa metod pomiaru
twardości materiałów opiera się na
statycznej próbie wciskania wgłębników w
płaską powierzchnię materiału. Najbardziej
rozpowszechnionymi metodami tego typu
jest metoda Brinnela, Vickersa i Rockwella.
Twardość w tych metodach opiera się na
stosunku działającego obciążenia do
powierzchni odcisku.
 POMIARY TWARDOŚCI
Metoda Brinnela:

F
HB =
Scz

Scz =  Dh

Rys.
a) obciążenie próbki, b) odcisk
1 - penetrator (wgłębnik), 2 - siła obciążająca, 3 - próbka,
4 - odcisk
 POMIARY TWARDOŚCI
Metoda Vickersa:

F
HV =
S

d2
S=

2sin
2

Rys.
a) obciążenie próbki, b) odcisk
1 - penetrator (wgłębnik), 2 - siła obciążająca, 3 -
próbka, 4 - odcisk
 POMIARY TWARDOŚCI
Metoda Rockwella:

gdzie:
K – wartość stała zależna od
zastosowanego wgłębnika oraz skali
twardości Rockwella [mm],
h – trwały przyrost głębokości odcisku
[mm],
c – wartość działki elementarnej
czujnika [mm].

Rys.
Sposób prowadzenia pomiaru.

Rys.
Wgłębniki.
 PRÓBA UDARNOŚCI
METODĄ CHARPY’EGO
 UDARNOŚĆ
Próbę udarności stosuje sie do kontroli
obróbki cieplnej i stwierdzenia skłonności
materiału do starzenia, kruchości na zimno,
na gorąco, wad materiału itp.

Rys.
Młot udarowy
 PRÓBA UDARNOŚCI METODĄ
CHARPY’EGO

Rys.
Schemat umieszczenia próbki.

Rys.
1 - obciążenie młota; 2 – ramię; 3 – skala;
4 – hamulec; 5 - dźwignia zwalniająca wahadło.
PRÓBA TŁOCZNOŚCI
ERICHSENA
 PRÓBA TŁOCZNOŚCI
ERICHSENA
Przyrząd Erichsena służy do badania
tłoczności blach, taśm i bednarek celem
sprawdzenia, czy tłoczność wybranego wyrobu
odpowiada wymaganiom wynikającym z jego
przeznaczenia, grubości oraz rodzaju i stanu
materiału. Zasada próby tłoczności polega na
powolnym wtłaczaniu kulisto zakończonego
tłocznika stalowego w próbkę, umocowaną na
matrycy i na pomiarze głębokości wytłaczanego
wgłębienia w chwili wystąpienia w nim pęknięcia.
PRÓBA TŁOCZNOŚCI
ERICHSENA

Rys.
Schemat przyrządu.
1 - tłocznik, 2- matryca,
3 - dociskacz
Dziękuję za uwagę ! ☺
Charakterystyka materiałów
metalicznych
Stopy metali żelaznych
STAL, STALIWO, ŻELIWO
 Definicja stali
◼ Stal jest to plastycznie (i ewentualnie cieplnie)
obrobiony stop żelaza z węglem i innymi
pierwiastkami, otrzymywanym
w procesach stalowniczych ze stanu ciekłego.
◼ Stal może zawierać do 2% węgla, powyżej tej
wartości występuje żeliwo.
 Kryteria klasyfikacji stali

Kryterium podziału Przykładowe rodzaje i grupy stali

Skład chemiczny Niestopwa (węglowa), stopowa
Podstawowe Konstrukcyjna, maszynowa, narzędziowa, o
zastosowanie szczególnych własnościach
Jakość ( m.in. Jakościowa, specjalna
Stężenie S i P)
Sposób wytwarzania Martenowska, elektryczna, konwertorowa itp.
Sposób odtleniania Uspokojona, półuspokojona, nieuspokojona
Rodzaj produktów Blachy, pręty, druty, odkuwki itp.
Postać Lana, kuta, walcowana na gorąco, walcowana na
zimno, ciągniona.
Stan kwalifikacyjny Surowy, wyżarzony normalizująco, ulepszony
cieplnie i inne
 Stale węglowe (niestopowe)
◼ Na własności stali niestopowych (węglowych) najistotniejszy
wpływ wywiera węgiel, który decyduje o własnościach
mechanicznych. Pozostałe pierwiastki znajdujące się w tych
stalach pochodzą z przerobu hutniczego (krzem, mangan,
aluminium) lub są zanieczyszczeniami (fosfor, siarka,tlen,
wodór, azot, cyna, antymon, arsen).

Rola domieszek
Mangan: powoduje gruboziarnistość
Krzem: przeciwdziała segregacji fosforu i siarki
Fosfor i siarka: powodują kruchość stali
Wodór: pogarsza własności stali, powoduje powstawanie pęcherzy i
płatków śnieżnych
Azot: powoduje spadek plastyczności
Tlen: powoduje spadek własności mechanicznych
 Stal stopowa
◼ Stalami stopowymi nazywa się stale, do których celowo
wprowadza się pierwiastki stopowe, aby nadać im
wymagane własności. Najczęściej stosuje się: mangan,
krzem, chrom, nikiel, wolfram, molibden, wanad. Rzadziej
stosuje się aluminium, kobalt, miedź, tytan, tantal, niob, a w
niektórych przypadkach i azot.

Rola pierwiastków stopowych:

Spowodowanie określonych zmian strukturalnych
Wzrost własności
Wzrost hartowności
Ułatwienie obróbki cieplnej
 Klasy jakości stali stopowych
Ze względu na klasy jakości stale stopowe
dzielimy na:
◼ Stale stopowe jakościowe,

◼ Stale stopowe specjalne – obejmują one

wszystkie gatunki stali, które nie zostały ujęte
w klasie stali nierdzewnych oraz stopach
jakościowych.
 Stale stopowe jakościowe
Wyróżnia się następujące grupy:
◼ Stale konstrukcyjne spawalne,
◼ Stale stopowe na szyny, grodzice, kształtowniki na
obudowy górnicze,
◼ Stale stopowe na produkty płaskie walcowane na
zimno lub na gorąco przeznaczone do dalszej
obróbki plastycznej na zimno,
◼ Stale elektrotechniczne,
◼ Stale stopowe z miedzią.
 Stale stopowe specjalne
Stale stopowe specjalne dzielą się na podklasy:
◼ Stale maszynowe (do budowy maszyn),

◼ Stale na urządzenia ciśnieniowe,

◼ Stale konstrukcyjne,

◼ Stale szybkotnące,

◼ Stale narzędziowe stopowe,

◼ Stale na łożyska toczne,

◼ Stale o szczególnych własnościach fizycznych.

 Stale stopowe nierdzewne

Do klasy stali nierdzewnych należą stale zawierające

co najmniej 10,5% Cr oraz co najwyżej 1,2% C.
Stale nierdzewne dzielone są na:
◼ Stale odporne na korozję,

◼ Stale żaroodporne,

◼ Stale odporne na pełzanie ( żarowytrzymałe)

 ŻELIWO
Żeliwo jest odlewniczym stopem żelaza z węglem (2,5-
4,5%C) i innymi pierwiastkami. Należy on do materiałów
odlewniczych najpowszechniej stosowanych w budowie
maszyn.

W zależności od postaci, w jakiej występuje

węgiel, żeliwo można podzielić na:
➢ Białe,

➢ Szare,

➢ Połowiczne lub pstre

11
 ŻELIWO
Uwzględniając skład chemiczny żeliwo
podzielić można na:

➢ Żeliwo niestopowe zawierające oprócz węgla

do 3% Si, 1,2% Mn, do 0,15% P i do 0,15% S,

➢ Żeliwo stopowe zawierające celowo

wprowadzone składniki stopowe, m.in. Si
(powyżej 3%), Mn (powyżej 1,5%), Ni, Cr, Al,
Mo, W, Cu
12
 Żeliwa stopowe to żeliwa, do których są wprowadzane dodatki
stopowe, występujące oprócz domieszek. Pierwiastki te są dodawane
w celu polepszenia własności użytkowych żeliw, a w szczególności:
❑ zwiększenia własności mechanicznych,

❑ zwiększenia odporności na ścieranie,

❑ polepszenia odporności na działanie korozji elektrochemicznej,

❑ polepszenia odporności na działanie korozji gazowej w podwyższonej

temperaturze,
❑ polepszenia własności fizycznych, np. magnetycznych lub
elektrycznych.

Podział żeliw stopowych:

o Żeliwa stopowe o podwyższonej odporności na ścieranie,
o Żeliwa stopowe żaroodporne i żarowytrzymałe,
o Żeliwa stopowe odporne na korozję,
o Żeliwa stopowe do pracy w niskiej temperaturze,
o Żeliwa stopowe o specjalnych własnościach fizycznych
(magnetycznych i elektrycznych).
13
 STALIWO

Staliwo jest odlewniczym stopem żelaza z węglem i

innymi pierwiastkami, zawierającym do ok. 2,0%C
stosowanym do wyrobu części maszyn i urządzeń
przemysłowych oraz użytkowych.

Cechuje się lepszymi własnościami wytrzymałościowymi

i plastycznymi w porównaniu z żeliwem, a także dobrą
spawalnością.
Staliwo dzieli się na dwie grupy:
1. staliwo niestopowe (węglowe)
2. staliwo stopowe

14
 Staliwa stopowe zawierają specjalnie wprowadzone
dodatki stopowe, które nadają im określone własności.

Staliwa stopowe ze względu na zastosowanie dzieli się

na:
➢ Staliwa stopowe konstrukcyjne,
➢ Staliwa do pracy w podwyższonych temperaturach,

➢ Staliwa odporne na korozję,

➢ Staliwa żaroodporne i żarowytrzymałe,

➢ Staliwa narzędziowe,

➢ Staliwa odporne na ścieranie.

15
Stopy metali lekkich
Metale lekkie-charakterystyka
r < 4,5 g / cm3

Ti, Al, Mg, Be

stal - 7,87 g/cm3

gęstość [g/cm3]

4,50
g/cm3
2,70 g/cm3
1,74
1,50
g/cm3
g/cm3

stal stal cr-mo stal cr-mo aluminium aluminium magnez tytan włókna
wysokiej jakości wysokiej jakości węglowe

Al Mg Ti
 Możemy wyróżnić 2 grupy
metali lekkich
Metale lekkie możemy podzielić na :
LITOWCE BERYLOWCE
▪ metale o największej ▪ trochę mniej reaktywne niż
reaktywności, litowce,
▪ we wszystkich związkach są ▪ we wszystkich związkach są
jednowartościowe, dwuwartościowe,
▪ należy przechowywać je w ▪ niektóre z tych związków
nafcie, aby uchronić przed mają słodki smak, stąd kiedyś
reakcjami ze składnikami nazywane były glucynaniami,
powietrza, ▪ dosyć twarde i kruche.
▪ są bardzo miękkie- można
je kroić nożem.
 Ogólna charakterystyka stopów
metali lekkich
Właściwości Stopy Al Stopy Mg Stopy Ti Beryl

r, g/cm3 2,7 1,7 4,5 1,8

Rm, MPa 275-430 140-360 do 1400 680

Wytrzymałość 159 211 311 38

właściwa Rm/r,

Moduł 2,6 2,4 2,3 16,1

sprężystości
właściwy E/r,
 Aluminium
TEMPERATURA TOPNIENIA 660 °C

Aluminium jest trzecim (po tlenie i krzemie) pierwiastkiem pod względem

udziału w skorupie ziemskiej.

Aluminium nie wykazuje odmian alotropowych i krystalizuje w sieci regularnej

ściennie centrowanej typu A1.

Aluminium cechuje wysoka przewodność elektryczna, stanowiąca ok. 65%

przewodności elektrycznej miedzi oraz dobra przewodność cieplna.

Jego główną rudą jest boksyt.

 Aluminium - własności
◼ łatwość łączenia –klejenie, nitowanie
◼ duża odporność na korozję
◼ niskie właściwości mechaniczne, Rm = 120 MPa,
Re = 40 MPa, A10 = 45%, HB = 15-30
◼ nietoksyczność
◼ niepalność
◼ jest to metal niemagnetyczny
◼ łatwość obróbki powierzchniowej – anodowanie,
lakierowanie, oklejanie
◼ całkowita przetwarzalność jako surowiec wtórny
 Cykl życia aluminium

Aluminium może być wielokrotnie przetwarzane bez utraty którejkolwiek

z właściwości i zmian w strukturze metalu. Do przetworzenia metalu potrzeba
jedynie 5% energii koniecznej do wytworzenia metalu pierwotnego z boksytów.
 ALUMINIUM – odporność
korozyjna
Aluminium wykazuje dużą odporność na korozję

Na powietrzu pokrywa się cienką warstwą Al2O3, chroniącą przed:

◼ korozją atmosferyczną,
◼ działaniem wody,
◼ stężonego kwasu azotowego (HNO3),
◼ kwasu węglowego (H2CO3),
◼ kwasów organicznych,
◼ siarkowodoru (H2S).
Natomiast nie jest odporne na działanie:
▪ wodorotlenków (np. NaOH, KOH),
▪ kwasów beztlenowych (HF, HCl),
▪ wody morskiej
▪ jonów rtęci.
 Aluminium i jego stopy
Stopy aluminium

DO OBRÓBKI PLASTYCZNEJ ODLEWNICZE

STOPY ALUMINIUM STOPY ALUMINIUM STOPY ALUMINIUM

Z KRZEMEM Z MAGNEZEM Z MIEDZIĄ - DURALE

WIELOSKŁADNIKOWE ŻAROODPORNE STOPY AL Z CU

WIELOSKŁADNIKOWE STOPY AL Z ZN – DURALE CYNKOWE

STOPY ALUMINIUM Z MANGANEM

WIELOSKŁADNIKOWE STOPY ALUMINIUM Z LITEM

 Podział aluminium na serie
Stopy aluminium podzielone są na serie od 1000 do 8000.
Podział ten jest podyktowany różnym składem chemicznym –
w zależności od zastosowanych składników stopowych.

1xxx –
Al minimum 99.00%
 Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 1xxx
Właściwości tych stopów zbliżone do czystego aluminium

Zastosowanie:
Elementy dekoracyjne, przemysł budowlany, przemysł
chemiczny, artykuły gospodarstwa domowego, przemysł
elektryczny.
 Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 2xxx (Cu) - duraluminium
2011 - Al-5.5Cu; 2219 - Al-6.3Cu
- Wysoka wytrzymałość (utwardzanie wydzieleniowe),
- Dobra odporność korozyjna,
- Łatwa obrabialność (niewielki dodatek Pb i Bi),
- Duża podatność do odkształceń plastycznych,
- Dobra spawalność,
- Wysoka udarność w niskich temperaturach

Zastosowanie:
Głównie przemysł lotniczy, budowa maszyn.
 Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 3xxx (Mn)
3003
- Mn < 1,25% (max. 1,85%), w obecności Fe – Al6Mn
zmniejszająca ciągliwość,
-wytrzymałość niższa niż stopów 2xxx,
- dobra odporność korozyjna,
- dobra odkształcalność.
Zastosowanie:
Przemysł spożywczy (puszki), sztućce, przemysł energetyczny,
turystyczny.
Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 4xxx (Si)
- Zawartość Si < 1%,
- Podatność do obróbki plastycznej.

Zastosowanie:
Przemysł maszynowy, elektryczny.
 Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 5xxx (Mg, Mn), 6xxx (Mg, Si) hydronalia
- Z dodatkami Cr, Fe, Cu,
- wysoka wytrzymałość,
- odporność na korozję, szczególnie w wodzie morskiej,
- dobra spawalność,
- podatność do głębokiego tłoczenia,
-dobra odporność na pękanie.
Zastosowanie:
Przemysł lotniczy, przemysł spożywczy, przemysł
okrętowy, motoryzacyjny
 Zastosowanie Al i jego stopów
Stopy 7xxx (Al-Zn-Mg)
- często z dodatkiem Cu,,
- odporność na korozję,
- zła spawalność,
- wytrzymałość stopu w małym stopniu zależna od prędkości
chłodzenia z wysokich temperatur,
- niska odporność na pękanie,
- wytrzymałość wyższa niż w stopach duraluminium.
Zastosowanie:
Przemysł motoryzacyjny, kolejowy, lotniczy, kosmiczny.
Zastosowanie Al i jego stopów

Badawcza łódź podwodna Naddźwiękowy samolot pasażerski Tu-144

Ramy rowerowe
Boeing 757
 Magnez

magnetyt
dolomit

karnalit

woda
morska
 Magnez
Magnez jest ósmym najczęściej występującym w skorupie ziemskiej pierwiastkiem
(szóstym najczęściej występującym metalem)

TEMPERATURA TOPNIENIA 649 °C

Najlżejszy wśród metali konstrukcyjnych: o 35 % lżejszy od aluminium, o 73 % od cynku

oraz o 75 % lżejszy niż stal

Nie jest magnetyczny - izoluje przed EMI

(szkodliwym promieniowaniem elektromagnetycznym)
 Stopy magnezu
Główne dodatki w stopach Rodzaje stopów Mg:
Mg: ▪ Mg-Al.
◼ Aluminium (3 - 11% ) ▪ Mg-Zn
◼ Cynk (do 5% ) ▪ Mg-Al-Zn-Mn
◼ Mangan (0,15 – 0,5% ) (tzw. elektrony)

• Al polepsza własności mechaniczne oraz lejność

w stopach Mg
• Zn poprawia lejność stopów Mg
• Mn zwiększa wytrzymałość stopów Mg oraz
poprawia odporność na korozję, a poza tym
umożliwia ich spawanie
 Stopy magnezu
Podział:
1. Odlewnicze AZ91, AM50, AM60
◼ odlewanie ciśnieniowe (motoryzacja)
◼ odlewanie grawitacyjne (lotnictwo)

2. Do przeróbki plastycznej AZ31

 Stopy magnezu
Mg-Al-Zn-Mn AZ91 - lepsza lejność, wytrzymałość, odporność korozyjna

Mg-Al-Mn AM50, AM60 - lepsze właściwości plastyczne, udarność –

elementy o szczególnych wymogach bezpieczeństwa, felgi

Mg-Al-RE AE42 - elementy napędu o wysokiej odporności na pełzanie

Mg-Al-Si-Mn AS41, AS21 - elementy napędu o wysokiej odporności

na pełzanie
 Stopy magnezu
◼ przemysł samochodowy
◼ przemysł lotniczy

Obudowa
skrzyni biegów VW Lupo
Skrzynia
biegów Obudowa
blokady
kolumny
kierownicy Rama
kierownicy
 Tytan

CZYSTY TYTAN

TYTAN TECHNICZNY
 STOPY TYTANU
Stopy tytanu pojawiły się w użyciu dopiero po II wojnie
światowej.
Posiadają przede wszystkim znakomitą odporność na korozję
w większości agresywnych środowisk, za wyjątkiem
środowiska kwasu fluorowodorowego.
Mimo iż gęstość stopów tytanu jest znacznie wyższa niż
stopów magnezu i aluminium, to jednak ich wysokie
właściwości wytrzymałościowe sprawiają, że charakteryzują się
one:
➢ najwyższym spośród tworzyw metalicznych stosunkiem
wytrzymałości do gęstości
➢ żaroodpornością do temperatury ok. 600°C
➢ żarowytrzymałością do temperatury 500°C
➢ oraz tzw. obojętnością biologiczną
 Tytan – charakterystyka
TEMPERATURA TOPNIENIA 1668 °C

Tytan ma dwie odmiany alotropowe

- wysokotemperaturową b oraz niskotemperaturową a

Temperatura przemiany alotropowej: 882,5°C

Stopy tytanu

DO OBRÓBKI PLASTYCZNEJ

ODLEWNICZE
 Stop tytanu
Stopy tytanu

JEDNOFAZOWE a DWUFAZOWE JEDNOFAZOWE b

Typ
Stop Al Sn V Si Mo Cr
stopu

a WT5-1 5,0 2,5

a+b TiAl6V4 6,0 - 4,0 - -

WT-3-1
a+b (Ti-6Al-2Mo-2Cr-Fe)
5,5 - - 0,25 2,0 2,0

b WT15 4,0 4,0 11,0

 STOPY TYTANU
Porównanie własności stopów Ti stosowanych w motoryzacji z innymi
materiałami
Materiał Gęstość Moduł Younga Granica Wytrzymałość
g/cm³ GPa plastyczności właściwa
MPa
Tytan 4,51 105 250 ÷ 450 50 ÷ 100

Ti6Al4V 4,43 112 900 ÷ 1100 200 ÷ 250

Ti-LCB 4,79 110 950 ÷ 1400 200 ÷ 290

St. węglowa 7,8 200 350 ÷ 450 45 ÷ 60

Stopy Al 2,8 70 100 ÷ 350 35 ÷ 125

 Zastosowanie stopów Ti

➢ W przemyśle lotniczym,
okrętowym
➢ Na elementy turbin silników
odrzutowych, samochodów
➢ Na pokrycia samolotów i
rakiet
➢ W budowie reaktorów F-100 Super Sabre
atomowych
➢ W medycynie (elementy
takich urządzeń jak
dializatory, sztuczne serce)

APOLLO
Zastosowanie stopów Ti

Silnik PW 2037 stosowany w samolocie Boeing 757

Boeing 757
Zastosowanie stopów Ti
Wsporniki lusterek samochodu
Formuły 1 zespołu MacLaren

Zespół pedałów samochodu

Formuły 1 zespołu McLaren

Układy wydechowe

Sprężyny
Po zapoznaniu z materiałem zapraszam do
sprawdzenia swojej wiedzy rozwiązując

Test wiedzy – Moduł 5